Upload
others
View
7
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas�
AZ�RBAYCAN
ASTRONOM�YA
JURNALI
Cild 3 – � 1-2 – 2008
Azerbaijan National Academy of Sciences
AZERBAIJANI
ASTRONOMICAL
JOURNAL
���������� � ������ ��� ������������
��������������!
"#���$
�%��&�!'"���
Volume 3 – No 1-2 – 2008
��� 3 – � 1-2 – 2008
Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas�n�n “AZ�RBAYCAN ASTRONOMIYA JURNALI” Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� (AMEA) R�yas�t Hey�tinin 28 aprel 2006-c� il tarixli 50-sayl� S�r�ncam� il� t�sis edilmi�dir.
BA� REDAKTOR: �.S. Quliyev
BA� REDAKTORUN MÜAV�N�: E.S. Babayev
M�SUL KAT�B: P.N. �ustarev
REDAKSIYA HEY�T�:
C�lilov N.S. AMEA N.Tusi ad�na �amax� Astrofizika R�s�dxanas� Hüseynov R.�. Baki Dövl�t Universiteti �smay�lov N.Z. AMEA N.Tusi ad�na �amax� Astrofizika R�s�dxanas� Qas�mov F. Q. AMEA Fizika �nsitutu Quluzad� C.M. Baki Dövl�t Universiteti Sultanov H.F AMEA N.Tusi ad�na �amax� Astrofizika R�s�dxanas�
Texniki redaktor: �sg�rov A.B.
�nternet s�hif�si: http://www.shao.az/AAJ Ünvan: Az�rbaycan, Bak�, AZ-1001, �stiqlaliyy�t küç. 10, AMEA R�yas�t Hey�ti Jurnal AMEA N.Tusi ad�na �amax� Astrofizika R�s�dxanas�nda (www.shao.az) n��r olunur. ��ktublar üçün: �AR, Az�rbaycan, Bak�, AZ-1000, M�rk�zi Poçtamt, a/q �153 e-mail: [email protected] tel.: (+99412) 439 82 48 fa�s: (+99412) 497 52 68
� 2008 Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas�. � 2008 AMEA N.Tusi ad�na �amax� Astrofizika R�s�dxanas�.
Bütün hüquqlar qorunmu�dur. Bak� – 2008
____________________________________________________________________________________________________________ “�()������*�( �� "���� ������������” ���������� ��� ���� ���� ������ ���� (����). ������� 28 ������ 2006 �. Web- ����(: http://www.shao.az/AAJ +�,�.� ���� )��: �.�.������ %���()�)� /�,��/� ���� )���: �.�.������ �),�)(),���.� (� ��)��: �.�.!��"���� ���� ������� ��/��: #������� �.�. (!���$������ ��"��%���&����� �������"���� ) ������� '.�. (�������� ���� ���"����* +�������"�") ,������� �.-. (!���$������ ��"��%���&����� �������"����) ���*��� 1.3. (,��"�"�" %����� ����) ������ � #�.M. (�������� ���� ���"����* +�������"�") ���"���� �.1. (!���$������ ��"��%���&����� �������"����) ��4��*�( �� ���� )��: ������� �.�.
����( ���� ���: ������ ���, ����, AZ-1001, ��. ,�"�������" 10, ����� ��� ���� 9����� �� ��"�� � !���$����� ��"��%���&���� �������"���� (!��) ��. �.;��� ���� ����( �� 5�(��: ������ ���, ����, AZ-1000, ������&"��", �/� <153, !�� e-mail: [email protected] )�.: (+99412) 439 82 48 7� (: (+99412) 497 52 68
� ����������� ��� ���� ���� ������ ����, 2008 �. � !���$������ ��"��%���&����� �������"���� ��. �.;��� ����, 2008 �. E�� ����� ��F�F��*. &� � - 2008
Azerbaijani Astronomical Journal of theAzerbaijan National Academy of Sciences (ANAS) is founded in 28 Aprel 2006. Online version: http://www.shao.az/AAJ Editor-in-Chief: A.S. Guliyev Associate Editor-in-Chief: E.S. Babayev Secretary: P.N. Shustarev Editorial board: Jalilov N.S. (Shamakhy Astrophysical Observatory) Huseynov R.A. (Baku State University) Lsmayilov N.Z (Shamakhy Astrophysical Observatory) GasQmov F.G. (Institute of Physics of ANAS) Guluzade J.M. (Baku State University) Sultanov H.F. (Shamakhy Astrophysical Observatory) Technical Editor: Asgarov A.B. Editorial Office address: ANAS, 10, Istiglaliyyat Street, Baku, AZ-1001, the Republic of Azerbaijan Journal is published in the Shamakhy Astrophysical Observatory named after N.Tusi of ANAS. Address for letters: ShAO, P.O.Box No153, Central Post Office, Baku, AZ-1000, Azerbaijan e-mail: [email protected] tel.: (+99412) 439 82 48 fax: (+99412) 497 52 68
� 2008, Azerbaijan National Academy of Sciences. � 2008, Shamakhy Astrophysical Observatory named after N.Tusi, ANAS. All rights reserved. Baku -2008
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
3
MÜND�R�CAT
SATURN PER�OD�K KOMET A�L�S�N�N REALLII BAR�D� �. S. Quliyev
5
40 DÖVRÜ KOMET�N F�Z�K� PARAMETRL�R�N�N TELESKOPLARIN APERTURASI N�Z�R� ALINMAQLA V� N�Z�R� ALINMAMAQLA T�Y�N�N�N QALIQ D�SPERS�YASININ MÜQAY�S�S� �.S.Quliyev, Ü.C. Poladova, �.�.Bayramov
14
MAQNITARLAR V� MAQNT SAH�S�N�N YARANMASINDA “FOSSIL FIELD” MODEL�N�N ROLU F.Q.Qas�mov, �.O.Allahverdiyev, A.H.Ayd�mirova
19
�>912 Å OBLASTINDA PLANETAR DUMANLIQLARIN �ÜALANDIRDII TAM ENERJ� SEL�N�N, M�RK�Z� ULDUZLARIN RAD�USLARININ V� DOLULUQ �MSALININ T�Y�N� R.Hüseynov, K.Al��ova, A.�lili
25
N.B.�BRAH�MOVUN AKADEM�K B�OQRAF�YASI �.�.�tayi , R.A.Zeynalov
32
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
4
CONTENTS
ON THE REALITY OF PERIODIC COMETARY FAMILY OF SATURN A. S. Guliyev
5
COMPARISION OF THE RESIDUAL DISPERTION IN DETERMINATION OF THE PHYSICAL PARAMETERS OF 40 PERIODIC COMETS WITH AND WITHOUT TAKING INTO ACCOUNT APERTURES OF TELESCOPES A.S.Guliyev, U.J.Poladova, A.Sh.Bayramov
14
MAGNETARS AND “FOSSIL-FIELD” MODEL FOR THE ORIGIN OF THE MAQNETIC FIELD F.K.Kasumov, A.O.Allahverdiyev, A.H.Aydamirova
19
DEFINITION OF THE TOTAL ENERGY FLUX RADIATED BY THE PLANETARY NEBULAE IN THE RANGE OF �> 912 Å, RADIUSES OF THE CENTRAL STARS AND FILLING FACTOR R.Huseynov, K.Alisheva, A.Alili
25
ACADEMIC BIOGRAPHY OF N.B. IBRAHIMOV A.A.Atayi, R.A.Zeynalov
32
�� ������
� ��������� �������� ����� ������� ����� ����� .�.��!"#$
5
�������� �������%� �������� &�'������� �������� 40 ����� ������� ����� � ������ � *�' ����A ������% ���������� .�.��!"#$, �. .�;!<=;$<, .?.*<[\<];$
14
������% � “FOSSIL-FIELD” �� ��� �������� ���^ ��������� ���^ &.�.�<_�];$, .�.!!<`$#\="#$, .�.[=<]"\;$<
19
���� ������ ��������� ����� {������, �'�������� �������%�� ��������^�� � �*���� �>912 Å, � ��� |�������%� '��' � ��{&&�|���� '�������^ �.{.��_#[};$, �.�.!~�#$<, .�.!"!"
25
� �������^ *����&�^ �.*.�*������ ..�<", �..'#[}<!;$
32
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
5
� ���$9����� ����!��;� <����'������= ����� ���#���
© 2008 /. �.�.+���,
��������� ��� ��������� ���� ���� � ��. �.���� ��� ��� ��������
(e-mail: [email protected])
'�����"�����"�� ������ � ��� ������ ����� �&����$ ����" �� �����"�� Y��"��� � ��"����. 3�� �����"��, "���� ��� ������ �������"�� �� ����� ���������"���. ��["��� � �� ����������* �� �%����*$ ����"���� ���&��"�� �� ������������ ���� ������. �"�" ������ �$��"*���" 337 ���&��� Q. ,������������ ������*��\F�$ ��� ���� ��"������� ����"���� ����� ��"�� "����� �"���"��� ������ ������ �%����*$ ����"����. ��� $����"������"�� ������ ���������� �� ����"����� Y��"��� � ����� ����"�*� � �������� ����*"*� ���������� �� ����"����� ��"����. �" ���� ���&�\"�� ����� �&����� ����"* � Q>7.8 �.�. +�"��������, &"� � �����*� ����"����� ["�$ ����" ���\" ���&��* �������� �� ����"����� 10 �.�. �"� �����"�� $���^�� �������"�� � ����� ��F��"������� �����"�� ��"����. ����� �&����� ����"* � Q>8.5 �.�. $����"�����\"�� ����������� ���������� � �����������$ 560 � 2590. 3���� "���, ["� ����"* ���� �\" ������"���� ���^��� q. ����������*� ���������"� ����� �&����$ ����" �� ����\"�� ��� �"���� ���������*$ ������.
�>*�,.� (�,�: ����� �&����� ����"*, �%����, Y��"��, ��"���
;;�'����
��F��"������� ����"���� �����"�� ��"���� �����"�� �����*� �������� ����"�� ��"�������. ����&�� "��� �����* � ��F� ����������"� ����" ��� �����"�� ����� ���� � ����"�$ �.3.E��$���"����� (��������, [1]). �� ��$� �� �� "��� %��"�, &"� ��" �� ����", � ��"��*$ �%���� ����" (� ����^��, ����"�*� �%����) ����������* ������ ����"* �����"*. 3�� �����"��, ������ �� ["��� �������� �* ����"�� �����"�� Y��"���. � ���� � �������*&�� ��"���"���, ��� � ��& � �" � ����� �&����$ ����"�$, &�F� ����� ��� ����"�&���� ���� �, ���"�����\"�� "�����* «����"* �����"�� Y��"���» � «����"* "��� ������». E "��� ������%������ ����"* � �%������ ������ ����"* ��"���� �"����" � �����"�� Y��"���. ���������� �� "����� �� $� � �����"�� "�" %��", &"� �����"�������� ������� Y��"��� � ���"�� ��� ����*^��" �������&��� ������� ����$ �����" ����"� ���"*$. q��� ����"�", &"� ����� �&����� ����"* ��$� �"�� � �$ ���������*$ ����"�$ ���"�� "*��& ��", "� ����� �������"��, &"� ��&"� ��� ����\ ���*� ������������"� ���� ���"��* ����� �*" �%���������* � �����"�"� ��"��� Y��"���. 3 "���� ���������"�� ����� �*�� �* �"���"� �
������ ������ ���� �������� ����&��"�� ����"�*$ �%����� ������ ����"* ��"����. � ���� � "���� �� $� �� �� �������* ����"��*� ���������"*, �&�"�\F�� ����� �&����� ����"* ���� *�� ��{��"���. �� �$ �����\, ������������"� � ������ ������ �%����� ����� �&����$ ����" ����" �"��&�"�� ���^� �����"��*$, ������ �����"������*$ ���������. 3 &���� "���$ ���������"�� �"����"�� � ��"�� ���"��F� ����"*.
E����� � ����"��� �����"�� ��"���� ���&���� � ����� ���� � ����"��*$ ����"�$ ��"��� [2,4] ���"��F� �"�"�. E ����� ��F��"������� ����"���� �����"�� ��"���� � ["�$ ����"�$ �*� ����� �� ���* �� �������"��, ����F�$ ����&���� � ����&��"����* $����"��. ��� ��" �������" "���� ����"� [5], � � �*�� �� ��* �������� ����&�� "����� �����"�� � ��� � ��������� �&����$ ����". #���*^����� [6] ������ ������"�* ��$����� %����������� ����"���� �����"�� ��"����.
+&�"*��� �������������" ������� �� ����"�� ���������� � ��&"� &�"*��$���"���� �����&���� ����"�*$ ���*$ ����� 1980 �� �, �* ��^��� �����"�� � ���� �F� ��� � �&�"�� ����"��*$ ���"��"���"� (��������, �"��*"�� ����"��*$ "�� � ����$ Y��"�� – ��"���,
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
6
��"��� - +���, ���"��* ���*$ "�� 3�����, �����*$ ��{��"�� �� ����"� ���"���, � ". ). <��;���?! ���$�% @���������= '���?= � <������;�� ;�<����
���� � &�� ����"���" � ������� ���*$, �* ������ ��� �\F� ������� ���"������� ���"��"�"��\F��� ������, �� ������"��� �� ������� ����� �����\. '�& � �" � ����"�$, �%����*� ����"����� ��"��*$ ��$� �"�� � ��� ���$ ���^� 15.2 �.�. E ���"��F� ����"� �* ����������� ����"�*� ���*�, �������*� � ��"����� [7], ������� �\ � ���*� ����� 2005 �� �, �������*� �� �����&�*$ ��"�&����� (Minor Planet Electronic Circulars, International Astronomical Union Circulars � ". .). ;���� �������, ���� ������* ����"�*� ���*� � ���� ��* 2008 �� �. �������� ��& � �" � ����� �&����$ ����"�$, ����\ ��^�$�� ��&��"�\ � ��������$ ���������$, ��� ���"������� ������ �* ��"������ ��� �\F�� �������. q��� ����"� ����\ ���� � ��������$ ���������$, �� ������ ����"�� ���*� �� ������� �� ��$. q��� �� ����"� ����\ ���� "���� � � ��� ���������, "� �� ���*� ����"�� �� ������ ��� ��������. ���"������* �����* ������ �$��"*���" ���*� �� 337 ����� �&����$ ����". �� ["� ���� �*� ���"����� ���"��"�"��\F� [���"����* ��"����.
|����� ��^�$ ����^�$ ����� ����� �����*���"�� �� ��� �\F�� ��������. q��� �������� �����"�� ��"���� �� ��F��"���", "� ������� ����� �&����$ ����" ����� �*��� �" ��� � ���� ��� ���"���. E ���"����� ���&�� ����"*, �%����*� ����"����� ��"��*$ ���������* � ����"������ � ���� �����"*, ����* ���� �" ����"����, ����� ��� �������� �������*�� � ��"�����. ���$�% ;����D�����+� �F'� Q <����'������= �����
E ��^�� ������������ ����"�� ����������* �� , ���"��F� �� 337 ���&��� Q. ������ � ���$��� ������� ��� ���"�����" 3.68 � 15.1 �.�., ���"��"�"�����. ~* ���"������� ���� ���" ������*� $����"����"��� ["��� �� �. �� ��� ["�� �
���"�� �������� �� �� ����" �*�������� ��� �\F�$ ������: 1. ��� ������ ������ N(Q) �����
���"��"�"����" ��� ���� ����"����\ Y��"��� (5.2 �.�.).
2. �� ���� �����&���� ����"����� �" ���&���� 5.2 �.�. ����&��"�� ����"�*$ �%����� ����� ���������� ����^�"��.
��� ������� ���\" ���������&����� �����, ��"��*� � ���"��F� �"�"� �� ������"����\"��. ~* ���"������� �*����" - �������� ��� �*�����\"��. #�� ["��� ����������* �� Q �� ������� �"������ �������.
