AZMIU - 3 - 2020 · 2020. 12. 20. · Məsul katib: Ələkbərova Lalə Əziz qızı – baş müəllim REDAKSİYA HEYƏTİ /РЕДАКЦИОННЫЙ СОВЕТ/ EDITORIAL BOARD Səmədzadə

1

TİKİNTİNİN İQTİSADİYYATI VƏ MENECMENT

ELMİ-PRAKTİKİ JURNAL

№ 3 - 2020

ЭКОНОМИКА СТРОИТЕЛЬСТВА И МЕНЕДЖМЕНТ

НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ

№ 3 - 2020

CONSTRUCTION ECONOMYCS AND MENECMENT

SCIENTIFIC AND PRACTICAL JOURNAL

№ 3 - 2020

B A K I – 2020

2

Baş redaktor: Məmmədov Məhəbbət Aşır oğlu – i.e.d., professor

Baş redaktorun müavini: Əliyev Ələsgər Mehdi oğlu – i.e.n., dosent

Məsul katib: Ələkbərova Lalə Əziz qızı – baş müəllim

REDAKSİYA HEYƏTİ

/РЕДАКЦИОННЫЙ СОВЕТ/ EDITORIAL BOARD

Səmədzadə Z.Ə. – akademik, Milli Məclisin İqtisadi Siyasət Komissiyasının sədri

Əliyev T.A. –akademik, AMEA-nın İdarəetmə Sistemləri İnstitutunun direktoru

Əliyev F.A.–akademik, Bakı Dövlət Universitetinin Tətbiqi Riyaziyyat İnstitutunun direktoru

Musayev A.F. – AMEA-nın müxbir üzvü, AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutunun İqtisadi tədqiqatların

riyazi təminatı şöbəsinin müdiri

Kazımlı X.H. – i.e.d., Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin professoru

Ahmet Kemal Çələbi (Türkiyə) – dr., professor, Manisa Cəlal Bayar Universitetinin rektoru

Novruzov V.T. – i.e.d., professor, Azərbaycan Resapublikası Auditorlar Palatasının sədri

Vəliyev V.M. – i.e.d., professor, Azərbaycan Texniki Universitetinin rektoru

Musayev M.Q. – i.e.d., professor, Azərbaycan Respublikası Sahibkarlar Təşkilatları Milli

Konfederasiyasının Prezidenti

Əkpərov İ.Q. (Rusiya) – i.e.d., professor, Rusiya Federasiyası Cənub Universitetinin rektoru

Hüseynov T.H. – i.e.d., professor, AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutunun şöbə müdiri

Xəlilov H.A. –i.e.d., AzMİU-nin “Biznesin iqtisadiyyatı və menecment” kafedrasının professoru

İsgəndərov R.K. – i.e.d., professor,AzTU-nin “Sənayenin iqtisadiyyatı və menecment” kafedrasının

müdiri

Əliyev Ə.B. – t.e.d., i.e.d., nəqliyyat doktoru, AzMİU-nin “Sənayenin təşkili və idarəedilməsi”

kafedrasının professoru

Mustafa Miynat (Türkiyə) - dr., professor, Manisa Cəlal Bayar Universitetinin “İşlətmə və

iqtisadiyyat” fakültəsinin dekanı

Səfərov Q.Ə. – i.e.d., professor, ADNSU-nin “Neft-kimya sənayesinin iqtisadiyyatı və menecment”

kafedrasının müdiri

Əliyev E.Ə. - i.ü.f.d., əməkdar mühəndis, ADNSU

Qəribov R.T. – t.e.n., dosent, AzMİU-nin “Tikinti-iqtisad” fakültəsinin dekanı

Ağayev A.M. – i.e.n., dosent, AzMİU-nin “İqtisadi nəzəriyyə və marketinq” kafedrasının müdiri

Əliyeva R.T. - i.ü.f.d., dosent, “Sənayenin təşkili və idarə edilməsi” kafedrasının müdiri

Hacıyev Ə.V. – i.e.n., dosent, ADİU-nin “Müəssisənin iqtisadiyyatı” kafedrasının müdiri

Məmmədova G.V. – AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutu, böyük elmi işçisi

Pərham H.Ə. (İran İslam Respublikası) – doktor

3

Təsisçi: AZƏRBAYCAN MEMARIQ VƏ İNŞAAT UNİVERSİTETİ

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata alınıb. Reyestr №4024

İSSN (İnternational Standard Serial Number) – dövri nəşrlər üçün

nəzərdə tutulan beynəlxalq standart nömrə - İSSN 2519-2507

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası Rəyasət

Heyətinin “Azərbaycan Respublikasında dissertasiyaların əsas nəticələrinin dərc olunması

tövsiyə edilən dövri elmi nəşrlərin siyahısı”nın iqtisad elmləri bölməsinə daxil edilib (04.07.2018-

ci il, protokol №11-R)

Jurnal Beynalxalq elmi məlumat bazalarına daxildi: Academic Resource Index, InfoBase Index ,

ResearchBib; Google Scholar, Научная электронная библиотека e-library

Redaksiyanın ünvanı:

Azərbaycan, Bakı şəh., AZ 1073, Ayna Sultanova küçəsi 11,

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti, tel.: (+99412)538 92 83

daxili – 589, 497-05-13

E-mail:с[email protected]

mailto:с[email protected]

4

Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment Construction economycs and menecment

2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

Ölkə iqtisadiyyatının sahələri üzrə aparılan tədqiqat işlərinin və alınmış nəticələrin geniş oxucu

kütləsinə çatdırılması məqsədilə Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin Elmi Şurasının qərarı

ilə “Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment” elmi-praktiki jurnal təsis edilmişdir. Jurnal Azərbaycan

Respublikasının Ədliyyə Nazirliyinin Mətbuat nəşrlərin reyestrinə 02.12.2015-ci il tarixində 4024

nömrəsilə və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası Rəyasət

Heyətinin “Azərbaycan Respublikasında dissertasiyaların əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyə

edilən dövri elmi nəşrlərin siyahısı”nın iqtisad elmləri bölməsinə (04.07.2018-ci il, protokol №11-R)

daxil edilmişdir.“Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment” elmi-praktiki jurnalı ildə 4 dəfə nəşr edilir.

Jurnalda azərbaycan, rus və ingilis dillərində məqalələr dərc olunur.

Jurnal Universitetin “Biznesin iqtisadiyyatı və menecment” kafedrası tərəfindən hazırlanır və çapa

təqdim edilir.

5


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

________________________________________________________________________________

“İQTİSADİYYATI GÜCLÜ OLAN DÖVLƏT HƏR ŞEYƏ QADİRDİR”

ULU ÖNDƏR HEYDƏR ƏLİYEV

6


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

________________________________________________________________________________

QARABAG – AZƏRBAYCANDIR!

7


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

“AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İŞĞALDAN AZAD OLUNMUŞ ƏRAZİLƏRİNDƏ

MÜVƏQQƏTİ XÜSUSİ İDARƏETMƏNİN TƏŞKİLİ HAQQINDA” AZƏRBAYCAN

RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN FƏRMANI

Ermənistan Respublikası silahlı qüvvələrinin 2020-ci il sentyabrın 27-də törətdiyi növbəti hərbi

təxribata cavab olaraq, Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələri əks-hücum əməliyyatlarına

başlamış və Azərbaycan Respublikasının bir neçə rayonunu, eləcə də strateji əhəmiyyətli digər

ərazilərini işğaldan azad etmişlər. Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin işğal olunmuş

ərazilərin azad edilməsi istiqamətində uğurlu əməliyyatları davam etməkdədir.

İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə müvəqqəti xüsusi idarəetmənin təşkili və “Hərbi vəziyyət elan

edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2020-ci il 27 sentyabr tarixli 1166 nömrəli

Fərmanından irəli gələn vəzifələrin icrasının təmin olunması məqsədilə, Azərbaycan Respublikası

Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq qərara alıram:

1. Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad olunmuş ərazilərində, Azərbaycan

Respublikasının inzibati ərazi bölgüsünə müvafiq olaraq, hər rayon üzrə xüsusi idarəetməni

həyata keçirən müvəqqəti komendantlıqlar yaradılsın.

2. Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər Nazirliyi müvafiq ərazilərin müvəqqəti

komendantlarını təyin etsin və müvəqqəti komendantlıqların fəaliyyətini təşkil etsin.

3. Müvəqqəti komendantlıqlar öz fəaliyyətini Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyi və

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Sərhəd Xidməti ilə əlaqələndirsinlər.

4. Müvəqqəti komendantlıqların nəzdində aşağıdakı dövlət orqanlarının (qurumlarının)

nümayəndələrinin daxil olduğu əməliyyat qərargahları yaradılsın:

4.1. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti;

4.2. Azərbaycan Respublikasının Fövqəladə Hallar Nazirliyi;

4.3. Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirliyi;

4.4. Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi;

4.5. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi;

4.6. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi;

4.7. Azərbaycan Respublikasının Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi;

4.8. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi;

4.9. Azərbaycan Respublikası Ərazilərinin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentlik;

4.10. müvafiq yerli icra hakimiyyəti orqanları.

5. Zərurət olduqda, əməliyyat qərargahlarının fəaliyyətinə bu Fərmanın 4-cü hissəsində nəzərdə

tutulanlardan başqa, digər dövlət orqanlarının (qurumlarının) nümayəndələri cəlb oluna bilər.

6. Müvəqqəti komendantlıqlar fəaliyyət göstərdikləri ərazilərdə aşağıdakı vəzifələrin yerinə

yetirilməsini təşkil etsinlər:

6.1. mühüm əhəmiyyətli obyektlərin, o cümlədən nəqliyyat və telekommunikasiya infrastrukturu

obyektlərinin, enerji və su təchizatı sistemlərinin, su anbarlarının, insanlar və ətraf mühit üçün yüksək

təhlükə mənbəyi olan xüsusi obyektlərin mühafizəsi;

6.2. ictimai qaydanın və ictimai təhlükəsizliyin qorunması;

6.3. aşkar edilən hərbi texnikanın, silahın, döyüş sursatının, zəhərləyici və partlayıcı maddələrin

toplanması, inventarlaşdırılması və mühafizəsi;

6.4. kənd təsərrüfatı texnikası istisna olmaqla, digər mülki təyinatlı texnikanın, nəqliyyat

vasitələrinin inventarlaşdırılması, saxlanılması və mühafizəsi;

6.5. aşkar edilmiş sənədlərin uçotunun aparılması və sonrakı təhlil üçün mühafizəsi;

6.6. hərbi vəziyyət rejiminin təmin olunması üçün “Hərbi vəziyyət haqqında” Azərbaycan

Respublikasının Qanunu ilə müəyyən edilmiş digər tədbirlərin həyata keçirilməsi.

8


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

7. Müvəqqəti komendantlıqlar aidiyyəti dövlət orqanları (qurumları) ilə birlikdə aşağıdakı

vəzifələri yerinə yetirsinlər:

7.1. Azərbaycan Respublikası Ərazilərinin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentlik ilə

birlikdə minalardan təmizləmə və zərərsizləşdirmə işlərinin aparılması üçün zəruri tədbirlər görülməsi;

7.2. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti ilə birlikdə terrorçuluq,

casusluq, təxribat və Azərbaycan Respublikasına qarşı yönəldilmiş digər qanunazidd fəaliyyətin

qarşısının alınması;

7.3. Azərbaycan Respublikasının Fövqəladə Hallar Nazirliyi ilə birlikdə energetika qurğularının,

o cümlədən hidrotexniki qurğuların vəziyyətinin ilkin qiymətləndirilməsi, yanğınların, təbii fəlakətlərin

və texnogen qəzaların nəticələrinin aradan qaldırılması və zərurət yarandıqda, müvafiq mülki müdafiə

tədbirlərinin yerinə yetirilməsi;

7.4. Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirliyi ilə birlikdə infrastruktur obyektlərinin,

torpaq sahələrinin və digər daşınmaz əmlak obyektlərinin ilkin inventarlaşdırılması və mühafizəsi;

7.5. Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi ilə birlikdə kənd təsərrüfatı üçün

yararlı torpaqların müəyyənləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı texnikası və istehsal vasitələrinin, kənd

təsərrüfatı heyvanlarının uçotunun aparılması, saxlanılması və mühafizəsi, fitosanitar və epizootik

vəziyyətin ilkin qiymətləndirilməsi;

7.6. Azərbaycan Respublikasının Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi ilə

birlikdə zəruri rabitə şəbəkəsinin qurulması;

7.7. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi ilə birlikdə ətraf mühitin

qorunması, topoqrafiya və xəritəçəkmə işlərinin aparılması, təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə

məqsədilə onların ilkin qiymətləndirilməsi və mühafizəsi;

7.8. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi ilə birlikdə tarix və mədəniyyət

obyektlərinin (abidələrinin və müəssisələrinin) ilkin inventarlaşdırılması və mühafizəsi.

8. Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyi və Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər

Nazirliyi işğaldan azad olunmuş ərazilərdə giriş-çıxışın xüsusi rejiminin tətbiqini təmin etsinlər.

9. Azərbaycan Respublikasının Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi və

Azərbaycan Respublikasının Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Dövlət Xidməti işğaldan

azad edilmiş ərazilərdə dövlət orqanlarının (qumlarının) əməkdaşlarının rabitə ilə təmin olunmasını

təşkil etsinlər.

10. Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyi və Azərbaycan Respublikasının İcbari Tibbi

Sığorta üzrə Dövlət Agentliyi işğaldan azad olunmuş ərazilərdə fəaliyyət göstərən dövlət orqanlarının

(qurumlarının) əməkdaşlarına təxirəsalınmaz tibbi yardım göstərilməsinin və digər səhiyyə

xidmətlərinin təşkili məqsədilə zəruri tədbirlər görsünlər.

11. “Azərişıq” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti, “Azərsu” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti və Azərbaycan

Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Azəriqaz” İstehsalat Birliyi işğaldan azad olunmuş ərazilərdə

dövlət orqanlarının (qurumlarının) normal fəaliyyəti üçün müvafiq binaların elektrik enerjisi, su və təbii

qaz ilə təminatını həyata keçirsinlər.

12. “Azərkosmos” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti işğaldan azad olunmuş ərazilərin peyk təsvirlərini,

digər geoinformasiya məlumatlarını və müxtəlif məzmunlu təhlilləri müvafiq dövlət orqanlarının

(qurumlarının) sorğuları əsasında onlara təqdim etsin.

13. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyası müvəqqəti komendantlıqların

fəaliyyətinə ümumi nəzarəti həyata keçirsin.

14. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi bu Fərmanda nəzərdə tutulan tədbirlərin

maliyyələşməsinə dair təkliflərini Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin.

15. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Fərmandan irəli gələn digər məsələləri

həll etsin.

9


2020-ci il. № 3(12) -səh.9-12 2020, № 3(12), pp. 9-12

M.A.Məmmədov M.A.Mammadov

M.A.Məmmədov

i.e.d., professor, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

[email protected]

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ İŞĞALDAN AZAD OLUNMUŞ ƏRAZİLƏRİNİN

İQTİSADİYYATININ YENİDƏN QURULMASININ İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ

Xülasə

Məqalədə ölkəmizin işğaldan azad olunmuş ərazilərinin iqtisadi potensialının müasir vəziyyəti

tədqiq edilmiş, regionun sosial-iqtisadi göstəriciləri sovet dövründəki muvafiq göstəricilər ilə müqayisə

edilərək hal-hazırki vəziyyətinin dəyərləndirilməsi məsələləri araşdırılmış ,bu ərazilərin iqtisadiyyatını

bərpa etmək məqsədi ilə “Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad olunmuş ərazilərinin inkişafı

üzrə 2020-2025-ci illərdə Dövlət Proqramı”nın hazırlanmasının məqsədəuygunlugu təklif edilmişdir.

Bununla yanaşı məqalədə hal-hazırda həyata keçirilən Dövlət proqramlarında, Strateji Yol Xəritəsində,

Strateji İnkişaf Konsepsiyalarında nəzərdə tutulan müvafiq tədbirlərin işğaldan azad olunmuş

ərazilərin bərpası istiqamətində istifadəsinin bu regionun iqtisadi-sosial inkişafının sürətləndirməsində

əhəmiyyəti də nəzərdən keçirilmişdir. Eyni zamanda qeyd olunan regionun iqtisadiyyatının sahələrinin

və orada fəaliyyət göstərmiş müəssisələrin iqtisadi göstəriciləridə nəzərdən keçirilmişdir.

Açar sözlər: sosial-iqtisadi, ərazi,işğaldan azad, iqtisadi göstəricilər, dövlət proqramı, strateji

yol xəritəsi, region

Azərbaycan Respublikasının prezidenti, Ali Baş komandan İlham Əliyevin strateji rəhbərliyi

altında şanlı Azərbaycan ordusu 27 sentyabr 2020-ci il tarixindən ölkənin işğal olunmuş rayonlarını və

strateji əhəmiyyətli əraziləri işğaldan azad edilməsini təmin etmişdir. Bu azad olunan ərazilərin

iqtisadiyyatının bütün sahələrinin infrastrukturunun bərpası, yenidən qurulması və bu ərazilərdə

müxtəlif istiqamətlərdə zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsi, regionun sosial-iqtisadi inkişafını təmin

etmək məqsədi ilə ölkə prezidenti İlham Əliyev 29 oktyabr 2020-ci ildə “Azərbaycan Respublikasının

işğaldan azad olunmuş ərazilərində müvəqqəti xüsusi idarəetmənin təşkili” haqqında imzalanmış

fərmanında nəzərdə tutulan tapşırıq və tədbirlər istqamətində Yuxarı Qarabağ və Kəlbəcər – Laçın

iqtisadi rayonlarının inzibatı ərazilərində zəruri layihələrin həyata keçirilməsi bu regionların tezliklə

iqtisadiyyatının inkişafını təmin edəcəkdir. Azərbaycan xalqı Ali Baş Komandan, prezident İlham

Əliyevin rəhbərliyi ilə işğal olunmuş torpaqların azad olunması tarixini yaşayır, hər gün yeni torpaqların

işğaldan azad edilməsi bu ərazilərin indiki vəziyyətinin iqtisadi potensialını və prespektiv inkişaf

istiqamətlərini müəyyən etməyə imkan verən elmi-praktiki araşdırmaların aparılmasını zəruri edir. Belə

ki, işğal olunan Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ və onun ətraf əraziləri olan Laçın,

Kəlbəcər, Cəbrayıl, Qubadlı, Fizuli, Zəngilan,Ağdam, Tərtər, Xocalı, Şuşa, Xocavənd ərazilərinin

böyük hissələrinin iqtisadiyyatının bütün sahələrinin infrastrukturları-su, qaz, elektrik , yol, rabitə

infrastrukturları tamamilə dağıdılmışdır. Ona görədə ilkin olaraq sosial, məişət , təhsil, yaşayış və

sonrakı mərhələlərdə isə istehsal və digər qeyri istehsal məqsədilə ərazinin inkişafının təmin edən

infrastrukturların yenidən yaradılması məqsədi ilə ərazinin inkişafını təmin edən layihələr və tədbirlər

həyata keçirilməlidir. Bu layihələr hazırlanarkən regionun təbii landşaftının,sənaye potensialının,

regionun su təchizatı imkanlarının, regionun elektrik enerji resurslarının, yeyinti sənaye

potensialının,faydalı qazıntı-xammal potensialının hal-hazırki vəziyyəti araşdırılmalı, alınmış nəticə

işğaldan əvvəlki vəziyyət və sovet dövründəki müvafiq iqtisadi göstəriciləri ilə müqayisə edilərək

10


2020-ci il. № 3(12) -səh.9-12 2020, № 3(12), pp. 9-12


bu ərazilərin iİnkişafının prioritet istiqamətləri uzrə həyata keçirilməsi zəruri olan tədbirlər

dəqiqləşdirilməlidir . Qeyd olunanları həyata keçirmək məqsədilə işgaldan azad olan ərazilərin

iqtisadiyyatının bütün sahələrinin bərpası,yenidən qurulması və inkişafını təmin edən tədbirləri özündə

əks etdirən “İşğaldan azad olunmuş regionların sosial-iqtisadi inkişafı üzrə 2021-2025-ci illər üzrə

Dövlət Proqramı”nın tezliklə hazırlanmasını təklif edirik. Bu dövlət proqramında azad edilmiş regionun

sosial,təhsil,məişət vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasının təmin edilməsində mühüm rola malik yuxarıda

qeyd olunan bütün resursların tədqiq edilməsini, dəyərləndirilməsini və alınmış nəticələrın

sistemləşdirilməsini təmin edən prioritet istiqamətlər müəyyənləşdirilməlir. Bunlara müvafiq həmin

ərazilərin bərpasını və inkişafını təmin edən Tədbirlər Planı hazırlanmalı və bu tədbirlər qeyd olunan

Dövlət Proqramında nəzərə alınmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki ölkəmiz iqtisadı regionlarının sosial-iqtisadi inkişafının təmin

edilməsinə yönəldilən ölkə prezidenti İlham Əliyev tərəfindən təsdiq edilmiş 2004-2023-cü illəri əhatə

edən dörd regionların sosial-iqtisadi inkişafı üzrə dövlət proqramların hazırlanması və orada nəzərdə

tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi üzrə böyük təcrübəyə malikdir. Belə ki, yuxarıda göstərilən Dövlət

Proqramlarının həyata keçirilməsinin uğurlu nəticələrindən qeyd olunan proqramın hazırlanmasında

istifadə edilməsi azad olunan ərazilərdə mövcud olan və aşkar ediləcək potensiallardan səmərəli istifadə

etməyə və nəticədə bu bölgənin sosial-iqtisadi inkişafının təmin edilməsini, perspektivdə onun

inkişafının sürətləndirilməsini və iqtisadi inkişafının davamlılığının möhkəmlənirilməsini təmin

edəcəkdir. Qeyd olunanlar ilə yanaşı, azad olunmuş ərazilərin böyük kənd təsərrüfatı potensialına malik

olmasını nəzərə alaraq “Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və

emalına dair” Strateji Yol Xəritəsinin 9.1.4-cü bəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan

Respublikası regionlarının 2019-2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramında nəzərdə

tutulan tədbirlərdə nəzərdə tutulan muvafiq işlərin azad olunan ərazilərdə həyata keçirilməsinin təmin

edilməsi regionun potensialdan səmərəli istifadə edilməsini və inkişafını surətləndirə bilər. Beləki, hal-

hazırda ölkənin iqtisadi regionlarında həyata keçirilən müvafiq tədbirlərin ölkənin azad olunan

ərazilərində də istifadəsi bu regionun təbii resurslardan imkan daxilində səmərəli istifadə olunmasını,

yaradılacaq təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinin təmini və mərhələlərlə gücləndirilməsini, bu

ərazilərdə ölkənin digər rayonlarında olduğu kimi innovasiyalara əsaslanan məhsul və xidmət istehsal

sahələrinin dəyər zəncirinin bütün həlqələrinin inkişaf etdirilməsini, yaşıl iqtisadiyyatın inkişaf

etdirilməsini təmin edən münbit şəraitin yaradılmasını, ölkənin qeyri-neft sektorunun inkişafında bu

regionun rolunun və əhəmiyyətinin artırılmasını və nəhayət bu ərazilərdə yaradılacaq yaşayış yerlərində

əhalinin məşğulluq və gəlir əldə etməsi imkanlarının, və onların sosial vəziyyətinin yüksəldilməsini

təmin edəcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki,2004-2023-cü illəri əhatə edən regionların sosial-iqtisadi

inkişafı dövlət proqramlarında Yuxarı Qarabağ və Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonlarına daxıl olan

rayonlar daimi diqqət mərkəzində olmuşdur. Ölkə prezidenti,Ali Baş Komandan İlham Əliyevin

rəhbərliyi ilə həyata keçirilən çox şaxəli hərbi-siyasi tədbirlər nəticəsində ilk dəfə olaraq XX-XXI

əsrilərdə ölkəmizin ərazi bütövlüyü təmin edilir. Ölkəmizdə hər bir dövlət proqramı hazirlanarkən

Kəlbəcər-Laçın və Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonlarına daxil olan ərazilərin sosial-iqtisadi inkişafını

təmin edən tədbirlərin bu proqramlarda nəzərə alınması prioritet istiqamət kimi daimi ön plana

çəkilmişdir Ona görədə ərazilərimizin azad edildiyi indiki mərhələdə qeyd olunan proqramın hal-

hazırda hazırlanması və həyata keçirilməsi zəruri olub və müasir dövrün reallığıdır.

Onuda qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda qeyd olunan Dövlət Proqramlarının və digər sahə

proqramlarının həyata keçirilməsinin təmin edilməsi və ölkənin müxtəlif rayon və şəhərlərinin sosial-

iqtisadi inkişafını sürətləndirmək məqsədi ilə ölkə prezidenti İlham Əliyev 650-dən çox sərəncam

imzalamış və onların yerlərdə icrasına daimi nəzarət etməkdir.Beləki, ölkə Prezidenti 2004-2008-ci illər

üzrə Dövlət Proqramının icrasına 494, 2009-2013-cü illərdə 798 və 2014-2018-ci illərdə 529

ümumilikdə isə bu illər ərzində 1821 müxtəlif təyinatlı obyektlərin açılışı və təməlqoyma tədbirlərində

11


2020-ci il. № 3(12) -səh.9-12 2020, № 3(12), pp. 9-12


iştirak etmişdir. Ölkə başçısı azad edilən ərazilərdə bu işlərin aparılacağını prioritet istiqamət kimi

xüsusi diqqət verir

Qeyd etmək lazimdir ki, Dövlət Proqramları çərçivəsində həyata keçirilən tədbirlər və yerinə

yetirilən işlər xususi əhəmiyyət kəsb edir, Beləki bu işlərin həyata keçirilməsi nəticəsində ölkəmizdə

2004-2018-ci illərdə ümumi daxili məhsul real istiqamətdə 3.3 dəfə , qeyri-neft sektoru 2.8 dəfə, sənaye

real istifadə 2.6 dəfə, o cümlədən qeyri-neft sənayesi 2.4 dəfə, kənd təsərrüfatı 17 dəfə artmış, nəticədə

strateji valyuta ehtiyatları 2004-cü ilə nisbətən 24.3 dəfə artaraq 2019-cu ilin əvvəlinə 45 milyard ABŞ

dolları səviyyəsinə yüksəlmişdir. Bütün bu göstəricilər ölkəmizin iqtisadi imkanlarını göstərir və bu

imkanlar işğaldan azad edilən ərazilərində də, digər iqtisadi rayonlarda olduğu kimi bu regionun sosial-

iqtisadi inkişafını təmin edəcəkdir.

Eyni zamanda qeyd olunanlar ilə yanaşı BMT-nın “ Dünyamızın transformasiyası: 2030-cu

ilədək Dayanıqlı İnkişaf Gündəliyi” ilə müəyyən olunan Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri Konsepsiyası,

ölkə prezidenti İlham Əliyevin 2016-ci il 6 dekabr tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş Milli iqtisadiyyat

və iqtsadiyyatın 11 prioritet sahələrinin inkişafı üzrə Strateji Yol Xəritələrinin, Azərbaycan

Respublikası ilə Beynəlxalq tərəfdaşlar arasında imzalanmış əməkdaşlıq sazişləri və həyata keçirilən

layihələr perspektivdə azad olunan ərazilərimizin yenidən qurulması və inkişafında mühüm

əhəmiyyətə malik nəticələrə nail olmağa imkan yaradacaq. Yuxarıda göstərilənləri yanaşı xüsusi qeyd

etmək lazımdır ki, işğaldan azad olunan ərazilərdə bərpa işlərinin aparılması, yeni infrastrukturların

yaradılması, mütəmadi modernləşdirilmə məqsədi ilə Dövlət Proqramları, İnkişaf Startegiyaları,

Strateji Yol Xəritəsi, Layihələr çərçivəsində investisiya və innovasiya fəallığının artırılması, yeni

texnologiyanın tətbiqi əsasında yerli potensialdan istifadənin gücləndirilməsi , bu regionda məşğulluq

imkanlarının artırılması və KOB-ların inkişafını və onların maliyyə dayanıqlığının

möhkəmləndirilməsi, müxtəlif turizm növlərinin yaradılması və inkişafının dəstəkləməsi ,enerji

təminatının o cümlədən bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin təşkili və genişləndirilməsi,

təhsil, səhiyyə və digər sosial xidmətlərin yenidən qurulması və inkişafı, yol və nəqliyyat, suvarma, su

infrastrukturunun formalaşdırılması və inkişafı tədbirlərinin həyata keçirilməsinin təşkili, təmini və

idarə olunması prioritet istiqamətlər kimi daimi nəzərdə tutulmalı həyata keçirilməsi təmin edilməlidir.

İşğaldan azad olunmuş ərazilərin iqtisadi potensialının demək olar ki bütün parametrləri, yəni

bu illər ərzində ərazidə talançılıq , qeyri-səmərəli istismar nəticəsində regionun infrastrukturunun

tamamilə dağıdılmasını nəzərə alaraq yuxarıda qeyd olunan istiqamətlər üzrə işlər ilk öncə ümumi

infrastrukturların-yolların, qaz, su, elektrik enerjisi, rabitə sahələrinin və yaşayış şəraitinin yaradılması

təmin edilməli və sonradan iqtisadi inkişaf layihələri işlənilməli və mərhələlərlə həyata

keçirilməlidir.Bu layihələr hazırlanarkən işğal illərində bu regionda olan təbiət abidələrinin, nadir bitki

və heyvan növlərinin, Kiçik Qafqazın dağlıq zonasının Azərbaycan ərazisində olan 246.7 min

hektarının tamamilə talan edilməsi, iri meşə zolağının dağıdılması və ərazisinin iqtisadi potensialının

müasir vəziyyətinin aşkarlanması və yeni infrastrukturun yaradılmasının regionun iqtisadi inkişafda

xüsusi rolu nəzərə alınaraq bu istiqamətlərdə layihələrin işlənilməsi prioritet istiqamətlər olmalıdır.

Yəni Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərində 155 müxtəlif növ faydalı qazıntı yataqları, o

cümlədən 5 qızıl, 6 civə, 2 mis, 1 qurğuşun, sink , Tikinti materialları yataqları, nadir və qiymətli faydalı

qazıntı yataqları, sənaye və mənzil tikintisində böyük əhəmiyyətə malik olan müxtəlif növ tikinti

materialları, Ağdam rayonu ərazisində yerləşən Çobanbulaq 140 mln ton gil,eyni zamanda,Ağdərədə

qızıl, qurğuşun, sink, mis, mişar daşı, Şuşa – üzlük daşı, gil, tikinti daşı, Kəlbəcər -qızıl, civə, Laçın -

civə, əqiq, Zəngilan – qızıl, gümüş və sair faydalı qazıntı ehtiyatlarına malikdir. Ancaq nəzərə almaq

lazımdır ki, bu məlumatlar və onların həcmləri 30 il ərzində talandığı üçün qeyd olunan faydalı

qazıntıların sovet dövründəki müəyyən edilmiş göstəricilər (həcmləri) ilə müqayisə edilərək

dəqiqləşdirilməli və yeni yaranmış qiymətləndirmə üsullarından istifadə edərək faydalı qazıntılar ilə

12


2020-ci il. № 3(12) -səh.9-12 2020, № 3(12), pp. 9-12


bağlı yeni geoloji xəritəsinin hazırlanması zəruri olub məqsədəuyğundur. Azad olunan ərazilərimizin

iqtisadi inkişafının təmin edilməsində, elektrik enerji təminatının yaxşılaşdırılmasında Sərcəng və

Xudafərin SES-lərin potensialı mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi üçün bu su elektrik stansiyalarının

imkanlarından fəal istifadə ediləcəkdir. Bu məqsədlə bu regionun bərpa olunan digər növ enerji

resurslarından da istifadə edilməsi üçün bu resursları hal-hazırda həyata keçirilən dövlət proqramlarında

və inkişaf strategiyalarında nəzərə almaq üçün bu istiqamətdə regionun potensialının dəqiqləşdirməsi

aparılmalı və onlardan istifadə olunması regionun iqtisadiyyatının yenidən qurulması və inkişafını təmin

edə bilər.

М.А.Мамедов

д.э.н., профессор, Азербайджанский Архитектурно-строительный Университет

Перспективы реконструкции экономики освобождённых от оккупации территорий

Азербайджанской Республики

Резюме

В статье исследуется текущее состояние экономического потенциала освобожденных

территорий страны, сравниваются экономические и социальные показатели региона с

показателями советской эпохи, дается оценка текущей ситуации, а также обсуждается

«Разработка Государственной программы на 2020-2025 годы для развития освобожденных

территорий страны». При этом подробно обсуждалась роль действующей госпрограммы и

использование соответствующих мер Стратегической дорожной карты в восстановлении

освобожденных территорий и ускорении социально-экономического развития региона. При

этом учитывались экономические показатели развития региона и действующих в нем

предприятий.

Ключевые слова: социально-экономический, территориальный, освобождение от

оккупации, экономические показатели, государственная программа, стратегическая дорожная

карта, регион

M.A.Mammadov doctor of Economics, Professor, Azerbaijan University of Architecture and Construction

Prospects for economic reconstruction of the territories of the Republic of Azerbaijan liberated

from occupation

Abstract

The article examines the current state of the economic potential of the liberated territories of the

country, compares the economic and social indicators of the region with those of the Soviet era, assesses

the current situation, and also discusses the "Development of the State Program for 2020-2025 for the

development of the liberated territories of the country." At the same time, the role of the current state

program and the use of the appropriate measures of the Strategic Roadmap in the restoration of the

liberated territories and acceleration of the socio-economic development of the region were discussed

in detail. At the same time, the economic indicators of the development of the region and the enterprises

operating in it were taken into account.

Keywords: socio-economic, territorial, liberation from occupation, economic indicators, state

program, strategic road map, region

13


2020-ci il. № 3(12) -səh.13-19 2020, № 3(12), pp. 13-19

L.E.Hacıyeva L.E.Hajiyeva

UOT: 338.46:658.7

L.E.Hacıyeva

aspirant, KTN-nin tabeliyində Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzi

ÜZÜMÇÜLÜK VƏ ŞƏRABÇILIĞIN INKIŞAFINA DÖVLƏT KÖMƏYİNİN

FORMALAŞDIRILMASI MEXANİZMLƏRİ

Xülasə

Aqrar islahatların dərinləşməsi mərhələsində sahənin inkişafına dövlət dəstəyinin müxtəlif forma

metodlarının tətbiqi mexanizminin elmi əsaslarının işlənməsi xüsusi mahiyyət kəsb edir. Məqalədə

üzümçülük və şərabçılıq kompleksinin inkişafına yönəldilmiş dövlət dəstəyinin, stimullaşdırıcı

vasitələrin, subsidiyalaşdırmanın mövcud vəziyyəti və imkanları tədqiq edilir.

Açar sözlər: aqrar siyasət, kənd təsərrüfatı, üzümçülük-şərabçılıq, dövlət dəstəyi, yardımlar,

aqrolizinq xidməti

GİRİŞ Azərbaycanda aqrar sahənin mühüm bölmələrindən biri də üzümçülük və şərabçılıq kompleksidir.

Ötən əsrin 80-cı illərində bu kompleksin inkişafı üzüm istehsalının 2,0 mln. tona çatdırılması, 56 adda

şərab, 10 adda konyak, 4 adda şampan şərabları və digər məhsullar buraxılışı ilə pik həddinə çatmışdı.

Təəssüf ki, 90-cı illərdə baş verən sistem dəyişiklikləri və ölkənin müstəqilliyinin yenidən bərpasına

keçid dövründə üzümçülükdə də tənəzzül baş verdi.

Lakin ölkə müstəqilliyinin bərpasından sonra aparılan iqtisadi islahatlar, torpaq islahatı,

özəlləşdirmə tədbirləri mülkiyyət formasının dəyişdirilməsi kənd təsərrüfatında tənəzzülün qarşısını

aldı. Aparılan aqrar islahatların səmərəliliyinin artırılmasının real müsbət nəticələrinə isə əsasən 2005-

ci ildən rast gəlinir. Bunun əsas səbəbi 2007-ci ildən başlayaraq ölkədə aqrar sahənin inkişafına dövlət

qayğısının artırılması oldu. Həmin dövrdə həyata keçirilən ardıcıl aqrar siyasət sayəsində üzümçülük-

şərabçılıq kompleksinin inkişafına da zəmin yaratdı. Sahənin inkişafının təmin olunması məqsədi ilə

keçirilmən iqtisadi və hüquqi mexanizmlərin yaradılmasına ehtiyacda bu əsasda meydana çıxdı. Aqrar

sahənin dövlət tənzimlənməsinin zəruriliyi, sahədə dövlət qayğısının artırılması prinsipləri də həmin

dövrdən reallaşdırılmağa başlandı.

1. Sahəyə dövlət köməyinin istiqamətləri

Aqrar islahatların dərinləşdirilməsi şəraitində üzümçülük və şərabçılıq kompleksinin bərpa

edilməsi və inkişafı istiqamətində dövlət tərəfindən yardımlar və stimullaşdırma tədbirləri həyata

keçirilir. Bu tədbirlər bir tərəfdən aqrar sahəyə ümumi kömək çərçivəsini əhatə edən vasitələr, digər

tərəfdən isə ölkə iqtisadiyyatının strateji yönümə malik olan bölməsi kimi, bilavasitə üzümçülük və

şərabçılığın inkişafına yönəldilmiş vasitələrlə reallaşdırılır.

Son zamanlarda üzümçülüyün inkişafına dövlət tərəfindən 40 mln. manatdan çox güzəştli

kreditlər verilmişdir. Üzüm məhsulları istehsalçıları və ixracatçıları arasında əlaqələrin səmərəliliyinin

artırılması məqsədi ilə Azərbaycan Şərab İstehsalçıları və İxracatçıları Assosiasiyası yaradılmışdır.

Artıq Azərbaycan şərab məhsulları xarici bazarlarda öz yerini tapmaqdadır.

Şərab istehsalçıları dövlət dəstəyi ilə dünyanın ən mötəbər sərgilərində iştirak edirlər. 2018-ci

ildə şərab ixracatçılarına 826 min manat məbləğində ixrac təşviqi ödənilmişdir. Bu sahədə

14


2020-ci il. № 3(12) -səh.13-19 2020, № 3(12), pp. 13-19


əlverişli bazar mühitinin yaradılması və bu sahədə sahibkarlıq fəaliyyətinin stimullaşdırılması

məqsədilə şərab məhsulları istehsalçılarına və ixracatçılarına lisenziya tələbi ləğv edilmişdir.

Kənd təsərrüfatında istehsal infrastrukturunun bərpası və genişləndirilməsinə investisiyalar

dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir. Ötən dövrlərdə bu istiqamətdə ınvestisiya yatırımlarının ümumi

həcmi kənd təsərrüfatının ehtiyacları üçün dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlərin yarıya qədərini təşkil

etmişdir. Dövlət büdcəsinin vəsaitləri hesabına meliorasiya və irriqasiya infrastrukturunun bərpası,

saxlanılması və genişləndirilməsi həyata keçirilir.

Kənd təsərrüfatına dövlət köməyi sisteminin formalaşmasında aqrar istehsalçılar üçün vergi

güzəştlərinin tətbiqi də xüsusi mahiyyət kəsb edir. Sistem dəyişiklikləri ilə əlaqədar, istehsalçıların ağır

maliyyə durumuna düşmələri nəzərə alınmaqla, aqrar istehsalda baş verən tənəzzül proseslərinin

dayandırılması baxımından vergi güzəştlərinin tətbiqi xüsusi əhəmiyyətli məsələ kimi qarşıya çıxmışdır.

Bu istiqamətdə qəbul olunmuş sonuncü qanunvericilik aktı olan Azərbaycan Respublikasının Vergi

Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 22 noyabr 2013-cü il tarixli

824 nömrəli qanununa əsasən kənd təsərrüfatı istehsalçıları 2014-cü il yanvarın 1-dən 5 il müddətinə

torpaq vergisi istisna olmaqla, digər vergiləri ödəməkdən azaddırlar. Bu güzəşt mexanizmi sonrakı

illərdə də davam etdirilir. Aqrar istehsalçıların ödənilməkdən azad edildikləri vergilərə aşağıdakılar

aiddir edilir:

- kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan (o cümlədən, sənaye üsulu ilə) hüquqi

şəxslərin bu fəaliyyətdən əldə etdikləri gəlirlərə tətbiq edilən gəlir vergisi;

- kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçıları (o cümlədən, sənaye üsulu ilə) tərəfindən özlərinin

istehsal etdikləri kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı üzrə dövriyyədən əlavə dəyər vergisi;

- kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan (o cümlədən, sənaye üsulu ilə) hüquqi

və fiziki şəxslər həmin fəaliyyət prosesində istifadə olunan əmlaka görə əmlak vergisi.

Eyni zamanda, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçıları (o cümlədən, sənaye üsulu ilə)

tərəfindən özlərinin istehsal etdikləri kənd təsərrüfatı məhsullarının satışından əldə edilmiş mədaxilin

həcmi 2014-cü il yanvarın 1-dən 5 il müddətinə sadələşdirilmiş verginin vergitutma obyektinə daxil

edilmir (1).

Qeyd edilənlər nəzərə alınmaqla, vergi güzəştlərinin tətbiqi müasir şəraitdə üzüm istehsalçılarının

maliyyə təminatının əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirilməsinə imkan açmışdır. Kənd təsərrüfatına dövlət

dəstəyi sisteminin formalaşdırılması sonrakı mərhələdə aqrar istehsalçılara texnikanın və digər istehsal

vasitələri növlərinin güzəştli şərtlərlə lizigə verilməsində də davam etdirilmişdir.

Texnikanın lizinqə verilmə və satış şərtləri ardıcıl olaraq yüngülləşdirilmişdir. Qüvvədə olan

qaydalara əsasən əvvəlki dövrlərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçıları tərəfindən “Aqrolizinq”

Açıq Səhmdar Cəmiyyətindən lizinqə götürülmüş kənd təsərrüfatı texnikasına həmin texnikanın qalıq

dəyəri həcmində, lakin onların ilkin dəyərinin 40 faizindən yuxarı olmamaq şərtilə, “Aqrolizinq” Açıq

Səhmdar Cəmiyyətinin zərəri hesabına güzəşt tətbiq edilir.

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin məlumatlarına əsasən, aqrar səhənin müasir texnika ilə təchizatı

məsələlərini çevik surətdə həll etmək üçün son on ildə “Aqrolizinq”ASC tərəfindən iyirmi üç min beş

yüzdən artıq kənd təsərrüfatı texnikası alınaraq aqrar sahədə fəaliyyət göstərən on mindən artıq hüquqi

və fiziki şəxsə lizinq yolu ilə satılmışdır (2).

Kənd təsərrüfatına dövlət köməyinin inkişafında bu sahədə fəaliyyət göstərən istehsalçılar üçün

subsidiyaların verilməsi də mühüm rola malikdir. Aqrar istehsalçıların dəstəklənməsinin bu forması

ölkəmizdə 2007-ci ildən başlayaraq tətbiq edilməkdədir. Kənd təsərrüfatı istehsalçılarına, o cümlədən

üzüm istehsalına görə subsidiyaların digər mühüm forması gübrələrin güzəştli qiymətlərlə satışı

olmuşdur. “Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti və digər hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən kənd

15


2020-ci il. № 3(12) -səh.13-19 2020, № 3(12), pp. 13-19


təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına satılan mineral gübrələrin qiymətinə 50 faiz həcmində güzəşt

tətbiq edilmiş, onun məbləğinin yuxarı həddi hər hektar bitkilərin əkin sahəsinə və çoxillik əkmələrə

görə 70 manat olmaqla məbləğində müəyyən olunmuşdur.

Aqrar istehsalçılar, o cümlədən üzüm istehsalçıları üçün müəyyən edilən subsidiyalar funksional

təyinatı etibarılə, ilk növbədə, məhsul istehsalında modern texnologiyaların tətbiqinin

genişləndirilməsinə, istehsalın artmasının intensiv amillərinin fəallaşdırılmasına yönəldilmişdir.

Subsidiyalar mexanizminin üzümçülük sahəsinin inkişafında roluna dair bu istiqamət üzrə

konkret materialların təhlili də əyani təsəvvür yaradır. Diaqramda üzümlüklərin becərilməsi üçün

yanacaq və motor yağlarına görə dövlət tərəfindən istehsalçılara büdcə vəsaiti hesabına yardımın və

“Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti və digər hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən kənd təsərrüfatı

məhsullarının istehsalçılarına satılan mineral gübrələrin qiymətinə güzəştlərin potensial həcminin

dinamikasını əks etdirən göstəricilər verilmişdir (diaqram 1).

Diaqram 1. Üzümçülükdə yanacaq və gübrə alınması üçün tətbiq olunan subsidiyaları potensial

həcminin dəyişilməsi

Üzümçülükdə yanacaq, gübrə və bitkilərin kimyəvi mühafizə vasitələri üçün tətbiq olunan

subsidiyaların potensial həcmi təkcə mütləq deyil, həm də nisbi kəmiyyəti də ardıcıl olaraq artım

dinamikasina malikdir.

Üzümçülük və şərabçılıqda iqtisadi tənzimləmə sisteminin digər mühüm elementlərindən olan

istehsalçılar üçün kredit resurslarının əlyetərliliyinə əlverişli şərait yaradılması da sahənin ümumi

inkişaf strategiyanın reallaşdırılması vəzifələrinə uyğun qurulur. Üzümçülük və şərabçılığın

kreditləşdirilməsi də kənd təsərrüfatının maliyyə resursları ilə təminatının ümumi sisteminə inteqrə

olunmuşdur. Ölkəmizdə aparılan uğurlu islahatların gedişində aqrar sahənin zəruri kredit resursları ilə

təmin olunmasında güclü irəliləyişlərə nail olunmuşdur. Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun

məlumatlarına əsasən “2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümcülüyün inkişafına dair

Dövlət Proqramı”nın icrası ilə əlaqədar Fondun vasitəsi ilə 45 investisiya layihəsinin

maliyyələşdirilməsinə 5 milyon manat, o cümlədən müasir texnologiyaların tətbiqi ilə 469 ha üzüm

əkilməsinə mərhələlərlə 4.5 milyon manat güzəştli kredit verilmişdir.

2007 2010 2014 2015

yanacaq və motor yağı üçün yardım(min manat)

496 616 636 644

mineral gübrə üçün güzəşt(min manat)

322 770 1272 1288

Cəmi(min manat0 818 1386 1908 1932

0

500

1000

1500

2000

2500

16


2020-ci il. № 3(12) -səh.13-19 2020, № 3(12), pp. 13-19


Sahibkarlığa Kömək milli Fondu tərəfindən üzümçülüyün və şərabçılığın inkişafı üzrə

tədbirlərin maliyyələşdirilməsi sonrakı illərdə də davam etmişdir. Belə ki, “2012-2020-ci illərdə

Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın icrası ilə əlaqədar

Fondun vasitəsi ilə 2014-cü il ərzində 29 investisiya layihəsinin maliyyələşdirilməsinə 2.3 milyon manat

kredit verilmişdir. 2015-ci il ərzində maliyyələşdirilən layihələrin sayı 37 olmuş, lakin ayrılan

kreditlərin məbləği 1.5 milyon manatadək enmiş və ya 1.5 dəfə azalmışdır. Müasir texnologiyaların

tətbiqi ilə əkilən üzüm sahələri 100 hektardan 20 hektara düşmüşdür (3).

Üzümçülük və şərabçılığın sahəsinin yüksək kapital tutumlu olması nəzərə alınmaqla, müəyyən

olunmuş sürətli inkişaf strategiyasının reallaşdırılması yönümdə investisiya layihələrinin

maliyyələşdirilməsinin qarşıdakı dövrdə prioritetlik verilməsi məqsədəuyğundur.

Dövlət tərəfindən həyata keçirilən stimullaşdırıcı və kömək tədbirlərinin tətbiqi, o cümlədən

Sahibkarlığa Kömək Milli Fondundan güzəştli kreditlərin verilməsi üzümçülük və şərabçılıq sahəsində

şirkətlərin vertikal inteqrasiya əlaqələrinin inkişafı əsasında fəaliyyət miqyaslarının genişləndirilməsi

baxımından da əhəmiyyətli olmuşdur (4). İstehsalçılar üçün üzümçülüyün inkişafı məqsədilə Kənd

Təsərrüfatı layihələri və Kreditlərin idarə edilməsi üzrə Dövlət Xidməti vasitəsilə də ilə də güzəştli

kreditlər almaq imkanı yaradılmışdır. Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında

Kənd Təsərrüfatı Layihələri və Kreditlərinin İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Xidməti kənd təsərrüfatı

layihələrinin qiymətləndirilməsini, maliyyələşdirilməsini, təşkilini və icrasına nəzarəti həyata keçirən,

habelə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki və hüquqi şəxslərə dövlət dəstəyi məqsədi ilə dövlət

büdcəsindən ayrılan və qanunla qadağan edilməyən digər mənbələrdən cəlb edilən maliyyə vəsaitinin

müvəkkil kredit təşkilatları vasitəsilə güzəştli kredit şəklində verilməsini və həmin vəsaitdən təyinatı

üzrə istifadəni təmin edir. Dövlət Xidməti kənd təsərrüfatı sahəsində innovativ layihələrin

maliyyələşdirilməsi məqsədi ilə müsabiqələr keçirir, müsabiqəyə təqdim edilən layihələrin

ekspertizasını aparır və onları qiymətləndirir, habelə layihələrin icrasına nəzarət edir. Bu Dövlət

Xidməti Azərbaycan Dövləti tərəfindən aqrar bölmədə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki və

hüquqi şəxslərə dövlət dəstəyi məqsədilə kreditlərin cəlb edilməsini və təyinatı üzrə istifadəsini təmin

etmək məqsədilə yaradılmışdır. Dövlət büdcəsindən məqsədli ayırmalar hesabına kənd təsərrüfatı

məhsullarının istehsalı, emalı, meliorasiya, su təsərrüfatı və aqrar bölmənin digər sahələrində fəaliyyət

göstərən sahibkarlıq subyektləri üçün güzəştli kreditlər verilməsini (müvəkkil kredit təşkilatları ilə

verilən bu kreditlər üçün faiz dərəcəsinin həddi 7 faizdən yüksək olmamalıdır. təmin edir.

2. Layihələrin idarə edilməsi və dövlət dəstəyi mexanizmləri

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Layihələri və Kreditlərinin İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Xidməti

eyni zamanda Beynəlxalq təşkilatlarla və maliyyə qurumları ilə bağlanmış sazişlər çərçivəsində güzəştli

layihələrin həyata keçirilməsində iştirak edir. 2007-ci ildən başlayaraq Kənd Təsərrüfatının İnkişafı

üzrə Beynəlxalq Fondla(İFAD) və müvəkkil kredit təşkilatları ilə birlikdə ölkənin regionlarında həyata

keçirilən kənd yerlərinin inkişafı layihələri (Şimal-Şərq İnkişaf Layihəsi, Şimal-Qərb İnkişaf Layihəsi),

habelə 2013-cü ildən başlayaraq İFAD və İslam İnkişaf Fondu ilə birgə həyata keçirilən “Kənd

yerlərinin kompleks İnkişafı” layihəsi çərçivəsində əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları istehsalçılarına

2 ilədək güzəşt müddəti müəyyən edilməklə kreditlər verilir. 2015-ci ildə “Kənd Yerlərinin Kompleks

İnkişaf Layihəsi”nin kənd maliyyə xidmətləri komponenti çərçivəsində layihənin əhatə etdiyi Şəki,

Oğuz, Yevlax və Ağdaş rayonlarında “Mədəd Kredit” və “Viza Kredit” BOKT tərəfindən 38 üzvdən

ibarət 8 Birgə Borcalanlar (BB) qrupuna 110,7 min manat məbləğində, “Aqrarkredit” və “Qafqaz

Kredit” BOKT tərəfindən isə 162 nəfərə 772,5 min manat məbləğində fərdi kredit verilmişdir. Verilən

kreditlər nəticəsində 198 müvəqqəti və daimi iş yerləri açılmışdır. “Kənd Təsərrüfatının Rəqabət

Qabiliyyətinin Gücləndirilməsi Layihəsi”nin Aqrobiznesə maliyyə xidmətləri komponenti çərçivəsində

isə seçilmiş 5 müvəkkil bankla üçtərəfli Təkrar Kredit Sazişləri imzalanmış

17


2020-ci il. № 3(12) -səh.13-19 2020, № 3(12), pp. 13-19


və müraciətlərin qəbul edilməsinə başlanaraq kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi məqsədilə 12 sub-

borcalana 4480,0 min manat məbləğındə kredit verilmişdir.

Göstərilən kredit xətlərində digər sahələrlə yanaşı, üzümçülük və şərabçılıqla məşğul olan iş

adamları da yararlanmaq imkanına malikdirlər. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, Kənd Təsərrüfatı

Layihələri və Kreditlərinin İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Xidmətinin aqrar sahənin, o cümlədən

üzümçülüyün inkişafının maliyyələşdirilməsi sahəsində rolu hələlik kifayət qədər yüksək deyildir. Bu

istiqamətdə irəliləyişlər zamanı üzümçülüyün və şərabçılığın tələblərinin də önə çəkilməsi

məqsədəuyğundur.

Üzümçülük və şərabçılığa dövlət köməyi və stimiullaşdırma vasitələrinin digər qrupunu

bilavasitə bu sahənin inkişafı məqsədilə formalaşdırılan alətlər təşkil edir. Artıq qeyd edildiyi kimi,

üzümçülük və şərabçılıq ümumiyyətlə ixrac yönümlü sahə olmaqla strateji əhəmiyyətə malik olan

iqtisadiyyat bölmələrinin sırasına aiddir. Bununla əlaqədar olaraq, dövlət müstəqilliyi şəraitində

müvafiq qanunvericilik aktlarında həmin sahənin inkişafına əlverişli şərait yardılmasına imkan verən

mexanizmlərin yaradılması nəzərdə tutulmuşdur (6).

Qanunvericilikdə, bir tərəfdən üzümçülüyün investisiya tutumu yüksək olan sahə olması ilə

bağlı, rəqabət qabiliyyətinin təmin edilməsi üçün plantasiyaların salınması və bar verən yaşa

çatdırılması ilə bağlı xərclərin maliyyələşdirilməsinə, habelə üzümlüklərdə yenidənqurma və

modernləşdirmə işlərinin aparılmasına dövlət köməyinə ehtiyacın yaranması, digər tərəfdən

Azərbaycanda hazırkı mərhələdə üzümçülüyün bərpası və genişləndirilməsi prosesləri həyata

keçirildiyi üçün bu sahədə iqtisadi tənzimləmə vasitələri həm istehsalın artırılması və həm də məhsulun

rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi vəzifələrinin reallaşdırılmasına yönəldilməli olduğu nəzərə

alınmışdır.

Üzümçülük və şərabçılıq haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq, həmin

sahələrdə elmi tədqiqat, sort-sınaq və təcrübə işlərinin aparılmasında dövlət büdcəsi vəsaitindən istifadə

edilir. Bununla yanaşı, əkin materiallarının yetişdirilməsi, yeni üzümlüklərin salınması, mövcud

üzümlüklərin təmiri və üzümçülüyün maddi-texniki təminatının qismən maliyyələşdirilməsinə kömək

məqsədi ilə dövlət tərəfindən üzümçülün inkişafı üzrə investisiya fondu yaradıla bilər. Həmin qanuna

görə üzümçülüyün inkişafı layihələrinin dəyərinin 50 faizə qədəri müvafiq müqavilələr əsasında fondun

vəsaiti hesabına ödənilə bilər. Fondun vəsaitləri dövlət büdcəsindən ayırmalar, o cümlədən dövlət

büdcəsində sahibkarlığa yardım maddələrinin hər ilin sonuna istifadə edilməyən vəsaitlərinin müvafiq

icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilən hissəsi, habelə qrantlar və digər mənbələr hesabına

formalaşdırılır.

Üzümçülük və şərabçılıq haqqında qanunda həmçinin, üzümçülük və şərabçılıq üzrə dövlət

proqramları çərçivəsində üzümçülüyün inkişafı sahəsində həyata keçirilən layihələrin

maliyyələşdirilməsi üçün kommersiya bankları tərəfindən məqsədli qaydada güzəştli kreditlərin

verilməsi (bank faizləri üzrə güzəştlərin dövlət vəsaitləri hesabına ödənilməklə) nəzərdə tutulmuşdur

(5).

Eyni zamanda, üzümçülük və şərabçılıq üzrə dövlət proqramları çərçivəsində üzümçülüyün

inkişafı sahəsində həyata keçirilən layihələrin risklərini azaltmaq məqsədi ilə bank kreditlərinin və

investisiya fondunun vəsaiti hesabına maliyyələşdirilən layihələr üzrə üzüm əkinlərinin və məhsulun

layihə dövrü ərzində təbii fəlakətdən sığortalanması büdcə vəsaiti hesabına həyata keçirilməli olduğu

müəyyən edilmişdir. Qanunla müəyyən edilmiş iqtisadi vasitələr və onların tətbiqi mexanizmləri

üzümçülükdə məhsuldar və təmiz əkin materiallarının yetişdirilməsinə, üzümlüklərdə yenidənqurma

işlərinin aparılması və maddi-texniki təminatın yaxşılaşdırılmasına və bu əsasda da rəqabət qabiliyyətli

məhsul istehsalının genişləndirilməsinə yönəldilmişdir.

18


2020-ci il. № 3(12) -səh.13-19 2020, № 3(12), pp. 13-19


Müasir şəraitdə üzümçülük və şərabçılığa dövlət köməyinin mühüm yönümünü bu sahəyə

informasiya və məsləhət xidmətlərinin həyata keçirilməsi təşkil edir. Həmin xidmətlərlə istehsalçıların

təmin edilməsi məqsədilə ilkin mərhələdə beynəlxalq qurumlarla sıx əməkdaşlıq edilmişdir. Bu

istiqamətdə fəaliyyətin nəticəsi olaraq Dünya Bankının dəstəyi ilə həyata keçirilən layihələr

çərçivəsində məsləhət və informasiya xidmətləri göstərən qurumlar formalaşdırılmışdır.

Aqrar-sənaye istehsalçılarının, o cümlədən üzümçülük və şərabçılıq sahəsində fəaliyyət göstərən

iş adamlarının informasıya və məsləhət xidmətləri ilə təminatının yaxşılaşdırılmasında müasir şəraitdə

ölkənin kənd təsərrüfatının idarə edilməsində həyata keçirilən institutsional dəyişikliklər əhəmiyyətli

rola malikdir. Bu yönümdə potensiyalın artırılmasına Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Aqrar Elm

Mərkəzinin Aqrar Elm və İnformasiya Məsləhət mərkəzinə çevrilməsi, habelə sahənin idarə

edilməsində müasir informasiya texnologiyalarından geniş istifadə edilməsi, elektron kənd təsərrüfatı

sisteminin işə salınması ilə bağlı tədbirlər əsaslı təsir göstərəcəkdir.

NƏTİCƏ Üzümçülük və şərabçılıq sahəsinin dayanıqlı və ixracyönümlü inkişafının təmin olunması üçün

qeyd olunan metod və vasitələrinə kompleks şəkildə baxılması vacibdir. İndiki halda ən çox xərc və

zəhmət tələb edən məsələlərdən biri olan xarici bazarlara çıxış məsələlərinin həllində dövlətin rolunun

və əhatəliliyinin daha da genişləndirilməsi əsas şərtlərdəndir.

Araşdırmalar göstərir ki, üzümçülük və şərabçılığın inkişafına dövlət dəstəyi qeyd olunan

istiqamətlər üzrə mexanizmlərinin tətbiqinin səmərəliliyinin artırılması üzümçülüyün inkişafına dair

“Dövlət Proqramı”nın icrası müddətində (2025-ci ilədək) şərab məhsulları istehsalının 1875 min

dekolitrə və şərab məhsulları ixracının isə 30 mln. dollar hədəfinə çatdırılmasına imkan verəcəkdir.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. http://www.agro.gov.az/dvlt-dsty/vergi-v-gmrk-gztlri/vergi-gztrlri

2. http://www.agro.gov.az/texnik-siyast /texniki-techizat-v-lizing-xidmətləri

3. Sahibkarlığa kömək Milli fondunun illik hesabatı, 2014, s. 50, 2015, səh. 41

4. H.Xəlilov “Aqrar iqtisadiyyatda sistem transformasiyaları və modernləşdirmə şəraiti. Bakı,

2005, səh. 204

6. A.Əliyev. İqtisadiyyatın aqrar sektorunda bazar infrastrukturunun formalaşması və inkişafının

əsas istiqamətləri. Bakı, 2014, səh. 89-90

Л.Э.Гаджиева

аспирант, Центр Аграрных Исследований при

Министерстве Сельского Хозяйства

Механизмы формирования государственной помощи на развитие виноградарства и

виноделия

Резюме

На этапе углубления аграрных реформ особое значение приобретает разработка

научных основ применения различных форм государственной поддержки развития отрасли. В

статье исследуется текущая ситуация и возможности государственной поддержки, льгот,

субсидий для развития виноградарства и виноделия.

http://www.agro.gov.az/dvlt-dsty/vergi-v-gmrk-gztlri/vergi-gztrlri

http://www.agro.gov.az/texnik-siyast

19


2020-ci il. № 3(12) -səh.13-19 2020, № 3(12), pp. 13-19


Ключевые слова: аграрная политика, сельское хозяйство, виноградарство,

государственная поддержка, помощь, агролизинговые услуги

L.E.Hajiyeva

postgraduate student, Agricultural Economics

Research Center under the Ministry of Agriculture

Formation mechanisms of state aid for the development of viticulture and winemaking

Abstract

At the stage of deepening agrarian reforms, the development of scientific bases for the

application of various forms of methods of state support for the development of the sector is of particular

importance. The article examines the current situation and opportunities of state support, incentives,

subsidies for the development of viticulture and winemaking.

Keywords: agrarian policy, agriculture, viticulture, state support, assistance, agro-leasing

service

20


2020-ci il. № 3(12) -səh.20-25 2020, № 3(12), pp. 20-25

P.O.Salmanov P.O.Salmanov

P.O.Salmanov

magistrant, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

[email protected]

DÖVLƏT MALİYYƏSİNİN TƏŞKİLİNİN NƏZƏRİ ƏSASLAR

Xülasə

Məqalədə, müstəqillik əldə olunduqdan sonra Azərbaycan Respublikasında dövlət maliyyəsinin

təşkilinin nəzəri əsaslarının təmin olunması yolları qeyd olunmuşdur. Xüsusilə dövlət maliyyəsinin milli

gəlirə təsiri, istehsalı və pulun nominal dinamikası təhlil edilmişdir. Eyni zamanda dövlət maliyyəsi

həlqələrinin rolu qiymətləndirilmişdir.

Açar sözlər: dövlət maliyyəsi, milli gəlr, milli məhsul, milli gəlir, nəzəri əsaslar, istehsalat, fiskal

siyasət və həlqələr

GİRİŞ

Dövlət maliyyəsinin predmeti ümumi milli məhsulun və milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsü,

pul fondlarının və gəlirlərin yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədar iqtisadi münasibətlər sistemi təşkil

edir.

Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət maliyyənin predmetinin öyrənilməsi zamanı əsasən

dialektik metoddan istifadə olunur. Bu metod hər bir hadisə və prosesi inkişafda və qarşılıqlı əlaqədə

öyrənir. Dövlət maliyyəsi həm kəmiyyət, həm də keyfiyyətcə inkişaf edir. Kəmiyyətcə inkişaf dedikdə

maliyyə vəsaitlərinin və fondlarının hərəkətini, keyfiyyətcə inkişaf dedikdə isə maliyyə

münasibətlərinin daim təkmilləşdirilməsi nəzərdə tutulur.

Dövlət maliyyəsinin predmetini öyrənərkən qarşıya qoyulan əsas məqsəd maliyyənin mahiyyət

və funksiyalarını öyrənmək, bazar iqtisadiyyatı şəraitində onların rolunu dərk etmək, müasir şəraitdə

dövlət, bələdiyyə və ya biznes maliyyəsinin əhəmiyyətini müəyyənləşdirməkdir.

Bazar münasibətləri şəraitində ümumi milli məhsulun müxtəlif elementlər, sahələr və regionlar

arasında bölüşdürülməsi mexanizmini, ümumi qanunauyğunluqlarını, kəmiyyət və keyfiyyət

göstəricilərini müəyyən etmək, bölgü prosesində maliyyə vasitəçiliyinin mahiyyətini anlamaq mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

Dövlət maliyyəsinn inkişaf xüsusiyyətləri

Adətən dövlət maliyyəsinin predmetinin quruluşu cəmiyyətin müasir inkişaf xüsusiyyətlərinə

uyğun olaraq müəyyənləşdirilir, yəni hər bir mərhələdə predmet bütün iqtisadi formasiyalar zamanı

mövcud olan özünəməxsus xüsusiyyətlər kəsb edir.

Dövlətin və əmtəə-pul münasibətlərinin meydana gəlməsi ilə əlaqədar olan maliyyə

münasibətlərindən XIII-XV əsrlərdə İtaliyanın Florensiya, Venesiya, Genuya kimi iri şəhərlərində

istifadə olunmağa başlanmışdır. Dövlət maliyyəsinin zəruriliyi dedikdə əsasən aşağıdakı amillər

nəzərdə tutulur:

Dövlətin mövcudluğu - cəmiyyəti idarə etmək üçün dövlətin olması vacibdir.

Dövlət idarəçilik, təsərrüfatçılıq, müdafiə və s. kimi çoxsaylı funksiyalar yerinə yetirir. Onları

gerçəkləşdirmək üçün idarəçilik subyekti olan dövlətin əlində müəyyən maliyyə vəsaiti

cəmləşməlidir. Dövlətin yarandığı ilk dövrlərdə həmin vəsait natural yığımlar hesabına əldə

edilirdi.

21


2020-ci il. № 3(12) -səh.20-25 2020, № 3(12), pp. 20-25


Cəmiyyətin təkamülü və idarəetmənin mürəkkəbləşməsi prosesində dövlət gəlirləri, xərcləri,

bütövlükdə maliyyə münasibətləri meydana gəlməyə başladı.

Cəmiyyətin inkişafı - maliyyə münasibətlərinin inkişafı ilə müəyyən olunur.

Maliyyə münasibətlərinin inkişaf etdiyi, onların mütərəqqi metodlarından istifadə olunan

cəmiyyətdə iqtisadi və sosial inkişaf da yüksək olur. ABŞ, Fransa, Almaniya, İtaliya Yaponiya

və s. bu ölkələr sırasındadır.

Maliyyə anlayışı tarixən mal mübadiləsi və pul münasibətlərini bildirib. “Maliyyə” sözü

ərəbcədən götürülüb, mənası “malın, sərvətin dəyəri” anlamını özündə əks etdirir. “Finans” sözü isə

qədim latın dilindəki “financia” sözündən götürülmüşdür, hərfi mənası pul tədiyyəsi deməkdir. Maliyyə

ilk dəfə olaraq pul tədiyyəsi anlayışı kimi orta əsrlərdə İtaliyada daha sonra isə bütün dünyada istifadə

olunmağa başlamış və beynəlxalq status almışdır.

Lakin, müasir dünyamızda maliyyə anlayışı heç də pul münasibətlərinin hamısını əhatə etmir. Pul

münasibətləri daha geniş anlayışdır. Müasir cəmiyyətlərin hər birində bir sıra pul münasibətləri fəaliyyət

göstərir.

Yuxarıda söylənənlər əsasında belə nəticəyə gəlmək olar ki, dövlət maliyyəsi iqtisadi bazisin

elementidir və iqtisadi kateqoriya kimi hər şeydən əvvəl, o, istehsal münasibətlərinin müəyyən

tərəflərinin universal və mücərrəd formada ifadəsidir. “Bazis” dedikdə üst qurumun əsasını təşkil edən

istehsal münasibətlərinin toplusu başa düşülür. Dövlət maliyyəsi iqtisadi münasibətləri ifadə edir və

müvafiq olaraq iqtisadi bazisin tərkibinə daxildir.

Ümumiyyətlə dövlət maliyyəsinin mahiyyətini xarakterizə edərək belə nəticəyə gəlmək olar ki,

maliyyə dəyər xarakteri və imperativ xarakter daşıyır, ümumi milli məhsulun və milli gəlirin bölgüsü

və yenidən bölgüsü, pul fondlarının yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədardır. Funksiya kateqoriyanın

mahiyyətini təzahür etdirirsə, deməli, maliyyənin funksiyaları da onun yuxarıda sadalanmış əlamətləri

ilə əlaqədar olmalıdır. Lakin göstərmək lazımdır ki, maliyyənin nəzəriyyəsi ilə məşğul olan

iqtisadçıların heç də hamısı bu ardıcıllığa əməl etmir və buna görə də onun funksiyalarının müəyyən

olunması zamanı iqtisadçıların fikirləri haçalanır.

Dövlət maliyyəsini bölgü kateqoriyası kimi səciyyələndirənlər göstərirlər ki, maliyyə yalnız

ümumi milli məhsulun bölgüsündə iştirak edir. Onlardan bir qismi bölgü və nəzarət funksiyalarını,

başqa bir qismi isə pul fondlarının və yığımlarının yaradılması, onlardan istifadə və onlara nəzarət

funksiyalarını maliyyəyə aid edir. Dövlət maliyyəsinin bölgü kateqoriyası qanuna müvafiq şəkildə

aparılır. Yəni dövlət maliyyə vasitəsilə ümumi milli məhsulun dəyərini bölüşdürərək onu haraya, necə

paylaşdığını təmin edir. Dəqiq hesabatını səmərəli və zəruri sahələrə təyinatı üzrə yönəldilir. Buradan

da belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu prosesdə istər-istəməz nəzarət funksiyasını meydana gətirir. Belə

nəticə çıxır ki, dövlət maliyyəsinin bölgü funksiyası nəzarət olmadan fəaliyyət göstərə bilməz. Bu iki

funksiya maliyyənin mahiyyətini daha dolğun və düzgün əks etdirir.

Göründüyü kimi, bölgü funksiyası ümumi milli məhsulun və milli gəlirin bölgüsü və yenidən

bölgüsü prosesini əhatə edir. Bölgü obyekti kimi məhz bu sadalananlar, bölgü subyekti kimi isə dövlət,

müəssisələr, təşkilatlar, əhali və s. çıxış edir. Bölgü prosesi ilkin bölgü və təkrar bölgü mərhələlərindən

ibarətdir. İlkin bölgü müəssisələr səviyyəsində həyata keçirilir. Məhsul istehsal olunur və satılır.

Satışdan daxil olan gəlir müəssisə səviyyəsində müxtəlif istiqamətlərdə bölüşdürülür. Milli məhsul ilk

bölgü prosesində iki yerə ayrılır. Birinci növbədə, milli məhsulun dəyərindən onun istehsalına sərf

olunmuş material xərclərinin dəyəri çıxılır. Əks halda istehsalı davam etdirmək mümkün olmaz. Milli

məhsulun bir hissəsi amortizasiyanın bərpasına xərclənir. Amortizasiya ayırmaları məhsul istehsalına

sərf olunmuş əsas fondların dəyərindən ibarətdir.

22

Hazırda amortizasiya ayırmaları müəssisəsinin sərəncamında saxlanılır və bütövlükdə əsas

fondların bərpasına, yəni istehsala yönəldilir. Material xərclərinin dəyəri də bütövlükdə müəssisənin


2020-ci il. № 3(12) -səh.20-25 2020, № 3(12), pp. 20-25


sərəncamında qalır, xammal, material, yanacaq və s. alınmasına sərf olunur. Bu yerdə maliyyə

münasibətləri dayanır.

Milli məhsulun yerdə qalan hissəsi - milli gəlir maliyyə vasitəsilə iki hissəyə: əməkhaqqı fonduna

və xalis gəlirə bölünür. Əməkhaqqı fondunun bir hissəsi əməkhaqqı formasında fəhlə və qulluqçulara

verilir və bu zaman maliyyə münasibətləri kəsilir. Əməkhaqqından tutulan vergilərdən və sosial

sığortaya ayırmalardan ibarət digər hissə mərkəzləşdirilmiş fondlara, daha doğrusu, dövlət büdcəsinə

və pensiya fonduna yönəldilir və bu zaman maliyyə münasibətləri davam edir. Xalis gəlir əsasən iki

hissədən ibarətdir: əlavə dəyər vergisi və mənfəət. Əlavə dəyər vergisi tamamilə dövlət büdcəsinə daxil

olur. Dövlət büdcəsinə vergi çıxıldıqdan sonra mənfəətin yerdə qalan hissəsi müəssisənin sərəncamında

saxlanılır.

Sahələrarası yenidən bölgü qeyri-istehsal sahələrində gəlir yaradılmadığından onlar əsas etibarilə

istehsal sahələrinin hesabına baş verir. Pul gəlirləri müəssisələrin maliyyəsi və kreditlər vasitəsilə

istehsal sahələrində səfərbər olunaraq hökumətlərin mərkəzləşdirilmiş fondlarına yönəldilir və yenidən

bölgü yolu ilə qeyri-istehsal sahələrinin saxlanmasına istifadə olunur.

Dövlət maliyyəsinn funksiyaları

Ərazilər arası yenidən bölgü forması regional maliyyə obyekti olmaqla ayrı-ayrı ərazilərin sosial-

iqtisadi inkişaf səviyyəsinin bərabərləşdirilməsi və digər ehtiyatlarından istifadə məqsədləri üçün

nəzərdə tutulur. Ərazilərarası yenidən bölgü əsasən, dövlət büdcəsi, biznes maliyyəsi, sığorta və kredit

vasitəsilə həyata keçirilir.

Təsərrüfatlararası yenidən bölgü hər hansı bir təsərrüfatın inkişafı üçün büdcə və ya digər maliyyə

qurumları vasitəsilə maliyyə ehtiyatları yenidən bölüşdürülə bilər.

Dövlətlərarası yenidən bölgü bir dövlətin başqa dövlətə kömək göstərməsi və ya digər məqsədlər

üçün həyata keçirilir. Bu zaman beynəlxalq maliyyə mühüm rol oynayır.

Bölgü funksiyasını maliyyənin mühüm funksiyası kimi qəbul ediriksə, deməli, vəsaitin haraya,

hansı məqsədlərlə, hansı məbləğdə təyinatı üzrə yönəldildiyini bilmək üçün nəzarət mexanizmi də

olmalıdır.

Dövlət maliyyəsinin nəzarət funksiyasını maliyyənin ikinci mühüm funksiyası sayılır. Dövlət

maliyyəsinin nəzarət funksiyası milli iqtisadiyyatda maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsinin elmi və

nəzəri əsaslarını təşkil edir. Nəzarət funksiyası bölgü və yenidən bölgü münasibətlərini əhatə edir.

Maliyyə nəzarətinin fəaliyyət dairəsinə isə maddi istehsal, qeyri-istehsal sahələri, dövlət büdcəsinin

formalaşması və istifadəsi daxildir.

Dövlət maliyyəsinin nəzarət funksiyasının əsas məqsədi maliyyə məsələləri üzrə qanunvericilik

aktlarına əməl olunmasını, vergilərin düzgün və tam yığılmasını, xərclərin təyinatı üzrə istifadə

edilməsini müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.

Bu funksiya, əsasən, maliyyə orqanları tərəfindən həyata keçirilir, milli iqtisadiyyatın bütün sahə

və istiqamətlərini əhatə edir. Dövlət maliyyə nəzarətindən kənarda heç nə qalmır.

Yuxarıda söylənənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, dövlət maliyyəsi milli məhsulun

bölgüsünün ən mühüm aləti, pul vəsaitinin iqtisadiyyatı idarəetmə subyektləri arasında

paylaşdırılmasının vasitəçisidir və bununla əlaqədar o, nəzarət funksiyasını yerinə yetirir. Deməli, o nə

istehsalda, nə tədavüldə, nə də istehlakda iştirak edir.

Dövlət maliyyəsi milli məhsulun yalnız bölgüsündə iştirak edir və geniş təkrar istehsalın digər

mərhələlərinə bölgü və nəzarət funksiyaları vasitəsilə təsir göstərir. Bu təsiri iki cür qiymətləndirmək

olar:

23

1. kəmiyyət;

2. keyfiyyət.


2020-ci il. № 3(12) -səh.20-25 2020, № 3(12), pp. 20-25


Birinci təsir bölgü funksiyası ilə əlaqədardır və milli iqtisadiyyatın pul vəsaitinə tələbinin maliyyə

ehtiyatlarının köməyi ilə necə ödənilməsi ilə müəyyən olunur.

Dövlət maliyyəsinin keyfiyyət təsiri həm bölgü, həm də nəzarət funksiyaları ilə əlaqədardır və

bölgü nisbətlərinin nə dərəcədə optimal olması, maliyyə alətlərinin necə qurulması və nəzarətin nə

səviyyədə aparılması ilə müəyyən olunur. Dövlət maliyyəsinin keyfiyyət təsiri, adətən, onun kəmiyyət

təsirinə uyğunlaşdırılır.

Dövlət maliyyəsinin digər elm sahələri ilə əlaqəsi

Dövlət maliyyə elmi bir sıra elmlərlə qarşılıqlı əlaqədə öyrənilir. Onun həm humanitar, həm də

iqtisadi elmlərlə qarşılıqlı əlaqəsinə nəzər salaq:

Dövlət maliyyəsi elmi ilə hüquq arasında əlaqə. Dövlət maliyyəsi elmi dövlət hüququ və xüsusi

hüquqla sıx əlaqəlidir. Dövlət hüququnun əsas sahəsi Konstitusiya hüququdur. Belə ki, vətəndaşların

vergi ödəmələri ilə bağlı hüquq və vəzifələri, büdcə hüququ, büdcənin Milli Məclisdə təsdiqi və s. mə-

sələlər Konstitusiya ilə tənzimlənir. Xüsusi hüquq sahələrinə maliyyə hüququ, əmlak hüququ, bank

hüququ, vergi hüququ və s. aiddir.

Dövlət maliyyə elmi ilə iqtisad elmi arasında əlaqə. İqtisad elmi bütün elmlər kimi iqtisad elmi

maliyyə elmi üçün də bazis rolunu oynayır.

Dövlət maliyyəsi ilə kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatı arasında olan əlaqə. İnsanların ilk əmək

fəaliyyəti kənd təsərrüfatı ilə bağlı olub. İbtidai insanlar yemək, içmək, geyinmək, isinmək kimi əsas

ehtiyaclarını ovçuluqla, meyvə yığıcılığı ilə, heyvandarlıqla, əkinçiliklə məşğul olaraq ödəmişlər.

Kimya və biologiya elmləri inkişaf etdikcə torpağın becərilməsi yeni keyfiyyət kəsb etmiş, məhsuldarlıq

artmışdır. Bu mərhələdə kənd təsərrüfatının vergiyə cəlb olunması sürətlənmiş və bundan qeyri-aqrar

təsərrüfat sahələrinin - sənayenin və xidmət növlərinin inkişafında maliyyə mənbəyi kimi istifadə

olunmağa başlanmışdır. Aqrar təsərrüfatdakı bu inkişaf dövləti gəlirlə təmin edir, sənaye və xidmət

sahələrini maliyyə mənbələri ilə zənginləşdirir, sənayeləşməyə güclü zəmin hazırlamış olur. Kənd

təsərrüfatının inkişafında, istehsalın stimullaşmasında maliyyə vəsaitinin əhəmiyyəti böyükdür.

Dövlət maliyyəsi ilə əməyin iqtisadiyyatının əlaqəsi. Məlumdur ki, əmək vətəndaşların həm

hüququ, həm də borcudur. İnsanlar əməkləri ilə əmtəə istehsal edir, xidmətlər göstərir, istehsal

amillərini gerçəkləşdirir, özlərini və himayələrində olanları yaşadırlar. İşçilərə ödəniləcək haqların

yetərli və uyarlı olması, iş qüvvəsindən düzgün istifadə yalnız sosial risklərdən müdafiə sayəsində

mümkündür. İşçilər öz hüquqlarının sahibkarlar tərəfindən pozulma ehtimalını aradan qaldırmaq üçün

həmkarlar ittifaqlarını yaradırlar. Bütün bunlar iqtisad elminin diqqət mərkəzindədir. Dövlət isə fəhlə

və qulluqçulardan gəlir vergisi alır, onların sosial müdafiələri üçün sığorta fondları yaradır, qeyri-

istehsal sahələrini maliyyə mənbəyi ilə təmin edir.

Dövlət maliyyəsi və siyasətşünaslıq. Hər hansı hökumətin həyata keçirdiyi proqramın mahiyyəti

haqda bilik əldə etmək üçün həmin proqramı oxumaq vacib deyil. Hökumətin parlamentdə təsdiqlətdiyi

və həyata keçirməyə başladığı büdcə bizdə onun siyasəti haqqında lazımi təsəvvür yaradır. Buna görə

deyirlər ki, büdcə iqtisadiyyatın güzgüsüdür. Təhsil, səhiyyə, milli müdafiə nazirliklərinin büdcələrinə

nəzər salmaqla hökumətin siyasəti haqda səhih məlumatlar alırıq. Dövlət investisiyalarının dövlət

büdcəsindəki payı dövlətin iqtisadi artıma verdiyi qiymətin ən bariz göstəricidir.

Dövlət maliyyəsi ilə statistika elmi arasında əlaqə. Dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərini

proqnozlaşdırarkən, biznes-plan hazırlanarkən, ixrac və idxal əməliyyatları təhlil edilərkən, əhalinin so-

sial vəziyyəti öyrənilərkən və s. proseslərdə statistik göstəricilərdən istifadə edilir.

24

Dövlət maliyyəsi ilə sosiologiya arasında əlaqə. Sosiologiya elminin məqsədi sosial hadisələrin

öyrənilməsindən ibarətdir. Sosial davranış, sosial təbəqələşmə, sosial sinifləşmə həmin hadisələrə

aiddir. Bu proseslərin tənzimlənməsi isə bilavasitə maliyyə münasibətləri vasitəsi ilə həyata keçirilir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.20-25 2020, № 3(12), pp. 20-25


Dövlət maliyyəsi elminin menecmentlə qarşılıqlı əlaqəsi. Menecment iqtisadiyyatın idarə

edilməsini əhatə edir. maliyyə isə menecmentin obyekti kimi çıxış edir, həm də ona təsir edir.

Dövlət maliyyəsi ilə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər arasında əlaqə. Bazar iqtisadiyyatının

mühüm atributlarından biri biznes fəaliyyətinin inkişafıdır. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr biznes əsasında

inkişaf edir. Biznesin reallaşdırılması isə xarici ticarət vasitəsilə həyata keçirilir.

NƏTİCƏ

Beləliklə qeyd etmək olar ki, dövlət maliyyə sisteminin iştirakı ilə məcmu daxili məhsul müxtəlif

təsərrüfat subyekti arasında və məqsədli istiqamətlərdə bölüşdürülür və nəticədə hər bir təsərrüfat

subyekti zəruri maliyyə resursları ilə təmin olunur. Deməli, dövlət maliyyə sistemi iqtisadi kateqoriya

kimi ümumi daxili məhsulun və milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsünü həyata keçirir ki, bunun

nəticəsində pul vəsaiti fondları yaradılır və istifadə edilir. Pul fondlarının başlıca maddi mənbəyi kimi

ölkənin milli gəliri, yəni yaradılmış dəyər çıxış edir. Onun həcmi həmçinin milli gəlirin bölündüyü

yığım və istehlak fondları arasındakı, iqtisadiyyatın inkişafındakı və strukturundakı nisbətləri də

müəyyən edən obyektiv bir amildir.

Bəli, dövlət maliyyə sisteminin bir sıra həlqələrə bölünməsi bu həlqələrin hər birinin yerinə

yetirdiyi vəzifələrin fərqli olmasından, həm də mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti

fondlarının təşkili və istifadəsi metodlarının müxtəlifliyindən irəli gəlir. Mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti

fondları milli gəlirin bölüşdürülməsi yolu ilə formalaşdırılır. Dövlətin iqtisadi və sosial sahələrdə yerinə

yetirdiyi funksiyaların vacibliyi maliyyə resurslarının mühüm hissənin və əlində cəmləşdirilməsini,

mərkəzləşdirilməsini zəruri edir. Bu resurslardan istifadə forması isə dövlətin iqtisadi, siyasi və sosial

vəzifələrini yerinə yetirməsi tələbatını təmin edən dövlət büdcəsi və büdcədənkənar fondlardır.


1. Azərbaycan Statistika Komitəsi -https://www.stat.gov.az/

2. Andrikopoulos A. Four decades of the Journal of Econometrics: Coauthorship patterns

and networks / A. Andrikopoulos // Journal of econometrics. 2016. - vol. 195. - №1. - p. 23-32.

3. Kiani K.M. On business cycle fluctuations in USA macroeconomic time series / K.M.

Kiani // Economic modelling. - 2016. - vol. 53. - p. 179-186.

П.О.Салманов

магистрант, Азербайджанский Государственный

Экономический Университет

Теоретические основы организации государственных финансов

Резюме

В статье отмечаются пути создания теоретической основы организации

государственных финансов в Азербайджанской Республике после обретения независимости. В

частности, было проанализировано влияние государственных финансов на национальный доход,

25

производство и номинальную динамику денег. При этом была оценена роль общественных

финансовых кругов.

Ключевые слова: государственные финансы, национальный доход, национальный

продукт, национальный доход, теоретические основы, производство, фискальная политика


2020-ci il. № 3(12) -səh.20-25 2020, № 3(12), pp. 20-25


P.O.Salmanov master student, Azerbaijan State University of Economics

Theoretical bases of public finance organization

Abstract

The article notes the ways to provide a theoretical basis for the organization of public finance

in the Republic of Azerbaijan after independence. In particular, the impact of public finances on

national income, production and nominal dynamics of money were analyzed. At the same time, the role

of public finance circles was assessed.

Keywords: public finance, national income, national product, national income, theoretical

foundations, production, fiscal policy and rings

26


2020-ci il. № 3(12) -səh.26-34 2020, № 3(12), pp. 26-34

F.M.Həsənzadə F.М.Hasanzade

F.M.Həsənzadə

doktorant, Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı və

Təşkili İnstitutu

STRATEJI YOL XƏRİTƏSİ VƏ AZƏRBAYCANDA AQRAR SAHƏDƏ DÖVLƏT

TƏNZİMLƏMƏSİNİN PRİORİTET İSTİQAMƏTLƏRİ

Xülasə

Məqalədə aqrar sahədə dövlət tənzimləməsinin prioritet istiqamətlərinin Strateji Yol Xəritəsində

nəzərdə tutulan hədəflərlə, məqsədlərlə, prioritetlərlə və tədbirlərlə bağlılığı əsaslandırılır. Müəllif belə

nəticəyə gəlir ki, SYX-də nəzərdə tutulan bu tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində orta və uzun

müddətli dövrdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları arasında təşkilatlanma və müxtəlif

istiqamətlərdə əməkdaşlıq güclənəcək, iri təsərrüfatların yaradılması prosesi sürətlənəcək,

kooperativlərin, assosiasiyaların, birliklərin yaradılması geniş vüsət alacaq, məhsul istehsalında bu

tipli təsərrüfatların xüsusi çəkisi 30 faiz artacaqdır.

Açar sözlər: Strateji Yol Xəritəsi, aqrar sahə, liberallaşma, dövlət tənzimləməsi

GİRİŞ

Azərbaycan Respubliksı Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr Fərmanı ilə təsdiq edilən “Azərbaycan

Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi” (SYX)

[1] ölkədə aqrar sektorun gələcək inkişafı üçün hədəfləri, prioritetləri və həyata keçirilməsi zəruri olan

tədbirləri kompleks şəkildə əhatə edir. Bu sənəd bütövlükdə dövlətin aqrar sektorun fəaliyyətini

müxtəlif səviyyələrdə tənzimləməsi sənədidir. Belə tənzimləmənin məqsədi isə ölkədə

rəqabətqabiliyyətli və davamlı inkişafda olan aqrar sektorun yaradılmasısır. SYX-də qarşıya qoyulan

bütün strateji hədəflərin mahiyyətində aqrar sektorun inkişafı üçün dövlətin nə etməli olduğu öz əksini

tapıb. Burada doqquz strateji hədəf nəzərdə tutulub. Bunlar 1) Ərzaq təhlükəsizliyinin dayanıqlılığının

təmin edilməsi üçün institusional potensialın gücləndirilməsi;2)Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal

potensialının dəyər zənciri üzrə artırılması; 3)Maliyyəyə çıxışın asanlaşdırılması;4)Kənd təsərrüfatı

sahəsi üzrə istehsal vasitələri bazarının inkişafı və xidmətlərlə təminatın yaxşılaşdırılması;5)Kənd

təsərrüfatı sahəsində elm, təhsil və informasiya-məsləhət xidmətləri sisteminin inkişaf

etdirilməsi;6)Kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə bazar infrastrukturunun inkişafı və istehsalçıların

bazarlara çıxışının asanlaşdırılması;7)Ətraf mühitin qorunması, təbii resurslardan dayanıqlı istifadə və

təbii amillərin kənd təsərrüfatına təsirlərinin idarə olunması;8)Aqrar sahə üzrə dövlət tənzimlənməsinin

effektivliyinin yüksəldilməsi və biznes mühitinin təkmilləşdirilməsi; 9)Kənd yerlərində məşğulluğun

artırılması və əhalinin rifahının yüksəldilməsi.

Strateji Yol Xəritəsinin aqrar sahənin inkişafı üzrə əsas hədəfləri

SYX-də nəzərdə tutulan strateji hədəflərin hər birinin reallaşdırılması üçün prioritet istiqamətlər

və bu istiqamətlər üzrə həyata keçirilməsi zəruri olan tədbirlər öz əksini tapıb. Tədbirlərin nə dərəcədə

UOT: 338.43

27

yerinə yetirilməsinin monitorinqi və qiymətləndirilməsi üçün indikatorlar müəyyən edilmişdir. SYX

yaxın dövr (2020-ci ilə qədər), uzun dövr (2025-ci ilə qədər) və gələcəyə (2025-dən sonrakı dövr)

hədəflənmiş aqrar sektorun davamlı inkişafını əhatə edir və bu dövrlərə uyğun olaraq, inkişaf

mərhələlərinə keçidi nəzərdə tutur. SYX-də nəzərdə tutulan bütün tədbirlər aqrar sektorun qlobal


2020-ci il. № 3(12) -səh.26-34 2020, № 3(12), pp. 26-34


səviyyədə inkişafı üçün xarakterik olan tendensiyaya mahiyyətcə uyğunlaşdırılmışdır. Belə ki, qlobal

səviyyədə aqrar istehsalın intensivləşdirilməsini nəzərdə tutuan “yaşıl inqilab” son dövrlərdə “ikinci

yaşıl inqilab” və ya “biotexnologiya inqilabı” mərhələsinə daxil olmuşdur. Birinci mərhələ ilə

müqayisədə ikinci mərhələnin mahiyyəti “ətraf mühitin qorunması şərti ilə istehsalın

intensivləşdirilməsini” nəzərdə tutur. Birinci mərhələdə intensiv istehsal nəticəsində, onsuz da məhdud

olan” su və torpaq ehtiyatlarından maksimum istifadə edilməsi bu ehtiyatların çirklənməsinə və sosial

sahəyə mənfi təsirlərin artması ilə müşahidə olundu. Hazırda biotexnoloji yeniliklərin aqrar sektora

tətbiqi nəticəsində aqrar sektorda intensiv inkişafı təmin etməklə yanaşı, həm də su və torpaq

ehtiyatlarının qorunmasını təmin etmək imkanları genişlənməkdədir.

SYX qlobal səviyyədə müşahidə olunan iki fərqli trendi də nəzərə alaraq strateji hədəflərə

çatmağı nəzərdə tutur. Bu trenddən birincisi qlobal miqyasda kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarına

olan tələbatın artım tempinin azalması ilə bağlıdır. Belə ki, Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının

(FAO) [2] hesablamalarına əsasən ötən 40 il ərzində bu tələbatın ortaillik artım tempi 2,2 faiz olduğu

halda, növbəti 40 il ərzində bu göstəricinin 1,1 faizə enəcəyi gözlənilir. O cümlədən inkişaf etməkdə

olan ölkələr üzrə bu göstəricilər, müvafiq olaraq, 3,6 faiz və 1,3 faiz səviyyəsində qiymətləndirilir.

İkinci trend isə belə bir faktla bağlıdır ki, hazırda iqtisadi inkişafın əsas hərəkətverici qüvvəsi

aqrar sektor deyil. Belə hərəkətverici sektorun sənaye və ya xidmət sektorları olması da hələ ciddi

diskussiya mövzusudur. Lakin dəqiq olan fakt ondan ibarətdir ki, aqrar sektorun həm qlobal səviyyədə,

həm də orta və yüksək gəlirli ölkələr səviyyəsində ÜDM-də payı azalmaqdadır. Lakin bu fakt qətiyyən

o demək deyil ki, aqrar sektorun inkişaf etdirilməsi prioritet sahə deyil. Belə ki, aqrar sektorun yalnız

aşağı inkişaf səviyyəsinə malik olan ölkələrdə sosial-iqtisadi inkişafın yüksəlməsi baxımından

əhəmiyyətli rola malik olsa da bütün ölkələr üçün ərzaq təhlükəsizliyinin təminatında rolu müstəsnadır.

Xüsusilə, nəzərə alsaq ki, əhalinin artması və aşağı gəlirli ölkələrdə ərzaq təhlükəziliyi üzrə

göstəricilərin yüksəlməsi ərzağa olan tələbatı yüksəldəcək və ərzaq istehsalı həcminin artırılmasına

zərurət yaranacaq. Lakin aqrar sektorun inkişafı üçün zəruri olan amillərin, xüsusilə, torpağın sürətlə

deqradasiyası və iqlim dəyişmələri zəruri həcmdə ərzaq istehsal etməyə problem yaradır.

SYX-də qeyd edildiyi kimi, Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı

sahəsində davamlı inkişafa nail olmaq üçün güclü tərəflər vardır.

Məsələn, torpaq, su və iqlim şəraiti ölkədə kənd təsərrüfatının inkişafı baxımında əlverişlidir.

Azərbaycanın kənd təsərrüfatı üçün əlverişli regionlarında əhali əkinçilik və heyvandarlıq üzrə ənənəbi

bilik və bacarıqlara malikdir. Azərbaycanın Rusiya ilə həmsərhəd olması və bu iki ölkə arasında quru,

dəniz və hava nəqliyyat əlaqəsinin yüksək səviyyədə inkişafı Azərbaycanın bu ölkəyə ixrac imkanlarını

artırır. Rusiya Azərbaycanda istehsal olunan və ya gələcəkdə istehsal edilə biləcək kənd təsərrüfatı

mallarının demək olar ki, hamısı üçün çox geniş bazardır.

Lakin aqrar məhsulların istehsal ölkəsi kimi Azərbaycanın bu sahədə bəzi zəif cəhətləri var və bu

cəhətlər müəyyən məhsulların istehsalı və satışı üzrə onu qonşu ölkələrlə rəqabətdə geri qoyur. SYX-

də bir neçə zəif tərəflər sadalanır.

Aqrar sektorun inkişafı üçün belə zəif tərəflərin, xüsusilə, 1)əkin sahələrinin suvarma suları ilə

təminatındakı problemlərin; 2) aqrar istehsalçıların maliyyə resurslarına çıxışının və aqrar sığorta

sisteminin zəifliyinin; 3) qida təhlükəsizliyi, kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları üzrə keyfiyyətin

idarəedilməsi sisteminin beynəlxalq standartların tələblərinə tam uyğun olmamasının; 4) kənd

28

təsərrüfatı problemləri üzrə həyata keçirilən elmi-tədqiqat fəaliyyətinin praktika ilə əlaqələndirilməsinin

zəif təşkilinin aradan qaldırılması üçün dövlətin aqrar sektora birbaşa madaxiləsi tələb olunur. SYX-də

sadalanan əksər zəif tərəflərin aradan qaldırılması üçün dövlətin aqrar sektora birbaşa müdaxiləsi zəruri

deyil və dolayı müdaxilə kifayətdir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.26-34 2020, № 3(12), pp. 26-34


Məsələn, 1) ölkədə istehsal edilən məhsulların saxlanılması üçün zəruri həcmdə anbarların

olmaması; 3) əkin üçün torpaq sahələrinin daha kiçik təsərrüfatlara aid olması və bu sahələrdən səmərəli

istifadə edilməməsi; 4) aqrar istehsalçılar arasında, xüsusilə də əkinçilər arasında kooperasiya

imkanlarının zəifliyi və sair kimi problemlərin həllində xüsusi sektorun və ya qeyri-dövlət və qeyri-

kommersiya qurumların imkanlarından istifadə etmək olar. Bu problemlərin həllində aqrar fəaliyyətlə

məşğul olan özəl qurumlara hər hansı təzyiq yolverilməzdir.

SYX-də müəyyən edilən imkanların reallaşmasında və təhlükələrin aradan qaldırılmasında

dövlət-özəl qurumlar arasında əməkdaşlığın genişləndirilməsinə ehtiyac var. Məsələn, aqrar sektorun

inkişafının ölkənin ümumi sosial-iqtisadi inkişaf siyasətində prioritet istiqamətlərdən biri kimi müəyyən

olunması imkanının, yaxud aqrar sektorun inkişafı zamanı ətraf mühitə dəyə bilən ziyanın azaldılması

istiqamətində tədbirlərin həyata keçirilməsi dövlət-özəl əməkdaşlığının səmərəliliyinin artırılmasını

tələb edir. Lakin aqrar sektorun inkişafına mane ola biləcək əsas problemlərin aradan qaldırılmasına

aparıcı rol dövlətə məxsusdur. Belə ki, subsidiya və ya dempinq vasitəsilə ölkəyə idxal edilən ucuz kənd

təsərrüfatı məhsullarının ölkədə istehsal edilən aqrar mallara ciddi rəqabət yarada bilməsinin qarşısı

yalnız dövlətin müdaxiləsi vasitəsilə alına bilər. Digər tərəfdən, SYX-nın Ümumdünya Ticarət

Təşkilatına [3] üzvlüyü istiqamətinin yerinə yetirilməsi halında ölkənin aqrar sektoruna edilən

yardımların və subsidiyaların azaldılması təhlükəsi də dövlətin keçid dövrü üçün bu sektora

müdaxiləsinin saxlanmasını zəruri edir.

SYX-də aqrar sektora dövlət müdaxiləsinin modelyaradıcı formalarını digər formalardan

ayırmağa ehtiyac var. Dövlətin iqtisadiyyata modelyaradıcı müdaxilə formaları elə müdaxilələri nəzərdə

tutur ki, burada müdaxilənin iki qütbü arasında optimal tarazlığın təmin edilməsinə zərurət yaranır [4].

Bu, aqrar sektorda fəaliyyət göstərən sahibkarlıq subyektləri üçün əlverişli biznes mühitinin yaradılması

və bu subyektlərdə muzdlu çalışanların sosial müdafiəsi ilə bağlıdır. Azərbaycanda aqrar sektorda

hazırda fərdi sahibkarlıq subyektləri daha çox yayıldığından bu iki qütb arasındakı ziddiyyət kəskin

deyil. Lakin SYX-də nəzərdə tutulan uzunmüddətli və gələcəyə yönələn tədbirlərin uğurla həyata

keçirilməsi nəticəsində bu sektorda kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin, həmçinin bu subyektlərdə

çalışan muzdlu işçilərin sayı da kəskin arta bilər.

Aqrar sektorda modelyaradıcı müdaxilə formaları kimi təqribən 10 müdaxilə formasını digər

formalardan ayırmaq olar: 1) SYX-də aqrar sektorda sahibkarlığın inkişafı problemləri (aqrobiznes

startapları, kiçik və orta sahibkarlıq);2) SYX-də aqrar sektorda dövlət investisiyaları problemləri;3)

SYX-də aqrar sektorda infrastrukturların inkişafı problemləri; 4) SYX-də aqrar sektora dövlət

yardımları problemləri;5)SYX-də vergi mexanizmlərindən istifadənin gələcək perspektivləri;6) SYX-də

qiymətəmələgəlmə məsələləri və dövlətin bu problemə münasibəti;7) SYX-də aqrar məhsulların idxal

və ixracına dövlət müdaxiləsi problemləri;8) SYX-də dövlətin aqrar sektorda məşğulluğa münasibəti;

9)SYX-də aqrar sektorda lisenziyalaşma və setrifikatlaşma problemləri; 10) SYX-də aqrar sektorda

məşğulların sosial problemlərinə münasibət.

SYX-də aqrar sektorda sahibkarlığın inkişafı problemlərinin, xüsusilə aqrobiznes startaplarına,

kiçik və orta sahibkarlığa aid problemlərin yaxın, orta və uzunmüddətli dövr üçün həllinı nəzərdə tutan

tədbirlər əsasən Aqrobiznesin inkişafına dəstək infrastrukturunun formalaşdırılması prioriteti

çərçivəsində qruplaşdırılıb və aşağıdakılardan ibarətdir: 1)Aqropark (aqrar sənaye klasterləri də daxil

olmaqla) şəbəkəsinin formalaşdırılmasının dəstəklənməsi; 2) Sənaye məhəllələrinin yaradılmasının

29

dəstəklənməsi; 3) Aqrobiznes inkubatorlarının yaradılmasının dəstəklənməsi. Bu tədbirlərin həyata

keçirilməsi nəticəsində

2020-ci ilə kimi Azərbaycanda bir aqroparkın real ÜDM-ə birbaşa təsirinin 135 milyon manat,

dolayı təsirinin isə 220 milyon manat olmaqla, ümumilikdə milyon manat olacağı proqnozlaşdırılır.


2020-ci il. № 3(12) -səh.26-34 2020, № 3(12), pp. 26-34


2020-ci ilə kimi hər region üzrə uyğun məhsulların dəyər zənciri üzrə ümumilikdə 25 kiçik və orta

sahibkarlıq subyektinin yaradılması nəzərdə tutulur. Dövlət bu tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün

zəruri addımların, o cümlədən, 350 milyon manat investisiyanın yatırılmasını öz üzərinə götürür.

Sahibkarlığın inkişafı üzrə aqrar sektora dövlət müdaxiləsinin mahiyyətində dövlət

sahibkarlığının genişləndirilməsi və inkişafı deyil, yalnız özəl sektorun imkanlarının genişləndirilməsi

nəzərdə tutulub. Bu, aqrar sektorda liberallaşmanın və bazar münasibətlərinin daha da

möhkəmləndirilməsi üçün əsas yaradır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, modelyaradıcı müdaxilə forması

olaraq, sahibkarlığın inkişafı üzrə aqrar sektora dövlət müdaxiləsi sahibkarlıq mühitinin inkişafı ilə

yanaşı, həm də muzdlu işçilərin sosial müdafiəsi problemləri ilə də bağlı olur. Aqropark və aqrar sənaye

klasterləri şəbəkəsinin formalaşdırılmasına dəstək ilkin mərhələdə muzdlu işçilərin sayının və

gəlirlərinin artmasına səbəb olacaq. İqtisadiyyatın digər sahələrində olduğu kimi, müəyyən inkişaf

mərhələsində sahibkarlıq mühiti ilə muzdlu işçilərin sosial müdafiəsi arasında qısamüddətli ziddiyyət

yarana bilər. Belə ziddiyyət müəssisələrarası və əmək bazarında rəqabəti gücləndirə bilər. Bu vəziyyət

rəqabətli bazarda təbii həllini tapmayanda dövlət müdaxiləsi zəruri olur.

SYX-də aqrar sektorda dövlət investisiyaları problemləri də mühüm modelyaradıcı müdaxilə

forması kimi öz əksini tapıb. Bütün prioritetlər üzrə zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün zəruri

həcmdə dövlət investisiyalarının ayrılması nəzərdə tutulub.

SYX-də aqrar sektorda infrastrukturların inkişafı problemlərinə geniş yer verilib. Aqrar bazar

infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi, logistika infrastrukturunun inkişafı, kənd təsərrüfatı texnikalarının

xidmət infrastrukturunun formalaşması məsələləri dövlətin aqrar sektorun inkişafına yönələn birbaşa

müdaxiləsi hesab oluna bilər. aqrar bazar infrastrukturunun formalaşması prioriteti 1) regionlarda

meyvə, tərəvəz, kartof və bostan məhsulları üzrə topdansatış və logistika xidmətlərini həyata keçirən

bazar infrastrukturu obyektlərinin qurulmasını; 2) Paytaxt və regionlarda müasir standartlara uyğun ət

kəsimi məntəqələri şəbəkəsinin qurulmasının dəstəklənməsini; 3) Meyvə, tərəvəz, kartof və bostan

məhsullarının saxlanılması üçün kiçik və ortahəcmli soyuducu anbarların yaradılmasının

dəstəklənməsini; 4) Taxılçılıq regionlarında kiçik və ortahəcmli taxıl anbarlarının yaradılmasının

dəstəklənməsini; 5) “Yaşıl market”lər və “fermer mağazası” şəbəkələrinin yaradılmasının

dəstəklənməsini; 6) kənd təsərrüfatı məhsullarının topdan və pərakəndə satış qiymətləri üzrə elektron

məlumat bazasının təkmilləşdirilməsini; 7) yükdaşıma xidmətlərinin inkişaf etdirilməsi üçün

ehtiyacların müəyyən olunması üçün zəruri tədbirlərin görülməsini nəzərdə tutur. Bu tədbirlərin, demək

olar ki, hamısı dövlət-özəl əməkdaşlığı əsasında özəl sektorun birbaşa iştirakı hesabına və dövlətin

hüquqi və maliyyə dəstəyi ilə reallaşacaq.

Dövlətin iqtisadiyyata bütövlükdə və ya onun hər hansı sektoruna, o cümlədən aqrar sektora

müdaxiləsinin mühüm formalarından biri də vergi mexanizmləri ilə həyata keçirilir. Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin “2016-cı ildə vergi sahəsində aparılacaq islahatların istiqamətlərinin təsdiqi

və vergi inzibatçılığının təkmilləşdirilməsi haqqında” 2016-cı il 4 avqust tarixli 2257 nömrəli

Sərəncamı vergi ödəyiciləri ilə vergi orqanları arasındakı münasibətlərdə şəffaflığın daha da artırılması

və sahibkarlıq mühitinin əlverişliliyinin artırılmasına mühüm rol oynamışdır. SYX-də aqrar sektora

dövlət dəstəyi mexanizmləri arasında subsidiyaların verilməsi, vergi güzəştləri, aqrar məhsul

istehsalçılarına suvarma suyunun güzəştli satışı, heyvandarlığın inkişafı ilə bağlı dövlət dəstəyi, çoxillik

əkmələrin genişləndirilməsinin stimullaşdırılması və sair xüsusi yer tutur. Belə dəstək tədbirləri aqrar

30

sektorun inkişafına stimullaşdırıcı müdaxilələrdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, belə müdaxilələr

modelyaradıcı xarakter daşıyır, çünki aqrar sektorda biznes mühitinin yaxşılaşdırılması ilə yanaşı, həm

də sosial təsirlərə malikdir. Məsələn, subsidiyaların verilməsi, yaxud vergi güzəştləri dövlət

büdcəsindən ayrıldığından büdcənin sosial xərclərinə mənfi təsir göstərə bilər.


2020-ci il. № 3(12) -səh.26-34 2020, № 3(12), pp. 26-34


Digər tərəfdən, məhsul istehsalçılarına suvarma sularının güzəştli qiymətlərlə satışı suya olan tələbə

təsir göstərə bilər. Çoxillik əkinlərin genişləndirilməsi isə digər məqsədlər üçün torpaqdan istifadəni

məhdudlaşdıra bilər.

SYX-də kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə bazarın tənzimlənməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi

prioriteti üzrə nəzərdə tutulan tədbirləri də dövlətin iqtisadiyyata modelyaradıcı müdaxiləsi hesab etmək

olar. Kənd təsərrüfatı məhsullarının daxili bazardakı ticarəti üzrə uçot göstəriciləri ilə bağlı tənzimləmə

sisteminin hüquqi əsaslarının təkmilləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları üzrə tədarük

sisteminin inkişaf etdirilməsi, bazar şərtlərinin əlverişsiz olduğu hallar üzrə intervensiya tədbirləri

sisteminin qurulmas, kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları üzrə daxili bazarın ədalətsiz ticarət

hallarından qorunması məqsədi ilə idxalın effektiv tənzimlənməsi sisteminin yaradılması kimi tədbirlər

modelyaradıcı müdaxilələrdir. Dövlətin aqrar sektora belə müdaxiləsi kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalçılarının bazara çıxışını asanlaşdıra bilər. Bazara çıxışın asanlaşması kənd təsərrüfatı

məhsullarının sahədən satış qiyməti ilə son istehlakçı bazarındakı qiyməti arasındakı fərqi 50 faizdən

az edə bilər. Lakin SYX aqrar məhsulların bazar qiymətlərinə heç bir mərhələdə birbaşa müdaxilə

etməyi nəzərdə tutmur. Aqrar məhsullarının satış qiymətlərinin rəqabətli bazarda müəyyənləşməsi

Azərbaycanda aqrar sektorda yüksək səviyyəli liberallaşmanın təzahürüdür. Lakin aqrar məhsulların

idxal və ixracı rejimlərinin tənzimlənməsi ilə dövlət daxili bazarda aqrar məhsulların qiymətlərinə də

təsir göstərə bilir. SYX-də aqrar məhsulların idxal həcmi və strukturu ilə bağlı zəruri informasiyaların

toplanması məsələləri xüsusilə diqqətdə saxlanılb. Belə ki, ərzaq məhsullarının istehsalı, idxalı,

ehtiyatları və ticarət axınları üzrə vahid elektron informasiya portalının yaradılması ərzaq

təhlükəsizliyinin dayanıqlılığı və əhalinin ərzağa əlyetərliyi ilə bağlı məlumat və monitorinq sisteminin

qurulması prioritetinin həyata keçirilməsində nəzərdə tutulan tədbirlərdən biridir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal potensialının dəyər zənciri üzrə artırılması strateji

hədəfinə daxil olan prioritetlər sırasında həm daxili, həm də xarici bazarlarda rəqabətqabiliyyətli kənd

təsərrüfatı və emal sənayesi məhsulları üzrə istehsal potensialının gücləndirilməsi xüsusi yer tutur. Bu

prioritetin də həyata keçirilməsində idxalla bağlı informasiyaların təhlili vacibdir. Məhz belə təhlil

əsasında daxili bazarın qorunması üçün idxal rüsumlarının səviyyəsi müəyyənləşdirilir. Qeyd edək ki,

aqrar məhsullar üzrə daxili bazarın qorunması ilə istehlakçıların hüquqları arasındakı ziddiyyətin həlli

də aqrar sektorda liberallaşmanın optimal səviyyəsinin müəyyən edilməsi ilə bağlıdır. Belə ki, idxal

edilən aqrar məhsulların heç bir gömrük rüsumu olmadan və ya kişik rüsumla ölkəyə daxil olması hələ

oturuşmamış və istehsal potensialı yüksək olmayan yerli aqrar müəssisələrin gəlirlərinə və gələcəkdə

davamlı inkişafına mənfi təsir edə bilər. Digər tərəfdən, yüksək rüsumlar ölkəyə yüksək keyfiyyətli və

daha ucuz aqrar məhsulların daxil olmasını əngəlləyərək, istehlakçıların hüquqlarını məhdudlaşdıra

bilər. Ona görə də idxal rüsumları elə həddə və elə mallar üçün olmalıdır ki, həm daxili istehsalçıların

fəaliyyəti mənfəətli, həm də istehlakçıların hüquqları qorunmuş olsun. Qeyd edək ki, Azərbaycana idxal

olunan malların strukturunda aqrar məhsulların həcmi mühüm çəkiyə malikdir və digər mallardan fərqli

olaraq, daha sabit və həcmcə artan dinamikaya malikdir. Məsələn, 2000-ci ildə idxal edilən aqrar

məhsulların həcmi 197 milyon manat (1999-cu ilin qiymətləri ilə) olduğu halda, 2017-ci ildə eyni

malların idxal dəyəri (1999-cu il qiymətləri ilə) və idxal həcmi artaraq 409 milyon manat olub. Şübhəsiz

ki, bu mallara idxal rüsumlarının artırılması daxili istehsalı müəyyən qədər artıra bilər, lakin idxal

rüsumlarının belə artımı eyni zamanda istehlakçıların xərclərini də artırmış olur. Daxili bazarda

31

istehlakçı xərclərinin artımı heç də daxili istehsalçıların gəlirlərinin artması ilə dövlətin idxaldan

qazancının cəmi ilə kompensasiya edilmir və müəyyən hissə istehsalın səmərəsinin azalması hesabına

itirilmiş olur (deadwight loss).

SYX-dən aqrar məhsulların ixracının genişləndirilməsinə dövlətin hərtərəfli dəstəyi xüsusi yer

tutur. Bütün ölkələrdə olduğu kimi, ixracın genişləndirilməsi ölkəyə əlavə valyutanın daxil olması ilə


2020-ci il. № 3(12) -səh.26-34 2020, № 3(12), pp. 26-34


yanaşı, həm də məşğulluğun təmin edilməsi üçün mühüm şərtdir. Hazırda Azərbaycanda karbohidrogen

ehtiyatlarının ixracından gələn gəlirlər ölkənin əsas valyuta mənbəyidir. Lakin qeyri-

neft sektoru kimi aqrar sektorun inkişaf etdirilməsi də əlavə, həmçinin davamlı valyuta gəlirlərinin

təmin edilməsinə imkan verə bilər. Belə ki, Azərbaycanın aqrar sektorunun məhsul potensialı üçün

Rusiya meyvə-tərəvəz bazarı praktiki olaraq, qeyri-məhdud hesab edilə bilər. Azərbaycanda

yetişdirilməsi ucuz başa gələn və məhsuldar olan meyvə və tərəvəz növlərindən pomidor, xurma, nar,

alma, gilas, şaftalı, yaşıl çay yarpağı, günəbaxan yağı, şəkər və şəkər məhsulları və günəbaxan tumu

kimi məhsulların ixracının artırılması üçün böyük imkanlar mövcuddur. Azərbaycanda əhalinin ənənəvi

məşğul olduğu aqrar sahələr kimi üzümçülüyün, pambıqçılıq, tütünçülüyün, baramaçılığın yenidən

genişləndirilməsi və müasir aqrar texnoloji imkanlardan istifadə etməklə məhsuldarlığın artırılması da

SYX-də nəzərdə tutulur.

