38

Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

  • Upload
    others

  • View
    7

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,
Page 2: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas�

AZ�RBAYCAN

ASTRONOM�YA

JURNALI

Cild 3 – � 1-2 – 2008

Azerbaijan National Academy of Sciences

AZERBAIJANI

ASTRONOMICAL

JOURNAL

���������� � ������ ��� ������������

��������������!

"#���$

�%��&�!'"���

Volume 3 – No 1-2 – 2008

��� 3 – � 1-2 – 2008

Page 3: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas�n�n “AZ�RBAYCAN ASTRONOMIYA JURNALI” Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� (AMEA) R�yas�t Hey�tinin 28 aprel 2006-c� il tarixli 50-sayl� S�r�ncam� il� t�sis edilmi�dir.

BA� REDAKTOR: �.S. Quliyev

BA� REDAKTORUN MÜAV�N�: E.S. Babayev

M�SUL KAT�B: P.N. �ustarev

REDAKSIYA HEY�T�:

C�lilov N.S. AMEA N.Tusi ad�na �amax� Astrofizika R�s�dxanas� Hüseynov R.�. Baki Dövl�t Universiteti �smay�lov N.Z. AMEA N.Tusi ad�na �amax� Astrofizika R�s�dxanas� Qas�mov F. Q. AMEA Fizika �nsitutu Quluzad� C.M. Baki Dövl�t Universiteti Sultanov H.F AMEA N.Tusi ad�na �amax� Astrofizika R�s�dxanas�

Texniki redaktor: �sg�rov A.B.

�nternet s�hif�si: http://www.shao.az/AAJ Ünvan: Az�rbaycan, Bak�, AZ-1001, �stiqlaliyy�t küç. 10, AMEA R�yas�t Hey�ti Jurnal AMEA N.Tusi ad�na �amax� Astrofizika R�s�dxanas�nda (www.shao.az) n��r olunur. ��ktublar üçün: �AR, Az�rbaycan, Bak�, AZ-1000, M�rk�zi Poçtamt, a/q �153 e-mail: [email protected] tel.: (+99412) 439 82 48 fa�s: (+99412) 497 52 68

� 2008 Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas�. � 2008 AMEA N.Tusi ad�na �amax� Astrofizika R�s�dxanas�.

Bütün hüquqlar qorunmu�dur. Bak� – 2008

____________________________________________________________________________________________________________ “�()������*�( �� "���� ������������” ���������� ��� ���� ���� ������ ���� (����). ������� 28 ������ 2006 �. Web- ����(: http://www.shao.az/AAJ +�,�.� ���� )��: �.�.������ %���()�)� /�,��/� ���� )���: �.�.������ �),�)(),���.� (� ��)��: �.�.!��"���� ���� ������� ��/��: #������� �.�. (!���$������ ��"��%���&����� �������"���� ) ������� '.�. (�������� ���� ���"����* +�������"�") ,������� �.-. (!���$������ ��"��%���&����� �������"����) ���*��� 1.3. (,��"�"�" %����� ����) ������ � #�.M. (�������� ���� ���"����* +�������"�") ���"���� �.1. (!���$������ ��"��%���&����� �������"����) ��4��*�( �� ���� )��: ������� �.�.

����( ���� ���: ������ ���, ����, AZ-1001, ��. ,�"�������" 10, ����� ��� ���� 9����� �� ��"�� � !���$����� ��"��%���&���� �������"���� (!��) ��. �.;��� ���� ����( �� 5�(��: ������ ���, ����, AZ-1000, ������&"��", �/� <153, !�� e-mail: [email protected] )�.: (+99412) 439 82 48 7� (: (+99412) 497 52 68

� ����������� ��� ���� ���� ������ ����, 2008 �. � !���$������ ��"��%���&����� �������"���� ��. �.;��� ����, 2008 �. E�� ����� ��F�F��*. &� � - 2008

Azerbaijani Astronomical Journal of theAzerbaijan National Academy of Sciences (ANAS) is founded in 28 Aprel 2006. Online version: http://www.shao.az/AAJ Editor-in-Chief: A.S. Guliyev Associate Editor-in-Chief: E.S. Babayev Secretary: P.N. Shustarev Editorial board: Jalilov N.S. (Shamakhy Astrophysical Observatory) Huseynov R.A. (Baku State University) Lsmayilov N.Z (Shamakhy Astrophysical Observatory) GasQmov F.G. (Institute of Physics of ANAS) Guluzade J.M. (Baku State University) Sultanov H.F. (Shamakhy Astrophysical Observatory) Technical Editor: Asgarov A.B. Editorial Office address: ANAS, 10, Istiglaliyyat Street, Baku, AZ-1001, the Republic of Azerbaijan Journal is published in the Shamakhy Astrophysical Observatory named after N.Tusi of ANAS. Address for letters: ShAO, P.O.Box No153, Central Post Office, Baku, AZ-1000, Azerbaijan e-mail: [email protected] tel.: (+99412) 439 82 48 fax: (+99412) 497 52 68

� 2008, Azerbaijan National Academy of Sciences. � 2008, Shamakhy Astrophysical Observatory named after N.Tusi, ANAS. All rights reserved. Baku -2008

Page 4: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

3

MÜND�R�CAT

SATURN PER�OD�K KOMET A�L�S�N�N REALLII BAR�D� �. S. Quliyev

5

40 DÖVRÜ KOMET�N F�Z�K� PARAMETRL�R�N�N TELESKOPLARIN APERTURASI N�Z�R� ALINMAQLA V� N�Z�R� ALINMAMAQLA T�Y�N�N�N QALIQ D�SPERS�YASININ MÜQAY�S�S� �.S.Quliyev, Ü.C. Poladova, �.�.Bayramov

14

MAQNITARLAR V� MAQNT SAH�S�N�N YARANMASINDA “FOSSIL FIELD” MODEL�N�N ROLU F.Q.Qas�mov, �.O.Allahverdiyev, A.H.Ayd�mirova

19

�>912 Å OBLASTINDA PLANETAR DUMANLIQLARIN �ÜALANDIRDII TAM ENERJ� SEL�N�N, M�RK�Z� ULDUZLARIN RAD�USLARININ V� DOLULUQ �MSALININ T�Y�N� R.Hüseynov, K.Al��ova, A.�lili

25

N.B.�BRAH�MOVUN AKADEM�K B�OQRAF�YASI �.�.�tayi , R.A.Zeynalov

32

Page 5: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

4

CONTENTS

ON THE REALITY OF PERIODIC COMETARY FAMILY OF SATURN A. S. Guliyev

5

COMPARISION OF THE RESIDUAL DISPERTION IN DETERMINATION OF THE PHYSICAL PARAMETERS OF 40 PERIODIC COMETS WITH AND WITHOUT TAKING INTO ACCOUNT APERTURES OF TELESCOPES A.S.Guliyev, U.J.Poladova, A.Sh.Bayramov

14

MAGNETARS AND “FOSSIL-FIELD” MODEL FOR THE ORIGIN OF THE MAQNETIC FIELD F.K.Kasumov, A.O.Allahverdiyev, A.H.Aydamirova

19

DEFINITION OF THE TOTAL ENERGY FLUX RADIATED BY THE PLANETARY NEBULAE IN THE RANGE OF �> 912 Å, RADIUSES OF THE CENTRAL STARS AND FILLING FACTOR R.Huseynov, K.Alisheva, A.Alili

25

ACADEMIC BIOGRAPHY OF N.B. IBRAHIMOV A.A.Atayi, R.A.Zeynalov

32

�� ������

� ��������� �������� ����� ������� ����� ����� .�.��!"#$

5

�������� �������%� �������� &�'������� �������� 40 ����� ������� ����� � ������ � *�' ����A ������% ���������� .�.��!"#$, �. .�;!<=;$<, .?.*<[\<];$

14

������% � “FOSSIL-FIELD” �� ��� �������� ���^ ��������� ���^ &.�.�<_�];$, .�.!!<`$#\="#$, .�.[=<]"\;$<

19

���� ������ ��������� ����� {������, �'�������� �������%�� ��������^�� � �*���� �>912 Å, � ��� |�������%� '��' � ��{&&�|���� '�������^ �.{.��_#[};$, �.�.!~�#$<, .�.!"!"

25

� �������^ *����&�^ �.*.�*������ ..�<", �..'#[}<!;$

32

Page 6: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

5

� ���$9����� ����!��;� <����'������= ����� ���#���

© 2008 /. �.�.+���,

��������� ��� ��������� ���� ���� � ��. �.���� ��� ��� ��������

(e-mail: [email protected])

'�����"�����"�� ������ � ��� ������ ����� �&����$ ����" �� �����"�� Y��"��� � ��"����. 3�� �����"��, "���� ��� ������ �������"�� �� ����� ���������"���. ��["��� � �� ����������* �� �%����*$ ����"���� ���&��"�� �� ������������ ���� ������. �"�" ������ �$��"*���" 337 ���&��� Q. ,������������ ������*��\F�$ ��� ���� ��"������� ����"���� ����� ��"�� "����� �"���"��� ������ ������ �%����*$ ����"����. ��� $����"������"�� ������ ���������� �� ����"����� Y��"��� � ����� ����"�*� � �������� ����*"*� ���������� �� ����"����� ��"����. �" ���� ���&�\"�� ����� �&����� ����"* � Q>7.8 �.�. +�"��������, &"� � �����*� ����"����� ["�$ ����" ���\" ���&��* �������� �� ����"����� 10 �.�. �"� �����"�� $���^�� �������"�� � ����� ��F��"������� �����"�� ��"����. ����� �&����� ����"* � Q>8.5 �.�. $����"�����\"�� ����������� ���������� � �����������$ 560 � 2590. 3���� "���, ["� ����"* ���� �\" ������"���� ���^��� q. ����������*� ���������"� ����� �&����$ ����" �� ����\"�� ��� �"���� ���������*$ ������.

�>*�,.� (�,�: ����� �&����� ����"*, �%����, Y��"��, ��"���

;;�'����

��F��"������� ����"���� �����"�� ��"���� �����"�� �����*� �������� ����"�� ��"�������. ����&�� "��� �����* � ��F� ����������"� ����" ��� �����"�� ����� ���� � ����"�$ �.3.E��$���"����� (��������, [1]). �� ��$� �� �� "��� %��"�, &"� ��" �� ����", � ��"��*$ �%���� ����" (� ����^��, ����"�*� �%����) ����������* ������ ����"* �����"*. 3�� �����"��, ������ �� ["��� �������� �* ����"�� �����"�� Y��"���. � ���� � �������*&�� ��"���"���, ��� � ��& � �" � ����� �&����$ ����"�$, &�F� ����� ��� ����"�&���� ���� �, ���"�����\"�� "�����* «����"* �����"�� Y��"���» � «����"* "��� ������». E "��� ������%������ ����"* � �%������ ������ ����"* ��"���� �"����" � �����"�� Y��"���. ���������� �� "����� �� $� � �����"�� "�" %��", &"� �����"�������� ������� Y��"��� � ���"�� ��� ����*^��" �������&��� ������� ����$ �����" ����"� ���"*$. q��� ����"�", &"� ����� �&����� ����"* ��$� �"�� � �$ ���������*$ ����"�$ ���"�� "*��& ��", "� ����� �������"��, &"� ��&"� ��� ����\ ���*� ������������"� ���� ���"��* ����� �*" �%���������* � �����"�"� ��"��� Y��"���. 3 "���� ���������"�� ����� �*�� �* �"���"� �

������ ������ ���� �������� ����&��"�� ����"�*$ �%����� ������ ����"* ��"����. � ���� � "���� �� $� �� �� �������* ����"��*� ���������"*, �&�"�\F�� ����� �&����� ����"* ���� *�� ��{��"���. �� �$ �����\, ������������"� � ������ ������ �%����� ����� �&����$ ����" ����" �"��&�"�� ���^� �����"��*$, ������ �����"������*$ ���������. 3 &���� "���$ ���������"�� �"����"�� � ��"�� ���"��F� ����"*.

E����� � ����"��� �����"�� ��"���� ���&���� � ����� ���� � ����"��*$ ����"�$ ��"��� [2,4] ���"��F� �"�"�. E ����� ��F��"������� ����"���� �����"�� ��"���� � ["�$ ����"�$ �*� ����� �� ���* �� �������"��, ����F�$ ����&���� � ����&��"����* $����"��. ��� ��" �������" "���� ����"� [5], � � �*�� �� ��* �������� ����&�� "����� �����"�� � ��� � ��������� �&����$ ����". #���*^����� [6] ������ ������"�* ��$����� %����������� ����"���� �����"�� ��"����.

+&�"*��� �������������" ������� �� ����"�� ���������� � ��&"� &�"*��$���"���� �����&���� ����"�*$ ���*$ ����� 1980 �� �, �* ��^��� �����"�� � ���� �F� ��� � �&�"�� ����"��*$ ���"��"���"� (��������, �"��*"�� ����"��*$ "�� � ����$ Y��"�� – ��"���,

Page 7: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

6

��"��� - +���, ���"��* ���*$ "�� 3�����, �����*$ ��{��"�� �� ����"� ���"���, � ". ). <��;���?! ���$�% @���������= '���?= � <������;�� ;�<����

���� � &�� ����"���" � ������� ���*$, �* ������ ��� �\F� ������� ���"������� ���"��"�"��\F��� ������, �� ������"��� �� ������� ����� �����\. '�& � �" � ����"�$, �%����*� ����"����� ��"��*$ ��$� �"�� � ��� ���$ ���^� 15.2 �.�. E ���"��F� ����"� �* ����������� ����"�*� ���*�, �������*� � ��"����� [7], ������� �\ � ���*� ����� 2005 �� �, �������*� �� �����&�*$ ��"�&����� (Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars � ". .). ;���� �������, ���� ������* ����"�*� ���*� � ���� ��* 2008 �� �. �������� ��& � �" � ����� �&����$ ����"�$, ����\ ��^�$�� ��&��"�\ � ��������$ ���������$, ��� ���"������� ������ �* ��"������ ��� �\F�� �������. q��� ����"� ����\ ���� � ��������$ ���������$, �� ������ ����"�� ���*� �� ������� �� ��$. q��� �� ����"� ����\ ���� "���� � � ��� ���������, "� �� ���*� ����"�� �� ������ ��� ��������. ���"������* �����* ������ �$��"*���" ���*� �� 337 ����� �&����$ ����". �� ["� ���� �*� ���"����� ���"��"�"��\F� [���"����* ��"����.

|����� ��^�$ ����^�$ ����� ����� �����*���"�� �� ��� �\F�� ��������. q��� �������� �����"�� ��"���� �� ��F��"���", "� ������� ����� �&����$ ����" ����� �*��� �" ��� � ���� ��� ���"���. E ���"����� ���&�� ����"*, �%����*� ����"����� ��"��*$ ���������* � ����"������ � ���� �����"*, ����* ���� �" ����"����, ����� ��� �������� �������*�� � ��"�����. ���$�% ;����D�����+� �F'� Q <����'������= �����

E ��^�� ������������ ����"�� ����������* �� , ���"��F� �� 337 ���&��� Q. ������ � ���$��� ������� ��� ���"�����" 3.68 � 15.1 �.�., ���"��"�"�����. ~* ���"������� ���� ���" ������*� $����"����"��� ["��� �� �. �� ��� ["�� �

���"�� �������� �� �� ����" �*�������� ��� �\F�$ ������: 1. ��� ������ ������ N(Q) �����

���"��"�"����" ��� ���� ����"����\ Y��"��� (5.2 �.�.).

2. �� ���� �����&���� ����"����� �" ���&���� 5.2 �.�. ����&��"�� ����"�*$ �%����� ����� ���������� ����^�"��.

��� ������� ���\" ���������&����� �����, ��"��*� � ���"��F� �"�"� �� ������"����\"��. ~* ���"������� �*����" - �������� ��� �*�����\"��. #�� ["��� ����������* �� Q �� ������� �"������ �������.

