Azarbaycan Diivlat Pedaqoji Universitetininyarad masmm 90 illiyina hasr olunur.

IBRAHiMBAYRAMoV

bis\-

AZORBAYCAN OiT.,iNiNDiALEKT LEKSIKASI

Azerbaycan Respublikasr Tahsil NazirliyElnu-Metodik $urasr <Azarbaycan dili veadabiyyatr> biilmesinin 07.09.201l-ci il tarixli ,

36 n6mrali iclasrmn qaranna asasan ders vasitikirni gap olunur.

"Elm va tahsil"BAKI - 2OII

AP/. tfrJJ

Elmi redaktor:

Reygiler:

Hesen Mirzeyev,hlologiya elmlaridoktoru, professor,emekdar elm xadimi

Elbrus Ozizov,filologiya elmlaridoktoru, professor

Meherram Memmadli,filologiya elmleridoktoru, professor

Mirvari Ismayrlova,filologiya elmlsridoktoru, professor

ibrahim Mehammad oflu Bayramov. Azarbaycan dilinindialekt leksikasr. Dars vasaiti. Bakr, "Elm va tehsil" 201l, 120 sah.

Ders vasaitinda miiasir Azerbaycan adabi dili liiEet terkibinindialektizmlar hesabrna zanginlagmasindan, dialekt ve givelerimizda ozizini qoruyub saxlayan qedim ttrk siizlerindan behs edilir. Ders vesaitimagistraturanrn <Dilgiinashq> istiqamotinin <Azarbaycan dili>r,<Umumi dilgilib ixtisaslarr iizra magistrantlar iigiin nezerda tutulsa da,ondan filologiya fakiiltesinin telabaleri, doktorantlar, dilgi miitaxassislerda istifada ede bilar.

4603000000orilli nasr

li/098 - 20ll ' "

@ <EIm va tahsiD>, 20ll

;

Azarbaycan dilinia dialekt leksikast

ciRi$

. . Yeni {Oyrtin, yeni elmi diinyagririigiiniin formalagmasr,elmi teraqqi ile bafih Azerbaycan edebi dili misilsiz deiecodoinkigaf etmig va zsnginlagmigdir.

Dilin ictimai determinasiyasr, qurulugu ile yanagr, herbir dilin m6vcudlulu vo inkigah bilavasita dilin tazahiir for-malan ila (edebi dil, dialekt, xalq damgrq dili) bafhdrr.Umumxalq dili mehz dilin bu tazahtir formalarrnrn qarjrhqhtasiri asasrnda inkigaf edir. Mehz buna grirs de d.ilin herte-rafli dyrenilmesi iigiin adabi dil, dialektler vo xalq dam$rq diliayrr-aynhqda ve elece da qargrhqh gakilda tadqiq edilmeli-dir.

,. Odabi dil, dilin tazahtir formalan linqvistikada 6z hel_lini tapmayan miirekkab problemlerdan biridir._ Dilgilikda edobi dilin esas parametrlerini miieyyanleg-

dirmek iigiin dafelerla tagabbiis g<isterilmigdir. Lakin'bu fe_nomenlerin getiniklari ve elaca da adabi dilin miixtelif xiisu_siyyatleri tedqiqatgrlarr edebi dilin herterefl i araqdrrrlmasrnaimkan vermamigdir.

Miixtelif tadqiqatlarda adobi dil anlayrgrnrn ayn_aynm6vcud alametlarine diqqet yetirilmigdir. Eyni zimandaehamiyyeti heg de az olmayan bezi alametlar diqqetden ya-yrnrnrgdrr.

. Umumiyyetla, biitiin bunlan agafirdakr kimi qruplag-drrmaq olar:

,- a) edsbi dil yazrh dil kimi g6tiinilmiigdiir [77, c.ll6;63,c.61.

b) adabi dil deyande bedii dil esas gdtiiriilmiigdiir [65,c.3; 68,c211.

c) bir qrup tadqiqatgrlar isa, odebi dil deyande ddvlatdili anlamrqlar [69, c.165-166; 41, s.5].

ibrahim Bayranmv

Odabi dil termini dilgilikde beynslmilel termini kimi r9-

lanmir. Bu halda F.P.Filin yazrr: <Umumiyyetle, adebi dilrus dilinda <lieraturnry aak>, ukrayna dilinde <literaturnas

movo>, belarus dilinde <literaturna mova>, fransrz dilinda<langel littraire>, ingilis dilinda <Iiteraru language>, rumrndilinde dimba literare>>, polyak dilinda <jezyk litearckil>, al-

man dilinde <schriftsprache literatursprache>, gex dilinda<spisovny jazyk>, bolqar dilinde <knijoven ezik>, serboxor-,al aninaj <knijnevi ezik> (knjezvni jezrk), italyan dilinda<lingua litteraria> ve s. Biittin bu terminler bir menant -vazr. kitab dili manasrnt bildirir [76' s. I I ].' Odebi dil anlayrgr dilgilar terohndan diine-ddna izah

edilse de, onlar arastnda fikir eyniliyine rast galmek olmur'qiinki tedqiqatgrlann bir qrupu (edebi dil> deyande yazrh

dili, bir qrupu ise bedii dili anlamrgdrr.Eh buna g6ra de edebi dil anlaytgt miixtelil ciir izah

edilmigdir.Odebi dilla ball 6z fikrini s<iyleyon miielliflardan biri

L.V.$erbadrr. Onun fikrinca, edebi dilin asasrnda monoloqdurur [79, s.l l5].

Monoloq miieyyen meqsedla deyilan melumatlara, 9i-

fahi xalq edabiyyatrnrn miixtalif janrlartna, elaca de dialekt-da danrginlara mexsusdur. Odobi dilda monoloq yox, vasi-

teli nitq, iimumiyyetla, iinsiyyet miixtalif niivlerde dziinii g6s-

terir.L.V.$erba yanr ki, <Odebi dil - hamtya, Sziine ve bag-

qalanna, dialekt ise miialyen qrup adamlara xidmet edir>

[80, s.20].- Miiellifin bu frkri edabi dilin asasrnda monoloqun dur-

mastnt, bir n6v, inkar edir.A.S.Qikabova <adabi dil>> anlaytgtndan behs edarkan

onun yalnrz yazrh formada mdvcud oldu[u qenaatina galirva edabi dilin gifahi formastnt, bir ntiv inkar edir: <Odebi

dib dilqilikde neinki badii adebiyyatrn, hemginin elmi tedqi-

Azarbaycan dilinin dialekt leksikasr

qatlarln, siyasi traktatlann, jurnal va qezetladn diline, birsdzle, yazfi dila ( kursiv menimdir - i.B.; deyilir> [77, s.l l6].

A.S.Qikabovanln bu miilahizasi sonralar bagqa tedqi-qatgllar terefinden davam etdirilmig va <adabi dil>> yalnrz ya-zrh dildir> hkrina galib gxmrglar. Lakin bu hkir genig gakil-de yayrlmamrgdr. P.I.Avanesov edebi dili yaah dil kimi qe-bul edanlare qar$r grxaraq yaar: <Odabi dil anlayrgrnr teyinetmek iigiin evvel onu yazl dilindan ayrrmaq vacibdir. Diiz-diir, adebi dil eyni zamanda yazr dilidir. Lakin edebi dil 6zi.i-niin yazr formasrndan bagqa, gifahi formasrna da malikdir>[60, s.3]. Odabi dil anlayrgr getdikcs dolaqdrnlmrgdu. Hettaadebi dil deyanda takce ddvlet dili baga diigmiiglar [69,s.165-1661. Bu da onunla alaqedardrr ki, miiayyen tarixi sa-bablerle bafih olaraq bagqa xalqlarrn dili miioyyan d<ivletidaralarinda iglodilmig ve o dilda damgmayan xalqrn adabidili saviyyesine qaldrnlmrgdrr.

Bir qrup tedqiqatgrlar adabi dil deyende badii adebiy-yaun dilini - badii dili baga dtigmiigler ve yalnrz <edabi dilintarixini gairlarin, yaagrlann yaradrcrlq gergivesi ile mahdud-lagdrrmrglar> [21,s. t 3]. Bele tedqiqatgrlardan olan A.L.Bula-xovski yazrr ki, edabi dil ham da badii adebiyyatrn dilidir[64, s.3].

Bedii adabiyyatrn dilinda xalq danrfrq dili iinsiirlarina,dialektizmlere, vulqar ve jarqonlara genig gekilda rast geli-rik. Lakin edebi dilde bu o qedar de iistiinliik tegkil etmir.Eyni zamanda bedii adebiyyahn dilinde mecazi manah s6z-lar, omonimler, sinonim.lor, bedii tekrirler asas yer tutur.Elmi+exniki,ictimai-siyasi terminlare badii dilde, neca de-yerler, rast gelinmir.

Demali, bedii edebiyyatrn dili - badii dil, heg de edsbidil deyil, yalnz onun bir qoludur.

Odabi dillo bafh genig tedqiqat aparan miialliflardenbiri de P.A.Budaqovdur. O, adabi dilin itnumxalq dili asa-srnda yarandrfirnr elmi dalillarla asaslandrnr [62, s.5].

ibahim Bayranov

R.A.Budaqov adebi dilin iimumxalq daru9rq dili iize-rinde segme emaliyyal aparmaqla yarandrlrnt qeyd etse de,onu yazrh normalarla miimkiin oldulunu g<isterir.

K.S.Qorbagevig (edebi dib>la (bedii edebiyyatmdili>>nin eyniyyet tagkil etdiyini gdsterse de, <badii adebiyya-trn dili>>ni xiisusi bir <edebi dil>> hesab edir [68, s.21].

Dilgilikda adabi dilin banisi, yaradrcrsr haqqrnda da fi-kir sriynelilrnigdir. Mehz bunun neticasidir ki, ayn-ayn tarixigexsiyyetlari edebi dilin banisi hesab etmigler. Bu fikirdeolan miialliflerdan V.V.Vinoqradovu gdstara bilarik. O,<A.S.Puqkin - Osnovopolojnik russkoqo literaturnoqoaaka> kitabrnda rus edebi dilinin banisi kimi XIX esrin 96r-kamli rus gairi A.S.Pugkini g6tiirmiigdiir. Sonradan bele birfikir Azerbaycan dilgiliyinde da <iziinii gtistermiqdir. S.Mur-tuzayev <M.F.Axundov miiasir Azerbaycan edabi dilininbanisidir> meqalesinde Azatbaycan dramaturgiyasrnln ba-nisi M.F.Axundovu Azarbaycan edebi dilinin yaradrcrst he-sab edir.

Qeyd etmak lazrmdrr ki, edebi dilin yaradrcrlannr ayn-ayn gaxslarle baglamaq dofru deyil. Dofrudur, adebi dilininkigafinda, onun zenginlegmasinda, adebi dille xalq danrgrqdfinin bir-birino yaxmlagmasrnda A.S.Pugkinin, M.F.Axun-dovun xiisusi rolu olrnugdur. Demeli, bir nsfer gair, yaxudyanq adebi dil yarada bllmez. Yalntz onun inkigafinr siirat-landire biler. Odebi dil camiyyatin iqtisadi-sosial inkigafi ilebaih iirnumxalq dili iizarinde segme ve evezetme prinsipiesasrnda yaramr ve xalqrn iinsiyyet formasrna gevrilir.

O.Demirgizade Azerbaycan dili materiallan esasrnda<edebi dib> mafhumunu izah etmig, onun formalagmaslnmmahiyyetni araqdumtp, dilgiliyimiz iigiin maraqh ehemiyyatkosb edan neticelera galmigdir. O, edabi dilin asasrndaiimumxalq dili dayandrfina esaslamb edabi dili bela izahedir: <Odabi dil iimumxalq dili iizerinda segma, evezetmeprinsipi esaslnda ameliyyat aparma yolu ila diizelir. Masa-lan: edebi dilin liigat terkibinin tegkili tigiin iimumxalq dili-

6

Azarbaycan dilinia dialekt leksikasr

nin lii[et tarkibindeki sdzlar segilir, iimumxalq dilindenmiiayyen s6dar edobi dilin lnlet terkibine qebul olunur, di_ger srizlar_isa odebi dil iigiin maqbul sayrlmrr> [19, s.6-7].

_Odobi dilin formalagmasrnda yaanln b6yiik rolu ol_mugdur ve uzun miiddet bezi xalqlar bagqa xal(rn odebi di_linden istifade etmig, badii aserler ana dilinde'yox, bagqaxalqlarrn dilinde yaranmrgdrr. Maselan, orta esrleide orab vefars dillari. tiirk_dilli xalqlarrn, latrn dili isa Awopa xalqlan_nrn yaah dili olmugdur. Lakin bu o demek Oeyilair ki, tuddvrlorde (Azerbaycanda bu, asasen, IX-XII asilerda dziiniigdstarir) bagqa xalqrn yaasrndan, yeni dilinden istifade edenxalqrn 6z ana dili - xalq danrgrq dili olmamrgdrr. Bu fikirdaolmaq tamamile yanhgdrr.

Mehz A.Meharremov milletin tegakkiiliinde avvalkidovrde m<ivcud olan adabi dili bu aspektde izah etmaye 9a-hqmrg, adebi dili yazrl hesab etmig, bagqa xalqlarrn-dilini(azcrbaycanhlar iigiin areb va fars dilini) edebi diikimi qebuletmigdir [41,s.5].

Umumi milli dillerin tegekkiil etdiyi ddvrdeki adebi diliA.Meherremov bagqa aspektda izah edir. O, millatin forma-laqmasmr edebi dila btiyiik tesir g6stardiyini nzare ahb edabi

{i!i z,ah edir, onun yazrh ve gifahi ntivlari olmaqla arrrq se-lislagdyini, formalagdrlrnr gostarir: <Umumi mi[i dillar te-gakkiil edan dcivrlarde adabi dil iimumi milli dilin iqlonmiq,salislegmig ve tekmillagmig formasrdrr. Umurni milli edebidil, yaah ve gifahi ndvleri ile millatin madeni hayatrna, onunbiitiin ictimai fealiyyatine xidmat eden bir dildir>> [4], s.5].

A.Axundov edabi dil maselesina toxunaraq adobi dilindiizoldilmesi (miiellif <siini>> terminini igledir) qenaarinegalir. O, edsbi dili deyigan bir dil kimi gdsrarir: <Odabi dileverilen izahlardakr norma, iglenmig forma, qanunlagdrrmakimi elamatlar gtistarir ki, edabi dil miieyyan deroceda siinisaciyye dagtyr. Demoli, edebi dila tasir gdstarmak, onu da-yigmak miimkiindiir. Oslinda, ictimai, medeni miihitin dayig-masi edebi dile gox vaxt <iz ciddi tasirini g6starir. Bu cshat-

7

ibrahim Bayramov

den Azerbaycan edobi dilinin tarixi sociyyevi misal ola biler>

[1, s.99].Odebi dil xalq danrgrq dili ile balh meydana gxrr'

Umumxalq dili olmadan adabi dil inkigafdan qalar. Mahzbuna giire de xalq damgrq dili tizerinde segme ameliyyattaparrlrr, genig xalq kiitlesine gatdtrrlrr. Hemin segme emaliy-yatl xalq damgrq dilinin agafrdakr sistemlari iizarinde apart-lrr.

l.Xalq danrgrq dilinin fonetik sisteminde segme emeliy-yatr apar rr. Qiinki darugrq seslari xalq danrqrq dilinde ktillimiqdardadr. Bunun iigtin danrgtq seslari igarisinda sas

variantlartna xiisusi fikir verilir. Odabi dil tigiin ahamiyyetliolan, teleffiizde 6z aydrnhgr ile farqlenen fonemler edebi dile

gatirilir. Mesolan: <<alah, alax' , alalo> sdzlarina nazar salaq

Gdriindiiyti kimi, bu sdzlerin son samitleri bir-birindan farq-lensa de, iigii de eyni funksiyanr yerina yetirir, lakin <k> sa-

miti meqbul sayrldtlr iigtin adebi dile getirilmiq, <x'>, <h>> sa-

mitleri danrgtq dilinda qalmrgdu.2.Xalq danrgrq dilinin qrammatik qurulugunda seqma

igi aparrlrr. Bu vaxt danrgrq dilinda, o ciimledan dialektlerdeiqlenen $ekilqilerden,edebi dilin daxili qayda-qanunlartnatabe olanlar gtitiiriiliir. Miixtelif dialekt variantlarr nezare

ahnmrr. Meselen, ismin cem gekilgisi Quba va Azerbaycandilinin qerb qrupu dialektlerinde -dar, -dsr, -nar, -rar, -rar, -zar,-zer formasrnda iglenirse, adebi dile dilin daxili qayda-qanynlanna uylun olaraq -lar, -ler formasr qabul edilmigdir.indiki zaman gekilgisi Qazax dialektinda -er//-er, -or//6r for-masrnda 6ziinii g6starirsa, adebi dilda -rr, -ir, -ur, -iir formastqebul edilmigdir.

3.Xalq danrgrq dilinin lii[ot tarkibi zengin bir xezinedir.Bunun iigiin da xalq danrgrq dilinin liilat tarkibinda da seg-

ms emeliyyatr apar tr. Hamr iigiin aydtn olan, anlagrlan, fik-rin izahrnda daqiqlik amele getiran sdz va terminler gdttirii-liir, edebi dilin liilet terkibine daxil edilir.

Azarhaycan dilinin dialekt leksikasr

Bu saheda yazrgrlanmrzrn b6yiik emoyi vardr. Onlarxalq danrtrq dilinden va dialektlardan gdtiirdiiklari s6z vaterminlari birinci novbeda <iz esarlarinda igladir, sonra onucilalayaraq adabi dilin ixtiyarrna verir va adebi dili zengin-legdirir.

4.Xalq danrqrq dilinda iglenan sabit sdz birlagmalarinindo iizerinde segma emeliyyatr aparrlaraq edabi dile gatirilirve onun frazeologiyasr zenginlagdirilir.

Odabi dilin xarakter cehatleri agalrdakrlardrr:gifahi va yazrl dil odebi dilin asas formalandu. Mehz

adebi dilin iki esas formasr var: a) gifahi edabi dil; b) yazrledebi dil. Lakin bu ve ya diger alimlor <...adebi dil dedikdaancaq yazrh dil anlamqlar, gifahi adobi dilin da ola bilaca-yini alrllarrna bele getirmemigler. Buna g6ra de adobi dil vaonun inkigafr dedikda ancaq yazrL sanadlarin, yazrh adebiy-yatrn ve nahayat, kitablarrn (yazh daglarrn) dilini tedqiq er-mokden uzaga getmemiglar> [19, s.51].

Azerbaycan edabi dilinin tarixi qabim kiiklarle bagh-drr. Ona grira da, hele yazr meydana gelmezden avvol insan-lar gifahi dil vasitasi ile iinsiyyetde olmuglar. Bela ki, gifahidil egitme vasitesile derk olunan edebi dildir. O.Damirgizadeqeyd edir ki, <Azarbaycan edabi dilinin gifahi qolu yazit qo-lundan avvel, taqriban VIII-X asrlorda formalagmrgdrr> [19.s.751.

gifahi adabi dildan miiasir diivrda maktsblarda, kino vateatrlarda, radio ve televizorlarda, yrElncaq va disputlarda,ailada, merqatda istifada olunur.

Odabi dilin an genig yayrlmrg formasr yazrh edebi dil-dir. Bir nov, adebi dilin asas meziyyeti onun yaz r formadatagekkiil tapmasrdr. <Odebi dil - nisbi manada - iimumilag-dirilmiq vo normalagdu mrg bir dildir. Bele iimumilegme,normalaqma isa avvalce gifahi yolla aparrlrr vo noticeda gi-fahi odabi dil yaranmrg olur; sonra isa mehz bela gifahi edabidrl yanya kiigiiriildiikda onun tizarinda bir az da yazr telebla-rina uylun amaliyyat apanlr, belalikla da, adabi dil yanda

9

ibrahim Bayrtmov

sabitlegir va qanunlagrr. Bununla da yazit adabi dilin osasrqoyulmug olur>[l9, s.51].

Yazrh adabi dil gifahi sdebi dilden sonra meydana galibonun osasrnda yaransa da, gifahi adabi dile nisbaten davam-h, daha gox qoruyucudur. Dilin bu formasr tekce dilimizininkigafr iigiin genig zamin yaratmr. Eyni zamanda o, yazitedabiyyatrmrzrn yaranmasl va inkigaf etmesi iigiin, edebi dil-le danrgrq dilinin arasrndakr dialektik vahdatin artmasr iigiingenig imkanlar yaradrr.

Aparrlan tedqiqatlardan aydrn olur ki, Azerbaycan ya-zrh adobi dilinin tarixi XIII asrdon Hasenoflu ila baqlayrr.Lakin yazrh edobi dilimizin kdklari IX-XII asrlere gedibglxlr. Q.Kaamov yazr: (. . .VI-VIII esrlerda tam tagakkiil ta-pan Azerbaycan gifahi adabi dili IX-XII esrlorde yazrh edabidil kimi tagokkiiliinii baga gatdrmrgdrr> 134, s.5M).

Norma adabi dilin asas xiisusiy_vetlarindon biridir.Umumxalq dilindon, o ciimleden mi.iayyen zeruret tiziindanbagqa dillardan odebi dilin lii[et terkibina getirilan hor birleksik vahid adebi dilin normalanna tabe olunur, sonra ce-miyyatin ixtiyarrna verilir.

Norma odabi dilin daxili qayda-qanunlarr ile iizvi gakil-de balhdrr. Odabi dilin lillot tarkibindeki s<izlar, qrammatikformalar, fonetik hadiselar vs qanunlar, xtsusile aheng qa-nunu dilin daxili inkigaf qanunlarrna tabe olmasa, bunlaradabi dilin normalanna da tabe olmur, edabi dilin normala-nndan kanarda qahr. Qnnki bu normalar edabi dilin inkiqafrila baf,hdrr.

Odabi dilin dziinamexsus elametlari vardrr. Hamin ala-matler agagrdakllardrr:

l.Odabi dil ictimai heyatrn biitiin sahelarinde istifadaolunur. Radio va televiziyada, ali va orta mektablarde, qazetva jurnallarda, kino va teatrlarda, rasmi sdhbatlarda adabidil gifahi va yazlll iinsiyyet formasr kimi grxrg edir.

2.Odebi dil xalqrn biitiin kiitlasine eyni formada xidmetedir.

10

Azarbaycan dilinin dialekt teksikasr

. . 3.Odebi dil fonerik, orfoepik, leksik, qrammatik, iis_lubi normalara malikdir.

4.Odebi dil zangin ltgotterminlora malikdir.

5.Odobi dil bodii dilla srxbir-birinin eyni deyildir.

terkibine, frazeologizmlaro,

surotde elaqedardtr. Lakin

.6 99"9i. dil xalq danrgrq dili asasrnda yaransa da, naonunla bir-birinin aksini, na da bir-biri ila eyniyyat tegkiledir.

. . .Odobi dilin zanginlegmasinde dialekt ve givaler tarixenmunum amll yennda glxlg etmig va 6z tesirini miialyan qedarbu giin da gostarir.

. Eyni arazida yagayan xalqlar miieyysn arazi bdlgtisii ilasarhadlerla feodalizmide bir-biiindan u,r.,t-S, 6ziioii"n msti_taqil dovlat qurulugu, adot-enanesi ila

-Uiri digerindan farq_

lonmigdir. F.K<igerli y anr : <<Azerbaycan ttirk'larinin danrg-dr[r dllin givesi gox isa do, binasr, kOkti birair. Belo ki, harmahahn xalqr bagqa bir givede va qeyri bir lahceda danrgrbqonu$ur. Har mehel va meskenin dziina mexsus istilahlan vesozlari vardrr. Qarabag vo eazax ahalisi bir ciira, $eki xalqri1S. Ui, ciira, girvan,-Saly-an, Bakr va euba adamiarr baqqabrr. sayaqda, Irovan, Naxgtvan, Tebriz, Xoy, Maku vilayat_larinin ahalsi.qeyri bir qiva iizre danrgrrlarii J:a, ,.221. b.-mali, eyni.xalqrn dalrgrlrnda da mrieyyen feiqlar meydanagelmigdrr ki, bu dialekt adlanrr. Dialilitleri seciyyelendirenosas cehatlardan biri onun yazrya malik olmamasidrr._ Bir dilin bir nege dialekti var. Bu da onlann miirokkeb-li1.i ils baflrdrr. eiinki bu va ya diger feodahn

".uiirinJ.ndil (dialekt) yalnrz hamin orazida yigayanlara xidmet eimiq_dir. F,la buna goro da bir dilin bir n"9, diulekti yu.ro-,gd,r.

Dialektlar arasrnda ferq bilavasite onunfonetik siste-minda, qrammatik qurulugunda vs lii[at tarkibinda 6ziiniigosterir.

Dialekt va givoler <iz liilet terkibinin ahateliyi ile diq-qeti calb edir. Dialektlarin liilat rerkibindaki leksii< vahidlar

ll

ibrahim Bayramov

hem da miieyyen qeder xalqrn tarixini, onun kegib geldiyi in-kigal yolunu dziinde cemJogdirir ve qoruyub saxlaylr. Bu-rada miixtalif d6vrlari xarakteriza edon istenilen sayda sriza

tesadiif etmek miimkiindiir. Hatta dialektlarimizde qebilaquruluguna aid siizlara bele tesadiifedilir [32, s.i79].

A.Axundov dialektlerin dzinemaxsus xiisusiyyetleramalik oldulunu gostarorek yazr: <Dilin dialektlare b<iliin-mesi iki ctir olur:

l) eyni menge mensubiyystine malik tayfa dilleri vahidxalq dili yarandtqdan sonra dz miisteqilliyini itirir ve inki-gaflanm eyni bir dilin miixtalif dialekt va givolari kimi da-vam etdirir;

2) vahid xalq dili milxtalif dil xarici amillarin tesiri ila6z miisteqilliyini itirir ve miixtelif dialekt va givelare boliiniir.Bu yollar bir-biri ila qar$r-qar$rya dursa da, biri digarini in-kar etmir. Bela ki, dialektlarin inteqrasiyasrndan (birlaqma-sindan) sonra yaranan xalq dili, miixtalif sabebler iiziindendiferensiasiya hadisasine ufiraya bilir. Yaxud, eksina dife-rensiasiya hadisesi naticesinde iimumxalq dilindan yaranandialektlar miixtalif sabeblarden tazaden iimumxalq dili asa-

srnda birlege bilio [1, s.100].Odebi dil inkigaf etdikca dialekt ve givalar dz sferastnt

daraldrr. Bela ki, har bir <...yerli dialektlar kapitalizm ddv-riinda milli dile qarrgaraq dz varhlrm itiriu [6 ] , s.8],

Dilin tarkib hisselarindan olan dialekt va adabi dil hamfonetik sistemine, qrammatik quruluguna ve hom da liilatterkibine 96ro bir-birindon farqlenir.

V.Jirmunski dialektla adebi dil arastndakr farqlarisosioloji funksiyaya gdra yarandrfrnr qeyd etmigdir [69,s. 171.

A.S.Qikobova hemin ferqleri dolayr yolla izah etmig-

dir: yeni miiallif adebi dilin altr xiisusiyyatini gdsterir ki, buda edabi dilin dialektlarden ayrrldrlrnr ayani gakilde aks etd!rir:

12

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

l.Odebi dil, bir qayda olaraq, bir olur. Lakin istanilendilda dialektler (givalar) bir nega dana olur. Miixtalif dialektdanrgrg adabi dila qargr qoyulur: yazrh dil onun (edebi dilin- I.B.) giiciinii tayin edir.

2.Odabi dil miiayyan bir dialektin esasrnda yaranrr.3.Odebi dilin inkiqafi dialektin inkiqafi ila uyfiun gel-

mir, ancaq adebi dil dialektdan qidalanrr.4.Odebi dilin zanginleqmesinin nisbeten ikinci doroceli,

lakin heg do az ehemiyyeti olmayan menbayi dialektlerdir.Dialektlarin baghca olamati rdebi dille olan alaqasidir.

S.Odabi dil medaniyyetin mahsulu va eyni zamandamedani inkigafin alatidir.

6.Odabi dil mexsus oldulu orazi dialektlerinin asaslndayaranrb, bir qayda olaraq, hamin xalqa va millota xidmotedir. [77, s.117-120].

M.giraiiyev tadqiqarrnda dialektla edebi dilin f:rqlen-masinin altr ferqlandirici elamatini g6stermipdir.. LDialekt va givalorimizin liifat tarkibinda kegmiq ic-timai qurulug, hayat, mei$et, adat, tasarriilat vs s. ila bagholan bir gox arxaik sdzlera rast gelirik ki, bunlarr miiasir di-limizde gdra bilmirik.

2.Dialekt va pivalerimizin liigar tarkibinde rayonun iq-tisadiyyatr ile balh bir gox teserriifat, maldarhq terminlaiiiglanir ki, bunlara adebi dilde tesadtif edilmir.

3:Dialekt ve givelerimizin lii$at terkibinda n6v anlayrgrbildiren sozlerin iimumilagdirici anlayr$lan bildiran s6zlarenisbetan goxlu!'udur.

4.Dialekt ve givalarimizin liilet tarkibinda yeni tasarrii-fat formasr ila alaqadar olaraq bir slra yeni s<izlara tasadtfedilir ki, bunlar morloloji va sintaktik yolla amale galmigdir.

5.Dialekt va givalarimizin liilet tarkibinde bir gox ter-minoloji saciyyo dairmayan sridera rast gelirik ki, bunlar yaadabi dilde iglanmir, ya da bagqa manalarda iglanir.

6.Dialekt ve givalrimizdo alrnma s6zlorin igladilmesi da,edobi dildan bir srra cahetlerden farqlanir. Qafqaz-lber dilla-

13

ibrahim Bayrurutv

rinden ahnan s6z1ar dialekt ve qivalarimizdo daha qabarrqqekilde dziinii gosterir. Orsb, fars va rus dil.larindan ahnans6zlar Cialekt va givolerimizde adebi dile nisbetan daha goxdayiqikliye meruzqafu [55, s.324].

Gdriindtiyii kimi, miiallif odabi dillo dialektlerin farqiniliifiat tarkibi va alnmalar.la elaqelondirir.

A.Axundov dialektlarle edebi dilin farqlendiyini miiay-yan prinsiplerla (3 prinsiple) baglayrr va gosterir ki, bu iigprinsip asasrnda edebi dille dialekt qarqr-qargrya durur vabiri digorinden ciddi suratde farqlonil mahiyyatce, vezifeca,inkigaf tempina gdra [, s. 101 -102].

Odabi dilla dialekt va givalarin forqi eyani gekilde g<is-torir ki, adabi dilin inkigaf yolu, tegekkiilii, dialektlardon tamsuratde ayn olmasa da, miistaqil, inkigaf tempina malikdir.Odebi dilin formalagmasrnda, onun liiget terkibinin inkiga-linda yazrh dilin miistasna ehamiyyati vardrr. Bunu d.ialekt-lar barasindo demsk olmaz. Dialektlarde Ibnetik hadisa - sasevozlamaleri, sas diigiimii, ye rdeyigme miixtelif lormadadziinii gosterir. Bu, edebi dildo yalnrz vahid formada sabirlagmigdir. Mahalli dialektlar xalq danrgrq dilinin bir qolunutegkil edir ve onun tarkib hissalarindon biridir. Halbuki,odabi dil xalq damqrq dilindan amala galir.

Yazr meydana gelanadsk insanlar bir-biri ile gifahi for-mada iinsiyyet saxlamrglar. Y azt meydana gelendan sonrada genig xalq kiitlasi ondan uzaq olmu;dur. O, hakim sinfinalino kegmigdir. Xalq, obrazh ilade ile desek, buna (yanya)uzaqdan tamaga etmigdir. Mehz buna giire da insanlar qifahiformada bir-birila iinsiyyat saxlamrglar.

Bununla vanaqr dialektler edabi dildan iglanma daira-sina gdro do forqlanir. Dialekt vs givalar miisyyan erazida ya-gayan xalqrn iinsiyyet formasr kimi mehdud dairani ahataedirsa, odabi dil biitiio xalq kiitlesine xidmat etdiyi tigiin ge-nig daironi ahata edir.

Odebi dil, aydrndrr ki, vahid olur. Onun edobi norma-lan movcuddur va bu normalar, nece deyarlar, nazaret alttn-

14

Azarbaycan dilinin dialekt teksikast

dadrr. ictimai inkigal)a balh olaraq o normalarda deyigik-lrkler apanhr. Lakin dialekt goxdur. Bir adabi dilin bii negadialekti olur. Hamin dialektlar arasrnda da bir-birinin aksrnite$kil etme xiisusiyyati 6ziinri gristarir: giinki dialektlarin lii-get tarkibi heg vaxt eyni ola bilmir.

Odebi dil giinii-giinden inkiqaf edir. Onun liigat terkibiyeni-yeni sciz ve ifadalorle zanginlegir. Lakin dialekilar tanaz_ziila dolru gedir. Dialekt larqlari aradan grxrr, dialektlarinbadii adobiyyatda iglenmosi azilrr.

Dialektle edabi dilin farqli ceharlerindan biri de dialek-tin dialoq, adsbi dilin monoloq nitqi olmasrdrr. Dieor trref-den terminoloji baxrmdan ta ailin bu iki tarkib iiilari ara-srnda farq vardrr. Qiinki dialektlorda har agyanrn an kigikhissaciyini adrna bela rast galmak olar. OdaLi aitaa isa Uuiimumi gekilde iglenir. Azerbaycan ditinin dialektlari iloadebi.dilinin miinasibatina galdikda onu elava eda bilarik ki,bu, brr nega yilzilliklerin mehsuludur. Azarbaycan xalq da-nrgrq dilinin tegekkiiliinden tutmug Azerbaycin milli edabidilinin formalagdrgr diivra qrdar va elace da milli dilimizintagakkiilii dovriinda de Azarbaycan dilinin dialektlari yaxrn_dan igtirak etmigdir.

Azarbaycan milli adabi dilinin formalagmaslnr ve onunzanginleqmesinin bir dialektla baglayrb, onu asas manbo gci-tiirmak dogru deyildir. Azarbaycin adabi dilinin formalag_masrnda ve onun inkigafinda takca bir givo materiallan yox,bir_gor dialekt va giva materiah yaxrndan igtirak edir. ,<De_m.ali, 9lltiin alaqadar dialektler

'(givslar) Azorbaycan milli

adabi dilinin lormalagmasrnda asaJ manbelerdan biri kimi i9_tirah edib qiivvetli tasir gostarmig, milli tagakkiil -r.nrlrrir-de ise onlann iqtirakr vs tasiri daha intensiv olmugdur. La-kin bu igtirak va tesir rekce milli dil d6vriinda yox,'daha av-vellerdon - xalq dilinin ilk tegekkiil marhalasinden baglan_mrgdrr> [14, s.128]. Bu zaman dialekt va sivalorden ealensozlar birinci n<ivbede xalq danr$rq dilina kegir. Umunixalq

15

ifuahim Bayramov

seciyyesi qazandtqdan, edebi dilin vahid normalarlna uy-

lunlagdrqdan sonra odobi dilds vstondagltq hiiququ qazanr.Onu da qeyd etmek lazrmdrr ki, adobi dil da <iz n<ivba-

sinda dialektlere tas edir. Hamin tesir neticesinda dialekt-lerda, o ci.imledan Azarbaycan dili dialektlerinde sdz va ter-minler genig yer tutur. Odebi dilin giiclii tesiri ila balh ola-raq dialekt va giveler edabi dilin daxilinda oriyib yavag-yavag

aradan gurr.Camiyyatin, modaniyyetin, elmin inkigafi naticesinda

odabi dil ila dialektler arasrndakr ferq itir. Xilsusila kende

medaniyyat ayaq agdrqca, elm va texnikanln son nailiyyatla-rina kand ahalasi yiyalandikco adobi dilla dialektler arasrn-dakr ferqler aradan qalxtr. Bu deyilanlordan agalrdakr neti-caye golmak olur ki, dialektlar, esasan, bu meselaleri ahataedir.

I .Dialekt vo givaler feodalizm camiyyotinin mehsulu-dur.