Aqrar məhsulların ixrac potensialının artırılması məqsədilə dövlətin aqrar sektora müdaxiləsinin

mahiyyətində əsasən istehsal potensialının artırılmasını nəzərdə tutan tədbirlər dayanır. Bu tədbirlərin

əksəriyyəti dövlətin bu və ya digər məhsulların yetişdirilməsi prosesinə birbaşa dəstəyini nəzərdə tutur.

Məsələn, təzə kartof istehsalının artırılmasının dəstəklənməsi, örtülü torpaqlarda, o cümlədən

istixanalarda faraş tərəvəz istehsalının artırılmasının dəstəklənməsi, regionlarda kiçik və ortaölçülü

meyvə-tərəvəz emalı müəssisələri şəbəkəsinin genişləndirilməsinin stimullaşdırılması, qurudulmuş və

dondurulmuş meyvə-tərəvəz məhsulları istehsalının artırılmasının dəstəklənməsi kimi tədbirlər dövlət

tərəfindən müəyyən həcmdə subsidiyaların, yaxud güzəştli kreditlərin ayrılmasını zəruri edəcək.

İstehsalın, həmçinin ixrac potensialının artırılması üçün nəzərdə tutulan bəzi tədbirlər dövlətin

aqrar sektora birbaşa müdaxiləsini nəzərdə tutmur və yalnız təşviq xarakterlidir. Məsələn, intensiv

üsulla salınan meyvə bağlarının və üzüm plantasiyalarının genişləndirilməsinin təşviqi, pambıq, tütün

və barama istehsalının artırılmasının təşviqi, ixracda ənənəvi olmayan və son dövrdə ixracına başlanılan

məhsullar, eləcə də ixrac potensiallı hesab edilən digər məhsullar üzrə ixrac imkanlarının

dəyərləndirilməsi dövlətin aqrar sektorun bu sahələrinin də rəqabətliliyinin gücləndirilməsində maraqlı

olduğunu göstərir. Qeyd edək ki, istehsal və ixrac potensialının artırılması uzun müddət üçün 440

milyon manatdan artıq investisiya qoyuluşunu tələb edir.

Azərbaycanın xarici ticarət fəaliyyətində mal strukturunun təhlili deməyə əsas verir ki, son 20

ildə idxal olunan mallar arasında aqrar məhsullar mühüm çəkiyə malikdir. Digər idxal mallarından

fərqli olaraq, aqrar malların idxal həcmi hətta 2015-ci il devalvasiyasından sonra da yüksək çəkisini

saxlayıb. Bu o deməkdir ki, idxal olunan məcmu aqrar məhsullara Azərbaycan istehlakçılarının tələbi

yüksək elastikli deyil. Bu o deməkdir ki, Azərbaycana digər məhsulların, xüsusilə, karbohidrogen

ehtiyatlarının ixracından daxil olan valyutanın mühüm hissəsi aqrar məhsulların idxalına sərf edilir. Elə

bu səbəbdən də SYX-də idxal aqrar məhsullarının mühüm hissəsinin daxili istehsalının

genişləndirilməsi nəzərdə tutulur. Bu, ilk növbədə ölkədə davamlı ərzaq təhlükəsizliyinin təmin

edilməsi üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. İdxal olunan aqrar mallar arasında 1)buğda, 2)kərə yağı və

digər süd yağları və pastaları; 3) təzə meyvə; 4)bitki yağları; 5)xam şəkər və şəkər; 6) şokalad və şokalad

məhsulları və sair təşkil edir. Bu məhsullardan ən azı biri üzrə - bitki yağları üzrə idxalın davamlı olaraq

kəskin azaldılması mümkündür. Buna Abşeron ərazisində zeytun bağlarının genişləndirilməsi hesabına

nail olmaq mümkündür. İdxal olunan digər kənd təsərrüfatı məhsulları və ya aqrar emal məhsullarının

ayrı-ayrılıqda həcmi ümumi idxalda az olsa da bütövlükdə yüksəkdir. Bu mallar arasında elələri var ki,

32

onların ölkə daxilində istehsalının genişləndirilməsi nəinki mümkündür, hətta idxalı tamamilə

dayandırmaq potensialı mövcuddur. Məsələn, meyvə-tərəvəz konservləri və şirələri, çay, təzə və

dondurulmuş balıq, quş əti və onun əlavə məhsulları və sair kimi aqrar emal məhsullarının idxalını

daxili istehsalla əvəzləmək mümkündür. İdxalı əvəz etmək potensialı olan kənd təsərrüfatı və emal

sənayesi məhsulları istehsalının artırılmasının təşviqi məsələləri də SYX-də prioritet kimi qoyulub. Bu


2020-ci il. № 3(12) -səh.26-34 2020, № 3(12), pp. 26-34


prioritetin həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulan tədbirlər nəinki ərzaq məhsullarının idxalının

azaldılmasını, hətta kənd təsərrüfatı məhsullarının emalını nəzərdə tutan sənaye mallarının da idxalının

azaldılması tədbirlərini əhatə edir. Məsələn, pambıq, barama, yun, gön-dəri xammalı məhsullarının

emalı sənayesinin inkişaf etdirilməsi belə tədbirlərdəndir.

Şəkil 1.Əsas malların idxalında aqrar

məhsulların pay dinamikası

Şəkil 2. Əsas aqrar malların idxal dinamikası

Ölkəyə idxal olunan aqrar məhsullarının müəyyən hissəsinin daxili istehsal hesabına

əvəzlənməsi siyasəti dövlətin aqrar sektora, müəyyən hallarda isə emal sənayesinə müdaxiləsi ilə

müşaiyyət oluna bilər. Belə müdaxilələrin də mahiyyətində bəzi hallarda birbaşa maliyyə, vergi

mexanizmlərinin tətbiqi, xüsusilə, gömrük tariflərinin artırılması dayana bilər. Belə tədbirlər arasında

daxili istehsalın genişləndirilməsi və yerli mallara tələbin artırılması mexanizmlərindən də istifadə edilə

bilər. Yerli ərzaq malların keyfiyyətinin idxal mallarının keyfiyyətindən yüksək olamsının təbliği və

müəyyən hallarda yerli mal istehsalçılarına əlavə subsidiyaların verilməsi ilə istehsalın

genişləndirilməsinin stimullaşdırılması da mükündür. Əlbəttə belə tədbirlər aqrar sektorun

liberallaşması ideyasına əks tədbirdir və müəyyən həddən çox olduğu hallarda rəqabətliliyi azalda bilər.

Lakin ət və ət məhsullarının, bal, bitki və kərə yağlarının keyfiyyətinə qoyulan tələblərin

sərtləşdirilməsi yerli məhsullara olan tələbin həcmini artıra bilər. Belə tələbləri aqrar sektora dövlət

müdaxiləsinin nə liberallaşma, nə də dirijizm istiqamətində tətbiqi hesab etmək olmaz. Bu,

istehlakçıların birbaşa sağlamlığına təsir göstərdiyindən modelyaradıcı müdaxilə də hesab edilə bilməz.

Keyfiyyətin yüksəldilməsi istiqamətində tədbirlər mahiyyət etibarı ilə iki qütblü deyil və həm

istehsalçıların, həm də istehlakçıların marağına xidmət edir.

SYX-nin aqrar məhsullar üzrə idxalın əvəz edilməsi tədbirləri nəticəsində orta müddət üçün

intensiv ferma modeli hesabına iribuynuzlu heyvanların baş sayının 10 faiz azaldılması, südün

məhsuldarlığının 50 faiz yüksəldilməsi, ət istehsalının 20 faiz, süd istehsalının 30 faiz artırılması,

həmçinin ət və süd məhsullarının emalı sənayesində məhsul istehsalının 25 faiz artırılması çay

plantasiyalarının 2 dəfə genişləndirilməsi, tütün məmulatlarının idxalının 50 faiz azaldılması, pambıq

istehsalının, eləcə də emalı sahəsində istehsal həcminin ən azı 4 dəfə artırılması nəzərdə tutulub.

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,00

200,00

400,00

600,00

800,00

1 000,00

1 200,00

1 400,00

19

94

19

96

19

98

20

00

20

02

20

04

20

06

20

08

20

10

20

12

20

14

20

16

20

18

33

Keçmiş SSRİ-də mövcud olan kollektiv təsərrüfatların, o cümlədən, kolxoz tipində

kooperasiyaların, aqrar-sənaye komplekslərinin, həmçinin fermerlərarası birliklərin yaradılmasının

zəruriliyi Azərbaycan iqtisadçıları tərəfindən vaxtaşırı gündəmə gəlir. Kollektiv aqrar təsərrüfatlarda

səmərəliliyin daha yüksək olmasını, əmək bölgüsünün daha səmərəli təşkilini, maliyyənin idarəedilməsi

və investisiya imkanlarının genişlənməsini, həmçinin digər üstünlükləri nəzərə alaraq, ölkəmizdə

kollektiv aqrar təsərrüfatların inkişaf etdirilməsi dövlət tərəfindən də dəstəklənir. SYX çərçivəsində


2020-ci il. № 3(12) -səh.26-34 2020, № 3(12), pp. 26-34


nəzərdə tutulan müvafiq tədbirlər, həmçinin Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı

kooperasiyasının inkişafına dair 2017-2022-ci illər üçün Dövlət Proqramı bu sahədə dövlət siyasətinin

tərkib hissəsidir. Lakin bu sahəni öyrənən bütün tədqiqatçılar keçən əsrin otuzuncu illərində olduğundan

fərqli olaraq, fərdi təsərrüfatların məcburən kollektivləşdirilməsinin yol verilməz olduğu

qənaətindədirlər. Azərbaycan dövlətinin kollektiv aqrar təsərrüfatların yaradılması ilə bağlı əsas siyasəti

ondan ibarətdir ki, belə təsərrüfatların yaradılması zamanı fermer təsərrüfatlarına, fərdi sahibkarlara,

torpaq mülkiyyətçilərinə heç bir formada təzyiq edilməməlidir.

Yalnız müxtəlif təşviqedici və stimullaşdırıcı mexanizmlər vasitəsilə, həmçinin fiskal

güzəştlərin və yardımların həyata keçirilməsi ilə kollektiv aqrar təsərrüfatların yaradılması həyata

keçirilə bilər. Görüləsi tədbirlər arasında kənd təsərrüfatı sahəsində kooperasiyanın inkişaf etdirilməsi

üçün normativ hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı sahəsində kooperasiyanın inkişaf

etdirilməsi üçün stimullaşdırıcı tədbirlərin müəyyən olunması və tətbiqi imkanlarının araşdırılması və

kənd təsərrüfatı sahəsində kooperasiyanın inkişaf etdirilməsi istiqamətində məlumatlandırma işlərinin

aparılması və informasiya məsləhət xidmətlərinin göstərilməsi tədbirləri xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

NƏTİCƏ

SYX-də nəzərdə tutulan bu tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində orta və uzun müddətli

dövrdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları arasında təşkilatlanma və müxtəlif istiqamətlərdə

əməkdaşlıq güclənəcək, iri təsərrüfatların yaradılması prosesi sürətlənəcək, kooperativlərin,

assosiasiyaların, birliklərin yaradılması geniş vüsət alacaq, məhsul istehsalında bu tipli təsərrüfatların

xüsusi çəkisi 30 faiz artacaqdır.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 1. “Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və

emalına dair Strateji Yol Xəritəsi” https://president.az/articles/22110

2. Food and Agricultural Organization. http://www.fao.org/home/en/

3. World Trade Organization. https://www.wto.org/

4. Gülalıyev M.G.,Abasova S.A. Dövlətin iqtisadiyyata müdaxilələri: iqtisadi

sistem və iqtisadi model/ İS(S)İ-2015:iqtisadiyyatın liberallıq potensialı. N.Müzəffərlilnin

redaktəsi ilə. Bakı 2017

Ф.М.Гасанзаде

докторант, Азербайджанский Научно-Исследовательский Институт

Экономики и Организации Сельского Хозяйства

Приоритетные направления государственного регулирования в Азерюайджане и

Стратегическая Дорожная Карта

https://president.az/articles/22110

http://www.fao.org/home/en/

https://www.wto.org/

34

Резюме

В статье исследуются стратегические приоритетные направления экономики и

перспективное развитие аграрного сектора и обосновываются соответствия основным

задачам и приоритетам Стратегической Дорожной Карте. Автор приходит к таким

заключениям, что с выполнением задач, предназначенных СДК будет расширяться кооперация

и сотрудничества между производителями сельско-хозяцственных товаров.


2020-ci il. № 3(12) -səh.26-34 2020, № 3(12), pp. 26-34


Ключевые слова: Стратегическая Дорожная Карта, аграрный сектор, либерализация,

государственное регулирование

F.М.Hasanzade

Candidate for degree of the Azerbaijan Scientific-Research Institute for

Economy and Organizing of Agriculture

Priority areas of state regulation in Azerbaijan and the Strategic Road Map

Abstract

The article examines the strategic priority areas of the economy and the prospective development

of the agricultural sector and substantiates the compliance with the main objectives and priorities of

the Strategic Road Map. The author comes to such conclusions that with the fulfillment of the tasks

intended by Strategic Road Map, cooperation between producers of agricultural goods will expand.

Keywords: Strategic Roadmap, agricultural sector, liberalization, government regulation

35


2020-ci il. № 3(12) -səh.35-42 2020, № 3(12), pp. 35-42

Е.М.Поплыко E.M.Poplyko

Е.М.Поплыко

диссертант, Научно-исследовательский Институт Экономических Реформ

ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ ДОХОДОВ ОТ НЕФТИ И ГАЗА НА СОВОКУПНЫЙ

ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ

Резюме

Статья посвящена оценке влияния доходов нефти и газа на экономический рост в

Азербайджане. Как показателя дохода от нефти и газа были взяты два индикатора: рента от

природных ресурсов и рента от нефти. Используя методы ОLS и коинтеграция, автор

приходит к такому результату, что в долгосрочной перспективе объем ВВП страны

положительно зависит от ренты от природных ресурсов и нефтяной ренты.

Ключевые слова: рента от нефти, рента от природных ресурсов, коинтеграция,

стационарность

ВВЕДЕНИЕ

Основным источником противоречивых мнений о влиянии нефтяной отрасли на экономику

в целом является неэффективное использование доходов. Приток доходов от нефти и газа в

страну означает создание определенного уровня финансовых возможностей, которые могут

служить для решения некоторых проблем, особенно социальных. Используя эти доходы, страна

может развивать экономическую и социальную инфраструктуру, развивать науку и технологии,

привлекая высококвалифицированные кадры в страну, и расширять деятельность в направлении

повышения благосостояния населения в других областях. Во всех случаях дополнительный

доход от природных ресурсов создает новые экономические возможности.

Сравнительный анализ уровня развития стран-экспортеров нефти со странами, не

имеющими запасов нефти и газа, свидетельствует о том, что наличие доходов от нефти

недостаточно для устойчивого социально-экономического развития. Зависимость экономики

страны от доходов от нефти и газа создает серьезные проблемы для самостоятельного развития

других секторов экономики. В некоторых странах негативное влияние высоких доходов от нефти

и газа на развитие других секторов привлекло внимание экономистов. Это явление, известное в

экономической литературе как «голландский синдром», изучается на примере разных стран.

ОБЗОР ЛИТЕРАТУРЫ

Взаимосвязь между добычей и экспортом нефти, и макроэкономическими показателями в

случае Алжира была изучена Хейдариан и Грин (1989) [1]. Эта же проблема была рассмотрен

Аль-Мониф (2006) [2] на примере арабских стран-экспортеров нефти. В этом исследовании

учитываются как прямые, так и косвенные влияния нефтяного сектора на экономику. Влияние

36

доходов от нефти и газа на экономику Ирана отражено в исследовании Дрегера и Рахмани (2014)

[3]. В их работе рассматривается влияние доходов от нефти и газа на экономику с

использованием панельного анализа, на примере Ирана и других стран Персидского залива.

Халид и Азрай (2014) [4] изучили ту же проблему на примере экономики Судана. В исследовании

рассматривается зависимость суданской экономики от доходов от нефти в период с 2000 по 2012

год. Олайунгбо и Адедиран (2017) [5] изучили влияние нефтяных доходов и институционального

качества на экономический рост между 1984 и 2014 годами на примере Нигерии. При


2020-ci il. № 3(12) -səh.35-42 2020, № 3(12), pp. 35-42

Е. М. Поплыко E. M. Poplyko

исследовании был определен баланс между долгосрочными доходами от нефти,

институциональным качеством и экономическим ростом с использованием метода ARDL.

Влияние нефтяного сектора в Нигерии на экономику также было изучено Идоу (2016) [6]. В

исследовании, охватывающем 1981–2015 годы, приводится сравнительный анализ воздействия

экспорта нефти и ненефтяной продукции на экономику Нигерии.

МЕТОДОЛОГИЯ

Основная цель исследования – изучение причинно-следственной связи между

показателями доходов от добычи нефти и газа в Азербайджане, в том числе 1) 𝑇𝑁𝑅𝑅𝑆𝑡 (доля

природно-ресурсной ренты в ВВП в %); 2) 𝑇𝑁𝑅𝑅𝑡 (объем природно-ресурсной ренты в текущих

долл. США); 3) 𝑂İ𝐿𝑅𝑆𝑡 (доля нефтяной ренты в ВВП в %); 4) 𝑂İ𝐿𝑅𝑡 (объем нефтяной ренты в

текущих долл. США) и 1) совокупным производством (GDP𝑡); 2) экономическим ростом

(ΔGDP𝑡və ya ΔGDP𝑡

GDP𝑡∗100%). Поэтому мы принимаем следующие гипотезы:

1. H0: Между показателями 1) 𝑇𝑁𝑅𝑅𝑆𝑡; 2) 𝑇𝑁𝑅𝑅𝑡; 3) 𝑂İ𝐿𝑅𝑆𝑡; 4) 𝑂İ𝐿𝑅𝑡 и

объемом 1) GDP𝑡 2) ΔGDP𝑡 и 3)ΔGDP𝑡

GDP𝑡∗100% не существует причинно-следственная связь;

2. H1: Между показателями 1) 𝑇𝑁𝑅𝑅𝑆𝑡; 2) 𝑇𝑁𝑅𝑅𝑡; 3) 𝑂İ𝐿𝑅𝑆𝑡; 4) 𝑂İ𝐿𝑅𝑡 и

объемом 1) GDP𝑡 2) ΔGDP𝑡 и 3)ΔGDP𝑡

GDP𝑡∗100% существует причинно-следственная связь.

𝐘𝒊𝒕 = 𝒂𝒊𝟎 + 𝒂𝒊𝟏 ∗ 𝑿𝒊𝒕 +𝜺𝒊𝒕 (1)

Где, Y𝑖𝑡 – может быть показателем 1) GDP𝑡, 𝑋𝑖𝑡 – может быть одним из показателей 1)

𝑇𝑁𝑅𝑅𝑆𝑡; 2) 𝑇𝑁𝑅𝑅𝑡; 3) 𝑂İ𝐿𝑅𝑆𝑡; 4) 𝑂İ𝐿𝑅𝑡. Также,

𝚫𝐘𝒊𝒕 = 𝒂𝒊𝟎 + 𝒂𝒊𝟏 ∗ 𝜟𝑿𝒊𝒕 +𝜼𝒊𝒕 (2)

Где, ΔY𝑖𝑡 – может быть одним из показателей 2) ΔGDP𝑡 и 3)ΔGDP𝑡

GDP𝑡∗ 100%, 𝛥𝑋𝑖𝑡 – может

быть одним из показателей 1) 𝛥𝑇𝑁𝑅𝑅𝑆𝑡; 2) 𝛥𝑇𝑁𝑅𝑅𝑡; 3) 𝛥𝑂İ𝐿𝑅𝑆𝑡; 4) 𝛥𝑂İ𝐿𝑅𝑡 Мы будем использовать оба уравнения регрессии (1) и (2), поскольку уравнение (1)

позволяет нам определить влияние добычи нефти и газа на ВВП, а уравнение (2) – влияние

колебания этих доходов на экономический рост. Однако будут использоваться необходимые

тесты для определения достоверности таких регрессионных отношений. Для того, чтобы

убедиться, что регрессионная связь между показателями в уравнении регрессии (1) или (2)

является «настоящей», при характеризации этих показателей с помощью расширенного теста

Дики-Фуллера (тест ADF) и теста Йохансена мы проверим соответственно стационарность

временных рядов, наличие коинтеграции между ними. Таким образом, алгоритм выполнения

исследования будет состоять из следующих этапов:

37

1. Стационарность временных рядов зависимых и независимых показателей,

привлеченных к исследованию, следует проверять с помощью расширенного теста Дики-

Фуллера (ADF). Тест ADF будет выполняться для всех трех моделей, т. е. а) без

«пересечения» и «тренда», т.е. 𝛥𝑦𝑡 = 𝛾 ∗ 𝑦𝑡−1 + 𝜈𝑡; б) с наличием «пересечения», но без

«тренда», т.е. 𝛥𝑦𝑡 = 𝛼 + 𝛾 ∗ 𝑦𝑡−1 + 𝜈𝑡; c) с наличием «пересечения» и «тренда», т.е.

𝛥𝑦𝑡 = 𝛼 + 𝜆 ∗ 𝑡 + 𝛾 ∗ 𝑦𝑡−1 + 𝜈𝑡 . 2. Определение и анализ двойной регрессионной связи между зависимыми и

независимыми показателями со стационарными временными рядами;


2020-ci il. № 3(12) -səh.35-42 2020, № 3(12), pp. 35-42


3. Чтобы предотвратить «ложную» двойную регрессионную связь между

нестационарными независимыми или зависимыми переменными, мы определим,

существует ли отношение коинтеграции между ними, с помощью теста Йохансена;

4. Будет проанализирована двойная регрессионная связь между

нестационарными, но коинтегрированными временными рядами;

5. Если нет связи коинтеграции между нестационарными временными

рядами, то стационарность временных рядов, которые характеризуют вариацию

первого порядка нестационарных значений, будет проверяться с помощью расширенного

теста Дики-Фуллера (ADF). В этом случае также тест ADF будет выполнен для всех

трех моделей.

6. Основываясь на двойной регрессионной связи только между

стационарными временными рядами или коинтегрированными временными рядами,

причинно-следственная связь между ними будет определяться с помощью теста

Грейнджера;

7. Полученные результаты будут сравниваться с результатами,

полученными в других странах, и будет подведен итог.

ДАННЫЕ

Данные, использованные в исследовании по ключевым показателям, были получены из

двух источников – базы данных Всемирного банка (WB, 2020) и официальной базы данных

Госкомстата Азербайджанской Республики (SSCRA, 2020). Следует отметить, что поскольку

данные SSCRA (2020) выражены в основном в национальной валюте (азербайджанских

манатах), при расчетах эти данные были выражены в долларах США по соответствующему

обменному курсу. Следует отметить, что в базе данных Всемирного банка «общая рента от

природных ресурсов» означает ренту, возникающую за счет добычи основных природных

ресурсов, добываемых на территории страны, таких как нефть, газ, уголь и другие. В

Азербайджане в основном это добыча нефти и газа. Конечно, определенный доход также

приносят месторождения золота и железорудные месторождения в Азербайджане. Поэтому при

расчетах мы будем использовать два показателя: 1) общая рента от природных ресурсов; 2)

нефтяная рента. В этом случае под рентой понимается сумма, остающаяся после вычета общих

производственных затрат из общего дохода от реализации природных ресурсов на мировом

рынке.

Эконометрическая оценка влияния добычи нефти и газа на экономический рост в

Азербайджане

Экономика Азербайджана сильно зависит от доходов от нефти и газа. Несомненно, эти

доходы, помимо увеличения ВВП, оказывают значительное влияние на развитие других видов

экономической деятельности, особенно не связанных с добычей нефти и газа. Такие эффекты

можно почувствовать даже в сфере услуг, например, в туризме и образовании. Полезность

38

образования по специальностям, связанным с добычей нефти и газа, растет по сравнению с

другими специальностями.

Социально-экономическое влияние доходов от нефти и газа основано на влиянии таких

доходов на ВВП и экономический рост. Именно перевод в бюджет и перераспределение с

помощью бюджета таких доходов влияет на доходы домохозяйств, реализацию социальных

программ, объем расходов на образование и здравоохранение и так далее. Поэтому сначала мы

проанализируем причинно-следственную связь между доходами от нефти и газа, и ВВП и

экономическим ростом.

Сначала, на основе уравнения регрессии (3), давайте рассмотрим регрессионную связь

между GDP𝑡 и TNRRS𝑡, TNRR𝑡 , OİLRS𝑡, OİLR𝑡


2020-ci il. № 3(12) -səh.35-42 2020, № 3(12), pp. 35-42


{

𝐆𝐃𝐏𝒕 = 𝒂𝟎𝟏 + 𝒂𝟏𝟏 ∗ 𝐓𝐍𝐑𝐑𝐒𝒕 + 𝜺𝒕𝐆𝐃𝐏𝒕 = 𝒂𝟎𝟐 + 𝒂𝟏𝟐 ∗ 𝐓𝐍𝐑𝐑𝒕 + 𝝂𝒕𝐆𝐃𝐏𝒕 = 𝒂𝟎𝟑 + 𝒂𝟏𝟑 ∗ 𝐎İ𝐋𝐑𝐒𝒕 + 𝜼𝒕𝐆𝐃𝐏𝒕 = 𝒂𝟎𝟒 + 𝒂𝟏𝟒 ∗ 𝐎İ𝐋𝐑𝒕 + 𝜹𝒕

(4)

Анализ регрессионной связи между ВВП и доли ренты от природных ресурсов и нефтяной

ренты в ВВП, объемом в текущих долл. США ренты от природных ресурсов и нефтяной ренты

позволяет сказать, что GDP𝑡 не имеет существенной регрессионной связи с первыми двумя

показателями. Однако такая сильная регрессионная связь существует с двумя другими

показателями, то есть с показателем ренты от природных ресурсов, а также от нефти в текущих

долларах США. Согласно таблице 1, чтобы подтвердить, что такая регрессионная связь между

GDP𝑡 и, TNRR𝑡 и OİLR𝑡 является «истинной», мы должны проверить, являются ли временные

ряды, характеризующие эти показатели, стационарными или коинтегрированными. Такая

регрессионная связь между GDP𝑡 и, TNRR𝑡 и OİLR𝑡 может считаться «истинной» только в том

случае, если временные ряды этих показателей являются стационарными или

интегрированными.

Таблица 1

Регрессионная зависимость объема ВВП от доходов от добычи нефти и газа

TNRRS𝑡 TNRR𝑡 OİLRS𝑡 OİLR𝑡 𝑅2 0.135602 0.878507 0.124156 0.861529

Количество

наблюдений

28 28 28 28

F-значимость 0.053845 0.0000 0.065918 0.0000

𝑎0𝑖

Коэффициент 2.94E+09 3.89E+09 5.64E+09 4.24E+09

Стандартная ошибка 1.2E+10 2.32E+09 1.13E+10 2.47E+09

t-статистика 0.243831 1.67221 0.499777 1.714848

p-значение 0.809276 0.106476 0.621436 0.09827

𝑎1𝑖

Коэффициент 9.32E+08 3.053726 9.28E+08 3.38086

Стандартная ошибка 4.62E+08 0.222713 4.83E+08 0.265819

t-статистика 2.019586 13.71147 1.919808 12.71868

p-значение 0.053845 0.0000 0.065918 0.0000

Примечание: рассчитано автором с использованием программного пакета EXEL.

39

Таблица 2

Результаты стационарности временных рядов некоторых показателей

R-

квадрат

Коэффици-

ент

Стандарт-

ная

ошибка

t-

статистика

Вероят-

ность

Односто-

роннее р-

значение

МАкКин

нона

Для модели без «пересечения» и «тренда» (𝜟𝒚𝒕 = 𝜷 ∗ 𝒚𝒕−𝟏 + 𝜸 ∗ 𝜟𝒚𝒕−𝟏 + 𝝂𝒕) GDP (t) GDP (t-

1)

𝜟 GDP

(t-1)

TNRR(t) TNRR(t-

1)

0.011163 -0.042837 0.064415 -0.665008 0.5119 0.4196

𝜟 TNRR(t-

1)

OILR(t) OILR(t-

1)

-0.046932 0.066081 -0.710222 0.4839 0.3996

𝜟 OILR(t-

1)

Для модели с «пересечением», но без «тренда» (𝜟𝒚𝒕 = 𝜶 + 𝜷 ∗ 𝒚𝒕−𝟏 + 𝜸 ∗ 𝜟𝒚𝒕−𝟏 + 𝝂𝒕 ) GDP (t) GDP (t-1)

𝜟 GDP (t-

1)

𝜶

TNRR(t) 0.058356 TNRR(t-1) -0.107152 0.086086 -1.244710 0.2248 0.6397

𝜟 TNRR(t-1)

𝜶 1.01E+09 9.04E+08 1.119341 0.2736

OILR(t) 0.061566 OILR(t-1) -0.112816 0.088091 -1.280671 0.2121 0.6235

𝜟 OILR(t-

1)

𝜶 9.28E+08 8.25E+08 1.123783 0.2718

Для модели с «пересечением» и «трендом» (𝜟𝒚𝒕 = 𝜶 + 𝝀 ∗ 𝒕 + 𝜷 ∗ 𝒚𝒕−𝟏 + 𝜸 ∗ 𝜟𝒚𝒕−𝟏 + 𝝂𝒕) GDP (t) GDP (t-1)

𝜟 GDP (t-

1)

𝜶 Trend

(1990)

TNRR(t) 0.086722 TNRR(t-1) -0.195776 0.134251 -1.458281 0.1577 0

.

8

1

8

9

𝜟 TNRR(t-1)

𝜶 3883318. 1.48E+09 0.002626 0.9979

Trend

(1990)

1.16E+08 1.35E+08 0.863386 0.3965

0.173673 -0.013916 0.036735 -0.378815 0.7079 0.5386

0.461791 0.180479 2.558701 0.0167

0.225408 -0.062358 0.052163 -1.195447 0.2431 0.6620

0.459410 0.178208 2.577943 0.0162

2.45E+09 1.89E+09 1.292179 0.2081

0.334279 -0.214366 0.091231 -2.349710 0.0273 0.3958

0.523570 0.171699 3.049353 0.0055

-2.17E+09 2.94E+09 -0.738849 0.4672

5.55E+08 2.80E+08 1.981143 0.0591

40

OILR(t) 0.087631 OILR(t-1) -0.198443 0.136207 -1.456923 0.1581 0

.

8

1

9

4

𝜟 OILR(t-

1)

𝜶 43796009 1.35E+09 0.032382 0.9744

Trend

(1990)

1.01E+08 1.22E+08 0.828044 0.4158

Примечание: рассчитано автором на основе программного пакета Е-Views.


2020-ci il. № 3(12) -səh.35-42 2020, № 3(12), pp. 35-42


Проверка стационарности временных рядов GDP𝑡 и, TNRR𝑡 и OİLR𝑡 с помощью

расширенного теста Дики-Фуллера (ADF).

Тест ADF выполняется для всех трех моделей, т. е. а) без «пересечения» и «тренда», т. е.

Δyt = γ ∗ yt−1 + νt; б) при наличии «пересечения», но без «тренда», т.е. Δyt = α + γ ∗ yt−1 + νt; c) при наличии «пересечения» и «тренда», т. е. Δyt = α + λ ∗ t + γ ∗ yt−1 + νt. Где, yt – является

временными рядами GDP𝑡, TNRR𝑡 və OİLR𝑡 . Следует отметить, что максимальная lag=6, для

проверки стационарности между этими показателями. В качестве метода выбран метод

наименьших квадратов (OLS) и используется информационный критерий Шварца. Гипотеза H0

для временных рядов показателей, изучаемых в этих условиях, заключается в том, что они имеют

единый корень. Гипотеза H1 – это отрицание H0, т. е. временной ряд не имеет единого корня и

является стационарным.

Анализ информации в таблице показывает, что существует сильная регрессионная связь

между GDP𝑡 и, TNRR𝑡 и OİLR𝑡. Однако тот факт, что эти временные ряды не являются

стационарными от I (0) степени, вызывает подозрение, что такая регрессионная связь является

«ложной». Отметим, что расчеты проводились для уровня надежности в 95%. Следует отметить,

что тот факт, что временной ряд GDP𝑡 не является стационарным от I (0) степени, не означает,

что регрессионная связь между этими показателями и общей рентой от природных ресурсов

(𝑇𝑁𝑅𝑅𝑡) или от нефти (𝑂İ𝐿𝑅𝑡) является «ложной». Так как, если подтвердится стационарность

остатков 𝜀𝑖𝑡 в регрессионных связах между этими показателями, то эту связь можно

рассматривать как «истинную». Следовательно, нам нужно будет проверить стационарность

остатков 𝜀𝑖𝑡 в каждой двойной регрессионной связи в соответствии с уравнением (3). Если

временной ряд остатков 𝜀𝑖𝑡 является стационарным, то мы можем утверждать, что показатели в

двойной регрессионной связи коинтегрированы.

Поскольку используемая нами регрессионная связь соответствует тождеству 2, то есть

GDP𝑡 = 𝑎02 + 𝑎12 ∗ TNRR𝑡 + 𝜈𝑡 в уравнении (3), в качестве критических значений, мы

используем (-3,96) для надежности на 1%, (-3,37) для надежности на 5%, (-3,07) для надежности

на 10%.

Таблица 3

Результаты ADF теста стационарности остатков 𝜀𝑖𝑡 �̂�𝒊𝒕 = 𝜸 ∗ �̂�𝒕−𝟏 + 𝝂𝒕 𝐺𝐷𝑃𝑡-𝑇𝑁𝑅𝑅𝑡 𝐺𝐷𝑃𝑡-𝑂İ𝐿𝑅𝑡

R-квадрат 0.083396 0.078979

𝛾 -0.200060 -0.193727

Стандартная ошибка 0.126711 0.125926

41

t-статистика -1.578866 - 1.538418

Вероятность 0.1265 0.1360

Односторонняя р-значение

МакКиннона

0.1060 0.1143

Примечание: рассчитано автором с помощью программного пакета eViews.

Согласно результатам ADF теста стационарности остатков 𝜀𝑖𝑡 (таб. 3), можно сказать, что

практически отсутствует коинтеграционная связь между 1) 𝐺𝐷𝑃𝑡-𝑇𝑁𝑅𝑅𝑡; 4) и между CDP𝑡-𝑂İ𝐿𝑅𝑡. Если мы примем во внимание, что критические значения для теста коинтеграции при проверке

стационарности остатков 𝜀𝑖𝑡 с помощью теста ADF должны быть взяты из значений в


2020-ci il. № 3(12) -səh.35-42 2020, № 3(12), pp. 35-42


таблице 5, то временной ряд ни одного из этих остатков не удовлетворяет стационарному

условию в интервалах надежности на 1% и 5%, даже 10%.

Мы также можем проверить, существует ли связь коинтеграции между 𝐺𝐷𝑃𝑡-𝑇𝑁𝑅𝑅𝑡 и

CDP𝑡-𝑂İ𝐿𝑅𝑡 с помощью теста Йохансена для проверки правдивости двойной регрессионной

связи между ними. Гипотеза 𝐻0, принятая при проведении теста Йохансена, указывает на

отсутствие коинтеграции между временными рядами, а гипотеза 𝐻1 указывает на

альтернативный результат, то есть на существование такой коинтеграции.

В таблице 4 проверяется отрицание гипотезы 𝐻0 в столбце, помеченном как «ни один». В

столбце «максимум один» указано, что гипотеза 𝐻0 верна по крайней мере для одного

временного ряда. Мы придаем особое значение существованию коинтеграции между этими

показателями, потому что именно коинтеграция подтверждает существование связи между

исследуемыми показателями на «долгосрочный» период. Однако стационарность еще не

подтверждает наличие связи на «долгосрочный» период, а указывает на наличие связи на

«краткосрочный» период. В нашем исследовании тест Йохансена будет выполнен для случая

«пересечения», но при отсутствии «тренда». Здесь для критических значений p взяты значения,

рассчитанные Маккиннон-Хауг-Мичелисом (1999) [7] для надежности в интервале 0,05.

Таблица 4

Результаты теста Йохансена коинтеграции временного ряда 𝑮𝑫𝑷𝒕 и временных

рядов 𝑻𝑵𝑹𝑹𝒕 и 𝑶İ𝑳𝑹𝒕 Hypothesized

No. of CE(s) 𝐺𝐷𝑃𝑡-𝑇𝑁𝑅𝑅𝑡 𝐺𝐷𝑃𝑡-𝑂İ𝐿𝑅𝑡

Ни один Mak.1 Ни один Mak.1

Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace)

Eigenvalue 0.449299 0.121311 0.438916 0.142341

Trace Statistic 18.87308 3.362444 19.01724 3.992254

0.05

Критическое

значение

15.49471 3.841466 15.49471 3.841466

Вероятность.** 0.0149 0.0667 0.0141 0.0457

Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue)

Eigenvalue 0.449299 0.121311 0.438916 0.142341

Статистика

Макса-Эйгена

15.51064 3.362444 15.02498 3.992254

42

0.05

Критическое

значение

14.26460 3.841466 14.26460 3.841466

Вероятность.** 0.0316 0.0667 0.0378 0.0457

Примечание: рассчитано автором с помощью программного пакета eViews

ЗАКЛЮЧЕНИЕ

Таким образом, принимая во внимание полученные результаты можно сделать заключение

о том, что в долгосрочной перспективе объем ВВП страны положительно зависит от ренты от

природных ресурсов и нефтяной ренты.


2020-ci il. № 3(12) -səh.35-42 2020, № 3(12), pp. 35-42


Список использованной литературы: 1. Jamshid Heidarian and Rodney D. Green, (1989). The impact of oil-export

dependency on a developing country The case of Algeria. ENERGY ECONOMICS October

1989

2. Majid Al-Moneef, (2006). The Contribution of the Oil Sector to Arab Economic

Development. Roundtable

3. Partnership for Arab Development: A Window of Opportunity held at OFID on

May 5, 2006. Vienna, Austria September 2006

4. Dreger, Christian; Rahmani, Teymur (2014): The Impact of Oil Revenues on the

Iranian Economy and the Gulf States, IZA Discussion Papers, No. 8079, Institute for the Study

of Labor (IZA), Bonn

5. Khalid Hassan, Azrai Abdullah, (2014). Effect of Oil Revenue and the Sudan

Economy: Econometric Model for Services Sector GDP. Global Conference on Business &

Social Science-2014, GCBSS-2014, 15th & 16th December, Kuala Lumpur

6. D. Oluseun Olayungbo & Kazeem A. Adediran (2017) Effects of Oil Revenue

and Institutional Quality on Economic Growth with an ARDL Approach, Energy and Policy

Research, 4:1, 44-54, DOI: 10.1080/23815639.2017.1307146

7. Idowu Raheem, (2016). Analysis of the effects of oil and non-oil export on

economic growth in nigeria. 2016. hal-01401103v2

8. James G. Mackinnon, Alfred a. Haug and Leo Michelis, (1999). Numerical

distribution functions of likelihood ratio tests for cointegration. Journal of Applied Econometrics

J. Appl. Econ. 14: 563±577 (1999)

E.M.Poplyko dissertant, İqtisadi İslahatlar Elmi-Tədqiqat İnstitutu

Neft və qaz gəlirlərinin məcmu iqtisadi artıma təsirinin qiymətləndirilməsi

Xülasə

Məqalə neft və qaz gəlirlərinin Azərbaycanda iqtisadi artıma təsirinin qiymətləndirilməsinə həsr

edilmişdir. Neft və qaz gəlirlərinin göstəricisi olaraq iki göstərici, yəni götürülmüşdür, yəni. Cəmi təbii

resur rentası və neft rentası götürülmüşdür. OLS və kointeqrasiya metodlarından istifadə edərək müəllif

elə bir nəticəyə gəlir ki, uzunmüddətli perspektivdə ölkəndə ÜDM həcmi cəmi təbii ehtiyatlar

tentasından neft rentasından asılıdır.

43

Açar sözlər: neft rentası, cəmi təbii ehtiyatlar rentası, OLS metodu, koordinasiya testi

E.M.Poplyko

Candidate for PhD degree of the Scientific-research Institute for Economic Reforms

Assessment of the impact of oil and gas revenues on aggregate economic growth

Abstract

Purpose of the paper is to assess the impacts of oil and gas revenues on economic growth in

Azerbaijan. Two indicators, i.e. total resource rent and oil rent were taken as an indicator of oil and

gas revenues. By using the methods of OLS and cointegration, the author comes to such a result that in

the long term, the volume of the country's GDP positively depends on the rent from natural resources

and oil.

Keywords: oil rent, natural resource rent, cointegration, stationarity, OLS method


2020-ci il. № 3(12) -səh.43-48 2020, № 3(12), pp. 43-48

F.B.Rzayev F.B.Rzaev

UOT: 338

F.B.Rzayev

doktorant, Azərbaycan Texniki Universitetinin

“Sənaye iqtisadiyyatı və menecment” kafedrası

DÖVLƏT-ÖZƏL TƏRƏFDAŞLIĞIN SƏNAYE SEKTORUNDA ROLU

Xülasə

İnnovasiyalı sənaye istehsalının səmərəliliyi dövlət və özəl biznes təmsilçiləri arasında

münasibətlərdən asılıdır. Məqalədə innovasiyalı sənaye istehsalında dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı

layihələrinin səmərəliliyini şərtləndirən amillər xarakterizə olunmuşdur. Bu halda dövlətin, özəl

biznesin və elmi mərkəzlərin oynadığı rola aydınlıq gətirilmişdir. İnnovasiyalı sənaye fəaliyyətində

dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığının resurs təminatı və risk səviyyəsinə münasibət bildirilmişdir. Sahədə

innovasiyalı fəaliyyətdə dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı layihələrinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi

istiqamətləri əsaslandırılmışdır.

Açar sözlər: sənaye, innovasiya, səmərəlilik, layihə, dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı, risk, resurs

GİRİŞ

Sənayedə innovasiyalı fəaliyyət üzrə həyata keçirilən layihələr, böyük ehtimalla idarəetmə

obyektini əsaslı surətdə dəyişdirir və ya təkmilləşdirir. Bu zaman səanye istehsalında və onun nəticəsi

olan məhsulda texniki-iqtisadi xarakteristikalar, əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmalıdır. Həmin müsbət

effekt, başlıca olaraq fundamental və tətbiqi xarakterli elmi biliklərin sənaye istehsalında maddiləşməsi

və kommersiyalaşdırılması hesabına əldə edilir. Sənaye sahələrində innovasiyalı fəaliyyət olduqca

çoxsaylı və kifayət qədər fərqli xarakterə malik amillərin təsiri altında baş verir. Həmin amillərin təsiri

mühitində qarşılıqlı əlaqələrin əsas keyfiyyət və kəmiyyət parametrləri həlledici rola malikdir. Haqqında

danışılan əlaqələr mülkiyyət münasibətlərindən, daha doğrusu mülkiyyət plüralizmi şəraitində baş verən

qarşılılı əlaqələrdən də yan keçmir. Sənaye sahələrində dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığının innovasiyalı

sənaye fəaliyyətində oynadığı rol kifayət qədər araşdırılmadığı üçün bu məsələ üzərində dayanmağı

məqsədəuyğun hesab edirik.

ƏSAS MƏTİN

44

İnnovasiyalı sənaye istehsalında dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı layihələrinin səmərəliliyinin

yüksəldilməsi imkanlarına gəldikdə isə, ilk növbədə onun iqtisadi və institusional, habelə təşkilati

aspektlərinə diqqət verilməlidir. Haqqında danışılan aspektlərdə innovasiyalı sənaye istehsalında

dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı layihələrinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi imkanlarının

gerçəkləşdirilməsi, dayanıqlı inkişaf tələbləri baxımından vahid rakursda yanaşma tələb edir.

Dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı layihəsi çərçivəsində innovasiya layihələri innovasiya

fəaliyyətinin texniki-iqtisadi, hüquqi və təşkilati əsaslandırılmasını əhatə edir. Həmin layihə elmi

ideyanın yeni məhsul, xidmət və ya prosesə (proses innovasiyaları) çevrilməsinin xarakteristikalarını

əks etdirir. Haqqında danışılan xaraktersitikalara, ilk növbədə maliyyə, müddət, avadanlıq, fəaliyyətin

təşkili üsulları və vasitələri və s. aid edilə bilər. Dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı çəraitində innovasiyalı

fəaliyyət dövlətin innovasiyalı biznesdə iştirakının özünəməxsus rejimini formalaşdırır. Belə ki, dövlət-

özəl bölmə tərəfdaşlığı çərçivəsində innovasiya layihələrinin icrasına, dövlət təkcə resurslarla deyil,

habelə xidmət və zəmanətlərlə töhfə verir. Xidmətlər dedikdə, bu halda, ilk növbədə təhsil və


2020-ci il. № 3(12) -səh.43-48 2020, № 3(12), pp. 43-48


informasiya-məsləhət, zəmanətlər dedikdə isə əsasən maliyyə vasitəçiliyi sahəsində özəl bölməyə

təqdim olunan zəmanətlər, məsələn özəl innovasiya fəaliyyəti subyektinin götürdüyü bank kreditlərinə

zəmanət nəzərdə tutulur.

Sənayedə dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı layihələrinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin mühüm

istiqamətlərindən biri həmin tərəgdaşlıq çərçivəsində innovasiyalı inkişafın təşviqidir. Dövlət büdcəsinə

düşən ağırlığı artırmadan innovasiyalı sənaye fəaliyyətinin səmərəli təşviqində dövlət-özəl bölmə

tərəfdaşlığı mühüm imkanlara malikdir. Belə ki, dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı sistemi, innovasiyalı

sənaye fəaliyyətinə vergi, gömrük və digər güzəştlərin tətbiqini də əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşdırır.

Dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı sistemində innovasiya layihələrinin icrasının əsaslandığı metodoloji

prinsiplər, həmin tərəfdaşlığın imkanlarını gerçəkləşdirməyə xidmət etməlidir. Həmin prinsiplərə

münasibətdə tədqiqatçıların müəyyən mənada birmənalı qəbul edilən sistemi formalaşmışdır. Bu

baxımdan aşağıdakı mövqe ilə, zənnimizcə razılaşmaq lazımdır.

Doğrudan da, özəl bölmə təmsilşilərinin innovasiyalı fəaliyyətinin məqsədi ölkənin innovasiya

siyasətinin priopitetlərinə uyğun olmaqla yanaşı, həmin təsərrüfatçılıq subyektləri fəaliyyət seçimində

sərbəst olmalıdır. Qeyd olunan və ilk baxışda bir-birinə zidd kimi görünən bu iki şərtin uzlaşdırılması,

zənnimizcə innovasiyalı sənaye istehsalında dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı layihələrinin səmərəliliyinin

yüksəldilməsi imkanı kimi nəzərdən keçirilməlidir.

Dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı çərçivəsində innovasiya layihələrinin həyata keçirilməsi

prosesində müxtəlif idarəetmə səviyyələri üzrə prioritetlər uzlaşdırılmalıdır. Məsələ ondadır ki, bu

halda şaquli inteqrasiyanın güclənməsi, bu və ya digər dərəcədə inzibati resurslardan istifadəyə rəvac

verə bilər. Belə vəziyyət isə, məlum olduğu kimi sənayedə özəl biznesin təsir, başqa sözlə müdaxilə

sayıldığından heç də arzu olunan hal deyildir. Başqa sözlə, innovasiya sahəsində dövlət-özəl bölmə

tərəfdaşlığına həm makro, həm regional, həm də müəssisə səviyyələrində layihələrin icrasına xidmət

edən təşkilati- hüquqi münasibətlər məcmusu kimi baxılması, zənnimizcə məqbuldur.

İnnovasiyalı sənaye istehsalında dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı layihələrinin əsas məqsədi

yeniliklər hesabına daha yüksək rəqabət qabiliyyətinə malik məhsul və ya xidmət təklif etməkdir. Bu

məqsədə nail olmaq üçün ölkə və sahə səviyyəsində innovasiya fəallığının təhlili aparılmalı, innovasiya

sahəsində dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığının nəzəri-təcrübi əsasları, habelə innovasiyalı inkişafda həmin

tərəfdaşlığıın strategiyası işlənib hazırlanmalı, dövlət-özəl bölmə çərçivəsində innovasiya layihələrinin

maliyyələşdirilməsi mexanizmi qurulmalıdır. Bu baxımdan, o cümlədən qlobal innovasiya fəallığı

indeksini hazırlamaq, həmin indeks üzrə reytinqi hesablamaq üçün aşağıdakı göstəriciləri müəyyən

etmək lazımdır: baza göstəriciləri (makroiqtisadi sabitlik, innovasiya infrastrukturu, təhsil, səhiyyə);

45

səmərəliliyi gücləndirən amilləri xarakterizə edən göstəricilər (bazarın tutumu, istehlak və əmək

bazarının səmərəliliyi, texnoloji hazırlıq, maliyyə bazarının inkişaf səviyəsi, ali təhsil sisteminin

kreativliyi və texnolojiliyini əks etdirən göstəricilər); sənaye sahələrində innovasiyalılıq amillərini

xarakterizə edən göstəricilər (istehsal-texnoloji innovativlik, sənaye sahələrində biznes təcrübəsi,

istehsal və onunla əlaqədar xidmət fəaliyyətinin elmtutumluğu). İnnovasiyalı sənaye istehsalında

dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı layihələrinin səmərəliliyi həlledici dərəcədə tərəfdaş seçimi

meyarlarından, onların əsaslandırma səviyyəsindən asılıdır. Tərəfdaşlıq münasibətləri müsabiqə

əsasında qurulmalı və müsabiqə şərtləri əlyetən olmalıdır. Bu baxımdan müştəri məmnunluğu və

keyfiyyət meyarlarına önəm verilməlidir.

İnnovasiya sahəsində dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı mexanizminin təşəkkül mərhəsində olması

innovasiyalı inkişafda həmin tərəfdaşlığıın strategiyasının işlənib hazırlanmasını tələb edir. Bu əlbəttə,

böyük əmək tutumlu və uzun müddət tələb edən işdir. İnnovasiya sahəsində sənayedə dövlət-özəl bölmə

tərəfdaşlığı strategiyasının əsas istiqamətlərinə aşağıdakılar aid ediməlidir: strateji məqsədlər və

prioritetlər nəzərə alınmaqla sənayedə elmi-innovasiya fəaliyyətinin qanunvericilik bazasının


2020-ci il. № 3(12) -səh.43-48 2020, № 3(12), pp. 43-48


yaradılması; sahədə elmi-innovasiya siyasətinin işlənib hazırlanması və mütəmadi təshihlərin

aparılması; sənayedə dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı haqqında bilik və informasiyanın yaranması,

yayılması və mənimsənilməsinin təşviqi; gəlirlilik və qaytarılma prinsipləri üzrə əhəmiyyətli sənaye

innovasiya layihələri çərçivəsində dövlət və özəl mülkiyyətinin birləşdirilməsi; dövlət-özəl bölmə

tərəfdaşlığının sənayedə inkişafı proqramının işlənib hazırlanması; dövlət və özəl elmi və innovasiya

institutlarının qarşılıqlı fəaliyyətinin forma və üsullarının işlənib hazırlanması; vergi və gömrük

siyasətində innovasiyalı inkişaf tələblərinin nəzərə alınması üçün təşəbbüslərin əsaslandırılması; elmi-

innovasiya infrastrukturunun formalaşmasına dəstək; sənayedə vençur fondlarının dövlət tərəfindən

maliyyələşdirilməsi mexanizminin formalaşdırılması; innovasiya sahəsində kiçik və orta biznesə dövlət

dəstəyinin göstərilməsi; dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığının sahəsində mütəxəssislərin hazırlanması.

İnnovasiyalı sənaye fəaliyyətində müəssisələrin qarşıya çıxan risklərin ehtimalı, yeniliklərin

özünü təsdiqləməsi prosesləri üçün xarakterik olan qeyri-müəyyənlik səbəbindən yüksəkdir. Müxtəlif

xarakterli risklərin qarşılanması və minimuma endirilməsi prosesində onların profilaktikası tədbirləri və

sığortalanması ilə yanaşı, onların səmərəli bölgüsü sisteminin mövcudluğu da həlledici amildir. Məhz

dövlət -özəl bölmə tərəfdaşlığı sayəsində innovasiyalı inkişafı müşayiət edən risklərin müqavilə

əsasında optimal bölgüsünün daha çevik və səmərəli mexanizminin tətbiqi imkanları genişlənir.

Qabaqcıl təcrübə göstərir ki, etibarlı biznes mühiti yaratmağa xidmət edən belə müxanizmin fəaliyyəti

sənaye innovasiyalarının bazarın müvafiq seqmentində rəqabət qabiliyyətinə ciddi müsbət təsir edir.

Digər tərəfdən özəl bölmə təmsilçiləri məhz dövlətlə iqtisadi tərəfdaşlıq sayəsində, əvvəllər onun üçün

biznes baxımından azcəlbedici olan strateji sahələrdə də layihələrin icrasında iştirak edə bilər. Öz də bu

halda konkret innovasiyalı fəliyyət ictimai baxımdan strateji əhəmiyyət kəsb etdiyindən, onun iqtisadi

məqsədəuyğunluğu səviyyəsi, dövlətin müxtəlif aspektlərdə qanunvericilik çərçivəsində və bağlanmış

müqavilə şərtlərinə uyğun olaraq həyata keçirilən dəstəyi hesabına xeyli yüksəlmiş olur.

İnnovasiyalı sənaye fəaliyyətinin yekunu, mahiyyət etibarı ilə bazara çıxarıla bilən elmtutumlu və

yüksək texnoloji məhsullarda və xidmətlərdə ifadə olunmalıdır. Həmin fəaliyyətin iqtisadi və məcmu

səmərəliliyində dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığının oynadığı müsbət rol, ilk növbədə məlum olduğu kimi

iqtisadi səmərəlilik meyarları ilə qiymətləndirilməlidir. Əlbəttə sosial, ekoloji və texniki-texnoloji

səmərəlilik meyarları da diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Həmin meyarlar üzrə innovasiyalı sənaye

istehsalında dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı layihələrinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi imkanlarının

qiymətləndirilməsi dəyər zənciri boyunca, əsas mərhələlər üzrə aparılmalıdır.

Başqa sözlə, innovasiyalı sənaye fəaliyyətində dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı müvafiq kadr

hazırlığına xidmət edən təhsil, ETKTİ, innovasiyaların investisiyalaşması, innovasiyaların transferi,

46

sənaye istehsalı, yeni sənaye məhsulun satışı və istifadə prosesində ona xidmət mərhələlərinin hər

birində bu və ya digər dərəcədə rol oynayır. İnnovasiyalı sənaye fəaliyyətində şəkildə təqdim edilmiş

ardıcıllığa əsasən əməl olunsa da, təcrübədə təshihlər də istisna deyildir. Bununla belə, sadalanan

mərhələlərin icrasından əldə edilən səmərəlilik bazar araşdırmalarının keyfiyyəti ilə bilavasitə bağlıdır.

İnnovasiya sahəsində dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı sənayedə innovasiya proseslərinin bütün

mərhələlərində müqavilə əsaslı etibarlı tərəfdaşlıq münasibətlərindən yararlanmağa imkan verir (şəkil

1).


2020-ci il. № 3(12) -səh.43-48 2020, № 3(12), pp. 43-48


Təh

sil

ET

TK

İ

İnves

tisi

ya

fəal

iyyət

i

İnnovas

iyal

arın

tran

sfer

i

Sən

aye

iste

hsa

lı

Yen

i m

əhsu

lun

satı

şı

Yen

i m

əhsu

la

xid

mət

Bazar araşdırmaları

Şəkil 1. İnnovasiyalı sənaye fəaliyyətində dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığının mərhələləri

İnnovasiyalı sənaye fəaliyyətinin digər mərhələlərində də dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığının

sinergetik effekt yaratma imkanları, ilkin araşdırmalardan göründüyü kimi kifayət qədər əhəmiyyətlidir.

Belə ki, innovasiyaların investisiyalaşdırılması və transferində dövlətin sahibkarlarla qarşılıqlı faydalı

tərəfdaşlığı, innovasiyaların mənimsənilməsi proseslərini əhəmiyyətli dərəcədə sürətləndirir. Sənayedə

texnoloji və bir sıra digər xarakterli innovasiyaların transferində dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı

çərçivəsində aşağıdakı layihələrin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur:

- elmtutumlu, yüksək texnoloji yeni məhsulun yaradılması layihəsi;

- texnoloji innovasiya mərkəzinin yaradılması layihəsi;

- dövlətin iştirakı ilə vençur fondunun yaradılması layihəsi və i.a.

Haqqında danışılan layihələrin kompleks surətdə icrası sənayedə dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı

çərçivəsində məhsul və proses innovasiyalarının yaranması, yayılması və mənimsənilməsi üçün əlverişli

institusional, hüquqi və iqtisadi mühit formalaşdırmağa kömək edəcəkdir.

Yeni məhsulun satışında, haqqında danışdığımız tərəfdaşlıq sistemi çərçivəsində dövlətin artan

rolu, ilk növbədə daxili və beynəlxalq marketinq tədqiqatlarının əhatə dairəsinin genişlənməsində,

dövlətin informasiya resurslarından fəal istifadə imkanlarında özünü göstərir. Qabaqcıl təcrübə dövlət-

özəl bölmə tərəfdaşlığı imkanlarından istifadə etməklə geniş miqyaslı marketinq tədqiqatlarının

aparılması üçün “pilot” prototiplər yaradılmasının perspektivli olduğunu söyləməyə müəyyən əsas verir.

İnnovasiyalı sənaye fəaliyyətində dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı innovasiya sistemlərinin

potensial və faktiki səmərəliliyi arasında fərqi azaltmağa xidmət edir. “İqtisadi innovasiya sistemlərinin

fəaliyyətində onların potensial və faktiki səmərəliliyi arasında müəyyən fərq müşahidə olunur. Bu isə

ona olan bir çox amillərin təsirinin nəticəsidir. Həmin amillər bunlardır: resursların qeyri-optimal

47

paylanması; iqtisadi stimulların mükəmməl olmaması; qəbul edilən qərarların yerinə yetirilmə

keyfiyyətinin qənaətbəxş olmaması; kapital qoyuluşlarının süni şəkildə şişirdilməsi və s.” (3, s.24).

Belə bir fikirlə, doğrudan da razılaşmamaq çətindir ki, resursların qeyri-optimal paylanması,

iqtisadi stimullaşdırma sistemindəki boşluqlar, innovativ xarakterli qərarların icrasında yol verilən

nöqsanlar innovasiyalı sənaye fəaliyyətinin səmərəliliyinə əhəmiyyətli neqativ təsir edir.

İnnovasiyalı sənaye istehsalında dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı layihələrinin səmərəliliyi həmin

layihələrin ilkin müddəalarının birmənalı müəyyən edilməsini tələb edir. Bununla belə, təcrübədə həmin

tələbə arzu olunan səviyyədə riayət etmək heç də həmişə mümkün olmur. Məsələ ondadır ki, dövlət-

özəl bölmə tərəfdaşlığı üzrə razılaşma layihəsində aşağıdakıların, əvvəlcədən tam, yəni sonrakı

təshihləri istisna edən dəqiqliklə müəyyən edilməsi heç də asan və tez başa gələn iş deyildir: iş və

xidmətlərin həcmi, məzmunu, növü, icra müddəti; dövlətin tərəfdaş kimi özəl bölmə təmsilçisinə təqdim

etdiyi hüquqlar və resurslar, onların ötürülməsi qaydası; risklərin bölüşdürülməsi və i.a.

Məsələ ondadır ki, təcrübədə innovasiyalı sənaye layihələrində gözlənilən halların öncədən

qiymətləndirilməsi məhz interval proqnozlaşdırılması üsulları ilə az-çox dərəcədə etibarlı nəticələr verə


2020-ci il. № 3(12) -səh.43-48 2020, № 3(12), pp. 43-48


bilir. İntervalın yuxarı və aşağı həddi arasında kəmiyyət fərqinin azalması, bir çox hallarda proqnozların

etibarlılığının yüksəlməsinə deyil, ilkin informasiyanın reprezentativlik səviyyəsinin qənaətbəxş

olmamasına dəlalət edir. Birdəfəlik proqnozlaşdırmadan öngörmənin sistemli proseslərinə keçidi

nəzərdə tutan forsayt metodologiyası isə, məlum olduğu kimi məhz innovasiyalı iqtisadiyyatda, o

cümlədən sənayenin innovasiyalı inkişafı şəraitində daha fəal surətdə yayılmaqda və özünü

doğrultmaqüdadır.

Dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı sənayedə innovasiyalı inkişafın sinergetik effekt əldə etməyə

imkan verən yeni resursu kimi nəzərdən keçirilir. İnnovasiyalı layihələrin icrasında dövlət özəl bölmə

ilə tərəfdaşlıq etməklə ölkənin innovasiya potensialını və nəticə etibarı ilə istehsalın rəqabət

qabiliyyətini artırır. Həmin imkanlar habelə tərəfdaşlıq sistemində rəqabət qabiliyyətli qiymət və

dividend siyasətində də nəzərə alınmalıdır.

NƏTİCƏ

İnnovasiyalı sənaye istehsalında dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı layihələrinin səmərəliliyinin

yüksəldilməsi istiqamətləri kimi aşağıdakıları qeyd etməyi məqbul hesab edirik: normativ-hüquqi

bazanın təkmilləşdirilməsində dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı sistemi iştirakçılarının fəal iştirakının

təmin edilməsi; texniki standartların, norma və qaydaların və reqlamentlərin təkmilləşdirilməsi və vahid

standartların tətbiqi sayəsində daxili ehtiyatların səfərbər edilməsi və kənar vəsaitlərin fəal surətdə cəlb

edilməsi; korporativ idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədilə əsasında korporativ verilənlər

bazasının fəaliyyət göstərdiyi informasiya sisteminin yaradılması; dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı sistemi

iştirakçılarının elektron hökumət portalı ilə daimi və dinamik əlaqələrinin təmin edilməsi; biznes

proseslərinin informasiya texnologiyalar vasitəsi ilə müvafiq inteqrasiya proseslərinin

intensivləşdirilməsi; dövlət və biznes alyansında əlaqələrin intensivləşdirilməsi hesabına sənayedə

dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığının planlaşdırılması, əsas göstəricilərin monitorinqi, qiymət siyasəti

prioritetlərinin əsaslandırılması üzrə xarakteristikaların yaxşılaşdırılması; layihələrin idarə edilməsi

üzrə müxtəlif xidmətlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsi; dövlət-özəl bölmə tərəfdaşlığı layihələri üçün

alternativ maliyyə mənbələrin axrtarışı, maliyyə innovasiyalarının tətbiqi, maliyyə mənbələrinə çıxışın

asanlaşdırılması; haqqında danışılan tərəfdaşlıq üzrə informasiya-məsləhət xidmətinin əhatə dairəsinin

genişləndirilməsi, yüksək ixtisaslı işçi heyətin məqsədli məlumatlandırılması; dövlət-özəl bölmə

tərəfdaşlığı layihələrinə investorların ehtiyatlı münasibətini şərtləndirən subyektiv amillərin təsirinin

neytrallaşdırılması; şəffaflığın daha yüksək dərəcəsinin təmin edildiyi səmərəli daxili nəzarət və audit

sisteminin qurulması;özəl bölmə təmsilçiləri ilə dialoq meydanlarının formalaşdırılması, mütəmadi

məhsuldar qarşılıqlı məsləhətləşmələrin təşkili.

48


1. Веселовский М. Я. Государственно-частное партнерство в инновационной сфере:

современное состояние и перспективы//МИР (Модернизация. Инновации. Развитие). 2015. Т. 6.

№3. c. 8-17

2. Яшева Г. А. Стратегия государственно-частного партнерства в инновационном

развитии экономики Республики Беларусь: формирование и механизмы

реализации// Региональная экономика и управление: электронный научный журнал. ISSN 1999-

2645. №1 (41). Номер статьи: 4108. Дата публикации: 2015-01-24 . Режим доступа: https://eee-

region.ru/article/4108

3. Əliyev Ə.Q., Şahverdiyeva R.O. İnnovasiya strukturlarının fəaliyyət səmərəliliyinin kompleks

qiymətləndirilməsinin elmi-metodoloji əsasları. Elm və innovasiya jurnalı. №1 (5), 2011, s. 23-32


2020-ci il. № 3(12) -səh.43-48 2020, № 3(12), pp. 43-48


Ф.Б.Рзаев

докторант, Азербайджанский Технический Университет

Роль государственно-частного партнерства в промышленной сфере

Резюме

Эффективность инновационного промышленного производства зависит от

взаимоотношений государственного и частного бизнеса. В статье описаны факторы,

определяющие эффективность проектов государственно-частного партнерства в

инновационном промышленном производстве. При этом поясняется роль государства,

частного бизнеса и исследовательских центров. Выражено отношение к ресурсной

обеспеченности и степени риска государственно-частного партнерства в инновационной

производственной деятельности. Обоснованы направления повышения эффективности

проектов государственно-частного партнерства в сфере инновационной деятельности в

данном секторе.

Ключевые слова: промышленность, инновации, эффективность, проект, государственно-

частное партнерство, риск, ресурс

F.B.Rzaev

doctoral student, Azerbaijan Technical University

The role of public-private partnership in the industrial sphere

Abstract

The efficiency of innovative industrial production depends on the relationship between state and

private business. The article describes the factors that determine the effectiveness of public-private

partnerships in innovative industrial production. This clarified the role of the state, private business

and research centers. The attitude to resource security and the degree of risk of public-private

partnerships in innovative production activities are expressed. The direction of increasing the

effectiveness of public-private partnership projects in the field of innovation activity in this area is

justified.

Keywords: industry, innovation, efficiency, project, public-private partnership, risk, resource

https://eee-region.ru/number-jour/2015-41/

https://eee-region.ru/article/4108

https://eee-region.ru/article/4108

49


2020-ci il. № 3(12) -səh.49-56 2020, № 3(12), pp. 49-56

E.M.Ağayev E.M.Agayev

UOT: 339.1

E.M.Ağayev

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin dissertantı

SOSIAL-ƏMƏK MÜNASIBƏTLƏRININ STRUKTURUNDA ƏMƏYIN

MÜHAFIZƏSININ YERI

Xülasə Məqalədə sosial-əmək münasibətlərinin mühüm elementləri şərh olunmuş, əmək şəraiti

formalaşdıran amillər, onun əsas komponentləri və qrupları səciyyələndirilmişdir.

Sosial müdafiənin növləri təsnifləşdirilmiş, mexanizmləri şərh olunmuşdur.

Ümumiyyətlə, sosial-əmək münasibətləri sistemində əməyin mühafizəsinin məzmun və

mahiyyətinə əsaslanaraq ona xas olan funksiyalar fərqləndirilmiş, təhlükəsizlik texnikasının vəzifələri

əsaslandırılmışdır.

Açar sözlər. əməyin mühafizəsi, təhlükəsizlik texnikası, sosial müdafiə, əmək şəraiti, sistem,

proses, amil

GİRİŞ

“İstehsal mühiti”, “əmək prosesi”, “əmək şəraiti” və “əməyin mühafizəsi” sosial-əmək

münasibətlərinin mühüm elementləridir. Məhz bu elementlər əmək fəaliyyəti prosesində işçi qüvvəsinin

təkrar istehsalı, insan təhlükəsizliyinin əsas amilləri kimi çıxış edir. İşçilərin təhlükəsizliyi əməyin

keyfiyyəti və sosial-əmək sferasının mühüm xarakteristikasında təşəkkül tapır.

Bu sahədə anlayışların dəqiqləşdirilməsi müxtəlif anlayışların qarşılıqlı əlaqəsinin dürüst

müəyyən edilməsində mühüm və aktual olan bir vəzifəyə çevrilir.

Sosıal-əmək münasıbətlərının strukturunda əməyın mühafızəsının yerı.

Əlverişsiz əmək şəraiti işgörmə qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir, zədələr, xəstəliklər yaradır ki,

bunun da nəticəsində ciddi iqtisadi və sosial problemlər yaranır. Bu problem Azərbaycan üçün xüsusilə

xarakterikdir. İqtisadiyyatda əvvəllər mövcud olmuş əməyin mühafizəsinin mərkəzləşdirilmiş sistemi

50

artıq ləğv olunmuş, dövlət və özəl bölmənin əlaqəsinə əsaslanan yeni sistem isə hələ tam

formalaşmamışdır.

Belə şəraitin yaranmasının əsas səbəbləri aşağıdakılar olmuşdur:

- əməyin mühafizəsinin idarə olunması sisteminin dağıdılması, islahatların ilk illərində

müəssisələrdə, xüsusilə maliyyə problemlərinin yaşandığı özəl bölmə və kiçik biznes sahəsində əməyin

mühafizəsi xidmətinin ləğv edilməsi;

- təhlükəsiz texnoloji proseslər, avadanlıqlar, nəzarət və müdafiə vasitələrinin tətbiqinə və

işlənilməsinə yönələn elmi tədqiqatların mqddi-texniki təminatı;

- əməyin mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası məsələlərində yeni nəsil menecerlərin zəif

hazırlığı;

- bir çox müəssisələrdə maşın və avadanlıqları fiziki aşınmasının yüksək səviyyəsi;

Müəssisələrdə istehsal zədələnmələrinin kifayət qədər yüksək səviyyəsi bu neqativ

tendensiyaların nəticəsidir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.49-56 2020, № 3(12), pp. 49-56


“Əməyin mühafizəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunuda göstərilir ki, əməyin

mühafizəsi həm dövlət, həm də müəssisələr vasitəsilə maliyyələşir və bu sahədə elmi-tədqiqatların

maliyyələşməsi, xüsusi proqramların reallaşması və idarəetmə orqanlarının saxlanması məqsədilə

istifadə edilir.

Müəssisələrdə hər maliyyə il üçün əməyin şəraitindən və təhlükəsizlik vəziyyətindən, burada

zədələnmə, eləcə də xəstəliklərin səviyyəsindən asılı olaraq əmək mühafizəsinə dair tədbirlər üçün tələb

edilən maliyyə xərcləri ayırır. Ayrılan vəsaitin digər məqsədlər üçün xərclənməsinə icazə verilmir.

Bağlanmış kollektiv müqavilədə təhlükəsiz əmək şəraitinə dair öhdəliklər nəzərdə tutulur və

müəssisədə əməyin mühafizəsinə dair tədbirlərin maliyyələşdirilməsi xərcləri müəyyən olunur. Burada

il ərzindəki xərclərin məbləği işçilərin əmək haqqı xərclərinin məbləğinin iki faizindən az olmasına yol

verilmir.

Hər bir müəssisəyə qazandığı gəlir hesabına əməyin mühafizəsi fondu yaratmağa icazə verilir. Bu

fondlar həm respublika səviyyəsində, həm də yerli səviyyələrdə təşkil edilə bilər. İşçilər tərəfindən əmək

mühafizəsinə dair tədbirlərin maliyyələşdirilməsi məqsədilə xərc çəkməsinə yol verilmir.

Müəssisələr tərəfindən işçilərin sağlam və təhlükəsiz iş şəraitinin yaradılması üçün xərclənən

vəsaitdən vergi tutulmur. [1]

İstehsal mühiti əmək prosesində, geniş mənada, insanı əhatə edən hər şeyi - müəssisənin texnoloji

təchizatı, texnologiyaların xüsusiyyətləri, bina və qurğuların vəziyyəti, sanitar-gigiyenik və estetik

vəziyyət, insanların qarşılıqlı münasibətləri, peşə təhlükəsizliyi səviyyəsini özündə əks etdirir. İstehsal

mühiti elementlərinin daha uğurlu kompanovkasını və onların əmək şəraiti ilə əlaqələrini V.D.Roik

vermişdir və bu aşağıdakı 1.1. sxemindən də görünür. [3]

İstehsal mühiti

İşçilər Texnologiya Əmək predmetləri

Əməyin məhsulu Təbii mühit Əmək vasitələri

51

Şəkil 1. İstehsal mühiti elementləri və əmək şəraiti

Əmək şəraitini formalaşdıran amillərə nəzər salsaq görərik ki, bu əsasən aşağıdakıkardan

ibarətdir:

- istehsal mühiti;

- əmək prosesi;

- əməyin təşkili.

Əmək şəraitinin səciyyələndirdikdə, burada istehsal vasitələri ilə qarşılıqlı fəaliyyəti, işçilər

arasında qarşılıqlı fəaliyyəti, insanın fizioloji və psixoloji enerji sərfini, işçilərin sağlamlığına və əmək

qabiliyyətinə təsiri fərqləndirə bilərik. Əmək şəraitinin birinci komponenti əmək prosesində insanın

yaşayış mühitidir. Bu həm də istehsal mühiti adlanır və konkret parametrlərlə - temperatur, nəmlik, səs

və titrəyiş, havada bərk və qaz halında olan maddələrlə (tozlanma və qazlaşma), gözəgörünməz olan


2020-ci il. № 3(12) -səh.49-56 2020, № 3(12), pp. 49-56


ionlaşdıran şüalanmanın mövcudluğu ilə səciyyələnir. Bütün bunlar əmək şəraitinin maddi

elementləridir.

Əmək şəraitinin digər komponenti özündə insan orqanizminin həyat fəaliyyətinin psiхоloji və

fizioloji prosesini əks etdirir və işin intensivliyi və sürətini, işçinin fiziki, zehni və ruhi yükünü

səciyyələndirir. Əmək prosesində insanın fiziki və əqli qabiliyyətləri sərf olunur. İstehsal mühitinin

vəziyyətindən və əmək prosesindən asılı olaraq işçi qüvvəsi müxtəlif dərəcələrdə sərf olunur və bu amil

insanın sağlamlığına, əmək qabiliyyətinə, onun bioloji mövcudluğuna müxtəlif dərəcədə təsir göstərir.

Əmək şəraitinin üçüncü komponenti sosial və iqtisadi amillərlə - istehsalın və əməyin təşkili, insanların

öz aralarındakı qarşılıqlı fəaliyyət formaları, əmək və istirahət rejimləri, peşə hazırlığı, əməyin

mühafizəsinin təşkili, işə qəbul və əməyin ödənişi ilə bağlıdır

Əmək şəraitinin hər üç komponenti insana eyni vaxtda və əlaqəli şəkildə təsir göstərir.

Əmək şəraiti dedikdə, işçinin işgörmə qabiliyyəti və sağlamlığına təsir göstərən istehsal mühiti və

əmək prosesi amillərinin məcmusu başa düşülür.

Əmək şəraitinin aşağıdakı əsas qruplarını fərqləndirmək olar:

- xarici mühiti (mikroiqlim, səs-küy, işıqlandırma, havanın təmizliyi) müəyyən edən sanitar-

gigiyenik, həmçinin istehsalatda sanitar-məişət xidməti;

- əmək fəaliyyətinin konkret məzmununu, işçinin psixikasını, əsəb sistemini;hərəkət aparatının

yüklənmə səviyyəsin şərtləndirən psixofizioloji;

• təhlükəsizlik texnikası ilə bağlı vəziyyəti şərtləndirən və zədə almaq riskini səciyyələndirən

təhlükəsiz əmək şəraiti;

• emocional əhval-ruhiyyə və əməyə münasibət təsiri formaıaşdıran estetik şərait;

• sosial-psixoloji şərait (kollektivdə sosial-psixoloji mühit, münaqişə və ya birlik, rəhbərlik

üslubu).

Əgər “əmək şəraiti” anlayışının sosial-iqtisadi mahiyyəti özündə insanın işgörmə qabiliyyəti və

sağlamlığına təsir göstərən istehsal mühiti və əmək prosesi amillərinin məcmusunu əks etdirirsə,

“əməyin mühafizəsi” hüquqi, sosial-iqtisadi, təşkilati-texniki, sanitar-gigiyenik, müalicə-profilaktik

tədbirlərini özündə əks etdirən əmək fəaliyyəti prosesində işçilərin sağlamlığını və təhlükəsiz həyatını

təmin edən bir sistem kimi müəyyən edilir. Əməyin mühafizəsinin mühüm elementləri işçi işə

başlayarkən, iş prosesində və əmək qabiliyyətini itirdikdə onları peşə risklərindən qorumaqdır. Peşə

risklərindən sosial müdafiənin növlərinin təsnifləşdirilməsinin daha real variantını V.D.Rоiк vermişdir.

[3]

52

Şəkil 2. Sosial müdafiənin mexanizmləri

Sosial-əmək mexanizmləri

1. İş vaxtının müddətinin tənzimlənməsini, əmək qabiliyyətli yaş həddini, əmək və istirahət

rejimnii, pensiya təminatı hüququ qazanmaq üçün əmək stajının minimum həddini, işə qəbulun


2020-ci il. № 3(12) -səh.49-56 2020, № 3(12), pp. 49-56


yolverilən minimal həddini təmin edən sosial təminatlar. Sosial-əmək təminat sisteminin hazırlanması

üçün baza yanaşmaları BƏT-in konvensiya və tövsiyələridir.

2. Peşə təhsili və informasiya təminatnı – işləyənlərin peşə hazırlığı sisteminin olması,və xüsusilə

peşə riskinin yüksək səviyyədə olduğu peşələr və istehsal üçün sistemin mövcudluğuna sosial

təminatlar.

3. Maddi təminatı təmin edən sosial təminatlar: Təminatlı minimum əmək haqqı, əməyin

ödənilməsi üzrə tarif cədvəli, ödənişli məzuniyyətlər, əmək qabiliyyətinin itirilməsi ilə bağlı

müavinətlərin və pensiyaların minimum məbləği.

4. Əmək yükünün yol verilən səviyyəsinə sosial təminatlar – fiziki yük, əməyin intensivliyi və

monotonluğuişin tempi, əməyin normalaşdırılması.

Sosial müdafiənin tibbi mexanizmləri

1. İlkin və dövri tibbi müayinələrin keçirilməsi, ilkin tibbi yardımın təşkili.

2. İstehsalatda xəsarət alanların müalicəsi və əmək qabiliyyətinin itirilməsi müəyyənləşdirilməsi

sistemi (o cümlədən istehsalat travmatizmi və peşə xəstəliyi səbəbindən.)

Sosial müdafiənin kompensasiya-reabilitasiya mexanizmləri

1. İstehsalatda əmək qabiliyyətinin itirilməsnəi maddi kompensasiya.

2. İstehsalatda xəsarət alanlar tibbi, sosial və peşə reabilitasiyası.

3. Peşə riskinin səviyyəsi yüksək olan istehsalatlarda sağlamlığa dəyən ziyana görə kompensasiya

və güzəştlər (əlavə məzuniyyət, qısaldılmış iş günü, vaxtından əvvəl pensiya).

Əməyin mühafizəsinin təşkilati mexanizmləri

1. İş yerlərində əməyin mühafizəsinin mövcud vəziyyətinin ekspertizası.

2. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin araşdirılmasının təşkili.

Sosial müdafiənin maddi mexanizmləri özündə istehsal mühitinin maddi elementlərinin cəmini,

əmək fəaliyyəti prosesində insanmın sosial müdafiəsinin müəyyən səviyyəsini formalaşdıran əməyin

mühafizəsinin, gigiyenasının sosial infrastrukturunu ifadə edir.

Sosial müdafiənin bu mexanizmlər qrupunu aşagıdakı kimi strukturlaşdırmaq olar.

Sosial müdafiənin texniki mexanizmləri:

İstehsal proseslərinin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması səviyyəsi, əsas istehsal

fondlarının vəziyyəti (onların fiziki və mənəvi aşınmanı baxımından), iş yerlərinin təşkili səviyyəsinin

erqonomikanın tövsiyə etdiyi əməyin təhlükəsizliyi qaydalarına uyğun olması; işləyənlərin kollektiv və

fərdi mühafizə vasitələrinin mövcudluğu və əməyin mühafizəsi qaydalarına uyğunluğu.

Sosial müdafiənin sosial-iqtisadi mexanizmləri

Sosial-əmək Tibbi Kompensasiya-

reabilitasiya

Təşkilati-

bölüşdürücü

İ Ş Ç İ

Texniki Sosial məişət infrastrukturu

53

Sosial-məişət infrastrukturu:

Sanitar-məişət infrastrukturuna aid olan binaların sanitar normalara uyğun olması (duşxana,

soyunub-geyinmə otaqları, qida qəbulu otaqları və s.)

İki böyük qrup üzrə elementlərinin təsnifatı (sosial-iqtisadi və maddi) onların qarşılıqlı əlaqəsi və

tərkibi haqqında təsəvvür yaradır.

“Əməyin mühafizəsi haqqında” haqqında Qanunda Əməyin mühafizəsi ilə bağlı anlayışda

göstərilir ki, bu, müvafiq qanunvericilik aktları əsasında fəaliyyət göstərən sosial-iqtisadi, təşkilati,

texniki, sanitariya-gigiyena və müalicə-profilaktik tədbirlərin və vasitələrin elə bir sistemidir ki, əmək

fəaliyyəti prosesində insanın təhlükəsizliyini, sağlamlığının və iş qabiliyyətinin qorunmasını təmin edir.

(Əməyin mühafizəsi haqqında Azərbaycan Respubl. qanunu)

Əməyin mühafizəsini təşkil edən və qarşılıqlı əlaqəli olan əsas elementləri aşağıdakılardır:

Əməyin mühafizəsinin qanunvericilikvənormativbazası;

İstehsalat sanitariyası və ətraf mühitin mühafizəsi;

Təhlükəsizlik texnikası.


2020-ci il. № 3(12) -səh.49-56 2020, № 3(12), pp. 49-56

E. M.Ağayev E.M.Agayev

Əməyin mühafizəsi sosial-iqtisadi inkişafın mühüm amilidir. İşəgötürənlərin əməyin

mühafizəsinin təmin olunmasına biganə münasibətinin son nəticəsi kimi istehsalat zədələnmələri və

peşə xəstəliyi halları baş verir ki, bu da maddi və mənəvi itkilərə səbəb olur.

İqtisadiyyatda, bütövlükdə əmək bazarında mənfi proseslər, ümumiyyətlə, işini itirmək qorxusu

və daha yüksək qazanca işləmək həvəsi insanları təhlükəli əmək şəraitində işləməyə məcbur edir. Öz

növbəsində ayrı-ayrı müəssisə rəhbərləri, maksimum mənfəət əldə etməyə çalışaraq əmək şəraitinin

sağlamlaşdırılması və yaxşılaşdırılması üçün kifayət qədər vəsait ayırmır, əmək məhsuldarlığının

yüksəldilməsinə onun həddən artıq intensivləşdirilməsi hesabına nail olurlar. Nəticədə işçilərin iş

gününün və iş həftəsinin müddəti qanunvericiliklə müəyyən olunmuş normadan çox olur. Bütün bunlar

onun avadanlığın köhnəlmə fonunda, onun əməyin təhlükəsizliyi standartlarına uyğun olmaması,

texnoloji intizamının tələblərinə əməl edilməməsi fonunda baş verir.

Bu neqativ tendensiyaların nəticəsi olaraq zədələnmə səviyyəsi kifayət qədər yüksəkdir ki, bu da

əməyin mühafizəsi sahəsində səmərəli dövlət tənzimlənməsi və idarəetmənin zəif olmasının nəticəsidir.

Qənaətbəxş olmayan əmək şəraitinin qanunauyğun nəticəsi peşə xəstəliklərinin artmasıdır. Normativ

bazanı lokal normativ sənədlər tamamlayır. Bu sənədlər işçilər və ayrı-ayrı iş növləri üzrə müəssisənin

özündə işlənib hazırlanan əməyin mühafizəsi üzrə təlimat, eləcə də müəssisədə əməyin mühafizəsi üzrə

işlərin təşkili haqqında əsasnamədir.

İstehsalat sanitariyası – əməyin gigiyenasının nəticə və tövsiyələrinə əsaslanan praktiki fəaliyyət

sferasıdır. Sonuncu əmək şəraitinin, onun insanın sağlamlığına təsirinin öyrənilməsi ilə məşğul olan

tibb elmini özündə əks etdirir. Eləcə də əmək şəraitinin sağlamlaşdırılmasına, xəstəliklərin

profilaktikasına, iş qabiliyyətinin artırılmasına yönəlmiş təşkilati, müalicəvi, profilaktik, sanitar-

gigiyenik tədbirlərin işlənib hazırlanması bura daxildir.

Müvafiq olaraq istehsalat sanitariyası aşağıdakı tətbiqi vəzifələri həll edir:

- sanitariya normalarının praktikada yaradılması və tətbiqi;

- onlara əməl olunmasına nəzarətin təşkili;

- əmək şəraitinin müayinəsinin aparılması;

- xəstəliklərin profilaktikası üzrə əməli tədbirlərin işlənməsi və tətbiqi.

Ətraf mühitin qorunması istehsal fəaliyyətinin ekologiyaya aşağıdakı zərərli təsirlərinin qarşısının

alınmasını, aradan qaldırılmasını və ya zərərsizləşdirilməsi nəzərdə tutur: Çirkab sularının

təmizlənməsi, atmosferə atılan tullantılarının zərərsizləşdirilməsi və təmizlənməsi.

54

"Təhlükəsizlik" termininin müəyyənləşdirilməsinə müvafiq yanaşma “Texniki təhlükəsizlik

haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda təsbit edilmişdir. Burada göstərilir ki, texniki

təhlükəsizlik hər bir vətəndaşın və cəmiyyət üzvlərinin mühüm həyati maraqlarının təhlükə potensialı

olan obyektlərdə yarana biləcək bədbəxt hadisələrdən müdafiə olunması vəziyyətini bildirir.

Təhlükəsizlik texnikası – avtomatik nəzarət və tənzimləyici cihazlar, qoruyucu qurğular, müşahidə,

xəbərvermə, rabitə vasitələri və təhlükəsizliyi təmin edən digər texniki tədbirlər kompleksidir. [2]

Ümumiyyətlə, təhlükəsizlik texnikası - fəaliyyət göstərən təhlükəli istehsalat amillərinin təsirini

aradan qaldıran texniki vasitələrin və üsulların təşkilati tədbirlər sistemidir.

Təhlükəsizlik texnikasının aşağıdakı əsas vəzifələrini fərqləndirmək olar:

- maşın, avadanlıq və müəssisələrin layihələndirilməsi mərhələsində, eləcə də onların istismarı

prosesində istehsalat travmatizminin profilaktikası;

- əməyin mühafizəsinin ümumi normalarını və qaydalarının işlənib hazırlanması;

- avadanlıqların istismarı təhlükəsizlik göstəriciləri haqqında konkret təlimatların işlənib

hazırlanması;

- təhlükəsizlik texnikası üzrə metodik və əyani vəsaitlərin hazırlanması;

- işçilərin təhsili, təlimatlandırılması, işlərin təhlükəsiz aparılması qaydaları üzrə biliklərin


2020-ci il. № 3(12) -səh.49-56 2020, № 3(12), pp. 49-56


yoxlanılması;

- təhlükəsizlik texnikası üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsinə nəzarət. (Экономика труда:

Учебник /Под ред. Проф. П.Э.Шлендера и проф. Ю.П.Кокина. - М.: Юрист. 2002.-С. 183-184.)

Əməyin mühafizəsi məzmun və mahiyyətinə əsaslanaraq ona xas olan bir sıra funksiyaları

fərqləndirmək olar.

Qoruyucu funksiya işçilərin həyat və sağlamlığının təhlükəli istehsalat amillərinin zərərli

təsirindən qorunmasını, eləcə də ətraf mühitin istehsal fəaliyyətinin nəticələrinin mənfi təsirindən

qorunmasını nəzərdə tutur,

Analitik funksiya istehsal mühitinin zərərli xüsusiyyətlərinin, peşə riskləri və onların işçilərə

təsirinin mümkün nəticələrinin təhlilindən ibarətdir.

Standartlaşdırma funksiyası istehsal mühiti amillərinin normativ qiymətlərinin müəyyən

edilməsini, işçilərin təhlükəsizliyini təmin edən işlərin aparılması qaydaların nəzərdə tutur.

Nəzarət funksiyası əməyin mühafizəsinin norma və qaydalarına əməl olunmasından, müxtəlif

səviyyəli daimi nəzarət sisteminin yaradılması və fəaliyyət göstərməsindən, onlara əməl olunmasına

daimi həvəsləndirmə və sanksiyalar sistemini tətbiq etməkdən, iqtisadi, inzibati və cinayət məsuliyyəti

tədbirlərini müəyyən etməkdən ibarətdir.

Profilaktik funksiya istehsalatda bədbəxt hadisələr və xəstəliklərin profilaktikası üzrə aşağıdakı

tədbirləri nəzərdə tutur: Müalicə-profilaktik (tibbi müayinələr, tibbi göstəricilər üzrə peşə seçimi),

təşkilati (təlimat və işçilərin təhsili), texniki (texniki müdafiə vasitələrindən istifadə, texnikanın,

texnologiyaların, binalarının, qurğularının layihələşdirilməsi zamanı əməyin mühafizəsinə olan

tələblərinin uçotu).

Kompensasiya və reabilitasiya funksiyası insan sağlamlığına, onun əmək qabiliyyətinə dəyən

zərərin maddi kompensasiyasından, müalicə və qulluğa, yenidən peşə hazırlığına vəsaitin

verilməsindən, imkan daxilində zərər çəkən insanın əmək fəaliyyətinə qaytarılmasını, yaxud əmək

fəaliyyətinin tam itirildiyi halda münasib həyat səviyyəsinin təmin edilməsi üçün tədbirlər sisteminin

yaradılmasından ibarətdir.

İnformasiya funksiyası işçilərə və işəgötürənlərə əmək şəraiti və əməyin mühafizəsi, mövcud peşə

riskləri, zərərli və ya təhlükəli istehsalat amillərinin təsirindən müdafiə, əməyin mühafizəsinə aid hüquq

55

və vəzifələrin qorunması məsələlərinə dair düzgün informasiya və məsləhətlərin verilməsindən

ibarətdir.

Təhsil funksiyası təşkilatlarının rəhbərləri, sıravi işçilər, mütəxəssislər arasında əməyin

mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası üzrə biliklərinin yayılması, eləcə də əməyin mühafizəsi üzrə

mütəxəssislərin hazırlanmasını nəzərdə tutur.

Tədqiqat-tətbiq funksiyası əməyin mühafizəsi üzrə işləmələri, planlaşdırma və tədbirlərin

tətbiqini,,işçilərin müdafiəsi üzrə tədbirlərin və vasitələri, onların səmərəliliyinin qiymətləndirilməsini

təmin etməkdir.

Əməyin mühafizəsinin iqtisadi funksiyası travmatizmin və xəstələnmələrin səviyyəsinin artması,

kompensasiya və cərimələrin ödənilməsi, əmək qabiliyyətinin, əmək məhsuldarlığının, işin

keyfiyyətinin aşağı düşməsi ilə şərtlənən əlavə xərclərin və itkilərin xəbərdar edilməsindən ibarətdir.

İstehsalatda əməyin mühafizəsinin təmin edilməsi işlərinin gedişində onun əsasını təşkil edən bir

sıra prinsipləri rəhbər tutmaq lazımdır. Onlardan başlıcası istehsalat fəaliyyətinin nəticələrinə

münasibətdə işçilərin həyat və sağlamlığının üstünlüyünü qəbul etmək və bu prioriteti təmin etməkdən

ibarətdir. Bu amillərin inkişafında aşağıdakı bir sıra prinsiplərin də fərqləndirilməsi zəruridir. [4,5]

1. Əməyin təhlükəsizliyi istehsalın bütün məsələləri üzrə - layihələndirilməsi, tikintisi,

istismarından son məhsulun buraxılmasına qədər bütün səviyyələrdə və mərhələlərdə qərarların qəbul

edilməsi zamanı nəzərə alınmalıdır.


2020-ci il. № 3(12) -səh.49-56 2020, № 3(12), pp. 49-56


2. Əməyin təhlükəsizliyinin təmin olunması və iş şəraitinin yaxşılaşdırılması müəssisə

rəhbərliyinin birinci dərəcəli vəzifəsidir. Yuxarı və orta səviyyəli rəhbərliyin hər bir nümayəndəsi

əməyin təhlükəsizliyinə görə məsuliyyət daşımalıdır. Bu sferada hər bir rəhbərin funksional vəzifələri

vəzifə təlimatlarında dəqiq əks olunmalıdır. Əməyin mühafizəsi məsələlərində rəhbərin səriştəliliyi

onun peşəkarlıq səriştəliliyinə bərabər tutularaq qiymətləndirilməlidir.

3. Əməyin mühafizəsi xidməti bilavasitə rəhbərinə tabe olan əsas xidmətlərindən biri olmalıdır.

Onun funksiyaları dəqiq müəyyən olunmalı və digər xidmət funksiyalarından ayrılmalıdır.

4. Müəssisənin müdiriyyəti əməyin mühafizəsi siyasətinin hazırlanmasında, profilaktik tədbirlərin

planlaşdırılması və keçirilməsində işçilərlə və onların səlahiyyətli nümayəndələri ilə əməkdaşlığın

inkişafına hər vasitə ilə kömək etməlidir.

5. Əməyin mühafizəsi proqramının işlənib hazırlanması yalnız baş vermiş bədbəxt

hadisənin təhlilinə deyil, həm də risklərin ilkin təhlilinə və əmək şəraitinə görə iş yerlərinin

attestasiyasına əsaslanmalıdır. Əməyin mühafizəsi sahəsində görülən bütün tədbirlər

əlaqələndirilməli və əmək fəaliyyətinin rasionallaşması üzrə ümumi tədbirlərin sistemin bir hissəsi

olmalıdır.

6. Əməyin mühafizəsi işinin təşkili və onun səmərəliliyi ilk növbədə, bütün iştirakçıların

səriştəliliyindən, bütün işçilərin, mütəxəssislərin, rəhbərlərin əməyin təhlükəsizliyi ilə bağlı

təlimatlandırılmasından asılı olduğuna görə peşə hazırlığı və ixtisasartırmanın ayrılmaz hissəsi

olmalıdır.

7. Əməyin mühafizəsi üzrə tədbirlərin əsas məqsədi işçilərin sağlamlığının və həyatının

qorunması olduğuna görə onların həyata keçirilməsinin iqtisadi səmərəliliyi bilavasitə sosial

səmərəliliklə bağlıdır. Bu əməyin mühafizəsi üzrə fəaliyyət istiqamətlərində prioritetlərin seçilməsi

meyarı kimi deyil, qarşıya qoyulan sosial məqsədlərin (əlverişsiz şəraitdə çalışanların sayının,

xəstəlik və travmatizmin azaldılması) daha qənaətcil variantlarının seçilməsi meyarı kimi çıxış

edir.

NƏTİCƏ

56

Beləliklə, sosial-əmək münasibətlərinin strukturunda əməyin mühafizəsinin yerinin təhlili belə

nəticə etməyə imkan verir ki, əlverişli mühitin formalaşması, işçilərin sağlamlığa və təhlükəsiz əmək

şəraitinə olan hüququnun qorunması sosial-əmək münasibətlərinin başlıca problemlərindəndir

"Əmək şəraiti" və "əməyin mühafizəsi" işçi qüvvəsinin bərpası, əmək fəaliyyəti prosesində

insanın təhlükəsizliyinin əsas amili kimi çıxış edir. Əgər "əmək şəraiti" anlayışının sosial-iqtisadi təbiəti

əmək prosesi və istehsal mühiti amillərinin məcmusunu özündə əks etdirirsə, "əməyin mühafizəsi" -

işçilərin əmək fəaliyyəti prosesində həyat və sağlamlığının təhlükəsizliyinin təmin olunması sistemi

kimi müəyyən edilir. Əmək fəaliyyəti prosesinə hüquqi, sosial-iqtisadi, təşkilati-texniki, sanitar-

gigiyenik, лmüalicə-profilaktik, reabilitasiya tədbirləri daxildir.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 1. Əməyin mühafizəsi haqqında Azərbaycan Respublikasinin Qanunu. 29 sentyabr

1992-ci il.

2. Texniki Təhlükəsizlik haqqinda Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 2 noyabr

1999-cu il

3. Экономика труда: Учебник /Под ред. проф. П.Э.Шлендера и проф.

Ю.П.Кокина. - М.: Юрист, 2002.-С. 184-186

4. Организация охраны труда: Практические рекомендации / Сост. В.В.

Хлопков, А.А.Мыслев. - Черноголовка, 2007


2020-ci il. № 3(12) -səh.49-56 2020, № 3(12), pp. 49-56


Э.М.Агаев

диссертант, Азербайджанский Государственный Университет

Нефти и Промышленности

Место защиты труда в структуре социально-трудовых отношений

Резюме

В статье рассматриваются важные элементы социально-трудовых отношений,

описываются факторы, создающие условия труда, его основные компоненты и группы.

Были классифицированы типы социальной защиты и были прокомментированы

механизмы зашиты.

В целом, на основе содержания и сущности охраны труда были характеризированы

отличительные функции системы социально-трудовых отношений, также обоснованы

обязанности техники безопасности труда.

Ключевые слова: техника безопасности, социальная защита, условия труда, система,

процесс, фактор, социальные и трудовые

E.M.Agayev

PhD student, Azerbaijan State University Oil and Industry

Place of work protection in the structure of social-labor relations

Abstract

57

The article reviews important elements of social and labor relations, describes the factors that

create working conditions, its main components and groups.

The types of social protection have been categorized and their mechanisms have been explained.

In general, the system of social and labor relations based on the content and nature of the

occupational safety is characterized by its distinctive functions and the rationale for the occupational

safety.

Keywords: safetymeasures, social protection, working conditions, system, process, factor, social

and labor


2020-ci il. № 3(12) -səh.57-62 2020, № 3(12), pp. 57-62

Н.Р.Рустамова N.R.Rustamova

UOT: 338.242.4

Н.Р.Рустамова

Бакинский Государственный Университет

[email protected]

ДЕКОМПОЗИЦИЯ ШОКОВ СПРОСА И ПРЕДЛОЖЕНИЯ ПО МЕТОДУ

БЛАНЧАРДА И ГУАХ

Резюме

В данной статье рассматривается способ измерения влияния глобальных шоков на

экономику, разработанный Бланчард и Гуахом. Согласно данному методу, необходимо

учитывать возможность влияния на экономику более одного вида шока, а именно шоков с

долгосрочным и краткосрочным воздействиями. Несмотря существование ряда недостатков,

данный подход является наиболее надежным и эффективным для изучения влияния шоков.

Ключевые слова: шоки спроса, шоки предложения, краткосрочные шоки, долгосрочные

шоки

ВВЕДЕНИЕ

58

Последние события в мировой экономике, такие как, например, резкое изменение спроса и

предложения на нефть, показывают, что экономики различных стран очень повержены влиянию

данных изменений. Это, в свою очередь, подчеркивает необходимость и актуальность

детального изучения различных способов измерения влияния глобальных шоков на экономики

стран.

Одним из основных показателей развития экономики страны является ее

макроэкономические показатели, в том числе внутренний национальный продукт (ВНП).

Именно поэтому динамика изменения в данных показателях является предметом анализа в

работах разных экономистов. Как результат этих исследований, в современное время

общепризнанном фактом стало то, что ВНП характеризуется как процесс с единичным корнем,

а именно, что ВНП следует стохастическому процессу и является временным рядом. Последнее

означает, что при изменении условий, как например воздействие положительных инноваций,

прогнозы по ВНП должны быть пересмотрены в сторону увеличения. Одним из первых этот

аспект была изучен в работе Нельсона и Плоссера [9]. Далее данный вопрос рассматривался и

дорабатывался многочисленными авторами, включая Кэмпбелла и Мэнкью [2], Кларка [4],

Кокрейн [5] и др.

В своей работе Бланчард и Гуах [1] рассматривают вопрос о том, как вышеуказанный факт

может повлиять на существующие взгляды о макроэкономических колебаниях? Авторы

считают, что если бы в экономике был только один тип шока, то сделать выводы было бы просто.

Данный шок повлиял бы на экономику так, как было описано в работах Кэмпбеллом и Мэнкью

[2] и данное влияние могло бы быть рассчитано при помощи модели единично-скользящей

средней. Единственным открытым вопросом оставалось бы выяснение, природы шока и почему

его динамические последствия имели бы ту или иную форму. Однако, ответить на этот вопрос

тоже не составило бы труда.


2020-ci il. № 3(12) -səh.57-62 2020, № 3(12), pp. 57-62


Однако, если на ВНП влияют более одного вида шока, что вероятнее всего и происходит,

становиться сложно интерпретировать построенную модель и полученные по ней результаты.

В этом случае единично-скользящая средняя представляет собой некую комбинацию

динамической реакции производства на каждый из видов шока. Среди первых работ,

направленных на разрешение этой проблемы, можно отметить труды Харви (1985) [8].

В своей же работе Бланчард и Гуах придерживаются предположения, что на производство

может влиять более одного вида шока: шоки спроса и предложения. Для того, чтобы изучить

влияние каждого из шоков, они предлагают наложить априорные ограничения на изменение в

производстве в результате воздействия каждого из шоков, или использовать информацию о

макроэкономических данных, отличных от ВНП. Первый подход использовался в работе Кларка

[4]. Такие же авторы как Кэмпбелл и Мэнкью [3] использовали второй подход к решению

вышеуказанной проблемы. Сами Бланчард и Гуах также применяют второй способ и

рассматривают одновременно изменения в производстве и безработице.

Идентификация модели

Работа этих авторов, главным образом, отличается выбором идентификационных

ограничений и концептуальной простотой подхода. Они предполагают, что существуют два вида

невзаимосвязанных шоков, и что ни один из них не имеет долгосрочного воздействия на

безработицу. Однако авторы предполагают, что один из шоков имеет долгосрочное влияние на

производство, в то время как второй - нет. Эти допущения достаточны для того, чтобы просто

идентифицировать каждый из шоков и оценить их динамическое влияние на объем производства

и безработицу.

59

Авторы также полагают, что каждому виду шока можно дать простую экономическую

интерпретацию. А именно, они интерпретируют шоки, которые имеют временное влияние на

производительность, как шоки спроса, а те, которые оказывают постоянное влияние на

производительность, как в шоки предложения.

Данный раздел показывает, как вышеупомянутые идентификационные ограничения

характеризуют процесс, которому следуют производство и безработица, и как этот процесс

можно восстановить из данных.

С этой целью, для начала, следует ввести следующие предположения. Существует два вида

шоков, влияющих на безработицу и производство. Первый не имеет долгосрочного влияния ни

на безработицу, ни на производство. Второй же не оказывает долгосрочного воздействия на

безработицу, но может оказывать долгосрочное воздействие на производство. Также, эти два

шока некоррелированные на всех сдвигах и лагах. Как указано выше и подробно обсуждается в

следующем разделе, эти ограничения определяют два вида шоков: первый – шок спроса, а второй

- шок предложения.

Составляющие же компоненты спроса и предложения допускают автокорреляцию.

Последнее означает, что значения каждого компонента в данный момент линейно зависит от

предыдущих значений некоррелированных между собой шоков.

Следовательно, без потери общности, можно обозначить данные некоррелированные

между собой шоки, как шоки спроса и предложения. Затем необходимо ввести дополнительное

техническое условие: инновации в двумерном разложении производства и безработицы по

Уолду представляют собой линейные комбинации шоков спроса и предложения.

Далее, основываясь на вышеуказанные предположения, можно описать единый процесс,

которому следуют производство и безработица. Пусть Y обозначает логарифм производства, U

- безработицу, ed и es – шоки спроса и шок предложения, соответственно, X - вектор (∆Y, U)′, а


2020-ci il. № 3(12) -səh.57-62 2020, № 3(12), pp. 57-62


e (t) – вектор (ed, es)′. Приведенные выше предположения подразумевают, что X следует

стационарному процессу, определяемому как:

𝑋(𝑡) = 𝐴 (0) ∗ 𝑒(𝑡) + 𝐴(1) ∗ 𝑒(𝑡 − 1) +⋯ = ∑ 𝐴(𝑗) ∗ 𝑒(𝑡 − 𝑗)∞𝑗=0 (1)

где A(j) – матрица, у которой верхние левый элемент (𝑎11(𝑗), j = 1, 2,…) равняется 0, Var

(e) = I.

Уравнение (1) выражает Y и U через распределенные лаги шоков спроса и предложения, ed

и es. Поскольку предполагается, что эти два шока некоррелированы, дисперсия их

ковариационной матрицы является диагональной. Таким образом, предположение, что

ковариационная матрица является единичной, представляет собой простую нормализацию.

Текущее влияние е на Х выражается через А(0), последующие же эффекты лагов - A (j), j ≥ 1.

Поскольку предполагается, что X является стационарным, ни один из шоков не оказывает

долгосрочного влияния ни на уровень безработицы (U), ни на изменение в производстве (∆Y).

Ограничение ∑ 𝑎11(𝑗) = 0∞𝑗=0 означает, что ed также не оказывает никакого влияния на уровень

самого производства (Y). Последнее объясняется тем, что 𝑎11(𝑗) - это влияние ed на ∆Y после j

периодов, и, следовательно, ∑ 𝑎11(𝑗)𝑘𝑗=0 - это влияние ed на само производство (Y) после k

периодов. Чтобы ed не влияло на Y в долгосрочной перспективе, необходимо выполнение

условия ∑ 𝑎11(𝑗) = 0∞𝑗=0 .

Уравнение (1) можно восстановить из данных. Так как вектор X стационарный, по теореме

Уолда, его можно представить виде скользящей средней:

60

𝑋(𝑡) = 𝜈 (𝑡) + 𝐶 (1) ∗ 𝜈 (𝑡 − 1) + ⋯ = ∑ 𝐶(𝑗) ∗ 𝜈 (𝑡 − 𝑗)∞𝑗=0 (2)

где Var (𝜈) = Ω.

Уравнение (2) уникально в своем роде и может быть получено путем расчёта, а затем

обычного инвертирования векторно-авто регрессивного представления 𝑋(𝑡). Сравнивая, два вышеприведенных уравнения, можно заметить, что 𝜈 – вектор инноваций и

𝑒 – вектор изначальных колебаний, связаны следующим образом:

𝜈 = 𝐴 (0) ∗ 𝑒 и, что 𝐴(𝑗) = 𝐶(𝑗)*𝐴 (0), для всех 𝑗. Таким образом, информация об 𝐴 (0) позволит восстановить 𝑒 из 𝜈, а также 𝐴(𝑗) из 𝐶(𝑗).

Следует отметить, что 𝐴 (0) определена. Уравнения (1) и (2) показывают, что А(0)

удовлетворяет следующим условиям: А(0)*А(0)'= Ω и левый верхний элемент ∑ А(𝑗) =∞𝑗=0

(∑ С(𝑗)) ∗ А(0) ∞𝑗=0 равен 0. Из-за Ω, первое равенство накладывает три ограничения на четыре

элемента А(0); а при ∑ С(𝑗) ∞𝑗=0 , второе условие вводит четвертое ограничение. Вышеуказанное

утверждение можно легко доказать, используя разложение Холецкого: пусть S обозначает

нижнею треугольную матрицу в Ω. Любая матрица, для которой А(0)*А(0)' = Ω, является

ортонормированным преобразованием S. Ограничение, согласно которому верхний левый

элемент в (∑ С(𝑗)) ∗ А(0) ∞𝑗=0 равен 0, является условием ортогональности, которое затем

однозначно определяет ортонормированное преобразование.

В целом процедура, которая применяется авторами, заключается в следующем. Сначала

рассчитывается векторно-авто регрессивное представление 𝑋, затем оно инвертируется для

получения уравнения (2). Далее строится матрица 𝐴 (0), и она используется для получения 𝐴(𝑗) = 𝐶(𝑗)*𝐴 (0) для всех 𝑗=0, 1, 2, …, а также 𝑒𝑡 = 𝐴(0)

−1 ∗ 𝑣𝑡. Данный процесс позволяет выразить

безработицу и производство в виде функции настоящих и прошедших шоков спроса и

предложения.


2020-ci il. № 3(12) -səh.57-62 2020, № 3(12), pp. 57-62


Интерпретация модели

В малых системах интерпретация остатков как «структурных» шоков всегда неоднозначна.

Приведенная ниже интерпретация шоков, как шоков спроса и предложения не является

исключением. Интерпретация, согласно которой шоки предложения носят постоянный эффект,

а шоки спроса носят временный характер, основана на Кейнсианском подходе к колебаниям. Для

наглядной иллюстрации можно привести модель, которая удовлетворяет указанным условиям и

похожа на ту, что была предложена Фишером [6]:

Y(t) = M(t) – P(t) + α*θ(t) (3)

Y(t) = N(t) + θ(t) (4)

P(t) = W(t) – θ(t) (5)

W(t) = W|{𝐸𝑡−1𝑁(𝑡) = �̅�}| (6)

где Y, N и θ обозначают логарифмы производства, занятости населения и

производительности соответственно. Полная занятость представлена �̅�, а P, W и M,

соответственно логарифмы уровня цен, номинальной заработной платы и денежной массы.

Уравнение (3) показывает, что агрегатный спрос является функцией реального баланса и

производительности. Следует заметить, что производительность прямо влияет на агрегатный

спрос, например через спрос на инвестиции. В данном случае α > 0. Уравнение (4) описывает

функцию производства, показывая связь между производством, занятостью и

производительностью, а также указывая на постоянный возврат к масштабам производства.

Уравнение (5) описывает, как устанавливаются цены, и выражает цену через номинальную

61

заработную плату и производительность. Наконец, уравнение (6) показывает, как

устанавливаются заработная плата, таким образом, чтобы достичь (ожидаемую) полную

занятость.

Для закрытия модели необходимо ввести следующие уравнения:

M(t) = M(t-1) + 𝑒𝑑(𝑡) (7)

θ(t) = θ(t-1) + 𝑒𝑠(𝑡) (8)

где 𝑒𝑑 и 𝑒𝑠 серийно некоррелированные и попарно ортогональные шоки спроса и

предложения. Если обозначить безработицу (U) через �̅� – N, можно представить производство

и безработицу в следующем виде:

∆Y = 𝑒𝑑(t) – 𝑒𝑠(t-1) + α*(𝑒𝑠(t) - 𝑒𝑠(t-1)) + 𝑒𝑠(t), U = - 𝑒𝑑(t) – α*𝑒𝑠(t).

Очевидно, что эти два уравнения удовлетворяют условия уравнения (1). Из-за номинальной

жесткости шоки спроса имеют кратковременное влияние на производство и безработицу,

которые исчезают со временем. В долгосрочной перспективе только шоки предложения, т.е.

производительности, воздействуют на безработицу. Ни один из шоков не имеет долгосрочного

влияния на безработицу.


Данная модель, конечно, является только наглядным примером. Однако она дает

возможность указать на недостатки и преимущества интерпретации, используемой авторами.

Одним из моментов, который можно подвергнуть критике, является предположение, что два

обсуждаемых вида колебаний некоррелированные на всех уровнях и временных лагах. Однако,

данный вопрос не представляет собой проблему, так как модель поясняет, что условие

ортогональности не исключает, например, возможность прямого воздействия шоков

предложения на агрегатный спрос. Другими словами, предположение, что два шока являются не

коррелированными, не ограничивает каналы, по которым шоки спроса и предложения влияют

на производство и безработицу.


2020-ci il. № 3(12) -səh.57-62 2020, № 3(12), pp. 57-62


Другим вопросом, который может возникнуть, является то, что даже шоки спроса имеют

долгосрочное влияния на производство. Последнее может произойти при изменениях в

субъективной ставке дисконтирования или в фискальной политике государства, которые влекут

за собой изменения в уровне сбережений и,следовательно, в долгосрочных инвестициях и

производстве. Наличие растущей отдачи и обучения на практике также повышают вероятность

того, что шоки спроса могут иметь долгосрочное влияние. Даже если это не так, в конечной

выборке данных их воздействие через накопление капитала может быть достаточно

продолжительным, чтобы его нельзя было отличить от действительно долгосрочных эффектов.

Тем не менее, даже если шоки спроса имеют долгосрочный характер, их воздействие мало, по

сравнению с последствиями шоков предложения. В этом случае, предложенная выше

декомпозиция является «почти верной» в следующем смысле: в ряде экономик, где размер

эффекта от шоков спроса маленький по сравнению с размером воздействия шоков предложении,

правильная схема идентификации близка к той, что приведена выше.

Также существует вероятность нескольких источников шоков, каждый из которых имеет

свойственный только ему динамический эффект на производство и безработицу, нежели только

два вида, представленных в данной работе. Конечно, если существует множество шоков

предложения, некоторые из которых обладают постоянным, а другие проходящим эффектом на

производство, вместе со множеством шоков спроса, некоторые из которых имеют постоянный,

а некоторые проходящий эффекты, и все они имеют одинаково важное значение в агрегатном

колебании, декомпозиция, предложенная авторами, не имеет смысла. Однако, больший интерес

62

представляет случай, когда все шоки спроса имеют постоянное влияние на производство, а все

шоки предложения имеют проходящее влияние на производство. В таком случае есть

вероятность того, что то, что авторы представляют как шок спроса, представляет среднюю

динамических эффектов [7]. Тоже самое можно отнести к шокам спроса.

Эти условия будут выполнены, если, например, экономика подвержена только одному

шоку предложения, но многим шокам спроса, где каждый из шоков спроса имеет различное

динамическое воздействие на производство, но ни один из шоков спроса не затрагивает

динамическую связь между производством и безработицей. То, что шоки спроса должны

оставить связь между производством и безработицей почти незатронутой, весьма вероятно.