#�� �*������� "���� �"���"��* ������ ������ N(Q) �* ������"��� ������*��\F�� ��� ���� ��"�����* �� ��� ��" ����������"� �%�����. E��&���, ��$� � �� ������� �"�� ����, �� �� ���� ��"�������� ��"������

16.1)1337log322.3/()68.31.15( ����h .

#���� ����� ������ ���&���� ������"�� Q

��� ��&��� ������� ��"������, �, ������� h, ���� ����� ����� ��"������. ����� ["���, ��$� �� ����&��"�� �%����� � ����� ��"������. -�"�� � ��&��"�� ����� ������* �"����� ��"������ ����� �"���� ���&���� Q �� ��^��� �� � �, ������� h, ��$� �� ��� ���$�\\ �������, ����� &��� ���� ����� ����&��"�� �%����� � ��� � ". . ��� ���"������ ���"��"�"��\F��� ���%��� N(Q) ��������� ���� ��* ��� ��� ��"������. ����&����� "���� ������� ������ ������ �"������ �� '��.1. 3�� �� �� �� ["��� �������, ��� ����� ������ �������, ".�. �������� �� ��� ��� ����"����� Y��"���, ������"\ �*������"��. ��� ["�� ����������� ����&��"�� �%����� ���"��"�"���" ��"�������, ���� ��* ��"��*$ ���$� �"�� �� ����"����� 5.1 – 5.3 �.�. 3���&��"�� ����" � �� ���"�����" 164. ����� ["�$ ��"������� ��� ����� �� ��", � ["� "�� ����� ��� �����"�� � ����"���� 7.1 – 7.2 �.�. (N=22), � ��^�, ����� ����"��*$ ��������, ���"����" �� {��, � �� ��� �����"�� � ��"������ 8.7 - 9.5 �.�. (N=36). ���� �, ������* �������� � �� �� ��������\ � �����"\ ������ 5.2 �.�. ����� �*����"���� � ����� ���"����. �����

Page 8: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

7

���������� ����"����� ����&��"�� �%����� ��&����" �� �", � ["�" ������� ����" ���"� � ����� ����� ������ �"����� ��������"��&����$ ����"����. ;���� �������, � �� �� �"��&���*$ ��� �"�� �*������"��, � �"���� – ��". �� ����"�����$ ��"���� ����&��"�� �%����� ���^� ����*, �� �������� �� ��������\ � \��"����*� ����"������ �������� ����*" � ����� ���&��. ~��������� ����&��"�� �%����� ���$� �"�� �� �������� ���� ��� ����" Y��"��� � ��"���� (7.35 �.�.). �"� ���������" ����� �&����$ ����" �����*� �*�� ����&��� � ����"�$ ��"��� [4, 8] �� ���� ����� ������ 167 ����� �&����$ ����". 3�� �* �� ��, ����^�� �����&���� ����"�*$ ���*$ �� ������� � �"�����\ ["� ���������"�, �������", ��� ��$�������, &"� ����*���" �� �� �����"���\ ����� �.

,"�� %������* ������ ������������� �� � Q ��" ������ ��������� ������", &"� ����"*, �%���� ��"��*$ ��$� �"�� ��^� �" 7.8 �.�. ����" �&�"�"��, � ��������, «&�����»

�� �����"�� Y��"���. ����� �"����� ������ ������ N(Q) �� ["� ��"������ ����� �&����$ ����" ����� �"�� �� '��.2. - �� "���� �* ��$� ��� �� ���������, �����������*$ ��� ���"������ '��. 1. E �����, ["� ������ ������ � ����-"� �"����� ��$��� �� ����� ������ ������ N(Q) �� �&��"�� 5 – 7 �.�. � ["�, � ���\ �&��� , �����"�� ����� ��� �"���*� ��� �� � ����� �������"� ����"���� �����"�� ��"����. '���*"��" ��������� �� '��.2 ����" �*" ��� �"���� �����"��������� ������� Y��"���. �"�" ������ ����" �*" ��� ��"�� ����������� �������.

E ����^�$ ������ ����$ � �������$ ������� ���*��� ����"* � Q>7.8 �.�. «��"�����*��», �� �� ��$� �" �� "���, &"� � ���� ������ ����" �*" ����"*, �� �������*� � �����"�, � �����^�� � ["� ������ �����^���� %�������. ;�� ��� ���&�, �* �� �� ����� ���" ["� ������ � ���*"����� ��"� ����� ��������, ��"��*� ����� �* �����" �� � ��"�����.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18

Q

N

'��.1. '����� ������ �� ����� �&����$ ����" ( ����&��"�� "�&�� ����� 337, �� ������ �� ��$ �����\"��). '������� ����� «���#���;?=» �����

~* ��� �"��&���, &"� � ��F� ����������"� ����" � ���* ��� «��"�����*$» ����" ��������� ���"�". ~* ���^� [4] ��� ��������������, &"� &����

�������� ���"���"� «��"�����*�» ����"* �� &��������"� �� �" �������&�" � «\��"����*��». ����� �*$� � �����"�������� �"�"� ���^�� ��"�"�&�� �������, � %��"�&���� ��"����� �� «��"�����*�» ����"�� ����"�&���� � ������.

Page 9: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

8

��["��� ����� ������������� ���"���" �������� ���"��^���� ��$ ����� ����" �� ���� ����. �� ���*� �� ���� ��� 2008 �� �, ����&��"�� «��"�����*$» ����" ���"����� 99, &"� ����&��" ���^� 29 ������"�� ���$ �����"�*$ ����� �&����$ ����". ��� ["��, ��& � �� �� � �" �� [%������� �����&���� ���� �����*. 3�� �� �� �� ���*$

;�����* 1, ["�" ������� ����" �"�����* $����"��. ������"�* ���" &��������"� «��"�����*$» ����" ��" ��������� ��� ������", &"� � 2025 �� � �$ �� �" �� ���^� 40 ������"��. ;�� � ����"� ���%��� �� '��. 1 �* %��"�&���� �� �� ����\ �" ���� �*�������� ��$���^����� ������ ������.

;������ 1. ������"�* ���" «��"�����*$» ����" � ��F� ����������"�

���<��'�$���� <���+�$��; «���#���;?=» <����'������= �����

��F��"���" �� ������������"�, ��"��*�� $����"�����\"�� ����� �&����� ����"*. �������� ����* �$ ����� ����� �"�� � �����"���� [8]. � �� �� "���$ ������������"� �����"�� �������������" � ������ ������ ���������� ����� �&����$ ����". ��� ["�� ����������� �$ ����&��"�� ���$� �"�� �� �����" �%���� ����"* Y��"��� (1930), � ���������� - �� �����" ��������� (130). E ����"�$ [3, 4] �*�� ����F��� �������� �� "�, &"� «��"�����*�» ����"* �� �� &���\"�� ���� ������������"�. E &��"���"�, � ����"� [3] ������ �����" �� "�, &"� ["� ������ $����"������"�� ���� ����������� ���������� – � �����������$ 790 � 2590. ��� ["�� ["� ����������� ������* ������ ����" ������*$ ���"����� ��"����. #������ �������, �* ��������, &"�, �� � �� ����������\ ���������� � ����$ ������"���, «��"�����*�» ����"* � ���^� ��� �����"���"� ���\" [���"����� �����$�� ����. ���� �, ������ � ��"������ ����"� �����*����� �� ���*$ ����� ��^ 14 ����". E ����"� [4] ["�" �*�� ���������� �� ���^�� ��"������ (44 ����"*) � � ����� �� "��� ����. E ���"��F�� ����� ����&��"�� ���*$ �����&���� �F� ��&"� � ��� � ��["��� ��"������ ���"���" ������, ����� ���* � ����"�$ [3, 4]. �� '��. 3 ����� �"�� ������ ������ N(L) �� 93 ����� �&����$ ����" � Q> 7.8 �.�. - �� "����

��� � �*^� ���&�\"�� ������*��\F���� ��"�����*, ��� ["�� ���* ��"������� �*����* �� ������� �"�� ���� (����� 480). 3�� �� �� �� �������, ��$���^�����" ������ ������ N(L) ��$�����"��, $�"� � �� �������� ���"��"�"���" ����������\ 540, � �"��� – 2460. 3���� ��$, ����\ ��"�� �F� � ��, ���� �, ����� ���&��* � ����*"*, � ��"������ 3530 - 130. q��� ����*� �� ����������� ����� ��� ����� ������* � ��"�����, "� ����� �� ��"����� ���� ����*���" �� Y��"��. ��["���, �* �*��� ��* � ���" ����\&���� � "��, &"� �������� 25 ������"�� (20–22 ����"*) ���&���*$ ����" ��� �� �� ������ �����$�� ���\ ����" �*" ������* � ����� ���.

3�� � �* ��^��� �����&�" ����\\ ������� �� ������"�� Q, "� ����� �� �������� �"�� ��&���". ��������, � ���&�� Q>8.5 �.�. �������� ������ 00 ����"�&���� �� ����\ ��"��.

;���� ����$� �� � ������� ���������*$ ����"���� «��"�����*$» ����". E ����"� ��������, &"� � ��� ��� ["� ������ ������$� �" �����"�� Y��"��� �� q. #��$���"��� �����&���� ���*$ ����*$ �������� �� ��������. 93 ����"* $����"�����\"��

q = 2.775

(� � ������ ���� ��������� � = 1.169). E "� �� ����� �� ����� �&����$ ����" �

Q< 7.8 �.�. (�$ ����&��"�� ���"�����" 240) �����F� ��� �\F�� ���&����

#� 1900 1950 1989 2008 2025 (�������) 10 13 19 29 40

Page 10: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

9

'��.2. '����� ������ N(Q) ����� �&����$ ����" � �����"� ���^� 8 �.�.

q = 1.980 (� � ������ ���� ��������� 0.841)

������������� ������" ��� � ["��� ��� ���� � �&�"�� �$ �"������� ���"�����"

0.6240/841.093/169.1/)980.1775.2( 22 ����z

&"� ����*^��" ��� ����"��*� ��� ��* ���&����"�. �"� ����&��", &"� ["� �� �����* ����" �� ������%������ q �� ����" �"����"�� � � �� � "� �� ����������"�. -��&�" �� ������� ����� �*$� � � ���" �"�"� [4] �����&�� ��� � �������� �"��� �F� ����� ����"�*�. 3 ["��� ������� � ����^�� �* �F� ��� ��������. ���$�'�;���� #%$�; ��&�� «���#���;?=» <����'������= �����

3�����%������ ����� �&����$ ����" �� �����"�� "���� �� �������� Q ����" ������"�� �������� %�������. #��� � "��, &"� ��� ������"� Q � ����"����\ �����"*,

������� ����"����� �%���� ����" �����"�� ���"���� ����*�, &"� ����\&�" ���������" ��������� ����"* � �����"*. ��["��� ��� ������%������ ����" �� �����"�*� �����"�� ��� ��" ������& ������"���*� ���"����. � ��� �� ��$ �����"�� ������ ������ ����� ���"��"�"��\F�$ ����". q��� ��F��"���" ������ ����� �&����$ ����", �����&���� ��� ����"�&���� ��������� � ��"�����, "� ��� ����� $����"�������"�� "���� � ��� �\F� $����"����"���. E ������ ������ ����"�*$ ����� ����� �*" �������� � ����� ������� �����"*. #�� �������� ["��� ��� �"��� �* �� ���$ ����" � Q>8 �.�. ���&�"��� ����"����� � �����*$ ����� �"����"���� ��������� �������"� |������. ,����������� ������ ["� �������"� ����������� "��, &"� �������" ������� ���� �����"* ���"����� �� ������"�� ����������, ������������ ������"��� �� �\�� [��$� ����" �*���" ����������.

0

5

10

15

20

25

30

35

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Q - 8

N

Page 11: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

10

0

5

10

15

20

25

0 50 100 150 200 250 300 350 400L

N

'��.3. '����� ������ N(L) �� «��"�����*$» ����� �&����$ ����" � Q>7.8 �.�.

#����, �*�� �� �&�"��* ����&��"�� ����� � ������*��\F�$ ��� ���� ��"������$, ��� ["� �*�� � ����� ��� ������� ������"�� q. ����&����� ������ ������ �"������ �� '��. 4. ������ �����*���", &"� � ["�� ������ ������ �* ���\"�� �� ���������. ��� ���$� �"�� �� ��"�����* 5.47 – 6.16 � 9.27 – 10.01 �.�. ����, &"� ���&��� ������������� ["�$ ���������� �����"�� Y��"�� � ��"���. ��� ["�� �"��� �������� �� ���&����"� ����*^��" ����* (24 � 22 ���"��"�"�����). ;� �� ����� ����&�"��, ���� �� ������ ���" �������" ������� ��"���� �� 2000 �. �"� �F� ��� ����*���", &"� ������"�������� ������ �����"�� ���^����, �� ��"�����*� ����"* � �� �������\" �� &��������"�.

,���� �� ���* ����" «��"�����*$» ����" �* ����������, &"� ������"� q ����� �����&����"��, ���� � �����*� ���* ������&�" � ��� ���$ �" 8 � 10 �.�. ;�� � q � � �"�����"�� 3.19 � 1.112, ���"��"�"�����. q��� �� �� ������ �����" ���������\ �������" |������, "� ["� ��%�* ���"���"

3.257 � 1.128, ���"��"�"�����. -��&�" ����"*, ���\F�� ���������*� � ��"����� �%����*� � �����*� ����"�����, ���\" ������*&�� ���^�� ���������*� ����"�����. � ;�%��"��� ;$�F��� ��%������; ; ���<��'�$���� Q <����'������= �����

��� ����� ���� ������� ���������"� «��"�����*$» ����", � &��"���"� ������ ������ ������"�� Q, �* ����* �������" �� �������� ������� ���������*$ ���"��^��� ������� Y��"��� � � �� �"����*, � ����", � ����. #��� � "��, &"� ����"��*� ������������"�, �������*� �*^�, "����"�&���� ����" �*" ��� �"���� ["��� %��"���. E ��^�$ ��� * �F�$ �������$ ["�" %��"�� �� �*� ���&��. ~* � �� �� �� ������"����" "���� ��&��"����*�, ".�. �"�"��"�&����� �����"* ["��� �������. #������ �������, ����� �� ������ ������ ������ ����� �� ����F��� ������"������*$ ����" � ���*"�����

Page 12: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

11

'��.4. '����� ������ N( R) ����� �&����$ ����" � Q > 7.8�.�.� �������"� |������.

'��.5. '����� ������ N(P) ����� �&����$ ����".

����"�" �������� �� "� �����"�, ��"��*� ���"��"�"��\" ���������� "��� 1:1; 1:2; 2:3 � ". . #�� ["��� ���"-"��� �*����� ��"�����

���"�������"\ 2.78 �� ������� �"�� ���� � ������"��� ������*��\F�� ��� ���� ��"�����* P.

0

5

10

15

20

25

30

0 2 4 6 8 10 12 14

R

N

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

0 5 10 15 20 25 30 35P

N

Page 13: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

12

'����� ������ N(P) �� ������"������*$ 337 ����� �&����$ ����" �"������ �� '��.5. �� ����� ��$�� �� ������ ������, �"�������� �� '��.1. � ���� �* � �� �� �� �� �����$ �"�������, � ������ ����� �" ���*� «���"�"*». �� ������� � "��, &"� � "�&��$, ���"��"�"��\F�$ �" ���*� ���������� (��������, 11.8; 17.7; 23.6 � ". .) ����$ – "� �����$ �������� �� �� ��.