2.Dialekt vo givelar yalnrz qifahi formada fealiyyat gds-

tarir. Onun yazrst yoxdur.3.Dialekt va givalerin 6ziinamsxsus fonetik sistemi,

morfoloji ve sintaktik qurulusu, lii[at terkibi vardrr.4.Her bir dilin bir nega dialekti olur ve bunlar da bir-

birindan farqlenir.5.Dialekt va givalar dilin va camiyyetin inkigaf prosesi

ile baihdrr. Yoni o, tarixi kateqoriyadrr. Miioyyon diivrlerdeyarandrlr kimi, miieyyan bir tarixi geraitda da aradan gtxa-

caq. Bunu edebi dilin bugiinkii inkigaf saviyyesi gdstarir.Azarbaycan dilgiliyinda xalq danrqrq dili ila dialektlarin

ferqi meselasina toxunulmugdur. O.Demirgizada bu farqibelo gerh edir: <Vahid xalq yarandrgr zaman iimumxalq diliyaranr; iimumxalq dili miixtalif give, lahca, dialekt kimi qol-lara malik olsa da, iimumxalq iigtin vahid olur. Hatta miixte-til give, dialekt ve ya lahceda dantgan adamlar iimumxalqdili vasitesile iinsilryotda olurlar; giva, dialekt va ya lahce ise

mehalli olur va mehdud daira xaricine grxmrr> [20, s.7].

l6

(^

\sD

Azarbayan dilinin dialekt leksikast

Gdriindiiyii kimi. O.Damirqizada dialekti xalq damgrqdilinin bir qolu hesab etmekle yanagt axlnnclnrn daha geniganlayrg oldufunu, xalqrn biitiin kiitlosine eyni seviyya,Je xid-met etdiyini gosterir. Halbuki dialekt miieyyen erazi daxilin-da faaliyyet gdstarir. Xalq danrgrq dili dialektlarden <iz funk-siyalarr baxrmrndan ferqlanir. Xalq danrgrq dili xalq kiitlasi-nin btiti.in iizvlari tarafinden qabul edilmi; iinsiyyet vasitesi-drr. Onlann iizerinde emeliyyat apar araq cilalanrr, adebidilin normalarrna uyEunla$dlnlrr ve edabi dilin miixtalif i.is-lublarrnda igtirak edir. Bu proses adebi dilda dilin biitiindrivrlerinda <iziini.i g6starsa do, XX asrin 40-60-cr illerindo budil hadisasi daha da geniglanmigdir. Yani xalq danrgrq diliadebi dilin zenginlagmasinda asas menbe rolunu hamiqa oy-namrgdrr, indi da apancr qtw,ayo malikdir.

Dialektlarda isa veziyyat tamam bambagqadrr. Bu millidilin inkigaf prosesinds miiayyan tasire diigarek <milli dil ilaqan;lr ve onda m<ihkamlanir. Buradan belo gciriiniir ki, dia-lekt leksikasr dilin inkigafr zamam xalq dilina, miilarin emalegolmasi zamanr ise milli dilin inkigafina k<imek edir> [71,s.l59l. Lakin dialektlardan edabi dila kegan sdzlar o vaxr da-yandrrrhr ki, onlaln xalq danrgrq dilinda qargrhli movcud-dur. Digar tarafden dialektlarin, xalq danrgrq dilina nisbatan,adabi dils tosiri XX asrin 50-ci illorindan sonra zoiflemig, birmenbe rolunu (XIX asrla miiqayiseda) azalrmrgdrr.

Meluindur ki, xalq danryrq dili dialekrlardan tam suret-do ayrrlrr ve biri-birinin aksini tagkil edir. Dilin bu iki for-masrnrn har biri miistaqil inkigaf yolu kegmigdir. Mahz bunagdro de dialektle xalq danrgrq dili agafirdakr xiisusiyyotlarinagdra bir-birindan farqlanir.

l.Fonetik sistemina g6ra;2.Qrammatik quruluEuna g6rel3. Liilet terkibine g6ra;4. Davamhhftna gtira;

5. Kamiyyatina grira.

-[I

I

i

I --

17

lbrahim Bayramol

Her bir xalq danrgrq dilinde fonetik, leksik, qrammatikfarqlari aydrn hiss edilen dialektlar var. Ancaq har bir dia-Iektin ayrrca timumxalq dili yoxdur. Bu xiisusiyyeti ila ise,

xalq damgrq dili adebi dille birlagir.Lak.in miieyyen cehetlerina g<iro xalq dantgrq dili ile

dialektler araslndakt kigik oxgarhq vardr. Bunlar da a9a[r-dakrlardrr:

l) Xalq damgrq dilinda ele sozlor vardu ki, adabi dilegatirmok olmur. Bela siizler dialektlarde de vardtr. Ancaqdialektlarda bu daha goxdur.

2) Xalq danrsrq dili ve dialektlerin leksikasr, frazeologi-yasr 6z iislubi xiisusiyyatlarina gtire adabi dilin leksik ve

frazeoloji normalanna uylun gelmir. Biz bununla heg de

xalq danrgrq dili ila dialektlar arasrnda da eynilik igaresiqoymaq fikrinde deyilik. Onlar dilin ayrr-ayrr tazahiir for-malarrdr.

Xalq danrqrq dilinin sintaksisi 6z xiisusiyyatlarina gdro

dilin tazahi,ir formalart igarisinda segilir. Burada ciimlaninvokativ formastna, sdzlarin serbastliyine, stizlerin rabitasizli-yine, s6z buraxmalanna, ctimla tekrarlanna, Azerbaycan di-linda ki ballayrcrsr ila emele golen miirekkeb ciimlolera rastgalinir,

XIX esrden milli dil kimi formalagan Azarbaycan diliuzun inkigaf prosesi kegmi$, liifat tarkibi yeni stiz va ifade-lerle zonginlagmig, zamanla ayaqlagmayan k6hnalmig sdzlar,dilimizin daxili qayda-qanunlarr ila uylunlagmayan termin-ler dilin liilat terkibinden gtxmtgdrr. Aydrn olur ki, her hansrbir dilin liilet terkibinin zanginlagmesinda dilin daxili inkigafqanunlan miiayyanedici rola malikdir. Azarbaycan sdobidili XIX osrin avvellarindan baglayaraq xalq danrgrq dilininqargrhqh tasiri ile durmadan artrb zenginlagir.

Dialekt vs givaler xalq danrqrq dilinin qollarr olmaqlayanagl, onun xalq danrprq dilinin mijvcudlugunu tasdiqedir.

18

Azarbaycan dilinin dialekt leksikasr

MOASiR AZoRBAYCAN oDoBi DiLiNiN LUcoTTORKiBiNiN ZONGINLO$MOSiNiN MONBO vO

YOLLARI

Azarbaycan dilinin zanginloqmasi ila balh tadqiqatlarXX asrin 40-50-ci illarinden aparrlmala baglamrgdrr. 1945-ciildo S.Cafarovun <Dilimizin liigot tarkibi ve inkigaf yollarrnadaiu [16], 1953+ii ilde i.Hacryevin <Sovet hakimiyyati ille-rinde Azerbaycan dilinin liiger terkibindeki dayigikliklarhaqqrnda bazi qeydler> [28], 1958-ci ilda F.Zeynalown <So-vet dovriinda Azerbaycan dilindo ictimai ve siyasi sddorinamale galmasino dair bezi qeydler> [59] meqalaleri gap olun-mugdur.

i.Hacryev sovet ddvriinde Azarbaycan edebi dilinin lii-got tarkibinda yeni sdzlarin iig yolla omole geldiyini g6sterir:

1) morfoloji yolla emalo golon yeni s<izlar;2) sintaktik yolla amels galan yeni srizler;3) leksik vo kalka yolu ile amela galen yeni sdzlar [28.

s.441

S.Caforovun fikrince, Azarbaycat adobi dilinin liilattorkibinde bag veran dsyigiklikler, dilin lii[at tarkibinin inki-gafi va zenginlaqmasi beg yolla hoyata kegirilir.

1.. Ayn-ayrr lahcalsrden gelen s6zler;2. Dilda m<ivcud olan s6zler;3. Rus va Avropa dillarinden daxil olan s6zlar;4.Rus, Avropa ve ana dili resurslan hesabrna yaranan

siizlar;5.Dildan grxan sdzlor [16, s.18-19].S.Caferov sonra bu mosaleye takrar qayrtmrg, <<Azar-

baycan dilinde s6z yaradrcrhgr> kitabrnda odabi dilimizinzanginlagmesi yollanndan behs etmigdir [17]. S.Cefarovun<Miiasir Azarbaycan dili>> kitabrnrn bir bdlrnesi sdz yaradtcr-hlrna hasr olunmu$dur [ 8,s. 141-229].

19

ibrahim Bayranov

S,Ceferov miiasir Azarbaycan edebi dilinin zanginlag-mesini (Sdz yaradlc rEl)) adt alttnda aragdtrtr ve dilimizdasoz yaradrcrhgr prosesinin iig yolla bag veridiyini g<istarir:

<Azarbaycan dilinin s6z yaradrcrh[r prosesini ve bu prosesasasinda yaranan leksik vahidleri (s6dori) ontln oz daxili in-kigaf qanunlanna asasen agaltdakr kimi qruplagdtrmaqolar: sdderin leksik yolla emele gelmo prosesi; sozlerin mor-foloji yolla emala gelme prosesi; stizlarin sintaktik yollaemale gelma prosesi.

Dilimizin soz yaradrcrhlr prosesine maxsus her iig yol,6z inkigaf tarixi etibarr ila bir-birina ball olub, biri digorininyaranmasrnda va inkigafinda gox biiyiik rol oynamrgdtr>

[18, s.la2].Leksik yolla sdzlerin yaranmaslnln isa altr iisulunu gtis-

terir:1) give ve dialektler hesabtna sdz arttml;2) bagqa dillarin leksikast hesabrna stiz arttmt;3) yeni mena kosb etmak hesabtna s6z arttmt;4) fonetik torkibin deyigmesi hesabrna sdz artlmr;5) dtizo.ltma sozlarin sado sdz yerina kegmosi hesabtna

soz artrmr;6) miirakkab siizlarin sadelagmssi hesabtna s<iz arttmt

[18, s.143-160].N.Mommodov biittin dillarin ltiiat terkibinin iki manba

hesabrna zanginlogdiyini gosterir: <Adaten, her bir dilin lii-lat tarkibi iki menbe hesabrna zenginlagir: dilin daxili ini-kanlarr hesabrna yatanan s6zlar; bagqa dillerdan altnan s<iz-

ler> [44, s.84].Miiasir Azarbaycan adebi dilinin (sovet d<ivrii) liigat

terkibinin zenginlaqmesi XX asrin 50-ci illarinde xiisusi tad-qiqat obyekti olmug va ilk dafa dilimizin liifit tarkibinin zen-ginlagmasi ile balh monoqrafik tadqiqatr A.Aslanov arag-

drrmrgdtr [2]. Miiallif dissertasiyantn iigiincii t-oslinda odebidilimizin ltlet tarkibinin zonginleqmasinin manba va iisulla-rrndan ayrrca bahs etmiqdir [2, s.64-1481.

20

Azarbaycan dilinin dialekt leksikas,

A.Aslanov Azarbaycan edobi dilinin zenginlagmasininmanba ve iisullarrm elmi gakilde izah edir va her bir menbe-nin adabi dilda tutdugu yeri aydrnlagdrrrr. Mfiellifin qenae-tine g<ire, miiasir Azarbaycan adobi dilinin lii[at torkibi aga-lrdakr menbs vo iisullarla zanginlagir:

I menbe: Dilimizin <iz ehtiyal (daxili imkanlan) iisul-lan:

l.Xalq danrgrq dilindan va yerli dialekt ve givalardansoz vo terminlarin ahnmasr iisullan;

2.Siiz yaradrcrhlr iisullan:a) sozdiizaldici gakilgilerin sozlera qogulmast ile;b) miirekkab s6zlerin ve leksik birlegmelerin diizaldil-

masi iisullarr ila;o) kalka iisulu ila.II menbe: Rus dili [2, s.65].Yuxandakr bolgtiden aydln olur ki, mtiellif semantik

iisulla edebi dilimizin zenginlsgmasini dilin daxili imkanla-nna aid etmir. Lakin o, <Soz va ifadelarin deyigmesi> bagh-

firnda edebi dilin elm va texnikanm inkigafi ila bagh zengin-logdiyini, dilda olan sdzlerdan bazilerinin dildan gxmasrnr,bozilarinin isa 6z semantik sferasrntn geniglendiyini qeyd et-nugdir [2, s.41-56].

Azorbaycan dlinin liigot terkibinin zenginlegmesininmanbo va iisullarmdan bahs edan ilk kitabr 1958-ci ildeN.Mafnmedov yazmrqdrr vo hemin kitab <Dilin ltlat tsrki-binin zenginlagmasinin manbe ve iisullarrna dair> adlanrr[43].

N.Memmedov yam ki, Azerbaycan dili liilat tarkibi-nin menbe va iisullarrndan danrgarkan iki ceheti nezere al-maq lazlmd[:

l.Dilin daxili vasaiti.2.Bagqa dillerdan ahnan sozler [43].N.Mammodov yaztr: <<Azarbavcan dili liigat tarkibinin

zenginlegmesini birinci va asas menbeni dilimizin daxilivasaiti togkil edir. Bu manbadan danrgarkan: a) leksik yolla

21

ibrahim Bayramov

yaranan sdzlar; b) morfoloji yolla yaranan sdzler; c) oxgarhq(kalka) yolu ile yaranan stizler nezare ahnmaLdrr> [43, s.5].

<Leksik yolla yaranan srizlar> deCikdo N.Memmedoviimumxalq damgrq dilinden gcitiiriilen sozlari nazerde tutur[a3,s.8-12].

A.Moharramov miiasir Azerbaycan sdebi dili liilet tar-kibinin sovet ddvriinii ara$drrmrg ve dilin liilat tarkibininzonginle$mesinin iki manba esasrnda baq verdiyini g6sterir:<Sovet d<ivriinda adabi dil kegmig d6vrlerdan ferqli olaraq,iki esas manbe hesabrna 6z liilat terkibini zanginlagdirir vsgeniglandirir. Bunlardan biri ve asasr daxrli menbo - Azar-baycan danrgrq xalq dili- ve yerli dialektlardir. ikincisi ise

rus dili manbeyidio [40, s.l7].Daha sonra edebi dilimizin liiget terkibinin zanginlag-

mesini konkret dil niimunaleri ila agagrdakr yarrmbaghqlaraltrnda izah edir:

LUmumxalq Azarbaycan danl$lq dili ve yerli dialektlarmanbayi.

2.Sozdiizeidici gakilgilar vasitosila.3.Birlegma va tarkiblar vasitesila.4,Sozlerin menalarrnrn geniglanmasi ve deyigmasi yolu

ile.5.Orab, lars s6zleri hesabrna.6.Rus dili hesabrna edabi dilin liigat tarkibinin zsngin-

lesmssi [40, s.17-30].M.Htiseynzada i954-cii ildo nagr etdirdiyi <Mtiasir

Azorbaycan dili>> ders vesaitinda dilimizda yeni sozlerin ya-ranmasrndan bahs edarek dilin liigat tarkibinin zanginlegma-sinin iig yolla yara!rdrfirnr g6sterir:

I . Umumxalq danrgrq dil.indan ahnan sada sdzler.

' Ifade eserda oldupu kimi verilir.

22

Azarbaycan dilinia dialekt teksikast

.. . 2,9Ty*ulq danrgrq dilindan ahnrb mi.ixtalif sdzdiizel-dtcr $alctqller artrrmaqla amale galan yeni gekilli. yeni msz-munlu s<izlar.

3.Sriz birlegmalar.i vasitasile amale galan yeni s6zler.Dilin liifet tarkibinin ahnma sdzlai hesibrna zanginleq_

masini iki yere briliir: galme va ahnma srizlar, rus dilinEan verus dili va_sitasila.bagqa dillarden kegen s6zloi I3O, s.23-2A).

N.Mommadov va A.Axundovun <Di.lgiliye gir4> ders-liyi n in beeinci. feslinda_ <<Liiler terkibinin inki #f ,-Ji;n; adrattlnda d rn liilat terkibinin zanginlagmasinden bahs edil_migdir. Osarda gdsrerilir ki, dilin liiget iarkibi iki mante ara_srnda zanginlaqir:

l) dilin daxili vasaiti hesabran yaranan sozlar;

.. - 2.)-!pqu dillordan golan s<izler, yani ahnma iOzlor [4S,s.l I I- 1321.

N.Mammadov A.Axundovla birga yazdrlr <Dilgiliyagirig> esarinda Azarbaycan dilinin Iii[at-tari.iUioin rrngini.g_masinden bahs edarak yazrr: <Dilin lilgat tarkibinin z"en!in-lagmesinin birinci ve esas menbeyini diln daxili ,rrrlti i.ititedir. Bu manbodan danrgarkan:

a) leksik yolla;b) morfoloji yolla;c) sintaktik yolla;q) kalka (yamsrlama i yolu

ahnmahdrr> [45, s.1 I l].ilo yaranan siizlar nezero

A.Qurbanov XX esr materiallarr esastnda Azerbaycandili li.igat tarkibinin zanginlagmesinin menbalarindan betrs et_miSdir.

A.Qurbanov <Miiasir Azerbaycan edebi dili>> kitabrnrn<Derivatologiya> b6lmesindo mtasir Azarbaycan adabi dililiifat tarkibinin zenginlegmesinin menbelorindon bahs eder-ken g<isterir ki. XX asrdo Azarbaycan edebi dili liilet tarki-binin zanginlagmesinde iki menbedon istifads edilniq va ha_zrda da bunlardan istifada olunur: birincisi, dilimizin daxiliimkanlarr, ikincisi bagqa dillorin vasitalari [39, s.a2g].

23

ibrahim Bayramov

Miiasir Azarbaycan edabi dili liifet terkibinin zengin-lagmasinin ssas manbeyini dilin daxili imkanlan togkil edir.A.Qurbanov odebi dilin liigat tarkibinin daxili imkanlar he-

sabrna zenginlegmasini iki yolla baq verdiyini gdsterir: birin-cisi, yeni sdz ve ifado yaradrlmaqla, ikincisi, dialekt ve qive-

lordan sdz va ifada gdtiiriilmekla 139, s.429). Miiallifin fikrin-cs, dilde yeni s6z ve ifadelarin yaradrlmast ile lii[et tarkibi-nin zanginlagmesi dijrd yolla: leksik yolla, semantik yolla,morfoloji yolla, sintaktik yolla baq verir [39, s.429-4301.

1978-ci ilda <Elm> negriyyahnda neqr edilan <MiiasirAzarbaycan dilil> (I cild) kitabrnrn <Leksikologiya> bdlme-sinda milasir Azorbaycan dili lilget tarkibinin iki yolla zen-ginlagdiyi g6starilir:

1. Miiasir Azarbaycar dilinin daxili imkanlan hesa-

brna;2.Ahnma stizlar hesabma [51, s.231].

Miiasir Azarbaycan dili liilat tarkibinin daxili imkan-lan hesabrna zanginlagmesinin irzii do miixtalif yollarla bag

verir:1 .Sdzdiizaitma;2.Azarbaycan dilinin oz s6zlorinden istilada yolu ila ya-

ranan sozlar;3.Sozlerin manaca inkigafi naticasinde yaranan sdzler;4.Umumxalq dili vo dialekt sdzlerindan istifada yolu ila

yaranan srizler:5.Kalka yolu ila yaranan s6zlar [51, s.231].

N.Xudiyev <Azerbaycan edabi dilinin sovet d6vrib)dars vasaitindo sovet d<ivrii Azerbaycan edobi dili liigat tor-kibini aragdrraraq, terminologiya, orfoqrafiya, orfoepiya,liilet tarkibinin inkiqah ile yanagt, miiasir Azerbaycan adabidili liigat tarhibinin zanginlegmasini da tadqiqata colb etmigva Azarbaycan edebi dili liilet tarkibinin iki yolla (l.daxiliimkanlarr hesabtna; 2.bagqa dillerdan altnmalar hesabrna)zenginlagdiyini g6stermigdir [3], s 150-151]. Eyni zamandanN.Xudiyev asarinin III faslindo (<Odabi dilin liigat torkibi-

24

ATarbaycan dilinin dialekt leksikast

nin daxili imkanlar hesabma zanginleqmasi)) dilimizin daxiliimkanlar hesabrna zanginlegmesinden, IV faslinda t<Odabidilin liilet terkibinin ahnmalar hesabrna zenginlegmasi>>) di-limizin bagqa dillsrdan kegan sdzler hesabrna zanginlegme-sindan, V feslinda (<Odebi dilin liigat tarkibinin rarclmoadabiyyatr hesabrna zenginlagmesi>) tarciime yolu ila odabidilimizin liiEat terkibinin zanginlagmesinden behs etmigdir[31, s. 150-370]. N.Xudiyev dilin daxili imkanlar hesabrnazenginlegmasi deyando yeni silzlarin yaranmasrnr, sdzlorinsemantik inkigafinr, adebi dili zanginlegdiren leksik dialekti-zimlari, kalka yolu ile adebi dili zsnginlagdiren s6zleri voAzarbaycan edobi dilinin zonginleqmesinda igtirak edan s6z-Iari nazarda tutur [31, s.l-s1-221]ve qeyd edir ki, <Odebi dilinzenginlagmasinde mana deyigkanliyino ugrayan s6zlarin, dia-lektizmlerin, habelo kalka yolu ila yaranan leksik vahidlorinva xalq dili asasrnda yaranmri bir gox sabit birlagmelerin harbiri, dilin daxili inkigafr bu amillerin rasir giiciindan va eha-tosindan as rdr> [3i, s.151].

Miiasir Azerbaycan edabi dili liilat terkibinin daxiliimkanlar hesabrna zanginlegmasine dair ilk monoqrafik vasistemli tedqiqat igini dilgiliyimizda R.i.lsrafilova aparmrs-drr [33]. Miiallif dolru olaraq dilin daxili imkanlannr asasmanbe. ahnmalarr komakgi manba hesab edir [33. s.8].

R.Israfilova dilin liifict tarkibinin daxili imkanlar he-sabrna zenginlagmasini yeddi qrupa bdliir ki, bunlar da a;a-!rdakrlardrr:

i. Azerbaycan dilinin <iz srizlarinden istifade yolu iloyaranan siizlar;

2. S6zlarin menaca inkiqatr naticasinde yaranan stizler;3.Umumxalq dili ve dialekt srizlerden istifada yolu ilo

yaranan s<izler;4.Terciime yolu ila yaranan sdzlar;5.Kalka yolu ile yaranan stizler;6.Ahnma sozlarden yaranan srizler;T.Sozdiizaltma yolu ila yaranan sdder [33, s.217].

25

ibrahim Bayramov

R.lsrafilova Azarbaycan dili liilet terkibinin zenginleg-masi yollanna bir daha qayrdaraq g<istermiqdir ki, mi.iasirAztrbaycan dili iki yolla zanginloqir. Bunlardan birincisi, di-lin daxili imkanlarr, ikincisi ahnma siizlerdir [51, s.230-231].Olave olaraq qeyd edek ki, R.lsrafilova son tadqiqatrnda di-lin daxili imkanlan hesabrna adebi dilimizin zanginlegmesin-dan behs edarek onun beg yolunu gdstarmig va buraya <tar-ciime yolu ila yaranan sozler>la <altnma sozlardan yaranans6deni daxil etmeyarek giisterir: <Azarbaycan dili daxili im-kanlar hesabma agagrdakr yollarla zenginlagir:

l.S6zdiizaltma.2.Azarbaycan dilinin <iz s<izlerindon istifado yolu ila ya-

ranan sdzlar.3.Stizlerin monaca inkigafi naticasinda yaranan sozler.4.Umumxalq dili ve dialekt sdzlerindan istifade yolu ile

yaranan s6zlar.5.Kalka yolu ilo yaranan sozlar>> [51, s.231].M.$iraliyev va M.Rahimov sovet ddvriindo Azarbay-

can adabi dilinin liifiot torkibinin inkigafindan, edebi dilinzanginlagmasindan bahs etmigler. Onlar da diger tedqiqatgr-lar kimi, odebi dilin zanginlegmesinin iki monbeyini g6stor-miglar va Azarbaycan dili materiallarr asasrnda bela qenaatagalirlar ki, Azetbaycan edebi dili liilat tarkibinin inkigafi vazenginlegmesi Azerbaycan dilini dz sdzlari, erab va fars dil-lari, rus dili ve rus dili vasitosi ila bag vermiqdir [78, s.2541.

Daha sonra adebi dilin zanginlagmssinde dilin daxiliimkanlannr asas menbo oldulunu qeyd edorek dilin daxiliimkanlar hesabrna d6rd yolla zenginlagdiyini giisterirlar:

l.Dialekt ve givalerden galan srizlar.2.Kiihna sdzlerin menalannrn geniglenmasi ile yaranan

srizlar.3,Mahsuldar gokilgilarin asasrnda yaranan yeni menah

sozler.4.iki vo daha artrq siizlarin birlagmasi yolu ila yaranan

sdder [78, s.254-259].

26

Azarbaycan dilinin dialekt leksikas,

Azarbaycan adabi dili inkigaf etdikce, onun liiEat ter-kibi zanginlagdikce genig, falsefi fikirler ifade ermak qtidratiartu. Onun liigat terkibindaki iglonen srizlerin bir qruppu di-lin daxili imkanlarr esasrnda yaranlr, xalq danrgrq dilindenva dialektlarinden sdzler (genig miqyasda) gritiiriiliir, qohumolan ve qohum olmayan dillarden sdzlar kegir.

Miiasir Azarbaycan edobi dilinin bele inkigaf prosesiayani qakildo gosterir ki, edebi dilimizin z:nginlagmasi ikimenba ila bafhdrr. Hamin msnbolerin her birinin da 6ziine-moxsus zanginlagme yollarr vardrr.

Biz de onenevi bolgiiden grxrg ederak bu qonaate gelirikki. miiasir Azsrbaycan adebi dili aga[rdakr menbe vs yollar-la zanginlaqir:

I monba: Azerbaycan xalq danrgrq dili.Bunun ozii de bir nego yolla 62 oksini taprr.a) morfoloji yolla;b) srntaktik yolla;c) semantik yolla;9) dialektlordon srizlorin kegmosi yolu ile;d)frazeoloji yolla;II menbe: Bagqa diller.a) areb va fars dillerinden kegan sdzlar;b) rus dilindsn kegen sozler;c) rus dili vasitasila Avropa dillorinden kegan s6zlor;9) Avropa dillarinden kegen stizler.XIX esrdan sonra, yen.i milli Azarbaycan dilinin for-

malagmasrndan sonra Azorbaycan edebi diline xalq damgrqdili oz miisbet tosirini daha da geniqlandirdi. XVI-XVIUasrlerda Qurbani, Abbas Tufarqanh kimi a$tq Seiri iislubun-da yazan gairler ve M.H.Vaqif kimi sanatkarlar tarefindenqoyulan anena XIX asrde M.V.Azundzada, Q.Zakir ve bag-qa Azerbaycan edibleri torsfindan davam etdirilmigdir. Buhadisa - odabi dilimiza xalq danrqrq dilinin tesiri 1920-30-cuillarda, elace do XX esnn 50-60-cr illarinde geniglanmigdir.

ibrahim Bayramov

Mehz bunun neticesidir ki, XIX esrin sonlartnda Azar-baycan odobi dilinda vaxtila igladilon, Iakin xalqrn artan tele-bahnr ddaya bilmoyan arab ve fars sozlarinin yerini xalq da-nrgrq dilini siiz va ifadeleri almrg, areb va fars dili Azerbay-can adsbi dilini zsnginlogdiren bir menbs kimi inkigafdanqalmrgdrr.

Azarbaycanrn Rusiya teraltndan iglalrndan sonraAzarbaycan edabi dilinin zenginlagmosinde ikinci menbenirus dili oynamafia bagladr. Bu, ham de Avropa s6zlarinin di-limize galmesi tigtin genig imkanlar yaratdr. Bu sahada Rusi-yarun markazlerinda tehsil alan, rus va Avropa madeniyye-tina yaxrndan belod olan Azarbaycan ziyahlanntn vo o ciim-Iadon milli metbuatlmlzln <i1k qaranqugu> olan <<Okingi,,

qezetinin, 1906-cr ilda nagra baglayan <Molla Nasrsddin>jurnahnrn bdyiik rolu olmu$dur.

Biittin bunlar xalq darugrq dilinin Azerbaycan adabi di-lina tesiri iigiin geniq imkanlar yaratdl.

Xalq da nrgrq dilinde 1'eni soz yaratmaq imkanlan ozrengarengliyi ile diqqeti calb edir. Belo s6zlerin adabi dile ke-gib onun liilet tarkibini zanginlegdirmasi dilimizin 6z qanu-nauygunlugu ile ba[ltdrr.

28

Azarbaycaa dilinin dialekt leksikast

MOASIR AZORBAYCAN ODABi DiLi LtidOTTaRKiBiNiNDiALEKTSoZLaRi HESABINA

zoNGiNLO$MOSi

Dilin inkigafi, zanginliyi camiyyrrin inkigafi ile iizvii ga-kilda balLdrr. Odebi dilin zenginle$mesi miixtelif monbelerhesabrna bag verir ki, bunlardan biri va baghcasr dilin daxiliimkanlarrdrr. Dilin daxili imkanlarr igarisinda dialekt ve 9ivoler xiisusi yer tutur.

Dialekt va qivalerde iglanan sdzlarin - dialekt leksikasr-ntn 6ziinomaxsus xiisusiyyatlari vardrr. Azerbaycan dili dia-lekt ve givalarinda qdim ddvrle balh siizlere rast galinir ki,onlar dilimizin miiayyon ddvrlarinde iqlak olmugdur. Haminsrjzler mtiasir adebi dilimiz iigiin arxaiklagmigdir. Mesalen,yd;trmaq, tuS, ozan, iriSmak va s.

M.$iraliyev yazrr: <Dialekt ve givalarimizin liiget ter-kibi uzun esrlarin mehsulu oldulundan burada Azerbaycanxalqrmn kegmig oldulu dovrlari eks etdiran stizlara tesadiifedirik. Qabilo, tayfa dtivril ile bagh bir srra tayfa adlanna,qohumluq elaqolarini bildiren sozlara indi da diatekt ve give-larimizin liilat tarkibinde rast gelirik> [55, s.325]. Eyni za-manda <Dialekt va givalerimizin liifiet terkibinde ndv anlayr-grnr bildiron sozlarin iimumilegdirici anlayrglan bildiren soz-lara nisbeten goxluludur. Maselan, edabi dildo yafus anlaytgtnr bildiran iimumilegdirici 7ajr,r siizii iqlenirsa, dialekt va gi-valarimizde bunun biit0n ndvlari qeyd olunur, meselan: l) ajyaEry; 2) dolu ya[rS; 3) gulsad ya{rS; 4) srsdr yagrq (Mu[)Yazda kotana qogulan dkiizlarin slrasrnl bildiren adlar belagristarilir: birinci ciit: xarazan, ikinci ciit: qaraqays, iig:d.nc:icij.t: hdriik (Bot.) ve s.> [55, s.324].

Dialekt s<izlarin dilin milliliyini qoruyub saxlayr. (Herhansr bir dil onu yaradan xalqrn tarixi ile srx suretde elaqe-dadrr. Mehz buna g6ra do dilda, onun liilet terkibinda bu ve

29

ibrahim Bayramov

ya digor xalqrn tarixini, yadellilera qargl miibarizesini, adet-onenalerini, mai$et torzini ve s. aks etdiren yiizlarca soz var-drr. Bu cahatden dialekt va giveler daha zengin materialamalikdir, giinki dialekt ve givolarde qedim dovrlerin izleri,arxaik s<izlar edabi dila nisbaten uzvn zaman qorunub saxla-nrr. Digar terofden, dialekt leksikasr bagqa dillorin tasirinaaz meruz qahr, 62 <saflrlrnu> demak olar ki, miihafize edibsaxlaya bilir) [53, s.197].

Odabi dilimizi zenginleqdiren dialekt s<izlerin iislubi ro-luna da toxunulmugdur. O.Demirgizada yaar: <.. ,scizlerda(dialekt sdzlarinaa - i.S.) bela qanunilagmiq hiidud (fonetikve morfoloji dialektizmlardo olan orfoqrafiya ve qrammatikqaydalar kimi - I.B.) daha gox garti vo qeyri-miieyyen oldu-lundan qargrlrqh tasir dilin lii!at terkibinda daha gox bag ve-rir ve giva sdzlerinin hesabrna sinonimlarin miqdarr artrr veya sinonimlar meqamrnda give sozlarinin igledilmasina yolveriimir.

Bela bir cahati de qeyd edek ki, adabi dilde igladilansrizlsrin, hatta acnabi-ahnma sozlarin iimumi adebi dildendanrqrq diline vo onun milxtelif qollanna keqmasi imkanlan,xiisusen indiki geraitde, daha goxdur; buna nisbatan lohca,dialekt va qiva s6zlerinin adebi dile kdgiiriilmesi iigiin keganosrlara nisbeten (XX esrdan avvelki asrlar nezerde tutulur -I.S.) inai gorait daha olverigli olsa da, hamin sdzlarin iimumiadabi dila kdgiiriilmesi getdikce ciddi gartlar asasrnda meh-dudlagrr. Bela hal tamamila qanunidir; odebi dilin bu ve yadigor sahasi her cehetden formalagmrqsa, onun sonrakr inki-gaft ila bafih olaraq danrgrq dilinin lahcs, d.ialekt vo ya givakimi qollaundan bu ve ya diger dil vahidini alb iglatmakiigiin ciddi $artlerle qargrlagdrgrmrz halda, edabi drlin halaformalagmamrg va yaxud yenice formalagmrg bir sahesininyaradrlmasrnda ve ya tam formalagmasrnda bela qollardannisboten daha genig dairde istifadeya yol verilir)) [20, s.88].

Bedii asarlardo ister yazrgrnrn dilinda, istorsa da suratlo-rin dilinde dialekt sdleri igladilir. Suretlarin dilinde iplodilan

30

Azarbaycan dilinin dialekt teksikast

dialekt s<izlari esar€ yerli kolorit verir, obrazln di.inyagd i_giinii, saviyyasini, diigiinca tarzini miiayyenlagdirir. Bu fuzle_r.in bir

-qismi adabi dile gatirilir. qiinti-dialetr rc siu.L.i*r-dr l$ledllon bela sozlera odabi dilin ehtiyacr vardrr. A.Asla_

nov bedti asarlorde dialektizmlarin yeri mesalasini izat, eOe._kan yazrr: <. . .odabi dilin liigatce zenginl"g-rsinJ"

-airi.ttt"_

nn da mtiayyen rolu vardrr. Dialektlarda olan bir qox sdzlaredabi. dila daxil olur, iimumiglek sdzlare gevrilir inil .a"Uidilimizdo igletdiyimiz, ilpm, qaysaq, va{am, va[amlamaq, ra_raca ye s. kimi sozler vaxtr ila yalnrz mtiayysi dialektJ aidolunubdur. Sonralar iso motbuat ve Ueaii' aserfai-r^rilriUadabi dila daxil olmugdur> [3, s.61].

. ..T.Ofendiyeva dialektlori Azirbaycan odabi dili liigattarkibinin zenginlegdiren asas menba il.rub

"t-ry.rrk-b"1,qellgle galir ki, miiasir dilimiz iigiin dialektler artrq liigattarkibini zanginlegdiron osas monbe kimi grxrq etmiil ir4ifndil form-alagdrfr d6vrda diaektlardon an vacib ,, iurutt.,;!1 ve. 1!!{s1 arrrq seeitib liiler tarkibina daxit edilmi-edir[2,3] i.:1.50] Miiasir_ Azerbaycan edabi dili zaneinla$Jiien val$laKllllK qazanan dralekt sozlarini T.Ofandiyeva Serti dialek_tizm.ler adlandrrrr: <Odebi dilimiza tegiU saUittasmii altt_tizmleri gerti dialektizmlor adlandrrmaq olar. Masal-an: ,ry-nSan, m rkii, usqa, iirkak, ark, iSarmaq, totuq, vi)qar, ilqar,qaytq, burma, barli-bazakli, 1tilsmak, ilaqarinhq,' stittimak,girda, giilaS iizl , EmtSmaq, duruS ve s. Bu-s6zlar vaitile dia-lektizm olmug, lakin biitiin xalq tarafindan qobul edilendanbari adabi dilin ssrencamrna kigmigdir. Olbatto, bunlannadebi dilo kegmasi badii iislub varitosil. miimkiin olmusJur.Bu va ya diger senatkar torefindan mtiayyan tistuUi maqamlabaflr badii asare- gatirilmig bu dialektjzmlar get-gedo 'bediidilde iimumi gakil almala baglamrgdrr. yeni diler lazrgrlarrnoa

_ usubuna kegmrg, sabitlegmiq ve xelqilaqmigdir> [23,

s. 1551.

T.Ofendiyevanrn v qar, ilqar sozlartni edabi dilimizizenginlaqdiran dialektizm gritiirmasi dogru deyil. Qiinki vii_

31

ibrahim Bayramov

qar ereb mangali siiz olub <62 heysiyyatini, menliyini yiiksaktutmaq; tamkin, agrirq, ciddiyyst, bagrucahq> menaslnl bil'dirir [4, I c., s.379]. ilqar isa ereb dilinda iqlanen <r/4ar> so-

ziindan emelo gelmigdir [5, II c., s.386] ve sas ferqlagmesi(dissimilyasiya) fonetik hadisesi noticssinda <iqrar> <ilqar>formasrnda adebi dilimizdo sabitlaqmigdir. Dialektlarda ise

<h<irmet> menastnda iglenir[5, II c,, s.386].