Однако то, что экономика подвержена влиянию только одного или, по крайней мере, одного

доминирующего шока предложения, более сомнительно. Если существует много шоков

предложения примерно одинаковой значимости, и, если, что очень вероятно, каждый из них

влияет на динамическую связь между безработицей и производством, предложенная

декомпозиция, скорее всего не имеет смысла.

В целом, приведенная интерпретация шоков подвержена различным оговоркам. Тем не

данная интерпретация, может считаться приемлемой и полезной для понимания приведенных

ниже результатов.

Список используемой литературы:

1. Blanchard O. J., Watson M. W. (1984). Are Business Cycles All Alike?, NBER

Working Paper Series 1392

2. Campbell J. Y. and Mankiw N. G. (1987a) “Are Output Fluctuations

Transitory?,” Quarterly Journal of Economics, 102, pp. 857-80

3. Campbell J. Y. and Mankiw N. G. (1987b) “Permanent and Transitory

Components in Macroeconomic Fluctuations,” American Economic Review Proceedings, pp.

111-17


2020-ci il. № 3(12) -səh.57-62 2020, № 3(12), pp. 57-62

Н.Р.Рустамова N.R. Rustamova

4. Clark P. (1987). “The Cyclical Component in U.S. Economic Activity,” Quarterly

Journal of Economics, pp. 797- 814

5. Cochrane J. (1988). “How Big Is the Random Walk in GNP?,” Journal of Political

Economy, no. 5, pp. 893-920

6. Fischer S. (1977). “Long-Term Contracts, Rational Expectations, and the Optimal

Money Supply Rule,” Journal of Political Economy, no. 1, pp. 191- 205

7. Granger C. and Morris M. J. (1976). “Time Series Modeling and Interpretation,”

Journal of the Royal Statistical Society, 139, Part 2, pp. 246-57

8. Harvey A. (1985). “Trends and Cycles in Macroeconomic Time Series,” Journal

of Business and Economic Statistics, 3, no. 3, pp. 216-27

9. Nelson C. and Plosser C. (1982). “Trends and Random Walks in Macroeconomic

Time Series,” Journal of Monetary Economics, 10, pp. 139-62

N.R. Rüstəmova

Bakı Dövlət Universiteti

Tələbat və təklif şoklarının Blançard və Quah üsulu ilə dekompozisiyası

Xülasə

63

Bu məqalə, Blançard və Quax tərəfindən yaradılmış, qlobal şokların iqtisadiyyata təsirinin

ölçülməsi metodunu araşdırır. Onların yanaşmasına əsasən həmin şokların təsirinin qiymətləndirilməsi

zamanı bir şokdan çox, uzun və qısa müddətli şokların, mövcud olmasını nəzərə almaq lazımdır. Həmin

üsul, bir sıra çatışmamazlıqlarına baxmayaraq, ən etibarlı və effektiv sayıla bilər.

Açar sözlər: tələbat şokları, təklif şokları, uzun müddətli şoklar, qısa müddətli şoklar

N.R. Rustamova

Baku State University

Decomposition of demand and supply shocks by Blanchard and Quah method

Abstract

In the given paper the method of measuring the impact of global shocks on economy, which was

developed by Blanchard and Quah, is analyzed. According to their approach, it is necessary to consider

the possibility of existence of more than one shock, long- and short-term shocks, which affect economy.

Despite few drawbacks, this method is the most reliable and efficient for assessing the impact of shocks.

Keywords: demand shocks, supply shocks, long-term shocks, short-term shocks


2020-ci il. № 3(12) -səh.63-69 2020, № 3(12), pp. 63-69

M.R.Tağıyev, Y.S.Əlixanlı M.R.Tagiev,Y.S.Alihanli

UOT: 339

M.R.Tağıyev

i.e.d., professor, Bakı Dövlət Universiteti

Y.S.Əlixanlı

Azərbaycan Kooperasiya Universiteti

AZƏRBAYCANDA ÜMÜDAXİLİ MƏHSUL İSTEHSALI VƏ XARİCİ TİCARƏT

GÖSTƏRİCİLƏRİNİN STASİONARLIĞININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

(DİCKEY-FULLER TESTİ)

Xülasə

Məqalədə xarici ticarət fəaliyyəti ilə bağlı olan bəzi göstəricilərin, o cümlədən, idxal və ixrac

həcmi göstəricisinin, həmçinin ümundaxili məhsul həcminin stasionarlığı Dickey-Fuller testi vasitəsilə

yoxlanılıb. Müəllif belə nəticəyə gəlir ki, bu göstəricilər I(0) dərəcəli stasionarlığa malik deyil. Lakin

bu göstəricilərin dinamikasını xarakterizə edən zaman sıraları I(1) dərəcəli stasionarlığa malikdir.

Açar sözlər: Dickey-Fuller testi, stasionarlıq, idxal, ixrac, ümumdaxili məhsul

64

GİRİŞ

Hər bir ölkədə iqtisadi inkişaf üçün mühüm amillərdən biri də xarici ticarət hesab edilir. Xarici

ticarət fəaliyyətinin hər iki aspekti, yəni idxal və ixrac ölkədə ümumdaxili məhsul həcminə müəyyən

səviyyədə təsir göstərir. Hər bir ölkənin ümumdaxili məhsul istehsal həcminin xərclər üsulu ilə

hesablanmasında da idxalın həcmi mənfi, ixracın həcmi isə müsbət amil kimi daxil edilir. Lakin xarici

ticarətin ümumdaxili məhsul istehsalı həcminə və ya iqtisadi artıma təsirləri, onun kəmiyyətcə

qiymətləndirilməsi o qədər də sadə deyil. Belə qiymətləndirilmələrin kəmiyyətcə aparılması zamanı

müasir ekonometrik tələblərin yerinə yetirilməsi aparılan hesablamaların keyfiyyətinə xüsusilə təsir

göstərir. Belə ki, ekonometrik hesablamalar elə meyarlara cavab verməlidir ki, elmi cəhətdən etibarlı

olsun. Belə etibarlılıq meyarlarından biri də reqresiya analizlərinin aparılmasından əvvəl göstəricilərin

müxtəlif ekonometrik testlərlə yoxlanılmasıdır.

ƏDƏBİYYATA BAXIŞ

Xarici ticarət fəaliyyətinin makroiqtisadi təsirlərinin ekonometrik qiymətləndirilməsi zamanı

stasionarlığın dəyərləndirilməsi məsələsinə ingilisdilli iqtisadi ədəbiyyatda tez-tez rast gəlinir. Məsələn

Zahool və digərləri [1] xarici ticarətlə iqtisadi artım arasındakı əlaqəni ən kişik kvadratlar üsulu ilə

tədqiq ediblər. Nəticə göstərir ki, xammalların idxalı artdıqca istehsal həcmi, məşğulluq, artır və xarici

ticarət iqtisadi inkişafda mühüm rola malikdir. Azees və digərlərinin [2] apardığı tədqiqatlar göstərir ki,

xarici ticarət iqtisadi inkişafda pozitiv təsirə malikdir. UNCTAD tərəfindən hazırlanan hesabatda da

beynəlxalq ticarətin iqtisadi inkişafda, xüsusilə daha kasıb ölkələrin inkişafında rolu dəyərləndirilir [3].

Azərbaycandan xarici ticarət fəaliyyətinin ümundaxili məhsul həcminə və iqtisadi artıma təsirləri

müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən aparılmışdır. Belə tədqiqatlarda xarici ticarət fəaliyyətinin nəzəri

aspektlərinə daha çox yer ayrılıb. Xarici ticarət fəaliyyətini xarakterizə edən göstəricilərin digər

makroiqtisadi göstəricilərə təsirlərinin ekonometrik qiymətləndirilməsi ilə bağlı tədqiqatlar isə demək

olar ki, yoxdur. Xüsusilə, belə tədqiqatlarda xarici ticarət göstəricilərinin stasionarlığı məsələlərinə

baxılmayıb.


2020-ci il. № 3(12) -səh.63-69 2020, № 3(12), pp. 63-69

M.R.Tağıyev, Y.S.Əlixanlı M.R.Tagiev,Y.S.Alihanli

METODOLOGİYA

Tədqiq olunan göstəricilər arasında doğru reqresiya əlaqəsinin olmasını bu göstəricilərin zaman

sırasının stasionarlığının yoxlanması ilə yerinə yetirəcəyik. İlkin yanaşmada hesab edəcəyik ki, əgər

yt = ρ ∗ yt−1 + νt asılılığında, yaxud yt = α + ρ ∗ yt−1 + νt asılılığında |ρ|< 1 olarsa, onda yt-stasionar zaman sırasıdır. Bu birinci dərəcəli avtoreqressiya AR(1) hesab olunacaq. Burada μ=E(yt) yt-zaman sırasının riyazi gözləməsidir.

Sonrakı yaxınlaşmada isə reqresiya əlaqəsinin doğruluq dərəcəsini yüksəltmək üçün bir Dickey-

Fuller testindən (α sabitli, lakin trendi olmayan) istifadə edəcəyik. Yəni hesab edəcəyik ki,

𝚫𝐲𝐭 = 𝛂 + 𝛄 ∗ 𝐲𝐭−𝟏 + 𝛎𝐭 asılılığında

𝐇𝟎: 𝛒 = 𝟏 ~𝐇𝟎: 𝛄 = 𝟎 olarsa, yt zaman sırası stasionar deyil.

Lakin əgər 𝐇𝟏: 𝛒 < 1 ~𝐇𝟏: 𝛄 < 0 və 𝛕 < τc olarsa, onda yt zaman sırası stasionardır

Burada τc – tau-statistikası üçün kritik qiymətlərdir. Hesablamalar zamanı tau statistikasının kritik

qiymətləri kimi R.Davidson və J.G.MacKinnon [4] tərəfindən təklif edilən qiymətlər götürüləcək.

ƏSAS HESABLAMALAR

𝐺𝐷𝑃𝑡 , 𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡 və ∆(𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡) zaman sıralarının stasionarlığının yoxlanılması 1- 3-cü qrafiklərdə 𝐺𝐷𝑃𝑡 , 𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡 və ∆(𝛥𝐺𝐷𝑃)𝑡 göstəricilərinin 1992-2018-ci illər üzrə dinamikası verilmişdir. Məlumatlar

Dünya Bankının məlumatlar bazasından əldə edilmişdir[5].

65

Qrafik. 1. ÜDM həcminin dinamikası - 𝑮𝑫𝑷𝒕 Qrafik 2. ÜDM həcminin dəyişməsinin

dinamikası - 𝜟𝑮𝑫𝑷𝒕

Qrafik. 3. ÜDM həcminin dəyişməsinin dəyişməsi dinamikası-∆(𝛥𝐺𝐷𝑃)𝑡


2020-ci il. № 3(12) -səh.63-69 2020, № 3(12), pp. 63-69

M.R.Tağıyev, Y.S.Əlixanlı M.R.Tagiev, Y.S.Alihanli

𝐺𝐷𝑃𝑡- zaman sırasının stasionarlığını yoxlamaq üçün biz genişlənmiş Dickey-Fuller testindən

istifadə edəcəyik. 𝐺𝐷𝑃𝑡 üçün onu

𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡 = 𝛼 + 𝛾 ∗ 𝐺𝐷𝑃𝑡−1 + 𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡−1 (1)

kimi ifadə edəcəyik.

𝐺𝐷𝑃𝑡-üçün Dünya Bankının məlumatlardan istifadə edərək, (1) asılılığını

𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡 = 2972.028 - 0.06909* 𝐺𝐷𝑃𝑡−1 + 0.455172* 𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡−1 (2)

(tau) (-1.226)

Kimi ifadə edə bilərik. Bu asılılıqa tau statistika 𝜏 = −1.226 qiymətini alıb. Bu Dickey-Fuller

testinin t-statistikası üçün nəzərdə tutulan kritik qiymətlərdən ( 1% üçün -3.43; 5% üçün -2.26; 10%

üçün -2.57). Bu nəticələrin əsasında demək olar ki, 𝐺𝐷𝑃𝑡- zaman sırası üçün 𝐻0 hipotezi ödənilir və

bu zaman sırası stasionar deyil.

Eyni metodla biz 𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡-göstəricisinin stasionarlığını yoxlaya bilərik. Bu halda (1) testini

𝛥(𝛥𝐺𝐷𝑃)𝑡 = 𝛼 + 𝛾 ∗ 𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡−1 + 𝛥(𝛥𝐺𝐷𝑃)𝑡−1 (3)

Kimi ifadə edə bilərik. 𝛥(𝛥𝐺𝐷𝑃)𝑡 , 𝛥(𝛥𝐺𝐷𝑃)𝑡−1 və 𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡 zaman sıraları üçün Dünya

Bankının məlumatlardan istifadə etsək, onda (3) asılılığı üçün

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

80000

-25000

-20000

-15000

-10000

-5000

0

5000

10000

15000

20000

199

3

199

5

199

7

199

9

200

1

200

3

200

5

200

7

200

9

201

1

201

3

201

5

201

7

-30000

-20000

-10000

0

10000

20000

30000

199

4

199

5

199

6

199

7

199

8

199

9

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

201

3

201

4

201

5

201

6

201

7

201

8

66

𝛥(𝛥𝐺𝐷𝑃)𝑡 = 1335.566 - 0.71233* 𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡−1 + 0.238514* 𝛥(𝛥𝐺𝐷𝑃)𝑡−1 (4)

(tau) (-3.116)

ala bilərik. Bu asılılıqa tau statistika 𝜏 = −3.116 qiymətini alıb. Bu Dickey-Fuller testinin t-

statistikası üçün nəzərdə tutulan kritik qiymətlərdən birindən ( 1% üçün -3.43) böyük ikisindən isə (5%

üçün -2.26; 10% üçün -2.57) kiçikdir. Bu nəticələrin əsasında demək olar ki, 𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡- zaman sırası üçün

𝐻0 hipotezi ödənilmir və bu zaman sırası 95%-lik etibarlılıq səviyyəsi üçün stasionardır. Beləliklə,

𝐺𝐷𝑃𝑡 I(1) dərəcəli inteqrasiyalaşmış stasionar zaman sırası, 𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡 isə I(0) dərəcəli inteqrasiyalaşmış

zaman sırasıdır.

İ𝑀𝑃𝑡 , 𝛥İ𝑀𝑃𝑡 və ∆(𝛥İ𝑀𝑃𝑡) zaman sıralarının stasionarlığının yoxlanılması

4- 6-cı qrafiklərdə İ𝑀𝑃𝑡 , 𝛥İ𝑀𝑃𝑡 və ∆(𝛥İ𝑀𝑃𝑡) göstəricilərinin 1992-2018-ci illər üzrə

dinamikası verilmişdir.

Qrafik. 4. İdxal həcminin dinamikası - İ𝑴𝑷𝒕 Qrafik 5. İdxal həcminin dəyişməsinin

dinamikası - 𝜟İ𝑴𝑷𝒕


2020-ci il. № 3(12) -səh.63-69 2020, № 3(12), pp. 63-69


Qrafik 6. İdxal həcminin dəyişməsinin dəyişməsi dinamikası-∆(𝜟İ𝑴𝑷𝒕)

İ𝑀𝑃𝑡- zaman sırasının stasionarlığını yoxlamaq üçün biz genişlənmiş Dickey-Fuller testindən

istifadə edəcəyik. İ𝑀𝑃𝑡 üçün onu

𝛥İ𝑀𝑃𝑡 = 𝛼 + 𝛾 ∗ İ𝑀𝑃𝑡−1 + 𝛥İ𝑀𝑃𝑡−1 (5)

Kimi ifadə edəcəyik.

0,00

5000,00

10000,00

15000,00

20000,00

25000,00

199

2

199

4

199

6

199

8

200

0

200

2

200

4

200

6

200

8

201

0

201

2

201

4

201

6

201

8

-3000

-2000

-1000

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

199

2

199

4

199

6

199

8

200

0

200

2

200

4

200

6

200

8

201

0

201

2

201

4

201

6

-4000

-3000

-2000

-1000

0

1000

2000

3000

4000

5000

199

4

199

5

199

6

199

7

199

8

199

9

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

201

3

201

4

201

5

201

6

201

7

201

8

67

İ𝑀𝑃𝑡-üçün Dünya Bankının məlumatlardan istifadə edərək, (5) asılılığını

𝛥İ𝑀𝑃𝑡 = 550.3342 - 0.01549* İ𝑀𝑃𝑡−1 + 0.295393* 𝛥İ𝑀𝑃𝑡−1 (6)

(tau) (-0.348)


testinin (6) modelində t-statistikası üçün nəzərdə tutulan kritik qiymətlərdən ( 1% üçün -3.43; 5% üçün

-2.26; 10% üçün -2.57) xeyli böyükdür. Bu nəticələrin əsasında demək olar ki, İ𝑀𝑃𝑡- zaman sırası üçün

𝐻0 hipotezi ödənilir və bu zaman sırası stasionar deyil.

Eyni metodla biz 𝛥İ𝑀𝑃𝑡-göstəricisinin stasionarlığını yoxlaya bilərik. Bu halda (5) testini

𝛥(𝛥İ𝑀𝑃)𝑡 = 𝛼 + 𝛾 ∗ 𝛥İ𝑀𝑃𝑡−1 + 𝛥(𝛥İ𝑀𝑃)𝑡−1 (7)

Kimi ifadə edə bilərik. 𝛥(𝛥İ𝑀𝑃)𝑡 , 𝛥(𝛥İ𝑀𝑃)𝑡−1 və 𝛥İ𝑀𝑃𝑡 zaman sıraları üçün (7) asılılığı üçün

𝛥(𝛥İ𝑀𝑃)𝑡 = 589.6771 - 0.82224* 𝛥İ𝑀𝑃𝑡−1 + 0.121526* 𝛥(𝛥İ𝑀𝑃)𝑡−1 (8)

(tau) (-3.43)

ala bilərik. Bu asılılıqa tau statistika 𝜏 = −3.43 qiymətini alıb. Bu Dickey-Fuller testinin (8)

modelində t-statistikası üçün nəzərdə tutulan kritik qiymətlərdən birinə ( 1% üçün -3.43) bərabər, digər

ikisindən isə (5% üçün -2.26; 10% üçün -2.57) xeyli kiçikdir. Bu nəticələrin əsasında demək olar ki,

𝛥İ𝑀𝑃𝑡- zaman sırası üçün 𝐻0 hipotezi ödənilmir və bu zaman sırası 99%-lik etibarlılıq səviyyəsi üçün

stasionardır. Beləliklə, İ𝑀𝑃𝑡 I(1) dərəcəli inteqrasiyalaşmış stasionar zaman sırası, 𝛥İ𝑀𝑃𝑡 isə I(0)

dərəcəli inteqrasiyalaşmış zaman sırasıdır.

𝑬𝑿𝑷𝒕 , 𝜟𝑬𝑿𝑷𝒕 və ∆(𝜟𝑬𝑿𝑷𝒕) zaman sıralarının stasionarlığının yoxlanılması

3.7- 3.9-cu qrafiklərdə 𝐸𝑋𝑃𝑡 , 𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡 və ∆(𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡) göstəricilərinin 1992-2018-ci illər üzrə

dinamikası verilmişdir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.63-69 2020, № 3(12), pp. 63-69


Qrafik.7. İxrac həcminin dinamikası - 𝑬𝑿𝑷𝒕 Qrafik 8. İxrac həcminin

dəyişməsinin dinamikası - 𝜟𝑬𝑿𝑷𝒕

𝐸𝑋𝑃𝑡- zaman sırasının stasionarlığını yoxlamaq üçün biz genişlənmiş Dickey-Fuller testindən

istifadə edəcəyik. 𝐸𝑋𝑃𝑡 üçün onu

𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡 = 𝛼 + 𝛾 ∗ 𝐸𝑋𝑃𝑡−1 + 𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡−1 (9)

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

19

92

19

94

19

96

19

98

20

00

20

02

20

04

20

06

20

08

20

10

20

12

20

14

20

16

20

18

-15000

-10000

-5000

0

5000

10000

15000

19

93

19

95

19

97

19

99

20

01

20

03

20

05

20

07

20

09

20

11

20

13

20

15

20

17

68

Kimi ifadə edəcəyik.

𝐸𝑋𝑃𝑡-üçün Dünya Bankının məlumatlardan istifadə edərək, (9) asılılığını

𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡 = 1978.151

- 0.08665* 𝐸𝑋𝑃𝑡−1 + 0.270023* 𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡−1 (10)

(tau) (-1.156)


testinin (10) modelində t-statistikası üçün nəzərdə tutulan kritik qiymətlərdən ( 1% üçün -3.43; 5%

üçün -2.26; 10% üçün -2.57) xeyli böyükdür. Bu nəticələrin əsasında demək olar ki, 𝐸𝑋𝑃𝑡- zaman sırası

üçün 𝐻0 hipotezi ödənilir və bu zaman sırası stasionar deyil.

Qrafik. 9. İxrac həcminin dəyişməsinin dəyişməsi dinamikası-∆(𝜟𝑬𝑿𝑷)𝒕

Eyni metodla biz 𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡-göstəricisinin stasionarlığını yoxlaya bilərik. Bu halda (10) testini

𝛥(𝛥𝐸𝑋𝑃)𝑡 = 𝛼 + 𝛾 ∗ 𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡−1 + 𝛥(𝛥𝐸𝑋𝑃)𝑡−1 (11)

Kimi ifadə edə bilərik. 𝛥(𝛥𝐸𝑋𝑃)𝑡 , 𝛥(𝛥𝐸𝑋𝑃)𝑡−1 və 𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡 zaman sıraları üçün dünya Bankının

məlumatlardan istifadə etsək, onda (11) asılılığı üçün

𝛥(𝛥𝐸𝑋𝑃)𝑡=

918.98

92

- 0.88472*

𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡−1

+ 0.136832*

𝛥(𝛥𝐸𝑋𝑃)𝑡−1

(12)

(tau) (-3.232)


2020-ci il. № 3(12) -səh.63-69 2020, № 3(12), pp. 63-69


ala bilərik. Bu asılılıqa tau statistika 𝜏 = −3.232 qiymətini alıb. Bu Dickey-Fuller testinin (12)

modelində t-statistikası üçün nəzərdə tutulan kritik qiymətlərdən birindən ( 1% üçün -3.43) böyük,

digər ikisindən isə (5% üçün -2.26; 10% üçün -2.57) xeyli kiçikdir. Bu nəticələrin əsasında demək olar

ki, 𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡- zaman sırası üçün 𝐻0 hipotezi ödənilmir və bu zaman sırası 95%-lik etibarlılıq səviyyəsi

üçün stasionardır. Beləliklə, 𝐸𝑋𝑃𝑡 I(1) dərəcəli inteqrasiyalaşmış stasionar zaman sırası, 𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡 isə I(0)

dərəcəli inteqrasiyalaşmış zaman sırasıdır.

Beləliklə, 𝐺𝐷𝑃𝑡 , İ𝑀𝑃𝑡 , 𝐸𝑋𝑃𝑡 göstəricilərinin dinamikasını xarakterizə edən zaman sıralarının

stasionarlığı üçün biz 1-ci cədvəldəki nəticəni əldə etmiş oluruq.

Cədvəl 1

𝜏 − statistika I(0) I(1)

𝐺𝐷𝑃𝑡 (-1.226) 𝐻0 𝐻1

𝛥𝐺𝐷𝑃𝑡 (-3.116) 𝐻1 -

İ𝑀𝑃𝑡 (-0.348) 𝐻0 𝐻1

𝛥İ𝑀𝑃𝑡 (-3.43) 𝐻1 -

𝐸𝑋𝑃𝑡 (-1.156) 𝐻0 𝐻1

𝛥𝐸𝑋𝑃𝑡 (-3.232) 𝐻1 -

-25000

-20000

-15000

-10000

-5000

0

5000

10000

15000

20000

199

4

199

5

199

6

199

7

199

8

199

9

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

201

3

201

4

201

5

201

6

201

7

201

8

69

ƏSAS NƏTİCƏ

1-ci cədvələ əsasən qeyd edə bilərik ki, Azərbaycan iqtisadiyyatına aid olan 𝐺𝐷𝑃𝑡 ilə İ𝑀𝑃𝑡 , 𝐸𝑋𝑃𝑡 göstəricilərinin I(0) dərəcədə stasionarlığı yoxdur. Lakin bu göstəricilərin dinamikasını

xarakterizə edən zaman sıralarının (I(1) dərəcəli stasionarlığı mövcuddur.

Istifadə edilmiş ədəbiyyat: 1. Zahoor et al. (2012). Effects of International Trade on Economic Growth: The

Case Study of Pakistan. International Journal of Academic Research in Progressive Education

and Development. Vol. 1, N0 2.

2. Azeez et al. (2014). Effect of International Trade on Nigerian Economic Growth:

The 21st Century Experience. Journal of Economics, Commerce and Management Vol. 11, N0.

10.

3. UNCTAD (2010). How are the Poor Affected by International Trade in India: An

Empirical Approach. An UNCTAD report 2010.

4. Davidson R. and MacKinnon J.G. (1993). Estimation and İnference in

Econometrics, New York: Oxford University Press, p. 708

5. World Bank (2019). https://data.worldbank.org/ (müraciət tarixi 23 may 2019)


2020-ci il. № 3(12) -səh.63-69 2020, № 3(12), pp. 63-69

M.R.Tağıyev, Y.S.Əlixanlı M.R. Tagiev, Y.S.Alihanli

M.Р.Тагиев

д.э.н. профессор, Бакинский Государственный Университет

Е.С.Алиханлы

Азербайджанский Университет Кооперации

Оценка стационарности показателей внешней торговли и валового внутренного

продукта (тести Дики-Фуллера)

Резюме

В статьи исследуются стационарности основных показателей внешней торговли и

валового внутренного продукта с помощью тестов Дики-Фуллера. Автор приходит к такому

заключению, что эти показатели не являются стационарными нулевого порядка. Но есть

стационарности первого порядка.

Ключевые слова: тесты Дики-Фуллера, стационарность, импорт, экспорт, валовой

внутренний продукт

https://data.worldbank.org/

70

M.R.Tagiev

professor, Baku State University

Y.S.Alihanli

Azerbaijan University of Cooperation

Assessment of the sstationarity of foreign trade and GDP (Dickey-Fuller Test)

Abstract

The article examines the stationarity of the main indicators of foreign trade and gross domestic

product by using Dickey-Fuller tests. The author concluded that these indicators are not stationary I(0),

but there is a I(1) order stationarity.

Keywords: Dickey-Fuller tests, stationarity, import, export, gross domestic product


2020-ci il. № 3(12) -səh.70-76 2020, № 3(12), pp. 70-76

G.Y.Mehdiyeva G.Y.Mehdiyeva

UOT: 338

G.Y.Mehdiyeva

PhD, dosent, şöbə müdiri

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İqtisadiyyat İnstitutu

[email protected]

AZƏRBAYCANDA ENERJİ BALANSININ DİVERSİFİKASİYA SƏVİYYƏSİNİN

İQTİSADİ ARTIMA TƏSİRLƏRİ

Xülasə

Tədqiqatın əsas məqsədi Azərbaycanda enerji balansının iqtisadi artıma təsirlərinin

qiymətləndirilməsidir. Tədqiqat zamanı enerji balansının diversifikasiya və konsentrasiya səviyyəsinin

qiymətləndirilməsi üçün Herfindahl-Hirschman və Shannon-Uiener indekslərindən istifadə edilib.

İqtisadi artımın enerji balansının diversifikasiyası ilə əlaqəsinin qiymətləndirilməsi üçün ən kiçik

kvadratlar üsulu tətbiq edilib. Reqresiya analizinin nəticələrinin etibarlılığının yoxlanılması üçün

Dickey-Fuller testindən və kointeqrasiya testindən istifadə edilib. Tədqiqatın əsas nəticəsi ondan

mailto:[email protected]

71

ibarətdir ki, Azərbaycan enerji mənbələri ilə zəngin olduğundan ölkədə enerji təhlükəsizliyi təmin edilib,

lakin enerji balansının diversifikasiya səviyyəsi yüksək deyil. Qiymətləndirmələr göstərir ki,

diversifikasiya səviyyəsinin artması iqtisadi artıma pozitiv, konsentrasiya səviyyəsinin artması isə

neqativ təsir göstərir.

Açar sözlər: enerji balansı, bərpa olunan enerji, enerji təhlükəsizliyi, diversifikasiya,

konsentrasiya

GİRİŞ

Hər bir ölkənin iqtisadi artımında müxtəlif iqtisadi fəaliyyət sahələrinin müxtəlif səviyyədə təsiri

olur. Kapital və əməklə yanaşı texnoloji inkişafın, idarəetmə bacarığının, sahibkarlıq təşəbbüsünün və

digər amillərin iqtisadi artıma təsirləri də danılmazdır. Son dövrlərdə iqtisadi təhlükəsizliyin, iqtisadi

liberallaşmanın, biznes mühitinin, qloballaşma səviyyəsinin və digər amillərin də iqtisadi artıma

təsirlərinin tədqiqi geniş vüsət alıb. Enerji təhlükəsizliyinin iqtisadi artıma təsirləri ilə bağlı tədqiqatlar

da diqqəti cəlb edir. Hər bir ölkə çalışır ki, nəinki qısamüddətli dövrdə, həmçinin uzunmüddətli dövrdə

özünün enerji təhlükəziliyini davamlı olaraq təmin etsin. Enerji təhlükəsizliyinin nə dərəcədə təmin

edilməsinin qiymətləndirilməsi də mühüm elmi və praktiki əhəmiyyətə malikdir. Enerji

təhlükəsizliyinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi üçün bir-birindən fərqli müxtəlif metodlar təklif edilir.

Azərbaycan neft və qazla zəngin ölkədir. Hazırda mövcud neft və qaz ehtiyatları nəinki daxili tələbatı

ödəmək üçün, hətta böyük həcmdə ixrac üçün kifayət edir. Lakin dünya miqyasında neft və qaz

ehtiyatlarının sürətlə tükənməsi hər bir ölkədə olduğu kimi Azərbaycanda da enerji təhlükəsizliyinin

uzunmüddətli dövrdə təmin edilməsi zərurəti yaradır. Azərbaycanda enerji təhlükəsizliyinin

uzunmüddət üçün təminatı enerji balansının diversifikasiyası ilə daha çox bağlıdır. Belə ki, ölkənin

mövcud enerji balansında neft və qaz digər enerji mənbələrinə, o cümlədən, bərpa olunabilən enerji

mənbələrinə nisbətən mütləq üstünlüyə malikdir. Neft və qaz ehtiyatlarının getdikcə tükənməsi

təhlükəsi gələcəkdə Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyinə təhdid yarada bilər. Ona görə də enerji

balansının yüksək səviyyədə diversifikasiyasına nail olmaq iqtisadi və enerji təhlükəsizliyi baxımından

mühüm əhəmiyyət daşıyır. Digər tərəfdən, davamlı iqtisadi artımın iqtisadi təhlükəsizliklə sıx əlaqəsi

Azərbaycanda da


2020-ci il. № 3(12) -səh.70-76 2020, № 3(12), pp. 70-76


enerji təhlükəsizliyinə nail olmaq zərurəti yaradır. Biz enerji təhlükəsizliyinin əsas göstəricilərindən biri

kimi enerji balansının diversifikasiyası səviyyəsini qəbul edərək, hazırda Azərbaycanda bu iki göstərici

arasındakı əlaqəni qiymətləndirməklə diversifikasiya səviyyəsinin müasir Azərbaycan iqtisadiyyatında

rolunu müəyyən etməyə çalışacağıq.

ƏDƏBİYYATA BAXIŞ Enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı iqtisadi ədəbiyyatda çoxlu sayda tədqiqatlar mövcuddur. Valdes [1],

Ang və digərləri [2], Erahman və digərləri [3], Apergis və digərləri [4], Bandura [5] və sair tədqiqatlarda

enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı müxtəlif araşdırmalar təsnifləşdirilib. Son zamanlar belə

təsnifləşdirmələrdən biri də Patrick Gasser [6] tərəfindən aparılıb. Enerji təhlükəsizliyinə həsr edilən

tədqiqatlarda onun kəmiyyətcə ölçülməsi məsələsi və belə metodların etibarlılığı mühüm problem

olaraq qalır. Lakin buna baxmayaraq, diqqəti cəlb edən və enerji təhlükəsizliyinin kəmiyyətcə

qiymətləndirilməsi üçün tətbiq edilə bilən metodlar vardır.

Bu metodlardan ən geniş yayılanı 1) Herfindahl-Hirschmann indeksi; 2) uzummüddətli dövr üçün

təklifin təhlükəsizliyi üçün tələb/təklif indeksi; 3) neft təchizatına həssaslıq indeksi; 4) qlobal enerji

həsasslığı indeksi; 5) xarici enerji təchizatının riskliliyi indeksi və ya Enerji ixracına tələbin

təhlükəsizliyi riski; 6) enerjinin sosial-iqtisadi riski; 7) ABŞ Enerji Təhlükəsizliyi Riski İndeksi; 8)

https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0301421520300963#!

72

Beynəlxaql Enerji Agentliyinin qısamüddətli dövr üçün Enerji Təhlükəsizliyi İndeksi; 9) Avropa Birliyi

Tədqiqat Mərkəzinin hazırladığı Enerji Təhlükəsizliyi İndeksi; 10) Dünya İqtisadi Forumu tərəfindən

hazırlanan Qlobal Enerji Strukturunun Reallaşması indeksidir.

Herfindahl-Hirschmann İndeksi (HHI) hər hansı ölkənin enerji məhsulları üzrə təchizatında hansı

ölkələrdən nə dərəcədə asılı olduğunu xarakterizə edir. Ölkənin enerji təchizatında iştirak edən digər

ölkələrin hər birinin ayrı-ayrılıqda payının kvadratlarının cəmi enerji təchizatında konsentrasiya

səviyyəsini xarakterizə edərərk, dolayısı ilə enerji təhlükəsizlik dərəcəsini bildirir. Əgər ölkə enerji

təchizatında daha çox ölkə ilə əməkdaşlıq edirsə və enerji təchizatında diversifikasiya daha yüksək

dərəcədə, konsentrasiya isə daha aşağı dərəcədə təmin edilibsə, onda enerji təhlükəsizliyinin təminatı

da yüksək olacaq. Belə ki, ölkənin onu enerji ilə təmin edən hər hansə ölkə ilə əlaqəsinin zəifləməsi

enerji təhlükəsizliyinə daha az təhdid yaradacaq.

Enerji təhlükəsizliyinin ölçülməsi üçün istifadə edilən digər metod “uzunmüddətli təhlükəsiz

təklif üçün tələb/təklif indeksidir (S\D İndex). Bu indeks tələbi, təklifi və nəqliyyatı xarakterizə edən 30

indikatordan ibarətdir [7]. Qeyd edək ki, enerji tələbinin təhlükəsizliyini kəmiyyətcə xarakterizə edən

bəzi indekslər yalnız təklif komponentini əhatə edir (məsələn, [8]). Lakin [7] belə hesab edirlər ki, S/D

indeks həm də enerjiyə olan tələbi xarakterizə edir.

Belə ki, sənayeləşmə genişləndikcə, əhalinin həyat keyfiyyəti yüksəldikcə enerjiyə olan tələb də

artırır. Tələbin artması isə enerji təklifinin təhlükəsizliyinə təsir edir. Digər tərəfdən, enerji təklifinin

təhlükəsizliyi xam enerji daşıyıcılarının müəyyən həcmdə təklifinin təmin edilməsi ilə yanaşı, həm də

istehlak üçün hazır məhsulların, məsələn, elektrik enerjisinin, nəqliyyat üçün yanacağın əldə edilməsi

üçün vacib olan infrastrukturun, məsələn, enerji emalı müəssisələrinin, elektrik enerjisi stansiyalarının

mövcudluğunu tələb edir. Ona görə də enerji təklifinin təhlükəsizliyi təkcə ilkin enerji daşıyıcılarının

zəruri həcmdə təklifi ilə deyil, həm də istehlak üçün hazır enerji məhsullarının təklifi və tələbi nəzərə

alınmaqla hesablanmalıdır.

Neft təchizatına həsaslıq indeksi neft idxalından asılı olan ölkələrin dünya bazarında neftin

qiymətindən və neft təchizatındakı fasilələr zamanı qarşılaşa biləcəkləri problemlərin miqyasını

müqayisəli qiymətləndirməyə imkan verir. Bu indeks neftin qiymətinin və təchizatındakı fasilələrin

yarada biləcəyi üç əsas riski bir-birindən fərqləndirir: a)bazar və ya iqtisadi risk; b) təklif riski; c)


2020-ci il. № 3(12) -səh.70-76 2020, № 3(12), pp. 70-76


ekoloji riskdir. Bazar və ya iqtisadi risk neft qiymətlərinin kəskin artması zamanı ölkə iqtisadiyyatında

makroiqtisadi və sosial-iqtisadi dəyişikliklərlə bağlıdır. Təklif riski də neftin fiziki həcminin fasiləsi ilə

bağlı olaraq, yerli bazarda qiymətə və tələb həcminə təsir edir. Tələbib dəyişməsi isə dolayısı ilə

makroiqtisadi və sosial-iqtisadi sahələrdə təsirsiz ötüşmür. Ekoloji risk isə neftin hasilatı, istehlakı və

ya hər hansı qəza nəticəsində ətraf mühitə dağılması nəticəsində yaranan ekoloji fəsadları xarakterizə

edir. Neftin hasilatı, daşınması, emalı və müxtəlif iqtisadi fəaliyyət sahələrində, məsələn, elektrik

enerjisi istehsalında, nəqliyyat sahələrində, ev təsərrüfatlarında istehlakı ətraf mühitə mənfi təsir edir.

Son onilliklərdə sübut olunmuşdur ki, iqlim dəyişmələrinin, istiləşmənin və sair ekoloji kataklizmaların

əsasında antropogen təsirlər, o cümlədən, karbohidrogen yanacaqdan istifadə dayanır. Şübhəsiz ki,

neftin qünya qiymətləri neft idxal edən bütün ölkələrin, o cümlədən, inkişaf etmiş ölkələrin

iqtisadiyyatına təsir edir. Lakin belə qiymət dəyişmələrinə inkişaf etməkdə olan ölkələr daha

həssasdırlar [9]. Dünya bazarında neft qiymətlərinin dəyişməsi neft idxal edən inkişaf etməkdə olan

ölkələrdə işsizliyin və inflyasiyanın artmasına səbəb olur.

Qlobal enerjinin həssaslığı indeksi altı sub-indeksdən ibarətdir: a)elektrik enerjisinə giriş; b)

enerjinin intensivliyi; c)enerji idxalı; d) bərpaolunan enerji istehlakı həcmi; e)cəmi emerji istehlakı;

f)yanacaq ixracı; g) bərpaolunan elektrik enerjisinin həcmi. Bu sub-indekslər də öz növbəsində bir neçə

73

alt-indeksdən təşkil olunub. Məsələn, elektrik enerjisinə giriş sub-indeksi iki alt-indekdən- elektrik

enerjisinə giriş və elektrik enerjisinin əldə edilməsinin mümkün olduğu zaman ilə ölçülür. Enerjinin

intensivliyi deyəndə həm də bir vahid enerjiyə düşən ÜDM həcmi nəzərdə tutulur. Bərpa olunan

enerjinin istehlak həcminin hesablanmasında isə alternativ və nüvə enerjisinin, həmçinin karbohidrogen

enerjisinin istehlak həcmi nəzərə alınır. Enerji istehlakı sub-indeksinin hesablanması zamanı elektrik

stansiyalarının yanacaq istehlakı və cəmi enerji istifadəsi həcmi nəzərə alınır.

METODOLOGİYA

Neft ixrac edən ölkələrin, o cümlədən Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyini üç aspektdən

qiymətləndirmək lazımdır. Birincisi, ölkədə mövcud və gələcək tələbin ödənilməsi üçün təklifə yönələn

təhlükəsizlik və riskin qiymətləndirilməsidir. Belə ki, Azərbaycan nefti son 20 ildə böyük həcmdə hasil

edilir və yaxın illərdə onun kəskin azalması və hətta daxili tələb üçün təhlükənin yaranması

gözləniləndir. Lakin ölkədə böyük həcmdə qaz yatağının olması və bu yataqların istismarının getdikcə

genişlənməsi enerji balansına müsbət təsir edir və gələcəkdə enerji təhlükəziliyinin təmin edilməsində

mühüm rol oynaya bilər. İkincisi, Azərbaycan neft ixracatçısı kimi ixrac ölkələrində tələbin həcmindən,

həmçinin dünya bazarında neftin qiymətinin fluktuasiyasından asılıdır. Qiymətlərin kəskin aşağı

düşməsi Azərbaycan iqtisadiyyatına ciddi təsir edir. Üçüncüsü, ətraf mühitlə bağlı risklərdir. Belə ki,

ölkədə neft-qaz hasilatı, emalı və nəqli ətraf mühitə mənfi təsir göstərir.

Bunları nəzərə alaraq, Azərbaycan üçün enerji təhlükəsizliyininin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi

üçün 1) enerji balansının diversifikasiyasının; 2) uzummüddətli dövr üçün təklifin təhlükəsizliyinin və

3) Enerji ixracına tələbin təhlükəsizliyi riskininin qiymətləndirilməsindən istifadə etmək olar. Biz bu

tədqiqatda yalnız iki məsələnin- 1)enerji balansının diversifikasiyasının Herfindahl-Hirschmann və

Shannon-Uiener indeksləri ilə qiymətləndirilməsini və 2) diversifikasiya səviyyəsinin iqtisadi artıma

təsirlərinin qiymətləndirilməsini yerinə yetirəcəyik.

Enerji balansının diversifikasiyasının (𝐻𝐻𝐼𝑡) və ya konsentrasiyasının (𝑆İ𝑡) iqtisadi artıma

(𝐺𝐷𝑃𝐺𝑡 = ∆𝐺𝐷𝑃𝑡/𝐺𝐷𝑃𝑡−1) təsirlərini qiymətləndirmək üçün biz OLS metodundan istifadə edəcəyik.

{𝐺𝐷𝑃𝐺𝑡 = 𝛼0 + 𝛼1 ∗ 𝐻𝐻İ𝑡 + 𝜀𝑡𝐺𝐷𝑃𝐺𝑡 = 𝛽0 + 𝛽1 ∗ 𝑆İ𝑡 + 𝜈𝑡

(1)

Burada 𝐻𝐻İ𝑡- Herfindahl-Hirschman indeksi, 𝑆İ𝑡- Shannon-Uiener indeksidir.

Beləliklə, biz aşağıdakı hipotezləri qəbul edirik:


2020-ci il. № 3(12) -səh.70-76 2020, № 3(12), pp. 70-76


1. H0: HHİ𝑡, və 𝑆İ𝑡 ilə GDPG𝑡 arasında ciddi korrelyasiya əlaqəsi yoxdur;

2. H1: H0- hipotezinin inkiarı, yəni HHİ𝑡, və 𝑆İ𝑡 ilə GDPG𝑡 arasında ciddi korrelyasiya

əlaqəsi vardır.

Tədqiqat zamanı əsas göstəricilər üzrə istifadə edilən məlumatlar iki mənbədən-Dünya Bankının

məlumatlar bazasından (WB, 2020) və Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin [10]

rəsmi məlumatlar bazasından əldə edilib.

HESABLAMALARIN NƏTİCƏLƏRİ

Azərbaycanda enerji balansının diversifikasiyası

Azərbaycanda enerji balansının əsasında əsasən neft, qaz və bərpa olunan enerji ehtiyatları,

həmçinin tullantılardan yaranan enerji ehtiyatları təşkil edir (cədvəl 1). 1995-2018-ci illərarası dövrdə

bu mənbələrdən yaranan enerji balansının dinamikası əsasında hesablanan HHİ və Sİ 2-ci cədvəldə

verilmişdir.

HHİ və Şİ indekləsrinin dinamikası deməyə əsas verir ki, Şİ son 10 ildə əsasən artan, HHİ isə

azalan tendensiyaya malikdir. Hər iki indeks göstərir ki, Azərbaycanda enerji balansının

virersifikasiyası aşağı, konsentrasiyası isə yüksəkdir. Enerji balansının əsas hissəsinin karbohidrogen

enerjisi hesabına təmin edilməsi yaxın gələcək üçün ölkənin enerji təhlükəsizliyini təmin etməyə imkan

74

versə də gələcəkdə davamlı enerji təminatı ilə bağlı problemlər yarana bilər. Çünki ölkənin enerji

balansında bərpa olunabilən enerji mənbələrinin payı olduqca azdır. Ciddi kəmiyyət qiymətləndirmələri

sübut edir ki, Azərbaycanda nəinki daxili ehtiyacı təmin etməyə, hətta ixrac üçün böyük həcmdə günəş

enerjisi ehtiyatı var. Lakin bu ehtiyatların texniki potensialının və iqtisadi potensialının artırılması üçün

zəruri addımlar atılmalıdır [11]. Azərbaycan üçün nəinki enerji istehsalı, həmçinin iqtisadi fəaliyyət

sahələri üzrə enerji istehlakının diversifikasiya səviyyəsi də aşağıdır. Sənaye sektoru üzrə enerji

istahlakının konsentrasiyası səviyyəsi istehsal həcmi üzrə konsentrasiya səviyyəsindən iki dəfə

yüksəkdir.

Cədvəl 1

Azərbaycanda iqtisadi artım, enerji balansının diversifikasiyası və konsentrasiyası

səviyyəsinin dinamikası

𝑮𝑫𝑷𝑮𝒕 İlkin enerji balansının diversifikasiyası

𝑯𝑯İ𝒕 Indeksi 𝑺İ𝒕 Indeksi

1995 - 0.512 0.716

1996 0.041 0.517 0.712

1997 0.247 0.522 0.707

1998 0.122 0.565 0.659

1999 0.030 0.586 0.633

2000 0.151 0.600 0.618

2001 0.083 0.616 0.596

2002 0.093 0.631 0.588

2003 0.167 0.630 0.595

2004 0.193 0.635 0.591

2005 0.526 0.680 0.534

2006 0.584 0.669 0.535

2007 0.575 0.689 0.513

2008 0.478 0.620 0.588

2009 -0.093 0.644 0.559

2010 0.194 0.639 0.570

2011 0.247 0.623 0.587

2012 0.057 0.606 0.603

2013 0.064 0.599 0.612

2014 0.015 0.584 0.627

2015 -0.295 0.578 0.635

2016 -0.287 0.581 0.631

2017 0.079 0.576 0.636

2018 0.153 0.567 0.646

2019 0.020

Qeyd: SSCRA (2020) [10] məlumatları əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilib

Azərbaycanda enerji balansının diversifikasiya dərəcəsinin iqtisadi artıma təsiri

Enerji balansının istehsal komponentinin HHİ ilə hesablanmış diversifikasiyası dərəcəsi və Sİ ilə

hesablanmış konsentrasiya dərəcəsi ilə iqtisadi artım arasındakı reqresiya əlaqəsi göstərir ki, bu

göstəricilər arasında əhəmiyyətli əlaqə mövcuddur (table 2). Belə ki, diversifikasiya dərəcəsinin artması

iqtisadi artıma müsbət, konsentrasiya dərəcəsinin artması isə neqativ təsir göstərir.

İqtisadi artım ilə enerji balansının diversifikasiyası və ya konsentrasiyası arasındakı səbəb-nəticə

mahiyyətli əlaqənin olması faktı deməyə əsas verir ki, ölkədə davamlı iqtisadi artımın təmin edilməsi

üçün diversifikasiya dərəcəsinin artırılmasına və ya konsentrasiya səviyyəsinin azaldılmasına ehtiyac

var.

75

Bu məqsədlə ölkədə bərpa olunan enerji mənbələrinin ölkənin enerji balansında çəkisinin

artırılmasına ehtiyac var. Bərpa olunan enerji mənbələrindən ikisi üzrə, həm külək, həm də günəş

enerjiləri üzrə Azərbaycanda mövcud təbii potensialın texniki və iqtisadi potensiala daha səmərəli

şəkildə çevrilməsi diversifikasiya səviyyəsini xeyli yüksəldər və davamlı iqtisadi artım üçün zəmin

yaradar.

Cədvəl 2

İqtisadi artımın 𝑯𝑯İ𝒕 və Sİ-dən asılılığı

𝐻𝐻İ𝑡 𝑆İ𝑡 𝑅2 0.299645 0.27067

Müşahidələrin sayı 23 23

F-əhəmiyyətlilik 0.006861 0.010931

𝑎0

əmsal -1.57996 1.626039

Standart xəta 0.578223 0.530787

t-statistika -2.73244 3.063449

p-qiymət 0.012478 0.005899

𝑎1

əmsal 2.848825 -2.43149

Standart xəta 0.950411 0.870972

t-statistika 2.997466 -2.79169

p-qiymət 0.006861 0.010931

Qeyd: müəllif tərəfindən EXEL proqram paketi vasitəsilə hesablanmışdır

NƏTİCƏ

Azərbaycan karbohidrogen ehtiyatları ilə zəngin ölkə kimi nəinki öz enerji təhlükəsizliyini təmin

etmək gücündədir, həmçinin Gürcüstanın, Türkiyənin və bəzi Avropa dövlətlərinin enerji

təhlükəsizliyinin təmin edilməsində xüsusi rola malikdir. Lakin dünyada karbohidrogen ehtiyatlarına

olan tələbin durmadan artması və yeni ehtiyatların daha az sürətlə kəşfi yaxın onilliklərdə enerji


2020-ci il. № 3(12) -səh.70-76 2020, № 3(12), pp. 70-76


böhranını yarada bilər. Buna görə də alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin

genişləndirilməsi müasir dövrün əsas çağırışlarındandır. Digər tərəfdən, enerji balansının

diversifikasiyasının iqtisadi artımla olan pozitiv əlaqəsi davamlı iqtisadi artım üçün enerji

diversifikasiyası səviyyəsinin yüksəldilməsini zəruri edir. Bu isə yeni enerji növlərinin, xüsusilə,

bərpaolunan enerji növlərinin istifadəsi imkanlarını genişləndirməyi tələb edir. Azərbaycanda iqtisadi

artım ilə enerji balansının diversifikasiyasəviyyəsi arasındakı pozitiv əlaqənin mövcudluğu enerji

balansında günəş, külək və su enerjisindən, həmçinin tullantıların enerjisindən istifadə texnologiyasını

inkişaf etdirməyi tələb edir.

İstinad edilmiş ədəbiyyat:

76

1. JavierValdés. Arbitrariness in Multidimensional Energy Security Indicators//

Ecological Economics,- 2018, March, Volume 145, p.263-273

2. B.W. Ang, W.L.Choong,T.S.Ng, Energy security: Definitions, dimensions and

indexes. Renewable and Sustainable Energy Reviews.2015,- February,- Volume 42, p.1077-

1093

3. Erahman, Q.F., Purwanto, W.W., Sudibandriyo, M., Hidayatno, A., 2016. An

assessment of Indonesia’s energy security index and comparison with seventy countries//

Energy,- 111, p.364–376

4. Apergis, N., Aye, G.C., Barros, C.P., Gupta, R., Wanke, P., 2015. Energy

efficiency of selected OECD countries: a slacks based model with undesirable outputs// Energy

Econ,-2015,- 51, p. 45–53

5. Bandura, R. A Survey of Composite Indices Measuring Country Performance:

2008 Update. United Nations Development Programme //Office of Development Studies

(UNDP/ODS Working Paper), New York: 2008

6. Patrick Gasser, A review on energy security indices to compare country

performances Energy Policy Volume 139, April 2020, 111339

7. Scheepers M, Seebregts A, De Jang J, Maters H. EU standards for energy security

of supply, ECN/Clingendael International Energy Program. Petten. The Netherlands: European

Commission// Directorate-General for Energy and Transport,- 2007

8. Jansen J.C., Van Arkel W.G., Boots M.G. Designing indicators of long-term

energy supply security. ECN-C--04-007. January 2004

9. Robert Bacon and Adib Mattar. The Vulnerability of African Countries to Oil

Price Shocks: Major Factors and Policy Options The case of Oil Importing Countries.// The

International Bank for Reconstruction and Development/THE WORLD BANK. Energy Sector

Management Assistance Program (ESMAP) 2005

10. SSCRA (2020a). https://www.stat.gov.az/source/balance_fuel/

11. M.G. Gulaliyev, G.Z. Yuzbashiyeva, G.V. Mamedova, S. T. Abasova, Consumer

Surplus Changing in the Transition from State Natural Monopoly to the Competitive Market in

the Electricity Sector in the Developing Countries: Azerbaijan Case//-Turkish: Scopus,-

International Journal of Energy Economics and Policy,- 2020, 10(2), p.265-275


2020-ci il. № 3(12) -səh.70-76 2020, № 3(12), pp. 70-76


Г.Ю.Мехтиева PhD, доцент,

Заведующий отделом Института Экономики НАНА

İmpacts of the energy balance diversification rate on economic growth in Azerbaijan

Резюме

Основная цель исследования - оценить влияние уровня диверсификации энергетического

баланса на экономический рост в Азербайджане. В исследовании использовались индексы

Херфиндаля-Хиршмана и Шеннона-Винера для оценки уровня диверсификации и концентрации

https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0921800916312484#!

https://www.sciencedirect.com/science/journal/09218009

https://www.sciencedirect.com/science/journal/09218009/145/supp/C






https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0301421520300963#!



77

энергетического баланса. Для оценки взаимосвязи между экономическим ростом и степенью

диверсификации энергетического баланса использовался метод наименьших квадратов. Тест

Дики-Фуллера и тест коинтеграции использовались для проверки надежности результатов

регрессионного анализа. Главный результат исследования заключается в том, что несмотря на

то, что Азербайджан богат энергоресурсами, но уровень диверсификации энергетического

баланса невысок. Оценки показывают, что повышение уровня диверсификации положительно

сказывается на экономическом росте, тогда как повышение уровня концентрации

отрицательно.

Ключевые слова: энергетический баланс, возобновляемые источники энергии,

энергетическая безопасность, диверсификация, концентрация

G.Y.Mehdiyeva PhD, associate professor,

Head of a department in the Institute of Economics of ANAS

İmpacts of the energy balance diversification rate on economic growth in Azerbaijan

Abstract

The main purpose of the study is to assess the impact of the energy balance diversification rate

on economic growth in Azerbaijan. The study used the Herfindahl-Hirschman and Shannon-Wiener

indices to assess the level of diversification and concentration of energy balance. The ordinary least-

squares method was used to assess the relationship between economic growth and energy balance

diversification rate. The Dickey-Fuller test and the cointegration test were used to verify the reliability

of the regression analysis results. The main result of the study is that Azerbaijan is rich in energy

resources, so energy security is ensured in the country, but the level of diversification of the energy

balance is not high. Estimates show that an increase in the level of diversification has a positive effect

on economic growth, while an increase in the level of concentration has a negative effect.

Keywords: energy balance, renewable energy, energy security, diversification, concentration


2020-ci il. № 3(12) -səh.77-83 2020, № 3(12), pp. 77-83

E.İ.Əjdərli E.I.Ajdarli

UOT: 339

E.İ.Əjdərli

Azərbaycan Texniki Universitetinin doktorantı

QLOBALLAŞMA VƏ ƏMƏK BAZARININ ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Xülasə

Məqalədə qloballaşma prosesinin əmək bazarına təsirlərinə müxtəlif yanaşmalar müqayisəli

təhlil edilib. Qloballaşma prosesinin əmək bazarına təsir mexanizmləri bir-birindən fərqləndirilib.

78

Müxtəlif yanaşmaların müqayisəsi deməyə əsas verir ki, qloballaşma əmək bölgüsünü genişləndirdikcə

yüksək ixtisaslı əməyin daha inkişaf etmiş ölkələrə miqrasiyasını sürətləndirir. Qloballaşma həm

əməyin, həm də investisiyanın bir ölkədən digərinə asan hərəkətini təmin edərək işsizliyin azalmasına

və gəlirlərin artmasına şərait yaradır.

Aşar sözlər: qloballaşma, əmək bazarı, minimum əmək haqqı, əməyin konvergensiyası

GİRİŞ

Qloballaşma ölkələrarası əlaqələri genişləndirdiyinindən və asanlaşdırdığından iqtisadi fəaliyyət

sahələrinin bütün aspektlərinə təsirsiz ötüşməyir. Qloballaşma hər şeydən əvvəl ayrı-ayrı ölkələrdə

iqtisadiyyatın liberallaşması sürətinə təsir göstərərək ölkə sərhədlərini birbaşa xarici investisiyalara və

əmək miqrantlarına daha açıq edir. Ölkənin qloballaşma prosesinə qoşulması dərəcəsi artdıqca həm

ölkələrarası mədəni və siyasi əlaqələr genişlənir, həm də ölkə iqtisadiyyatı dünya təsərrüfat sisteminə

daha sıx inteqrasiya olunur. Belə inteqrasiya ölkələrarası mal və xidmət ticarətinin artmasında, həmçinin

texnoloji mübadilədə və əmək miqrasiyasında əks olunur. Qloballaşma prosesi əmək bölgüsü prosesini

genişləndirərək, hər hansı sahədə əməyə olan tələbatın ödənilməsini əmək miqrantları vasitəsilə təmin

edir. Bunun nəticəsidir ki, daha yüksək ixtisaslı kadrların bilik iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrə axını

baş verir. Digər tərəfdən, əmək bazarında təklif səviyyəsi yüksək olan, tələbin isə az olduğu ölkələrdən,

belə təklif səviyyəsinin aşağı olduğu, lakin tələbin yüksək olduğu ölkələrə daim əmək miqrantları axın

edir. Bu proses qloballaşmanın yaratdığı dünya əmək bazarında tələb və təklif arasındakı tarazlığı

müəyyən qədər tarazlayır. Əlbəttə, hələ qloballaşma səviyyəsi o dərəcədə deyil ki, dünya əmək

bazarında azad rəqabət hökm sürsün və əməyin ölkələrarası paylanması azad baş versin. Çünki dünya

ölkələrinin əksəriyyəti əmək miqrasiyasına ciddi məhdudiyyət qoyublar və bu proses davam edir. Lakin

buna baxmayaraq, qanuni miqrasiya çərçivəsində ixtisaslı əməyin “beyin axını” formasında

yerdəyişməsi prosesi davam edir.

Qloballaşmanın əmək bazarına təsirlərinin həm müsbət, həm də mənfi tərəfləri vardır. Belə fərqli

dəyərləndirmənin əsas səbəbi problemə müxtəlif rakurslardan yanaşma ilə bağlıdır. Məsələn, iş

axtaranın marağı nöqteyi-nəzərindən problemə yaxınlaşdıqda qloballaşmanın təsirinin əksər hallarda

pozitiv olduğunu təsdiq etmək olar. Çünki qloballaşma iş yerlərinin daha asan əldə edilməsi və daha

yüksək əmək haqqı almaq imkanı yaradır. Bu əslində insanların əmək hüquqlarının qlobal miqyasda

təsdiq edilməsidir. Lakin bu problemə ayrı-ayrı ölkələrin marağı nöqteyi-nəzərindən yanaşanda bəzi

neqativ təsirlərin olduğu qənaətinə gəlmək olar. Qloballaşmanın əmək bazarına belə ikili xarakterli təsiri

onun öyrənilməsini zəruri edir. Qeyd edək ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin əhalisinin əksəriyyəti,

xüsusilə, hər hansı bir maddi dəyərə sahiblik hüququ


2020-ci il. № 3(12) -səh.77-83 2020, № 3(12), pp. 77-83


olmayan yoxsul insanlar üçün əməyin satılmasından əldə edilən gəlir əsas gəlir mənbəyidir. Digər

tərəfdən, qloballaşmanın yaratdığı imkanlardan bəhrələnərək digər ölkələrdə işlə təmin edilən çoxlu

sayda insanın öz ailəsinə göndərdiyi pul köçürmələri həm onların ailəsinin büdcəsində, həm də ölkənin

iqtisadiyyatında müsbət təsirə malik olur.

ƏDƏBİYYATA BAXIŞ

Qloballaşmanın əmək bazarına təsirləri iqtisadi ədəbiyyatda geniş tədqiq edilib. Qloballaşmanın

əmək bazarına təsirinə həsr edilən təsdiqatları qloballaşmanın bu sahəyə mümkün nəticələrinə uyğun

olaraq, dörd qrupa ayırmaq olar. Birinci qrup təsirlər qloballaşmanın əməyin ölkələrarası bölgüsünə

79

təsiridir. Bu problem müxtəlif iqtisadçılar tərəfindən, məsələn, Barff (1995) [1], Coffey (1996) [2],

Knutsen (1998) [3], Oatley (2011) [4] və başqaları tərəfindən tədqiq edilib.

Qloballaşmanın əmək bazarına təsirlərinin əsasında müqayisəli üstünlük nəzəriyyəsi dayanır.

Əgər bir ölkədə daha az əməklə daha çox istehsal etmək imkanı varsa, bu ölkə əmək amili üzrə daha

üstün mövqedədir. A.Smit nəzəriyyəsinə əsasən ölkələrin hamısı əgər merkantilist mövqe tutarlarsa,

onda onlar eyni zamanda sərvət toplaya bilməzlər. Çünki merkantilistlərin yanaşmasına görə ölkə

əsasən ixrac etməlidir ki, sərvət toplasın. Ancaq ixrac etmək istəyən ölkənin mallarını digər ölkə idxal

etmirsə, onda o gəlir əldə edə bilməz. Ona görə də sərvətin mənbəyi ticarətin azadlığı ilə bağlıdır. Hər

bir ölkə hansı istehsal amili üzrə mütləq üstünlüyə malikdirsə, o amilin əsas hesab olunduğu mal istehsal

edərək ixrac etməlidir. Onda belə azad ticarətdən bütün ölkələr faydalana biləcəklər.

A.Smitin bu yanaşması həm də əməyin üstünlük təşkil etdiyi məhsulların idxal və ixracına aiddir.

Qloballaşmanın əsas ideyası ölkələrdə mal və xidmətlərin azad ticarətinin, həmçinin birbaşa xarici

investisiyaların və maliyyənin ölkələrarası hərəkətinin təmin edilməsidir. Xarici ticarətin azadlığı

ölkələrə imkan verir ki, hansı istehsal amili üzrə müqayisəli üstünlüyü varsa, o amilə əsaslanan mal və

xidmət istehsalını genişləndirsin.

Bu halda hansı istehsal amili üzrə ölkənin resursları zəifdirsə, belə istehsal amilinə əsaslanan mal

və xidmətlərin idxalı daha məqsədəuyğundur. Oatley (2011) qloballaşmanın ölkələrarası əmək

bölgüsünə təsirini öyrənərək belə nəticəyə gəlir ki, sənayeləşmiş ölkələr daha çox kapital və insan

kapitalı üzrə müqayisəli üstünlük əldə edirlər. Sürətlə inkişaf edən bəzi Cənubi Şərq ölkələri, məsələn,

Sinqapur, Taivan, Honk Konq, Cəbubi Koreya daha çox kapital tutumlu məhsul istehsalına üstünlük

verirlər. Lakin İndoneziya, Malayziya, Meksika və Argentina daha çox əmək tutumlu məhsullara

üstünlük verirlər.

Qloballaşmanın əmək bazarına təsirlərinin ikinci qrupu əməyin ödənilməsinə olan təsirlərdir. Bu

problem Jaumotte və Tytell (2007) [5] geniş tədqiq edilib. Onlar tədqiqat zamanı BMT-nin keçən əsrin

80-ci illəri ilə müqayisədə XXI əsrin əvvəllərində dünyada əmək resurslarının dörd dəfə və əmək

qabiliyyətli işçilərin yaş həddinin 2050-ci ilə qədər 40% artması faktına, həmçinin ölkələrarası xidmət

ticarətinin də davamlı olaraq artması faktına əsaslanaraq, belə nəticəyə gəlir lər ki, 2050-ci ilə qədər

əmək resursları yenə iki dəfə arta bilər. Bu zaman iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr əmək

ehtiyatlarına olan tələbatlarını idxal və miqrasiya vasitəsilə təmin edəcəklər. bu zaman qloballaşma

nəticəsində inkişaf etməkdə olan ölkələrin qlobal əmək bazarına inteqrasiyası öz təhvələrini verəcək.

Bu ölkələrdən əməyin idxalı həm ölkə daxilində real əmək haqqının artmasına səbəb olacaq, həm də

ixrac olunan əməyin dəyəri artacaq. Lakin əməyin inkişaf etməkdə olan ölkələrdən inkişaf etmiş

ölkələrə idxalı inkişaf etmiş ölkələrdə real əmək haqqına mənfi təsir edəcək. Digər tərəfdən, texnoloji

yeniliklərin iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarına tətbiqi nəticəsində daha az ixtisaslı işçilərin olduğu

sektorlarda real əmək haqqının azalması baş verə bilər.

Hadisələrin belə istiqamətdə inkişafını nəzərə alaraq, Jaumotte və Tytell (2007) təklif edirlər ki,

inkişaf etmiş ölkələr qloballaşmanın yaratdığı üstünlükləri nəzərə almalı və onun neqativ


2020-ci il. № 3(12) -səh.77-83 2020, № 3(12), pp. 77-83


təsirlərinə məruz qalmış işçilərin müdafiəsi üçün üç istiqamətdə uyğun siyasət qurmalıdırlar. Birincisi,

inkişaf etmiş ölkələr gərək vergiləri azaldaraq elə şərait yaratsınlar ki, işçilər daha yüksək əmək haqqı

məbləğini özlərində saxlaya bilsinlər. İkincisi, işçilərin təhsil və təlimlərə cəlb edilməsi praktikasını

genişləndirmək lazımdır. Çünki İKT inkişaf etdikcə inkişaf etmiş ölkələrdə yüksək ixtisaslı kadrların

sayı artır və globallaşma prosesi nəticəsində inkişaf etmiş ölkələrdən belə kadrların mümkün axını

inkişaf etmiş ölkələrdə əmək haqqı həcminə təsir göstərir. Üçüncüsü, işçilərin sosial müdafiəsini

gücləndirmək. Bu tədbir qloballaşma şəraitində adaptasiya prosesini xeyli yüngülləşdirə bilər.

80

Qloballaşma prosesininn işçilərin əmək haqqına təsiri problemləri Stockhammer (2009) [6]

Jaumotte və Tytell (2007) tərəfindən əldə edilən nəticələrə şübhə ilə yanaşır və onların

hesablamalarında müəyyən ekonometrik problemlərin olduğu qənaətinə gəlir. Guscina (2006) [7] da öz

tədqiqatında 18 sənaye aid 1960-2000-ci illər üzrə məlumata əsaslanaraq belə nəticəyə gəlir ki, ticarətin

açıqlılığı və Cənub ölkələri ilə ticarətin genişlənməsi bu ölkələrdə əmək haqqı həcminə mənfi təsir

göstərib. Guscina (2006) öz tədqiqatında qloballaşma göstəricisi kimi xarici ticarətin ÜDM-də payını,

inkişaf etməkdə olan ölkələrlə ticarət həcminin ümumi xarici ticarət həcmində payını, FDİ həcminin

ÜDM-də payını və kapital axınının ÜDM-də payını götürüb.

Beləliklə, iqtisadi ədəbiyyatın müqayisəli təhlili qloballaşmanın əmək bazarına təsiri ilə bağlı

mühüm nəticələr çıxarmağa imkan verir. Araşdırmaların təhlili deməyə əsas verir ki, inkişaf etmiş

ölkələrində orta əmək haqqı inkişaf etməkdə olan ölkələrin eyni ixtisaslaşma səviyyəli işçi yerlərinin

orta əmək haqqı səviyyəsindən iki dəfə yarım, aşağı gəlir səviyyəsi olan ölkələrinkindən isə beş dəfə

yüksəkdir. Lakin bu fərq qloballaşma nəticəsində qismən azalır. 1999-2009-cu illərdə orta əmək haqqı

inkişaf etmiş ölkələrdə ildə təqribən 0,5% artmışdı, halbuki, Afrika və Latın Amerikasında bu artım

təqribən 1,5%, Asiyanın inkişaf etmiş ölkələrində isə 8% təşkil edirdi.

Qloballaşma nöqsanların arxasında duran yeganə səbəb deyildir. Əgər əmək haqqının

konvergensiyası, əsasən, qlobal əmək bazarının inteqrasiyasının nəticəsi olsaydı, ən kasıb region olan

Afrikada əmək haqqı digər regionlara nisbətən daha sürətlə artardı. Lakin daxili amillərdəki fərq,

məsələn, biznes mühiti, idarəetmə və təhsil də əmək haqqı artımının müəyyənləşdirilməsində çox vacib

rol oynayır.

Əmək haqqının konvergensiyasının arxasında duran digər amillər, məsələn, miqrasiya, ticarət,

xarici yatırımlar və texnologiyanın yayılması – qloballaşmanın, demək olar ki, bütün kanalları dünya

ölkələrində əmək haqqının orta səviyyəsinin bir-birinə yaxınlaşmasına gətirir. Miqrasiyanın artımı,

ehtimal ki, əmək haqqının yaxınlaşmasında az rol oynayır.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdən mühacirlərin sayı ümumi əhalinin yalnız 2%-ni təşkil edir, bu

səbəbdən, mühacirət əmək haqqının artımında cüzi rol oynayır və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə işçi

qüvvəsi təklifinin artımını məhdudlaşdırır. Araşdırmaların əksəriyyəti göstərir ki, immiqrasiya da

inkişaf etməkdə olan ölkələrdə əmək haqqına sadəcə orta dərəcədə uzun müddətli təsir göstərmişdir.

Bunun üçün bir çox mümkün səbəb vardır: əmək miqrantları adətən işçi qüvvənin yalnız 10-15%-

ni təşkil edir. Miqrantlar və yerli işçilər bəzi hallarda əvəzedicilərdir, bəzi hallarda isə bir-birini

tamamlaya bilərlər. Lakin tədqiqatlar göstərir ki, miqrantlar, bəzi hallarda yerli işçilərin aldıqları xidmət

haqqını azaldırlar. Əmək miqrasiyasının olmadığı hallarda belə, xarici iqtisadi fəaliyyətin digər mühüm

aspekti olan xarici ticarət müxtəlif ölkələrdə orta əmək haqlarının yaxınlaşmasına səbəb ola bilər.

İnkişafda etməkdə olan ölkələrdə işçi qüvvəsi boldur və ona görə də işçi qüvvəsindən intensiv olaraq

istifadə edən məhsulları ixrac edir. Bu səbəbdən ticarət, həmin ölkələrdə aşağı işçi qüvvəsi və çox

kapitalı olan zəngin ölkələrlə müqayisədə əmək haqqlarını artımına səbəb olur. İqtisadi ədəbiyyatın

müqayisəli təhlili deməyə əsas verir ki, 1985-2008-ci illər arası inkişaf etməkdə olan


2020-ci il. № 3(12) -səh.77-83 2020, № 3(12), pp. 77-83


ölkələrdə sənaye məhsullarının ixracının ÜDM ilə müqayisədə dörd dəfə artıq olması, ehtimal ki, əmək

haqlarının, xüsusilə, daha uğurlu ixracatçı olan orta gəlirli ölkələrdə, yaxınlaşmasına səbəb olmuşdur.

Kapital çatışmazlığı yaşayan inkişaf etməkdə olan ölkələrə birbaşa xarici yatırımlar (BXİ) idarəetmə

bacarıqlarını, kapital və texnologiyaları ötürərək, həmçinin, işin gedişi zamanı bəzən inkişaf etmiş

ölkələrin iş yerlərini əvəz edərək işçilərin əmək məhsuldarlığını və beləliklə də, onların əmək haqlarını

artıra bilər. BXİ-ın inkişaf etməkdə olan ölkələrə axını onları ÜDM ilə müqayisədə 1980-ci ildə 0,6%-

dən 2008-ci ildə 3,5%-ə qədər artmışdır. Lakin son on ildə inkişaf etməkdə olan ölkələrin ÜDM-nin 2,6

81

faizinə bərabər olan ümumi kapital axınları (rəsmi və özəl portfel axınları da daxil olmaqla) faktiki

olaraq, inkişaf etməkdə olan ölkələrdən inkişaf etmiş ölkələrə, əsasən xəzinədarlıq veksellərinin alışı

şəklində keçmişdir. Bu növ investisiya inkişaf etmiş ölkələrdə birbaşa iş yerləri yaratmadı, lakin yerli

investorları sıxışdıra biləcək daxili borcalma ehtiyacını azalda bilər. Beləliklə, iqtisadi ədəbiyyatın

müqayisəli təhlili deməyə əsas verir ki, qloballaşmanın genişlənməsi və inkişaf etməkdə olan ölkələrə

kapital axınının əmək haqlarının yaxınlaşmasında böyük rol oynadığı tam təsdiq edilməyib.

Müxtəlif tədqiqatlardan görünür ki, bilik və bacarıqların inkişafına əsaslanan texnoloji

dəyişıkliklər aşağı ixtisaslı işçilərə tələbin azalmasında başlıca amildir. Eyni zamanda, inkişaf etmiş

ölkələrdən inkişaf etməkdə olan ölkələrə bütün növ texnologiyaların birbaşa xarici investisiyaların,

beynəlxalq ticarət və miqrasiya vasitəsilə ötürülməsi məhsuldarlığın yüksəldilməsi, beləliklə də,

sonuncuda əmək haqlarının artmasına imkan yaratmaqda böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bundan əlavə,

aşağı əmək haqqı səviyyəsi olan ölkələr tərəfindən rəqabətin gücləndirilməsi inkişaf etmiş ölkələrdə

əməyə qənaət edən texnologiyaların təşviqinə səbəb olur.

Lakin, bu kanalların dərinləşməsinə baxmayaraq, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ticarət və

investisiya ilə bağlı məhdudiyyətlər, nəqliyyat və rabitə sahəsindəki səmərəsizlik, təhsilin lazımi

səviyyədə olmaması və müəssisələrdə texnologiyaların tətbiqinə mane olan biznes mühitinin

əlverişsizliyi innovativ texnologiyaların yayılmasına əngəl törədir. Bundan əlavə, bir çox kasıb

ölkələrdə nisbətən köhnə texnologiyalar belə yalnız bəzi regionlarda və elita üçün və ya bəzi firmalar

tərəfindən istifadə olunur.

Beləliklə, əmək haqının konvergensiyasına səbəb olan texnologiyaların böyük hissəsinin tətbiqi

ancaq bundan ibarət olur ki, əlverişsiz şəraitdə olan digər regionlar, qeyri-məhsuldar firmalar və qruplar

həmin ölkədə daha qabaqcılların səviyyəsinə qalxsın.

Qloballaşman əmək bazarına təsirinə həsr edilən tədqiqatların təhlili həm də sübut edir ki, əksər

ölkələrdə aşağı ixtisaslı işçilərin real əmək haqları dəyişməz qaldığı və ya azaldığı halda, yüksək

ixtisaslı işçilərin əmək haqları kəskin şəkildə artır. 1993-2009-cu illər arası dövrdə dünya üzrə orta

hesabla əməyin ÜDM payı 3,5% azalmışdır. Ümumi gəlirdə bərabərsizlik göstəricisi kimi Cini əmsalı

1980-ci illərin ortalarından 2000-ci illərin ortalarına qədər Fransadan başqa G-7 ölkələrinin hamısında

yüksəlmişdir.Əksər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə də gəlir bərabərsizliyinin səviyyəsi artmışdır.

Beynəlxalq Əmək Təşkilatının məlumatlarına əsasən, 28 inkişaf etməkdə olan ölkədən 21-ndə 1990-cı

illərin əvvəllərindən 2018-ci illərin ortalarına qədər gəlirlərdəki bərabərsizliyin artması müşahidə

olunmuşdur. İnkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, xarici ticarətə və xarici investisiyalara açıqlıq dərəcəsi

ixtisaslaşmış işçi qüvvəsinin və kapitalın nisbi faydalı iş əmsalını artırdığı halda, aşağı ixtisaslı işçi

qüvvəsinin nisbi faydalı iş əmsalını azaltmışdır.

Həqiqətən də, bəzi təhlillər göstərir ki, ticarətin və maliyyə fəaliyyətinin liberallaşması halları və ya

açıqlığı gəlirlərdə bərabərsizliyin, ən azından, orta gəlirli ölkələrdə ümumilikdə artmasına səbəb

olmuşdur. Xarici iqtisadi fəaliyyətə açıqlıq ilə, yəni qloballaşma prosesinə aktiv qoşulma ilə gəlir

bərabərsizliyi arasında əlaqə daha çox iqtisadiyyatın strukturundan və ilkin gəlirin bölgüsündən asılıdır.

Qloballaşma prosesi ilə və ölkənin dünya təsərrüfat sisteminə qoşulması ilə bağlı qərar qəbul edicilər

bu nəticələri nəzərə almalıdırlar.


2020-ci il. № 3(12) -səh.77-83 2020, № 3(12), pp. 77-83


Qloballaşmanın yaratdığı imkanlardan ölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün istifadə etmək

məqsədilə qərar qəbuledicilər ölkənin sosial müdafiə sistemlərinin təkmilləşməsinə və gəlirlərin

bölgüsündə nisbətən bərabərliyə çalışmalıdırlar.

Belə ki, sosial müdafiə sistemi zəif olan ölkələrdə, həmçinin gəlir bərabərsizliyi yüksək olan

ölkələrdə qloballaşmanın təsirlərinə həssaslıq daha güclü olur. Sosial müdafiə sistemi hazırlanarkən,

inkişaf etməkdə olan ölkələrin siyasətini aparanlar işsizlik və ya xəsarət alma halında işçiləri qorumağa

çalışmalıdırlar. İnkişaf etmiş ölkələrdə zəngin olmalarına baxmayaraq, hər dəfə iqtisadi böhrandan

82

sonra yüksək işsizlik yaşandığından əmək problemi daha mürəkkəb olur. Son dövrdə Covid-19-la bağlı

belə problemlər yenidən yaşanmaqdadır. Şübhə yoxdur ki, bu proseslər texnlogiyaların və ticarətin

yayılmasını dayandıra bilməz.

Son zamanlar, iqtisadçıların və siyasətçilərin daha az diqqət yetirdikləri, lakin ən çox narahatçılıq

doğuran statistik meyllərdən biri əmək haqqı payının sənaye inkişaflı ölkələrdə kəskin şəkildə,

iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrdə isə daha xaotik və nisbətən az kəskin şəkildə azalmasıdır. Məsələn,

ABŞ-da ÜDM-də faizlə ümumi əmək haqqı fondu 1975-ci ildə 61%, indi isə 57% təşkil edir. Eyni dörv

ərzində Avstralliyada bu nisbət 67%-dən 54%-ə, Kanadada 61%-dən 55%-ə, Yaponiyada 77%-dən

60%-ə, Türkiyədə isə 1995-ci il 43%-dən hazırda 34%-ə enmişdir. Yüksək gəlir səviyyəsi olan ölkələrdə

bu tendensiya əmək fəaliyyəti ilə bağlı yeniliklər səbəbindən daha da güclənir. Nəticədə, inkişaf

etməkdə olan ölkələrdə aşağı əmək haqqı alan işçi qüvvələrin rəqabəti ilə iş yerləri azalır. Təəcüblü

deyil ki, belə tendensiya həm də yüksək gəlirli ölkələrdə qeydə alınmışdır və demək olar ki,

dəyişməmişdir.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə tendensiya oxşar olsa da, hərəkət daha ləng, müxtəlif ölkələrin

təcrübəsi isə daha rəngarəngdir. Bundan əlavə, ölkələr üzrə qeyri-sabitlik mövcuddur. Bazar

iqtisadiyyatı formalaşmaqda olan ölkələr haqda məlumatlar daha azdır və onları toplamaq xeyli çətindir.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə aşağı ixtisaslı işçilər çoxluğu yaşanır. Autsorsinq prosesi həyata

keçirərək, həmin ölkələr qlobal əmək bazarına çıxdıqca, yüksək gəlirli və orta səviyyədən yuxarı gəlirli

ölkələrin bacarıqlar spektrinin aşağı həddi onlar üçün rəqabətə çevrilir. Bu isə zəngin ölkələrdə ixtisaslı

və daha az ixtisaslı işçilər arasındakı fərqi artırır. Məsələn, hazırki yüzilliyin əvvəllərində “Motorola”

şirkəti ABŞ-da işləməkdən imtina etmiş və fəaliyyətini Braziliya, Çin və Meksikaya köçürmüşdür.

Demək olar ki, həmin vaxtda Microsoft, Hewlett-Packard və British Airways öz bizneslərin böyük

həcmini Hindistana köçürmüşlər. Belə dəyişikliklər bütün dünya üçün xeyirlidir. Belə ki, öz yaşayış

yerləri ilə əlaqədar qlobal əmək bazarına daxil olmayan və yüksək gəlirli ölkələrdə işləmək üçün viza

almaq imkanı olmayan kasıb işçilərə hal-hazırda dünya bazarına çıxış verilir. Eyni zamanda, bu

dəyişikliklər kapital sahibləri və işçilər, ixtisaslı və daha az ixtisaslı işçilər arasında bərabərsizliyin daha

da artmasına gətirir.

Bu dəyişikliklər dünya üçün insanların əksəriyyətinin etiraf etdiyindən daha ciddi bir problemdir.

Bir tərəfdən, əsasən, sənaye inkişaflı ölkələrdə zəhmətlə əldə edilmiş gəlir payı sürətlə düşür. Digər

tərəfdən, kapital, səhm, robot və patent sahiblərinin yığdığı gəlir artır. Bu gərginliklərdən bəzilərini biz

açıqca görə bilərik. Autsorsinq yüksək gəlirli ölkələrdə davam etdiyindən, tez-tez proteksionizmə və

kəskin millətçiliyə müraciət edilir, inkişaf etməkdə olan ölkələrin işçiləri işdən azad olunur. Bu iş

yerlərində işləyənlərin daha az maaş aldığı və adətən, daha ixtisaslı olduğu faktı nəzərdən qaçırılır.

Həmçinin, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdən inkişaf etməkdə olan ölkələrə proteksionizmin

keçməsi ittihamı hazırda ləğv olunmuşdu. Əgər bir yüksək gəlirli ölkə autsorsinqi dayandırsa və inkişaf

etməkdə olan ölkələrdən gələn ucuz işçi qüvvəsindənəl çəksə, digər yüksək gəlirli ölkələrin şirkətləri

bunu fürsət biləcək və həmin ölkəni məhsul bazarından vurub çıxaracaqdır.

Qloballaşmanın əmək bazarına təsirinə həsr edilən çoxlu sayda tədqiqatların müqayisəli təhlili

deməyə əsas verir ki, qloballaşma ölkələrarası birbaşa xarici investisiyaların həcminin artmasına,


2020-ci il. № 3(12) -səh.77-83 2020, № 3(12), pp. 77-83


həmçinin yeni texnologiyanın yayılmasına şərait yaradaraq yeni iş yerlərinin yaradılmasına səbəb olur.

İdxalçı ölkələrdə birbaşa xaric intestisiyalar (BXİ) həm birbaşa, həm də dolayı şəkildə yeni iş yerlərinin

açılmasına təsir edə bilər. Bu, yatırımların həcmindən və növündən, tətbiq olunan texnologiyanın

növündən, həmin ölkənin idxal olunan texnologiyanı mənimsəmək və onu öz tələbatlarına

uyğunlaşdırmaq qabiliyyətindən asılıdır. Həmçinin, TMK ilə birbaşa əlaqəsi olması səbəbindən BXİ

məşğulluğa dolayı təsir göstərir. TMK, həmçinin fəaliyyət göstərdikləri ölkədə elmə, texnologiyaya,

təhsilə və peşəkar təlimə əlavə təsir edir.

83

Lakin, yuxarıda müqayisəli analiz etdiyimiz kimi, qloballaşmanın bəzi ölkələrdə əmək bazarına

mənfi təsirləri də müşahidə olunur. Belə ki, geniş miqyaslı texnoloji inkişaf nəticəsində az ixtisaslı işçi

qüvvəsinə tələbatın azalması baş verir. Bu xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə daha qabarıq hiss

edilir. Birbaşa xarici invesyisiyaların ölkəyə daxil olması daha yüksək ixtisaslı işçilərə olan təlabatı

artırmaqla az ixtisaslı işçilərin işsizliyinə səbəb ola bilər. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyətində

iqtisadiyyatda ənənəvi sahələr üstünlük təşkil edir.

Məsələn, belə ölkələrin əksəriyyətində kənd təsərrüfatı sektoru, hasilat sənayesi və ya ənənəvi

emal sənayesi sektoru üstünlük təşkil etdiyindən, bilik tutumlu yeni texnologiyanın ölkəyə daxil olması

və daha yüksək ixtisaslı kadrların yüksək əmək haqqının təklif edilidyi yeni sahələrə axını ənənəvi

sahələrin zəifləməsinə səbəb olur. Əlbəttə bu halda yeni bilik tutumlu ixtisasların ortaya çıxması və yeni

kadrların formalaşması ilk baxışdan ölkənin gələcəyi üçün yeni perspektivlər açır. Lakin praktika

göstərir ki, TMŞ-in birbaşa investisiyası daimi və davamlı deyildir. Müəyyən dövrdən sonra

investisiyaların axınının və yeni sahələrin fəaliyyətinin dayandırılması təhlükəsi ola bilər. Bu halda yeni

ixtisaslı kadrların yenidən öz ixtisaslarını dəyişməsi və ya digər ölkələrə axını baş verə bilər.

Mövcud ədəbiyyatın müqayisəli təhlili həm də deməyə əsas verir ki, qloballaşma yeni

texnologiyaları mənimsəyə bilməyən inkişaf etməkdə olan əksər ölkələrdə gizli işsizliyin artmasına və

real əmək haqqı dərəcələrinin azalmasına səbəb ola bilər. Qloballaşma qlobal prosesdir və konkret

ölkələrdə onun lokal təsirlərindən biri də xarici ticarətin liberallaşmasıdır. Xarici ticarətin liberallaşması

isə Hekşer – Ohlin nəzəriyyəsinə əsasən hər hansı istehsal amilinin üstün olduğu ölkədən həmin amilin

ixracına şərait yaradır. Əməyin bol olduğu ölkədən əməyin ixracı ölkələrarası əmək axınını

stimullaşdırır. Əməyin bol olduğu ölkələr isə əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrdir. Deməli bu

ölkələrdən əməyin daha inkişaf etmiş ölkələrə axını əksər hallarda “beyin axını” ilə əvəzlənir.

Qloballaşma bu prosesə qoşulan ölkənin dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasoyasını şərtləndirir.

Bu zaman əksər ölkədə yerli istehsal idxal malları ilə rəqabətə dözmədiyindən daxili istehsal

müəssisələrinin fəaliyyəti dayanmalı olur. Belə hallarda əgər müəssisə dövlətə məxsusdursa onun

özəlləşdirilməsi, özəl müəssisədirsə sadəcə fəaliyyətinin dayandırılması mümkündür. Həm birinci, həm

də ikinci halda müəssisənin işçilərinin azad edilməsi və çoxlu sayda işsizlərin ortaya çıxması

mümkündür.

Qloballaşmanın əmək bazarına mümkün təsirləri iqtisadiyyatın bütün sahələrində, o cümlədən,

tikinti sektorunda müşahidə edilə bilər. Qloballaşmanın mənfi təsirlərinin azaldılması və müsbət

təsirlərinin artırılması məqsədilə dövlətin bu sektora müdaxiləsi vacibdir. Dövlət iqtisadiyyata təsir

instrumentləri vasitəsilə, xüsusilə, fiskal və monetar siyasətlə qloballaşmanın yaratdığı imkanlardan

maksimum faydalanmağa səy göstərməlidir.

NƏTİCƏ

Beləliklə, iqtisadi ədəbiyyatın müqayisəli təhlili qloballaşmanın əmək bazarına təsiri ilə bağlı

mühüm nəticələr çıxarmağa imkan verir. Araşdırmaların təhlili deməyə əsas verir ki, inkişaf etmiş

ölkələrində orta əmək haqqı inkişaf etməkdə olan ölkələrin eyni ixtisaslaşma səviyyəli işçi yerlərinin

orta əmək haqqı səviyyəsindən iki dəfə yarım, aşağı gəlir səviyyəsi olan ölkələrinkindən isə beş dəfə

yüksəkdir. Lakin bu fərq qloballaşma nəticəsində qismən azalır.


2020-ci il. № 3(12) -səh.77-83 2020, № 3(12), pp. 77-83


İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 1. Barff, R. 1995. Multinational corporations and the new international division of labour.

In Johnston, R. J., et al. (eds) Geographies of Global Change. Blackwell, Oxford

2. Coffey, W. J. 1996. The 'newer' international division of labour. In Daniels, P. W. &

Lever, \V. F. (eds) The Global Economy in Transition, 40-61. Longman, Essex

3. Oatley, T. (2011). International Policital Economy: Interests and Institutions in the

Global Economy, Third Edition. Pearson Education, Inc.

84

4. Jaumotte, F., & Tytell, I. (2007, December 1). www.imf.org. Retrieved from IMF:

https://www.imf.org/en/Publications/WP/Issues/2016/12/31/How-Has-TheGlobalization-of-Labor-

Affected-the-Labor-Income-Share-in-Advanced-Countries-21520

5. Guscina, A. 2006. Effects of Globalization on Labor’s Share in National Income. IMF

Working Paper 06/294

Э.И.Аждарли

докторант, Азербайджанский Технический Университет

Основные черты глобализации и рынок труда

Резюме

В статье проводится сравнительный анализ различных подходов к влиянию глобализации

на рынок труда. Выделены механизмы воздействия процесса глобализации на рынок труда.

Сравнение различных подходов показывает, что по мере того, как глобализация расширяет

разделение труда, она ускоряет миграцию высококвалифицированной рабочей силы в более

развитые страны. Глобализация облегчает перемещение рабочей силы и инвестиций из одной

страны в другую, сокращая безработицу и увеличивая доходы.

Ключевые слова: глобализация, рынок труда, минимальная заработная плата,

конвергенция оплаты труда

E.I.Ajdarli

doctoral student, Azerbaijan Technical University

The main features of globalization and the labor market

Abstract

The article comparatively analyzes different approaches to the impact of globalization on the

labor market. The mechanisms of the globalization process's impact on the labor market have been

differentiated. A comparison of different approaches suggests that as globalization expands the division

of labor, it accelerates the migration of highly skilled labor to more developed countries. Globalization

facilitates the movement of both labor and investment from one country to another, reducing

unemployment and increasing incomes.

Keywords: globalization, labor market, minimum wage, labor convergence


2020-ci il. № 3(12) -səh.84-89 2020, № 3(12), pp. 84-89

F.O.Haciyev F.O.Gajiyev

UOT 39.51.87.

F.O.Haciyev

doktorant, Azərbaycan Kooperasiya Universiteti

[email protected]

AZƏRBAYCANDA KAPİTAL İXRACININ MÜASİR VƏZİYYƏTİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

85

Xülasə

Məqalədə milli iqtisadiyyata xarici kapitalın trendləri təhlil olunur. Müəllif kapital ixracını

kompleks tədqiq edib beynalxalq maliyyə qurumların Azərbaycanda fəaliyyəti, xarici investisiyaların

dinamikasın qiymətləndirilməsi, iqtisadiyyata ümumi investisiyaların strukturu və s. məsələlərə xüsusi

diqqət yetirmişdir.Məqalənin sonunda müəllifin elmi cəhətdən əsaslandırılmış tövsiyələri və nəticələri

əks edilmişdir.

Açar sözlər: xarici investisiyalar, beynalxalq maliyyə qurumları, investisiya mühiti, milli

iqtisadiyyat, kapital ixracı

GİRİŞ

Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra ölkə iqtisadiyyatına xarici sərmayələrin artımı

başladı. Ölkə iqtisadiyyatına yönəldilən xarici investisiyalar əsasən maliyyə kreditləri, birbaşa

investisiyalar, neft bonusları, portfel investisiyaları və s. kimi axmağa başladı.Azərbaycan

iqtisadiyyatına yönəldilən maliyyə kreditləri əsasən Dünya Bankı Qrupu (WBG), Avropa

Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB), Asiya İnkişaf Bankı (AİB), Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF),

İslam İnkişaf Bankı (İİB) və digər beynəlxalq maliyyə qurumlarından daxil olmuşdur.Azərbaycan

müstəqilliyin ilk illərindən Beynəlxalq Maliyyə İnstitutları (BMİ) ilə əməkdaşlığa başladı. Ölkədə ciddi

iqtisadi çətinliklər və yüksək yoxsulluq səviyyəsini nəzərə alaraq, Azərbaycan hökuməti bunun BMİ-

nin dəstəyinə ehtiyacı olduğunu açıqladı. İlk yardım 1994-cü ildə AYİB, sonra isə 1995-ci ildə Dünya

Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondundan gəldi.

Beynalxalq maliyyə qurumları və onların Azərbaycanda fəaliyyəti

Beynalxalq maliyyə qurumları, həmçinin Dünya Bankı daxil olmaqla [4], AYİB-la birgə [5]

1994-2005-ci illərdə Azərbaycan hökumətinə və Azərbaycanda fəaliyyət göstərən özəl şirkətlərin

maliyyələşdirilməsinə 3,4 milyard ABŞ dollarından çox, 2013-cü ilə qədər isə 9,7 milyard ABŞ

dollarından çox məbləğdə maliyyə ayrıldığını təsdiqlədi və bununla da maliyyə yardımın əhəmiyyətli

bir hissəsini təmin etdi. 2013-cü ilə qədər Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı Azərbaycana 6,6

milyard dollardan, Dünya Bankı və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyaları isə 3,1 milyard dollardan çox

vəsait ayırmışdır. “İnkişaf siyasətinin kreditləri” adlanan BMK-nın ilkin kreditlərində, o cümlədən

Dünya Bankından 219 milyon və Beynəlxalq Valyuta Fondundan 500 milyon dollar dəyərində verilən

kreditlərdə struktur islahatların proqramların maliyyələşdirilməsi üstünlük kəsb etmişdir. Bu proqramlar

büdcə prosesinin, ticarətin liberallaşdırılmasının, xüsusən gömrük, tarif və vergi sistemlərinin

sənədlərinin Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT) beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasına,

seçilmiş sektorlarda özəlləşdirmənin aparılmasına, bank sektorunda islahatların aparılmasına,

investisiya mühiti, o cümlədən müvafiq qanunların qəbulunun inkişafına yönəlmiş siyasi və

institusional islahatları dəstəkləyir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.84-89 2020, № 3(12), pp. 84-89


Azərbaycan iqtisadiyyatına cəlb olunan digər xarici investisiya növü - birbaşa xarici

investisiyalardır. Onlar bir ölkənin iqtisadi subyektinin başqa bir ölkədəki müəssisələrin fəaliyyətinə

davamlı təsirini əks etdirən beynəlxalq investisiya fəaliyyəti metodlarından birini təmsil edir[3]. Burada

davamlı nüfuzun qazanması birbaşa investorla və qeyd olunan müəssisələr arasında uzunmüddətli bir

əlaqənin qurulduğunu və onların bu müəssisələrin idarə edilməsində mühüm rol oynadığını bildirir.

Birbaşa investisiyaların reallaşdırılması mexanizmi fərqli ola bilər. Məsələn, investor tərəfindən

investisiyaların yönəldildiyi ölkənin müəssisələrinin nizamnamə kapitalına üzvlük haqlarının

https://financesapp.worldbank.org/en/countries/Azerbaijan/

https://2019.tr-ebrd.com/countries/#!azerbaijan

86

ödənilməsi, müəssisəyə kreditlərin verilməsi, investorun konkret milli müəssisənin səhmlərinin bir

hissəsinin alınması, investorun gəlirinmüəssisənin inkişafı üçün yönəldilməsi, investorun müəssisənin

bu və ya digər texnika və texnologiya ilə təchiz edilməsi və s.

Şəkil 1.-də 2014-cü ildən 2018-ci ilə qədər olan dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatına birbaşa

xarici investisiyaların həcmi göstərilir. Şəkildəki məlumatlardan göründüyü kimi, bu illər ərzində

Azərbaycan iqtisadiyyatına 53 milyard dollardan çox investisiya qoyulub. Eyni dövrdə neft sektoruna

birbaşa xarici investisiyalar 46 milyard ABŞ dolları təşkil etmişdir. Beləliklə, neft sektoruna birbaşa

xarici sərmayə Azərbaycan iqtisadiyyatına yönəldilən bütün xarici sərmayələrin 87% -ni təşkil etmişdir.

Qalan hissəsi birgə müəssisələr və xarici sərmayə ilə təşkil olunan şirkətlər hesabına verilir.

Şekil1.-dən göründüyü kimi, tədqiq olunan dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatına yönəldilmiş

birbaşa xarici investisiyaların həcminin dinamikası ümumiyyətlə eyni dərəcədə yönəldilməmişdir.

Beləliklə, milli iqtisadiyyata qoyulan xarici investisiyaların həcmi, bundan əvvəl artmasına

baxmayaraq, 2016-cı ildən sonra azalmağa başladı. Bu, fikrimizcə, 2015-ci ildə ölkədə xarici valyutanı

bahalaşdırılması ilə müşahidə olunan, milli valyutanın iki dəfə devalvasiyaya məruz qalması ilə

əlaqədardır. Beləliklə, Azərbaycanda müştərək layihələrdə müəyyən xərcləri ödəmək üçün xarici

şirkətlər manatın devalvasiyası sayəsində cari əməliyyat, logistika və idarəetmə xərclərinə qənaət edə

bildilər ki, bu da kapital qoyuluşlarının azalmasına səbəb oldu.

Şəkil 1. Azərbaycan iqtisadiyyatına birbaşa xarici investisiyaların dinamikası (milyon

manatla)

Mənbə: [6]

Qeyri-neft sektoruna yönəldilən investisiyaların həcmində ümumi artım meyli ölkə

iqtisadiyyatının inkişafındakı ümumi meyllərdən asılı olaraq formalaşmışdır. Başqa sözlə, neft

ehtiyatlarının çoxalmasından və əlverişli investisiya mühitindən asılı olaraq neft sektoruna qoyulan

investisiyalar müəyyən dövrdə iqtisadi inkişafda stimullaşdırıcı rol oynayır. Birgə müəssisələrə və

qeyri-neft sektorunda fəaliyyət göstərən xarici sərmayələri olan müəssisələrə qoyulan investisiyalar ən

çox iqtisadi inkişafın nəticələri ilə əlaqələndirilir və xidmətlər sektoruna yatırılır. Belə ki, 2008-2009-

cu illərdəki maliyyə böhranı səbəbindən investisiyaların həcmində azalma baş verdi.


2020-ci il. № 3(12) -səh.84-89 2020, № 3(12), pp. 84-89


Cədvəl 1.-də 2014-2018-ci illər üçün neft və qeyri-neft sektorlarına xarici sərmayələrin həcmini

göstərir. Cədvəldəki məlumatlardan göründüyü kimi, 5 il ərzində qeyri-neft sektoruna kifayət qədər

böyük həcmdə investisiya qoyulmuşdur. Yəni son illərdə Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun inkişafını

yalnız neft sektoruna qoyulan investisiyalarla əlaqələndirmək düzgün olmaz. Beləliklə, həm xarici, həm

də daxili investisiyaların böyük bir hissəsi bu sənayenin inkişafına yönəldilmişdir. Ancaq nəzərə almaq

lazımdır ki, qeyri-neft sektoruna investisiya cəlb etmək dolayısı ilə neft və qaz sektoru ilə əlaqəlidir.

0,0

5000,0

10000,0

15000,0

20000,0

2014 2015 2016 2017 2018

87

Beləliklə, qeyri-neft sektoruna investisiya qoyarkən investorlar əhalinin həyat səviyyəsi, alıcılıq

qabiliyyəti və digər göstəricilər nəzərə almışdır. Sonuncular əsasən neft sektoruna qoyulan xarici

sərmayə ilə əlaqələndirilir.

Cədvəl 1

Azərbaycanın neft və qeyri-neft sektoruna yönəldilən xarici investisiyalar (milyon / AZN)

2014 2015 2016 2017 2018

Cəmi xarici investisiya 11 697,7 10 719,1 10 161,1 9 120,5 8 236,5

o cümlədən:

Birbaşa investisiyalar 8 049,2 7 483.1 7 323,6 5 713,8 4109.1

o cümlədən:

Neft sektoruna 6 730,7 6 622,7 5 617,4 4 900.8 3 142,0

Qeyri-neft sektoruna 1 318,5 860.4 1 706,2 813,0 967,1

Digər investisiyalar 3 648.5 3 236,0 2 837,5 3 406.7 4 127.4

Mənbə: [7]

Cədvəldən göründüyü kimi, 2014-cü illə müqayisədə 2018-ci ildə xarici sərmayələrin təxminən

1,5 dəfə azalması müşahidə edilmişdir. Ancaq göstərilən müddətdə neft və qeyri-neft sektorları arasında

xarici sərmayənin həcmindəki artan fərq qədər mənfi deyil. Beləliklə, əgər bu göstərici üçün 2014-cü

ildə neft və qeyri-neft sektorları arasında 5 qat fərq olmuşdursa, 2018-ci ildə bu fərq artıq 3 dəfə təşkil

etmişdir. Beləliklə, göstərilən müddət ərzində qeyri-neft sektoruna xarici investisiyaların artması faktını

təsdiq edə bilərik.

Beləliklə, xüsusilə Azərbaycanda qeyri-neft sektorunda fəaliyyət göstərən çox saylı xarici

şirkətlər tərəfindən ölkə iqtisadiyyatına qoyulan kapital birbaşa investisiya hesab edilə bilər.

Qeyd edək ki, 2019-cu ildə Azərbaycan Dünya Bankının “Doing Business” reytinqindəki

mövqeyini xeyli yaxşılaşdırmışdır. Ölkəmiz dünyanın 190 ölkəsi arasında 25-ci yeri tutaraq ümumi

reytinqdə 32 pillə irəliləmişdir Azərbaycan Dünya Bankının “Doing Business” hesabatında 98-ci yeri

tutduğu zaman bu təşkilatın hesabatında ilk dəfə qeyd edilmişdir [8].

Müasir şəraitdə Azərbaycan bəzi mövqelərdə həmin reytinqdə lider yerlərdən birini tutur.

Məsələn, ölkəmiz biznesə başlamaq üçün asan olduğu 10 ölkədən biridir.

Məlumdur ki, müəyyən bir ölkəyə investisiya qoyuluşu barədə qərar qəbul edərkən investorlar

dünya reytinqini öyrənirlər. Azərbaycanın beynəlxalq reytinqlərdə hər zaman daha yüksək yerlərdə yer

alması ölkə iqtisadiyyatına xarici sərmayələrin axınına şərait yaradır. Biznes mühitinin yaxşılaşdırılması

üçün görülən ardıcıl tədbirlər investorlara inam yaradır. 15 il ərzində Azərbaycana təxminən 260

milyard dollara yaxın investisiya qoyulub, bunun yarısıda xarici investisiyalardır [9].

Məlum olduğu kimi, investisiya imkanları ölkənin iqtisadi inkişafını xarakterizə edən əsas

göstəricilərdən biridir. İnvestorlar iqtisadi və siyasi sabitliyə malik ölkələrə investisiyalara üstünlük

verirlər.

Azərbaycandakı iş mühiti və investisiya mühiti sahibkarlara hər cür fəaliyyətlə məşğul olmağa

imkan verir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin tapşırığına əsasən, 2021-ci ilə qədər sahibkarlıq


2020-ci il. № 3(12) -səh.84-89 2020, № 3(12), pp. 84-89


subyektlərində yoxlamalar dayandırılıb, lisenziyalar və icazələr tələb olunan fəaliyyətlərin sayı

azaldılmış, rüsumlar əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmışdır. Ölkədə vergi, gömrük sahələrində, sosial

ödənişlər sistemində genişmiqyaslı islahatlar aparılır. Azərbaycanda məhkəmə-hüquq sistemində həyata

keçirilən islahatlar həm də sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi və sərmayələrin təşviqi məqsədi daşıyır.

Azərbaycanda həyata keçirilən infrastruktur layihələri həm yerli, həm də xarici sahibkarlar tərəfindən

biznesin aparılması üçün şərait yaradır. Azərbaycanın açıq dənizə (yəni dünya okeana olan çıxışı dənizə)

88

çıxışı olmayan bir ölkə olmasına baxmayaraq, ölkəmiz beynəlxalq nəqliyyat mərkəzlərindən birinə

çevrildi. 2017-ci ildə istifadəyə verilən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti Asiya ilə Avropa arasında

mühüm nəqliyyat mərkəzi olan Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizinin mühüm bir hissəsi olan qitələri

birləşdirir. Son 15 ildə ölkədə 15 min kilometr yol və magistral yol çəkilmişdir. Davos Dünya İqtisadi

Forumunun hesablamalarına görə, Azərbaycan yolun keyfiyyətinə görə dünyada 34-cü yerdədir. Bu

tədbirlər xarici investorların, beynəlxalq maliyyə qurumlarının və iqtisadi təşkilatların Azərbaycana

marağını artırdı.

Ölkə iqtisadiyyatına yönəldilən xarici investisiya növlərindən biri də neft bonuslarıdır. Tipik

olaraq, neft bonusları neft sahibinə ya maddi, ya da nağd şəkildə ödənilir. Bu, neft hasilatı və ya nəqlini

təmin edən razılaşma müqabilində sahibinə bir növ "hədiyyə" dir. Bu cür bonuslar, həmçinin xarici

şirkətlər tərəfindən Azərbaycanda neft və qaz hasilatı ilə bağlı müqavilələrin bağlanması ilə əlaqədar

olaraq Azərbaycan hökumətinə ödənildi. İlk neft bonusu Azərbaycan hökumətinə BP və Statoil

tərəfindən 1992-ci ilin sentyabrında Çıraq və Günəşli yataqlarının işlənməsi barədə sazişin imzalanması

ilə əlaqədar ödənildi. Bu cür bonuslar sonradan bağlanmış müqavilələr üçün də ödənildi. 1995-ci ildən

2013-cü ilə qədər bağlanmış neft və qaz sazişləri üçün Azərbaycan Hökuməti 197 milyon dollardan çox

məbləğdə vəsait aldı.

Portfel yatırımı həm də ölkə iqtisadiyyatına qoyulan xarici investisiya növlərindən biridir.

Ümumiyyətlə, bu investisiya növü, xarici vətəndaşlar və ya hüquqi şəxslər tərəfindən ölkənin təsərrüfat

subyektləri tərəfindən buraxılmış səhmlər və ya digər qiymətli kağızlar alması yolu ilə, bir ölkəyə

investisiya qoyuluşu istiqamətidir. Bu cür qiymətli kağızlara istiqrazlar, veksellər, depozit sertifikatları,

bank zaymları və s. daxildir. Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarı inkişaf etmədiyindən, bu növ xarici

investisiyaların Azərbaycan iqtisadiyyatına yönəldilmiş xarici sərmayələrin ümumi həcmindəki payı

azlıq təşkil edir. Portfel yatırımı ən çox bank sektorundadır.

Son 20 ildə Azərbaycan iqtisadiyyatına cəlb olunan maliyyə kreditlərinin ümumi həcmi 13

milyard dollardan çox olmuşdur. Əlbəttə ki, bu məbləğin çox hissəsi artıq geri qaytarılmışdır.

2020-ci ilin yanvarın 1-nə Azərbaycan respublikasının dövlət borcu 8.320,0 milyon ABŞ dolları

və ya 2019-cu il üzrə Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) 17,3 faizini təşkil etmişdir [10].

Əslində, Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün bu qədər xarici borc çox böyük sayılmır.

Azərbaycan iqtisadiyyatına cəlb olunan ümumi xarici investisiyaların əksəriyyəti birbaşa

investisiyalardır (onların dinamikası cədvəl 2-də əks olunmuşdur). Bu növ investisiya qoyuluşunun

böyük hissəsi enerji sektoruna, daha doğrusu, neft sektoruna yönəldilib.

Cədvəl 2

Azərbaycan iqtisadiyyatına yönəldilmiş ümumi xarici sərmayələrin dinamikası (milyon

ABŞ dolları ilə)

2015 2016 2017 2018 2019

Birbaşa investisiyalar 7483.1 7 323.6 5 713.8 4 109.1 4 275.2

Neft bonusu 2.0 443.6 1.4 450.1 450.8

Portfel investisiyalar 772.6 -539.2 2 588.0 - 422.3 - 180.0

Mənbə: [11]


2020-ci il. № 3(12) -səh.84-89 2020, № 3(12), pp. 84-89


Cədvəl 2 - dən göründüyü kimi, 2015-2019-cu illər üçün ölkə iqtisadiyyatına ümumi sərmayənin

azalması müşahidə olunmuşdur. Portfel yatırımlarında da nəzərəçarpacaq dərəcədə azalma müşahidə

edilmişdir. Deməli, 2015 və 2017-ci illərdə. təxminən 2,5 milyard dollar həcmində portfel

investisiyalarının axını olduğundan, 2019-cu ildə Azərbaycan iqtisadiyyatına xarici maliyyə

mənbələrinə 180 milyon dollar məbləğində dividentlərin qaytarılması nəzərdə tutulurdu. Bu, açıq

https://www.cbar.az/page-43/external-sector-statistics

89

şəkildə neft və qaz layihələrinin reallaşdırılması ilə əlaqədardır, burada göstərilən müddətdə

investisiyaların həcmi də azalmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, xarici bank kapitalının ölkənin bank sektoruna genişlənməsinin hüquqi

aspektlərinin inkişafı xarici borclanmanın mənfi nəticələrinin qarşısını almağa yönəldilmiş və

ümumilikdə onun fəaliyyətinə müsbət təsir göstərmişdir. Əsas problem, sözün tam mənasında "güclü"

milli banklarımızın xarici kapitalla rəqabət apara bilməməsidir. Bu nəticəyə qarşı bir tədbir olaraq,

dünya birliyi ilə ziddiyyət etmədən, kredit təşkilatlarının maraqlarının qorunmasını təmin edə biləcək

hüquqi tədbirlər hazırlamaq lazımdır. Bu məqsədlə yerli dizayn bürolarının maraqlarının müdafiəsinin

gücləndirilməsi istiqamətində xarici investorlarla səmərəli tərəfdaşlığının təmin edilməsi və

investisiyaları qəbuledən ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin prinsipləri və meyarları nəzərə alınmaqla

optimallaşdırılması lazımdır. Bununla yanaşı, kreditor ölkənin bank qanunvericiliyində əks olunan

xarici kapital subyektlərinin hüquqi normalarını, tədbirlərini və metodlarını hərtərəfli öyrənmək

lazımdır. Hazırda xarici kapitalın milli bank sisteminə daxil olmasının məhdudlaşdırılması üçün çox

sayda tədbirlər tətbiq olunur. Eyni zamanda, ən çox görülən kəmiyyət məhdudiyyəti xarici kapitalın

iştirakına dair kvotanın yaradılmasıdır. Hər bir ölkənin qanunvericiliyi bankınvə onun təsisçilərinibir

hüquqi şəxs kimi ixtisaslaşma tələblərini müəyyən edir [1,2].

NƏTİCƏ

Bundan əlavə, bankçılıq sahəsində qəbul edilmiş qayda və qaydalara riayət etmək üçün bank

orqanlarına nəzarət sistemi gücləndirilir. Fikrimizcə, qəbul edən ölkənin Mərkəzi Bankı və kommersiya

bankları xarici investor seçərkən çox diqqətli olmalıdırlar və bununla da xarici kapitalın cəlb edilməsi,

onun istifadəsi zamanı yaranan risklərin minimuma endirilməsini təmin etməlidir. Yerli banklar

qabaqcıl informasiya texnologiyalarından istifadə edərək bank xidmətləri spektrini daim

genişləndirməkdə və xarici bank kapitalının xarici subyektləri üçün öz cəlbediciliyini artırmaqda

maraqlı olmalıdırlar. Xaric kapitalının iqtisadiyyatda iştirakını, kapitalın ixracını və qorunmasını

artırmaq üçün aşağıdakıları qeyd etmək məqsədə uyğundur:

bank məhsulları və xidmətlərinin lisenziyaşmasını müstəsna əsasda həyata keçirmək;

hökumətin dövlət dəstəyi ilə özəl sektora əsaslanan rəqabətqabiliyyətli bank konglomeratlarının

yaradılmasını təşviq etdiyi təqdirdə bank sektorunda rəqabətin inkişafını təmin etmək;

bank sektorunda xarici kapitala qoyulan kvotanın monitorinqi və hesablanması baxımından

bank tənzimlənməsini təkmilləşdirmək. Nəticədə, gələcəkdə özünü tənzimləyən təşkilatlar

cəmiyyəti yarada biləcək və ya əksinə bank sektorunda ixtisaslaşmanın ayrı-ayrı sahələri

müəyyənləşdiriləcəkdir.

ümumi əsasda lisenziyaya sahib olmaq və bank konglomeratlarının rəqabət qabiliyyətini

artırmaq üçün dövlət dəstəyini gücləndirmək.


1. Gənciyev G.Ə, Ələkbərov Ə.R., Məmmədova-Gənciyeva L.G. Transmilli

korporasiyalar,Bakı, Elm, 2007. -192 s.

2. Абалкина А.А. Правовые аспекты выхода банков за рубеж: российский

опыт / А.А. Абалкина, Е.В. Рябова // Банковское дело. - 2014. - № 8. - С.74 – 79


2020-ci il. № 3(12) -səh.84-89 2020, № 3(12), pp. 84-89


3. Комаров В.В. Мировая эко-номика. Прямые иностранные инвестиции / В.В.