E� ���, ��-�� "���, &"� ����"* ����� ���� *� �����������, � �$ ���"��� � �"��&�� �" ��"���� ��, "���� ���������*� ���"��^���� ��������"�� �� ������\". ;�� ��� ���&�, ������ ������ N(P) ������"� �����"�� ����"*� ��� �"���� ������ ������ N(Q) ��"����, �� ������ ���������, �����"�� �����"��*�, � �� [���\�����*�. %��$G�����

����� ���* � ���"��F� ����"�

�"�"��"�&���� ������ ������"��� ����� �&����$ ����" �F� ��� ���� ��", &"� ����"��� �����"�� ��"����, � ����� ���, ��F��"���". �"� �����"�� ���"�" �*�"���, &�� �����"�� Y��"���. ��� ����" ��

�"��&�"���*$ ���������"�. ��F��"������� ["��� �����"�� � ���\ �&��� ����*���" �� "�, &"� ��"��� �����" ���&�"����\ ��� � %����������� ���"��* ����� �&����$ ����". �<���� $������#�? 1. �.3.E��$���"���, <������ � 5���(4�������

���) � ��)�����/� ,�H�(),�, ~.: ������F����, 1966, 186 �.

2. �.�.������, ����������� �������� ��������� ���� ��, �()���. D�� ���. 1981, <1140, �. 4-5.

3. �.�.������, ����������� �����!� �������� ���"#�� ������, �,)���7. ���. ��(., 3���, 1982, 15 c.

4. �.�.������, ��$������� �� ��������� �� ��������� ���� ���� ��, �����. � 7��� � ���.)�. 1992, ".8, �. 55 - 61.

5. E.�.3��������, � ��$���������� �������� %���� � � ���� �� � ��� ���� ��������� ����, ����). ��� ., 1980, <252, �. 2–3.

6. �.~.#���*^�����, �()���� ��)���, ��� � ��/��)��/� 5�� ��)���� � 5������ 5������*�( �4 ���), 1980, |������� , 19 �.

7. B.G.Marsden, G.V. Williams, Catalogue of Cometary Orbits. 16th edition. SAO, Solar, Stellar & Planetary Science Division, Cambridge. 2005. 207 p.

8. �.�.������, &������������� �� ��� ����� �� ���������, � ���������!� � �����- �� ��������� ����. �,)���7. �� )��. ��(., 3���, 1993.

���"����� � �� ����\ 11 ���"� 2008 �.

SATURN PER�OD�K KOMET A�L�S�N�N REALLII BAR�D�

�. S. Quliyev

Periodik kometl�rin Yupiter v� Saturn ail�l�rin� bölünm�si m�s�l�sin� m�qal�d� bax�l�r. M�lum oldu�u kimi, bu bölgü bütün müt�x�ssisl�r t�r�find�n birm�nal� ��kild� q�bul edilmir. Ona gör� d� afeli m�saf�l�rinin variasiya s�ras� prinsipial olaraq yeni �sasda öyr�nilir. Bu t�hlil 337 periodik kometi �hat� edir. Bir-birini ört�n intervallar t�tbiq olunmaqla bu obyektl�rin afeli m�saf�l�rinin paylanmas�n�n inc� qurulu�u öyr�nilir. Paylanma Yupiter m�saf�sind� k�skin v� Saturn m�saf�sind� qism�n az göz�çarpan maksimumlarla xarakteriz� olunur. Afeli m�saf�si 7.8 a.v.-d�n böyük olan periodik kometl�r ayr� öyr�nilir. Onlar�n uzaq düyün nöqt�l�ri 10 a.v. m�saf�d� mü�yy�n minimuma malikdir. Bu, Saturn ail�sinin varl��� üçün �lav� arqumentdir. Afelil�ri 8.5 a.v m�saf�d�n böyük periodik kometl�rin perihelil�ri 560 v� 2590 istiqam�tind� çoxluq t��kil edir. Bu kometl�r h�m d� nisb�t�n böyük periheli m�saf�sin� malikdirl�r. Tap�lm�� xüsusiyy�tl�r rezonans hadis�l�ri il� izah oluna bilm�z.

Apar�c� sözl�r: periodik kometl�r, afeli, Yupiter, Saturn

Page 14: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

13

ON THE REALITY OF PERIODIC COMETARY FAMILY OF SATURN

A. S. Guliyev

The question on separation of periodic comets into families of Jupiter and Saturn are considered on new basis. It is known that such separation is not accepted by all specialists. Therefore a variation line of aphelion distances is studied on the essentially new basis. This analysis covers 337 values of Q. Fine structure of distribution of aphelion distances is investigated using intervals of distances overlapping each other. It is characterized by strong maximum on the Jupiter’s distance and less appreciable maximum on the Saturn’s one. Periodic comets with Q> 7.8 �.�. are studied separately. It is established that distribution of far distant nodes of these comets has significant maximum on the distance 10 �.�. It is a good argument for the assumption of existence of Saturn’s family. Distribution of periodic comets perihelion with Q> 8.5 �.�. is characterized by the maximum in directions of 560 and 2590. Besides these comets have greater q. The analysis made in this paper shows that the Saturn’s family does really exist. Discovered regularity can’t be result of resonance occurrence.

Key words: periodic comets, aphelion, Jupiter, Saturn

Page 15: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

14

���;����� ��������?= '��<����! @�%������= <��������; 40 <����'������= ����� � #����� �

&�% #���A �<���#�? ��$����<�;

© 2008 /. �.�.+���,, #.'.<����,�, �.p.&������,

��������� ��� ��������� ���� ���� � ��. �.���� ��� ��� ��������

(e-mail: [email protected]) ��������\"�� ��� ����� ��"�&�*� �^���� ���� ������ %���&����$ ������"��� 40 ����� �&����$ ����" � �$ 88 ���������$ � �&�"�� � ��� �&�"� ����"��* ���������*$ "���������. ��������, &"� ��� �&�"� ����"��* ��� ����� ��"�&�*� �^���� ����^�\"��. ��["��� ��� ������������ %�����* ������ � �� �� �%����� �&�" ����"��* ����� �������������. ��� "���� �� $� � "�&���" ��������� ������ ����" � �$ ����^�$ ���������$ �����&����"��.

�>*�,.� (�,�: ����� �&����� ����"*, %���&����� ������"�*, ����"���

;;�'����

-� ����� ��� �� * � !���$����� ��"��%���&���� �������"���� ��� ����� ����"� ���^��� ��{��� �� ���� �����\ %���&����$ ������"��� ����", ����\ ��^�$�� � "�&���� ����� ��$ 20 ��". '����"�"* ["�$ ���&�"�� �����������* � ����� ����" [1, 2, 3]. -���"��, &"� ["�" ���� �����"�� ��� �������� ����� ����� ����*$ ����" �.3.E��$���"����� � ��� �&������ �� ���� �����\ %���&����$ ����&�� ����", �*�������� � "�&���� 1927 – 1987 �.�. ���� ������ %���&����$ ����&�� ����" ����� ����� � ����� ����� ������ �$ � ��&��"�� &����� � ��� ���"��*, ��������� ����" ��� � ����, ��������������� ������ � ��� �\F�$ ���������$ � ". .

<������;�� ;�<����

,����"��, &"� �� ��* ��"������*

����� ����"* ������" �" �����$ %��"����. ,$ ����� ��� ���" �� ���"������ (��"��������" ���������, �����$� �F�$ �� �����$���"� � �� � � �"���%��� ����"*, ������ � �� � ". .) � ���^��� (������"�* �����&�� ��"�����"�, ������� �� ����"� ����"* � ". .). ����������, � ����� � ����� ��$ �"����"�� "���� � ����"�� ������������ ���"�����"�, � "�� &���� ����"� "��������, ��� ���"����� � ". . �"�" %��"�� �����"�� �������� ���&���*�. ��� �����"�� ����"� [4], � � � ����� ���*"��

����"� �������� � ����� ����"* �� �&�" ����"��* ������������ "��������. � ���� ��" ��F������"� ��"� ��� �&�"� �������� �� �&�" ����"��* ��� �*&������� %���&����$ ������"��� ����". E ["� ����"� �* � ����� ���*"�� � ������ ����������� ��"����" ["�" ������.

E ���"��F� ����"�, ����� ��"�� ������� �&�"� ����"��* ��� ���� ������ %���&����$ ������"��� 40 ����� �&����$ ����" � �$ 88 ���������$.

,����"��, &"� %�"���"��&����� ������"�* ����" �*&����\"�� ��"�� ������"�� �� �� �������*$ ����&�� � ����F\ %�����* ������ [5], ��� �� �� �� �%������:

���� krnHm y lg5.2 , (1)

� � �� lg5mm

�����"�� �������, �� ���������*� � � ���&���� ������"��&������ ����"����\, � � r – ������"��&����� � ��������"��&����� ����"����� ����"*, ���"��"�"�����, �� � n – %�"���"��&����� ������"�*. E���&��� � �*&�����"�� � ����F\ %�����*

��

��2

1cos22 rArc

E ���"��F� ����"� � �����\ �"�����

�*������� (2) �� �� ������" ���* &���,

Page 16: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

15

�&�"*��\F� ����"��� ������������ "��������

���� krnHm y lg5.2 +hD, (2)

� � D - ����"� ������������ �� ���� ������ ���������� ������ ����"* "��������.

E ����"�$ [2, 3, 4] ��"��������, &"� ��"�"�&��� �������� �*������� (1) ���&�"���� ����, &�� � ���&�� ������&������ ��������� ������. E ���"��F� ����"� ���"������� �"��"�" �� ������ - ����^��" �� &��� hD ��"�"�&��\ �������\ � ��������� (1) ��� ��".

1���&���� ��*�� "��� ���"������ ������� ������ ����. #��� � "��, &"� "�������* � �����&�*�� ����"���� ����* «�� �"» ����"* ��-�������. ;������� � �"����"���� ���^�� ����"��� «�� ����&��"» ���^��� &��"� �����* ����"*, � &���� ��$ ����\ �"�� �� �" ��^ ���"�����\ ��� ������\ ����"*, � � ���*$ "��������$, �������" - ��"������* �� ����� �� �� ������� ��&^�. ��["��� ��� � ������� ����"* � ����"��� ������������ "�������� ����� �*" ���� ������� ���������". �������� %������ (2), �* � ������ ����������� ��������, &"� ["� ���������" �����"�� ������. ��"� � ����^�� ����� ����" ����� ������\ ���������" ��� � ["��� ����&�����.

�� �������� � ��� �� �������

E ���"��F� ����"� �* ����������� ���*� 40 ����� �&����$ ����" � �$ 88 ���������$ [6, 7]. �"�" ��"����� ������ �� �����&�*� ��"�&����� � &��"�&�� ������"�� � ����"� [8] � ���� �� ��"����. �����"�� �� ����F�\�� ����"�"� ���"������ �������, ����"��*� ���"��"���"�� ������\" ���� �����*� ������&���� �� ���������* ��"�����. #�� "���, &"��* %������ (2) ��� $���^� [%%��" ��"�����* ��������� ������"��� r, � � D ����* �*" ���&�"���*��. ,��&� %������ ����" ������"� ����� ���"��� � ���� ��� ����*� � �� ����&�*� ���&����� ������"���.

��� ��" �"��"�", &"� ������������ %�����* (2) ��� �� ������" �" "���, �����"�� �� ������"�������� ����"� ����� �&����

��� �� ��������� �&����. ;�� �� �����, � ����^�� ��"��* �������\" �" ���� ������"����" � ��������� �&����� ����"*. � ��%#$9����= <��'�$���?= �������;

E ;������ 1 ����� �"�� ��� ��-��� ��"�&�*� �^���� ���� ������ ������ ������"������*$ ����" c �&�"�� (S1) � ��� �&�"� (S2) ����"�� ���������*$ "���������. ~* �� ���������� ��"�"�&�*� ��������, � ����"� ["��� ������"������ ��� ��-��� ��"�&�*� �"��������, �������� ����� ��� ����������* �� ����&��"��� �����������*$ �������*$ ����&��, ��� ���"����, ��� ����\"�� ����� �������&�*�� �� �������.

3�� �� �� �� ;�����* 1, ��� �&�"� ����"��* ��� ����� ��"�&��� �^���� ���� ������ ������ ����" ����^��"��, ���� � ["� ����^���� �� ���� � �����"�� � ������*�. E � ��� �� ������"������*$ ���&��� �*���*^ ���"�����" ���^� 100%, � $, �, z ���&��$ ���^� 50%, 30% � 20%, ���"��"�"�����.

��� ���"����, ���� ���"������ ������� � ���������� %�����* (2) �� �������� �� ����� ������ ����" ����� �&�"�" ����� ���*��. �<���� $������#�? 1. �.�.������, +.#.'��"�����, '�������� �������! 100

������� ��������� ���� � ������ ������ �� ��������� (1999-2004), ��� �������!�", 2005, < 110, �.23-31.

2. �.�.������, +.#.���� ���, 3.,.���\���, |.E. �����, '�������� �������! 100 ������� ��������� ���� � ������ ������ �� ��������� (1980-2004), Az�rbaycan Astronomiya Jurnal�, 2007, <1-2, �.10-16.

3. +.#.���� ���, �� �������� ��������� ������� 50 ������� ��������� ���� � ������ ������ �� ��������� (1996-2007), Az�rbaycan Astronomiya Jurnal�, 2008.

4. C.S. Morris, On the Aperture Corrections for Comet Magnitude Estimations, PASP, 1973, v. 85, N 506, p. 471-477

5. �.3.E��$���"���, @���*�( �� =��� )���()� � ����). 1958, ~., 1����"���, 575 �.

6. International Comet Quarterly Journal: 1999-2004. 7. International Astronomical Union Circulars: 1999-

2004. 8. �.!.�������, & ��!� ����� �� ��������� ����,

��"���%. ��� . ��., ����, 2007.

Page 17: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

16

���"����� � �� ����\ 10 ������ 2008 �.

40 DÖVRÜ KOMET�N F�Z�K� PARAMETRL�R�N�N TELESKOPLARIN APERTURASI N�Z�R� ALINMAQLA V� N�Z�R� ALINMAMAQLA T�Y�N�N�N QALIQ

D�SPERS�YASININ MÜQAY�S�S�

�.S.Quliyev, Ü.C. Poladova, �.�.Bayramov

40 dövri kometin 88 görünm�si zaman� istifad� olunan teleskoplar�n aperturas�n� n�z�r� almaqla v� n�z�r� almamaqla tap�lan orta kvadratik x�talar müqayis� edilmi�dir. Göst�rilmi�dir ki, aperturan� n�z�r� ald�qda orta kvadratik x�talar azal�r. Ona gör� d� Orlov düsturunun t�tbiqi zaman� aperturan�n n�z�r� al�nmas� m�qs�d�uy�undur. Bel� yana�ma olduqda kometin növb�ti görünm�l�ri zaman� onlar�n parlaql���n�n proqnozu daha d�qiq olur.