#�� �*������� "���� �"���"��* ������ ������ N(Q) �* ������"��� ������*��\F�� ��� ���� ��"�����* �� ��� ��" ����������"� �%�����. E��&���, ��$� � �� ������� �"�� ����, �� �� ���� ��"�������� ��"������
16.1)1337log322.3/()68.31.15( ����h .
#���� ����� ������ ���&���� ������"�� Q
��� ��&��� ������� ��"������, �, ������� h, ���� ����� ����� ��"������. ����� ["���, ��$� �� ����&��"�� �%����� � ����� ��"������. -�"�� � ��&��"�� ����� ������* �"����� ��"������ ����� �"���� ���&���� Q �� ��^��� �� � �, ������� h, ��$� �� ��� ���$�\\ �������, ����� &��� ���� ����� ����&��"�� �%����� � ��� � ". . ��� ���"������ ���"��"�"��\F��� ���%��� N(Q) ��������� ���� ��* ��� ��� ��"������. ����&����� "���� ������� ������ ������ �"������ �� '��.1. 3�� �� �� �� ["��� �������, ��� ����� ������ �������, ".�. �������� �� ��� ��� ����"����� Y��"���, ������"\ �*������"��. ��� ["�� ����������� ����&��"�� �%����� ���"��"�"���" ��"�������, ���� ��* ��"��*$ ���$� �"�� �� ����"����� 5.1 – 5.3 �.�. 3���&��"�� ����" � �� ���"�����" 164. ����� ["�$ ��"������� ��� ����� �� ��", � ["� "�� ����� ��� �����"�� � ����"���� 7.1 – 7.2 �.�. (N=22), � ��^�, ����� ����"��*$ ��������, ���"����" �� {��, � �� ��� �����"�� � ��"������ 8.7 - 9.5 �.�. (N=36). ���� �, ������* �������� � �� �� ��������\ � �����"\ ������ 5.2 �.�. ����� �*����"���� � ����� ���"����. �����
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
7
���������� ����"����� ����&��"�� �%����� ��&����" �� �", � ["�" ������� ����" ���"� � ����� ����� ������ �"����� ��������"��&����$ ����"����. ;���� �������, � �� �� �"��&���*$ ��� �"�� �*������"��, � �"���� – ��". �� ����"�����$ ��"���� ����&��"�� �%����� ���^� ����*, �� �������� �� ��������\ � \��"����*� ����"������ �������� ����*" � ����� ���&��. ~��������� ����&��"�� �%����� ���$� �"�� �� �������� ���� ��� ����" Y��"��� � ��"���� (7.35 �.�.). �"� ���������" ����� �&����$ ����" �����*� �*�� ����&��� � ����"�$ ��"��� [4, 8] �� ���� ����� ������ 167 ����� �&����$ ����". 3�� �* �� ��, ����^�� �����&���� ����"�*$ ���*$ �� ������� � �"�����\ ["� ���������"�, �������", ��� ��$�������, &"� ����*���" �� �� �����"���\ ����� �.
,"�� %������* ������ ������������� �� � Q ��" ������ ��������� ������", &"� ����"*, �%���� ��"��*$ ��$� �"�� ��^� �" 7.8 �.�. ����" �&�"�"��, � ��������, «&�����»
�� �����"�� Y��"���. ����� �"����� ������ ������ N(Q) �� ["� ��"������ ����� �&����$ ����" ����� �"�� �� '��.2. - �� "���� �* ��$� ��� �� ���������, �����������*$ ��� ���"������ '��. 1. E �����, ["� ������ ������ � ����-"� �"����� ��$��� �� ����� ������ ������ N(Q) �� �&��"�� 5 – 7 �.�. � ["�, � ���\ �&��� , �����"�� ����� ��� �"���*� ��� �� � ����� �������"� ����"���� �����"�� ��"����. '���*"��" ��������� �� '��.2 ����" �*" ��� �"���� �����"��������� ������� Y��"���. �"�" ������ ����" �*" ��� ��"�� ����������� �������.
E ����^�$ ������ ����$ � �������$ ������� ���*��� ����"* � Q>7.8 �.�. «��"�����*��», �� �� ��$� �" �� "���, &"� � ���� ������ ����" �*" ����"*, �� �������*� � �����"�, � �����^�� � ["� ������ �����^���� %�������. ;�� ��� ���&�, �* �� �� ����� ���" ["� ������ � ���*"����� ��"� ����� ��������, ��"��*� ����� �* �����" �� � ��"�����.
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
Q
N
'��.1. '����� ������ �� ����� �&����$ ����" ( ����&��"�� "�&�� ����� 337, �� ������ �� ��$ �����\"��). '������� ����� «���#���;?=» �����
~* ��� �"��&���, &"� � ��F� ����������"� ����" � ���* ��� «��"�����*$» ����" ��������� ���"�". ~* ���^� [4] ��� ��������������, &"� &����
�������� ���"���"� «��"�����*�» ����"* �� &��������"� �� �" �������&�" � «\��"����*��». ����� �*$� � �����"�������� �"�"� ���^�� ��"�"�&�� �������, � %��"�&���� ��"����� �� «��"�����*�» ����"�� ����"�&���� � ������.
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
8
��["��� ����� ������������� ���"���" �������� ���"��^���� ��$ ����� ����" �� ���� ����. �� ���*� �� ���� ��� 2008 �� �, ����&��"�� «��"�����*$» ����" ���"����� 99, &"� ����&��" ���^� 29 ������"�� ���$ �����"�*$ ����� �&����$ ����". ��� ["��, ��& � �� �� � �" �� [%������� �����&���� ���� �����*. 3�� �� �� �� ���*$
;�����* 1, ["�" ������� ����" �"�����* $����"��. ������"�* ���" &��������"� «��"�����*$» ����" ��" ��������� ��� ������", &"� � 2025 �� � �$ �� �" �� ���^� 40 ������"��. ;�� � ����"� ���%��� �� '��. 1 �* %��"�&���� �� �� ����\ �" ���� �*�������� ��$���^����� ������ ������.
;������ 1. ������"�* ���" «��"�����*$» ����" � ��F� ����������"�
���<��'�$���� <���+�$��; «���#���;?=» <����'������= �����
��F��"���" �� ������������"�, ��"��*�� $����"�����\"�� ����� �&����� ����"*. �������� ����* �$ ����� ����� �"�� � �����"���� [8]. � �� �� "���$ ������������"� �����"�� �������������" � ������ ������ ���������� ����� �&����$ ����". ��� ["�� ����������� �$ ����&��"�� ���$� �"�� �� �����" �%���� ����"* Y��"��� (1930), � ���������� - �� �����" ��������� (130). E ����"�$ [3, 4] �*�� ����F��� �������� �� "�, &"� «��"�����*�» ����"* �� �� &���\"�� ���� ������������"�. E &��"���"�, � ����"� [3] ������ �����" �� "�, &"� ["� ������ $����"������"�� ���� ����������� ���������� – � �����������$ 790 � 2590. ��� ["�� ["� ����������� ������* ������ ����" ������*$ ���"����� ��"����. #������ �������, �* ��������, &"�, �� � �� ����������\ ���������� � ����$ ������"���, «��"�����*�» ����"* � ���^� ��� �����"���"� ���\" [���"����� �����$�� ����. ���� �, ������ � ��"������ ����"� �����*����� �� ���*$ ����� ��^ 14 ����". E ����"� [4] ["�" �*�� ���������� �� ���^�� ��"������ (44 ����"*) � � ����� �� "��� ����. E ���"��F�� ����� ����&��"�� ���*$ �����&���� �F� ��&"� � ��� � ��["��� ��"������ ���"���" ������, ����� ���* � ����"�$ [3, 4]. �� '��. 3 ����� �"�� ������ ������ N(L) �� 93 ����� �&����$ ����" � Q> 7.8 �.�. - �� "����
��� � �*^� ���&�\"�� ������*��\F���� ��"�����*, ��� ["�� ���* ��"������� �*����* �� ������� �"�� ���� (����� 480). 3�� �� �� �� �������, ��$���^�����" ������ ������ N(L) ��$�����"��, $�"� � �� �������� ���"��"�"���" ����������\ 540, � �"��� – 2460. 3���� ��$, ����\ ��"�� �F� � ��, ���� �, ����� ���&��* � ����*"*, � ��"������ 3530 - 130. q��� ����*� �� ����������� ����� ��� ����� ������* � ��"�����, "� ����� �� ��"����� ���� ����*���" �� Y��"��. ��["���, �* �*��� ��* � ���" ����\&���� � "��, &"� �������� 25 ������"�� (20–22 ����"*) ���&���*$ ����" ��� �� �� ������ �����$�� ���\ ����" �*" ������* � ����� ���.
3�� � �* ��^��� �����&�" ����\\ ������� �� ������"�� Q, "� ����� �� �������� �"�� ��&���". ��������, � ���&�� Q>8.5 �.�. �������� ������ 00 ����"�&���� �� ����\ ��"��.
;���� ����$� �� � ������� ���������*$ ����"���� «��"�����*$» ����". E ����"� ��������, &"� � ��� ��� ["� ������ ������$� �" �����"�� Y��"��� �� q. #��$���"��� �����&���� ���*$ ����*$ �������� �� ��������. 93 ����"* $����"�����\"��
q = 2.775
(� � ������ ���� ��������� � = 1.169). E "� �� ����� �� ����� �&����$ ����" �
Q< 7.8 �.�. (�$ ����&��"�� ���"�����" 240) �����F� ��� �\F�� ���&����
#� 1900 1950 1989 2008 2025 (�������) 10 13 19 29 40
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
9
'��.2. '����� ������ N(Q) ����� �&����$ ����" � �����"� ���^� 8 �.�.
q = 1.980 (� � ������ ���� ��������� 0.841)
������������� ������" ��� � ["��� ��� ���� � �&�"�� �$ �"������� ���"�����"
0.6240/841.093/169.1/)980.1775.2( 22 ����z
&"� ����*^��" ��� ����"��*� ��� ��* ���&����"�. �"� ����&��", &"� ["� �� �����* ����" �� ������%������ q �� ����" �"����"�� � � �� � "� �� ����������"�. -��&�" �� ������� ����� �*$� � � ���" �"�"� [4] �����&�� ��� � �������� �"��� �F� ����� ����"�*�. 3 ["��� ������� � ����^�� �* �F� ��� ��������. ���$�'�;���� #%$�; ��&�� «���#���;?=» <����'������= �����
3�����%������ ����� �&����$ ����" �� �����"�� "���� �� �������� Q ����" ������"�� �������� %�������. #��� � "��, &"� ��� ������"� Q � ����"����\ �����"*,
������� ����"����� �%���� ����" �����"�� ���"���� ����*�, &"� ����\&�" ���������" ��������� ����"* � �����"*. ��["��� ��� ������%������ ����" �� �����"�*� �����"�� ��� ��" ������& ������"���*� ���"����. � ��� �� ��$ �����"�� ������ ������ ����� ���"��"�"��\F�$ ����". q��� ��F��"���" ������ ����� �&����$ ����", �����&���� ��� ����"�&���� ��������� � ��"�����, "� ��� ����� $����"�������"�� "���� � ��� �\F� $����"����"���. E ������ ������ ����"�*$ ����� ����� �*" �������� � ����� ������� �����"*. #�� �������� ["��� ��� �"��� �* �� ���$ ����" � Q>8 �.�. ���&�"��� ����"����� � �����*$ ����� �"����"���� ��������� �������"� |������. ,����������� ������ ["� �������"� ����������� "��, &"� �������" ������� ���� �����"* ���"����� �� ������"�� ����������, ������������ ������"��� �� �\�� [��$� ����" �*���" ����������.
0
5
10
15
20
25
30
35
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Q - 8
N
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
10
0
5
10
15
20
25
0 50 100 150 200 250 300 350 400L
N
'��.3. '����� ������ N(L) �� «��"�����*$» ����� �&����$ ����" � Q>7.8 �.�.
#����, �*�� �� �&�"��* ����&��"�� ����� � ������*��\F�$ ��� ���� ��"������$, ��� ["� �*�� � ����� ��� ������� ������"�� q. ����&����� ������ ������ �"������ �� '��. 4. ������ �����*���", &"� � ["�� ������ ������ �* ���\"�� �� ���������. ��� ���$� �"�� �� ��"�����* 5.47 – 6.16 � 9.27 – 10.01 �.�. ����, &"� ���&��� ������������� ["�$ ���������� �����"�� Y��"�� � ��"���. ��� ["�� �"��� �������� �� ���&����"� ����*^��" ����* (24 � 22 ���"��"�"�����). ;� �� ����� ����&�"��, ���� �� ������ ���" �������" ������� ��"���� �� 2000 �. �"� �F� ��� ����*���", &"� ������"�������� ������ �����"�� ���^����, �� ��"�����*� ����"* � �� �������\" �� &��������"�.
,���� �� ���* ����" «��"�����*$» ����" �* ����������, &"� ������"� q ����� �����&����"��, ���� � �����*� ���* ������&�" � ��� ���$ �" 8 � 10 �.�. ;�� � q � � �"�����"�� 3.19 � 1.112, ���"��"�"�����. q��� �� �� ������ �����" ���������\ �������" |������, "� ["� ��%�* ���"���"
3.257 � 1.128, ���"��"�"�����. -��&�" ����"*, ���\F�� ���������*� � ��"����� �%����*� � �����*� ����"�����, ���\" ������*&�� ���^�� ���������*� ����"�����. � ;�%��"��� ;$�F��� ��%������; ; ���<��'�$���� Q <����'������= �����
��� ����� ���� ������� ���������"� «��"�����*$» ����", � &��"���"� ������ ������ ������"�� Q, �* ����* �������" �� �������� ������� ���������*$ ���"��^��� ������� Y��"��� � � �� �"����*, � ����", � ����. #��� � "��, &"� ����"��*� ������������"�, �������*� �*^�, "����"�&���� ����" �*" ��� �"���� ["��� %��"���. E ��^�$ ��� * �F�$ �������$ ["�" %��"�� �� �*� ���&��. ~* � �� �� �� ������"����" "���� ��&��"����*�, ".�. �"�"��"�&����� �����"* ["��� �������. #������ �������, ����� �� ������ ������ ������ ����� �� ����F��� ������"������*$ ����" � ���*"�����
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
11
'��.4. '����� ������ N( R) ����� �&����$ ����" � Q > 7.8�.�.� �������"� |������.
'��.5. '����� ������ N(P) ����� �&����$ ����".
����"�" �������� �� "� �����"�, ��"��*� ���"��"�"��\" ���������� "��� 1:1; 1:2; 2:3 � ". . #�� ["��� ���"-"��� �*����� ��"�����
���"�������"\ 2.78 �� ������� �"�� ���� � ������"��� ������*��\F�� ��� ���� ��"�����* P.
0
5
10
15
20
25
30
0 2 4 6 8 10 12 14
R
N
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
0 5 10 15 20 25 30 35P
N
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
12
'����� ������ N(P) �� ������"������*$ 337 ����� �&����$ ����" �"������ �� '��.5. �� ����� ��$�� �� ������ ������, �"�������� �� '��.1. � ���� �* � �� �� �� �� �����$ �"�������, � ������ ����� �" ���*� «���"�"*». �� ������� � "��, &"� � "�&��$, ���"��"�"��\F�$ �" ���*� ���������� (��������, 11.8; 17.7; 23.6 � ". .) ����$ – "� �����$ �������� �� �� ��.