Комаров, Н.И.Литвина // ФГБОУ ВПО «Российский государственный аграрный заочный

университет». – М.: Изд-во ФГБОУ ВПО РГАЗУ, 2012. – 246 с, с. 26

4. https://financesapp.worldbank.org/en/countries/Azerbaijan/

5. https://2019.tr-ebrd.com/countries/#!azerbaijan

https://financesapp.worldbank.org/en/countries/Azerbaijan/

https://2019.tr-ebrd.com/countries/#!azerbaijan

90

6. https://www.stat.gov.az/source/finance/az/004az.xls

7. https://www.stat.gov.az/menu/6/statistical_yearbooks/source/azfigures_2019.zip

8. https://www.doingbusiness.org/en/reports/global-reports/doing-business-2006

9. https://apa.az/ru/energetika_i_promyshlennost_azerbaydjana/ministr-v-

ekonomiku-azerbajdzhana-za-poslednie-15-let-vlozheno-260-mlrd-dollarov-382427

Ф.О.Гаджиев

докторант, Азербайджанский Университет Кооперации

Оценка современного состояния экспорта капитала Азербайджана

Резюме

В статье анализируются тенденции привлечения иностранного капитала в

национальную экономику. Автор проводит комплексное исследование экспорта капитала,

деятельности международных финансовых институтов в Азербайджане, оценку динамики

иностранных инвестиций, структуры общих вложений в экономику и др. В конце статьи

отражены научно обоснованные рекомендации и выводы автора.

Ключевые слова: иностранные инвестиции, международные финансовые институты,

инвестиционный климат, национальная экономика, экспорт капитала

F.O.Gajiyev

doctoral student, Azerbaijan University of Cooperation

Аssessment of the current situation of capital exports in Аzerbaijan

Abstract

The article analyzes the trends in attracting foreign capital to the national economy. The author

conducts a comprehensive study of the export of capital, the activities of international financial

institutions in Azerbaijan, an assessment of the dynamics of foreign investments, the structure of total

investments in the economy, etc. At the end of the article, scientifically based recommendations and

conclusions of the author are reflected.

Keywords: foreign investment, international financial institutions, investment climate, national

economy, capital export


2020-ci il. № 3(12) -səh.90-97 2020, № 3(12), pp. 90-97

A.R.Tağıyev A.R.Tagiyev

UOT: 338

A.R.Tağıyev

doktorant, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC)

AQROBİZNES FƏALİYYƏTİNİN TƏŞKİLATİ FORMALARI

https://www.stat.gov.az/source/finance/az/004az.xls

https://www.doingbusiness.org/en/reports/global-reports/doing-business-2006

91

Xülasə

Məqalədə aqrobiznes fəaliyyəti ilə məşğul olan biznes subyektlərinin təşkilati formalarının əsas

fərqləndirici xüsusiyyətləri müqayisəli öyrənilir. Hər bir təşkilati forma üçün üstün cəhətlər sadalanır.

Aqrobiznes fəaliyyətinin mahiyyətindən asılı olaraq hansı təşkilati formasının seçilməsi əsaslandırılır.

Açar sözlər: aqrobiznes, fərdi sahibkarlıq, şəriklilik, məhdud məsuliyyətli cəmiyyət, korporasiya,

kooporativlər

GİRİŞ

Aqrar sektor və aqrobiznes digər iqtisadi sektorlardan və fəaliyyət sahələrindən öz həcminə görə

fərqlənir. Sənaye və xidmət sektorlarından fərqli olaraq, aqrar sektorun uğuru üçün təkcə subyektiv

şərait deyil, həm də obyektiv şərait olmalıdır. Təbii şərait imkan verməsə aqrar məhsulların

yetişdirilməsi mümkün deyil və ya olduqca baha başa gəlir. Digər tərəfdən, aqrar sektor digər

sektorlardan fərqli olaraq, təbiətlə bağlı olan qeyri-müəyyənliklə və risklə üz-üzədir. Ona görə də

aqrobiznes fəaliyyəti ilə məşğul olanlar “təbiət” adlı qeyri-müəyyənliklə “oyun” oynamalı olurlar. Elə

buna görə də “oyun nəzəriyyəsinin” inkişafı aqrar sektorda sığorta məsələlərinin müəyyən edilməsində,

məhsuldarlığın proqnozlaşdırılmasında və sair geniş tətbiq edilir.

Son onilliklərdə aqrar sektorun ÜDM həcmində xüsusi çəkisinin xidmət və sənaye sektoruna

nisbətən azalmasına baxmayaraq, onun mütləq həcmi ilbə il sürətlə artır. Ərzaq məhsullarına tələbin

artması təkcə dünyada əhali artımı ilə bağlı deyil, həm də əmimilikdə insanların həyat keyfiyyətinin

yüksəlməsi hesabına istehlak həcminin artması ilə bağlıdır. 2018-ci ildə kənd təsərrüfatı, meşə

təsərrüfatı və balıqçılıq sahəsində yaradılan əlavə dəyər nominal ABŞ dolları ilə 1990-cı illə

müqayisədə 3.4 dəfə dəfə artaraq 3.5 trilyon dolları aşıb. [1]

Aqrar sektorda milyonlarla əhali zəruri ərzaq məhsullarının yetişdirilməsi ilə məşğul olur. Dünya

Bankının məlumatlarına əsasən 2018-ci ildə dünya üzrə məşğul əhalinin 26% aqrar sektorun payına

düşürdü. Bu insanlar təşkilatı forması fərdi sahibkarlıq olan və bir və ya bir neçə nəfərdən ibarət kiçik

ailə təsərrüfatlarından tutmuş minlərlə işçisi olan böyük aqrar korporasiyalara aqrar məhsulların

yetişdirilməsi, emalı, saxlanılması və istehlakçıya çatdırılması ilə məşğul olurlar. Lakin aqrar biznesin

inkişaf tarixinin analizi deməyə əsas verir ki, ayrı-ayrı fərdi sahibkarlıq formasından fərqli olaraq, daha

iri aqrar müəssisələrdə məhsuldarlıq daha yüksək olur. Aqrobiznes ərzaq malları və lif istehsalı, emalı,

marketinqi və paylanması ilə bağlı müxtəlif fəaliyyət növlərində iştirak edə bilər. Bir şəxsin və ya bir

ailənin aqrobiznesinə rast gəlmə halları tez-tez rast gəlinir. Lakin müasir dövrdə mövcud aqrobiznesin

əsas hissəsi yüzlərlə, hətta minlərlə insanın çalışdığı şirkətlərə aiddir. Hər bir aqrobiznesdə sahibkarlıq

məsələsi təşkilata müəyyən hüquqi forma verən əsas amildir.

Aqrar bizneslə məşğul olan müəssisələrin müqayisəli analizi beş əsas biznes formasının

fərqləndirilməsinə imkan verir: 1) fərdi sahibkarlıq; 2) ortaqlıq, 3) korporasiya, 4) məhdud


2020-ci il. № 3(12) -səh.90-97 2020, № 3(12), pp. 90-97


məsuliyyətli cəmiyyət (MMC) və 5) kooperativ. Qeyd edək ki, hər hansı təşkilati formanın seçilməsi

heç də aqrobiznesin ölçüsü ilə bağlı deyil. Yəni elə MMC ola bilər ki, onun ölçücü fərdi sahibkarlıq

təşkilati formasından kiçik olsun. Yaxud elə MMC ola bilər ki, onun ölçüsü aqrar kooperativin

ölçüsündən böyük olsun.

92

Burada aqrobiznes təşkilatının ölçüçü dedikdə biz onun istehsal həcmini və ya orada çalışan

muzdlu işçilərin sayını əsasən nəzərə alacağıq. Odur ki, təşkilati formanın seçilməsi mütləq şəkildə

aqrobiznesin ölçüləri və növü ilə müəyyən edilmir. Aqrobiznes sahəsində çalışan sahibkarlar

sadaladığımız beş biznes təşkilati formalarından hər hansı birindən istifadə edə bilərlər. Lakin yaradılan

təşkilatın uğurla idarəedilməsi üçün adətən gözlənilən istehsal həcmindən, digər sektorlarla əməkdaşlıq

perspektivlərindən, cəlb ediləcək muzdlu işçilərin sayından və sair amillərdən asılı olaraq, daha uyğun

təşkilati formanın seçilməsi mümkündür.

Belə ki, sadaladığımız təşkilati formaların hər biri üçün özünəməxsus idarəetmə xüsusiyyətləri

ola bilər. Məsələn, fərdi sahibkar kimi fəaliyyət göstərmək imkanı olan və yalnız bu miqyasda

idarəetməyə ehtiyac duyulduğu halda ailənin korporasiya yaratması və ya səhmlər buraxmasının keç bir

əhəmiyyəti yoxdur.

Fərdi sahibkarlıq

Tədqiqatlar göstərir ki, aqrar sektorda sahibkarlıq ölkədə biznes təfəkkürünün inkişafı ilə yanaşı,

həm də iqtisadi inkişaf üçün mühüm şərtdir [2].

Digər tərəfdən, iqtisadiyyatın inkişafı üçün sahibkarlıq innovasiya mənbəyi rolunu oynayır.

Sahibkarlıq həm də iqtisadi sistemin inkişafını stimullaşdırır. [3] Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki,

cəmiyyətin mövcud və gələcək inkişaf səviyyəsi sahibkarlığın inkişaf səviyyəsindən çox asılıdır [4].

Bu problemin daha aydın başa düşülməsi üçün onun ayrıca götürülmüş iqtisadi fəaliyyət sahəsində,

məsələn aqrar sektorda araşdırılması daha doğru olar [5]. Belə qeyri-sabit iqtisadi fəaliyyət sahəsində

biznesin başlanması üçün zəruri ehtiyatların və biznesə təsir göstərə bilən amillərin nəzərə alınması

mühüm əhəmiyyət daşıyır [6].

Bəzi müəlliflər aqrar sahədə olan sahibkarlığı daha çox yeni məhsulların istehsalı ilə və ya aqrar

biznesdə innovasiyaların tətbiqi ilə əlaqələndirirlər [7]. Qlobal Sahibkarlıq Monitoru (GEM) təşkilatı

fərdlərin aqrar sahədə biznes yaratmağa cəhdlərini qiymətləndirməyə imkan verən metodologiya

hazırlayıb.

Lakin əksər tədqiqatlarda bu və ya digər amilin nəzərə alınmaması ümumi mənzərəni xeyli

dəyişdirir. Məsələn, Yasen və digərləri [8] tərəfindən aparılan tədqiqatlarda Pakistanın aqrar sektorunda

“start-up” biznesin və sahibkarlığın inkişafı problemlərə araşdırılsa da demoqrafik problemlərin bu

prosesə təsirləri nəzərə alınmayıb. Bəzi tədqiqatlarda, məsələn, Afandi və başqaları [9], Light və Dana

[10] tərəfindən aparılan tədqiqatlarda aqrar sahibkarlığın məqsəd və vəzifələrinin də sahibkarın fərqi

qüsusiyyətlərindən asılılığı tədqiq edilib.

Aqrobiznesə aid olan müxtəlif fəaliyyət növləri ilə məşğul olan təşkilatlar və ya firmalar müxtəlif

təşkilati-hüquqi mahiyyətli ola bilər. Məsələn, firma bir şəxsə, və ya ortaq kimi iki və daha çox şəxsə

məxsus olub, onlar tərəfindən idarə edilə bilər. Bu biznesin sadə forması olaraq, öz sahibkarlarına tam

çevik, bürokratik gecikmələri minimuma endirməklə və mənfəətə korporativ verginin qoyulmaması

şərti ilə idarəetmə imkanı verir. Lakin bu halda sahibkar istənilən borc və ya biznesinə qarşı hər hansı

məhkəmə iddiası olarsa şəxsən məsuliyyət daşıyır. Bundan əlavə, biznesin davamlılığı da sahibkarın

qərarı ilə istənilən zaman məhdudlaşır. Adətən belə biznes forması sahibkarın hər hansı səbəbdən,

məsələn, digər iqtisadi sektorlarda fəaliyyətini davam etdirməsi və ya sağlamlığı ilə bağlı olaraq,

aqrobiznesi tərk etməsi ilə dayanmış olur. Belə sahibkarlıq forması daha çox fərdi sahibkarlıq

formasıdır. Qeyd edək ki, Azərbaycanda fərdi sahibkarlıq forması geniş yayılmışdır. Xüsusilə, aqrar

sektorda fərdi sahibkarlıq forması digər formalarla müqayisədə Azərbaycanda daha geniş tətbiq olunur.


2020-ci il. № 3(12) -səh.90-97 2020, № 3(12), pp. 90-97


Fərdi sahibkar ona məxsus olan torpaq sahəsində hər hansı aqrar məhsulun yetişdirilməsi üçün zəruri

aqrotexniki və digər tədbirləri həyata keçirir. Hazır məhsulun istehlakçıya çatdırılmasında əksər hallarda

fərdi sahibkarlar aqrar biznesin digər həldələrində qərar tutan firmalara, məsələn, birbaşa istehlakçı ilə

93

işləyən firmalara, yaxud aqrar məhsulların saxlanılmasını həyata keçirən firmalara müraciət edirlər.

Hazır aqrar məhsulların satışı ilə məşğul olan firmalar da əksər hallards fərdi sahibkarlar olurlar.

Fərdi sahibkarlığın üstünlükləri

Sahibkarlıq fərdi sahibkara yalnız bu tip müəssisələrin hamısına tətbiq olunan dövlət qaydalarına

tabe olmaqla iş üzərində tam nəzarəti verir. Sahibkar planlar, proqramlar, siyasət və digər qərarlara tam

nəzarət edir. Bu nəzarətin bir hissəsini sahibkar xüsusi olaraq başqasına həvalə etməyincə onu heç kimlə

paylaşmır. Bütün mənfəət və zərərlər, kreditorlar qarşısında məsuliyyəti və sahibkarlıq fəaliyyətinin

digər növlərinin məsuliyyətini sahibkar daşıyır. Təşkilati və ləğv xərcləri, adətən, az olur. Belə

sahibkarlığın işgüzar məsələləri ilə bağlı informasiyalar vergi orqanlarından və kredit vəsaitləri təklif

edən kredit müəssisələrindən, həmçinin bəzi hökumət qurumlarından başqa kənar şəxslər üçün gizlidir.

Fərdi sahibkarlıqda kapitala ehtiyac olduqda, bu, şəxsi vəsait, ya kredit, ya da şəxsi aktivlər hesabına

sahibkar tərəfindən təmin olunur. Şəxsi və biznes aktivləri biznesin digər formalarında olduğu kimi

kəskin ayrılmır. Ona görə də əgər sahibkarın maddi durumu sabitdirsə, kreditorlar böyük ehtimalla ona

vəsait ayıracaqlar. Sahibkar öz biznesini kimə olsa, nə zaman istəsə və istənilən qiymətə sata bilər. Onlar

istədikəri qədər risk və məsuliyyət daşıya bilərlər, lakin qeyd etmək lazımdır ki, getdikləri istənilən risk

üçün şəxsən məsuliyyət daşıyırlar.

Fərdi sahibkarın ödədiyi vergilərlə bağlı müxtəlif ölkələrdə müxtəlif qanunlar mövcuddur. Lakin

əksər ölkələrdə, o cümlədən, Azərbaycanda fərdi sahibkar ayrıca təsərrüfat subyekti kimi gəlir vergisi

deyil, biznesin gətirdiyi bütün qazanca fərdi gəlir kimi vergi ödəyir. Sahibkar özünə əmək haqqı verə

bilmədiyi üçün ilin sonuna qalan məbləğ şəxsi gəlir və ya əmək haqqı hesab olunur. Sahibkar bu məbləğı

biznesdə saxlaya, ya da tamamilə və ya qismən şəxsi xərcləri üçün istifadə edə bilər.

Fərdi sahibkarlıq təşkilati formasının bəzi çatışmazlıqları da var. Məhz belə çatışmazlıqlara görə

bəzi sahibkarla ondan imtina edir. Belə sahibkarlığın ən çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, biznesin

bütün borcları və vəzifələri üçün sahibkar şəxsən məsuliyyət daşıyır. Hətta biznesdəki fəaliyyətinə görə

fərdi sahibkar şəxsi daşınmaz əmlakını da risqə qoymuş olur. Çünki fərdi sahibkarlıqda biznes və şəxsi

aktivlər arasında bölgü yoxdur.

Beləliklə, biznes təşkilinin bu növü məhdudiyyətsiz məsuliyyətlə xarakterizə olunur. Sahibkarın

məsuliyyəti biznes aktivləri ilə məhdudlaşmır, həm də şəxsi aktivlərə şamil edilir. Bu aktivlər maliyyə

öhdəliklərini ödəmək üçün istifadə oluna bilər və tez-tez də olunur.

Məsələn, əgər taxıl yetişdirmək üçün traktor və ya süd məhsulları istehsal etmək üçün iribuynuzlu

mal-qara almaq üçün fərdi sahibkar bankdan müəyyən miqdar kredit götürürsə və özünün yünicə

tikdirdiyi evi girov qoyursa, kreditin vaxtında verilmədiyi halda bank girov qoyulan daşınmaz əmlakı

əldə etmək üçün məhkəməyə müraciət edə bilər. Bu halda böyük ehtimalla fərdi sahibkar məhkəmədə

uduzacaq. Göründüyü kimi fərdi sahibkarın aqrobizns üçün istifadə edə biləcəyi vəsait maksimum onun

özünün malik olduğu vəsait qədərdir və əksər hallarda geniş biznes yaratmaq üçün kifayət etmir.

Aqrobiznesin şəriklik əsasında təşkili

Fərdi sahibkarlığın maliyyə və insan resursları ilə bağlı çatışmayan çəhətlərinin aradan qaldırmaq

yollarından biri aqrobiznesin şəriklik əsasında təşkilidir. Bu təşkilati forma nəzərdə tutur ki, bir fərdi

sahibkar eyni hüquqla digər sahibkarı öz aqrobiznesinə cəlb edir və ya onlar əvvəlcədən razılaşaraq

şəriklik əsasında biznes qururlar. Bu halda onlar arasında yazılı və ya şifahi razılaşma olur ki, onlar öz

maliyyələrini müəyyən paylarla birləşdirərək biznes yaradırlar və ilin sonunda yaranan gəlirdən uyğun

paylara müvafiq olaraq, götürəcəklər. Şəriklik birdən çox şəxsi əhatə etməsi ilə fərdi sahibkarlıqdan

fərqlənir. Şəriklik cəlb edilən tərəflər arasında yazılı və ya şifahi sazişlərə, ya da rəsmi müqavilələrə


2020-ci il. № 3(12) -səh.90-97 2020, № 3(12), pp. 90-97


əsaslana bilər. Lakin əgər siz ortaq olmağı düşünürsünüzsə, yazılı formada şəriklik sazişi bağlamaq

tövsiyyə olunur. Bu gələcəkdə ortaqlar arasında fikir ayrılığının və anlaşılmazlıqların qarşını alır. İki və

daha çox şəxs öz aralarında biznes məqsədli əlaqələrin olduğuna şüurlu insanları inandıracaq şəkildə

94

davrandıqları zaman şəriklik qanunla qurula bilər.Ortaqlığın vergi ilə və ya banklarla bağlı münasibəti

fərdi sahibkarlıqda olduğu kimidir. Aqrobiznesin şəriklik formasında reallaşması bəzi ölkələrdə,

məsələn, ABŞ-da geniş tətbiq edilir. Azərbaycanda aqrobiznesdə belə təşkilati formadan demək olar ki,

istifadə edilmir və ya şəriklik adı ilə qeydiyyata alınmır.

Əsasən iki növ şəriklik mövcuddur: ümumi şəriklik və məhdud şəriklik. Ümumi şəriklikdə hər

ortaq ayrı-ayrılıqda, qoyulan kapitalın faizindən asılı olmayaraq, müqavilədə fərqli hallar

göstərilməyibsə, bərabər hüquq və vəzifələrə malikdir. Hər şəriklər şəriklik agenti kimi fəaliyyət

göstərmək səlahiyyəti daşıyırlar və biznesin idarə olunmasını həyata keçirirlər. Bütün şəriklər bütün

ortaq borcları üçün cavabdehlik daşıyırlar və uyğun nisbətdə bütün digər ortaqlarla gəliri paylaşa

bilərlər. Əgər şəriklik maliyyə problemləri yaşayırsa və ya bir ortağın resursu tükəndikdə, qalan tərəflər

qalıq borc üçün cavabdehlik daşımağa davam edirlər. Şəriklər müəyyən vəzifələri qismən bir-birinə

həvalə etmək üçün öz aralarında sazişlər bağlaya, ya da biznes gəlirinin və ya xərclərini bəzi xüsusi

şəkildə bölüşdürə bilərlər.

Şəriklik mühasibat uçotu üçün ümumiyyətlə ayrıca biznes kimi nəzərdən keçirilirsə də, hüquqi

cəhətdən ayrılıqda hüquqi şəxs kimi deyil, bir qrup şəxs və ya təşkilatlar qrupu kimi nəzərdən keçirilir.

Beləliklə, şəriklikdə sahibkarlıq fəaliyyəti üçün ayrıca vergi ödənilmir. Sahibkarlar kimi şəriklər də

əmək haqlarını özləri ödəyə bilmirlər. İlin sonuna qalan vəsait ortaqlar arasında bölünür və bu onların

gəliri və ya “əmək haqlarıdır”.

Aqrobiznesdə şərikliyin formasının üstünlükləri

Aqrobiznesin şəriklik formasında təşkilinin əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, ona başlamaq

asandır və xüsusi prosedurlar tələb olunmur. Lakin bəzi hallarda şəriklər arasında müqavilənin

hazırlanması üçün səriştəli vəkil cəlb edilməlidir. Şəriklik dövlət qanunlarına uyğun şəkildə qeydiyyata

alındığı təqdirdə, müəyyən ad altında fəaliyyət göstərə bilər. Ortaqlıq, bir qayda olaraq, iştirak edən

şəxslərin saylarının artması səbəbindən fərdi sahibkarlığa nisbətən daha çox resursu birləşdirə bilər.

Şəriklər bir komandadır, hər bir komanda üzvü məsuliyyəti və ümumi gəliri paylaşır, bu səbəbdən də,

ortaqlar bir sahibkarlığın və ya korporasiyanın işçiləri ilə müqayisədə daha çox motivasiya olunurlar.

Lakin aqrobiznesin şəriklik formasında təşkilinin fərdi sahibkarlığa aid olan bəzi çatışmazlıqları

mövcuddur. Məsələn, belə təşkil formasında da şəriklər məhdudiyyətsiz məsuliyyət daşıyırlar. Məsələn,

şəriklərdən hər hansı biri aqrar məhsulun istehsalı və ya daşınması zamanı, yaxud banklarla münasibətdə

hər hansı öhdəliyi yerinə yetirmək imkanında olmazsa, onda digər şəriklər onun məsuliyyətini

bölüşməyə məcburdurlar.

Məhdud məsuliyyətli cəmiyyət

Aqrar bizneslə məşğul olan təşkilatların təşkilati-hüquqi formalarından biri də məhdud

məsuliyyətli cəmiyyətdir (MMC). MMC sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan iki və daha artıq üzvlərin

bir növ şərikliyi əsasında yaranır. MMC-də həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər birgə biznes yarada

bilərlər. Onu xarakterizə edən əsas xüsusiyyət MMC-ə daxil olan sahibkarların hər birinin müəyyən

həcmdə məsuliyyət daşımalarıdır. Həmçinin onlar öz paylarına uyğun olaraq, biznesin davamlılığına

təsir etmək imkanında olurlar. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyət biznes təşkilatı forması olub, şərikliyi

formal olaraq xatırladır, lakin üzvləri məhdud məsuliyyət daşıyırlar.

Beləliklə, MMC- yə qarşı iddiası olan kreditorlar və ya digərləri MMC aktivlərini borcların və

digər vəzifələrin ödənilməsində istifadə edə bilərlər, lakin MMC üzvünə məxsus şəxsi və ya işgüzar

aktivlərə toxuna bilməzlər.


2020-ci il. № 3(12) -səh.90-97 2020, № 3(12), pp. 90-97


Aqrobiznsin korporasiya formasında təşkili

Korporasiya da MMC kimi biznesin aparılması məqsədilə yaradılmış sahibkarlıq subyektidir.

Korporasiya da MMC kimi hüquqi şəxsdir və müstəqil şəkildə mülk sahibi ola, məhkəmə iddiası qaldıra,

95

və ya məsuliyyətə cəlb oluna və biznesi öz adından davam etdirə bilər. Lakin onun sahibləri fərdi hüquqi

şəxslərdir; beləliklə, onların məsuliyyəti firmaya qoyduqları investisiyaların məbləği ilə məhdudlaşır.

Bundan əlavə, korporasiyanın davamlılığı onun sahibkarlarının ömrünün uzunluğundan asılı deyil.

Lakin korporasiya xüsusi gəlir vergisi ödəməlidir və mütəmadi olaraq dövlət orqanlarını öz fəaliyyətləri

barədə məlumatlandırmalıdır.

Bu gün bizim bildiyimiz korporasiya fərdi sahibkarlıq və şərikliklə, hətta MMC-lə müqayisədə

mühüm fərqlərə malikdir. Korporasiya, hər şeydən əlavə, əmlak sahibi ola, öz üzərinə borc götürə və

zərərə görə məhkəmə iddiası qaldıra bilər. Korporasiyada səhmdarlar və menecerlər birbaşa heç nəyə

sahib deyillər. Korporasiyanın özü korporasiya aktivlərinin sahibidir. Korporasiyanın qurulması

biznesin qurulduğu dövlətin qanunlarına ciddi riayət olunmasını tələb edir. Adətən, bir və ya bir-neçə

şəxs korporasiya yaratmaq üçün bir araya gələ bilərlər.

Korporasiya aqrobiznesin digər təşkilati formalarından fərli olaraq səhmlər buraxır. Adi səhmlərə

malik olanlar, adətən, korporasiyanın fəaliyyətini idarə edən direktorlar şurasında səs vermək hüququna

malikdirlər. İmtiyazlı səhmlər adi səhmlərdən fərqlidir, adətən, o səs vermir və ləğvolunma zamanı

dividend alma və satınalma kimi üstün mövqeyi vardır.

Beləliklə, səsvermə hüququ korporasiyaya kapital yatırımında daha az risklə dəyişdilir. Hər bir

ştatda “mavi səma” qanunları adlanan qanunlar vardır – hansı korporativ səhmlərinin satışa çıxarmasını

və hansıların investorların hüquqlarını qoruduğunu tənzimləyir. Korporasiya səhmlərinin satışından

əvvəl ayrı-ayrı dövlət qanunları ilə tanış olmaq lazımdır. Korporasiyanın maliyyələdirilməsinin ən geniş

yayılmış üsulu səhmlərin satışıdır, lakin istiqrazlar, veksellər, borc öhdəlikləri və aktivlər üçün çoxsaylı

borc vəsaitləri də tətbiq olunur.

Beləliklə, kommersiya korporasiyalarında iki xüsusi tipli səhmdar mövcuddur. Ümumi

səhmdarlar risk etməyə hazırdırlar. Onlar, adətən, zamanla səhmlərin dəyərinin artacağını hesab

etdikləri üçün korporasiyaya yatırım edirlər. Onlar, həmçinin, biznesin əsl sahibkarlarıdır. İllik

yığıncaqda korporasiyanın direktorlar şurasına səs verənlər səhmdarlar hesab olunur. Hər adi səhmdar

adi səhm üçün bir səsə sahibdir. Biznesə nəzarət etmək istəyən şəxs şirkət səhmlərinin əksəriyyətini

əldə etməyə çalışa bilər. Bundan əlavə, müasir səhmdarlar illik yığıncaqda onların əvəzinə səs verməyə

imkan verən səsvermə etibarnaməsinə imza ata bilərlər.

Korporasiyanın üstünlükləri ondan ibarətdir ki, biznesin korporativ təşkilati formasının əsas

üstünlüyü bundan ibarətdir ki, səhmdarlar (sahibkarlar) təşkilatın borcu üçün və əksər hallarda

korporasiyanın fəaliyyəti nəticəsində yaranan məsuliyyət üçün şəxsi cavabdehlik daşımırlar.

Korporasiyada digər biznes formaları ilə müqayisədə əmlak təslimi daha asandır. Bir qayda

olaraq, səhmdar hər hansı alıcının təklif edə biləcəyi istənilən məbləğə səhmləri sata bilər.

Həmçinin, sahibkar şəxsi kapitalını varislərə və ya digər şəxslərə sahibkarlıqda və ya şəriklikdə

olduğundan daha asan verə bilər. Bununla belə, kiçik və tanınmayan korporasiyada səhm satışı asan

olmaya bilər. Səhm satışa çıxarılanda risk etməyə hazır olanı tapmaq daha rahatdır. Korporasiya

böyüdükcə və öz məhsulu üçün hazır bazar qurduqca, səhm satışında ixtisaslaşan və potensial

investorlarla daimi əlaqədə olan broker evləri səhmləri sata bilər. Yeni səhm buraxılışı bir qrup broker

evi tərəfindən əldə edilə, ardınca geniş kütləyə satıla bilər. Bir çox şirkətlər öz səhmlərini ikinci

bazarlarda satırlar. Burada gündəlik qiymət dəyişiklikləri sadalanır və həmin səhmlərin alqı-satqısı rahat

baş verir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.90-97 2020, № 3(12), pp. 90-97


Korporasiyaların çatışmazlıqları

Korporativ təşkilati formanın ən böyük çatışmazlığı vergi və tənzimləmədir. Korporasiya mənfəət

kimi gələn vəsaitə vergi ödəməlidir, səhmdarlara dividentlər ödənildikdən sonra isə onlar divident

96

şəkilli gəlirdən təkrar vergi ödəməlidirlər – faktiki olaraq, mənfəətə “ikiqat” vergi qoyulur. Bundan

əlavə, korporasiyalardan xüsusi vergi yığan bir çox dövlətlər var və digər təşkilatı formalara nisbətən

korporasiyaların fəaliyyətinə nəzarət edən bir çox qanun və qaydalar mövcuddur.

Korporasiya məxfiliyin yoxluğunu qəbul etməlidir, çünki səhmdarlar və ştatlar üçün hesabatlar

verilməlidir və hər dəfə potensial alıcılara səhm təklifi edildikdə, hökumət açıqlama tələb edə bilər. Bir

ştatda biznes aparmaq səlahiyyəti olan korporasiya, ikinci ştatın qeydiyyatdan keçmə, vergiqoyma

qanunlarına əməl etmirsə, orada biznes qura bilməz. Nəhayət, iri korporasiyaların səhmdarları

korporasiyanın idarə edilməsində və siyasətində, demək olar ki, iştirak etmirlər. Narazılıq hallarında

əksərən onların yeganə çıxiş yolu səhmlərini satmaqdır.

Vergilərə və korporativ biznes əməliyyatlarına çəkilən xərclər digər təşkilati formalardakından

çox ola bilər; bu səbəbdən, korporatif forma aqrobiznesdə tətbiq olunmadan öncə diqqətlə

qiymətləndirilməlidir.

Nəhayət, kiçik korporasiyalarda məhdud məsuliyyət problemiyi hər zaman o qədər də aydın

olmur. Banklar və digər kreditorlar kiçik korporasiyaya borc verməzdən əvvəl səhmdarlardan kreditlər

üçün şəxsi zəmanət tələb edə bilərlər. Direktorlar şurasına qarşı bir sıra səbəbdən iddia qaldırıla bilər,

şura korporasiyanın sahibləri ola bilər. Belə ki, sahibkarlıq və ortaqlığa nəzərən korporativ forma daha

çox qanuni müdafiə təklif etsə də, konkret hallar bu cür müdafiəni nisbətən həssas edə bilər.

Aqrobiznsin kooperativlər formasında təşkili

Kooperativlər aqrobiznesin çox vacib bir hissəsidir. Dünyada aqrobiznin həyata keçirilməsində

fərdi sahibkarlıqdan sonra ən çox tətbiq edilən təşkilati formadır. Kooperativlər bir qədər digər biznes

formalarını xatırladır. Onlar sağlam biznes təcrübələrinə riayət etməlidir və oxşar funksiyaları yerinə

yetirə bilər. Kooperativlər xidmət göstərmək, işçi qəbulu, reklam inkişafı və s. üçün vəsaitə malikdir.

Mümkün biznesi qurmaq üçün nizamnamə, siyasət və əməliyyatlar vardır. Nəticədə, kooperativlər

üzvlərin investisiyalarından mənfəət (üzvlüyə görə müavinətlər və birbaşa maliyyə gəliri) götürməlidir

ki, bu da kooperativdə davamlı üzvlülüyü əsaslandırır.

Lakin, müəyyən mənada, kooperativlər digər müəssisələrdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.

Mülkiyyət strukturu, onların idarə olunması, məqsədlər, gəlir bölgüsü, fəaliyyətlər kooperativlər üçün

unikaldır.

Demokratik idarəetmə kooperativin əsas prinsipi kimi ümumi şəkildə qəbul edilmişdir.

Kooperativ üzvlərinə nəzarət fəal üzvlər arasından açıq seçki ilə seçilən direktorlar şurası tərəfindən

həyata keçirilir. Direktorlar şurası bütün üzvlərin maraqlarını anlamaq və təmsil etmək, ümumi siyasət

qurmaq, işə qəbul olunma və rəhbər vəzifələrin yerinə yetirilməsi, habelə kooperativin məqsədlərinə

çatmaq üçün məhsuldarlığının monitorinqi kimi vəzifələri üzərinə götürür. Bununla yanaşı, bəzi çox

vacib qərarlar, o cümlədən, birləşmə və ya böyük həcmli investisiya məsələləri birbaşa üzvlərin

səsverməsinə verilə bilər. Bu qeyri-kooperativ bizneslə ziddir. Belə ki, orada sahibkar səslərinin sayı

onlara məxsus səhmlərin həcminə görə fərdi olaraq müəyyən olunur. Beləliklə, direktorlar şurası

üzvlərinin əksəriyyəti nisbətən böyük paya sahib səhmdarlardır.

Aqrobiznesin kooperativ formasında təşkilində əksər hallarda xalis gəlir ayrı-ayrı üzvlər arasında

kooperativlə apardıqları biznesin həcminə mütənasib şəkildə bölüşdürülür. Kooperativ gəliri hamilik

kimi ödəməkdənsə, saxlamağa üstünlük verə bilər, lakin hər hansı korporasiya kimi korporativ gəlir

vergisini ödəməlidir. Mənfəətin üzvlərə geri qaytarılması öhdəliyi kooperativi digər biznes

formalarından fərqləndirən əsas amildir. Qeyri-kooperativ müəssisələrin belə öhdəliyi yoxdur və gəlir


2020-ci il. № 3(12) -səh.90-97 2020, № 3(12), pp. 90-97


vergisi ödənildikdən sonra qazancdan sahibkarın investisiya payına uyğun məbləğdə ödənilə və ya

gələcək inkişaf üçün bölüşdürülməmiş qazanc kimi biznesdə saxlanıla bilər.

97

Kooperativlər onun üzvü olmayan şəxslə biznes qura bilər. Belə qeyri-kommersiya tipli biznesdə

gəlirin artimi, xüsusilə, onun çəkilən xərci hər hansı ölçüdə üstələməsində saziş müştəriyə qaytarılmalı

deyil. Bunun yerinə, əksər kooperativlər bu əlavə gəliri müntəzəm gəlir hesab etməyə, digər bizneslər

kimi ondan vergi ödəməyə və gəliri kooperativin maliyyə inkişafı üçün istifadə etməyə üstünlük verir.

Aqrobiznesin yarısına qədəri üzv olmayan şəxslərlə aparıldığı müddətdə öz kooperativ statusunu

saxlaya bilər.

NƏTİCƏ

Fərdi sahibkarlıq kimi təşkilatlar üçün qoyulan qanuni tələblər minimal həcmdədir. Bunun üçün

bir şəxsin biznesə başlamaq istəyi və lisenziyanın alınması lazımdır. Əksər ölkələrdə, hətta belə

lisenziyalar bütün fəaliyyət növlərini əhatə etmir və yalnız məhdud sayda fəaliyyət növləri üçün

keçərlidir. Əgər sahibkar biznesi şərti ad altında aparmaq istəyirsə, yəni biznes sahibkarın adından fərqli

bir ad altında aparılacaqsa, o zaman bəzi ölkələrdə, məsələn, ABŞ-da həmin şərti adın qeydiyyata

alınması tələb olunur.

Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin istənilən sayda üzvləri ola bilər və mülkiyyət hüququ yatırılmış

aktivlərin ədalətli bazar qiymətinə müvafiq paylanır. Bundan əlavə, MMC-nin əldə etdiyi xalis gəlir

üzvlərin əmlak payına mütənasib olaraq onlara verilir. Xalis gəlir sonra üzvlərin fərdi vergi

bəyannamələrində əksini tapır, vergilər isə MMC tərəfindən deyil, üzvlər tərəfindən ödənilir.

Azərbaycanda MMC həm aqrobiznesdə, həm də digər iqtisadi fəaliyyət sahələrində geniş tətbiq edilir.

Korporasiyalar aqrobiznesin digər təşkilati formaları ilə müqayisədə daha uzunömürlüdürlər.

Səhmdarların işdən çıxması, pensiyaya çıxması və ya dünyasını dəyişməsi halları korporasiyanın

varlığına o qədər də təsir göstərmir. Bu, korporasiyaya investisiya yatırımına risk etmək istəyənlər üçün

cazibədar bir üstünlükdür.

Kooperativlərin əsas məqsədi maya dəyərinə işləmək, iştirakçıların birbaşa öz bizneslərində xeyir

götürməsi olduğundan, əksər kooperasiya ilə bağlı dövlət qanunları tələb edir ki, yatırılan kapital

məhdud olsun. Şəxsi kapitalın gəlirinin nominal məbləğlə məhdudlaşdırılması, kooperativdə səhm

sahibi olan üzvlərin kooperativə özünə investisiya yatırımı kimi deyil, daha çox öz biznesləri üçün

xidmət kimi baxmağa vadar edir.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 1. https://data.worldbank.org/indicator/NV.AGR.TOTL.CD

2. Lans T, Verstegen J, Mulder M. Analysing, pursuing and networking: a validated

three-factor framework for entrepreneurial competence from a small business perspective. Int

Small Bus J. 2011;29(6):695-713

3. Reynolds, P. D., Bygrave, W. D., Autio, E., & Arenius, P. (2004). GEM 2003

global report. Babson College

4. Sieger, P., Fueglistaller, U., & Zellweger, T. (2016). Student entrepreneurship

2016: Insights from 50 countries

5. Arafat, M. Y., & Saleem, I. (2017a). Examining start-up intention of Indians

through cognitive approach: A study using GEM data. Journal of Global Entrepreneurship

Research, 7(1), 13. https://doi.org/10.1186/s40497-017-0073-3

6. Deakins, D., Bensemann, J., & Battisti, M. (2016). Entrepreneurial skill and

regulation: Evidence from primary sector rural entrepreneurs. International Journal of

Entrepreneurial Behavior & Research, 22(2), 234–259


2020-ci il. № 3(12) -səh.90-97 2020, № 3(12), pp. 90-97


https://data.worldbank.org/indicator/NV.AGR.TOTL.CD

https://doi.org/10.1186/s40497-017-0073-3

98

7. Yaseen, A., Saleem, M. A., Zahra, S., & Israr, M. (2018). Precursory effects on

entrepreneurial behaviour in the agri-food industry. Journal of Entrepreneurship in Emerging

Economies, 10(1), 2–22

8. Afandi, E., Kermani, M., & Mammadov, F. (2017). Social capital and

entrepreneurial process. International Entrepreneurship and Management Journal, 13(3), 685–

716. https://doi.org/10.1007/s11365-016-0421-8

А.Р.Тагиев

докторант, Азербайджанский Государственный Экономический Университет

Организационные формы агробизнеса

Резюме

В статье проводится сравнительное исследование основных отличительных

особенностей организационных форм хозяйствующих субъектов агробизнеса. Перечислены

преимущества каждой организационной формы. В зависимости от характера агробизнеса

обосновывается выбор организационной формы.

Ключевые слова: агробизнес, индивидуальное предпринимательство, товарищество,

общество с ограниченной ответственностью, корпорация, кооперативы

A.R.Tagiyev

doctoral student, Azerbaijan State University of Economics (UNEC)

Organizational forms of agribusiness

Abstract

The article comparatively studies the main distinguishing features of the organizational forms of

business entities engaged in agribusiness. The advantages for each organizational form are listed.

Depending on the nature of agribusiness, the choice of organizational form is justified.

Keywords: agribusiness, individual entrepreneurship, partnership, limited liability company,

corporation, cooperatives


2020-ci il. № 3(12) -səh.98-103 2020, № 3(12), pp. 98-103

A.R.Tağızadə, S.R.Alıyeva A.R.Tagizadeh, S.R.Aliyeva

99

S.S.Tağızadə

i.ü.f.d., Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

S.R.Alıyeva

magistrant, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

[email protected]

İQTİSADİ TƏHLÜKƏSİZLİK VƏ ÖLKƏNİN XARİCİ TİCARƏTİ ARASINDA ƏLAQƏ

Xülasə

Məqalənin başlıca məqsədi ölkələrin milli iqtisadiyyatında baş verən açıqlığın onun iqtisadi

təhlükəsizliyi üzərindəki mənfi və müsbət təsirlərini araşdırmaqdır. Dünya iqtisadiyyatının

qloballaşması kontekstində milli iqtisadi təhlükəsizliyin əsas meyarı ölkə iqtisadiyyatının dünya

birliyindən asılılığının dərəcəsidir, bu da iqtisadiyyatının açıqlığı ilə müəyyən edilir. İqtisadi açıqlıq

tərəqqi üçün əsas hərəkətverici qüvvə olsa da, bununla əlaqəli çətinliklər göz ardı edilə bilməz. İqtisadi

açıqlıq hər bir ölkənin iqtisadi inkişafını başa düşmək üçün vacib anlayışdır.

Açar sözlər: açıq iqtisadiyyat, milli iqtisadiyyat, iqtisadi təhlükəsizlik, ticarət açıqlığı, ticarət

liberallaşması

Müasir dövrdə aktual mövzu kimi sayılan əsas anlayışlardan biri də iqtisadi

təhlükəsizlikdir.Bəs, iqtisadi təhlükəsizlik dedikdə nə başa düşülür? Xarici ədəbiyyatdan götürülmüş

və əslində iki elmi sahənin-iqtisadiyyat və siyasət elminin qovuşduğu yerdə əmələ gələn sintetik bir

kateqoriyadır. İqtisadi təhlükəsizliyin mahiyyətini başa düşmək üçün onun “inkişaf” və “dayanıqlıq”

anlayışları ilə əlaqələri aşkar edilməlidir. Əgər iqtisadiyyat inkişaf etmirsə, onun fəaliyyət imkanları,

xarici və daxili təhdidlərə müqaviməti və uyğunlaşma bacarığı kəskin azalır.İqtisadiyyatın

dayanıqlılığı sistem daxilində onun şaquli, üfüqi və digər əlaqələrinin, elementlərinin etibarlılığını və

davamlılığını, daxili və xarici “yüklərə” dözmək bacarığını əks etdirir.İqtisadi təhlükəsizlik

göstəriciləri sistemində - həyat səviyyəsi; infilyasiya sürəti; işsizlik səviyyəsi; iqtisadi artım; dövlət

borcu; qızıl-valyuta ehtiyatlarının vəziyyəti; gizli iqtisadiyyatın fəaliyyəti və s. fərqləndirmək olar.Bu

anlayışın təmin edilməsinin məqsədi insanların yaşayışı və inkişafı üçün lazımi şəraitin yaradılması,

cəmiyyətdə sosial-iqtisadi və hərbi-siyasi sabitliyin və dövlət bütövlüyünün saxlanması, xarici və

daxili təhdidlərlə müvəffəqiyyətlə mübarizə aparılmasıdır.

Amerikalı mütəxxəsislər düşünürlər ki, iqtisadi təhlükəsizlik anlayışının ən azı iki şərtə cavab

verməlidir :

1. Ölkədəki iqtisadi müstəqilliyi saxlamaqla təsərrüfatın inkişafına dair qərarların qəbul

edilməsi qabiliyyəti.

2. Əhalinin əldə edilən həyat səviyyəsini saxlamaq və daha sonra onu yüksəltmək imkanı.

İqtisadi təhkükəsizliyə elm adamları tərəfindən müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. [1]

- Sovet iqtisadçısı, professor V.Sençaqov bildirmişdir ki, "iqtisadi təhlükəsizliyin mahiyyəti

dövlət qurumlarının milli maraqların qorunmasını, sosial yönümlü dövlətin inkişafını təmin etməsi

vəziyyəti kimi müəyyən edilə bilər”.

- Tamosiuene və Munteanuya görə iqtisadi təhlükəsizlik müasir milli təhlükəsizliyin prioritet

elementidir və iki yanaşmaya bölünməlidir: fərdi və makroiqtisadi. Fərdi iqtisadi təhlükəsizlik

yanaşması bir insanın iqtisadi təhlükəsizliyini indiki və yaxın gələcəkdə həyat səviyyəsini qorumaq


2020-ci il. № 3(12) -səh.98-103 2020, № 3(12), pp. 98-103



100

üçün sabit gəlir və digər mənbələr olaraq təyin edir, yəni: qalıcı ödəmə qabiliyyəti, proqnozlaşdırılan

pul axını, insan kapitalının səmərəli istifadəsi. Makroiqtisadi təhlükəsizlik yanaşmasının mürəkkəb bir

tarixi var, bu yanaşmanın yüksəlmə dövrü iki dünya müharibəsi dövrünə təsadüf edir.

- V.Rubnov isə iqtisadi təhlükəsizliyi əhalinin rifahının qorunması və daxili bazarın xarici

əlaqələrin fəaliyyətindən asılı olmadan sabitliyini təmin etmək iqtidarında olan anlayış kimi

qiymətləndirirdi.

- A.Qoçodeski və Arxipov iqtisadi təhlükəsizliyi milli və beynəlxalq səviyyələrdə ictimai

tələbatların səmərəli şəkildə ödənilməsini təmin edə bilən iqtisadiyyatın fəaliyyəti kimi

qiymətləndirirdilər.

Sürətlə irəliləyən qloballaşma müasir dünyanın inkişafının ən vacib xüsusiyyətlərindən biridir.

Qloballaşma mal və xidmət axınları, kapital,məlumat və istehsal proseslərinin beynəlmiləlləşməsi və

insanların beynəlxalq miqyasda artan hərəkətliliyidir. Qloballaşma zamanı açıq iqtisadiyyat formalaşır

və dünya iqtisadi münasibətləri inkişaf etdikcə və mürəkkəbləşdikcə "açıq iqtisadiyyat" anlayışının özü

də dəyişikliklərə məruz qalır.İqtisadi açıqlıq termini ilk dəfə müqayisəli siyasi iqtisadiyyat

ədəbiyyatında 1980-ci illərin əvvəllərində meydana çıxdı. İqtisadi açıqlıq bir ölkənin iqtisadi inkişafını

başa düşmək üçün vacib prosesdir.Açıq iqtisadiyyat-əmtəə, kapital, işçi qüvvəsi, pul və informasiyanın

beynəlxalq bazarlarına satıcı və alıcı kimi daima çıxışı olan iqtisadiyyatdır.Bu iqtisadiyyatda insanlar

xarici ölkələrə mal və xidmət satmaqda sərbəstdirlər. Həm də beynəlxalq aləmdə mal almaq və ticarət

etmək imkanı var. ABŞ, Avstraliya, Sinqapur, İsveçrə və Avropa Birliyi ölkələrinin əksəriyyəti aşağı

ticarət maneələri ilə xarakterizə olunan açıq iqtisadiyyata malikdirlər.Keçmişdə Yeni Zelandiya,

Kanada və Avstraliyada proteksionist siyasət mövcud idi.Ancaq 80 və 90-cı illərdə açılmağa başladılar

ki, bu da gəlir və məhsuldarlığın artmasına səbəb oldu.Açıqlığın dərəcəsi bir millətdən digərinə dəyişir.

Maliyyə mütəxəssisləri tamamilə açıq iqtisadiyyat deyilən bir şey olmadığını iddia edirlər.

Əksər ölkələrin pul və maliyyə siyasəti ilə yanaşı, iqtisadiyyatlarını qorumaq üçün ticarət maneələri

mövcuddur. Digərləri sərhədlərin sərbəst hərəkətinə icazə vermirlər. Bu gün az sayda qapalı

iqtisadiyyat mövcud olsa da, bəzi ölkələr hələ də siyasi sərhədləri boyunca qaynaq axınını

məhdudlaşdırırlar. Nəzəri olaraq bunlar özlərini təmin edir və beynəlxalq ticarətə etibar etmirlər. Bu

haldakı iqtisadiyyat qapalı iqtisadiyyat adlanır. Qapalı iqtisadiyyatda bütün istehsal olunan mallar ölkə

daxilində satılır və bütün xərclər üç tərkib hissəyə bölünür: istehlak, investisiya və dövlət

xərcləri.Mütəxəssislər və alimlər uzun müddətdir qapalı iqtisadiyyatın üstünlüklərini və mənfi

cəhətlərini müzakirə edirlər.

Bəzi mütəxəssislər bu cür iqtisadiyyatın işçi bolluğunu təmin etdiyini söyləyirlər. Qapalı

iqtisadiyyatın xüsusiyyətlərinə: geniş dövlət tənzimləmələri, milliləşdirilmiş sənaye sahələri, qoruyucu

tariflər və böyümək üçün məhdud imkanlar daxildir. Qapalı iqtisadiyyatın əsas mənfi tərəfi, lazım olan

bütün malların, iqtisadiyyatın lazımi istehsal amillərinə sahib olub-olmamasından asılı olmayaraq

istehsal edilməsidir. Bu, məhsulun maya dəyərini artıracaq və buna görə istehlakçıların ödədiyi qiyməti

artıra biləcək səmərəsizliklə nəticələnə bilər.

Qapalı iqtisadiyyatda korporasiyaların qlobal maliyyə bazarlarına çıxışı olmadığı üçün,

investisiya üçün mövcud vəsaitləri məhdudlaşdıra bilər. Bundan əlavə, qapalı iqtisadiyyat yerli

istehsalçılara üstünlük verdiyi üçün , bu da xarici istehsalçıların rəqabətinin olmaması səbəbindən daha

keyfiyyətli, yüksək qiymətə məhsul verir. Bu kateqoriyaya daxil olan ölkələr beynəlxalq ticarətin yeni

texnologiyalara və yenilikçi məhsullara giriş kimi faydalarından məhrumdurlar.

İqtisadi sistemlərin açıqlığı/qapalılığı üzrə aşağıdakı müddəalar doğrudur:

- hər bir milli iqtisadiyyat mühitin təsirinə daha diqqətli bu və ya digər səviyyədə reaksiya verir,

ona görə də bütün təsirlərə mütləq açıqlıq barədə söhbət gedə bilməz, əks təqdirdə sistem bütövlüyünü

itirə bilər;


2020-ci il. № 3(12) -səh.98-103 2020, № 3(12), pp. 98-103


101

- iqtisadiyyat bir mühit növünə görə açıq, digərinə görə qapalı ola bilər, lakin mühit növlərinin

əksəriyyətinə münasibətdə açıqlıq/qapalılıq müşahidə olunur;

- tam qapalı iqtisadiyyat mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilmir və dağılır. Beləliklə,

iqtisadiyyatın açıqlıq və qapalılıq səviyyəsi nisbidir. Reallıqda “tam açıq” və ya “tam qapalı”

iqtisadiyyatın mövcudluğunu təsəvvür etmək çətindir, ona görə də iqtisadıyyatın açıqlığı və ya

qapalılığı dedikdə, sistemin bu və ya digər mühitə aid üstünlük təşkil edən meyli nəzərdə tutulur.

İqtisadıyyatın açıqlığı və eyni zamanda qapalılığına ən parlaq misal olaraq, müharibədən

sonrakı Yaponiyanı göstərmək olar. Yaponiya əmtəə və kapitalın ixracında dünya iqtisadiyyatına

açıqdır,nəinki idxalında,bununla yanaşı mədəni və ideoloji mühitə münasibətdə o, əsasən qapalıdır.

Digər bir nümunə dünyada ən aşağı ticarət-ÜDM nisbətinə sahib olan Braziliyadır. İqtisadiyyatı ilk

növbədə daxili bazara əsaslanır. Mal ixrac edən 20 mindən az Braziliya şirkəti var. Dünya bankına

görə, Braziliyanın başqa bir qapalı iqtisadiyyat olan Çin ilə sıx əlaqələri var. Hər iki ölkə müəyyən mal

və xidmətlərə yüksək tarif maneələri tətbiq etsə də, son illər ərzində bu baxımdan əhəmiyyətli

irəliləyişlər əldə edilmişdir. Dünyanın ən böyük mal ixracatçısı olmasına baxmayaraq, Çin, idxal

məhdudiyyətləri səbəbindən qapalı bir iqtisadiyyata sahibdir. Bundan əlavə, sərhədləri daxilində

texnologiyanın istifadəsinə dair ciddi qaydaları tətbiq edir. Quş və yumurta idxalı tamamilə qadağandır.

Yerli kinoteatrların ildə 34-dən çox xarici film göstərməsinə icazə verilmir. Çində iş görməyi

planlaşdıran şirkətlər yüksək vergilərə və idxal tariflərinə tabedir.

Açıq iqtisadiyyatın malik olduğu xüsusiyyətlərə bunları aid etmək olar:

- sərbəst ixracata və idxalata icazə verilir;

- valyutanın dəyəri özbaşına təyin olunmur. Bu, böyük ölçüdə tələb və təklifdən asılıdır;

- iqtisadiyyatın ixtisaslaşması yalnız daxili bazara deyil, xarici bazara da yönəldilmişdir;

- yerli və xarici malların qiymətlərinin müqayisəsi mövcuddur və nəticədə istehlakçılar üçün

maya dəyərinin azalmasına səbəb olur;

- yerli sahibkarlıq subyektlərinin bəzi əməliyyatları ixrac yönümlüdür;

- istehsalatı təşkil edərkən, inkişaf edən texnologiyalar, xarici tendensiyalar nəzərə alınır;

- beynəlxalq müqavilələr və öhdəliklər prioritetdir.

Açıq iqtisadiyyat bir sıra üstünlüklərə də sahibdir.Həmin üstünlüklərə:[2]

- əməkdaşlıq böyüməyə təkan verir. Açıq iqtisadiyyatda insanlar mal və xidmətlər mübadiləsi

edə, sərhədləri aşaraq öz işlərinə başlaya və ya genişləndirə və daha aşağı xərclərdən istifadə edə

bilərlər.

- bu iqtisadiyyat növü yerli istehsalçılar arasında rəqabəti təşviq edir ki, bu da daha keyfiyyətli

məhsullara və aşağı qiymətlərə çevrilir. Məsələn, yerli bir mebel istehsalçısı yüzlərlə yerli və dünya

markasına qarşı rəqabət edəcəkdir. Nəticədə şirkət rəqabət üstünlüyü qazanmaq üçün daha yaxşı

müştəri təcrübəsi və ya üstün məhsullar təklif etməyə çalışacaqdır;

- açıq iqtisadiyyatın digər üstünlüyü ixracatı daha yüksək qiymətə satmaq və daha ucuz idxal

əldə etməkdir. İki ölkə bir-biri ilə mal və xidmətlər ticarəti etdikdə, ikisi də bu qiymət fərqlərindən

faydalanacaqlar. Əlavə olaraq, tariflərin qaldırılması müştərilər üçün daha aşağı xərclərlə

nəticələnir.İstehsalın ixtisaslaşması və koorperasiyalaşması artır;

- sahibkarlıq da həvəsləndirilir. Bir iş qurmağı planlaşdıranlar xarici şirkətlərlə sərbəst məlumat

və resurs mübadiləsi edə bilərlər. Bu, xərcləri aşağı səviyyədə saxlamağa və ən yeni texnologiyalardan

istifadə etməyə imkan verir ki, rəqabətçi qiymətlərlə yenilikçi məhsullar təklif edə bilsinlər;

- ticarətin asanlığı daha çox iş yerinin yaradılmasına kömək edir. Rəqabətin kəskin olduğu

sahələrdə şirkətlər yüksək istedadı cəlb etməyə çalışacaq və daha yüksək əmək haqqı təklif edəcəklər

ki, bu da yerli iqtisadiyyatı stimullaşdırır.Amma görünən üstünlüklərinə baxmayaraq, açıq iqtisadiyyat

da mükəmməl deyildir.İlk öncə xarici təhlükələrə qarşı həssasdırlar. Qlobal maliyyə və iqtisadi


2020-ci il. № 3(12) -səh.98-103 2020, № 3(12), pp. 98-103


102

böhranların təsirinə həssaslıq, bir ölkədə baş verən qiymət dalğalanmaları, bazar çöküşləri və yüksək

işsizlik nisbəti digər iqtisadiyyatlara da yayıla bilər və müəyyən mənada milli iqtisadiyyatın qeyri-

sabitlik riski ehtimalının artmasına səbəb olur. Milli iqtisadiyyatın idxaldan aslılığı artır. Əgər idxal

30%-i keçərsə bu, müəyyən mal qruplarında vəziyyətin düzəldilməsinə ehtiyac olduğuna işarədir.

Məsələn, 2008-ci ildə baş verən maliyyə böhranını qlobal iqtisadi tənəzzül izlədi. Milyonlarla insan

işlərini itirdi və ya ipoteka kreditləri ilə özlərini su altında tapdı. Açıq iqtisadiyyatda bir çox müəssisə

işçiləri istismar etmək və ya keyfiyyətsiz məhsul və xammal idxal etməklə maliyyətlərini azaltmağa və

qazancları artırmağa çalışa bilər. Əlavə olaraq, böyük təşkilatlar inhisar yaradaraq ədalətsiz qiymətlər

təyin edərək müəyyən bazarlara hakim ola bilərlər. Artan xarici şirkətlər yerli müəssisələri öldürə bilər.

Açıq iqtisadiyyatların çatışmazlıqları olduğu həqiqət olsa da, böyümə və yeniliyin inkişafına səbəb

olur. Malların və xidmətlərin geniş yayılması, həmçinin iş görmək asanlığı və məhsuldar mənbələrin

axını rifah və davamlı inkişafa kömək edə bilər.

London şəhərində yerləşən Legatum institutunun “İqtisadi açıqlığın qlobal indeksinin”

qurulmasına dair 4 əsas sütun irəli sürmüşdür.

1. Bazara giriş və infrastruktur: Bu, məhsul və xidmətlərin istehsalının və onların xarici ölkələrlə

əlaqələrini əks etdirir.

2. İnvestisiya mühiti:Yerli və xarici maliyyə mənbələrinin mövcudluğunu əks etdirir.

3. Müəssisə şərtləri: Giriş üçün az maneə olan rəqabətə davamlı bazarlar, müəssisə yenilikləri

və yeni fikirlər inkişaf etdirmələri üçün vacibdir.

4. İdarəetmə qabiliyyəti: qanunun aliliyi, habelə hökumətin bütövlüyü və effektivliyini əhatə

edir.

Açıq iqtisadiyyatın dünya miqyasında göstəricilərinə nəzər salarsaq,görərik ki, qlobal olaraq

iqtisadi açıqlıq son 10 ildə 8% yaxşılaşaraq ən yüksək səviyyədədir.2009-2019-cu illər aralığında dünya

əhalisinin 90% -ni təmsil edən 130 ölkədə iqtisadi artım müşahidə olunmuşdur. Üstəlik, ən aşağı və ən

yüksək bal arasındakı fərq kiçik də olsa aradan qaldırılmışdır. Son 10 ildə ölkələrin sondan beşinci

hissəsi, ilk beşinci hissə ilə uçurumun 5% -ni bağladı. [3]

İlk 30 sıradakı ölkələrdən 25-i OECD (36 üzv ölkəli İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı)

üzvüdür. Şimali Amerika və Qərbi Avropanın iqtisadiyyatları dünyanın digər bölgələrinə nisbətən daha

açıqdır. Xüsusilə ABŞ və İngiltərə iqtisadi açıqlığın güclü mirası üzərində qurulmuş iki ölkədir.

Gələcək illərdə ikisi də bazarlarını necə açacaqları və sənayelərini daha rəqabətli olmağa təşviq

edəcəkləri ilə əlaqədar əhəmiyyətli seçimlərlə qarşılaşırlar. Məsələn, ABŞ müəssisə şərtlərinə görə

ikinci yerdə olmasına baxmayaraq, yüksək texnoloji sahələri Çinin sərt rəqabəti ilə üzləşir. İngiltərə bir

çox sütunlarda güclü mövqeydə olsa da, nəqliyyat və ticarəti inkişaf etdirmək üçün imkanları var. Son


2020-ci il. № 3(12) -səh.98-103 2020, № 3(12), pp. 98-103


Şəkil1: Qlobal İqtisadi Açıqlıq

103

bir ildə Asiya-Sakit Okean,Şərqi Avropanı keçərək Şimali Amerika və Qərbi Avropadan sonra üçüncü

sırada yer aldı. Orta Şərq və Afrika ərazisi ən zəif performans göstərən bölgələrdir.

Son 15 il ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatı 3,5 dəfədən çox böyüyüb. Ölkə iqtisadiyyatına 250

milyard dollardan çox pul qoyulub, bu məbləğin yarısı birbaşa xarici sərmayədir. 2014-cü ildən bəri

qlobal neft qiymətlərindəki enişdən əvvəl Azərbaycanın yüksək iqtisadi böyüməsi artan enerji ixracatı

və bəzi qeyri-neft sektorları ilə əlaqələndirildi. Bakı-Tbilisi-Ceyhan Boru Kəməri, Bakı-Novorossiysk

və Bakı-Supsa boru kəmərləri ilə neft ixracatı əsas iqtisadi dayaq olaraq qalır. 2016-cı ilin sonlarında

prezident iqtisadiyyatın inkişaf üçün kənd təsərrüfatı,logistika,informasiya texnologiyaları və turizm

kimi əsas qeyri-enerji seqmentlərini müəyyənləşdirən iqtisadi islahatlar üçün strateji bir yol xəritəsini

təsdiqlədi.2017-ci ilin oktyabr ayında,Bakıdan Türkiyənin şimal-şərqindəki Qars şəhərinə qədər

uzanan Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu məhdud xidmətə başladı. Azərbaycan və Avropa arasında

geosiyasi baxımdan əhəmiyyətli olan Cənub Qaz Dəhlizinin (SGC) gözlənilən tamaml anması qaz

ixracatından başqa bir gəlir mənbəyi açacaqdır. SGC vasitəsi ilə Türkiyəyə ilk qazın 2018-ci ildə və

layihənin 2020-2021-ci ilə qədər tamamlanması gözlənilir. Qeyri-enerji sektoruna daha çox xarici

sərmayə qoyma ehtiyacı və Dağlıq Qarabağ bölgəsi ilə əlaqədar Ermənistanla davam edən qarşıdurma

da daxil olmaqla bir sıra digər maneələr Azərbaycanın iqtisadi tərəqqisini əngəlləyir. Rusiya və digər

keçmiş sovet respublikaları ilə ticarət vacib olaraq qalarkən, Azərbaycan Türkiyə və Avropa ilə ticarəti

genişləndirməkdədir. BVF-nin 14 aprel 2020-ci il tarixli yenilənmiş proqnozlarına görə, Azərbaycanın

ÜDM-i 2019-cu ildə 2,3% böyüdü və COVID-19-un baş verməsi səbəbindən 2020-ci ildə -2,2% -ə

düşməsi və 2021-ci ildə 0,7% -ə yüksəlməsi gözlənilir.[4] OEC-in Azərbaycan üçün təqdim etdiyi son

beynəlxalq ticarət sxemi.

[5]

NƏTİCƏ

Belə nəticəyə gəlmək olar ki,milli iqtisadi təhlükəsizliyi təmin etmək üçün milli iqtisadiyyatın

açıqlığının sərhədlərini nəzərə almaq olduqca vacibdir.Açıq iqtisadiyyat bir çox üstünlüklərə sahib olsa

belə iqtisadiyyatın tam açıqlığı, daxili bazarın idxal olunan mallarla həddən artıq doldurulması və yerli

əmtəə istehsalının azalması, xarici şirkətlər tərəfindən daxili bazarın fəth edilməsi,bütövlükdə milli

iqtisadiyyatın tənəzzülə uğramasına gətirib çıxara bilər.Açıqlığın mükəmməl olmayan maliyyə

bazarları, qeyri-sabitliyi, stabilizasiyası və kəskin böhran tənəzzülləri səbəbindən müəyyən sərhədləri

də olmalıdır. Odur ki, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi üçün ixrac və idxal üçün məqbul hədləri inkişaf

etdirmək lazımdır.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 1. https://www.social protection.org/gimi/gess/RessourcePDF.action; jsessionid=g QZp X

FzHspBYhrnynmllL30JjBqXtnY6gkq37Y9pD8h95TTngXv0!-319743954? ressource.r essourceId

=8670


2020-ci il. № 3(12) -səh.98-103 2020, № 3(12), pp. 98-103


104

2. https://bizfluent.com/info-8587960-globalization-affect-world-economy.html

3. https://li.com/wp-content/uploads/2019/05/GIEO-2019-1.pdf (global index of economic

openness)

4. https://www.nordeatrade.com/en/explore-new-market/azerbaijan/economical-context

С.С.Тагизаде

д.ф.э., Азербайджанский Университет Нефти и Промышленности

С.Р.Алиева

магистрант, Азербайджанский Университет Нефти и Промышленности

Взаимосвязь экономической безопасности и внешней торговли страны

Резюме

Основная оценка данной статьи заключается в том, что основным критерием

национальной экономической безопасности в условиях глобализации мировой экономики

является повышение зависимости экономики страны от мирового сообщества, определяющего

открытость экономики. Хотя открытость является ключевым фактором процветания,

нельзя игнорировать связанные с этим действия. Экономическая открытость важна для

завершения экономического развития государства.

Ключевые слова: открытая экономика,национальная экономика, экономическая

безопасность, открытость торговли, либерализация торговли

S.S.Tagizadeh

PHD, Azerbaijan State University Oil and Industry

S.R.Aliyeva

master student, Azerbaijan State University Oil and Industry

The relationship between economic security and foreign trade of the country

Abstract

The main purpose of this paper is to examine the negative and positive effects of openness on

the national economy of a country on its economic security. In the context of globalization of the world

economy, the main criterion of national economic security is the degree of dependence of the economy

on the world community, which is determined the degree of openness. While openness is a key driver of

prosperity, the challenges associated with it cannot be ignored. Economic openness is an important

concept for understanding the economic growth of any country.

Keywords: open economy,national economy, economic security,trade openness, trade

liberalization


2020-ci il. № 3(12) -səh.104-107 2020, № 3(12), pp. 104-107

F.Ə.Məmmədova, Ə.İ.Bayramova F.A.Mammadova, A.İ.Bayramova

https://bizfluent.com/info-8587960-globalization-affect-world-economy.html

https://li.com/wp-content/uploads/2019/05/GIEO-2019-1.pdf

https://www.nordeatrade.com/en/explore-new-market/azerbaijan/economical-context

105

F.Ə.Məmmədova

i.ü.f.d., baş müəllim, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

Ə.İ.Bayramova

magistrant, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

ÖLKƏNİN SOSİAL-İQTİSADİ İNKİŞAFININ DAVAMLILIĞININ TƏMİN OLUNMASINDA

İQTİSADİ PROQRAMLAŞDIRMA AMİLİ

Xülasə

Məqalədə ölkənin sosial iqtisadi inkişafının davamlılıgının təmin olunması istiqamətində həyata

keçrilən dövlət proqramları,strateji planlar,konsepsiyalar və tədbirlər planları və onlarda nəzərdə

tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi vəziyyəti haqqında muvafiq hesabatlar təhlil edimiş və

dəyərləndirilmişdir. Bu məqsədlə Strateji Yol Xəritəsində sosial iqtisadi inkişafın 2025 ci ilə qədər olan

baxişlar və 2025 ci ildən sonrakı dövur uzrə hədəflər nəzərdən keçirilmişdir.Eyni zamanda işgaldan

azad olmuş ərazilərın bərpası,bu regionun inkişafını təmin edilməsi istiqamətində yeni

infrastrukturların yaradlmasının zəruriliyi xususi qeyd edilmişdir.

Açar sözlər: sosial iqtisadi, ərazi ,bərpa, azad, region, davamli, iqtisadi proqramlaşdırma,

konsepsiya ,infrastruktura, enerji

Ölkə iqtisadiyyatının dayanıqlığının təmin edilməsi məqsədi ilə qarşıda duran ən başlıca

vəzifələrdən biri iqtisadiyyatın şaxələndirilməsini sürətləndirmək və bu məqsəd ilə neft gəlirlərinin

səviyyəsindən asılı olmayaraq qeyri-neft sektorunun davamlı inkişafını təmin etmək və bu sahələrin

ixrac imkanlarını daimi genişləndirməkdən ibarətdir. Bu istiqamətdə Azərbaycan Respublikasında

iqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə edən , dünya standartlarının tələblərinə müvafiq mütərəqqi

islahatların aparılması məqsədi ilə zəruri tədbirlər həyata keçirilir.Ölkə iqtisadiyyatın davamlılığının

əsasını yaratmaq və onun inkişafını təmin etmək üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən ölkə

prezidentinin 6 dekabr 2016-cı il də təsdiq etdiyi “Milli İqtisadiyyat və İqtisadiyyatın əsas sektorları

üzrə Strateji Yol Xəritəsi” 11 sektoru üzrə Strateji Yol Xəritəsi istiqamətini əhatə edən Strateji Plan“da,

Azərbaycan 2020 : Gələcəyə Baxış” İnkişaf Konsepsiyasında ,Dövlət Proqramlarında ,Strateji Planlarda

iqtisadiyyatın dayanıqlı inkişafı strateji məqsəd kimi qoyulmuşdur.

Qeyd etmək lazımdır ki, 2004-2023-cü illəri əhatə edən ölkə regionlarının sosial-iqtisadi

inkişafına yönəldilmiş dörd dövlət proqramlarında nəzərdə tutulan və icra muddətinə muvafiq mütəmadi

olaraq həyata keçirilən tədbirlər ölkənin davamli sosial-iqtisadi inkişafının təmin edilməsində xüsusi

əhəmiyyətə malikdir.Bu proqramların həyata keçirilməsi regionların şəhər, kənd və qəsəbələrinin

infrastrukturlarının tamamilə yenilənməsinə ölkənin inkişaf potensialının və biznes mühitinin

artırılmasına, investisiya cəlb edilmə şəraitinin yaxşılaşdırılmasına , ekoloji təhlükəsizliyinin təmin

edilməsinin gücləndirilməsinə mühüm və əlverişli şərait yaratmış və hal-hazırda 2019-2023 –cü illər

üzrə bu dövlət proqramlarında nəzərdə tutulan tədbirlərin icrası üzrə işlərin müvəffəqiyyətlə aparılması

ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının dayanıqlığının təmin edilməsində xususi əhəmiyyətə malikdir. Belə

ki, Azərbaycan Respublikasının regionlarının 2019-2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət

Proqramında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrasının hesabatının təhlili göstərir ki, yalnız 2019-cu ilin

altı ayı ərzində infrastruktur və sosial – iqtisadi layihələrin icrası zamanı yeni müəssisələrin və iş

yerlərinin yaradılması təmin edilmiş, yəni Bakı


2020-ci il. № 3(12) -səh.104-107 2020, № 3(12), pp. 104-107


106

şəhəri onun qəsəbələrində, Beyləqan, Şamaxı, Qobustan, Ağsu rayonlarında, Sumqayıt şəhərində 30-

dan yuxarı obyektlər üzrə yeni müəssisələr, elektrik və su təchizatı layihələri və obyektləri , yol

infrastrukturu layihələri üzrə işlər aparılmış və bu məqsədlə 542.5 mln manat vəsait ayrılmışdır. Bu

illər ərzində həyata keçirilən dövlət proqramları ölkənin sosial- iqtisadi inkişafının davamlılığının

əsasını yaratmış belə ki, 2004-cü ildən 2019-cu ilin təhlil edilən dövrü də daxil olmaqla nəzərdə tutulan

tədbirlər üzrə işlərin icrası nəticəsində 2.3 mln yeni iş yeri, o cümlədən dördüncü Dövlət Proqramı

çərçivəsində 2019-cu ilin birinci yarısında 92 min yeni iş yeri yaradılmış və bu dövr ərzində əhalinin

gəlirləri ötən ilin müvafiq dövrünə nisbətən 6.6% artaraq 27.4 mlrd manata çatmış və hər bir nəfərə

düşən həcmi 5.7% artaraq 2768.6 manat olaraq , aylıq nominal əmək haqqı 7.9 % artaraq 583.7 manat

təşkil etmişdir [2].

Eyni zamanda qeyd olunanlar ilə yanaşı ölkənin sənayeləşmə siyasətinə müvafiq olaraq qeyri –

neft sektorunun davamlı inkişafının təmin edilməsində ölkənin sahibkarlığının dəstəkləməsi, rəqabət

qabiliyyətli və elm tutumlu müasir texnologiyalara əsaslanan sənaye məhsullarının istehsalının təşkili

istiqamətləri də Proqramlar, Strateji Plan və İnkişaf Konsepsiyalarında nəzərdə tutulan tədbirlər

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair

sərəncamlarına müvafiq uğurla həyata keçirilir.

Qeyd olunanlar ilə yanaşı ölkə iqtisadiyyatının sahələrində islahatların aparılmasının təşkili və

idarə edilməsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Milli İqtisadiyyat və İqtisadiyyatın əsas

sektorları üzrə Strateji Yol Xəritəsinin başlıca istiqamətləri və bundan irəli gələn məsələlər haqqında

2016-cı il 16 mart tarixli Sərəncamlarına müvafiq mili iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın 11 sektoru üzrə

ümumilikdə 12 strateji yol xəritəsinin həyata keçirilməsində nəzərdə tutulmuşdur.Bu tədbirlərin qısa ,

orta və uzun müddətli dövrləri əhatə etməklə, 2020-ci ilədək İqtisadi inkişaf strategiyası və tədbirlər

planıa muvafiq həyata keçirilməsi Azərbaycanda davamlı iqtisadi inkişaf əsasında iqtisadiyyatın rəqabət

qabiliyyətini, inkluzivliyini və sosial rifahın yüksəldilməsini və 2025-ci ilədək olan uzunmüddətli dövrü

üzrə baxış və 2025-ci ildən sonrakı dövr üçün nəzərdə tutulan hədəflərə nail olmaq qeyd olan

istiqamətlər üzrə daha yüksək artımı təmin edəcək[3].

Azərbaycanda sosial-iqtisadi inkişafın davamlılığını təmin edilməsi, yuxarıda qeyd edildiyi kimi

Strateji Yol Xəritəsində 2025-ci il və ondan sonrakı dövrdə müəyyən edilmiş hədəfə çatmaq

istiqamətində ölkənin dayanıqlı inkişafı digər sektorlar ilə yanaşı kiçik və orta sahibkarlıq fəaliyyətinin

səmərəli formalaşması, təşkili və idarə edilməsi amillərindəndən çox aslıdır.Bu məqsədlə ölkədə həyata

keçirilən zəruri islahatlardan biri İqtisadiyyat Nazirliyinin tabeliyində yaradılmış Kiçik və Orta Biznesin

İnkişaf Agentliyinin sahibkarlara dəstək mexanizmi olan Kiçik və Orta Biznesin dostlarının yaradılması

olub və çox mütərəqqi fəaliyyət növü olaraq 2019-cu ildə Qəbələdə , Ağdamda, Fizulidə , Sumqayıtda

, Şəkidə, Şamaxıda yaradılmış və hal-hazırda onun şəbəkəsi genişləndirilir.

Qeyd olunan dövlət proqramının 2019-cu ilin birinci yarısının hesabatının təhlili göstərir ki, bu

istiqamətdə, yəni kiçik və orta sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi ilə yanaşı ölkədə biznes və investisiya

mühitinin yaxşılaşdırılması müasir texnologiyalara əsaslanan istehsal, xidmət və emal sahələrinin

inkişafını stimullaşdıran layihələrin maliyyələşməsi , yüksək keyfiyyətli rəqabət qabiliyyətli ixrac

məhsul və xidmətlərin stimullaşdırılması Beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq Biznes sahəsində əlaqələrin

genişləndirilməsi , iqtisadiyyatın davamlılığının təmini edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi üçün

bu tədbirlərin həm proqramlar və həm də müxtəlif layihələr çərçivəsində mütəmadi olaraq aparılması

məqsədəmüvafiqdir.

Bunlar ilə yanaşı , xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadiyyatın davamlı inkişafında

enerji və qaz təminatı infrastrukturunun innovasiya texnologiyalarına əsasən qurulması mühüm və vacib

tədbir olaraq bütün dövlət proqramlarında prioritet istiqamətlər kimi nəzərə alınmışdır və bu tədbirlərin

icra müddətinə uyğun olaraq yerinə yetirilməsi təmin edilir.Beləki, dördüncü dövlət proqramının


2020-ci il. № 3(12) -səh.104-107 2020, № 3(12), pp. 104-107


107

2019-cu ilin birinci yarısının hesabatının təhliıli göstərir ki, 6 ay ərzində ölkə üzrə 723.6 km qaz xətti,

o cümlədən regionlarda 719.9km qaz xətti çəkilmiş və 303.5 km o cümlədən regionlarda 246 km qaz

xətti təmir olunmuşdur və 8 yaşayış məntəqəsinə təbii qaz verilməkdədir.Yuxarıda qeyd olunduğu kimi

iqtisadiyyatın davamlı inkişafda elektrik enerji təchizatı mühüm rola malik olduğu üçün dövlət

proqramlar çərçivəsində bu istiqamətdə həyata keçirilən tədbirlər nəticəsinin təhlil göstərir ki, bu

dövurdə 2848.6 km yeni elektrik xəttləri o cümlədən regionlarda 2627km yeni elektrik xəttləri çəkilmiş

977.8 km isə əsaslı təmin edilmişdir və 855 km elektrik xəttləri təmir edilmişdir[2].

Ölkə iqtisadiyyatının davamlılığını təmin edən əsas amillərdən olan elektrik və qaz təchizatı

infrastrukturunun genişləndirilməsi məqssədilə layihələrin həyata keıçirilməsi bundan əvvəlki, yəni

2014-2018-ci illəri əhatə edən regionların sosial-iqtisadi inkişafı üzrə dövlət proqramında da prioritet

istiqamətlərindən olmuş və bu sahədə tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində 21.7 mi km yeni

elektrik verilişi xəttləri və 14.9min km elektrik verilişli xəttləri təmir edilmişdir.Bununla yanaşı enerji

təchizatının inkişafı ilə bərabər 2014-2018 – ci illərdə ölkənin qaz təchizatının dahada yaxşılaşdırılması,

yenidən qurulması, şəbəkənin qaz nəqletmə imkanlarının yaxşılaşdırılması bu dövrdə istehlakçıların

təhlükəsiz və fasiləsiz qaz təminatını həyata keçirmək üçün 26.3min km qaz xətti çəkilmiş , 1000 km

qaz xətti bərpa olunmuşdur.Həyata keçirilən bu tədbirlər nəticəsində 2018-ci ildə ölkə üzrə qazla

təminat 95.7 % o cümlədən regionlarda 93.2 % -ə çatırılmışdır[1].

Hal hazirda ölkə iqtisadiyyatının butun idarə etmə strukturları qaşısında duran ən vacib və

prioritet məsələlərindən biri ölkəmizin işğaldan azad olmuş ərazilərinin təbii resurslarının tədqiqi,

iqtisadi potensialın dəyərləndiriməsi və Yuxarı Qarabag və ətraf rayonlarin iqtisadiyyatının butun

sahələrinin infrastrukturunun yenidən qurulması uçun proqram və layihələr hazırlamaq və onlarin

həyata keçirilməsıni təmin etməkdən ibarətdir.


1. “Regionların sosial iqtisadi inkişafı 2014-2018-ci illər üzrə dövlət proqramı” hesabatı. Bakı

2019-cı il

2. “Regionların sosial iqtisadi inkişafı 2019-2023-cü illər üzrə dövlət proqramı” 2019-cı ilin

birinci yarsının hesabatı. Bakı 2019

3. “Milli İqtisadiyyat və İqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə Strateji Yol Xəritəsi”

Bakı 2016-cı il

Ф.A. Мамедова

д.ф.э., старший преподаватель, Азербайджанский Архитектурно-Строительный

Университет

А.И. Байрамова

магистрант, Азербайджанский Архитектурно-Строительный Университет

Фактор экономического программирования в обеспечении устойчивости социально-

экономического развития страны

Резюме В статье анализируются и оцениваются соответствующие отчеты о

государственных программах, стратегических планах, концепциях и планах действий,


2020-ci il. № 3(12) -səh.104-107 2020, № 3(12), pp. 104-107


108

реализуемых для обеспечения устойчивости социально-экономического развития страны, а

также о состоянии реализации предусмотренных в них мер. С этой целью Стратегическая

дорожная карта рассматривает видение социально-экономического развития до 2025 года и

цели на период после 2025 года.

Ключевые слова: социально-экономический, территориальный, восстановление,

свободный, регион, устойчивый, экономическое программирование, концепция,

инфраструктура, энергетика

F.A.Mammadova

Ph.D., Senior Lecturer, Azerbaijan University of Architecture and Construction

A.İ.Bayramova

master student, Azerbaijan University of Architecture and Construction

Economıc programmıng factor ın ensurıng the sustaınabılıty of socıo-economıc development of

the country

Abstract

The article analyzes and evaluates the relevant reports on the state programs, strategic plans,

concepts and action plans implemented to ensure the sustainability of the country's socio-economic

development and the status of implementation of the measures envisaged in them. For this purpose, the

Strategic Roadmap reviews the outlook for socio-economic development until 2025 and the goals for

the period after 2025. At the same time, was emphasized the need for the restoration of liberated

territories and the creation of new infrastructure to ensure the development of this region.

Keywords: socio-economic, territorial, recovery, free, region, sustainable, economic

programming, concept, infrastructure, energy


2020-ci il. № 3(12) -səh.108-119 2020, № 3(12), pp. 108-119

C.Məmmədov J.Mammadov

109

C.Məmmədov

doktorant, Xəzər Universiteti

[email protected]

BƏRPA OLUNAN ENERJİ MƏNBƏLƏRİNİN İDARƏEDİLMƏSİNİN

TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNİN İSTİQAMƏTLƏRİ

Xülasə

Məqalədə Azərbaycanda alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən (ABOEM) istifadəni

tənzimləyən və inkişafını stimullaşdıran təşviq mexanizmlərindən biri kimi idarəetmə strukturunun

təkmilləşdirilməsi, normativ-hüquqi aktlar və fəaliyyət proqramları tədqiq edilmişdir. Bu sahə üzrə

qanunvericilik bazasının daha da təkmilləşdirilməsi məqsədilə “Alternativ və bərpa olunan enerji

mənbələrindən istifadə haqqında” Qanunun tezliklə qəbulu və tətbiqinin zəruriliyi tövsiyə edilmişdir.

Həmçinin, Azərbaycan Respublikasının əlverişli təbii coğrafi şəraiti nəzərə alınmaqla, bu sahədə

mütərəqqi nailiyyətlər qazanmış, qabaqcıl təcrübəyə malik ölkələrlə əməkdaşlığın daha da

genişləndirilməsi təklif edilmişdir.

Açar sözlər: alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri, normativ-hüquqi aktlar, struktur

təkmilləşdirilməsi, fəaliyyət proqramı, beynəlxalq əməkdaşlıq, günəş enerjisi, külək enerjisi,

hidroenerji, bioenerji, geotermal enerji

GİRİŞ Müasir dünyada enerji mənbələrinə olan tələbatın sürətlə artması, enerji istehsalı zamanı baş verən

texnogen qəzalar və ekoloji problemlər ABOEM-in rolunu əhəmiyyətli dərəcədə artırmaqdadır.

ABOEM-dən səmərəli istifadə ənənəvi enerji mənbələrindən asılılığı aradan qaldırmaqla qlobal iqlim

dəyişikliklərinin qarşısının alınmasında, dayanıqlı enerji təminatının həyata keçirilməsində və beləliklə

milli enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında mühüm rol oynayır.

Xüsusilə dünya əhalisinin sürətli artımını, ənənəvi enerji mənbələrinin tükənən olmasını və artan

enerji qiymətlərinin iqtisadiyyata mənfi təsirlərini də nəzərə alsaq ABOEM-in əhəmiyyətini və onlardan

istifadənin zəruriliyini daha aydın görə bilərik.

Məlumdur ki, ənənəvi enerji mənbələri dünya üzrə fərqli regionlarda cəmləşmişdir. Bu isə dünya

ölkələri arasında iqtisadi əlaqələrin qurulmasına və bəzən də siyasi çəkişmələrə, hərbi toqquşmalara

səbəb olur. Bu səbəbdən ölkələr xaricdən enerji asılılığının aradan qaldırılması, öz milli enerji

təhlükəsizliyinin təmin olunması məqsədilə ABOEM-dən istifadəyə üstünlük verir və bu sahə üzrə ciddi

siyasi və iqtisadi stimullaşdırıcı tədbirlər həyata keçirməklə uğurlu nəticələr əldə edirlər.

İdarəetmə strukturunun yaradılması və fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi

Azərbaycan Respublikası ərazisinin yerləşdiyi təbii coğrafi mövqe və əlverişli iqlim şəraiti ekoloji

cəhətdən daha təmiz və tükənməyən ABOEM-dən istifadəyə geniş imkanlar açır. Qlobal dünyada

getdikcə aktuallaşan bu məsələ ölkəmizdə də prioritet hal alır və bu istiqamətdə ardıcıl müxtəlif tədbirlər

həyata keçirilir.

Bu tədbirlərdən biri də bu sahə üzrə idarəetmə strukturunun yaradılması və fəaliyyətinin

beynəlxalq standartlara uyğun şəkildə daim təkmilləşdirilməsidir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında

ABOEM-i istismara cəlb etmək və ölkənin enerji ehtiyatlarından istifadənin səmərəliliyini yüksəltmək

məqsədi ilə Prezident İlham Əliyev 2009-cu il 16 iyul tarixində “Azərbaycan Respublikası Sənaye və

Energetika Nazirliyinin nəzdində Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət


2020-ci il. № 3(12) -səh.108-119 2020, № 3(12), pp. 108-119



110

Agentliyinin yaradılması” haqqında 123 nömrəli Fərman imzalamışdır [15].

2012-ci il 1 iyun tarixli Fərmanla isə Azərbaycan Respublikası Sənaye və Energetika Nazirliyinin

Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi ləğv edilərək onun əsasında

Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Şirkəti

yaradılmışdır [6].

Daha sonra Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Alternativ və bərpa olunan enerji sahəsində

əlavə tədbirlər haqqında” 2013-cü il 3 fevral tarixli 810 nömrəli Fərmanı ilə Azərbaycan

Respublikasının Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi yaradılmış,

Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Şirkəti yenidən

təşkil olunaraq “Azalternativenerji” MMC adlandırılaraq yeni yaradılmış ABOEMDA-nın tabeliyinə

verilmişdir [1].

Müəyyən edilmişdir ki, yeni yaradılan “Azalternativenerji” MMC ABOEM üzrə kəşfiyyat,

işlənmə, enerji istehsalı, nəqli, paylanması, enerji alınması üçün avadanlıq, qurğu və obyektlərin

layihələndirilməsi, istehsalı, tikintisi, təmiri, istismarı və infrastruktur təminatı sahələrində fəaliyyət

göstərəcəkdir.

Daha sonra “Azərbaycan Respublikasında dövlət idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı bəzi

tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 noyabr 2016-cı il tarixli, 1125 nömrəli

Fərmanına əsasən “Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanının statusuna bərabər sayılan dövlət orqanı” hüquqi

statusuna malik Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət

Agentliyi əsasında Azərbaycan Respublikasının Energetika Nazirliyinin tabeliyində “Azərbaycan

Respublikasının Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi”nə publik hüquqi

şəxs statusu verilmişdir [8].

Lakin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 14 yanvar 2019-cu il tarixli “Azərbaycan

Respublikasında dövlət idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında” 464 nömrəli

Fərmanı ilə Alternativ Bərpa Olunan Enerji Mərkəzi Dövlət Agentliyi ləğv edilmişdir. Fərmanın

imzalanmasında məqsəd Azərbaycan Respublikasında dövlət idarəçiliyinin daha da təkmilləşdirilməsi,

dövlət orqanlarının və qurumlarının fəaliyyətinin optimallaşdırılması və dövlət büdcəsi vəsaitindən

səmərəli və əhatəli istifadənin təmin edilməsidir. Agentliyin sonrakı fəaliyyəti, həmçinin yarımçıq

qalmış layihələri isə Azərbaycan Respublikasının Energetika Nazirliyi tərəfindən davam etdirilmişdir

[9].

Daha sonra Azərbaycan Respublikası Energetika Nazirliyinin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi ilə

bağlı tədbirlər haqqında və “Azərbaycan Respublikası Energetika Nazirliyinin fəaliyyətinin təmin

edilməsi və “Azərbaycan Respublikasının Sənaye və Energetika Nazirliyi haqqında Əsasnamənin,

nazirliyin strukturunun və aparatın işçilərinin say həddinin təsdiq edilməsi barədə” Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 2006-cı il 15 may tarixli 404 nömrəli Fərmanında dəyişikliklər edilməsi

haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2014-cü il 11 aprel tarixli 149 nömrəli Fərmanında

dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 sentyabr 2020-ci il tarixli

Fərmanının birinci bəndinə əsasən Azərbaycan Respublikasının Energetika Nazirliyi yanında Bərpa

Olunan Enerji Mənbələri Dövlət Agentliyi yaradılmışdır.

Həmçinin ölkə başçısının imzaladığı Fərmana əsasən Agentliyin Əsasnaməsi də təsdiq edilmişdir [11].

Beləliklə, alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri üzrə idarəetmə strukturunun fəaliyyətinin

təkmilləşdirilməsi istiqamətində görülən bu kimi işlər, həyata keçirilən tədbirlər dövlətin bu sahənin

inkişafına olan diqqət və marağını əks etdirir. Belə ki, göstərilən siyasi dəstək və sərgilənən mövqe həm

yerli və həm də xarici sərmayədarların bu sahəyə maraq və güvəninin artması ilə ölkəmizdə bərpa

olunan enerji istehsalı müəssisələrinin inkişafına səbəb olacaqdır. Bu isə ümumilikdə milli enerji

siyasətimizin davamlı və effektiv şəkildə həyata keçirilməsində ən başlıca şərtlərdəndir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.108-119 2020, № 3(12), pp. 108-119


111

Normativ-hüquqi aktlar və fəaliyyət proqramları

Respublikamızda alternativ və bərpa olunan enerji sahəsinin idarəetmə strukturunun

təkmilləşdirilməsi və inkişafına dair qərarlarla yanaşı hüquqi bazanın yaradılması istiqamətində də

mühüm əhəmiyyətə malik bir sıra normativ-hüquqi aktlar qəbul edilmişdir.

Normativ hüquqi bazanın yaradılması və təkmilləşdirilməsi Azərbaycan Respublikasında

alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəyə dair Dövlət Strategiyasının, həmçinin

Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Agentliyi tərəfindən tərtib edilmiş Starteji planının əsas

məqsədlərindən biri olmaqla, Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə sahəsində

fəaliyyətin tənzimlənməsini və koordinasiyasını həyata keçirir [29, 7].

Qəbul olunmuş aktların hər birinin tətbiq edilməsi üçün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

müvafiq fərman və sərəncamları, həmçinin Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamları imzalanmış,

aidiyyəti dövlət orqanlarının səlahiyyətləri və həmin normativ hüquqi aktların icra mexanizmi

müəyyənləşdirilmişdir.

Azərbaycan Respublikasında mövcud alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri hesabına yeni

enerji güclərinin yaradılmasını təmin etmək məqsədilə Prezident İlham Əliyevin 2004-cü il 21 oktyabr

tarixli 462 nömrəli sərəncamı ilə “Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji

mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı” təsdiq edilmişdir [2].

Dövlət Proqramının əsas vəzifələri aşağıdakılardır:

- elektrik enerjisi istehsalında alternativ və bərpa olunan enerji məblərinin potensialını

müəyyənləşdirmək;

- alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrini istismara cəlb etməklə, ölkənin enerji

resurslarından istifadənin səmərəliliyini yüksəltmək;

- yeni enerji istehsalı sahələrinin yaradılması hesabına əlavə iş yerlərinin açılmasını təmin

etmək;

- Azərbaycan Respublikasında ənənəvi enerji mənbələrinin mövcud ümumi gücünü nəzərə

almaqla, alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri hesabına enerji gücünün artırılmasına və

bununla da ölkənin enerji təhlükəsizliyi ilə təminatının yüksəldilməsinə nail olmaq.

Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan tədbirlərin yerinə yetirilməsini təmin etmək məqsədilə

Azərbaycan Respublikası Sənaye və Energetika Nazirinin 28 fevral 2006-cı il tarixli 8 saylı Əmrinə

əsasən Koordinasiya Şurası yaradılmışdır. Koordinasiya Şurası Respublikada alternativ və bərpa olunan

enerji mənbələrinin müəyyən edilməsi və onun prioritetliyinin əsaslandırılmasında müntəzəm işlər

yerinə yetirir. Belə ki, Koordinasiya Şurası bu cür tədbirlərdən biri kimi Çin Xalq Respublikasının

Elmlər Akademiyası tərəfindən daxil olmuş “Əməkdaşlıq barədə təklif”ə əsasən ölkəmizdə alternativ

və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin təmin edilməsi üçün yeni texnologiyaların tətbiq

edilməsi istiqamətində işlər həyata keçirir [21, s.291].

Azərbaycan Respublikasının bütün regionlarında alternativ və bərpa olunan enerji sahəsində

uzunmüddətli və effektiv fəaliyyətin təmin edilməsi, layihələrin planlı şəkildə və eyni zamanda

regionların enerji tələbatına uyğun şəkildə həyata keçirilməsi üçün ABOEMDA tərəfindən “Azərbaycan

Respublikasının alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri üzrə inkişaf xəritəsi 2020”, “Azərbaycan

Respublikasının şəhər və rayonları üzrə 2020-ci ilədək alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrinin

inkişaf xəritələri” və “Azərbaycan Respublikasının alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri üzrə

idarəetmə sxemi” hazırlanmışdır [4].

Qeyd edilənlərlə yanaşı, ölkəmizdə iqtisadiyyatın tarazlı və dayanıqlı inkişafını təmin etmək,

əhalinin sosial rifahını yüksəltmək, habelə sosial-iqtisadi inkişafın cari, orta və uzunmüddətli dövrləri

arasında üzvi bağlılıq və qarşılıqlı uzlaşma yaratmaq, eləcə də cəmiyyətin bütün istiqamətlərdə

tərəqqisini sürətləndirmək, inkişafın keyfiyyətcə yeni modelini formalaşdırmaq məqsədilə “Azərbaycan

2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası da hazırlanmışdır [16].


2020-ci il. № 3(12) -səh.108-119 2020, № 3(12), pp. 108-119

112


Konsepsiyaya əsasən iqtisadiyyatın məqsədyönlü şəkildə strukturunun təkmilləşdirilməsi

tədbirlərindən biri kimi alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə imkanlarının

genişləndirilməsi prioritet istiqamətlərdən olacaqdır. Konsepsiyanın əhatə etdiyi dövr ərzində alternativ

və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin sürətləndirilməsi məqsədi ilə stimullaşdırıcı

tədbirlərin həyata keçirilməsi, institusional mühitin inkişaf etdirilməsi, elmi-texniki potensialın

gücləndirilməsi, mütəxəssis hazırlığının davam etdirilməsi və enerji istehlakçılarının maarifləndirilməsi

istiqamətində işlərin aparılması planlaşdırılır.

Eyni zamanda, Konsepsiyaya əsasən bu sahədə dövlət tərəfindən həyata keçirilən layihələrlə

yanaşı, özəl sektorun da bu prosesdə yaxından iştirakı təşviq ediləcək, həmçinin alternativ enerji

tariflərinin çevik tənzimlənməsi prosesi təmin ediləcəkdir. Bu isə ölkənin enerji siyasətinin

gücləndirilməsinə, qeyri-neft sektorunun inkişafına xidmət edəcəkdir.

Konsepsiyanın digər hədəflərindən biri isə yanacaq-enerji kompleksinin ətraf mühitə mənfi

təsirlərinin neytrallaşdırılması, bir vahid ÜDM istehsalı üçün orta hesabla istifadə edilən enerjinin və

emissiya olunan karbon dioksidin (CO2) miqdarının İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı ölkələri

üzrə qəbul edilmiş göstəriciyə yaxınlaşdırılmasıdır.

Həmçinin “Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində ABOEMDA

tərəfindən “Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət

Agentliyinin Strateji Planı” da tərtib olunmuşdur [7].

Starteji planda əsas hədəflər aşağıdakı kimi müəyyən olunmuşdur:

- ölkə üzrə ümumi elektrik enerjisi istehsalında alternativ və bərpa olunan

enerjinin payının artırılması;

- ölkənin enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində ABOEM-in rolunun artırılması;

- qeyri-neft sektorunun inkişafı;

- sənayeləşmə hesabına yeni iş yerlərinin açılması;

- ilkin resurslardan səmərəli istifadə;

- Start up layihələrinin dəstəklənməsi;

- alternativ və bərpa olunan enerjidən istifadə etməklə ənənəvi enerji

resurslarının ətraf mühitə vurduğu ziyanın səviyyəsinin (həcminin) azaldılması;

- Azərbaycanda alternativ və bərpa olunan enerji sektorunda innovativ

texnologiyalardan istifadənin geniş tətbiqi.

Strateji plana əsasən alternativ və bərpa olunan enerji və ondan səmərəli istifadə olunması

sahəsində sağlam rəqabət mühitinin formalaşdırılması, sahənin strukturunun təkmilləşdirilməsi,

investisiyaların cəlb edilməsi üçün münbit investisiya mühitinin yaradılması, cəlb edilən sərmayələrin

həcminin artırılması, infrastrukturun təkmilləşdirilməsi və yenidən qurulması, iqtisadiyyatda və sosial

sahələrdə bərpa olunan energetikanın tətbiq olunması, bərpa olunan enerji istehlakı və enerji

effektivliyinin artırılması, ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi və bu kimi digər istiqamətlərdə

müəyyən edilmiş tədbirlərin həyata keçirilməsi gücləndiriləcəkdir. Eyni zamanda, enerji resurslarından

qənaətli və səmərəli istifadəyə nail olunması üçün müvafiq maarifləndirmə tədbirləri də həyata

keçiriləcəkdir.

Bununla yanaşı, alternativ və bərpa olunan enerji və ondan səmərəli istifadə olunması sahəsində

səmərəliliyin artırılması və rəqabət mühitinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə bu sahədə özəl sektorun

geniş iştirakının təmin edilməsi, iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun investisiyaya olan tələbatının

ödənilməsi, yeni texnologiya və biliklərin tətbiqi, yerli istehsalat sahələrinin inkişafı, eləcə də xarici

investorların strateji əməkdaşlığa təşviqi gücləndiriləcəkdir.

"Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019-2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət

Proqramı"nda da regionlarda bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin genişləndirilməsi, bərpa


2020-ci il. № 3(12) -səh.108-119 2020, № 3(12), pp. 108-119

113


olunan enerji mənbələrindən istifadənin təşviq edilməsi və dəstəklənməsi Dövlət Proqramının əsas

məqsəd, vəzifə və prioritet istiqamətlərindən biri kimi qəbul edilmişdir [13].

Eyni zamanda Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi üzrə tədbirlər planına respublikamızda

enerji təchizatının yaxşılaşdırılması məqsədilə müvafiq dövr ərzində aşağıdakı tədbirlərin icrası nəzərdə

tutlmuşdur:

- bərpa olunan enerji mənbələri üzrə elektrik stansiyalarının tikintisi sahəsində işlərin davam

etdirilməsi;

- kənd rayonlarında biokütlə üzrə enerji potensialının qiymətləndirilməsi, kənd təsərrüfatı

tullantılarından bio yanacaqların və bioenerjinin istehsalı, alternativ və bərpa olunan enerji

mənbələri hesabına aqrar sənaye müəssisələrinin enerji tələbatının ödənilməsi ilə bağlı pilot

layihələrin həyata keçirilməsi;

- suvarmada bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması ilə bağlı pilot layihələrin

hazırlanması və həyata keçirilməsi;

- aqro komplekslərin enerji təchizatında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrinin tətbiqi və

orada yaranan tullantılardan istifadə olunmaqla bioeneıji istehsalının təşviqi.

Beləliklə Dövlət Proqramına əsasən ölkəmizdə ABOEM-dən səmərəli istifadə olunması

məqsədilə yuxarıda qeyd edilən müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi sahəsində işlərin davam

etdirilməsi, alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin genişləndirilməsi dövlət

siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi icraçısı olduğu Energetika Nazirliyi, Kənd Təsərrüfatı

Nazirliyi, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi və yerli icra hakimiyyətlərinə tapşırılmışdır.

Azərbaycanda mövcud alternativ və bərpa olunan enerji potensialından səmərəli istifadə olunması

məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 2011-ci il 29 dekabr tarixində “2012-2020-ci illər

üçün Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəyə dair

Dövlət Strategiyası”nın hazırlanması haqqında Sərəncam imzalamışdır [29].

Strategiya ölkədə ABOEM texnologiyalarından istifadə faydalılığını göstərməklə yanaşı, qəbul

olunmuş şərtlər çərçivəsində sahənin inkişaf istiqamətlərini əks etdirir. Strategiyada nəzərdə tutulan

tədbirlər ilə yanaşı infrastruktur islahatlar istiqamətində tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində

ölkəmizdə neft və təbii qaza qənaətin, ətraf mühitə atılan zərərli maddələrin azalması, enerji

istehsalında, tikintidə, nəqliyyatda, kənd təsərrüfatında və digər sahələrdə enerjidən səmərəli istifadənin

təmin edilməsi proqnozlaşdırılır [20, s.254].

Dövlət Strategiyasının layihəsi hazırlanarkən aşağıdakıların nəzərə alınması göstərilmişdir:

- ölkədə ABOEM hesabına elektrik və istilik enerjisi istehsalı üzrə 2012-2020-ci illər üçün əsas

istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi;

- ABOEM-dən istifadə sahəsində normativ-hüquqi bazanın yaradılması;

- ABOEM-dən istifadəyə dair stimullaşdırıcı tədbirlərin görülməsi;

- daxili və beynəlxalq elmi-texniki potensiala əsaslanmaqla, iqtisadiyyatın bütün sahələrində

ABOEM-dən istifadənin təmin edilməsi.

Beləliklə, belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz bütün normativ-hüquqi aktlar,

fəaliyyət proqramları və qərarlar ölkəmizdə ABOEM-dən istifadənin inkişafının əsasını təşkil etməklə

onun düzgün istiqamətə yönədilməsinə yardımçı olur. Həmçinin həyata keçirilən bu kimi tədbirlər

ölkəmizdə bu sahənin proiritet məsələ olduğunu və dövlətin də bu sahənin inkişafına yönəlik siyasi

iradə və dəstəyinin mövcudluğunu nümayiş etdirir.

Bu məqsədlə milli enerji təhlükəsizliyinin tam təmin edilməsi, yeni və davamlı enerji

mənbələrinin yaradılması, ətraf mühitin mühafizəsi, alternativ və bərpa olunan enerji istehsalının

öyrənilməsi və tətbiqinin təmin edilməsi üçün hazırda digər qanun və normativ-hüquqi aktların

hazırlanması üzərində də işlər davam etdirilir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.108-119 2020, № 3(12), pp. 108-119

114


ABOEM-dən istifadənin önəmi və bu sahənin inkişafının zəruriliyi, həmçinin enerji fəaliyyətinin

tənzimlənməsi məsələləri qəbul edilmiş bir sıra qanunlarda da öz əksini tapmışdır. Bunlar

aşağıdakılardır:

- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 17 noyabr 1996-cı il tarixli 512 nömrəli

Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Enerji resurslarından istifadə haqqında” Azərbaycan

Respublikasının Qanunu [19]. Qanunun 12-ci maddəsində enerji resurslarından səmərəli

istifadənin təminatı üzrə iqtisadi tədbirlərə bərpa olunan enerji mənbələrindən səmərəli istifadə

üçün təşkilati, elmi-texniki və təsərrüfat fəaliyyətini istiqamətləndirən maliyyə vəsaitlərinin və

stimullaşdırıcı tədbirlərin tətbiqi əlavə edilmişdir;

- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13 iyun 1998-ci il tarixli 723 nömrəli

Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Elektroenergetika haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu

[17]. Qanunun 8-ci maddəsində bərpa olunan enerji mənbələri üzrə enerji istehsalına dövlət

güzəştlərinin tətbiq edilməsinin zəruriliyi vurğulanmışdır;

- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1 fevral 1999-cu il tarixli 85 nömrəli

Fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Energetika haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu [18].

Qanunun 3-cü maddəsində bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin dövlətin energetika

siyasətinin əsas məqsədlərindən biri olduğu qeyd edilmişdir.

Qabaqcıl dünya ölkələrinin təcrübəsi

ABOEM-dən istifadə üzrə dünya təcrübəsinə nəzər salsaq görərik ki, alternativ və bərpa olunan

enerji sahəsi üzrə inkişaf etmiş, qabaqcıl təcrübəyə və müasir texnologiyalara malik Almaniya Federativ

Respublikası bu sahədə digər ölkələr ilə müqayisədə dünyanın ən mükəmməl qanunvericiliyinə və

təşviq mexanizminə sahibdir. Belə ki, düzgün inzibati idarəetmə strukturunun təşkili və idarəetmə

prosesinin operativliyi ölkədə investorlar üçün münbit investisiya mühitinin yaradılmasına əlverişli

şərait yaratmaqla çatışmazlıqların əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına və beləliklə bu sahənin inkişafına

xidmət etmiş olur [33, s.137; 30, s.56].

Almaniyada “Bərpa olunan enerji mənbələri haqqında” Qanun (Erneuerbare-Energien-

Geset/EEG) 2000-ci ildə qüvvəyə minmişdir. Qanun ölkədə külək enerjisi, günəş enerjisi, bioenerji,

hidro enerji və geotermal enerji mənbələrindən elektrik enerjisi istehsalı üzrə stansiyaların növünü,

istehsal gücünü, həmçinin bu sahənin inkişafı üçün güzəştli kreditlərin, vergi güzəştlərinin tətbiqini və

istismar müddətinə görə zəmanətli satınalma tariflərini müəyyən edir [33, s.137; 32, s37]. Məhz bu

Qanunun qəbulundan sonra, ölkə üzrə ümumi enerji sektorunda alternativ və bərpa olunan enerjinin

payının əhəmiyyətli dərəcədə artımına nail olunmuşdur [40].

Dünyada alternativ və bərpa olunan enerji sahəsi üzrə ən təkmil təşviq mexanizminə malik ölkə

kimi Almaniyada təşviq mexanizmi əsasən Ətraf Mühitin Mühafizəsi, Tikinti və Nüvə Təhlükəsizliyi

üzrə Federal Nazirliyi tərəfindən (Federal Ministry of the Environment, Nature Conservation and

Nuclear Safety-BMUB) Almaniyanın KfW Bankı vasitəsilə müxtəlif dəstək proqramları (KfW Bərpa

Olunan Enerji Proqramı, KfW Açıq Dəniz Külək Enerjisi Proqramı, KfW Enerji Effektivliyi Proqramı

və KfW Enerji Effektivliyi Maliyyə Təşəbbüsü Proqramı) həyata keçrilir [33, s.137].

Beləliklə, son dərəcə mükəmməl hazırlanmış inzibati idarəetmə strukturu, qanunvericilik bazası

və müxtəlif dəstək proqramları Almaniyada alternativ və bərpa olunan enerji ilə bağlı çox ciddi siyasi

iradənin formalaşdığını göstərir. Eyni zamanda, bütün bunlar Almaniyada bərpa olunan enerji

sektorunun yeni və davamlı inkişaf səviyyəsinə daxil olduğunu da nümayiş etdirir.

Həmçinin Almaniyanın Ətraf Mühitin Mühafizəsi, Tikinti və Nüvə Təhlükəsizliyi üzrə Federal

Nazirliyi tərəfindən 2050-ci il üzrə İqlim Fəaliyyət Planı (Climate Action Plan 2050 (Klimaschutzplan

2050)) tərtib edilmişdir. Fəaliyyət Planı Almaniya hökumətinin 2050-ci il üçün BMT-nin İqlim

Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Paris Razılaşmasının (Paris Climate Agreement) öhdəlikləri

çərçivəsində atmosferdə Karbon qazı (CO2) emissiyalarının azaldılması üçün dövlətin iqlim siyasətinin


115

2020-ci il. № 3(12) -səh.108-119 2020, № 3(12), pp. 108-119


məqsəd və prinsiplərini əhatə edir. Belə ki, Plana əsasən ölkə üzrə 1990-cı ildə qeydə alınan göstəriciyə

nisbətən 2050-ci ilə qədər Karbon qazı (CO2) emissiyalarının 80-95% azaldılması əsas hədəf kimi qəbul

edilmişdir [37, s.6].

Iqtisadi inkişafına görə qabaqcıl ölkələrdən olan Çin enerji istehlakına görə dünyada birinci

yerdədir. Enerji istehlakının artmasının əsas səbəbi isə əhali sayının yüksək olması ilə yanaşı, ölkə

iqtisadiyyatının da sürətli inkişafıdır. Bu gün Çin öz enerji tələbatını əsasən ənənəvi enerji mənbələri

hesabına təmin edir. Bu isə atmosferdə istixana effekti yaradan Karbon qazı (CO2) emissiyalarının

artımına səbəb olur. Belə ki, 2019-cu ilin göstəricilərinə əsasən Çin atmosferə atılan karbon qazının

(CO2) həcminə görə 9 825,8 mln.t göstərici ilə ümumi həcmin 28,8%-ni təşkil etməklə dünya ölkələri

içərisində birinci yerdədir [36; 34, s.5].

Əlbətdə, Çin kimi nəhəng bir ölkədə ekoloji tarazlığın təmin olunması aktual bir problem olaraq

qalmaqdadır. Belə ki, BMT-nin məlumatına görə, dünyanın 20 ən çirkli şəhərlərindən 16-sı məhz Çinin

payına düşür. Lakin buna baxmayaraq Çin höküməti tərəfindən ölkənin ekoloji təhlükəsizliyinin təmin

edilməsi məqsədilə irimiqyaslı proqramlar həyata keçirilir, müəssisə və icra strukturlarının ətraf mühitin

qorunması üçün maddi məsuliyyətinin artırılması ilə bağlı konkret mexanizmlər müəyyən edilir. Onu

da qeyd etmək lazımdır ki, ölkənin bank sektoru da enerji tutumu yüksək, ətraf mühiti çirkləndirən

layihələrə, bir qayda olaraq, kredit ayırmaqdan imtina edir [28, s.132].

Çin hökümətinə görə ətraf mühitin çirklənməsi problemi yalnız alternativ və bərpa olunan enerji

mənbələrindən səmərəli istifadənin artımına nail olunmaqla aradan qaldırıla bilər.

Çinin bərpa olunan enerji siyasəti isə beş əsas şərtə söykənir:

- enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;

- iqlim dəyişikliyinin önlənməsi;

- iqtisadi rəqabətə nail olunması;

- ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınması;

- yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsi.

Bu məqsədlə Çində Bərpa olunan Enerji Qanununu 2005-ci ildə qəbul edilmiş, 01 yanvar 2006-

cı il tarixdən isə qüvvəyə minmişdir. Qanunda alternativ və bərpa olunan enerjinin ölkə üzrə ümumi

enerjinin inkişafında prioritet bir sahə olduğu açıq şəkildə qeyd edilmişdir [33, s.141; 38, s.509; 31,

s.7].Qanunun qəbulu xüsusilə, külək enerjisi və günəş enerjisindən istifadə sahəsində önəmli artımlara

səbəb olmuşdur. Belə ki, Çin 2019-cu il üzrə günəş enerjisi istehsalına görə 223,8 TW.s (ümumi həcmin

30.9%-ni təşkil etməklə), külək enerjisi istehsalına görə isə 405,7 TW.s (ümumi həcmin 28,4%-ni təşkil

etməklə) göstərici ilə dünyada birinci yerə yüksəlmişdir. Ümumilikdə isə statistik məlumatlara əsasən

dünyada ən çox alternativ və bərpa olunan enerji istehsalına malik ölkələrin ilk onluğunda 732,3 TW.s

göstərici ilə və ümumi həcmin 26,1%-ni təşkil etməklə Çin liderlik edir [36].

Çin höküməti enerji resurslarına Qənaət Proqramının reallaşmasına da xüsusi diqqət ayırır. Əgər

bu proqram reallaşarsa, Çində 1,4 mlrd.t kömürün ekvivalenti miqdarında yanacağa qənaət edilməsi

mümkün olacaqdır. Müqayisə üçün qeyd etmək lazımdır ki, Çində məhsul vahidinə sərf olunan enerji

inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə yüksəkdir. Belə ki, ölkədə 10 min yuan əlavə dəyər istehsalı üçün

2,68 ton kömür ekvivalenti istehlak edilir. Bu rəqəmin gələcəkdə 1,54 tona qədər aşağı salınması

planlaşdırılır. Eyni zamanda ölkə üzrə ildən-ilə genişlənən tikinti sahəsində də enerjiyə qənaət edən

texnologiyaların tətbiqi nəzərdə tutulur. Artıq bu məqsədlə tikilən yeni binalar elektrik enerjisi

verilməsinin yeni sistemləri ilə təchiz olunmağa başlanılmışdır. Belə ki, bu yeni sistem istehlak olunan

cərəyana 50% qənaət etməyə imkan verir [28, s.129].

ABŞ isə dünyada Çindən sonra enerji istehlakına görə ikinci yerdədir. ABŞ-da Milli Enerji

Qanunu (National Energy Act - NEA) 1978-ci ildə qəbul edilmişdir. Qanunda günəş enerjisi, külək

enerjisi və geotermal enerji qurğularından istifadədə vergi güzəştlərinin tətbiqi qeyd edilmişdir.