Miiasir Azarbaycan adebi dilinin inkigaf prosesi, liiEatterkibinin zenginliyi siibut va tasdiq edir ki, dialekt ve giva-

larden galan sdzlarin dialektizmlaria miihiim ve avazedil-

mez rolu vardtr.Dilimizin tarixi, onun miiasir ddvrdaki veziyyati, inki-

gaf prosesi gdstarir ki, sdabi dilimizin milliliyinin qorunubsaxlan masrnda, yersiz altnmalarrn dilimiza galmasinin qar-gsrnrn alnmasrnda esas yeri dialekt vo givalarimizde iglenon

sdzler tutur.Miiasir Azerbaycan adabi dilinda rast galdiyimiz bir

gox terminoloji saciyya dagryan s6zlara yalnz dialektlerimiz-de rast gele bilerik. Bu baxtmdan skinqilik, maldarhq, bos-tangrhq, bafgrhq, ipekgilik ve s. sahalere aid kifayat qadar

s6z va ifadelor dialektlerda iglenmokdadir. Bele sdzlar tasor-

rtifahn ayrt-ayn sahelerindrki alat va i9 proseslerinin adtntve onun hissolarini gox daqiq va incaliyi ila eks etdirmekleyanagr, ham de yrfcamhq, lakoniklik yaradtr. Mehz, edabidilin zanginlsgmasina yaxrndan kdmek eden yazrgr .va gairlarbela bir manbaya goz yummamalt va casaretle hamin men-bada iglanon stizlari gdtiiriib bedii dila gstirerak ona igloklilikxiisusiyyeti vermalidirlor.

Azerbaycan edabi dilinin zenginlegmesinin bir qolunutegkil eden biitiin dialekt ve givelar eyni ahemiyyate malikdir.Yeni bu prosesde bir-iki dialekt yox, dilin biitiin dialekt vegivolori igtirak edir, adabi dils s<iz va ifadalar verir. Bela ki,ager atgrhqla balh edebi dil iigiin gerekli olan soz va ifadalerasasan Qazax-Qarabag dialektlerinden galirsa, neft va daniz-gilikla bagh s6z va terminlor Bakr dialektinde, baggrhqla

32

A zarbaycan diliain dialekt leksikast

bagh s6z va terminler Quba dialektindan gelir. Bela s6z vaterminlar ii9 yolla adebi dilimize galarek vetandaghq hiiququqazant:

I .Badii iislub vasitasile;2.Elmi iislub vasitesi ila;3.Publisistik tislub vasirasila.Bu baxrmdan mtasir Azerbaycan adabi dilin liiEer tar-

kibini zanginlogdiran agagrdakr dialektizmlar daha saciyyavi-dir.

Axtarma. Bu soz Fiizuli, Xagmaz, eusar givalerinde<crizlii pendir> manasrnda iglanir Il l, s.l7].

B.Ohmedov yazl: <<...bezi rayonlarda (meselen, Fiizulirayonunda) i.izlii pendiri bela adlandrrrrlar. Borgah darasin-de har ciir t2lti pendira yox, motalda saxlanrlan va i.istiinosoE siidji tokiilmiig pendire axtarma deyirlar (sogsiidii soful-ma erafasinde safrlan on yalh siiddiir). Belo pendiri aziz qo-naqlar iigiin bagqa motallarrn arasrnda gizladir, sonra taprbse-gmak rigiin axtang aparrrlarm-rg. Adr da buradandrr> [)4,s.351.

Aroy. Paltar sabunla ve yuyucu maddelerle yuyularkengirkli su emala gelir. Dialekt ve givalerimizda <eirkli su>yuifado edan (aroy) s6zii vardt. Aroy sozii Genca dialektinda,Qerbi Azsrbaycanrn Zsngibasar qivasinda <paltar yuyulduq-dan sonra qalan girkli su), (murdar su)) monasrnda i$lonir[1 1, s.26]. Bu siiz eyni menada G6y9a givelarinde da iqlenir.

<Azarbaycan dilinin izahh liifiat>rinda bu s6z mahalli(dialekt - i.B.; soz kimi ham oro, iam do aroy formasrndaverilir va <paltar yuyulduqdan sonra qalan girkli su>, <gir-kab> manalar dagrdrgr g<istarilir [4, I c.. s.124],

Arsala. Oti yeyilon heyvanln ayn-ayn ozalarr vardrr.Onlardan biri da budun agagr hissesidir. Miiasir Azarbaycanedabi dilinda hamin hisseni adlandrran xiisusi stiz yoxdur.Hemin hisseye ya bud deyi)ir, ya da budun agalr hissasi,Halbuki Qazax dialektinda, gemkir givasindo <heyvan bu-dunun agagr hissasi>> menasrnda iglenan <<arsala>> sdziiL vardrr

33

ibrahim Buyramov

ki [1], s.26], edabi dile gatirila biler. Arsala sdzi hamin ma-nada Gdygenin Qembarek givesinde hem de asala fonetikformasrnda illanir [1 1, s.26f. Arsala sozii eyni menada Goy-genin Qembarek givesina daxil olan Toxluca kandinda iqlan-migdi. 1964-ci.i ilda nsgr olunan <Azarbaycan dilinin dialek-toloji liilso>inde arsala s6ztiniin <ati yeyailsn heyvanrnbudu> menasrnda iglandiyi gdstorilmigdir [10, s.41].

Agqara. Azsrbaycan meigatinda igledilan siizlarden biri(a$qara) s6ziidiir. Azerbaycanrn milli xdroklerinden biriolan agrn yanrna bir qayda olaraq agqara qoyulur. Mahz ele

buna gdre da <agqara> sdzii edebi dilimizde 6z yerini ala bil-migdir.

ASqara Oprz givesindo <xurug, plovun qarasr) mena-srnda iglenir I l, s.27].

Asqara sdziniin sinonimi kimi Bakr, $amaxr dialektla-rinda, lsmayrlh, Kiirdemir, Mingegevir, Salyan givalerinde(xuru$) (plovda) manastnda qara s6zii de iglanir [ 1,s.278].

<Azarbaycan dilinin dialektoloji liigetDnin 1964-cti ilnegrinda <qara> sdztiniin Bakr, gamaxr dialektlarinda va ls-mayrlh givesinda <plovda yeyilen ve miixtalif qeylarden ha-zrrlanan xunr$) menaslnda iglondiyi gosterilmigdir [10,s.1121.

B.Ohmadov asqara soziniir. etimologiyasr haqqrndayaar: <Agqara plovun iistiina qoyulan xurugu bildirir. Birin-ci (yeni <a9> s6zii) plov menasrndadrr. para komponenti iseqovurmaq sdziiniin tahrif olunmug formasrdrr. Demali, ay-qaru etimoloji baxrmdan <plov qovurmasr> (plov ilgtin ha-zrrlanmrg qovurma) demakdir. Burada qara sdziiniin renganlamr ila alaqasi yoxdur> [2a, s.38]. lqqcra soziiniin ikincikomponenti qara hem da ayrrlqda Bakr, $amaxr dialektle-rinda, Ismayrlh, Kiirdamir, Mingagevir, Salyan givalorinds(xurui> (plovda) manasrnr bildirir [1 l, s.278].

Atrlama. Sarinlogdirici iqki kimi su ila qatlErn qarrgrgrn-dan haarlanan mayeden istifada edilir va bu sarinlagdiriciigkiyo bezen ayran, bazan da ovduq deyilir. Oslinde ayran ve

34

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

ovduq ayrFayn igkilardir. Ayran <ya!t alnrb su qangdrnl-mlS qatlq) menasrndadrr [4, I c., s.78]. Ovduq isa fars mon-gali sdz olub, (€yran) menasrnr bildirir [6, III c., s.432]. veayran s6ziiniin sinonimi kimi igledilir. Ayran ham da noh-reda

_

galxalanmrg qaymaltn yalr ahnandan sonra qalan a!rangli mayedir. Bu siizlarin miiqabilinda Gadebay givasinde-,

$aki dialektinde suya qat mr$ qatrq manasrnda iglenan arr-lama sozi igladilir. Bu soza eyni manada Qorbi Azarbayca-nrn Griyga givalerinde rast galinir.

<<At ama>> siizii <Azerbaycan dilinin dialektoloji lti-get>inin 1964-cii il negrinda <atlama> fonetik formasrnda<avdr!>, (suda galmmt$ qatlqD menaslnda Qazax dialektin-de, Qabela, Kalbacar givelsrinda ilandiyi gtistarilir[10, s.43].2007-ci ilde na$r olunan <Azarbaycan dilinin dialektoloji lii-fati>>nda bu sdzfin yalmz Gedabey givasinda vo geki dialek-tinda <ovduq> (su ila qatrlrn qarrgrlrndan hazrrlanmtg serin-logdirici igki) menasrnda iglandiyi gdstarilir [1 l, s.2E].. Qatrq-la suyun qarrgrlrndan emala gelen sarinlegdirici igki anlamaadlanrr va maigotimizde iglanir. Odebi dildo iglatmaye ehti-yac duyulur- Atiama sdzii izahh l;J|gttda athma formasrnda<su qatrlaraq duru hala salnmrg qattq), (ayran) kimi izahedilir [4, I c., s.141]. Messlan: Yayrn atlamau,qrym umact,(Atalar sdzil).

Avazrmaq. Bu sdz Bakr, gamaxr dialektlarinde, Kiirde-mir givssindo <<avaz.maE>>, Gance, Qazax dialektinde, Gode-bay givasinda ((avaztmax)) fonetik formalannda igbnir va<rangi qagmaq>, <<solmaq>>, <soluxmaq> menasrnr bildirirI l, s.29]. 1964-cij ilda negr olunan <Azerbaycan dilinin dia-lektoloji liigeti>nde bu sdziin yalmz Ganca dialektinda iglan-diyi gostarilmigdir [0, s.15]. <Azerbaycan dilinin izahhliigatrinda gosterilir ki, avazrmaq <rengi qagmaq)), (rangisolmaq> kimi menalar ifada edir [4, I c.,s.29].

Calalzada Damirovun avaztmt$ sifatina bax& (S.Rahi-mov).

35

ibrahim Bayramou

B.Ohmadov yaar ki, ava^maq s<iziiniin asli a! kalmasr

ila baghdrr, ag rong bildiror: sifetdir, az siizii ise miqdar bil-dirir: apaz (yeni azca a[) sozii -r qekilgisi vasitasila 6ark-r-mak qalibi iizre fels gevrilib <rengin azca alarmast>> demek-dir [24, s.6]..

Ayranagr. Miiasir Azorbaycan dilinda dovla s'dzii igla-

dilir va bu <ayran, gdyerti va diiyiidan biqirilen xorak> kimiizah edilir [5, Il c.,s,122]. Bu soziin sinonimi kimi dilimizdaayrana$ s6zii de igladilir. <<Azsrbaycan dilinin izahlt lii-fsti>rnda ayratafl dialekt s<iziiL kimi verilir va ayrangilo soziila eyniigladirilerak <ayranda bigirilen ag > kimi menalarrndl-rrlrr [4, I c., s.78]. Oslinde (ayrana$D) soziiniin menast diiz-giin verilmayib. Bela ki, ayranay siizii iki komponentdanibaratdir: ayran ve ay. Bu s6ziin tarkibindaki a.y sozii qadimtiirk dilinde xtirek manastnda iqlenir. Mehz ayranagt (ayran-

dan haarlanan xorak) manasl verir. Amma tlmumilikda ay-ranay <<ayranda bigirilen aq> demak deyil. <Ayranagr> <ay-

randan (hem de qatrqdan) gdyorti ile dnyiiden bigirilonx6rek> demekdir. Al,ranay dialekt sozti kimi Qerbi Azer-baycanrn Albaba, Zengibasar qivalarinda [1 l, s.31], eleca da

Goyge givelerinda <dov[a> sdziiniin sinonimi kimi iglanir.Malu ayranay dialekt s<izii kimi adabi dilin liifet tarkibinizanginleqdirir va artrq maigatimizda genig qskilda iqladilir.

Axtagr. Barda qivasinde islanan axtaq <heyvanlart ax-talayan adam> menasrnr ifada edir [11.s.17]. <Azarbaycandilinin izahh liigetir>nde bu siiz <at ve bagqa heyvanlart axta-Iayan adam>> kimi izah edilir [4,I c.,s.151].

Axtaq axta s6zii asastnda amalo galib. Axta <<erksklik

vazilari kasilib grxardrlmtg, xayast burulmug> manasrnr bildi-rir [4, I c., s.150].

Axta sozii ila baph B.Ohmadov yaar: <<Axta, fars dilin-da de iqladilir va mesder lormast da (axtan) var. Ona gdro da

onu alrnma hesab etmek ilk baxrgda tebij gtiriintir. Ammabizim dilimizda da (Azarbaycan dilindo - I.B.) onun masdarformasr olub, dzti de I ila (agtarmaq) yazrhb. Qaynaqiarda

16

Azarbaycan dilinin dialekt leksikas.

bu kelmenin burmaq (qabaqlar heyvamn miivafiq orqanlnlburmaqla erkakliyini mahv ediblar), urmaq, kasmak, yar-maq, iqini bosaltmaq kimi bir negs menasr qeyde ahnrb. Axtasciziiniin qadim va asl (harfi) manast ((astar tarafi iiz tarafa ge-virmak> demakdir> [24, s.35].

Alacalanmaq. Bu sriz Qarbi Azarbaycamn earakilsa(Sisyan) givosinde alacallammar fonetik formasrnda iqlanirva <btiytimak, geniglonmak> (g6ze aid) menasrnr ifade edir[1], s.18]. Alacalanmaq qorxu, vahima, heyacan neticasindag6zda amala golen deyigikliyi eks etdirir. <Azarbaycan dili-nin izahlr liigeti>>nda alacalanmaq (ala-bula reng almaq,ala-bula olmaq. rengarang olmaq> formasrnda iglendiyi gtis-tarilir [4, I c., s.86].

Verdiyevin giizii alacalandt, dili s6z tutma& (Mir Calal).Alapaga. Bu s6za Azerbaycan dilinin kegid givelorina

daxil olan Agdag qivasinda rast gelinir. Alapaga Aldag giva-sinde <paganrn arasr a! at)) menasrnl bildirir Il l, s.20].

<Azsrbaycan dilinin izahh liifioti>ndo g6storilir ki, a/a-paqa si5zt (pagaslntn arasr a! kehar ve ya kiiran at)) mona-srnr ifado edir [4, I c., s.85], <Koroflu> dastanmrn obrazla-rrndan biri olan Gizir ollu Mustafa boyin atrntn adr <Ala-paga>drr.

Alapaqa siizii <qangrq rengli, ttikiiniin bir hissesi a!, obiri hissosi bagqa rengde olan> manasrnda iglanan alal4,l, c.,s.82] va <badenin ve ya ik.i qrgrn arasrndakr hissosi> menasln-da iglanen fars mangeli paga [6, III c., s.489] sozlerinin bir-lagmesinden amala galmigdir.

Albuxara. Albuxara miiasir edobi dilimizda geni$ Irkil-do iglanir v? artrq iimumi$lek sozlarimizden biridir. AlbuxaraAzarbaycan dialektlerin.in canub qrupuna daxil olan Tebrizdialektinda <gavalu, <ba.laca gavah>> manastnda iqlenir Ii1,s.21; 42,s.203).<Azerbaycan dilinin izahh liigoti>nda albu-xara <qurudulmug Buxara gavahsl> kimi izah edilir [4, I c.,s.871.

37

ibruhim Bayramot

ISagnd] yerda aylaSib at do{ramafia, magzibadam, ba-dtmcan, albuxara tamizlamaya masfiul idi (O.Haqverdiyev).

Fikrimizce, albuxara qsdlm Azarbaycan dilinde <qrr-mrzr> menaslnda itlanen al srizii ila Buxara sdziintin birlag-mesinden yaranmrgdrr.

Ahgma. Bu sdz Qazax dialektinde, Afidam, Cebrayrl,

$emkir, Tovuz givelerinda <bir nega adamrn garikli (qcyun,mal ve s.) miiayyan bir geyi ahb bdliigmasi>> menasrnda igle-nir [1 1, s.22]. Mesalan:

lBaxti:l Ay balam, manim 6z atint ola-ola niya qoca

inaya ahsma olum (S.Rohimov).Alryma 1964-ci ilde noqr olunan <Azerbaycan dilinin

dialektoloji liifati>rnde [10,s.33], <Azarbaycan dilinin izahhlii[etil>nde [4, I c., s.92] <bir nege adamrn gerikli qoyun ve yamal kasmasi> menasrnda iglendiyi gdstarilir.

Alrsma Qarbi Azsrbaycan givelerinda da hamin mo-nada iglenir.

Anadil. Qazax dialektinde anadil <<qtg adr>> menasrndaiqlanir I l, s.23]. 1964-cii ilde nogr olunan dialektoloji liigat-de anadil <gdzel sesli bir qug> kimi izah edilmigdir [10, s,36],

Qarayau mesasinda anadil adh bir qus var.

Manim sevdah qalbimtak aulmtsdtr ayagtndanYolum d Ssi)n Salahlrya, o qabira diz Edkilm bir daAnam Mahbubu yad ila tipilm so$un yanafimdan.Aman tale! Na miihnatmiS onun dardi, manim dardim...Bahar faslinda ayr dr Ez g 16z budagrndan

(S.Vurgun. Segilmig asarlari, I c., 1976, s.283).

Anac. Bu soz Quba, $amaxr dralektlorinda, ismayrlL 9i-vasinde anac, Genca, Qazax dialektlarinda, $uga givasinaanaq formastnda iglanerak <qocalmrq, qartalmrg toyuq> me-nasrnr bildirir [10,s.36]. Anac miasir Azarbaycan edebi dilin-de heyvanlara aid olaraq <defelarla bala dofiub, yaxud bala

38

Azarbaycan dilinin dialekt Ieksikasr

yetigdirib qartalnx$>), <iri, yeke, giiclii, qiiwatli>) manalannlbildirir [4, I c., s.106].

Govgril givasinde aza,s fonetik lormaslnda anac sdzii,<her igdan baq grxaran, her biclik va amel bilan> manasrnrbildirir [1 1, s.24].

Armax. $emkir givesinda iglanen armax s6zii <haves-kar, havesli>> manalannr bildirir [1,s.26]. 1964-cii ilda negrolunan dialektoloji li.ilatde armax <<xoSlayan, seven, hovas-Ii>> kimi izah edilmigdir [10, s.40].

Aflandrrma. Azarbaycan dilinin etnoqrafik ieksikastnadaxil olan leksik vahidlardan biri da atlandrrma sdziidiir. Bustiz $emkir givestnde atdandtrma formasrnda <kand toylann-da atlrlar ata minan zaman zutna ila gahnan hava (marg)>manasrnda iglanir I l, s.27). Atlandrma <Azarbaycan dilininizahh liigeti>>nda <Kond toylarrnda galini bey evine apar-maq iiqtin ata mindirdikde va athlar ata mindikda zurna ilegaltan havantn adt>r 631x511d3 iglandiyi g6sterilmigdir [4, Ic., s.141-1421.

B.Ohmadov at landtr ma stiziiniin etimologiyasr baredayazrr: <Kegmigda gelini atasrnrn evinden er evine atla aparrr-drlar. Buna <<galin allando> deyirdiler. Hamin marasim zur-nada ifa olunan xiisusi hava ilo mtigayiet edildiyinden, mu-siqi havasr da atlandtrma adlandrrrlmrgdrr. Indi mena bir qa-der dayiqib: golini maqrnla apanrlar, lakin havamn adr yenea t landtrma kimi qalmaqdadrr>> [24, s. 33].

<Atlandrrmo havasrnrn adr indi <Va!zah> adr ileadlandrrrhr. Ancaq <atlandrrma> s<iziindo millilik daha qa-banq gekilde oziinii gtistarir.

Ayaqgr. Miiasir dtivrdo miiessise ve teqkilatlarda kur-yer vozifasindo igloyanlar var. Onlarrn vazifesi igladiyi mtias-sise va tegkilatlartn sanedlarini lazrmi tagkilatlara qatdtrmaq-drr. Kuryer meniece lransrz diline mensub olub <idaro ka-

frzlartm aparrb paylayan i$gi,) menasrnt bildirir [6, III c.,

s.1211.

39

ibrahim Bayramo,

Dilin milliliyi esason lii[et tarkibinin dz sozlerinin gox-lugu ila ba[hdrr. Azarbaycan dili do diinyanrn zrngin dille-rindon biridir. Bu baxtmdan kuryer s6ziintin qangrh[r kimiva hamin menanr ifade eden dialekt te givolerimizde ayaqgtsozii vardrr. Ayaqq <<idarada miieyyen kafrz ve ssnedloriapanb getiren, miieyyen ig icra etmak iigtin g6nderilanadam>> manasrnr bildirir. Masalan:

idaranin dydqq$t qaQaraq $irzada yannlasdr (M.ibrahi-mov) [2, s.70].

Ayaqq ayaxqi ve ayaxQ, formalannda Lenkaran, A!-dam givelerinda (qapl-qapl gazib mal ahb satan, qorqir> [0,s.25], Lankeran ve Berda givelerinda (xeyirde ve qarda xid-mot edon adam> [10, s.25], Salyan givesinda ve Qazax dalek-tinda <idare xidmatgisb> [10, s.25] menalarrnda iglanir.

<Azarbaycan dilinin izahh liigeti>>nda ayaqq hamdialekt,ham do kiihnelmig s6z kimi (qapr-qapr gezib mal sa-

tan adam>, <garg > ve qadim sdz kimi <kegmigda qedeh gaz-

diron, garab paylayan>, <<saqi> menalan ila yanaqr, <ka!rz-paylayan,kuryer)) monasrnda iglondiyi gtistorilir [4, I c.,s.72j. Ayaqq stizii haqqrnda M.$iroliyev yazrr: < Malumoldulu iizra ayafigi s6zi de arxaik s<izlerdon olub, menasrnrget-gede daraltmrgdrr. XI asrde yazlmrg MahmudKag[arinin liiletinde ayaqqt formasnda bu s<iz gildan qab-qacaq qaylran, kuzogi menasrnda iglenir. Azarbaycanda so-vet hakimiyyetindan ewel isa ayaqgr sozii iki mandda iglan-migdir: I)qapr-qapr gazib mal aLb satan;2) xeyirde ve gerde xidmat eden adam. Hal-hazrrda isa bus6z manasrnr daraldaraq ancaq idara kuryeri menasrnda igla-nir> [55, s.340].Bu baxrmdan kuryer sdziinii aya qq sdzlj tam ehataliyi ilaevaz eda bilir ve bu s6z adebi dilimizin liigat tarkibini zengin-lagdiran dialektizmlerden biridir.

Balan. Bu sdz dialektizm kimi <Azarbaycan dilininrzahh liifatir>nde aksini tapm-rg va <da! d<igiinde tala) menast

Azarbaycan dilinin dialekt teksikas,

verdiyi gdstorilmigdir [4, I.c.. s.2451. Balan sozi.ina gifahi xalqedebiyyatrnda rast galiik.

Eyuaz Korofiluynan barabar qoyunlan hayladr, balandanasrrdr (<<Koroplu> dastanl).

.. . <Aabn> sdzii coErafi termin olmaqla Azarbaycanrn di-linin Gance, Qazax dialektlarinda, gamkir, Tovuz givalarin_de, Qerbi. Azarbaycanrn earakilsa givesinde <da! aqrrrmr>monasrnr ifada edir [1 1, s.49]. <<Azerbaycan dilinin-dialekto_loji liifeti>nin l96zt-cii il nagrindo balan sdz;irnin yalnlz ea_zax dialektinde iglandiyi va <dalrn ddgiinden bagliyan xrrdaa$rnm) menasrnr. bildirdiyi g6sterilmiqdir [10, s.69].

Balan sbzi ham de Azerbaycan dilinin Borgah dialek_tinda ve Cabrayrl givasinde <hrindiir yer, tapeD monasrnda i9_lenir I l, s.50].

Fikrimizco, balan sdzi cofrah termin kimi adabi dili-mizdo iglanmak hiiququ qazana bilar.

Bofazdagmaq. Kand tasarriifatrnda bir nego termin varki, xalq danrgrq dilinden, dialekt vo givelardan gdriiriilmiig-drir ve Azerbaycan adabi dilinde igleklilik hiiqiqu qazan_mrqdrr.-Bu da onunla bafhdrr ki, dialekt ve qiveiarie iilanensdzlar ifadanin daha daqiq vere bilir va goxkomponenili ter-minlarin iglanmasinin qar$lstnl ahr. Dilimizde' taxrla aid<siinbiillanmak4 <aiinbiil glxarmaq erofasindo olmaq> ter_mini igladilir. Birincisi, <<siinbrillanmak>> ayrr bir pioseslabaglr olur, diger terafden <siinbiil glxarmaq erafesindaolmaq> goxkomponentli termindir. Azarbaycai dilinin Fii-zuli givasinde <<bo$azdasmax>> s6zii vardrr [l 1, s.60]. Fikri-mizca, taxrlm <siinbi.il grxarmaq erefasinde olma!>rnr bildir-mak lgtin <bogazdagmaq> sdziinii gritiiriib adabi dilimizdeigleda bilarik. Bele ki, bogazdasmaq fikrin daqiqliyina dahaimkan yaradrr.

Boylu. Miiasir Azarbaycan dilinda hamile sozii iglanir.Bu sriz mongaca orab diline mansub olub <hamilalik vaziyye-tinda olan>, <ikicanh, bovlu, boyu- dolu> manalannda igla-nir [7,IV c.,s.355]. Hamila s<tztiniin qangrhlr kimi Soki dia-

41

ibrahim Bayranov

lektinde, Alcabedi, A[dam, Barde, Yardrmh [11,s.62], elaca

da Qarbi Azarbaycantn G<iyge givalerinde <boylu> siizii igla-

dilir. Bu sriz <Azerbaycan dilinin izahh liigstir>nde danrqlqdiline mensub sdz kimi eksini tapmrgdrr [4,I c., s.303]. XalqdamErq dilinda <ikicanhhq,hamilelik> menasrnda iglensn

boyluluq [4,I c., s.303] ele boylu stiz0 esastnda emala

gelrni$ir. Boylu sdzinda Azarbaycan dilina maxsus sozlora

verilan xiisusiyyatler tam aksini taprr. Mehz bu baxlmdanhamilo s6ziiniin avazita boylu stiziiniin igladilmasi dilimizinham zenginlagmasina, hem de tamizlonmesina xidmat ede

bilor.Buliur. Miiasir Azerbaycan dilinda <yarma) stizu var-

dr. Yarma <dingde doyiilmiig den>, <yarmadan bigirilmig sr-

yrq xdrek> menastnda iglanir [5,II c., s.505]. Lakin iri daneliyarmalar da vardtr ki, buldadan altntr ve bu, 1'armadan ta-

mamila farqlenir. Bu ciir yarmalar Qarbi Azarbaycanrn A[-baba, Qarakilsa givalarinde bullur adlandrnlrr [1 1,s.66].

Bu$ur iraq-tirkman lehcesinda bur{ul formasrnda iglenir

[31a., s.350]. Miiasir ttirk dilinda de bu$ur t\pli yarmalar ge-

nig istehsal edilir va bele yarmadan Azerbaycan meiqatinda

istifada edilir. Buna gdre da bu$ar sdzii miiasir Azarbaycan

dilinin liilat tarkibini zenginle$diren sdz kimi dilimizda igla-

dila biler.Burxac. Azerbaycan dilinde miixtalif hidroterminlor-

dan istifade edilir. Bu hidroterminlarin bazilari goxkompo-nentli s6dardan ibarat olur va bu da Azerbaycan dilinde ter-minlero mexsus xiisusiyyetlare uygun galmir. Azerbaycan di-linda gayda su miixtelif formalarda axtr: gah yavag, gah sii-ratlr. Siiretli axan yerlera <gayda suyun iti axan yeri>> deyilir.Halbuki Azarbaycan dilinin $amkir givasinda [1 1, s.67],elace da Qerbi Azarbaycanrn Gdyge givaierinda bu, burxactermini ila ifada edilir. Mallz burxac sdzii hidrotermini kimiedobi diiimize getirile bilar. Burxac <burulmaq>r sozii asasrn-da yaranmrgdrr.

42

ATarbaycan dilinh dialekt leksikast

Biilma. Miasir Azarbaycan adabi dilinde nalbeki sdziigenig $akilde iglanir. Nalbaki (stakan, hncan altrna qoyulanmiixtalif dlgiilii gini ve ya qiiga qab> menasrnr bildirir [ 6, IIIc., s.465]. Bununla yanagr Azarbaycan dilinin Gance, Qazax,gaki dialektlerinda, Cabrayrl, gemkir, Zaqatala, Zangilan 9i-volarinde, Qerbi Azerbaycanrn Afbaba, Qarakilso, Giirciis-tanrn Bolnisi, Borgah givalarinde [1], s.64], elace da QarbiAzarbaycanrn Gdyga givalarinde <nelbeki> sdziiniin qargillgjkimi biilma siizii igladilir. Azarbaycan dilinin dialekt ve givo-larinda genig bir daireda igladilan bdlma sbzii adabi dilde nel-boki soziiniin qargrhlr kimi iglanmek hiiququna malikdir veadebi dilimizi zenginlagdirir.

Bordamaq. Mtiasir Azerbaycan debi dilinde heyvan-lara aid <kdkeltmak>, <baslamak> srizii igledilir. Bu stizleriham insanlara. ham de heyvanlara aid etmak olur. LakinGadabay, Qarbi Azorbaycanrn Basarkegar [l l,s.6l], Qamba-rak givalerinda <kokaltmak>, <baslamak> menasrnda birbagheyvanlara aid bardamaq s<izii vardu, Mahz buna giiro debordamaq s6zii odobi dilimizi dialektizm kimi zenginlo$dirir.Bordamaq sdziina menaca yaxrn olan mtxtalif qrammatikformada Ganca, Qazax dialektlerinde, $uga, Qarbi Azarbay-canrn Basarkeger givalerinde <kdkeldilmig>, <beslenmig>menasrnda bordar 111, s.6l], Qazax dialektinda, Tartar, Qer-bi Azarbaycanrn Qamberak givalarinda <kiikoltmek>, <basle-mak)) menasrnda bordaxlamax [i1, s.61]s<lzlari iglonir.

<Azorbaycan dilinin izahh liifeb>nde <baslenmak, yaxgryedirilib k<ikeldilmak> (ev heyvanlan haqqrnda) monasrnrbildiren bordamaq, eloca da bordaqlamaq, bordaqlama, bor-daqlanntaq s6zlari verilmigdir va bu siizlor edabi dilimizdaigladilir [4, I c., s.308].

Cl[cr[a. Qadrnrn bezek geylarinin miixtalif adlarr olur.Azarbaycan dilinde qadrnrn bazek agyalanndan biri de crf-crfia adlamr. C$ci{a Azerbaycan dialektlarinin qarb qru-puna daxil olan Genco dialektinde ve cenub qrupuna daxil

43

ibrahim Bayramov

olan Culfa va $arur givalarinda iglanir va ctfict{a <<bezak sey-lari>r menasrnda iglsnir I I,s.75]. Qerbi Azarbaycarun Zangi-basar givasinde ulctla slzine ciyci.ya fonetlk formasrndarast gelinir.

Ct$afra elnoqrafik siizdiir va adebi dilda <gelin gedanqrzlann bagrna sahnan qrzrl panltrh bezek geyi>> monasrnrbildirir [7, IV c., s.485]. Maselan: Galinin va yengalarinduvaqlan asa{r salmdt, zlarina duva[m iist ndan ufic$atanlmrsdt ( Y.V.Qamenzeminli). Bu o$yadan miiasir d6vrdads istifado edilir. Mahz ugctla sozi zergarlik termini kimiedabi dilimizin liiget terkibini zanginlegdirir.

Qa{. Ayaq miixtalif oynaqlardan ibaretdir ve onlartnher birinin dziinamexsus anatomik funksiyasr vardrr. Lakinbu oynaqlardan biri barmaqlarr ayaq pancasi ila birlaqdir-maye xidmot edir. Bu oynaq Azerbaycan dilinin Dagkesonva G6ygol givelarindo 9a! adlamr ve < barmaqlann ayaqpencasi ila birlegdiyi oynaq)) manasrm bildirir [11, s 70]. Fik-rimizco, gaf bir anatomik termin kimi edabi dilimizde iqla-dila bilar.

Qal. Azarbaycan dilinde iglonen oroterminlordan biri<gal>> stizi.idiir. <Qal> srizii Azarbaycan adabi dilina kegandialektizmlarden biridir. Bu sijz Azorbaycan dilinin Qazaxdialektinde, Goygol givasinde <da! ddgii>, ((yamac)) mana-srnda iglenir [1 I , s.86]. <Azorbaycan dilinin rzahl liigeti>>nde

9al sdzii <bitkisi az olan vs ya heg olmayan>, <boz> manala-rr dagrdrlr gtistsrilir [7, IV c., s.412]. Tiirk dillarinda gal srizritoponimlerin tarkibinda <tepe, daghq, yer>, <kigik dag,,<bitkisi az olan bozs> menasrnda iglenir.Qogagal,Qalbayr,Qalda!,Qaragal,Qalburun I I 3, s. 59].

Qeqdak. Heyvandarhqda, o ciimleden qoyunguluqdamiixtelif sagrm novii vardlr. Bunlardan biri soher tezdan qo-yunlann salma aparrlma prosesidir. Bu prosesi bildironQorbi Azarbaycanrn Basarkeger givasinde <saher sagrnr> ma-

44

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

nasrnda i$lenan gegdek sdzii vardr Ill, s.92]. Bu sijz edabidilimizdo iglene bilor.

Qiipiik. Yun ham keyhyetli, ham de keyfiyyotsiz hisse-lerdan ibaratdir. Keyhyyatli hisse yaxpr darandrlr halda,keytiyyatsiz hisso gatinlikta daranrr. eazax dialektinda,Agdam, Basarkeger, Gedebay, Xocavand, Zaqatala qivela-rinda qdp x' (adabi dilde 96prik - i.B.,) sOzti iqlanir va <yor-[an-dtiqsyin igerisinde iglenib xarab olmug yun>, <yun dara-narkon dara[rn diglarinde qalan yararsrz hissa> menalannrbildirir [], s.i06]. <Yunun darana bilmayan keyfiyyotsizhissesi>> manasrnr bildiron Oluz va Zaqatala givelarinda 9o-pux sozi vardrr [], s.105]. Eyni zamanda gaki dialektinda<yorgan-dogeyin igarisindaki iglenib xarab olmu$ yun) ma-nasrnda <qdpix\> stizti iglanir Il l, s.106]. Fikrimizce, gopiikscizi.i adabi dilo gatirile bilar.

Qor. Azarbaycanda kand tesarriifatlnln pambrqgrhq,iiztmgiiliik sahasi xiisusi yer tutur. Uziimlerda mtixtalif xesta-likler vardrr. Onlardan genig yayrlanr <96r> xasteliyidir. Busiiz Cabrayrl, $arur givelerindo iglanir ve <iiziim tsnoklorine,meyva agaclarrna dligan xastelik> manaslnt bildirir Il l,s.105]. for srizii <Azarbaycan dilinin izahh liiEoti>rnda, esa-son <pambrqda, bazen da bagqa bitkilerda xostalik> kimi me-nalandrrrlmrgdrr [7, IV c., s.447]. Dialekt s6zii kimi gdr s6ziimiiasir Azarbaycan rdobi dilinin lti[at torkibini zenginlagir-migdir.

Quful. Tikintide miixtalif alatlorden istilado edilir. Ban-nalar tikdiklari evin divarrna xiisusi fikir ver.ir. Ogor binasimmetrik baxrmdan diiz olmazsa, divarda eyrilik emale ga-lar va axrrda zay olar, ugar. Buna g<ire da bannalar divanndiizliiynni.i yoxlamaq iiqiin sivri uclu, ipo berkidilmig osyadanistilade edir ki, buna qugul deyllir. Qugul sitz;tt Goygay.Oguz, Salyan, Tovuz, Qorbi Azarbaycanrn Basarkegar giva-sinda <divarrn di.izliiyiinii yoxlamaq iigiin istifada edilanalot> manasrnda iqlodilir [ 1, s.107].