Apar�j� sözl�r: periodik kometl�r, fiziki parametrl�r, apertura

COMPARISION OF THE RESIDUAL DISPERTION IN DETERMINATION OF THE PHYSICAL PARAMETERS OF 40 PERIODIC COMETS WITH AND

WITHOUT TAKING INTO ACCOUNT APERTURES OF TELESCOPES

A.S.Guliyev, U.J.Poladova, A.Sh.Bayramov

The residual dispersions of the physical parameters of 40 periodic comets in their 88 appearances with and without taking into account apertures of used telescopes are compared. Decreasing of residual dispersion in taking into account apertures of used telescopes is revealed. Taking into account apertures of telescopes in determination of the physical parameters of comets is recommended. Key words: periodic comets, physical parameters, aperture

Page 18: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

17

������1. ��� ����� ��"�&�*� �"�������� ���� ������ ������"��� �� ������ ����" � �&�"�� ����"��* � ��� ���

� ����)� S1

(��� �*�)� �5��)��.) S2

(( �*�)�� �5��)��.) ;.�/�.|

I II III IV V 1 1' 1910 (II) 1.56 1.13 27.7% 2 2' 1875 (II) 0.31 0.02 95.1% 3 2' 1891 (III) 1.91 1.44 25% 4 2' 1914 (VI) 1.01 0.33 66.9% 5 2' 1924 (III) 1.45 1.37 5.30% 6 2' 1928 (II) 1.09 0.96 187.2% 7 2' 1934 (III) 0.94 0.88 6% 8 2' 1961 (I) 2.23 2.21 1% 9 2' 1974 (V) 1.36 1.32 3% 10 2' 1848 (II) 0.73 0.05 93.5% 11 2' 1852 (I) 1.08 0.02 97.7% 12 2' 1865 (II) 0.38 0.04 89.9% 13 2' 1871 (V) 1.47 0.14 90.7% 14 2' 1885 (I) 0.23 0.17 25.2% 15 7' 1933 (II) 0.74 0.56 24.6% 16 8' 1926 (IV) 0.82 0.66 19.7% 17 8' 1967 (V) 1.30 0.94 27.60% 18 9' 1972 (V) 1.85 1.12 39.2% 19 10' 1899 (IV) 2.25 2.21 2% 20 10' 1920 (II) 2.63 2.10 20% 21 10' 1925 (IV) 1.63 1.58 3% 22 10' 1962 (VI) 2.00 0.87 56.40% 23 10' 196 7 (X) 1.44 0.51 64% 24 10' 1972 (X) 2.52 0.80 68.3% 25 14' 1918 (V) 1.08 1.05 1.20% 26 15' 1906 (V) 1.48 1.38 6.30% 27 15' 1926 (V) 0.59 0.52 11.6% 28 15' 1967 (IX) 1.94 1.71 11.8% 29 15' 1968 (VIII) 1.61 1.29 20% 30 16' 1925 (IX) 0.95 0.78 18.2% 31 16' 1960 (VI) 1.06 0.29 72.3% 32 19' 1905 (II) 0.93 0.89 4.4% 33 19' 1918 (IV) 1.63 1.60 2% 34 19' 1925 (VIII) 1.16 0.96 18% 35 20D 1913 (VI) 0.87 0.83 5% 36 21' 1959 (VIII) 1.96 1.83 7% 37 21' 1972 (VI) 1.36 0.96 29% 38 22' 1906 (IV) 1.30 1.05 20.3% 39 22' 1919 (I) 1.40 1.24 11.40% 40 22' 1926 (II) 0.61 0.32 47.2% 41 22' 1932 (III) 1.20 1.19 1% 42 22' 1958 (I) 1.07 0.32 70.2% 43 22' 1964 (III) 2.66 0.99 62.6% 44 23' 1919 (III) 1.53 1.47 4% 45 24' 1919 (IV) 0.19 0.04 78.7% 46 26' 1922 (I) 1.59 1.49 6.5% 47 26' 1927 (V) 1.81 1.74 4% 48 26' 1972 (II) 0.57 0.21 63.4%

Page 19: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

18

��� ������� �����. 1.

.

I II III IV V 49 27' 1928 (3) 0.75 0.35 54.1% 50 28' 1913 (3) 0.91 0.88 4% 51 28' 1931 (I) 0.71 0.71 0.1% 52 29' 1974 (I) 2.18 1.39 26% 53 30' 1928 (I) 0.35 0.34 1.3% 54 30' 1935 (I) 0.39 0.39 1.1% 55 30' 1973 (IV) 0.79 0.32 59.7% 56 31' 1935 (III) 0.82 0.78 4.9% 57 31' 1961 (VII) 1.34 1.26 5.9% 58 31' 19741 (III) 1.26 0.55 56.5% 69 32' 1927 (III) 0.69 0.67 1.2% 60 32' 1935 (IV) 0.64 0.59 8.2% 61 32' 1961 (III) 1.39 0.70 50% 62 32' 1969 (VIII) 1.55 0.83 46.6% 63 36' 1970 (XIV) 1.40 1.25 10.2% 64 37' 1961 (VI) 1.98 0.94 53% 65 39' 1958 (IV) 0.83 0.75 8.9% 66 40' 1960 (IV) 1.40 0.72 48.5% 67 41' 1962 (V) 2.43 2.07 15% 68 41' 1973 (VI) 8.76 6.05 31% 69 42' 1972 (IV) 0.61 0.47 23.6% 70 43' 1958 (V) 1.05 1.03 2.27% 71 43' 1971 (VI) 1.78 1.19 33% 72 44' 1960 (IX) 0.96 0.35 63.7% 73 44' 1974 (VI) 1.87 1.25 33.5% 74 44' 1967 (XI) 2.29 0.75 67.3% 75 45' 1969 (V) 1.24 1.01 19.8% 76 45' 1974 (XVI) 1.27 0.94 26% 77 46' 1967 (XIV) 1.75 1.50 13.9% 78 47' 1963 (VI) 1.60 0.43 73% 79 49' 1971 (IV) 0.68 0.05 92.4% 80 52' 1962 (II) 0.34 0.07 78.2% 81 52' 1969 (III) 0.55 0.18 69.5% 82 53' 1966 (III) 1.15 1.05 7.6% 83 57' 1970 (XIII) 0.42 0.05 87.8% 84 59' 1963 (VIII) 1.38 0.99 28.5% 85 59' 1972 (XI) 1.56 0.97 37.8% 86 61' 1971 (IX) 2.09 0.71 66% 87 63' 1960 (I) 0.74 0.43 42% 88 63' 1973 (VII) 0.26 0.09 62.8%

Page 20: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

19

��+�����? � “FOSSIL-FIELD” ��'�$9 <����=�"'���F ��+�����+� <�$F

© 2008 /. @.�.��(���,, �.�.��4,�����,, �.=.��������,�

*������� '���� ��+�����"��� ������� ��� ��� ��������

(e-mail: [email protected])

,���� ����* [���\��� � ������� �������*$ ���"��������$ �������� � ���"���\F�$�� �����$ �����-��"�&�����. �� ��* ���*� �������"*, ��� �"���"��\F�� � ����� �����"���� �� ���. ��������, &"� ["� ��{��"* ������\"�� �� ����� �������*$ ���� , ���&�� �"��"�"����� �� �$ ���^�� �����"�*� ���� ����" �*" ��{�����* “fossil-field” �� ��\.

�>*�,.� (�,�: ������*, �����"��* ;;�'����

E ����� ��� �� * ���������* ���*�

��"�&���� �*����[�����&�*$ &��"��. E �"��&�� �" �����"�*$ ������&����$ ��"�&����� (��"�"��� ����$���*$ ���� � �� ����������), ["� ���*� ���������� ��"����*$ ���� , �����*��\F�� �*����� [�����"�&����� ��"��� � ����&�\F�� � ��������, � ���"��������� � ����� ��������$, ������"�!� ����������� ���"�� ! (�'�) � ����� /$��� ���� �����-�������� (�~�,).

E ���"��F�� ����� �����"�* �������� �� ���, ��{����\F�� %���&����\ ����� � � [���\��\ ["�$ ��"�&����� (����&�\F�� �� �&�" �������� ".�. “fall-back” �� ��; �� �� �����"��� - �"��"�"����*� �� ����&���� ��"����� �����"�� �����"� �����* ��$����� � �.). 3�� �� �� ["�$ �� ��� ����" ���� ��\�* � �����* (��� ��� ��������� ���&�"�*$ ������"��� ���� ���!� ����� (�-) � ����\ �"���*�� ���*��, "�� � ��� ������"����� ������� [���\�������� ���� ���� ["�$ ��{��"�� � ��F������"*�� ��� �"��������� �� [���\��� �� ����������). E�� ["� � ����� ��� ����� �� ������"�� ��"��������� ����� �����\ � ���\ �*������� ����"����������"� � �� �� ["�$ �� ���. #����� ����"� �����F��� ������� ����������"� �����"�� � ��"��%����� “fossil-field” �� ��� � �����$�� ���� �����"���� ���� ���� � �����"����. �������� ����� ��� ���������

���� "��"� [1], �����"��* ����" �������" �� ���� ���^� ����* � ��� �- ��� [���\�������\" �������� ��$������ �����"� ����� [2].

'��+�����

� PP , +���%�� � };�$GD�F ;?����%���+������?= ��'��<#$9����; � ��+������;

��" �"��&������ �*^� "��"� ����\&��"��

� ���&���� ������"��� �-, ����&�"���*$ �� ������ ���\F�$�� �� ��� � "����� [���\��� � ����\ �"���*�� ���*�� ��

��������

� PP , ���"������ �� ������ �������� "�&�� ���� �����*$ ������"���

��������: ����� � 3 � ��� ������� ��

P . � ["� ���\ �*�� ����� ��� ��������� ������"�� ��������, ��� �\F�$ �� ����*$ �� ���*$ ���&�"��, � ������"�&������ ������"��� ["�$ ��{��"��, ��"��*� �������� ������ � �����*� ���&����� ["��� ������"��. �� ������"�&������ ������"��� �������� ������\"�� ������"*, ����&�"���*� �� ��� ���"�"��"�&����$ ������"� ["�$ ��{��"�� � �"����� � �������"� �$ �" �����"�&���� �������"� (|Z|). �������� ����&��"�� �������� � �����"�*�� ������"��� �� ��������*� ����"����*� �������� �� ����� 10-15 % �" �$ ��F��� &����, ��*&�� ��� ["�� ����F�\"�� � ��� ���"�"��"�&����� ���&����� ������"� ["�$ ��{��"��, ��� �\F�$ �� [���\������-����"�&����$ ����������, &"� �&�� $���^� ����

Page 21: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

20

����� *���" ��� �"�"��"�&����$ ����� ������$. [4]. �������� ������"� ��������, �������"���*� � �������� ���*�� ����$���� (��� �� �&�" ������"��� ���*��, "�� � � �����"�"� ����*�� ���* � ���� ���"���) �� ����*^�\" ������"� �"�*�� ["�$ ��{��"�� �" �����"���, � �$ ������"* ~ 107

���, "� ��� � �����*�� ������"��� �������� � ����"������ �$ �" �����"�&����

�������"� ����� ��F��"����" ������� ���������".

�"��* ����� &�"�� �� �" ������� � ������"�$, ���������*� � ������� ������* �*�� ��� ����* �� �� �����* �� |Z|- ���� ���"�: ���� *� � |Z| < 100 � � �������� �"��*� |Z| > 300 �. #���*� �� ����"������ ���� ���"* �� [3], � ���&���� ��� ��$ ������"� �� [4].

10 Myr

10 TG

1 Kyr

100 Kyr

1 TG

100 TG

20 TG

-17

-16

-15

-14

-13

-12

-11

-10

-9

-8

-1,2 -1 -0,8 -0,6 -0,4 -0,2 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2

�#\";=

�\;

"�$;

=}<�

�#\

";=<

'��.1 #��������

� PP �� �*�����������&���*$ (E> 5�1012 ;�) �� ���������� � �����"���� � ������%��&����� ���^"��� (������&���� ������ � �������� ���� ��. � "���"�)

E��� ����"���� � ��������

� PP (��. '��. 1), ���"������ "���� �� �������� � �*������ �����"�*�� ������ (E > 5�1012;�) � �����"����. ������&���� ��{��"�� �� ���%��� ��� �\F��: “+”- �����"��*, “x”-

������*: � |Z| < 50 �, (� � |Z|- ����"����� ������� �" �����"�&���� �������"�), “�”- ������*: � 50 � < |Z| < 100 � , “ ”- ������*: � |Z| > 300 �. ��� ���"������ "����� [���\��� �������������� �� ���

Page 22: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

21

����������* ��� �\F�� ������"�*: ���$���

������ B =20 �;� ,

M =1011 �/��, ������

������ – B =7 �;�,

M =1010 �/��; (1 �;� = 1012

;�). ����F���� ������ � ["�� ��{��"�� ����������� ���"������� �*^� ���\, �*������� �$ [���\�������� ���� ����, � "���� �*������� ����� * �����$�� ���� �����"�*$ ���� �����"����. ��� �������"��, &"� �����$�� ���� �����"�*$ ���� ����$ ["�$ ��{��"�� � �������. ����"���*� ����� �� �������� �����*��\" ����� ���"������� �����"���� ���� (".�. $� [���\��� �������� � ���"����� > ��� �\F� �� �*�������

2/1)(2.3

�� PPB [5] ��� �� ���*$ ���&����$ �����"���� ���� > = 100 �;�, 10 �;�, 1 �;�. !"��$-����"���*� ����� ���"�������

$����"����"�&������ ������"�

�� PP /5.0 , "���� ��� �� ���*$ = 103 , 104, 105, 106, 107 ���, ���"��"�"�����. #�� ����*� ����� �� �������� ����*��\" $� [���\��� �������� �������� �������������� (�����"� ����+��������) �� ���. �� �������������� �� ��\ �� ���������"�� �� ��, � ��"��� �&�"*���"�� ������"��� ��"��� �����"� �������� � ������������� ��� ������������ ��$������� [5].

�������� ["� �� ��� ���" ����� � ������� �����$� �" �� ��"���� ����$ ��$������� �������� �*������\

�� ����� �

4I . (1) - �� ����* &��� ����*���" �����"�- �����*, � �"��� – �����������* ��$����� ��"���, P/2��� - ������� ������" ���F����. #� ��"������ “fall-back” ���� ���"����� ����� ��, �- ��������" ���� "���� ��� �� ��������. ~����" "���������, �*�����* ��"���� ["��� ���� ���� ����"�� �� ���� /�disk . (2) - ��

10312 1022

��� McM� , (3)

� � 10

M - ������" �������� � � �����$ 1010 �/ ��.

��"��� �� �&�" �����"� �������� ��$������

43462 6/ ������ �

�cRdipolE B . (4) -��&���� � � ["�� �*������� ���� ����"�� ��� RB 6

612,2271017.6 ���� , (5)

� � 12,�B - ��������" �����"���� ���� > ( � � �����$ 1012 ;�) ������ ������* � ��� ���F����, R6 – �� ��� ������� � � �����$ 106 ��. ��� ���"����, �� (1) ��������� ����� � ������� ���� ����"�� �������� �*������\

PP IIP 3212 )4/()/4( ���� �� �

, (6) � � I –�����" ������� �������.

�"��* ���� �� �" "�� ����\, �"��&����\ �� E�� ����, ������ ������ �������� (|Z|<100 �) �*�� �� ��� ����� �� �� �� �����* � |Z|< 50 � � 50 � < |Z|< 100 �, ".�. ��� ��� �����&�� � �����$ �$ ����� �"�����$ ���� .

3�� �� �� �� '��.1, �"��^���� &���� ���"���"� �������� |Z| < 50 � � ���"���"� �������� � 50 � < |Z| < 100 � � ���"�� �����"���� ���� ������*��� ���"�" � 1.4 � 1.7 (> = 1012 ;�) � 2.6 (��� > =1013 ;�, �� "����� ����$ �� ��� [���\���), ".�. ����\ ��"�� "�� ����� ���"� �����"���� ���� � ��{��"�� �����������*� ������ �����"�&���� �������"�. #������ �������, �����"�*� ���� ��������, ����������*$ �� �������*$ ���� (|Z| < 50 ��) �*^�, &�� �����"�*� ���� ��������, ������^�$ �� ����� �������*$ ���� . ;���� �������, &�� ����� ������* � �������"� �����"���, "�� ���^� �$ �����"�*� ����. �"� �� "���� ��" ��F�\ � �\ �� ����������� �*�����������&���*$ �������� � �������� �����"���� �� ����� �������*$ ���� (M � 40 ~� , � �� ~� -����� ������) [2].

��� ���������� �����"� �������� ��$������ �� ��{������� �����$�� ���� �*����$ �����"�*$ ���� ����� �\"�� �� ��������. �������� ������� �� ��$, &��" �E ���� � �"����"���� �*����� �����"�*� ����� (~3�103 ;� ) � �������� [���\��� � ������F���� �� � ������"��\ �- ��� ��$������� �����"���� ��"���, ����" �����&�" ����&��� �����"���� ���� �

Page 23: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

22

�����"�"� ��������� ��&���� � ����&�� �� ����� ���� * (��� '-2). ,�"������ �"��"�", &"� �����"�*� ��"��� ��$ �������*$ ���� (M � 40 ~�), �� ��"��*$ �������* �����"�*� ����, �������* � �����"�*� ��"���� �����"��� SGR0806-20 ������� 5�1027 ;�/��2, ����������� � [6]. ����� "���, ����� ��� ����\ ���� �*����� �F� �� �������*� ���� * ��/E� "���� ��"����^�� �� �"� �\ ������� ������������"����� (��) �������* ����^������-'������ (["� ���� * W601 � �I201 � M � 10 ~�), � ��"��*$ �� ���*� ����"��-��������"��&����$ ����\ ���, ��������� �����"��� ���� ~3�103 ;� [7].