116

2020-ci il. № 3(12) -səh.108-119 2020, № 3(12), pp. 108-119


Qanunda, həmçinin hökümət tərəfindən günəş panellərinin istehsalına investisiya yatırımı həyata

keçirən invesotrlara vergi kreditlərinin verilməsi və ictimai qurumlardan elektrik enerjisinə olan

tələbatın ABOEM hesabına təmin edilməsinin vacibliyi kimi məsələlər öz əksini tapmışdır. ABŞ-da

ABOEM-dən istifadə sahəsində hüquqi qaydalar və tənzimləmələr federal hökümətlə yanaşı, əsasən

inzibati ərazi vahidləri olan ştatlar səviyyəsində formalaşdırılır. Belə ki, ştatların bir çoxu ümumi

elektrik enerjisi istehsalının müəyyən faiz hissəsinin ABOEM hesabına qarşılanmasını əsas hədəf kimi

götürmüşlər [33, s.138; 35, s.12].

Beynəlxalq əməkdaşlıq və layihələrin icrası

Məlumdur ki, səmərəli idarəetmə sisteminin yaradılması və təkmil siyasi-hüquqi bazanın

mövcudluğu ABOEM-dən istifadənin inkişafında böyük rol oynayır.

Lakin yaradılacaq normativ-hüquqi baza beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmalı və

uzunmüddətli dövrü əhatə etməlidir. Bu məqsədlə beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və beynəlxalq

standartlara uyğun formada qanunların, normativ-hüquqi aktların və fəaliyyət proqramlarının işlənib

hazırlanması əsas və başlıca şərtlərdəndir. Bu isə xarici təşkilat və qabaqcıl təcrübəyə malik ölkələrlə

bağlanmış müqavilələr əsasında qurulacaq uğurlu əlaqələr və təcrübə mübadiləsi ilə mümkündür.

Azərbaycan Respublikası bu sahə üzrə aşağıdakı beynəlxalq təşkilatlarla sıx işgüzar əlaqələr

yaratmışdır [39]:

- Beynəlxalq Bərpa Olunan Enerji Agentliyi (İRENA)

- İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT)

- Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QDİƏT)

- Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası (TDƏŞ)

- Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Avropa İqtisadi Komissiyası (UNECE)

Bununla yanaşı, respublikamız ABOEM-dən istifadənin inkişaf etdirilməsi məqsədilə qonşu

ölkələr ilə də aşağıdakı səmərəli işgüzar əlaqələri qurmuşdur [4, s.4-5]:

- ABOEMDA-nın “Azalternativenerji” MMC ilə Türkiyənin “Turcas Petrol”un “Turcas Enerji

Holding A.Ş.” Şirkəti arasında Türkiyədə və Azərbaycanda günəş, külək və geotermal enerji

stansiyalarının inşası və birgə layihələrin həyata keçirilməsi məqsədilə Niyyət Protokolu imzalanmışdır;

- İran İslam Respublikasında isə Azərbaycan-İran hökumətlərarası komissiyası çərçivəsində

keçirilmiş görüşlərdə iki ölkə arasında ABOEM-in inkişaf etdirilməsi ilə bağlı əməkdaşlıq məsələləri

geniş müzakirə edilmiş və ABOEMDA ilə İran İslam Respublikasının Energetika Nazirliyi arasında

Anlaşma Memorandumu imzalanmışdır. Memoranduma əsasən İranın Xaf şəhəri ətrafında və

Meskinşəhr şəhərində müvafiq olaraq ilkin 100 MWt-lıq külək, 50 MWt-lıq geotermal elektrik

stansiyalarının tikintisinin “Azalternativenerji” MMC tərəfindən reallaşdırılması ilə bağlı razılıq əldə

olunmuşdur. “Tərəflərin öhdəliklərinin bölgüsünə dair Razılaşma” layihəsi hazırlanmışdır. İlkin

mərhələdə müvafiq ərazilər üzrə ölçü müşahidə-nəzarət stansiyalarının qurulması və külək elektrik

stansiyasının yerləşəcəyi ərazinin tam müəyyənləşdirilməsi üçün içşi qrupu yaradılmışdır [3, s.2];

- Azərbaycan və Gürcüstan arasında bərpa olunan enerji sahəsində birgə layihələrin həyata

keçirilməsi, günəş texnologiyaları və hidroenergetikanın inkişafı, eləcə də ikitərəfli iqtisadi

münasibətlərin daha da inkişaf etdirilməsi və genişləndirilməsi məsələlərinin müzakirəsi ilə bağlı

Gürcüstanın İqtisadiyyat və Davamlı İnkişaf və Energetika nazirləri ilə birgə görüşlər keçirilmişdir.

- eyni zamanda, ABOEMDA ilə Çinin Energetika üzrə Dövlət İdarəsi arasında Anlaşma

Memorandumu imzalanmışdır. Memorandumun əsas məqsədi ABOEM və enerjidən səmərəli istifadə

siyasətlərinin təkmilləşdirilməsi, bu sahədə texnologiyaların inkişafı, elm və sənaye müəssisələri

arasında elm, təhsil və texniki mübadilə və əməkdaşlığın təşviq olunması və gücləndirilməsidir [4, s.5].

Ümumilikdə isə alternativ və bərpa olunan enerji sahəsinin inkişafına dair struktur

təkmilləşdirilməsi və normativ-hüquqi bazanın yaradılması istiqamətində imzalanan fərman və


117

2020-ci il. № 3(12) -səh.108-119 2020, № 3(12), pp. 108-119


sərəncamların, fəaliyyət proqramlarının, həmçinin bağlanmış beynəlxalq müqavilələr əsasında

layihələrin icrası Azərbaycanda bu sahənin əsaslı surətdə dinamik inkişafına səbəb olmuşdur.

Belə ki, 2014-cü ildə istismara verilmiş 1,4 MWt-lıq Suraxanı və 1,1 MWt-lıq Pirallahı günəş

elektrik stansiyalarının layihə gücünə (2,8 MWt) çatdırılması istiqamətində işlər aparılmışdır [5, s.2].

Səngəçal qəsəbəsində isə 9,0 MWt-lıq günəş elektrik stansiyalarının tikinti-quraşdırma işləri davam

etdirilir. Həmçinin Sumqayıt şəhərində layihə gücü 2,8 MWt olan günəş elektrik stansiyasında 8 800

ədəd günəş paneli quraşdırılmaqla stansiyanın gücü 2,2 MWt-a çatdırılmışdır. Stansiyada, həmçinin

dispetçer, invertor, aşağı və yüksək gərginlikli avadanlıq və transformator otaqları da tikilmişdir [4, s.2].

Bakı şəhər Qaradağ rayonunun Sahil qəsəbəsində isə 2,8 MWt-lıq “Sahil” Günəş Elektrik

Stansiyasında tikinti-quraşdırma işləri davam etdirilir. Stansiyada ümumi gücü 1,93 MWt olan 7706

ədəd günəş paneli quraşdırılmış və onlardan 5760-ı şəbəkəyə qoşulmuşdur. Stansiyanın mövcud

gücünün tam olaraq şəbəkəyə qoşulması üçün 25 ədəd invertor tələb olunur [10, s.11].

Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 16.12.2009-cu il tarixli 191

nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Avropa Komissiyasının Azərbaycan Respublikasına Energetika

Sahəsində İslahatlara Dəstək Proqramı (ESİDP)” çərçivəsində Sahil qəsəbəsində 1,2 MWt-lıq avtomatik

idarə olunan günəş elektrik stansiyasının tikintisi isə başa çatdırılmışdır [5, s.2].

2015-ci ildə Samux rayonunda inşa olunan Aqroenerji Yaşayış Kompleksində (AEYK) layihə

gücü 2,8 MWt olan günəş elektrik stansiyası üzrə quraşdırılan günəş panellərinin sayı 7860-a çatdırılmış

və onun 6000-i və ya 1.5 MWt-ı enerjisisteminə qoşulmuşdur. Kompleksdə inşa olunan üç mərtəbəli

idarəetmə mərkəzi və dispetçer xidmətinin binasının tikintisi başa çatdırılmış, binanın havalandırılması

üçün 272 kVt-lıq çiller qurğusu və qazanxana quraşdırılmış, həmçinin obyektdə ümumi uzunluğu 7080

metr olan kabelləşdirilmə işləri görülmüşdür. Həmçinin kompleksə investisiyaların cəlb edilməsi

məqsədi ilə NAMA layihəsi çərçivəsində məsləhətçilər tərəfindən hesabat hazırlanmış və təqdimatı

keçirilmişdir [4, s.2-4].

Bununla yanaşı, Pirallahı rayonunun enerjiyə olan tələbatının ABOEM hesabına tam ödənilməsi

layihəsi çərçivəsində hibrid elektrik stansiyasının quraşdırılması üzrə araşdırmalar başa çatdırılmış və

seçilmiş ərazilər üzrə ümumi gücü 10 MWt olan günəş elektrik stansiyasının (Pirallahı günəş elektrik

stansiyası - 2,8 MWt, Çilov adası günəş elektrik stansiyası - 1,2 MWt və rayonun inzibati, sosial və

sənaye obyektlərinin üzərində - 6,0 MWt), tullantı qazlardan istifadə olunmaqla 2,0 MWt-lıq istilik

elektrik stansiyasının tikintisi nəzərdə tutulmuşdur [4, s.1].

Əlverişli coğrafi mövqeyə və iqlim şəraitinə malik Naxçıvan Muxtar Respublikasında da iqtisadi

cəhətdən daha səmərəli olan elektrik stansiyaları tikilərək istismara verilməkdədir. Belə ki, Naxçıvan

Muxtar Respublikası Dövlət Energetika Agentliyi ilə Belçika Krallığının “Soltech” şirkəti arasında

bağlanmış müqavilə əsasında 2015-ci il dekabrın 1-də Babək rayonunun Xal-xal kəndi yaxınlığında 20

MWt gücündə Naxçıvan günəş elektrik stansiyası istifadəyə verilmişdir. Stansiyada 78 min 684 ədəd

ən müasir “şüşə-şüşə” tipli günəş panelləri, onlar üçün dayaqlar və 11 elektrik yarımstansiyası

quraşdırılmışdır. Bununla yanaşı, stansiyada əlavə olaraq 8 minə yaxın günəş paneli quraşdırılacaqdır.

Günəş panelləri 3,8 hektar ərazini əhatə edəcəkdir ki, bunun da 2 hektarı stansiyanın əvvəlki

ərazisindəki boş sahələr, 1,8 hektarı isə əkin üçün tam yararsız olan sahələrdir. Naxçıvan Muxtar

Respublikası Dövlət Energetika Xidməti və İsveçrənin “Ped” şirkəti arasında bağlanan müqaviləyə

əsaslanaraq 2017-ci il aprel ayının 20-dən etibarən stansiyanın ərazisində artırma işlərinə başlanılmışdır.

İşlər yekunlaşdırıldıqda stansiyanın ümumi gücü 22 MWt-a çatacaqdır [22].

Həmçinin 2017-ci ilin sentyabrın 8-də İsveçrənin “Pure Energy Development” SARL Şirkəti ilə

bağlanılmış müqavilə əsasında 2 MWt-lıq növbəti Günəş Elektrik Stansiyası fəaliyyətə başlamışdır.

Stansiyasının ikinci ərazisində 1,3 MWt, beşinci ərazisində isə 0,7 MWt gücündə 7 min 700 ədəd şüşə-

şüşə tipli günəş panelləri quraşdırılmışdır [26].


118

2020-ci il. № 3(12) -səh.108-119 2020, № 3(12), pp. 108-119


2019-cu il fevralın 22-də isə Kəngərli rayonunun Qabıllı kəndində 4,7 hektar ərazidə qurulmuş

yeni Günəş Elektrik Stansiyası istifadəyə verilmişdir. 2 MWt gücündəki Günəş Elektrik Stansiyasının

tikintisi Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dövlət Energetika Xidməti ilə İsveçrənin “Pure Energy

Development” SARL Şirkəti arasında 2018-ci ildə imzalanmış müqavilə əsasında həyata keçirilmişdir.

Stansiyada il ərzində 3 mln. kVt.s elektrik enerjisi istehsal ediləcək. Stansiyanın tikintisi zamanı 7 452

“şüşə-şüşə” tipli günəş panelləri, hər birinin gücü 50 kVt. olan 41 invertor istifadə edilmiş, içərisində

kommutasiya aparatları və digər elektrik avadanlıqları qoyulmuş 2 ədəd 35/0,4 kVt.-luq transformator

yarımstansiyası quraşdırılmış və idarəetmə binası tikilmişdir [24].

Həmçinin 2020-ci il iyulun 8-də isə Kəngərli rayonunda İsveçrənin “Pure Energy Development”

SARL şirkəti ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Energetika Xidməti arasında əməkdaşlıq

müqaviləsi əsasında 5 hektar ərazidə 3 MWt gücündə yeni Günəş Elektrik Stansiyası fəaliyyətə

başlamışdır. Stansiyada hər birinin gücü 320 vatt olan 9416 “PERC” tipli müasir “şüşə-şüşə” formalı

günəş panelləri, hər birinin gücü 50 kVt. olan 61 invertor, müasir tip kommutasiya aparatları və digər

elektrik avadanlıqları ilə təmin olunmuş 3 ədəd 35/0,4 kVt.-luq transformator yarımstansiyası, 1 ədəd

35 kVt.-luq qapalı paylayıcı yarımstansiya quraşdırılmışdır. Yeni quraşdırılmış Günəş Elektrik

Stansiyasının istismara verilməsi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasında Günəş Elektrik Stansiyalarının

illik istehsal gücü 40,5 mln. kVt.s-a çatdırılmışdır [25].

Bununla yanaşı Muxtar Respublikanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunması istiqamətində

Şərur rayonunda 20,5 MWt gücündə “Arpaçay-1” və 1,4 MWt gücündə “Arpaçay-2” Su Elektrik

Stansiyalarının tikintisi də başa çatdırılmışdır. Hazırda isə Ordubad rayonunda layihə gücü 14 MWt

olan Tivi Su Elektrik Stansiyası və 36 MWt gücündə “Ordubad” Su Elektrik Stansiyasının tikintisi

davam etdirilir. Hesablamalara görə tikilməkdə olan bu stansiyalar da istifadəyə verildikdən sonra

muxtar respublikanın elektrik enerjisinə olan tələbatının 90%-ə yaxını məhz bərpaolunan enerji

mənbələri hesabına təmin olunacaqdır. Bu məqsədlə aparılan tikinti işlərinin daha da sürətləndirilməsi

üçün ölkə başçısının 16 may 2018-ci il tarixli Sərəncamı ilə 10 mln. manat məbləğində əlavə vəsait də

ayrılmışdır [12; 14, s.103; 25; 27].

Görülmüş işlərin nəticəsidir ki, 2019-cu ildə muxtar respublikada 418 mln. 385 min 251 kVt.s

elektrik enerjisi istehsal olunmuşdur ki, bunun da 186 mln. 695 min 982 kVt.s-ı və ya 44,6%-i istilik

elektrik stansiyalarında, 194 mln. 216 min 469 kVt.s-ı və ya 46,4%-i su elektrik stansiyalarında, 37 mln.

472 min 800 kVt.s-ı və ya 9%-i isə günəş elektrik stansiyalarında istehsal edilmişdir. Beləliklə,

alternativ və bərpa olunan elektrik stansiyalarında elektrik enerjisi istehsalının həcmi ümumi istehsalın

55,4%-ni təşkil etmişdir. Ümulikdə isə ölkə üzrə günəş elektrik stansiyalarında istehsal olunan elektrik

enerjisinin 88,7%-i məhz Naxçıvan Muxtar Respublikasında istehsal olunmuşdur. Bütün bunlar isə

“Naxçıvan Muxtar Respublikasının 2019-2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”na

əsasən həyata keçirilir. Məhz Dövlət proqramında nəzərdə tutulan və icrası həyata keçirilən tədbirlər

muxtar respublikada enerji təchizatı sahəsində müsbət dinamikanın əldə olunmasına gətirib çıxarmışdır

[23].

NƏTİCƏ

Beləliklə, həm təşkilati strukturun təkmilləşdirilməsi həm də qəbul edilmiş qanunlar, normativ-

hüquqi aktlar və fəaliyyət proqramları ABOEM-dən səmərəli istifadə sahəsində həmçinin, bu sahə üzrə

enerji istehsalı müəssisələrinin inkişafının stimullaşdırılması baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Bu səbəbdən bu sahə üzrə fəaliyyəti tənzimləyən qanunvericilik bazasının daha da

təkmilləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsi məqsədilə “Alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən

istifadə haqqında” Qanunun tezliklə qəbulu və tətbiqi çox zəruridir.

Bu qanun idarəetmə orqanları arasında qarşılıqlı əlaqələrin qurulması, fəaliyyətin tənzimlənməsi,

avadanlıqların istehsalı və yaxud enerji istehsalı sahəsində tətbiq olunan qurğuların, onların istehsalı


119

2020-ci il. № 3(12) -səh.108-119 2020, № 3(12), pp. 108-119


üçün avadanlıqların hissə və ləvazimatlarının ölkəyə gətirilməsi zamanı gömrük və vergi rüsumlarında

güzəşt və imtiyazların tətbiqi, bu sahəyə investisiya yatırmaq istəyən yerli və xarici hüquqi və fiziki

şəxslərə güzəştli şərtlərlə kreditlərin, subsidiyaların verilməsi və bu kimi bir sıra mütərəqqi yeniliklərə

əsaslanan müddəalarla zəngin olmalıdır. Beləliklə, qanunun qəbulu mövcud problemləri aradan

qaldırmaqla bu sahənin inkişafına böyük töhfə verəcəkdir.

Həmçinin, alternativ və bərpa olunan enerji sahəsində təşkilati, normativ-hüquqi və metodik

xarakterli tədbirlərin həyata keçirilməsi zamanı ixtisaslaşmış, qabaqcıl elmi-texniki potensiala malik

ölkələrlə əməkdaşlığa üstünlük vermək, onların təcrübələrindən geniş şəkildə yararlanmaq gərəkdir.


1. Alternativ və bərpa olunan enerji sahəsində əlavə tədbirlər haqqında Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin Fərmanı (3 fevral 2013-cü il, №810), Azərbaycan qəzeti 3 fevral

2013-cü il, №25 s.4

2. Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən

istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı, Bakı 2004

3. Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji və ondan səmərəli

istifadə olunması sahəsində görülmüş işlər barədə Dövlət Agentliyinin Hesabatı 2014, 2015,

2016

4. Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə

Dövlət Agentliyinin Strateji Planı (2015-2018), Bakı 2014

5. Azərbaycan Respublikasının Energetika Nazirliyi, Yanacaq-energetika

kompleksində fəaliyyətə dair Hesabat 2017

6. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 2018-ci ildə fəaliyyəti

haqqında hesabat, Bakı 2019

7. "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasının təsdiq edilməsi

haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı (29 dekabr 2012-ci il tarixli №800),

Azərbaycan qəzeti 30 dekabr 2012-ci tarixli № 293

8. Məmmədov M.A., Əliyev Ə.M., İbrahimov E.Ş., Abasova A.Ə. Sənaye və

yanacaq-enerji kompleksinin inkişaf istiqamətlərinin təhlili, Bakı 2012

9. Səmədzadə Z. Çin qlobal dünya iqtisadiyyatında. Bakı 2009

10. Uluatam E. Yenilenebilir enerji teşvikleri, Ekonomik Forum, s.34-41. (Ekim)/2010

11. Василевский Э. Структурные сдвиги, динамика и эффективность роста

экономики США до 2020 г. Журнал Мировая экономика и международные отношения,

Наука №9, Москва 2006

12. British Petroleum Company (BP), Statistical Review of World Energy, June 2020

13. Lo K. A Critical review of China's rapidly developing renewable energy and

energy efficiency policies. Renewable and Sustainable Energy Re-views, №29, 2014

14. http://www.area.gov.az/page/7 - Beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq, Alternativ

və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyinin rəsmi internet ünvanı

120


2020-ci il. № 3(12) -səh.108-119 2020, № 3(12), pp. 108-119


Д.Мамедов

докторант, Университет Хазар

Направления совершенствования управления возобновляемыми источниками

энергии

Резюме

В статье исследованы механизмы усовершенствования структуры управления,

нормативно-правовые акты и программы деятельности, регулирующие использование

альтернативных и возобновляемых источников энергии (АВИЭ) в Азербайджане. С целью

усовершенствования законодательной базы в этой сфере была рекомендована необходимость

скорого принятия закона «Об использовании альтернативных и возобновляемых источников

энергии». Также с учётом благоприятных природно-географических условий Азербайджанской

Республики было рекомендовано еще большее расширение сотрудничества со странами,

добившимися успехов и обладающими передовым опытом в этой области.

Ключевые слова: альтернативные и возобновляемые источники энергии, нормативно-

правовые акты, усовершенствование структуры, программа деятельности, международное

сотрудничество, солнечная энергия, энергия ветра, гидроэнергия, биоэнергия, геотермальная

энергия

J.Mammadov

PhD student, Khazar University

Directions for improving the management of renewable energy sources

Abstract

This article examines the development of the organizational structure, normative acts and

activity programs as one of the incentive mechanisms for the development and regulation of the use of

alternative and renewable energy sources in Azerbaijan. In order to improve the legal framework in

this area, a recommendation was made on the need to adopt and apply the law "on the use of alternative

and renewable energy sources". Taking into account the favorable geographical conditions of the

Republic of Azerbaijan, expansion was proposed to cooperate with countries achieved progressive

achievements in this field.

Keywords: alternative and renewable energy sources, regulations, structural improvement,

activity program, international cooperation, solar energy, wind energy, hydropower, bioenergy,

geothermal energy

121


2020-ci il. № 3(12) -səh.120-123 2020, № 3(12), pp. 120-123

Q.Ə.Səfərov, K.M.Nəbiyev G.A.Safarov, K.M.Nabiev

Q.Ə.Səfərov

i.e.d., professor, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

K.M.Nəbiyev


[email protected]

AZƏRBAYCANIN XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİNİN TƏHLİLİ VƏ İNKİŞAF

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Xülasə

Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra xarici iqtisadi siyasətini artıq özü

formalaşdırmış və inkişaf yollarını müstəqil şəkildə seçməyə başlamışdır. Azərbaycanın Asiya və

Avropanın kəsişməsində çox əlverişli coğrafi mövqedə olması bu siyasətin daha da geniş şəkildə

tətbiqinə əsaslı şəkildə zəmin yaratmışdır.

Azərbaycan Respublikasında müxtəlif mülkiyyət formalarının geniş şəkildə inkişafı, iqtisadiyyatın

maddi texniki-bazasının genişliyi və sərfəliliyi, əmək bölgüsü proseslərinin və kooperativləşmə

proseslərinin artması və digər mühüm amillər milli iqtisadiyatımızın beynəlxalq dünya iqtisadiyyatının

formalaşmasında və dünyanın iqtisadi həyatında mövqeyinin daha da artmasına ciddi şəkildə təkan

verir.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın neft sənayesinin yaxın onilliklərdə yüksək inkişaf dövrü keçməsi

Azərbaycan Respublikası Prezidentini Cənab İlham Əliyevin Neft Strategiyası çərçivəsində imzalanmış

müqavilələrə əsasən təmin olunub. Neft sektorunun çox böyük əhəmiyyətinə və təsirinə baxmayaraq,

ÜDM-in ölkə üzrə göstəricilərinə əsasən neft və neft məhsullarının payı ümumi olaraq 20 %-ə qədərdir.

Əlavə olaraq, Azərbaycanda xarici investisiya bank sektoruna da yatırılmağa başlanılıb. Belə ki, ölkə

daxilində xarici kapitalın iştirakı ilə 20-dən bir qədər çox bank fəaliyyətdədir. Xarici kapital 7 bankın

nizamnamə kapitalının 50%-dən 100%-ə qədərini, digər bankların isə 50%-dən az olan hissəsini

formalaşdırır.

Açar sözlər: ticarət, investisiya, miqrasiya

Son dövrlərdə xarici ticarətin inkişaf göstəricilərində güclü irəliləyişlər nəzərə

çarpır.Azərbaycanın müstəqilliyinin qazanması iqtisadiyyatın və xarici ticarətin artasına,həm

qonşu,həm də dünya ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin inkişafına ciddi kömək göstərdi.Xarici ticarət

əlaqələrini genişləndirmək və xarici ticarətin ölkə iqtisadiyyatının əsas hissələrindən biri olması üçün

müəyyən proseslər həyata keçirildi.Ölkənin təbii ehtiyyatları,iqtisadi geolokasiyası xarici ticarət

əlaqələrinin inkişafına daha da təkan verdi. Son dövrlərdə,cəlb edilən böyük investisiyaların təsiri ilə

Azərbaycan neft sektorundakı xarici neft firma və müəssisələrinin,Avropa ölkələrinin rolu ölkənin

xarici ticarətində genişlənərək pik səviyyəyə çatdı. Bu proses xüsusilə Bakı-Tiflis-Ceyhan boru

kəmərinin istifadəyə verilməsindən sonra daha geniş şəkildə şaxələnmə və seqmentləşməyə gətirib

çıxardı.Azərbaycanın iqtisadi qüdrətini göstərən ikinci xüsus ölkənin elektrik enerjisi sektorunda

mühüm ixracat rolunu yerinə yetirməsi ilə əlaqədardır. Yeni nəsil gücünün daha da genişlənməsi və

infrastruktur obyektlərinin sayının və keyfiyyətinin artırılması hal-hazırda ölkəmizi elektrik enerjisi

ixrac edən ölkələrdən biri kimi formalaşdırmışdır. Azərbaycanın eelektrik satışı üzrə əsas parntyorları

–qonşu ölkələr olan Rusiya, İran, Gürcüstan və Türkiyədir.


122


2020-ci il. № 3(12) -səh.120-123 2020, № 3(12), pp. 120-123


Qaz istehsalına gəlincə, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018-ci illərdə

qaz ixracatı çox geniş şəkildə aparılmışdır. 2008-ci ildə isə qaz hasilatı bir qədər zəif olmuşdur. Əsas

səbəb isə təbii ki, həmin ildə baş verən maliyyə böhranıdır.

Son illərdəki maliyyə böhranları,xüsusi olaraq ölkəmizin əsas iqtisadi gəlirini təşkil edən neftin

qiymətinin 3-4 dəfə aşağı düşməsi, manatın devalvasiyası,milli iqtisadiyyatın inkişafında neftin

faktorunun rolu və tənəzzül strateji yol xəritəsinin hazırlanmasını dəyişdirilə bilməz bir reallığa

çevirmişdir. Strateji yol xəritəsi, iqtisadi inkişafın faktorlarını, meyarlarını, hərəkətverici qüvvəsini,

prinsiplərini, mexanizmlərini, həyata keçirilməsini, iqtisadi inkişaf xüsusiyyətinin qlobal açıqlığını öz

daxilində təcəssüm etdirir.

Milli iqtisadiyyatın əsas seqmentləri üzrə strateji yol xəritələri Azərbaycanda davamlı iqtisadi

inkişafa əsaslanan iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyini, sferasını və sosial rifahını təmin edəcəkdir.

İnvestisiyaların cəlb olunması,azad rəqabət sferasının təminini,bazar və insan kapitalının

genişlənməsini,Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatında öz mövqeyini genişləndirməsini və yüksək gəlirli

ölkələr qrupuna girməsini təmin edəcəkdir.Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 2016-cı il 16 mart

tarixli, 1897 saylı "Milli iqtisadiyyatın və iqtisadiyyatın əsas sektorları üçün strateji yol xəritəsinin əsas

istiqamətlərinin təsdiq edilməsi" və İqtisadiyyatın 11 sektorunda 12 Strateji Yol xəritəsi hazırlanmışdır:

6 dekabr 2016-cı il tarixli respublika Prezidentinin fərmanı ilə; Azərbaycanın iqtisadi inkişaf

strategiyası, eləcə də 2025-ci ilə qədər uzunmüddətli perspektiv inkişaf strategiyası formalaşdırılmışdır.

Strategiyaya əsasən yol xəritələri yaradılmışdır.

1. Milli iqtisadi perspektivlər;

2. Neft və qaz sənayesinin inkişafı

3. Kənd təsərrüfatı sənayesinin istehsalı və inkişafı;

4. Pərakəndə istehsalların kiçik və orta müəssisələr səviyyəsində istehsal edilməsi;

5. İstehsalat və ağır sənayenin inkişafı;

6. Turizm sənayesinin inkişafı;

7. Logistika və ticarətin inkişafı;

8.Telekommunikasiya, informasiya texnologiyaları, kommunal (elektrik enerjisi, su, qaz)

sənayesinin inkişafı.

9. Müəllif əmlakın davamlılığı

10. Təlim və peşə təhsili

11. Maliyyə xidmətlərinin inkişafı

Milli İqtisadiyyat perspektivinin Strateji Yol Xəritəsi 2 hissəyə böülünür. Məqsədlərdən asılı

olaraq 2025-ci ilə qədər olan müddət üçün uzunmüddətli bir dövrdən və 2025-ci ildən sonrakı dövr üçün

2020-ci ildəki iqtisadi inkişaf strategiyası və hərəkət planı vasitəsilə qısa, orta və uzun müddətli dövrdən

ibarətdir. İqtisadi inteqrasiyaya təkan verən bütün amillərin ünsiyyət və əməkdaşlıq imkanları təmin

olunmalıdır.

Bu mənadada 2 proses sistematik şəkildə yerinə yetiriləcəkdir.Yəni dövlət investisiyalar üzrə

katalizator rolunu həyata keçirəcək, eyni zaman iqtisadi inkişafın genişlənməsi üçün bir özək və ya

lokomativ forması kimi özəl sektor fəaliyyət göstərəcəkdir. Azərbaycandan xaricə önəmli miqyasda

əmək miqrasiyası həyata keçirilmişdir.

Bu sferada rəsmi statistika hazırlanmamışdır.Əsas səbəb Azərbaycan vətəndaşlarının xarici

ölkələrdə əsasən qeyri-formal sahələrdə fəaliyyət göstərməsi ilə əlaqədardır. Lakin digər ölkələrin rəsmi

məlumatlarına inansaq Azərbaycan vətəndaşlarının intensiv şəkildə çalışdığı ölkələr sırasında Rusiya,

Ukrayna, Türkiyə, Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Almaniya kimi ölkələr əsas yer tutur. Dövlət

Sosial Müdafiə Fondunun məlumatlarında Azərbaycanda 80-a qədər ölkənin vətəndaşı

123


2020-ci il. № 3(12) -səh.120-123 2020, № 3(12), pp. 120-123


əmək fəaliyyətləri üzrə çalışdığı qeyd olunmuşdur. Ölkədə rəsmi olaraq qeydiyyatdan keçmiş xarici

işçilərin sayı 6000 nəfərdən çoxdur.Əcnəbilərin vətəndaşlıq strukturuna diqqət yetirsək ilk 10 sırada

ardıcıl olaraq, Türkiyə, Gürcüstan, Rusiya, İran, Hindistan, Çin, Malaziya, Birləşmiş Krallıq, Ukrayna

və Pakistanın olduğunu görə bilərik.Azərbaycana gələn xarici ölkə vətəndaşlarının sayı 2 milyondan

çoxdur. İş axtarmaqla yanaşı bu insanlar ölkəmizdə müxtəlif növ turizm fəaliyyətləri ilə tanış olmaq

üçün də gəlirlər. Bu mənada əsas ölkələr Türkiyə, Rusiya, Ərəb ölkələri və bir sıra Avropa ölkələri

yayılır. Tarixi turizm,işgüzar turizm və əyləncə turizmi ölkəmizdə daha geniş yayılmışdır.

Son olaraq xarici iqtisadi fəaliyyətin siyasətlə bağlılığı barədə məlumat vermək istərdim.Ümumi

olaraq yanaşsaq biz bu fəaliyyətin nəticəsini bu il əyani şəkildə gördük. Avropa ölkələri, İslam

Əməkdaşlıq Təşkilatı, MDB və digər təşkilatlarla olan əlaqələrimiz siyasi sferada da öz sözünü

dedi.Məsələn,İtaliyanı misal göstərə bilərik.

Bilirik ki, Azərbaycanın Avropa ölkələri arasında ən çox alış-veriş,ticarət,neft və qaz ixracatı

həyata keçirdiyi ölkə İtaliyadır. Bu münasibətlərin yüksək inkişafı fonunda İtaliya 2020-ci ilin sentyabr-

noyabr ayları arasında baş verən “İkinci Dağlıq Qarabağ Müharibəsi” ərəfəsində Azərbaycana dəstək

verdi.Böyük Britaniyanı da bu mənada kənara qoymaq olmaz. Böyük Britaniya şirkətlərinin,xüsusi

olaraq BP-nin ölkəmizdə bir sıra fəaliyyətləri və investisiyaları mövcuddur. Ölkələrimiz arasında sıx

əlaqə nəticəsini verdi və Böyük Britaniya parlamentinin nümayəndələr palatası bu münaqişədə

Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədi.

İƏT üzvləri olan bir sıra ölkələr,eyni zaman da Qoşulmama Hərakatının üzvləri də bu mənada

bizə dəstək olan ölkələr arasında idi.Türkiyə istər iqtisadi,istər siyasi cəhətdən əsas tərəfdaşımız

olduğunu bir daha nümayiş etdirdi. Eyniylə Rusiya da bu məsələdə iqtisadi və strateji tərəfdaşlıq

əlaqələrinə sadiq qaldı. Buradan da bəlli olur ki,iqtisadiyyat ölkənin əsas onurğa sütunudur. İqtisadi

əlaqələr gələcəkdə ölkəmizin siyasi sferada uğurlarının təməlini qoymuşdur.

Buna görə də ölkəmizinin bu uğurlu siyasəti daha da inkişaf etdirilməlidir və etdiriləcəkdir.

NƏTİCƏ Ümumi nəticəyə gəldikdə qeyd etməliyik ki,Azərbaycanın iqtisadi inkişaf strategiyası çoxşaxəli

və genişdir. Burada bütün ölkələrlə yüksək tərəfdaşlıq və ünsiyyət əlaqələrinin qurulması əsas götürlüb.

Bir daha qeyd etməliyik ki,biz iqtisadi siyasətimizin möhkəmliyinin və düzgün iqtisadi yol xəritəsinin

qurulmasının nəticəsini bu il əyani şəkildə gördük.Əminəm ki, Azərbaycan istər ticarət,istər

investisiya,istər miqrasiya,istərsə də turizm sahəsində xarici iqtisadi əlaqələri genişləndirəcək və

regionun əsas dövləti kimi öz mövqeyini daha da gücləndirəcəkdir.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 1. https://siyasielmler.wordpress.com

2. https://unec.edu.az

3. Bağırzade E. (2011), “Bağımsızlığının XX. Yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Ekonomisi”,

Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Güz (15), s. 277-312.

http://elsenbagirzade.files.wordpress.com/2011/03/bagimsi zliginin-20-yilinda.pdf

4. Aras O. N., Süleymanov E. (2010), “Azərbaycan iqtisadiyyatı”, Bakı: Şərq-Qərb.

http://ebooks.azlibnet.az/book-qUreBt0n.html

https://www.iom.int/sites/default/files/country/docs/china/r5_world_migration_report_2018_%20%20%20en.%20pdf

http://ebooks.azlibnet.az/book-qUreBt0n.html

124


2020-ci il. № 3(12) -səh.120-123 2020, № 3(12), pp. 120-123


Г.А.Сафаров

д.э.н., профессор, Азербайджанский Университет Нефти и Промышленности

К.M.Набиев

магистрант, Азербайджанский Университет Нефти и Промышленности

Анализ внешнеэкономических связей Азербайджана и форм развития

Резюме

После обретения независимости Азербайджанская Республика уже сформировала

собственную внешнеэкономическую политику и начала выбирать собственный путь развития.

Очень выгодное географическое положение Азербайджана на перекрестке Азии и Европы

заложило прочную основу для более широкого применения этой политики.

Широкое развитие различных форм собственности в Азербайджанской Республике, размах и

рентабельность материально-технической базы экономики, рост разделения труда и

процессов кооперации и другие важные факторы еще больше укрепляют позиции нашей

национальной экономики в формировании мировой экономики. серьезно стимулирует рост.

Ключевые слова: торговля, инвестиции, миграция

G.A.Safarov

Doctor of Economics, Professor, Azerbaijan State University Oil and Industry

K.M.Nabiev

master student, Azerbaijan State University Oil and Industry

Analysis of foreign economic relations of Azerbaijan and the form of development

Abstract

After gaining independence, the Republic of Azerbaijan has already formed its own foreign

economic policy and began to choose its own path of development. Azerbaijan's very favorable

geographical position at the crossroads of Asia and Europe has laid a solid foundation for wider

application of this policy.

The wide development of various forms of ownership in the Republic of Azerbaijan, the scope

and profitability of the material and technical base of the economy, the growth of the division of labor

and cooperation processes and other important factors further strengthen the position of our national

economy in the formation of the world economy. seriously stimulates growth.

Keywords: trade, investment, migration

125


2020-ci il. № 3(12) -səh.124-131 2020, № 3(12), pp. 124-131

N.H.Abbasova N.H.Abbasova

N.H.Abbasova

i.ü.f.d., dosent, Azərbaycan Dövlət Neft Və Sənaye Universiteti

[email protected]

AZƏRBAYCANIN XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ VƏ ONUN YAXŞILAŞDIRIMASI

İSTİQAMƏTLƏRİ

Xülasə

Məqalədə Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri və onun yaxşılaşdırılması istiqamətləri

nəzərdən keçirilmişdir. Neft və qazın hasilatının intensiv yüksəlməsi iri boru kəmərlərinin tikintisini

qabaqcadan müəyyən etmiş, bu isə ixracın diversifikasiyasına imkan vermişdir. Əsas ticarət tərəfdaşları

ilə respublika iqtisadiyyatının qarşılıqlı əlaqəsini qiymətləndirmək məqsədilə ticarət-iqtisadi bağlılıq

əmsalı hesablanmışdır. Bu əmsala görə xarici ticarətdə aparıcı yeri AS və digər regionların (əsasən

Asiyanın ) ölkələri tutur. Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə arasında daha sıx ticarət-iqtisadi əlaqələr

yaranmışdır.

Son illərdə Azərbaycan xarici ölkələrdə birbaşa investisiyalar yatırır. Azərbaycanla Türkiyə

arasında daha yüksək investisiya əməkdaşlığı mövcuddur.

Təhlil göstərir ki, Azərbaycan balanslaşdırılmış xarici iqtisadi siyasət həyata keçirir. Məqalədə

xarici iqtisadi əlaqələrin yaxşılaşdırılması istiqamətləri tövsiyə olunmuşdur.

Açar sözlər: xarici ticarət, əmtəə dövriyyəsi, ixrac, idxal, investisiya əlaqələri, ticarət-iqtisadi

bağlılıq əmsalı

Xarici iqtisadi əlaqələr ölkə və onun iqtisadiyyatının bütün sahələrinin təsərrüfat subyektləri ilə

müxtəlif formalarda beynəlxalq əməkdaşlığın kompleks sistemidir. Xarici iqtisadi əlaqələr iqtisadi

koteqoriya kimi bütün növ resursların ölkələr və onların subyektləri arasında hərəkət başladıqda yaranan

iqtisadi münasibətləri əks etdirir. Belə iki tərəfli əlaqələr dövlətin iqtisadi həyatının bütün sferalarını

əhatə edir. Həmin münasibətlər ilk növbədə istehsal, ticarət, invetisiya və maliyyə fəaliyyətlərinə aiddir.

Sovet İttifaqının dağılması və bazar münasibətlərinə transformasiya əvvəllər mövcud olan

kooperasiya və ticarət əlaqələrini kəskin pisləşdirmişdir.

Azərbaycanın əlverişli coğrafi vəziyyəti, Avropa ilə Asiyanın nəqliyyat yollarının kəsişməsində

olması, eləcədə böyük karbohidrogen ehtiyyatlarının mövcudluğuna baxmayaraq, ölkə daxilində baş

verən siyasi qeyri-stabillik və istehsalın kəskin aşağı düşməsi müstəqilliyin ilk illərində xarici iqtisadi

əlaqələrin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə maneyələr törətmişdir. Müstəqil Azərbaycanın xarici iqtisadi

əlaqələrinin inkişafı aşağıdakı əsas amillərlə təmin edilmişdir:

- ölkənin mövcud təbii –resurs potensialının xarici kapitalın cəlb olunması hesabına dəniz

neft və təbii qaz yataqlarının mənimsənilməsi vasitəsilə realizə edilməsi;

- dünya satış bazarlarına yeni neft və qaz boru kəmərlərinin yaradılması yolu ilə çıxılması.

Dövlər Statistika komitəsinin məlumatları göstərir ki, müstəqillik əldə etdikdən sonra xarici

ticarətin dinamikası zəif inkişaf tempi ilə xarakterizə olunur. Ölkə iqtisadiyyatında onun rolu kiçikdir.

1995-1999-cu illərdə xarici ticarət dövriyyəsi[1] yalnız 1,51 dəfə azalmışdır. Onun Ümumi Daxili

Məhsula (ÜDM) nisbəti 38,9-54,1% (ixracın ÜDM nisbəti isə 13,7.%) arasında dəyişir. Bu dövr ərzində

Respublikanın xarici ticarətinin saldosu davamlı olaraq mənfəətdir. Xariciticarətin vəziyyətinin

xarakterizə edən mühüm göstəricilərdən bir idxalın ixracla örtmə əmsalıdır. Həmin dövrdə bu göstərici

56,3%, 98,4% civarında dəyişir. [2]

126


2020-ci il. № 3(12) -səh.124-131 2020, № 3(12), pp. 124-131


1) AZK

2) DEK

Qeyd olunan dövrdə neft hasilatının azalan templi böyük olmayan həcmi (9,2-14,0 mln ton),

maliyyə resurslarının məhdudluğu və əhalinin gəlirlərinin az olması xarici ticarət əlaqələrinin inkişafına

mənfi təsir etmişdir. Lakin 1994-cü ilin 20 sentyabrında “Azəri - Çıraq – Günəşli ” yataqlarının

işlənməsilə bağlı “Əsrin müqaviləsi” nin imzalanmasından sonra ölkənin ixrac potensialının artırılması

üzrə bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafında “Azərbaycan Respublikasında xarici iqtisadi fəaliyyətin

liberallaşdırılması” (05.04.1994-cu il ) “Xarici ölkələrə xammalın tədarükü üzərində nəzarətin

gücləndirilməsi üzrə əlavə tədbirlər haqqında” (28.06.1994) fərmanları xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Lisenziya və kvotlar əvəzinə daha sivil bazar tənzimlənməsi üsulu olan “ixrac təriflərinə” keçid ticarət

əməliyyatlarında müxtəlif tipli müəssisələrin iştirakını stimullaşdırmışdır.

Azərbycan Respublikasının ticarət qanunvericiliyinin formalaşdırılması tədbirləri ölkənin xarici

iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsinə imkan yaratmışdır. Dövlətlərarası ticarət əlaqələrini

tənzimləmək məqsədilə çoxsaylı qanunlar və normativ-hüquqi aktlar qəbul edilmişdır.

İxrac potensialını artırmaq üçün 1997-ci ildə Bakı-Novorossiysk magistral neftboru kəməri (illik

gücü 7mln.ton) bərpa olundu. 1999-cu ildə Bakı-Supsa (illik gücü 5,7mln.ton) neftboru kəməri inşa

edildi.

Qeyd edək ki, Azərbaycan 1995-1999-cu illərdə xarici ticarət əlaqələrinin coğrafiyasını az bir

zamanda diversifikasiya etmişdir. Beləki, həmin dövrdə karbohidrogenlərin Avropaya üstün tədarükü

ilə əlaqədar olaraq Müstəqil Dövlətlər birliyi (MDB) ölkələrinin ümumi ixracda xüsusi çəkisi 37,6%-

dən 15%-dək azalmışdır. Eləcədə idxalda MDB ölkələrinin payı 31.4%-dən 30.5%-dək ixtisar

olunmuşdur. [2]

Qeyd etməliyik ki, “Azəri- Çıraq – Günəşli ” dəniz yataqlarında neft hasilatının intensiv artması

böyük neft boru kəmərlərinin tikintisinin zəruriliyini müəyyən etmişdir. Məhz bu məqsədlə illik gücü

50 mln ton olan Bakı –Tbilisi- Ceyhan (BTC) əsas ixrac neft boru kəməri 2006-cı ildə istismara

verilmişdir. Bu neft kəməri ilə 2008-ci ilin noyabrndan Qazaxstan, 2010-cu ilin iyunundan

Türkmənistan nefti nəql olunur.

Respublikada istehsalı artan təbii qazın Türkiyəyə Şahdəniz yatağından nəqli məqsədilə 2007-

ci ildə Cənubi Qafqaz Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəməri (illik gücü 20 mlrd m3) tikilmişdir.

TANAP QAZ boru kəməri 2019-cu ildə istismara verilmişdir. [3] TANAP layihəsi Türkiyə və Avropa

Birliyi ölkələrinin enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və təhcizatın diversifikasiyası baxımından

böyük önəm daşıyır.

TANAP Cənubi Dəhlizinin əsas hissəsi olub, 2012-ci ildə onun tikintisi müqaviləsinin

bağlanmasından sonra “Şah-Dəniz-2” qaz kondensant yatağı işləməyə başlamışdır. TANAP – in

başlanğıc illik gücü 16 mlrd m 3 yüksəldilməsi nəzərdə tutulmuşdur. TANAP xətti 2020-ci ilin

əvvəlindən etibarən Trans –Adraiktik Təbii Qaz Boru xəttinə (TAP) bağlanaraq, Cənub Qaz Dəhlizinin

vasitəsilə alacağı təbii qazı Yunanıstan, Albaniya və İtaliya üzərindən Avropaya çatdıralacaqdır. [4]

Son illərdə respublikanın xarici ticarət fiziki həcm, dəyər, struktur və coğrafi baxımdan

əhəmiyyətli dəyişiklikliyə məruz qalmışdır. Bunu 2020-2019 - cu illərdə xarici ticarət göstəricilərinin

müqayisəsi daha aydın əks etdirir. (Cədvəl 1)

127


2020-ci il. № 3(12) -səh.124-131 2020, № 3(12), pp. 124-131


2000-2019-cu illərdə Azərbaycan Respublikasının xarici ticarəti göstəriciləri (mln ABŞ dolları

ilə) Göstərici

lər

illər

2000 2005 2008 2009 2010 2014 2015 2016 2017 2018 2019

1. Əmtəə

Dövriy-

yəsi

2917,3 8558,4 54926,0 20824,5 27960,8 31016,3 21945,8 21946,7 22593,6 30923,6 3330

2,8

2. İxrac 1745,2 4347,2 4775,6 14701,4 21360,2 28828,6 12729,1 13457,6 13811,6 19458,6 1963

5,6

3. İdxal 1172,1 4211,2 7170,0 6123,1 6600,6 9187,7 9216,7 8489,1 8782,0 11465,0 1366

7,2

4. Saldo 573,1 136,0 40586,0 8578,3 14759,6 12640,9 3512,4 4968,5 5029,6 7993,6 5968

,4

5.

Ödəmə

əmsalı

(2:3)×10

0%

148,9 103,3 666,1 240,0 323,6 237,6 138,1 158,6 157,3 169,8 143,

7

1 saylı cədvəlin məlumatlarından aydın görünür ki, 2000-2019-cü illərdə əmtəə dövriyyəsi 2917,3

mln-dan 33302,8 mln ABŞ dollarınadək və ya 11,4 dəfə artmışdır. Bu dövrdə ixracın həcmi 1745,2-

dən 19635,6 mln ABŞ dollarınadək və ya 11,3 dəfə, idxal isə 11,7 dəfə artmışdır. Bu artım aşağıdakı

amillər hesabına baş vermişdir.

- neft hasilatının intensivləşdirilməsi

- karbohidrogenlərin xarici bazarlara çatdırılması üçün yeni böyük boru

kəmərlərinin yaradılması;

- dünya bazarlarında neftin qiymətinin yüksəldilməsi

BTC neft boru kəməri istifadyə verildikdən sonra xam neftin tədarükünün kəskin artması

hesabına ən yüksək ixrac 2008-ci ildə (47756,0 - mln ABŞ dolları) olmuşdur. Lakin 2009-cu ildə dünya

qlobal böhranı şəraitində neftin qiymətinin düşməsi nəticəsində ölkənin ixracının həcmi 3 dəfədən çox

ixtisar olunaraq – 14701,4 mln dollar təşkil etmişdir. Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatlarına görə

2010-2014-cü illərdə ixracın həcmi 21360,2-dən 21828,6 mln ABŞ dollarınadək artmışdır. Bu əsasən

xam neftin və neft emalı məhsullarını artımı hesabına baş vermişdir.

Dünya iqtisadi böhranının 2015-ci ildə başlamış ikinci dalğası, yəni neftin qiymətinin üç dəfə

aşağı düşməsi nəticəsində əmtəə dövriyyəsinin həcmi 2014-cü ilə nisbətən 29,6% ixtisar olunmuşdur.

2014-cü illə müqayisədə 2015-ci ildə xam neftin ixracı 1,6%, təbii qazın ki, isə 1,9% azalmışdır. 2017-

ci ildən başlayaraq xarici ticarət dövriyyəsi artmağa başlamışdır. 2019-cu ildə 2018-ci il ilə müqayisədə

xarici dövriyyəsi 7,7% artmışdır. Bu artımın əsas hissəsi idxalın 19,2% yüksəlməsi hesabına əlda

olunmuşdur. İxrac isə cəmi 0,9% artmışdır. Nəticə etibarı ilə 2019-cu ildə ixracın həcmi böhrandan

əvvəlki 2014-cü ildən 10% aşağı olmuşdur.

Təhlil materialları göstərir ki, neft hasilatı və ixracın sürətli artması nəticəsində ölkənin xarici

ticarətinin saldosu davamlı olaraq müsbət olmuş; 2008-2014-cü illərdə idxalın ixracla ödəmə əmsalı

çox geniş intervalda dəyişmiş, son beş ildə isə həmin əmsal orta hesabla 153,5% təşkil etmişdir.

Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, 2000-2019-cu illərdə Azərbaycanın ixracında mineral

yanacaqların xüsusi çəkisi 85,1%-dən 89,9% dək yüksəlmişdir.

Belə ki, 2019-cu ildə xam neft-75,5%, neft məhsulları 2,36%, təbii qaz 12,05%, meyvə-tərəvəz

3,09%, elektrik enerjisi 0,39% və s. təşkil etmişdir.

128


2020-ci il. № 3(12) -səh.124-131 2020, № 3(12), pp. 124-131


İdxalın strukturunda investisiya və istehlak malları üstünlüyə malikdir. 2019-cu ildə onun əsasını

təşkil etmişdir: maşın, mexanizmlər, elektrik aparatları, avadanlıq və onlara ehtiyyat hissələri-19,47%;

nəqliyyat vasitələrinin və onlara ehtiyat hissələri - 9,15%; qara material və onlardan hazırlanan

məmulatlar-7,67%; yeyinti məhsulları – 12,03% və digərləri.

Təhlil materialları göstərir ki, 2000-2019-cu illərdə Azərbaycanın ixrac və idxalının dünya

regionları üzrə bölünməsində dəyişikliklər baş vermişdir. Respublikanın ixracında Avropa İttifaqı

(63,7%-dən 53,47%-ə ) və Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (13,5%-dən 6,0%-ə) xüsusi çəkisi azalmışdır.

Bu dövrdə Azərbaycanın Asiya satış bazarlarına daxil olması hesabına digər regionların payı 22,8%-

dən 40,53%-ə qədər artmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, 2012-ci ildən respublikanın nəqliyyat

infrastrukturunun inkişafı və tanker donanmasının gücləndirilməsi hesabına əsas xarici ticarət

tərəfdaşları arasında Hindistan, Çin, Tailand, İndoneziya kimi iri Asiya ölkləri meydana gəlmişdir.

Beləliklə, ölkə ixracı strukturunda iki əsas istiqamət formalaşmış, MDB-nın payına gəldikdə o müqayisə

edilən dərəcədə Avropa İttifaqı ölkələrinin rolunun artması xarici neft kompaniyalarının respublika

iqtisadiyyatının neft sektoruna böyük investisiyaları qoyuluşundan sonra müşahidə olunur. Belə

tendensiya BTC-neft boru kəmərinin 2006-cı ildə istismara verilməsində sonra daha aydın nəzərə çarpır.

Ölkənin idxalında MDB ölkələri üstünlük təşkil edir (25,12%). Lakin son illərdə idxalda MDB,

Aİ ölkələrinin payı azalmış, digər regionları xüsusi çəkisi isə 44,5%-dən 57,1%-dən 57,1%- dək

artmışdır.

2000-2019-cu illərdə Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsində MDB ölkələrinin payı 20,9 %-

dən 13,9 %-dək, Aİ-də 47,6-dən 38,8% - dək azalmış və digər regionların payı isə 31,5-dən 47,3%-dək

yüksəlmişdir.

Azərbaycanın ixrac üzrə əsas tərəfdaşları arasında əhəmiyyətli dəyişikliklər baş vermişdir. Əgər

2000-ci ildə birinci on ölkələr arasında İtaliya (43,7%), Fransa (11,8%), İsrail(7,7%), Rusiya (5,6%) ilk

yerləri tuturdularsa, artıq 2019-cu ildə İtaliya (28,72%), Türkiyyə (14,58%), İsrail (6,78%), Hindistan

(4,87%) ilk yerlərdə göstərilən paylara malikdirlər. Uzun müddət ixracda ticarət partnyoru kimi

İtaliyanın üstün vəziyyəti onun aralıq dəniz yolunda əlverişli coğrafi mövqeyi, iri dəniz neft limanlarının

mövcudluğu və inkişaf etmiş güclü neftemalı sənayesi ilə şərtlənir.

Azərbaycanın idxal üzrə əsas partnyorları kəskin dəyişilmişdir. 2000-ci ildə Rusiya (21,3%),

Türkiyə (11,0%), ABŞ (8,9%), Almaniya (5,8%) və İngiltərə (5,0%) ilk yerlərdə idi. 2019-cu ildə isə

bu yerləri Rusiya (16,76%), Türkiyə (12,05%), Çin (10,48%) İsveçrə (8,95%), ABŞ (5,62%) tutmuşlar.

Beləliklə, ixrac və idxalın ölkələr baxımından coğrafi strukturu kifayət qədər diversifikasiya

olunmuşdur.

Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas ticarət tərəfdaşları ilə qarşılıqlı bağlılığını qiymətləndirmək

məqsədilə ticarət-iqtisadi bağlılıq əmsalı hesablana bilər. [5] Bu əmsal dəyəri qarşılıqlı əmtəə

dövriyyəsinin həcmini ölkənin ümumi daxili məhsuluna (cari qiymətlərdə) bölüb və 100-ə vurmaqla

təyin olunur. Əslində bu əmsal ölkə iqtisadiyyatının qarşılıqlı tamamlanmasının ölçülməsini əks etdirir.

Bu əmsalın 200 və 2019-cu illər üzrə Dövlət Gömrük Komitəsinin statistikası məlumatları

əsasında hesablayaraq cədvəl 2-də verək.

Cədvəl 2

2000-2019-cu illərdə əsas xarici ticarət tərəfdaşları ilə Azərbaycanın əmtəə dövriyyəsi

Ölkələr 2000 Ölkələr 2019

Dövriyyə

mln ABŞ

dolları

Ümumi

xarici

ticarətdə

payı,%

Qarşılıqlı

ticarətin

Azərbaycan

ÜDM-nə

nisbəti%

Dövriyyə

mln ABŞ

dolları

Ümumi

xarici

ticarətdə

payı,%

Qarşılıqlı

ticarətin

Azərbaycan

ÜDM-nə

nisbəti%

129

İtaliya 790,6 27,1 15,0 İtaliya 6008,5 18,04 12,5

Rusiya 347,6 11,9 6,6 Türkiyyə 4509,5 13,54 9,4

Türkiyyə 233,5 8,0 4,4 Rusiya 3022,0 9,07 6,3

Fransa 224,2 7,7 4,3 Çin 2184,2 6,56 4,5

İsrail 141,3 4,8 2,7 Almaniya 1642,2 4,93 3,4

ABŞ 112,1 3,8 2,1 İsveçrə 1402,4 4,21 2,9

İsveçrə 102,1 3,5 1,9 İsrail 1375,3 4,13 2,9

Gürcüstan 85,0 2,9 1,6 Hindistan 1092,5 3,28 2,3

İngiltərə 77,7 2,7 1,5 Ukrayna 807,6 2,43 1,7

Almaniya 75,8 2,6 1,4 ABŞ 791,8 2,38 1,6

Ölkələr üzrə

yekun

2189,9 75,1 41,5 Ölkələr

üzrə

yekun

22836,0 68,6 47,5

Cəmi 2917,3 100,0 55,3 Cəmi 33302,8 100,0 69,3

Cədvəldə 2019-cu ilə ilə 2000-ci ilin müqayisəsi göstərir ki, birinci onluqda üç ölkə Fransa,

Gürcüstan və İngiltərə çıxmış, Çin Hindistan və Ukrayna daxil olmuşdur. İtaliyanın 2019-cu ildə ticarət

–iqtisadi bağlılıq əmsalı 15,0%-dən 12,5%-dək azalmışdır. Azərbaycanın aparıcı ticarət tərəfdaşı

İtaliyanın payının azalması xarici iqtisadi əlaqələrdə əsasən Asiya rektorunun (Çin, Hindistan)

yaranması ilə bağlıdır. Qonşu ölkələrin (Türkiyə, Rusiya,Ukrayna) payı 12,6%-dən 15,7%-dək

artmışdır. 2019-cu ildə Azərbaycan ixracında Hindistan (4,87%), Çin (3,83%) və Tailandın (1,83%)

payı artmışdır.

Ticarət –iqtisadi bağlılıq əmsalının 2013 və 2019-cu illər üzrə MDB, Avropa birliyi və digər

regionlara (ən çox Asiya ölkələri daxildir) görə hesablanmışdır. Bu əmsallar MDB-də 5,5-9,6%, Aİ-də

20,6-26,9%, digər regionlarda isə 20,7-32,8% arasında dəyişir. Beləliklə respublikanın xarici ticarətində

Aİ və digər regionlar üstünlük təşkil edir. Digər regionların artım tendensiyası çox əhəmiyyətlidir.

Regional ticarət-iqtisadi əlaqələrin dinamikaasının təhlili Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə arasında

qeyri-formal inteqrasiya birliyinin olduğunu göstərir.

Təhlil materialları ixracın artırılması məqsədilə karbohidrogenlərin hasilatının

intensivləşdirilməsi, qeyri-neft sektoru məhsullarının rəqabət qabiliyyətinin yaxşılaşdırılması, kiçik və

orta sahibkarlığın stimullaşdırılması tədbirlərinin həyata keçirilməsinin vacibliyini göstəriri.

Respublika iqtisadiyyatının bu günü və gələcəyi neft-qaz kompleksi üzrə həyata keçirilən

siyasətdən çox asılıdır. Azərbaycanın milli maraqları bazasında yaradılmış xarici iqtisadi siyasət

dövlətlər arasında qarşılıqlı faydalı və bərabər hüquqlu əməkdaşlıq prinsiplərinə əsaslanır, eyni zamanda

maksimum səmərəyə nail olmağa yönəldilmişdir. Məhz bu baxımdan ölkəmiz müstəqillik qazandığı

gündən miqyaslı iqtisadi islahatlar və neft-qaz sektoruna xarici investisiyalarının cəlb edilməsinə

üstünlük vermişdir. Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda “Azəri-Çıraq-Günəşli” yatağının işlənməsi

üzrə 20 sentyabr 1994-cü ildə 7 ölkənin 12 böyük xarici kompaniyaları ilə Azərbaycan Respublikasının

Dövlət Neft Şirkəti arasında imzalanmış hasilatın pay bölgüsü sazişi ölkənin daxili və xarici siyasətində

təsir etmişdir. Sonradan 2008-ci ilədək Azərbaycanla 19 ölkədən olan 41 xarici neft kompaniyaları ilə

26 müqavilə 6 bağlanmışdır. Bu müqavilələrin 15-i Azərbaycanın Xəzər dənizi sahələrinə aiddir.

Göstərilən müqavilələr nəticəsində ölkəyə birbaşa xarici investisiyaların axını başlanmışdır.

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən 1995-2018-ci illərdə ölkə iqtisadiyyatına

133,7mlrd ABŞ dollarında xarici investisiyalar daxil olmuşdur ki, onunda 2

3 çoxunu birbaşa

investisiyalar təşkil etmişdir. Təhlil materiallarından aydın olur ki, xarici investisiyaların təxminən

60,2%-i neft sektoruna yönəldilmişdir. 2005-ci ilədək birbaşa xarici investisiyalar əsasən neft

sektorunun payı artırılmış, 2018-ci ildə birbaşa xarici investisiyalarda onun xüsusi çəkisi 23,1% təşkil

etmişdir. 2007-ci ildən başlayaraq ölkənin investisiya siyasətində prioritetlər dəyişdirilmiş, əsas kapitala

yönəldilən investisiyaların ümumi həcmində qeyri-neft sektorunun payı (52,8%) artırılmışdır. Əsas

130


2020-ci il. № 3(12) -səh.124-131 2020, № 3(12), pp. 124-131


kapitala yönəldilən investisiyalarda hasilat sənayesi, eləcədə tikinti və nəqliyyat sahələri üstünlük təşkil

edir. 2018-ci ildə xarici investisiyaların 65,2% mədənçıxarma sənayesinin əsas kapitalına

yönəldilmişdir. Tədqiqat materialları göstəriri ki, belə vəziyyətdə Dövlət Proqramlarının realizə

olunması, nəqliyyat infrastrukturunun modernləşdirilməsi,yanacaq-enerji,neft-kimya və digər sənaye

sahələrinin texniki silahlandırılması ilə əlaqədardır.

Qeyd etməlik ki, neftin ixracının artması və dünya bazarlarında neftin yüksək qiyməti ölkənin

karbohidrogenlərin satışında gəlirlərini artırmışdır. Bu isə respublikamıza xarici ölkələrdə böyük

həcmdə investisiya yatırmağa imkan vermişdir. 17 dekabr 2019-cu l Bakı şəhərində Azərbaycan-

Ukrayna biznes forumunda ölkəmizin Prezidenti cənab İlham Əliyev qeyd etmişdir: “Bu yaxınlarda

beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyasının hesabatına görə Azərbaycan təmiz donor ölkəsinə çevrilibdir. Yəni,

biz indi borc alan ölkə deyil, borc verən ölkəyik. Biz özümüzdə xarici ölkələrə sərmayə qoyuruq” 7

Xarici ölkələrə investisiya yatırımlarının baş investoru kimi Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti

(SOCAR) çıxış edir. Əsas məqsəd nefti tədarük edən ölkələrdə neftemalı zavodları yaratmaqla regional

bazrlara neft emalı məhsullarını çıxarmaqdır. 2018-ci ilin axarına Beynəlxalq valyuta fondunun

məlumatlarına əsasən Azərbaycanın xarici ölkələrdə yığılmış birbaşa xarici investisiyaları 22,2 mlrd

ABŞ dolları təşkil etmişdir. Azərbaycanın birbaşa xarici investisiyalarının 65,8%-i iki qonşu dövlətlər

Türkiyə və Gürcüstanda toplanmışdır.(cədvəl 3)

Cədvəl 3

Azərbaycan xarici ölkələrdə yığılmış birbaşa investisiyaları

Ölkələr

2009-cu il 2018-cu il

mln ABŞ

dollar

% mln ABŞ dolları %

Cəmi o

cümlədən:

5558 100,0 22222 100,0

Türkiyə 2710 48,8 11535 51,9

Gürcüstan 2527 45,5 3095 13,9

İsveçrə 4 0,1 995 4,5

Qazaxstan 6 0,1 142 0,6

Böyük Britaniya 14 0,3 1379 6,2

Birləşmiş Ərəb

Əmirlikləri

63 1,1 135 0,6

Fransa 0 0,0 105 0,5

Niderland 68 1,2 104 0,5

Ukrayna 4 0,1 95 0,4

Almaniya 41 0,7 95 0,4

Rusiya 0 0,0 668 3,0

Yekun 5437 97,9 18348 82,4

Azərbaycanın birinci böyük xarici investisiyası 2007-ci ildə Qara Dəniz sahilində Kulevi neft

terminalının alınması və tikintisinin başa çatdırılmasına yönəldilmişdır.

SOCAR son illərdə avtomobil doldurma məntəqələri şəbəkəsini genişləndirir. Belə ki, SOCAR

İsveçrədə Esso Sehweiz kompanyasına məxsus olan 172 avtodoldurma stansiyaları, (ADB) topdansatış

ticarət bazası, jeneva və Tsuyurux təyyarə limanlarında aviadoldurma məntəqələrini 330 mln isveçrə

frankına almışdır. Eləcədə ARDNŞ müxtəlif şəhərlərdə 65 avtodoldurma məntəqələri daxil olmaqla

131


2020-ci il. № 3(12) -səh.124-131 2020, № 3(12), pp. 124-131


Ukrayna stansiya şəbəkəsini 180mln ABŞ dollarına əldə etmişdir. Gürcüstan və Ruminyada uyğun

olaraq 94 və 24 ADS-nı 76 mln dollar və 19 mln avroya almışdır. 9

Azərbaycanın Türkiyə ilə investisya əməkdaşlığı daha genişdir. Tədqiqat materialları göstərir

ki, Türkiyə ölkəmizin iqtisadiyyatına sərmayə qoyan investorlar, eləcədə respublikanın xarici

dövlətlərdə yığılmış birbaşa investisiyalarda ön planda yerləşir.

SOCAR-ın xaricdə ən böyük aktivi 2008-ci ildə Türkiyənin “Petkim Petrokimya Holdinq”

neftkimya kompleksinin nəzarət paketinin səhmlərinin 51%-nın alınmasına qoyduğu 2,04 mlrd dollar

həcmində investisiyadır. 8

2018-ci ildə çox önəmli layihələrdən olan “Star” neft emalı (6,3 mlrd ABŞ dollar dəyərində)

zavodu istifadəyə verilmişdir. 10

Tədqiqat materialları göstərir ki, 2019-cu ildə Azərbaycanın xarici ölkələrdə yaratdığı

investisiyaların həcmi, Almaniyada 3 mlrd dollara ,Gürcüstanda 3,2 mlrd dollara, Rusiyada 1,2 mlrd

dollara 11, İsveçrədə isə 2,7mlrd dollaradək 12 artmışdır. TANAP layihəsinin realizə edilməsi Bakı-

Tbilisi-Kars dəniz yolunun işə düşməsi Azərbaycan,Gürcüstan və Türkiyənin iqtisdiyyatlarının

bağlılığını artırmış, eləcədə Avropa İttifaqı ilə əlaqələri genişləndirəcəkdir.


1. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Statistik məcmuə /2019-Bakı 2019

/Elektron resurs/:www.stat.qov.az

2. Azərbaycan Dövlət Gömrük Komitəsinin Statistikası /Elektron resurs

/www.cnstoms.qov.az/az/faydal/gömrük.statistika/

3. ru.prezident.az/articles

4. ankara.mfa.qov.az/content/106

5. www.rfej.ru>rvv PDF

6. Алиев Н. Нефтянй фактор в экономике Азербайджана ХХI веке Баку,2010

7. apa.az/az/sahibkarlıq-fəaliyyəti

8. İMF.Coordinated Direct İnvestment Survey (edis) data//htttp:cdis.imf.orq/

9. Гасымов С. Интервью SOCAR plens plus

//http://www.socarplus.az/ru/article/291/suleyman-qasyimov

10. ask.orq.az/home> AeeEvents

11. news.day.az/economy/11605.html

12. haqqın.az/dictatorchip/162477

Н.Г.Аббасова

д.ф.э., доцент, Азербайджанский Государственный Университет Нефти

и Промышленности

Внешние экономические связи Азербайджана и направления их улучшения

Резюме

В статье рассмотрены внешнеэкономические связи Азербайджана и направления ее

улучшения. Интенсивный рост добычи нефти и газа предопределяет строительство крупных

трубопроводов, что диверсифицировало экспорт.

132


2020-ci il. № 3(12) -səh.124-131 2020, № 3(12), pp. 124-131


С целью оценки взаимосвязанности экономики республики с основными торговыми

партнерами рассчитан коэффициент торгово- экономической привязанности. По этому

коэффициенту во внешней торговле ведущие места занимают страны ЕС и других регионов (в

основном страны Азии). Наиболее тесные торгово-экономические связи установлены между

Азербайджаном, Грузией и Турцией.

За последние годы Азербайджан вложил за рубежом прямые иностранные инвестиции.

Высокое инвестиционное сотрудничество Азербайджан имеет с Турцией. Анализ показывает,

что Азербайджан проводить сбалансированную внешнеэкономическую политику. В статье

рекомендованы направления улучшения внешнеэкономических связей.

Ключевые слова: внешняя торговля, товарооборот, экспорт, импорт, инвестиционные

связи, коэффициент торгово-экономический привязанности

N.H.Abbasova

PhD in Economics, associate professor of Azerbaijan State University of Oil and Industry

Azerbaijan's foreign economic relations and directions for its improvement

Abstract

The article considers Azerbaijan's foreign economic relations and directions for its

improvement. The intensive increase in oil and gas production predetermined the construction of large

pipelines, which allowed for diversification of exports. In order to assess the interaction of the economy

of the republic with the main trade partners, the coefficient of trade and economic dependence was

calculated. According to this ratio, the leading position in foreign trade is occupied by the AS and other

regions (mainly Asia). Closer trade and economic relations have been established between Azerbaijan,

Georgia and Turkey.

In recent years, Azerbaijan has been making direct investments in foreign countries. There is a

higher investment cooperation between Azerbaijan and Turkey.

The analysis shows that Azerbaijan pursues a balanced foreign economic policy. The article

recommends ways to improve foreign economic relations.

Keywords: foreign trade, trade turnover, export, import, investment relations, trade and

economic coefficient

133


2020-ci il. № 3(12) -səh.132-140 2020, № 3(12), pp. 132-140

N.H.Hüseynov N.H.Huseynov

N.H.Hüseynov

doktorant, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC)

Azərbaycan Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi

Nazirliyi yanında Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun

Xüsusi Şərtlərlə Təyinat İdarəsi, məsləhətçi

[email protected],

AZƏRBAYCANIN SOSİAL SIĞORTA SİSTEMİNDƏ MALİYYƏ NƏZARƏTİNİN

TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ

Xülasə

Əmək qabliyyətinin müvəqqəti yaxud tam itirən vətəndaşların əlverişli həyat şəraitinin maliyyə

təminatı mexanizmi kimi sosial sığortanın səmərəliliyi, xüsusilə əksər ölkələrin sosial sistemi üçün

xarakterik olan maliyyə resurslarının məhdudluğu şəraitində daha çox maliyyə nəzarəti sisteminin

səmərəliliyi ilə müəyyən edilir.

Məqalədə Azərbaycan Respublikasının sosial sığort sisteminin idarəedilməsinin maliyyə

səmərəliliyinin yüksəldilməsi problemləri araşdırılır. Belə bir nəticəyə əldə edilmişdir ki, maliyyə

monitorinqi və nəzarətini inkişaf etdirərək sosial sığortanın maliyyəsinin idarəedilməsi səmərəliliyinin

yüksəldilməsi Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun sığorta və investisiya

gəlirlərinin artırılması sosial sığorta sisteminin maliyyə dayanıqlığını təmin etməyə imkan verir.

Açar sözlər: dövlət maliyyə nəzarəti,dövlət idarəetmə sektoru, sosial sığortanın maliyyəsinin

idarəedilməsi səmərəliliyi, sosial sığortanın səmərəliliyi, strarteji idarəetmə, nəticəyə yönəlik

büdcələşmə, səmərəliliyin auditi, sosial sığorta sisteminin maliyyə dayanıqlığı

Maliyyə resurslarının məhdudluğu şəraitindəNazirlik yanında Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun

qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri büdcə transfertlərinin azaldılması fonunda ona həvalə edilmiş

funksiyaları yerinə yetirməkdir. Bu isə sosial sığorta sisteminin idarəedilməsinin maliyyə səmə-

rəliliyinin yüksəldilməsi istiqamətlərinin axtarılıb tapılmasını aktual edir. Səmərəliliyin təmin edil-

məsinin real və zəruri vasitələrindən biri Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun və bütövlükdə sosial sığorta

sisteminin fəaliyyətinə dövlət maliyyə nəzarətidir.

Ümumiyyətlə, ictimai prosesləri idarəetmək üçün ilk növbədə fəaliyyətin planlaşdırılması, işlərin

təşkili, proseslərin uzlaşdırılması, nəticələrin təhlil edilməsi və nəzarətlə bağlı məsələlərin ardıcıl həll

edilməsinə riayət edilməsi zəruridir. İstənilən fəaliyyətin mühüm və əsas ünsürü nəzarətdir. Maliyyə-

büdcə sferasına aid edilən belə ünsür maliyyə nəzarətidir və müəyyən pul vəsaitləri fondlarının

yaranması, bölgüsü və istifadəsi prosesində yaranan ictimai münasibətlərə özünün təsirini əhatə edir.

Maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsi pul vəsaitlərinin hərəkəti baş verəndə yaranır.

Qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan cəmiyyətinin və iqtisadiyyatının inkişafının müasir şəraitində

maliyyə vəsaitlərindən və maddi resurslardan istifadəyə nəzarət məsələlərinin həyata keçirilməsi ilə

bağlı dövlət həyatının müxtəlif sahələrində idarəetmə vəzifələrinin səmərəli həll edilməsinə ciddi

tələblər irəli sürülmüşdür. Səmərəli maliyyə nəzarəti dövlətin maliyyə-iqtisadi və sosial sabitliyinin,

onun iqtisadi təhlükəsizliyinin, vətəndaşlarının rifahının yaxşılaşdırılmasının mühüm amillərindən

biridir.

Nəzarət istənilən fəaliyyətin ayrılmaz və zəruri ünsürüdür. Dövlət nəzarəti və auditi sahəsində

fundamental sənəd olan “Lim” bəyannaməsində nəzarət “... nəzarət məqsəd deyil, məqsədi qəbul


134


2020-ci il. № 3(12) -səh.132-140 2020, № 3(12), pp. 132-140


edilmiş standartlardan kənarlaşmaları, qanunilik, material resurslarının səmərəli və qənaətlə

xərclənməsi prinsiplərini pozulmasını aşkara çıxaran ... tənzimləmə sisteminin ayrılmaz hissəsidir” [4,

səh.6].

V.V. Burçevin fikrincə nəzarət aşağıdakı fəaliyyətlərin məcmusudur:

- təşkilatın idarəetmə sisteminin idarəedilən həlqələrinin faktiki vəziyyətini və fəaliyyətini

müəyyən etmək,

-faktiki məlumatları baza (normativ yaxud əsas qəbul edilən) məlumatlarla müqayisə etmək,

- tədqiq edilən obyektin fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərinə kənarlaşmaların təsirini

qiymətləndirmək məqsədilə onları təhlil etmək,

- aşkar edilmiş kənarlaşmaların səbəblərini təhlil etmək və əsaslandırmaq [5].

Onu da qeyd edək ki, maliyyə nəzarətinin vəzifə və funksiyaları, idarəetmə sistemində yeri və

rolu kifayət qədər öyrənilməmişdir. Ona görə ki, ölkədə inkişafın bazar yoluna keçidinə qədər bir

nəzarət növü-dövlət nəzarəti mövcud olmuşdur.

İ.B.Laqutinin fikrincə maliyyə nəzarətinə nəzarət fəaliyyətinin nəzəriyyəsi, hesablama-təftiş

fəaliyyəti institutu, iqtisadi kateqoriya kimi baxmaq lazımdır [8].

Maliyyə nəzarəti təsərrüfatçılıq obyektlərinin faktiki vəziyyətinin nəzərə almaqla həyata keçirilən

təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyinin, qanuniliyinin və etibarlılığının kompleks öyrənilməsidir [4].

Deməli, maliyyə nəzarəti baxılan təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinin və səmərəliliyinin

müəyyən edilməsinə, həmçinin onların qanuvericiliyin, konkret qanunverici aktların, sair reqlament-

lərin tələblərinə uyğunluğunun qiymətləndirilməsinə istiqamətlənməlidir. Deməli maliyyə nəzarəti

ölkənin səmərəli sosial-iqtiadi inkişafı məqsədilə dövlətin pul fondlarının formalaşması, bölgüsü və

istifadəsi sahəsində fəaliyyətin qanuniliyi və məqsədəmüvafiqliyi üzərində nəzarətdir.

Maliyyə nəzarəti mal-material qiymətlilərin, pul vəsaitlərinin mənimsənilməsi və sui-istifadəsi

faktlarını aşkar edir, həmçinin təsərrüfatsızlığın və israfçılığın qarşısını alır. Maliyyə nəzarətinin əhə-

miyyəti həyata keçirilən maliyyə fəaliyyətinin qanuniliyini və məqsədəmüvafiqliyinin təmin etməkdən

ibarətdir. Maliyyə nəzarəti çoxsəviyyəli və çox tərəflidir. Ona görə ki, dövlətin maliyyə sistemi müxtəlif

səviyyələrdə pul fondlarının bütün növlərini əhatə edir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi nəzarətin formalarından biri kimi auditin əhəmiyyəti

durmadan artır ki, bu da ilk növbədə onun praktiki vacibliyi ilə şərtlənir. Audit həmin təşkilatda

işləməyən ixtisaslı və müstəqil mütəxəsislərin həyata keçirdiyi xarici maliyyə nəzarətidir. Audit maliyyə

nəzarəti formalarından biridir. Müasir dövrdə müxtəlif mənbələrdə audit anlayışına çoxsaylı izahlar

verilir.

Auditin vəzifələrinə auditin aparılmasına razılıq haqqında məktubun tərtibi də daxil olmaqla audit

yoxlamalarına hazırlıq, auditin aparılmasına dair müqavilənin bağlanması, audit edilən şəxsin daxili

nəzarət və mühasibat uçotu sisteminin öyrənənilməsi və qiymətləndirilməsi, aparılan auditin nəti-

cələrinin yekunlaşdırılması aid edilir. Eyni zamanda xarici təcrübədə audit məqsədlərindən biri də xarici

auditin maliyyə hesabatları haqqında rəy verməsidir.

“Səlahiyyətlərin sərhədləndirilməsi” əlamətinə görə audit daxili və xarici auditə ayrılır. Daxili

audit mülkiyyətçinin marağı məqsədilə iqtisadi subyektdə təşkil edilir və daxili nəzarət sisteminin

etibarlı fəaliyyətinə və mühasibat uçotunun aparılmasının müəyyənləşdirilmiş qaydalarına riyaət

etməklə onun nəzarət sisteminin daxili sənədləri ilə reqlamentləşdirilir.Təşkilatın işinin yoxlanması və

qiymətləndirilməsi üzrə belə fəaliyyət rəhbərin marağındadır. Daxili auditin məqsədi təşkilatın

əməkdaşlarına öz funksiyalarını səmərəli yerinə yetirməkdə kömək etməkdir. Daxili auditi həmin

təşkilatda işləyənlər həyata keçirir. Xüsusi auditorları olmayan kiçik təşkilatlar da daxili auditi müqavilə

əsasında auditor təşkilatları yaxud təftiş kommisiyaları həyata keçirir.

135


2020-ci il. № 3(12) -səh.132-140 2020, № 3(12), pp. 132-140


Xarici auditi müqavilə əsasında müstəqil auditor təşkilatları yaxud fərdi auditorlar həyata keçirir.

Belə yoxlamaların məqsədi mühasibat uçotu və hesabatların etibarlılığını obyektiv və kompleks

qiymətləndirməkdən və rəhbərliyə məsləhət xidmətləri göstəməkdən ibarətdir.

Bazar iqtisadiyyatının vasitələrinən biri kimi audit təsərrüfat subyektlərinin işinin etibarlılığını,

fasiləsizlyini müəyyən etmək və investisiya cəlbediciliyini qiymətləndirmək məqsədilə onların

fəaliyyətinin şəffaflığını təmin etmək vəzifələrinin həll edilməsində mühüm rol oynayır. “Audit

müstəqil təftiş keyfiyyətinə malik olsa da, onun fəaliyyəti yalnız mühasibat və maliyyə hesabatlarının

yoxlaması ilə məhdudlaşdırıla bilməz” [3, səh.7]. Audit mülkiyyətçilərin xeyrinə əmlak ehtiyaclarının

müdafiəsini təmin edir. Ən mühüm ehtiyaclardan biri Azərbaycan Respublikasının Mülkü Məcəlləsi ilə

müəyyənləşdirilmiş sahibkarlıq fəaliyyətinin əmlak məsuliyyətinin həyata keçirilməsi üçün şəraiti

(iqtisadi, hüquqi, təşkilati) təmin etməkdən ibarətdir.

1994-cü il 16 sentyabrda qəbul edilmiş “Auditor xidməti haqqında”Azərbaycan Respublikasinin

qanuna görə audit-əmtəə istehsalı və satışı, xidmət göstərilməsi və iş görülməsi ilə məşğul olan

təsərrüfat subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq və dürüst aparılmasının, mühasibat və maliyyə

hesabatlarının müstəqil yoxlanılmasıdır [2]. Qanunun 3-cü maddəsində isə qeyd edilir ki, təsərrüfat

subyektlərində müqavilə əsasında maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti sahəsində yoxlama, ekspertiza, təhlil

aparmaq və yazılı rəy vermək, mühasibat uçotu qurmaq, hesabat göstəricilərinin dürüstlüyünü təsdiq

etmək və auditorun peşə fəaliyyətinə (auditor təşkilatının nizamnamə məqsədlərinə) uyğun olaraq

maliyyə-təsərrüfat münasibətləri sahəsində digər xidmətləri göstərmək auditor xidməti hesab edilir.

Auditor fəaliyyəti- haqqı ödənilməklə xidmətin göstərilməsidir. Auditor fəaliyyətinin xüsusiy-

yətlərinə aiddir:

- auditor fəaliyyəti sahibkarlıq xarakteri daşıyır;

- auditor fəaliyyətini qanunla müəyyən edilmiş son dərəcə ciddi və xüsusi subyektlər (auditorlar

və auditor təşkilatları) həyata keçirir;

- auditor fəaliyyətinə auditin aparılması ilə bərabər audit xidmətinin göstərilməsi də daxildir;

- auditor fəaliyyətinin yerinə yetirilməsi yalnız audit edilən şəxsin deyil, həm də üçüncü şəxsin,

o cümlədən dövlətin maraqlarının müdafiəsinə istiqamətlənir.

Audit və auditor fəaliyyəti nəticələrinə görə fərqləndirilir. Belə ki, auditin nəticələri maliyyə

hesabatlarının vəziyyəti, yəni balansın maddələrinin reallığı, mühasibat uçotunun etibarlılığı və

təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyi və məqsədəmüvafiqliyi haqqında ola bilər. Eyni zamanda auditor

xidmətinin nəticələri obyektin gələcəkdə mümükün vəziyyətləri, yəni proqnozu verilən iqtisadi

göstəricilər, idatəetmənin təşkilati strukturunun keyfiyyət xarakteristikası, uçot və nəzarət sistemi ola

bilər.

Deməli, auditor fəaliyyəti müxtəlif növ auditor xidmətlərinin göstərilməsini nəzərdə tutur.

Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası müstəqil maliyyə nəzarəti orqanıdır. Bu qu-

rum mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün təsərrüfat subyektlərində maliyyə və mühasibat

uçotunun dəqiq və dürüst aparılmasını təmin etmək məqsədilə Respublikada auditor xidmətinin işini

təşkil edir və mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq onun inkişafı və fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi

üçün tədbirlər həyata keçirir [13]. Son dövrlərdə auditor fəaliyyətinin inkişafı sahəsində keyfiyyətinə

nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq audit standartlarına uyğun olaraq sənədlərin vahid

şəklə salınması (uzlaşdırılaması) və auditorların ixtisasının artırılması məsələlərinə xüsusi fikir

verilir.

Dövlət maliyyəsinin vəziyyəti cəmiyyətin iqtisadi və sosial inkişafına birbaşa təsir göstərir. Ona

görə də dövlət, dövlət vəsaitlərinin formalaşdırılması və istifadəsi ilə birbaşa bağlı bütün proseslərə

səmərəli nəzarəti həyata keçirir. O, maliyyə nəzarətinin başlıca sifarişçisi və onun informasiyasının əsas

istifadəçisidir.

136


2020-ci il. № 3(12) -səh.132-140 2020, № 3(12), pp. 132-140


Dövlət maliyyə nəzarətinin əsas məqsədi ictimai istehsalın istehsalı və bölgüsünün bütün sfera-

larında maliyyə resurslarının idarəedilməsi təcrübəsinin dövlətin maliyyə siyasəti vəzifələrinə

uyğunluğu müəyyən etməkdir. Dövlətin maliyyə nəzarətinin əsas vəzifəsi dövlət hakimiyyət orqanlarını

və cəmiyyəti dövlət vəsaitlərinin formalaşması və istifadəsi haqqında təfərrüatlı və etibarlı informasiya

ilə təmin etməkdir [6].

Dövlət maliyyə nəzarəti orqanlarının fəaliyyəti bir sıra prinsiplərə əsaslanır. İlk prinsip nəzarət

orqanlarının fəaliyyətinin müəyyənləşdirilmiş və göstərilmiş normativlərə uyğunluğunu ifadə edən

qanunilikdir. Əldə edilmiş büdcə vəsaitlərindən məqsədli və qanuni xərclənməsini təmin etmək

məqsədilə məqsədəmüvafiqlik prinsipi tətbiq edilir. Bu bir sıra normativ aktlardan irəli gəlir. Büdcə

vəsaitlərindən səmərəli xərclənməsi prinsipinə uyğun olaraq sərəncamçı real təlabatlara uyğun olaraq

əldə etdiyi vəsaitlərlə qanuni və əsaslandırılmış əməliyyatlar həyata keçirməlidir. Qeyd edilən prinsiplər

dövlət maliyyə nəzarətinin xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir.

Müasir mərhələdə dövlət maliyyəsinin idarəedilməsi sahəsində səmərəlilik prinsipi mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. Onun əhəmiyyətinin artması dövlət vəsaitləri və əmlakı ilə işləyən dövlət

orqanlarının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinə istiqamətlənən səmərəliliyin dövlət auditi fəa-

liyyətinin ortaya çıxması ilə bağlıdır.

Dövlət maliyyə nəzarəti orqanlarının fəaliyyətinin strateji məqsədi qarşıda duran maliyyə ilində

ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf parametrlərinin işlənib hazırlanması, dövlət büdcəsinin və büdcədənkənar

dövlət fondlarının, o cümlədən Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun büdcəsinin təsdiq edilməsi ilə bağlıdır.

Dövlət büdcə vəsaitlərini əldə edənlərin təlabatını tam təmin etmək, ayrı-ayrı təşkilatların real ehtiyac-

larını və maliyyə imkanlarını aşkar etmək məqsədilə müxtəlif vasitələrdən istifadə edir. Dövlət maliyyə

nəzarəti, o cümlədən təftiş, yoxlama və auditin həyata keçirilməsi zamanı ilkin maliyyə hesabatları ilə

işləmək və dövlət vəsaitlərini əldə edən konkret təşkilatların maliyyə vəziyyətinin, onların

maliyyələşmə mənbələrinin müstəqilliyinin, pul vəsaitlərinə təlabatının həcminin və büdcədən

maliyyələşmədən asılılığının obyektiv qiymətləndirilməsi lazım gəlir.

Deməli, nəzarətçilərin işinin nəticəsi dövlət vəsaitlərindən faktiki istifadəni müəyyən etmək,

normativ və təlabatlardan kənarlaşmaları aşkar etmək deyil, həm də nəzarət obyektlərinin maliyyə

resursları ilə təminatlılığını, bu və ya digər maddənin büdcədən maliyyələşməsi həcmini qiymətlən-

dirməkdir. Dövlət maliyyə nəzarətindən bu istiqamətdə istifadə edilməsi ayrı-ayrı təşkilatlar arasında

maliyyə resurslarının daha səmərəli bölgüsünə və istifadəsinə imkan verir, həmçinin gələcəkdə dövlətin

maliyyə siysətinə düzəlişlərin edilməsinə kömək edir.

Dövlət və büdcədənknar dövlət fondlarının büdcələrinin icrası üzərində nəzarəti həyata keçirmək

üçün Hesablama Palatası yaradılmış, onun tərkibi və fəaliyyət qaydası Hesablama Palatası haqqında

Azərbaycan Respublikasinin qanunda (1999-cu il 2 iyul və təkmilləşmiş versiyada 29 iyun 2018-ci il)

təsbit edilmişdir [1]. Ali audit orqanı kimi Hesablama Palatası fəaliyyət göstərdiyi dövr ərzində dövlət

maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsi sahəsində xeyli işlər görmüş və təcrübə toplamışdır.

Dövlət idarəetməsinin bir hissəsi kimi dövlət nəzarəti və onun səmərəliliyi sosial-iqtisadi inkişafın

nəticələrinə birbaşa təsir göstərir. Bu planda Hesablama Palatası ölkənin yeni, daha səmərəli və

rəqbətqabliyyətli idarəetmə sisteminin dayanıqlığının və uzlaşdırılmasının təmin edilməsində mühüm

rol oynayır. Dövlət maliyyə nəzarəti tədbirləri audit, analitik fəaliyyət və monitorinq formalarında

həyata keçirilir (maddə 1.0.4).

Hesablama Palatası haqqında Azərbaycan Respublikası qanunun 22-ci maddəsinə görə He-

sablama Palatasının audit fəaliyyəti kənar dövlət maliyyə nəzarəti obyektlərinin (dövlət orqanları,

büdcədənkənar dövlət fondları, bələdiyyələr, publik hüquqi şəxslər, dövlətin və (və ya) bələdiyyələrin

səhmi (payı) olan hüquqi şəxslərdir) gəlirlərinin,xərclərinin,əmlakının, öhdəliklərinin, zəmanətlərinin,

137


2020-ci il. № 3(12) -səh.132-140 2020, № 3(12), pp. 132-140


digər aktiv və passivlərinin idarə olunmasının, maliyyə əməliyyatlarının, maliyyə, mühasibat, vergi və

statistika uçotu hesabatlarının düzgünlüyünün və tamlığının, iqtisadi və maliyyə fəaliyyətinin

qənaətliliyinin, səmərəliliyinin və nəticəliliyinin müəyyənləşdirilməsi, daxili nəzarət sistemlərinin

qiymətləndirilməsi məqsədilə həyata keçirilir [1].

Hesablama Palatası audit fəaliyyətini maliyyə auditi (maliyyə əməliyyatları və hesabatlarının

uyğunluğunun, düzgünlüyünün, dürüstlüyünün və tamlığının müəyyənləşdirilməsi, maliyyə idarəçiliyi,

daxili nəzarət və əlaqəli informasiya sistemlərinin qiymətləndirilməsi), səmərəlilik (performans) auditi

(proqram, layihə, fəaliyyət, əməliyyat, idarəetmə və informasiya sistemlərinin qənaətliliyinin,

səmərəliliyinin və nəticəliliyinin müəyyənləşdirilməsi), uyğunluq auditi (kənar dövlət maliyyə

nəzarətinin obyektləri tərəfindən qüvvədə olan hüquqi aktların tələblərinə əməl olunması vəziyyətinin

müəyyənləşdirilməsi) və digər audit növləri əsasında həyata keçirir (maddə 22).

Bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi təsərrüfat-iqtisadi fəaliyyətdə daha yüksək nəticələrə nail ol-

mağa, insanların rifahının yüksəldilməsini təmin etməyə, Azərbaycan cəmiyyətinin həyat keyfiy-

yətlərinin yüksəltməyə imkan verir. Bunlar isə bu gün dövlət siyasətinin prioritet istiqamətləridir.

Müasir dövrdə ölkə iqtisadiyyatına dövlət vəsaitlərindən səmərəli istifadə edilməsi ilə bağlı

problemlər xasdır. İnteqral strateji səmərəlilik, yəni kompleks səmərəlilik baxımından dövlət

vəsaitlərindən istifadənin idarəedilməsi və qiymətləndirilməsi sisteminin mühüm ünsürlərinin təkmil-

ləşdirilməsinin prioritet istiqaməti səmərəliliyin auditi ola bilər. Səmərəliliyin auditi dövlət nəzarəti

orqanlarının iqtisadi və sosial nəticələr üzərində həyata keçirdiyi müxtəlif maliyyə nəzarətidir. Nəticələr

büdcə prosesinin müxtəlif subyektlərinin büdcənin icrasının yoxlanmasını həyata keçirmək yolu ilə

müəyyən edilir.

Səmərəliliyin auditinin vacibliyi Ali Audit Orqanlarının Beynəlxalq Təşkilatı (INTOSAI-

International Organization of Supreme Audit Institutions) tərəfindən qəbul edilmiş Lim bəyan-

naməsində qeyd edilmişdir. Auditin rəhbər prinsiplərinə uyğun olaraq audit “tənzimləmə sisteminin

ayrılmaz hissəsidir, məqsədi material resurslarının xərclənməsində qanunilik, səmərəlilik və qənaətlilik

prinsiplərinin pozulmasını və qəbul edilmiş standartlardan kənarlaşmasını aşkar etməkdir” [4, səh. 9].

Ali audit orqanı kim Hesablama Palatası dövlət maliyyə nəzarəti fəaliyyətini həyata keçirərəkən

Ali Audit Orqanlarının Beynəlxalq Təşkilatının standartlarına əsaslanır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi səbəblərdən dövlət nəzarəti sistemində səmərəliliyin auditinin

inkişafı nəzarət orqanlarının strateji vəzifəsidir: dövlət maliyyə nəzarətinin nəticəliliyinin, səmərə-

liliyinin və fəallığının artırılması, dövlət vəsaitlərindən istifadə edən hakimiyyət orqanlarının və digər

təşkilatların fəalliyyətinin əhəmiyyətli şəkildə yaxşılaşdırılması və şəffaflığının gücləndirilməsi

zəruriliyi. Lim bəyannaməsinə uyğun olaraq səmərəliliyin auditi dövlət vəsaitlərinin nə dərəcədə

səmərəli və qənaətlə xərcləndiyini yoxlamağa istiqamətlənir. Belə nəzarət idarəetmənin yalnız spesifik

tərəflərini deyil, həm də idarəetmə fəaliyyətinin təşkilati və inzibati ünsürlərini də əhatə etməlidir.

Hazırda Azərbaycanda nəticəyə yönəlik büdcələşdirmə prosesi həyata keçirilir. Odur ki, He-

sablama Palatası büdcə xərclərinin səmərəliliyin auditini fəal tətbiq edir. Bununla yanaşı dövlət maliyyə

nəzarəti orqanlarının nəzarət-təftiş və ekspert-analitik fəaliyyəti dairəsinə dünya təcrübəsində geniş

tətbiq edilən digər yeni nəzarət formaları da (strateji audit, müqavilə auditi və s.) daxil olmuşdur.

Büdcələşdirmə dedikdə dövlət xidmətlərinin göstərilməsi və dövlət transfertlərinin verilməsi

məqsədilə büdcə resurslarının bölüşdürülməsi və istifadəsini özünə daxil edən büdcə prosesi başa

düşülür. Büdcələşdirmə aşağıdakı vəzifələrin həll edilməsinə istiqamətlənir:

- əsas büdcə parametrlərindən istifadə edilməsi əsasında büdcə vergi sferasının (borc öh-

dəliklərinin və kəsirin səviyyəsi üzərində nəzarət də daxil olmaqla) sabitliyini təmin etmək,

- vəsaitlərin xərclənməsinin müəyyənləşdirilmiş prioritetləri əsasında proqramlar və sektorlar üzrə

resursların səmərəli bölüşdürülməsini təmin etməki,

138


2020-ci il. № 3(12) -səh.132-140 2020, № 3(12), pp. 132-140


- dövlət xidmətlərinin təqdim edilməsi və planlaşdırmanın səmərəli sisteminin formalaşdırılması

yolu ilə büdcə xərclərinin səmərəliliyinin və nəticəliliyinin təmin etmək.

Nəticəyə yönəlik büdcələşdirmə dövlət orqanlarının diqqətini ikinci və üçüncü (dövlət priori-

tetlərinə müvafiq olaraq büdcə resurslarının səmərəliliyini təmin etmək, xərclənən büdcə vəsaitlərinin

səmərəliliyinə və nəticəliliyinə nail olmaq) vəzifələrin həll edilməsinə yönəldir.

Dövlət xərclərinin idarəedilməsi büdcə siyasətinin mühüm hissəsdir və əhəmiyyətli dərəcədə

büdcə prosesinin vəziyyəti, planlaşdırmanın qaydaları, büdcənin təsdiqi və icrası, həmçinin onun icrası

üzərində nəzarətlə müəyynə olunur. Xərclərin idarəedilməsi çərcivəsində büdcənin icrası prosesinin

maliyyə menecmentinə transformasiyası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Həyata keçirilən belə dəyişikliyi

iki istiqamətdə davam etdirmək zəruridir. Birincisi, idarəetmə uçotunun tətbiqi yolu ilə diqqəti daxili və

xarici nəzarətə yönəltməyə imkan verən risk yönümlü daxili audit xidmətinin təşkili və maliyyə

informasiyasının müasir sisteminin inkişafıdır. İkincisi, büdcə xərclərindən istifadənin səmərəli

artırılmasına dövlət xidmətçilərini təhrik edən stimullaşdırma sistemini yaratmaqdır. Yeni büdcə

prosesinin təşkilinin əsasını dünya təcrübəsində geniş tətbiq edilən ortamüddətli maliyyə

planlaşdırılması çərçivəsində nəticəyə yönəlik büdcələşdirmə konsepsiyası (modeli) təşkil etməlidir. Bu

yeni idarəetmə texnologiyası dövlət maliyyəsinin, xüsusilə əhalinin sosial müdafiəsinin təmin edil-

məsində əhəmiyyətli rol oynayan Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun büdcədən asılılığının yüksək

səviyyədə olduğu şəraitdə xüsusilə aktualdır.

Bu büdcə sisteminin köməyi ilə üç idarəetmə vəzifəsi həll edilir: maliyyə vəziyyətinin proqnozu;

planlaşdırılan və faktiki əldə olunan nəticələrin müqayisəli təhlili; aşkar edilən kənarlaşmaların təhlili

və qiymətləndirilməsi.

Nəticəyə yönəlik büdcələşdirmə sisteminin ümumi sxemini 1 saylı sxemdəki kimi təsvir etmək

olar (sxem 1).

Sxem 1. Nəticəyə yönəlik büdcələşdirmə sisteminin sxemi

Strateji planlaşdırma:

məqsədlər, vəzifələr, strategiyalar

Nəticələrin

qiymətləndirilməsi:

ictimai sorğu, göstəricilərin

təhlili və s.

Xidmətlərin təqdim edilməsi:

nəticələrə nail olmaq

Büdcə çərçivəsində xərc

proqramlarının planlaşdırılmas:

məqsədlərin, vəzifələrin

müəyyənləşdirilməsi,

göstəricilərin təhlili

139


2020-ci il. № 3(12) -səh.132-140 2020, № 3(12), pp. 132-140


Strateji idarəetmə vəzifələri digər texnologiyalar, o cümlədən planlaşdırılan nəticələrin əldə

edilməsi amillərini və parametrlərini əks etdirən starteji məqsədlər arasındakı səbəb-nəticə əlaqələri

əsasında Balanslaşdırılmış Göstəricilər Sistemi (Balanced Scorecard, BSC) vasitəsilə həll edilir.

Balanslaşdırılmış göstəricilər sisteminin üstünlüyu konkret texnika və texnologiyalarla starteji idarə-

etmə bacarığını kökündən dəyişməsi, yerinə yetirilmə göstəricilərinə və naliyyətlərinə görə strateji

planları, tədbirləri konkret məqsədlər müstəvisinə keçirməsidir. Strateji təşəbbüslər büdcəsinin tərtibi

tədbirlərin dəyərini müəyyən etməyə və zaman etibarilə onlara yönəldilən xərcləri bölüşdürməyə imkan

verir. Strateji yönümlü büdcənin tərtibinin son mərhələsi proqnozlaşdırılan maliyyə planının gəlir və

xərclərinin balanslaşdırılmasıdır. Ola bilər ki, proqnozlaşdırılan maliyyə mənbələri bütün strateji

təşəbbüsləri maliyyələşdirməyə kifayət etməsin. Belə halda ya balanslaşdırılmış göstəricilər sisteminə

yenidən baxmaq, ya da ümumiyyətlə məqsədlərin özünü dəyişmək zərurəti yaranır. Bir necə

təkrarlanmadan sonra maliyyə baxımından balanslaşdırılmış stratej inkişaf planı tərtib ediləcəkdir.

Deməli, balanslaşdırılmış göstəricilər sisteminin qurulması və sonradan onun büdcəyə yayılması

(tətbiqi) strateji yönümlü büdcələşdirmə sisteminin formalaşdırılması məsələsini səmərəli həll etməyə

imkan verir. Bununla yanaşı strateji auditin və səmərəliliyin auditinin formalaşdırılması məsələləri də

həll edilməlidir.

Qeyd edildiyi kimi səmərəliliyin auditi dövlət maliyyə nəzarəti fəaliyyətinin əsas istiqa-

mətlərindən biridir. Ona görə də dövlət maliyyə nəzarəti sistemində səmərəliliyin auditinin subyektləri,

obyektləri və həyata keçirilmə formaları dəqiq müəyyənləşdirilməlidir. Belə yanaşma Hesablama

Palatası tərəfindən həyata keçirilən dövlət maliyyə nəzarətinin təsirliliyinin artmasına, Ali Audit

Orqanlarının Beynəlxalq Təşkilatının tövsiyyələrinə və prioritetlərinə uyğunluğunluğunun təmin

edilməsinə gətirib çıxarır. Bu gün Hesablama Palatası təcrübədə beynəlxalq tövsiyyələrə (INTOSAI,

EUROSAI,ASOSAI) uyğun olaraq səmərəliliyin auditinin təşkili və həyata keçirilməsinin normativ-

metodiki bazasının işləyib hazırlamış və uğurla tətbiq edir.

Səmərəliliyin auditi yalnız aşkar edilmiş pozuntuları və çatışmazlıqları aşkar edib aradan qal-

dırılmasını deyil, həm də gələcəkdə bir daha yol verilməməsi üçün tövsiyyələrin işləynib hazırlanmasını

nəzərdə tutur.

Səmərəliliyin auditinin nəticələrinin təcrübədə tətbiqi sosial-iqtisadi proqramların qənaətliliyini,

nəticəliliyini və səmərəliliyini yqksəltməyə, ölkə vətəndaşlarının həyat səviyyələrinin keyfiyyətcə

yüksəldilməsi üçün ehtiyatların yaradılmasına və onların təlabatlrının dah tam ödənilməsinə imkan

verir. Maliyyə auditində hesabatlılığın və uyğunluğun auditi fərqləndirilir. Hesabatlılığın auditi dövlət

büdcəsinin gəlir və xərclərinin uçotu və hesabatlılığının düzgün aparıldığının və tamlığının, maliyyə

sənədlərinə uyğunluğunun müəyyən edilməsini nəzərdə tutur. Uyğunluğun auditinin başlıca vəzifəsi

dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərinin icrası üzrə yoxlamaları həyata keçirməkdir.

Dövlət maliyyə nəzarətinin yeni forması kimi səmərəliliyin auditi dövlət orqanlarının fəaliyyətini

müntəzəm, məqsədəmüvafiq, mütəşəkkil və obyektiv öyrənməkdir. Səmərəliliyin auditi onların

fəaliyyətini qənaətlilik, səmərəlilik və nəticəlilik baxımından qiymətləndirir, həmçinin ətraf mühitə

təsirini, səmərəliliyin qiymətləndirilməsi metodlarını, hesabatlılıq çərcivəsində qarşılıqlı münasibətləri,

dövlət aktivlərinin mühafizəsini və s. təhlil edir. Dövlət vəsaitlərinin xərclənməsi səmərəliliyinin auditit

dövlət hakimiyyəti orqanlarının işinin səmərəliliyinin artırılmasının mühüm vasitəsdir.

INTOSAI standartlarına uyğun olaraq səmərəliliyin auditi büdcə vəsaitlərinin xərclənməsinin

qənaətlilik, səmərəlilik və nəticəlilik kriteriyalarına uyğunluğunu yoxlamaqdır. Qənaətlilik dedikdə

yerinə yetirilən işin zəruri keyfiyyətini təmin etmək üçün bu və ya digər məqsədlərə nail olmağa

yönəldilən xərclərin minimumlaşdırılması başa düşülür. Səmərəlilik təşkilatın fəaliyyət nəticələri ilə

ona istifadə edilən resursların nisbətidir. Nəticəlilik təşkilatın fəaliyyətinin plan və faktiki nəticələri

140


2020-ci il. № 3(12) -səh.132-140 2020, № 3(12), pp. 132-140


arasındakı nisbət şəklində müəyyən vəzifələrin yerinə yetirməsi səviyyəsi hesab edilir. Səmərəliliyin

auditi əksər dünya ölkələrində geniş yayılmış və inkişaf etmişdir. Bir sıra dünya ölkələrində

səmərəliliyin auditi ali maliyyə nəzarəti orqanlarının yoxlamalarının ümumi sayında üstünlük təşkil

edir.

Beləliklə, beynəlxalq təcrübə göstərir ki, səmərəliliyin auditi metodologiyasının geniş tətbiqi ma

liyyə menecmentinin keyfiyyətini əhəmiyyətli şəkildə yüksəltməyə imkan veirir. Fikrimizcə, sə-

mərəliliyin auditinin ölkənin dövlət maliyyə nəzarəti sistemində mühüm mövqeyə malik olması üçün

büdcə prosesinin və dövlət idarəetməsinin keyfiyyətinin moderinləşdirilməsi, dövlət auditinin uğurlu

fəaliyyətinə və inkişafına zəruri şəraitin yaradılması, qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə uyğunluğunun

təmin edilməsi, həmçinin iri həcmli məlunmatlar (big data) şəraitində audit məlumatlarının təhlili

metodikasının işlənib hzırlanması, dövlət maliyyəsinin idarəedilməsi səmərəliliyinin artırılması məq-

sədilə Ali Audit orqanında müəyyən struktur dəyişikliyinin aparılması, nöqsan, korrupsiya hallarının

zamanında aşkarlanması ücün Hesablama Palatası tərəfindən hesabatlar 6 aylıq və ya 1 illik olması,

aralıq dövrdə ciddi şəkildə monitorinqlərin aparılması, dövlət-ictimai nəzarət sisteminin, DSMF-nun

müvəqqəti sərbəst vəasitlərinin investisiyalaşdırılması mexanizminin formalaşdırılması və onun

səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi mexanizminin, dövlət idaretmə sektorunda hesabatlılığın

beynəlxalqstandartlarının, uyğun inteqrasiya edilmiş hesabatlılığıntətbiqi, və s. vacibdir.


1. Hesablama Palatası haqqında Azərbaycan Respublikasinin qanunu, 29 iyun 2018-ci il

2.“Auditor xidməti haqqında”, Azərbaycan Respublikasinin qanunu, 16 sentyabr 1994-cü il

3. Abbasov İ.M. Audit, Dərslik, Bakı 2013, 530 s.

4. Лимская декларация руководящих принципов контроля принята IX Конгрессом

Международной организации высших органов финансового контроля (ИНТОСАИ) в г. Лиме

(Республика Перу) в 1977 г.

5. Бурцев В.В. Государственный финансовый контроль: методология и организация. М.:

Маркетинг, 2015. – 392 с.

6. Бурцев, В.В. Внутренний контроль: основные понятия и организация проведения,

журнал Менеджмент в России и за рубежом. № 4. 2017. стр. 38 – 50

7. Быстряков А.Я. Государственный финансовый контроль/ А.Я. Быстряков.– М.: РУДН,

2016. – 271 с.

8. Лагутин И.Б. О становлении института финансового контроля в России: к 200-летию

государственного контроля // Финансовое право. – 2017. - №3, cтр. 15-17

9. Ельцин А. А. Создание системы государственно-общественного партнерства как ме-

ханизма совершенствования финансового контроля в Российской Федерации: материалы

Международной научно-практической конференции / Ельцин А.А.// Актуальные вопросы

экономических наук. – 2017. – стр.175-182

10. EUROSAI: вэб-ресурс. [Электронный ресурс] – Режим доступа:

http://www.eurosai.org/(дата обращения: 10.04.2017)

11. INTOSAI: вэб-ресурс. [Электронный ресурс] – Режим доступа: http://www.intosai.

org/(дата обращения: 10.04.2017)

12. Asch, D. Strategic control: A problem looking for a solution / D. Asch // Long Range Plan-

ning. 1992. - т. 25. - № 2.p.105-110

13. http://www.audit.gov.az/

http://www.audit.gov.az/

141


2020-ci il. № 3(12) -səh.132-140 2020, № 3(12), pp. 132-140


Н.Г.Гусейнов докторант, Азербайджанский Государственный Экономический Университет,

Управление назначения при особых условиях

Государственного фонда социальной защиты

при Министерстве труда и социальной защиты населения

Азербайджанской Республики, консультант

Направления совершенствования финансового контроля в системе социального

страхования Азербайджана

Резюме

Эффективность социального страхования как механизма финансового обеспечения

приемлемых условий жизни граждан, временно или полностью утративших трудоспособность,

во многом определяется эффективностью системы его финансового контроля, особенно в

условиях ограниченности финансовых ресурсов, характерной для социальных систем

большинства стран.

В статье выявлены проблемы повышения финансовой эффективности управления

системой социального страхования Азербайджанской Республики. Сделан вывод, что повы-

шение эффективности управления финансами социального страхования посредством

развития финансового мониторинга и контроля позволяет обеспечить финансовую ус-

тойчивость системы социального страхования за счет увеличения страховых и инвес-

тиционных доходов Фондом Социального Страхования Азербайджанской Республики.

Ключевые слова: государственный финансовый контроль, сектор государственного

управления, эффективность управления финансами социального страхования, эффектив-

ность социального страхования, стратегическое управление, бюджетирование, ориенти-

рованное на результат, аудит эффективности, финансовая устойчивость системы социаль-

ного страхования

N.H.Huseynov

Ph.D. student, Azerbaijan State University of Economics (UNEC)

Department of Appointment under special conditions of the

State Social Protection Fund under the Ministry of Labor and

Social Protection of the Population of the Republic of Azerbaijan, consultant

Directions of improving financial control in the social insurance

system of Azerbaijan

Аbstract

The effectiveness of social insurance as a mechanism for providing financially acceptable living

conditions for citizens who have temporarily or completely lost their ability to work is largely

determined by the effectiveness of its financial control system, especially in conditions of limited

financial resources that are characteristic of the social systems of most countries.

The article reveals the problems of increasing the financial efficiency of managing the social

insurance system of the Republic of Azerbaijan. It is concluded that increasing the efficiency of

managing social insurance finances through the development of financial monitoring and control makes

it possible to ensure the financial stability of the social insurance system by increasing insurance and

investment income by the Social Insurance Fund of the Republic of Azerbaijan.

Keywords: state financial control, public administration sector, social insurance financial

management efficiency, social insurance efficiency, strategic management, performance audit, result-

oriented budgeting, financial stability of the social insurance system

142


2020-ci il. № 3(12) -səh.141-150 2020, № 3(12), pp. 141-150

K.S.Kərimov, R.S.Kərimova, İ.E.Hüseynova K.S.Karimov, R.S.Karimova, I.E.Huseynova

UOT: 338.45 (622.276 + 622.279)

JEL: E 62; L 52

K.S.Kərimov

i.e.n., dosent, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

Beynəlxalq ixtisaslı iqtisadçı, Fəxri neftçi (Vyetnam

Sosialist Respublikası)

[email protected]

R.S.Kərimova

t.ü.f.d. assistent, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

İ.E.Hüseynova


SƏNAYE SAHƏLƏRİNDƏ İNNOVASİYA TEXNOLOGİYALARIN İŞLƏNMƏSİ VƏ

TƏTBİQİNDƏ ELMİ MÜƏSSİSƏLƏRİN FƏALİYYƏTİNİN İSTİQAMƏTLƏRİ

Xülasə

Tədqiqatın məqsədi – sənaye müəssisələrində xarici və daxili bazar üçün rəqabətqabiliyyətli

məhsulların istehsalındaelmi müəssisələrin intelektual imkanlarının innovasiya yönümlü

texnologiyaların işlənməsi və tətbiqinə yönəldilməkdir.

Tədqiqatın metodologiyası – xarici universitetlərin təcrübəsinə istinad edərək

respublikamızda müasir texnologiyaların inkişafı istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir.

Tədqiqatın nəticələri – mövcud vəziyyətdən fərqli olaraq yeni tələbat, generasiya və yeni

texnologiya mərhələlərinin işlənməsi ilə əlaqədar təkliflər irəli sürülmüşdür.

Açar sözlər: vahid texnologiya, innovasiya, universitet, insan, amil, aktiv, ixtira

GİRİŞ

Son illərdə qlobal iqtisadi böhran sənaye müəssisələrinin rəqabətqabiliyyətli məhsulların

istehsalına və innovasiyalı idarəetmə sistemlərinin səmərəliliyinin artırılması zərurəti problemini açıq

şəkildə müəyyənləşdirmişdir. İqtisadiyyatımızın iqtisadi baxımdan inkişaf dərəcəsi müəssisələrdə

istehsal səviyyəsinin təsirlinin bazara rəqabətqabiliyyətli məhsullar təklif etmək imkanının nə həcmdə

olmasından asılıdır.