45

ibrahim Bayramov

Qileksn. Axar suyun qabafirna miixtelif aqyalar yrfrlrr.Bozi erazilarda axar suyun qabalrna yrrllan eqyalar <gdr-gop, zir-zibibr adlandrnhr. Lakin bu sozlarin heg biri axarsuyun qabalrna yrlrlanlan diizgiin ifade eda bilmir. Bele ki,96r-9iip, zir-ztbil miixtalif yerlarda olur. Azarbaycan dilininQazax dialektinds, Cabrayrl, O[uz, Tovuz, Zangilan, QarbiAzarbaycanrn Qamborak givslerinda (axar suyun qabagrnayrgrlan gdr-gdp, zir-zlbll> [ l, s.l0l], <gaylarda vo ya su arx-lannda suyun axmastna mane olan gor-gop, mane> [12, s.72]manasnda qilakar sozii iqlenir. Moselen:

. Aya, yuxartdan s r, arabaru gilakana vurub ddndararsan(I.grxh).

Daban. Umumiglek siiz kimi daban esaas ( insan vaheyvan aya[lnrn dal hissasi>>, ((ayaga geyilen qeylarin arxahissasir> manalannda iglenir [5, II c., s.8]. <Azerbaycan dili-nin izahlr liilati>>nde daban ham da dialekt sozii kimi <dayir-manln iist daqrm yuxarr qaldlrmaq iigiin direklerdon diizeldi-lan qurgu> manasrnda iglandiyi gdsterilmigdir [5, II c., s"8].

Daban soti Azerbaycan dilinin Qazax dialektindo,Qarbi Azerbaycanrn Qarakilso givasinda <dayirman dagrnrnigini nizamlayan damir hisse>r menasrnda iglanir [11, s.109].1964-cii ilda negr olunan <Azarbaycan dilinin dialektoloji lii-[ati>nde daban sdzin;Jrn Qazax dialekttnde, Tovuz givasindo,Qarbi Azarbaycanrn Qafan givesinde <dayirmanda unumiintezam flyiitmek tigiin dagr eyni vaziy-vetda saxlayan da-mir hissa> manasrnr bildirdiyi gostorilmi$dir [10,s.160]. <Da-yirman dagrnln igini nizamlayan damir hisse>r pana511da ig-lanan daban sozii dialektizm kimi adabi dilimizi zenginlagdi-rir.

Dabanyarpafir: istar tiziim tanayinde, istersa tiitiindadib hissade yarpaq amala galir. Bels yarpaq Salyan givasindadabanyurpalt adlanrr ve <tanaytn dib hissesinds amole gelenyarpaq)) menasrnl bildirir [1 1, s. 109]. Bu soze eyni menadaQerbi Azerbaycanrn Qambarak givasinda da rast gaiinir.

ATarbaycan dilinin dialekt lekikast

Mahz dabanyarpafu sozi adabi dilimizda igladilo ve dralektsrizii kimi liigat terkibinda igleklilik qazana biler.

Dafavar. Miiasir Azerbaycan edabi dilinda daghq era-ziya nisbaton uyfiun gelan arazi dafialayi adlanv. bafiatayi<dagrn diizonliye qovu$an maili tareflerinda yerlegen> mena-srnr bildirir [5, II c., s.13]. Hamin mefhumu, yani daghq vaya dalatayi arazini aydrn gakilde tamhqla ifada edan diaiektsdzii vardrr, Bl dafiavar soziidiir. Dafiavar siizti <da!hq> mo-nasrnda Qazax dialektinda, Giirciistanrn Borgah givesinde,(dageteyi)) manasrnda Bsrde Eivasinda iglonir [11, s.l l0].1964-cii ilda gap olunmug <Azarbaycan dilinin dialektolojiliigeti>rnda dafiavar soziini.in Qazax dialektinda <dalhq(yer)> manasrnda iglendiyi 96starilmigdir [10, s.163].

Dafgr. Miiasir Azarbaycan drlinin morfoloji yolla s6zdiizoldan gakilgilerden biri 1r gakilgisidir. Dagq dag s6ziina-9r qakilgisinin artrnlmasr yolu ile amela gelmigdi r. Dalgrsiizii Qazax dialektinde iglanir va <yay mdvsiimiinda daldaya$ayan adam> menasrnr bildirir [11, s.l1l]. <Azarbaycandilinin dialektoloji liifetir>nin 1964-cii il naqrinda dagq sozi-ntin Qazax dialektinda <bina vaxtr dagda yagayan adam>anlamrnda iglandiyi g<istarilmigdir [10, s.164]. Olava olaraqonu qeyd edak ki, Qarbi Azarbaycanrn Zengibasar givasindadagq sdzi <dalhq erazida yerlaqan kandlerda ya$ayanadam) menastnda iglanir.

Qazax dialektinde <yay m6vstimiinda da[da yagayanadam>> manasrnr bildiren dafiq sozi adabi dilimizin liiget ter-kibinde iglanmek hiiququ qazanmrgdrr.

Damdangrxma. Azerbaycan dilinde heyvanlar, onlarrnbalalarr i.imumi gakilda adlandrnhr. Lakin xalq danrgrq di-linda, dialektlarde heyvanlara, o ciimladen iribuynuzlularayaglarrna grire adlar verilir. Bela adlardan biri <damdanqrx-ma)drr. Bu s6z Qazax, $amaxr dialektlerinda, Kalbacar, To-vuz givalarinda I l,s. l 14], o ciimledan Gciygo qivelerinda iqle-ni. Damdanqtxna gamaxr dialektinda <inayin ikiillik erkakbalasr>, Qazax dialektinda va Tovuz givesinde <inayin biril-

4'1

ibrahim Bayramov

lik balasor, (buEaya galan iigillik inek>, Kelbacer qivasinda(caml$ln ikiillik balaso> manalartnt bildirir [1 1, s, I 14].

Davar. Azarbaycan dilinde iglanon <qoyun> s<izi.i Tab-riz dialektinde davar sozi ile ifada olunur [il, s.120;42,s.2071. Bu s6z eyni formada ve menada G<iyge givelorinda deigledilir. Davar sdzi adabi dila gatirilarak qoyun siiztniin si-nonimi kimi igleklilik qazanmtgdtr.

Debbelemak. Azerbaycan dilinde iglanen frazeoloji s<iz

birlagmelerinin xiisusiyyatlarinden biri qargrhltntn bir stizleverilmasidir. Azarbaycan dilinde <s6ztnden qaqmaq)), (sti-ziindan d6nmok> frazeoloji birlogmasi igladilir. Bu frazeolojibirlogmani bir siizlo - dabbalamak sdzii ile ifade etmek olar.Dabbalamak Qazax dialektinda, Beyloqan, Goyqay, Kiirda-mir, Masaih, Ucar, Qarbi Azarbaycantn Qambarak, Qarakil-sa qivelerinda <stiziinden qagmaq)) menasrnda illonir [11,s.l22l.

<Azerbaycan dilinin izahh liiletir>nda dabbalamak <qazr

oldulu va haqqrnda saziga galdiyi qeydon imtina etmek),<sdziindan dtinmek, qagmaq)) kimi izah edilmigdir [ 5, II c.,s.541.

Diillak. Miiasir Azarbaycan adebi dilinde -laq, -lak qa-

kilgisi vardrr ve bu gekilgilor mekan manast bildiran s6zlordiizoldir. M6vcud qrammatika kitablarrnda har iki goiklgigdsterilse da, yaluz -laq gakilgisi ila diizolen sozlare aid nii-munelar verilir. Apardrlrmrz aragdrrmalardan bela q6naetegalirik ki, dilimizde -lsk gakilgisi ile diizalen sUz vardrr. BuQerbi Azarbaycanrn Qembarak givasinda iglenan ddllak sozi-dnr, Ddllak ddl g6tiiriilan yer demakdir va bus 6z diil s6zin-den emala galmigdir. Ddl s6zijt miiasir edebi dilimizda geniggakilda iglonir va (riiqeym, maya>, <cins>, macazi manada<nasib> menalarrnr bildirir [5, II c., s.147]. Bu s<iz XVI asrdegah lsmayrl Xetainin dilinda do iqlanmigdir: Quzuladr qoyun-lar, tdkilldil ddllar.

Fikrimizce, Jek gokilgisi ile diizalan ddllak sozi adobidilimizde iglaklilik hiiququ qazana biler.

48

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

Olave olaraq qeyd edek ki, imiqli, Agdam, Qerbi Azer-baycanrn Qarakilsa $ivesinda <dollek> s<iziina rast galinir.Ddllak Qarakilsa givasinde (qoyunu doluzduran adam>,Imigii qivesindc (veni dogmu$ qoyun)), Afdam givesinda isa(taza yemaya baglayan quzu siiriisii) manalarrnda iglanir [1 1,s.l42l.

Diiymac. Azarbaycan kulinariyasr zengindir ve yemaknrivlarinin miixtalifliyi ilo diqqeti calb edir. Azerbaycan et-noqrafiyasrnrn bir sahesini taqkil eden xrirok adlannrn birqrupu dialekt s6zlari ila ilada olunur. Kulinariyamrzda yertuta bilocak bela x<irak adlanndan bui d|yntac adlanr. D6y-mac dialekt va qivelarimizda <ya[a dolranmrg isti gtirak>,<<ya! dolramacr)) manasrnr bildirir [11, s.144]. Ddymac soztiImigli givasindo <do!mac>, Gadabay givesinda <driymanc>r,<ddymeg>, Qazax dialektinde va Gedebay givasinde <d6y-.manc>, Ganca dialektinda, $uga ve Gadabay givalarinda<driynag>, Afdam,Qubadh, Qerbi Azarbaycanrn lravan va

Qarakilse Sivalarinda <doymac> formalarinda iglanir [1 1,

s.142-lMl.D1ymac sozti gaki dialektinde. Oguz givasinda <mey-

vani (alga. zolal, alma, gavah va s.) d6yub azarek hazrlan-mrq yemak> rnenasrnr bildirir I l, s. 144]. 1964-ci.i ilds negrolunmug <Azarbavcan dilinin dialektoloji liiEeti>> kitabrndadr)ymac sdzi ddyntanc (Qazax), ddymaS (Gence, guqa), doi-nac (Qubadh), drjvmaca (Agdam) formalarrnda (yagla qa-rrgdrrrlmrs do[ranmrg isti gorak> manasrnda iglandiyi gostari-lir [10. s.200]. <Azarbavcan dilinin izahh lipati>nda diiymacsdzii dialekt srizii kimi verilir ve <yag meyvanin d<iytilmasi ilehazrrlanan yemak>, <do!ranmrg gorak va pendiri qanqdrrrbyafda qovurmaqla hazrrlanan yemak> kimi menalarrndrnlrr[5, II c., s. I461. Maselon:

Giin u:un,kiilfal oruc,ditymac ila kegmir amal(M.O.M<icriz).

49

ibruhim Bayranuv

Digemek. Azatbaycan dilinda ugalrn dig grxarmasrnadisamak deyllir. Disamak s6zii Gence dialektindo, Fiizuli,Cebrayrl [11, s.137], Qorbi Azerbaycanrn Qombarak givasin-da iglenir va <digini dsyigmak> menasrnr bildirir.

Disamak miiasir Azarbaycan edebi dilinde <deyirmandagrnr dige ila kala-kOtiir etmek>> menasr ila yanagr (mosalan:

Qoca ikiafizh yon[u gakici ila daS diSayirdi (S.Rahr-mov), <a!zr diq-dig olan alatlori itilamak>, <yaq yeddiya ga-

tanda di$ tokmek> menalannda da iglenir [5, IIc.,s.1l8].Diglama, Azarbaycanda gaydan gox istifade edilir. Yal-

nrz qandle va ya bagqa girniyyatla igilen gaylar ya adi qay,yada au gay adlandrrrlrr. Bu ciir igilen gaylar Aidam, guga 9i-vesinda tisdama [1 1, s.499], Qarbi Azorbaycanrn Qambarekgivasinds disdama adlamr. Fikrimizca, clislama siizii adsbi dil-da rahat iglenile biler. Bu sdz Azerbaycan dilinin qrammatikqaydalarrna tam cavab verir. Belo ki, dislama sozi disla fe-lino -ma leksik gakilgisinin artrrlmasr ila amsla galmigdir.

<Azorbaycan dilinin izahh liifatir>nda diqlama feli isimkimi verilir va <diglama gay>> soz birlagmasinin torkibinda<kigik qand pargasl vo ya girni ile igilen gay>, (acr gay> me-nasrnda iglendiyi g<isterilmigdir [5, II c., s.119]. Mesalen:

Duslaqlarm harasina bir yeka qara gdrak ila bir stakandi S I a ma gay ga t ir i r d i I a r (C.Memmedqu luzada).

Elti. Azarbaycan dilinde qohumluq terminlori esasenmilli xiisusiyyatlera malikdir. Dilimizda bir qrup qohumluqterminlari var ki, dialekt ve givalerdon g<itiiriilmiigdiir. Belaterminlarden biri elti s<iziidiir. Elti dialekt va givelerimizdagenig qekilda iglanir. Bu soz Quba, Qazax, gaki dialektlarin-da, Aldam, Afdag, Gtiygay, Imigli, Afdare, gabran, Goran-boy, Kiirdamir, Qax, Mingagevir, Terter, Ucar, GiirciistanrnBorgah givalarinda <iki qardagrn arvadlarr>> menasrnr bildirir[], s.151]. Tovuz givesinde erli formasrnda da rast galinir[1], s.151].

<cAzarbaycan dilinin izahh liifati>nda e/ri <qardag ar-vadlarrnrn bir-birino olan qohumluq miinasibeti>r kimi izah

50

Azarbaycan dilinin dislekt leksikas,

edilmigdir [5, II c., s.204]. Maselan: garafnisa: Navi sizlatmi_sa.m, ay eltil (H.Mehdi). <Eli <galindai> Gu s<,2 cJx isledi-lib) demekdir, <konardan gatir'ileD) u"fu*n. ,,Liir,i 1Z+,s.l37l.

.. . EVdi...1!: SaEmal inaklerin 6zalliklarinden biri da goxsiid. vermalaridir. Bunun iigiin onlann amcaklerini- tamizla_mak, slgallamaq vacib Sartlardondir. Bu ameliyyat bazenlneyl azca <iz balasrna - buzova omizdirmakle da-hayata ke_q.irilir.. Bu omaliyyat dialekt va pivelarimizde ,nair^ri-ro^ile ifada olunur Il 1, s.152].

Eydyyna\ sozii eazax dalektinde, Alcabadi, Aldam,Gttyg?, Kiirdamir, Mingagevir, gamkir, Z-engilao, Cir"ir_tanrn Borgah givelerinda Il l, s.152], elaca da e-arbi Azerbay-canrn Qemborak qivasinde iglanir. Cebrayrl givesinda bu s6za<sa$rmdan qabaq heyvanrn omcaklarini srgallamaq vo yubuzova azacrq amizdirmak> manasrnda eydimax, formasrn-da rast gelinir Il I, s.152]. Eydirmak s<izii <Azerbaycan dili_nin izahh ltigeti>ndo <inayi salmazdan owal onun emcakla_rini siidlo dolsun deyo, iki barmaqla sxmaq ve ya balasrnaazca amizdirmek> kimi izah edilmigdir t5, II;., ,.i921. Mrrr_len:

. lugiyya inaklari eydirirdi, man da sagrdrm (A.Divan-bayoglu).

B.Ohmadov yazrr: <Eydirmek, tolasdirmak, yumgalt-maq, ox^$amaq, amizdirmak, tumar gokmak, srgallamaq k.imimiixtolif manalara malikdir. Ehtimal ki, sonuniu

^rnilu, "y(yey, yani yaxgr) sdzti ilo baShdrr. Demeli, yaxgr manasrnt aksetdtren e./ kolmasi ila tolesmek monaslnl aks etdiren ey s6ztiomonim scizler olub, tolasmek yerine evmak, telason avezineevak sdzlai da igladilib. Eydirmayin <telasmak> monasr bu-nunla bafhdrr va ey (yey) kelmasine daxJi yoxdur> [24,s. 1361.

_ Eymanmak. Azerbaycan dili zengin li.igat ehtiyatrnamalikdir. Mahz bunun naticesidir ki, her bir mofhumun, ha-rekatin, hadiselarin adr dilimizde vardrr. Malumdur ki, insan

51

ibrahim Bayramot

birdan-bira gdzlenilmaz hadiselerlo rastl a gand a qorxur, ob-razh ifade ila desok, tiikii biz-biz olur. Qorxudan insan vahi-melanir. Lakin eio anlar da olur ki, insan, neca deyerler, qis-

man qorxur, tiikii iirpegir. Bela qorxmafir (qorxmaq) sttziiile ifada etmek mentiqi baxtmdan diiz deyil. Bu baxtmdanyiingiilvari qorxmalr ifade etmak iigiin dialekt ve givslari-mizda iqlenan eymanmak sozi vardr. Eymanmak scizii <qorx-maq>, <ehtiyat etmek> menastnda Qazax dialektinda, Ceb-rayrl, Gadebay, Mingagevir, Oguz, Tovuz, Qerbi Azarbayca-nrn Albaba, Giirciistanln Borqah [1], s.153]. elaca da QarbiAzarbaycantn Qomberak givelerinda eymarrunax' formastn-da iglenir. Bu s6z dialektlerimizda, hem da diksinmek mana-srnr bildirir [0, s.210]. <Azarbaycan dilinin izahh liigati>ndeda eymanmak sozii (qorxmaq, vahimaya diigmek, xoflan-maq> kimi monalandlrlhr [5, II c., s.193]. Masolan:

Ohmad atrafina baxdtqca minlarca insun gdr r kini ey-

manirdi (O.Yeliyev).Eymanntak s<iziiniin etimologiyasr ile bafih B.Ohmadov

yazr'. <<Eymanmak qorxmaq, ehtiyat etmek, gekinmek an-lamlarrnda iglenir ve monbelarde ayman, e),man, aym fortta-lannda yazrhb. Sitziin kirkil <ay>drr, menasr qorxu demak-dir. Manbalarda aya <opasat[sar, ayat (qorxut)> manalartn-da igledilib. Demeli. eyman sozi ay-a-mqn kimi olub vo for-masrnr dayigarak ey'man qeklini kasb edib> [21, s.137].

Eqik. Azerbaycan dilinin dialekt va giveleinde iglonanleksik vahidlerden biri do e'slk sdziidiir. Bu stiz Naxgtvandialektinda, O[uz, Tartar, Zaqatala. Qorbi Azarbal'canrnBoyiik Qarakilsa va Qamberak givolennde <hayat> manasrn-da iglanir [1 l, s.151]. Miiasir Azerbaycan adebi dilinde <bi-namn vr s.-nin xaricir> menasr ile yanagr, <egik, heyat, gtil. dr-garr, kanar, agrq yer)) menasrnl bildiran ba;,rr sozii igladilir[4, II c., s.184]. Fikrimizca. <hayet, gdl, bayrr> manastnt bil-dirsn eprk scizii edabi dilimizin iiilet tarkibini zanginlegdirirva baytr soainiin sinonimi kimi dilimizda genig gakilda iqla-

52

Azarbaycan dilinin dialekt le*sikasr

dlir. ESik sdzi ev-eSik miirekkab siiziin tarkibindo da aksinitaplr.

Olgim, Azarbaycan dilinin Caiilabad, Fiizuli, G6y9ay,Kiirdamir, Lankaran, Masalh, Oguz, Salyan, Yardrmh,Ucar, Qarbi Azarbaycanrn Qarakilsa givolarinda algim sdziiglanir va bu soz <al boyda tamiz daranmrg yunD monaslnlifada edir [1], s.157]. <Azarbaycan dilinin izahh liifatir>ndaalgim sozi ile yanagr, alqin si)n)nin da iglandiyi gostarilir.Her iki soz <bir dafeda elda tutulub cehrade ip hahna getirilebilan qader (yun)> manasrnr bildirir [5, II c., s.270]. B.Ohma-dov yazrr: <... cehredo ip ayirerken elda tutulan yun desto-sina algim deyilir. Burada qirr? (tutam>, <daste> manasrm ve-ren miisteqil stizdiir (gakilgi deyil). Hemin kalma orun kdkiiilo torpaIrn birlegmesindan ibarat daste manasmda da igledi-lir (grrrmrn dahnasine gim qoyurlarJ. Qimdik soza de bura-dandr. <<lki barma[tn tutumu>> demakdir. Demali, elgim <biral tutumu anlamrnr verir> [24.s.141]. Masalan:

Gah yun darafintn qoyununa yt{rlmS algimlara, ltardan-bir da cahranin tafialafina qox diqqarla Daxrrdr (O.Valiyev).

Oremik. Azarbaycan dilinda qadrnlara aid <dogma-yan)), (qrsrr)) sozii ila yanaqr aramik sdzji. da islanir. Oramikdilimizda heyvandarhq termini kimi <dolmayan, uzun miid-dat qrsrr qalan> mananr blldii.ir. Oramik ham da qadrnlaramexsus s6z kimi macazi menada <dolmayan. sonsuz) mana-srnda iglonir [5, II c.. s.283]. Masalan: Maro yasavul Kalbali-nin aramik arvadr Gdyargina uyuSmuSdu (S.Rahimov). Ora-mik dialektizm olaraq lmigli, Yardrmh, Salyan givalorindaaramig. goki, Qazax dialektlerinda, Cabrayrl, Imigli, Minge-gevir. Tovuz, Qarbi Azarbaycanrn Qarakilso, GiirciistamnBorgalr givelerinda aramix' formalannda iglenarak <do!-malr'anD, <<qtsrr> manalannr ifade edir Il 1, s. 164]. Fikrimizco,aramik <<dolmayan)), (qlslr)) sozlarine nisbatan daha konkretmonaya malikdir va adobi dilimizde yerini tuta bilecek. Beloki, dogmayau, qlslr sozlari ham insanlara, ham hel"ranlarlabaglr iglodilirsa, aramik sozi yalnrz insanlara qadrnlara aid

53

ibrahim Bayramol

olaraq igladila bllar. Oramik sdzii Qazax dialektindo <dog-maq qabiliyyetini itirmak> menasrnda iglanen ara-mix' lamax' (edabi dilin qaydalarrna uylun aremiklemek-I.B.) siiziindo de oz izini qoruyub saxlamrgdrr [ 1, s.164].

B.Ohmedov aramik sdziniJrn monasr baredo yazlr: (.. .

dilimizde menaca yaxrn olan qtnr ve aramik sdzleri var. Ora-zrik ar (kiqi) s6ai ila bafhdrr: ardan yanmayan (heq vaxtdo{mayan) demakdir. Manbelerdo aram sozi var ve <heledoEmamrg demekdip 124, s. 143-1 441.

Genagmak. Miiasir Azarbaycan edebi dilinda <neco ha-reket etmek, bir igi neca gdrmek haqqlnda biri ile moslehatetmak, onun royini soru$maq, moslehat almaq iigiin mii-raciet etmak> manasrnda arab men$ali mas.lehat stiziindenamale galon maslahatlaSmak s6zii vardrr [6, III c., s.304].MaslahatlaSmak s6ztiniin qarrgrllr kimi Azarbaycan dilinindialekt ve givalarinde ganaSmak sozii igledilir. GanaSmak<maslehatlogmokr> monasrnda Qazax dialektinde, Agdam,Bsrda, Fi.izul.i, $emkir, Terter, Yevlax, Giirciistanrn Borgahgivelerinda iglanir [ 1, s.178]. Moselon:

Ancaq rahiS elayiram, bu barada nagalnika ganaSmayin(O.Valiyev).

Bu soz <<Ganasikli don gen olar>> alalar s<izi.inda da rizizini qoruyub saxlamrgdrr.

Ganasmak eyni menada gene;me formasrnda qrrgrz di-lindo iglenir. <Azorbaycan dilinin izahh liifeti>nde ganaq-mak danrytq dilino mansub s6z olaraq gosterilir ve <birin.inreyini bilmek iigiin onunla maslahatlagmok, maslohat iigiinbirina miiraciat etmak> manasrm bildirir [6, III c., s.156].

GanaSmak eyni manada A$dam, Giirciistanrn Borgalrgivalarinda gana;max, Tovuz givasinde ge4asmax' , Qazaxdialektinde. Gadabey, gemkir, ham da Tovuz givalerindoga q aS ma x' fonetik formalarrnda iglanir I I l, s. I 74- I 78].

Gazdek. Azerbaycan dilinda iglanan ortoterminlerinaksariyyeti dilimizin daxili imkanlarr asaslnda yaranmrqdrr

54

Azarbaycan dilinin diotekt leksikqs,

ya fu lglla dilimizin liilor terkibi zenginlaqmisdir. Bela sdz_rerdon brn gdzdak otolerminidir. Gazdak eazax dialektinde,Qerbi Azerbaycarun eemberek givasinde <irgr.r-,f <<J"i r."_gidi> manasrnr bildirir Il l, s. 180j. <Azerbaycan Jifininliafrfrll91t

rr."d.? Sr=,ark <<da! topasinda gdkek yer)) menasrnda ii-lendryr g6srerilmiqdir [6. III c., s.149].

, -_ - _GlO^^y Azarbaycan dilinin-dia!ekt va givalerinda ig-renan heyvandarhq terminlardan biri gazyazma slzi.idiir.Gazyazma Qazax dialektindo, gemkir, f-o"i", O"rUi a^.baycanrn Basarkegar givelerindj iglonir va .if t'Uig"yrgrf-,vaxtrnr titiiran.mal diiyesilr menasrm bildirir Il l, i. iSO:]. Susiiz heyvandarLrq termini kimi edabi dilimizin'liilat tarkibinizonginlagdirmigdir.

Hoyxurmaq, erg vaxtr bezen oller aprzdan grxan havavasitasile qrzdrrrlrr. Bu. Oluz givesinda niyrur^"i ,O^ lt,rrade olunur ve <iigiiyan zaman alleri nefasla qrzdrrmaq> me_nasrnr bildirir Il I, s.209]. Hoyxurmaq eyni manada'OarbiAzarbaycanln f embarak givasinda iglanir.

Xaral. Bu s6z adabi dilimize Mugan qrupu givelorindafegmigdir ve <iri torba (kisa), bardai> -"nu"r, Uitalro.Mesalen:

Telli arvad o.ycundah pambtfi xarala atth.

i t grm. M tiasi r .

A zar ba t,can ro, o, o,,,(#; lllXl'Lu] f , *,lg,rz sozunun

- getfllmosi gdrkemli Azorbaycan gairi S.Vur-

lunun 1{ ile bafihdrr. Bele ki, odabi dilimi2de llk dafa itpmsoziinii S.Vurfiun iqlatmigdir:

Mi)gan dastarunda aks olunmadr,O yerda grirdilyilm gdzal bir sahnaSonralar bildim ki, <ilfrrmdrrt adt,Diissiin

S eiri mi zin sdz x a z i nasina

- itpm eazax dialektinar, girrun.(1Jr:i,:'l/uror*r,Saatlr, Sabirabad givolorinda <sarab> [1 l, s.23i)' va adabi dr-

55

ibrahim Bayramot

limizde dialekt s6zii kimi <quru (susuz) 9dllarde buxartn yera

vav rb uzaqdan su kimi g6r0nmesi hadises manaslnda i$13-

irii tS, ttl c., s.3861. Imigli qivesindo ilgm sdzina hem da ilfinfonetik lormastnda rast gelinir [1], s.232].

B.Ohmedov yaar ki, ilpm, ilq, ilttmaq kalmalari tlaqohumdur, isti anlamtnt veran r/r siizii olub, ondan da i$mQl[rm) amela galib [24, s.152].

irrxnnc. Bu sdz Bakr dialektinde, Salyan givasinde [11,s.233], Qarbi Azerbaycamn Qemberak givasinda ilk dafa so-

ziiniin qargrhpr kimi iglanir. 1964-cn ilda ne$r olunan (Azar-

baycan diiinin dialektoloji ltigeti>>nda i/kira stiziiniin <ilkdefo> menasrnda yalnrz Qazax dialektinda iglandiyi gostaril-

migdir [0, s.234]. Fikrimizca,iilkina sozii adebi dllda ilk dafa

sdziinirn sinonimi kimi iglaklilik qazanmrgdrr.

inaq. inaq sdzti tibbi termin kimi iglanir vs <ugaqlardaqrrtlalrn ittihabr>r xastaliyinin adrnr.bildirir [5, II c , s.398].

iioq ton Bakr dialektinda, Salyan, imigli, Lenkaran givela-

rinda inag. Fiizuli, Imilli. Mingaqevir, Zengllan givelerinda

inax formalarrrrda iglenerak <xestolik adr> menastnt bildirirI l, s.234],

ismarrg. Miiasir Azarbaycan edabi dilinde son dtivrdagenig gakilda iqlanon dialekt stizlerdan biri ismans s<iziidiir.lsrnan,r <sifarig>>, <xobar> menastnda Qazax dialektinde, Sal-yan, Towz [1 l, s.237], elaco da Qerbi Azarbaycantn Qemba-rek qivelarinde iglenir. Masalan:

AStq sazla dediyi kimi, sdzla da Mahbub tarumm isman-

smr Koro[luya yelirdi (<Koroglu> dastanr).

icuap.nauar. ismans sozi esasrnda fo'rmalasan ismar-ramax (adebr dtlda ismarlamaq) dialekt sozii de.edabi dili-mizda son dtivrda genig igleklilik qazanmtgdtr. Ismarlamaqsdzii Qazax dialektinda, Tovuz, Qarbi Azerbaycanrn Qemba-rak, Karvansaray givelarinda <sifari;, xabar gdndermak>manasrnda iglonir I l. s.237].

56

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

(Azerbaycan dilinin izahh liigeti>nde ismarlamaq <<tap-

$rnq), (sifarii etmek)), <bir geyi etmayi tapgrrmaq> kimi me-nalar dagrdrlr giistorilmigdir [5, II c.,s.425]. Maselan:

I . Bir sdz ismarlamts balka yar eli;Nadan anlaylmaz quSlann dili ( O.Cavad).

2. Hasan qulluqgurut gafirdt,ga1, isrnarladr(Y. V.Qomenzeminli).

Hem ismans, hem ismarlamaq miiasir Azerbaycanedabi dilinda genig qakilda iglonir.

Kalten. Azerbaycan dilinin liigat tarkibinde dag, kasaksrizleri ile yanay kaltan siizii da vardrr. Keltan eazax dialek-tindo, $amkir, Tartar. Qorbi Azorbaycanrn Basarkeger [1],s.248], Qembarok qivelerinds <kesak>r manasrnda iglanir.<Azarbaycan dilinin izahh liigeti>nda kalton <iri kesak>> kimiizah edilmigdir [6, III c., s.44].

Kaltan manaca dag va kasek sozlarindon ferqlanir. Kal-lan namli torpaEln daglagmtg formasrdrr. Mehz bu s<iz dia-lektizm kimi adabi dilimizin ltigat tarkibdini zanginlogdirir.Mesalan:

Disli malalar iri kaltanlari azib xtrdalayrr. Okbar kaltaniMaSadi H seynin kallasina grpmaq istayanda Mi)sl m qoy-mad (Mir Ca1,a1).

Kasmat, Qazax dialektinda, Griygay. Mingagevir, Ucarqivelarinda kasmat sbzii iglenir ve bu soz <pensiya). (qiymet)menasrnr bildirir [1 1, s.252]. Pensiya Iatrn men$eli sdzdiir,Fikrimizca, d.ialekt va givalorimizde <pensiyar monasrnda ig-lanan kasmat srjzii odabi dilimizdo iglena biler.

Kirimak. Azarbaycan difinin mtxtelif dialekt va qivela-rinda igladilan s6zlardan biri kirimak s6ziidiir, Bu sozo gakidialektinda, Cebrayrl, Afdam, Lagrn, Mingogevir, Salyan,$emkir, Tarter, Tovuz, Ucar, Yevlax, Qerbi AzarbaycantnHamamh. Giirciistanrn Borgal [l l, s.255], eleco da earbrAzerbaycanrn Qambarek qivalarinda rast gelinitr.. Dialekt vagivalarimizda kirimak iki mana ifada edir: l) srrsmaq, sakit

JI

ihruhim Bayrumov

olrnaq; 2) kasmek, dayanmaq [1 l, s.255]. <Azerbaycan dili-nin dialektoloji ltfeti>>nin 1964-cii il nogrinda kirimak sozi-niin Gence dialektindo va Aldam qivesindo yalnrz birmenada- (susmaq) menasrnda iglandiyi gdstarilmigdir [0,s.2621. Kirimak s6zii adabi dilda <sasrni kasmak, susmaq,dinmamek>, Gahatlanmaq, ovunmaq, sakitlagmok> kimimanalar dagryrr [6, III c., s.7l].

Olilsii alan kiridi, yasa galan kirimadi(Atalar sozii).

$irin sdzlarinin gox m staEyam,Dantsmayft kirimayin nadandir?

(M.P.vaqil)<Azarbaycan dilinin izahl liileti>nda kirimak siizti ile

yanay kiimiSca, kiritma, kiritmak sdzlari de verilmiqdir [6,III c., s.7ll.

Kiik. Miiasir Azarbaycan edabi dilinda omonim srizlar-dan olan kok s6ztiniin bir menasr da <nasil, osil-nasab,man$a) manasr bildirmasidir [6, III c., s.102]. Bu manadakdk soat nasil s6ziintin sinonimi funksiyasrni dagiyrr, Koksdzii Bakr, Qazax dialektlarinda,Gdygill, Salyan [11, s.260],

Qerbi Azerbaycamn Qemborsk givelarinde <nasil>> menasrn-da iglenir. Mahz osl Azerbaycan sdzti kimi kok srizii bu me-nada dilimizin liifiat terkibini zenginlagdirir. Masalan:

Manim ki basmtn t klari 6mr mda qtvnm olmamrsdtr...nas I imiz da, kiikiimiiz da da o I maru s & r (5. Rahimov).'

Qaraiaga. Qarbi Azarbaycanrun Qambarak qivesindaiglanan qaralaga <ig-g[c>, <qalebelik, sas-kiiy>, (yrgnaq))menalannda iglanir. Maselen:

Evin har bir qaralaqas ttikdlilb ilstiima (O.Abbasov);PaSa bayin sal das ddsanmis, sularub silpilriilmilS hayati qara-

lasah idi (O.Veliyev).Zengllan givasinde bu s6ze < sas-kiiy> manasrnda

qarqa;a fonetik formasrnda rast gslinir I l l, s.283].

58

A zafiaycan diliain dialekt leksihast

. .. Qaralaga <Azarbaycan dilinin izahh liifati>>nda danrqrqdilina mansub sdz kimi qar[asa formasrida <qalmaqal,dava, sas-kiiy> menasr bildirdiyi g<istarilmigdir

'[4, I c.,s.4351. E_yni zamanda qarfiasa sdziinden qarfiasiltq sOzt:amala golib, <qarrgrqhq, herc-marcfik>, nses-liiiy, ha.ay, 9ux-nafma, araqangma)) menasrnr ifada edir [4, I c., s.435]. Ma_selen:

iclasda qar{asalry daha da siddatlandi (Mir Calal).Qarzak. B.u.stjz <taze qozun, findr$n, pambrfirn iist qa-

brgr)) mrnaslnr bildirir [4, I c., 485]. Meselon:

- Talfi va. Qaraca pambtlt ma ntn xorlumuna do$ruyrfir, xortum bir ajclaha nafasila girkli-qarzakli pambr[t sorur,gi)l kimi tamizlayib tor anbaflna tdki)rdii (S.ehmad6v). I.e-tiSmiS qozalarm qarzaklari saraltr va a$zt ag araq igarisindakiqozalar yera tdkillmaya baSlayrr (Axuidzada).

. Qly..Miiasir Azarbaycan dilinde <dafirn en yiiksak n<iq-tasi, tapasi> manasrnda areb mengeli zirve s6zti igladilir I i,II c., s.3491. Bu s6ztn qargrhfir kimi Zangilan, eorbi Azar-baycanrn Qamberak, Qarakilse givalarindJ <zirvai> monasrn-da Ey sdzi iglanir [11,s.304]. Masalen: D nan erzl qayqrunqtyrna gumtsdtm (Qamberek givesinde). Dafrtn Eymdan asandafikegisini gi)ran kimi H senalinin ti.ifangi ag dt ( Zangrlangivasinde). Qty sozi zirva stiziiniin sinonimi kimi iglanarekedebi dilimizin liilat terkibini zanginlagdirir.

Qurama. Miiasir Azerbaycan edabi dllinda quramasdzii igledilir [4,I c.,s.576]. eurama iki mana ifade edir: l)xrrda_-xrrda. ve rongberang pargalardan calanrb tikilmig, ya-xud diizaldilmig; 2) dziinden quragdrrrlmrg sdz; uydurmi [ 4,I c., s.576]. Ikinci manada islanan qurama sdzii Cebrayrl,Salyan, Yardrmh, Oluz givalerinde iglanir va <uydurma>,(galan)) menalannr bildirir [l1, s.315]. eurama dialektizmkimi adobi dilimizi zenginlegdirmigdir. Meielen:

59

ibrahim Bayramov

Yusif Qahramarun bu vaziyyata di)smasindan istifada

edarak, daho bir gox quramalar va alavalar etmaya cahd edirdi(O.Valiyev).