�� �"����� �������\, � �������� �������� �������*$ ���� � ������F���� �$ � �� � ���"�-��"�����\ ���� � � �����"�"� �*�"���� ���F���� (����� � 3 ���) � ����"* �����-��$������ �� ����"��� ����� (�10 - 100 ��) ����" ����� �����&�"�� �����"��� ���� � �� � 1013-1014 ;�.

�"��* �*����" ����"����������" ["�$ ��$ ��������� � ������������� �*����$ �����"�*$ ���� ["�$ ��{��"��, ���� ����"���� � '��.1. 3�� �� �� �� �������, ���"���" &���� ��{��"�� � �����&����� ����� � �������� ��� � |Z|< 50 �, "�� � � 50 � <|Z| < 100 � �� ���"�" � ������* ��&"� ���������� ������ ����* �� ����� ��, &"� ���"�����&�" �� ��� �����-��$������. #��"��"����, �������� ["� �� ���, ��&���*� ����� * �������� ����* �*" �3 ��� � �������� "����"�&����� ���&�"��, �&�"*��\F�� �����&���� �� � ��"��� �����"� ���F���� �- [8] �� ��"�"�&�� ����"�� ���� (~10 – 100 ��), ����* �*���"� � ���&��� ������$ � ����� �� �����"���� (~ 5 ����� ). E "���� ���&�� ����� �*�� �* ����\ �"�� "�� ����� ���"� &���� ��{��"�� � �����"� ���^�$ ����� ��.

� ����, ��� �� �� �� '��. 1, &���� �������� � �����"�$ ����� � 0.1 �� ' � 0.63 ��, 0.63 �� � ' � 1.58 �� � 1.58 �� � ' � 6.3 ��, ���"��"�"����� 24, 30, 20, ".�. ������ ������ ��&"� ���������� � ��� ���� "�� ����� � ���&�� ����"* �����-��$������ �� ����\ ��"��. 3���&��, "���� "�� ����� ����� �*�� �* �*" "����, ���� "����"�&����� ���&�"*, �������� �������*� �

��"��� ���F�"������ �����"�, ���"����� �* �� ����� ~10 – 100 ��, ��� ["� ����*���"�� � ����"� �8�.

� ���� �"����*, ��� ��� ��" �� '��. 1 �"��^���� &���� ��{��"�� � ���^��� �����"�*�� ������ � ���^�� (

00 BBBB nn �� ) � ���"�� ����� � �����*���" ��� ����� � ["�� ���&�� �����&���� � �������� ��� (����&��, ��� ����� ����� �"�"��"���, ~20 ��{��"��). �"� ���"��"���"�� �� ��������" ������"\ ����\&�" ���������" ���������� �����-��$������.

q��� �� ����� ��"��, ��� ���"���"����� ���" ����� � �������, ���"���"�� �� ����� ��"���* ����� , ������ �� �&�" �������� ���"����� ��"��\F�$ «���"&�», ��� ["� �*�� ��� ������ � [9], "� "���� "�� ����� ����� �* � �� ����\ �"��. � ����, ��� ���� ����� �*�� �������� � [1], ["�" ��$����� ����������� �����"���� �� �*�����������&���*$ �� ���������� � ����&���� ���*�� ����� ��� ���F����, "���� �������� �� ����"��������*�. E�� ["� �������"��, �� ����\&��" ���������"� ����"���������� ��*$ ��$������� ��"������ �������� ���"� ����� � (�� �� ����� 104-105 ���, ".�. ������"� ����$ �����"����), ��� ��������, �������*� ���&�� ���� ���� �" ���*$ �������� � ���"�*� ������� �*� ������, � ��"��*$ ����" �����"�� ������ [%%��"���� ��"��� �����"� ���F����. � ����, ["� ��� ����"�� ������"����*�, "�� �����, &"� � "���� ���&�� ��� �����"��* �������� �* � ���"��� ��������� ��� ����� �* Wind nebula ��� ��$� ���� �* � ������� ��� ����!� (���) � �*���� ���"���"\ ��F��"��. �� ����� ���, ����\ ���� �� �����*��\" "��� ���"��* (����� �������� �����"���� ������* � ���, ��"��*� �� �"��&�\"�� �" ��*&�*$ ��� �� �� [�����"���, �� �� ���"���"� ��F��"��).

�&�#"'����

3�� �*�� �������� ����� [2] , � "���� �������� �*^� ����� ������ �������, �����$�� ���� �*����$ �����"�*$ ���� �� ���������� � �����"���� �� &��"� �������&���*$ �������*$ �E ���� ����&��"

Page 24: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

23

���� �� "���� ����. � ����, ��� ["�� ����"����������" � ���� �� �������*$ ��$������� (���������) “fossil-field” �� ��� ��� �����-��$������ ��� �F� ��"��"�� ��� ��"�� ��������. E*^� ����� ���* ������ � �����"�"* ���� ����"* �����*��\", &"� ����� ��������� � �������\F��� � ����\ ������, ������ �����, �����"�� ���������� “fossil-field” ��������, ������ �����- ��$�����.

#��"��"����, ���� �* �����-��$����� ��� ������������� �- ����"�� �* [%%��"���� � ������&���� �* ���� �� ��^���� �����"��* � ������ 1015 ;�, "�� � ���, �������*� � �����"����� ����* �*�� �* ���� �" ���^��� ��"�"�&�*�� �����"�*�� ������ � �*" ����� [�����&�*��. � ����, �� ����� ���, �����"��� ���� � [�����"�&����� ��"��� ��� ������������� ["�$ ��{��"��, �� �"��&�\"�� �" ����$ ��� � ���"��"�"��\" �"�� ��"�*� ������� ����� ��$ [8]. �"� � ���\ �&��� ����" ����� ��������"���*� “fossil-field” �� �� � ��{������� ������������� �*����$ �����"�*$ ���� �����"����.

#��"��"����, ��������� ���� � � M ~ 40 ~� � ��&���*� �����"�*� ����� �� �� ~3�103 ;�, �������, � �"��� � �������� �-, ����" ��{����" ����\ ���*� �����"�*� ���� �����"���� (~1015 ;�) "���� �� �&�" ��$������� �����"���� ��"���. ���&��, � ["�� ���&�� ������" ���F���� �������� ���� * ����� �*" "���, &"��* � �"��� ������&�" ����\ ���*� ����� * �����"���� (~5-12 ��), ��� � ���&�� ��$������� �����"� ���F����, "�� � ��� �&�"� �������*$ ��"�� �����"� ���F���� � �������� [���\���.

3���&��, �����"��* ����" ��������" �� ���"�-��"����*$ � �� �������*$ ���� "���� � ��"�� �����-��$������. � ����, �� ������F���� �$ � �����"��* ".�. �� �����&���� ��&������ ����� � ���"�-��"����*$ � �� (~3 ���) � ���&��� $����"���*$ ����� � �����"��� ( 5-12 ��), ����$� ��* ���� �����*� "������*� ��$�����*, ������&���\F�� ~ 70 % ��"��� �����"� ���F���� (��������, �����"�- �����*, �����"������* � �.).

3�� �*�� �������� �����&�*�� ��"����� [8, 11], �&�" ����&������*$ �������*$

��$������� ����� �" � "�� ���"�� ���������� ["��� ��������. � ��� �� "���$ ��$������� ��� �* �*" ��� ������* � [9] ��$����� ��"���� ���"���\F�$�� ���"&� �"����"���� ���^� ����&��* � "���� &"� �� ��^�$�� ���� *$ �������� � ����� ��� ~���. �� ��� ��� �"��&���� �*^�, ��"��� ["��� ��$������ �� �� "���� ��"�� �����*� ������ ������� � [���\��� "���$ �������� �� ��������

� PP [1]. � ���� �"����*, ���^�� ��"���

�����"� ���F���� ����" ������"� � ��"��� � �����"���� �����"�, &"� � �"��� ����� �" � ���� ����\ � ������&���\ ���"� �����"���� ����, ���������^����� �-, ��"���� ����" �� ��"�& ���&���, $����"���*$ �� �����"����.

�����"��, � “fossil-field” �� ��� "���$ ���"�����&� ��" �, ��� �"��&���� �*^�, �����"�* ��"�� �������*$ ���� ��$� �"�� � $���^�� �������� � ����\ ���*� ��"���� �� �����"����.

�������, � ����� ��� ������ [12] �����F����� �����"����, �� ����� ����� ��"�� �� �������"�� ���"�� ����"����������"� �����-��$������. � �� �� ��$ ������ � ����$� ����"\ ��� ��"��� ["��� ��$������ ����&�� ���^�$ ����"����"����*$ ������"� (~1000 �/��) �����"����. � ����, ��$�� ���� "��$ �����"����, �� ���� �������*$ � ��� � �$ ���"��, � ���*� ��������� ����"������� ������� �����"��� �;q J1810-197 ����*��\" �� ������" � 180 (d/3 ) �/��, ".�. ����&��� $����"���� �� ��*&�*$ ��������, &"� ��� �"���"���" �� ����"���. � ���� �"����*, ������������ �����"���� ������ ���� *$ ���� �*$ ��������� � �"��"�"��� ��F��"����*$ �����&� �������*$ � ���� ��� �" ��"���*$ �� [������ ���*��, "���� ����* ������"����"�� ��� �������"* ���"�� ����"* �����- ��$������.

�"��"�� "����, &"� �� ����� ���"������ �� �&� � �������� ��*� ��"� �� ������� �*�� ����� ��� �� ���� � ����"� [13], �*�� * ��"��� ������"\ ������� � �����"�"���, ����&���*�� � ���� ����"�.

Page 25: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

24

�<���� $������#�?

1. F.K. Kasumov., A.O. Allakhverdiev, A.I. Asvarov, Are

radiopulsars a progenitor of AXPs and SGRs? Astron. Lett. 2006.v. 32, p. 344-349.

2. 1.3.3������, �.�.����$��� ���, � � ���������� “fossil-field” ������ ������� ��, ��)����. ���7������� «��,������.� 5�����. 7��� �», ����, 2007, �. 56-59.

3. ATNF PSR Catalogue, (http://www.atnf.csiro.au/ research/pulsar/psrcat), 2003.

4. O.H.Guseinov, S.K.Yerli, S.Ozkan, S.O.Tagieva, F� ���� ! ���"�� ��, Int. J. Mod. Phys. D., 2003, v.12, p. 825-841.

5. M.A.Alpar, A.Ankay, E.Yazgan, Pulsar spin-down by a fallback disk and the P-P diagram, Astrophys. J. 2001. v.557, p. 61-66.

6. L.Ferrario, D.Wickramasinge, Modeling of isolated radio pulsars and magnetars on the Fossil-Field hypothesis, MNRAS, 2006. v.367. p. 1323-1329. (astro-ph/0610258).

7. E.Alecian et al., Magnetism in pre-MS intermediate-mass stars and the Fossil-Field hypothesis, astro-ph/08024078, 2008.

8. J.Vink, L.Kuiper, Supernova remnant energetics and magnetars: no evidence in favor of millisecond proto-neutron stars, MNRAS, 2006, v.370, p.14-19 (astro-ph/0604187).

9. J.L. Lin, S.N. Zhang, Radio pulsars as progenitors of AXPs and SGRs: magnetic field evolution through pulsar glitches, astro-ph/0405-5131, 2004.

10. �.�.����$��� ���, 1.3.3������, �.�.;������, � �+����� �����" � ���"�!� ��� ���! ���"�� ��, ��)����. ������������� ���7������� “@��� �-2005” (�� �� . 3.���������), ����, 2005, �. 23-26.

11. J.S. Heyl, Magnetars, XXII Texas Symposium on Relativistic Astrophysics. (Ed. Thompson C.), Stanford, 2005, p. 231-238.

12. S. Mereghetti, The highest magnetic fields in universe, astro-ph/08040250, 2008.

13. L.Ferrario, D.Wickramasinge, Origin and evolution of magnetars, astroph/08072106, 2008.

���"����� � �� ����\ 02 ���"� 2008 �.

MAQNITARLAR V� MAQNT SAH�S�N�N YARANMASINDA “FOSSIL FIELD” MODEL�N�N ROLU

F.Q.Qas�mov, �.O.Allahverdiyev, A.H.Ayd�mirova

Anomal rentgen pulsarlar� v� t�krarlanan yum�aq qamma �üa m�nb�l�rinin t�kamülü v� genezisi ara�d�r�lm��d�r. Mövcud iki modeld�n maqnitar modelinin daha i�l�k olmas� haqda yeni sübutlar askar edilmi� v� maqnitarlar�n yüks�k kütl�li ana ulduzlardan yaranmas� göst�rilmi�dir. Maqnitarlar�n böyük maqnit sah�l�rinin dinamo mexanizmi il� deyil, “fossil field” modeli il� yarana bil�c�yi göst�rilmi�dir. Apar�c� sözl�r: pulsarlar, maqnitarlar

MAGNETARS AND “FOSSIL-FIELD” MODEL FOR THE ORIGIN OF THE MAQNETIC FIELD

F.K.Kasumov, A.O.Allahverdiyev, A.H.Aydamirova

The evolution and genesis of Anomalous X-ray pulsars (AXPs) and Soft Gamma-ray Repeaters (SGRs) are investigated. New arguments favoring the magnetar model are found. It is shown that the progenitors of these objects are more massive stars and that “fossil field” model is responsible for the high magnetic field of these objects. Key words: pulsars, magnetars

Page 26: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

25

�<��'�$���� �#������+� <����� }���+��, �%$#�����+� <$�������?�� �#�������F�� ;

�&$���� �>912 Å, ��'�#�� D�����$9�?= %;�%' � ��}@@�D����� %�<�$����F

� 2008 /. �.}.+�(����,, �.�.�.|�,�, �.+.���

J������ ;����� ������!� K���� �����, ��� �������

(e-mail: alisheva�[email protected])

E ����"� �� ����� "�&�* ��"� ���� ������ ���������� ��"��� [������, ����&������ ��"�&���� "���"*�� � ����������� ���"������ �����"���*�� "�������"��� � �����"� �>912 Å. �"� �����-���� �����" �� ���* ���"����*$ ���� . ��������� ���&��� �� �����, ����&���*$ �� ��"� �, ��-��� �������"������ ����, � � ��[%%�����" ���������� ���������� ����*� � �����, � ��"� ��, ��� ������*� � ���� ����"�, ��������� �����" � "�� ���*����* ��[%%�����" ����������.

�>*�,.� (�,�� �����"���*� "�������"�, ��[%%�����" ����������, �� ���* ���"����*$ ���� .

;;�'����

� �� �� ��&^�$ �������%�, �����F��-�� �����"���*� "�������"��, ��� �����"��, �����"�� ����� �.��""�^� [1], � � �"��&��"��, &"� ����� �*������� ����� ���� ���&���� �����"���*$ "�������"� � ���� �� [���\-��� �����&���� � ��� ��"����. � ���� �"�-���*, ���������"� ����\ ���� �����"���*$ "�������"� �� ���� �������� [���"�����-��"���� ����&���� ��������� ���^���" ���� ����� ���*$ ��������.

���� � �����, ����"��, &"� �* �*����� ��-������ "������ VII.6 [1] � �������� ����^-������-'������ "�������"�, ��"��*� ����\"�� ��"�&���� "���"*�� � ����������� ���"�-�����. E�� ���������*� ������"�*, � ������ [���"������ ������"����� ne, [���"������ "������"��� ;�, ������ �� ��� � "�������"�, ��"�� � ����� H� - F(H�), EB-V �� �&�"� ��-���F���� � ������� �� ��� �, "������"��� � �� T*, ����"����� � "�������"� d ���"* �� [1].