Elmi araşdırmalar göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələr yeni nəslin intelektual imkanlainının üzə

çıxarılması və onların dünya səviyyəli yüksək rəqabətli texnologiyalı sənaye və texnoloji məhsulların

yaradılması üçün əhəmiyyətli maliyyə mənbələri ayırır. Bu ölkələrdə son məhsul strategiyasına

əsaslanan iqtisadi "irəliləyiş" ali müəssisələrdə ənənəyə çevrilmişdir. Ali məktəblərin tələbələrinin

"vahid texnologiya" proseslərində işrirakını təmin etmək məqsədilə sirkətlər və kompaniyalar

qarşılarında duran innovativ texnologiyalar problemlərin həll olunması üçün universitetlər ilə sazişlər

bağlayırlar və onların icrasına nəzarət edirlər. Yeni nəsilin bu proseslərdə işriraka cəlb edilməsinə

görə dövlət maliyyələşdirici kompaniyalara güzəştli vergi sistemi tətbiq edirlər. Bu təcrübə Yaponiya,

ABŞ, Sinqapur, Norveş, Almaniya, İngiltərə və s. ölkələrdə geniş yayılmışdır. Belə ki, xarici ölkələrdə

iqtisadiyyatın innovativ inkişafının əsas istiqamətləri və vahid texnologiyaya olan hüququn dəyərinin

qiymətləndirilməsi rolu təhlil edilir və istiqamətləndirilir və elmi müəssisənin müəyyən edilə bilən və

aşkarlanmayan qeyri-maddi


143


2020-ci il. № 3(12) -səh.141-150 2020, № 3(12), pp. 141-150


aktivlərinin sinerjist qarşılıqlı təsirinin birləşdirilmiş elmi-texniki nəticəsi kimi formalaşdırılır (Şəkil

1) [3,4].

Şəkil 1. Elmi müəssisələrin (universitetlərin) Qeyri- material aktivləri.

Şəkil 1- dən aydın olur ki, xarici elmi müəssisələrdə yenilikçi texnologiyanın yaradılması

prosesinin ümumiləşdirilmiş xarakteristikasını vahid bir qiymətləndirmə obyekti kimi

müəyyənləşdirilməsi zəruridir və burada digər qeyri-maddi aktivlərlin təsir və əlaqə qurmuşdur.

Bununla birlikdə ümumi texnologiyalar qaçılmaz olaraq xüsusi bir prosedur tələb edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, “Vahid texnoloyiyala” bu və ya digər şəkildə ixtiraları, faydalı

modelləri, sənaye nümunələrini, kompüter proqramlarını və ya qaydalarını özündə cəmləşdirən və

müəyyən bir şey üçün texnoloji əsas ola biləcək intellektual fəaliyyətin elmi və texniki fəaliyyətin

nəticəsidir [1,2]. Ölkəmizdə bu sahədə qanunvericıliyin olmaması vahid bir metodologiyanın

tələbələtin intelektual biliklərinin və onların nəticələrin istehsalada tətbiq olunmazına zamət vermir.

Bizdən fərqli olaraq xarici ali müəssisələrin tələbələrinin elmi əmək töhfələrin nəzərə alacaq

maliyyələşdirililir. Reytinqdə vahid bir texnologiyanın dəyəri əvvəlcə özündə elmi və texniki

mövqeləri nəzərə almalıdır. Başqa sözlə hər bir ixtira, faydalı model, sənaye nümunəsi, kompüter

proqramları və ya digər intellektual nəticələr iqtisadi sahələrin inkişafına yönəldilmişdir. Bunu şəkil

2-dən aydın görürük.

Şəkil 2. Elmi müəssisələrin brend –faktoru

144


2020-ci il. № 3(12) -səh.141-150 2020, № 3(12), pp. 141-150


Brend- faktor universitetin intellektual potensialının dəyərinin bir hissəsi kimi şərh olunur və

"Marka amili" şəkildə traktuvka edilir. Bizdən fərqli olaraq elmi-texniki nəticə məhsul adlanır və

onun tərəqqi xarakterikasının dəqiqləşdirilmiş təsnifatını verilməklə yanaşı,müəyyən edilə bilən

sinergetik qarşılıqlı əlaqələri müəyyənləşdirilməyən qeyri-maddi aktivləri əsas görürülür.

Xarici universitetlərdə vahid texnologiyaların işlənməsinə və tətbiqinə yanaşmalar Apardığımız araşdırmalar əsasında məlum olmuşdur ki, inkişaf etmiş ölkələrin ali təhsil

müəssisələrində iqtisadi modeli fərqli strategiyalar əsasında qurulmuşdur. Belə ki, Yaponiya iri həcmli

daxili bazarının imkanlarından tam istifadə edərək muxtəlif sahələrdə həm ozunun, həm də başqa

olkələrdən alınmış yeni ideyaların kommersiyalaşmasının təşkili əsasında, Finlandiya bir sahədə

(mobil telefonların istehsalı) ixtisaslaşmaqla, İsrail isə iri istehsalat sahələrini təşkil etmədən muxtəlif

sahələrdə intellektual mulkiyyətin yaradılması ilə inkişaf yolunu secmişdir (Cədvəl 1).

Cədvəl 1

Xarici universitetlərdə “ Vahid texnoloyiyala” işlənməsinə və tətbiqinə yanaımalar

(ABŞ, Almaniya və İngiltərə timsalında )

Hazırlıq mərhələləri və

əlamətləri

Qiymətləndirmə yanaşmalarının tətbiqi

Sənaye istifadəsi Cəlir Qiymət Bazar

Texniki prosedurun tam

həcmi: müqayisələr və

sənədləşdirmə (dizayn)

İlkin satışda

cəlirin alınması

Məhsulun

qiyməti, xərclər,

bərpa dəyəri

Məhsulun

ehtimal olunan

satış qiymətini

müəyyənləşdirmə

k

Esperimental texnologiyalar İqtisadi

səmərəliliyin

hesablanması

Pilot texnologiyalar

Kütləvi istehsal Gəlirlərin

bölgüsü

Qiymətit

tənzimlənməsi

Bazara rəqabət

qabiliyyətli

məhsulların

çıxarılması

ABŞ-da yuksək texnologiyalı iqtisadiyyatın qurulmasında və inkişafında dovlət dəstəyi ilə

bərabər özəl sektorun təşəbbüskarlığı da əsas rol oynayır.

Yeniliklərin maliyyələşdirilməsinin növbəti fazası vencur dövrü adlanır.

ABŞ-da ilk vencur şirkətləri kicik biznesin maliyyələşdirilməsi barədə Aktın qəbul olunduğu

1958-ci ildə yaradılmışdır. 1973-cü ildə vencur kapitalının Milli Assosiasiyası yaradılmışdır. Bu

təşkilatın əsas vəzifəsi vencur şirkətlərinin maraqlarını təmsil etməklə bərabər fondun fəaliyyətinin

korporativ standartlarının hazırlanmasından ibarətdir. Vencur fondlarının səlahiyyətlərinə aşağıdakılar

aid edilir:

- yuksək texnologiyalar bazarında perspektivli muəssisələrin axtarışı;

- onların nizamnamə fondlarında iştirak; belə muəssisələrin inkişafının təmin edilməsi.

Bu vəzifələrin icrası uğurlu olduğu halda vencur fondu həmin muəssisələrin səhmlərindəki

payını mənfəətlə satmaq imkanını qazanır (Cədvəl 2).

145


2020-ci il. № 3(12) -səh.141-150 2020, № 3(12), pp. 141-150


Cədvəl 2

İnkişaf etmiş ölkələrdə elmi müəssisəlin cəlb olunması ilə yüksək texnologiyalara

əsaslanan iqtisadi modelin qurulma dövrləri

Ölkə Hökumətin düşünülmüş siyaəstinin

başlanğıcı dövru

Nəticələrə nail olma dovru

ABŞ 1960-cı illərin əvvəli 1980-ci illər 25 il

İsrail 1980-ci illər 2000-ci illərin əvvəli 20 il

Tayvan 1970-ci illərin əvvəli 1990-cı illərin sonu 25 il

Cənubi Koreya 1980-ci illər 2000-ci illərin əvvəli 20 il

Finlandiya 1980-ci illər 2000-ci illərin əvvəli 20 il

Avropa olkələrində yuksək texnologiyalara əsaslanan iqtisadi modelin qurulması prosesində

aparıcı rol üç institusional quruma məxsusdur:

- universitetlər və digər ali təhsil təşkilatları;

- biznes;

- elmi-tədqiqat muəssisələri.

Avropa dövlətlərinin əksəriyyəti universitetlərin, elmi-tədqiqat müəssisələrinin və biznesdən

ibarət mexanizmin dəstəklənməsi üçün tədqiqat infrastrukturunun inkişafına xususi diqqət yetirir

(Cədvəl. 3).

Cədvəl 3

Elmi-tədqiqat müəssisələrinə vahid texnologiyaların işlənməsi və tətbiqinə ayrılan xərc

Ölkələr

Elmi-tədqiqat işlərinin

dövlət məcmu

xərclərdə payı, %

%-lə


sahibkarlıq

sektorunun

məcmu

xərclərdə

payı.%-lə


universitetlərin

məcmu xərclərdə

payı.%-lə

ABŞ 10,6 72,6 12,8

Yaponiya 8,3 78,5 11,6

Çin 18,3 73,3 18,5

Fransa 14,5 68,2 17,3

Rusiya 30,3 62,4 7,1

Avropada tədqiqat infrastrukturunun inkişafında bir neçə meyli qeyd etmək olar (2,5):

1. Tədqiqat infrastrukturu zaman keçdikcə qeyri-maddi xarakter alır: tədqiqatların

qloballaşması və muxtəlif olkələrin alimlərinin birgə fəaliyyət gostərməsi zərurəti inkişaf etmiş

146


2020-ci il. № 3(12) -səh.141-150 2020, № 3(12), pp. 141-150


informasiya və telekommunikasiya şəbəkələrinin movcudluğunu tələb edir.

2. Elmin maliyyələşdirilməsi mexanizmində dövlətin rolu azalır, özəl sektorunpayı isə artır:

elm və yeni texnologiyaların inkişafına yönəldilən investisiyalarındaha dəqiq qiymətləndirilməsinə

ehtiyac yaranır.

3. Tədqiqatlar elmlər arası, bir neçə elm sahəsinin birgə tətbiqinə istiqamətlənir.

Fransa dövlətinin “qurşaqlar” üçün tətbiq etdiyi fiskal guzəştlər aşağıdakılardan ibarətdir :

⁕ fəaliyyətin ilk üc ilində mənfəət vergisindən azad edilmə;

⁕ sonrakı iki ildə odənilməli olan mənfəət vergisinin 50%-nin bağışlanması;

⁕bəzi hallarda əmlak vergisindən azad etmə və s.

Fransa hökuməti bu güzəştlərin illik ümumi miqdarını 100 min avro çərçivəsində

məhdudlaşdırmışdır və “Rəqabətqabiliyyətlilik qurşaqlarında” həyata keçirilən layihələr dörd növə

bölünür:

fundamental tədqiqatlar- Elm uzrə Milli Agentlik tərəfindən idarə olunur;

sənayenin inkişafı layihələri-ayrı-ayrı nazirliklərin payları ilə yaranan fondlardan

maliyyələşdirilir;

kiçik və orta biznesin fərdi yenilikci layihələri - Kiçik və Orta Müəssisələrin Dəstəklənməsi

Agentliyi;

iri sənaye layihələri (büdcəsi 10 milyon avrodan çox olan) - Sənaye İnnovasiyaları Agentliyi

tərəfindən koordinasiya edilir.

Fransa dövləti fundamental elmlərin və tətbiqi tədqiqatların dəstəklənməsinə xususi diqqət

yetirir. Universitetlərdən və elmi-tədqiqat laboratoriyalarından cəlbedilmiş peşəkar mütəxəssislərin

Tədqiqat Birliyinin yaradılması məhz belə siyasətin təcəssümüdür. Fransada universitetlərin nəzdində

fəaliyyət göstərən tədqiqat laboratoriyaları dövlət büdcəsindən dotasiyalar alır. Nümunə üçün: Parisdə

yerləşən Paris Panteon Sorbonna Universiteti 200 milyon avroluq büdcəyə malikdir. Bu budcənin

təxminən 7 milyonu özəl sektorun sifarişləri əsasında formalaşır. Hal-hazırda Fransa universitetləri

ozəl şirkətlərlə əlaqələri genişləndirərək tədqiqat müqavilələrinin sayını və məbləğini artırmağa

istiqamətlənirlər. Bu isə, oz növbəsində, aparılan tədqiqatların real aktuallığının və biznesin elmi

biliklərə tələbatının artmasına muhum təsir göstərir (6).

Belə ki, dövlət universitetlərin və istehsal müəssisələrinin fundamental biliklərə tələbatını

artırmaq üçün institusional mühiti formalaşdırmağa calışır, özəl şirkətlər və universitetlərlə

fundamental tədqiqatların maliyyələşdirilməsində birgə iştiraka üstünlük verir. Bu istiqamətdə

aparılan tədbirlər nəticəsində qeyd etdiyimiz “rəqabətqabiliyyətlilik qurşaqları” əmələ gəlir, ali

məktəblərlə tədqiqat institutlarının birləşməsi baş verir, təhsil-istehsal və təhsil-elm klasterləri yaranır.

Özəl sektorun universitetlərin və elmi-tədqiqat institutlarının apardığı tədqiqatlara tələbatı və

bu layihələrdə iştirak etmək qabiliyyəti yuksək texnologiyalı iqtisadiyyatın qurulmasında boyuk

əhəmiyyət kəsb edir (1).

Avropa ölkələrində yenilikçilik mühitinin formalaşmasında dövlətin iqtisadisiyasətinin

əsas istiqamətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:

yüksək texnologiyalara əsaslanan layihələrin maliyyələşdirilməsində iştirak;

antiinhisar siyasəti və rəqabətin dəstəklənməsi;

dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya;

fundamental və tətbiqi elm sahələrinin inkişaf etdirilməsi, biliyin əsas iqtisadi

resursa çevrilməsi ilə həm özəl, həm də dövlət təşkilatlarının biliklərə tələbatın

artırılması.

Koreyada elmi-texniki siyasətin inkişaf dövrünü ənənəvi olaraq onilliklərə bölürlər:

- 1960-cı və 1970-ci illər - imitasiya mərhələsi - qabaqcıl xarici texnologiyaların öyrənilməsi

147

və onların Koreya şəraitində təkrarlanması;


2020-ci il. № 3(12) -səh.141-150 2020, № 3(12), pp. 141-150


- 1980-ci illər - daxili inkişaf mərhələsi-fəal adaptasiya prosesləri və təkmilləşdirilmiş

texnologiyaların geniş tətbiqi;

- 1990-cı illər - innovasiya informasiya cəmiyyəti mərhələsi - yerli elmi-texnoloji işlərin

artması;

- 2000-ci illər - yetkin innovasiya mərhələsi-dünya səviyyəli elmi-texnoloji işlərin həyata

keçirilməsi.

Koreya sənayesinin yüksəlişində ən nəzərə çarpan mərhələ 1970-ci illər hesab edilir. Mühəndis

və elmi kadrların kəskin çatışmazlığını aradan qaldırmaq və elm sahəsində təhsili gücləndirmək

məqsədi ilə hökumət 1971-ci ilin fevralında Koreya Perspektiv Elm İnstitutunu yaratdı. Özəl sektorun

artmaqda olan tələbatını ödəmək üçün hökumət bir sıra ixtisaslaşmış dövlət elmi-tədqiqat institutları

da (kimya, maşınqayırma, elektronika, okeanologiya, standartlaşdırma, nüvə enerjisi, biotexnologiya,

sistemotexnika, kosmik) yaratmalı oldu. Xaricdə təhsil almış alim və mühəndisləri cəlb edəcək elm

parkının yaradılması qərarlaşdırıldı. 1974-cü ildə Seuldan 140 km cənubda, ölkənin mərkəzi

hissəsində regionlardan eyni məsafədə yerləşən Decon şəhəri yaxınlığında bir kənd ərazisi olan

Dedokda elm parkının əsası qoyuldu (hazırda Decon şəhərinin hüdudlarındadır). 1978-ci ildə Dedok

elm parkında 5 ETİ (kimya, maşınqayırma, standartlaşdırma, nüvə və energetika üzrə) fəaliyyətə

başladı.

1970-ci illərin ortalarında aydın oldu ki, artıq xarici ölkələr Koreyanı rəqib kimi görməyə

başlayırlar və qabaqcıl texnologiyaların xaricdən alınmasında gələcəkdə maneələr yaradılacaq.

İqtisadiyyatının qabaqcıl ölkələrlə rəqabətini təmin etmək üçün fundamental və tətbiqi elmlərin

dəstəklənməsi məqsədi ilə 1977-ci ildə Koreya Elm və Mühəndislik Fondu yaradıldı.

Elmi – tədqiqat işlərinin indikator səmərəlilik göstəriciləri

Elmi-tədqiqat və təcrübi-kinstruktor işləmələrinin nəticələri elmi-texniki məhsullar kimi çıxış

edir. Buna görə də o, yüksək yenilik dərəcəsi və elmi tutumluluğun adekvat səviyyəsi ilə seçilir. Elmi-

texniki məhsulların siyahısı kifayət qədər geniş və müxtəlifdir. Ona nəzəri və təcrübi biliklər, elmi-

tədqiqat prosesinin nəticələri, yeni texnika və yaxud texnologiyanın işlənməsi nəticəsində hazırlanan

elmi-texniki sənədləşmə, yeni əmək alətlərinin və materialların təcrübi nümunələri aiddir. Elmi-

texniki məhsulların tərkibinə həm də elmi-texniki xidmət və məsləhətlər də daxildir.

Dünyada elmi-texniki məhsullara tələbat daim artır. Belə ki, o bir tərəfdən fəaliyyətdə olan

istehsalın inkişafı məqsədilə iqtisadi səmərəliliyin və texniki səviyyənin artırılmasıdır, digər tərəfdən

isə buraxılan məhsulların istehsalda yeni yüksək rəqabətli məhsulların qoyuluşuna cavab verməsidir.

Elmi-texniki məhsulların yaradılması və işlənməsi müqavilələr çərçivəsində aparılmasına baxmayaraq

(bu müqavilələr istehsalçı müəssisələr (firmalar) və elmitəşkilatlar arasında bağlanılır), hətta dövlət

sifarişi çərçivəsində olmasına baxmayaraq Elmi-texniki məhsulun daha çox həcmi bazara göndərilir.

Elmi-texniki məhsulları öz xarakterinə görə vahid istehsal məhsullarına aid etmək olar. Buna

görə də onun satış bazarı xalis inhisarın əlamətlərinə uyğun gəlir, yəni qiymətə əhəmiyyətli təsir

göstərirlər.

Elmi axtarışların məqsədi məhsul və texnologiya yaradılmasının yeni prinsiplərinin kəşfi,

materialların və onların birləşmələrinin yeni xassisələrinin alınması prinsiplərindən ibarətdir.

Elmi-texniki məhsulların variantlarının müqayisəli təhlili imkan verir ki, onlardan hər birinin

səmərəlilik səviyyəsi müəyyən olunsun. Belə informasiya təkcə məsələinin yekun həll üçün deyil, həm

də elmi-texniki məhsulun bu və ya digər variantının tətbiqi üçün vacibdir. Qiymətlə iqtisadi səmərə

arasında bilavasitə asılılıq vardır:səmərə nə qədər yüksəkdirsə, qiymət də bir o qədər yüksək olur.

Ümumi görünüşdə iqtisadi səmərə gəlir ilə, yəni yeni əmək alətinin və ya texnologiyasının bütün

148

normativ müddət üzrə istifadəsindən alınan nəticə ilə onların hazırlanmasına, işlənməsinə və tətbiqinə

xərclərin fərqindən ibarətdir. Bütün hesablama işləri hər il aparılmaqla keçən ilin iqtisadi səmərəsini


2020-ci il. № 3(12) -səh.141-150 2020, № 3(12), pp. 141-150


başlama dövrünə qədər müqayisə edilir. Belə illik nəticə və xərclərin verilməsi adətən diskontlaşma

adlanır. Alınmış iqtisadi səmərə məbləği- inteqral səmərə (Sint) adlanır:

𝑆𝑖𝑛𝑡 = ∑ ( 𝑃𝑡 − 𝑆𝑡𝑇𝑖=0 )𝑎𝑡, (1.1)

burada T-innovasiya dövrü, illə; Pt- nəticə (gəlir) t ilində; St – t ilində xərclər; at-

diskontlaşdırma əmsalı

Diskontlaşdırma əmsalı aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:

𝑎𝑡 = 1

( 1+𝐸)𝑡, (1.2)

burada E-illik suda faiz dərəcəsi səviyyəsində diskont norması.

Elmi müəssisə və sifarişçi arasında bağlanan müqavilə adətən elmi-texniki məhsulun

işlənməsinin əsasını təşkil edir.həmin bu müqavilədə elmi-texniki məhsulun qiyməti qeyd olunur.

Həmin qiymət səviyyəsi əsasında da elmi işləmə aparılır. Qiymətin hesablanması müqaviləyə əlavə

olunan xüsusi protokolla sənədləşdirilir.

Müqavilə qiymətinin əsaslandırılmasını tərəflər hər iki tərəf üçün, həm işləyən, həm də sifarişçi

üçün iqtisadi mənfəətlilik prinsipindən aparırlar. Bu o deməkdir ki, elmi-texniki məhsulun (Qmüq)

müqavilə qiymətinin müəyyən olunması müəyyən hədd daxilində aparılır. O, aşağı hədlə məhdudlaşır

və xərc metodu ilə müəyyən olunur:

Qah= Md+ Md Md x Rmd, (1.3)

burada Qah –qiymətin aşağı həddi; Md - elmi-texniki məhsulun sifarişçi ilə razılaşdırılan maya

dəyəri; Rmd – rentabellilik (maya dəyərinə görə)

Qiymətin yuxarı həddi isə iqtisadi səmərəliliyin ölçüləri ilə bilavasitə əlaqədardır.

Qyh= Sint x(1-Kz) (1.4)

burada Qyh- qiymətin yuxarı həddi; Kz - elmi-texniki məhsulun istifadəsi (və yaxud istehsalı)

dövründə sifarişçiyə hesablanan rentabellilik səviyyəsinin əvvəlki səviyyəsini təmin edən iqtisadi

səmərəliliyin payı.

Bu zaman vacibdir ki, Qyh həmişə Qah-dan çox olsun. Əks halda elmi-texniki məhsulu iqtisadi

cəhətdən qeyri-səmərəli hesab etmək olar. Müqavilə qiymətinə (Qmüq) gəldikdə isə o, bu şəraitdə

razılaşma meyarı kimi çıxış edir və onun ölşüləri iqtisadi səmərənin müqavilə qiymətinə daxil olan

hissəsinin ölçülərindən daha çox asılı olur.

Qmüq= QaH +Sint , (1.5)

burada Qmüq - elmi-texniki məhsulu müqavilə qiyməti ∆ Sint ölçüləri tərəflərin (işləyən və

sifarişçi) qarşılıqlı razılaşması yolu ilə müəyyən edilir. Nə qədər ∆ Sint-in Sint-də çoxdursa, o qədər

qiymət hazırlayan tərəf üçün sərfəlidir və yaxud əksinə: ∆ Sint-in Sint-də payı nə qədər aşağıdırsa,

sifarişçilər bir qədər çox gəlir əldə edirlər.

Elmi-texniki məhsul bazarı, xüsusilə də bu məhsulun beynəlxalq bazarı mahiyyəti etibarilə,

lisenziyalaşdırılan bazadır. Bu bazarda sazişlər lisenziyalar üzrə aparılır. Mövcud halda lisenziya satıcı

arasında bağlanılan razılaşmadır, hansı ki, tərəfdən (lisensiyalar) digər tərəfə (lisenziata) müəyyən

ödəmələrlə yeni məhsul istehsal etmək hüququ verir və yaxud yeni texnoloji prosesdən istifadəyə

hüquq vermiş olur. Bununla da satıcıda (lisenziar) əşyaya lisenziya razılaşmasına patent yaranır.

Patent sənədini müvafiq dövlət oqranları verir. Bu sənəd müəllifliyi təsdiq edir və onun

sahibinə yaradiciliq hüququ verir. Yəni patent sahibinin razılığı olmadan heç bir kəs ixtiradan istifadə

edə bilməz. Lisenziyalar həm patentli, həm də patentsiz ola bilər. Patentli lisenziya patentdən istifadə

hüququnu verməni təmin edir, lakin uyğun olan nou-xau olmadan. Patentsiz lisenziyada isə nou-xau

149

istifadə hüququ verir, lakin ixtiraya patentsiz lisensiyalar adətən iqtisadi subyektlərin əməkdaşlığının

investisiya şəraitində tədbiq olunur.


2020-ci il. № 3(12) -səh.141-150 2020, № 3(12), pp. 141-150


Yeni texnikanın işlənməsinin mərhələsində parametrik qiymətəmələgəlmədən istifadə edilir.

Bunun üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur:

P2= P1x (N2)𝑛

N1 (1.6)

burada P2-yeni məhsulun yeni; P1 – oxşar məhsulun qiyməti; N2 –yeni məhsulun əsas parametri

(gücü, məhsuldarlığı, qabiliyyəti və s.); N1- oxşar məhsulun analıqun əsas parametri; n-yeni məhsulun

qiymətinin onun əsas parametrləri ilə müqayisədə qiymətin artımını zəiflədən ləngitmə əmsalı. Bu

əmsalın ölçüləri 0,4-0,7 diapazonunda tərəddüd edir. Bu düsturla qiymət sazişlər olan halda hesablanır.

Sonradan qiymətə güzəşt və əlavələr şəklində düzəlişlər edilir.

Lakin qiymətin hesablanmasının verilən düsturu bir parametr məhsul üçün kifayət qədər uğurlu

saymaq olmaz. Doğrudan da yeni məhsul bir çox hallarda əsas parametrin səviyyəsinə görə oxşar

məhsuldan seçilməz, ancaq istismarda daha qənaətli olar.

Azərbaycanda vahid texnologiyaların işlənməsi və tətbiqi istiqamətləri.

Azərbaycanda innovativ texnologiyalar bazarının formalaşması üçün şərtlər ABŞ, Yaponiya və

Avropa Birliyi ölkələrində formalaşdırılması və tətbiq olunması zəruridir.

Azərbaycanın milli maraqların bütövlükdə elmi-texniki strategiyanın mühüm tərkib hissəsi

olan, yeni iqtisadi və sosial-iqtisadi reallıqlara cavab verən, istehsalın modernləşdirilməsi üçün

irimiqyaslı kapital axınını təmin edən innovasiya siyasətinin formalaşması və həyata keçirilməsi üzrə

qəti tədbirlər tələb edir.

Bizim fəaliyyət xəttimiz təkcə bir siyasi-iqtisadi strukturdan digərinə keçid istəyinin rəmzi

olmayıb, həm də moderndən postmodernə, sənaye dünyasından postsənaye dünyasına transformasiya

arzusunun təcəssümü idi. Şübhəsiz, zəruri inkişaf nöqtəsinə çatmaq üçün biz hələ çox iş görməliyik:

inkişaf vektorunu təkmilləşdirmək, iqtisadiyyatı neft ixracından asılılıqdan azad etmək və biliklər

iqtisadiyyatının, elm tutumlu istehsalatların, yüksək texnologiya və innovasiyalar sahəsinin

yaradılmasına keçmək lazımdır.

Bundan çıxış edərək, öndə olmaq və qarşıda qoyulan məqsədlərə nail olmaq üçün yeganə üsul

innovativ mexanizmlərdən istifadə etməyi öyrənmək, energetika, biotexnologiyalar,

nanotexnologiyalar və istehsalın elmi əsaslarla fəaliyyət göstərən digər sektorlarına aid biliklərə

əsaslanan tamamilə yeni sahələri işə salmaqdır. İnnovativ texnologiyalar əmək məhsuldarlığının və

iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinin inkişafının ən mühüm mənbəyidir. Ölkəmizdə elmtutumlu istehsal

ÜDM-in cəmi 0,2% təşkil edir və bu da çox da məqbul olmayan vəziyyətdən xəbər verir. Vəziyyəti

daha ətraflı göstərmək üçün zəruri müqayisələri cədvəl şəklində təsvir edək (Cədvəl 4).

Cədvəl 4

Elmtutumlu məhsul ixracı və patentlərin sayı

Ölkələr Yüksək texnolojiyalı ixrac,

(mld.dollar)

Patentlərin sayı

(mln.nəfərə)

ABŞ 141,5 359,8

AFR 142,5 255.1

Çin 348,9 0,5

Rusiya 4,6 15

Azərbaycan - 0, 002

Respublikamızın sənaye müəssisələrində innovasiya inkişafına mane olan amillərin təsnifatı

aşağıdakı kimidir:

150

1. İqtisadi amillər: - öz pul vəsaitinin kifayət qədər olmaması;


2020-ci il. № 3(12) -səh.141-150 2020, № 3(12), pp. 141-150


- dövlət tərəfindən maliyyədövlət tərəfindən maliyyə yardımının kifayət qədər olmaması;

- təzə məhsullara ödəniş qabiliyyətli tələbatınaşağı olması;

- yeniliklərin dəyərinin yüksək olması;

- yüksək iqtisadi risk;

- təzə məhsullara çəkilən xərclərin əvəzinin ödənilməsi müddətlərinin uzun olması.

2. İstehsal amilləri: - müəssisənin innovasiya potensialının aşağı olması;

- ixtisaslı işçilərin çatışmaması;

- yeni texnologiyalar haqqında informasiyanın çatışmaması;

- müəssisələrtərəfindənyeniliklərin qəbul edilməməsi;

- satış bazarları haqqında informasiyanın çatışmaması;

- digər müəssisələr və digər elmi təşkilatlar ilə kooperasiya üçün imkanların olmaması.

NƏTİCƏ

Azərbaycan Respublikasının dünya iqtisadiyatına inteqrasiyasının təmin edilməsi üçün elmi

müəssisələrin potensial imkanlarından maksimum istifadə edilmısi aşağıdakı məsələrin həlli təklif

edilmişdir:

* elmi tədqiqat və universitetlərin yeni texnologiyaların və texnikanın istehsalçısı olan

müəssisələr şəbəkəsinə şevrilməsi;

* yeni ideya və texnologiyalar əsasında yeni məhsul istehsal edən istehsalat müəssisələri

şəbəkələrinin yaradılması;

* bütün istehsal sahələri və elmi müəssisələr arasında münasibətlərin tənzimlənmə

mexanizminin olması.

* elmi-texniki və innovasiya sferalarında dövlət siyasətinin aparılması;

* elmi nəticələrin ənənəvi inzibati-amirlik metodları ilə tətbiqinin yenisi ilə əvəz edilməsinin

labüdlüyü;

* elm tutumlu istehsal mədəniyyətinin yenidən bərpa edilməsi .


1. Байгильдина З.Ф. “Творческий потенциал личности”. Вестник

Башкирского университета. – 2018. – №3 .c. 693

2. Беляев О.Г., Корнилов Д.А. “Оценка инновационного потенциала

экономических систем”. Управление экономическими системами: электронный

научный журнал. – 2012. №39. C. 16

3. BeckerG. HumanCapital. – Chicago: ChicagoPress, 2013. c. 327

4. Петровская Е.В. “Оценка интеллектуальной собственности и

нематериальных активов” Эльбрус. Изд-во «ИХФЧ РАН», 2018

5. Петровская Е.В. “Стоимость прав на единую технологию как

результат деятельности научных учреждений РАН”. Изд-во ОИВТ РАН. 2019

6. Старцева, В.Н. “Проблема мотивации персонала в современных

компаниях” Н. Новгород: Изд-во НГТУ. 2014. С.394-395

151


2020-ci il. № 3(12) -səh.141-150 2020, № 3(12), pp. 141-150


K.С.Kеримов

к.э.н., доцент, Азербайджанский Государственный Университет

Нефти и Промышленности, Международный профессиональный

экономист, почетный нефтяник Вьетнамской Социалистической

Республики

Р.С.Керимова

д.ф.по т., ассистент, Азербайджанский Государственный Университет Нефти и

Промышленности

И.Е.Гусейнова

магистрант, Азербайджанский Государственный Университет Нефти и Промышленности

Направления деятельности научных учреждений по разработке и применению

инновационных технологий в отраслях промышленности

Резюме

Цель исследования – исползование интеллектуального потенциала научных

предприятий при разработке и применении инновационных технологий в производстве с

целью выпуска конкурентоспособной продукции на промышленных предприятиях для внешнего

и внутреннего рынков.

Методология исследования – на основе опыта зарубежных вузов определены

направления развития современных технологий в нашей республике.

Результаты исследования - в отличие от текущей ситуации, сделаны предложения по

новым потребностям, генерации и развитию новых технологических этапов.

Ключевые слова: единая технология, инновация, университет, человек, фактор, актив,

изобретение

K.S.Karimov

assistant professor, Azerbaijan State Oil and Industry University

International professional economist, honorary oilman of the

Vietnamese Socialist Republic

R.S.Karimova

PhD, assistant Azerbaijan State Oil and Industry University

I.E.Huseynova

master student, Azerbaijan State Oil and Industry University

Areas of activity of scientific institutions for the development and application of innovative

technologies in industries

Abstract

Purpose of the research - is to use the intellectual potential of scientific enterprises in the

development and application of innovative technologies in production with the aim of producing

competitive products at industrial enterprises for external and internal markets.

Methodology - based on the experience of foreign universities, directions for the development

of modern technologies in our republic are determined.

152

Findings - in contrast to the current situation, proposals were made for new needs, generation

and development of new technological stages.

Keywords: unified technology, innovation, university, person, factor, asset, inventio


2020-ci il. № 3(12) -səh.151-159 2020, № 3(12), pp. 151-159

S.İ.Vəliyeva S.I.Velieva

UOT: 338

S.İ.Vəliyeva

doktorant, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin tabeliyində Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzi

[email protected]

TÜTÜN MƏHSULLARININ İSTEHSALININ VƏ İXRACININ ARTIRILMASI

MƏSƏLƏLƏRİ

Xülasə

XX əsrdə Azərbaycanda tütün istehsalı ilə bağlı ənənələr formalaşsa da müstəqilliyin ilk

illərində bu sahədə geriləmə müşahidə olunmuşdur. Belə ki, 1986-cı ildə ölkədə 65,2 min ton tütün

istehsal olunurdusa, 2008-ci ildə bu istehsal 2,5 min tona qədər azalmışdır. 2016-cı ildən etibarən isə

tütünçülüyün inkişafına dövlət dəstəyi artmış və bu sahə ilə bağlı dövlət proqramı qəbul edilmişdir.

2021-ci ilə kimi tütün istehsalının 12 min tona çatdırılması hədəflənmişdir. Görülən tədbirlər

nəticəsində 2017-2018-ci illərdə tütün istehsalı və ixracı artmışdır. Bu məqalədə respublikamızda

tütünçülüyün inkişafı ilə bağlı mövcud vəziyyət araşdırılmış, bu sahənin inkişafının qeyri-neft ixracının

artmasına təsiri qiymətləndirilmişdir.

Açar sözlər: kənd təsərrüfatı, tütün, emal, ixrac, idxal, siqaret, strateji yol xəritəsi

GİRİŞ

Azərbaycanda tütünçülüyün elmi əsaslarla inkişafı və bu sahə üzrə yüksək sənaye potensialının

yaradılması XX əsrin 70-ci illərinin başlanğıcına təsadüf edir. Həmin illərdə həyata keçirilən uğurlu

aqrar siyasət nəticəsində ölkədə tütünçülük çox sürətlə inkişaf etmiş və bu sahənin böyük sənaye

potensialı yaradılmışdır (2). Belə ki, 1986-cı ildə ölkədə 16,7 min hektar sahədən 65,2 min ton tütün

istehsal olunmuşdur. Lakin müstəqilliyin ilk illərində yaşanan problemlər səbəbindən bu sahədə ciddi

geriləmə yaşanmış və 2008-ci ildə tütün istehsalı 2,5 min tona qədər azalmışdır. 2016-cı ildən etibarən

isə Azərbaycanda tütünçülüyün inkişafı dövlət səviyyəsində dəstəklənməyə başlanılmışdır. Azərbaycan

Respublikası Prezidenti tərəfindən 2016-cı il 5 oktyabr tarixində tütünçülüyün inkişaf etdirilməsinə

dövlət dəstəyi haqqında Sərəncam imzalanmışdır. Eyni zamanda bu sahənin inkişafına xidmət edən

dövlət proqramı qəbul edilmişdir. Dövlət proqramının (2) hədəfi 2021-ci ilədək tütün istehsalının 12

min tona çatdırılmasına nail olunmasından ibarətdir. Bu isə ölkəmizdə tütün məhsullarının ixrac

potensialının inkişaf edəcəyinin göstəricisidir. Araşdırmamızdan aydın olur ki, ölkəmizdə tütün

emalının təşkili nəticəsində həm idxalın əvəzlənməsinə, həm də ixracın artmasına töhfə vermək

potensialı böyükdür.

Bu məqalədə də tütün məhsullarının ixracı ilə bağlı mövcud vəziyyət təhlil edilir və bu

istiqamətdə həyata keçirilən siyasətin qeyri-neft ixracının artmasına təsiri qiymətləndirilir. Həmçinin

tütün məhsullarının emalının dərinləşdirilməsindən sonra ixracı ilə bağlı müvafiq təkliflər verilir.

1. Azərbaycanda tütünçülüyün mövcud vəziyyəti Müstəqilliyin ilk illərində bəzi ənənəvi kənd təsərrüfatı sahələrində, o cümlədən tütünçülükdə də

tənəzzül müşahidə olunmuşdur. Hazırda Azərbaycanda tütün istehsalı potensial imkanlarından xeyli

153

aşağıdır. Belə ki, ölkənin dağlıq və dağətəyi rayonlarının torpaq-iqlim şəraiti ildə 50-60 min ton tütün

istehsal olunmasına imkan verir(2).

Məlumat üçün qeyd edək ki, 1986-cı ildə Azərbaycanda 16,7 min hektar sahədən 65,2 min ton

tütün istehsal edilsə də (məhsuldarlıq 39 ha\sentner) sonrakı illər tütün istehsalında azalma baş


2020-ci il. № 3(12) -səh.151-159 2020, № 3(12), pp. 151-159


vermişdir. Müstəqillik illərində isə bu proses daha da sürətlənmişdir. Bunun da əsas səbəblərindən biri

tütünçülükdə məhsuldarlığın aşağı düşməsi, fermerlərin keyfiyyətli və xəstəliyə davamlı tütün sortları

ilə təmin edilməməsi nəticəsində rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalında ciddi problemlərin yaşanması

idi.

Doğrudur, 2004-cü ildə qəbul edilən dövlət proqramında (3) Azərbaycanın kənd təsərrüfatında

ənənəvi sahələr olan tütünçülüyün inkişafı prioritet vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur. Lakin son 10 ilin

məlumatlarının təhlili göstərir ki, Azərbaycanda fermerlərin tütün istehsalına maraqları yetərincə

olmamışdır.

Şəkil 1. Azərbaycanda tütün istehsalı, min ton (2021-ci il üçün məlumat proqnozdur)

(5;7;11; 17)

Xüsusən 2016-cı ildən etibarən tütün istehsalına diqqət artmış və bu sahəyə dövlət dəstəyi

güclənmişdir. Belə ki, tütünün satınalma qiymətini 2016-cı ildə əvvəlki illə müqayisədə əhəmiyyətli

dərəcədə artırmaqla birinci növ yaş tütünün bir kiloqramını 25 qəpiyə (2015-ci ildə 1 kq üçün 16 qəpik),

ikinci növ yaş tütünün bir kiloqramını 15 qəpiyə (2015-ci ildə 1 kq üçün 8 qəpik) qəbul edilmişdir (13).

Eyni zamanda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 5 oktyabr tarixli “Azərbaycan

Respublikasında tütünçülüyün inkişaf etdirilməsinə dövlət dəstəyi haqqında” Sərəncamına əsasən, tütün

emalı ilə məşğul olan hüquqi şəxslərə və hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti həyata keçirən

fiziki şəxslərə təhvil verilmiş quru tütünün hər 1 kiloqramına, yaş tütünün isə hər 10 kiloqramına görə

tütün istehsalçılarına 0,05 manat məbləğində subsidiya müəyyən edilmiş və 2017-2018-ci illərdə bu

məqsədlə 300 min manat subsidiya verilmişdir (14). Həmçinin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı

məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə də ölkəmizdə tütünçülüyün

inkişafına dövlət dəstəyinin gücləndirilməsi, bu sahənin potensial imkanlarından səmərəli istifadə

edilməsi, tütün istehsalına marağın artırılması məsələsi qoyulmuşdur (1). Dövlətin bu təşviq tədbirləri

nəticəsində 2015-ci illə müqayisədə 2018-ci ildə tütünün əkin sahəsi 2,4 dəfə artaraq 3,4 min hektara

çatmışdır.

60

52,9

11,717,3

7,13,2

6,3

12

0

10

20

30

40

50

60

70

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025

154


2020-ci il. № 3(12) -səh.151-159 2020, № 3(12), pp. 151-159


Şəkil 2. Azərbaycanda tütünün əkin sahəsi, min hektar (2021-ci il üçün məlumat

proqnozdur) (5;7;11)

2021-ci ilə kimi isə tütünün əkin sahəsinin 6 min hektara çatdırılacağı proqnozlaşdırılır. Şübhəsiz

ki, tütünün əkin sahəsi ilə yanaşı məhsuldarlığının da artırılması müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Çünki

Azərbaycanda tütünçülüyün ekstensiv yox, intensiv yolla inkişafı vacib məsələdir. Qeyd edək ki, ötən

əsrin 80-ci illərində Azərbaycanda tütünün məhsuldarlığı hektardan 30 sentnerdən yüksək olmuşdur.

Lakin son illərdə tütünün məhsuldarlığın ciddi azalma müşahidə edilmiş və 2018-ci ildə orta

məhsuldarlıq 19 sentner/hektar olmuşdur(5).

17,216,2

14,8

8 8,1

2,81,4 1,4

3,4

6

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025

155

Şəkil 3. Azərbaycanda tütünün məhsuldarlığı, sent/ha (2021-ci il üçün məlumat

proqnozdur) (5;7;11)


2020-ci il. № 3(12) -səh.151-159 2020, № 3(12), pp. 151-159


Qeyd edək ki, 2018-ci ilin məlumatına ölkədə tütün əsasən Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda

istehsal olunur. Növbəti 5 ildə isə Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu ilə yanaşı təbii-iqlim şəraiti münasib

olan digər bölgələrdə də tütün istehsalının artırılması nəzərdə tutulmuşdur. Məhz Strateji Yol

Xəritəsinin 2.1-ci prioritetində qeyd edilir ki (Tədbir 2.1.6) tütün istehsalının artırılmasının təşviqi

olunacaqdır (1). Həmçinin sosial, həm də iqtisadi cəhətdən əhəmiyyəti nəzərə alınaraq tütün istehsalı

üçün daha uyğun rayonlar müəyyənləşdiriləcək və həmin rayonlar üzrə istehsalın genişləndirilməsi

imkanları qiymətləndiriləcəkdir. Qeyd edək ki, Aqrar Subsidiya Şurası tərəfindən 2020-ci ildən etibarən

Ağstafa, Balakən, Gədəbəy, Goranboy, İsmayıllı, Lerik, Masallı, Oğuz, Qax, Qazax, Qəbələ, Şəki,

Tovuz, Yardımlı və Zaqatala rayonlarında tütün əkən fermerlər 1 hektara görə 280 manat subsidiya

verilməsinin qərarlaşdırması da bu tədbirin icrasına xidmət edir. Sözügedən rayonlar başqa digər rayon

və şəhərlərdə tütün əkən fermerlərə isə hektara görə subsidiya verilməyəcək. Amma bundan sonra da

ölkə üzrə emal müəssisələrinə təhvil verilən quru tütünün hər tonuna 50 manat, yaş tütünün hər tonuna

5 manat subsidiya ödənilməsi davam edəcəkdir (14).

Şübhəsiz ki, subsidiya mexanizminin təkmilləşdirlməsi də Dövlət Proqramının (2) hədəfinin

reallaşmasına və 2021-ci ilədək tütün istehsalının 12 min tona çatdırılmasına töhfə verəcəkdir. Bununla

yanaşı tütünçülükdə bəzi problemlərin həlli zəruridir. Belə ki, tütünçülükdə məhsuldarlığın artırılması,

yeni məhsuldar, keyfiyyətli və xəstəliyə davamlı tütün sortlarının yaradılması, tütünçülüyün

infrastruktur təminatının yaxşılaşdırılması, tütün istehsalı və emalı sahəsində innovativ texnologiyaların

tətbiqi, tütünçülüyün elmi təminatının və kadr potensialının daha da gücləndirilməsi, tütünçülüklə

məşğul olan hər bir rayonda qəbul məntəqələrinin, qurutma kameralarının təşkili və s. həllini gözləyən

məsələlərdəndir.

2. Azərbaycana tütün və tütünün sənaye əvəzediciləri ixracının və idxalının təhlili

Azərbaycan Respublikasından 2016-cı ildə 9 milyon, 2017-ci ildə 15 milyon, 2018-ci ildə 14

milyon ABŞ dolları dəyərində tütün və tütünün sənaye əvəzediciləri (HS kodu 24) ixrac edilmişdir (6;

11; 12). Bu kod üzrə ixrac əsasən orta damarcığı qismən və ya tamamilə çıxarılmış tütündən ibarət

olmuşdur.

37

32,7

14,6

22,2

25,724

25,4

19 20

0

5

10

15

20

25

30

35

40

1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025

156

Şəkil 4. Tütün və tütünün sənaye əvəzediciləri ixracı(HS kodu 24), milyon ABŞ dolları (6;

11; 12)


2020-ci il. № 3(12) -səh.151-159 2020, № 3(12), pp. 151-159


Belə ki, 2017-ci ildə 9,9 milyon, 2018-ci ildə isə 8,3 milyon ABŞ dolları dəyərində orta

damarcığı qismən və ya tamamilə çıxarılmış tütün ixrac edilmişdir. Başqa sözlə desək, 2017-ci tütün və

tütünün sənaye əvəzediciləri 65%-ni, 2018-ci ildə isə 58%-ni orta damarcığı qismən və ya tamamilə

çıxarılmış tütün təşkil etmişdir. Daha sonra isə ixracda tütün xammalı (orta damarcığı çıxarılmayan

tütün – HS kodu 240110) önə çıxır. 2017-ci ildə sözügedən tütün xammalının 4,3 ixracı milyon, 2018-

ci ildə isə 4,4 milyon ABŞ dolları olmuşdur. Beləliklə, 2017-ci ildə tütün və tütünün sənaye

əvəzedicilərinin 28%-ni, 2018-ci ildə isə 31%-ni tütün xammalı təşkil etmişdir. Azərbaycandan siqaret

ixracı isə son illər azalmış və 2017-ci ildə 1 milyon, 2018-ci ildə 1,5 milyon ABŞ dolları dəyərində

olmuşdur. Yəni Azərbaycandan siqaret ixracı idxalın 1 faizini təşkil edir.

Azərbaycandan tütün əsasən Belarusa və Rusiyaya ixrac edilir. Son illərdə Gürcüstan, İran,

Türkiyə, Yunanıstan, Bolqarıstan və digər ölkələrdə bu siyahıya əlavə olunmuşdur. Hazırda "Azərtütün

Aqrar Sənaye Kompleksi" MMC tütün xammalı ixtisaslaşmış dövlət şirkətidir.

Həmçinin 2019-cu ilin ilk yarısında Azərbaycandan Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 525 min,

Səudiyyə Ərəbistanına 56 min, İraqa 23 min ABŞ dolları dəyərində tərkibində tütün olan siqaretlər (HS

kodu 240220) ixrac edilmişdir (11).

Azərbaycanda istehsal olunan malların vahid məlumat bazası olan Azexport.az portalının

məlumatlarından isə aydın olur ki, dünya bazarında Azərbaycan tütünə tələbat böyükdür(16). Bu

portalda ən çox ixrac sifariş daxil olan məhsullardan biri tütündür.

Azərbaycan Respublikasına 2014-cü ildə 399,4, 2015-ci ildə 297,6, 2016-cı ildə 153, 2017-ci

ildə 166,5, 2018-ci ildə 165,8 milyon ABŞ dolları dəyərində tütün və tütünün sənaye əvəzediciləri idxal

edilmişdir (6; 11; 12). Bu müddətdə sözügedən məhsulların ixracı isə 12,7 milyon, 9,4 milyon, 8,9

milyon, 15,3 milyon, 14,3 milyon ABŞ dolları təşkil etmişdir (11).

5

79 9

11

13

9 9

1514

0

2

4

6

8

10

12

14

16

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

157

Şəkil 5. Tütün və tütünün sənaye əvəzediciləri idxal(HS kodu 24), milyon ABŞ dolları (6;11;12)

Qeyd edək ki, tütün və tütünün sənaye əvəzediciləri idxalında əsas yeri tərkibində tütün olan

siqaretlər tutur. Belə ki, ölkəyə 2014-cü ildə 390 milyon, 2015-ci ildə 287 milyon, 2016-cı ildə 147

milyon, 2017-ci ildə 160 milyon, 2018-ci ildə 152 milyon ABŞ dolları dəyərində siqaret idxal

olunmuşdur [3]. Yəni 2014-ci tütün və tütünün sənaye əvəzediciləri 97,7 %, 2015-ci ildə 96,5 %, 2016-

cı ildə 95,9%-ni 2017-ci ildə 96%-ni və 2018-ci ildə 92%-ni siqaret təşkil etmişdir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.151-159 2020, № 3(12), pp. 151-159


Araşdırmamız göstərir ki, ölkəmizin tütün istehsalını artırmaqla idxalı böyük ölçüdə əvəzləmək və

ixracı genişləndirmək potensialı var.

3.Tütün emalının dərinləşdirilməsi zərurəti

Azərbaycan Respublikasında özəlləşdirmə prosesinin gedişində tütünün emalına xarici investorlar

cəlb edilmişdir. Bu zaman dünya təcrübəsinə istinadən, xarici investorların həmin sahələrə müasir

texnologiyaları gətirməsi, xammal istehsalçıları ilə əlaqələrin əlverişli formalarının tətbiqi məqsədləri

əsas götürülmüşdür. Lakin investorlar həmin istiqamətdə ardıcıl fəaliyyət göstərməmişdir. Onlar

bazarın inhisarlaşdırılması, həmçinin xammal istehsalçılarının mənafelərinə uyğun olmayan əlaqə,

forma və mexanizmlərin tətbiqi strategiyasını əsas götürmüşlər. Özəlləşdirmə zamanı daxili bazarda

rəqabətin inkişaf etdirilməsi tələbləri nəzərə alınmadığı üçün belə strategiyanın tətbiqinə əlverişli imkan

yaranmışdır (9).

Onun üçün də Strateji Yol Xəritəsində(1) tütün istehsalına və ixracına xüsusi yanaşma tətbiq

olunmuşdur. Belə ki, qısamüddətli dövr üçün istehsalın xammal şəklində ixrac məqsədilə artırılması və

uzunmüddətli perspektivdə isə həmin məhsuldan alınan emal məhsullarının yerli istehsalını

formalaşdırmaqla idxalın əvəzlənməsi və ixracın artırılmasından strategiyası seçilmişdir.

Strateji Yol Xəritəsinin hədəflərindən biri isə tütün məmulatlarının idxalının 50 faiz

azaldılmasından ibarətdir (1). Bu hədəfi reallaşdırmaq üçün də ölkəmizdə kompleks tədbirlər həyata

keçirilir və konkret olaraq ilkin nəticələr əldə edilmişdir. Belə ki, 2015-ci illə müqayisədə 2018-ci ildə

tütün məmulatlarının idxalı 44 faiz azalmışdır. Digər tərəfdən şəkil 6-dan da göründüyü kimi, tütün

məmulatlarının istehsalı 2015-ci ilə nisbətən 2018-ci ildə dəyər baxımından 2,1 dəfə artmışdır. Bu

müddətdə papiros və siqaretlərin istehsalı isə 2,5 dəfə artmışdır.

223 228

249304

339

399

298

153167 166

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

158

Şəkil 6. Azərbaycanda tütün məmulatlarının istehsalı (11)

Araşdırmamız göstərmişdir ki, Azərbaycanda tütün məmulatlarının istehsalının artmasında

2018-ci ildə Sumqayıt Kimya Sənaye Parkında istifadəyə verilən "Tabaterra" Qapalı Səhmdar


2020-ci il. № 3(12) -səh.151-159 2020, № 3(12), pp. 151-159


Cəmiyyətinə məxsus filterli siqaretlər istehsal edən müəssisə də mühüm rol oynayır(15). Bu müəssisədə

il ərzində “Made in Azerbaijan” brendi altında 11 milyard ədəd 3 növdə siqaret istehsal ediləcəkdir. Bu

müəssisə ölkənin tütün məmulatlarına olan tələbatının 80 faizini ödəyəcəyi proqnozlaşdırılır. Məlumat

üçün qeyd edək ki, hazırda siqaretə daxili tələbatın 14 milyard ədəddir(10). Nəzərə alaq ki, hazırda

ölkədə başqa müəssisə tərəfindən də siqaret istehsal olunur. Belə ki, 1999-cu il avqust ayında Bakı tütün

kombinatının bazasında “European Tobacco-Baku” ASC yaradılmış və bu müəssisə 1 fevral 2000-ci il

tarixindən siqaret istehsalına başlanmışdır. Hazırda “European Tobacco-Baku” ASC-də bazardakı əsas

oyunçulardan biridir.

Şübhəsiz ki, tütün emalı ilə bağlı yeni müəssisənin yaradılması bazarda rəqabəti və yerli tütünə

tələbatı artıraraq bu sahənin inkişafına təkan verəcəkdir. Çünki son 15 ildə bazarda hökmran mövqedə

olan müəssisə yerli xammaldan istifadəyə maraq göstərmir və idxala üstünlük verirdi. Tütün emalı ilə

bağlı yeni müəssisənin yaradılması ölkə daxilində yerli xammala tələbatı da artıracaqdır. Bu zaman

Azərbaycanda tütün emalını dərinləşdirərək siqaret ixracının artırılmasına zəmin yaranacaqdır.

Digər tərəfdən “Tütün və tütün məmulatı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa

əsasən tütün və ya tütün məmulatları genetik modifikasiya olunmuş bitkilərdən, yaxud müasir

biotexnoloji və gen mühəndisliyi metodları ilə yaradılmış kənd təsərrüfatı bitki materiallarından istifadə

edilməklə istehsal olunduqda idxalına icazə verilmir (8). Yəni xaricdən Azərbaycana modifikasiya

olunmuş bitkilərdən əldə edilən tütün məmulatları idxalı qanunsuzdur. Bu isə yerli emal müəssisələrini

Azərbaycanda istehsal olunan tütün xammalından istifadəyə təşviq edəcəkdir.

NƏTİCƏ

Yekun olaraq qeyd edə bilərik ki, 2016-cı ildən etibarən tütünçülüyün inkişafına verilən dövlət

dəstəyi bu sahədə artıma səbəb olsa hələlik həllini gözləyən problemlərdə mövcuddur. Araşdırmamız

22 2223

20

13

2527

42

3957

2,3 2,2 21,8

1

22

1,7

1,2

4,9

0

1

2

3

4

5

6

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

0

10

20

30

40

50

60

Tütün məmulatlarının istehsalı, milyon manat Papiros və siqaretlər, milyard ədəd

159

göstərir ki, xüsusən tütünün məhsuldarlığı və istehsal edilən xammalın keyfiyyəti ilə bağlı problemlərın

həllini tapması vacibdir. Bu problemlər həll edildiyi təqdirdə 2021-ci ildə 12 min ton tütün istehsalı

hədəfinə çatmaq olar. Şübhəsiz ki, tütün istehsalı artması ilk növbədə idxalın əvəzlənməsinə böyük

töhfə verə bilər. Amma tütün emalını dərinləşdirməklə onun ixrac imkanları da mövcuddur.

Araşdırmamız göstərir ki, 2018-ci ildə Azərbaycandan 1,9 min ton tütün xammalı (orta damarcığı

çıxarılmayan tütün) ixrac edilmişdir və bunun qarşılığında 4,4 milyon ABŞ dolları gəlir əldə

olunmuşdur. Yəni 1 ton tütün xammalının ixrac dəyəri 2356 ABŞ dolları təşkil etmişdir. Eyni zamanda

2018-ci ildə 8,3 milyon ABŞ dolları dəyərində 2,3 min ton orta damarcığı qismən və ya tamamilə

çıxarılmış tütün ixracı reallaşdırılmışdır. Orta damarcığı qismən və ya tamamilə çıxarılmış tütünün 1

tonunun orta ixrac dəyəri isə 3595 ABŞ dolları olmuşdur. Halbuki ixrac edilən bu xammal ölkəmizdə

emal olunaraq, daha sonra hazır məhsul şəkilində ixrac edilə bilərdi. Bu zaman Azərbaycanın ixracdan

əldə etdiyi gəlir 2 dəfə və daha çox arta bilər.

Hazırda ölkəmizdə istehsal onun tütün xammalının tam emal edilməsi üçün bütün infrastruktur

mövcuddur. Azərbaycandan tütün xammalı idxal edənlər onun emalını həyata keçirərək gəlir əldə edə

bilirlərsə, deməli bunu ölkə daxilində də həyata keçirməyimiz mümkündür. Nəzərə alaq ki, qarşıdakı

illərdə ölkəmizdə tütün istehsalı artacaq və emal müəssisələri yerli xammalla bağlı çətinliklə

üzləşməyəcəklər. Yerli xammalın emalının dərinləşdirilməsi isə həm də Strateji Yol Xəritəsində tütün

məmulatlarının idxalının 50 faiz azaldılması ilə bağlı müəyyənləşdirilən hədəfin reallaşmasına xidmət

edəcəkdir.

Araşdırmamızın yekunu olaraq tütünçülük sahəsindəki potensialın dəyər zəncirinin həlqələri

üzrə reallaşmasına nail olmaq üçün tütün istehsalı və emalı sahələrinə yerli və xarici investisiyaların

cəlb edilməsi prosesinin sürətləndirilməsini təklif edirik. Eyni zamanda strateji yol xəritəsində

tütünçülüyün inkişafı ilə bağlı müvafiq rayonlar üzrə nəzərdə tutulan kompleks inkişaf planlarının

hazırlanması prosesinin sürətləndirilməsi də mühüm əhəmiyyət daşıyır.


2020-ci il. № 3(12) -səh.151-159 2020, № 3(12), pp. 151-159


Hazırda ölkəmizdə tütün istehsalı və emalı sahəsində fəaliyyət göstərən sahibkarlıq

subyektlərinin işinin əlaqələndirilməsi, tütünçülüyün inkişafı ilə bağlı təkliflərin hazırlanması

məqsədilə Azərbaycan Tütün İstehsalçıları və İxracatçıları Assosiasiyası yaradılmışdır(4). Qarşıdakı

müddətdə bu assosiasiyanın da işinin gücləndirilməsi və onun aktiv fəaliyyətin nail olunması vacibdir.

Həmçinin ölkəmizdə fəaliyyət göstərən emal müəssisələrinin yerli xammaldan istifadəyə təşviq etmək

üçün müvafiq təşviq mexanizmləri işə salınması vacibdir.


1. “Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair

Strateji Yol Xəritəsi”. Bakı, 06 dekabr 2016-cı il.

2. “Azərbaycan Respublikasında tütünçülüyün inkişafına dair 2017–2021-ci illər üçün

Dövlət Proqramı”. Bakı, 10 avqust 2017-ci il / http://www.e-qanun.az/framework/36324

3. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının

(2004-2008-ci illər). Bakı, 11 fevral 2004-cü il / http://www.e-qanun.az/framework/4797

4. “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019–2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı

Dövlət Proqramı”. Bakı, 29 yanvar 2019-cu il / http://www.e-qanun.az/framework/41320

5. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Sosial, İqtisadi İnkişaf. Məruzə

№ 12. Bakı, 21 yanvar 2019-cu il, 173 s.

6. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanın xarici ticarəti.

Statistik məcmuə/2019. Bakı, 2019, 216 s.

http://www.e-qanun.az/framework/36324


160

7. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. “Azərbaycanın kənd təsərrüfatı”.

Statistik məcmuə / 2018. Bakı, 2018, 612 s.

8. “Tütün və tütün məmulatı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 8 iyun

2001-ci il / http://www.e-qanun.az/framework/2697

9. Xəlilov H.A. Aqrar iqtisadiyyatda sistem transformasiyaları və modelləşdirmə şəraiti,

Bakı: «Mütərcim», 2005, 228 s.

10. İlham Əliyev Sumqayıt Kimya Sənaye Parkında tütün məmulatları istehsalı fabrikinin

açılışında iştirak edib. Sumqayıt, 16 noyabr 2018-ci il / https://president.az/articles/30736

11. www.stat.gov.az

12. www.trademap.org

13. www.economy.gov.az

14. http://agro.gov.az/az

15. http://senaye.gov.az/az/senaye_zonalari/parks/sumgayit_kimya/

16. www.azexport.az

17. http://agrodata.az

С.И.Велиева

докторант, Центр аграрных исследований Министерства сельского хозяйства

Проблемы роста производства и экспорта табачной продукции

Резюме

Хотя традиция производства табака в Азербайджане образовалась в прошлом веке, в

первые годы независимости наблюдался спад и в этой сфере. Таким образом, в 1986 году было


2020-ci il. № 3(12) -səh.151-159 2020, № 3(12), pp. 151-159


произведено 65,2 тыс. тонн табака, однако в 2008 году производство сократилось до 2,5 тыс.

тонн. С 2016 года государственная поддержка в отношении производства табака была

увеличена и в связи с этим была подготовлена государственная программа по производству

табака. Государственная программа направлена на увеличение производства табака до 12

тысяч тон к 2021 году. В результате принятых мер мы видим увеличение производства и

экспорта табака в 2017-18 годах. В этом исследовании aвтор оценивает текущую ситуацию с

экспортом табака и предлагает предложения по соответствующей диверсификации и

увеличению экспорта.

Ключевые слова: сельское хозяйство, табак, переработка, экспорт, импорт, сигареты,

стратегическая дорожная карта

S.I.Velieva

doctoral student, Center for Agricultural Research, Ministry of Agriculture

The problem of increasing production and export of tobacco products

Abstract

Despite the fact that a tradition related to the tobacco production was formulated in the last

century in Azerbaijan, we see decline in the first years of our independence in this regard. So that 65,2

thousand tons of tobacco were produced in 1986, however in the 2008-ci this statistic was decreased


https://president.az/articles/30736

http://www.stat.gov.az/

http://www.trademap.org/

http://www.economy.gov.az/

http://agro.gov.az/az

http://senaye.gov.az/az/senaye_zonalari/parks/sumgayit_kimya/

http://www.azexport.az/

http://agrodata.az/

161

to 2,5 thousand tons in Azerbaijan. Since 2016, the state support regarding the tobacco production has

been increased and the government program about the tobacco production was prepared. The

government program aims to increase the tobacco production to 12 thousand by the year of 2021. As a

result of the taken actions we see increase in the tobacco production and export in 2017-18 years. The

author of this article evaluates the current situation of tobacco export and proposes suggestions on

corresponding diversification and increase.

Keywords: agriculture, tobacco, processing, export, import, cigarette, strategic roadmap


2020-ci il. № 3(12) -səh.160-165 2020, № 3(12), pp. 160-165

G.S.İmamquliyeva G.S.Imamguliyeva

G.S.İmamquliyeva

müəllim, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

[email protected]

İNVSETİSİYALARIN STİMULLAŞDIRILMASINDA VERGİ ALƏTLƏRİNİN ROLU

Xülasə

Məqalədə, İnvestisiyalrın stimullaşdırma mexanizmi araşdırılmış, stimullaşdırmanın maliyyə və

qeyri-maliyyə alətləri təsnifləşdirilmişdir. Həmçinin ümumilikdə investisiya mühitinin yaxşılaşdırılması

və yerli məhsul istehsalçılarının dəstəklənməsi üçün vergi stimullaşdırılması üzrə vergi güzəştləri,

müddətli vergidən azadolmalar, təşviq proqramları çərcivəsində vergilərin ödənilməsindəki güzəştlər

və investisiya vergi krediti kimi metodlar araşdırılmış və onların təkmilləşdirilməsi üçün müəyyən

təkliflər verilmişdir.

Açar sözlər: vergi, investisiya, vergi güzəştləri, stimullaşdırma, sənaye, maliyyə, qeyri-maliyyə

İqtisadiyyatın inkişafının müxtəlif mərhələlərində investisiya qoyuluşu proseslərinin

stimullaşdırılma xüsusiyyətləri sənaye istehsalatının özünə xas cəhətləri və onun sahə strukturu ilə də

müəyyən olunur. İnvestisiyaların stimullaşdırması onu özəl sahibkarlıq üçün daha səmərəli edir. Əsas

kapitala investisiyalar bazar stimullarının köməyilə reallaşdırılır.


162

İnvestisiyaların stimullaşdırma mexanizmi mürəkkəb struktura malikdir və onun elementlərini

ayrı-ayrı meyarlar üzrə təsnifləşdirmək olar. Bu baxımdan həmin elemetlərin təsir xarakterinə görə

təsnifatını aparmaq olar. Birinci meyar üzrə maliyyə və qeyri-maliyyə aləti ayrılır. Belə yanaşma

əsasında hər bir istiqamət üzrə ayrılan alətlərin strukturu konkret şəraitdə tətbiq olunan mexanizmin

özünün xüsusiyyət-lərindən asılı olaraq dəyişir. Ümumi şəklidə göstərilən yanaşma əsasında alətlər

aşağıdakı sxemə uyğun ayrıla bilir.

Stimullaşdırmanın maliyyə mexanizmi əsas kapitala investisiya qoyuluşunu həyata keçirən

subyektlərin pul vasitəsilə məqsədli formada təmin olunması və ya onların investisiya vasitələrinə,

habelə investisiya təyinatlı istehsal vasitələrinin əldə edilməsinə çəkilən məsrəflərin ixtisar olunmasına

yönəldilir.

İnvestisiyaların stimullaşdırılmasının maliyyə alətləri geniş tərkibli vasitələri əhatə edir.

Bunların sistemli şəkildə aydınlaşdırılması baxımından vergi güzəştləri, bank-kredit alətləri vasitəsilə

stimullaşdırılmasını və gömrük sahəsində tətbiq olunan stimullaşdırıcı alətləri ayırmaq olar.

İnvestorlara maliyyə dəstəyinin verilməsi və onların vergi baxımından stimullaşdırılması ilə bağlı

tədbirlərə vergi güzəştləri, investisiya layihələri kreditlərin faiz dərəcəsi hissəsinin kompensasiyası,

investisiya vergi kreditləri, verginin möhlətli ödənişi, dövlət zəmanətlərinin verilməsi daxildir.

Emal sənayesinin inkişaf etdirilməsinin vacib elementlərindən biri vergi güzəştləridir. Vergi

güzəştlərinin tətbiqi əsas kapitala investisiyaların artması, və sənaye istehsalının həcminin yüksəlməsi

üçün əhəmiyyətlidir. Bununla yanaşı, vergi güzəştləri sahibkarlığın və investisiya fəaliyyətinin inkişafı

üçün stimul yaradır.

Məqsədli vergi güzəştlərinin tətbiqi sənayenin inkişafını stimullaşdırmaq, o cümlədən emal

sənayesinin zəif inkişaf etmiş sahələrini inkişaf etdirmək, bu sahədə investisiya qoyuluşları üçün

əlverişli şərait yaratmaq, həmcinin ölkənin ixrac potensialını genişləndirməyə nail olmaqdır [3].


2020-ci il. № 3(12) -səh.160-165 2020, № 3(12), pp. 160-165


Maliyyə Qeyri-maliyyə

Xarici investorlara qanunvericilik

dəstəyi

İnnovasiya infrastrukturunun

müxtəlif obyektlərinin (xüsusi

iqtisadi zonalar, texnoparklar,

biznes-inkubatorları və s.)

İnvestisiyaların

stimullaşdırılması alətləri

Stimullaşdırmanını bank-

kredit alətləri Vergi güzəştləri

Gömrük rüsumundan

azad olmalar

İnvestisiya mühitinin yaxşılaşdırılması

və investisiya fəallığının yüksəl-

dilməsi üzrə fəaliyyət ixtisaslaşmış

qurumların yaxşılaşdırılması və

fəaliyyətinin təmini

İnvestorlara təşkilati-metodiki

dəstəyin verilməsi

Məqsədli güzəştli vergi

güzəştlərinin tətbiqi

Müddətli vergidən azad

olmalar

Təşviq proqramları

çərcivəsində vergilərin

ödənilməsindəki güzəştlər

İnvestisiya vergi kreditlərinin tətbiqi

İnvestisiya layihələrinin

maliyyələşdirilməsi üçün

verilən kreditlərin



aşağı faizlə kreditlərin

verilməsi



verilən kreditlərin faizlərinin

dövlət tərəfindən

subsidiyalaşdırılması

Güzəştli gömrük

rüsum

dərəcələrinin

tətbiqi

Investisiya təyinatlı

idxal olunan

məhsulların gömrük

rüsumundan və idxal

zamanı tətbiq olunan

vergilərdən azad

olunması

163

Şəkil 1. İnvestisiyaların stimullaşdırılması alətlərinin strukturu

Dünya təcrübəsində vergi güzəştlərinin müddətli vergidən azadolmalar alətindən geniş istifadə

olunur. Bu güzəşt iqtisadiyyatın xüsusi sahələrinin stimullaşdırılması üçün əlverişli hesab olunur. Belə

ki, bu vergi güzəşti müəyyən olunmuş normativ sənədlərə əsaslanaraq xüsusi sənaye sahələrində tətbiq

olunur və bu zaman həmin sənaye sahələri normativ sənəddə nəzərdə tutulmuş müddətə bir və ya bir

neçə vergi ödənişlərindən azad olunur.

Təşviq proqramları çərcivəsində istifadə olunan vergi güzəştləri də ölkəmizdə geniş istifadə

olunmağa başlamışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 yanvar 2016-cı il tarixli Fərmanının

təsdiqi ilə “İnvestisiyanını təşviq sənədi”nin verilməsi qaydalarına əsasən investisiya təşvqi

Təşviq sənədini almış investorlar üçün qeyd edilən istiqamətlərdə güzəştlərin tətbiqi nəzərdə

tutlur. Bununla bağlı məsələlərə işin sonrakı bölmələrində baxılır. Onu da qeyd etmək istərdik ki, bu

güzəştlərin tətbiqi sənayenin xüsusi əhəmiyyətli sahələrinə investisiyaların təşviq edilməsi prosesini

sürətəndirilməsində mühüm vasitədir .

Vergi kreditinin daha çox tədbiq olunan növü investisiya vergi kreditidir. İnvestisiya vergi

kreditinin başlıca fərqləndirici cəhəti onun daha uzun müddətə (1-5 ilə) verilməsidir. İnvestisiya


2020-ci il. № 3(12) -səh.160-165 2020, № 3(12), pp. 160-165


məqsədli vergi kreditlərinin verilməsinin əsasları adi möhlət hüququndan fərqlənir. Bu, müəssisəyə

müəyyən edilmiş müddət və həddlər daxilində dövlət büdcəsinə ödəniləcək vergilərin və ödənişlərin

azaldılmasına icazə hüququdur. Bir çox hallarda bu vergi güzəştindən istifadə üçün müəssisə üçün

mühüm əhəmiyyət kəsb edən problemin həllində iştirak etməlidir. Məsələn: bu zaman müəssisə yeni

texnologiya almış və bu texnologiya ətraf mühitdə tullantıların azaldılmasına kömək edəcək və ya

ixracyönümlü istehsalın stimullaşdırılmasına xidmət edəcək. Bu halda dövlət müəssisəyə investisiya

vergi kreditini almağa icazə verir. Müəssisələr kənar borclara getmədən daxili resursları hesabına

investisiya qoyuluşlarını həyata keçirir və bu da müəssisənin müəssisədaxili imkanlarının müəssisə

daxili imkanlarını yüksəldilməsinə şərait yaradır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Kanadada Elmi-Tədqiqat və təcrübə, İsveçdə isə ixracyönümlü istehsal

sahələrinə həmin növ vergi krediti tədbiq edilir [6]. ABŞ-da investisiya vergi kreditinə deyəndə sürətli

amortizasiya da aid edilir.

Müasir inkişaf mərhələsində investisiya vergi kreditinin tədbiqi, ölkədə investiya mühitinin

yaxşılaşdırılmasına, müasir texnologiyaların tədbiqinə, istehsal fondlarının yenilənməsinə, rəqabət

qabilyyətli istehsalın və xidmətlərin göstərilməsinə şərait yaradır.

İnvestisiya qoyuluşları ilə bağlı stimullara vergilərin təsirini araşdırarkən, N.Q.Menkyu iki

əhəmiyyətli faktoru qeyd edir: korporasiyaların mənfəətləri üzrə vergilərdə dəyişikliklər və investisiya

vergi krediti. Onun fikrincə, korporasiyanın mənfəət vergisi, investisiya qoyuluşu ilə bağlı stimulları

zəiflədir, belə ki, vergi şamil olunan mənfəətin həcmi müəyyən olunarkən, kapital məhsulu alınan

zaman onun üçün ödənilən qiymət əsasında müəyyənləşdirilən amortizasiya həcmi əsas götürülür.

Bununla yanaşı, N.Q.Menkyu qeyd edir ki, inflyasiya prosesləri səbəbindən, yenidən

164

qiymətləndirmədən sonra əsas vəsaitlərin qiyməti bir qayda olaraq ilkin dəyəri üstələyir və bunun

nəticəsində də vergi tətbiq olunan mənfəət artır ki, bu da öz növbəsində investisiya qoyuluşuna olan

stimulu azaldır. Qeyd olunan qanunauyğunluq keçid dövrü yaşayan ölkələr üçün xüsusi əhəmiyyət

daşımışdır. Belə ki, üçün bir çox hallarda bu ölkələr nisbətən yüksək infilyasiya prosesləri səciyyəvi

olmuşdur [6].

Bununla bağlı olaraq, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, vergi dərəcəsinin azaldılması, bütün hallarda

investisiya fəallığının stimullaşdırılmasının effektiv vasitəsi sayılmır. Bu baxımdan, məqsədli xarakter

daşımayan hər bir vergi güzəşti ləğv olunmalı və mümkün olduğu qədər investisiya kreditlərindən,

sürətləndirilmiş amortizasiyadan və kapital qoyuluşlarının həyata keçirilməsini əsas etibarilə

müəyyənləşdirən digər tədbirlərdən geniş istifadə olunmalıdır. Eyni zamanda, vergi ödənişindən

yayınmanın “boz” sxemlərini istisna etmək məqsədilə vergi sisteminin təkmilləşdirilməsinə davam

edilməlidir [1].

İnvestisiyaların stimullaşdırma alətlərindən daha geniş istifadə olunanı bank-kredit alətləri hesab

olunur. Bu alətlərin tətbiqi emal sənayesinin inkişafı üçün yeni imkanlar açır. Bu alətlərin zəruri

səviyyədə olması üçün ölkədə inkişaf etmiş bank-kredit sistemi olmalıdır. Digər tərəfdən həmin

istiqamətdə real stimullaşdırıcı tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün dövlətin maliyyə imkanlarının

olması əsas şərt hesab olunur.

İnvestisiya layihələrinin maliyyələş-dirilməsi üçün verilən kreditlərin faizlərinin dövlət

tərəfindən subsidiyalaşdırılması investisiyaların stimullaşdırılmasının əsas bank-kredit alətlərindən biri

hesab olunur.

Ölkəmizdəki bankların yüksək faiz dərəcəsi tətbiq etməsi investorların kredit resurslarına çıxışını

məhdudlaşdırır. Kredit faiz dərəcələrinin azaldılması investorların bu imkanlardan daha geniş istifadə

imkanlarını genişləndirəcəkdir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.160-165 2020, № 3(12), pp. 160-165


İnvestisiya layihələrinin maliyyələş-dirilməsi üçün verilən kreditlərin ödənilməsində güzəştli

müddətlərin müəyyən edilməsi emal sənayesinin daha konkret istiqamətləri üzrə və ya regionlar üzrə

investisiyaların təşviqi tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün səmərəli hesab edilir.

İnvestisiyaların stimullaşdırılması alətləri içərisində mühüm əhəmiyyət kəsb edən vasitələrindən

biri gömrük alətləri hesab olunur. Emal sənayesinə əsas kapitala investisiyaları stimullaşdırmaq üçün

investisiya təyinatlı məhsulların gömrük rüsumundan azad olması, həmcinin həmin məhsulların

vergilərdən azad olması investisiyaların stimullaşdırılmasında əsas şərtlərdən hesab olunur.

Bununla yanaşı, güzəştli gömrük dərəcələrinin tətbiqi də emal sənayesi sahələrinə investisiya

qoyuluşlarının stimullaşdırılmasının yüksəldilməsinə şərait yaradır.

İnvestisiyaların qeyri-maliyyə stimullaşdırma alətlərinə prioritet sahələrdə investisiya

layihələrinin hazırlanması və həyata keçirilməsi prosesinə dövlət dəstəyinin verilməsi, texnoparklar,

biznes-inkubatorları, xüsusi iqtisadi zonaların təşkili aiddir.

İnvestor

İnvestisiyaların

stimullaşdırması üzrə təbirlər

Reallaşdırılan

investisiya

layihələri

Ixtisaslaşmış

investisiya

qurumu

165

Şəkil 2. İnvestisiya siyasəti üzrə ixtisaslaşmış investisiya qurumunun fəaliyyət sxemi.

Dövlət hakimiyyət və yerli özünüidarəetmə orqanları tərkibində investisiya siyasəti üzrə

çoxfunksiyalı mərkəz və ya koordinasiya şurası formasında ixtisaslaşdırılmış qurumların yaradılması

da qeyri-maliyyə stimullaşdırma alətinə aid edilir (Şəkil 2.).

Belə qurumların fəaliyyəti müvafiq stimullaşdırma tədbirlərinin hazırlanması və həyata

keçirilməsini sürətləndirməyə imkan yaradır. Bu isə, öz növbəsində investisiya şərtlərinin

yaxşılaşdırılmasını sürətləndirir və son nəticədə investorların vəsait qoyuluşu ilə bağlı qərarlarının

qəbuluna müsbət təsir göstərir.

Əsas kapitala investisiyaların stimullaşdırılmasının qeyri-maliyə alətləri sırasında xarici

investorlar üçün qanunvericilik dəstəyinin yaradılamsı mühüm yer tutur. Dövlət müstəqilliyi şəraitində

respublikamızda xarici investorların cəlb edilməsi və səmərəli fəaliyyətinə imkan verən, qanunvericilik

bazası yaradılıb. Bundan əlavə, son illərdə Azərbaycan hökuməti ilə xarici dövlətlər arasında

investisiyaların təşviqi və qarşılıqlı qorunması ilə bağlı 60-dan çox saziş imzalanıb. Avropa İttifaqının

23 üzv ölkəsi ilə respublikamız arasında ikiqat vergitutma aradan qaldırılıb. Bunlar Azərbaycanın

beynəlxalq aləmdə etibarlı tərəfdaş kimi tanınmasına kömək edir, ölkəmizin investisiya qoyuluşu

baxımından cəlbediciliyini artırır.

Qeyri-maliyyə stimullaşdırma aləti kimi, sənaye infrastrukturunun müxtəlif obyektlərinin (xüsusi

iqtisadi zonalar, texnoparklar, biznes-inkubatorları və s.) qurulması və uğurla fəaliyyət göstərməsi üçün

dövlət və özəl əməkdaşlığın səmərəli formalarının tətbiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bu istiqamətdə irəlləyişlərə "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasında da

xüsusi önəm verilimişdir. Belə ki, Konsepsiyada sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, sənaye parklarının


2020-ci il. № 3(12) -səh.160-165 2020, № 3(12), pp. 160-165


yaradılması, yeni fəaliyyət sahələrinin və məhsulların təşviqi üçün əlverişli mühitin formalaşdırılması

nəzərdə tutulmuşdur .

Sənaye parklarının yaradılması ölkə iqtisadiyyatının, xüsusilə qeyri-neft sektorunun inkişafına,

iqtisadiyyatın modernləşməsinə, innovativ və elmtutumlu iqtisadiyyatın formalaşmasına, yüksək

texnologiyalar əsasında rəqabətqabiliyyətli sənaye istehsalının genişləndirilməsinə, investisiya

mühitinin cəlbediciliyinin artmasına, sahibkarlığın dəstəklənməsinə, ölkənin ixrac qabiliyyətinin

genişlənməsinə, eləcə də məşğulluq səviyyəsinin yüksəlməsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.

Hazırda ölkədə müxtəlif təyinatlı sənaye parklarının və sənaye məhəllələrinin yaradılması

(Sumqayıt Kimya Sənaye, Balaxanı Sənaye Parkı və Yüksək Texnologiyalar parkı, Qaradağ Sənaye

Parkı, Mingəçevir Sənaye Parkı, Pirallahı Sənaye Parkı, Mingəçevir Yüksək Sənaye Parkı) və fəaliyyəti

əsas kapitala investisiyaların stimullaşdırılmasında mühüm rol oynayır.

İnvestisiya fəallığının yüksək səviyyəsinə, investisiyaların stimullaşdırılması üzrə maliyyə və

qeyri-maliyyə stimullaşdırma alətlərindən birgə və səmərəli istifadə etməklə nail oluna bilər.

İnvestisiya layihələrinin həyata keçirilməsi üçün birbaşa stimullaşdırma metodu olan büdcə

kreditlərinin verilməsindən bank sisteminin fəaliyyətinin zəif olduğu hallarda istifadə olunur.

Bununla yanaşı, investisiya layihələrinin ekspertizasının aparılması və maliyyələşdirilməsi

qərarlarının qəbulu həmcinin investisiya layihələri üzrə standartların hazırlanması, təsdiq olunması və

onlara riayət olunmasına nəzarətin genişləndirilməsi də birbaşa stimullaşdırma metodundan da istifadə

olunur.

Hal-hazırda Azərbaycanda, böyük layihələrin və strateji əhəmiyyətli proqramların, eləcə də

müxtəlif tipli infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsinə yüksək tələbatın olması ilə əlaqədar,

166

investisiyaların birbaşa dövlət stimullaşdırılması forması üstünlük təşkil edir. Burada, Respublikanın

kapital bazarının lazımi səviyyədə inkişaf etməməsi və yerli investorlarda investisiya resurslarının

çatışmamazlığı əhəmiyyətli rol oynayır.

Əsas kapitala investisiyaların stimullaşdırılmasının yaxşılaşdırılması üzrə həyata keçirilən

tədbirlər son nəticədə investisiya fəallığının artması ilə nəticələnir.

İnvestisiya fəallığı, ölkənin müəyyən ərazisinin obyektiv xarakteristikasıdır və 3 səviyyədə:

mikro, mezo və makro səviyyələrdə öz təsirini göstərən çoxsaylı müxtəlif amillərin təsiri altında dəyişə

bilər.

- İnvestisiya fəallığı investisiya fəaliyyətinin sistemli səviyyəsidir. Bura təkcə

investisiyaların istifadəsi və cəlb olunması ilə bağlı proseslər deyil, eləcə də ölkənin sosial-iqtisadi

vəziyyətinə müsbət təsir göstərən müəyyən nəticələrin əldə olunması da daxildir.

- İnvestisiya fəallığı, iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi, müxtəlif bazar mexanizmləri

kimi amillərin və daxili təsərrüfat idarəetməsinin təsiri altında formalaşır.

- İqtisadi kateqoriya olaraq investisiya fəallığı, iqtisadi-təşkilati münasibətlərin cəmini

ifadə edir. Bu münasibətlər cəlb olunan investisiyaların həcminin artırılmasına, eləcə də onların

strukturunun təkmilləşdirilməsinə, investisiya qoyuluşlarının perspektiv sahələrinin

genişləndirilməsinə və ölkənin sosial-iqtisadi sisteminin əsas göstəricilərinin yaxşılaşdırılmasına

təminat verir. Hal-hazırda potensial investorlara “nöqtə” təsiri, başqa sözlə, investisiya fəallığının

stimullaşdırılması üzrə dolayı formanın tətbiqi getdikcə daha çox effektiv sayılır. Bu halda, bütün

iqtisadiyyatın və ya onun ayrı-ayrı sahələrinin inkişafına adi təsir yox, cəlb olunmalarında dövlətin də

marağı olan potensial investorlara təsir məqsədəuyğun hesab olunur [2].

Qeyd olunmalıdır ki, müasir şəraitdə investisiya fəallığının artırılması yalnız investisiya

fəaliyyətinin bütün subyektlərinin uzlaşdırılmış addımları sayəsində mümkündür. Bu subyektlərə dövlət

hakimiyyət və idarəetmə orqanlarını, sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərini, investisiya institutlarını aid

etmək olar. Bu halda, dövlət hakimiyyət və idarəetmə orqanlarına böyük səlahiyyətlər verilmişdir. Belə


2020-ci il. № 3(12) -səh.160-165 2020, № 3(12), pp. 160-165


ki, onların fəaliyyət dairəsinə, investisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi üzrə müxtəlif təşkilati və

iqtisadi metodların tətbiq imkanı daxildir ki, bu metodlardan da vaxtında və düzgün istifadə investisiya

fəallığının artırılmasına imkan yaradır. Bu alətlərin səmərəli istifadəsi üçün rəqəmsallaşmanın həyata

keçirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu istiqamətdə qabaqcıl ölkələrin təcrübəsini öyrənmək

məqsədəuyğun olardı.


1. “Hüquqi şəxslərin mənfəətindən və gəlirlərin ayrı-ayrı növlərindən vergilər haqqında”

Qanun-1991

2. Azərbaycan Respublikası Vergi məcəlləsi, Bakı-1992

3. Azərbaycan Respublikası Vergi məcəlləsi, Bakı-2015

4. Kochard L.E., Rittereiser C.M. Foundation and Endowment Investing: Philosophies and

Strategies of Top Investors and Institutions, Wiley, 2008. – 320 p

Г.С.Имамгулиева

преподаватель, Азербайджанский Архитектурно-Строительный Университет

Роль налоговых инструментов в стимулировании инвестиций

Резюме

167

В статье исследуется механизм инвестиционного стимулирования, классифицируются

финансовые и нефинансовые инструменты стимулирования. Были изучены такие методы, как

налоговые льготы для улучшения инвестиционного климата и поддержки местных

производителей в целом, налоговые льготы на определенный период времени, налоговые льготы

в рамках программ стимулирования и инвестиционный налоговый кредит. Также были внесены

некоторые предложения по их улучшению.

Ключевые слова: налоги, инвестиции, налоговые льготы, льготы, промышленность,

финансы, нефинансы

G.S.Imamguliyeva

lecturer, Azerbaijan University of Architecture and Civil Engineering

The role of tax instruments in stimulating investment

Abstract

The article examines the mechanism of investment incentives, classifies financial and non-

financial instruments of incentives. Methods such as tax incentives to improve the investment climate

and support local producers in general, tax exemptions for a period of time, tax incentives under

incentive programs, and investment tax credit were also explored and some suggestions were made for

their improvement.

Keywords: taxes, investment, tax incentives, incentives, industry, finance, non-finance


2020-ci il. № 3(12) -səh.166-173 2020, № 3(12), pp. 166-173

S.O.Hacıyev S.O.Hajiyev

UOT: 338; 339

S.O.Hacıyev

doktorant,“Azərbaycan” Universiteti

ŞİRKƏTİN İDXAL ƏMƏLİYYATLARININ SƏMƏRƏLİLİYİNİN VƏ RİSKLƏRİN

İDARƏEDİLMƏSİNİN MÜXTƏLİF MEYARLAR ƏSASINDA MODELLƏŞDİRİLMƏSİ

Xülasə

Tədqiqatın əsas məqsədi şirkətin idxal əməliyyatları zamanı səmərəliliyin və risklərin

idarəedilməsi üçün müxtəlif meyarların tətbiqi imkanların qiymətləndirilməsidir. Müəllif Azərbaycana

mal əti idxalını həyata keçirən şirkətin timsalında mümkün riskləri “minimini”, minimax”, maxmax”

və maxmini” meyarları əsasında qiymətləndirməyə çalışıb. Müəllif belə nəticəyə gəlir ki, ət idxalı

əməliyyatlarında Vald meyarına (“maxmin”) və optimis meyara (“maxmax”) əsasən optimal

strategiya Moldovaya, pessimist meyara (“minimin”) əsasən optimal strategiya isə Braziliyaya

üstünlük verilməsi riskləri azalda bilər.

Açar sözlər: maxmax, minimax, minimini, maxmini, risklərin idarəedilməsi

GİRİŞ

168

Şirkətlərin idxal əməliyyatlarının səmərəliliyinin artırılması və mümkün risklərin azaldılması

şirkətin davamlı və mənfəətli fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusilə,

şirkətlərin ya üfiqi, ya da şaquli inteqrasiyası zamanı belə risklər hansı istiqamətdə dəyişəcəyini də

proqnozlaşdırmaq zəruridir. Xarici iqtisadi fəaliyyətlə, o cümlədən, idxal fəaliyyəti ilə məşğul olan

çirkətlər üçün risklər həm idxal qiymətləri ilə, həm də keyfiyyətlə bağlı ola bilər. Əksər hallarda bazarda

bu və ya digər ölkədən idxal olunan malların keyfiyyəti ilə bağlı müəyyən ictimai fikir formalaşmış

olur. Ciddi laboratoriya ekspertizasına əsaslanmayan belə nəticələr əksər hallarda bazarda öz təsirini

göstərmiş olur. Ona görə də şirkətlərin idxal fəaliyyətində davranışları zamanı mümkün risklərin

azaldılmasını və idxalın səmərəliliyini artırmaq üçün müxtəlif meyarlardan istifadə etməzi zərurəti

yaranır.

Bizim tədqiqatımızda fərz edək ki, Azərbaycanın hər hansı “A” şirkəti ölkəyə iribiynuzlu heyvan

ətini idxal edir. İdxal olunmuş malların mənşəyi müxtəlif ölkələrdir və onların keyfiyyəti və qiymətləri

müxtəlifir. Bu halda “A” şirkətinin idxal fəaliyyətinə mane ola biləcək risklər müxtəlif xarakterli ola

bilər. Məsələn, malın dünya bazarında hər hansı qiymətə alınmasından sonra ölkədə belə mallara tələb

kəskin azala bilər. Bunun əsas səbəbləri arasında 1) ölkə valyutasının devalvasiyasını; 2) idxal olunmuş

malın daxildə istehsal olunmuş malla əvəzlənməsini; 3) idxal gömrük rüsumlarının artırılmasını və sair

göstərmək olar. İdxal fəaliyyətinin davam etdirilməsi prosesinə yaradılan risklər də qərar qəbulu

prosesinə ciddi təsir edir. Məsələn, “A” şirkəti idxal üçün elə ölkəni seçməlidir ki, əldə edilən mənfəət

cəlbedici olsun. Beləliklə, şirkət öz fəaliyyətində onu əhatə edən və qeyri-müəyyənliklə zəngin mühitlə

“oynamalı” olur. İqtisadi nəzəriyyədə belə vəziyyət “mühitlə oyun” adlanır.

Ədəbiyyata baxış

Müxtəlif dövrlərdə baş verən maliyyə böhranları risklərin idarə edilməsi və xüsusilə maliyyə,

sığorta və mühasibat sənayesindəki uğursuzluqlara akademik diqqəti artırmışdır və müasir riskin idarə

edilməsinə dair sektorlar yaranmağa başlanmışdı. Stulz [1], Burnaby və Hass [2], Altman və Cooper

[3] risklərin idarə edilməsini həm təşkilati, həm də maliyyə riskləri ilə izah


2020-ci il. № 3(12) -səh.166-173 2020, № 3(12), pp. 166-173


edirlər. Bəzi tədqiqatşılar, məsələn, G.A.Holton [4], D.R.Van Deventer və digərləri [5], mübadilə

kursu risklərinin ölçülməsini, xüsusilə translyasiya və iqtisadi risklərin ölçülməsini çətin proses kimi

qiymətləndirirlər.

Hazırda bu məqsədlə istifadə edilən ən uğurlu metod VaR (value-at-risk) metodudur.

Metodologiya

Bizim tədqiq edəcəyimiz “mühitlə oyun”prosesində iki oyunçu iştirak edir: birinci oyunçu idxal

və ya ixrac fəaliyyəti ilə məşğul olan şirkət, ikinci oyunçu isə onu əhatə edən iqtisadi, siyasi, sosial

mühit, həmçinin bazardır. Birinci oyunçu ikincinin vəziyyətinə təsir etmək gücündə deyil, lakin

ikincinin mövcud vəziyyətindən istifadə edərək özünün gələcək fəaliyyəti üçün optimal qərarlar qəbul

etmək istəyir. İkinci oyunçunun isə birinci oyunçu ilə bağlı heç bir məqsədi yoxdur və bu oyunçunun

fəaliyyətindəki dəyişikliklər birinciyə nisbətən təsədüfi baş verir və əvvəlcədən proqnozlaşdırıla bilmir

[6].

Azərbaycanın inteqrasiya olunmuş şirkətlərində mümkün risklərin strateji idarəedilməsi

modelinin qurulması üçün biz hesab edəcəyik ki, hər hansı inteqrasiya olunan “A” şirkəti ölkəyə

iribuynuzlu heyvan ətini idxal edir. Belə şirkətin fəaliyyətinə yaranan risklərin strateji idarəedilməsi

modelinin qurulması üçün biz “mühitlə oyun” modelindən istifadə edərək, aşağıdakı fərzləri qəbul

edəcəyik:

1) Fərz edəcəyik ki, “mühitlə oyun”-da iki oyunçu iştirak edir;

2) Azərbaycana idxal edilən iribuynuzlu heyvan ətinin hamısı məhz “A” şirkəti

tərəfindən reallaşır;

169

3) “A” şirkətinin idxal fəaliyyəti üçün əməkdaşlıq etdiyi ölkələr məlumdur. Bu

ölkələrin siyahısına 2018-ci ildə Azərbaycana idxal olunan iribuynuzlu heyvan ətinin idxal

edildiyi konkret 10 ölkə daxil edilir;

4) İdxal olunan malların keyfiyyətindən asılı olaraq, idxal qiymətlər dəyişdiyindən

hesab edəcəyik ki, malın ölkə bazarında satış qiyməti

𝑝𝑚𝑗= 𝑝𝑖𝑚𝑝

𝑗+ 𝜏 ∗ 𝑝𝑖𝑚𝑝

𝑗+ 𝜌 ∗ (1 + 𝜏) ∗ 𝑝𝑖𝑚𝑝

𝑗 (1)

Kimi müəyyənləşir. Burada 𝑝𝑚𝑗

-j-ci ölkədən idxal edilən malın daxili bazarda satış qiyməti, 𝑝𝑖𝑚𝑝𝑗

-

j-ci ölkədən idxal edilən malın idxal qiyməti, 𝜏 ∗ 𝑝𝑖𝑚𝑝𝑗

-j-ci ölkədən idxal olunan malın gömrük xərcləri,

𝜌 ∗ (1 + 𝜏) ∗ 𝑝𝑖𝑚𝑝𝑗

- j-ci ölkədən idxal edilən malın satışından gəlirdir. Bu həm də idxal olunan malın

satışının nə dərəcədə səmərəli olmasını hesablamağa imkan verir.

“Mühitlə oyun” modelinin qurulması üçün, mühit olaraq, biz müxtəlif determinantı, o cümlədən,

idxal həcminə təsir göstərə bilən valyuta kursunu götürə bilərik. Hətta idxal ölkələrində milli valyutanın

dollara olan nisbəti də o ölkədən ixrac prosesinə ciddi təsir göstərir. Lakin Azərbaycanda iribuynuzlu

heyvan ətinin idxal həcminə təsir göstərən mühüm determinant əhalinin adambaşına gəlirləridir. İdxal

həcmi ilə adambaşına dollarla gəlirlər arasındakı ciddi korrelyasiya deməyə əsas verir ki, real gəlirlər

və ya daxili bazarda inflyasiya səviyyəsi “mühit” rolunu oynaya bilər. Ona görə də biz “mühit” olaraq,

inflyasiya səviyyəsini qəbul edəcəyik.

Beləliklə, bizim oyun modelində “mühitin” 5 mümkün vəziyyətini bir-birindən fərqləndirək:

1) 𝐸1- növbəti kvartalda bazarda inflyasiya 2% olacaq;

2) 𝐸2- növbəti kvartalda bazarda inflyasiya 2.5% olacaq;


4) 𝐸4- növbəti kvartalda bazarda inflyasiya 3.5% olacaq;


6) 𝐸6- növbəti kvartalda bazarda inflyasiya 4,5% olacaq;

7) 𝐸7- növbəti kvartalda bazarda inflyasiya 5% olacaq.


2020-ci il. № 3(12) -səh.166-173 2020, № 3(12), pp. 166-173


Biz ona görə hesabat dövrü kimi kvartalı götürdük ki, idxal mallarının gömrüyə daxil olması,

satışı prosesi 1 aydan 3 aya qədər uzana bilər. Lakin idxal malları tez xarab ola bilən mallar olduğundan

onun satışının uzun müdəttə uzadılması reallıqda arzuolunan deyil.

Biz həm də fərz edəcəyik ki, “mühitdə” dəyişikliklər ev təsərrüfatlarında ət istehlakına və iri

buynuzlu heyvan ətinə olan tələbin həcminə təsir edəcək. İnflyasiyanın artması ümumi tələb həcmini

azaldır. Lakin baha ət məhsullarının daha ucuz ət məhsulları ilə əvəzlənməsi hesabına ucuz ət

məhsullarına olan tələb arta bilər. “Ucuz” və “baha” kəmiyyət fərqlərinin sərhədi kimi, sadəlik üçün

daxili bazardakı iribuynuzlu heyvan ətinin topdan satış qiymətini qəbul edəcəyik. Bu halda fərz

edəcəyik ki, idxal qiyməti 3000$/ton və daha az olan ət məhsullarına olan tələb inflyasiya faizlərinə

uyğun olaraq arta, qiyməti 3000$/ton-dan yüksək olan ət məhsullarına olan tələb inflyasiya faizlərinə

uyğun olaraq azala bilər. Müxtəlif ölkələrdən idxal edilən ət məhsullarına tələbin belə dəyişməsi həmin

məhsulların idxalından cəmi gəlirlərə də təsir göstərəcək. Fərz etsək ki, idxal mallarına daxili bazarda

orta hesabla 20% əlavə qiymətlər qoyulur, onda idxal qiyməti 3000$/ton və daha az olan ət

məhsullarının həcmi 2-6% arta bilər. İdxal qiyməti 3000$/ton-dan yüksək olan ət məhsullarının həcmi

isə, əksinə, 2-6% azala bilər. İdxal qiymətlər 3000$/ton olduqda gömrük xərcləri və 20% əlavə qazancla

qiymətlər daxili bazardakı qiymətlərə uyğun olur.

Biz həmçinin fərz edəcəyik ki, inflyasiya nəticəsində tələbi azalan malların qiymətləri inflyasiya

səviyyəsində azalmış olur. Əksinə, tələbi çoxalan malların da həmin səviyyədə qiymət artımı baş

verəcək. Digər ölkələrdən idxal olunan iqibuynuzlu heyvan ətinin topdansatış bazar qiymətlərini ekspert

rəyləri və sorğu əsasında müəyyən edə bilərik (cədvəl 1). Digər şərtlər dəyişmədiyi halda, yalnız bu

170

təsirləri nəzərə alaraq, yəni inflyasiyanın 2-6% olacağı təqdirdə ölkələr üzrə idxal həcminin təqribən

aşağıdakı kimi dəyişməsini 2.8-ci cədvəldəki kimi fərz etmək olar.

Cədvəl 1

İnflyasiya şəraitində iribuynuzlu heyvan ətinin ölkələr üzrə idxal həcminin dəyişməsi (ton)

2018

(t)

İdxal

qiymətlə

ri

($/t)

Bazar

qiymət

ləri

($/t)

2% 2.5% 3% 3.5% 4% 4.5% 5%

Hindistan 235.6 1,825.5 3000 240.3 241.5 242.7 243.8 245.0 246.2 247.4

Braziliya 212.9 3,220.3 5000 208.6 207.6 206.5 205.4 204.4 203.3 202.3

Ukrayna 6,769.7 2,964.6

4500

6905.

1

6938.

9

6972.

8

7006.

6

7040.

5

7074.

3

7108.

2

Belarus 930.7 2,973.4 4500 949.3 954.0 958.6 963.3 967.9 972.6 977.2

Moldova 40.2 1,817.3 3000 41.0 41.2 41.4 41.6 41.8 42.0 42.2

Paraqvay 36.5 5,971.7 9500 35.8 35.6 35.4 35.2 35.0 34.9 34.7

Rusiya 19.5 15,417.1 25000 19.1 19.0 18.9 18.8 18.7 18.6 18.5

Argentina 27.0 2,173.0 3500 27.5 27.7 27.8 27.9 28.1 28.2 28.4

İspaniya 24.4 7,023.0 11000 23.9 23.8 23.7 23.5 23.4 23.3 23.2

Iordaniya 11.6 6,584.5 11000 11.4 11.3 11.3 11.2 11.1 11.1 11.0

Qeyd: müəllf tərəfindən tərtib edilib


2020-ci il. № 3(12) -səh.166-173 2020, № 3(12), pp. 166-173


Cədvəl 2

İnflyasiya şəraitində iribuynuzlu heyvan ətinin ölkələr üzrə idxal həcminin dəyişməsi

ssenarisi ($)

2% 2.5% 3% 3.5% 4% 4.5% 5%

Hindistan 438689.

6 440840.0 442990.4 445140.9 447291.3 449441.8 451592.2

Braziliya 671889.

8 668461.8 665033.8 661605.8 658177.8 654749.8 651321.8

Ukrayna 204708

41.7

20571188

.9

20671536

.2

20771883

.5

20872230

.7

20972578

.0

21072925

.3

Belarus 282269

0.2

2836527.

0

2850363.

7

2864200.

4

2878037.

1

2891873.

8

2905710.

5

Moldova 74516.6 74881.8 75247.1 75612.4 75977.7 76343.0 76708.2

Paraqvay 213607.

7 212517.9 211428.0 210338.2 209248.4 208158.5 207068.7

Rusiya 294620.

8 293117.6 291614.4 290111.3 288608.1 287104.9 285601.8

Argentina 59844.4 60137.8 60431.1 60724.5 61017.8 61311.2 61604.6

İspaniya 167934.

0 167077.2 166220.4 165363.6 164506.8 163649.9 162793.1

171

Iordaniya 74852.6 74470.7 74088.8 73706.9 73325.0 72943.1 72561.2

Qeyd: müəllf tərəfindən tərtib edilib

Inflyasiyanın gözləndiyi, lakin nə qədər ola biləcəyi ilə bağlı qeyri-müəyyənlik şəraitində “A”

şirkətinin rəhbərliyi bazarın 𝐸𝑖 vəziyyətini nəzərə alaraq, elə ölkədən idxalı həyata keçirməyə cəhd

edəcək ki, onun idxal etdiyi mallar daxili bazarda onun gözlədiyi mənfəəti təmin edə bilsin və risk

minimum olsun. Çünki “mühitin” vəziyyətindən asılı olaraq, idxal mallarına olan tələbin həcminin

dəyişəcəyi gözləniləndir. Beləliklə, “A” şirkəti mümkün 10 ölkədən idxal fəaliyyəti ilə bağlı öz

strategiyasını dəyişə və optimal olanını seçə bilər. “A” şirkətinin seçə biləcəyi strategiyalar

aşağıdakılardan ibarətdir: 1) 𝑆1-Hindistan ; 2) 𝑆2 −Braziliya; 3) 𝑆3 −Ukrayna; 4) 𝑆4 −Belarus; 5)

𝑆5 −Moldova; 6) 𝑆6 −Paraqvay; 7) 𝑆7 −Rusiya; 8) 𝑆8 −Argentina; 9) 𝑆9 −İspaniya; 10)

𝑆10 −Iordaniya.

“A” şirkəti üçün optimal strategiyanın seçilməsini müxtəlif meyarlarla, o cümlədən 1) qarantiya

olunmuş nəticəyə əsaslanan meyar; 2) pessimist nəticəyə əsaslanan meyar; 3) Sevidge minimaks

meyarı; 4) Qurvicin ümumiləşdirilmiş maksmin meyarı əsasında hesablayaraq, bu strategiyalar arasında

müqayisəli qiymətləndirmələr aparacağıq. Ona görə də əvvəlcə hər bir starategiya üçün “mühitin”

proqnozlaşdırılan hər bir vəziyyətinə uyğun olaraq, idxalın səmərəliliyinin minimum qiymətini

müəyyən edək. Bunun üçün hər bir mümkün hal üçün idxalın iqtisadi səmərəliliyi (𝐸İ𝑀𝑃𝑖𝑗) göstəricisini

hesablayaq. Bu göstəricini

𝐸İ𝑀𝑃 =𝑃𝑚

𝑃𝑖𝑚𝑝∗(1+𝜏) (2)

kimi hesablayacağıq. Burada 𝑃𝑚-malın daxili bazardakı qiyməti, 𝑃𝑖𝑚𝑝-malın idxal qiyməti, 𝜏 −

gömrük rüsumları və digər ödəmələrdir. İribuynuzlu heyvan ətinin müxtəlif növünün 1 kq-ının 2018-

ci il üçün bazar qiymətini sorğular və ekspert rəyləri əsasında təqribən 1-ci cədvəldəki kimi qəbul

edəcəyik. (2)-ci eynilik əsasında j-ci ölkədən idxal edilən malın daxili bazarda satışının yaratdığı

səmərəliliyi hesablamaq olar. Nəzərə almaq lazımdır ki, qiymətlər “mühitin” 𝐸𝑖 vəziyyətinə uyğun


2020-ci il. № 3(12) -səh.166-173 2020, № 3(12), pp. 166-173


olaraq dəyişəcək. Bu zaman “mühitin” yeddi müxtəlif vəziyyətinə uyğun olaraq, “A” şirkətinin on

mümkün strategiyası üçün idxalın səmərəliliyi matrisasını aşağıdakı kimi tərtib edə bilərik:

Cədvəl 3

Müxtəlif strategiyalar üzrə idxalın səmərəliliyi matrisi

𝐸1 𝐸2 𝐸3 𝐸4 𝐸5 𝐸6 𝐸7

𝑆1 1.2603 1.2665 1.2727 1.2789 1.2851 1.2912 1.2974

𝑆2 1.1445 1.1389 1.1334 1.1279 1.1225 1.1171 1.1118

𝑆3 1.1641 1.1698 1.1755 1.1812 1.1869 1.1926 1.1984

𝑆4 1.1607 1.1664 1.1720 1.1777 1.1834 1.1891 1.1948

𝑆5 1.2660 1.2722 1.2784 1.2846 1.2909 1.2971 1.3033

𝑆6 1.1727 1.1669 1.1613 1.1557 1.1501 1.1446 1.1392

𝑆7 1.1953 1.1895 1.1837 1.1780 1.1723 1.1667 1.1612

𝑆8 1.2353 1.2413 1.2474 1.2534 1.2595 1.2655 1.2716

𝑆9 1.1546 1.1489 1.1434 1.1378 1.1324 1.1269 1.1216

𝑆10 1.2315 1.2254 1.2195 1.2136 1.2078 1.2020 1.1963

Qeyd: müəllif tərəfindən hesablanıb

172

“A” şirkətinin iribiynuzlu heyvan ətinin idxalından əldə etdiyi faydanı hesablamaq üçün biz idxala

sərf edilən xərclərin bazar qiymətinə olan nisbətini faizlə ifadə edərək onu 100%-dən çıxacağıq. Yəni

bu fayda

𝑈𝑗 = 100 −𝑃𝑖𝑚𝑝∗(1+𝜏)

𝑃𝑚∗ 100 (3)

kimi hesablana bilər. Beləliklə, (3) eyniliyindən istifadə edərək 10 strategiya üzrə əldə edilən

faydanı “mühitin” 7 vəziyyətinə uyğun olaraq, hesablaya bilərik. Bu zaman əldə edilən nəticələr 4-cü

cədvəldə verilmişdir.

4-cü matrisada 𝑆2 startegiyası ciddi zəif starategiyadır. Bu strategiyanı hətta gələcəkdə matrisadan

çıxarmaq və müzakirə etməmək olar. Lakin 4-cü matrisada idxalın səmərəliliyi baxımından bu

strategiyalar daha səmərəli hesab oluna bilər. Lakin nəzərə alınsa ki, əhalinin alıcılıq qabiliyyəti və idxal

mallarına olan tələb həcmi o qədər də yüksək deyil, onda əmin olmaq olar ki, bu ölkələrdən idxal

həcminin “A” şirkəti tərəfindən artırılması və bütün idxal həcminin bu ölkələr vasitəsilə reallaşması

şirkətə ciddi ziyan vura bilər

Beləliklə, biz ciddi zəif startegiyanı 3-cü matrisadan çıxararaq, digər strategiyalar üçün 1)

qarantiya olunmuş nəticəyə əsaslanan meyar; 2) pessimist nəticəyə əsaslanan meyar; 3) Sevidge

minimaks meyarı; 4) Qurvicin ümumiləşdirilmiş maksmin meyarı əsasında optimal olan startegiyanı

müəyyən etməyə çalışaq.

Cədvəl 4

Müxtəlif strategiyalar üzrə 1 ton iribuynuzlu heyvan ətinin idxalından fayda (%) matrisi

𝐸1 𝐸2 𝐸3 𝐸4 𝐸5 𝐸6 𝐸7 𝑊𝑖

𝑆1 20.65 21.04 21.43 21.81 22.19 22.55 22.92 20.65

𝑆2 12.63 12.20 11.77 11.34 10.91 10.48 10.06 10.06

𝑆3 14.10 14.52 14.93 15.34 15.75 16.15 16.56 14.10

𝑆4 13.85 14.27 14.68 15.09 15.50 15.90 16.30 13.85

𝑆5 21.01 21.40 21.78 22.15 22.53 22.90 23.27 21.01

𝑆6 14.73 14.30 13.89 13.47 13.05 12.63 12.22 12.22

𝑆7 16.34 15.93 15.52 15.11 14.70 14.29 13.88 13.88

𝑆8 19.05 19.44 19.83 20.22 20.60 20.98 21.36 19.05

𝑆9 13.39 12.96 12.54 12.11 11.69 11.26 10.84 10.84

𝑆10 18.80 18.39 18.00 17.60 17.20 16.81 16.41 16.41

MaxMin 21.01

Qeyd: müəllif tərəfindən hesablanıb

qarantiya olunmuş nəticəyə əsaslanan meyar, yaxud Vald meyarı (maksmin)

Vald meyarı ən pis vəziyyətdə ən yüksək faydanı nəzərdə tutan strategiyanın qəbulunu nəzərdə

tutur. Bu meyarı həm də “maksmin” meyarı adlandırırlar. 5-ci cədvəldə hər bir strategiyaya uyğun olan

ən minimum faydanı ayıraraq, onların arasından maksimumu seçilir. 2.11-ci matrisada bu 𝑆5- ci

strategiyadır. Vald meyarına görə, “mühitin” ən pis halında “A” şirkəti maksimum faydanı məhz 𝑆5-

strategiyasını seçərsə əldə edə bilər.𝑊𝑖 =21.01 və Vald meyarına görə optimal strategiya 𝑆𝑤 = {𝑆5}. optimist meyar, (maksmaks)

Optimist meyarın tətbiq edilməsi zamanı “mühitin” ən əlverişli vəziyyətində əldə edilən faydanın

ən yüksək qiyməti götürülür. Nəzərdən keçirdiyimiz problemin, yəni ölkəyə iribuynuzlu heyvan ətinin

idxalı ilə bağlı problemin həllndə, “A” şirkəti 5-ci cədvəldə hər bir startegiyaya uyğun olaraq, ən yüksək

faydanı seçir və onların da arasından maksimumunu götürür. Bu halda da “A” şirkəti 𝑆5- strategiyasını

seçərsə, əldə etdiyi uduş maksimum ola bilər.

Cədvəl 5


𝐸1 𝐸2 𝐸3 𝐸4 𝐸5 𝐸6 𝐸7 𝑚𝑎𝑥𝑖

173

𝑆1 20.65 21.04 21.43 21.81 22.19 22.55 22.92 22.92

𝑆2 12.63 12.20 11.77 11.34 10.91 10.48 10.06 12.63

𝑆3 14.10 14.52 14.93 15.34 15.75 16.15 16.56 16.56

𝑆4 13.85 14.27 14.68 15.09 15.50 15.90 16.30 16.30

𝑆5 21.01 21.40 21.78 22.15 22.53 22.90 23.27 23.27

𝑆6 14.73 14.30 13.89 13.47 13.05 12.63 12.22 14.73

𝑆7 16.34 15.93 15.52 15.11 14.70 14.29 13.88 16.34

𝑆8 19.05 19.44 19.83 20.22 20.60 20.98 21.36 21.36

𝑆9 13.39 12.96 12.54 12.11 11.69 11.26 10.84 13.39

𝑆10 18.80 18.39 18.00 17.60 17.20 16.81 16.41 18.80

MaxMax 23.27

Optimist meyar daha çox o zaman tətbiq edilir ki, “mühitin” vəziyyətinə təsir etmək mümkün

olsun. Bizim tədqiqatımızda mühitə təsir etmək imkanı olmadığından bu meyardan istifadə etmək

məsləhət deyil. Vəziyyəti qeyri-müəyyən olan “mühitlə oyun” zamanı daha çox pessimist meyardan

istifadə edilir. Optimist meyara əsasən 𝑆𝑜 = {𝑆5} Pessimist meyar (minmin)

Pessimist meyarda “mühitin” vəziyyətləri arasında ən pisi və bu vəziyyətlərə uyğun ən zəif uduş

strategiyası seçilir. 6-cı cədvələ əsasən bu 𝑆𝑝 = {𝑆2}-dir. Başqa sözlə desək, pessimist meyara əsasən

“A” şirkəti özünün idxal fəaliyyətini Braziliya istiqamətində həyata keçirməlidir.