Qurdeganek. Tibde bir nega dari xastaliyi vardrr. Onlar-dan biri deride emale gelan sopkilardir. Bu xestelik tokce

sopkilsrden ibaret olmur. Dari parga-parqa qtzartrjardanibaret olur. Bele deri xasteliyi xalq arasrnda qurdeqanak adla'ntr. Qurdesanak srizii Qerbi Azerbaycarun 114s131t, Giir-ciistamn Bagkegid va Borgah givalerinde <deride ernsle gelen

xestelik> manasrnda iqlenir [1 1,s.3 16]. <Azarbaycan dilininizahh liifati>>nda bu sdz qurdesanayi formasrnda <beden

stinin parga-patga qtzarmastndan ibarat xestelik>

menasrnda iglendiyi g<istarilmigdir [4, I c., s.579-580].

Qabarmaq. $arur, Qerbi Azerbaycanrn Zangibasar,

Qemberak givclerinda qabarmaq sozii vardtr ve o, <cavab

qaytarmaq>. <ize a! olmaq> menastnr bildirir ll1, s.272).

<Azarbaycan dilinin izahh liilati>>nds qabarmaq sdziiniin birmenasr da <<acrqlanmaq, sort sdz demek> manast dagrdr[tgdstarilmigdir [4, I c., s.385]. <rJze a! olmaq>, <cavab qay-

tarmaq)), (sert sdz demek> frazeoloji birleqmelardir. Bufrazeoloji birlogmelarin ifada etdiyi obrazhhq qabarmaq soz;jile ifade oluna bilor. Bels ki, <frazeoloji sdz birlagmeleri gox

zaman bu va ya digar tak siiziin ekvivalenti, onun sinonimiikimi iqlenir> [39, s.361]. E1a bu baxrmdar. qabarmaq dialektsozii edabi dilimizin liifat terkibini zanginlegdirir. Maselen:

Gdyarqin Xudaverdini gdtilrilb qapdan cald qtxaraq,

M ar oy a qcDardr (S.Rehimov).

Qamq. Qazax dialektinds, imigli, Kiirdemir, N{ingege-vir, $emkir, Tovuz, Ucar, Qerbi Azerbaycantn Basarkegargivalerinda qarux (adabi dilde qamq) sozii iglanir ve bu s6z(qana horisD, (qana susaml$> monaslnl itade edir l1l, s 2771.

Eyni zamanda Qazax dialektinda, Gedabsy, Qarbi Azarbay-carun Basarkeger ll1, s.277), Qamberak givelarinda <qana

susamaq> menastnda islenan qaruxmax (adabi dilda qantq-

60

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

maq) sdzii da qarux sozii ila baghdrr. Daha dofrusu, her ikisdztin kiikii (qan))la baghdrr. (Azarbaycan dilinin izahl lii-fiati>nda qaruq soz:d <qana yerikleyan, qana susamlg, qanaharis>, <sart, azlrn, bed, quduz kimi it>>, qaruqmaq sozl(ah$maq, dadanmaq>, ((qana susamaq, g6zi.i qlzmaq) kimiizah edilmiEdir [4. I c., s.417].

Qanqrmaq. Miiasir Azarbaycan debi dilinde burmaqsozii hom da <dala qatlayrb gevirmak, qanlrmaq) manasrndaiglanir [4, I c., s.328]. Maselan Gadalar Qadim daymmqollanru burdular ( S.Rahimov ). Oslinde burmaq sozi <<dalaqatlayrb gevirmek) manastnl tam aks etdirmir. <Dala qatla-yrb gevirmak> menasr Qazax dialektinde, Gedabay, Towz,Qarbi Azerbaycanrn Qambarek givolarindo iglanen qanqtr-maq (edabi dilda qonrrmaq formasrndadr) sozti ila daha da-qiq ifade edilir [1], s.277]. Maselan: Yena bir-birinayanasd ar, bu dafa baslannt qarunb, peysarlarini bir-birinas rl b, aynld ar ( Y.V.Qemenzeminli ).

Qaradig. Erkak qoyunlar miixtalif yagdan ibarot olurvo har bir yaga uygun olaraq xalqrmrz ad verib. Erkek qo-yunlann bezilarinin 3 va daha gox yaglarr olur. Ordubaddialektinda, Beylaqan, Bilesuvar, Culfa, Fiizuli, Kiirdonir,$orur, Tertar, Qarbi Azerbaycantn A[baba, Basarkegar, Qa-rakilsa givalarinda 3-dan y,uxan yagr olan erkak qoyuna (qa-radig> deyilir [], s.279]. Fikrimizce, qaradiS hevvandar\qtermini kimi adabi dilimizda iqladila bilar va bununla dadilimizin li.ilet tarkibini zenginleqdirer

Qasqa. Miiasir Azarbaycan adebi dilinda ahn s6zii var-dtr va o <kallanin qabaqdan iist tarafi, g<iz va qaglaln iis-tiina diigen hissasi> monasrnr bildirir [4, I c., s.9l]. Qazax,goki dialektlarinda, Balakon, Xagmaz, Mingagevir, gemkir,T ovrz, Zaqatala, Giirciistanrn Borgah givelarinde <ahn> ma-nasrnda qaqqa sdzid iqladilir [11, s.285]. QaSqa sdzii, fikrimiz-ce, qa,s (insanrn gcizlari iisttinde uzanan qdvs gekilli tiiklardanibarat hisse) s6zii asasrnda formalagmrgdrr. <Azarbaycan di-

61

lbrahim Bayrumon

linin izahh liifiati>rnda g6starilir ki, qasqa (ahnln tam ortast))menasrnda iglanir [ 4, I c., s.457]. Fikrimizce, qasqa aln s6-ziiniin sinonimi kimi odebi dilimizde iglsno biler.

Qasqa eyni zamanda < mal-qaranrn, xtisusila de at,inek ve tikiiz kimi iri ev heyvanlarrnrn alnrndakr a! lake>menastnda da iSlanir [4. I., s.457]. Mesalen: Heyatdaba$lanmS qamar madyantn yarunda sart qasqa bir qulunkgnayib sryrayrrdt ( O.Valiyev ).

QaSqa soz:ijrnijn etimologiyasr haqqrnda B.Ohmedovyazr: <Qagqa, hem da tapal, a! ma kalmaleri ile ifade edilib,<a! laka> kimi agrqlamb. Anadolu tiirklarinda qagqa yerinaakrtma igladilir. Demali, a! s6zii ila baghdrr. Sdziin sinonimitepaldir. Qag ve tepe (kella) mesafoca bir-birine yaxrn olur.G6riiniir, qasqa (tepel) atln (heyvarun) tapesinda olan <aglaka> demekdir>> [24, s.86].

QaS. Qat soz goxmenah olmaqla hem da cografi ter-mindir va colrafi termini kimi <dagrn, darenin, tsponin qa-baq tarafi, tepadon aiaEl yeri)) menasrnr bildirir [4, I c.,s.456). Qas sdzii orotermin olaraq dialekt s<izii kimi adabi di-limize kegib liiiat tarkibini zanginlegdirmigdir. Bu soz esasanAzarbaycan dilinin qorb qrupu dialekt ve givelerindo iglanir.Qas soai Qazax dialektinda, Dagkasan, Gadobey, earbiAzerbaycarun Basarkegor, Hamamh, Qarakilse givolarindaiglanarek <da!rn, toponin hiindiir yeri>> menasrnr bildirir [11,s.2851. Meselan:

Tapanin latif otlarla ddsanmiS seyrak apach qay ila ye-riyirdim (A.gaiq).<Qag menbalerde hiindiir, yuxarr manalarrnda qeyda ahnrb.<Qag qaralanda), (iiziik qagr> <dafrn qagr>r brrlagmaleri dabuna si.ibutdur. Gdriini.ir, qa,r badenin yuxan hissesinde ol-dufundan belo adlanrb> [24, s.86].

Lal. Zoologiyada toyuq cinsi manasrnda /an s6zii igle-ni. Lan Genca, $amaxr dialektlerinda, Afdam, Berdo, Go-deboy, Salyan, Lenkaran, $ahbuz qivalerinda <toyuq cinsi>,

62

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

<d6ygiikan toyuq ve ya xoruz) menalannr bildirir [1 1, s.323].Masalsn:

. .At arabasrnm dahnca gedan qoca, enlikiirak, qarasaqqalkisi bir alinda larr xoruz, bir alinda da bir torba zofial qurusaapanr (Mir Calal.).

<<Azarbaycan dilinin izahh hifieti>nda /arr <uzunqrgh,ylunbolazh toyuq ve xoruz cinsi> kimi izah edilmigdii [6,lll c., s.2261.

_ Lavaga. Meyvalarden miixtelif yemekler va bagqa gey-lor hazrrlanrr. Eyni zamanda alga, zopal vs b. meyveljr bigi-rilerak qurudulur, turgu hazrrlanrr ve ondan yemeklerda isti-fada olunur. Bla, lavasa adlanrr [1 1, s.3241. LavaSa Gencadialektinda, Afdam, Qubadh, Salyan, Zengilan givalarindaiglanir [], s.324]. LavaSa siiziine Ordubad, geki, elaco daGanca dialektlerinde, Cebrayrl, G6y9ay givalarinda /avagformasrnda rast gelinir Il l, s.324].

<Azarbaycan dilinin izahh liifiati>>nda lavasa <iara-,rana> folmasrnda (tur$ gilemeyva metindan haztrlanan, xri-reye qatrlan turSu ntivi ) kimi izah edilrnigdir [6, III c.,s.2191.

Bus 6z Quba, gamaxr dialektlarinde da lavasana for-masmda iqlonir I l, s.324].

Mavn. Azerbaycan dilinda bu va ya digar heyvan ba-lasr bir leksik vahidla ifada olunur. Masalon , qoTun balat -quzu, inak balay -buzov, toyuq balat - c ca ve s. pigiyin ba-lasr isa <pigik balasr>> soz birlagmesi ila ifada olunur. HalbukiAzerbaycan dilinin cenub qrupu dialekt va givolerina daxilolan $ahbuz, $arur, Zengilan, Qarbi Azarbaycamn earakil-sa (Sisyan) givalerinda <pigik balasr> mavn soziilo ifada otu-nur [], s.347] va bu soza - (mavn)ya Kalbecer givesindamavru fonet;rk formasrnda rast gelinir [l l, s.347]. Her hansrheyvanrn baiasr bir sozls ifada oluna bildiyina asaslanrb buqenaata galirik ki, edobi dilimizda pigiyin balasr <pigik ba-lasr>> s6zi.i lla yox, mavn sdzii ile rfade edile bilar ya mayn bubaxrmdan adabi dilimizi zanginlagdirer. Moselon:

63

ibrahim Bayramo,

Manzili Pasa bayin alt martabadaki soyuq otaqlanndartbiri, ailasi Pasa bayin san pisiklari ila mavnlan, varidafi birdast yorfan-dtisakla iki dasl dayisak va iki c t qustdu (O.Veli-yev).

Nohur. Qsrbi Azarbaycantn Qambarak, Basarkegar 9i-velarinde gdlmega nohur sdzij ile ifado edilir. Bu soz edobi di-limizda igleklilik qazanmrg, iimumiglek s6z kimi miiasirAzerbaycan edabi dilinda sabitleqmiqdir ve <<giiclii ya[rgdan,selden sonra su yrf,rlmrq 96kek giilmage yer> manasrnr bildi-rir [6. III c., s.4241. Masalen:

Sahar, dan yeri a[aran kimi MiirSild qalxfi geyindi va

yanndakt nohura gedib al-iiz nti yudu (Y.$irvan).Navalga. Bakr dialektinde navalqa sdzti var. O, <yagrg

su).unun axrb getmasi i.igiin evin iistiinde damirden diizaldi-lan nov> menasrnr bildirir [], s.370]. <Azerbaycan dilininizahlr lU[ati"nda navalqa (yagli, qar su]unun axmasr iiqiindamlarrn kanarrna qoyulan boru> kimi izah edilmigdir [6,IIIc., s,3811. Mosalan:

Quslar ugur yuvanna ftnl--fr ,

$rridayv natalgalar Srr -str .

(M.Miisftq).ESik divardan as t duran navalga, an nast atlarntn

7aldrfi daf kimi, qeyri-milntazam bir sasla dtnEldafi (

H.Mehdi)Ofiursaq, Heyvandarhqdan molumdur ki, inayi, qo-

y-rnu salmaq Ugiin ilk novbeda balasr emizdirilir ve yanrnabaglamr. Balasr yanrnda olanda heyvan salrlma!a gerait ya-radrr, daha dofirusu, safrlrr, salrngrnr incitmir. Balasr olmiigheyvanlar sagma[a qoymurlar, yavaS-yavaq quruyurlar. La-kin ele heyvanlar olur ki, balasr dlsa da, sagrlrr. Odabi dildebela heyvanlarr adlandrrmaq iigiiLn xiisusi termin yoxdur.Dialektlarimizda hamin n<ivden olan heyvanlarr adlandir-maq iigiin xiisusi s6z vardtr. Bu, ofitrsaq s6ziidiir. <Balasrdlmiig, lakin salrlan heyvan> manastnda iqlanan ogursaq

Qazax dialektinda, Agdam, Cabrayrl, Gadebey, Imiqli, Qu-64

ATarbaycan dilinin dialekt leksikast

badh, Tovuz, gemkir, Zangilan, Qerbi Azerbaycanrn Basar-kegar, Qarakilsa givelerinde iqlanir Il l, s.380]. O[ursaq sdziFiizuli qivesinde o:ursax, Megri givasinde owrsax, Salyangivasindo o:rsa[, Xocavand qivasindo o..rsax fonetik for-malannda i;lanir I I l, s.382-384].

<<Azarbaycan dilinin izahh liigatir>nda ogursaq dialektsiizti kimi <balasr dldiikden sonra siid veran insk> kimi izahedilmigdir [6, III c., s.436].

Otuxmaq. Miiasir Azerbaycan dilinin liilat terkibinizanginlagdiron srizlerden birt da otuxmaq srizi.idiir. Otuxtrutq(ot yemoya baglamaq> (ot yeyen k6rpa heyt,anlar haqqrnda)manasrnr bildirir [6. III c., s.454] ve < Azerbaycan dilininizahlr liileti>>nde otuxhtaq sciziiniin dilektizm oldu[ugtistarilmigdir [6, III c., s.454]. Otuxmaq gamaxr dialektinde,Kiirdamir, Yardrmh givelarinda otuxma!, Qazax, geki, Bakrdialektlarinde, Cabrayri, gorur, Gedabay, imiili, Terter,Tovuz, Qemberak, Karvansaray, Qarakilsa givolarinda alux-muq lormalarnda iqlenir Il l, s.38 3].

Imigli givasinda iglanart otuxma (or yemaye baglamrg)sdzii da [1 1, s.383) oluxmaq st]zii osasrnda yaranmrgdtr.

Ogac. Azerbaycan dilinda heyvanlar, o ciimledan qo-yunlar yaglarrna goro adlandrnlrr. Bu baxrmdan H.Sarabskiyazrrdr: <Toflu birillik, qigek ikillik. iigac iigillik olardr> [6,III c., s.464]. Ogac sozima iiyec fonetik formasrnda <Korollu>dastanrnda rast gelinir:

Ovlan deyim Qtrann qiymatini,Saksan min sarkarda,nala da yerma!

Sal<san min a! t klii qamar dyaca.Salrsan min xazina pula da verma!

(<Koroflu> dastanr).Ogac dialekt s<izti olub edebi dilimizin liiger terkibini

zsnginlegdirir.

65

ibrahim Bayramon

0 gac <<Azerbaycan dilinin dialektoloji liilatil>nda <iki-iigillik erkek qoyun> [ 1, s.386], <Azerbaycan dilinin izahhliifeti>nde (iigyagar erkak qoyun) [ 6, III c., s.464] monasrn-da islendiyi gdsterilmi$dir.

Ogac Bakr dialektinde va Salyan givesinda dgac, Ordu-bad dialektinde, Cabrayrl, Xocavand givesinda 6ac, Qazax,Ordubad dialektlarinde, Qerbi Azsrbaycanrn Basarkeger gi-vesinds oaq, Cabrayrl, Qerbi Azarbaycanrn Qamberak giva-sinda oag, Ordubad, $aki dialektlerinde dyac, Ordubad dia-lektinde, Culfa givasinda dya7, Agdam givesinda oTaq fonetikformalarrnda iglanir [ 11, s.386-389].

OrssrMsr. Olazimak igrqla, alovla bagh srizdiir vaTovuz, Salyan, Qarbi Azarbaycamn Qarakilso [11, s.387],Qemberek givelerinde iglenir va <zaiflamek>, <siinmak> me-nalarrnr bildirir. <Azarbaycan dilimn izahh lii[ati>>nda dia-lekt sdzti olaraq i)lazimak sdziiniin menasl (alovu sdnmaya,kdzermeye baglamaq>, <igarmaq>, <k<izermek> kimi veril-migdir [ 6, III c., s.464]. Meselen:

Karyansararun bir tarafinda qalanmts ocaq gah yanr,gah da dlaziyirdi (O.Valiyev).

Perikmak. Afidam, Cebrayrl, Qarbi AzarbaycanrnQembarek, Melri givelarinda <didergin diiqmak> manasrndaperikmak sozii iglenir [1 1, s.395]. Dialektizm kimi perikmakedobi dilimizi zanginloqdirir. Bela ki, perikmak ifadosi <di-dergin diigmak>, <evindan-egiyinden, yerinden-yrirdundanuzaq diigmek>, <gerindon-yurdundan olmaq> lrazeoloji bir-logmeni daqiqlikle ifade edon leksik vahiddir. Maselen:

Ev-e Sikdan pe riknrsaz (O.Valiyev).Salma gay. Bellidir ki, Azerbaycan marbaxinda gay xti-

susi yer tutur ve azetbaycanhlar gaydan gox istifado edir.<girin gap ifadesi genig yayrlmr$dr. Oslinde <girin gav> scizbirlegmesindeki <girin> s6zii fars mengelidir. Dilimizin 6zstizlerinden istifade etmeklo dilin milliliyini qorumaq lazrm-drr. gaki dialektinda, Cabrayrl, Culfa, Griygay, eax, garur,Zangilan, Qerbi Azorbaycarun Basarkegar [l l, s.418], Qom-

66

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

barak givalerind e Si-r:in qaya <salma gay> deyilir. Fikrimizca,sirin 7ay ovezina <salma gap ifadasindan istifada edila bilar... S_1ryrymaq. Miiasir Azarbaycan adabi dilini zanginlag_

diran dialektizmlarden biri da saynsmaq s6ztdiir. Sayirsmaq<harekst etmek, barq vurmaq> manasrni bildiri..

Bakmm saynSan ulduz lanndan,Qadrasu, boyanz tiirk qtzlanndan,Salam gatirmiSam hiizuruna manBu g ndan, galacak qarinalardan.

odebi dilda sayr,;maq<titrak, zaif ,ltoX]iffll; ,"r,"-maq, gafaq buraxmaq>, elaca de (qagr$m;q> ( Geia idi,goyda ulduzlar saynstrdr (S.Rshman), <balirmak,giiriinmak>(Sanin gdzlarinnti ganclik gafimda; yoxsa nargizlaiin sayrqfiolzar? (M.Miigfiq) menalarrm bildirir [7, IV c., s.lg].

Sifdemak. Bu siiz $arur givesinda <eti siimiikdan ayrr-maq> manasrnda iglanir [1 I,s.436]. Sifdamak slzina eyni mo-nada Qarbi Azsrbaycanrn Qambarsk givesinda de rast gali-nlr.

Simsar. Azarbaycan dilinda qohumlu termini miixtalifs6zlarle ifade olunur: ara, ana, baci, qardas, baba, dayr, xala,ami arvadr, xala uSa$r va s. Elo qohumluq elaqalari virdrr ki,bu yaxrn yox, uzaq qohurnluq elaqssidir. Uiaq qohumJuqalaqesi Qazax, Ganca, gaki dialektlerinde, Cefil;b;d, Go&:bay, G6y9ay, Kolbacer, Kiirdamir, eebole, Mingegevir, Sal-yan, Zaqatala [ll, s.438], eorbi Azerbaycanrn eemberak,Zengibasar givalerinde iglonon sirnsar s<rzii ile ifadi edilir vabu baxrmdan simsar ham iimumiglek s6z, hem da qohumluqtermini kimi adobi dilimizda sabitlegmigdir ve iiLrnumiglak s<izkimi igleklilik qazanmrgdrr.

_ Sucuq. Azarbaycamn milli kulinariyasrnda girniyyatlarda xiisusi yer tutur. Bela girniyyatlardan biri de qoz, girin xe-mirden hazrrlanan <sucuq>dur. Sacuq Ordubad dialektinda,Giirciistanrn Bolnisi Il l, s.,146], earbi Azerbaycanrn Zengi-basar givolarinde iglanir vo (x6rek adr>> kimi menalandlr rr

67

ibrahim Bayranov

[1 1, s.446]. Dialekt va givalerda sacux ionetik tbrmasrnda ak-sini taprr.

Sucuq edabi dilde <igorisina findrq, qoz, qabahd va s.

doldurulmug kolbasa gakilli girniyyat ndvii> manasrnda igle-nir [7, IV c., s.1 l4]. Meselsn:

iginda sabalrd, frndtqla iiziim,Qoz lu sucuq lardan beS-al n diiziim.

(H.K,Sa-nrh)

Sug. Miiasir Azorbaycan adebi dilindo <giinah> siiziigeni; gekilda iglenir. Giinah fars mengali stiz olub <dini-ax-laqi normalann pozulmasl, dina qebahat sayllan), <<cezalan-

mah horskot>, <toqsir>, (ndqsanD, <gatrgmazhq> manalann-da iglenir [7, IV c., s.213].

Halbuki Azarbaycan dilinin Cobrayrl, Gedabay, Qax,T o'"uz, Zaqatala, Qer bi Azorbaycanrn Qam barak givelarinda<giinah, teqsir> manasrnda sug srizii iglanir [ 1, s.446]. Suqsozii giinah s6ziiniin qargrh!r kimi iglodilmigdir ve iraq-tiirkman lahcasinda de <giinah> menasrnr bildirir [31a,s.3941. <Azerbaycan dilinin izahh liigati>>ndo sug sozii kiih-nelmii sdz kimi verilmigdir [7, IV, s.l l4]. Oslinda sus iimu-miqlek s6z kimi iglanerak miiasir Azerbaycan edabi dilindasabitlegmigdir. Mesolan:

I Xayyam:J iqsa o, bir sugumu bizim iqmamiz;

Qorxusu yox, san da gal iq, ey aziz! (H.Cavid).Sug soziina Qazax dialektinda, Afcabadi, Qarbi Azar-

baycanrn Qomberek givelarinda <duruxmaq>, (utanmaq),<giinahkarhgr biruzo vermak>> monalannda iglenen suqu-r-maq sLzinde de rast galinir [l l, s.446] ve rugux(rnaq) sugsdzu esasrnda amele galmigdir.Suvat. Miiasir Azarbaycan adabi dilinin ltiiat torkibinda<96l va gaydan su g6tiirmek, mal-qara suvarmaq iigiin diizol-dilan yer> manasrnda suvat sdzi iglenir. Masalan:

68

Azarbaycan dilinin dialekt leksikasr

USaqlarla getmi$dik Qaronun darasina... eapiSlari t6k-miiSdiim suvata (C. Bergiipadh).

Suval ham da <qrg vaxtr su g6tiirmek iigiin va yaxudmal-qaranr suvarmaq iigiin buzun iizerinda agrlmrg degikyer)) menasmr bildirir [12, s.7l].

Suva.t eyni menada Tovuz givasinde suad, eazax dia-lektinda, imigli, Ktirdamir, Zardab, Giirc 'ustamn iorgah 9i-volerinda sual fonetik formalannda iglsnir Il 1,s.445].

<Azerbaycan dilinin izahh liigati>rnda suvat <<gayd,an,arxdan ve s.-dan su g<itiiriilan, habele mallarrn su igdikleridayaz yer>> kimi izah edilmigdir [7, IV, s.l l0].

$arumaq. gaxrmaq giinla bafh olub <bark qrzdlrmaq,yandrrmaq> manasrnl bildirir. Masalen:

Qarabafim isti giin Saxtdtqca az qala agzlarda dili daqu rudu r du (O.Veliyev).

Odabi dilimizda sabitlegan $axnuq <giiclii tasiretmak), (vurmaq)) kimi izah edilir [7, IV c., s.502].

Tap. Miiasir Azsrbaycan edebi dilina dialekt ve givalar-don bir nege orotermin kegerak adabi dilimizin l0!et terkibini zanginlaqdirmigdir. Ehtiyac duyulan dialekt sdzlardenbiri dt tap sdztidtir. Tap sozii Ftizuli, Goranboy, Qax, gam-kir, Tertar, Qsrbi Azarbaycanrn Qarakilsa [l l, s.480], Qam-berek givelerinde <daghq yerda kigik diizan[b menasrndaiglenir.

Tap Azarbaycan toponimlerinin tarkibinda < yastr,dtizsaha,tapade dijaanlik yer) menasrnl bildirir: Koroflu tapr,K<igari tapr, Alrlhnrn tapr [3, s.53].

Tar. Tar omonim soz kimi dialekt va givelerde (toyuq-lann axgamlar iistfinda yatdtgl aEac), <ktileyin bir yera top-ladrlr qar yrlrnr> menalannr bildirir [l 1, s.a8l].

Tar sdzi <toyuqlarrn axtamlar i.istiinde yatdlgl agacDmanasrnda Qazax dialektinda, A[dam, Aldare, Gedebay,$uga, Tovuz, Qerbi Azarbaycanrn Basarkeger, Qemberak,Qarakilse, Giirciistantn Borgah, <qar yrfrnr> manasrnda Qa-zax dialektinda, Alcabedi, Aldara, Cabrayrl, Daqkesan, Gs-

69

ibrahim Bayramo,

debay, $amkir, gu9a, Qerbi Azerbaycamn Basarkegar, Qam-barak, Giirciistanrn Ba;kegid, Borgah givolarinda iqlenir [1 I,s.48ll.

Tar sdzi <<ev quglannln iistiinde durub gecolamesi iigtinhina qoyrrlan aEacD ve (tst-tiste dereye yagb yrlrlmr; qahnqar yrglm) [7, IV c., s.137] menalannda edebi dilde sabitlag-mig ve dilimizin liilet terkibini zenginlogdirmigdir. Masolan:

Tardakt xoruz qanadlartru SaqEldayfi banladt(S,Rehimov)

EIa ki, asnadi qovufunla k lakQdlda tar baflayb qar qtxdr diza

(S.Vurlun).Tentimak, Azerbaycan dilinin dialekt va givalerinde

lantimak iki menada iglenir. Bu 5riz tanlimax fonetik forma-stnda $eki dialektinde <telesmek>, (gaimaq), (6ztinii itir-mak>>, <na edacayini bilmemak>, Beylaqan, Qax, Zangilangivalarinda (gagmaq), (6ziinii itirmak)r, <na edecayini bilme-mok)) menalanm bildirir I l, s,491].

<Azerbaycan dilinin izahh ltlatb>nda tantimak darugrqdiline maxsus soz kimi <talssmak>, <danxmaq>, <hovsalesiniitirmak>, <telesmakdan canr srx maq> menaslnl verdiyi gris-terilmigdir [ 7, IV c., s.165]. Meselen:

BaS gatlayrr istidan,'Gdydan yera od yagrDavalar da tantiyibYeriyir afirr-a{tr.

(B.Vahabzade)

Tapimak. Bu ve ya digar yag egyalarrn qurumasl miixte-lif olur: tam qurumaq, yanmgrq qurumaq, bir qeder quru-maq va s. Har hansr bir egyanrn - sulu torpalrn, paltann ya-nmgrq qurumasr e$yanln suyunun gakilmesi naticesinde bagverir. Bele qurumanr Azarbaycan dilinin dialekt va givalarin-da iglenen tapimak srizti ila ifado etmek olur. Tapimak Geda-bay, Ktirdemir, Yevlax, Zengilan [ ], s.492], Qarbi Azerbay-

70

Azafiaycan dilitin dialekt leksikasr

canrn Qambarak givelsrinde lapimax, tbrmasrnda iglenir va<bir qader qurumaq) monaslnl ifada edir.

<<Azerbaycan dilinin izahh liigstir>nda rapimak <<q:uru_maq, qupquru olmaq, suyu gakilmek> kimi menalandrrrl_mrgdrr [ 7, IV c., s. 166]. Mesalan:

.- _ -G.eca kiilak asdiyi iigi)n yol rapimis, saha qurumuSdu

(O.Valiyev).

. Terace. Bu stiz <pambrfit qurutmaq iigiin qam:gdan qa_yrnlmrg agya> menaslru bildirir. Masalan:

. Pambtft havdda qurutmaqdan r)fiii qamrsdon taracalarhazrr lanac aq (O.Valiyev).

<Azerbaycan dilinin izahh liilati>>nda rarrca (disriinobarama qu_rdu buraxmaq va ya iistiinda pamblq, meyve qu-rutmaq iigiin qamrg, qarlr ve s. don horgtb manisrnai igtJn_diyi gtisterilir [7, IV c.,s.169]. Mesalen: Biit n manqaiardapamb$1 havalarda qurutmaqdan ijtr har ytgrci iigt;nqamrydan bir sayyar taraca haz anmrgdrr ( O.Vaiiyiv ).

Tarczilar. Sema cisimlerinin bir hissasi Azerbiycan dilinsmexsus srizlorlo ifade olunur: dan ulduzu, lkar va-s. Sama ci_simlarinden biri boyiik ayr biirctidiir. Bu ulduz xalq arasrndayeddi qardag ulduzu, Qazax dialektinde, gsmkir, Tovuz 9i-velerinda tarazilar adlanrr Il 1, s.493].

Bsllidir ki, on iki biirc var. Biirclardan biri da <tarazi-lar>dir. Ulduz adr kimi dialekt va givelorimizdo iglanen lara-zilar artrq iimumiglek funksiya kesb edarak adebi dilimizinItfiet tsrkibini zonginlegdirmigdir.

. . Terlik, I arlik sijzi <yaherin altrndan atrn belins qoyu_

l"q f..ci parqasr)) m:nasrnda $amaxr. Bakr dialektlarinda,Imrglr, Salyan, $arur givolarinde tarrig, eazax dialektinde,Agdam, Berda [1 l, s.493], eerbi Azarbiycinrn eembarak gi_volerinda taruix' formalannda iglanir. Iarlz& <xiisusi darialtrvazilerin ifraz etdiyi gaffaf maye> manasrnda iglanen tsr sd-ziina -lik gekilgisi artrrrlmasr yolu ilo diizelmigdii. Maselan:

71

ibrahim Bayramon

Camil larliyi QaSqarun st na anb onu hayatdan Exardt(Q.Musayev).

Azerbaycan dlltnda tarlik <<yeher alttndan atrn belinaqoyulan kega pargast>> manasl ile yana$r, (kegmi$da yaqh ki-gilerin papaq altrndan qoyduqlan nazik pargadan tikilmigbag geyimi> va <ig terefdan ayaqqabrmn alttna yaprgdrnlannazik dari, parga, kartonD monalartnt bildirir [ 7,lY c.,s.171]. Meselen: Molla ammamasini yena minbarin iislpillasina qoymu$, basmda tarlik, yera oturmuSdu ( A.Makulu)

Toxtamaq. Bu s6z dialekt ve givalarimizda iki monadaislatir. Toxdamax fonetik formastnda Azarbaycan diliningski dialektinda, Zongilan, Qarbi Azarbaycantn Qambarekgivelerinda <sakitlagmak>, <dziino gelmak>, <6ziinii ela

almaq> menasrru, Afdam, Barda, Kiirdamir, Qerbi Azar-baycarun Qamberok, Qarakilsa givelerinda <dayanmaq>,<bir yera gatrb durmaq> manasrnr bildiri [1 l, s.500]. Dialek-toloji liiletin 1964-cii ilda negrinda toxtamaq sdziiniin A[-dam givasinde (gatmaq, yetigmek> manasr bildirdiyi veril-migdir [0,s.386]. Toxtamaq har iki menada (1.<dayanmaq,ddzmak, sabr etmek, duruxmaq>, (sakit olmaq, 6z[inii saxla-maq, 6ziinii elo almaq>; 2.<bir yere golib gatmaq, yetigmok>,<gatrb dayanmaq>) <Azarbaycan dilinin izahh liilati>>ndaoksini tapmrgdrr [7, IV c., s.202-203).

Toxtamaq dialektizm kimi edebi dilimizde sabitlaqmig-dir. Maselon:

isa burada loxdayfi, bir az tasvisla arva& G ll ya baxclt

ki, burun da sababi var& (O.Obiilhesan).Odabi dilimizde iglanan toxtatma, toxtatmaq s6zlari da

toxtamaq s6zii ila ba[hdrr.Turcxmaq. Azarbaycan dilinin Alcabadi, Xagmaz,

Qax, O!uz, Zangilan, Qerbi Azerbaycantn Agbaba [1,s.496], Qambarek givalerinde <iirayi darrxmaq, hava gatma-

maq, tangnefes olmaq, bogulmaq>, <nafasi tutulmaq, az-az,

Azarbaycan dilinin dialekt leksikasr

getinliklo nafes almaq) menastnl bildiran lmaxmaq s6zi ig_lenir. Mesalan:

Qilcts tdvSildil, nafasi tmctxdt (S.Azeri).Seki dialektinda lmc,xmaq <bezmak, tonge galmak>

manasrnda iSlanir Il I, s.496].<Azerbaycan dilinin izahh lii[eti>>nda g<istarilir ki, lrn_

cxnuq mahalli (dialekr -1.B.) siiz kimi <igatinlikla nafesalmaq, nefesi tsng olmaq> manaslnl bildirir I i, IV c., s.190].Masalen: Osgarin nafasi tmuxdt,arlrq dayana bilmayib, Kosaila dantsmala giriSmak qararma gal/r ( S.Rehimov j.

. lCrry. Heyvandarhlrn bir sahesini tagkil edon qoyungu_luqda bala vermeye xiisusi ahemiyyet verilir. qoyunlar ikibala verdiyi kimi, tig bala da vere bilir._. Bir dafaye bir qoyun iig bala dogursa , bela qoytn i)qant

adlamr. Ugam sozii Ordubad, eazax. Naxgrvan dialektlarin-da, Afdam, girvan, Gadabey. Kiirdemir givalsrinde iglonirva <bir defoya iig_.bala dogmug qoyun, kegi> manasrrnr Lildi_rir I l, s.523]. Llgam heyvandarhq termini kimi iglanir vaadabi dili zonginlogdirir. Bu s6z <Azarbaycan dilinin izahlliifati>nda mehalli (dialekt - i.B.; soz kimi <bir dafada iigbala dogan heyvan (esasan qo1,un haqqrnda)> manasrnr bil-dirdiyi gosterilmigdir [7, IV c.,s.263]. Maselan:

HamiSa allari cibinda olan cavan goban taklif edirdi ki,... g1m qoyunlar yaxtn yerlarda otlarsa, lor y z qoyundanorta hesabla iki y z quzu almaq olar (O.Y eliyev).

Vafammaq, Taxrh vaxtrnda bigmak mohsuldarhlr artr-rrr, itkinin qabalrnr alrr. Lakin ela olur ki, taxrhn 6igilmavaxtl miiayyen sabablerdon ritiib kegir. $ivalarimizda taxtlaaid olub, (yetigib otmek>, <bigilme vaxu kegmek> menaslnrilada edan tafiarumaq sdzii vardr va bu sdza Berde, Cabra-yrl, Dagkasan, Gadabay, Kiirdemir, Mingagevir, gemkir,ZangSlan givalorinda iqlanir [1i, s.529]. Maselen:

73

ibrahim Bayramo,

Va[arumrs tanla od d Ssa, b t n mahsul mahv oldu{ukimi, pambr[a sovka darassa, insarun zahmali alinda qalar(O.Valiyev).

Eyni zamanda taxrhn bigilme vaxtrnln otiib kegmasi ilebafih lmi$li, Kiirdomir, Saath, Salyan, Ucar pivelerindavagam, $akt dialektindo va[amnamax, Fiizuli givasindsvafian, vafiannatmax, O$tz givasinde vafaz, va[namax,

Qerbi Azarbaycanrn Qarakilse givasinda vagaz scizlori iqlenir

[1 1, s.529].Yastana, Azarbaycan dilinin dialekt vo givelerinde

edabi dila gatirila bilecak, ehtiyac duyulan terminlar vardtr.Bela terminlardon biri da yasdana s<iziidiir. Yastana sdzi<dafida diizanlik> manasrnda Qazax dialektindo, Alcabadi,Cebrayrl, Dagkesan, Fiizuli, Gadabay, Giiygtil I l, s.542],

Qerbi Azerbaycanrn Qemberak givelarinde iglerir . Yasdanas6z0na gabran, Qerbi Azarbaycamn Qarakilse givalorinda

yasdan forctlk formasrnda rast gelinir I l, s.542].