E� ���, ��-�� "���, &"� ����"* ����� ���� *� �����������, � �$ ���"��� � �"��&�� �" ��"���� ��, "���� ���������*� ���"��^���� ��������"�� �� ������\". ;�� ��� ���&�, ������ ������ N(P) ������"� �����"�� ����"*� ��� �"���� ������ ������ N(Q) ��"����, �� ������ ���������, �����"�� �����"��*�, � �� [���\�����*�. %��$G�����
����� ���* � ���"��F� ����"�
�"�"��"�&���� ������ ������"��� ����� �&����$ ����" �F� ��� ���� ��", &"� ����"��� �����"�� ��"����, � ����� ���, ��F��"���". �"� �����"�� ���"�" �*�"���, &�� �����"�� Y��"���. ��� ����" ��
�"��&�"���*$ ���������"�. ��F��"������� ["��� �����"�� � ���\ �&��� ����*���" �� "�, &"� ��"��� �����" ���&�"����\ ��� � %����������� ���"��* ����� �&����$ ����". �<���� $������#�? 1. �.3.E��$���"���, <������ � 5���(4�������
���) � ��)�����/� ,�H�(),�, ~.: ������F����, 1966, 186 �.
2. �.�.������, ����������� �������� ��������� ���� ��, �()���. D�� ���. 1981, <1140, �. 4-5.
3. �.�.������, ����������� �����!� �������� ���"#�� ������, �,)���7. ���. ��(., 3���, 1982, 15 c.
4. �.�.������, ��$������� �� ��������� �� ��������� ���� ���� ��, �����. � 7��� � ���.)�. 1992, ".8, �. 55 - 61.
5. E.�.3��������, � ��$���������� �������� %���� � � ���� �� � ��� ���� ��������� ����, ����). ��� ., 1980, <252, �. 2–3.
6. �.~.#���*^�����, �()���� ��)���, ��� � ��/��)��/� 5�� ��)���� � 5������ 5������*�( �4 ���), 1980, |������� , 19 �.
7. B.G.Marsden, G.V. Williams, Catalogue of Cometary Orbits. 16th edition. SAO, Solar, Stellar & Planetary Science Division, Cambridge. 2005. 207 p.
8. �.�.������, &������������� �� ��� ����� �� ���������, � ���������!� � �����- �� ��������� ����. �,)���7. �� )��. ��(., 3���, 1993.
���"����� � �� ����\ 11 ���"� 2008 �.
SATURN PER�OD�K KOMET A�L�S�N�N REALLII BAR�D�
�. S. Quliyev
Periodik kometl�rin Yupiter v� Saturn ail�l�rin� bölünm�si m�s�l�sin� m�qal�d� bax�l�r. M�lum oldu�u kimi, bu bölgü bütün müt�x�ssisl�r t�r�find�n birm�nal� ��kild� q�bul edilmir. Ona gör� d� afeli m�saf�l�rinin variasiya s�ras� prinsipial olaraq yeni �sasda öyr�nilir. Bu t�hlil 337 periodik kometi �hat� edir. Bir-birini ört�n intervallar t�tbiq olunmaqla bu obyektl�rin afeli m�saf�l�rinin paylanmas�n�n inc� qurulu�u öyr�nilir. Paylanma Yupiter m�saf�sind� k�skin v� Saturn m�saf�sind� qism�n az göz�çarpan maksimumlarla xarakteriz� olunur. Afeli m�saf�si 7.8 a.v.-d�n böyük olan periodik kometl�r ayr� öyr�nilir. Onlar�n uzaq düyün nöqt�l�ri 10 a.v. m�saf�d� mü�yy�n minimuma malikdir. Bu, Saturn ail�sinin varl��� üçün �lav� arqumentdir. Afelil�ri 8.5 a.v m�saf�d�n böyük periodik kometl�rin perihelil�ri 560 v� 2590 istiqam�tind� çoxluq t��kil edir. Bu kometl�r h�m d� nisb�t�n böyük periheli m�saf�sin� malikdirl�r. Tap�lm�� xüsusiyy�tl�r rezonans hadis�l�ri il� izah oluna bilm�z.
Apar�c� sözl�r: periodik kometl�r, afeli, Yupiter, Saturn
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
13
ON THE REALITY OF PERIODIC COMETARY FAMILY OF SATURN
A. S. Guliyev
The question on separation of periodic comets into families of Jupiter and Saturn are considered on new basis. It is known that such separation is not accepted by all specialists. Therefore a variation line of aphelion distances is studied on the essentially new basis. This analysis covers 337 values of Q. Fine structure of distribution of aphelion distances is investigated using intervals of distances overlapping each other. It is characterized by strong maximum on the Jupiter’s distance and less appreciable maximum on the Saturn’s one. Periodic comets with Q> 7.8 �.�. are studied separately. It is established that distribution of far distant nodes of these comets has significant maximum on the distance 10 �.�. It is a good argument for the assumption of existence of Saturn’s family. Distribution of periodic comets perihelion with Q> 8.5 �.�. is characterized by the maximum in directions of 560 and 2590. Besides these comets have greater q. The analysis made in this paper shows that the Saturn’s family does really exist. Discovered regularity can’t be result of resonance occurrence.
Key words: periodic comets, aphelion, Jupiter, Saturn
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
14
���;����� ��������?= '��<����! @�%������= <��������; 40 <����'������= ����� � #����� �
&�% #���A �<���#�? ��$����<�;
© 2008 /. �.�.+���,, #.'.<����,�, �.p.&������,
��������� ��� ��������� ���� ���� � ��. �.���� ��� ��� ��������
(e-mail: [email protected]) ��������\"�� ��� ����� ��"�&�*� �^���� ���� ������ %���&����$ ������"��� 40 ����� �&����$ ����" � �$ 88 ���������$ � �&�"�� � ��� �&�"� ����"��* ���������*$ "���������. ��������, &"� ��� �&�"� ����"��* ��� ����� ��"�&�*� �^���� ����^�\"��. ��["��� ��� ������������ %�����* ������ � �� �� �%����� �&�" ����"��* ����� �������������. ��� "���� �� $� � "�&���" ��������� ������ ����" � �$ ����^�$ ���������$ �����&����"��.
�>*�,.� (�,�: ����� �&����� ����"*, %���&����� ������"�*, ����"���
;;�'����
-� ����� ��� �� * � !���$����� ��"��%���&���� �������"���� ��� ����� ����"� ���^��� ��{��� �� ���� �����\ %���&����$ ������"��� ����", ����\ ��^�$�� � "�&���� ����� ��$ 20 ��". '����"�"* ["�$ ���&�"�� �����������* � ����� ����" [1, 2, 3]. -���"��, &"� ["�" ���� �����"�� ��� �������� ����� ����� ����*$ ����" �.3.E��$���"����� � ��� �&������ �� ���� �����\ %���&����$ ����&�� ����", �*�������� � "�&���� 1927 – 1987 �.�. ���� ������ %���&����$ ����&�� ����" ����� ����� � ����� ����� ������ �$ � ��&��"�� &����� � ��� ���"��*, ��������� ����" ��� � ����, ��������������� ������ � ��� �\F�$ ���������$ � ". .
<������;�� ;�<����
,����"��, &"� �� ��* ��"������*
����� ����"* ������" �" �����$ %��"����. ,$ ����� ��� ���" �� ���"������ (��"��������" ���������, �����$� �F�$ �� �����$���"� � �� � � �"���%��� ����"*, ������ � �� � ". .) � ���^��� (������"�* �����&�� ��"�����"�, ������� �� ����"� ����"* � ". .). ����������, � ����� � ����� ��$ �"����"�� "���� � ����"�� ������������ ���"�����"�, � "�� &���� ����"� "��������, ��� ���"����� � ". . �"�" %��"�� �����"�� �������� ���&���*�. ��� �����"�� ����"� [4], � � � ����� ���*"��
����"� �������� � ����� ����"* �� �&�" ����"��* ������������ "��������. � ���� ��" ��F������"� ��"� ��� �&�"� �������� �� �&�" ����"��* ��� �*&������� %���&����$ ������"��� ����". E ["� ����"� �* � ����� ���*"�� � ������ ����������� ��"����" ["�" ������.
E ���"��F� ����"�, ����� ��"�� ������� �&�"� ����"��* ��� ���� ������ %���&����$ ������"��� 40 ����� �&����$ ����" � �$ 88 ���������$.
,����"��, &"� %�"���"��&����� ������"�* ����" �*&����\"�� ��"�� ������"�� �� �� �������*$ ����&�� � ����F\ %�����* ������ [5], ��� �� �� �� �%������:
���� krnHm y lg5.2 , (1)
� � �� lg5mm
�����"�� �������, �� ���������*� � � ���&���� ������"��&������ ����"����\, � � r – ������"��&����� � ��������"��&����� ����"����� ����"*, ���"��"�"�����, �� � n – %�"���"��&����� ������"�*. E���&��� � �*&�����"�� � ����F\ %�����*
��
��2
1cos22 rArc
E ���"��F� ����"� � �����\ �"�����
�*������� (2) �� �� ������" ���* &���,
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
15
�&�"*��\F� ����"��� ������������ "��������
���� krnHm y lg5.2 +hD, (2)
� � D - ����"� ������������ �� ���� ������ ���������� ������ ����"* "��������.
E ����"�$ [2, 3, 4] ��"��������, &"� ��"�"�&��� �������� �*������� (1) ���&�"���� ����, &�� � ���&�� ������&������ ��������� ������. E ���"��F� ����"� ���"������� �"��"�" �� ������ - ����^��" �� &��� hD ��"�"�&��\ �������\ � ��������� (1) ��� ��".
1���&���� ��*�� "��� ���"������ ������� ������ ����. #��� � "��, &"� "�������* � �����&�*�� ����"���� ����* «�� �"» ����"* ��-�������. ;������� � �"����"���� ���^�� ����"��� «�� ����&��"» ���^��� &��"� �����* ����"*, � &���� ��$ ����\ �"�� �� �" ��^ ���"�����\ ��� ������\ ����"*, � � ���*$ "��������$, �������" - ��"������* �� ����� �� �� ������� ��&^�. ��["��� ��� � ������� ����"* � ����"��� ������������ "�������� ����� �*" ���� ������� ���������". �������� %������ (2), �* � ������ ����������� ��������, &"� ["� ���������" �����"�� ������. ��"� � ����^�� ����� ����" ����� ������\ ���������" ��� � ["��� ����&�����.
�� �������� � ��� �� �������
E ���"��F� ����"� �* ����������� ���*� 40 ����� �&����$ ����" � �$ 88 ���������$ [6, 7]. �"�" ��"����� ������ �� �����&�*� ��"�&����� � &��"�&�� ������"�� � ����"� [8] � ���� �� ��"����. �����"�� �� ����F�\�� ����"�"� ���"������ �������, ����"��*� ���"��"���"�� ������\" ���� �����*� ������&���� �� ���������* ��"�����. #�� "���, &"��* %������ (2) ��� $���^� [%%��" ��"�����* ��������� ������"��� r, � � D ����* �*" ���&�"���*��. ,��&� %������ ����" ������"� ����� ���"��� � ���� ��� ����*� � �� ����&�*� ���&����� ������"���.
��� ��" �"��"�", &"� ������������ %�����* (2) ��� �� ������" �" "���, �����"�� �� ������"�������� ����"� ����� �&����
��� �� ��������� �&����. ;�� �� �����, � ����^�� ��"��* �������\" �" ���� ������"����" � ��������� �&����� ����"*. � ��%#$9����= <��'�$���?= �������;
E ;������ 1 ����� �"�� ��� ��-��� ��"�&�*� �^���� ���� ������ ������ ������"������*$ ����" c �&�"�� (S1) � ��� �&�"� (S2) ����"�� ���������*$ "���������. ~* �� ���������� ��"�"�&�*� ��������, � ����"� ["��� ������"������ ��� ��-��� ��"�&�*� �"��������, �������� ����� ��� ����������* �� ����&��"��� �����������*$ �������*$ ����&��, ��� ���"����, ��� ����\"�� ����� �������&�*�� �� �������.
3�� �� �� �� ;�����* 1, ��� �&�"� ����"��* ��� ����� ��"�&��� �^���� ���� ������ ������ ����" ����^��"��, ���� � ["� ����^���� �� ���� � �����"�� � ������*�. E � ��� �� ������"������*$ ���&��� �*���*^ ���"�����" ���^� 100%, � $, �, z ���&��$ ���^� 50%, 30% � 20%, ���"��"�"�����.
��� ���"����, ���� ���"������ ������� � ���������� %�����* (2) �� �������� �� ����� ������ ����" ����� �&�"�" ����� ���*��. �<���� $������#�? 1. �.�.������, +.#.'��"�����, '�������� �������! 100
������� ��������� ���� � ������ ������ �� ��������� (1999-2004), ��� �������!�", 2005, < 110, �.23-31.
2. �.�.������, +.#.���� ���, 3.,.���\���, |.E. �����, '�������� �������! 100 ������� ��������� ���� � ������ ������ �� ��������� (1980-2004), Az�rbaycan Astronomiya Jurnal�, 2007, <1-2, �.10-16.
3. +.#.���� ���, �� �������� ��������� ������� 50 ������� ��������� ���� � ������ ������ �� ��������� (1996-2007), Az�rbaycan Astronomiya Jurnal�, 2008.
4. C.S. Morris, On the Aperture Corrections for Comet Magnitude Estimations, PASP, 1973, v. 85, N 506, p. 471-477
5. �.3.E��$���"���, @���*�( �� =��� )���()� � ����). 1958, ~., 1����"���, 575 �.
6. International Comet Quarterly Journal: 1999-2004. 7. International Astronomical Union Circulars: 1999-
2004. 8. �.!.�������, & ��!� ����� �� ��������� ����,
��"���%. ��� . ��., ����, 2007.
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
16
���"����� � �� ����\ 10 ������ 2008 �.
40 DÖVRÜ KOMET�N F�Z�K� PARAMETRL�R�N�N TELESKOPLARIN APERTURASI N�Z�R� ALINMAQLA V� N�Z�R� ALINMAMAQLA T�Y�N�N�N QALIQ
D�SPERS�YASININ MÜQAY�S�S�
�.S.Quliyev, Ü.C. Poladova, �.�.Bayramov
40 dövri kometin 88 görünm�si zaman� istifad� olunan teleskoplar�n aperturas�n� n�z�r� almaqla v� n�z�r� almamaqla tap�lan orta kvadratik x�talar müqayis� edilmi�dir. Göst�rilmi�dir ki, aperturan� n�z�r� ald�qda orta kvadratik x�talar azal�r. Ona gör� d� Orlov düsturunun t�tbiqi zaman� aperturan�n n�z�r� al�nmas� m�qs�d�uy�undur. Bel� yana�ma olduqda kometin növb�ti görünm�l�ri zaman� onlar�n parlaql���n�n proqnozu daha d�qiq olur.