Cədvəl 6


𝐸1 𝐸2 𝐸3 𝐸4 𝐸5 𝐸6 𝐸7 𝑚𝑖𝑛𝑖 𝑆1 20.65 21.04 21.43 21.81 22.19 22.55 22.92 20.65

𝑆2 12.63 12.20 11.77 11.34 10.91 10.48 10.06 10.06

𝑆3 14.10 14.52 14.93 15.34 15.75 16.15 16.56 14.10

𝑆4 13.85 14.27 14.68 15.09 15.50 15.90 16.30 13.85

𝑆5 21.01 21.40 21.78 22.15 22.53 22.90 23.27 21.01

𝑆6 14.73 14.30 13.89 13.47 13.05 12.63 12.22 12.22

𝑆7 16.34 15.93 15.52 15.11 14.70 14.29 13.88 13.88

𝑆8 19.05 19.44 19.83 20.22 20.60 20.98 21.36 19.05

𝑆9 13.39 12.96 12.54 12.11 11.69 11.26 10.84 10.84

𝑆10 18.80 18.39 18.00 17.60 17.20 16.81 16.41 16.41

MinMin 10.06

6-cı cədvələ əsasən 𝛽𝑗= 𝑚𝑎𝑥{𝑎𝑖𝑗} (burada i=1...6; j=1...5) mühitin j-ci vəziyyətinə aid olan

strategiyalar arasında maksumum faydanı, 𝛾𝑗= 𝑚𝑖𝑛{𝑎𝑖𝑗} (burada i=1...6; j=1...5) mühitin j-ci

vəziyyətinə aid strategiyalar arasında minimum faydanı ifadə edərsə, onda 𝑟𝑗 = 𝑚𝑎𝑥{𝑎𝑖𝑗} - 𝑚𝑖𝑛{𝑎𝑖𝑗} (burada i=1...6; j=1...5) mühitin j-ci halına uyğun olan risklərin variasiyasını göstərəcək.

NƏTİCƏ

Beləliklə, ət idxalı əməliyyatlarında Vald meyarına (“maxmin”) və optimis meyara (“maxmax”)

əsasən optimal strategiya Moldovaya, pessimist meyara (“minimin”) əsasən optimal strategiya isə

Braziliyaya üstünlük verilməsi riskləri azalda bilər.


174

1. Stulz,R., “Risk Management Failures: What Are They and When Do They

Happen?” Journal of Applied Corporate Finance 20.4 (2008): 39-48

2. Burnaby, P., & Hass, S. (2009). Ten Steps to enterprise-wide risk management.

Corporate Governance , 9 (5), 539-550

3. Altman, W., & Cooper, G. (2004, October/November). Integrating enterprise-

wide risk management. Engineering Managment , 13

4. Holton, G.A., 2003, Value-at-Risk: Theory and Practice, (San Diego, California:

Academic Press)

5. Van Deventer, D.R., K. Imai, and M. Mesler, 2004, Advanced Financial Risk

Management: Tools and Techniques for Integrated Credit Risk and Interest Rate Risk

Management, (Hoboken, New Jersey: Wiley)

6. Лабскер Л. Г., Ященко Н. А. Экономические игры с природой (практикум с

решениями задач). Учебное пособие. М.: КНОРУС; 2015. 512 с.

С.О.Гаджиев

диссертант, Университет “Азербайджан»

Моделирование эффективности импортных операций компании и управление

рисками по различным критериям

Резюме

Основная цель исследования - оценить способность компании применять различные

критерии эффективности и управления рисками при импортных операциях. Автор попытался

оценить возможные риски на основе критериев Вальда, Севиджа, Гурвиджа на примере

компании, импортирующей говядину в Азербайджан. Автор приходит к выводу, что

оптимальная стратегия на основе критерия Вальда («maxmin») и критерия оптимизма


2020-ci il. № 3(12) -səh.166-173 2020, № 3(12), pp. 166-173


(«maxmax») в операциях по импорту мяса может снизить риски отдавать предпочтение

Молдове, а оптимальная стратегия, основанная на пессимистическом критерии

(«минимальный») - Бразилии.

Ключевые слова: maxmax, minimax, minimini, maxmini, риск-менеджмент

S.O.Hajiyev

Candidate for PhD degree of “Azerbaijan” University

Modeling the efficiency of import operations and risk management based on various

criteria

Abstract

The main purpose of the study is to assess the company's ability to apply various criteria for

efficiency and risk management during import operations. The author tried to assess the possible risks

on the basis of the criteria of "minimini", "minimax", "maxmax" and "maxmini" in the example of a

company importing meat to Azerbaijan. The author concludes that the optimal strategy based on the

Wald criterion ("maxmini") and the optimistic criterion ("maxmax") in meat import operations can

175

reduce the risks of giving preference to Moldova, and the optimal strategy based on the pessimistic

criterion ("minimini") to Brazil.

Keywords: maxmax, minimax, minimini, maxmini, risk management


2020-ci il. № 3(12) -səh.174-177 2020, № 3(12), pp. 174-177

T.Ə.Tağıyeva T.A.Taghiyeva

T.Ə.Tağıyeva

doktorant, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitet

turantağ[email protected]

NEFT-MƏDƏN AVADANLIQLARINA TEXNİKİ XİDMƏTİN İDARƏ EDİLMƏSİ

Xülasə

Nefqazçıxarmada hasilatın intensivləşdirilməsi şəraitində neft-mədən avadanlıqları və quyulara

texnikin xidmət məsələləri, onların idarə edilməsi istehsal səmərəliliyinin yüksəldilməsi baxımından

xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Bu məsələnin həll edilməsi xüsusu tədqiqatın aparılmasını tələb edir, bu

istiqamətdə ehtiyatların aşkar edilməsi və onların əsasında mühəndis-iqtisadi əsaslandırmalarının

həyata keçirilməsi bazar münasibtlərində qərarların qəbulu baxımından çox önəmlidir.Aşağıda təmir

xidmətinin ümumi texniki-iqtisadi səciyyəsinə baxılmış, bu zaman neft-mədən avadanlıqlarının,

quyuların təmirihəcmi, əmək sərfi və s. məsələlər tədqiq edilmişdir.

Açar sözlər: neft, mədən, idarəetmə, texniki qulluq,quyu, səmərəlilik, tədqiqat, təmir

176

Neft-mədən avadanlığının təmir həcminin təhlili neftqazçıxarma idarəsinin(NQÇİ) profilinə

uyğun göstərilən xidmətin müvafiqliyi, avadanlığın təmirinin ixtisaslaşması və mərkəzləşdirilməsi

səviyyəsini müəyyən etməkdən ibarətdir.Burada həmçinin təmirlərin sayı və quruluşuna da nəzər

yetirilməlidir. Tədqiqatın əhatə dairəsinin genişləndirilməsi məqsədilə NQÇİ-də iş profilinə müvafiq

göstərilən texniki qulluq və onun xüsusiyyətləri istiqamətlər üzrə təhlil edilməli, bu zaman həmin

istiqamətlər ehtiyyat istiqamətlərinin, metal konstuksiya, qeyri satndart avadanlıq və xüsusi alət

hazırlanma həcmini nəzərə almaqla edilməlidir.Bütün bunlar isə neft-mədən avadanlıqlarına texniki

qulluğun idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsinə qulluq edir.(1-3)

Burada əsas diqqət quyuların yeraltı cari, neft mədən avadanlıqlarının və quyuların əsasalı

təmirinə yönəldilmişdir.Tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdurki, əgər neftmədən avadanlıqlarının

əsaslı təmiri Ə.Əmirov adına və Bibiheybətneft NQÇİ-də uyğun olaraq 95,4% və 96,3%-dirsə,

Z.Tağıyev adına NQÇİ-də bu 34,2% təşkil etmişdir.Tədqiq olunan idarələrdə əsasən ehtiyat hissələrinin

hazırlanması üstünlük təşkil etmişdir və 15-28% arasıda tərəddüd edir.Sifarişlərin yerinə yetirilməsinin

yerləşdirilməsinin araşdırılması göstərirki,bütün təhlil olunan NQÇİ-lərdə təmir, əsasən öz qüvvəsi ilə

yerinə yetirilmiş, qalan hissə isə bu və ya digər kənar təşkilatlarda aparılmışdır.Bu hər şeydən əvvəl

onunla əlaqədardırki,bütün sifarişlərin ixtisaslaşmış zavodlarda yerləşdirmək imkanlarının məhdud

olması, çox nomenklaturlu təmirin yerinə yetirilməsində motivasiyanın olmaması ilə əlaqədardirki, bu

da menecmentin prinsiplərinə ziddir.

Təhlil göstərirki, təmir olunmuş avadanlıqların tərkibində mexaniki avadanlıqların payı 99,7%,

Ə.Əmirov adına idarədə isə energetik avadanlıqların xüsusi çəkisi 71,4% təşkil etmişdir.Təhlil

göstərmişdirki, NQÇİ-də təmir bazaları onların güclərinə görə differensiallaşmış, çox nomenklaturlu

təmir şəraitində ixtisaslaşma və təmirin mərkəzləçdirilməsi aşağı səviyyədədir. Araşdırmalar əsasında

məlum olmuşdurki, təhlil dövründə təmir edilən əsas neftmədən avadanlıqları aşağıdakılar olmuşdur:

mancanaq-dəzgahı, istismar dorları, reduktorlar, kompressorlar. Təmirə cəlb olunmuş energetik

avadanlıqları əsasən elektrik mühərrikləri və trnsformatorlardan ibarət olmuşdur.

Nefqazçıxarma idarələrində neftmədən avadanlıqlarına texniki qulluğun təhlilində əmək sərfinin

də araşdırılması idarəetmə baxımından çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məsələ


2020-ci il. № 3(12) -səh.174-177 2020, № 3(12), pp. 174-177


burasındadır ki, təhlil olunan neftqazçıxarma idarələrində təmir vəistismar qulluğu göstərən işçi heyətini

ayırmaq mümkün olmadığından onların bu və ya digər qrupa aid olması şərti xarakter almışdır.

Neftmədən avadanlıqlarına texniki qulluğun göstərilməsində NQÇİ-nin işçi personalından müəyyən

sayda mütəxəssislər cəlb edilmiş və bu zaman idarəetmə baxımından təmir funksiyasını yerinə yetirən,

təmir işçilərinin professional tərkibi və sayı, təmirə aid işçi qüvvəsinin hərəkətinin öyrənilməsi ön plana

çəkilmişdir.

Təhlil nəticəsində məlum olmuşdurki, tədqiq edilən NQÇİ-də təmir funksiyasını yerinə yerirən

işçilər ümumi işçilərin 5,7-12%-ni təşkil edir.Təmirlə məşğul olan işçilər sayından 2.0-3,7 %-i əsaslı

təmirlə məşğul olurlar. NQÇİ-də təmir işçilərinin yərkibində ən böyük xüsusi çəki çilingərlərə

məxsusdur.Beləki, çilingərlərin sayı Z.Tağıyev adına NQÇİ-də 40 nəfər, Ə.Əmirov adına idarədə isə

122 nəfər olmuşdur.Onların kvalifikasiya dərəcəsi bütün idarələrdə orta hesabla 4-dür.Təhlil onuda

göstərdiki,təmir işçilərinin əsas peşəsi (tornaçı,elektrik və qazqaynaqçısı) üzrə onların dərəcəsi 4-5-

dir.Bununla belə dəlikaçan, məftildolayan,yivaçan və başqaları kiçik peşə dərəcəsinə, orta hesabla

üçüncü dərəcəyə malikdirlər.

Beləliklə, təhlil vasitəsilə neftqazçıxarma idarələrində təmirlə məşğul olan işçilərin ixtisas və

peçə hazırlığı səviyyəsində güniş differensasiyasının olduğu sübut edildi.

Araşdırmalarla müəyyən edildiki, bu və ya digər səbəblərdən işdən azad olan təmir işçiləri də

vardır. Belə ki, Ə.Əmirov adına NQÇİ-də təmir işçilərinin 26%, Z.Tağıyev adına NQÇİ-də 15,3%,

177

Bibibheybətdə isə 9,2% olmuşdur. Hesabatlar göstərirki, işdən çıxarılanların sayı işə qəbul olunanların

sayından çoxdur.

Bir məqamada fikir vermək lazımdır: NQÇİ-nin əmək hesabatlarında təmir fəhlələrinin əmək

haqqının tərkibi və quruluşu haqqında məlumat yoxdur. Lakin təhlilin tamlığını təmin etmək məqsədilə

dolayısı ilə əmək haqqının tərkibi haqqında məlumat toplamaq mümkün oldu. Məlum olduki, NQÇİ-də

əməyin ödənilməsinin əsas forması vaxtamuzd əmək haqqıdır. İşin kiçik bir hissəsi işəmuzd formada

ödənilir.Təhlil nəticəsində məlum olmuşdurki, çox nomenklaturlu təmir təşkilatlarında , təmir işçilərinin

əməyinin təşkili səviyyəsi qeyri qənaətbəxşdir, burada işəmuzd tariflə bir sıra işlərə qiymət, norma və

normativlər yoxdur. Təmir işçilərinin vaxtdan istifadəsinin təhlili göstərirki, bir sıra səbələrdən işə

çıxmama Z.Tağıyev adına NQÇİ-də 3,7% təşkil edir. Bu, isə əməyin mühafizəsi sahəsində tədbirlərin

görülməsinin vacib olduğunu göstərir. Bir məqamada fikir verilməlidir: NQÇİ-də boş dayanma ilə

əlaqədar vaxt itkisinin müəyyənləşdirilməsi bir sıra problemlər yaratmışdır.

Bunun dəqiq uçotunun olmaması bu haqda nə isə söyləməyə imkan verməmişdir. Avadanlığın

işininnövbəlilik əmsalının artırılması, idarə etmə baxımından təmir təsərrüfatının səmərəliliyinin

yüksəldilməsi ilə xidmətedici heyətin işinin gərginliyinin artırılması vacibdir. NQÇİ-in illik hesabatları,

ayrı-ayrı vaxtlarda iş yerlərinin fotoqrafiyasının nəticələrinin təhlili göstərirki, avadanlıqların boş

dayanmasının əsas səbəblərindən biri, işçinin ona aid olmayan digər işlərə cəlb olunması ilə əlaqədardır.

Digər tərəfdən sex rəhbərliyinin bu və ya digər iş haqqında göstərişlərinin dəqiq olmaması ucbatından

da boş dayanmaların xüsusi çəkisi böyükdür.

Bütövlükdə əmək məsrəflərinin təhlili göstərirki, təmir işçilərinin əməyinin səmərəliliyinin

artırılmasının ən vacib ehtiyatı, onların əmək haqqının tərkibinin tənzimlənməsidir.Növbədən kənar

işlərin, bütün günlük və növbədaxili boş dayanmaların aradan qaldırılması əmək haqqının və onun

quruluşunun məzmununu fərqləndirilməsi kömək edir. Əmək haqqının və tərkibinin tənzimlənməsində

müəyyən rolu normalaşdırılan tapşırıqların verilməsi, mükafatlandırma sisteminin tətbiqi, axırıncı

məhsulun əldə edilməsində (təmirlə əlaqədar) hər bir konkret təmçinin əməyinin fərqləndirilməsi

oynaya bilər. Neftmədən avadanlıqlarının təmirinə xərclərin təhlili, tədqiq edilən NQÇİ-də vəsaitlərin

sərfinin istiqamətləri üzrə baxılması və bu zaman xərc elementlərindən istifadə edilməsi ilə yerinə


2020-ci il. № 3(12) -səh.174-177 2020, № 3(12), pp. 174-177


yetirilmişdir. Məlum olmuşdurki, bütün tədqiq olunan idarələrdə ümumi xərclərdə ən böyük xüsusi

çəki əsas və əlavə əmək haqqına məxsusdur. Təmir təsərrüfatının səmərəliliyini təmin etmək üçün bu

amilin tənzimlənməsinə daha çox fikir verilməlidir.Bütövlükdə tədqiq olunan neftqazçıxarma

müəssisələrində avadanlıqların saxlanılması və təmir işinin xərclərində təmir xərcləriunin payı böyük

diapazonda dəyişir: Z.Tağıyev adına NQÇİ-də 29,1%, Bibiheybətneftdə 2%. Məlum olmuşdurki, təmir

olunan neft mədən avadanlıqları, onların tərkibi, sayı, dəzgah və mexanixmlərin yaş quruluşu

amortizasiyada öz əksini tapmış, tədqiq edilən neftqazçıxarma idarələrinin ümumi amortizasiyasında

kiçik xüsusi çəkiyə malikdirlər: Bibiheybətdə 0,7%, Z.Tağıyev adına NQÇİ-də 6,5%.Bütün bunlar isə

material vəsaitlərinin nisbətən böyük xüsusi çəkisi ilə müşayət olunurlar. Beləki, material vəsaitlərinin

payı NQÇİ-nin dövriyyə fondlarında aşağıdakı kimi olmuşdur: Z.Tağıyev adına NQÇİ-də 13,7% və

Bibiheybətdə 5,4%. Bu onunla izah olunurki, tədqiq olunan neftqazçıxarma idarələrində təmirlərin

mürəkkəbliyi, onların metaltutumluluğu və sərfəli normalaşdırma səviyyələri eyni olmamışdır.

Beləliklə, neftqazçıxarmada neftmədən avadanlıqlarına texniki qulluq istehsal menecmentinin tərkib

hissəsi olmaqla , daim təkmilləşməli, orada yerinə yetirilən işlərə mütərəqqi norma və normativlər

müəyyən edilməli, təmir işçilərinin əməyinin ödənilməsində motivasiya yaratmalı və bütün bunların

sayəsində səmərəliliyi yüksəltmək mümkün ola bilər.

178


1. Q.Ə.Səfərov, Y.T.Eyvazzadə. İstehsal menecmenti və neftqazçıxarmada texniki

xidmətin səmərəliliyi Bakı, “Çaşıoğlu”, 2011. 208 s.

2. Məmmədov K.Ə., Şıxıyeva L.Ə. Neft quyularında yeraltı avadanlıqların işləmə

müddətinin qiymətləndirilməsi //Azərbaycan Neft Təsərrüfatı,2008, №2, s.45-47

3. Səmədov R.S., Əzizov A.Ə. Neft quyularında təmir-izolyasiya işlərinin iqtisadi

səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi metodikasına dair //Azərbaycan Neft Təsərrüfatı, 2004, №4,

s.41-43

Т.А.Тагиева

докторант, Азербайджанский Государственный Университет Нефти и Промышленности

Управление техническим обслуживанием нефтепромысловых оборудований

Резюме

В условиях интенсификации добычи в нефтегазодобыче вопросы технического

обслуживание нефтепромыслового оборудования и скважин, их управление приобретает

важное значение с точки зрение повышение эффективности производства. Решение этих

вопросов требует проведение специального исследование, выявление резервов в этом

направлении и на их основе проведение инженерно-экономическое обоснавание в условиях

рыночных отношений для принятие решение приобретает важное значение. Ниже

рассмотрено технико- экономического состояние технического обслуживании, исследовано

объем ремонта нефтепромыслового оборудовании и скважин, трудозатраты и др.вопросы.

Ключевые слова: нефть, добыча, управление, обслуживание, скважины,

эффективность, исследования, ремонт


2020-ci il. № 3(12) -səh.174-177 2020, № 3(12), pp. 174-177


T.A.Taghiyeva

doctoral student, Azerbaijan State Oil and Industry University

Maintenance management of oilfield equipment

Abstract

In the context of intensification of production in oil and gas production, the issues of

maintenance of oilfield equipment and wells, their management becomes important from the point of

view of increasing production efficiency. The solution of these issues requires a special study, the

identification of reserves in this direction and, on their basis, the implementation of engineering and

economic justification in the conditions of market relations for decision-making becomes important.

The technical and economic state of maintenance is considered below, the volume of repairs of oilfield

equipment and wells, labor costs and other issues are examined.

Keywords: oil, mining, management, maintenance, wells, efficiency, research, repair

179


2020-ci il. № 3(12) -səh.178-182 2020, № 3(12), pp. 178-182

G.T.Əliyeva G.T.Aliyeva

G.T.Əliyeva

i.e. n., dosent, Lənkəran Dövlət Universiteti

[email protected]

AZƏRBAYCANDA SƏNAYE KLASTERLƏRİNİN FORMALAŞDIRILMASI

İSTİQAMƏTLƏRİ

Xülasə

Məqalədə klasterlərin yaradılması və inkişafı ilə bağlı yanaşmalardan bəhs edilir, eyni zamanda

qrupların yaradılması və inkişaf etdirilməsi vəzifəsi qoyulur. Azərbaycanda “sənaye klasterlərinin tərifi

verilmişdir.

Açar sözlər: sənaye, sənaye klasteri, innovasiya, yenilikçi sənaye, qeyri-neft sektoru,

sahibkarlıq, bölgə, infrastruktur, sosial-iqtisadi inkişaf

Son illər Azərbaycanda sənaye potensialının yüksəldilməsi, milli iqtisadiyyatın diversifikasiyası

və innovasiyalaşdırılması, qeyri-neft sektoru sahələrinin inkişafının sürətləndirilməsi məqsədi ilə ardıcıl


180

və davamlılıq prinsipləri əsasında dünya təcrübəsinə və milli iqtisadi inkişaf ənənəsinə söykənən

düşünülmüş dövlət iqtisadi siyasəti həyata keçirilir.

Ölkənin sənaye potensialının artırılmasını daha da gücləndirmək məqsədi ilə sənaye

klasterlərinin tətbiqinin reallaşdırılması üçün kifayət qədər əlverişli şərait yaranmışdır. Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev qeyd etmişdir ki, Azərbaycanda sənaye klasterləri yaradılır,

yaradılacaq, böyük, nəhəng sənaye obyektləri tikiləcəkdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin

26 dekabr 2014-cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş, “Azərbaycan Respublikasında sənayenin

inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı”nda da prioritet sənaye sahələri üzrə ərazi-

istehsal klasterlərinin və sənaye klasterlərinin yaradılması, sənaye klasterlərinin təşviqi və inkişafı

tədbirlərinin gücləndirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, ölkəmizdə

sənaye klasterlərinin əlverişli və səmərəli tətbiqinə artıq real şərait yaranmışdır.

Sənaye klasteri – respublikanın bir regionu və ya bir neçə əlaqəli regionu ərazisində yerləşən,

ərazi yaxınlığı və funksional asılılıq münasibətləri ilə bağlı olan sənaye sahəsində fəaliyyət göstərən

subyektlərin məcmusudur. Onun yaradılmasının məqsədi - sənaye məhsulu istehsal edən, respublikanın

bir regionu və ya bir neçə əlaqəli regionu ərazisində yerləşən ərazi yaxınlığı və funksional asılılıq

münasibətləri ilə bağlı olan sənaye sahəsində fəaliyyət göstərən subyektlərin məcmusunun

yaradılmasıdır 1.

Sənaye klasterləri anlayışından ilk dəfə M.Poter istifadə etmişdir (1991). Porter özünün milli

rəqabətqabiliyyəti ideyalarında sənaye klasterləri anlayışında geniş istifadə etmişdir [Porter, M.E.

“The competitive advantage of nations”. New York 1991]. Porter sənaye klasterlərini coğrafi ərazidə

qarşılıqlı fəaliyyətdə olan sənaye firmaları, tədarükçü, dövlət tənzimləyici, unversitetlər, ideya inkişaf

mərkəzləri və maliyyə, ticarət qurumları kimi iştirakçılarının olduğunu göstərir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.178-182 2020, № 3(12), pp. 178-182


Şəkil 1. Sənaye klasterləri. ( Strengthening Clusters and Competitiveness in Europe (2012)

Klasterlərin yaradılması üçün ilk öncə rəqabət gücü yüksək olan sahələr, onların sayı

müəyyənləşdirilir, təşkilatlarin cari, ziyyəti, digər sahələrdə inkişafgöstərən təşkilatlarlə əlaqələri təhlil

edilir [2]. Klasterlərin yerləşəcəyi region sənaye potensialı yüksək olan ərazi seçilməlidir, eyni

181

zamandarada yeni firmalar yaradılmaqla yanaşı mövcud sənaye firmalarınında klasterin tərkibində

fəaliyyəti təmin edilməlidir [3].

Sənaye klasterinin formalaşdırılması üçün ilk şərt Azərbaycan Respublikasının bir regionu və

ya bir neçə qonşu regionları ərazisində sənaye sahəsində fəaliyyət göstərən, bazasında sənaye klasterinin

iştirakçılarının birgə layihələri həyata keçirilən və qısa müddətdə (2-3 ay) həyata keçirilməsi mümkün

olan, ən azı 10-a yaxın texnoloji və sənaye infrastrukturu obyektlərinin, təhsil və elm müəssisələrinin

və bu sahədə əməkdaşlıq əlaqələri ilə bağlı digər təşkilatların olmasıdır.

Sənaye klasterinin yaradılmasının məqsədəuyğunluğuna səbəb olan digər amillər klaster üçün

əsas bazarların müsbət inkişafı dinamikası və bu bazarlarda klaster iştirakçılarının məhsullarının satışını

artırma imkanları; klasterin fəaliyyət sahəsinə aid klasterin baza ərazisində kiçik və orta ölçülü

şirkətlərin formalaşma proseslərinin intensivləşdirilməsi; klasterin bazasında ərazilərin investisiya

cəlbediciliyinin artması və klasterin yaradılmasında və onun potensial iştirakçılarının birgə layihələrini

həyata keçirilməsində maraqlı olan şəxsi investorların mövcudluğudur.Azərbaycanda mexanizmin

tətbiqinə başlamaq üçün klasterlərin seçilməsi, regional iqtisadiyyatda rəqabət gücü nisbətən yüksək

olan və dövlət dəstəyi ilə qısa müddətdə maksimum nəticənin əldə edilə biləcəyi sahələrin

müəyyənləşdirilməsi lazımdır.

Son illərdə Azərbaycan Respublikasının regionlarında klaster yanaşmasına əsaslanan regionların

iqtisadi və sosial inkişafı geniş yayılmışdır. Müvəffəqiyətli təcrübələrə baxmayaraq sahə klaster anlayışı

qanunvericilik və standartlar səviyyəsində güclənməmişdir.

Klasterlərin yaradaılması və inkişafına dair yanaşmaların standartlaşdırılması tərəflərin böyük

əksəriyyəti üçün zəruridir. Azərbaycanda klasterlərə olan ümumi tələb əsasən məhdudlaşdırılmış

ərazidə klaster iştirakçılarının coğrafi konsentrasiyası, ifadə edilmiş sahə üzrə və ya texnologiya

ixtisaslaşmasının mövcudluğu, Azərbaycan Respublikasının hakimiyyət orqanları subyektləri arasında

razılığın mövcudluğu, xarici bazarlara istiqamətləndirmə, klaster üzvlərinin ən azı 10 təşkilatdan olması,

iqtisadi effektliyin daha yüksək göstəriciləri, təşkilatların ən azı 50% nisbətində ortalama qiyməti və s.

faktorlar kimi qeyd edilə bilər.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin müvafiq sərəncamları ilə Azərbaycanda

innovativ sənayenin yeni mərhələsi fəaliyyətə başlamışdır. Artıq respublikamızın müxtəlif

regionlarında sənaye zonaları yaradılmaqdadır. Sumqayıt, Balaxanı, Qaradağ, Mingəçevir və


2020-ci il. № 3(12) -səh.178-182 2020, № 3(12), pp. 178-182


Pirallahıda sənaye parkları və Neftçala, Hacıqabul və Masallıda sənaye məhəllələrini buna misal

gətirmək olar. Yaxın perspektivdə respublikamızın digər ərazilərində də sənaye zonalarının yaradılması

istiqamətində işlər planlaşdırılmışdır.

Ölkəmizdə klasterlərin yaradılması və inkişafı məqsədi əsasən klaster üzv təşkilatlarının rəqabət

qabiliyyətinin artırılması, klasterin innovasiya, istehsal, nəqliyyat, kommunal, yaşayış və social

infrastrukturunun inkişafı, klaster üzvlərinin və yeni məhsular iş yerlərinin yaradılmasında təşkilatların

əmək məhsuldarlığının artırılması, innovasiya potensialının artımı və klasterin əsaslandırılmış

ərazisində sahibkarlıq fəaliyyəti, rəqabət qabiliyyətli təchizatçıların və klasterin əsaslandırılmış

ərazisində xidmət təşkilatlarının şəbəkəsi, klaster üzvlərinin insan kapitalı və klasterin ərazi

yerləşməsinin inkişafı və möhkəmliyi, milli texnoloji bazanın səviyyəsinin, sürətənin və müəssisənin

beyənlxalq rəqabət qabiliyyətinin hesabına iqtisadi keyfiyyətin artımının yüksəlməsi və s. hesab edilir.

Sənaye klasterlərinin yaradılmasının əsas mexanizmlərinin formalaşması prosesləri ardıcıllıq və

qarşılıqlı fəaliyyət prinsipləri əsasında həyata keçirilir.

Sənaye klasterlərinin əsas xüsusiyyətlərinə onların yerləşdiyi coğrafi ərazinin lokallığı, bu

ərazidə resurslardan və texnologiyalardan istifadənin klaster iştirakçılarının hamısı tərəfindən ümumi

oxşarlığı və ya eyniliyi, istehsal olunan məhsulların nomenklaturasının və bununla bağlı

yarımfabrikatların yaxınlığı, klaster daxilində firmalar arasında sıx qarşılıqlı əlaqələrin olması

182

aiddirlər. Bu klasterə daxil olan şirkətlər arasında rəqabət və kooperasiya əlaqələrinin qarşılıqlı vəhdəti

daha çox nəzərəçarpan xüsusiyyətlərdən biri kimi çıxış edir.

Belə ki, səmərəli kooperasiya əlaqələri hesabına ayrı-ayrı şirkətlərin uğurlu fəaliyyəti və

nəhayət, ümumilikdə sənaye klasterinin məhsuldar nəticələrlə işləməsi mümkün olur. Sənaye

klasterlərinin yaradılması üçün mühüm amillər kimi coğrafi baxımdan ərazinin əlverişliliyi, təbii

ehtiyatların bolluğu, elmi bazanın mövcudluğu, peşəkar kadrların və inkişaf etmiş infrastrukturun

olması vacibdir. Bütün bunlarla bərabər, sənaye klasterlərinin davamlı və etibarlı, eyni zamanda

məhsuldar işləməsi üçün dövlətin klaster siyasəti mükəmməl olmalı və işlək mexanizmlərlə təmin

edilməlidir. Belə halda ilk növbədə dövlət tərəfindən məqsədli klaster strategiyası siyasəti işlənib

hazırlanmalıdır və bu siyasətin əsasında klasterlərə, onların tətbiqi modellərinə konkret yanaşmalar öz

əksini tapmalı, məqsəd və vəzifələri, prioritet fəaliyyət istiqamətləri müəyyənləşdirilməlidir.

Bundan əlavə, klasterlərin yaradılması və fəaliyyəti ilə bağlı dövlət dəstəyi mexanizmləri

mütərəqqi dünya təcrübəsinə əsaslanmalı və milli iqtisadiyyatın strateji iqtisadi inkişaf istiqamətlərinə

adekvat formalaşdırılmalıdır. Klasterlərdə kiçik və orta sahibkarlıq subyektləri arasında həm rəqabət,

həm də əməkdaşlığın eyni anda təmin edilməsi nəzərdə tutulur. Klaster daxilində bənzər sahədə

fəaliyyət göstərən sahibkarlar həm rəqabət edir, həm də eyni klasterdə birlikdə hərəkət edirlər. Burada

sahibkarlıq subyektləri və digər iştirakçılar rəqabət üstünlüyü əldə edilməsi üçün müştərək hərəkət

edirlər. Belə bir sistem çərçivəsində fəaliyyət göstərmələri kiçik və orta sahibkarlara rəqabət üstünlüyü

qazandırır.

Nəticə olaraq bu sistemin tətbiqi ilə sahibkarlıq subyektlərinin xərcləri aşağı düşür, marketinq

imkanları genişlənir, məhsuldarlıq göstəriciləri yüksəlir, ixracları artır, araşdırma və inkişaf etdirmə

qabiliyyətləri güclənir. Bu isə yeni məhsulların bazara çıxarılmasına, yeni şirkətlərin qurulmasına,

məşğulluğun yüksəlməsinə, regionların inkişafına və infrastruktur xidmətlərinin təkmilləşməsinə səbəb

olur.

Klaster modelində müəyyən sahə, həmçinin bu sahə ilə əlaqədar digər yardımçı sahələr üzrə

qruplaşma (ixtisaslaşma) mövcuddur. Bu isə yüksək texnologiyaların inkişafında innovasiya

sahibkarlığının inkişafına münbit şərait verir. Klaster həm sahibkarlığın, həm də innovasiyaların

inkişafına müsbət təsir edir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.178-182 2020, № 3(12), pp. 178-182


Klaster modelinin ölkənin yüksək texnologiyalar və İKT sənayesində tətbiqində klasterlərdə

tətbiq olunan güzəştlər (vergi, gömrük və strateji plana görə mümkün olan digər üstünlüklər)

sahibkarların və ya tədqiqatçıların fəaliyyətini təşviq edən amillərdən sayıla bilər. Klaster modelinin

üstünlüklərindən biri də layihə mərhələsində olan işlərin zəruri xərclərinin azaldılması imkanıdır.

Klaster modelinin tətbiqi doğru yanaşma olmaqla, eyni zamanda dünyada isbatlanmış istiqamətdir. Bu

metodun İKT-nin, eləcə də sənayenin digər sahələrinin inkişaf etdirilməsi istiqamətində ölkəmizdə bu

prosesin təməl prinsiplərinə daha diqqətlə yanaşılmasının doğru olardı.

Belə ki, klaster modeli sahələr üzrə kompleks yanaşmadan irəli gəlir, prosesin aparıcı

istiqaməti isə innovasiyaların tapılması və tətbiqidir. Ona görə də, ilk növbədə, innovasiyaları

formalaşdıracaq ekosistemin inkişafına zəmin hazırlamaq daha doğru addım heasab edilməlidir. Bu

istiqamətdə yeni texnoloji yanaşmaların tətbiqinə və təşəbbüskar yanaşmaya əhəmiyyət verilən təhsil

sistemi inkişaf etdirilməlidir. Sahibkarlığın dəstəklənməsi məqsədilə qanunvericilik və dövlət

proqramları, eləcə də mövcud institusional mexanizmlərdən istifadə etməklə Azərbaycanda klaster

mexanizminin tətbiqinə başlamaq mümkündür. Xüsusilə klasterlərin seçilməsi, regional iqtisadiyyatda

rəqabət gücü nisbətən yüksək olan və dövlət dəstəyi ilə qısa müddətdə maksimum nəticənin əldə edilə

biləcəyi sahələrin müəyyənləşdirilməsi əhəmiyyətlidir.

183

Bununla yanaşı, dəstəklənəcək klasterlərdə dövlət və özəl sektor əməkdaşlığı vacib əhəmiyyət

daşıyır. Bunun üçün, Azərbaycan Respublikasının Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu, “Azərbaycan

İnvestisiya Şirkəti” ASC, eləcə də ölkədə fəaliyyət göstərən iri şirkətlərin bu prosesdə aktiv iştirakı

müsbət nəticə verə bilər. Klasterlərin formalaşdırılması ölkədə sənaye sahəsində yeni iş yerlərinin

açılması, qeyri-neft sektorunda sənaye istehsalının genişləndirilməsi, sənaye ilə əlaqəli xidmətlərin

inkişaf etdirilməsi, sənaye sahəsində fəaliyyət göstərən kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin

fəaliyyətinin dəstəklənməsi, sənayenin infrastruktur təminatının yaxşılaşdırılması və regionların sosial-

iqtisadi inkişafı baxımından əhəmiyyətlidir.

Regionların daxili potensialı və təcrübələr də nəzərə alınaraq, hər bir regiona uyğun xüsusi

klasterlərin qurulması, diversifikasiya yaradılması, yeni məhsul və xidmətlərin daxili və xarici

bazarlarda ən yaxşı şəkildə təqdim edilməsi, bununla da qeyri neft sektorunda istehsalın və ixracın

artırılması istiqamətində mühüm addımlar atılmalıdır.

Azərbaycan Respublikasında sənayenin dəstəklənməsi və klasterlərin yaradılması məqsədilə

aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsini təklif edirik:

- Fərdi şəkildə inkişafa meylin daha güclü olduğu ölkəmizdə klasterlərin qurulması

üçün milli xüsusiyyətlər əsasında sosioloji araşdırmalar aparılsın;

- Regionların daxili potensialı və təcrübələr nəzərə alınaraq, hər regiona uyğun

xüsusi klasterlər qurmaq və bu işi sürətləndirmək;

- Bu istiqamətdə beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlığ etmək;

- Bu istiqamət üzrə hüquqi bazanı təkmilləşdirilmək;

- Regionlarda klaster yaradılması üçün əlverişli olan sahələri müəyyənləşdirilmək;

- Lənkəran regionu üçün çayçılıq sahəsi üzrə klaster yaradılması imkanlarını təhlil

etmək və bu istiqamətdə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun güzəştli kreditlərindən

istifadəni təmin etmək və s.


1. Sənaye klasterlərinin yaradılması metodologiyası. “Çap ART” Nəşriyyatı, 2017, 68 s.

2. Мингалева Ж, Ткачева С. Кластеры и формирование структуры региона / Мировая

экономика и международные отношения, №5 - 2009. С.100-102


2020-ci il. № 3(12) -səh.178-182 2020, № 3(12), pp. 178-182


3. Адамова К.З. Кластерная политика как инструмент повышения конкурентоспособности

национальной экономики / Вестник Саратовского государственного технического университета,

№ 38 - 2009. С.176

Г.Т.Алиева

к.э.н., доцент, Ленкоранский Государственный Университет

Направления формирования промышленных кластеров в Азербайджане

Резюме

В статье рассматриваются подходы к созданию и развитию кластеров, а также

ставится задача создания и развития кластеров. Oпределение промышленных коллекторов в

Aзербайджане.

184

Ключевые слова: промышленность, промышленный кластер, инновации, инновационная

промышленность, ненефтяной сектор, предпринимательство, регион, инфраструктура,

социально-экономическое развитие

G.T.Aliyeva

Candidate of Economic Sciences, associate professor

Lankaran State University

Dırectıons for the formatıon of ındustrıal clusters ın Azerbaıjan

Abstract

The article discusses approaches to the creation and development of clusters, and also sets the

task of creating and developing clusters. The definition of industrial collectors in Azerbaijan is given.

Keywords: industry, industrial cluster, innovation, innovative industry, non-oil sector,

entrepreneurship, region, infrastructure, socio-economic development


2020-ci il. № 3(12) -səh.183-186 2020, № 3(12), pp. 183-186

A.M.Ağayev, K.A.Ağayeva, C.К.Hacıyev А.М.Aghaev, K.A.Aghaeva, J.K.Hajiyev

A.M.Ağayev

i.e.n., dosent, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

K.A.Ağayeva


C.К.Hacıyev

Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti

MÜASİR ŞƏRAİTDƏ MARKEİTNQİN İDARƏ EDİLMƏSİNİN YENİ MEYLLƏRİ

Xülasə

Məqalədə müasir şəraitdə marketinqin idarə edilməsinin yeni meyllərinin əsas komponentləri

hərtərəfli təhlil olunmuşdur. Həmçinin məqalədə geniş şəkildə şərh olunmuş üç əsas istiqamətin –

firmanın marketinq fəaliyyətinin, marketinq funksiyasının və tələbin idarə edilməsi məsələlərinin

təhlilinə üstünlük verilməsi məqsədəuyğun hesab edilmişdir.

185

Açar sözlər: markeitnqin idarə edilməsi, marketinq ideyaları, tələbin idarə edilməsi, satış

marketinqi, xolistik marketinq, texnologiya və qloballaşma, hiperrəqabət

GİRİŞ

Müasir şəraitdə fəaliyyət göstərən firma və təşkilatlar tez-tez dəyişən, mürəkkəb və yüksək

dərəcəli qeyri-müəyyən şəraitdə fəaliyyət göstərdiyindən markeitnq mühitinin idarə edilməsi onlar üçün

çox mühüm aktuallıq kəsb edir. Marketinqin idarə edilməsinin xarakter cəhətlərini və inkişaf meyllərini

daha dərindən və hərtərəfli təhlil etmək üçün onun yaranmasının tarixi məqamlarına da nəzər yetirmək

vacibdir.

Markeitnqin nəzəri və tətbiqi xarakterli bir elm sahəsi kimi formalaşması, qərarlaşması və

inkişafı XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Belə ki, ABŞ –ın bir sıra Universitetlərində sərbəst kurs kimi

tədris olunmağa başlanılmış və əsas diqqət də istehsal-satış, reklam -ticarət məsələlərinin nəzəri və

praktiki təhlilinə verilmişdi. 1929-1933 –cü illərdə dünyada baş verən “Böyük durğunluq” dövrü

markeitnqin mahiyyəti və onun idarə edilməsinin yeni konsepsiyasının yaranmasını zərurətə çevirmişdi.

Əvvəlki məhdud xarakterli yanaşmadan fərqli olaraq burada marketinq ideyalarının istehsalata və

firmaların fəaliyyətinə tətbiqi geniş yer almışdır. Bu konsepsiyanın ideyalarının praktiki reallaşmasının

nəticəsi olaraq iri firmalarda və korporasiyalarda markeitnq strukturları yaradılmağa başlanıldı, eyni

zamanda marketinq xidmətlərini yerinə yetirən kommersiya təşkilatları formalaşdı.

Bütün bu proseslər isə markeitnqin istehsal – satış fəaliyyətinin vahid sistemə çevrilməsi üçün

sosial – iqtisadi şəraiti yaratmış oldu.

Fikrimizcə, marketiqnin idarə edilməsi – firmaların məqsədlərinə nail olmaq və məqsədli

bazarlarda əlverişli mübadilənin qurulması, davam etdirilməsi və möhkəmləndirilməsi üçün təhlil

aparılması, işlərin yerinə yetirilməsi, nəzarətin həyata keçilrilməsi üzrə tədbirlərin məcmusu kimi başa

düşülməlidir. 1,59. Burada firmanın inkişafı məqsdəilə daxili potensialın təmin edilməsi onun xarici

mühitin tələblərinə uyğunlaşdırmağa istiqamətləndirməsi prioritet xüsusiyyətlər kimi nəzərə

alınmalıdır. 3,61

Bütün bunları nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki,markeitnqin idarə edilməsi – idarəetmə

sisteminin mühüm tərkib hissəsi olub, firmanın inkişafı və bazarda qalmasının təmin edilməsi


2020-ci il. № 3(12) -səh.183-186 2020, № 3(12), pp. 183-186


məqsədilə daxili potensialın xarici mühitin tələblərinə uyğunlaşdırmağa istiqamətllənməsidir. Firmanın

daxili imkanları onun maddi və intellektual potensialından xarici mühitin və firmanın qarşıya qoyduğu

məqsədlərə nail olmaq qabiliyyətinə təsir göstərə bilən amillərin məcmusudur.

Belə bir şəraitdə marketinqin idarə edilməsinin aşağıda qeyd olnumuş 3 əsas istiqamətinin

təhlilinə üstünlük verilməsi məqsədəuyğun hesab edilir: 3,157

- firmanın marketinq fəaliyyətinin idarə edilməsi;

- marketinq funksiyasının idarə edilməsi;

- tələbin idarə edilməsi;

Firmanın marketinq fəaliyyətinin idarə edilməsi bazara istiqamətlənmək, mürəkkəb və çox

yüksək dərəcəli qeyri – müəyyən şəraitin tələblərinə çevik uyğunlaşmağa əsaslanaraq işlərin

aparılmasıdır.

Firma nəinki bazara məhsul göndərir və oradan müəyyən pul vəsaitləri əldə edir, o bazardan

həmçinin səmərəli fəaliyyyətini təşkil etmək üçün zəruri informasiyaları da əldə edir. Bu isə ona

idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsində,istehsal-satış prosesinin reallaşdırılmasının firmanın maliyyə

186

vəsaitlərinin optimal bölgüsündə mühüm rol oynayır. Firmanın bütün resurslarının bazarın tələblərinə

uyğunluğunu təmin etmək üçün marketinq şöbəsi ilə onun digər funksional bölmələrinin qarşılıqlı

fəaliyyəti tarazlaşdırılmalıdır. Bu zaman marketinq bölməsi koordiansiya edici rola malik olmalıdır ki,

bazarda baş verən prosesləri strateji planlarda nəzərə almaq mümkün olsun.

Marketinq funksiyasının idarə edilməsi marketinq tədqiqatlarının aparılmasını, bazar

fəaliyyətinin strategiyası və taktikasının işlənib hazırlanması və reallaşdırılmasını, markeitnq şöbəsi ilə

digər şöbələrin qarşılıqlı fəaliyyətinin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.

Tələbin idarə edilməsi bazara təsir prosesini nəzərdə tutur. Burada tələblərlə marketiqnin ən

mühüm funksiyası olan satışın qarşılıqlı əlaqəsinin təhlili mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Markeitnq

nəzəriyyələrində satış xüsusi əhəmiyyətli proses olub, ona qədərki markeitnq fəaliyyətinin davamı və

qiymətləndirilməsi mərhələsi kimi yekunlaşır.

Satışın baş tutması ona qədər olan işlərin müsbət yekunlaşması olsa da, satış bütün işlərin-

marketinq, istehsal – texniki işlərin müştəri üçün məqbul qiymətləndirilməsi demək deyildir. Yəni

istehsalçı firmanın, xüsusən də öz məhsullarını son istehlakçıya özü satan şirkətlərdə satış işinin

əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, əgər realizə üçün təklif edilən əmtəələrdə kifayət qədər nöqsan və

çatışmayan cəhətlər olarsa, satış bu problemi həll etmiş olur. Həmçinin əksinə, alıcının tələbatının

tamamilə öz keyfiyyətləri ilə ödəyə biləcək əmtəələrin satışı elə təşkil olunur ki, əmtəələrin təqdiamtı

prosesində onunla dialoq və ünsiyyətin qurulması satıcının bacarıqsızlığı, əmtəənin yaxşı tanınmaması,

alıcının tipini və maraqlarını müəyyənləşdirə bilməməsi kimi hallar sövdə bağlanmasına mane olur və

nəticədə şirkət çox böyük itki ilə üzləşir. 4,19 Belə hallar xüsusilə mənzil bazarı üçün daha

xarakterikdir.

Belə ki, tikinti şirkətlərində adətən satış işi demək olar ki, şirkət rəhbərliyinə yaxın, etibarlı

adama tapşırılır. lakin nəzərə almaq lazımdır ki, satış prosesinin müvəffəqiyyətlə başa çatması üçün bu

keyfiyyətlər kifayət deyildir. Odur ki, çoxlu sayda müştərilər gəlib mənzillərə baxır və təqdimatı,

prosesi, satıcının davranışlarını, onun dedikləri ilə gördükləri arasında olan böyük fərqlər potensial

müştərilərin geri qayıtması ilə nəticələnir. Bu o demək deyildir ki, həmin şirkətlər heç mənzil satmırlar.

Əksinə satış halları ilə bağlı çoxlu situasiyanın olması onlara işlərini yaxşı qurması haqda təsəvvür

yaradır.

Belə ki, Azərbaycanın ilkin və təkrar mənzil bazarında tələb və təklifin vəziyyəti, rəqabətin

gərginlik səviyyəsi, bazarın inhisarlaşmış olması və digər səbəblərdən müştərilər, demək olar ki,

satıcının satış prosesinə hətta “mane” olduğu hallarda da mənzil almağa məcburdurlar.


2020-ci il. № 3(12) -səh.183-186 2020, № 3(12), pp. 183-186


Qeyd olunanlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, marketinq fəaliyyətinin mühüm tərkib hissəsi

olan satış prosesinin idarə edilməsini iki səviyyədə təhlil etmək məqsədəuyğundur. Birinci mərhələnin

gedişində müştərillərin qəbul ediulməsi, onlarla dialoqun qurulması, əmtəənin təqdimatının başlanması

və sövdələşmənin başa çatdırılması, sifarişin sənədləşdirilməsi, əmtəənin xidməti müddətində alıcıların

arzu və təkliflərinin nəzərə alınması proseslərinin idarə edilməsidir. Satışın idarə edilməsinin ikinci

səviyyəsi satış kanalının seçilməsi, satış şəbəkəsinin qurulması, mal göndərənlərlə və topdan satıcılarla

münasibətlərin idarə edilməsini özündə əks etdirir.

NƏTİCƏ

Müasir şəraitdə bir sıra amillər vardır ki, marketinqin idarə etməsinin yeni meyllərinin

formalaşmasının və xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

- Rəqabətin qloballaşması. Əgər hər hansı bir firma xarici bazarlara çıxmaq niyyətində olmayıb

yerli müştərilərə istiqamətlənsə belə, o hər hansı xarici iri qlobal şirkətlə rəqabətə girmiş olur. Məsələn,

hər hansı bir kiçik restoran və kafenin yaxınlığında McDonalds açılır. Bu kafe belə bir nəhəng ilə rəqabət

aparmaq məcburiyyətində qalır. Belə ki, qlobal kompaniya rəqabətdə çox böyük üstünlüyə malik

187

olacaqdır. Əgər qlobal şirkət həmin ölkədə öz məhsulunun qiymətini aşağı salsa belə, digər ölkələrdəki

qiyməti sabit qalacağı halda yerli şirkət bütün məhsulunun qiymətini aşağı endirmək məcburiyyətində

olacaqdır.

- Tələbin fərdiləşməsi mikroseqmentlərdən ibarət olan yeni bazar quruluşunun formalaşmasına

bir başa təsir göstərir. Belə şəraitdə bir çox firmalar öz məhsullarını konkret müştərinin tələblərinə

uyğun istehsal edirlər. Bu isə əmtəələrin diferensasiyası prosesinin sürətlənməsinə təsir göstərir. Belə

bir şəraitdə tələblə təklifin tarazlaşması prosesi baş verir ki, bu da hər iki iqtisadi obyektin mənafeyinə

uyğun gəlir.

- Əmtəə markasının əhəmiyyətli dərəcədə artması müasir markeitnqin idarə edilməsində

müəyyən dəyişikliklərə səbəb olur. Həyat səviyyəsinin yüksədiyi və bazarların əmtəələrlə dolub -

daşdığı şəraitdə insan tələbatının xarakteri də dəyişir. İndi insanlar sadəcə əmtəə almırlar, onlar elə

əmtəə almaq istəyirlər ki, həmin əmtəə onların sosial mənsubiyyətlərini, həyat tərzini, şəxsi dəyərlərini

əks etdirmiş olsun. İnsanın düşüncə tərzi “insan nə alırsa, o onun özüdür” prinsipinə doğru

istiqamətlənmiş olur. Bu isə o deməkdir ki, əmtəə onun sahibinin sosial statusu haqqında bilgi verməli,

ona sevinc gətirməli, təsəvvürlərini oyatmalıdır. Bu proses isə marketinqin idarə edilməsinin müasir

xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir.

- Müasir iqtisadi şəraitdə komputer şəbəkəsinin, informasiya texnologiyalarının geniş

inkişafının nəticəsində istehlakçılar və firmanın sifarişçiləri haqqında bütün məlumatların

saxlanılmasına şərait yaranamışdır. Firmaların həcmi kiçik olduğu halda marketoloq öz daimi müştərisi

ilə birbaşa əlaqəyə girərək markeitnq informasiyasını toplayırdı. Lakin sonralar firmalar arasında

iqtisadi əlaqələrin inkişafının mürəkkəbləşməsi yeni meyllərin meydana gəlməsinə səbəb oldu ki, bunlar

da daha geniş keyfiyyətli informasiyanın əldə olunmasını zəruri etdi. Bu lokal marketinqdə, alıcı

ehtiyaclaırndan alıcı tələbatına və qiymət rəqabətindən qyeri-qiymət rəqabətinə keçilməsi ilə xarakterizə

olunur.

- Əsas məsələnin əmtəədən alıcıya, məhsul satışından istehlakçının ehtiyaclarının təmin

edilməsinə yönəldilmiş xolistik marketinq idarəetmənin yeni meyli kimi bir müddətdir ki, davam edir

və getdikcə güclənir. Xolistik, yaxud bütöv marketinq–markeitndə prosesin bütün komponentlərinin

ayrı-ayrı elementlərin məcmusu şəklində deyil, vahid tam kimi nəzərdən keçirildiyi yanaşmadır. 2,58

Belə şəraitdə firmalar alıcılara yalnız öz istehsal etdikləri malların istehlakçı kimi baxmaqdan əl çəkməli

və müştərilərin həyat tərzini nəzərə almaqla onlara xidmət göstərməyin yeni üsullarını tapmağa

çalışmalıdırlar. Həmçinin firmanın bütün əməliyyatlarını maraqlı tərəflərə -təkcə səhmdarlara


2020-ci il. № 3(12) -səh.183-186 2020, № 3(12), pp. 183-186


deyil, həm də istehlakçılara, distribüterlərə, diler və təchizatçılara təsir dərəcəsini qiymətləndirmək

lazımdır.

Istifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. A.T Məmmədov “ Marketinqin əsasları” Bakı 2007

2. Filip Kotler “Marketinqə dair 300 başlıca sual", Bakı-2016

3. Ağayev A.M., Kərimov Ə.İ., Ağayeva K.A. Marketinqdə satıçın idarə edilməsi, dərslik, Bakı

– 2019

4. P.А. Фатхутдинов “Стратегический маркетинг”. Москва ЗАО "Бизнес-школа "Интел-

Синтез". 2000

А.М.Агаев

188

к.э.н., доцент, Азербайджанский Архитектурно-строительный Университет

К.А.Агаева

к.э.н., доцент, Азербайджанский Архитектурно-строительный Университет

Дж.К.Гаджиев

Азербайджанский Университет Туризма и Менеджмента

Новые тенденции в управлении маркетингом в современных условиях

Резюме

В статье дан комплексный анализ основных компонентов новых тенденций в управлении

маркетингом в современных условиях. Также считается целесообразным уделить

первоочередное внимание анализу трех основных направлений - маркетинговой деятельности

фирмы, маркетинговой функции и управлению спросом.

Ключевые слова: управление маркетингом, маркетинговые идеи, управление спросом,

маркетинг продаж, холистический маркетинг, технологии и глобализация, гиперконкуренция

А.М.Aghaev

candidate of Economic Sciences, Associate Professor,

Azerbaijan University of Architecture and Construction

K.A.Aghaeva

candidate of Economic Sciences, Associate Professor,

Azerbaijan University of Architecture and Construction

J.K.Hajiyev

Azerbaijan University of Tourism and Management

New tendencıes to marketıng management ın modern condıtıons

Abstract

The article provides a comprehensive analysis of the main components of new trends in

marketing management in modern conditions. It was also considered appropriate to prioritize the

analysis of the three main areas that are widely covered in the article - the marketing activities of the

firm, the marketing function and demand manage

Keywords: marketing management, marketing ideas, demand management, sales marketing,

holistic marketing, technology and globalization, hypercompetition


2020-ci il. № 3(12) -səh.187-198 2020, № 3(12), pp. 187-198

R.H.Quliyev R.H.Quliyev

R.H.Quliyev

iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Texniki Universiteti

[email protected]

AZƏRBAYCANDA SƏNAYE ŞİRKƏTLƏRİNİN KORPORATİV SOSİAL MƏSULİYYƏTİ

Xülasə

Müəllif sənayedə korporativ sosial məsuliyyət prinsiplərinin inkişafındakı əsas tendensiyaları

nəzərdən keçirmiş, korporativ sosial məsuliyyətin sənaye şirkətləri tərəfindən həyata keçirilməsinin

xüsusiyyətlərini müəyyən etmiş və davamlı inkişaf baxımından qeyri-maliyyə maraqlı tərəflərin əsas

qruplarının maraqlarının nəzərə alınmasının zəruriliyini əsaslandırmışdır.

Korporativ sosial məsuliyyət və ya şirkətlərin fəaliyyətinə tətbiq olunan davamlı inkişaf

gözümüzün qabağında formalaşan gənc bir məlumat sahəsidir. Nəzəri ümumiləşdirmələr üçün material


189

olan müxtəlif mövzular və praktik təcrübə ilə xarakterizə olunur. Bu səbəbdən, bir çox təməl konsepsiya

hələ də çox hərəkətlidir, bir çox proses və termin haqqında vahid bir anlayış əldə edilməmişdir.

2008-ci ildəki böyük maliyyə böhranı, davamlı inkişaf hədəflərinə çatmaqda cəmiyyətin rolunu və

cəmiyyət qarşısında məsuliyyətini yenidən düşünməyə yeni bir təkan verdi. Sosial və ətraf mühit də daxil

olmaqla daha təsirli risk idarəetmə mexanizmlərinin axtarışı zərurəti, iş üçün sistem səviyyəsində

fəaliyyətinə korporativ sosial məsuliyyət prinsiplərini inteqrasiya etmək üçün problem yaradır. Bu, ilk

növbədə bu gün həm dövlətin, həm də cəmiyyətin diqqətini artıran maliyyə qurumlarına aiddir.

On il əvvəl Azərbaycanda korporativ sosial məsuliyyət ilk dəfə müzakirə edildikdə, az adam bu

fenomenin bizim torpaqlarımızda kök atacağına inanırdı. Ancaq bu gün KSM ideyalarının Azərbaycan

şirkətləri arasında getdikcə daha çox dəstək aldığını və yayıldığını müşahidə etmək olar.

Mövzunun aktuallığı ondan ibarətdir ki, korporativ sosial məsuliyyət fenomeninin bütün dünyada

geniş yayılmasına baxmayaraq, hələ də birmənalı şəkildə şərh edilmir. Tədqiqat nəticələri həm

akademik, həm də iş dünyası üçün maraqlı ola bilər.

Açar sözlər: korporativ sosial məsuliyyət, sənaye şirkətləri, maraqlı tərəflər, qeyri-maliyyə

hesabatları, qeyri-maliyyə riskləri, açıqlıq, şəffaflıq

GİRİŞ

Bu gün dünyadakı sənaye şirkətləri müxtəlif sahələrdə əhəmiyyətli dəyişikliklərlə qarşılaşırlar,

bunların arasında ən əhəmiyyətlisi yeni texnologiyaların inkişafı, rəqabətin artması, həm məhsul, həm

də texnoloji xarakterli yeniliklərin tətbiqi sürətinin artması, istehlakçılardan, hökumətlərdən və yerli

icmalardan tələblərin artmasıdır.

...Çoxsaylı amillər sənaye şirkətlərinin idarəetmə sistemini dəyişdirmək və keyfiyyətcə yeni

inkişaf səviyyəsinə keçmək zərurətinin lehinədir. Transformasiyanın əsas hərəkətvericiləri müxtəlif növ

yeniliklərdir: texnologiya, texnologiya və idarəetmə vasitələrindəki inqilabi dəyişiklik keyfiyyətcə yeni

məhsulların meydana gəlməsinə, istehsal proseslərində, avtomatlaşdırma səviyyəsində və biznes

modellərində köklü bir dəyişikliyə və bütövlükdə işgüzarlığın artmasına səbəb olur. Eyni zamanda,

qlobal iqtisadiyyatın və xüsusən də Azərbaycan iqtisadiyyatının qeyri-sabitliyi sənaye şirkətlərinin

fəaliyyətindəki qeyri- müəyyənliyi əhəmiyyətli dərəcədə artırır və gələcəkdə uzunmüddətli böyümək

üçün imkanlar yaradan müxtəlif növ mənbələrin səfərbər edilməsinə ehtiyac yaradır. Eyni zamanda,

qiymət təzyiqləri qarşısında sənaye şirkətləri xərcləri azaltmağa yönəldilmişdir. KPMG-nin Qlobal


2020-ci il. № 3(12) -səh.187-198 2020, № 3(12), pp. 187-198


Sənaye Sektorunun Görünüşünə görə, 2015-ci ildə sənaye şirkətlərinin 41%-i maliyyənin azaldılmasını

qısamüddətli strateji prioritet kimi qiymətləndirərkən, 2019-cu ildə xərclərin azaldılması respondentlər

üçün yalnız altıncı yeri tutdu.

Beləliklə, artan rəqabət, yeni texnologiyaların və qiymət təzyiqlərinin sürətli inkişafı fonunda

sənaye şirkətləri uyğun rəqabət və iqtisadi səmərəliliyi qoruyub saxlamaq üçün davamlı inkişafa və

uzunmüddətli səhmdar dəyərinin yaradılmasına töhfə verən sağlam investisiyalar üzərində

dayanacaqlar. Bu baxımdan sənaye şirkətlərinin əsas strateji prioritetləri GRI təşəbbüsləri və peşəkar

istedadın cəlbi, tədarükçülərlə daha yaxın və şəffaf qarşılıqlı əlaqə, açıqlıq və investisiya

cəlbediciliyinin artırılması, habelə hökumətlərin və yerli icmaların sədaqətidir.

Sənayedə korporativ sosial məsuliyyət prinsiplərinin inkişaf tendensiyaları. Azərbaycan

bazarı üçün korporativ sosial məsuliyyət nisbətən yeni bir fenomendir, bununla birlikdə böyük sənaye

şirkətlərinin iş təcrübəsində möhkəm yerləşmişdir. Azərbaycanda formalaşma və inkişaf dövrü ərzində

190

korporativ sosial məsuliyyət konsepsiyası tədricən yeni bir meyldən strateji idarəetmə vasitəsinə və

şirkətlərin maraqlı tərəfləri ilə qarşılıqlı əlaqəsinin əsasına çevrildi.

Bununla birlikdə, Azərbaycanda korporativ sosial məsuliyyətin inkişafında müəyyən müsbət

dəyişikliklərə baxmayaraq, konsepsiya prinsiplərinin yerli şirkətlərin fəaliyyətinə tam inteqrasiyası

barədə danışmaq hələ tezdir. Qeyd etmək lazımdır ki, son bir neçə ildə yerli şirkətlərin korporativ sosial

məsuliyyəti bir sıra amillər və tendensiyaların yaratdığı ən əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalıb.

Qlobal iqtisadi böhran və onun nəticələri, habelə mövcud iqtisadi qeyri-sabitlik, korporativ sosial

məsuliyyətin iqtisadi əsaslandırılması sahəsində səyləri gücləndirərək sonuncusunu keyfiyyətcə yeni bir

alət səviyyəsinə keçirtdi. Sosial məsuliyyət siyasətinin şirkətin səmərəliliyinə təsirinin öyrənilməsinə

mühüm töhfə verən tədqiqatçılar arasında A.B.Caroll, H.Aguinis, E.Y. Blagov, M.S. Qalimova, E.İ.

Khairullinanı xüsusi qeyd etmək olar. Eyni zamanda, korporativ sosial məsuliyyət və qısamüddətli

maliyyə nəticələri arasında birbaşa əlaqə qurmaq cəhdlərindən uzunmüddətli rəqabət üstünlükləri əldə

etməyə əsas verildi.

Ticarət və cəmiyyət arasındakı əlaqəni tənzimləyən yeni sənəd və standartların ortaya çıxması,

korporativ sosial məsuliyyət haqqında fikirlərin düzəldilməsinə və sistemləşdirilməsinə imkan yaratdı,

sosial məsuliyyət prinsiplərinin şirkətlərin fəaliyyətinə daxil edilməsinin birləşdirilməsinə və

standartlaşdırılmasına başladı.

Bu sənədlər ilk növbədə beynəlxalq ISO 26000: 2010 standartı ilə eyni olan "Sosial Məsuliyyət

üçün Təlimat" və Sosial Məsələlərə dair Rəhbərləri əhatə edir". Bununla birlikdə, 2018-ci ildə

respondentlər arasında aparılan bir sorğuya görə, sorğuda iştirak edən Azərbaycan şirkətlərinin yalnız

8.9% -i bu standartdan istifadə edir, respondentlərin yarıdan çoxu - 50.3% - digər standartların

korporativ sosial məsuliyyətlə birbaşa əlaqəsi olmayan tələblərini rəhbər tutur (məsələn, keyfiyyət

idarəetməsi və ətraf mühitin idarə olunması üzrə).

Korporativ sosial məsuliyyətin inkişafında digər bir vacib amil dünya birliyi tərəfindən korporativ

qeyri-maliyyə hesabatlarının yayımlanmasının adi bir iş praktikası olduğunu qəbul etmək idi. 2017-

2019-cu illər üçün korporativ qeyri-maliyyə hesabatlarının analitik icmalına əsasən 2019-cu ilin sonu

etibarilə, hər il çoxlu sayda şirkət CorporateRegister.com qeyri-maliyyə hesabat bazasında qeydiyyata

alınmış, hər il üçün qeyri-maliyyə hesabatlarını yayımlamışdır. (2016-cı ilə nisbətən əhəmiyyətli sayda

artmışdır). KPMG-nin 2018-cü ildə apardığı bir araşdırma iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində qeyri-

maliyyə hesabatlarının dərc edilməsi ilə vəziyyətin düzəldilməsini qeyd edir. Yerli şirkətlərin

təcrübəsinə gəldikdə, 2010-2019 dövrü üçün bir sıra şirkətlər qeyri-maliyyə hesabatı yayımladı ki,

bunlardan da 50% -dən çoxu hesabat sənaye şirkətlərinə məxsus idi. Ümumiyyətlə, yerli şirkətlər

tərəfindən qeyri-maliyyə hesabatlarının nəşr dinamikası mənfi bir tendensiyaya malikdir:


2020-ci il. № 3(12) -səh.187-198 2020, № 3(12), pp. 187-198


2010-cu ildən 2014-cü ilə qədər qeyri-maliyyə hesabatları yayımlayan şirkətlərin sayında artım,

2015-ci ildə onların sayında azalma, 2016-cı ildən 2019-cu ilədək artım ilə əvəz olundu (şəkil 1).

191

Şəkil 1. Maliyyə hesabatları yayımlayan şirkətlərin dinamikası

Qeyd etmək lazımdır ki, dərc olunan qeyri-maliyyə hesabatlarının sayında ümumiyyətlə müsbət

tendensiya ilə yanaşı, orada açıqlanan məlumatların keyfiyyəti məsələsi də ortaya çıxır. Tərəfimizdən

aparılan bir araşdırma, 24 böyük yerli şirkətdən yalnız 36 faizinin korporativ sosial məsuliyyət,

qanunvericiliyə və daxili şirkət qaydalarına riayət etmə sahəsindəki məlumatları, ətraf mühit

məsələlərinə və maraqlı tərəflərin hüquqlarının qorunmasına ən çox diqqət yetirildiyini göstərdi (Cədvəl

1).

Cədvəl 1

Azərbaycan şirkətləri tərəfindən KSM sahəsində məlumatların açıqlanması təhlilinin nəticələri

Göstəricilər Bu göstərici üzrə məlumatı

açıqlayan şirkətlərin payı,%

Sosial və ekoloji siyasət, bu sahələrdə fəaliyyətin nəticələri 70

Digər maraqlı tərəflərin hüquqlarının qorunması mexanizmləri 64

Sosial və ətraf mühit siyasətinin şirkətin davamlı inkişafına təsiri 38

Şirkət işçiləri üçün etik qaydaların mövcudluğu 26

İdarə heyəti üzvləri üçün etik qaydaların mövcudluğu və

normalarından azad olunmaları nəzərdə tutulur

17

Məlumat verəni müdafiə siyasəti (qanun pozuntuları və sui-

istifadə hallarını bildirən işçilər)

8

Şirkət işçiləri tərəfindən seçilən üzvlərin direktorlar şurasında

olması

0

Sosial məsuliyyət siyasətinin sahələrinə gəldikdə, Azərbaycanda 2018-ci il üçün sosial

investisiyalara dair hesabata görə, cavabdeh şirkətlərin əksəriyyəti korporativ xeyriyyə ilə məşğul olur

və onların 50% -i xeyriyyəçiliyi sosial investisiyaların xüsusi bir işi hesab edir. Xatırladaq ki, biznes və

maraqlı tərəflər arasında qarşılıqlı əlaqənin əsası olan xeyriyyəçiliyin üstünlük təşkil etməsi


2020-ci il. № 3(12) -səh.187-198 2020, № 3(12), pp. 187-198


iqtisadiyyatın xammal və emal sənaye sektoru üçün xarakterikdir. Bu, ilk növbədə sənaye şirkətləri üçün

xeyriyyəçilik və yerli icmanın dəstəyi arasındakı ənənəvi əlaqədən irəli gəlir.

0,20,4

0,8

1,82,2

1,6

2,12,5

3

3,5

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

192

Sənaye şirkətləri tərəfindən korporativ sosial məsuliyyət siyasətinin həyata keçirilməsinin

hədəfləri istiqamətindəki tendensiyalar maraqlıdır. İqtisadiyyatın xammal sektorları üçün sosial

məsuliyyət siyasətinin həyata keçirilməsində əsas məqsəd uzunmüddətli rəqabət üstünlükləri əldə

etmək, emal sənayeləri üçün isə orta müddətdə öz nüfuzlarını qorumaqdır (Cədvəl 2).

Beləliklə, korporativ sosial məsuliyyət sənaye şirkətləri tərəfindən gələcəkdə əlverişli bir iş

mühitinin modelləşdirməsinə yönəlmiş orta və uzunmüddətli idarəetmə vasitəsi kimi qəbul edilir.

Cədvəl 2

Sosial məsuliyyət siyasətinin həyata keçirilməsinin məqsədləri

Məqsədlər Xammal sənayesi Emal sənayesi

Orta müddətdə nüfuzun qorunması 21,6 25,4

"Sosial" dəyərin yaradılması 18,3 19,5

Uzunmüddətli rəqabət üstünlükləri

əldə etmək

24,8 17

"Paylaşılan (ümumi)" dəyərin

yaradılması

8,7 17

Qısa müddətdə maraqlı tərəflərə

ziyan vurma riskinin azaldılması

10,3 3,1

Digər 5,1 4,8

Cavab vermək çətindir 11,2 13,2

Sosial məsuliyyət prinsiplərinin sənaye şirkətlərinin fəaliyyətinə daxil edilməsi vəzifəsi hələ də

kifayət qədər ardıcıl həll olunmur. Sənaye şirkətlərinin böyük əksəriyyətinin maraqlı tərəflər ilə

qarşılıqlı əlaqə prinsiplərini əks etdirən öz etik qaydaları var.

Beləliklə, xammal sektorundakı şirkətlərin 83,3% -i və emal sektorundakı şirkətlərin 76,7%-si öz

etik kodekslərinin olduğunu qeyd etdilər. Bundan əlavə, qeyri-maliyyə hesabatlarının sosial

məsuliyyətli iş davranışının nəticələrini nümayiş etdirən bir vasitə kimi dərc edilməsinə çox diqqət

yetirən sənaye şirkətləridir. Eyni zamanda, korporativ sosial məsuliyyət prinsiplərinin əksər sənaye

şirkətlərinin inkişaf strategiyasına inteqrasiyası hələ də dekorativ xarakter daşıyır. Sənaye şirkətlərinin

fəaliyyətində korporativ sosial məsuliyyətin rolu, şirkətin sosial məsuliyyətli davranışına cavabdeh olan

struktur vahidi tərəfindən ən aydın şəkildə göstərilmişdir (Cədvəl 3).

Qeyd etmək lazımdır ki, sənaye şirkətlərinin korporativ sosial məsuliyyət prinsiplərinin həyata

keçirilməsindən məsul olan ixtisas bölmələrinin payı azdır: xammal sənayesi üçün 1,7%, emal sənayesi

üçün 9,3%. Eyni zamanda, Cədvəl 2-dəki məlumatlar, işin sosial məsuliyyətinə sektor təsirini açıq

şəkildə nümayiş etdirir. Əksər sənaye şirkətlərinin fəaliyyətləri ətraf mühitə və yerli yerli icmalara

əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərdiyindən və müxtəlif sahələrdə çoxsaylı mütəxəssisləri əmək

münasibətlərinə cəlb etdiyindən, sənaye şirkətlərinin korporativ sosial məsuliyyətinin əsasını ətraf

mühitə cavabdehlik, xeyriyyəçilik və kadr hazırlığı təşkil edir.

Beləliklə, korporativ sosial məsuliyyət sahəsindəki əsas idarəetmə funksiyaları HR şöbəsi,

ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi, eləcə də ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi şöbəsi kimi bölmələrin

üzərinə düşür.


2020-ci il. № 3(12) -səh.187-198 2020, № 3(12), pp. 187-198


Cədvəl 3

Korporativ sosial məsuliyyət prinsiplərinin həyata keçirilməsindən məsul şirkətlərin bölmələri

193

Şirkətin bölməsi Xammal

sənayesi, %

Emal sənayesi, %

KSM şöbəsi 1,7 9,3

İnsan Resursları Departamenti 15,8 24,7

Sosial İnkişaf üzrə departament 7,5 4,8

İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi 19,4 16,2

Marketinq şöbəsi 1,7 7,5

Ekologiya və ətraf mühiti mühafizə üzrə departamenti 10,4 8,6

Şirkət daxilindəki bütün bölmələr çərçivəsində

funksiyalarının həyata keçirilməsi

18,5 14,9

Çapraz funksional qruplar 3,7 1,5

Korporativ xeyriyyə fondu 9,6 3,3

Digər 11,7 9,2

Ümumiyyətlə, korporativ sosial məsuliyyət siyasətinin inkişaf tendensiyalarının təhlili göstərir ki,

nüfuz effektləri iş məsuliyyətinin əsaslandırılması üçün zəmin yaratmağa davam edir və sosial

məsuliyyət prinsiplərinin həyata keçirilməsi hələ də resursların yetərliliyi (çatışmazlığı) nəzəriyyəsi

çərçivəsindədir. İkincisi, sosial məsuliyyət səviyyəsindəki artımın, şirkətdə rəhbərliyin müxtəlif nüfuzlu

layihələrə xərcləyə biləcəyi sərbəst vəsaitlərin olması ilə əlaqəli olduğunu düşünür.

Bundan əlavə, menecmentin opportunuzm nəzəriyyəsinin daxili praktikada təzahürlərini qeyd

etmək olmaz: bir şirkət yüksək maliyyə səmərəliliyi ilə xarakterizə olunursa, o zaman tez-tez müəyyən

nüfuzlu layihələri görməməzlikdən gələ bilər. Əksinə, maliyyə vəziyyətinin pisləşməsi, nisbətsiz bir

borcun yığılması, çox vaxt rəhbərliyin səhv hesablamalarını gizlədə biləcək ictimai, sosial əhəmiyyətli

hadisələrin nümayişinə səbəb olur.

Biznes üçün KSM faydaları.

Düşünülmüş və səmərəli fəaliyyət göstərən KSM sistemi şirkətlərə yalnız sosial rifah və ətraf

mühitin davamlılığına müsbət töhfə verməklə yanaşı, işin performansının və davamlılığının

yaxşılaşdırılmasına da kömək edir.

KSM tətbiq olunmasının ən təsirli təsiri qeyri-maddi aktivlərin böyüməsinə, nüfuz və markanın

möhkəmlənməsinə təsir göstərir. KSM-nin biznesin səmərəliliyinə müsbət təsirinin dolayı sübutu həm

də dünyanın ən böyük korporasiyalarının əksəriyyətinin KSM sahəsində lider mövqeləri tutmasıdır.

KSM ilə maliyyə göstəriciləri arasındakı birbaşa əlaqəni izləmək olduqca çətin olmasına baxmayaraq,

bu cür cəhdlər mütəmadi olaraq edilir.

Məsələn, 1999-cu ildə Amerikan analitik təşkilatı Conference Board sosial məsuliyyət

konsepsiyasını həyata keçirən şirkətlərin investisiya kapitalını nəzərə almayan rəqiblərə nisbətən 9,8%

yüksək və aktivlərin gəlirliliyi 3,55% və mənfəətin 63,5% daha yüksək olduğu məlumatlarına istinad

etdi. Eyni zamanda mütəxəssislər korporativ məsuliyyətsizliyin iqtisadi göstəricilərə zərər vermə

ehtimalı yüksək olduğu qənaətinə gəldilər.

KSM-nin biznesin səmərəliliyinin artmasına müsbət təsirinin ən əhəmiyyətli tərəfləri:

- Nüfuz təsiri:

Korporativ imicin yaxşılaşdırılması şirkətlərin KSM fəaliyyətinin ən bariz nəticəsidir. Bu, sosial

məsuliyyətli şirkətlərin qeyri-maddi aktivlərinin böyüməsinə kömək edir, markalarının dəyərini artırır


2020-ci il. № 3(12) -səh.187-198 2020, № 3(12), pp. 187-198


və etibar kreditini yaradır ki, bu da satış səviyyəsinə, iş ortaqları və digər maraqlı tərəflərin

nümayəndələri ilə qarşılıqlı təsir keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir.

194

- Maraqlı tərəflərlə münasibət qurmaq:

Maraqlı tərəflərlə dialoq qurmaq şirkətlərin, maraqlı tərəflərin fikrincə, sosial məsuliyyətlərinin

nələrin ifadə olunmalı olduğunu və mümkün olduqda bu gözləntiləri fəaliyyətlərinə inteqrasiya

etmələrini aydınlaşdırmağa kömək edir. Nəticə etibarilə, şirkətlər ətraflarında müxtəlif maraqlı

tərəflərin anlayışı və dəstəyi ilə işlərinin səmərəliliyinə töhfə verən müsbət bir mühit yaradırlar.

- İnnovasiyaların tətbiqi:

Maraqlı tərəflərin ehtiyaclarını bilmək, bir şirkətin cəmiyyət tərəfindən tələb olunan məhsul və

xidmətlər təklif etməsinə və yeni bazarlara çıxmasına imkan yaradır. Beləliklə, bir müəssisə elmi

tədqiqatların dəstəklənməsi, sosial əhəmiyyətli məhsul və xidmətlərin inkişafı və boş bazarların inkişafı

yolu ilə əsas fəaliyyəti daxilində müsbət dəyişiklik və yeniliyin təminatçısı olur və eyni zamanda rəqabət

qabiliyyətini və səmərəliliyini artırır.

- Heyətin loyallığının artması:

Cəlbedici iş şəraitinin yaradılması, peşə və karyera yüksəlişi üçün fürsətlər və ümumi humanitar

dəyərlərə əsaslanan korporativ mədəniyyətin formalaşması şirkətlərə perspektivli ixtisaslı

mütəxəssisləri cəlb etməyə və saxlamağa, eyni zamanda işçi heyətinə sədaqəti və motivasiyanı

artırmağa imkan verir. Son Qərb araşdırmaları göstərir ki, hər şey bərabər olduğu halda, iş axtaranlar

daha çox sosial məsuliyyətli şirkətlərdə işə üstünlük verirlər.

- Qənaətin təmin edilməsi:

Daha yüksək məhsuldarlığa və resurs səmərəliliyinə malik texnologiyaların tətbiqi enerji, su və

digər mənbələrə qənaət etməklə yanaşı istehsal tullantılarının azaldılması üçün əlavə imkanlar yaradır.

Bundan əlavə, KSM prinsiplərinin tətbiqi ilə əmək məhsuldarlığının artması arasında müsbət bir əlaqə

mövcuddur.

- İnvestisiyaların cəlb edilməsi və dünya bazarlarına çıxış:

Xarici fond bazarlarında şirkətlərin investisiya cəlbediciliyini təyin edərkən bir sıra investorlar

KSM effektivliyini nəzərə alır. Korporativ sosial məsuliyyətin artırılması üçün əlavə stimul həm də

məsuliyyətli maliyyələşdirmə prinsiplərinə sadiq qalan maliyyə qürumlarının sayının daim artmasıdır.

- İdarəetmə səmərəliliyinin artırılması və qeyri-maliyyə risklərinin minimuma endirilməsi:

Ətraf mühitin və sosial aspektlərin idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi prosesinə inteqrasiyası

şirkətə planlaşdırma üfüqlərini genişləndirməyə və daha müxtəlif risk və imkanları nəzərə almağa imkan

verir ki, bu da davamlı uzunmüddətli biznes inkişafı üçün ilkin şərtlər yaradır.

Qeyri-maliyyə hesabatı

Şirkətlər arasında KSM təşəbbüslərinin ortaya çıxması, cəmiyyət və ətraf mühit üçün etdikləri

müsbət şeylərdən danışmaq istədiklərinə gətirib çıxardı. Beləliklə, keçən əsrin 70-ci illərinin sonunda

Qərbdə, əsasən səhmdarlar və analitiklər üçün nəzərdə tutulmuş maliyyə hesabatlarından fərqli olaraq,

ilk növbədə qeyri-maliyyə hesabatları ortaya çıxdı və maraqlı tərəflərə müraciət edildi.

Əvvəlcə maliyyə olmayan hesabatlar daha çox reklam broşuralarına bənzəyirdi və PR funksiyalarını

yerinə yetirirdi. Lakin bunlarda təqdim olunan məlumatların təbiəti tədricən daha çox tarazlığa və

analitikliyə doğru dəyişdi və hesabatların hazırlanması prosesi daha da mürəkkəbləşdi. Nəticədə, qeyri-

maliyyə hesabatı başqa bir vacib funksiyanı - bir şirkətin KSM sahəsində fəaliyyətini təhlil etmək və

planlaşdırmaq üçün bir vasitə əldə etdi. Hesabatın hazırlanması prosesi şirkətin ətraf mühit, sosial və

iqtisadi göstəricilərinin təhlilini, habelə maraqlı tərəflərlə qarşılıqlı əlaqəni və qeyri-maliyyə risklərini

müəyyənləşdirməyi əhatə etmişdir.

Korporativ sosial hesabat cəmiyyətin bir şirkətin fəaliyyətini, sosial məsuliyyətini, sosial

mədənləri, səhmdarları, müştəriləri və bütövlükdə cəmiyyət üçün mühakimə edə biləcəyi bir vasitədir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.187-198 2020, № 3(12), pp. 187-198


Müasir mənada qeyri-maliyyə hesabatı, bir şirkətin davamlı inkişaf sahəsindəki iqtisadi, ekoloji

və sosial göstəricilərinin əksidir (üçlü alt xətt deyilir) və iki vacib funksiyanı yerinə yetirir:

195

- Əldə edilmiş irəliləyiş barədə maraqlı tərəfləri məlumatlandırır;

- KSM rəhbərliyinin səmərəliliyinin artırılmasına kömək edir.

Əsasən, qeyri-maliyyə hesabatlarının dərc edilməsi könüllü bir iş təşəbbüsüdür. Bununla birlikdə,

Fransa, Norveç, Danimarka, İsveç, Finlandiya, Hollandiya kimi bəzi ölkələrdə, müəyyən şirkət

kateqoriyası, məsələn, dövlətə məxsus şirkətlər, müəyyən sahələrdəki fəaliyyətlərinin nəticələrini və

KSM göstəricilərini məcburi qaydada bildirməlidirlər. Dünyaca məşhur və böyük kapitallı şirkətlərin

əksəriyyəti müntəzəm olaraq qeyri-maliyyə hesabatları verirlər.

Azərbaycanda ilk qeyri-maliyyə hesabatları 2004-cü illərin əvvəllərində ortaya çıxdı. Hazırda

Azərbaycanda qeyri-maliyyə hesabatı dərc edən şirkətlərin sayı cox deyil.

Qeyri-maliyyə hesabatlarının hazırlanması şirkətlərə imkan verir:

- özünüzü sosial məsuliyyətli bazar iştirakçısı kimi göstərmək;

- açıqlığı, şəffaflığı və hesabatlılığı artırmaq;

- beynəlxalq nüfuzun yaxşılaşdırılması;

- maraqlı tərəflərlə qarşılıqlı əlaqəni inkişaf etdirmək və şirkətə inam yaratmaq;

- dünya fond bazarlarına daxil olmaq daxil olmaqla reytinqləri və investisiya cəlbediciliyini

yaxşılaşdırmaq;

- şirkətin ekologiya, sosial fəaliyyət və iş etikası sahəsindəki səmərəliliyinin artırılması;

- qeyri-maliyyə risklərini müəyyənləşdirmək, qiymətləndirmək və qarşısını almaq;

- korporativ idarəetmənin keyfiyyətini artırmaq.

Qeyri-maliyyə hesabatı yalnız bir məlumat məhsulu deyil, eyni zamanda bir şirkətin KSM

sahəsindəki fəaliyyətini təhlil etmək və planlaşdırmaq üçün bir vasitədir.

Birincisi, hesabatın hazırlanması prosesində əsas maraqlı tərəflərin nümayəndələrinin həm daxili

- şirkətin müxtəlif struktur bölmələrinin işçiləri, həm də xarici - müştərilər, iş ortaqları, təchizatçılar,

səhmdarlar, investorlar, səlahiyyətlilər və s. İştirak etmələri çox vacibdir. Hesabat hazırlamaq

prosesində maraqlı tərəflərlə qarşılıqlı fəaliyyətin məqsədi hesabatda şirkətin KSM fəaliyyətləri barədə

hansı məlumatların açıqlanmalı olduğuna dair fikirlərini müəyyənləşdirmək və nəzərə almaqdır. Bu,

maraqlı tərəflər üçün hesabatın keyfiyyətini və dəyərini artırmaqla yanaşı, onların narahatlığına səbəb

olan şeylər və KSM-nin əvvəlcə hansı sahələri inkişaf etdirməli olduğuna dair nəticələr çıxarmağa

imkan verir.

İkincisi, qeyri-maliyyə hesabatlarının müntəzəm hazırlanması şirkətə hesabat üçün məlumatların

toplanması çərçivəsində ətraf mühit və sosial fəaliyyət göstəricilərinin illik monitorinqi sistemini

yaratmağa imkan verir. Hesabat dövrünün məlumatlarını əvvəlki ilin göstəriciləri ilə müqayisə etməklə

yanaşı növbəti hesabat dövrü üçün hədəfləri təyin etməklə şirkət KSM sahəsində fəaliyyətini

qiymətləndirməyə və planlaşdırmağa imkan verən bir etalon sistemi formalaşdırır.

Üçüncüsü, qeyri-maliyyə hesabatlarının hazırlanması üçün müxtəlif struktur bölmələrinin

nümayəndələrindən ibarət daimi bir işçi qrupunun yaradılması şirkət daxilində KSM fikirlərini bölüşən

və həmkarları arasında yayan həmfikirlərin bir qrupunun formalaşmasına kömək edir.

Hesabat hazırlamaq prosesində maraqlı tərəflərin iştirakı qurmağın bir neçə yolu var.

Azərbaycanda son vaxtlar hesabatı müzakirə etmək üçün maraqlı tərəflərlə ictimai dinləmələr və

dialoqlar aparmaq getdikcə populyarlaşdı. Maraqlı tərəflərlə qarşılıqlı əlaqə hazırlanmanın müxtəlif

mərhələlərində təşkil edilə bilər (məsələn, bir hesabat üçün bir konsepsiya hazırlayarkən, prioritet

mövzuların seçilməsi və hesabat sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi, hesabat layihəsinin müzakirəsi və

ya əvvəlcədən dərc olunmuş sənədin nəticələri ilə bağlı rəy almaq üçün məsləhətləşmə formatında).


2020-ci il. № 3(12) -səh.187-198 2020, № 3(12), pp. 187-198


Qərbdə və Azərbaycanda KSM inkişafı.

196

İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə XX əsrin 60-70-ci illərində KSM-nin intensiv inkişafının

əsas səbəbləri biznesin qərarlarını və hərəkətlərini tənqid edən ictimai qrupların hərəkatının

aktivləşməsi, istehlakçıların mal almaqdan və məsuliyyətsiz şirkətlərin xidmətlərindən istifadə

etməkdən imtina etmələri, həm də həmkarlar ittifaqı hərəkatının böyüməsi idi. Eyni zamanda, Qərbi

Avropa və ABŞ-da əmək və ətraf mühit qanunvericiliyi sərtləşdirildi və korporativ sosial məsuliyyəti

inkişaf etdirmək üçün ictimai təşəbbüslər ortaya çıxdı.

XXI əsrin əvvəllərində əksər böyük Qərb şirkətləri öz KSM siyasətlərini formalaşdırdılar və

korporativ sosial məsuliyyət konsepsiyasının öyrənilməsi aparıcı iqtisadi universitetlərin korporativ

idarəetmə təlimlərinə daxil edildi.

Maliyyə sektoru, artan KSM roluna cavabdeh maliyyələşdirmə təcrübələrinin ortaya çıxması ilə

cavab verdi. Xüsusiyyəti, maliyyənin ayrılması barədə qərar qəbuletmə prosesində yalnız iqtisadi

rentabelliyi deyil, həm də ekoloji və sosial amilləri nəzərə almaqdır.

Şirkətlərin sosial məsuliyyət məsələlərinə xüsusi diqqət ayırmasının əsas səbəbləri bunlardır:

- qloballaşma və bununla əlaqədar rəqabətin ağırlaşması;

- şirkətlərin böyüməsi və təsiri;

- dövlət tənzimləmə mexanizmlərinin gücləndirilməsi;

- "istedad uğrunda müharibə" – heyət üçün şirkətlərin rəqabəti;

- vətəndaş iştirakının artması;

- qeyri-maddi aktivlərin artan rolu (nüfuz və markalar).

Azərbaycandakı müasir iş birliyinin sosial missiyası, ilk növbədə səhmdarların uzunmüddətli

maraqlarına cavab verən və cəmiyyətin sosial hədəflərinə uyğun gələn, sosial barışıq, vətəndaşların

təhlükəsizliyi və rifahına, ətraf mühitin qorunmasına, insan hüquqlarına riayət olunmasına töhfə verən

müstəqil və məsuliyyətli şirkətlərin davamlı inkişafına nail olmaqdır.

Azərbaycanda korporativ sosial məsuliyyətin inkişafı son on ildə başladı. O vaxtdan bəri sosial

məsuliyyət prinsiplərini həyata keçirən Azərbaycan şirkətlərinin sayı durmadan artır. Bu, Azərbaycan

biznesinin beynəlxalq bazarlara aktiv şəkildə təşviqi ilə yanaşı şirkətlərin öz işlərini daha mədəni etmək,

maraqlı tərəflər qarşısında nüfuzlarını gücləndirmək və qeyri-maliyyə risklərini azaltmaq istəyi ilə izah

edilə bilər.

Biznesin sosial məsuliyyətinin artırılması zərurəti bu gün ən yüksək dövlət səviyyəsində qeyd

olunur. Eyni zamanda, bu prosesdə xüsusilə əhəmiyyətli bir rol dövlət şirkətləri və dövlətin iştirakı olan

şirkətlərə həvalə edilmişdir.

Sənaye şirkətlərinin korporativ sosial məsuliyyət xüsusiyyətləri.

Azərbaycanda müasir sənaye sektorunun əsasını ÜDM-in formalaşmasına, məşğulluğa, sosial

sabitliyə və ölkədəki ekoloji vəziyyətə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən hasilat və emal sənayesinin

ən böyük nümayəndələri olan şirkətlər təşkil edir. Bu şirkətlərin fəaliyyətinin həm bütövlükdə dövlət

üçün, həm də yerli icmalar üçün fövqəladə əhəmiyyəti, fəaliyyətlərinin səmərəliliyinin sırf iqtisadi

tələblərindən əlavə, sosial fəaliyyət tələbini də müəyyənləşdirir. Eyni zamanda, sosial fəaliyyət,

cəmiyyətin ilk növbədə iş yerlərinin açılması, vergilər və digər gəlirlər, keyfiyyətli məhsul istehsalı,

şəffaf tədarük zəncirləri, əmək təhlükəsizliyi və ətraf mühitin qorunması, yerli icmaların dəstəyi və

yaxşı iş təcrübəsi ilə bağlı gözləntilərini ifadə edir. Beləliklə, müasir bir sənaye şirkəti "payları" həm

maliyyə, həm də qeyri-maliyyə xarakteri daşıyan çoxsaylı maraqlı tərəflərlə qarşılıqlı əlaqədə obyektiv

şəkildə iştirak edir.

Maraqlı tərəflərin qeyri-maliyyə qruplarının - konkret kapital tədarükçülərinin əhəmiyyətinin

qiymətləndirilməməsi, şirkətə nəzarət və xüsusi kapitalın xaric olması üçün maraqlı tərəflər arasında

rəqabət yaradır. Dolayı maraqlı tərəf qruplarının maraqlarının nəzərə alınmasının zəruriliyi şirkətin


2020-ci il. № 3(12) -səh.187-198 2020, № 3(12), pp. 187-198


197

fəaliyyəti nəticəsində məruz qaldıqları risklərin kompensasiyası ilə izah edilə bilər. Aydındır ki, belə

bir kompensasiya olmadığı təqdirdə, maraqlı tərəflərin rəqabəti problemi ortaya çıxır ki, bu da nəticədə

səmərəliliyin azalmasına və davamlı inkişafın mümkünsüzlüyünə səbəb olur. Eyni zamanda, maraqlı

tərəflərin qalıq gəlirlərinin səhv yönəldilməsində iştirak etmək hüququ verərək müxtəlif maraqlarını

nəzərə almağa çalışmaq, sui-istifadə və iqtisadi cəhətdən əsassız xərclər üçün sahibkarların gəlirlərini

azaldır. Bu baxımdan ən açıq davranış strategiyası şirkət tərəfindən yaradılan dəyərin ən əhəmiyyətli

maraqlı qruplar arasında bölüşdürülməsidir. Eyni zamanda, əhəmiyyətli qeyri-maliyyə maraqlı

tərəflərin dairəsini daraltmaq heç bir halda heç də əhəmiyyətsiz bir vəzifə deyil, bunun həlli sənaye

şirkətləri üçün mənəvi və etik meyarlara deyil, iş dəyərinin yaradılmasına həqiqi töhfə meyarlarına

əsaslanmalıdır.

Xərcləri azaltmaq və ağıllı investisiyalar qoymaq ehtiyacı ilə xeyriyyəçilik üçün korporativ sosial

məsuliyyət çərçivəsi sənaye şirkətləri üçün qəbuledilməz hala gəlir. Qeyri-maliyyə maraqlı tərəflərin

əsas qrupları timsalında müasir bir sənaye şirkəti işçiləri, yerli icmaları və yerli hakimiyyət orqanlarını

vurğulamaq üçün təşviq olunur.

Texnologiya və texnologiyanın sürətli inkişafı, yeniliklərin geniş tətbiqi şəraitində yüksək ixtisaslı

istedadlı mütəxəssislər sənaye şirkətinin uzunmüddətli rəqabət qabiliyyətinin əsasını təşkil edir.

Beləliklə, bu gün insan kapitalı bir sənaye şirkətinin əsas dəyəri, dəyərini artırmaq üçün əsas ehtiyatdır.

Bundan əlavə, işçilərin səriştəsi, peşə məqsədlərinə və müəssisənin dəyər hədəflərinə çatmaq üçün

peşəkar bilik və bacarıqları tətbiq etmək və uyğunlaşdırmaq bacarığı və istəyi üzərində qurulur. Bir

metallurgiya şirkətinin korporativ dəyərinin kadr komponentinin tədqiqi göstərdi ki, sənaye şirkətinin

bir xüsusiyyəti istehsal və xidmət heyəti səviyyəsində dəyərin formalaşmasıdır. Lazımi səriştələrə sahib

olan bu kadrlar, istehsal prosesinin yaxşılaşdırılması, qırıntıların və dayanma müddətinin azaldılması

və s. təkliflər verməklə dəyər zəncirində əsas yaradır. Eyni zamanda, müqavilənin yarımçıq qalması

səbəbindən likvidlik riskinə ən çox həssas olan bu qeyri-maliyyə maraqlı tərəflər qrupudur: dar

ixtisaslaşma, yüksək ixtisas və təcrübə - bütün bunlar işəgötürən tərəfindən kompensasiya edilməli olan

həm pul, həm də vaxt tələb edən əhəmiyyətli investisiyalar tələb edir.

Yerli icmalar istehsal prosesində birbaşa iştirak etmir, lakin onların rolu sənaye şirkətlərinin

fəaliyyətinin mümkün olduğu sayədə infrastruktur yaratmaqdır. Eyni zamanda, həm qanunvericilik,

həm də iqtisadi olaraq ölkə daxilində əhalinin hərəkətliliyindəki məhdudiyyətlər səbəbindən yerli

icmalar qurduqları sənaye şirkətlərindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdırlar.

Yerli hakimiyyət orqanlarının və biznes strukturlarının təməl maraqlarının çox yaxın olduğu inkar

edilə bilməz - hamısı sosial və iqtisadi sabitlik və mövcud olduqları ərazinin inkişafı ilə maraqlanırlar.

Beləliklə, yerli hakimiyyət orqanları yalnız vaxtında vergi gəlirləri və iri sənaye şirkətlərindən dəstək

almaqla deyil, həm də yerli şirkətlər üçün sənaye şirkətlərinin fəaliyyətinin və siyasətinin

səmərəliliyindən asılı olan müvafiq yaşayış səviyyəsinin və infrastrukturun təmin edilməsində

maraqlıdırlar. Eyni zamanda, yerli hakimiyyət orqanları sənaye şirkətlərinin fəaliyyətinə əhəmiyyətli

inzibati təsir göstərir və onların maraqlarını yuxarı səviyyədə təmsil edirlər.

NƏTİCƏ

Korporativ sosial məsuliyyətin inkişaf tendensiyalarının təhlili sosial məsuliyyət prinsiplərinin

yerli sənaye şirkətlərinin fəaliyyətinə daxil edilməsinin parçalanmasını göstərir. Nüfuz komponenti hələ

də sosial məsuliyyət siyasətinin istiqamətlərinin seçilməsində əhəmiyyətli rol oynayır və xeyriyyəçilik

sosial investisiyaların əsası kimi qəbul edilir. Opportunist menecment davranışı və sosial layihələrin

maliyyələşdirilməsi, korporativ sosial məsuliyyətin strateji idarəetmə vasitəsi kimi qəbul edilməsinə

imkan vermir. Eyni zamanda, sosial məsuliyyət siyasətinin tətbiq edilməsinin deklarativ prinsiplərindən

sənaye şirkətlərinin uzunmüddətli böyüməsi imkanları baxımından sosial məsuliyyət ehtiyacının

iqtisadi əsaslandırılmasına keçid tendensiyaları mövcuddur.


2020-ci il. № 3(12) -səh.187-198 2020, № 3(12), pp. 187-198


198

Sənaye şirkətlərinin sosial məsuliyyətinin xüsusiyyətləri sonuncunun fəaliyyətinin həm

bütövlükdə dövlət üçün, həm də mövcudluq bölgəsindəki yerli icmalar üçün həddindən artıq

əhəmiyyətindədir. Müasir bir sənaye şirkətinin geniş maraq dairələri ilə qarşılıqlı əlaqəyə girməsi

obyektiv xarakter daşıyır və maraqlarını uyğunlaşdırmaq üçün bir vasitə kimi korporativ sosial

məsuliyyət siyasətini zəruri edir. Eyni zamanda, xeyriyyə tədbirləri çərçivəsində məhdud olmayan

maraqlı tərəflərin maraqlarını əhatə etmək cəhdləri bir sənaye şirkətinin səhmdar dəyərinin artmasına

kömək kimi qəbul edilə bilməz.

Bu işdə təklif olunan korporativ sosial məsuliyyətin əsası kimi xeyriyyəçilikdən əhəmiyyətli

maraqlı tərəflər və hədəflənmiş sosial investisiyaların daralmasına keçid, uzunmüddətli perspektivdə iş

dəyərini artırmaq üçün əhəmiyyətli qeyri-maliyyə maraqlı tərəf qrupları üçün dəyər yaratmağımızdan

danışmağa imkan verir. Bu vəziyyətdə qərar "iqtisadi mənfəət" klassik iqtisadi kriteriyası əsasında qəbul

edilir və buna görə səhmdarların rifah halının yaxşılaşmasına səbəb olur. Bu, şirkətin gələcək maraqlı

tərəflərin əsas qruplarının sədaqəti sayəsində əlavə iqtisadi rentalar əldə etməsinə imkan verən böyümə

variantı şəklində sosial məsuliyyəti nəzərdən keçirməyə imkan verir. Bu yanaşma, şirkətin korporativ

sosial məsuliyyətinin əsas səbəbini əks etdirir.


1. R.H.Quliyev. “Korporativ sosial məsuliyyət”. Dərs vəsaiti. Bakı, 2017.

2. Johnson H/ 2003. Does it pay to be good? Social responsibility and financial performance.

Business Horizons

3. AccountAbility (2008). AA1000 AccountAbility Principles Standard 2008, http://

www.accountability.org/images/content/0/7/074/AA1000APS%202008.pdf. (January 15, 2010)

4. Barnett, M. L. and Salomon, R. M. (2006). “Beyond dichotomy: The curvilinear relationship

between social responsibility and financial performance.” Strategic Management Journal, 27, 1101-

1122

5. Barthorpe, S. (2010). “Implementing corporate social responsibility in the UK construction

industry.” Property Management, 28(1), 4-17.

6. Bowen, H. R. (1953). Social Responsibilities of the Businessman, New York: Harper & Row.

7. Business in the Community. (2010). “The CR Index Framework”

<http://www.bitc.org.uk/cr_index/about_the_cr_index/the_framework.html> (March 5, 2010)

8. Internal Auditor (2005), „Emergence of CSR‟, Internal Auditor, February 2005

9. Jones, Peter., Comfort, Daphne., Hillier, David. (2006). what‟s in store? Retail marketing

and corporate social responsibility .Marketing Intelligence & Planning, Vol. 25, No.1, pp. 17-30

10. Kalyar, M. N., Rafi, N. & Kalyar, A. N. (2013). Factors Affecting Corporate Social

Responsibility: An Empirical Study. Systems Research and Behavioral Sciences, 30(4), 495-505

11. Галимова М.С., Хайруллина Э.И. Казанский (Приволжский) федеральный

университет Корпоративная социальная ответственность промышленных компаний России //

Российское предпринимательство. - 2016. - Т. 17. - № 8. - С. 967– 980

12. Анкудинов А.Б., Борисов Д.М. Корпоративная социальная ответственность как фактор

долгосрочного роста // Известия Уральского государственного экономического университета. –

2013. – № 1. – С. 109-114

13. Анкудинов А.Б., Гизатуллин А.В. Социальная ответственность и финансовая

эффективность российских компаний // Вестник Казанского государственного финансово-

экономического института. – 2008. – № 1. – С. 12-15


2020-ci il. № 3(12) -səh.187-198 2020, № 3(12), pp. 187-198


199

14. Батаева Б.С., Вавилина А.В. Корпоративная прозрачность, корпоративная

социальная ответственность и корпоративное управление // Известия Саратовского

университета. Новая серия. Серия: Экономика. Управление. Право. – 2014. – Т. 14. – № 1-1. – С.

54-60

15. Благов Ю.Е. Концепция корпоративной социальной ответственности и

стратегическое управление // Российский журнал менеджмента. – 2004. – Т. 2. – № 3. – С. 17-34

16. Бухвалов А.В., Благов Ю.Е. Корпоративная социальная деятельность, долгосрочный

анализ // Российский журнал менеджмента. – 2010. – Т. 8. – № 4. – С. 55-56

17. Бутова Т.В., Добрина Л.Р., Белозерова В.А. Корпоративная социальная

ответственность бизнеса в рамках взаимодействия муниципальных органов власти и бизнес-

структур // Интернет-журнал Науковедение. – 2014. – № 3. – С. 16.

18. Нагорнов А.В., Солнцева М.С. Исследования социальной ответственности компании

// Корпоративные финансы. – 2007. – Т. 2. – № 2. – С. 112-132

Р.Х.Кулиев

д.ф.э., доцент, Азербайджанский Технический Университет

Корпоративная социальная ответственность промышленных компаний Азербайджана

Резюме

Автор рассматривает основные тенденции развития принципов корпоративной

социальной ответственности в промышленности, выявляет особенности реализации

корпоративной социальной ответственности промышленными компаниями и обосновывает

необходимость учета интересов ключевых групп нефинансовых стейкхолдеров.

Корпоративная социальная ответственность или устойчивое развитие применительно к

деятельности компаний - это молодое информационное поле, которое формируется на наших

глазах. Он отличается разнообразием тем и практическим опытом, который является

материалом для теоретических обобщений. По этой причине многие базовые концепции все еще

очень динамичны, и единого понимания многих процессов и терминов не получено.

Великий финансовый кризис 2008 года дал новый импульс для пересмотра роли общества

и его ответственности перед обществом в достижении целей устойчивого развития.

Потребность в поиске более эффективных механизмов управления рисками, в том числе

социальными и экологическими, ставит задачу интеграции принципов корпоративной

социальной ответственности в деятельность бизнеса на системном уровне. Особенно это

касается финансовых институтов, которые сегодня привлекают внимание как государства,

так и общества.

Десять лет назад, когда в Азербайджане впервые заговорили о корпоративной социальной

ответственности, мало кто верил, что это явление приживется на наших землях. Однако

сегодня можно наблюдать, что идеи КСО получают все большую поддержку среди

азербайджанских компаний.

Актуальность темы заключается в том, что, несмотря на то, что феномен

корпоративной социальной ответственности широко распространен во всем мире, он до сих

пор не трактуется однозначно. Результаты исследований могут быть интересны как ученым,

так и деловому миру.


2020-ci il. № 3(12) -səh.187-198 2020, № 3(12), pp. 187-198


200

Ключевые слова: корпоративная социальная ответственность, промышленные

компании, заинтересованные стороны, нефинансовая отчетность, нефинансовые риски,

открытость, прозрачность

R.H.Quliyev

Doctor of Philosophy in Economics, Associate Professor, Azerbaijan Technical University

Corporate social responsibility of industrial companies in Azerbaijan

Abstract

The author examines the main trends in the development of the principles of corporate social

responsibility in industry, identifies the features of the implementation of corporate social responsibility

by industrial companies and substantiates the need to take into account the interests of key groups of

non-financial stakeholders.

Corporate social responsibility or sustainable development in relation to the activities of

companies is a young information field that is being formed before our eyes. He is distinguished by a

variety of topics and practical experience, which is the material for theoretical generalizations. For this

reason, many basic concepts are still very dynamic, and there is no common understanding of many

processes and terms.

The great financial crisis of 2008 gave new impetus to redefine the role of society and its

responsibility to society in achieving sustainable development goals. The need to find more effective

risk management mechanisms, including social and environmental, sets the task of integrating the

principles of corporate social responsibility into business activities at the system level. This is especially

true of financial institutions, which today attract the attention of both the state and society.

Ten years ago, when they first started talking about corporate social responsibility in Azerbaijan,

few people believed that this phenomenon would take root in our lands. However, today one can observe

that CSR ideas are getting more and more support among Azerbaijani companies.

The relevance of the topic lies in the fact that, despite the fact that the phenomenon of corporate

social responsibility is widespread throughout the world, it is still not interpreted unambiguously.

Research results can be of interest to both scientists and the business world.

Keywords: corporate social responsibility, industrial companies, stakeholders, non-financial

reporting, non-financial risks, openness, transparency


2020-ci il. № 3(12) -səh.199-206 2020, № 3(12), pp. 199-206

K.С.Керимов, А.С.Маммедализаде, K.S.Karimov, А.S.Мammadalizade

А.М.Гасанова A.M.Hasanova

201

UOT: 338.45 (622.276 + 622.279)

K.С.Керимов

к.э.е., доцент, Азербайджанский Государственный Университет

Нефти и Промышленности, Международный профессиональный экономист, почетный

нефтяник Вьетнамской Социалистической Республики

[email protected]

А.С.Маммедализаде

научный работник, Азербайджанский Государственный Университет


А.М. Гасанова

магистрант, Азербайджанский Государственный Университет


ИННОВАЦИОННЫЕ БИЗНЕС – МОДЕЛИ – ФАКТОР КОНКУРЕНТНОГО

ПРЕИМУЩЕСТВА ПРЕДПРИЯТИЙ

Резюме

В статье представлено практическое исследование и текущее состояние

характеристики функционирования предприятий в современных динамичных условиях бизнес

климата в Республике. Здесь проведен анализ теоретических аспектов

конкурентоспособности и конкурентного преимущества, а также дана оценка

возможностей применения методов исследования конкурентоспособности для модернизации

предприятий.

Ключевые слова: инновации, бизнес-модель, исследования и разработки, конкурентное

преимущество, прибыльность

ВВЕДЕНИЕ

Конкурентоспособность - сложная категория, поэтому ее нелегко измерить и

охарактеризовать несколькими параметрами. Конкурентное преимущество - это способность

организации эффективно развиваться с целью получения долгосрочной ценности, которая

может превышать ценность, созданную конкурентами, и в то же время достигать прибыльности

выше средней по отрасли. Вопрос об уровне инновационности и креативности

республиканских предприятий, а также о применении и необходимости поощрения

инновационных практик, разработки инновационных бизнес-моделей и их успешной

реализации с точки зрения создания и поддержания конкурентного преимущества и

обеспечения непрерывного развития компаний.

Следовательно, необходимость для компаний постоянно работать над улучшением

своих бизнес-моделей и стратегий, чтобы обеспечить максимальную ценность для своих

потребителей [2].

Создавая и внедряя конкурентную стратегию, компания достигнет своих основных

целей, которые заключаются в получении прибыли выше среднего, создании гораздо более

высоких ценностей для покупателей по сравнению с ее конкурентами и обеспечении


2020-ci il. № 3(12) -səh.199-206 2020, № 3(12), pp. 199-206




202

уникального положения на рынке. Для этого предприятием необходимо все больше

рассматривать мир как уникальный рынок.

Инновационные бизнес - модели

Бизнес-модель - это концептуальная рамка для определения того, как компания создает,

реализует и извлекает ценности. Нововведения в бизнес-моделях значительно и даже

радикально выходят за рамки отраслевых норм. Предприятия добиваются этого, удовлетворяя

неудовлетворенные группы потребителей или неудовлетворенные потребности потребителей,

предоставляя новые или иные выгоды от использования продуктов или услуг путем

предоставления потребителям ценности новым и нетрадиционным способом. Инновационные

бизнес-модели выходят за рамки чистого продукта или технологических инноваций.

Предприятия создают состояния, сдвигая границы одного или нескольких измерений бизнес-

модели. Принятие целостного подхода к инновациям на уровне бизнес-модели в долгосрочной

перспективе, вероятно, принесет предприятии больше прибыли, чем если бы рассматривать

только инновации в отношении продуктов, услуг, технологий и операций.

Создание бизнес-модели, которую нелегко имитировать, влечет за собой интеграцию

ряда дополнительных компонентов, которые создают ценность, чтобы эффект был больше.

Цель инновационных бизнес-моделей заключается в поиске наилучших возможностей для

развития путем изобретения совершенно новых типов бизнес-моделей, которые ранее не

существовали в определенной отрасли, или путем эволюции существующих бизнес-моделей

.Независимо от того, является ли целью компании создание новой бизнес-модели, которая

революционизирует отрасль, в которой она существует, или она будет развивать

существующую модель компании, достижение новой идеи может быть усилено за счет

систематического анализа каждого компонента бизнес-модель как возможность для инноваций

в изменении правил игры.

Задача состоит в том, чтобы мыслить целостным образом по каждому компоненту

бизнес-модели и пытаться внедрять инновации в как можно большем количестве компонентов,

которые представляют потенциальную возможность для создания ценности, которая будет

диверсифицировать и отделить их от промышленных норм. Это также означает значительное

расширение рамок инновационности компаний и увеличение шансов на создание устойчивого

конкурентного преимущества [2,6].

Предприятии или страна, которая хочет оставить свой след и быть конкурентоспособной

не только на внутреннем, но и на внешнем рынке, должны поощрять и реализовывать

инновации на рынке или в обществе.

Основные причины неконкурентоспособности республиканских предприятии и их

продуктов являются:

⁕ устаревшие технологии в предприятиях;

⁕низкий уровень технологической модернизации;

⁕очень мало инвестиций в исследования и разработки.

Однако это не единственная причина неконкурентоспособности. Даже если

предприятии будут иметь самую современную технологию производства и закупить для

производства сырье самого высокого качества, этого будет недостаточно, если у них не будет

квалифицированного персонала для ведения производства. Вот почему так важно, чтобы

рабочий персонал постоянно проходил соответствующую профессиональную подготовку.

Доказательством отсутствия интереса к инновациям среди республиканских

предприятий является тот факт, что в Европейской программе инноваций и


2020-ci il. № 3(12) -səh.199-206 2020, № 3(12), pp. 199-206



203

конкурентоспособности, действовавшей с 2007 года, не было ни одной республиканской

компании, подавшей заявку.

Вывод Европейской матрицы инновационности заключается в том, что бизнес-система

Азербайджана не внедряет инновации, имеет слабую финансовую поддержку

инновационности, как частную, так и государственную, отсутствует национальная система

инновационности, предприятии не инвестируют в исследования и разработки и используют

инновационные технологии в своей работе на очень низком уровне.

Чтобы достичь желаемого качества и конкурентоспособной цены на мировом рынке, для

республиканских продуктов в сочетании с устаревшими технологиями необходимо покупать

производственные технологии высочайшего качества и лучшее сырье [1,4].

Одна из причин статистически низкого уровня инвестиций в исследования и разработки

заключается в том, что компании не знают, какие затраты являются затратами на исследования

и разработки (НИОКР). Эти затраты включают:

- затраты на новые стандарты;

- затраты на отправку сотрудников на обучение;

- покупку новой технологии;

- применение новых методов управления и их резервирование .

Страны Европейского Союза уже поставили цель стать самыми конкурентоспособными

странами в мире, выделяя 3% своего национального дохода на исследования и разработки для

каждого государства-члена ЕС отдельно [1]. Эта программа рекомендует 3 уровня политик:

1. Налоговая политика - введение конкретной и стимулирующей налоговой политики,

направленной на осуществление деятельности по исследованиям, разработкам и инновациям

внутри компаний.

2. Бюджетная (финансовая) политика - размещение соответствующих финансовых

инструментов, сервисов и механизмов для проведения исследований, разработок и

инновационной деятельности в компаниях с особым акцентом на расширение возможностей

доступа к стартовому капиталу.

3. Конкурентная политика - приоритет государственных средств для инновационных

компаний. Согласно рекомендациям ЕС, до 2020 года фонды исследований и разработок

должны составить 3% ВВП.