Yaslana sdzii 1964-cti ilda gap olunan <Azarbaycan di-linin dialektoloji ltigeti>>nda <yasd(t)ana> formasrnda<diizen, diieenlik>, <da[ ddgiinda di? saha> manalannda iq-landiyi gtisterilmigdir [10,s.241 ]. <<Azerbaycan diiinin izahhliigeti>>nde yasdana yastan (a) formasrnda dialekt s6zii kimi<daida, tapada, dikdirde, qayahqda, yastt, diiz yer> kimiizah edilmiSdir [ 5, IV c., s.508]. Masalan; Nabinin qoyuns r s arxaan ilst laraJindaki yastana toplanmrgdr (< QagaqNabi>> dastanr ); Gillil Ezt gilllil-giqakli bir yastanda dafneladik (O.Yeliyev ).

Y as t ana Azarbay can toponimlerinin formala gmastndada igtirak edir [13, s.39].

74

Azar baycan dilinin dialekt leksikasr

AZORBAYCAN DiLiNiN DiALEKT VO$ivol-oRiNDo eaDiM TiiRK

SOZLORi

Dilin va xalqrn tarixinin <iyrenilmasinda dialektologiyaxiisusi yer tutur. Eyni zamanda dil tarixinin elmi baxmdanaraqdrrrlmasrnda, miieyyan sozlarin inkigaf tarixini, iqlanmemsqamlarrnrn miiayyonlagdirilmesinde dialekt vo giveler esasmenbelorden biridir. O.Domirgizada yazrr : <Azerbaycan di-linin ta_rixini <iyrenerken yazrh menbalerle yanagi olaraqcanh _dilin, xiisuson givalarin verdiyi faktlar da olduqca mii-hiimdiir. Malum oldugu iizra, qivaler bu va ya digsr gekildoya i.imumxalq dilindan evvolki qebila dillarinin izini, xrisusiy-yotini miieyyen derocode oziinde saxlayrr, ya iimumxalq diliemele geldikden sonra bu ve ya digar gekilde mehdud feo-dallqlarla elaqadar olaraq bir sra xiisusiyyatlar, ferqli ala-matlsr kasb edib, iimumxalq dilinin qollarr hahnda fbrma-lagmrg olur, ya da tak{ak hallarda olsa da, garpazlagma na-ticesinde meglub olmuq bagqa bir dilin xiisusiyyetini 6ziindasaxlayan bir dil izi kimi farqlanerek miiayyen tarixi miiddat-de yagayrr. Buna g6ra de har hansr bir dilin tarixini 6yrener-kan, xiisusan miiayyen dovrlerin yazrl manbalerinda iesadiifolunan bir srra xiisusiyyatleri aydrnlagdrrmaq iigiin give ma-teriallan lla yazir manbelarin mareriallanm tutu$durmaq ze-ruridir> 122, s.401.

Yazth dilin formalagmasrnda dialekt materiallanna xii-susi fikir verilmelidir. Miixtolif yazrh materiallarda aksinitapmrg ele leksik vahidlar var ki, onlara bu gun yalnrz dia-lekt va givelorda rast galinir. Bu da yazrh dilimizin fonetik,qrammatik va leksik xiisusiyyotlarinin diizgiin araqdrrrlma-srnr tamin edir. Ham da ,1azit abidalar dialekt leksikasrnrn<iyranilmasi iigiin osas menbalardandir.

Yaah manbalarda ela saslara, morfemlere, leksik va-hidlere rast gelinir ki, onlar miiasir odobi dilimizda iglanmo-

75

ibrahim Bayrumov

salar da, dialekt va givelerimizde qalmaqdadrr. Masalen: sa-grr nun -{ sasi tarixan dilimizde iglanmigdir: Alar sabah Dir-sa xan qalqubant yerindan uru turub, qrrq yigiditt boyma alub,Bayandar xarur1 si)hbatina gal rdi (KDQ, s.3a). Qalqubantxan Baytndtr yerindan turmrs, bir .vera a! ota!, bir yera qrulota!, bir yera qata otag dikdirmis. <O{ulhlan a! ota$a, qn-luyr qtz otafia, ofih-Ezr olmtyant qara olafia qondttl, qara

kega altma ddsa1, qara qoyun yaxnisindan dn na gatiir 0;yersa-yesiin, )'emazsa, tursun-gets . Anuq kim o$bqtn ol-mtya, ta4i-taala ant qar[ayfidur, biz daxi qarfranz> - demis(KDQ, s.35).

E.Ozizov yaar: <Velyar t (saEr nun - i.B.) tiirk dillari-nin, elsce de Azarbaycan dilinin qadim samitlsrindandir.Tiirk dillarinin qedim yazdl abidelarinde va Azarbaycanadabi dili niimunalerinda bu samit sdz ortasl ve stiz sonumdvqelerinda ham siiz kdklarindo, hem da qekilgilarda iglen-miqdir> [27, s.107].

1929-cu ilde qebul edilmig latrn qrafikah Azarbaycanelifbasrnda 4 miistaqil harf kimi eksinr tapmtgdrr.

H.Mirzazada ,vazv ki, g sasi XX esrin otuzuncu illeri-nadak yazrda imlasrnr saxlasa da, yeni alifbanrn qebulundansonra (1939-cu ilde qabul edilmis kiril qrafikah Azarbaycanolilbasr nozarde tutulur - LB.; alifbadan grxarrlmrgdrr [48,s.231.

Bu giin 4 sesi Azerbaycan dilinin qerb qrupu dialekt vagivalarindo iglonir. M.$iraliyev yazr: <Dilarxast sonor burunsasi olan salrr 4 (velyar n) edabi dil ve bagqa dialektlerdanfarqli olaraq, qarb qrupu dialekt va givelerinda daha genigyayrlmrgdrr. Bu sase siiz kdklerindo ve gekilgilsrda (ikincigexs mansubiyyetin yiyalik halt, xsberlik) rast galirik> [8,s.301.

Tarixen ismin tasirlik hahnda saitle biten sdzlar -yr, -yi,-yu, -yu gekilgisini qabul etmigdir. Buna <Kitabi-Dado Qor-qud> dastanrnda rast galinir: A9 kisi sag yantndan, iiq kisi sol

76

Azarbaycan dilinin dialekt leksikasr

yarundan dam r zancirla bugayr tutmrslardr (KDQ, s.36).<XVIII osre qeder mtivcud olan yazrh materiallann dilindesasli ile (saitle - i.n.; bitan isirnler tasirlik hal qakilgidan av-vel bitigdirici n sasi ile yanagr y sesi da qebul etmi$ir. XVIIIesrdan sonra y ile n iinsiirlerinin tenasiibii tamamils deyig-migdir. Odebi yazr dilinda n iinsiirii y -ya nisbaten iistiinliikaimrqdrr. Bagqa s6zla desek,getdikcs edobi dilimizda nqrammatik bir i.iLr:siiLr kimi sabitlagmigdir > [48, s.44].

ismin tasirlik hahnda -yr -yi, -yu, -yii gakilgisinin iglon-mosi Azarbaycan dilinin qarb qrupu dialekt ve givelerindsqorunub saxlanmrqdrr. <Bu xiisusiyyat dilimizin Qazax, Bor-gah, Tovuz, gemkir, Daqkesen, Gadebay, Xanlar (Griygdl-I.B.), Goranboy givelorinde yayrlmrgdrr: qapryr, deriyi, qu-zu1u, siiriiyii (Qaz.).

-yi, -yr, -yu, -yii gekilgisi Azarbay.can dilinin Gdyge(Basarkegar, Qambarak), Karvansaray (Icevan), Biiyiik Qa-rakilsa (Kirovakan), Zangibasar (Masis) givalari iigiin da (buarazilar Qerbi Azarbaycan erazisinde yerlo$ir I.B.) saciyya-vidir> [27, s.172].

Azerbaycan dilinin yazrh manbelerinda iqlenmig -4, -

rJtz;-P, -prz, -t', -vuz; -y, -yrz mansubiyyet gakilgilari Azarbaycandilinin dialekt vs qivelarinda qalmaqdadrr [27, s.183-189].

Azarbaycan dilinin dialekt va givelarinda kifayat qsderqadim s<izler qorunub saxlanmrgdrr va bu sozlar adobi dili-mizin inkigaf merhalolorini, onlarrn ilkin variantlannr miiey-yanlogdirmesino genig imkanlar yaradtr.

O.Demirgizada yazrr: <Ayrr-ayrr s6zlarin aslini, qurulu-gunu, etimolojisini aydrnlaqdrrmaq iginde da givelar bu ve yadiger vaziyyetda asash material vera bilir. Masalan, vaxtileAzarbaycan dilinda, xi.isusile yazir manbelorde <dustaq>siizii (tutsaq)) gaklinda iglanilmigdir ki, bunun (tut-maq) fe-lindan diizaldiyini esaslandrrmaq iigiin hemin menada qorbi

7',7

ibrahim Bayramav

Giirciistan rayonlanndakt Azarbaycan givolarinde (tutuq))s6zniin i$lonmasi biza krimak edir.

Yaxud <Doda Qorqud> dastanlarrnda <tez>, <celd>menasrnda iglenmig <becid> sriziine biz Bakr givasinda rastgalirik. Bele bir fakt isa ham bu sdziin Bakr givesine rus di-lindeki <bejiu soziinden kegma oldufiunu dtiqiinanlorin sehvetdiklarini, hem da min il bundan arval dilimizde iglenmigbir sdz oldugunu tasdiq edir> [22, s.41].

Dialekt va givelsr dilin en yaxfl ve etibarh qoruyucusu-dur. Mehz tarixen adabi dilimizdo iglak olan s<i2lar bu giinarxikla$erak dia.lektlerimizdo qahr vr iqlanir. E,Ozizov bu-nunla baflr yazr: <<Azerbaycan dili dialekt leksikasrrun mii-hiim bir hissesini arxaik sdzlar tegkil edir. Dialekt leksika-srnda arxaik sdzlar deyarkan biz vaxtile Azarbaycan yanhabidalorinde iglanmiq, sonradan ise adebi dilimiz iigiin ar-xaiklagmig, lakin givalerin liigat terkibinde saxlanmrg sozlarinazerda tuturuq. Melumdur ki, arxaizm ad.landrrrlan bu veya diger s<iziin konkret bir dilin evvalki drivrlarina aid yazrhmanbalorinda iglanmasi esas gertdir. Mtiayyen bir siiziin ya-zrh abidalarde iglanmesi hemin sriziin qadimliyine, miiasirgivalerda iElenmssi ise bu soziin tarixan Azarbaycan dilinomansubluluna delalet edir> [27, s.222-223).

,. Azarbaycan dilinin dialekt ve givalari csmiyyatin ve di-lin inkigafr ile su balhdrr. Yani dildo bag veren dayigiklik 9i-velerde do sksini tapr. Mahz <Dialekt ve givelerimizin liiletterkibi uzun esrlarin mahsulu oldulundan burada Azarbay-can xalqrnrn kegmi9 oldugu d6vrleri aks etdiran s<jzlera tesa-diif edirik. Qsbila, tayfa ddvrii ile bafh bir srra tayfa adla-nna, qohumluq elaqelarini bildiren sozlara indi da dialekt vegivelarimizin liilet terkibinde rast galirik) [55, s.325].

Azarbaycan dilinin milliliyinin qorunub saxlanmasrn-da, oreb, fars s<idarinin yersiz olaraq adabi dilimize gelmasi-nin qargrsrnrn ahnmaslnda dialekt ve givalerimiz awezsiz roloynamrgdrr.

ATarbtycan dilinin dialekt le*sikast

R.Riistamov yaztr: (Her hansr bir dil onu yaradan xal-qrn tarixi ila sxr surotde alaqadardrr. Mahz buna g6ra dadilda, onun liifiet tarkibinda bu ve ya digor xalqrn tirixini,yadellilera qarqr miibarizesini, adat ve eneneleiini, meipsttarzini ve s. aks etdiran ytizlarca s6z vardrr. Bu cehetdan dia-lekt va givelsr daha zangin materiala malikdir: giinki dialektva givelarda qedim d6vrlarin izlari, arxaik sozlar edobi dilenisbatan uzun zaman qorunub saxlanrr. Digar tarsfden, dia-lekt leksikasr bagqa dillarin tosirine az maruz qalrr, riz <<saflr-

!rnr>, demak olar ki, miihahza edib saxiaya bilir. Buna gore-dir ki, canh danrgrq dilini, dialekt ve givalerimizin leksikasrnroyrenmak, buradakr siizlarin etimologiyasrnr miiapranlagdir-mak, toponimik adlarr tadqiq etmak, qedim diivrlarin qahq-larrnr meydana grxarmaq miihiim maselalorden biridir>i [53,s.1971.

E.Ozizovun asarindo K.Musayevden getirilmi$ sitatdagdsterilir ki, Azerbaycan adebi dili XIX esradak lars edabidilinin, elace da daha gox bu dilin vasitesilo erob dilinin giic-lii tasirina maruz qalmrgdrr. Bunu Azerbaycan dilinin xalistiirk sdzlarini goxlu iran va areb ahnmalirrmn ovaz etdiyileksikasr bareda de s<iylamek olar. Tiirk leksikasr esas etiba-rila, Azerbaycan dialekt va givelerinde daha qox saxlanmrq-drr ki, burada tiirk abidalari ve bagqa tiirk dillari iigiin saciy-yavi olan s<izlor var 127 , s.2221.

Arxaizmlar dilin an qedim drivrlarinda iglenmig sdzlarasasrnda yaranmrgdrr ve onlar adebi dildo mteyyen zamandaxilinda iglense da, mi.iasir edabi dilda iglaklilikden qalmrg-lar. Bu sozlar asasan he9 bir mana deyigikliyina ugramadanilkin formada oldufu kimi, ya da miieyyen fonetik dayigik-liya ulrayaraq dialekt va givalarimizda iglanir. O.Tannverdiyazrr: <Miiasir edebi dilimiz baxrmrndan arxaizm hesab olu-nan s<izlerin bir qismi givolerimizdo eynila ve ya miiayyan fo-netik deyigmalarla iglanmokdadir. Masalan, al-hiyla, ayrt-maq-demak, s6ylemak, arr-tamiz, brirk-papaq, qutlu-uguilu,ya!r-diigman, yagrrmaq-gizlatmak, yaa-g<il, gtiz-payrzl sug_

79

ibrahim Bayramov

giinah, diig//du9//tug -yuxu, sayru-xeste vo s. kimi siizler ya-zrlr abidalarimizde tez-tez tekrarlanan vahidlerdandir. Ma-raqhdr ki, qeyd etdiyimiz anaizmlerin aksariyyeti givelari-mizdo de intensivliyi ilo farqlanir. S6zlerin dilde iglenme tari-xini, onlarrn tam k6hnolmig ve ya srradan grxmrg oldufunu,elece da bir srra s6darin ilkin formasrnrn miiayyenlegdirilme-sinda give leksikaslnln rolu evezedilmazdir> [56, s. I i 0].

Azerbaycan dili tarixinin leksik tarkibinin tiyranilma-sinde ana dilh tarixi manbaler, klassrk qairlerin esarleri ilayanagl, Azerbaycan dilinin dialekt va giva leksikasrnrn roluevezedilmozdir)> [56, s.1 10].

Azarbaycan dili tarixinin leksik terkibinin <iyrenilma-sinde ana dilh tarixi manbelar, klassik gairlerin eserlari ileyanagr, Azarbaycan dilinin dialekt va qiveleri de miihtim aha-miyyot kasb edir.

Azarbaycan dilinin dialekt va givelerinda qadim tiirksdzlerinin bir qismi oldupu kimi, bir qismi miixtalif fonetikdayigikliya uEramr$ lormada igladilir. Bu s<izlar miiasir Azor-baycan adabi dili iigiin arxaikle$mi$ olsalar da, dialekt va gi-

volorimizde indi da iglanmakdadir.Azorbaycan dilinin dialekt va givelarinda riz izini qoruyubsaxlayan qadim tiirk s<izlari qodim dovr tiirk dilli abidelarda,Xm-XVm asrda Azerbaycan dilinda yazrb yaradan gairle-rin asarlerinde rast galinir va bu s6zlor dilimizin tarixi haq-qrnda obyektiv tesawiir yaradrr.

Al. Bakr, Qazax dialektlerinda, Agcabadi, Cabrayrl,Fiieuli givolerinda a/ sdziina rast galinir vo <yalan>, <hiyle>manalartnt bildirir: Mani al dila tutma, na stiziin var mardanadenan 111, s. 181. Qerbi Azerbaycamn Basarkeger givasinde a1<hiylogar, yalangD) menasrnr bildirir [58, s.204; ll, s.18].

Qadim tiirk dilinde a/ <hiyle> menasrnda iglanmiqdir [70,s.311. V.V.Radlorun liiletinda qadim ti.irk dilinde a/ sozti-ntin <hiyla>, <kalek>, <biclik> menalannda iSlandiyi gristeril-miqdir [74, s.349].

Axa aycan dilinin dialekt leksikasr

l/ <Kitabi-Dado Qorqud> dastanrnda, Nesimida eynimenada iglanmiqdir:

Namard taym al eylamg (KDQ,s.l25).Al ila ala grizlarin aldadt aldr kdnlilmil,Alini gdr na al edar, kimsa iriSmaz alina

(l.Nosimi)Bakr, Qazax va Qaraba! dialektlarinde eyni Eekil va

manada iglenen bu s6z O.Valiyevin <Budafrm xatirelerinDde(qoymaq)) krimakgi feli ilo iglenerak <hi1,le iglatmak>, <kolekgalmak)) manasrnda verilmiqdir> [50, s.67]. Meselan:Lagmmakamasi mani ala qoydu (O.Valiyev).

Miiasir Azerbaycan edabi dilinda <qosdan yayrndrr-maq>, <bagrnr tovlamaq>, <yoldan glxarmaq), <yalan danrg-macl>, <esli olmayan bir qeyi dogru bir 9ey kimi gostermak>,<soziiniin iistiinda durmamaq>, (xoyanat etmek> menalarrn-da aldatnnq sozii iglanir [4, I c/,s.88]. Bele bir qanaeta galirikki, aldatmaq qedim tiirk dilinda <yalan, hiyle, biclik, xaya-natkar>) monaslnda iglonan a/ sozii asasrnda yaranmtgdrr.

<Azarbaycan dilinin izahh liigot>inde a/ kchnalmig sozkimi verihniq va <hiyle, mekr, yalan> monasulda iglandiyigostarilmiSdir [4, I c., s.82].

Ar[aI. Bu stiz Qazax, Naxgrvan, Ordubad dialektlarin-de, Culfa, Zangllan givalarinde <vehgi qog> manasrnda igla-nir. lvlaselen:

Ar$ah yaman bijdi, onu lnlant-halam wrma[ olmur 111,s,251.

1964-cii ilda gap olunmuq <Azarbaycan dilinin dialek-toloji liigsti>>nda argah sozinij'n Qazax dialektinde ham da<kegi> menasrnda iglandiyi gdstarilmigdir [10,s.39). ArgahQazax dialektinda <giiriinilqlil, yaragrqh buynuzlu (inok)>[10,s.39], (vara$rqh, gozexo$ (inek)> [1 l, s.25] manasrnr dabildirir.

,4rgah qadim tiirk dilinda arqar formasrnda <dagqogu> manasrnda iglanmigdir. Mesalan:

Qagrt ulip arquna m n p arqar yelar [70,s.5a].8l

ibrahim Bayramov

An. Bu siiz Azarbaycan dilinin Qerb qrupu (Qazax,Aldam, Fiizuli, Gdyge, $amkir, Tovuz), Cenub qrupu (gah-buz) dialekt va givalsrinde <tamiz> manasrnda iglenir I I ,s.251. An Bakr dialektinda va Xagmaz givasinde ari forma-srnda cemiz, saf)) menaslnr ifade edir I l, s.26]. imigli qire-sinde <temizlanmek), (<bazonmak>, (yuyunmaq> menalarrn-da iglanalr anmna{ Quba, Qazax, $aki dialektlerinda, Xa9-maz givasinde <tsmizlamok> msnasrnda iglanan antdama! vaaridamax [1 l, s.26] s6zlerinin tarkibinde de ar, (temiz, me-nasrnr bildirir. Bu sdz qadim tiiLrk dillarinda miixtelif fonetik(aru, an, ari) variantlarrnda <temia, <<pak>, <saf>, <xalis>menalannda iglenmigdir [75,s.184-185]. Mi,iasir Azerbaycanedabi dilinde <crhz,srsqa,zaif,cansrz,atsiz-ya!srz> monasrndaislanat anq [4, I c., s.1 23] qedim dilimizde iglsnmig aru

sdz0ndan amola galmigdirAn sozjjrne (Kitabi-Dode Qorqud> dastanrnda rast ga-

Tini: Ari sudan abdast aldilar (KDQ, s.50).XW-XVI osrlerda eyni monada an soz$ geniq gokilde

iglenmigdir:Napak olan na bil r sanin qadr , qiymat n,Zalinda adamin daxi ari gdhar garak

(Nasirru)Har dambadam ol tiz n aridir,Heq olmaz onun kimi andiir

($.I.Xetai)N aS ayi-daniSin m farruhu-c an,Ari ol kefiyyatdan ahli-cahan

(M.Fiizuli)lAn <<tamiz>> menaslnda Azarbaycan dialektlari ila

yanagr, tiirk dillerinde - tiirk, qrrgrz, tatar, qaragay, balqar,xakas, tuva dillarinde da iglanir.[75, s. 185].

I Niimunalar. M.Cavadovanln <$ah ismayrl Xatainin leksikasu> (Bakr,1977) esorindan (s.76-77) gdtiiriilmii$diir.

82

A9. lq sdzri Qarbi Azarbaycanm Basarkegar givesinda<origte> {1 1, s.271, eem barek, Zangibasar, Kaiinino sivale-rinde <plov> menalannda iglanir.

As siSzi <Kitabi-Dede eorqud> dastanrnda <xiirek,yemek, bigmiq> manasrnda t Dad) eorqud dAndi, Oguzagaldi. Aydtr: rBu7lu qoca ita yapigtu'qocay Dapigcizaver ry asm pisiirsiin>>1. - dedi), M.Kagfiarinin ubivaniiJtigat

'l;tiirf ,,

3-se.rirl* (yemak ai)) mrnrr,rj, [35, s.147] il;;rrg-dtr. ,{,s tiirk dillarinde <yemak>. <plov>, <Sorba>,, <,96rekr,

<taxrl>r manalannr bildirir [75, s.2 1 0--2 1 l ].Azerbaycan atalar s6ziiniin tarkibinda ag <yemak> ma_

nasrnda iglanmipdir: 7,s dasarula giimga baha- oiar. Asm ca_yuqlu[u (dttrulugu - l.B.) danin yoxslllulundandtr.

_ B.Ohmadov ag s6ziiniin etimologiyasr ile baEh vazrr:<Biitiin yemaklerin iimumi adr a; olu6.'lnai mana"aarat,U,s6z, asason, p/or menasrnda igledilir. Amma aSpaz, qatrqa;rt,asxana, ayranaqr kimi sozlerde qadim mana

-qalmaqdidrr

(qa.trqagr.heg doplov demek deyil. Agpaz t.9 ao tr[.] ptoubigirmakle mehdudlagmrr ve s.;. <Na'iok.rrrn

"grnu...r'd"-{i}" 9, ,t s6ziiniin qadim manasr ila bafhdrr. triiiasir tatardilinda ca sozii qadim menaslm saxlaya bilib: asamltq(plha),

.asarqa (kugat!), a;atuqa (kormitg), osqoro"i (i*i,

9YT"3),. tamu.azlq (kdkii yeyilan, kOkti meyvali), osyoytrq

(stilia) kimi kalmaler bunu siibut edir.Tiirk dillerinin bezilarinde qazan evazine agac igladilir.AS s6zi rus dilina do kegib, onlarda agal-mosderi var,

ku s a t $ demekdir> 124,s.37 l.Iraq-ttirkman lehcesinda a,r <yemek> manasrm bildirir

[31a, s.345] va bu lahcade <agbazr manasrnda iglonen aggrsriztiniin [31a, s.345] tarkibinde ap qedim menasrnr qoruyubsaxlamrgdrr.

lp ermeni dilina de kegib. Bela ki, ermani dilinda<xcirak>> manasrnda iglenen ca,s s<izii qedim tiirk dilinda iqla-nen ag s6ziiniin fonetik variantrdrr.

83

ibruhim Bayramou

E.Ozizov yazr ki, Azsrbaycan dilinin Arpagay kend-lari (Tiirkiya) givalerinda a,s sozii <yemak, xdrok) monaslnda

iglanir [27, s.231]. O.Tanrrverdi 4$ sdziiniin dialektlarda izi

iie ballr yaztr ki, (a{)) s6zii Qerb lahcasinda miistaqil gekilda

yox, miirekkeb sdz daxilindo (al-das) har crir x<irek menasln-

da iglanir. Masalen, arval, asdan'dasdan nayitl var, gat ya"x'

Demali, miiasir dilimizda semantik daralma ila iglenen <44>

sdzii dialekt va givalerimizda ilkin semantikastnt saxlamaq-

dadrr [57, s.76-77).Afirrlamax. Azerbaycan dilinin Cabrayrl, Gt yg6l, $am-

kir I l, s.1a], Qarbi Azarbaycanrn Qomberak givesine daxilolan Toxluca kend givasinde a[tramax <qonafr htirmatleqebul etmok> manaslnda islar-lir Onlar qona{t hamisa yaxsr

anrnyrlar.'

Afitrlamaq <Kitabi-Dade Qorqud>> dastantnda <ezizla-

mek, rienasrni bildirir: O/ aru yedirar'iqirar, altlar-azizlar,gondarar (KDQ. s.3 3).

<Azerbaycan dilinin izahh liifati>>nda alrrlamaq <<aaz'

lemek> manastnda danrgrq diline maxsus soz kimi gostarilir

[4, I c., s.47].Afi amaq qadim ti.irk dilinda <ezizlcmek> menastnda

geniS sikiide iglenmigdir ve (Drevnetiirkskiy slovar!>daaltla formasrnda verilmigdir [70,s. I9]

Azman. Azerbaycan dilinin dialekt va sivelarinda azman

sdzii iglanir. Azman Bak1 Ordubad, $amaxr dialektlarindc,Beyleqan, Cebrayrl, Fiizuli, Qarbi Azerbaycantn Qarakilsegivilerindo <altrillik qoyun). Ordubaci dialektinde, Zengilangivosinda <dordillik qoyunr, Afdam, Fiizuli, Giirctstantnborgah givelerinda <qocalmtg qoyun, keqi>r manalarlnr bildi-rir I i, s.32]. Azman sdziXocavand givasinde azman forma-srnda <beqillik qoyun) manasrnda iglenir Il i, s.168].

Qedim tiirk dliLinde azman <burulmug qoyunD mona-

srnda iglanmipdir [70,s.73],

84

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

B.Ohmadov azman sdzljnijn etimologiyasl haqqrndayaar: <Bu soz (azmal - l.B.) asrb-dasan, noimaya trgioyo,manalarrnda iglanir. Bir manasr da yaSh, nahang heyvan de-mekdir (6 yagl kegiyo azman deyiik). S<iziin k6kii eslindaasmaq mesderi ila baghdrr. Asmaq isa das (diSart) kelmasininformaca deyiqmasi zemininds yaramb. Daq (drg) - konar,kanara gxmaq, xaric (<ig>in eksi) demakdir. Demel| azman(esli: aSman, dasman, dryman) - normadan gox kenara gx-maqla ballrdrr (man gakilgisi hemige goxluq blldiirir: qoca-nan, alaman va s.) [24, s.l5].

Bafrr. Qazax. Quba, gaki dialektlarinde, Agdam. Celil-abad, Fiizuli, Kiirdamir givelorinda bafiv <td;rak, qalb> mana-srnr ilade edir: Qorntdan unun ba[n yanldt [1 l, s.351.

Bagtr qadim Azarbaycan dilinde iglek soz olmup,<iirak, qalb> manasrnda iqlanmi5dir: Yalryuzca olul gdriln-maz, bafirmt yanar (KDQ); Ey Fi)zuli, ol sanam af$arururahm eylamaz, DaSa banzar bafin, tasir eylamaz aflan ona(M.Fiizuli); Edan qan qonga tak bagnm lala-abidar olmus(Nabati).

H.Mirzazada yaztr ki, tirek, qalb s6zi.inirn sinonimiolan bu sdzo (bagr soziine - I.B. ) Fitzulida daha gox rast gal-mak olar. Bu giin menaca daha daralmrg, bagrrm parrlayrr,balnna basdr ifadalarinda canh danrgrq dilinda tasadiil edilir[47, s.t70).

<Bagrrna basmaq>, <ba[n dag> lrazeoloji birlogmela-rinde bagtr <iirsk, qelb> manastnl bildirerek ilkin menasrnrqoruyub saxlamrgdrr. Ganca, Qazax, $oki dialektlerinde,Kiirdamir, Qax, Mingegevir, gemkir, guga qivalarinda ba$rr<qaraciyar> manasrnl ifada edir. Ba{r kavav yaxy olur fll,s.351.

Qarbi Azarbaycanrn Qembarsk givasinde <qarabalrr>,yeni qaraciyar, (agbaErr)), yeni alciyar s6zlerinin tarkibindoba[tr sdzi), iglanmigdir. Qaraba/rr va a[ba[r stjzlerinin terki-bindo iglanen ((qara>> ve <a!> lekseniari, rang menasrnr bildi-

85

ibrahim Bayramol

rir. Haqiqatsn, (qarabaErDtn rongi qara ranga, (agbagtr)rnrengi a! renga banzeyir.

Baltr sozi tiirk dillerinda <iirak>, <qaraciyer>>, <<sine>,((qoyun)) manalanm bildirir [70, s.78].

Baymmaq. Bu sdze Qarbi Azerbaycanrn Megri qivasin-de baytmmax formasrnda rast galinir ve <varlanmaq>), (yan-maq, xogbext olmaq> msnalarrnr bildirir 111,s.M; 26a,s.4191.O.Oliyev bu sdziin Me$i givasinda hom da boyrmmaxformasrnda < varlanmaq, d6vletlonmak>,< vszifs vo riitbecayiikselmsk, xoqbext olmaq> menalarrnda iqlendiyini gdsterir126a,s.4191. Megri givesinde iSlenen baymdtrmax s<izii de<varlandrrmaq>, <menfeotlandirmak> manasrnda iqlanir: 19-

layib bizi baymdrracaxsan [ 1, s.44]. (Kitabi-Deda Qorqud>dastanrnda bu sriz baytmaq formasrnda <d<ivletlenmak,zangin olmaq> manasrnda iqlanmigdir. Mesalen: Qadir Tanrivermayinca ar baytmaz ( KDQ, s.31).

Qadim tiirk dilinda <varh>>, (soxavetli)) menasrnda Daysdzii iglanmigdir [70, s.78]. Eyni zamanda qadim Azarbay-can dilinda bay sldzi <varh>, <zanginu, <dtjvlatli> manaslnlbildirmigdir vo bunu Nesiminin, Xetainin asarlarinda aydrngdrmak olar.

Bay ila yoxsul banam, yolqu ila yol banam(Nosimi)

Ey xublar iginda talati-hiisn ila bay olan .

(g.I.Xetai)Bu qonaata gelirik ki, Megri givesinds iglansn 6ayrn-

max, bayrndrrmax qadim tirk dilinde <varh>r, <zangin> ma-nasrnda iglenmig bay sdzij esasrnda formalagmrgdrr.

Becid. Bu s6z Bakr, gamaxr, Ordubad dialektlerinda <telesik>, <tecili>>, <!eyin> menalarrnda iglonir: Blr az becidgalin, yoldaslara gatax 111, s.451.

<Kitabi-Deda Qorqud> dastanrnda becid <<tez, cald>>menasrnr ifado etmigdir: Qatlh qoca aydtr: < . .. O{ul, sanmala becid ol yt!, man sand Ez arayt gedayimlt - dedi

86

Azarbaycan dihnin dialck, leksikas,

(KDQ,s.85). Becid siizti miixtelif fonetik terkibda ttirk dilla-rinin dialektleri iigiin xarakterik dir p7 , s.232-233).

. - E;Ozizov qeyd edir ki, becid sdzld.ntrn bagqa oguz dills_rindeki vaziyyatini, miiasir Azarbaycan diti givaiarin'de iglan_me dairasini va dilimizin yazrh abidalerinde sevrak haldamiigahide olunmasrnr nezare alaraq, bela naticaye gelmekolar ki, tu s6z^ adebi dilin iglak liilat vahidi ola bilmeiig, di-limizin inkigafrnrn biitiin d6vrlarinds, demak olar ki, dialekts6zii olaraq qalmrgdrr 127, s.2331.

Badiiy. Bu soz Azerbaycan dilinin eazax dialektinde<sa!lam, qagafan, giiclii at>r menasrnr bildirir Il0. s.6g'1. Ba_ddy $ahbuz givasinda badav formasnd,a nqagagan at, 6s13-srnda, Bakr, Ordubad dialektlarinda, Goygay givasinde Da_do1,. formasrnda eyni manada iglenir [l l, s.+gj. qubu diulek-linda bado geklinda (cins, yax$r, giiclii, dali ui, .rnuun,ifada edir [53, s.232].

. Dialekt vo givaiarimizde miixtalif formalarda iglenanbadi)y si3zina <Kitabi-Dacia eorqudr> dastamnda badaii Sak_linda rast galinir'. Badavi almtrl boynm qucaqladr, yera di)Sdi(KDQ, s.37); Badavi atm oynatd,, qar;u gald, (I(De, s.69).

<<Azerbaycan dilinin izahh liigati>nde ham 6jddv. hemda baddy geklinda verilerek bu sdziin (sa[lam. qacaEan vakohlon at> manasrnda iglandiyi g6starilmigJir t+. s.ZiSi

Man ayq Ah dayu56z deyar Ah dayt.Kdnlii baddv istayan,Vaxnnda ah dayt

(Bayatr)

Qoyun bad6ylar kiSnasin,Misri q mclar iSlesin.

B.ohmadovr,rr,r",",f ilf.'.llf,li],d,:'"ti;J,u.,,ur.-zrr ki, <<en yax$l at cinslorindan biri baddv at adlanrr. Bu 6a_davi (kogari) arablorin yetiqdirdikleri cinsdir. Atrn adr badavi

lbrahim Bayramov

sozii ila balhdrr, yani <k69eri orablera mexsus olan at>> de-mekdir> 124,s.521.

Bozlamaq. Bt sdz bozdamax formastnda Azorbaycan dili-nin Ganca dialektinde, Fiiauli, imigli, Qax, Mingagevir,gemkir, Qerbi Azerbaycanrn Qarakilsa givalerinda iglenii'

I I,s.63].Bu s6z Fiizuli, Imiqli, Qax, Mingagevir, Qarbi Azarbay-

canrn Qarakilse givalerinde ((ox$aya-ox$aya aElamaq> (.I(ilibasdach bozdama{a), Gance dialektinda, $omkir givesinde<<ucadan oxumaq ve galmaq>> (Vali dayr, bir yaxy <Korofluts

havat bozda gdrax' ) monastnt bildirir [1 l, s.63].

1964-cii ildo gap olunmug <Azarbaycan dilinin dialek-toloji ltfietil>nda bozdamax s<izii ile yanay bozzamar s6zitverilmiq va bozzamax siiziiniin $amaxr dialektinda <<ucadan

oxumaq, galmaq> menasmda iqlandiyi gosterilmiqdir [10,s.841.

Bozlamaq s6zti qadim tiirk dilinde iglanse de, bu gtinyalmz dialekt ve givelerde qalmrgdrr.

Bozdamax qedim tiirk dilinde iqlanen bozlamaq sbzi-niin dialekt variantrdr. Qedim tiirk dllinda bozlama4 dsveyeaid edilerek, <balrrmaq, qrsqrrmaq) manasmda iqlanmigdir

[70, s.115].<Kitabi-Dada Qorqud> dastantnda bozlamaq sozint

bozlamaq, bozlatmaq, bo z lasmaq, bozlasdr maq qrammatikformalarrnda rast gelmek olur.

l) bozlamaq. Baybdra bag, niya aflayrLb bozlarsan(KDQ, s.52); Mara Ez, na a$larsan- bozlarsan, <agast deyu,Yan& bafirtm, gdynadi lgin (KDQ, s.61).