Apar�j� sözl�r: periodik kometl�r, fiziki parametrl�r, apertura
COMPARISION OF THE RESIDUAL DISPERTION IN DETERMINATION OF THE PHYSICAL PARAMETERS OF 40 PERIODIC COMETS WITH AND
WITHOUT TAKING INTO ACCOUNT APERTURES OF TELESCOPES
A.S.Guliyev, U.J.Poladova, A.Sh.Bayramov
The residual dispersions of the physical parameters of 40 periodic comets in their 88 appearances with and without taking into account apertures of used telescopes are compared. Decreasing of residual dispersion in taking into account apertures of used telescopes is revealed. Taking into account apertures of telescopes in determination of the physical parameters of comets is recommended. Key words: periodic comets, physical parameters, aperture
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
17
������1. ��� ����� ��"�&�*� �"�������� ���� ������ ������"��� �� ������ ����" � �&�"�� ����"��* � ��� ���
� ����)� S1
(��� �*�)� �5��)��.) S2
(( �*�)�� �5��)��.) ;.�/�.|
I II III IV V 1 1' 1910 (II) 1.56 1.13 27.7% 2 2' 1875 (II) 0.31 0.02 95.1% 3 2' 1891 (III) 1.91 1.44 25% 4 2' 1914 (VI) 1.01 0.33 66.9% 5 2' 1924 (III) 1.45 1.37 5.30% 6 2' 1928 (II) 1.09 0.96 187.2% 7 2' 1934 (III) 0.94 0.88 6% 8 2' 1961 (I) 2.23 2.21 1% 9 2' 1974 (V) 1.36 1.32 3% 10 2' 1848 (II) 0.73 0.05 93.5% 11 2' 1852 (I) 1.08 0.02 97.7% 12 2' 1865 (II) 0.38 0.04 89.9% 13 2' 1871 (V) 1.47 0.14 90.7% 14 2' 1885 (I) 0.23 0.17 25.2% 15 7' 1933 (II) 0.74 0.56 24.6% 16 8' 1926 (IV) 0.82 0.66 19.7% 17 8' 1967 (V) 1.30 0.94 27.60% 18 9' 1972 (V) 1.85 1.12 39.2% 19 10' 1899 (IV) 2.25 2.21 2% 20 10' 1920 (II) 2.63 2.10 20% 21 10' 1925 (IV) 1.63 1.58 3% 22 10' 1962 (VI) 2.00 0.87 56.40% 23 10' 196 7 (X) 1.44 0.51 64% 24 10' 1972 (X) 2.52 0.80 68.3% 25 14' 1918 (V) 1.08 1.05 1.20% 26 15' 1906 (V) 1.48 1.38 6.30% 27 15' 1926 (V) 0.59 0.52 11.6% 28 15' 1967 (IX) 1.94 1.71 11.8% 29 15' 1968 (VIII) 1.61 1.29 20% 30 16' 1925 (IX) 0.95 0.78 18.2% 31 16' 1960 (VI) 1.06 0.29 72.3% 32 19' 1905 (II) 0.93 0.89 4.4% 33 19' 1918 (IV) 1.63 1.60 2% 34 19' 1925 (VIII) 1.16 0.96 18% 35 20D 1913 (VI) 0.87 0.83 5% 36 21' 1959 (VIII) 1.96 1.83 7% 37 21' 1972 (VI) 1.36 0.96 29% 38 22' 1906 (IV) 1.30 1.05 20.3% 39 22' 1919 (I) 1.40 1.24 11.40% 40 22' 1926 (II) 0.61 0.32 47.2% 41 22' 1932 (III) 1.20 1.19 1% 42 22' 1958 (I) 1.07 0.32 70.2% 43 22' 1964 (III) 2.66 0.99 62.6% 44 23' 1919 (III) 1.53 1.47 4% 45 24' 1919 (IV) 0.19 0.04 78.7% 46 26' 1922 (I) 1.59 1.49 6.5% 47 26' 1927 (V) 1.81 1.74 4% 48 26' 1972 (II) 0.57 0.21 63.4%
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
18
��� ������� �����. 1.
.
I II III IV V 49 27' 1928 (3) 0.75 0.35 54.1% 50 28' 1913 (3) 0.91 0.88 4% 51 28' 1931 (I) 0.71 0.71 0.1% 52 29' 1974 (I) 2.18 1.39 26% 53 30' 1928 (I) 0.35 0.34 1.3% 54 30' 1935 (I) 0.39 0.39 1.1% 55 30' 1973 (IV) 0.79 0.32 59.7% 56 31' 1935 (III) 0.82 0.78 4.9% 57 31' 1961 (VII) 1.34 1.26 5.9% 58 31' 19741 (III) 1.26 0.55 56.5% 69 32' 1927 (III) 0.69 0.67 1.2% 60 32' 1935 (IV) 0.64 0.59 8.2% 61 32' 1961 (III) 1.39 0.70 50% 62 32' 1969 (VIII) 1.55 0.83 46.6% 63 36' 1970 (XIV) 1.40 1.25 10.2% 64 37' 1961 (VI) 1.98 0.94 53% 65 39' 1958 (IV) 0.83 0.75 8.9% 66 40' 1960 (IV) 1.40 0.72 48.5% 67 41' 1962 (V) 2.43 2.07 15% 68 41' 1973 (VI) 8.76 6.05 31% 69 42' 1972 (IV) 0.61 0.47 23.6% 70 43' 1958 (V) 1.05 1.03 2.27% 71 43' 1971 (VI) 1.78 1.19 33% 72 44' 1960 (IX) 0.96 0.35 63.7% 73 44' 1974 (VI) 1.87 1.25 33.5% 74 44' 1967 (XI) 2.29 0.75 67.3% 75 45' 1969 (V) 1.24 1.01 19.8% 76 45' 1974 (XVI) 1.27 0.94 26% 77 46' 1967 (XIV) 1.75 1.50 13.9% 78 47' 1963 (VI) 1.60 0.43 73% 79 49' 1971 (IV) 0.68 0.05 92.4% 80 52' 1962 (II) 0.34 0.07 78.2% 81 52' 1969 (III) 0.55 0.18 69.5% 82 53' 1966 (III) 1.15 1.05 7.6% 83 57' 1970 (XIII) 0.42 0.05 87.8% 84 59' 1963 (VIII) 1.38 0.99 28.5% 85 59' 1972 (XI) 1.56 0.97 37.8% 86 61' 1971 (IX) 2.09 0.71 66% 87 63' 1960 (I) 0.74 0.43 42% 88 63' 1973 (VII) 0.26 0.09 62.8%
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
19
��+�����? � “FOSSIL-FIELD” ��'�$9 <����=�"'���F ��+�����+� <�$F
© 2008 /. @.�.��(���,, �.�.��4,�����,, �.=.��������,�
*������� '���� ��+�����"��� ������� ��� ��� ��������
(e-mail: [email protected])
,���� ����* [���\��� � ������� �������*$ ���"��������$ �������� � ���"���\F�$�� �����$ �����-��"�&�����. �� ��* ���*� �������"*, ��� �"���"��\F�� � ����� �����"���� �� ���. ��������, &"� ["� ��{��"* ������\"�� �� ����� �������*$ ���� , ���&�� �"��"�"����� �� �$ ���^�� �����"�*� ���� ����" �*" ��{�����* “fossil-field” �� ��\.
�>*�,.� (�,�: ������*, �����"��* ;;�'����
E ����� ��� �� * ���������* ���*�
��"�&���� �*����[�����&�*$ &��"��. E �"��&�� �" �����"�*$ ������&����$ ��"�&����� (��"�"��� ����$���*$ ���� � �� ����������), ["� ���*� ���������� ��"����*$ ���� , �����*��\F�� �*����� [�����"�&����� ��"��� � ����&�\F�� � ��������, � ���"��������� � ����� ��������$, ������"�!� ����������� ���"�� ! (�'�) � ����� /$��� ���� �����-�������� (�~�,).
E ���"��F�� ����� �����"�* �������� �� ���, ��{����\F�� %���&����\ ����� � � [���\��\ ["�$ ��"�&����� (����&�\F�� �� �&�" �������� ".�. “fall-back” �� ��; �� �� �����"��� - �"��"�"����*� �� ����&���� ��"����� �����"�� �����"� �����* ��$����� � �.). 3�� �� �� ["�$ �� ��� ����" ���� ��\�* � �����* (��� ��� ��������� ���&�"�*$ ������"��� ���� ���!� ����� (�-) � ����\ �"���*�� ���*��, "�� � ��� ������"����� ������� [���\�������� ���� ���� ["�$ ��{��"�� � ��F������"*�� ��� �"��������� �� [���\��� �� ����������). E�� ["� � ����� ��� ����� �� ������"�� ��"��������� ����� �����\ � ���\ �*������� ����"����������"� � �� �� ["�$ �� ���. #����� ����"� �����F��� ������� ����������"� �����"�� � ��"��%����� “fossil-field” �� ��� � �����$�� ���� �����"���� ���� ���� � �����"����. �������� ����� ��� ���������
���� "��"� [1], �����"��* ����" �������" �� ���� ���^� ����* � ��� �- ��� [���\�������\" �������� ��$������ �����"� ����� [2].
'��+�����
� PP , +���%�� � };�$GD�F ;?����%���+������?= ��'��<#$9����; � ��+������;
��" �"��&������ �*^� "��"� ����\&��"��
� ���&���� ������"��� �-, ����&�"���*$ �� ������ ���\F�$�� �� ��� � "����� [���\��� � ����\ �"���*�� ���*�� ��
��������
� PP , ���"������ �� ������ �������� "�&�� ���� �����*$ ������"���
��������: ����� � 3 � ��� ������� ��
P . � ["� ���\ �*�� ����� ��� ��������� ������"�� ��������, ��� �\F�$ �� ����*$ �� ���*$ ���&�"��, � ������"�&������ ������"��� ["�$ ��{��"��, ��"��*� �������� ������ � �����*� ���&����� ["��� ������"��. �� ������"�&������ ������"��� �������� ������\"�� ������"*, ����&�"���*� �� ��� ���"�"��"�&����$ ������"� ["�$ ��{��"�� � �"����� � �������"� �$ �" �����"�&���� �������"� (|Z|). �������� ����&��"�� �������� � �����"�*�� ������"��� �� ��������*� ����"����*� �������� �� ����� 10-15 % �" �$ ��F��� &����, ��*&�� ��� ["�� ����F�\"�� � ��� ���"�"��"�&����� ���&����� ������"� ["�$ ��{��"��, ��� �\F�$ �� [���\������-����"�&����$ ����������, &"� �&�� $���^� ����
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
20
����� *���" ��� �"�"��"�&����$ ����� ������$. [4]. �������� ������"� ��������, �������"���*� � �������� ���*�� ����$���� (��� �� �&�" ������"��� ���*��, "�� � � �����"�"� ����*�� ���* � ���� ���"���) �� ����*^�\" ������"� �"�*�� ["�$ ��{��"�� �" �����"���, � �$ ������"* ~ 107
���, "� ��� � �����*�� ������"��� �������� � ����"������ �$ �" �����"�&����
�������"� ����� ��F��"����" ������� ���������".
�"��* ����� &�"�� �� �" ������� � ������"�$, ���������*� � ������� ������* �*�� ��� ����* �� �� �����* �� |Z|- ���� ���"�: ���� *� � |Z| < 100 � � �������� �"��*� |Z| > 300 �. #���*� �� ����"������ ���� ���"* �� [3], � ���&���� ��� ��$ ������"� �� [4].
10 Myr
10 TG
1 Kyr
100 Kyr
1 TG
100 TG
20 TG
-17
-16
-15
-14
-13
-12
-11
-10
-9
-8
-1,2 -1 -0,8 -0,6 -0,4 -0,2 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2
�#\";=
�\;
"�$;
=}<�
�#\
";=<
'��.1 #��������
� PP �� �*�����������&���*$ (E> 5�1012 ;�) �� ���������� � �����"���� � ������%��&����� ���^"��� (������&���� ������ � �������� ���� ��. � "���"�)
E��� ����"���� � ��������
� PP (��. '��. 1), ���"������ "���� �� �������� � �*������ �����"�*�� ������ (E > 5�1012;�) � �����"����. ������&���� ��{��"�� �� ���%��� ��� �\F��: “+”- �����"��*, “x”-
������*: � |Z| < 50 �, (� � |Z|- ����"����� ������� �" �����"�&���� �������"�), “�”- ������*: � 50 � < |Z| < 100 � , “ ”- ������*: � |Z| > 300 �. ��� ���"������ "����� [���\��� �������������� �� ���
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
21
����������* ��� �\F�� ������"�*: ���$���
������ B =20 �;� ,
M =1011 �/��, ������
������ – B =7 �;�,
M =1010 �/��; (1 �;� = 1012
;�). ����F���� ������ � ["�� ��{��"�� ����������� ���"������� �*^� ���\, �*������� �$ [���\�������� ���� ����, � "���� �*������� ����� * �����$�� ���� �����"�*$ ���� �����"����. ��� �������"��, &"� �����$�� ���� �����"�*$ ���� ����$ ["�$ ��{��"�� � �������. ����"���*� ����� �� �������� �����*��\" ����� ���"������� �����"���� ���� (".�. $� [���\��� �������� � ���"����� > ��� �\F� �� �*�������
2/1)(2.3
�� PPB [5] ��� �� ���*$ ���&����$ �����"���� ���� > = 100 �;�, 10 �;�, 1 �;�. !"��$-����"���*� ����� ���"�������
$����"����"�&������ ������"�
�� PP /5.0 , "���� ��� �� ���*$ = 103 , 104, 105, 106, 107 ���, ���"��"�"�����. #�� ����*� ����� �� �������� ����*��\" $� [���\��� �������� �������� �������������� (�����"� ����+��������) �� ���. �� �������������� �� ��\ �� ���������"�� �� ��, � ��"��� �&�"*���"�� ������"��� ��"��� �����"� �������� � ������������� ��� ������������ ��$������� [5].
�������� ["� �� ��� ���" ����� � ������� �����$� �" �� ��"���� ����$ ��$������� �������� �*������\
�� ����� �
4I . (1) - �� ����* &��� ����*���" �����"�- �����*, � �"��� – �����������* ��$����� ��"���, P/2��� - ������� ������" ���F����. #� ��"������ “fall-back” ���� ���"����� ����� ��, �- ��������" ���� "���� ��� �� ��������. ~����" "���������, �*�����* ��"���� ["��� ���� ���� ����"�� �� ���� /�disk . (2) - ��
10312 1022
��� McM� , (3)
� � 10
M - ������" �������� � � �����$ 1010 �/ ��.
��"��� �� �&�" �����"� �������� ��$������
43462 6/ ������ �
�cRdipolE B . (4) -��&���� � � ["�� �*������� ���� ����"�� ��� RB 6
612,2271017.6 ���� , (5)
� � 12,�B - ��������" �����"���� ���� > ( � � �����$ 1012 ;�) ������ ������* � ��� ���F����, R6 – �� ��� ������� � � �����$ 106 ��. ��� ���"����, �� (1) ��������� ����� � ������� ���� ����"�� �������� �*������\
PP IIP 3212 )4/()/4( ���� �� �
, (6) � � I –�����" ������� �������.
�"��* ���� �� �" "�� ����\, �"��&����\ �� E�� ����, ������ ������ �������� (|Z|<100 �) �*�� �� ��� ����� �� �� �� �����* � |Z|< 50 � � 50 � < |Z|< 100 �, ".�. ��� ��� �����&�� � �����$ �$ ����� �"�����$ ���� .
3�� �� �� �� '��.1, �"��^���� &���� ���"���"� �������� |Z| < 50 � � ���"���"� �������� � 50 � < |Z| < 100 � � ���"�� �����"���� ���� ������*��� ���"�" � 1.4 � 1.7 (> = 1012 ;�) � 2.6 (��� > =1013 ;�, �� "����� ����$ �� ��� [���\���), ".�. ����\ ��"�� "�� ����� ���"� �����"���� ���� � ��{��"�� �����������*� ������ �����"�&���� �������"�. #������ �������, �����"�*� ���� ��������, ����������*$ �� �������*$ ���� (|Z| < 50 ��) �*^�, &�� �����"�*� ���� ��������, ������^�$ �� ����� �������*$ ���� . ;���� �������, &�� ����� ������* � �������"� �����"���, "�� ���^� �$ �����"�*� ����. �"� �� "���� ��" ��F�\ � �\ �� ����������� �*�����������&���*$ �������� � �������� �����"���� �� ����� �������*$ ���� (M � 40 ~� , � �� ~� -����� ������) [2].
��� ���������� �����"� �������� ��$������ �� ��{������� �����$�� ���� �*����$ �����"�*$ ���� ����� �\"�� �� ��������. �������� ������� �� ��$, &��" �E ���� � �"����"���� �*����� �����"�*� ����� (~3�103 ;� ) � �������� [���\��� � ������F���� �� � ������"��\ �- ��� ��$������� �����"���� ��"���, ����" �����&�" ����&��� �����"���� ���� �
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
22
�����"�"� ��������� ��&���� � ����&�� �� ����� ���� * (��� '-2). ,�"������ �"��"�", &"� �����"�*� ��"��� ��$ �������*$ ���� (M � 40 ~�), �� ��"��*$ �������* �����"�*� ����, �������* � �����"�*� ��"���� �����"��� SGR0806-20 ������� 5�1027 ;�/��2, ����������� � [6]. ����� "���, ����� ��� ����\ ���� �*����� �F� �� �������*� ���� * ��/E� "���� ��"����^�� �� �"� �\ ������� ������������"����� (��) �������* ����^������-'������ (["� ���� * W601 � �I201 � M � 10 ~�), � ��"��*$ �� ���*� ����"��-��������"��&����$ ����\ ���, ��������� �����"��� ���� ~3�103 ;� [7].