E ��� �"������� ����"� ���� ��� �����"-�� ����� "�&�* ��"� ���� ������ ������-���� ��"��� [������, ����&������ "������-�"���, ��"�&���� "���"*�� � ����������� ���"������, � �����$ � ���"������ � �����"� ��� ���� �>912 Å. -��� ["�" ����� "�&�* ��"��, ����� ��"� ���"����" ���"����� ���� * �� ��"� �, ����������� � [1].

���� ������ �� ���� ���"����*$ ����

���� �� ���� ����" ������ ���&����. ,����"��, &"� �� �������* ����^������-'������ ���-�"�� �*�� � "��, &"� ���"����*� ���� * ��-����\" [���\������\ ����� ���"�����"; ���� �, ��$� �F���� � ����� &��"� �������*, ��*&�� ����� ���� ��, ��� �� �" [���\���-������", ������F��� � ����\ �"����� ��-�����*; ["� �������� ��"�� ���"�� "������-"��* ��� ���"����� ���"����"� [1]. �"�\ �, ����&��, �*"����", &"� "��� [���\�����* ��" ����� �������� �"�� ���"��"�"��\F�� ����^����� �� ���� ���"����� ���� *. E ��^�$ ����"�$ [2,3] �*&�����* �� ���* ���-"����*$ ���� , �� ��"��*$ ���"����� ��-������ ����^������-'������. ��������� � [1] ����&����� ��� ���� � "��, &"� ���" "������-"��* ��� ���"����� ���"����"� �������� �-�"�� ���"��"�"��\F�� ����^����� �� ���� ���"����� ���� *, �� "��� ����.

;�� �� �����, ��"� ���� ������ �� ����� ���"����*$ ���� , ��� ������* ���� � [2], ����" "�" �� ��"�"��, &"� � %������ �� ����- ������ �� ���� �$� �" "�� ���*����* ��[%-%�����" ���������� � �� � �����"���, ��"�-�* ��������"�� ����*� � �����. �������� ["�" ��[%%�����" �1, � ��� �"������� ����-"� �* ��� ������ ���* ��"� ���� ������ �� ���� ���"����*$ ���� , � � �"��"�"���" ��-[%%�����" ����������.

��["��� �� ������"��, ����&���*$ ���� ��$ �*������ �� �� ���� ���"����*$ ���� , �* ������� ��[%%�����" ����������. E ����� � "��, &"� ����"��*� ���"��^����,

Page 27: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

26

����� ���*� � [2] �������\"�� � ���� ��-��"�, ���&��� ����"�� �������� ��" ����"* [2].

�<��'�$���� ��'�#��; D�����$9�?= %;�%' <$�������?= �#��������! &�% #���� ��}@@�D����� %�<�$����F

��" ��"� � ���� ������ �� ���� ���-"����*$ ���� ��"�&���� "���"*$ � ����-������� ���"������ �����"���*$ "������-�"�, ��� �$ ������ ���������� ���������-�*� ��F��"���, ����\&���� � ��� �\F��. q��� "�������" ��"�&���� "���"�� � ����-������� ���"������ (Lc), "� �������� [4], &��-�� ����"��, ����&���*$ ���"����� ���� � � ����������� ���"������, ����� &���� ����"��, ����&���*$ "�������"\ � �����-������ �����, BaL NN

c� ��� ��

�� ��

Baxi

ix

x i

oexA

edxx

11

32

. (1)

� � ***

, ,kTh

xkTh

xkThx o

oi

i

��� , � – &��"�"� ���-

���* ���������� �����, i –&��"�"� i– ����������� �����, �* - [%%��"����� "������"��� ���"����� ���� *. ���������-��� ����&��� �i �*�����"�� &���� �����\ [�����\, ����&����\ "�������"\ � i-� ����������� ����� � [�����\, ����&����\ ���� � � � ���&��� ��"������ &��"�" ������ ["� ����� � �*�����"�� "��:

2*

*22

4 RIhVAn

Ai

iii

�� . (2)

- �� 2iA – [�^"������� ��[%%�����"

����"���*$ ����$� ��, V– ��{�� "�������"�, ���"�F��� � �����$ �� ��� �, ni -������"����� �"���� �� ��� � � i-� ���"��-���, R* -�� ��� ���"����� ���� *, � *

iI –

��� ��� ����������� ��"��������" ����&�-��� ���"����� ���� * � &��"�"� i ��"���� ���� ����"�� ���:

12 3

22

33

��!

ii xi

ex

hcTkI *

. (3)

E ������ ����������� "�������" ����� ������"��" ��� �%���, ����������\ ������-����*� ��F��"��� � ���"����� [���"����� ������"�����. �"���� ���������� ["� �%��* ����������*� ��F��"��� ��������"�� "�� ���*����*� ��[%%�����"�� ����������

" [1]. q��� "=1, "� �%��� � �� ����� R �����-����� ��������� ����������*� ��F��"���, � "<1 ����&��" ������ ������ «���&�����"�» ��F��"��. 3�� �"��&��"�� � [1], $�"� ["� ��^ ����F����� �� ��, ���, ��-�� �����, $���-^� ��� �"�����" ��"����� ���������. ;���� �������, ��������"��, &"� �R�V 3

34� . � �&�-

"�� %����� (2) � (3), � "���� �*������� �� V �����\ &��" ������"�� (1) ����� ��� �"���" � �� �:

�� ���� 22

*3

*

312

3

104.51 ii

Baxi

i AnRTR

exAi

" , (4)

� �

���

��

��3

22

23

216

32 102.3

i

kTi

e

e

iii

ei

eAiT

nAn

#.

��["���

2*

233

*

32

232273 102

1 RTT

ebAiRn

ex

Ae

i

kTiie

Baxi

i

ei

i

��

���

#

". (5)

- �� eikT

ieb#

-���"* �� "�����* ��"��� [4]. �"� �����"�� ���� &��"� ������"�� (1), "� ���� � �� �, &"�

$ %xn

nx ee i

1

011 ���

����

� ������&����� "���� �������*��, ��� ����� ��� �"���" � ��� �\F�� �� �.

$ %

$ %

$ % $ %�

� ��

��

���

&'

()*

+

��

��

��

���

2

032

0201

0

212

12

12

1

1

0

00

n

xn

n x

xn

xx

nnx

nx

e

dxxeedxx

;���� �������, �� ���� ������ �� ���� ���-"����� ���� * ����&��� ��� �\F�\ %��-����:

$ %

$ % $ %�

��

&'

()*

+

��

��

��

2

032

02012

33*

32

23227

2*

12

12

1

102

0

n

xne

i

kTiie

nnx

nxeTT

ebAiRnR

ei#

"(6)

E ["� %������ ����� � &����"��� ���"��" �� �������*$, �"����F�$�� � ����� ����*� ����"����*� ������ ����������� ����� �� ��� � ("�� ��� ���� ��� �\F�$ ����-"����*$ ���� ��&"���� ��� � �� ����� ��������&) � ������������� ���"������, &�������� ���&���� ��"�����, ��� �����"�� [4], ����� ����&���\ � ����� H�. �"� �����"-�� ����* � �������"���, ��� ��� �&��

Page 28: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

27

���^�$ ���&����$ "������"��* ���"����� ���� * ��"�"�&�� ���" �����, ���"��F�\ �� "��$ �������*$. E (6) �� ��� ���� "������-�"� R=d�, � � d – ����"����� � "�������"�, � – �� ������ �� ���.

,�$� � �� "���, &"� [���"����*� ������-"����� (����&���*� �� ��������������*� ������ ��� �� �� �����"������) � �$ ���� � ������"�������, ����&���*�� ��"�� ������� �����F���*$ ����, �����*���" $���^�� ��-������ �� � ���� �� �� ���, ������ ��- ����� ���"����*$ ���� �� %������ (6) � [2], ����� ���� ��� "=1.

��, ��� �"��&��� � [1], ����\ �\"�� ���^�� "�������"� � ���*�� ������ �����-"��� � �����F���*$ �����$, �� ��"��*� ��-�� ����"�� [���"������ ������"�����. E ["�� ���&�� [���"������ ������"����� ����*���"�� ���&�"���� ���^� "�����, ���� ������ �� ��������������*� ������. ����\ ��"�� "���� � ����"�* ���&�–[���"������ ���-���"�����, ���� ������� �� �������������-�*� ������ ���^�, &�� ������"�����, ��-�� ������� �� �����F���*� ������.

;���� �������, ��� ��" ���" � �� �, &"� � �����*$ ��"�����$ "�1. 3���� ["���, �����"-��, &"� ����&��� ne ���� �� ���� ����"�� � "�&���"\ � �����"��� 2, � � ����" ��-���^���" �� ���^� 20% [1].

E ����� � �*^��������*�, ����$� ��� ���-�"� �������� � %������ ���� ������ �� ���� R*. #�� ["� ����, �* �"������ �*���" "�-������"�, ������"�* ��"��*$ �� ����� ��F�-�"����*� �����^���"� �, ������� ��"�&���� "���"*�� � ����������� ���"������.

�<��'�$���� ��'�#�� D�����$9�?= %;�%' � #����� ��}@@�D����� %�<�$����F

�������� [1], ���"����" ���"�����

���� * ��"�&���� "���"� � ����������� ���"������ "�������"�

)(1004 2�� HFdL � [Y �/�].

- �� d –����"�����, 100 F(H�) –�������* ��"�� [������, ����&���* "�������"\ � �����$ � ���"������ � �����"� ��� ���� �>912 Å � �&�"��"��, &"� ["�" ��"�� ������-$� �" ��"�� ����&���� � �H ��������"���� � 100 ���. 3�� �"��&��"�� � [1], �����"�� ���-

&���� 100 F(H�) ����" �"��&�"�� �" ��"��-���� �� �����, &�� � �� ����, �� ����\&����� $��� �*$ ���� , �� ��"��*$ ["� ������ ���^��� ��������. ,�$� � �� ["���, �* ��-��&�� %������ �� ������ ���������� ��"�-��, � ����� "�&�*� �����"���� ����"� 100. ������&�� ["�" �����"�� &���� H, �����, )(4 2

�� HFHdL ,� . (7) � ���� �"����*, ��������

4*

2*4 TRL -�� ,

"� � �&�"�� (6) � ���� � �� �, &"�

520626sin

....

���� ddR , ����&�� �*������� �� L :

$ % $ %

.

112

1

1062.1

2

03

02

020)1(2

3

10

32

2*

33246

0�

��

��

&'

()*

+

��

��

��

n

xne

i

kTiie

nx

nx

nxeT

ebAiTdnL

ei#

�"(8)

,� ������"� (7) � (8) ����&���

$ %

$ % $ %.

112

1x

x107.7

30

20

20

10

32

2*

32

2

0

)1(2346 0

&'

()*

+

��

��

��

��,

nx

nx

nx

ebAiTn

eHTHFd

i

kTiie

n

xne

ei#

"� (9)

��� ���� ������ ����"����� � �����"��-�*$ "�������"� ���������� [���"����� ������"�����, ����&���� �� �����F���*� ������ � �� ��������\ ��"��� [������ � ��-������������*$ �����$, ����� (�� [1]):

$ %� � 21388.042

1/1074.2 dtHFne �" ��� ,

� � F(H�) – � � �����$ 10–11 [��/��2�, �–� ��-��� �$ ���, d– ����"����� � ���, t=10–4Te.

E*����� d � ��, F(H�) �� ���*� ����\- ��� (� �&�"�� ������� ���� �����F����), �� ��� * �F��� ������"�� �� �� ���":

$ %� �/ 0 21388.0412

1/1033.2 dtHFne �" ���

��� $ %"�

�23

88.0411033.2

entHF

d�

� (10)

,� ������"� (9) � (10) �� H, ����&��

��

,

&&'

(

))*

+

��

��

��

2

032

020)1(2

3

10

32

2*

88.06

)1(2

)1(2

1

103

0

n

xne

i

kTii

nnx

nx

eT

ebAiTtH

ei#

(11)

'����"�"* �*&������ H, �� �*�����*$

Page 29: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

28

"�������"� ����� �"�� � ;������ 1, � � ���-�� ne, T*, Te, ��* � ������%�* ��"��� ����-

&���� � H� (����� �&�"� ������� ���� �����-F����).

������ 1

� �������() LgF(H�) ne, (�-3 T*, K Te, K 100,1

1. NGC 40 -9.92 1300 35000 8500 1.30 2. NGC 1360 -9.95 50 100 000 18000 0.71 3. NGC 1535 -10.31 4200 73000 11000 0.68 4. NGC 2003 -10.96 6700 67000 12000 0.68 5. NGC 2392 -11.23 3400 89000 13000 0.69 6. NGC 2440 -10.02 2500 190 000 14000 1.08 7. NGC 2452 -10.90 2000 100 000 12000 0.72 8. NGC 2792 -10.40 3000 95000 14000 0.70 9. NGC 2867 -10.17 2500 107 000 12000 0.75 10. NGC 3132 -10.23 1000 85000 9500 0.71 11. NGC 3211 -10.74 900 115 000 12000 0.77 12. NGC 3242 -9.70 3300 68000 11000 0.69 13. NGC 5315 -9.81 30000 46000 9000 0.86 14. NGC 5882 -9.97 4000 61000 9000 0.72 15. NGC 6210 -9.96 7500 55000 10 000 0.74 16. NGC 6543 -9.51 4000 58000 8300 0.75 17. NGC 6572 -9.39 20000 67000 10500 0.69 18. NGC 6720 -9.96 600 100 000 10 000 0.74 19. NGC 6741 -10.19 10 000 210 000 11600 1.19 20. NGC 6778 -10.81 1700 55000 10 000 0.74 21. NGC 6790 -9.97 15000 80 000 12000 0.68 22. NGC 6853 -9.38 200 103 000 12000 0.73 23. NGC 6886 -10.47 12000 163 000 13000 0.96 24. NGC 7009 -9.62 8000 74000 9000 0.70 25. NGC 7026 -9.91 9500 60 000 9500 0.72 26. NGC 7027 -8.82 80000 295 000 14000 1.58 27. IC 418 -9.30 14000 32000 8500 1.57 28. IC 1747 -10.48 3800 67000 10 000 0.70 29. IC 2165 -10.34 5000 116000 13000 0.77 30. IC 4997 -10.07 20 000 57000 18000 0.70 31. IC 5217 -10.53 10 000 78000 11000 0.69 32. J 900 -10.46 7000 135000 11500 0.85 33. HU 1-2 -10.53 9000 100 000 16000 0.71 34. IC 2448 -10.72 3000 84000 12500 0.68 35. NGC 3587 -10.49 200 117 000 10 000 0.80 36. NGC 6302 -9.18 7300 270 000 16500 1.45 37. NGC 6501 -10.53 560 140 000 12000 0.87 38. NGC 6818 -10.29 2800 120 000 12000 0.79 39. NGC 6891 -10.43 4400 43000 10000 0.92 40. NGC 6826 -9.94 2500 42000 10700 0.94 41. IC 351 -11.31 3500 66000 12000 0.68 42. IC 3568 -10.51 7000 55000 11000 0.73

Page 30: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

29

� �������() LgF(H�) ne, (�-3 T*, K Te, K 100,1

43. J 320 -11.07 8700 69000 12000 0.68 44. He 2-131 -9.91 18000 25000 7000 3.39 45. Hb 12 -10.00 400 000 44 000 13000 0.87 46. Cn 3-1 -10.95 7200 25000 8000 3.29 47. NGC 2438 -10.55 200 134 000 12000 0.84 48. NGC 6072 -10.37 300 100 000 12000 0.72 49. NGC 6439 -10.82 20 000 110 000 12000 0.76 50. NGC 6563 -10.63 900 118 000 12000 0.78 51. NGC 6772 -10.59 200 120 000 12000 0.79 52. NGC 6781 -10.33 350 100 000 12000 0.72 53. NGC 6565 -10.78 7000 67000 8000 0.72 54. NGC 6537 -9.73 17 500 165 000 12000 0.98

,� %�����* (11) � ;�����* 1 �� ��, &"� H, �����"�� � ���*$ ��� ���$, ".�. ���������" H, �" ����$ "������"�� � ��F�� ������. �"� ���������" ������ ����"��, ��� � "��-����"��� ���� * � [���"������ "������"��� "�������"� ���^��� ���* (��������, �� "�������"� He 2-131 � Cn 3-1 T*=25000 K, Te=7000-8000 K � H, = 338). E ["�� ���&�� H, ������ ����"�� �"��&��"�� �" �����"��� � ��"���"��� ���&���� H, = 100 � ���� � �$�- �" � H, = 300 � ����� (���&�"* �� "����-

���"� Ps-1 (��� �� ��^�� � ;������ 1) ����-�*��\", &"� �� ["� "�������"� H, 2 500, ��� T*=23000 K, Te=9000 K).