2) bozlatmaq. Bozlatmaq hom heyvanlara (Davalarinbozlatdtlar, Qaraqucda Qazhq allarmt kisnatdilar (KDQ,s.123), ham insanlara (<Baba>-deyi) aflatd ar, <anar deyiibozlat&lar (KDQ, s.7l) aid olaraq iqledilmigdir. Bozlatmaqheyvana - devayo aid iqlanildikda <boyiirtmek>i, insana aidigledildikda <a[latmaq> menasrnr ifada edir [37, s.38].

ATarbaycan dilinin dialekt leksikast

3) bozlagmaq. USun qoca <O/al, olullt - deyii afica yiiz-l anasila aglas&lar, bozlasdrlar (KDQ, s.l l0).

4) bozlagdrrmaq. Qtnl dava gr)rd giinda bozlasdtranl(KDQ, s.aa) (Kitabi-Dode Qorqud> dastanrnda iqladilanbozlasdtrmaq (uca sesle allagdrrmaq> monaslnl bildirir [37,s.381.

Bozlanuq Qarbi Azsrbaycarunbozdamax iormasrnda <<danlamaq> velannda iqlenir [ 1, s.63].

Qembarak givesinde<qargriamaq> mana-

. R.Riistomov yazri <Ehtimal ki, bu felin (bozla felinin-I.B.) kt kii Bakr dialektinda, Salyan va bagqa rayon givele-rindo heyasz, utanmaz. abrrsrz (mec.) monalarrnda iqlsnonboz sifatidir. Ttirk dilinin bir srra giveleri nda bozla, bozulafeli bagrmaq (davava aiddir), lar_"-ad etmek (mec. insanaaiddir) manalannda i$lanir) [54, s.80].

O.Tanrrverdi yazrr ki, <Dastan>>da ft<Kitabi Dada eor-qud> dastanrnda - I.B. t insan va heyvanla balh olaraq igian-mig, <bozlamaq> sdzii Qorb lehcasinda yalmz insanla balholaraq iglana bilir. Masalan: Saqa aglryf bozdanux yaras-nur; Na:aglf bozdiiyursan>> [57, s.120].

. <Tiirk dillarinin qadim yazrh abidalarinde miiqahidaolunan bu s<iz (bozlamaq s6zti - i.B.) qrrlrz dilinde bozda -balrrmaq, boltrmak, gagatay dilinda Doz-aflamaq, allaya-af,laya feryad etmok menalarrnda iglanir>[50, s.68].

Crlasrn. Bu s6z Qarbi Azerbaycamn Qambarak givasin-da <igid, qogaq)). (qorxmaz), <bacarrql> manalannda igla-nir . C asm sdziine <Kitabi-Deda Qorqud> dastanrnda(qogaq)), <igidr> manasrnda cilasun formasrnda tesadiif olu-nur: YetiSmiS bir alasun o[h vardt (KDQ, s.85); Qanh qocaay&r: <O!ul, san qn istamazmiSsan, bir c asan bahadtr isla-yirmissan, anury arqasmda yeyasan-igasan, xoS keqasanll(KDQ). C asun yigidlarla Qarag rc oglu Dali Budaq soldandaqdi (KDQ,s.50).

Qiizmak. Bu siiz Azerbaycan dilinin qarb qrupu dialek-tina ve givelarina daxil olan Tovuz givesinda (agmaq), (sap,

89

ibrafim Bayramot

ip agmaq> monasrnda iglanir [8, s.187]. Qdznak soziina eynimenada (Kitabi-Dede Qorqud> dastanrnda rasl galinir: ea-zann bu sdz xoS galdi. Almdan endi, qobanry allarin qdzdi(KDQ, s.a6).

Ciizmak (agmaq, uzatmaq) manasrnda Afdam, Ceb-rayrl, Culfa, Giiyg6l, gahbuz, Qarbi Azarbaycanrn Qembe-rok, Melri, Giirciistanrn Borgal givalarinda gdzdamax',Yardrmh givesinda qrizdamag [1 1,s.107] sdzlerinin, elaca daQarbi Azerbaycanrn Qamberak givesinde <agrb t<ikmek>> ma-nasrnda iglanan gdzalamak sbi)niin terkibinde ds qalmrgdrr.

Da:mi, Azarbaycan dilinin Quba, $amaxr dialektlarin-da, Gdyqay, A[su, Sabirabad givalerinda iglenen da..nr <ce-hannem>r menaslnl btldirir: Da:mi kimi od tokiililr, issidi [11,s.1 I4l.

Qedim tiirk dilinde cehennam menasrnda tamu sdzir. iq-lanmigdir. Fikrimizca, dialekt va givelorimizda islanan da:mttamu soninin fonetik variantrdrr.

Bu soz qadim Azerbaycan dilinde de <cehannem> ma-naslnda iglanmigdir.

Damular odum yandrransan;Sirlari agub utandtransan.

(g.i.Xetai)

F qatin damu tak azaba di)nm S,

Didarm cannatiil mavaya, Pari(M.P.Vaqif)

Da:mt sozi guga givesinda <ezab> manasrnr bildirir127,s.2521.

Dadax. Azerbaycan dilinin goki, Gance dialektlorindedadax stizii iglanir [], s.109]. Dadax gekt dialektinda<<ayaq>> (Qoyunun dadaxlannt bir asmrsdrx, basmt bir), Gan-ce dialektinda <u9a!rn ilk addrmr, ilk yerigi> manasrnr bildi-rir [ ] , s. 109]. Qodim trirk dilinda <ayaq> menasrnda adaq

90

Azarbaycta dilinin dialekt leksikasr

sdzii iglanmigditi Adaq berti iki yonEu iiQiin, yerimak QiinAllah iki ayaq verdi> [70, s.9f.

Fikrimizce, dialektlorimizdo islenan dadax eb adaq sd-ziiniin dialekt variantrdr. Adaq s6ztina ayaq manasrndaOrxon-Yenisey yazrh abidelerinda adak formasrnda rast ga-linir [52, s.345].

Danna. Bu sdz (sabah)) menasrnda Bakr dialektinde,Goygay, Mingegevir [l I, s.l 16], Qarbi Azerbaycanrn Me[ri[26a,s.427] qivelarinde islanir: Ma:m siza galmayim dannyuqaldr. Bu s<ize Griygay givesinde eyni manada dannart fonetikformasrnda da rast gelinir [1 1, s.l l6].

(Kitabi-Dade Qorqud> dastamnda danna slzina<sabah> menasr bildiran tan, Xeta\nin <<Dahnama>r sserindadax formasrnda rast galinir.

Anam kiSi, qtztm kgi,Ala ta1la yerirydan tun galdirlO{uh tutdurdurymt? (KDQ, s.9l)

Qol etdi mana ki, dan atan 9a!,Biilbiil buda[a qonub dtan qa!

(g.l.xatai)Azarbaycan adebi dilinde dan sozi iglonir ve <giini.in

dolmasrna azca qalmr$ havanrn igrqlanmasr, sabah agllar-kon giinagin iifiiqda ilk agarmasr)) manaslnl ifads edir [5,s.31]. Maselan:

Si.ibh rabarini gatiranda dan;Yor{un clost gdzlari halstz qapandt.

( M.Dilbazi)Dialekt va givslerimizda iglanan danna dan k(Kitabi-

Deda Qorqud> dastanrnda tan) s6ziiniin dialekt variantrdrr.Dan <<dan atmaq>, <dan atmamrg>, <dan yeli>, < dan yeri>,<dan yeri aparmaq>, <dan yeri qrzarmaq)), <dan yeri

9l

ibrahim Bayramov

sdktilmek>, <dan iiztb stiz birlegmalarinin torkibinda <iz

ilkin menasrnr qoruyub saxlamrgdrr.M.Cavadova y'azrr ki, dan sozi Nasimida danla gaklin-

da, <Siihadanamo>da <gecenin miieyyen bir hissesi>> mona-srnda dan, <sabah> manasrnda danla, <<Osratnama>>de danalmaq ftazeoloji birlaqmenin terkibrnde dan <s<ikiilmek>,yeni <seher agrlmala baglamaq> manastnda iglanir [15, s.79-801.

Qarbi Azerbaycantn Cemberak givesinda dan <<sahar

tezden)) manasrnda (dan iizib birlapmasinin terkibindaiglanmigdir ve <dan ijzib < sabahtnrn agllmasl)) monasrnr bil-dirir.

Drgfarr. Azerbaycan dilinin Aldam givesinde dlgfarrsdzuna rast galinir ve <bayu>, <9ol>> manastnt bildirir: Otzrevda diSfianya qrxma, so:xdu [1 1, s.137] .

Bu s<iz $uga givosinde tisan 111, s.4991, Qarbi Azarbay-canrn Qembarak givasinda lrpfarr formastnda <baytr>, <g<ili>,

<egik> menasrnda iglenir.<Kitabi-Dade Qorqud> dastanrnda disgaru sozina

<giil>>, <bayrr>, <egik> menasrnda,, tisart, /r,sra, M.Fiizulinindilindo tlqra gaklindo tesadiif olunur: Haman mani qapudantryan eyla, dedi; Sagrak mast oldu. Trsra ayaq yoluna qqdt(KDQ,s.1 10); Tan e';ina tryradan barganz mr)hrut gakir(M.Fiizuli).

Drylan <<Osrarname>de dasqaru gaklinda igledilmigdir:Ddrl yanrnr bas& torpa! ol zaman,Dasqaru qxma{a bulmadt aman.Dasqaru gtx& bahri-dardi) bala,BaSt-gdz para-para miibIala

(X.Tabrizi <Osrarnama>)<Osramama>de drylan sdzina ham de dasqaru, dasxaru

lormalarrnda rast galinir [30a, s.181].

92

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

H.Mirzozada qeyd edir ki, <961>>, <bavrr>, <evin xarici>>manasrnda iglanen ttg, dr; stizii XVIII asra qad,er dr$qaru ter-zindo iqlanmigdir [47, s.171].

Qarbi Azarbaycamn Qamberek givasinda <konarlagdrr-maq>, <uzaqlagdrrmaq> manasrnda islanan dtsdamax s6zii-niin k6kiinda da drq s6z[ dayarur.

Diigiirmek. Bu s<iz Azerbaycan dilinin Gdy96l givesinda<acgiizliikle yemek> menasrnr ifade edir: Gor na ddsiirr)yno:luf dana? [l, s.1aa].

Dds rmax' Tovuz, $amkir, Giirciistanrn Borgatr, Bol-nisi givalarinde <yrSmaq> (Ay uqax get ddsi)r mmax,fonetikqdr-7dp ddSilr ), Qazax dialektinda ddsiiriimmax'formasrndaheyvanlara aid olaraq <hevessiz otlamaq)) menasrnda iglanir[0, s.203]. D1silrmak (Kitabi-Doda eorqud> dastanrnda(<yrgmaqD, <danlemak> manasrnda eksini tapmrgdrr: Bdyladigac qrq inca Ez yay d ar, Ta! gigaki dt;Siirdilar lKDel.<Kitabi-Dade Qorqud> dastanrnda < yrfrnaq, danlamok>manasrnda iglenen ddsiirmok Qerbi Azarbaycanrn eambarakgivesinda doyglinna.r formasrnda iglanir Il I , s. i44].

XIII-XVI asr adabi dilirnizde di)Eiirntak sdziine rast ge-linir:

Magar kim ol zamanda bir haramtDariib dtisirmiSdi qox harami

(Dastan - Ohmad He-rami)

Har bir gigak iista qondu zanbur,Ddsiirmaya qrxdr danasin mur

($.i.xetai)E.Ozizov qeyd edir ki, ddsilrmak Canubi Azerbaycan

givalarinda iglanmigdir ve fikrini M.gehriyarrn eserindan ge-tirdiyi agalrdakr niimune ile asaslandrrrr 127 , s.2401.

Gizlar anh yox na qaraltr, na da bir sas,Batmrs qulafitm. gcir na d6s rmakdadi darr

(M.$ohriyar)

93

ibruhim Bayramov

E .Ozlzov fikrino davam ederok yazrr: <<Ddqiirmak s6zi-niin <cyr[maq, denlemek> menalarlndan va M. $ehriyann(Batml$ qulagrm, gdn ns d6giirmekdodi darr>> mistasrndanbele neticaya gelmek olar ki, <Qula[r darr delir> mesolininesli <Qula[r darr derir> olmugdur. Hemin moseldaki darir(ylElr) s6zii dissimilyasiya hadisesine ufiramrqdtr:derir> dolir> 121 , s.2411.

D\Siirmak s6ziiniin qadim Azerbaycan dilinde, elece dodigar qedim tiirk dillarinda iglandiyini rus tiirkoloqlarrndanL.Budaqov, V.V.Radlov da g6stermigdir [15, s.90].

M.Cavadova R.Riistamova istinad edarek yazrr: <Sonzamanlata qeder bela giiman edilirdi ki, ddsiir leli Azerbay-can diline mensub sriz deyildir. Bu soz bagqa bir tiirk dilin-dan kegmadir. Lakin faktlardan aydrn olur ki, drigtirmek feliAzarbaycan dilino yad deyil ve gox ehtimal ki, Azerbaycandilinin kegmip ddvlerinde iglek olmugdur>> [15, s.90].

Yuxarrda qeyd olunanlardan tam aydln olur kt, ddsilr-mak Azarbaycan dilina mensub sdzdiir.

Duzdax. Qarb.i Azarbaycanrn Zengibasar qivesindaduzdax sozina tesadiif olunur ve bu sriz <telo> menasrm bil-dnir: Duzdax taliya de:rix' biz l1I, s.146l. Qedim tiirk di-lindo tale manasrnda ham tuza!, hem de tuzaq sozleri iglsn-misdir: Qaza birla iliniir luzaEqa elik <bir qaza naticasindada[keqisi talaya diiSiirt; qu$ tuzaq [qJa meq qiin iliniir <quS

ralaya yem iiqiin diisiir r [7 0 , s .594).Zangrbasar givesinda igledilen duzdax, qedim tiirk di-

linde tuzag ve tuzaq s<iziiniin fonetik varianhdrr.Dug, Qazax dialektinde, imigli, Gedebey, Tovuz, Giir-

ciistanrn Borgal givolorinde <<yuxu>, (rdya> lr{ ( Tusun diiz-d y yozma[tndad) [1, s.508], Zaqatala qivesinde dilS (Ax-Sam bir yaxSt dilS gdrdilm) sozii ile ifade olunur [11, s.149].

<Kitabi-Dede Qorqud> dastanrnda dus sdzi diisformasrnda eyni menada iglenmigdir: Biliir mi sin, qarmdastm

Qarag na diisimda na gdriindi? (KDQ).

Alarbaycan dilinin dialekt leksikast

Qedim tiirk dilinda lri,r goklindo iglsnarak <yuxug6rma>. (yuxu) menasrnr bildirmigdir: (Iyqudun son t {takdrganin oguz qafianqa biltiirdi (yuxudan sonra O$uz kaganadedi ki, onu yuxuda 96r b> [70, s.599].

Azerbaycan adabi dil niimualarinda dag va dlq fonetikgakillerinde (yuxu)) menaslnda iglenmi gdir.

Xayaltmdr manim ya diigtla gdrdilm,Bihamdullah camalm uSta g6rd m.

Adam ol dusun havlindan oyanub va tu*o!ffi uu,Setdi

(giihadenama).<< Osramama>>nin difinda de <yuxu,rdya)), (yuxu

grirmar> menasrnda du,s sdziine rast galinir [30a., s.l8l].Er. Aldam, Berda, guga, Tsrtar [11, s.l5l], eerbi

Azarbavcanrn Qambarak givelarinda er srizii <tear (vaxima-nastnda - l.B.), <tezdan)), (sahar tezden> manasrnr bildiril:Bir az er galseydin, tapardm onu.

Bu s6z <siibhden, tezden), <sahar tezdan>, <daha tez-dan> menalarrnda iglonen erta 15,s2l2l sriziinda iiz izini qoru-yub saxlamrgdtt. Y ani erta <er> s6z;J asasrnda formalagrb.Bu baximdan erla soziiniin etimologiyasr ila bafir B.Ohma-dovun fikri maraqhdtr: <<.."bazar ertasi" deyirrk. Sonrakrmenasrnda igledilan art $tert) s6ai olub. Tuva dilinde sabahyerine "erten" igladilir. "lnez" manasrnr veten erta kelmesi demovcuddur. bunlarrn heg bir qohumlulu yoxdur, omonimsdzlardir. Ikinci s<iz erkaz kalmasi ile qohumdur (sdz0n k6kii"er" kolmasidir). "Bazar errarl iladosinin manast <bazarkeqdikdon sonra (bazardan sonrakr giin) demekdir> [24,s. 1381.

Bayram Ohmadov erla stiztiniin etimologiyasr ila ballA.T.Kaydarova istinadan gcistorir ki, <. . .sonralar qapah hi-cahhqdan agrq hecalhla dogru dayigmo qanunu iloertan--prta-zrta yolu kegilmigdir. Biza gdre bu fikir di.iz sa-

95

ibrahim Bayrann"

yrlmahdrr. Erta sozi erlan<er+tan kimi iki hissaden ibarat-diu [25, s.19].

Erkac. Qazax, Ordubad dalektlarinda, Culfa, Kiirde-mir, Tovuz, Qarbi Azerbaycanrn Qarakilse givalorinde erkac(siiriiniin qabalrnr gakan yagh erkak kegi> manasrnda igla-nir: Erkaci si)r qaba:, siiriini.in qaba:tn gax' sin [1[, s.151].

Bu s<iza Salyan givesinde ergac, Aldam, Culfa givela-rinde va Ordubad dialektinda erka,r fonetik formalannda darast galinir [1, s.l5l]. <Azerbaycan dilinin izahh liifati>ndaerkac <<erkak kegi, take> kimi manaya malik oldulu girstaril-migdir [5, s.2l l]. Mesalan: Qoyunlar g neylardagarnasir,kegilar hamarsin kollarmtn basmt dislayir,boynuqumrotlu erkaclar arabir sas elayir (O.Valiyev).

Erkac qadim tiirk dilinde <kegi> menasrnda rglanmig-dir: Erkac eti em bolur, <keqi ati m alica vasitasidir> li},s. 1791.

Ey. Miiasir tiirk dilinda (yax$l)) menasrnda ryl s6zi.i ig-lanir. Azorbaycan dilinin Qazax dialektinde, Kiirdemir,Giircilstanrn Borgah givelerinds hemin sdziin - ryi sdziiniinifada etdiyi mrnaya uyEun olaruq ey sdziina rast gelinir: Ma-nimkefimeydilll, s.1521. Eyni zamanda Ordubad, gamaxrdialektlarinda, Cebrayil, Gadabay, Gdygay, Gttygiil, imi$li,Qerbi Azerbaycanrn Mefri givelerinde <yaxgr> yey l1l,s.5491, Iraq-tiirkman lahcasinda eyi[31a, s.358] sdzti ils ifadaolunur Fikrimizca, Azerbaycan dialekt vo qivelerinda(yax$rD monasrnda iglonon ey \i yey s6zleri tiirk dilinda eynimenada iqlenan ryi sdziintin fonetik variantrdrr.

Ey H.Cavidin aserinda yaxgr msnasrnda iglanmigdir:Bir eylik yapsan issiz yurduna,Saadat parisi g liimsar sana

(H.Cavid).Azorbaycan dilinin Quba ve Ordubad dialektlarinda

<<yaxSt> yeg scizti .ilo ifada ofurur: Manim bir dusdum vardr,sannan yeg olmasun, Bakr sa:rinda [11, s.5a5]. Qedim tiirk di-

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

linde de yeg <<yax$r>t menaslnt bildirmigdir: bu at anda yeg<bu at o atdan yoxStdrr [70. s.252]. Qadim tiirk dilinda(vaxgt)) monasrnr bildiran yeg < Osrarname>da yetformasrnda iglanmigdir [30 a, s. 182]

Ol. Quba dialektinde rast gelinan al <taref> monaslnrbildirir [53,s.242]. O/ qodim Azerbaycan s6ztidtir ve <Kitabi-Dado Qorqud> dastarunda eyni menada iglanmigdir: Sa4rmala baqdugmda qarta$m Qaragiinayi gdrdim, baS kasi)bdiir,qan di)krydrr (KDQ, s.68); Solum ala baqdufimda raytm (Jnztgordlrn (KDQ, s.69).

Osriik. Bu soz Qazax dialektinde asrrjx' formasrnda(sarxos)) manasrnr ifade edir Il l, s.165]. Osriik VII asr adabiabidesi olan <Kitabi-Dade Qorqud> dastanrnda, eleca deXIV-XVI asr Azarbaycan adabi dilindo (sarxo$) manasrndaiglanmigdir.

Ol Sarabdan igan asr k ohtr(KDQ.s.80).

Qamzadan misri q mc vermiSsan asr k ttirka kint,Qan bahasz neca qan etmak dilarsan, etmagil

(I.Nesimi)$ar ilan gar tutsalar asr k sijzi)na etibar

(M.Fiizuli)zOsnlk soziina eyni manada qedim tiirk dilinda ham

erriifr, hom da esiiriik formaiannda rast gelinir [70.s.184].Osrr.rk Darbend dialektinin Cimikend qivasinda <ser-

xogluq> manasrnda islanen asirmeg, asirmeglig soztiniin ter-kibinda oz izini qoruy,ub saxlamrgdrr [9, s.319].

Xatrn. Azorbaycan dilinin geki, Dsrbend dialektlarin-da, Giirciistanrn Borgah givesinde <qadrn, arvad> menasrndaxatm sozi iplenir I I, s.217]. Meselsn: Oravin bi gdzal xanntvany . Bu sriza iraq-ttirkmen lahcssinda ham xatrn, hem daxatun formalannda rast galinir [3]a, s.368].

2 Misallar E.Ozizovun <Azarbaycan dilinin tarixi dialektologiy.,asr>> (Bah,1999) kitabrndan (s.243) gdttiLrii Imilqd iir.

97

ibrahim Bayranov

Azerbaycan dilinin Darband dialektinda xarrn sozii(qadln>) menastnda <xatrn kigi> s6z birlegmasinin tarkibindeiglanir: .Rrii var ar kiSi, biri da var xaun kaj [9, s.327]. eax 9i-vesinda bu sdze xatmsi formasrnda rast galinir fll,s 217]Dialekt vo givelerimizda iglenan xatrx scizii <Kiiabi-DediQorqud dastantnda xatun formasrnda <arvad>, (heyat yol-dagr>r, <qadrn, xanrm>> menalannda iglanmigdir:

- - B6yla digac Darsa xan xatuntna cavab vermadi (KDe,s.38);

Qtsrrca yenga derlar bir xalun vardr, arya ayidrlar(KDQ, s.64);

Qara qaurma edib, qrrq bag qtzma ilatii4.Har kim yedi, ol degil.Har kim yemadi, ol Qazan xalunrdrr (KDe, s.47).Qadim tiirk dillorinde xatun sozrt iglenmigdir vo bu srjz

<qadrn, xamm>, (tanlnmr$ nesildan olan qadrn> manalarrnrbildirmigdir [70, s.637].

Orxon-Yenisey abidelerinde xatm sIzina kalm forma-srnda rast gelirik [52, s.367].

Xalm sbai Burla xatun, Balaxatrn antroponimlerininformalagmasrnda igtirak etmigdir ve (xanlm)) mJnasrnr bildi-rrt.

iligmak. Azarbaycan dilinin Cenub qrupu dialekt ve $i-velerino daxil olan Ordubad dialektrnde ilismar, sozinerast galinir ki, bu da <gatmaq> menasrnr bildirir:

Sanin atun ma:m atrma iltsmadi lltir, s.2321.<<Kitabi-Dada Qorqud> dastantnda <gatdrrmaq> ma-

nasrnda ilatmak, irmak sdzlori iglanmigdir:Kafat aydtr; <...Qryma-qryma a! atindan qaki)n, qara

qaurma biS r b, Erq bag Enna ilatiiryl - dedi (KDe,s.46);Beyrak aydr: <Yoldaslanmt Qtqarmaymca, hasan alma-

ymca murada irmazam! - dedi> (KDQ).Tarixi menbelerde <gatmaq> menasr iriSmak sozii ila

ifade olunmugdur:

98

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

iki can idik birlaSdik,Mahabbat qaprum aqdtq,giikiir d i dar a iriS dik,Dadam, xoS galdin, xoS galdin

(Xatai)Tez iriS, vaqtd r, ej canum caru,Qoymagil qasd eda bu malun bana

(Yusif Maddah. <Varqa ve Giil$ah))). H.Mirzazada yanr ki, <gatmaq>, (yeti$mek)) manastn_

d,a irismak feline XIV-XVIII asrlarin yairlainda rast galinir146, s.671. Lakin Nf .Cavadovanrn hkiince, <irigmek>"felineyalnrz XIV-XVIII asr yazrlannda deyil, XIX eirda de tesa-diif olunur [5, s.92].

InSmak feli qadim tiirk ve cagatay dillerinda de <gat_ma^q>, <yetigmek>, <deymak> menalarrnda iglanmigdir [15,s.921.

Azorbaycan dilinin Ordubad dialektinda (gatmaq)menasrnda islanen ilismax' qadim tiirk dilinde eyni monadaiqlenan irigrak s6zilniin fonetik variantrdrr.

Iraq. Quba dialektindo bu soz irafi formasrnda <uzaq>menasrnr bildirir [53.s.243]. Bu soza <Kitabi-Dade Ooroud>dastanrnda eyni menada rast gelinir: Bara qoban, iragtnian _

1,aEnrydan baril galgil (KDe, s.a3). eadim Azorbaycin soziikimi iraq miiasir Azsrbaycan dilinde da geniq gekilda iglanu.

_ - lraq siiziiniin etimologiyasr ila balh B.Ohmed o\ yazr:<Uzaq manasrnda igladilmig (gozdan uzaq, kdnildan iraq de-yrnk) bu soz (iraq - I.8.1 ira ludalitlss) felinden q gekilgisiniartrrmaqla omala galib. Dilimizda r-z avazlanmeiinin genigyayrldrlrnr nazere alsaq, demek olar ki, ele uzaq srizijniii Oziida iraq kalmesinin deyiqmig lbrmasrdrr. Sdziin ilkin k6ku ir(ur) sriziidiir> [24,s. I 54].

_ Kandi. Qazax, geki dialektlarinde, eerbi AzarbaycarunBasarkeger givosinda bu s<iz <<jz> menasrnda iglenir [ll,s.2491 va kandi si)zi <Azarbaycan dilinin izahh itigrti,,nd,

ibrahim Ba1'ramon

kcihnalmig sriz kimi verilmigdir [6, s.a9]. Qarbi AzerbaycanrnQamberak givasinde iglanan kandigalna soziiniin tarkibindokikandi sozn da <oa manasrnr bildirir.

(Kitabi-Dede Qorqud> dastanrnda kandi sdzina kandi)

formasrnda eyni manada rast golinir: Ogul, Ez dilamaztan,kandiina bir hampa istamissan (KDQ, s.55).

Kandi XYI asr Azarbaycan geir dilinde de iglenmigdir:Man darvisam - deya, ktiksi)n gararsan,Haqqi zikr etmaya dilin varmrdrr?Kandini gdrsana elda ararsan!Halm hal etmaya halm varmrdrr?

.

($.I.Xatai)Kandi qadm tiirk dilinds <62> manastnda iqlanmigdir

[70, s.298].

Kera. Kara stizti Quba dialektinda [53, s.248], QarbiAzerbaycarun Qambarok givesinda <dafa> monasrnda iglenir.Bu siize (Kitabi-Dada Qorqud> dastanrnda karra formasnaeyru menanada rast galinir. Meselon: Xanlar xant xan Ba-ym&r y da bir karra toy edib Oguz baglarini qonaqlardt(KDQ, s.3a).

Kiiz. Dialekt va givalarimizda iglenon qadim stizlardsnbiri kiiz soziidiir. Kiiz sdzir Bakr, Ordubad dialektlarindo,Alcabedi, Aldam, Berda, Bilasuvar, Cabrayrl, Calilabad,lmigli, Ktirdamir, $arur, Yardrmh, Lagrn, Saatl, Salyan,gamkir, Tovuz, Zangilan, Zardab, Qorbi Azarbaycantn Ba-sarkegar, Qarakilsa, Megri givalarindo (payrz) manasrnr bil-diir: Taxil safdirl k zda sula, kiizda sulamadry buzda sula lll.s.2i ll.

Qedim tiirk dilinda kilz (payra) manasrnr ifade etmig-dir: Kiiz keligi yann belg rar, (palum galiSi yazdan ballitlir>[70, s.331].

M.Kagfarinin <Divanii liigat-it tiirk)) asarinda k z <<pa-

yrz fasli>, <sonbahar>> manastnda iglenmiqdir [35,s,341].

100

Azarbaycan dilinin dialekt leksikast

Orxon-Yenisey abidelerindo k z sdzine eyni manada rastgalinir [52,s.364]. Dialekt ve givelorimizda (paylz)) mrnasrn-da iglenan kiiz si3zi iraq-tiirkman lahcasindj [31a, s.364],<Kitabi-Dedo Qorqud> dastamnda eyni menada - <<pay:,zl>>

manasrnda grlz formasrnda iglanmigdir.Yana-ytna qarlar ya{sa, yaza qalmaz,Yapra{lu gdgga gaman g za qalmaz.

Qazax dialektin de <<payv otrag, II-Onu?,*'u'lr,rr"nkiizdax' , Fiizuli Sivesindo (payrzhqD manasrnda iglenan kriz-dix' sozlerinin [ll, s.271] tarkibindoki kriz vo (Kitabi-Deda Qorqud> dastanrnda (payrzhq) menasmt bildiran

payrz manasmdagu-is-zin sriziiniin tarkibindoki griz sozii do

lonmigdir. Masolan:Bir yann, bir g zin htgayla bu[ra1t savasdvarlardt

(KDQ,s.36)E.Ozizov dialekt va givelarimizda <quzu sahnan yer>

manasrnda iglanan giiz//kilz//kuz soziinii da mangaco <payrz>manasrnr veran k z sozti ile baglayrr 127 , s.2491.

. B.Ohmedov yazr: <Ki.iz Anadolu tiirklerinde (grxdiismayan yer> kimi baga diigiiliir, bizda paytz anlamrndiig-ladilir. Giiman etmak olar ki, gii-n ve gti-z eyni koko malik-dir. -z gakilgisinin sdza oks (monfi) mana vermasi faktlarrmalumdur: Giid ve giid -a-2, ud ve ud-u-2. Demeli, gii-z sd-zundoki -z qekilgisi -siz gekilgisi ils qohumdur (yaglsrz...).Giiz ela giin-siiz demakdir> [24, s.188].

Qaxrnc. Quba dialektinde iglenen qaxmc <<tana etme,iize wrma, baga qaxrlan s6z> monalarrnr bildirir [53, s.235].Bu sdza eyni manada Qarbi Azerbaycanrn Qombarak Eivesin-da de iglanir. <Kitabi-Dada Qorqud> dastanrnda qaxrnc s6zti<Salur Qazanrn evi yafimalandrlr boyr bayan edar> boyundaqaqmc ve qarmc formalarrnda eyni manada rast gelinir:Qaz_an fikir eyladi, aldrr: <Ogar qobanla ,aracaq olursa*,Qalm oguz baglari banim basma qaEnc qaxarlir> (KDe,

l0l

ibrahim Bayramov

s.46); Beyrak buqaldr. Aydrr: <rBu Eza banlacaq olursam,

Qahn Olaz iqinda basuma qaxmc, y zima toxtnc edarlarD, -dedi (KDQ, s.85).

Qrnm. Bu s6z Quba, Qazax, Ordubad, gamaxr, gekidialektlerinde, A[cabedi, Cebrayrl, Fiizuli, Goygay, imigli,Kiirdamir, Mingegevir, Oguz givelerindo <xasiyyet>, <meyl,havas>, <fikir>, <maqsad> [11,s.301], Qarbi AzarbaycanrnQamberak givosinde <meyl>r. <haves>, <mdvqe> monasrndaiglanir.

Xetainin <Dehname> oserindo qrnnt sdzina rast gelinir:Bardtm ki, munun qrnmt 6:ga,M ani mla al t m-ve r i mi 6z ga.

($.I.Xetai)R.Riistemov Xatainin <Dahnama> asarindo iglanan 4r-

r.rn s6ziiniin (meylD, (hevos)> monasrnda [53, s.237], M.Ca-vadova <forma), ($ekil)) menasrnda [5, s.l3a] iglandiyini96sterir.

B.Ohmedolun fiknnce, qmn <harakel>>, <havas>, <ma-nera) menalaunda igladilir va sdziin esli Elmaq feli ilo bagh-drr, reftar demokdir 124, s.9 I -921.

Qulan. Bu s6z Quba dialektinda <ikiyagar digi at> me-nasrnda iqlenir [53,s.238]. Qarbi Azarbaycanrn Qamberak gi-vasinda <at balasr>r manarn da qulun sdzii vardrr. (Kitabi-Dada Qorqud> dastanrnda ham qulun.ham da Elan sdzinarast gelinir. Har iki formada iglonen sriz <at balasr> menaslnlbildirir: ltr olarun qulurut olar. Hey, ana! Orabi atlar olan1,erda, Bir quluru olmazmt olur? San sai ol, qadtn ana! Babantsa! olsun (KDQ, s.a7); Ganaz yerlar gamanlarin qulan hiliir(KDQ, s.32).

Oxranmaq. Qazax dialektinda, Gedebay, A[dam. Ag-doro, Giirciistanrn Bagkegid, Borgah [11, s.381], Qerbi Azsr-baycanrn Qambarok givalerinda oxrantntax, yena Qazax dia-lektinda, Ismayrlh. Giirciistanrn Borgah, Bagkegid livalarin-de oxrannamax sdziine rast gelirik [], s.381]. Har iki s6zata aid olub <astadan kignomak>> monasrnl ifade edir. Qedim

Azarbaycan dilinin dialekt leksikasr

tiirk dilinde atrn ki$nemesi oqra s6zi- ila ifade olunmugdur:at oqradt @t ki$nadi, [70, s.369]. Azarbaycan dilinin dialektvo Sivalarinda iglanan oxranmax (ham di oxrannamax) s6zjila qadim_ tiirk dilinda eyni manada iglanan o4ra s<izii man_gaca eynidir. Ovanmaq Azarbaycan diline uygunlagdrnlmrg-drr.

Bu sdz <Kitabi-Dada eorqud> dastanrnda ofira forma-slnda (ki$nomak> menasrnda iglenmigdir.

Badavi atlar issini 96r b o[radtqdaSaqah uzttn tat ari bauladtqda

Eyni zamanda oxramftwxsozii caffi{j.'Jt orr.layclnrn Qemberak givasindo <aflamaq>, Gtirctiitarun Bag-kegid, Borgah givalarinda macazi mana kasb edarak <bos-bo-guna giilmakl manalarrnr ifada edir Il l. s.381],

Orana. $aki dialektindo va Zaqatala givasinda oranas6zii iglanir ve bu sdz <<xaraba, viranalik> minasrnt bildirir:Q.ozun a.lt_ iarafi oranadi [1 l, s.388]. Arana s6zi qadim tiirkdilinda iqlarenek <xarabahq, ugulmug divar> menasrnr bil-dirmigdir fla, s.12991. Orana sozi draz formasmda OarbiAzarbaycanrn Qtnl6ran, A!6ran, Azerbaycann Oranqaia lo-ponimlerinin emala galmasinde igtirak etmigdir_

. Sapand. Bu sriza Quba dialektinda rast galinir ye (\,un-dan toxunan ve igerisina qoyulub atrlan uzun qollu siiahrmanasrm.dagryrr [53, s.260]. euba dialekrin da sipand for_masrnda iglansn bu sriza <Kitabi-Dada eorqud> dastanrndasapan formastnda rast galinir: Oranlar avrani earaqaq qobansapdru? ayasma taS qod4 aldr (KDe, s.43); eoban bu ytgnagtg6rcak ibrat aldr. Geri dtiruli. Sapan tal,ma tutdu (iDd,s.98).

Sapandtn <manbalarda bir variantr sapatan kimi veri_lip

- Sg (srq) isa das-kasak anlamrnda igledilen bir kalmo

olub_ Demali. saparan (sapand) (da$aran;> demekdir>r [24,s.2451.

103

ibrahim Bavramov

Sayn. Bu soza imiqli, Qerbi Azerbaycantn Basarkeger,Hamamh, Giirciistamn Borgah givalerinda rast galinir ve(Gasta)) monasrnr bildirir [1I, s.a22].

Azarbaycan dilinin givelarinda iglenan sayrr <Kitabi-Dede Qorqud> dastanrnda sayru formastnda eyni manadaiqlenmigdir: Ol obada bir yaxSrxub yigit sayru dilsmilS idi(KDQ, s.79).

Atalar s<izlerinde, Qurbanida sayrr, Nesimide, Xataida,Fitzttlida sayru forma'larrnda rast gelinir:

Sa! vaxfi na idi, sayrr' vaxfi na ola(Atalar sdzii)

Qurbaru der: kdnliim bundan saYndtr,Na etmi;am, yanm mandan aYrtdt.