�� �"����� �������\, � �������� �������� �������*$ ���� � ������F���� �$ � �� � ���"�-��"�����\ ���� � � �����"�"� �*�"���� ���F���� (����� � 3 ���) � ����"* �����-��$������ �� ����"��� ����� (�10 - 100 ��) ����" ����� �����&�"�� �����"��� ���� � �� � 1013-1014 ;�.
�"��* �*����" ����"����������" ["�$ ��$ ��������� � ������������� �*����$ �����"�*$ ���� ["�$ ��{��"��, ���� ����"���� � '��.1. 3�� �� �� �� �������, ���"���" &���� ��{��"�� � �����&����� ����� � �������� ��� � |Z|< 50 �, "�� � � 50 � <|Z| < 100 � �� ���"�" � ������* ��&"� ���������� ������ ����* �� ����� ��, &"� ���"�����&�" �� ��� �����-��$������. #��"��"����, �������� ["� �� ���, ��&���*� ����� * �������� ����* �*" �3 ��� � �������� "����"�&����� ���&�"��, �&�"*��\F�� �����&���� �� � ��"��� �����"� ���F���� �- [8] �� ��"�"�&�� ����"�� ���� (~10 – 100 ��), ����* �*���"� � ���&��� ������$ � ����� �� �����"���� (~ 5 ����� ). E "���� ���&�� ����� �*�� �* ����\ �"�� "�� ����� ���"� &���� ��{��"�� � �����"� ���^�$ ����� ��.
� ����, ��� �� �� �� '��. 1, &���� �������� � �����"�$ ����� � 0.1 �� ' � 0.63 ��, 0.63 �� � ' � 1.58 �� � 1.58 �� � ' � 6.3 ��, ���"��"�"����� 24, 30, 20, ".�. ������ ������ ��&"� ���������� � ��� ���� "�� ����� � ���&�� ����"* �����-��$������ �� ����\ ��"��. 3���&��, "���� "�� ����� ����� �*�� �* �*" "����, ���� "����"�&����� ���&�"*, �������� �������*� �
��"��� ���F�"������ �����"�, ���"����� �* �� ����� ~10 – 100 ��, ��� ["� ����*���"�� � ����"� �8�.
� ���� �"����*, ��� ��� ��" �� '��. 1 �"��^���� &���� ��{��"�� � ���^��� �����"�*�� ������ � ���^�� (
00 BBBB nn �� ) � ���"�� ����� � �����*���" ��� ����� � ["�� ���&�� �����&���� � �������� ��� (����&��, ��� ����� ����� �"�"��"���, ~20 ��{��"��). �"� ���"��"���"�� �� ��������" ������"\ ����\&�" ���������" ���������� �����-��$������.
q��� �� ����� ��"��, ��� ���"���"����� ���" ����� � �������, ���"���"�� �� ����� ��"���* ����� , ������ �� �&�" �������� ���"����� ��"��\F�$ «���"&�», ��� ["� �*�� ��� ������ � [9], "� "���� "�� ����� ����� �* � �� ����\ �"��. � ����, ��� ���� ����� �*�� �������� � [1], ["�" ��$����� ����������� �����"���� �� �*�����������&���*$ �� ���������� � ����&���� ���*�� ����� ��� ���F����, "���� �������� �� ����"��������*�. E�� ["� �������"��, �� ����\&��" ���������"� ����"���������� ��*$ ��$������� ��"������ �������� ���"� ����� � (�� �� ����� 104-105 ���, ".�. ������"� ����$ �����"����), ��� ��������, �������*� ���&�� ���� ���� �" ���*$ �������� � ���"�*� ������� �*� ������, � ��"��*$ ����" �����"�� ������ [%%��"���� ��"��� �����"� ���F����. � ����, ["� ��� ����"�� ������"����*�, "�� �����, &"� � "���� ���&�� ��� �����"��* �������� �* � ���"��� ��������� ��� ����� �* Wind nebula ��� ��$� ���� �* � ������� ��� ����!� (���) � �*���� ���"���"\ ��F��"��. �� ����� ���, ����\ ���� �� �����*��\" "��� ���"��* (����� �������� �����"���� ������* � ���, ��"��*� �� �"��&�\"�� �" ��*&�*$ ��� �� �� [�����"���, �� �� ���"���"� ��F��"��).
�&�#"'����
3�� �*�� �������� ����� [2] , � "���� �������� �*^� ����� ������ �������, �����$�� ���� �*����$ �����"�*$ ���� �� ���������� � �����"���� �� &��"� �������&���*$ �������*$ �E ���� ����&��"
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
23
���� �� "���� ����. � ����, ��� ["�� ����"����������" � ���� �� �������*$ ��$������� (���������) “fossil-field” �� ��� ��� �����-��$������ ��� �F� ��"��"�� ��� ��"�� ��������. E*^� ����� ���* ������ � �����"�"* ���� ����"* �����*��\", &"� ����� ��������� � �������\F��� � ����\ ������, ������ �����, �����"�� ���������� “fossil-field” ��������, ������ �����- ��$�����.
#��"��"����, ���� �* �����-��$����� ��� ������������� �- ����"�� �* [%%��"���� � ������&���� �* ���� �� ��^���� �����"��* � ������ 1015 ;�, "�� � ���, �������*� � �����"����� ����* �*�� �* ���� �" ���^��� ��"�"�&�*�� �����"�*�� ������ � �*" ����� [�����&�*��. � ����, �� ����� ���, �����"��� ���� � [�����"�&����� ��"��� ��� ������������� ["�$ ��{��"��, �� �"��&�\"�� �" ����$ ��� � ���"��"�"��\" �"�� ��"�*� ������� ����� ��$ [8]. �"� � ���\ �&��� ����" ����� ��������"���*� “fossil-field” �� �� � ��{������� ������������� �*����$ �����"�*$ ���� �����"����.
#��"��"����, ��������� ���� � � M ~ 40 ~� � ��&���*� �����"�*� ����� �� �� ~3�103 ;�, �������, � �"��� � �������� �-, ����" ��{����" ����\ ���*� �����"�*� ���� �����"���� (~1015 ;�) "���� �� �&�" ��$������� �����"���� ��"���. ���&��, � ["�� ���&�� ������" ���F���� �������� ���� * ����� �*" "���, &"��* � �"��� ������&�" ����\ ���*� ����� * �����"���� (~5-12 ��), ��� � ���&�� ��$������� �����"� ���F����, "�� � ��� �&�"� �������*$ ��"�� �����"� ���F���� � �������� [���\���.
3���&��, �����"��* ����" ��������" �� ���"�-��"����*$ � �� �������*$ ���� "���� � ��"�� �����-��$������. � ����, �� ������F���� �$ � �����"��* ".�. �� �����&���� ��&������ ����� � ���"�-��"����*$ � �� (~3 ���) � ���&��� $����"���*$ ����� � �����"��� ( 5-12 ��), ����$� ��* ���� �����*� "������*� ��$�����*, ������&���\F�� ~ 70 % ��"��� �����"� ���F���� (��������, �����"�- �����*, �����"������* � �.).
3�� �*�� �������� �����&�*�� ��"����� [8, 11], �&�" ����&������*$ �������*$
��$������� ����� �" � "�� ���"�� ���������� ["��� ��������. � ��� �� "���$ ��$������� ��� �* �*" ��� ������* � [9] ��$����� ��"���� ���"���\F�$�� ���"&� �"����"���� ���^� ����&��* � "���� &"� �� ��^�$�� ���� *$ �������� � ����� ��� ~���. �� ��� ��� �"��&���� �*^�, ��"��� ["��� ��$������ �� �� "���� ��"�� �����*� ������ ������� � [���\��� "���$ �������� �� ��������
� PP [1]. � ���� �"����*, ���^�� ��"���
�����"� ���F���� ����" ������"� � ��"��� � �����"���� �����"�, &"� � �"��� ����� �" � ���� ����\ � ������&���\ ���"� �����"���� ����, ���������^����� �-, ��"���� ����" �� ��"�& ���&���, $����"���*$ �� �����"����.
�����"��, � “fossil-field” �� ��� "���$ ���"�����&� ��" �, ��� �"��&���� �*^�, �����"�* ��"�� �������*$ ���� ��$� �"�� � $���^�� �������� � ����\ ���*� ��"���� �� �����"����.
�������, � ����� ��� ������ [12] �����F����� �����"����, �� ����� ����� ��"�� �� �������"�� ���"�� ����"����������"� �����-��$������. � �� �� ��$ ������ � ����$� ����"\ ��� ��"��� ["��� ��$������ ����&�� ���^�$ ����"����"����*$ ������"� (~1000 �/��) �����"����. � ����, ��$�� ���� "��$ �����"����, �� ���� �������*$ � ��� � �$ ���"��, � ���*� ��������� ����"������� ������� �����"��� �;q J1810-197 ����*��\" �� ������" � 180 (d/3 ) �/��, ".�. ����&��� $����"���� �� ��*&�*$ ��������, &"� ��� �"���"���" �� ����"���. � ���� �"����*, ������������ �����"���� ������ ���� *$ ���� �*$ ��������� � �"��"�"��� ��F��"����*$ �����&� �������*$ � ���� ��� �" ��"���*$ �� [������ ���*��, "���� ����* ������"����"�� ��� �������"* ���"�� ����"* �����- ��$������.
�"��"�� "����, &"� �� ����� ���"������ �� �&� � �������� ��*� ��"� �� ������� �*�� ����� ��� �� ���� � ����"� [13], �*�� * ��"��� ������"\ ������� � �����"�"���, ����&���*�� � ���� ����"�.
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
24
�<���� $������#�?
1. F.K. Kasumov., A.O. Allakhverdiev, A.I. Asvarov, Are
radiopulsars a progenitor of AXPs and SGRs? Astron. Lett. 2006.v. 32, p. 344-349.
2. 1.3.3������, �.�.����$��� ���, � � ���������� “fossil-field” ������ ������� ��, ��)����. ���7������� «��,������.� 5�����. 7��� �», ����, 2007, �. 56-59.
3. ATNF PSR Catalogue, (http://www.atnf.csiro.au/ research/pulsar/psrcat), 2003.
4. O.H.Guseinov, S.K.Yerli, S.Ozkan, S.O.Tagieva, F� ���� ! ���"�� ��, Int. J. Mod. Phys. D., 2003, v.12, p. 825-841.
5. M.A.Alpar, A.Ankay, E.Yazgan, Pulsar spin-down by a fallback disk and the P-P diagram, Astrophys. J. 2001. v.557, p. 61-66.
6. L.Ferrario, D.Wickramasinge, Modeling of isolated radio pulsars and magnetars on the Fossil-Field hypothesis, MNRAS, 2006. v.367. p. 1323-1329. (astro-ph/0610258).
7. E.Alecian et al., Magnetism in pre-MS intermediate-mass stars and the Fossil-Field hypothesis, astro-ph/08024078, 2008.
8. J.Vink, L.Kuiper, Supernova remnant energetics and magnetars: no evidence in favor of millisecond proto-neutron stars, MNRAS, 2006, v.370, p.14-19 (astro-ph/0604187).
9. J.L. Lin, S.N. Zhang, Radio pulsars as progenitors of AXPs and SGRs: magnetic field evolution through pulsar glitches, astro-ph/0405-5131, 2004.
10. �.�.����$��� ���, 1.3.3������, �.�.;������, � �+����� �����" � ���"�!� ��� ���! ���"�� ��, ��)����. ������������� ���7������� “@��� �-2005” (�� �� . 3.���������), ����, 2005, �. 23-26.
11. J.S. Heyl, Magnetars, XXII Texas Symposium on Relativistic Astrophysics. (Ed. Thompson C.), Stanford, 2005, p. 231-238.
12. S. Mereghetti, The highest magnetic fields in universe, astro-ph/08040250, 2008.
13. L.Ferrario, D.Wickramasinge, Origin and evolution of magnetars, astroph/08072106, 2008.
���"����� � �� ����\ 02 ���"� 2008 �.
MAQNITARLAR V� MAQNT SAH�S�N�N YARANMASINDA “FOSSIL FIELD” MODEL�N�N ROLU
F.Q.Qas�mov, �.O.Allahverdiyev, A.H.Ayd�mirova
Anomal rentgen pulsarlar� v� t�krarlanan yum�aq qamma �üa m�nb�l�rinin t�kamülü v� genezisi ara�d�r�lm��d�r. Mövcud iki modeld�n maqnitar modelinin daha i�l�k olmas� haqda yeni sübutlar askar edilmi� v� maqnitarlar�n yüks�k kütl�li ana ulduzlardan yaranmas� göst�rilmi�dir. Maqnitarlar�n böyük maqnit sah�l�rinin dinamo mexanizmi il� deyil, “fossil field” modeli il� yarana bil�c�yi göst�rilmi�dir. Apar�c� sözl�r: pulsarlar, maqnitarlar
MAGNETARS AND “FOSSIL-FIELD” MODEL FOR THE ORIGIN OF THE MAQNETIC FIELD
F.K.Kasumov, A.O.Allahverdiyev, A.H.Aydamirova
The evolution and genesis of Anomalous X-ray pulsars (AXPs) and Soft Gamma-ray Repeaters (SGRs) are investigated. New arguments favoring the magnetar model are found. It is shown that the progenitors of these objects are more massive stars and that “fossil field” model is responsible for the high magnetic field of these objects. Key words: pulsars, magnetars
z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
25
�<��'�$���� �#������+� <����� }���+��, �%$#�����+� <$�������?�� �#�������F�� ;
�&$���� �>912 Å, ��'�#�� D�����$9�?= %;�%' � ��}@@�D����� %�<�$����F
� 2008 /. �.}.+�(����,, �.�.�.|�,�, �.+.���
J������ ;����� ������!� K���� �����, ��� �������
(e-mail: alisheva�[email protected])
E ����"� �� ����� "�&�* ��"� ���� ������ ���������� ��"��� [������, ����&������ ��"�&���� "���"*�� � ����������� ���"������ �����"���*�� "�������"��� � �����"� �>912 Å. �"� �����-���� �����" �� ���* ���"����*$ ���� . ��������� ���&��� �� �����, ����&���*$ �� ��"� �, ��-��� �������"������ ����, � � ��[%%�����" ���������� ���������� ����*� � �����, � ��"� ��, ��� ������*� � ���� ����"�, ��������� �����" � "�� ���*����* ��[%%�����" ����������.
�>*�,.� (�,�� �����"���*� "�������"�, ��[%%�����" ����������, �� ���* ���"����*$ ���� .
;;�'����
� �� �� ��&^�$ �������%�, �����F��-�� �����"���*� "�������"��, ��� �����"��, �����"�� ����� �.��""�^� [1], � � �"��&��"��, &"� ����� �*������� ����� ���� ���&���� �����"���*$ "�������"� � ���� �� [���\-��� �����&���� � ��� ��"����. � ���� �"�-���*, ���������"� ����\ ���� �����"���*$ "�������"� �� ���� �������� [���"�����-��"���� ����&���� ��������� ���^���" ���� ����� ���*$ ��������.
���� � �����, ����"��, &"� �* �*����� ��-������ "������ VII.6 [1] � �������� ����^-������-'������ "�������"�, ��"��*� ����\"�� ��"�&���� "���"*�� � ����������� ���"�-�����. E�� ���������*� ������"�*, � ������ [���"������ ������"����� ne, [���"������ "������"��� ;�, ������ �� ��� � "�������"�, ��"�� � ����� H� - F(H�), EB-V �� �&�"� ��-���F���� � ������� �� ��� �, "������"��� � �� T*, ����"����� � "�������"� d ���"* �� [1].