��������� �*������� (7) �� ���"����"� � ��F������"*� �*�������� 4

*2*4 TRL -��

����� �" � ��� �\F� %������ �� ���� �-����� R*:

$ %� �2

*

212

*

1033.1T

HHFdR ,�

� � . (12)

������ 2

� �������() oRR* (���

�*�)� H,)

oRR* ((

�*�)��

H,) "

1. NGC 40 0.490 0.483 0.9822

2. NGC 1360 0.028 0.029 1.0558

3. NGC 1535 0.217 0.096 0.1930

4. NGC 2003 0.121 0.068 0.3146

5. NGC 2392 0.084 0.07 0.010

6. NGC 2440 0.056 0.027 0.2389

7. NGC 2452 0.170 0.053 0.0988

8. NGC 2792 0.107 0.086 0.6537

9. NGC 2867 0.070 0.073 1.0830

10. NGC 3132 0.066 0.035 0.2902

11. NGC 3211 0.034 0.042 1.5513

12. NGC 3242 0.228 0.113 0.2468

13. NGC 5315 0.740 0.418 0.3216

14. NGC 5882 0.186 0.182 0.9620

15. NGC 6210 0.032 0.035 1.1827

16. NGC 6543 0.530 0.453 0.7290

� �������()oRR* (���

�*�)� H,)

oRR* ((

�*�)��

H,) "

17. NGC 6572 0.284 0.154 0.2954

18. NGC 6720 0.015 0.019 1.5315

19. NGC 6741 0.020 0.016 0.6834

20. NGC 6778 0.074 0.066 0.7964

21. NGC 6790 0.113 0.094 0.7002

22. NGC 6853 0.027 0.024 0.8149

23. NGC 6886 0.054 0.025 0.2231

24. NGC 7009 0.199 0.084 0.1779

25. NGC 7026 0.718 0.355 0.2473

26. NGC 7027 0.054 0.033 0.3798

27. IC 418 0.525 0.678 1.6700

28. IC 1747 0.403 0.189 0.2231

29. IC 2165 0.039 0.049 1.6125

30. IC 4997 0.144 0.114 0.574

31. IC 5217 0.102 0.065 0.4153

32. J 900 0.083 0.035 0.1837

Page 31: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

30

� �������() oRR* (���

�*�)� H,)

oRR* ((

�*�)��

H,) "

33. HU 1-2 0.064 0.041 0.4066

34. IC 2448 0.044 0.048 1.2063

35. NGC 3587 0.025 0.009 0.2270

36. NGC 6302 0.011 0.007 0.4426

37. NGC 6501 0.030 0.015 0.2567

38. NGC 6818 0.066 0.043 0.4242

39. NGC 6891 0.282 0.204 0.5217

40. NGC 6826 0.409 0.346 0.7133

41. IC 351 0.142 0.074 0.2725

42. IC 3568 0.136 0.074 0.2999

43. J 320 0.054 0.030 0.3071

� �������()oRR* (���

�*�)� H,)

oRR* ((

�*�)��

H,) "

44. He 2-131 2.187 1.925 2.6203

45. Hb 12 0.582 0.399 0.7887

46. Cn 3-1 1.782 1.260 0.4988

47. NGC 2438 0.036 0.032 0.7963

48. NGC 6072 0.080 0.059 0.5506

49. NGC 6439 0.056 0.021 0.1473

50. NGC 6563 0.028 0.015 0.2799

51. NGC 6772 0.048 0.024 0.2514

52. NGC 6781 0.132 0.051 0.1512

53. NGC 6565 0.155 0.059 0.1480

54. NGC 6537 0.112 0.073 0.4321

3�� � ��� ����, �� ���*, �*&������*� �� %������ (6), � ��������, ����"�� ���^�, &�� �� ���*, �*&������*� �� %������ (12), "�� ��� �$� �F� � %������ (6) ��[%%�����" ����������, �����" ����*� � �����. ,� �"-��^���� �� �����, �*&������*$ �� %����-��� (6) � (12), �* ������� � ��[%%�����" ���������� "�������"�.

'����"�"* ["�$ �*&������ ����� ��* � ����� ��� �"����� ;�����* 2. 3�� �� �� �� "�����* �� �������$ "�������"� ��[%%�-����" ���������� &�" ���^� � ����*, ���&��� ��"��� ����" ����"��, � ���*$ �^����$ � ���&����$, ���������*$ ����&��.

#�� ������� ������"��� "�������" IC 418. #�� ["� "�������"� �� ��"���"��* ��-���"�* �� ���&���� ne=2.0�104 ��-3 � ne=1.4�104 ��-3. ������ ���� ����� �� ������ �� ��� �, � �"���� �� �����F���*� ������. ,� ;�����* 2 �� ��, &"� �� ["� "�������"� ��� ne=1.4�104 ��-3 ����&��� "=1.67, � ��� ne=2.0�104 ��-3 ��[%%�����" ���������� "=0.75. ��["��� ����� � ���" �*�� , &"� [���"������ ������-"�����, ���� ������� �� ������ �� ��� �, ����" �*" ����� ������. �������&�*� �*-�� * ����� � ���" �� ���� � ���&���, ��� � ����&��"�� ">1. E ["�� ���&�� ���� ������� ����"���� ��������� � ���&���� ne ����� �" � �������� ���&���\ ". - �� ��� ��" �F� ��� ����"�", &"� ����&��� ne &��"� ���� ����"�� ��^ � "�&���"\ � �����"��� 2. [1].

%��$G�����

,� ;�����* 2 �� ��, &"� �� ���* ���-"����*$ ���� ���������\"�� � ��"������ �" 1R

� ��� �������� ���^��� � ����� 0.01

R�

. 3�� �����"�� (��. [1]), �� ����� ������� �" 20 000 � 40 000 ��", [%%��"����� "������-"��� ���"����� ���� * ������"��", �� ���-�� ����, � ���" ���, � ��"�� ��&����" �$��-� �"�� � � "�&���� ����� ["��� �������� ��- ��� ���� * ����^��"��, �������� �" 1 R

��� �������� ���^��� � ����� 0.01 R�

. ��^� ���&�"* ���� �����*��\", &"� �-

�"��"����, � ���"�� "������"��* ���� * ��-�"��"�"����� ����^��"�� �� ��� "��, &"� ���-"����" ��"��"�� ���"�����, � ��"�� �����-����� �� ���"����"\ � "������"��� � �� �-�� ����^�\"�� � ���� � ������F��"�� � ��-�* ������.

�<���� $������#�? 1. �.��""�^, <���)���.� )������()� (������ �

���������� q.�.3��"�����). ~�����, «~��», 1987, 352 �.

2. R.E.Guseinov, K.I.Alisheva, Determination of the nuclear radius and some parameters of planetary nebulae, Fizika. Vol.6, No1, 2000, p. 60-63.

3. 3.,.��*^���, ����� !� �����! Y���/+�� +��� ��"-�!� ����� ������� �!� �����������. ��,�()�� ��� �����., ����� 7��� � � �()�������, < 4, 2000, �. 101-110.

4. E.E.�������, ���( )����)�*�( �� �()��7��� �. ~�����, «�����», 1987, 510 �.

Page 32: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

31

���"����� � �� ����\ 15 ������ 2008 �.

�>912 Å OBLASTINDA PLANETAR DUMANLIQLARIN �ÜALANDIRDII TAM ENERJ� SEL�N�N, M�RK�Z� ULDUZLARIN RAD�USLARININ V�

DOLULUQ �MSALININ T�Y�N�

R.Hüseynov, K.Al�#ova, A.�lili

��d� Layman kontinuumda optik qal�n olan planetar dumanl�qlar üçün �>912 Å oblast�nda tam �üalanma selinin t�yinin daha d�qiq üsulu verilmi�dir. Bu is� öz növb�sind� m�rk�zi ulduzlar�n radiuslar�n� qiym�tl�ndirm�y� imkan vermi�dir. ��d� t�klif olunan üsulla t�yin olunmu� radiuslar�n �vv�ll�r i�l�nilmi� üsulla qiym�tl�ndirilmi� radiuslarla (harada ki, doluluq �msal� vahid q�bul olunurdu) müqayis�si doluluq �msal�n� qiym�tl�ndirm�y� imkan vermi�dir.

DEFINITION OF THE TOTAL ENERGY FLUX RADIATED BY THE

PLANETARY NEBULAE IN THE RANGE OF �> 912 Å, RADIUSES OF THE CENTRAL STARS AND FILLING FACTOR

R.Huseynov, K.Alisheva, A.Alili

More exact method of definition of the total energy flux radiated by optically thick in Layman continuum planetary nebulae in the range of � > 912 Å is given in this paper. It in turn has enabled to estimate radiuses of the central stars. Comparison of values of the radiuses obtained by our method described in this paper with ones obtained by he help earlier developed method, where the filling factor was accepted to be equal to unit, has enabled to estimate the filling factor.

Page 33: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

32

���'��������F &��+��@�F �.&.�&��+���;�

© 2008 /. �.�.�)��, �.�.%�����,

��������� ��� ��������� ���� ���� � ��. �.���� ��� ��� �������� (e-mail: [email protected])

�"�"� �����F��"�� 75-��"�\ �.,��������� – �����"���� ��"��%����� !���$����� ��"��%���&���� �������"���� ��. �.;��� ��� ������ ����, �������^����� ����� ������� %����� �"���%�� �����" �����&�� ���"��* � � ����� ��� ���&�� ��"�����"�.

�>*�,.� (�,�: ���"�� ,���������, �����"* �����&�� ���"��*.

E ������ 2007 �. ���������� �* 75 ��" ��

�� ��� ���� ����&�"������ �&����� � &�������, �*�^��� ���� �\F��� ������"���� !���$����� ��"��%���&���� �������"���� ��. �.;��� (!��) ���������� ��� ���� ���� ������ ���� ,��������� �� ��� ���� ���*, &�� ������ ������ � �� �� ���"���� �� �����$���"� ~����.

,�������� �.�. �� ���� 28-�� ������ 1932 �� � � �. ���� ������ ���� � ���� ������������. ��� ��� ����������� �� ����&�� � ����, � � 1956 �� � ����&�� %�����-��"���"�&���� %����"�" �������������"�"� (�*�� �������� ���� ��-�"����* +�������"�"). '����� �"���� ��� ������� ����"* �*� ��� ���� �.1.���"����, ��"��* �&�"*��� ��� "�� ��\��� ��� ����� ��� ����"�" � ���"��� ��"��%����� �� ������ ������ ��'.

������ �������������� �"�"� � �������� «�%����� * ���*$ �����" �� 1959 �.» ������� ������� ����"� �.�.,��������� � � �� �F�� �*�� �� ��� �" ���� ���^\�� [1].

�.�.,�������� ����&�� ��������"�", ������ � ������ ���\ �� �� � �� �F�� !���-$����� ��"��%���&���� �������"���� � �� ��� ������\ ��� ����� �.1.���"����� �� ��&�� ������"�� ����� ������� �"���%�� �����" �����&�� ���"��*. #�� ������^���"������� � ["� �����"� �� �*� ����� ������ � ���������\ �������"���\ � ��� ����� �� +�����* �.�.������^���.

E "� �������, � ����� � ����*� �����"��� ��������"���, ���&���� "�� �����&�� ���"��* (�������� ~����) �*�� �&�� ��"����*� � �.�.,�������� ��

������ �"��� �.�.������^��� ����"�� �� �����"������� "��� «,�"�������� ����"��%�"���"��� ~����» � � 1966 �� � ����^�� ��F�"�� ��� � �"���\ �����"���\ ����&�� �&���\ �"���� ��� � �"� %�����-��"���"�&����$ ����. #�� ����� ������ ��"�&����$ ����"� �"���%��* ~���� � ��� �����$���"� �.�.,�������� �������� ��"� ��"������� ����"��%�"���"���. #� ���� ["�" ��"� "���� &��"�&�� ���������� �� ���&���� %���&����$ ������ �� �����"�$.

����\ ���� ~���� �.�.,��������*� ����� ���� � !���$����� ��"��%���&���� �������"���� �� "�������� �-;-7 �� ����"�����%�� ���-9 �� ����� ���"����"����� �����"* � 1960-1961 ��. ����&���*� ����"�������* ~���� �*�� ������"��* � ������"���� 1����� ������ ��� �� ���' � �*�� ���� ����* ���&���� %������� ��[%%�����"�, �����"��&������ � �%���&������ ���� �, � "���� %������� ��"������ �� ���$ �*�����*$ ���&��� ��� ����, &"� ����� ������ ���&���� �� ����� �\F�$ ����� ����� «������ �����"*» [2].

E �����"�"� ����� �����, �.�.,�������� �����������" ����"��*� ������������"�, � ������, ����"�����" %������� ��[%%�����"� � ����&�� ��$ ��������� ����"��%�"���"��&������ ��� ���"� � �����&�* $����"�� ��������� ��� ���"�� � ����� %��* [3, 4].

�� ��"������, &"� � ����"��������� &��"� ����"�� ��������� ���"� � �"���%��� ~���� �� �� &����"�� ������ '[��� � � ["� �����"� ����"�� �����*� &��"��* ����\" ��F��"�����\ ��� � ����������� ���"� � ����������� �� ����.

Page 34: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

33

E 1966 �� � �*� ��"������� 2-� "������� � !�� �� ������ ����. �.�.,�������� ��"���� �&��"����� � ���� �&�*$, \�"�����&-�*$ ����"�$ ��%���"��� [5, 6].

��������� ����� ������ ������ �����"* ����� ������ ���&���� � � �*�^�� ����"���� ��\��. �"� �������� ��������� �� �F�� �&��*� � ~�����, 3����, ������� � � "�� &���� � !�� �� 2-� "�������� – �� ���^�� "�������� "��� �������; ���&��� � ��������-������� %����� (ƒ=29.5 �), � ��"�� � %����� 3� � (ƒ = 72 �).

E �����"�"� ����� ����� ~���� �� 2-� ��%���"��� �*�� ��"��������, &"� �����" ��"������ �����&����"�� � �"����� ����� ����"��$ ���� [7]. � "���� � !��, �����*� � ����"���� ��\��, �*�� ����&��* ���������^"���*� %�"����%�� ~���� � ����*$ ����$ ���� � ����� ����� Y���� �������� ^���� ������ �����"*.

�.�.,�������� ����"� �� ������ ��������� �� ����� �������� ���"����"����� ~���� � 1971 �. ����"��� � �� �� �����*$ ���������"� - �"��"�"��� ���"*$ ������� � ��������� %����"��*$ ������� �� �"������ � ��&����� ����$ ���� �����"* [8, 9].

#��"���* ����� ����� ����� ~���� �������� �.�.,��������� ��"�����", &"� ��� �� ������ &��"�� � %����"���� ������ ������ � ������� �[������*$ &��"�� � � ���� �� �"���%��� �����"* � ��� ��� �"�����" ���� ���"����� �����"�"��\F�� «����"��» �[������*$ &��"�� [10].