(Qurbani)D Sdii qamdan sayru, zdr oldu kdnill

(Nesimi)Sandan neca kint, can aYn diisdi,Tan ya qiiriidi, Ya saYn diisdi.

($.I.Xatai)Sayruya diiSvardrr hamraylik etmak san ilan

(M.Fiizuli)Saz. Azarbaycan dilinin $aki dialektinda va Oluz give-

sinda qadim tiirk s6zii olan saz sdziina rast galinir va bu s<iz

hemin dialekt va qivede (qaml$)), <qamrghq> menastnda igls-nir: Donquzun meyli sazaydt, it da qo:du sal& saza l1l,s.4221. Saz (Kitabi-Dede Qorqud> dastantnda da eyni ma-

nada iqlanmiqdir: Beyragiry qorqusmdan qagdl tizini Tana sa'nna saldt (KDQ, s.66).

Sr[rr. Azorbaycan dilinin dialekt va givelarinde iglanen

sfrr heyvandarhqla bagh olub iki mana bildirir: Birincisi,lnak monasmda , ikincisi, nanr.

Srjrr <inak> menasrnda Afdam, Cebrayrl, G<iyqay, Is-mayrll, Qax, $uga, Qerbi Azerbaycantn Qafan, Qarakilse gi-

valarinda, (naxlr) menasrnda, $aki dialektinda, Qax, QarbiAzerbaycanin Qarakilse qivalarinde iglanir,: Hamid kisini)n

104

Azarbaycan dilinin dialekt lehsikast

mah goxsa da, hamts u{trh l1l, s.432]. iraq-tiirkmenlahcasinds ufir <cringe,bufa,kal,6kiiz>menalarrnrbildirir[3 I a, s.393].Srgrr (Kitabi-Dede Qorqud>dastanrnda<jnak> manasrnda iglanmigdir: Gdrdi kim, ofin kdpak, yekatana evini bir-birina qatmtr-tauq komasma, stfirr tamma ddn-zrq (KDQ, s.33). Lakin <Kitabi-Deda Qorqud>un izahh li.i-fioti>nda giisterilir ki, dastanda iglanen srfrr maral manasrnrbildirmigdir [37, s. I 58].

S{rr sdziine (Kitabi-Dade Qorqud> dastanrnda <malotaran> manasrnda islanen srfitrtmar soziinde de rast gelinir:Magar bir srytrtmtclan vardr (KDQ,s.l20).

giilan. Tabriz dialektinda, Oguz givasinda <b61.iik qo-naqhq> menasrnr bildiren gilan siizii iqlenir Il l, s.466].

(Kitabi-Dodr Qorqud> dastantnda fllan stjziino rastgalinir. Dastanda rast galinan giilan <yemak-igmok>, <aya-fat)), (bdyiik qanlik maclisi> manalannda iglanmigdir:

A! ay ela a$ca qoyan sorar olsam, Siilan kimii4?Qarah-goglii otagr sorar olsam, k<ilge klnil4Z

(KDQ,s.6l)Ag ayilda afica qoyum sorar olsaq,Alam B e y r a gitl Siilaniydi.A[am Beyrak gedali S lanint yoq.

(KDQ,s.61)E.Ozizov yazr: <Kitabi-Dede Qorqud>da siilan yemal.i

ifadesi <Toyda (diiyiinde) verilan yemak> manasmda da ig-lonmigdir> 127 , s.2561.

E .Ozizov qrilan s<iziiniin dagrdr[r mananr izah edarekyazrr: <Kitabi-Dada Qorqud>da tosvir olunan oluz elininadatina g<iro, Siilan zamau qoyun (agca qoyun), toy, qonaq-hq iiqiin ise atdan aygrr, daveden bugra, qoyundan qog kesi-lir. Bu, bir daha S lan s6ziiniin adi qonaqhq manasrnda ol-madrErru, daha gox qadim bir adet va merasimla bagh olanva bi.itiin xalqa verilan iimumi ziyafat manasrnda iqlandiyinigdstorir. Orxan Saiq Gitkyay

"ifilan sdztiniin a;afrdakr ma-

105

ibrahim Bayramot,

nalannl verir: Sultanlarm va baylarin gakdiyi siifre, biitiinxalq iigiin hazrrlanmrg yemak, esgare va xalqa verilan iimumiziyafet; iimumi qurban yemeyi>> 127, s.257).

giilan Qarabai dialekt ve qivalarinda <miifta bolyemek>, <mahnr dafrtmaq, mahm paylamaq, yeyib dalrt-maq>>, Gadabay rayonunun $rmx zonasrnda <miifte yemak>,qeyib dagrtmaq>, Gdygayrn Brlrr givasinda

'rl/arz formasrn-

da <bol, bolluq> manalarrm bildirir 127 , s.2581.B. Ohmadov,yrilan stiziiniin etimolo giyasrnr izah edarok

yazrr: (Bu soz (s lan -i.4.1 <leae Qorqud>da, Agrq Olosgar-de va s. manbalerda iglsdilib. Indiki dilla desek, banket, ziya-fat demekdir. Oslinda xalqa verilan qonaqhq olub, kasrblandovdurmaq iigtin onlara gadhq maclisleri diizeldiblar. Qarbdialektlerinde S lan evoirne indi lejan kalmesi igledilir. Sal-yan rayonunda ie7 formasr da m6vcuddur. Qazaxda deyirlor:<Bostanda qarprz lejan olub>, yani boldur, goxdur. $r;/ siiztibol demakdir, -en $ekilgisi ehtimal ki, arenler soziindaki -<au-lo eynidir, goxluq bildirir. Beladirse, ,r /an s<izii <goxbob> manastnr verir> [24, s.321].

Tov. Derband dialektinda tov <<dap>> manasrnda iqlenir:Tov yerinnan galadi lll, s.504; 9, s.3631. Qadim rtirk dilindebu s6zo eyni menada ,av formastnda rast gelinir [67, s.483].<Da!> manasrnr bildiron /oy sozii miixtslif fonetik deyigik-likla qumuq dilinda lov, qazax dilinde lau, tiirkman dilindatoo, tuu, qrrgrz dilinde too formalarnda iglenir [?3, s.537-5s41.

Tovlamaq. Qerbi Azerbaycanrn Qemberek qivesinds <al-datmaq> manasrnda toylamax s6ziino rast galinir. Toyla-max lovlamaq s6ziiniin dialekt variantrdrr. Bu s<iz Azarbay -can edabi dil materiallarrnda da eyni menanr bildirmigdir:

Zi)leyxa aydr: Man mal alub neylayim?Tacir olam, ya ulusu toylaytm?

(Xetib Tabrizi. <Yusif ve Z;Jleyxa>>)<<Tovlamaq, adabi dilimizda iki menasr var: I) haraket

etdirmek; 2) dila tutmaq, aldatmaq. Dialektlerde (Qazax,106

Azarbaycan dilinh dialekt leksikas,

$amaxr...) sdzin esmak, burmaq manast da var. Manbelerde(me$alka) anlamru veran tuqlavic, "vertet!" manastnda ig-ledrlen " tuqlandtrfia" si)zlai vardrr. Demeli, sdziin hereketva eqmekle balh menlarr aslinda dolamaq kalmesi ila elaqa-dardr. Dolamaq tehrif naticssinda tovlamaq gakline diignb.Menbalarda yalan, hiyla menastnt veren ,ev siizii da qeydaalnrb, tovlamaq (asli: tevlamak) sozu " hiltla yolu ila qarSula-kmr tiz na tabe etmak" demekdir> pa, s.2721.

Tu[, A[su, imilli, $usa, Zardab givelarindo rast gelinenlu! <<baytaq>> monastnr blldirir: Meydana har dasda ()z lu|uy-nan galmisdi [ 1,s.506]. Bu s6z eyni manada qadim tiirk di-linda iqlanmigdir [70, s,584].

(Kitabi-Dede Qorqud> dastanmda tu! sozi <<bayraq>manasrnda oksini taprr: Qazan bag rl qartay kafarirl tugilasanca[t q rcladt, yera saldt (KDQ,s.50).

Tiikanmak. Qerbi Azarbaycanrn Qamberek givesindet kanmax' stizu iglanir ve bu stiz <iglanib qurtarmaq> mana-srnr bildirir. Eyni zamanda (bitib tiikenmok> birlagmasindatiikanmak ilktn menaslnr qoruyub saxlamrgdr.

T kanmak sozina eyni manada (Kitabi-Dada Qorqud>dastanrnda rast gelinir: Say maqla Oguz baglari tiikansa ol-maz (KDQ, s.50).

Mtasir Azarbaycan adabi dilinde igleklilik qazanan,iimumiqlek siiz olan tiikanmak (qurtarmaq, bitmek, tama-mila iglenib qurtarmaq. daha qalmamaq> menalannr bildirirl7 , s.2171.

Mesalan: Kanddan gtxdrylanntn onuncu g nii Sariyyaxala yemaklarinin tiikanmaya bagladtlmt hiss etdi (M.lbrahimov).

Ugmaq. Qadim tiirk dilinda islarren ugmaq (cennet)menasrru bildirir [70, s.604]. Bu fel gamaxr dialektindaugma! formasnda eyni manada iqlanir [ 1, s.515].

Ugmaq <<Kilabi-Dods Qorqud>un, Xatainin dilinde((connet)), <behigt> menasrnda i$lenmiSdir.

t07

ibrahim Bayramov

A! saqqallu baban yeri ugmaq olsun!(KDQ,s.41)

Oldur bu geca ki, ahli iman,Uqmaq ila cavidan qawsdr

($.i.Xorai)

Uru[. <Nasil, tayfa> Bakr, gamaxr dialektlarindo,A[dam, guga givelerinde urug-turug [l I,s.520], Bilesuvar,Giiygay, Qax, Sabirabad givelsrinda uru! [l l, s,519], QerbiAzarbaycanrn Me[ri givssinda urx, urux Il l, s.519-520; 26a,4791 sdzleri ila ifada olunur.

R .Ozb,ov ya r ki, Azarbaycan dilinin Mehri (Megri)rayonu givsiarindo urux///urrx s6zii adoten mal-heyvan nesli,bezen iso insan nesli manasrnda iglanir. Hamin giveda bu sri-ziin insan nasli ila bagh olan bir atalar sdzti var: Urulumolsun, Urumda olwn 127,s.2551.

Uru! sdzi <tayfa, nssil>> menasrnda A[su, Kiirdamir,Oguz, Ucar givalarinda urux-turux, Bakr, $amaxr dialektlo-rinda, Agda9, $u9a qivelerinde urug-turu! mirekkab soziiniintarkibinde qalmrgdrr [1 l, s.520].

Urug qadim tiirk dilinda <nasil>> menasrnr bildirmigdir[70, s.615]. Orxon-Yenisey abidelarinde uru! sdzi <qabila,boy, nasil, soy) manasmda iglanmigdir [52, s.381].

Ulagmaq. Bu sdz imigli, Kiirdemir, Mingegevir givele-rinda iglenir vo (qangmaq), <qogulmaq> manasrnt bildirir:Bizim inay ulayb o biri kandin malma; USa[t qoyma ulassmpis adama I l, s.5l 7].

Ulasmaq qedim ttirk dilindo eyni manada iqlanmigdir:bir ne4 birga ulasdi <bir Sey basqauna qoSuldust [70, s.609]

VII asr abidesi olan (Kitabi-Dade Qorqud>da ulasnnqsdziina rast galinir. Dastanda iqlenen ulasmaq (qoyu$maq))menasrnr bildirir. Ulasuban sular taSsa, da4iz tolmaz (KDQ,s.31).

108

Azarbaycu dilinin dialekt leksihast

Ulasmaq (Osramarne>nin dilinde <yetigmek, gatrnaq,birlagmek, qovu$maq,yaxrnla$maq)) [30 a, s.182], Xotainin<<Dahname> poemasrnda ((gatmaq, yeti$mek, qovu$maq))[15, s.94] manalarrnda sksini tapmrgdrr:

XoS yoldur o kim ulasa ba yar,.Manzur ola ona ruyi-dildar

Un. eorbi Azerbaycanrn q"-orrrt(f,J"T,?rtil rr ro^<sas>r menasmr bildirir.

Azerbaycan dilinin arahq givelerinden olan Gdygay 9i-vosinda <ses> manasrnda lz sdzii iglanir: Manim inim ona qa-tin qatar [1 1, s.234]. Bizca, in qadim tiirk dilinde <sas> mana-srnr ifads edon rn sdziinin [70, s.625] fonetik variantrdrr.<Sesu monasrnda ,7n sdziina (Kitabi-Dede eorqud> dasta-nrnda rast gelinir: Un mi arllay baglar, sdzi)m dinlarl,beglor!(KDQ, s 42).

Orxon-Yenisey yazrl abidelarinda rir s6zii eyni menadaiglenmigdir [52, s.382].

Un soziina digar yazrh abidalarde da rast gelinir:Qulagta afilamaq ilni girdi,[tru durub qarSu tacil varur imdi

(Oii. <Qisseyi-Yusif>)<Osramame>>de rin <ses,seda> menasrnda iglenmigdir [30

a, s.1821.Miiasir Azarbaycan odabi dilinde iqlanen inlamak s6a)-

niin terkibindaki <<in> da sas manasrm bildirir.

Yangaq, Derband, Quba, gamaxr dialektlerinde <gox-danrqan> monastnda iglenan yansaq srizti vardrr [1 1, s.540].Folklor edebiyyanda yansaq agrq s6ziiniin qargrhlr kimi deiglenmigdir. <Yansaq> sdziiniin (aglq)) monasr Azatbaycandilinin Darband dialektinin Tabasaran givesinde saxlanrmg-drr ve Tabasaran givesinde yansa! formasrnda iglanir [9,s.3681.

109

ibrahim Bayramov

Yansaq sdzine Quba dialektinda <gox danrgmaq> ma-nasrnda yansafilama!, $amaxr dialektinda <gerengilik, zev-zeklik) manaslnda yansafilrg, lsmayrlh givesindo <bog-bo-

$una gox danrgmaq> menasrnda yansama!, Calilabad giva-sinda yaryamay, gaki, Ordubad dialektlerinda, A[cabedi,Aldam, Cabrayrl, Qax, Zaqatala, Qerbi Azarbaycanln Qa-rakilsa, Megri givelerinde (goxdanr$an) manasrnda Jran;d.yfonetik formalannda rast galinir[l 1, s.540]. <Qoxdamgan>

Qax va Zaqalala givalarinds yamsax sdzii ila ifada olunur[1 1, s.539].

Qedim tiirk dllinda yansaq <goxdamgan>, <bo;-bog da-nr$anD manasrnr bildirmigdir [70, s.235].

Yagrmaq. (Gizlatmak)) menaslrda Bakr dialektindayastrma!, gaki dialektinde, Aldam, Barde qivelerinde yaqrr-max son) iglanir [ 1, s.543]. Bu s6za qedim tiirk dilinde eynimonada rast golinir 110, s.2471.

Yanrmaq stizti <gizletmak> msnasrnda Azarbaycanadabi dilinda XVIII asra qeder iglenmigdir:

Alp aran ardan adm yasurmaq eyb olur(KDQ,s.l02).

Ohli-nazardan yasurma, aq yiizi)ni gal(Nasimi)

Ziilf arasmda yasur y z tti ttikkac dilda ab,

Kim, yafits yagsa ya$unur bulut iqra aJitab(Hidayat)

Vaqd, bir kimsa ki, bizdan yaSma,Yaqin bil ki, bizdan olmaz asina

(M.P.vaqif)Yayaq. Bu s6z Azarbaycan dilinin Qazax, Ordubad

dialektlarinde, Giirciistarun Borgah givasind a yayax forma-srnda <piyada> menaslnr bildirir: Yayax getsak yorulartx,galin masma minak f1l, s.5431. Yayax sdziina Derbond dia-lektinda eyni menada yayag fonellk formasrnda rast gelinir

[1], s.543]. <Miiasir Azerbaycan dilinde ve onun eksar dia-t10

Azarbaycan dilinin dfulekt leksikast

lekt va givalarinda piyada s6zii iglendiyi halda, qerb qrupun-da (Borgalrnrn Agamommedli kond givesinda) yayax forma-srnda rast galmek olur> [8,s.188]. Bu siiz <Kitabi-Deda Qor-qud> dastanrnd a yayaq formastnda iglsnmigdir: Kafirin ya-runca yayaq y rilr deyayinmi? (KDQ, s.75).

Yayaq mljlasir Azorbaycan adebi dilinda iglanmese da,oksar tiirk dillarinda, o ciimleden ozbek dilinde (aev), tiirkdllinde yayan//yaya, tirk dilinin Trapezund dialektindayayak, qaqartz dilnda yayan, noqay dilinda aav, bagqrrd di-linda ygyau, tatar drlinda jgau, qazax, qaraqalpaq dillerindejaau,lylur dllinda yayaq, qrrgrz dilindaToo, tuva dilinda 9a-daq formalarnda <piyada> manastnda iglanir [66, s.97].

Miiasir Azerbaycan dilinde iglanan ayaq yayaq s6ziindan ses

avezlanmosi esasrnda formalagmrgdrr.Qadim Azarbaycan dilinda yayax s6zi yayan forma'

srnda <piyada, ayaqlo menasrnda iglanmigdir [29, s. 186].

Yazr. Qazax, Ordubad dialektlarinda, Aldam, Cebrayrl,Fiizuli, Lagrn, O!uz, $ahbuz, Tartar, Zangilan qivalerinde

<9d1, sahra, diizanlik> manastnda yazr sdzi islarir: Yaztdan

cayacan yafrrs mani ddydii l1l, s.5441. Yazt lraq-tiirkmanlehcesinde iglanerok <96l,bayrr>, <<kanar> manalarrnr bildirir[31a, s.404].

Yan qadim tiirk dilinde <9ol>, <diizenlik> manalarlntbildirmigdir: Yanda bdri ulisa evda it bagtru tarusur <<96lda

canavar ulasa, evda itin ba[m gatlar> 170,s.251]. Orxon-Ye-nisey abidelarinda yazr s6ziiniin <9o1, sehra> manasr verdiyigiistarilir [52, s.358].

Yan qadim Azarbaycan edabi dilinda, eloce de gifahi

xalq adabil'yatrnda iglanmrgdir:Bir daxi kimsa yazt yerda yoldaS qoyfi qagmrya'

dedi(KDQ)

Tag ila ham yazr banant, ban kiili-diivran.olmryam(I.Nesimi)

11t

ibrahim Bayrumon

Gah yan kasib gedardi yola,Gah yel apanrd onu kola

Adam yedi giin va yedi geca da$larIlan yazyt gaz b aru bulma$da idi

Galdi baydan mustucu bir giinda ddrt,Bay siza yazdr& bir kr)klilk yofiurt

(Nasimi)

(S.i.xrrai)

(<Silhedanamo>)Yan quSu, yaban ay (Atalar sdzii)

Yan Azarbaycamn Apyazt, Qarayazr toponimlerinin terki-binde iglenarak <gtil>r menasrnr bildirir.

Yemig. Bu s6ze Azarbaycan dilinin Darbend dialektin_da va Tabasaran givosinda (meyve)) manasrnda rast golinir:Yemisi teregdan qdplama! diyadi [ll, s.547;9, s.3691. yemisQerbi Azerbaycanrn Zelgibasar pivesinda <bayram yemigi>sriz birlagmasinin tarkibinda do <meyva> anlamrnr ifado edir.Bels ki, Zengibasarda Novruz bayramrnda qoz, findro vekipmigdan hazrrlanan xonga <bayram yemigi> adlanrrdr. '

. Qedim ti.irk dilinda yemig <meyvo> monasrnda iqlan-migdir [70,s.255].

Azerbaycan atalar stiziiniin tarkibinde yemis <<meyva>>manasrnda iglenmigdir: Afiaan yemiSini ye, qabr[tnt soyma.

Yolurt. Darband dialektinda <<qatrq>> yufufl s'ozii ileifada olunur I l, s.552; 9, s.369]. eadim tiirk drlinda yogurteyni monada iglenir [70,s.270]. - -

. . _ ,.Yo{urt (qatrq>l sozii miiasir tiirk dilinda iglak leksjk va-hiddir. Bu sdz Azerbaycan edebi dili tarixinda iglanmigdir:Olin-yuzin yumadan toquz bozlamac ilan bir kiiviak yo'{urdgavazalar, tolunca lrya-basa yelar; A! qtqarub qara giyaiqrz_lar. Bagtr kibi dgnanda yo{urrdan na var? \KDe,s.71);

1t2

Azarbaycan dilinin dialekt leksikas,

Didim: amu, sanda heg yofiurt var?Didi bala, bir qadar qun var

(Sukuhi)

Olava edek ki, yolart erzaq mehsulu kimi miiasir Azer-baycan maigotina artrq daxil olub va afiartr mahsullarrndanbirinin adr olaraq 1'o{urr sozii de igleklilik qazantb.

113

ibrahim Bayramot,

NOTiCO

l. Miiasir Azorbaycan adebi dilinin liilat tarkibininzenginle$mosinde dilin daxi.li imkanlar hesabrna zanginlsg-mesinde dialekt va givelar esas ve apancl yerlarden birinitutur.

2. Azerbaycan dilinin dialekt ve givalarinden g6tiirii-len stizlar dilin milliliyinin qorunub saxlanmasrna kiimakedir. Yersiz ahnmalarrn dile kegmasinin qargrsrnr alrr.

3.Vafiarumaq, sayrqmaq, anadil, anac, qarzak, balak,davar, eydirmak, ismarry, ismarlamaq vo s. bu kimi dialek-tizmler artrq adabi dilimizdo sabitlegmigdir.

4.Azarbaycan dilinin dialekt va givalsrindo kifayatqader qadim tiirk s<izlari var. Meselan: s lan, becid, duS, cila-stn, azman, uru!, bozdasmaq, kiiz va s. Bu s6zler dilimizin ta-rixinin 6yrenilmasinda,dilgiliyimizin esas masalelarindan biriolan tailxi dialektologiyamn aragdrr masrnda xiisusi eha-miyyat kosb edir.

114

isriFADo EDiLMi$ oDoBl\ryAT

Azerbaycan dilindo

1. Axundov.A. Umumi dilgilik (Dilqiliyin tarixi, nezeriyyesi vemetodlarr), Bakr:

2. Aslanov A.O. Sovet dtivriinde Azarbaycan edabi dilinin liilettarkibinin zanginlegmesi, hl.elm.nam. almaq tigiin taqdim ed'il-mig dis., Bak. 1954.

3. Aslanov A.O. Dialektizmler. Azerbaycan bodii dilinin ilstu-biyyatr, Bakr: EIm, 1971, s.6l-66.

4. Azerbaycan dilinin izahl liigoti, I c., Bakr: Azarb.1964, 595 seh.

5. Azsrbaycan drlinin izahh liifati, II c., Bakr: Elm,soh.

6. Azarbaycan dilinin izahl liifeti, III c., Bakr: Elm, 1983, 555seh.

7. Azerbaycan di.linin izahl lii[ati, IV c., Bakr: Elm, 1987. 544soh.

8. Azarbaycan dilinin qarb qrupu dialekt va givelari, I c., Bakr:Azarb. SSR EA, 1967, 281 seh.

9. Azarbaycan dilinin Darband dialekti, Bakr: Elm, 2009, rt4gsoh.

10. Azarbaycan dilinin dialektoloji ltigari, bircildlik, Bakr:Azarb.SSR EA, 1964,479 sah.

11. Azarbaycan dilinin dialektoloji liiloti, Bakr: gsrq- eerb,2007,568 sah.

12. Bayramov I. Miiasir Azerbaycan adebi drtinin zanginleqmasiyollan (dors vasaiti), Bakr: ADPU, 1999, 127 sah.

13. Bayramov i. Qarbi Azerbaycan toponimlerinin terkibinde i9-lanan siiz vo c[rah terminJor lUlati, Bakr: Elm, 2000, 106 sah.

14, Cahangirov M. Azerbaycan milli edabi dilinin teqekhilii.Bakr: Elm, 1978, 235 seh.

15. Cavadova M. gah ismayrl Xatainin leksikasr (<Dehnama>poemasr iizra), Bakr: Elm, 1977,216 sah.

SSR EA,

1980,576

115

ibrahim Bayramot

16. Ceforov S.O. Dilimzin liilet tarkibi ve inkigaf yollanna dair//Azorbaycan mektebi, Ne1, 1945, s. 15-19.

17. Ceferov S. Azarbaycan dilinde s6z yaradrcrhpr. Bakr:ADU,1960, 204 sah.

18. Ceforov S. Miiasir Azerbaycan dili: II hisso. Leksika (darslik),Bakr: Maarif, 1970, 236 sah.

19. Demirgizada O. Azarbaycan adabi dilinin inkigal yollan,Bak:Azerb.SSR Siyasi ve elmi biliklari yayan camiyyet, 1958.tl4 seh.

20. Dsmirgizada O, Azarbaycan dilinin iislubiyyatr. Ali makteblariigiin dars vasaiti, Bakr: Azarbaycan Ddvlat Tadris-PedaqojiOdabiyyatr, 1962, 272 sah.

21. Damirgizada O. Azeri adebi dil tarixi (girig), Bakr: APi, 1967,86 seh.

22. Demirgrzade O. Azerbaycan edebi dilinin tarixi (derslik), Ihisse, Bakr: Maarif, 1979, 268 seh.

23. Ofandiyeva T. Azarbaycan ciilinin leksik iislubiyyatr (Badiiiislub), Bakr: Elm, 1980,251sah.

24. Ohmadov B.A. Azarbaycan dilnin qrsa etimoloji liifiati, Bakr:Miitorcim, 1999, 376 sah.

25. Ohmadov B.B. Azarbaycan dili siiz yaradrcrh[rnda sadalegmameyli. $ive materrallan ssasmda (dars vesaiti), Bakr: API,1990, 91 seh.

26. Ohmadov B.B. Azarbaycan dili givalarinda fono-semantik srjzyaradrcrhg (ders vesaitr). Bakr: Bakr Universiteti, 1994,200sah.

26a. Oliyev O. Azerbaycan dilinin Melri qivaleri.Bakr:EIm,2003,580 sah.27 . Oztzov E. Azarbaycan dilinin tarixi dialektologryasr: Dialekt

sisteminin ta$ekkiilii ve inkigafi (dars vasaiti), Bakr: Bakr Uni-versiteti, 1999, 354 seh.

28. Hacryev i.A. Sovet hakimiyyeti rllerinde Azerbaycan dilininliilet terkibindaki deyigiklikler haqqrnda bazi qeydlar llAzar-baycan mektabi, Nsl, 1953, s.37-44.

29. Hacryev T.I., Valiyev K.N. Azarbaycan dili tarixi. Ogerklorve materiallar, Bakr:Maani 1983, I87 seh.

30. Htiseynzada M. Miiasir Azerbaycan dili: Leksika, fonetika,morfologiya (dars vasaiti), Bakr:ADU, 1954,244 sah.

30a. Xalilov g.X. < Osrarnama>nin dili,Bakr: Elm, t988, 188 sah.

116

Azarbaycan dilinin dialekt leksikasr

31. Xudiyev N. Azerbaycan adebi dilinin sovet dovrii (ders vasai-ti). Bakr: Maarif, 19E9, 402 sah.

3 I a. Iraq-Tiirkman lahcesi,Bakr: E'1m,2004, 432 sah.32. Islamov M. Azarbaycan dilinin Nuxa dialekti, Bakr: Azarb.

SSR EA, 1968, 275 seh.33. israfilova R.i. Sovet dcivriinde Azarbaycan dili li.ilat tarkibi-

nin daxili imkanlar hesabma zanginlegmesi ve liiletlerde onunaks olunmasr, fil. elm. nam, almaq iigiin taqdim edilmrg dis.,Bakr, 1971.

34. Kazrmov Q. Azerbaycan dilinin tarixi (On qadim dcivrlardanXIII asre qedar), Bakr: Tahsil, 2003. 584 seh.

35. Ka$fari M. Divanii liiEat-it-tiirk, I c., Bakr: Ozan,2006, 512soh.

36. Kitabi-Dada Qorqud (tortib edanlar: F,Zeynalov, S.Olizada),Bakr:Yazrgr, i988. 265 sah.

37. (Kitabi-Dede Qorqud>un izahh liifari, Bakr: Elm, 1999,204seh.

38. Kiigerli F. Azerbaycan adabiyyatr, I c., Bakr: Elm, 1978,600soh.

39. Qurbanov A. Miiasir Azerbaycan adabi dili, I c., Bakr: Nur-lan,2003, 450 seh.

40. Maherramov A. Azarbaycan edabi dilinin sovet diivrii, Bakl:API, 1961,85 sah.

41. Maharramov A. Odabi dil nodir? (Qiyabigiler iigiin vosait),Bakr: APi, 1963, 18 sah.

42. Mommedli M.0. Azarbaycan dilinin Tobriz dialekti, Bakr,2007,240 seh.

43. Mbmmedov N. Dilin liifat terkibinin zanginlaqmasinin manbeva iisullanna dair, Bakr: ADU, 1958, 36 seh.

44. Memmadov N. Azarbaycan dilgiliyinin nezari esaslan (dersvosaiti), Bakr: Maarif, 1971,368 seh.

45. Memmadov N., Axundov A. Dilgiliye giriq (darslik), Bakr:Maarif, 1980, 315 sah.

46. Milzazzda H.l. Azerbaycan dilinin tarixi qrammatikastna aidmateriailar: Fonetika, morfologiya. Bakr: ADU. 1953, 100seh.

4'7. Mirzezada H.i- Fiizuli dilinin leksik tarkibi haqqrnda // N!zami adma adabiyyat ve Dil Institutunun aserleri, dilgilik seri-yasr, VIII c., 1957, s.161-183.

tt7

ibrahim Bayramov

48. Mirzazzda H.l. Azarbaycan drlinin tarixi qrammatikasr(dsrslik), II ne9ri, Bakr: Azarbaycan Universiteti, 1990,376sah.

49. Mirzeyev H.l. Deralayaz mahahnm toponimleri ve giva s<iz-lari, Bakr:Alnda!, 2003, 360 sah.

50. Mursaquliyev V.R. Odabi drl va dialekt arxaizmlerina dair//Azerb. SSR Ali va Orta lxtisas Tahsili Nazirliyinin elmi osar-lari, dil ve odebiyyat seriyasr, Np2,1975,s.67-7t.

51. Miiasir Azarbaycan dili (Fonetika, elifba, orfoqrafiya, orfoe-piya, leksikologiya), I c., Bakr: Elm, 1978, 324 seh.

52. Recebov O., Memmadov Y. Orxon-Yenisey abidalari, Bakr:Yaagr, 1993, 400 sah.

53. Riistemov R.O. Quba dialekti, Bakr: Azorb.SSR EA, 1961,283 ssh.

54. Riistamov R. Azerbaycan dili dialekt ve givalarinde fel, Bakr:Azarb. SSR EA, 1965, 320 sah.

55. $iraliyev M. Azarbaycan dialektologiyasrnrn asaslarr (Alimaktab telabalon iigiin dors vasaiti), II nagri, Bakt: Maarif,1967,421 seh.

56. Tannverdi O. Azorbaycan dilinin tarixi qrammatikasr, Bakt:Elm ve tahsil, 2010, 458 seh.

57. Tannverdi O. <KitablDede Qorqud> ve Qarb lehcasi, Bakr:<Tehsil> Elm Istehsalat Merkazi, 2b02, I71 seh.

58. Valiyev Z. Basarkegar rayonu givaleri, fil. elm. namzadi alim-1ik daracasi almaq iigiin dissertasiya, iravan, 1954,296 sah.

59. Zeynalov F.R. Sovet dovri.inde Azerbaycan dilinde ictimai vasiyasi stizlarin emele galmasina dair bazi qeydlar //ADU-nunhloloji fakiiltesinin aserleri, Bakr, 1958, s.105-l10.

Rus dilinda60. AsaHecos P.H. Jlrreparypnnfi .sgurx u ero orHouleHurx K cr.rc-

rene o6ureHapo.{Horo ,3brr(a. - Or(pbrroK paculpeHHoe 3ace-AaHUe yqeHoro cossra, l3-16 xroHg 1955. Te:Ncsr x AoKJraaoB Hrucrynleux , M,- i955.

61. AgaHecoa P.l,I. O6ureuapolxrrfi s:urx u uecrHure aNalerru, M.,1954

62. Byaaron P.A. JlrzreparypxbrK s36rKH H ,36rKoBbre crulu, M.,1961 .

63. Eygaror P.A. flpo6neutr A3y,r.eHlas poMaHcKHx r'rHrepar;pHbrxqsrlros, M., 1961.

I l8

Azafiaycan dilinin dialekt leksikasr

64. By,ra;ioacxrlfi Jl.A. Bseaexue s r3brKo3HaHae, q.II, M., 1954.65. Eylaxoocxufi Il.A. Kypc pycKoro nrrreparypHoro r:rrxa, r. I,

Kueg, 195266. fapaea T.A. O6uerropxcKa, reKcHKa 3arra,aHltx AhaJreKroB H

roaopoa arep6afigxaHcKoro c3brKa // Azarb.SSR EA xaberleri,adobiyyat, dil ve incosonet seriyasr, i€4, 1979, s.97-101.

67. feit6ynnaer I-. K oruoreue:y a:ep6afiaxaHuea, r.I, Ealy: 3;ru,1991, 552 crp.

68. fop5avear.l,r K.C. Hoprurr coBpeMeHHoro nrreparypHoro mHKa,M., 1973.

69. .(errrpeaa T.A. Cranon,reune HopM rtHTeparypuoro muxa, M.,r 963.

70. .I[peruenopxcrufi c,rouapr, JI.:Hayrc4 1969,676 crp.7l. Eifuuoa A.H. O ggure xyroxecrBeHHf,rx npoxgseAeHufi, M.,

1954.72. Xupuylcxufi B. Haqlroua,rrxtrfi r36rx H cour.rzr.JtbHbre AHanercrsr,

I.,1936.73. Myp:aea 3.M. C,roaapr HapoaHbrx reorpaQxvecxxx repMHHoB,

M.:Msrc,rs, 1984, 653 crp.74. Paa,ros B.B. Onrrr croaap, rlopKcKHfi uaperHfi, r.I, q.l-2, C[6,

1893, l9l4 crp.75. Ceroprru 3.B. 3raruonoru,.tecrr c.noaapu nopKcKHx ,sbrKoB

(O6ulerropxcxue H MexrrcpKcKre ocHosbt Ha r:racHule),M.:Hayra, 1974, 767 ctp.

76. @utun <D.tl. Vro raxoe nnreparypHsr[ g:ur // Bonpocu .f:rr-Ko3HaHEe, 1973, ,Ye 3

77. 9Hr<a6oea A.C. Bse.qeHue B BbrKo3HaHHe, q.l, M., 1953.78. llfupa.nr.reu M.IU., Parunroa M.III. Arep6afipxaHcxxf .ceHx ,'/3a-

KoHoMepHostx pa3Bxrxx aHTepary?Hbrx 13rrrog Hapoaos CCCPB coBercKyro 3noxy (Brlrpl-crpyrcrypHoe piBBHTHe craponHc-sueHHrrx rrurcos), M.:Hayxa, 1973, c.222-2i2.

79. llep6a,rl.B. Cospevennurfi pyccKu q:Hx. B ero nu: I,l:6p. pa-6orsr no pyccxor'.ry r:uxy, M., 1957.

80. l{ep6a II.B. Coapeuenxrrfi pyccxufi .n:rrx // PyccxnE rsux ru.rrore, 1939, .]\fs 4

119

MIJNDoRiCAT

Giriq .,............. .............3Miiasir Azerbaycan adebi dilinin liigat terkbininzenginlegmasinin manbe ve yolIarr...................,....,........... lgMiiasir Azerbaycan edabi dili lii!at tarkibinin dialektstizlari hesabrna zenginlagmasi .. ...........29Azerbaycan dilinin dialekt ve qivelorinda qedimtiirk sdzlari .... ........75Natico .............. ...............114istifado edilmiq edebiyyat ....................... 115

<Elm va Tahsibr nag yyahmn direktoru:professor Nadir MOMMODLi

Komp ler dizayneri: Zahid MemmodovTe x ni k i red a k t or ; Rijvpana Nizamiqrzr

Yrfirlmala verilmig 25.09.201 l.Qapa imzalanmr5 04.10.20I l.

$ortr fap voraqr 7,5. Sifarit Ne 38S.Kagrz formatr 50x84 l/t6. Tiraj 300.

Kirab <EIm ve Tehsib) notriryar-poliqrafiyamiiessisosindo sohifslanib gap olunmu$dur.

E-mril: ellD_ve_tehsil@box,ez

. Te| 491-16-32; 050-311-41-89Unvan: Bakl, lgengehsr, 3-cij Maqomayev ddngosi 814