E ��� �"������� ����"� ���� ��� �����"-�� ����� "�&�* ��"� ���� ������ ������-���� ��"��� [������, ����&������ "������-�"���, ��"�&���� "���"*�� � ����������� ���"������, � �����$ � ���"������ � �����"� ��� ���� �>912 Å. -��� ["�" ����� "�&�* ��"��, ����� ��"� ���"����" ���"����� ���� * �� ��"� �, ����������� � [1].
���� ������ �� ���� ���"����*$ ����
���� �� ���� ����" ������ ���&����. ,����"��, &"� �� �������* ����^������-'������ ���-�"�� �*�� � "��, &"� ���"����*� ���� * ��-����\" [���\������\ ����� ���"�����"; ���� �, ��$� �F���� � ����� &��"� �������*, ��*&�� ����� ���� ��, ��� �� �" [���\���-������", ������F��� � ����\ �"����� ��-�����*; ["� �������� ��"�� ���"�� "������-"��* ��� ���"����� ���"����"� [1]. �"�\ �, ����&��, �*"����", &"� "��� [���\�����* ��" ����� �������� �"�� ���"��"�"��\F�� ����^����� �� ���� ���"����� ���� *. E ��^�$ ����"�$ [2,3] �*&�����* �� ���* ���-"����*$ ���� , �� ��"��*$ ���"����� ��-������ ����^������-'������. ��������� � [1] ����&����� ��� ���� � "��, &"� ���" "������-"��* ��� ���"����� ���"����"� �������� �-�"�� ���"��"�"��\F�� ����^����� �� ���� ���"����� ���� *, �� "��� ����.
;�� �� �����, ��"� ���� ������ �� ����� ���"����*$ ���� , ��� ������* ���� � [2], ����" "�" �� ��"�"��, &"� � %������ �� ����- ������ �� ���� �$� �" "�� ���*����* ��[%-%�����" ���������� � �� � �����"���, ��"�-�* ��������"�� ����*� � �����. �������� ["�" ��[%%�����" �1, � ��� �"������� ����-"� �* ��� ������ ���* ��"� ���� ������ �� ���� ���"����*$ ���� , � � �"��"�"���" ��-[%%�����" ����������.
��["��� �� ������"��, ����&���*$ ���� ��$ �*������ �� �� ���� ���"����*$ ���� , �* ������� ��[%%�����" ����������. E ����� � "��, &"� ����"��*� ���"��^����,
z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
26
����� ���*� � [2] �������\"�� � ���� ��-��"�, ���&��� ����"�� �������� ��" ����"* [2].
�<��'�$���� ��'�#��; D�����$9�?= %;�%' <$�������?= �#��������! &�% #���� ��}@@�D����� %�<�$����F
��" ��"� � ���� ������ �� ���� ���-"����*$ ���� ��"�&���� "���"*$ � ����-������� ���"������ �����"���*$ "������-�"�, ��� �$ ������ ���������� ���������-�*� ��F��"���, ����\&���� � ��� �\F��. q��� "�������" ��"�&���� "���"�� � ����-������� ���"������ (Lc), "� �������� [4], &��-�� ����"��, ����&���*$ ���"����� ���� � � ����������� ���"������, ����� &���� ����"��, ����&���*$ "�������"\ � �����-������ �����, BaL NN
c� ��� ��
�� ��
�
�
Baxi
ix
x i
oexA
edxx
11
32
. (1)
� � ***
, ,kTh
xkTh
xkThx o
oi
i
��� , � – &��"�"� ���-
���* ���������� �����, i –&��"�"� i– ����������� �����, �* - [%%��"����� "������"��� ���"����� ���� *. ���������-��� ����&��� �i �*�����"�� &���� �����\ [�����\, ����&����\ "�������"\ � i-� ����������� ����� � [�����\, ����&����\ ���� � � � ���&��� ��"������ &��"�" ������ ["� ����� � �*�����"�� "��:
2*
*22
4 RIhVAn
Ai
iii
�� . (2)
- �� 2iA – [�^"������� ��[%%�����"
����"���*$ ����$� ��, V– ��{�� "�������"�, ���"�F��� � �����$ �� ��� �, ni -������"����� �"���� �� ��� � � i-� ���"��-���, R* -�� ��� ���"����� ���� *, � *
iI –
��� ��� ����������� ��"��������" ����&�-��� ���"����� ���� * � &��"�"� i ��"���� ���� ����"�� ���:
12 3
22
33
��!
ii xi
ex
hcTkI *
. (3)
E ������ ����������� "�������" ����� ������"��" ��� �%���, ����������\ ������-����*� ��F��"��� � ���"����� [���"����� ������"�����. �"���� ���������� ["� �%��* ����������*� ��F��"��� ��������"�� "�� ���*����*� ��[%%�����"�� ����������
" [1]. q��� "=1, "� �%��� � �� ����� R �����-����� ��������� ����������*� ��F��"���, � "<1 ����&��" ������ ������ «���&�����"�» ��F��"��. 3�� �"��&��"�� � [1], $�"� ["� ��^ ����F����� �� ��, ���, ��-�� �����, $���-^� ��� �"�����" ��"����� ���������. ;���� �������, ��������"��, &"� �R�V 3
34� . � �&�-
"�� %����� (2) � (3), � "���� �*������� �� V �����\ &��" ������"�� (1) ����� ��� �"���" � �� �:
�� ���� 22
*3
*
312
3
104.51 ii
Baxi
i AnRTR
exAi
" , (4)
� �
���
�
��
�
��3
22
23
216
32 102.3
i
kTi
e
e
iii
ei
eAiT
nAn
#.
��["���
2*
233
*
32
232273 102
1 RTT
ebAiRn
ex
Ae
i
kTiie
Baxi
i
ei
i
��
�
�
���
�
#
". (5)
- �� eikT
ieb#
-���"* �� "�����* ��"��� [4]. �"� �����"�� ���� &��"� ������"�� (1), "� ���� � �� �, &"�
$ %xn
nx ee i
1
011 ���
����
� ������&����� "���� �������*��, ��� ����� ��� �"���" � ��� �\F�� �� �.
$ %
$ %
$ % $ %�
� ��
�
��
�
�
���
�
&'
()*
+
��
��
��
���
2
032
0201
0
212
12
12
1
1
0
00
n
xn
n x
xn
xx
nnx
nx
e
dxxeedxx
;���� �������, �� ���� ������ �� ���� ���-"����� ���� * ����&��� ��� �\F�\ %��-����:
$ %
$ % $ %�
�
�
��
�
�
�
&'
()*
+
��
��
�
��
2
032
02012
33*
32
23227
2*
12
12
1
102
0
n
xne
i
kTiie
nnx
nxeTT
ebAiRnR
ei#
"(6)
E ["� %������ ����� � &����"��� ���"��" �� �������*$, �"����F�$�� � ����� ����*� ����"����*� ������ ����������� ����� �� ��� � ("�� ��� ���� ��� �\F�$ ����-"����*$ ���� ��&"���� ��� � �� ����� ��������&) � ������������� ���"������, &�������� ���&���� ��"�����, ��� �����"�� [4], ����� ����&���\ � ����� H�. �"� �����"-�� ����* � �������"���, ��� ��� �&��
z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
27
���^�$ ���&����$ "������"��* ���"����� ���� * ��"�"�&�� ���" �����, ���"��F�\ �� "��$ �������*$. E (6) �� ��� ���� "������-�"� R=d�, � � d – ����"����� � "�������"�, � – �� ������ �� ���.
,�$� � �� "���, &"� [���"����*� ������-"����� (����&���*� �� ��������������*� ������ ��� �� �� �����"������) � �$ ���� � ������"�������, ����&���*�� ��"�� ������� �����F���*$ ����, �����*���" $���^�� ��-������ �� � ���� �� �� ���, ������ ��- ����� ���"����*$ ���� �� %������ (6) � [2], ����� ���� ��� "=1.
��, ��� �"��&��� � [1], ����\ �\"�� ���^�� "�������"� � ���*�� ������ �����-"��� � �����F���*$ �����$, �� ��"��*� ��-�� ����"�� [���"������ ������"�����. E ["�� ���&�� [���"������ ������"����� ����*���"�� ���&�"���� ���^� "�����, ���� ������ �� ��������������*� ������. ����\ ��"�� "���� � ����"�* ���&�–[���"������ ���-���"�����, ���� ������� �� �������������-�*� ������ ���^�, &�� ������"�����, ��-�� ������� �� �����F���*� ������.
;���� �������, ��� ��" ���" � �� �, &"� � �����*$ ��"�����$ "�1. 3���� ["���, �����"-��, &"� ����&��� ne ���� �� ���� ����"�� � "�&���"\ � �����"��� 2, � � ����" ��-���^���" �� ���^� 20% [1].
E ����� � �*^��������*�, ����$� ��� ���-�"� �������� � %������ ���� ������ �� ���� R*. #�� ["� ����, �* �"������ �*���" "�-������"�, ������"�* ��"��*$ �� ����� ��F�-�"����*� �����^���"� �, ������� ��"�&���� "���"*�� � ����������� ���"������.
�<��'�$���� ��'�#�� D�����$9�?= %;�%' � #����� ��}@@�D����� %�<�$����F
�������� [1], ���"����" ���"�����
���� * ��"�&���� "���"� � ����������� ���"������ "�������"�
)(1004 2�� HFdL � [Y �/�].
- �� d –����"�����, 100 F(H�) –�������* ��"�� [������, ����&���* "�������"\ � �����$ � ���"������ � �����"� ��� ���� �>912 Å � �&�"��"��, &"� ["�" ��"�� ������-$� �" ��"�� ����&���� � �H ��������"���� � 100 ���. 3�� �"��&��"�� � [1], �����"�� ���-
&���� 100 F(H�) ����" �"��&�"�� �" ��"��-���� �� �����, &�� � �� ����, �� ����\&����� $��� �*$ ���� , �� ��"��*$ ["� ������ ���^��� ��������. ,�$� � �� ["���, �* ��-��&�� %������ �� ������ ���������� ��"�-��, � ����� "�&�*� �����"���� ����"� 100. ������&�� ["�" �����"�� &���� H, �����, )(4 2
�� HFHdL ,� . (7) � ���� �"����*, ��������
4*
2*4 TRL -�� ,
"� � �&�"�� (6) � ���� � �� �, &"�
520626sin
....
���� ddR , ����&�� �*������� �� L :
$ % $ %
.
112
1
1062.1
2
03
02
020)1(2
3
10
32
2*
33246
0�
�
�
��
�
��
&'
()*
+
��
��
�
��
n
xne
i
kTiie
nx
nx
nxeT
ebAiTdnL
ei#
�"(8)
,� ������"� (7) � (8) ����&���
$ %
$ % $ %.
112
1x
x107.7
30
20
20
10
32
2*
32
2
0
)1(2346 0
&'
()*
+
��
��
�
��
�
�
�
�
�
��,
nx
nx
nx
ebAiTn
eHTHFd
i
kTiie
n
xne
ei#
�
"� (9)
��� ���� ������ ����"����� � �����"��-�*$ "�������"� ���������� [���"����� ������"�����, ����&���� �� �����F���*� ������ � �� ��������\ ��"��� [������ � ��-������������*$ �����$, ����� (�� [1]):
$ %� � 21388.042
1/1074.2 dtHFne �" ��� ,
� � F(H�) – � � �����$ 10–11 [��/��2�, �–� ��-��� �$ ���, d– ����"����� � ���, t=10–4Te.
E*����� d � ��, F(H�) �� ���*� ����\- ��� (� �&�"�� ������� ���� �����F����), �� ��� * �F��� ������"�� �� �� ���":
$ %� �/ 0 21388.0412
1/1033.2 dtHFne �" ���
��� $ %"�
�23
88.0411033.2
entHF
d�
� (10)
,� ������"� (9) � (10) �� H, ����&��
�
�
�
��
�
�
,
&&'
(
))*
+
��
��
�
��
2
032
020)1(2
3
10
32
2*
88.06
)1(2
)1(2
1
103
0
n
xne
i
kTii
nnx
nx
eT
ebAiTtH
ei#
(11)
'����"�"* �*&������ H, �� �*�����*$
z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
28
"�������"� ����� �"�� � ;������ 1, � � ���-�� ne, T*, Te, ��* � ������%�* ��"��� ����-
&���� � H� (����� �&�"� ������� ���� �����-F����).
������ 1
� �������() LgF(H�) ne, (�-3 T*, K Te, K 100,1
1. NGC 40 -9.92 1300 35000 8500 1.30 2. NGC 1360 -9.95 50 100 000 18000 0.71 3. NGC 1535 -10.31 4200 73000 11000 0.68 4. NGC 2003 -10.96 6700 67000 12000 0.68 5. NGC 2392 -11.23 3400 89000 13000 0.69 6. NGC 2440 -10.02 2500 190 000 14000 1.08 7. NGC 2452 -10.90 2000 100 000 12000 0.72 8. NGC 2792 -10.40 3000 95000 14000 0.70 9. NGC 2867 -10.17 2500 107 000 12000 0.75 10. NGC 3132 -10.23 1000 85000 9500 0.71 11. NGC 3211 -10.74 900 115 000 12000 0.77 12. NGC 3242 -9.70 3300 68000 11000 0.69 13. NGC 5315 -9.81 30000 46000 9000 0.86 14. NGC 5882 -9.97 4000 61000 9000 0.72 15. NGC 6210 -9.96 7500 55000 10 000 0.74 16. NGC 6543 -9.51 4000 58000 8300 0.75 17. NGC 6572 -9.39 20000 67000 10500 0.69 18. NGC 6720 -9.96 600 100 000 10 000 0.74 19. NGC 6741 -10.19 10 000 210 000 11600 1.19 20. NGC 6778 -10.81 1700 55000 10 000 0.74 21. NGC 6790 -9.97 15000 80 000 12000 0.68 22. NGC 6853 -9.38 200 103 000 12000 0.73 23. NGC 6886 -10.47 12000 163 000 13000 0.96 24. NGC 7009 -9.62 8000 74000 9000 0.70 25. NGC 7026 -9.91 9500 60 000 9500 0.72 26. NGC 7027 -8.82 80000 295 000 14000 1.58 27. IC 418 -9.30 14000 32000 8500 1.57 28. IC 1747 -10.48 3800 67000 10 000 0.70 29. IC 2165 -10.34 5000 116000 13000 0.77 30. IC 4997 -10.07 20 000 57000 18000 0.70 31. IC 5217 -10.53 10 000 78000 11000 0.69 32. J 900 -10.46 7000 135000 11500 0.85 33. HU 1-2 -10.53 9000 100 000 16000 0.71 34. IC 2448 -10.72 3000 84000 12500 0.68 35. NGC 3587 -10.49 200 117 000 10 000 0.80 36. NGC 6302 -9.18 7300 270 000 16500 1.45 37. NGC 6501 -10.53 560 140 000 12000 0.87 38. NGC 6818 -10.29 2800 120 000 12000 0.79 39. NGC 6891 -10.43 4400 43000 10000 0.92 40. NGC 6826 -9.94 2500 42000 10700 0.94 41. IC 351 -11.31 3500 66000 12000 0.68 42. IC 3568 -10.51 7000 55000 11000 0.73
z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
29
� �������() LgF(H�) ne, (�-3 T*, K Te, K 100,1
43. J 320 -11.07 8700 69000 12000 0.68 44. He 2-131 -9.91 18000 25000 7000 3.39 45. Hb 12 -10.00 400 000 44 000 13000 0.87 46. Cn 3-1 -10.95 7200 25000 8000 3.29 47. NGC 2438 -10.55 200 134 000 12000 0.84 48. NGC 6072 -10.37 300 100 000 12000 0.72 49. NGC 6439 -10.82 20 000 110 000 12000 0.76 50. NGC 6563 -10.63 900 118 000 12000 0.78 51. NGC 6772 -10.59 200 120 000 12000 0.79 52. NGC 6781 -10.33 350 100 000 12000 0.72 53. NGC 6565 -10.78 7000 67000 8000 0.72 54. NGC 6537 -9.73 17 500 165 000 12000 0.98
,� %�����* (11) � ;�����* 1 �� ��, &"� H, �����"�� � ���*$ ��� ���$, ".�. ���������" H, �" ����$ "������"�� � ��F�� ������. �"� ���������" ������ ����"��, ��� � "��-����"��� ���� * � [���"������ "������"��� "�������"� ���^��� ���* (��������, �� "�������"� He 2-131 � Cn 3-1 T*=25000 K, Te=7000-8000 K � H, = 338). E ["�� ���&�� H, ������ ����"�� �"��&��"�� �" �����"��� � ��"���"��� ���&���� H, = 100 � ���� � �$�- �" � H, = 300 � ����� (���&�"* �� "����-
���"� Ps-1 (��� �� ��^�� � ;������ 1) ����-�*��\", &"� �� ["� "�������"� H, 2 500, ��� T*=23000 K, Te=9000 K).