3���� "���, �.�.,�������� �� �*���� �������*� ����"��������� ~���� ������ ���$�� ��� �� �� ������� N�2 [11].

E����� � �������� ����� ������ �����" �*�� ���\&��� � E�����, � "���� �����"*-�����"* � �$ ����� ���"����.

E 1967 �� � �.�.,��������*� �*�� ����&��� 20 ����"������� ��&���� ���� E����* � �� � �� �� ����"�������, ����&���� 10 �\�� 1967 �� � �*�� ���������* [��������*� ����� [12].

������ ["���, �� ����"��������$ E����*, ����&���*$ 17 �\�� 1967 �� � �� 2-� "�������� !�� �.�.,��������*� �*�� ���������* "���*� � ���"�*� �"��� � "������"��� � ���&��* ������ ������ [������ � ����"�� ["�$ �"���, � "����

������ ������ �����"� � �� "������"��� � ����*$ ����$ ���� � ����"��������� &��"� ����"�� �����"* [13].

��� ��������� �.�.,��������� � "��, &"� ���"�*� �"��� � "������"��� ����\"�� �������� ���$���� �����, ����F���*� ��&��� ������, �� "��� ���� � ����F\ ����� �-\F�$ ����"�� �����&����$ ������"�� (3�) «E�����». ;��� ����� ����� �����" � � "���*$ �"���$ - ��� �������� ����� (���������) � ����&��� ����.

�.�.,�������� ��"�"�&�� $���^� ���� ���������"� 2-� ��%���"���, �&�"�� ����$� ��*� ���&���� $���&������ ���"��� ["�$ ������*$ ��{��"��. ,����� �.�.,��������*� �*�� ���&��* "����� �"���"��� ����� �����F���� ����������*$ ����� � ����"��$ Y��"���, ��"����, +���� (����"� � Y.#.#��� ��*�), ���"��� (� ����"���"�� � �.�.�"��) � ������* ������� � �"���%���$ �����". ����� "���, �� �������, &"� � ����"�� Y��"��� ��"��������"� ����� �����* �����F���� ������� � �� ���� ���� ���&��� �����&���\"��, � ��"�� � ���\��� ����^�\"�� [14].

�.�.,��������*� ���&��* �������� ��"��������"� �����* �����F���� ��"��� � ����"��$ ��"���� � Y��"���.

� ���^� "�&���"\ ���&�� "����\ �"���"��� �����* �����F���� ��"���, �.�.,�������� ��������� �������� ����"���� � ����"�� ��"���� �� ����"��������� �����"*, ����&���*� � %����� 3� [ � �������� 6 �/�� �� 2-� ��%���"��� !��. �� "���� �������, &"� �������*� �������� ��"��������"� �����* �����F���� ��"��� � ����"�� ��"���� ����" �����* $����"�� � ���"����\" �� ���"�� ��������"���� 40%. �� �����F���� � ������$ ��"��� �� ���� ["�$ �����" �.�.,�������� ��{����� � �����$ � ������� �����������&�� �"���%��* � ������ ��"�&����� ������"�* ����&���� ���� �"���%��* ["�$ �����", � "���� ���� ���� � �*���� "�&���"\ �� ������� ������� � �"���%��� Y��"��� [15, 16].

�� �*���� �������*� ����"��������� Y��"��� �.�.,�������� ��������� ����"��*� �����, ��"��*� �"��"�"��\" � ������"����� ����"�� ������� [17]. ���� � �

Page 35: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

34

["��, �� ��"������, &"� ��"��������"� ���� �����* ������� �� ���� ��� ����� ���^�, &�� �� ���"�&��� (� � ����$ ���^�, &�� � "���*$ ������$). ;���� �� �*�� �*������, &"� �����F���� � �����$ �����* ������� � 3������ ��"�� "���� ��, ��� � � "���*$ ������$.

E 1971 �� � �.�.,�������� �*� �����&�� ������ �"���� ������"���� 1����� �����". �� ����"� � Y.#. #��� ��*� [18] ����� ���� +���, � � �.�.�"�� [19, 20] - ���"�� � ����� ���"���� �����". �� ����"��������� +���� ��� ���������� 45 ��"������*$ ���� � ��"�������, &"� ������ �����F���� ��"��� �6190Š���"��" �� "��$ �����. 3���� "���, ��� �"��"��� ��&"� ���"����"�� ��"��������"� �����F���� � ������$ ��"��� � ����"�� +���� �� ���� �����"*.

� �.�.,��������*� �.�.�"�� �����*� ���� ����� [��������"��\ "��F��� ��"��� � �� ����&�� �"���%��� +���� [21] � ������"�� ����� �����F��� � ����"�� ���"��� � �� ��� ����"����� �����"� [19].

#����� ����� �.�.�"�� � �.�.,��������*� ����\ ��� � �� �� ��������*$ ���"����� Y��"��� – ,�. E����*� ����\ ��� [������ � ����"��*$ �����$ ������, ������, ������. +�"�������, &"� ["� [��������*� ����� ���\" �������"��&��\ %���� � ��"��������" ���������� ����� ��"��� ��� ���"�&�� [�������� ��������"���� �� 40% ���^�, &�� ��� ���� �� � ���� ����� &���� ����&�\F�$ �"���� ������, ������ � ������ � �� ��&� ������ [20]. �������� &���� �� , 5 ���"� 1979 �� � 3� �!� «E�� ���–1» �����*� ���� �� ������ ��F��"��\F�$ �������� �� ,�. ,��&���*� ��� $����"���*� ����� ����&���� ��"����� � ����"�� ,� ��� ����*���� ��F��"������� ��"���*$ ��������� �� �����$���"� ���"���� Y��"���, �� � ����"� «E�� ����–1» "��� �*�� �*� �*, � "� �����, �F� �� �������*�. ����� ����������� �������� �� ,� 3� �!� «E�� ���–1» �� �$ ����\ ����$ ��� �����"�� ���������� � ����*$ ����"�$ [22, 23].

E ���� ����� ����� ������ ~����, ����� ���*� �.�.,��������*�, � � �� ��������� ����^���� %�������

��[%%���[�"� � �����&����� ���* ����* � ����&�� �������� %������� ��[%%���[�"� �� ����"��, �*�� �*���� ������* �&��*�� [24]. �.�.������^�� �"��&��" [25], &"� %��"�� ��� ���"� � ��"��"�����"� ����� � "���, � ��"���� ����\ ��� '.E���� � �.�.,��������. '����"�"* ����� ����� �.�.,��������� �������� ������ �"����"���� �"���%��* ~���� [26-28] � ������� "�� �����&�� ���"��* [29, 30].

;�, &"� ���*� ����\ ��� �.�.,��������� �*�� ���"* �� ��"�����"���� ����"��*$ "����"�&����$ �� ���, �F� ��� �� "���� ��" "�" %��", &"� ��"�������", "�&���" ��� �������� �*�� ��F��������* ��� � ����� ���"��� �����"–�����"�� [31].

'����"�"* ����� ����� �����" ����� �����* � �����"-�����"��, ����&���*� �.�.,��������*�, �*�� �� "���� ��* ����*�� ��"� ���. q�� ����� ������ �� �� �� ���\" ���^�� ���&��� ���&���� � ���&���� [���\��� "�� �����&�� ���"��*. ,����� ��["���, ��*��� �� ��� ����"* � ��$ ��� ��� ����\"�� [32].

9��� �.�.,��������� ��������� � ����� ������"� ��� "���&����$ ��� (01.01.1977). ��"���� �������^���*�� ����* ��� �� �F�$ ���&�*$ ����".

,���� ������ �.�.,��������� � �����"� %����� �"���%�� �����" �*�� �*���� ������* �� ���� ���� ��������� ��������� ~�� ����� ���� ��"������&������ ��\��, ���^� ^��� � �����"� 1982 �� � � �*�� ��^���, � &��" ���, �������" � �� �� ���"���� �� ���"� ~���� «,��������» ( ��. '��.1).

28 ������ 2007 �� � ���������� �* 75 ��" �� �� ��� ���� �.�.,���������. ���"��� ����" �� ,��������� �� ��� ���� ���* �� �" �F� ���� $����"�� � ��^�$ ��� ��$.

�<���� $������#�? 1. �.1.���"����, �.�.,��������, ��)��/ ���*����

5�()����.4 F ��� (�0 = -107h0) � �����)�, ��*�(),� �,������ �)��(�)��� 5��5���� ���� 5�( �()� ����). G5�)��� (3� cos i1) �� �()������,, ����, 1962, ,� -�� �� �����. ��', �. 33.

2. �.�.,��������, F ���� ����"�!� ����"���! ����� ��"��� ���� �������� �� [� ��, D�� ��� p��. 1963, < 26, �. 37-42.

Page 36: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

35

3. �.�.,��������, *���� ��"�� ���� �������� � [� ��, ;�()�� =+#. 1965, <4, ����� ��"���., �*�. 1, �. 75-85.

4. �.�.,��������, �� �������� ��������� �� ���� �� ������� ! [� ��, ;�()�� =+#. 1965, <8, �����. ��"���., �*�. 2, �. 38-41.

5. ,.�.�������, �.�.,��������, *����������� ��� �+������� ���� �� ��� ����� &����� ��� ������� ����� ��������, D�� ��� p��. 1973, <6(27), �. 3-7.

6. �.,.������, ; ���� �����(),� ��, 1982, ,� -�� «�����».

7. E.�.����^"[�, �.�.,��������, ���� �������� � ���� ���, �� �� � ��� �!� #��� [� �� �� ������� ���� ������ � ���������� ���� ���� �� � 1969 �., �()���. ;�()�� . 1971, ".V, <1, �. 16-22.

8. E.E.�����&��, �.'.�� ��, Y.#.#��� ��, �.�.,��������, ,.3.3����, E.#.3�����, '���� �������� ����/���� [� �� � �� ��� ������� � ���������� 1971 �. �()���. ;�()�� . 1972, ". V1, <3, �. 165-168.

9. N.G.Douglas, Optical methane band observations of Jovian SL – 9 Impact Debris, Astron. Astrophys. 1996, v.313, �.315-322.

10. �.�.,��������, ,.3.3����, � ��������!� ������ [� ��, �()����)��� � �()��7��� �. 3���, 1971, ".14, �. 3-8.

11. �.�.,��������, E.�.����^"[�, � � ��������� NO2 � ������� � [� ��, <�(�� , �", 1975, ".1, <11, �"�. 45-48.

12. �.�.,��������. � �������� ������� ���� >��� !. �()���. D�� . 1969, < 533, �. 3.

13. �.�.,��������, ���� �������� ������ ������������ ������� �� >��� �, �()���. ;�()�� . 1970, ".IV, <1, �. 31-33.

14. �.�.,��������, *���������� ������! %���� � � ���� �� �� ������� ���� ������ � ���, �()���. "����. 1974, ".51, �. 178-186.

15. �.�.,��������, � ����� �� ��� � �����! �����$��� ��4 ������ ^6800Š� ���� � ���� ��, �()���. D�� . 1970, <566, �. 4-6.

16. �.�.,��������, �� �������� ���� ���� ������ � ������� � %���� �, �()���. "����. 1975, ".52, �.895-898.

17. �.'.~�s�n, The abundance of ammonia in the atmosphere of Jupiter, Astrophys. Space Sci. 1970, v.7, p. 424-436.

18. Y.#.#��� ��, �.�.,��������, ���� �������� � K ��� � ������� ^^5000-6800Å, �()���. "����. 1975, ".52, �. 1029-1033.

19. �.�.�"��, �.�.,��������, ���� �������� � ������� � ������� ^4400-7000Å, �()���. D�� . 1977, <942, �. 4-5.

20. �.�.�"��, �.�.,��������, *����������� Y��������!� ����� � ���� � *�. �()���. ;�()�� . 1978, ".12, <1, �. 27-33.

21. �.�.�"��, �.�.,��������, *���������� ����� �����$��� ��4 � ���� � K ���, �()���. ;�()�� , 1977, ".�I, <2, �. 90-92.

22. 1.�.��������, *��� � ���+� ����!� ����� �����$��� � ���� � %���� �, �()���. ;�()�� . 1974, ". VIII, <4, �. 223-228.

23. �.'.�� ��, �.�.,��������, ,.3.3����, '������ ������ �� ��� ����� [� �� �� ����!� ����� �������� ����/����� � �� ��� ������� � �����-����� 1971 �., 3���, «������� #����», 1975, 128 �.

24. E.�.;�%��, �)�/� ��� �, ����� �()�������, ~., E,�,;,, 1967, �. 252.

25. �.�.������^��, � ������� ���� [� �� � ��� �������� ���� �� ��� ����. �()���. "����. 1969, ".46, �. 1249.

26. �.E.~��������, ������� � [� �� �� ��� ���+����!� ����/�����. �()���. "����. 1969, ".46, �. 1090.

27. �.'.�� ��, '�������!� ����� [� �� � �/�� – ������� 1971 �., �()���. D�� . 1971, <666, �. 4.

28. E.�.1��&��, '������ � ������!� �� �������� �� [� �� �� �����������!� ������ � �� ��� � 4 ������� �� 5 ����� 1971 �., �()���. ;�()�� . 1974, ".XIII, <2, �. 87.

29. S.Gaska, Statistical investigation of the orbital elements of minor planets with the relation to their origin, Stud. Soc. Sci. Torun., Sect. F (Astron.), Vol. 4, p. 199 - 217 = Bull. Astron. Obs. Torun, No. 45/I, 1970.

30. S.Gaska, The origin of the asteroid ring, In: The stability of the solar system and of small stellar systems; Proceedings of the Symposium, Warsaw, Poland, September 5-8, 1973. (A75-21601 08-89) Dordrecht, D. Reidel Publishing Co., 1974, p. 59-62.

31. ,.�.�������, �.~.������, ,.'.��������, �.�.,��������, -.�.,�������, *����������� 2�2 � ��������� ���� �� ��� ����� &����� ��� ������� ����� �������� ���, ��,�()�� �� �����. ���, ����� %��.-"�$. � ��".����, 1968, <6, �. 108-112.

32. �.�. 3���������, �5��,�*�� >��)�� �()�������, �� .�� . E.�.��� ���, ~�����, � �"����� +'��, 2002, 688 �.

���"����� � �� ����\ 14 %������ 2008 �.

Page 37: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

36

'��. 1. 3��"�� ,��������� �� ~����.

N.B.�BRAH�MOVUN AKADEM�K B�OQRAF�YASI

�.�.�tayi , R.A.Zeynalov

M�qal�, ad� Mars planetinin x�rit�sind� «�brahimov krateri» kimi �b�dil��dirilmi�, Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas�n�n N.Tusi ad�na �amax� Astrofizika R�s�dxanas�n�n tan�nm�� astrofiziki Nadir �brahimovun anadan olmas�n�n 75 illiyin� h�sr olunmu�dur. Alimin Gün�� sistemi planetl�rinin t�dqiqin� dair elmi n�tic�l�ri bu m�qal�d� d�rind�n t�hlil olunmu�dur. Apar�c� sözl�r: �brahimov krateri, Gün�� sistemi planetl�ri

Ibragimov crater

60°W 25.9°S 59.5°W

27.5°S = 10km 107x118 km

Page 38: Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas › AAJ › vol3_n1_2 › AAJ_2008_V3_N1_2.pdf(Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars ..). , 2008 . "$, ˇ$,

z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal

37

ACADEMIC BIOGRAPHY OF N.B. IBRAHIMOV

A.A.Atayi, R.A.Zeynalov

The paper is devoted to the 75-th anniversary of Nadir Ibrahimov - the outstanding astrophysicist of the Shamakhy Astrophysical Observatory of the Azerbaijan National Academy of Sciences. The significant contribution done by the N.B. Ibrahimov’s investigations into the physics of planets as well as his whole creative scientific activity were analyzed in details in this paper. Key words: Ibragimov krater, planets of the solar system