��������� �*������� (7) �� ���"����"� � ��F������"*� �*�������� 4
*2*4 TRL -��
����� �" � ��� �\F� %������ �� ���� �-����� R*:
$ %� �2
*
212
*
1033.1T
HHFdR ,�
� � . (12)
������ 2
� �������() oRR* (���
�*�)� H,)
oRR* ((
�*�)��
H,) "
1. NGC 40 0.490 0.483 0.9822
2. NGC 1360 0.028 0.029 1.0558
3. NGC 1535 0.217 0.096 0.1930
4. NGC 2003 0.121 0.068 0.3146
5. NGC 2392 0.084 0.07 0.010
6. NGC 2440 0.056 0.027 0.2389
7. NGC 2452 0.170 0.053 0.0988
8. NGC 2792 0.107 0.086 0.6537
9. NGC 2867 0.070 0.073 1.0830
10. NGC 3132 0.066 0.035 0.2902
11. NGC 3211 0.034 0.042 1.5513
12. NGC 3242 0.228 0.113 0.2468
13. NGC 5315 0.740 0.418 0.3216
14. NGC 5882 0.186 0.182 0.9620
15. NGC 6210 0.032 0.035 1.1827
16. NGC 6543 0.530 0.453 0.7290
� �������()oRR* (���
�*�)� H,)
oRR* ((
�*�)��
H,) "
17. NGC 6572 0.284 0.154 0.2954
18. NGC 6720 0.015 0.019 1.5315
19. NGC 6741 0.020 0.016 0.6834
20. NGC 6778 0.074 0.066 0.7964
21. NGC 6790 0.113 0.094 0.7002
22. NGC 6853 0.027 0.024 0.8149
23. NGC 6886 0.054 0.025 0.2231
24. NGC 7009 0.199 0.084 0.1779
25. NGC 7026 0.718 0.355 0.2473
26. NGC 7027 0.054 0.033 0.3798
27. IC 418 0.525 0.678 1.6700
28. IC 1747 0.403 0.189 0.2231
29. IC 2165 0.039 0.049 1.6125
30. IC 4997 0.144 0.114 0.574
31. IC 5217 0.102 0.065 0.4153
32. J 900 0.083 0.035 0.1837
z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
30
� �������() oRR* (���
�*�)� H,)
oRR* ((
�*�)��
H,) "
33. HU 1-2 0.064 0.041 0.4066
34. IC 2448 0.044 0.048 1.2063
35. NGC 3587 0.025 0.009 0.2270
36. NGC 6302 0.011 0.007 0.4426
37. NGC 6501 0.030 0.015 0.2567
38. NGC 6818 0.066 0.043 0.4242
39. NGC 6891 0.282 0.204 0.5217
40. NGC 6826 0.409 0.346 0.7133
41. IC 351 0.142 0.074 0.2725
42. IC 3568 0.136 0.074 0.2999
43. J 320 0.054 0.030 0.3071
� �������()oRR* (���
�*�)� H,)
oRR* ((
�*�)��
H,) "
44. He 2-131 2.187 1.925 2.6203
45. Hb 12 0.582 0.399 0.7887
46. Cn 3-1 1.782 1.260 0.4988
47. NGC 2438 0.036 0.032 0.7963
48. NGC 6072 0.080 0.059 0.5506
49. NGC 6439 0.056 0.021 0.1473
50. NGC 6563 0.028 0.015 0.2799
51. NGC 6772 0.048 0.024 0.2514
52. NGC 6781 0.132 0.051 0.1512
53. NGC 6565 0.155 0.059 0.1480
54. NGC 6537 0.112 0.073 0.4321
3�� � ��� ����, �� ���*, �*&������*� �� %������ (6), � ��������, ����"�� ���^�, &�� �� ���*, �*&������*� �� %������ (12), "�� ��� �$� �F� � %������ (6) ��[%%�����" ����������, �����" ����*� � �����. ,� �"-��^���� �� �����, �*&������*$ �� %����-��� (6) � (12), �* ������� � ��[%%�����" ���������� "�������"�.
'����"�"* ["�$ �*&������ ����� ��* � ����� ��� �"����� ;�����* 2. 3�� �� �� �� "�����* �� �������$ "�������"� ��[%%�-����" ���������� &�" ���^� � ����*, ���&��� ��"��� ����" ����"��, � ���*$ �^����$ � ���&����$, ���������*$ ����&��.
#�� ������� ������"��� "�������" IC 418. #�� ["� "�������"� �� ��"���"��* ��-���"�* �� ���&���� ne=2.0�104 ��-3 � ne=1.4�104 ��-3. ������ ���� ����� �� ������ �� ��� �, � �"���� �� �����F���*� ������. ,� ;�����* 2 �� ��, &"� �� ["� "�������"� ��� ne=1.4�104 ��-3 ����&��� "=1.67, � ��� ne=2.0�104 ��-3 ��[%%�����" ���������� "=0.75. ��["��� ����� � ���" �*�� , &"� [���"������ ������-"�����, ���� ������� �� ������ �� ��� �, ����" �*" ����� ������. �������&�*� �*-�� * ����� � ���" �� ���� � ���&���, ��� � ����&��"�� ">1. E ["�� ���&�� ���� ������� ����"���� ��������� � ���&���� ne ����� �" � �������� ���&���\ ". - �� ��� ��" �F� ��� ����"�", &"� ����&��� ne &��"� ���� ����"�� ��^ � "�&���"\ � �����"��� 2. [1].
%��$G�����
,� ;�����* 2 �� ��, &"� �� ���* ���-"����*$ ���� ���������\"�� � ��"������ �" 1R
� ��� �������� ���^��� � ����� 0.01
R�
. 3�� �����"�� (��. [1]), �� ����� ������� �" 20 000 � 40 000 ��", [%%��"����� "������-"��� ���"����� ���� * ������"��", �� ���-�� ����, � ���" ���, � ��"�� ��&����" �$��-� �"�� � � "�&���� ����� ["��� �������� ��- ��� ���� * ����^��"��, �������� �" 1 R
�
��� �������� ���^��� � ����� 0.01 R�
. ��^� ���&�"* ���� �����*��\", &"� �-
�"��"����, � ���"�� "������"��* ���� * ��-�"��"�"����� ����^��"�� �� ��� "��, &"� ���-"����" ��"��"�� ���"�����, � ��"�� �����-����� �� ���"����"\ � "������"��� � �� �-�� ����^�\"�� � ���� � ������F��"�� � ��-�* ������.
�<���� $������#�? 1. �.��""�^, <���)���.� )������()� (������ �
���������� q.�.3��"�����). ~�����, «~��», 1987, 352 �.
2. R.E.Guseinov, K.I.Alisheva, Determination of the nuclear radius and some parameters of planetary nebulae, Fizika. Vol.6, No1, 2000, p. 60-63.
3. 3.,.��*^���, ����� !� �����! Y���/+�� +��� ��"-�!� ����� ������� �!� �����������. ��,�()�� ��� �����., ����� 7��� � � �()�������, < 4, 2000, �. 101-110.
4. E.E.�������, ���( )����)�*�( �� �()��7��� �. ~�����, «�����», 1987, 510 �.
z�rbaycan Astronomiya Jurnal~ � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
31
���"����� � �� ����\ 15 ������ 2008 �.
�>912 Å OBLASTINDA PLANETAR DUMANLIQLARIN �ÜALANDIRDII TAM ENERJ� SEL�N�N, M�RK�Z� ULDUZLARIN RAD�USLARININ V�
DOLULUQ �MSALININ T�Y�N�
R.Hüseynov, K.Al�#ova, A.�lili
��d� Layman kontinuumda optik qal�n olan planetar dumanl�qlar üçün �>912 Å oblast�nda tam �üalanma selinin t�yinin daha d�qiq üsulu verilmi�dir. Bu is� öz növb�sind� m�rk�zi ulduzlar�n radiuslar�n� qiym�tl�ndirm�y� imkan vermi�dir. ��d� t�klif olunan üsulla t�yin olunmu� radiuslar�n �vv�ll�r i�l�nilmi� üsulla qiym�tl�ndirilmi� radiuslarla (harada ki, doluluq �msal� vahid q�bul olunurdu) müqayis�si doluluq �msal�n� qiym�tl�ndirm�y� imkan vermi�dir.
DEFINITION OF THE TOTAL ENERGY FLUX RADIATED BY THE
PLANETARY NEBULAE IN THE RANGE OF �> 912 Å, RADIUSES OF THE CENTRAL STARS AND FILLING FACTOR
R.Huseynov, K.Alisheva, A.Alili
More exact method of definition of the total energy flux radiated by optically thick in Layman continuum planetary nebulae in the range of � > 912 Å is given in this paper. It in turn has enabled to estimate radiuses of the central stars. Comparison of values of the radiuses obtained by our method described in this paper with ones obtained by he help earlier developed method, where the filling factor was accepted to be equal to unit, has enabled to estimate the filling factor.
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
32
���'��������F &��+��@�F �.&.�&��+���;�
© 2008 /. �.�.�)��, �.�.%�����,
��������� ��� ��������� ���� ���� � ��. �.���� ��� ��� �������� (e-mail: [email protected])
�"�"� �����F��"�� 75-��"�\ �.,��������� – �����"���� ��"��%����� !���$����� ��"��%���&���� �������"���� ��. �.;��� ��� ������ ����, �������^����� ����� ������� %����� �"���%�� �����" �����&�� ���"��* � � ����� ��� ���&�� ��"�����"�.
�>*�,.� (�,�: ���"�� ,���������, �����"* �����&�� ���"��*.
E ������ 2007 �. ���������� �* 75 ��" ��
�� ��� ���� ����&�"������ �&����� � &�������, �*�^��� ���� �\F��� ������"���� !���$����� ��"��%���&���� �������"���� ��. �.;��� (!��) ���������� ��� ���� ���� ������ ���� ,��������� �� ��� ���� ���*, &�� ������ ������ � �� �� ���"���� �� �����$���"� ~����.
,�������� �.�. �� ���� 28-�� ������ 1932 �� � � �. ���� ������ ���� � ���� ������������. ��� ��� ����������� �� ����&�� � ����, � � 1956 �� � ����&�� %�����-��"���"�&���� %����"�" �������������"�"� (�*�� �������� ���� ��-�"����* +�������"�"). '����� �"���� ��� ������� ����"* �*� ��� ���� �.1.���"����, ��"��* �&�"*��� ��� "�� ��\��� ��� ����� ��� ����"�" � ���"��� ��"��%����� �� ������ ������ ��'.
������ �������������� �"�"� � �������� «�%����� * ���*$ �����" �� 1959 �.» ������� ������� ����"� �.�.,��������� � � �� �F�� �*�� �� ��� �" ���� ���^\�� [1].
�.�.,�������� ����&�� ��������"�", ������ � ������ ���\ �� �� � �� �F�� !���-$����� ��"��%���&���� �������"���� � �� ��� ������\ ��� ����� �.1.���"����� �� ��&�� ������"�� ����� ������� �"���%�� �����" �����&�� ���"��*. #�� ������^���"������� � ["� �����"� �� �*� ����� ������ � ���������\ �������"���\ � ��� ����� �� +�����* �.�.������^���.
E "� �������, � ����� � ����*� �����"��� ��������"���, ���&���� "�� �����&�� ���"��* (�������� ~����) �*�� �&�� ��"����*� � �.�.,�������� ��
������ �"��� �.�.������^��� ����"�� �� �����"������� "��� «,�"�������� ����"��%�"���"��� ~����» � � 1966 �� � ����^�� ��F�"�� ��� � �"���\ �����"���\ ����&�� �&���\ �"���� ��� � �"� %�����-��"���"�&����$ ����. #�� ����� ������ ��"�&����$ ����"� �"���%��* ~���� � ��� �����$���"� �.�.,�������� �������� ��"� ��"������� ����"��%�"���"���. #� ���� ["�" ��"� "���� &��"�&�� ���������� �� ���&���� %���&����$ ������ �� �����"�$.
����\ ���� ~���� �.�.,��������*� ����� ���� � !���$����� ��"��%���&���� �������"���� �� "�������� �-;-7 �� ����"�����%�� ���-9 �� ����� ���"����"����� �����"* � 1960-1961 ��. ����&���*� ����"�������* ~���� �*�� ������"��* � ������"���� 1����� ������ ��� �� ���' � �*�� ���� ����* ���&���� %������� ��[%%�����"�, �����"��&������ � �%���&������ ���� �, � "���� %������� ��"������ �� ���$ �*�����*$ ���&��� ��� ����, &"� ����� ������ ���&���� �� ����� �\F�$ ����� ����� «������ �����"*» [2].
E �����"�"� ����� �����, �.�.,�������� �����������" ����"��*� ������������"�, � ������, ����"�����" %������� ��[%%�����"� � ����&�� ��$ ��������� ����"��%�"���"��&������ ��� ���"� � �����&�* $����"�� ��������� ��� ���"�� � ����� %��* [3, 4].
�� ��"������, &"� � ����"��������� &��"� ����"�� ��������� ���"� � �"���%��� ~���� �� �� &����"�� ������ '[��� � � ["� �����"� ����"�� �����*� &��"��* ����\" ��F��"�����\ ��� � ����������� ���"� � ����������� �� ����.
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
33
E 1966 �� � �*� ��"������� 2-� "������� � !�� �� ������ ����. �.�.,�������� ��"���� �&��"����� � ���� �&�*$, \�"�����&-�*$ ����"�$ ��%���"��� [5, 6].
��������� ����� ������ ������ �����"* ����� ������ ���&���� � � �*�^�� ����"���� ��\��. �"� �������� ��������� �� �F�� �&��*� � ~�����, 3����, ������� � � "�� &���� � !�� �� 2-� "�������� – �� ���^�� "�������� "��� �������; ���&��� � ��������-������� %����� (ƒ=29.5 �), � ��"�� � %����� 3� � (ƒ = 72 �).
E �����"�"� ����� ����� ~���� �� 2-� ��%���"��� �*�� ��"��������, &"� �����" ��"������ �����&����"�� � �"����� ����� ����"��$ ���� [7]. � "���� � !��, �����*� � ����"���� ��\��, �*�� ����&��* ���������^"���*� %�"����%�� ~���� � ����*$ ����$ ���� � ����� ����� Y���� �������� ^���� ������ �����"*.
�.�.,�������� ����"� �� ������ ��������� �� ����� �������� ���"����"����� ~���� � 1971 �. ����"��� � �� �� �����*$ ���������"� - �"��"�"��� ���"*$ ������� � ��������� %����"��*$ ������� �� �"������ � ��&����� ����$ ���� �����"* [8, 9].
#��"���* ����� ����� ����� ~���� �������� �.�.,��������� ��"�����", &"� ��� �� ������ &��"�� � %����"���� ������ ������ � ������� �[������*$ &��"�� � � ���� �� �"���%��� �����"* � ��� ��� �"�����" ���� ���"����� �����"�"��\F�� «����"��» �[������*$ &��"�� [10].
3���� "���, �.�.,�������� �� �*���� �������*� ����"��������� ~���� ������ ���$�� ��� �� �� ������� N�2 [11].
E����� � �������� ����� ������ �����" �*�� ���\&��� � E�����, � "���� �����"*-�����"* � �$ ����� ���"����.
E 1967 �� � �.�.,��������*� �*�� ����&��� 20 ����"������� ��&���� ���� E����* � �� � �� �� ����"�������, ����&���� 10 �\�� 1967 �� � �*�� ���������* [��������*� ����� [12].
������ ["���, �� ����"��������$ E����*, ����&���*$ 17 �\�� 1967 �� � �� 2-� "�������� !�� �.�.,��������*� �*�� ���������* "���*� � ���"�*� �"��� � "������"��� � ���&��* ������ ������ [������ � ����"�� ["�$ �"���, � "����
������ ������ �����"� � �� "������"��� � ����*$ ����$ ���� � ����"��������� &��"� ����"�� �����"* [13].
��� ��������� �.�.,��������� � "��, &"� ���"�*� �"��� � "������"��� ����\"�� �������� ���$���� �����, ����F���*� ��&��� ������, �� "��� ���� � ����F\ ����� �-\F�$ ����"�� �����&����$ ������"�� (3�) «E�����». ;��� ����� ����� �����" � � "���*$ �"���$ - ��� �������� ����� (���������) � ����&��� ����.
�.�.,�������� ��"�"�&�� $���^� ���� ���������"� 2-� ��%���"���, �&�"�� ����$� ��*� ���&���� $���&������ ���"��� ["�$ ������*$ ��{��"��. ,����� �.�.,��������*� �*�� ���&��* "����� �"���"��� ����� �����F���� ����������*$ ����� � ����"��$ Y��"���, ��"����, +���� (����"� � Y.#.#��� ��*�), ���"��� (� ����"���"�� � �.�.�"��) � ������* ������� � �"���%���$ �����". ����� "���, �� �������, &"� � ����"�� Y��"��� ��"��������"� ����� �����* �����F���� ������� � �� ���� ���� ���&��� �����&���\"��, � ��"�� � ���\��� ����^�\"�� [14].
�.�.,��������*� ���&��* �������� ��"��������"� �����* �����F���� ��"��� � ����"��$ ��"���� � Y��"���.
� ���^� "�&���"\ ���&�� "����\ �"���"��� �����* �����F���� ��"���, �.�.,�������� ��������� �������� ����"���� � ����"�� ��"���� �� ����"��������� �����"*, ����&���*� � %����� 3� [ � �������� 6 �/�� �� 2-� ��%���"��� !��. �� "���� �������, &"� �������*� �������� ��"��������"� �����* �����F���� ��"��� � ����"�� ��"���� ����" �����* $����"�� � ���"����\" �� ���"�� ��������"���� 40%. �� �����F���� � ������$ ��"��� �� ���� ["�$ �����" �.�.,�������� ��{����� � �����$ � ������� �����������&�� �"���%��* � ������ ��"�&����� ������"�* ����&���� ���� �"���%��* ["�$ �����", � "���� ���� ���� � �*���� "�&���"\ �� ������� ������� � �"���%��� Y��"��� [15, 16].
�� �*���� �������*� ����"��������� Y��"��� �.�.,�������� ��������� ����"��*� �����, ��"��*� �"��"�"��\" � ������"����� ����"�� ������� [17]. ���� � �
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
34
["��, �� ��"������, &"� ��"��������"� ���� �����* ������� �� ���� ��� ����� ���^�, &�� �� ���"�&��� (� � ����$ ���^�, &�� � "���*$ ������$). ;���� �� �*�� �*������, &"� �����F���� � �����$ �����* ������� � 3������ ��"�� "���� ��, ��� � � "���*$ ������$.
E 1971 �� � �.�.,�������� �*� �����&�� ������ �"���� ������"���� 1����� �����". �� ����"� � Y.#. #��� ��*� [18] ����� ���� +���, � � �.�.�"�� [19, 20] - ���"�� � ����� ���"���� �����". �� ����"��������� +���� ��� ���������� 45 ��"������*$ ���� � ��"�������, &"� ������ �����F���� ��"��� �6190Š���"��" �� "��$ �����. 3���� "���, ��� �"��"��� ��&"� ���"����"�� ��"��������"� �����F���� � ������$ ��"��� � ����"�� +���� �� ���� �����"*.
� �.�.,��������*� �.�.�"�� �����*� ���� ����� [��������"��\ "��F��� ��"��� � �� ����&�� �"���%��� +���� [21] � ������"�� ����� �����F��� � ����"�� ���"��� � �� ��� ����"����� �����"� [19].
#����� ����� �.�.�"�� � �.�.,��������*� ����\ ��� � �� �� ��������*$ ���"����� Y��"��� – ,�. E����*� ����\ ��� [������ � ����"��*$ �����$ ������, ������, ������. +�"�������, &"� ["� [��������*� ����� ���\" �������"��&��\ %���� � ��"��������" ���������� ����� ��"��� ��� ���"�&�� [�������� ��������"���� �� 40% ���^�, &�� ��� ���� �� � ���� ����� &���� ����&�\F�$ �"���� ������, ������ � ������ � �� ��&� ������ [20]. �������� &���� �� , 5 ���"� 1979 �� � 3� �!� «E�� ���–1» �����*� ���� �� ������ ��F��"��\F�$ �������� �� ,�. ,��&���*� ��� $����"���*� ����� ����&���� ��"����� � ����"�� ,� ��� ����*���� ��F��"������� ��"���*$ ��������� �� �����$���"� ���"���� Y��"���, �� � ����"� «E�� ����–1» "��� �*�� �*� �*, � "� �����, �F� �� �������*�. ����� ����������� �������� �� ,� 3� �!� «E�� ���–1» �� �$ ����\ ����$ ��� �����"�� ���������� � ����*$ ����"�$ [22, 23].
E ���� ����� ����� ������ ~����, ����� ���*� �.�.,��������*�, � � �� ��������� ����^���� %�������
��[%%���[�"� � �����&����� ���* ����* � ����&�� �������� %������� ��[%%���[�"� �� ����"��, �*�� �*���� ������* �&��*�� [24]. �.�.������^�� �"��&��" [25], &"� %��"�� ��� ���"� � ��"��"�����"� ����� � "���, � ��"���� ����\ ��� '.E���� � �.�.,��������. '����"�"* ����� ����� �.�.,��������� �������� ������ �"����"���� �"���%��* ~���� [26-28] � ������� "�� �����&�� ���"��* [29, 30].
;�, &"� ���*� ����\ ��� �.�.,��������� �*�� ���"* �� ��"�����"���� ����"��*$ "����"�&����$ �� ���, �F� ��� �� "���� ��" "�" %��", &"� ��"�������", "�&���" ��� �������� �*�� ��F��������* ��� � ����� ���"��� �����"–�����"�� [31].
'����"�"* ����� ����� �����" ����� �����* � �����"-�����"��, ����&���*� �.�.,��������*�, �*�� �� "���� ��* ����*�� ��"� ���. q�� ����� ������ �� �� �� ���\" ���^�� ���&��� ���&���� � ���&���� [���\��� "�� �����&�� ���"��*. ,����� ��["���, ��*��� �� ��� ����"* � ��$ ��� ��� ����\"�� [32].
9��� �.�.,��������� ��������� � ����� ������"� ��� "���&����$ ��� (01.01.1977). ��"���� �������^���*�� ����* ��� �� �F�$ ���&�*$ ����".
,���� ������ �.�.,��������� � �����"� %����� �"���%�� �����" �*�� �*���� ������* �� ���� ���� ��������� ��������� ~�� ����� ���� ��"������&������ ��\��, ���^� ^��� � �����"� 1982 �� � � �*�� ��^���, � &��" ���, �������" � �� �� ���"���� �� ���"� ~���� «,��������» ( ��. '��.1).
28 ������ 2007 �� � ���������� �* 75 ��" �� �� ��� ���� �.�.,���������. ���"��� ����" �� ,��������� �� ��� ���� ���* �� �" �F� ���� $����"�� � ��^�$ ��� ��$.
�<���� $������#�? 1. �.1.���"����, �.�.,��������, ��)��/ ���*����
5�()����.4 F ��� (�0 = -107h0) � �����)�, ��*�(),� �,������ �)��(�)��� 5��5���� ���� 5�( �()� ����). G5�)��� (3� cos i1) �� �()������,, ����, 1962, ,� -�� �� �����. ��', �. 33.
2. �.�.,��������, F ���� ����"�!� ����"���! ����� ��"��� ���� �������� �� [� ��, D�� ��� p��. 1963, < 26, �. 37-42.
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
35
3. �.�.,��������, *���� ��"�� ���� �������� � [� ��, ;�()�� =+#. 1965, <4, ����� ��"���., �*�. 1, �. 75-85.
4. �.�.,��������, �� �������� ��������� �� ���� �� ������� ! [� ��, ;�()�� =+#. 1965, <8, �����. ��"���., �*�. 2, �. 38-41.
5. ,.�.�������, �.�.,��������, *����������� ��� �+������� ���� �� ��� ����� &����� ��� ������� ����� ��������, D�� ��� p��. 1973, <6(27), �. 3-7.
6. �.,.������, ; ���� �����(),� ��, 1982, ,� -�� «�����».
7. E.�.����^"[�, �.�.,��������, ���� �������� � ���� ���, �� �� � ��� �!� #��� [� �� �� ������� ���� ������ � ���������� ���� ���� �� � 1969 �., �()���. ;�()�� . 1971, ".V, <1, �. 16-22.
8. E.E.�����&��, �.'.�� ��, Y.#.#��� ��, �.�.,��������, ,.3.3����, E.#.3�����, '���� �������� ����/���� [� �� � �� ��� ������� � ���������� 1971 �. �()���. ;�()�� . 1972, ". V1, <3, �. 165-168.
9. N.G.Douglas, Optical methane band observations of Jovian SL – 9 Impact Debris, Astron. Astrophys. 1996, v.313, �.315-322.
10. �.�.,��������, ,.3.3����, � ��������!� ������ [� ��, �()����)��� � �()��7��� �. 3���, 1971, ".14, �. 3-8.
11. �.�.,��������, E.�.����^"[�, � � ��������� NO2 � ������� � [� ��, <�(�� , �", 1975, ".1, <11, �"�. 45-48.
12. �.�.,��������. � �������� ������� ���� >��� !. �()���. D�� . 1969, < 533, �. 3.
13. �.�.,��������, ���� �������� ������ ������������ ������� �� >��� �, �()���. ;�()�� . 1970, ".IV, <1, �. 31-33.
14. �.�.,��������, *���������� ������! %���� � � ���� �� �� ������� ���� ������ � ���, �()���. "����. 1974, ".51, �. 178-186.
15. �.�.,��������, � ����� �� ��� � �����! �����$��� ��4 ������ ^6800Š� ���� � ���� ��, �()���. D�� . 1970, <566, �. 4-6.
16. �.�.,��������, �� �������� ���� ���� ������ � ������� � %���� �, �()���. "����. 1975, ".52, �.895-898.
17. �.'.~�s�n, The abundance of ammonia in the atmosphere of Jupiter, Astrophys. Space Sci. 1970, v.7, p. 424-436.
18. Y.#.#��� ��, �.�.,��������, ���� �������� � K ��� � ������� ^^5000-6800Å, �()���. "����. 1975, ".52, �. 1029-1033.
19. �.�.�"��, �.�.,��������, ���� �������� � ������� � ������� ^4400-7000Å, �()���. D�� . 1977, <942, �. 4-5.
20. �.�.�"��, �.�.,��������, *����������� Y��������!� ����� � ���� � *�. �()���. ;�()�� . 1978, ".12, <1, �. 27-33.
21. �.�.�"��, �.�.,��������, *���������� ����� �����$��� ��4 � ���� � K ���, �()���. ;�()�� , 1977, ".�I, <2, �. 90-92.
22. 1.�.��������, *��� � ���+� ����!� ����� �����$��� � ���� � %���� �, �()���. ;�()�� . 1974, ". VIII, <4, �. 223-228.
23. �.'.�� ��, �.�.,��������, ,.3.3����, '������ ������ �� ��� ����� [� �� �� ����!� ����� �������� ����/����� � �� ��� ������� � �����-����� 1971 �., 3���, «������� #����», 1975, 128 �.
24. E.�.;�%��, �)�/� ��� �, ����� �()�������, ~., E,�,;,, 1967, �. 252.
25. �.�.������^��, � ������� ���� [� �� � ��� �������� ���� �� ��� ����. �()���. "����. 1969, ".46, �. 1249.
26. �.E.~��������, ������� � [� �� �� ��� ���+����!� ����/�����. �()���. "����. 1969, ".46, �. 1090.
27. �.'.�� ��, '�������!� ����� [� �� � �/�� – ������� 1971 �., �()���. D�� . 1971, <666, �. 4.
28. E.�.1��&��, '������ � ������!� �� �������� �� [� �� �� �����������!� ������ � �� ��� � 4 ������� �� 5 ����� 1971 �., �()���. ;�()�� . 1974, ".XIII, <2, �. 87.
29. S.Gaska, Statistical investigation of the orbital elements of minor planets with the relation to their origin, Stud. Soc. Sci. Torun., Sect. F (Astron.), Vol. 4, p. 199 - 217 = Bull. Astron. Obs. Torun, No. 45/I, 1970.
30. S.Gaska, The origin of the asteroid ring, In: The stability of the solar system and of small stellar systems; Proceedings of the Symposium, Warsaw, Poland, September 5-8, 1973. (A75-21601 08-89) Dordrecht, D. Reidel Publishing Co., 1974, p. 59-62.
31. ,.�.�������, �.~.������, ,.'.��������, �.�.,��������, -.�.,�������, *����������� 2�2 � ��������� ���� �� ��� ����� &����� ��� ������� ����� �������� ���, ��,�()�� �� �����. ���, ����� %��.-"�$. � ��".����, 1968, <6, �. 108-112.
32. �.�. 3���������, �5��,�*�� >��)�� �()�������, �� .�� . E.�.��� ���, ~�����, � �"����� +'��, 2002, 688 �.
���"����� � �� ����\ 14 %������ 2008 �.
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
36
'��. 1. 3��"�� ,��������� �� ~����.
N.B.�BRAH�MOVUN AKADEM�K B�OQRAF�YASI
�.�.�tayi , R.A.Zeynalov
M�qal�, ad� Mars planetinin x�rit�sind� «�brahimov krateri» kimi �b�dil��dirilmi�, Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas�n�n N.Tusi ad�na �amax� Astrofizika R�s�dxanas�n�n tan�nm�� astrofiziki Nadir �brahimovun anadan olmas�n�n 75 illiyin� h�sr olunmu�dur. Alimin Gün�� sistemi planetl�rinin t�dqiqin� dair elmi n�tic�l�ri bu m�qal�d� d�rind�n t�hlil olunmu�dur. Apar�c� sözl�r: �brahimov krateri, Gün�� sistemi planetl�ri
Ibragimov crater
60°W 25.9°S 59.5°W
27.5°S = 10km 107x118 km
z�rbaycan Astronomiya Jurnal� � 1-2, 2008 Azerbaijani Astronomical Journal
37
ACADEMIC BIOGRAPHY OF N.B. IBRAHIMOV
A.A.Atayi, R.A.Zeynalov
The paper is devoted to the 75-th anniversary of Nadir Ibrahimov - the outstanding astrophysicist of the Shamakhy Astrophysical Observatory of the Azerbaijan National Academy of Sciences. The significant contribution done by the N.B. Ibrahimov’s investigations into the physics of planets as well as his whole creative scientific activity were analyzed in details in this paper. Key words: Ibragimov krater, planets of the solar system