В Рабочей программе ЕС были предусмотрены новые политики, меры и проекты, а

также продолжение реализации уже начатых мероприятий и реформ. Экономическая часть

Программы включает политику и меры реформ в 5 основных группах:

• Стабильная макроэкономическая и фискальная политика.

• Налоговая и таможенная политика.

• Улучшение делового климата и конкурентоспособности

• Поощрение инвестиций

• Поддержка малых и средних компаний.

Существует ряд мер, направленных на повышение конкурентоспособности экономики

ЕС, в частности, путем установления связи между компаниями с университетами и новаторами

посредством реализации проектов исследований и разработок.

Теоретические интерпретации концепции конкурентоспособности Современные организации сталкиваются с новой, более требовательной бизнес-средой,

которую часто называют нестабильной, изменчивой, враждебной и непредсказуемой или даже


2020-ci il. № 3(12) -səh.199-206 2020, № 3(12), pp. 199-206



204

хаотичной по следующим причинам. Новые технологические и рыночные возможности

возникают в результате развития науки, технологий и международных рынков, то есть

процессов за пределами конкретной организации. В такой ситуации подчеркивается важность

способности организации получать и поддерживать конкурентное преимущество в

долгосрочной перспективе, а стремление получить конкурентное преимущество невозможно

без адекватной экологической стратегии [2,4].

Информационный век характеризуется динамическими изменениями, которые имеют

решающее значение для конкурентоспособности предприятий. Неправильно сформированные

решения по конкурентной стратегии компании могут иметь катастрофические последствия.

Поэтому одним из основных объектов интереса современных исследователей стратегического

управления и бизнесменов в динамичной и неопределенной бизнес-среде является принятие

соответствующих решений по конкурентной стратегии и достижение конкурентных

преимуществ. Динамизм деловой среды и неопределенность создают для предприятий

необходимость действовать в соответствии с принятыми конкурентными стратегическими

решениями высокого качества, которые формируются с использованием методологических

инструментов, которые облегчают процессы принятия решений, оценки и выбора

конкурентной стратегии компании .

А. Майкл и др. призывает игроков стремиться к преимуществу на рынке, выбирая

дифференциацию продукта или более низкую стоимость, что позволяет им получать более

высокую прибыль на рынке . Особое внимание уделяется формированию стратегических

конкурентных преимуществ[1].

Дж. Дэвид, Кристиан и Карл Ульрих оценивает конкурентный рынок как безличный.

Субъект хозяйствования на свободном рынке не является противником другого субъекта

хозяйствования (особенно, если продукты однородны). Ни один из участников не может

диктовать условия, которым должны следовать другие, или устанавливать участников рынка,

имеющих максимальное сравнительное преимущество.Согласно их определение

конкурентоспособности является абстрактным . Он не связан с конкретными событиями,

происходящими в определенном месте и в определенное время, но позволяет суммировать

отдельные события и ситуацию, показывая их общие черты [3].

Н. Чесбро считает, что концепция гиперконкуренции описывает такую ситуацию, когда

на субъекты экономики большее влияние оказывают общие конкурентные эффекты факторов,

ранее изолированных друг от друга. Утверждается, что конкуренция в то же время включает

ряд аспектов экономической деятельности, наиболее важными из которых являются качество,

стоимость, сроки, ноу-хау, рыночный барьер, укрепление финансового положения.

Важную роль в исследовании данной ситуации играет оценка международной

конкуренции и конкурентоспособности экономики отдельной страны, поскольку на мировом

рынке в I-м десятилетии ХХ1 века была принята определенная динамика, которая сейчас

развивается в двух направлениях:

1. Интеграции планирования и экономической кооперации на мировом рынке, чтобы

противостоять другим глобальным конкурентам.

2. Глобализации и конкурентного преимущества определяется гомогенизацией спроса.

Поляризация рынка, происходящая из-за процесса экономической глобализации, проявляется

в том, что группа потребителей чаще предпочитает качественные и дорогостоящие товары.

Научные аспекты показателей для анализа оценки конкурентоспособности


2020-ci il. № 3(12) -səh.199-206 2020, № 3(12), pp. 199-206



205

В научной литературе представлено множество методов, используемых в анализе

конкурентоспособности, но они часто используются как стандартные, то есть,только методы

оценки конкурентоспособности страны, товара и так далее. Анализ работ авторов: Н.Чесбро,

К.Генри, В. Рассел, К.Гиротра, Х.Каран, А. Майкл, Р.Дуэйн, Э.Айрлэнд, С.Дэвид и др.

исследующих методы оценки конкурентоспособности, можно разделить на следующие

группы:

1. Многомерный рейтинг конкурентоспособности всех отраслей государственного

хозяйства или любой отрасли. После выпуска отраслевой системы показателей, описывающих

конкурентоспособность отрасли, определяется конкурентоспособность отрасли на

международных рынках. Цель исследования - определить конкурентоспособные отрасли

национальной экономики и оценить перспективы их развития на международных рынках.

Могут быть использованы статистические данные о показателях внешней торговли (объемы

экспорта и импорта, чистая прибыль от внешней торговли и др.) и отдельных операционных и

финансовых показателях отраслей (производительность труда, объем производства,

добавленная стоимость, показатели объема инвестиций и т. д.)

2. Анализ промышленных кластеров связей выбранного сектора с другими секторами.

Он охватывает не только субъектов хозяйственного сектора, но и поставщиков товаров и услуг,

необходимых для производственного процесса. Этот анализ основан на методологии,

предложенной М. Портером, которая охватывает весь производственный процесс от сырья до

его подачи потребителю.

3. Установление конкурентоспособности отдельного продукта с использованием

произведенных объемов позиции.

4. Анализ индивидуальную конкурентоспособность экономики и отрасли в среднем.

5. Оценка экологической эффективности. Они могут включать в себя специальные

допущения в отношении операционной среды отрасли и использование рейтингов

конкурентоспособности страны как экономической единицы. Последнее исследование дает

иллюстрацию совокупного уровня жизни, внешней торговли, потенциала рабочей силы,

состояния инфраструктуры и других показателей, которые показывают, как развивается среда,

сформированная в конкретной отрасли.

Экономическая устойчивость в конкурентоспособности бизнеса

Экономическая устойчивость в последнее время привлекает все большее внимание и

становится все более популярной областью исследований. Сегодня бизнес сталкивается с

новыми вызовами в связи с финансовым кризисом и изменением цен, растущий общественный

интерес к экологии и бизнесу также будут обеспечивать экологическую устойчивость. И мы

можем согласиться с тем, что конкурентоспособность бизнеса - это ключ к экономической

устойчивости.

Устойчивое конкурентное преимущество - ключевая концепция в стратегической

практике и исследованиях, поскольку предполагаемым результатом устойчивого

конкурентного преимущества являются устойчивые высокие экономические показатели .

Устойчивое развитие имеет ограничения на реализацию своей практики, помимо

правительственных решений, существуют и другие ограничения на подход к устойчивости.

Поскольку вопросы устойчивости должны анализироваться и решаться на системных уровнях,

где они развиваются и проявляются, можно последовательно сформулировать

соответствующие цели политики устойчивого развития для отдельных измерений

(экономического, экологического, социального и институционального) устойчивого развития


2020-ci il. № 3(12) -səh.199-206 2020, № 3(12), pp. 199-206



206

по каждому из них. уровни политики экономического развития, таким образом получая

матрицу целей политики устойчивости .

Н.Бартельмус приходит к выводу, что экономическая устойчивость сохраняет общую

стоимость произведенного и непроизведенного природного капитала в неизменном виде, что

позволяет потреблять основной и природный капитал, а также экологическую устойчивость

направленную на «дематериализацию» экономической деятельности. Цель состоит в том,

чтобы уменьшить расход материалов в экономике и его давление на несущую способность

природы. При этом обнаружил, что шесть ключевых препятствий влияют устойчивому

экономическому развитию отрасли:

- традиционный образ мышления экономического развития;

- практика, основанная на стимулах;

- нехватка ресурсов; специальное планирование;

- межрегиональная конкуренция;

- отсутствие скоординированного регионального планирования.

М. Бертинели через модель старинного капитала обнаружил, что по достижении

оптимального возраста утилизации технологий ,экономика может достичь устойчивого

развития путем внедрения новые техники и технологий.

Результат будет зависеть от траектории инвестиций стран и их склонности к инновациям в

области чистых технологий, которые, вероятно, будут различаться в разных странах. В

частности, проектные усилия, основанные на технологиях, в отличие от дизайна в более

широком смысле, лучше всего позволяют накопить возможности дизайнеров и дают им

устойчивые преимущества, поскольку из-за кумулятивного характера технологического

прогресса проектирование на основе технологий является наиболее ценным для поддержания

экономического роста [4].

Куан Луи впервые показал, что совокупный характер проектирования, основанного на

технологиях, имеет важное стратегическое значение для поддержания долгосрочного

экономического роста, экономический рост будет устойчивым, когда будущий успех страны

может в совокупности опираться на ее предыдущие достижения и опыт. Он утверждают, что

страны (такие как Сингапур, Китай), стремящиеся к устойчивому экономическому росту,

основанному на знаниях, должны сосредоточить инновационную политику на

технологическом проектировании и создании национального потенциала для страны [4,6]. Для

достижения устойчивого роста рекомендуется следующее:

1. сократить бизнес-расходы, чтобы помочь жизнеспособным компаниям преодолеть

кризис и минимизировать безработица;

2. обеспечить эффективное функционирование основы экономической деятельности;

3. поддержать доверие инвесторов;

4. активизировать наращивание потенциала и реструктуризацию экономики;

5. расширять торговлю с растущими рынками в развитых странах и искать новые рынки

за пределами региона;

6. использовать рыночные возможности в региональной экономике для формирования

стратегических партнерств.

Для улучшения окружающей среды бизнесу правительствам стран необходимо

развитие крупной сетевой системы, как экономики, сообщества, ресурсов, технологий,

экологии.


2020-ci il. № 3(12) -səh.199-206 2020, № 3(12), pp. 199-206



207

ВЫВОДЫ

1. Исследования научной литературы показывают, что теория сравнительных и

абсолютных преимуществ может применяться к различным уровням экономических систем,

как для отдельного предприятия, так и для отрасли, так и на национальном уровне.

2. На основе научных трудов зарубежныхисследователей наши рекомендуется для

ретроспективной оценки информации об экономической конкурентоспособности могут

использоваться следующие показатели:

- индекс интенсивной конкуренции (S);

- индекс международной конкурентоспособности (RW);

- индекс сравнительных преимуществ (RCA);

- темп роста рынка (UAT);

- индекс рыночной доходности (RR);

- для анализа влияния факторов конкурентоспособности используется корреляционно-

регрессионный анализ.

3. Выявлено, что самый заметный недостаток республиканских предприятий -

устаревшая технология и ее модернизация представляет большой проблемы. Поэтому

руководителям организации следует активизировать, интерес и желание к обучению

работников знаниями устойчивого развития экономической системы, так как, знания

являются ключевым фактором для их индивидуального развития и успеха предприятии.

Список использованной литературы:

1. А.Michael ., R. DuaneIreland., RobertE. Hoskisson. 2007. «Strategic Management,

Competitivenessand Globalization» Thomson Higher Education.-2012. № 29 (6)

2. Н. Chesbrough « Business model innovation » Opportunities and barriers. Long Range

Planning.- 2010.- №3

3. Christian and Karl Ulrich. «Innovation Tournaments: Creating and Selecting

ExceptionalOpportunities». New York: Harvard Business Review Press. -2010. № 43 (2–3)

4. А.А.Томсон., А.ДЖ.Стрикленд. «Стратегический менеджмент» (Перевод

санглийского под редакцией Л. Г. Зайцева, М.И. Соколовой). М., "Банки и биржи"

Издательское объединение "ЮНИТИ".- 2018

5. J. David. «Business models, business strategy and innovation». LongRangePlanning. -

2010.№43 (4-5)

6. Закутина Г.П. «Принципы маркетингового исследования конкуренции на рынке».

http://www.marketing.spb.ru/red.htm.-2016


2020-ci il. № 3(12) -səh.199-206 2020, № 3(12), pp. 199-206



http://www.amazon.com/s/ref=dp_byline_sr_book_2?ie=UTF8&field-author=Karl+Ulrich&search-alias=books&text=Karl+Ulrich&sort=relevancerank

http://www.marketing.spb.ru/red.htm.-2016

208

K.S.Кərimov

i.e.n., dosent, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

Beynəlxalq ixtisaslı iqtisadçı, Fəxri neftçi (Vyetnam

Sosialist Respublikası)

А.S.Мəmmədəlizadə

elm iişçi, Аzərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

A.M. Həsənova

magistrant,Аzərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

İnnovasiya biznes - modelləri - müəssisələrin rəqabət üstünlüyü amili kimi

Xülasə

Məqalədə Respublikada biznes mühitin müasir dinamik şəraitində müəssisələrin fəaliyyət

göstəricilərinin praktiki tədqiqi və mövcud vəziyyəti təqdim olunur. Burada rəqabət qabiliyyətinin və

rəqabət üstünlüyünün nəzəri cəhətləri təhlil olunur, eyni zamanda müəssisələrin modernləşdirilməsi

üçün rəqabətqabiliyyətlilik tədqiqat metodlarının tətbiqi imkanlarının qiymətləndirilməsi aparılır.

Açar sözlər: innovasiya , biznes- modeli, tədqiqat və inkişaf, rəqabət üstünlüyü, gəlirlilik

K.S.Karimov

assistant professor, Azerbaijan State Oil and Industry University

International professional economist, honorary oilman of the

Vietnamese Socialist Republic

A.Z.Mammedzade

scientist, Azerbaijan State Oil and Industry University

A.M.Hasanova

master student, Azerbaijan State Oil and Industry University

Innovative business models - a factor of the competitive advantage of enterprises

Abstract

The article presents a practical study and the current state of the characteristics of the

functioning of enterprises in the modern dynamic conditions of the business climate in the Republic.

It analyzes the theoretical aspects of competitiveness and competitive advantage, as well as an

assessment of the possibilities of applying competitiveness research methods for the modernization of

enterprises.

Keywords: innovation, business model, research and development, competitive advantage,

profitability


2020-ci il. № 3(12) -səh.207-214 2020, № 3(12), pp. 207-214

Ə.C.Nəcəfzadə A.J.Najafzadeh

UOT: 338.45; 330.341.1.01

JEL: L 59; O 314;

209

Ə.C.Nəcəfzadə

Dissertant, Azərbaycan Texniki Universiteti

SƏNAYEDƏ İNNOVASİYALI İNKIŞAF TƏLƏBLƏRİNƏ CAVAB VERƏN

İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİNİN QURULMASI

Xülasə

Məqalədə sənayenin inkişafının informasiya sisteminin qurulması məsələləri tədqiq olunmuşdur.

Sənaye istehsalının innovasiyalı inkişafının informasiya sisteminə qarşı qoyduğu tələblər müəyyən

edilmişdir. Həmin sistemin strukturu və səmərəliliyini şərtləndirən amillər aşkar olunmuşdur.

Sənayenin innovasiyalı inkişafının səmərəlilik meyarları üzrə informasiya axınlarının yenidən

strukturlaşdırılması zərurəti əsaslandırılmışıdır. Sənaye istehsalının innovasiyalı inkişaf tələblərinə

cavab verən informasiya sisteminin qurulması imkanları xarakterizə olunmuşdur.

Açar sözlər: informasiya sistemi, sənaye, innovasiyalı inkişaf, tələblər, səmərəlilik, rəqabət

qabiliyyəti, informasiya modeli, informasiya axınları

GİRİŞ

Maddi istehsal sadəcə xammaldan hazır məhsula doğru hərəkətdə texnoloji proses olmayıb,

sosial-iqtisadi və digər xarakterli münasibətlərin özünəməxsus məcmusudur. Sənaye bu baxımdan daha

çoxsaylı və müxtəlif xarakterli subyektlər arasında yaranan iqtisadi, texnoloji və digər xarakterli

münasibətlərin kəsişməsi məkanı olsa da, digər maddi istehsal sahələrinə nisbətən daha determinasiyalı

sistem yaradır. Səbəb sənaye istehsalı fəaliyyətinin üstünlük təşkil etdiyi subyektlərin iqtisadi

nəticələrinin texniki sistemə xas olan münasibətlərdən asılılığıdır. Bununla belə, onu da qeyd edək ki,

sənaye fəaliyyətinin texniki-texnoloji inkişaf səviyyəsi yüksəldikcə istehsal sistemlərində əlaqələrin

ehtimallı xarakteri güclənir. Sadalanan və digər səbəblər sənayedə innovasiyalı inkişafa adekvat

informasiya sistemlərinin qurulması məsələlərini aktuallaşdırır.

İnformasiya sistemi: xarakteristikalar və tələblər

İnformasiya texnologiyaları sahəsində müüm anlayış olan informasiya sistemi ümumilikdə

sənayedə və onun ayrı-ayrı sahələrində innovasiyalı inkişafın informasiya təminatının

formalaşdırılmasında aparıcı rola malikdir. İnformasiya sisteminin əsas vəzifəsi informasiyanın

yığılmasını, saxlanmasını, işlənməsini, aralıq və son istifadəçilərə çatdırılmasını təmin etməkdir.

Toplanan informasiya əsasən tətbiq sahəsinə aid olur. Haqqında danışılan sistem həmin vəzifəni icra

etmək üçün, məlum olduğu kimi müvafiq proqram, texniki, linqvistik, metodiki, təşkilati, hüquqi və bir

sıra digər alt sistemlərini əhatə edir.

Sənayedə sahə və müəssisə səviyyəsində qurulan informasiya sistemi tətbiq sahəsinin hüdudları

daxilində istifadəçiləri zəruri informasiya ilə təmin etməlidir. Sistemdə informasiya modeli dolğun,

əhatəli və dəqiq olaraq öz əksini tapmalıdır. Tətbiq sahəsinin hüdudları çərçivəsində istifadəçilərin

zəruri informasiya ilə təmin edilməsi sahədə informasiya sistemi tərəfindən istifadəçi sorğularına

dolğun və dəqiq cavab verilməsi nəzərdə tutulur. Bu məqsədlə: sorğular növlər üzrə təhlil olunmalı;

sorğuların xarakteri nəzərə alınmaqla verilənlər bazası təşkil edilməli; sorgular hesabat və ya qarşılıqlı

surətdə razılaşdırılmış digər forma üzrə cavablandırılmalıdır.


2020-ci il. № 3(12) -səh.207-214 2020, № 3(12), pp. 207-214


https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nformasiya

210

Sənaye innovasiyalarının motivləşdirilməsində bazara çıxışın xarakteri və yeni məhsulun bazarın

müvafiq seqmentindəki payı kifayət qədər əhəmiyyətli rol oynayır. Zənnimizcə, satış arealını

şərtləndirən amillər sənaye innovasiyaların motivləşdirən əsas amillərdir. Bununla belə, digər amillər

də diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Məhz bazar informasiyasının assimmetrikliyini bu və ya digər

dərəcədə yumşaldan istifadəçi tələbləri, sənayedə innovasiyalı fəaliyyəti motivləşdirən informasiya

münasibətlərində özünəməxsus və tarazlayıcı rol oynayır.

İnformasiya sisteminin innovasiyalı inkişaf şəraitinə uyğunluğu imkanlarını qiymətləndirmək

baxımından, həmin sistemini formalaşdıran ekzogen, daha doğrusu bilavasitə təsir göstərən ekzogen

amilləri nəzərdən keçirək. Həmin amillərin səciyyələndirilməsində informasiya sisteminin səmərəli

fəaliyyətinə təsir əsas meyar kimi götürülə bilər.

Bütün obyektiv xarakterli səbəblərin əhəmiyyətini azaltmadan qeyd edək ki, bu və ya digər

informasiya sisteminin formalaşmasında, məhz istifadəçi imkanları ilə şərtlənən istifadəçi tələbləri, bəzi

istisnalar nəzərə alınmazsa, əsasən birinci planda olur. Təcrübi müstəvidə sənaye məhsulları istehsalçısı

olan istifadəçinin tələblərini şərtləndirən və informasiyanın öz xarakteri ilə təzahür edən amillərə, ilk

növbədə strukturlaşdırılmış əlaqələrin semantikası (biliklər), həmin biliklərin yaranmasında bazis

rolunu oynayan verilənlər və istifadəçi tələblərini ortaya qoyan ehtiyaclar aid edilməlidir.

İnformasiya sistemində aparıcı rol oynayan amillər qismində, tədqiqatımızın predmetinə uyğun

olaraq istifadəçinin innovasiya ehtiyacları üzərində dayanaq. Həmin ehtiyaclar istifadəçi biliklərinin və

reallığın ilkin ifadəçisi olan verilənlərin törəməsi olsa da, eyni zamanda mühit yaradan aparıcı amil

rolunda çıxış edir. Başqa sözlə, digər münasibətlərdə olduğu kimi sənaye istehsalçısının ehtiyacları, o

cümlədən innovasiya ehtiyacları onun işgüzar tələblərini müəyyən edir (şəkil 1.).

İnformasiya modelinin kifayət qədər davamlı olaraq nəzərə alınan tələbləri, ekzogen amillər

qismində təqdim olunsa da, həmin modelə təsir imkanları da nəzərdən qaçmamalıdır. Əks halda

informasiya sisteminin innovasiyalı inkişafı tələblərində baş verən dəyişikliklərə operativ reaksiya

imkanları məhdudlaşa bilər.

Şəkil 1. İnformasiya sistemini formalaşdıran ekzogen amillər

Sənayedə müasir tələblərə cavab verən informasiya sistemi sənaye siyasətinin prioritetlərini, sahə

və müəssisə səviyyəsində onların reallaşdırılması vasitələrini, o cümlədən verilənlər bazasını əhatə

etməlidir. Həmin sistem sahədə resurs və istehsal potensialı, habelə onlardan istifadənin faktiki

vəziyyətini xarakterizə edən informasiya ehtiyatlarının formalaşması və istifadəsi, müəssisələrin

dayanıqlı inkişaf tələblərinə uyğun idarə edilməsi üçün zəruri olan informasiya bazasının yaradılması


2020-ci il. № 3(12) -səh.207-214 2020, № 3(12), pp. 207-214


İnformasiya sistemini formalaşdıran ekzogen amillər

İstehsal-

texnoloji amillər

İnformasiya

modeli

İstifadəçi tələblərini

şərtləndirən amillər

Təminat

Ehtiyaclar

Biliklər

Verilənlər

Digər

211

üçün əlverişli tərkib və struktura malik olmalıdır. İnformasiya sistemi sənayedə istehsal və xidmət

fəaliyyətinin iqtisadi-hüquqi xarakteristikasını, iqtisadi fəallığını təşviq edən idarəetmə tələblərini

nəzərə almalıdır.

Araşdırmalardan məlum olduğu kimi, sənayedə informasiya sistemlərinin strukturu informasiya

axınlarının idarə edilməsi konsepsiyasından tutmuş onun fəaliyyət rejiminin formalaşmasına qədər

bütün özəlliklərini nəzərə almaq iqtidarında deyildir. Buna səbəb bir tərəfdən sənayedə istehsal-

texnoloji, iqtisadi və digər münasibətlərin mürəkkəbliyidirsə, digər tərəfdən informasiya əlaqələrinin

istənilən qədər detallaşdırırlmasının qeyri-mümkünlüyüdür.

Sənayedə innovasiyalı inkişafa adekvat informasiya sistemlərinin qurulması sahədə innovasiyalı

fəaliyyətin səmərəliliyi baxımından həlledici əhəmiyyətə malikdir. İdarəetmə subyekti və istehsal vahidi

arasında hərəkət edən informasiya axınlarının xarakterstikaları, bir çox hallarda idarəetmə tələbləri

baxımından qiymətləndirilir. Belə vəziyyət innovasiyalı sənaye fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini nəzərə

almağı, əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşdirə bilər.

Məsələ ondadır ki, innovasiyalı inkişafın müxtəlif mərhələlərində qarşıya çıxan tamamilə fərqli

situasiyalarda ənənəvi idarəetmə üçün xarakterik olan yanaşmalar özünü doğrultmur. Bu və digər

səbəblərdən innovasiyalı sənaye fəaliyyətinə adekvat informasiya sistemlərində kollektiv səylərin üzvi

sintezini nəzərdə tutan süni intellekt elementlərindən istifadə perspektivli hesab edilir.

İnnovasiya özlüyündə orijinaldır və özündən əvvəli və sonrakı innovasiyalardan prinsispial

surətdə fərqlənir. Bununla belə anoloji yanaşmalar və kreativliyin sintezi kimi meydana çıxan və

mövcud texnoloji baza üzərində formalaşan innovasiyaların bəzi xarakteristikalarında təkraralanma

halları heç də istisna deyildir. Təkrarlanma tezliyi (dövriliyi) aşağı olan məhsul və proses innovasiyaları

barədə informasiyanın keyfiyyətini qiymətləndirməyə xüsusi yanaşma olmalıdır. Birmənalı qəbul

edilən belə yanaşma olmadığından, innovasiyalı inkişaf tələblərinə cavab verən informasiya sistemində

ilkin informasiyanın keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün məqbul hesab etdiyimiz təcrübi yanaşmanı

şərh edək.

Sənaye sahələrinin informasiya sistemində ilkin informasiyanın keyfiyyətinə (məzmunluluq,

tamlıq, reprezentativlik, dəqiqlik, dürüstlük və s.) tələblər kifayət qədər ciddidir. Bununla innovasiyalı

inkişaf tələblərinə cavab verən informasiya sistemində ilkin informasiyanın keyfiyyətini xarakterizə

edən müxtəlif göstəricilərə fərqli surətdə yanaşmaq lazım gəlir.

Bu baxımdan məzmunluluq, tamlıq, və reprezentativlik göstəricilərinə münasibət bildirək. Nəzərə

almaq lazımdır ki, “informasiyanın məzmunluluğu dedikdə, onun xüsusi semantik həcmi (S), başqa

sözlə, xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarının (İs), xəbəri ifadə edən məlumatların həcminə

(Vn) nisbəti başa düşülür:

S= İs / Vn

İnformasiyanın məzmunluluğu artdıqca informasiya sisteminin semantik buraxılış qabiliyyəti

artır. Belə ki, eyni xəbəri almaq üçün daha az miqdar məlumatı çevirmək lazım gəlir ” (1, s.14-15).

İnnovasiyalı inkişaf şəraitində informasiya sistemində məzmunluluq göstəricisinə “yenilənən

məzmun” (SY) əlavə edilməlidir. Bu halda informasiyanın xüsusi semantik həcmi Si =S+SY

göstəricisində ifadə edilməlidir.

Sənayedə innovasiyalı inkişaf tələblərinə cavab verən informasiya sistemində ilkin

informasiyanın keyfiyyətinin tamlıq göstəricisinə xüsusi yanaşma olmalı və konkret mərhələ üzrə nisbi

tamlıq anlayışından istifadə olunmalıdır. Məsələ ondadır ki, bu və ya digər ənənəvi sənaye texnologiyası

barədə tam informasiyada belə, innovasiyalı fəaliyyət dövründə, nəzərəçarpacaq dərəcədə natamamlıq

yaranır. Həmin natamamlıq yenilənmə ilə əlaqədardır. Araşdırmlardan göründüyü kimi innovasiyalı

inkişafın aralıq yekunlarında belə nisbi tamlıq yarana bilər. Bir sözlə,


2020-ci il. № 3(12) -səh.207-214 2020, № 3(12), pp. 207-214


212

innovasiyalı inkişaf tələblərinə uyğun informasiya sistemində ilkin informasiyanın keyfiyyətinin tamlıq

göstəricisi dinamikada qəbul edilməlidir.

Bu və ya digər sənaye sahəsinin fəaliyyətinin informasiya sistemində ilkin informasiyanın

keyfiyyətinin reprezentativlik göstəricisi daha az informasiya ilə daha çox xəbər çatdırmağın

mümkünlüyü dərəcəsini ifadə edir. Əslində təmsilçiliyi ifadə edən reprezentativlik səviyyəsinin

innovasiyalı fəaliyyət dövründə kəskin surətdə aşağı düşməsi, informasiya axınlarının

xarakteristikalarına təsirsiz qalmır. Başqa sözlə, yeniliyin həmişə unikal olması və onu səciyyələndirən

göstəricilərin reprezentativliyi məsələsinə, heç də həmişə aktuallaşdırmır.

Sənayenin informasiya bazası müəssisə və sahə səviyyəsində rəqabət qabiliyyətini əks etdirən

göstəriciləri əhatə etməlidir. Həmin göstəricilərin aşağıdakı tərkibi, zənnimzcə müvafiq informasiya

bazasının tələblərinə uyğun detallaşdırmanı təmin edə bilər: “iqtisadi potensial və iqtisadi artım tempi,

sənaye istehsalının səmərəliliyi, elm və texnikanın inkişaf səviyyəsi, elmi-texniki nailiyyətlərin tətbiqi

tempi, beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak, daxili bazarın dinamikliyi, maliyyə sisteminin elastikliyi,

dövlət tənzimləməsinin iqtisadiyyata təsiri, işçi qüvvəsinin ixtisas səviyyəsi, işçi qüvvəsi ilə təmin

olunma səviyyəsi” (2, s.115).

İnnovasiyalı inkişafa adekvat informasiya sisteminin qurulması imkanları

İnnovasiyalı inkişafa adekvat informasiya sistemi monoton işlərin əhatə dairəsinin

genişləndirilməsi imkanları, belə demək mümkündürsə ənənəvi informasiya sisteminə nisbətən daha

məhduddur. Bununla belə sənaye innovasiyaları, xüsusilə proses innovasiyaları davamlı xarakter

aldıqda avtomatlaşdırılmış monoton işlərin əhatə dairəsi tədricən genişlənə bilər.

Sənayedə innovasiyalı inkişafa adekvat informasiya sistemində şəbəkə imkalarından səmərəli

istifadə nəzərdə tutulmalıdır. Digər sistemlərdən fərqli olaraq burada, müəlliflik hüququ təsbit

olunmamış elmi və digər xarakterli yeniliklərin xarakteristikaları verildiyindən informasiya

təhlükəsizliyi daha yüksək səviyyədə təmin edilməlidir. Satış arealının genişləndirilməsi məqsədilə

şəbəkə texnologiyasından istifadə məsələsinə gəldikdə isə yeni məhsul və xidmətlərin tanıdılması üçün

informasiya sistemi elektron reklamın təşkili imkanlarını nəzərdə tutmalıdır. O cümlədən, sənaye

müəssisəsinə artan marağı və etimadı təmin etmək üçün sahənin inkişafı üçün nəzərdə tutulan güzəşt

və imtiyazlar malgöndərən və intehlakçılara vaxtında və yüksək əyanilik təmin edilməklə

çatdırılmalıdır.

İnnovasiyalı sənaye fəaliyyəti tələblərinə cavab verən informasiya sisteminin öz fəaliyyətini

mövcud informasiya modelinin tələbləri çərçivəsində həyata keçirməsi, heç də həmişə mümkün olmur.

Belə ki, sənaye müəssisəsinin vəziyyətini əks etdirən verilənlərin çıxış informasiyasına çevrilməsi

proseslərini modelləşdirən informasiya modeli reallığın əsas parametrlərini nəzərə alır. Odur ki,

informasiya axınlarında proses və məhsul innovasiyalarına hazırlıqdan başlayan dəyişiklikləri nəzərə

almaqla sənəd dövriyyəsi optimallaşdırılmalıdır. Bu halda, əsas meyarlar qismində zənnimizcə

aşağıdakılar qəbul edilə bilər: informasiya itkilərinin minimumlaşdırılması; verilənlərin yenilənməsində

onların tamamlanmasına üstünlük verilməsi; tranzaksiya məsrəflərinin azaldılması və s.

Sənayedə innovasiyalı inkişafa adekvat informasiya sistemində informasiya axınlarının

səmərəlilik meyarı üzrə yenidən strukturlaşdırılması, onun dayanıqlı fəaliyyətinin vacib şərtidir.

Haqqında danışılan strukturlaşdırmada sənəd dövriyyəsi informasiya modelinin tələbləri nəzərə

alınmaqla optimallaşdırılması istiqamətində atılan addımlar mühit yaradan amil yolunda çıxış edir.

Digər məqam, bilik bloklarının qarşılıqlı əlaqələrinə anologiyanın təmin edilməsi zəruriliyidir.

Doğrudur, təcrübədə bunu etmək heç də asan deildir.

Bununla belə, araşdırmalardan göründüyü kimi, məhz ekspert sistemlərinin bilik blokunun daxili

strukturu sənayenin bu və ya digər sahəsində innovasiyalı inkişafa adekvat informasiya sistemində


2020-ci il. № 3(12) -səh.207-214 2020, № 3(12), pp. 207-214


213

informasiya axınlarının səmərəlilik meyarı üzrə yenidən strukturlaşdırılmasının perspektivliyini təmin

edə bilər.

İdarəetmə proseslərinin avtomatlaşdırılması üçün göstərilən uzunmüddətli və davamlı cəhdlər

sayəsində yaradılmış texnologiyalar arasında CASE texnologiyalar xüsusi diqqətə layiqdir. Məsələ

ondadır ki, həmin texnologiyalar proqramçılar, layihəçilər, analitiklər və bir sıra digər mütəxəssis

qruplarının kollektiv səyləri sayəsində formalaşır, inkişaf edir və reallaşdırılır. Odur ki, CASE

texnologiyalar innovasiyalı fəaliyyətin, başqa sözlə innovasiyalı inkişaf prosesində qarşıya çıxan fərqli

situasiyalarda idarə etmə baxımından kifayət qədər çevikdir.

Süni intellektin yaradılmasında istifadə edilən neyrotexnologiyaların tətbiq dairəsinə daxil olan

fəaliyyət növlərinin siyahısı kifayət qədər böyükdür. Dünyanın aparıcı elm mərkəzlənin rəyinə görə,

həmin fəaliyyət növlərinin sayı, neyroşəbəkə imkanları genişləndikcə daha da artacaqdır. Sənaye,

xüsusilə onun yüksək texnoloji sahələri süni intellektin yaradılmasında istifadə edilən

neyrotexnologiyaların tətbiq dairəsinə ilk daxil olan sahələrdir. Sənayedə innovasiyalı inkişafa adekvat

informasiya sisteminin təqdim olunan sadələşdirilmiş sxemindən göründüyü kimi idarəetmə subyekti

ilə istehsal vahidi arasında düz və əks əlaqələrin heç də sadə olmayan şəbəkəsində

neyrotexnologiyaların və digər süni intellekt elementləri özünəməxsus yer tutur.

Sənayedə innovasiyalı inkişafa adekvat informasiya sistemində süni neyron şəbəkələrinin yerini,

ilk növbədə onların davamlı öyrənmə və gözlənilməz kənar təsirlərə qarşı dayanmaq qabiliyyəti

müəyyən edir. Həmin qabiliyyətlər innovasiyalı fəaliyyət zamanı qarşıya çıxan tamamilə fərqli

situasiyalara adekvat reaksiyanı təmin etmək üçün kənarlaşmaların ölçülməsi və çıxış siqnalı

formalaşdıran çevirici funksiyalar sayəsində meydana gəlir.

Müasir sənaye istehsalının inkişafını təmin edən informasiya axınları, onların strukturlaşdığı

informasiya sistemləri biliklər və onların təqdimatı (şərhlər) blokunun qarşılıqlı əlaqələri hesabına

reallığa adekvatlığı təmin edə bilirlər.

Süni intellektual sistemlərin biliklər və şərhlər bloku istifadəçi tələblərindən asılı olmayan ekspert

rəylərini şərtləndirən ilkin şərtlərin modelləşdirilməsi sayəsində yüzlərlə və minlərlə sayda həyata

keçirilən kompüter eksperimentləri hesabına qərarların hazırlanmasında kreativliyin, onların qəbulunda

isə eksklüzivliyin təmin olunamasında həlledici rol oynaya bilər. Yüksək determinasiaylı texniki

sistemlərdən daha çox istifadə olunan sənayedə, gözlənildiyi kimi bu imkanlar daha genişdir.

Müasir informasiya sistemləri üçün xarakterik olan cəhətlərdən biri verilənlərin işlənməsinin

iyerarxiya prinsipi üzrə təşkil edilməsidir. Hazırda informasiya sisteminin yuxarı və aşağı səviyyələri

arasında qarşılıqlı əlaqələrin dinamikliyinin təmin olunması mühüm və diqqət mərkəzində olan

məsələdir. Məsələ ondadır ki, maddi istehsalla məşğul olan sahə və müəssisələrdə informasiya

sisteminin yuxarı səviyyəsində resursların vahid prinsip üzrə idarə edilməsini nəzərdə tutan

mərkəzləşdirilmiş işlənmə üstünlük təşkil edirsə, aşağı səviyyədə onların bölgülü işlənməsi təcrübədə

daha geniş yayılmışdır.

Belə vəziyyət informasiya sistemlərinin qurulması zamanı, xüsusilə sənaye müəssisələrində

innovasiyalı inkişaf tələblərinin nəzərə alınması mexanizmini, əhəmiyyətli dərəcədə mürəkkəbləşdirir.

Məsələ ondadır ki, proses innovasiyalarını xarakterizə edən verilənlərin vahid prinsip üzrə idarəetməni

nəzərdə tutan mərkəzləşdirilmiş işlənmə sxeminə daxil edilməsi üçün, bir çox hallarda informasiya

sisteminin təşkilinin iyerarxiyasına ciddi müdaxilə edilməlidir. Haqqında danılan müdaxilə isə, xeyli

mürəkkəb bir iş olmaqla təkrar yoxlama və sınaqları nəzərdə tutduğundan böyük əmək və vəsait sərfi

tələb edir.

Sənayedə haqqında danışılan problemin həlli üçün, müvafiq mənbələrdə şərh olunan yaşmalar

sırasında informasiya sisteminin modul prinsipi üzrə qurulması variantını daha məqsədəuyğun hesab


2020-ci il. № 3(12) -səh.207-214 2020, № 3(12), pp. 207-214


214

edirik. Bu halda sənaye müəssisəsinin innovasiyalı fəaliyyəti başlanana qədərki vəziyyəti əks etdirən

verilənlər (ilkin informasiya) bir modul kimi ayrıca formalaşdırılır. Belə hesab edilir ki, həmin

fəaliyyətin əsas texniki-iqtisadi xarakteristikaları sənaye sahələri və müəssisələri səviyyəsində proses

innovasiyaları üçün start şəraiti yaradır.

Əlbəttə unutmaq olmaz ki, təcrübədə innovasiyaların mənimsənilməsinə qədər olan sənaye

istehsal fəaliyyətinin əsas texniki-iqtisadi xarakteristikalarını bir modulda kifayət qədər əhatə etmək və

heç bir informasiya itkisinə yol verməmək, olduqca çətin, bəzi hallarda isə qeyri-mümkündür. Odur ki,

təklif edilən sistemə verilənlərin çevrilməsi modulunu daxil etməyi məqsədəuyğun sayırıq. Burada

əsasən çevrilməyə məruz qalan ilkin informasiya əhatə olunur (şəkil 2).

Şəkil 2. Sənayedə innovasiyalı fəlaiyyət tələblərini nəzərə alan informasiya sisteminin

sadələşdirilmiş sxemi

Verilənlərin çevrilməsi modulunda dəyişikliklərin istiqməti və intervalları təhriflər modelinin

tələbləri əsasında müəyyən olunur. Əks halda, bu modul verilənlərin çevrilməsi barədə nəinki, mühüm,

hətta ən başlıca xarakteristikları belə vaxtında təqdim edə bilməz. Özü də bu halda əsas problem texniki

xarakterli olmayıb iqtisadi xarakterlidir.

Sənaye müəssisəsinin təhriflər modelində əks olunmayan əlaqələrin meydana çıxması halları o

qədər çox olur ki, onların əvvəlcədən strukturlaşmış modeldə əhatə olunması olduqca böyük vaxt tələb

edir. Digər tərəfdən innovasiyalı sənaye fəaliyyəti üzrə təhriflər modelində gözlənilən istinadlar

əvvəlçədən vaciblik dərəcəsinə görə ranqlaşdırılmasa (hərçənd belə yanaşma innovasiyalı inkişaf

meyarları baxımından, heç də həmişə arzu olunan deyildir), onların blok-modul qaydasında qurulmuş

informasiya sisteminə daxil edilməsi üçün idarəetmə xərclərini dəfələrlə artırmaq lazım gələr.

Yeniliklər (yeni və ya əsaslı surətdə təkmilləşdirilmiş məhsul və ya xidmət) barədə informasiyanın

yığılması və şərhi modulu idarəetmə və təhriflər modelləri üzrə, bütün mümkün kompromis hallarını

nəzərə almalıdır. Yeni və ya əsaslı surətdə təkmilləşdirilmiş məhsul və ya xidmət barədə informasiyanın

yığılması və şərhi modulunda baş verən semantik dəyişiklik, idarəetmə sisteminə əhəmiyyətli təsir

göstərirsə, bu hadisə idarə olunan obyektin də fəaliyyətinə təsirsiz qalmır. Belə ki, innovasiyalı inkişaf

şəraitində idarə edən subyekt və idarə olunan obyekt arasında əks əlaqənin məzmunu, xeyli dərəcədə

yeniliklərə dair xəbərlərdən ibarət olur.


2020-ci il. № 3(12) -səh.207-214 2020, № 3(12), pp. 207-214


Təhriflər modeli

Verilənlərin çevrilməsi

modulu

İdarəetmə sisteminin modeli

Yeniliklər barədə

informasiyanın yığılması

və şərhi modulu

İdarə olunan

obyektin modeli

215

Qeyd edilənləri ümumiləşdirərək, deyə bilərik ki, sənayedə innovasiyalı inkişaf tələblərinə cavab

verən informasiya sistemi qurularkən tətbiqi müstəvidə, ilk növbədə aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır:

a) süni intellektual sistemlərin və digər müasir üsulların tətbiqi imkanlarının reallaşdırılması; b)

informasiyanın zəruri keyfiyyət tələblərinə cavab verməsi; c) təhriflər modelinin qurulması; d)

innovasiyaları xarakterizə edən verilənlərin hər dəfə işlənmə sxeminə daxil edilməsi zamanı

informasiya sisteminin təşkili iyerarxiyasına müdaxiləni aradan qaldırmaq üçün sistemə münasibətdə

blok-modul yanaşmasının tətbiqi; e) sənəd dövriyyəsinin optimallaşdırılması; ə) müəssisəyə artan

marağı təmin etmək üçün nəzərdə tutulan güzəşt və imtiyazların malgöndərən və intehlakçılara

çatdırılmasının yüksək əyaniliyinin təmin edilməsi; f) informasiya axınlarının səmərəlilik meyarı üzrə

yenidən strukturlaşdırılması.

NƏTİCƏ

Sənayedə informasiya münasibətlərinin institusional mühitinin yaxşılaşdırılması və innovasiya

fəaliyyətinin informasiya təminatının səmərəliliyinin yüksəldilməsi imkanları nəticə etibarı ilə

mükəmməl informasiya sisteminin fəaliyyəti sayəsində reallaşır. Konkret halda mükəmməl informasiya

sistemi, yuxarıda şərh olunan digər keyfiyyətlərlə yanaşı, lazımi dəqiqliklə kəmiyyətcə qiymətləndirilə

bilməyən verilənlərdən (xəbərlərdən) istifadə imkanına malik olmalıdır.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat: 1. Quliyev H.X., Balayev R.Ə. İqtisadi informatika və hesablama texnikası. Bakı,

1998, 159 s.

2. Cəfərov A. Milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyəti və onun artırılması

istiqaməti.//Azərbaycan Respublikasında iqtisadi inkişafın xüsusiyyətləri və problemləri.

İqtisadi inkişaf Nazirliyi, İqtisadi İslahatlar Mərkəzinin elmi əsərlər toplusu. Bakı, 2004,

s.113-118

А.Дж. Наджафзаде

диссертант, Азербайджанский Технический Университет

Построение информационной системы отвечающий требованиям инновационного

развития промышленности

Резюме

В статье исследованы вопросы построения информационной системы развития

промышленности. Определены требования инновационного развития промышленного

производства к информационной системы. Выявлены факторы обуславливающие структуры и

эффективность данной системы. Обоснована необходимость реструктуризации

информационных потоков по критериям эффективности инновационного развития

промышленности. Характеризованы возможности построение информационной системы

отвечающий требованиям инновационного развития промышленности.

Ключевые слова: информационная система, промышленность, инновационное развитие,

требования, эффективность, конкурентоспособность, информационная модель,

информационные потоки


2020-ci il. № 3(12) -səh.207-214 2020, № 3(12), pp. 207-214

216


A.J.Najafzadeh

PhD student, Azerbaijan Technical University

Building an information system that meets the requirements of innovative industrial

development

Abstract

The article examines the issues of building an information system for the development of industry.

The requirements of the innovative development of industrial production for the information system are

determined. The factors determining the structure and efficiency of this system are identified. The

necessity of restructuring information flows according to the criteria of the effectiveness of innovative

development of industry has been substantiated. The possibilities of building an information system that

meet the requirements of innovative development of industry are characterized.

Keywords: information system, industry, innovative development, requirements, efficiency,

competitiveness, information model, information flows


2020-ci il. № 3(12) -səh.215-221 2020, № 3(12), pp. 215-221

217

R.Y.Əliyev R.Y.Aliyev

R.Y.Əliyev

doktorant, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin

AZƏRBAYCANDA MƏNZİL TİKİNTİSİ SAHƏSİNDƏ İNVESTİSYA VƏ RƏQABƏT

MÜHİTİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ

Xülasə

Bu məqalə konkret mənzil tikintisində investisiya siyasəti ilə əlaqələndirilməsi həm dövlətin,

həm də İcra Hakimiyyətinin başlıca vəzifəsinə çevirməkdir. Bu isə sözsüz ki, müasir dövrdə həm

dövlətin, həm də İcra Hakimiyyətinin investisiya istiqamətində və fəaliyyətində xüsusi idarəçilik

mexanizminin və strateqiyasının işlənilməsini tələb edir. Digər tərəfdən hələdə özünün maliyyə

imkanlarını lazımi səviyyəyə çatdıra bilməyən bələdiyyələr də istifadəsiz qalmış podratçıların mənzil

tikintisi üçün istifadə edilməsi üsullarını düşünməlidirlər. Belə bir halda mənzil sferasına investisiya

kapital qoyuluşu qeyd olunan oqranların diqqət mərkəzində olmalıdır. Qeyd olunan orqanların təşkilati

struktur tədbirləri kimi investorların və podratçıların yerli birliyinin yaradılmasına dair tövsiyyələr

verilir. Əlbəttə ki, belə halda rəqabəti nəzərdən qaçırmaq olmaz və bu daima nəzərdə saxlanılmalıdır.

Mənzil sferasında bütün iştirakcılar arasında münasibətlərdə həm istehsalçıların öz

aralarında mənafeylərinin reallaşdırılması rəqabət mübarizəsi yolu ilə istehsalatda satışda-alışda

əlverişli şəraitə nail olmaq aparılan mübarizəni əks etdiri.

Açar sözlər: mənzil, investisiyalar, bələdiyyələr, dövlət, icra hakimiyyətləri, istehsalçılar,

istehlakçılar, əhali, tikinti

Əksər makroiqtisadi qiymətləndirmələrdə mənzil sahəsində investisya fəallığı vacib göstərici

kimi qeyd edilir. Bu da təsadüfı deyildir: çünki əsas fondların və sosial infrastrukturun yeniləşməsi

məqsədilə innovasiya fəaliyyətinə zəmin yaratmaqla, investisiya fəallığı bütünlükdə cəmiyyətin həm

maddi, həm də sosial tərəqqisinin təminatına əsas verən ümumiləşdirici amil kimi təzahür edir. Buna

görə də həm strateji, həm də taktiki tərəflərinin əlaqələndirilməsi keçid dövrünü yaşayan ölkələr üçün

çox önəmli əhəmiyyətə malikdir. Bu baxımdan, Azərbaycan Respublikasında mövcud vəziyyət həm

örnək yeri kimi, həm də onun təkmilləşdirilməsinin imkanları geniş olan məkan kimi xarakterikdir. Bu,

ilk növtbədə, yaranmış vəziyyətdə əsas fondların xüsusən mənzil sahələrinin sadəcə dövriyyəsi deyil,

onun geniş xarakterli istehsalında, milli sərvətlərin yaradılmasında və əhalinin maddi rifah halının

yaxşılaşdırılmasında investisiya fəaliyyətinin həlledici rol oynaması və proses iştirakçılarının məkan və

sahə sərhədlərindən xeyli uzaqlaşması ilə bağlıdır. Müasir şəräıtdə ölkənin podrat mənzil tikinti xidməti

ba- zarında təqdim olunan investisiya layihələrinin icraçısı kimi, nəinki digər ölkələrin müvafiq fırma

və kompaniyaları, eyni zamanda heç də yüksək reytinqə malik olmayan tikinti təşkilatları o cümlədən

yerli təşkilatlar iştirak edərək, biri öz maliyyə menecmentləri çərçivəsində fəaliyyət göstərməklə,

müvafiq nəticələr qazanmaq məqsədi güdür. Deməli, bu maraqların konkret mənzil tikintisidə

investisiya siyəsəti ilə əlaqələndirilməsi dövlətin və icra hakimiyyəti orqanlarının həm sahə, həm də

ərazi nümayəndələrinin əsas vəzifəsinə çevrilmək zərurəti kimi çıxış edir. Sərbəst çeşidi, istehsal və

istehlak müddətlərinin, həmçinin qiymət indekslərinin daha çevikliyi ilə fəqrlənən mənzil sahəsinin

növlərinin dövriyyəsindən daha çox hazırlanmasına və istifadə müddətinə görə vaxt tutumlu olması ilə

seçilən investisiya fəaliyyəti xüsusi idarəçilik mexanizmi və strategiyası üzərində mürəkkəb və bəzən

sonradan aradan qaldırılması daha çox kapital tələb edən problemlərin yaranması ilə nəticələnə bilir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.215-221 2020, № 3(12), pp. 215-221

218


Bütün bu proseslərdə, ilk baxışdan, əslində onsuz da əhalinin əksər sosial problemlərinin həlli, ətraf

mühitin qorunması və sağlamlaşdırdması məsələlərinin həlli mümkün olmur. Məhz buna görə də,

investisiya fəaliyyətinə mənzil tikintisinə daha ətraflı yanaşma və əlaqələndirmə tələb olunur.

Məlum oldugu kimi mənzil tikintisinə investisiya qoyuluşlarının reallaşdırılmasında əsas tərəf

kimi iştirak edən podratçıların bir çoxu ilkin özəlləşdirmə nəticəsində sıradan çıxmasa da, əksəriyyəti

maddi-texniki bazasını itirməklə yanaşı, müvafiq texnoloji bağlılıqdan da məhrum olmuşdur. Ciddi

rəqabət şəraitində kifayət qədər dövriyyə vəsaitinə və sərbəstmaliyyə imkanlarına malik olmaması

üzündən tikinti müəssisələrinə illərələformalaşan "kapitalı" səmərəsizləşmiş və hətta bir çox yerlərdə

cılızlaşıb sıradan çıxmağa başlamışdır. Bu isə podrat bazarında normal və əvəzlənən rəqabət mühitinin

yaranmasına mənfi təsir göstərməklə, ölkədə məşğulluq problemlərinin həllində və əmək kapitalının

dəyərsizləşməsində mühüm rol oynamışdır. Digər tərəfdən, maliyyə vəsaitlərinin olmaması və ya azlığı

onların bir sərmayədar, investor kimi çıxış etməsinə imkan vermir. Nəticədə, regional baxəmdan

investisiya fəaliyyəti yalnız sahə prinsipləri əsasında və irimiqyaslı (respublika və ya beynəlxalq

təyinatlı) konkret layihələr çərçivəsində reallaşır.

Mövcud vəziyyət həm də fərdi mənzil tikililərin əksəriyyətinin heç bir rəsmlə- şdirmə

aparmadan ayn-ayn, bəzən isə qeyri-peşəkar qruplar və şəxslər tərəfındən inşa olunmasına gətirib çıxarır

ki, bu da öz növbəsində, texniki-antropogen şəraitin etibarsızlığına, vergi-uçot sisteminin və

statistikanın pozulmasına zəmin yaradır. Digər tərəfdən isə bəzi hallarda xeyriyyəçilik və əvəzsiz

yardımlar şəklində bölgə hətta kəndlərdə tikilən bir mənzil obyektləri kifayət qədər əsaslandırılmamağı

bir yana, əksərən ərazinin ümumi investisiya tələbləri çərçivəsinə uyğun gəlmir, ya da məhdud

ehtiyacların qısamüddətli ödənilməsi ilə şərtlənir.

Bu məqamda mənzil sferasına investisiya–kapital qoyuluşu siyasətinə baxılsın özündə baş verən

dəyişikliklər daha çox diqqət mərkəzində olmalıdır. Məlumdur ki, artıq bütün investisiya

proqramlarında ekoloji tələblərin təmin olunmasına xüsusi önəm verilir və bu məsələ dünya

təcrübəsində bir çox hallarda müvafıq proqramların taleyini həll edir. O da məlumdur ki, ekoloji amillər

bir çox hallarda investisiya proqramlarında xüsusi çəkiyə malik olan maliyyə vəsaitləri tələb edir.

Əlbəttə, bu problemin həlli ayrı-ayrı kiçik investorların və podratçıların im- kanlarına uyğun gəlmir.

Tədqiqatlar göstərir ki, bəzən sərmayədarlar heç də həmişə maliyyə kapitalna malik olmadıqlarından,

onların bir qismi əmlaklan, əmlak hüquqları, habelə malik olduqları texnologiyalarla investisiya

fəaliyyətinin iştirakçısına çevrilirlər. Bu amil isə heç də mənzil tikintisində sərfəli və münasib tərəfdaş

tapmaq üçün kifayət etmir, ya da maliyyə kapitalı ilə rəqabətə girmək imkanlarını aşağı salır.

İnvestisiya layihələrini maliyyələşdirərkən dünya təcrübəsində riskləri azaltmaq üçün

sindıtlaşdırma kreditləşdirilməsindən istifadə edilir. Belə növ kreditləşdinnənin Azərbaycanda inkişafı

artıq xüsusi zərurətdən irəli gəlir. Tədqiqatlar göstərir ki, sindikatlaşdırma kreditləşdirilməsinin geniş

təşəkkül tapması real olaraq, yalnız bir neçə ildən sonra mümkündür . Burada əsas amillərdən biri də

bankların lazımi səviyyədə nizamnamə kapitalna malik olmasıdır. Eyni zamanda, digər vacib məsələ

ipoteka kreditinin inkişafı ilə bağlıdır. Bankların iri istehsal və aqrar sahələrinin kreditləşdirilməsinə

üstünlük verməsi də ölkənin iqtisadi ikişafında mühüm rol oynayır. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsində

bankların kredit portfelinin əhəmiyyətli bir hissəsini istehsal sahələrinə qoyulan kreditlər təşkil edir.

Lakin bu sahədə hələ ki, ölkədə problem kifayət qədər çoxdur. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda tikinti-

investisiya və kapital qoyuluşu bir sahə kimi uzunmüddətli və böyük həcmli kreditlər tələb edir. Digər

tərəfdən, həm banklar, həm də sahibkarlar üçün bir sıra problemlər meydana çıxır ki, bunların da həll

edilməsi çox vacib məsələdir. Banklar mənzil tikinti-investisiya layihələrinin həyata keçirilməsi üçün

beynəlxalq maliyyə təskilatlarının vəsaitlərini cəlb edə bilərlər. İri mənzil layihərin inkişafı üçün

Azərbaycanın kredit bazarının həcmi yetərli deyildir. Bu amil də xarici kapitala olan ehtiyacı artırır.

Müasir şəraitdə sas vəzifələrdən biri uyğun mənzil layihələr hazırlamaq, investor tapmaq və həmin


2020-ci il. № 3(12) -səh.215-221 2020, № 3(12), pp. 215-221

219


layihələrin hər iki tərəf - həm investor, həm də Azərbaycan üçün faydalığını həmin investora sübut

etməkdir. Bu sahədə görülməli işlər çoxdur, ən əsas və vacib məsələ isə investorların inamını qa-

zanmaqdır. Bunun üçün isə əlaqəli fəaliyyətin təşkili və tənzimlənməsi vacib amildir. Məlum olduğu

kimi, keçmiş İttifaqın tərkibində olanda yenı mənzil sferasında tikililərə və xüsusilə nəhəng tikililərə

geniş yer verildiyi halda, bazar münasibətləri şəraitində belə obyektlər yalnız qlobal və razılaşdırılmış

normativ maraqlar çərçivəsində reallaşdırıla bilər.

Digər tərəfdən, bazar münasibətləri şəraitində investorlar regionlarda kiçik və orta sahibkarlığın

inkişafı məqsədilə daha az kapital tutumlu obyektlərin tikintisində maraqlı olduqlarından onların hər

birinin bilavasitə respublikamızın ayrı-ayrı bölgələrində sosial infrastrukturun inkişafına təsirli köməyi

qeyri-real görünür. Eyni zamanda, qeyri-təkmil infrastruktur obyektləri olmadan ərazinin kompleks

inkişafı mümkün deyildir. Belə vəziyyətdə əsas diqqətin daim yeni tikililərə yönəldilməsi məsələsinə

məqsədlilik baxımından yanaşmaq zəruridir. Investısiya fəaliyyətinin digər əsas iştirakçısı olan podratçı

təşkilatların da statusu mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Yüksək səviyyəli menecment xidmətləri olmadığından tikinti təsərrüfatı subyektlərinin dövri

olaraq müflisləşməsi, ləğvi və ya yenidən təşkili onların etibarlı tərəfdaş olması imicini də çətinləşdirir.

Bu isə podrat bazarında qeyri-rezident subyektlərin daha bahalı, sanballı təkliflər və şərtlərlə iştirakına

müsbət təsir göstərməklə, yerli investorların onsuz da zəif olan imkanlarını xeyli tnəhdudlaşdırır.

Bütün bu məqamları nəzərə alaraq mənzil sahəsində investisiya-kapital qoyuluşu fəaliyyətinin

ərazi təşkili, ilk növbədə, struktur baxımından həll edil- məlidir.

Tədqiqatlar göstərir ki, əsas investisiya qoyuluşu obyekti olan mənzil sahəsində mövcud olan

problemlərin əksəriyyəti maliyyə vəsaitinin çatışmaması ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, bütövlükdə

kompleksi, o cümlədən onun əsas sahələrin kapital tutumlu sahə olduğundan bu mürəkkəb iqtisadi

sistemin inkişafı hər il böyük miqdarda investisiya qoyuluşları tələb edir. Qeyd etmək lazımdır ki,

mənzil sahəsində kapital yığımının özü də bilavasitə investisiya qoyuluşlarından asılıdır. Yalnız

mənzil sferasının fəallığı nəticəsində bu sahənin dinamik inkişafını təmin et- mək mümkündür. Ona

görə də mənzil sahəsində investisiya fəallığı bu günün deyil, həm də gələcəyin problemi kimi xüsusi

əhəmiyyət kəsb edir.

Doğrudur, indiyədək mənzil sferasına cəlb edilən investisiyaların həcmi aşağı olsa da, emal

müəssisələrinə xarici investisiyaların cəlb olunması öz effektini vermiş, daxili bazarın, həmçinin qonşu

dövlətlərin mənzil bazarlarının müəyyən hissəsi modernləşdirilən müəssisələrin hesabına

doldurulmuşdur. Zənnimizcə, gələcəkdə bu müsbət meyl saxlanmalı və daha da inkişaf edilməlidir.

Bunun üçün isə sözsüz ki, bilavasitə mənzil tikintisinın özünə investisiya qoyuluşu diqqət mərkə- zində

saxlanılmalıdır. Çünki mənzil sferasının inkişafı olmadan yeni müəssisələrinin açılmasına və mövcud

istehsal güclərinin tələb olunan səviyyədən artıq modernləşdirilməsinə də ehtiyac yoxdur. Bir sözlə, bu

sahədə optimal nisbət, yəni tələb və təklifin tarazlığı gözlənilməlidir.

Umumiyyətlə, mənzil tikintisi sahibkarlığın inkişafı istehsalının artırılması, həmçinin onun iqtisadi

səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün investisya qoyuluşunun səmərəli mexanizmi formalaşdırılmalıdır.

İqtisadi inkişafın bazar mexanizmi bir sıra iqtisadi ünsürlərin qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyəti ilə

şərtlənır. Bu ünsüriərdən biri də mənzil istehsalı sferasında rəqabətdır. Rəqabətin meydana gəlməsi

tarixən mülkiyyət ayrı-seçkiliyinin və əmək bölgüsünün şərtləndirdiyi əmtəə istehsalının meydana

gəlməsi dövrünə təsadüf edir, əmtəə istehsalının inkişafi ilə iqtisadi işafın ən fəal ünsürünə çevrilir.

Mənzil istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyət rəqabətin mövcudluğunu şərtləndirir. Rəqabət

nəticəsində istehsalçı və istehlakçıların imkanlarından daha səmərəli istifadə etməklə qalib gəlmək

istəyi həmişə onların mənzil istehsalının nəticəsini yaxşılaşdırmağa stimullaşdırır.

Mənzil sferasında bazar əlaqələrinə cəlb olunmuş iştirakçılar arasında xüsusi formada təzahür

edən münasibətləri ifadə edir və bir tərəfdən, istehsalçıların öz aralarında, digər tərəfdən isə


2020-ci il. № 3(12) -səh.215-221 2020, № 3(12), pp. 215-221

220


istehlakçıların öz aralarında mənafeylərinin reallaşması rəqabət mübarizəsi yolu ilə istehsalda, satışda-

alışda əlverşli şəraitə nail olmaq uğrunda apardıqları mübarizəni əks etdirir. Bu mübarizə isə həmişə

onları istehsalı təkmilləşdirməkdə, inkişaf etdirməkdə maraqlı edir, çünki rəqabət mübarizəsinə

dözməməkdə həmişə iflasa uğramaq təhlükəsi var.

Rəqabət bazar iqtisadiyyatı şəraitiritində tikinti müəssisələrin, xüsusi sahibkarlıq fəaliyyətinin

səmərəliliyinin yüksəldilməsinin başlıca amilidir. Rəqabət nəticəsində subyektlər həmişə bir-birini

ötməyə, bir-birini öz iqtisadi göstəricilərini yaxşılaşdırmağa sövq etdirir, bir-birindən geri qalmamağa

çalışırlar. İqtisadiyyatda rəqabəti bazar mexanizminin mühüm elementlərindən biri kimi tədqiq edən

iqtisadçılar həmişə onun bazarda iqtisadi fəaliyyətin bütün tərəflərinə təsir imkanını diqqət mərkəzində

saxlamışlar. Rəqabət təsərrüfat subyektlərinin nəinki bazar əlaqələrinə, həmçinin onların bazarda

üstünlük əldə etmələri üçün istehsal prosesinə fəal təsir göstərir, bazar subyektlə- rindən daim çevik

olmağı, dəyişilən iqtisadi şəraitə uyğunlaşmağı tələb edir. Mənzil bazarında rəqabət bütövlükdə

cəmiyyət miqyasında biznesi canlandırmaq, stimullaşdırmaq və səmərəliliyini yüksəltmək fonksiyasını

yerinə yetirir. Xüsusilə, bazar münasibətlərinə keçidi qarşısında məqsəd qoyan hər bir ölkənin

iqtisadiyyatı üçün rəqabət mühitinin yaradılması böyük əhəmiyyətə malikdir.

Aydındır ki, iqtisadi sistemin dəyişilməsi dövlətin bütün funksiyalarında da köklü dəyişikliyə

səbəb olur. Xüsusilə, yeni müstəqillik əldə etmiş yeni iqtisadi sistemin formalaşdınlması ilə olan yeni

funksiyalar yerinə yetirmək zərurətilə qarşılaşır. Dövlət bu vəzifələri yerinə yetirmək üçün müxtəlif

forma, üsul və vasitələrdən də edir. Bu zaman yeni iqtisadi sistemin formasının qanunvericilik bazasının

yaradılması əmiyyətli rol oynayır. Rəqabət mühitinin formalaşdırılmasının qanunvericilik bazasının

yaradılması bütövlükdə yeni iqtisadi sistemin qanunvericilik bazasının yaradılmasının mühüm tərkib

hissəsi kimi çıxış edir.

Rəqabət mühitinin formarılması və qorunması mövcud məkanda rəqabəti inkar edən köhnə

sistemdən qalan iqtisadi münasibətlərin sındırılmasını tələb edir. İarəetmədə və bütövlükdə

iqtisadiyyatda inhisarçılığın mövcudluğu şəraitində rəqabətin formalaşdırılması mümkün deyildir.

İnhisarçılığı aradan qaldırmaq üzrə tədbirlərlə yanaşı, inhisarçılığın səviyyəsinin də

müəyyənləşdirilməsi və uyğun olaraq tənzimlənməsi həyata keçirilməlidir ki bu, yaranmaqda olan özəl

bölmənin inkişafına şərait yaradan rəqabətin formalaşmasında həlledici rol oynayır. Keçidin ilkin

mərhələsi rəqabətin formalaşdırılması baxımından o qədər də əlverişli olmadığından rəqabətin

formalaşdırılması və qurulması dövlətin başlıca funksiyalarından birinə çevrilir. Dövlət tərəfindən

rəqabətin formalaşdırılması və qorunub saxlanılması azad sahibkarlığın (hətta inhisarçı müəssisə olsa

da) mədudlaşdırılmasına deyil, bütövlükdə iqtisadi inkişafın təkanverici alətinə çevrilməsinə şərait

yaratmalıdır. Keçid iqtisadiyyatı ölkələrində bütövlükdə iqtisadiyyatda rəqabətin formalaşdırılması o

qədər də asan məsələ olmadığından dövlət tərəfindən rəqabətin formalaşdırılmasının prioritet

istiqamətləri də müəyyənləşdirilir. Özəlləşdirmə probleminə rəqabətlə əlaqədə bir daha qayıtmaqdan

məqsədimiz özəlləşdirmənin müxtəlif mərhələlərinin rəqabətin yaranması, inkişafi və qorunmasma

fərqli şəkildə təsir etdiyini göstərməkdir. Mənzil sferası iqtisadiyyatında rəqabətin formalaşdırılmasına

fəal təsir göstərən başlıca amillərdən biri də ticarət və xidmət sferasında azad sahibkarlığın inkişafına

əlverişli şəraitin yaradılması və istehlak bazarında qiymətlərin sərbəstləşdirilməsidir.

Mənzil sferasında sahibkarlığın formalaşdınlması digər sahələrdə sahibkarlığın

formalaşdınlmasma nisbətən müəyyən üstünlüklərə malikdir. Nisbətən kiçik həcmdə kapitalla

sahibkarlıqla məşğul olmaq imkanı, qısa müddət ərzində mənfəətə olan marağının ödənilməsi əhalinin

müəyyən qisminin bu fəaliyyət növünə üstünlük verməsinə gətirib çıxarır. İqtisadiyyatda struktıır

dəyişik- likləri nəticəsində dövlətin əsasən yeganə satıcı kimi istehlak bazarından çıxması isə bazar

iştirakçılarından heç birinə bazara təsir etmək imkanı vermir. Tədricən zəif də olsa, azad rəqabətə uyğun

gələn və sərbəstləşdirilmiş qiymətlər əsasında fəaliyyət göstərən istehlak bazarı meydana gəlir. İstehlak


2020-ci il. № 3(12) -səh.215-221 2020, № 3(12), pp. 215-221

221


bazarının liberallaşdmlması, onun tədricən bazar iqtisadiyyatı prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərməsi

istehsalçıları da öz iqtisadi göstəricilərini yaxşılaşdırmaqla stimullaşdırır. Zəif rəqabət məkanında azad

rəqabətin formalaşması (keçid iqtisadiyyatı ölkələrində) inhisarçı müəssisələrin mövcudluğu şəraitində

baş verir.

Doğrudur, qanunvericilik yolu ilə dövlət inhisarı sındırılırsa da, bir qismi inhisarçı müəssisələr

öz fəaliyyətini davam etdirir. Lakin eyni fəaliyyət növü ilə başqa müəssisələrin də məşğul olmaq imkanı

əldə etməsi inhisarçılığın mahiyyətində keyfıyyət dəyişikliyinə səbəb olur, rəqabət indi inhisarçı rəqabət

formasında təzahür edir. İnhisarçı rəqabət şəraitində istehsalçıların daşınmaz əmlak məhsulların

qiymətlərinə nəzarət etmək imkanları məhduddur. Çünki, bu alıcılar və satıcılar bir-birinə bağlı deyillər,

alıcılar özləri bu və ya digər mənzilin qiymətini müəyyən edirlər. Mənzil sferasında inhisarçı rəqabəti

xarakterizə edən əsas cəhətlərdən biri də odur ki, bu şəraitdə sahəyə yeni fırmanın daxil olması asandır

və bu da praktiki olaraq, fırmalar arasında gizli danışıqların, sazişlərin yaranmasının qeyri-

mümkünlüyünə səbəb olur. İnhisar rəqabəti şəraitində müəssisələrin davranışının təhlili göstərir ki,

inhisarçı müəssisələr özlərini heç də həmişə sərbəst hiss etmirlər. İnhisarların inhisarçı mövqeyindən

sui-istifadəyə aşağıdakı amillərin əks-təsir göstərdiyi əsaslandırılmışdır:

1) Potensial rəqabət (tikinti sferasında meydana gəlməsi imkanı). Əgər sahəyə daxil olma

səddi dəfedilməz deyilsə (bu fəaliyyətlə məşğul olmaq qanunla qadağan deyilsə), onda həmin sahəyə

yeni firmanın daxil olması imkanı mövcuddur;

2) Yenilikçilik rəqabəti yeni texnoloji prosesi və onun istehlak xassələrinin təkmilləşməsi,

yeni əmtəə əvəzləyicilərinin istehsalı). Əmtəə çeşidinin tez-tez dəyişdiyi indiki şəraitdə bu amil daha da

aktualdır;

3) Əvəzləyici əmtəələr tərəfındən rəqabət. Kifayət dərəcədə əmtəələr vardır ki, bir-birini

əvəzləyir. Aydındır ki, bütün əvəzləyici əmtəələrin istehsalçıları rəqib kimi çıxış edirlər.

Mənzil bazarında rəqabət. İstənilən ölkənin bazarı az və ya çox dərəcədə açıqlığı ilə səciyyələnir

və xarici malların daxili bazara düşmək imkanı vardır. Aydındır ki, azad ticarət şəraitində bir ölkə

miqyasında istehsalı inhisarlaşdırmış fır- ma özünü rəqabətdən təcrid edə bilməyəcək, bazarda mütləq

nəzarətə malik olmayacaq. Ona görə də dəyişilmiş şəraitə uyğun inhisarçı rəqabətin yeni formaları

yaranır.

Yeni iqtisadi sistemə keçən hər bir ölkə inhisarçı rəqabətin ifrat forma almasını məhdudlaşdırmalı

və dəyişilən şəraitə uyğun üstünlüklərindən istifadə etməlidir.

Keçid iqtisadiyyatı ölkələrində mənzil bazarında rəqabətin tormalaşdınlması və qorunması

baxımından maraq doğuran məsələlərdən biri də özəlləşdirilən kiçik və orta müəssisələrlə

özəlləşdirilmiş iri müəssisələr və dövlət müəssisələri arasındakı qarşılıqlı əlaqənin xarakteridir. Bu

müəssisələrin hər bir istehalın və satışın həcminə və müəyyən tikinti növ məhsulun bazarına təsir

imkanına görə kifayət dərəcədə bir- birindən fərqlənirlər, fərqli istehsal şəraitinə malikdirlər. Aydındır

ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində mövcud iri inhisarşı şirkəti müəssisələrinin inhisarçı mövqeyindən

sui-istifadə yolu ilə rəqabətin məh- dudlaşdınlmasına yönəldilmiş hər cür fəaliyyəti qanunvericiliklə

tənzimlənir. Lakin hüquqi aktların fəaliyyətinə əlverişli şərait yaradılmazsa, inhisarçılıq formalaşmaqda

olan kiçik və orta müəssisələrin inkişafına maneçilik törədən bir amilə çevrilər. Mənzil sahəsində

rəqabətin inkişafı və qorunması bütövlükdə iqtisadiyyatı əhatə etdiyinə görə, iqtisadiyyatı təşkil edən

sahələrarası iqtisadi münasibətlər də antiinhisar nəzarətindən kənarda qalmamalıdır. Antiinhisar

nəzarəti istehsalçılarla istehlakçıların mənafelərinin əlaqələndiricisi kimi çıxış etməlidir. Nəticədə bu

cür əlaqələndirmə milli iqtisadiyyatın inkişafının bir amilinə çevrilə bilər. Keçid dövründə

iqtisadiyyatda baş verən struktur dəyişiklikləri tikinti müəssisələrarası kooperasiyanın da xarakterini

dəyişərək, onun bazar prinsiplərinə uyğunlaşmasını zərurətə çevirir. Təbii ki, kooperasiya iştirakçısı

olan müəssisələr bazardan inkişaf strategiyalarına uyğun faydalanmaq imkanına malikdirlər. Hər bir


2020-ci il. № 3(12) -səh.215-221 2020, № 3(12), pp. 215-221

222


müəssisə kooperasiyalaşmanın da üstünlüklərindən istifadə edərək, bazara giriş zamanı biri digərinə

mane olmadan öz real gerçəkliklərinə (müəssisənin texnoloji quruluşu, əməyin və istehsalın təşkili

səviyyəsi, ixtisaslı iş qüvvəsinin hazırlıq səviyyəsi və s.) uyğun sahibkarlıq qabiliyyətlərini

reallaşdırmaq imkamna malikdir.

Qloballaşan dünyada ölkələr daha çox inteqrasiya etdiyindən dünya bazarından daha çox

faydalanmaq marağı rəqabətin ikitərəfli, regional və beynəlxalq təşkilatlar tərəfındən qorunmasını

aktaallaşdırır. Mənzil sferasında rəqabətin sistemli şəkildə qorunması yenicə müstəqillik əldə etmiş

ölkələrdə milli iqtisadiyyatın formalaşdırılmasına və inkişafına əlverişli şərait yaradır.

Tikinti sahəsində rəqabətin və onun formalarının həm klassik, həm də müasir Qərb iqtisadi

ədəbiyyatı baxımından ətraflı araşdınlması, bəzən də diqqətin məlum həqiqətlər üzərində

cəmləşdirilməsi bazar iqtisadi sisteminə keçən ölkələrdə bu problemə çox diqqətlə yanaşmaq

zərurətindən irəli gəlir. İqtisadiyyatda rəqabətin rolu o qədər böyükdür sağlam rəqabət mühiti

formalaşdırmadan sivilizasiyalı bazara keçid mümkün deyildir. Uzun müddət inzibati-amirlik

sistemində fəaliyyət göstərmiş hüquqi və fıziki şəxslər üçün ilk dövrlərdə rəqabət yad bir ünsür kimi

təzahür edir. Ona görə rəqabətin formalaşdırılması iqtisadi amillərlə yanaşı, sosial-psixoloji amillərin

də nəzərə alın- masını tələb edir. Rəqabət mühitinin formalaşdırılması bir sıra sosial-psixoloji, hüquqi-

iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir. Hər şeydən əvvəl, yeni yaranan özəl müəssisələrin

rəqabət qabiliyyətli olmaması üzündən onlar o qədər səmərəli fəaliyyət göstərə bilmirlər.


1. Eyniyev T.T. Tikintidə qiymətin əmələ gəlməsi və smeta işi: Dərslik, Bakı, 2003, 431 s.

2. Eyniyev T.T. Şəhərsalmanın iqtisadi əsasları. Bakı: “FŞVZ” mətbəəsi, 2015, 438 s.

3. Eyniyev T.T. Tikintinin iqtisadiyyatı. Bakı, 1993, 350 s.

4. Eyniyev T.T. İnvestisiyanın iqtisadi səmərəliliyin artırılması yolları.Bakı,2004,235 s.

5. EyniyevT.T.Şəhərsalmada zonalaşmanın sosial-iqtisadi əsaslandırılması.Bakı,2010,236 s.

6. Eyniyev T.T. Şəhərsalmada məskunlaşma probleminin həlli yolları.Bakı,2010, 236 s.

7. Eyniyev T.T., Binnətov A.C. Tikintinin iqtisadiyyatı. Bakı, 2004, 647 s.

Р.Ю.Алиев

докторант, Азербайджанский Архитектурно-Строительный Университет

Улучшение инвестиционной и конкурентной среды в жилищном строительстве в

Азербайджане

Резюме

В данной статье инвестиционная политика в сфере жилищного строительства

рассматривается как основная задача государства, так и исполнительной власти. В наше

время для этого необходима разработка специального механизма управления и стратегия в

направлении инвестирования как государства, так и исполнительной власти. С другой

стороны, муниципалитеты, которые по-прежнему не в состоянии достичь необходимого

уровня финансового потенциала, должны рассмотреть возможность использования

неиспользованных подрядчиков для строительства жилья. В этом случае инвестиции в

жилищный сектор должны быть в центре внимания указанных выше органов.

Предоставляются рекомендации по созданию местной ассоциации инвесторов и подрядчиков,


2020-ci il. № 3(12) -səh.215-221 2020, № 3(12), pp. 215-221

223


таких как организационные механизмы вышеупомянутых органов. Конечно, в этом случае

следует учитывать и конкуренцию.

Реализация интересов обоих производителей между всеми участниками жилищного

сектора отражает борьбу за достижение благоприятных условий купли-продаж через

конкуренцию.

Ключевые слова: жилье, инвестиции, муниципалитет, государство, исполнительная

власть, производитель, потребитель, население, строительство

R.Y.Aliyev

doctoral student, Azerbaijan University of Architecture and Construction

Improvement of investment and competitive environment in housing construction in

Azerbaijan

Abstract

This article considers investment policy in the sphere of housing construction as the main task of

the State and the executive power. Today, this requires the development of a special management

mechanism and strategy towards investment by both the State and the executive power. On the other

hand, municipalities that are still unable to reach the required level of financial capacity should

consider using unused contractors for housing construction. In this case, investment in the housing

sector should be the focus of the above-mentioned bodies.

Recommendations are provided for the establishment of a local association of investors and

contractors, such as the institutional arrangements of the above-mentioned bodies. Of course, in this

case, competition should be considered. Thus, competition should be considered in this case.

The realization of the interests of both manufacturers between all participants in the housing

sector reflects the struggle to achieve favourable conditions of purchase and sale through competition.

Keywords: housing, investments, municipality, state, executive power, manufacturer, consumer,

population, construction


2020-ci il. № 3(12) -səh.222-226 2020, № 3(12), pp. 222-226

224

T.B.Həsənova T.B.Hasanova

T.B.Həsənova

doktorant, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

[email protected]

TİKİNTİ KOMPLEKSİNİN İNKİŞAFINDA DÖVLƏTİN

İNVESTİSİYA SİYASƏTİNİN ROLU

Xülasə

İnvestisiya müasir iqtisadi şəraitdə genişləndirilmiş təkrar istehsal prosesində maddi əsas kimi

qəbul edildiyi üçün bazar iqtisadi sistemində mühüm element hesab olunur.

Ölkə iqtisadiyyatının inkişafındakı investisiyaların rolunu nəzərə alaraq, dövlət investisiya

siyasətinin hazırlanmasında və həyata keçirilməsində böyük qayğı göstərir.

Azərbaycan iqtisadi müstəqillik qazandıqdan sonra investisiya siyasətinin uğurla həyata

keçirilməsi sayəsində, keçid iqtisadiyyatı illərində dərin böhrandan çıxaraq effektiv iqtisadi quruluşu

bərpa edə bildi. Bütün bunlar dövlətə milli iqtisadiyyatın davamlı və dinamik inkişafını təmin etmək

üçün mühüm addımlar atmağa imkan verdi.

Açar sözlər: tikinti kompleksi, investisiyalar, dövlətin investisiya siyasəti, hüquqi əsas, yol

xəritəsi, qanunlar, dövlətin tənzimləyici fəaliyyəti, davamlı inkişaf

Müasir iqtisadi münasibətlər şəraitində milli iqtisаdiyyаtın davamlı və dinamik inkişаf

еtdirilməsinin başlıca şərti dövlət tərəfindən uğurlu investisiya siyasətinin reallaşdırılması sayılır.

İnvestisiya siyasəti dedikdə iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə və ilk növbədə isə tikinti kompleksinə

maddi-maliyyə resurslarının cəlb edilərək onlardan maksimum dərəcədə rasional istifadə üzrə dövlət

tərəfindən müvafiq tədbirlər kоmplеksinin işlənib hazırlanaraq sistemli şəkildə həytа kеçirilməsi başa

düşülməlidir. Burada tikinti kompleksinin xüsusi qeyd edilməsi onunla bağlıdır ki, sənayenin bir sıra

sahələri ilə yanaşı iqtisadiyyatın maddi-texniki bazasının investisiyalaşma yolu ilə formalaşdırılmasının

əsas sahələrindən biri də məhz tikinti sahəsi sayılır. Bu səbəbdən də tikinti kompleksində investisiya

proseslərinin ətraflı tədqiq edilməsi olduqca vacib bir prosesdir.

İnvеstisiyа siyаsətinin yаrdımı ilə dövlət bilаvаsitə istеhsаlın həcminin artım tеmpinə, еlmi-

tехniki tərəqqinin sürətlənməsinə, ictimаi istеhsаlın strukturunun təkmilləşdirilməsinə və bir çох

ümumimilli əhəmiyyətli sоsiаl-iqtisadi prоblеmlərin həllinə müsbət təsir göstərə bilər.

Müasir iqtisadiyyatda invеstisiyа siyаsətinin həyаtа kеçirərkən оnun hüquqi bаzаsının yаrаdılmаsı

vаcib şərtlərdəndir. Başqa sözlə, invеstisiyа fəаliyyəti zаmаnı invеstisiyа subyеktlərinin mаliyyə

vəsаitlərini birbаşа təsərrüfаt sаhələrinə cəlb еdilməsi üçün hüquqi təminаt оlmаlıdır. Hüquqi təminаt

dеdikdə isə dövlətin müvаfiq qаnun və nоrmаtiv аktlаr vаsitəsi ilə хаrici invеstisiyаlаrın

mаliyyələşdirilməsi, оnlаrın təminаtınа zəmаnətin vеrilməsi, invеstisiyа fəаliyyəti ilə məşğul оlmаq

üçün zəruri оlаn şərаitin yаrаdılmаsı bаşа düşülür.

Tikinti sferasında invеstisiyа lаyihələrinin qəbul еdilməsində və оnun tətbiqində invеstisiyа

mühitinə böyük əhəmiyyət vеrilir. İnvеstisiyа mühiti dеdikdə, kаpitаl qоyаn invеstоrlаrın fəaliyyətinə

əlverişli iqtisadi-hüquqi və təşkilati şəraitin yaradılması başa düşülür.

Araşdırmalar göstərir ki, Аzərbаycаndа tikinti sektorunda invеstisiyа fəаliyyətinin hüquqi

tənzimlənməsinin baza sənəd kimi 15 yаnvаr 1992-ci il tarixli «Хаrici invеstisiyаnın qоrunmаsı»

hаqqındа Аzərbаycаn Rеspublikаsının Qаnunu sayılır. Sonradan bir sıra zəruri dəyişikliklər edilmiş


2020-ci il. № 3(12) -səh.222-226 2020, № 3(12), pp. 222-226


225


və müasir tələblərə uyğunlaşdırılmış bu qanuna əsaslanmaqla son 20 il ərzində tikinti sahəsində kоnkrеt

lаyihələr üzrə 120-dən artıq iri invеstisiyа lаyihələsinin həyata keçirilməkdədir.

İnvestisiyaların əsas kapitala transformasiya olunması prosesində tikinti sektoru xüsusi önəm

daşıyır. Beləki 2000-ci ildən başlayaraq Аzərbаycаndа investisiyaların əsas fondların təkrar istehsalına

istiqamətlənməsi sürətlə inkişaf edir. Beləki, təkcə 2010-2018-ci illər ərzində əsas fondların təkrar

istehsalına yönəldilən investisiyaların həcmi orta illik 20% templə artara demək olar ki, 1,8 dəfə artaraq

17,3 mlrd.manat təkil etmişdir. (bax cədvəl 1.)

Cədvəl 1

Əsas kapitala yönəldilmiş investisiyalar, mln.manat*

Cəmi

O cümlədən

daxili xarici

mln.manat faizlə mln.manat faizlə

2010 9905,7 6291,7 63,5 3614,0 36,5

2014 17 618,6 12 715,0 72,2 4 903,6 27,8

2015 15 957,0 9 058,5 56,8 6 898,5 43,2

2016 15 772,8 6 490,3 41,1 9 282,5 58,9

2017 17 430,3 8 765,2 50,3 8 665,1 49,7

2018 17 238,2 12 016,7 69,7 5 221,5 30,3

*AR Statistika Komitəsinin materialları. 2019

Cədvəlin rəqəmlərindən göründüyü kimi, 2018-ci ildə əsas kapitala istiqamətlənən

investisiyaların həcmi 2010-cu ilə nisbətən 74% artaraq 17238,2 mln.manat təkil etmişdir ki, bunun da

12016,7 mln.manatı və ya 70%-i ölkədaxili imkanlar hesabına olmuşdur. Nəticə etibarı ilə belə hal milli

tikinti bazarının inkişafına güclü təkan olmuşdur.

Ümumilikdə götürəndə milli iqtisаdiyyаtа yönəldilmiş invеstisiyаlаrın ümumi həcmi 2018-ci ildə

bütün mənbələr üzrə 26,1 mlrd.manat olmuşdur ki, bu da 2014-cü il ilə müqayisədə 20% artımı göstərir.

Araşdırmalar göstərir ki, bu vəsaitlərin təqribən 50%-i daxili mənbələr hesabına həyata keçirilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sоn illər Аzərbаycаndа invеstisiyа mühiti хеyli yахşılаşmışdır. Ölkədə siyаsi

vəziyyət sаbitləşmiş, lаzımi hüquqi bаzа yаrаdılmış və əsаs mаkrоiqtisаdi göstəriciləri yüksəlmişdir .

Bunun nəticəsində rеspublikа iqtisаdiyyаtınа böyük həcmdə invеstisiyаlаr cəlb olunub. Bеləki, 1995-ci

ildə ölkə iqtisаdiyyаtınа qoyulan investisiyaların həcmi 2,4 mlyrd mаnаt həcmində idisə 2018-ci ildə bu

göstərici 26,1 mlyrd. mаnаt оlmuşdur.

Bu sahədə dövlətin fəaliyyətinin koordinasiya edilməsi və investisiya siyasətinin səmərəli

reallaşdırılmasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2006-cı il 30 mart

tarixli 1395 nömrəli «İnvestisiya Fəaliyyətinin Təşviqi üzrə Əlavə Tədbirlər haqqında» Sərəncamı ilə

«Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti» Açıq Səhmdar Cəmiyyəti (AİŞ ASC) yaradılmışdır. «Azərbaycan

İnvestisiya Şirkəti»nin yaradılmasında başlıca məqsəd iqtisadi dövriyyəyə daxili və xarici

investisiyaları cəlb edərək Azərbaycan iqtisadiyyatında qeyri-neft sektorun və təbii ki, ilk növbədə

tikinti kompleksinin sürətli və dinamik inkişafının təmin edilməsidir.

«Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti» iqtisadiyyatın bütün sahələrində - sənayedə, tikintidə, aqrar

bölmədə, nəqliyyatda, yeni və müasir tələblərə cavab verən müəssisələrin tikintisinin reallaşdırılması

istiqamətində geniş fəaliyyət aparır. Beləki, bu sahədə həyata keçirilməli olan layihələr iri həcmli

investisiyaların cəlb olunmasını tələb edir. Cəm halında bu layihələrin maliyyələşməsi 1,2 mlrd. ABŞ

dolları həcmində vəsait tələb dir. Bu vəsaitlərin təqribən 40%-i, yəni 450 mln. ABŞ dollarını xarici


2020-ci il. № 3(12) -səh.222-226 2020, № 3(12), pp. 222-226

226


investisiyalar təşkil edir. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, «Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti»-nin də iştirak

etdiyi bu layihələrin reallaşdırılması ölkədə əlavə olaraq 2600 yeni iş yerini açmağa şərait yaradacaqdır.

Mahiyyət etibarı ilə Azərbaycan iqtisadiyyatına investisiyaları yönəltməklə AİŞ bir qayda olaraq,

ölkədə tikinti bazarının formalaşması və inkişafına da təkan vermiş olur.

Belə ki, hazırda sənaye kompleksində 2012-2018-ci illər ərzində 300 mln. avroluq yeni - innovatik

texnologiya əsasında sement zavodunun tikintisində «Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti» 10% payla fəal

iştirak edib. Bundan əlavə «Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti» payçı qismində 470 mln. ABŞ dolları

dəyərində Bakı Gəmiqayırma Zavodunun tikintisində də pay sahibi olmuşdur.

Təhlil göstərir ki, düşünülmüş investisiya siyasətinin reallaşdırılması nəticəsində son illərdə

iqtisadiyyatın bütün sahələrində və sferalarında əsaslı tikinti sürətlə inkişaf etmişdir (bax. cədvəl 2.).

Cədvəl 2

Tikinti sektorunun əsas göstəriciləri, 2014-2018 illər

2014 2015 2016 2017 2018

Əsas kapitala yönəldilmiş

vəsaitlər, milyon manat

17 618,6 15 957,0 15 772,8 17 430,3 17 238,2 9

o cümlədən:

- məhsul istehsalı üzrə

obyektlərin tikintisinə

166,1 9948,2 1247,3 1313,7 1156,4

- xidmət sahələri üzrə

obyektlərin tikintisinə

7393,4 4978,2 2666,1 3456,3 4268,0

- yaşayış evlərinin

tikintisinə

1 059,1 1 030,6 759,4 960,3 1 313,8

Tikinti işlərinin dəyəri, milyon

manat

8 591,9 7 319,6 7 660,4 7 762,1 8 329,9

*AR Statistika Komitəsinin materialları. 2019

Cədvəldən göründüyü kimi, hazırda tikinti bölməsində əsas kapitala yönəldilmiş investisiyaların

tərkibində məhsul istehsalı üzrə obyektlərin tikintisinə ayrılan vəsaitlərin həcmi son 5 il ərzində 7 dəfə

artaraq 2018-ci ildə 1,2 mlrd.manat təşkil etmişdir. Bu iqtisadiyyatın istehsal sferasının maddi bazasının

inkişafını əks etdirir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş

«Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış» İnkişaf Konsepsiyası tikinti sektorunun gələcək inkişafına

investisiyaların istiqamətləndirilməsi strategiyasını müəyyənləşdirmişdir.

Göstərmək lazımdır ki, bundan əlavə olaraq dövlətin bu sahədə atdığı növbəti mühüm

addımlardan biri də Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli 1138 nömrəli

Fərmanı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol

Xəritəsi» sayılır. Bu sənəd müasir dövrdə tikintinin 2025-ci və ondan sonrakı dövrə dinamik inkişaf

strategiyasıni əks etdirir. «Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol

Xəritəsi» ölkə iqtisadiyyatının vacib 11 istiqamətinin müəyyənləşdirib və onların reallaşdırılması

mexanizmini verib. Beləki, «Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol

Xəritəsi» milli iqtisadiyyatın mühüm sahəsi kimi tikinti sferasının inkişafında strateji seçim hədəf

indikatorları, strateji məqsədlər, strateji hədəflər, investisiya intizamının təminatı üçün mexanizmin

yaradılması, maliyyələşdirmə mexanizmləri, iqtisadiyyatın davamlı və səmərəli inkişafı üzrə qarşıya

qoyulan vəzifələrin icrasının monitorinqi və qiymətləndirməsi kimi kompleks şəkildə əlaqələndirilmiş

tədbirləri müəyyənləşdirmişdir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.222-226 2020, № 3(12), pp. 222-226

227


NƏTİCƏ

Araşdırmalar göstərir ki, son 5 il ərzində Azərbaycan dövləti tərəfindən tikinti sektorunun

investisiya təməlində inkişafının reallaşdırılmasının samballı hüquqi tənzimləmə mexanizm

yaradılmışdır. «Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi»də

tikinti sektorunun 2020-ci ildən sonrakı inkişafı üzrə nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi bu

sahənin dinamik inkişafına əlverişli şərait yaradacaqdır.

Beləliklə, milli inkişaf strategiyasına uyğun olaraq, tikinti sektoruna daha çox həcmdə

investisiyaların cəlb olunması 2025-ci il və daha sonrakı illərdə ölkə iqtisadiyyatının mühüm təkanverici

qüvvəsinə çevriləcəkdir.

Hazırda tikinti sferasının inkişafının təməl amili sayılan investisiya prosesləri üçün Azərbaycanın

qlobal investisiya maraqları nəzərə alınmışdır. Beləki, milli iqtisadiyyatın səmərəli və dinamik inkişafı

həm daxili, həm də xaricə investisiyaların cəlb olunması ilə şərtləndiriləcəkdir.

Bütün aparılan bu araşdırmalardan belə nəticə əldə etmək olar ki, ümumiyyətlə götürdükdə

qabaqcıl dünya təcrübəsini də nəzərə almaqla Azərbaycanda tikinti bazarlarının səmərəli şəkildə inkişaf

etdirilməsi nəticə etibarı ilə bütövlükdə milli iqtisadiyyatın kompleks şəkildə davamlı və dinamik

inkişafının başlıca amili hesab edilməlidir.

İstifadə olunan ədəbiyyat:

1. «İnvеstisiyа fəaliyyəti hаqqındа» АR Qаnunu. Bаkı. 1995

2. «İnvеstisiyа fоndu hаqqındа» АR Qаnunu. Bаkı. 2000

3. АR Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli 1138 №-li Fərmanı ilə təsdiq edilmiş

«Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi»

4. AR Prezidentinin 2014-cü il 27 fevral tarixli 118 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq

edilmiş «Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı

Dövlət Proqramı»

5. AR Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş

«Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış» İnkişaf Konsepsiyası

6. Əliyev T.N. «Regional innovasiya sisteminin təşkili və idarə edilməsi». Bakı.

2013

7. Əzizova G.A. «Dövlətin investisiya-innovasiya siyasəti». Bakı. 2012

8. Musayev A.F. «İnnovasiya iqtisadiyyatı və vergi stimullaşdırılması». Bakı. 2014

9. Şiryayev V.İ. «Biznes prosesləri idarəetmə» (təcrümə). Bakı. 2013

10. «Statistik göstəricilər» Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi.

2019

11. http://www.elibrary.az - AR Prezident kitabxanası

12. http://www.mincom.gov.az/ - AR İqtisadiyyat Nazirliyinin rəsmi saytı

Т.Б.Гасанова докторант, Азербайджанский Архитектурно-Строительный Университет

Роль государственной инвестиционной политики в развитии строительного

комплекса

Резюме

Инвестиции считаются важным элементом рыночной экономической системы, так как

в современных условиях они считаются материальной базой в процессе расширенного

228

воспроизводства.


2020-ci il. № 3(12) -səh.222-226 2020, № 3(12), pp. 222-226


Учитывая роль инвестиций в развитии экономики республики, государство уделяет

большое внимание разработке и реализации инвестиционной политики.

Азербайджан, обретя экономическую независимость, благодаря успешной реализации

инвестиционной политики, смог преодолеть глубокий кризис и восстановить эффективную

экономическую структуру в годы переходной экономики. Все это позволило государству

предпринять важные шаги по обеспечению устойчивого и динамичного развития национальной

экономики.

Ключевые слова: строительный комплекс, инвестиции, государственная инвестиционная

политика, правовая база, дорожная карта, законы, государственная регулирующая

деятельность, устойчивое развитие

T.B.Hasanova

doctoral student, Azerbaijan University of Architecture and Construction

The role of state investment policy in the development of the construction complex

Abstract

İnvestment is considered an important element in the market economic system, as in modern

conditions they are considered a material basis in the process of extended reproduction.

Given the role of investments in the development of the economy of the Republic, the State takes

great care in the development and implementation of investment policy.

Azerbaijan, having gained economic independence, thanks to the successful implementation of the

investment policy, was able to overcome the deep crisis and restore an effective economic structure

during the years of transition. All this allowed the State to take important steps to ensure the sustained

and dynamic development of the national economy.

Keywords: construction complex, investments, state investment policy, legal framework, road

map, laws, state regulatory activity, sustainable development

229


2020-ci il. № 3(12) -səh.227-236 2020, № 3(12), pp. 227-236

N.N.Almasov N.N.Almasov

UOT:33.69

JEL:L74

N.N.Almasov

dissertant, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Akademiyası

[email protected]

TİKİNTİ KOMPLEKSİ MÜƏSSİSƏLƏRİNİN İDARƏ EDİLMƏSİNİN TƏŞKİLATİ-

İQTİSADİ ASPEKTLƏRİ

Xülasə Məqalədə tikinti müəssisələrinin istehsal səmərəliyinin yüksəldilməsinin həlli yolları

araşdırılmış, həmçinin idarəetmənin matris formasının təşkilinə yeni yanaşma təklif edilmişdır.

Tikinti təşkilatlarında planlaşdırma və idarəetmə sisteminin tətbiqinin kriteriya dərəcəsi amilləri

göstərilmiş, ölkə iqtisadiyyatının tələblərinin təmin edilməsi məqsədilə tikinti müəssisələrinin öz

inkişafında kəskin dönüş etməsinin vacibliyi qeyd edilmişdir.

Tədqiqatın əsas məqsədi: İstehsalın inkişafı və səmərəliyinin yüksəldilməsində proqram-

məqsədli planlaşdırmanın əsas elementlərinin müəyyənləşdirilməsi və təşkilat mexanizminin

fəaliyyətinin idarə etmənin təşkilatçılıq formalarının proqressivliyindən kəskin dərəcədə asılığının

araşdırılması.

Metodologiya: məsələnin həllinə metodoloji cəhətdən yanaşma tikinti müəssisələrinin

fəaliyyətində, təşkilati strukturunda daimi, fasiləsiz və tədricən baş verən yenilik və modifikasiyalar

qarşısında onun xarakterinə və miqyasına görə əhəmiyyətli olan dəyişikliklərə üstünlük verilməsindən

ibarətdir.

Əsas nəticələr: təklif edilən idarəetmənin matris formasının təşkili mütəxəssis qruplarının

inteqrasiya olunmuş qarşılıqlı fəaliyyətini təmin edir və proqramın fərqli istiqamətlərdə konkret

məsələlərinin yerinə yetiriməsinə yönəldilir. Idarəetmə proqramının hazırlanması və həyata keçirilməsi

əsasında təklif edilən yanaşma mövcud təşkilati strukturların imkanlarını kəskin genişləndirir, eyni

zamanda bir çox mürəkkəb təşkilat problemlərin həllinə imkan yaradır.

Açar sözlər: tikinti müəssisələri, idarəetmə sistemi, matris forması, yeni yanaşma, kriteriya

dərəcəsi, mexanizmlərin işlənməsi

GİRİŞ

İctimai istehsalda xalq təsərrüfatı kompleksinin bütün sahələrinin yeri və rolu ölkənin iqtisadi

və sosial inkişaf fəaliyyətində əldə etdiyi son nəticənin təsiri, həmçinin digər sahələrlə əlaqasi ilə

müəyyən edilir. İstehsal sahələrinin genişləndirilməsində (fəaliyyət göstərən istehsalda tikintinin və

yeni istehsal güclərinin, rekonstruktiv dəyişliklərin, modernləşmənin və texniki silahlanmanın) tikinti

təşkilatlarının mühüm rolu vardır (Schumpeter, 1980). Tikinti-quraşdırma işlərinin yerinə yetirilməsi,

fəaliyyət göstərən müəssisələrin genişləndirilməsi və yeniləşdirilməsi, texniki silahlanması, yeni

tikililərin istehsal güclərinin və obyektlərin vaxtında isə salınması nəticəsində istehsalın texniki

səviyyəsinin yüksəldilməsi, eyni zamanda onun səmərəliyi bilavasitə tikintinin vəzifəsi hesab edilir.

Maşınqayırma sahəsində əsas fondların genişlənməsini tikinti vasitəsi ilə həyata keçirilir və bununla

bərabər iqtisadi artımı da təmin edir. Bundan əlavə fəaliyyət


230


2020-ci il. № 3(12) -səh.227-236 2020, № 3(12), pp. 227-236


göstərən istehsal da cari, orta və təmirin aparılmasını tələb edir ki, bunları da tikinti təşkilatları həyata

keçirir.

Əhalinin mənzillə təmin edilməsi, onun keyfiyyəti və komfortluğunun yüksəldilməsi, istismarda

olan mənzil-yaşayış fondunun, mədəni-məişət təyinatlı obyektərin yeniləşdirilməsi və təmiri ilə əlaqəli

problemləri də tikinti müəssisələri yerinə yetirir. Beləliklə, tikinti iqtisadiyyatın digər sahələrinin yalnız

inkişafı ilə deyil, həmçinin praktiki olaraq bütün sahələrin istehlak tələbatı ilə də üzvi əlaqədədir.

Təsərrüfat subyekti kimi tikinti təşkilatlarına sənaye və texniki birliklər, təşkilati, inzibati və iqtisadi

müstəqilliyi olan subyektlər aid edilir. Müxtəlif tədqiqatçılar bazar şəraitində fəaliyyət göstərən müasir

tikinti təşkilatlarının mühüm xüsusiyyətlərinə aşağıdakıların aid olduğunu qeyd edirlər:

təşkilat vahidi: tikinti təşkilatı bütün daxili istehsal quruluşu və idarəetmə

qaydasına malik olan kollektiv tərəfindən müəyyən bir formada təşkil edilir, iqtisadi

fəaliyyətin təşkilinin iyerarxik prinsipinə əsaslanır;

istehsal vasitələrinin müəyyən kompleksi: tikinti təşkilatları gəlirin

maksimallaşdırılması məqsədi ilə istehsal üçün iqtisadi resursları birləşdirir;

əmlak öhdəliyi : tikinti təşkilatı öhdəliklərinə görə bütün əmlakına tam

məsuliyyət daşıyır;

inhisarçı : tikinti təşkilatı birbaşa inzibati idarəetmə formalarına əsaslanan

inhisarçı münasibətləri təmin edir;

sərbəstlik: öz adı ilə iqtisadi dövriyyədə çıxış edir, sərbəst balansa,

banklarda cari və digər hesablara, möhürə, tikinti-quraşdırma işlərini yerinə yetirməyə və

öz məhsullarının (evlər, qurğular, işlər) realizasiya edilməsinə malikdir;

əməliyyat-təsərrüfat və iqtisadi sərbəstlik: tikinti təşkilatı sərbəst olaraq

müxtəlif müqavilə və əməliyyatlar həyata keçirir, gəlir əldə edir və ziyanla işləyir, gəliri

əsasında stabil maliyyə vəziyyətini və gələcəkdə istehsalatın və digər infrastrukturun

genişləndirilməsi fəaliyyətini təmin edir.

Bütün təsərrüfat fəaliyyətli müəssisələrdə olduğu kimi, tikinti təşkilatlarının da daxili və xarici

mühit amilləri ilə əlaqəsi danılmazdır. Onun daxili mühit amillərinə kadr personalı, istahsal vasitələri,

informasiya və pul daxildir. Xarici mühit amillərinə isə tikinti təşkilatının məhsullarının istehlakçıları

(sifarişçilər), istehsalat komponentləri ilə təmin edicilər, həmçinin dövlət orqanları və onun ərazisinin

yaxınlığında yerləşən əhali daxildir. Qeyd etmək lazımdır ki, tikinti təşkilatlarının stabil standart

strukturu mövcud deyildir, çünki o, istehsalat-iqtisadi konyuktura, elmi-texnuki tərəqqi və sosial-

iqtisadi proseslərin təsiri altında daimi korrektə edilir.

Müvafiq ədəbiyyatların xülasəsi T.M.Fapohundanın fikrincə iqtisadiyyatın bütün sahələrində, o cümlədən tikinti sferasında

fəaliyyət göstərən təşkilatların fəaliyyəti onun əhatə edildiyi iqtisadi mühitlə birbaşa əlqəlidir. Belə ki,

cəmiyyətdə baş verən iqtisadi tənəzzül, istehsalın aşağı səviyyədə olması, qeyri-müəyyənlik və işsizlik

səviyyəsi ilə, o cümlədən işsizliyin qeyri-normal artması, kreditlərin mövcudluğunun azalması,

istehsalın və investisiya qoyuluşunun azalması, çoxsaylı iflas, ticarət və ticarət həcminin azalması,

həmçinin valyutanın nisbi dəyərindəki son dərəcə qeyri-sabit dalğalanmalar, əsasən devalvasiya,

maliyyə böhranları və iflas ilə xarakterizə olunur

(Fapohunda, 2012: 7-12).

O.Akinə görə iqtisadi tənəzzül, bir qayda olaraq tikinti sferasında da real ümumi daxili məhsulun,

real gəlirin, məşğulluğun, topdan və pərakəndə satış müəssisələrinin və sənaye istehsalının müşahidə

olunan qısa dövr ərzində iqtisadi fəallığının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasıdır. Sənaye müəssisələrində

231

iqtisadi böhran istehsal potensialından zəif istifadə edilməsi, fond bazarındakı qiymətlərin kəskin aşağı

düşməsi, infrastrukturun dağılması, o cümlədən istehsal gücünün, işçi heyətin axınının, müəssisələrin


2020-ci il. № 3(12) -səh.227-236 2020, № 3(12), pp. 227-236


bağlanmasının, investisiyaların inanılmaz dərəcədə azalması səbəbindən yüksək istehsal xərclərinin

yaranması kimi nəticələrə səbəb olur (Akin, 2010).

Dünya ölkələrində iqtisadi artımımın stimullaşdırılmasını həyata keçirmək məqsədi ilə bina və

infrastrukturların investisiyalaşması prosesi hər il davam etdirilir. Belə ki, inkişaf etmiş ölkələr yeni

infrastrukturun istifadəyə verilməsindən xeyli gəlir əldə edir, eyni zamanda aydın görünür ki, onların

iqtisadiyyatı xidmət sferası və infrastrukturun artımında diversifikasiya edilir. Məhsuldarlığın

Hərtərəfli Qlobal İndeksi (MHQİ) üzrə İqtisadiyyat və Biznes Tədqiqatlar Mərkəzinin (İBTM)

məlumatına əsasən aktivlərin tikintisindən ən yüksək gəlir əldə edən ölkələr sırasında Çin (10,4 trilyon

ABŞ dolları), ABŞ (5,4 trilyon ABŞ dolları), Hindistan (3,6 trilyon ABŞ dolları), Yaponiya (1,9 trilyon

ABŞ dolları) və Meksika (1,4 trilyon ABŞ dolları) ilk yerləri bölüşür. İlk 10 ölkə içərisində 7-10

sıralarda Almaniya (1,0 trilyon ABŞ dolları), Braziliya (966 milyard ABŞ dolları), Türkiyə (807 milyard

ABŞ dolları) və Fransa (794 milyard ABŞ dolları) yerləşir. Məlumatların təhlili göstərir ki, Cində

iqtisadi artım orada yaradılmış aktivlərdən güclü asılıdır və həmin göstərici ÜDM-in 52,9%-ni təşkil

edir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Cinin iqtisadiyyatı istehsal və investisiyadan fərqli olaraq

tədricən xidmət və tələbat istiqamətə balanslaşdırılır. Cində istehsalın bu intensivliyi ABŞ

iqtisadiyyatını 1,93 dəfə, Hindistan iqtisadiyyatını 2,89 dəfə ötməyə imkan verir (Global built asset

performance index 2016). Qeyri-sabit bazar şəraitində davamlı iş axını təmin etmək çətin olduğundan

müəssisələr yenidən qurulmağa məcbur olurlar. B. Lim öz tədqiqatlarında qeyd edir ki, müəssisələrin

fəaliyyət göstərməsi üçün onlar bazarın tələbinə cavab olaraq müxtəlif strategiyalar qəbul etməlidir

(Lim, 2010: 387-403). 2007-ci ildə baş vermiş son qlobal iqtisadi böhran zamanı bir çox tikinti

müəssisələri müvafiq cavab strategiyaları qəbul edə bilmədikləri üçün bəziləri iflas oldu, bəziləri isə

ləğv edildilər.

P. Skalli qeyd edir ki, reytinqinə görə İrlandiyanın 10 aparıcı tikinti kompaniyaları sırasınandan

4-ü tənəzzüldən xilas ola bilmədi və onların fəaliyyəti uğursuzluqla nəticələndi (Scully, 2012). BB-nin

biznes, innovasiya və yeniliklər departamentinin verdiyi məlumata əsasən iqtisadi tənəzzül baş verdiyi

halda tikinti şirkətlərinin 35,9%-i uğursuz fəaliyyət göstərir (Department of Business, Innovation and

Skills, 2010).

Tədqiqatın metodologiyası

Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə bir fikir formalaşır ki, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində, o

cümlədən tikintidə fəaliyyət göstərən müəssisələrin normal fəaliyyətinin təşkili ilk növbədə bazar

münasibətlərinin inkişafına əsalanmalıdır.

Bazar münasibətlərinin və yeni mülkiyyət formalarının inkişafı iqtisadiyyatın müxtəlif

sahələrində, o cümlədən tikintidə bu proseslərə adekvat idarəetmə sistemlərinin formalaşmasını tələb

edir. İdarəetmə sisteminin formalaşması problemi müəssisələrdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bazar

münasibətləri çərçivəsində tikinti müəssisələrinin fəaliyyətinin məzmunu və məqsədlərinin

müəyyənləşdirilməsi, onların iqtisadi davranışları köklü şəkildə dəyişir. Geniş iqtisadi sərbəstliyə və

özünün istehsalat-kommersiya fəaliyyətinin nəticələrinə görə əmtəə-pul münasibətlərinin obyekti olan

müəssisələr yüksək səmərəli fəaliyyəti, rəqabətliliyi və tikinti işləri bazarında dayanıqlı vəziyyəti təmin

edə bilən idarəetmə sistemlərini formalaşdırmalıdır.

Təsərrüfat fəaliyyəti təcrübəsində həll edilməsi vacib hesab edilən problər sırasında idarəetmə

sisteminin təşkilinin təkmilləşdirilməsi, tikinti istehsalatı müəssisələrinin daxili və xarici mühitinin

xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla qeyd edilməlidir. Təsərrüfat fəaliyyətinin yeni şətaitində tikinti

232

kompleksi müəssisələrinin idarəetmə prinsipləri bazar və dövlət tənzimlənməsi metodlarının birləşməsi

əsasında qurulmalıdır ki, buna da planlaşdırma daxildir. Tikinti müəssisələrinin planlaşdırılmasının

əhəmiyyəti müasir dövrdə yalnız artmaqla yekunlaşmır, eyni zamanda arzu olunan sistemin əldə


2020-ci il. № 3(12) -səh.227-236 2020, № 3(12), pp. 227-236


edilməsinə təsir göstərən keyfiyyətcə yeni məzmunda planın işlənilməsini əks etdirir ki, bu da elmi

səviyyənin yüksəldilməsini və müəssisənin inkişafına hərtərəfli təsirinin gücləndirilməsini tələb edir.

Bu baxımdan, planlaşdırmanın təkmilləşdirilməsi planın həlledici təsirini təmin etməkdir və bu təsir

aşağıdakılarda özünü daha geniş formada göstərir: istehsalatın və idarəetmənin mütərəqqi strukturunun

formalaşmasında; elmi-texniki tərəqqinin planlı olaraq sürətləndirilməsi əsasında istehsalatın

genişləndirilməsinə; təşkilatın planlı işləri səviyyəsinin yüksəldilməsində; proqnozlaşdırma, perspektiv

və cari planlaşdırmanın qarşılıqlı əlaqələrinin gücləndirilməsində; planlı göstəricilər sisteminin

təkmilləşdirilməsi və onun resurslardan səmərəli istifadəyə təsirinin gücləndsirilməsində; müəssisələrin

mövcud ehtiyatlardan nisbətən tam istifadəyə marağının artırılmasında. Ümumiyyətlə, planlaşdırmanın

ağırlıq mərkəzi ona təsir göstərən proqramların formalaşmasını əhatə edir.

Proqramlaşdırmaya proqram yanaşması müəssisənin sosial-iqtisadi və təşkilati-texniki

inkişafının bütün elementlərini və aspektlərini əks etdirir, onun gücləndirilməsi isə öz növbəsində bazar

təsərrüfatı fəaliyyətinin idarəedilməsi tələblərinə cavab verən nəzəri və metodoloji qaydaların

işlənilməsi məcburiyyətini şərtləndirir. Bu aspektdə həyata keçirilməsi vacib hesab edilən əməliyyatlar

sırasına konkretləşdirilmiş tədbirlərin cəmi aid edilir ki, bu da dəqiq müəyyənləşdirilmiş məqsədlərin

icra edilməsinə istiqamətləndirilməklə ona müxtəlif fəaliyyət növləri ilə inteqrasiyada idarəetmə aləti

kimi baxılmasına imkan verir.

Bu halda inteqral proqramlar tikinti müəssisələrinin istehsalat sistemində struktur vahidi rolunda

çıxış etməklə istehsalat və idarəetmənin daxili və xarici inkişaf parametrlərini, eyni zamanda müəyyən

problemə dair iqtisadi, istehsal, təşkilati, elmi-texniki və sosial tədbirlərin üzvi əlaqəsini özündə əks

etdirir.

Tikinti müəssisəsinin planlaşdırma və idarə edilməsi üzrə nəzərdə tutulan proqramın optimal

variantı, fikrimizcə, xərclər və nəticə arasındakı əlverişli nisbətin həllini təmin edən üsulun

müəyyənləşdirilməsidir. Bu üsula isə idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlərin strateji

istiqamətdə planlaşdırılması cavab verir. Beləliklə, idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi üzrə

tədbirlər planına biz tikinti müəssisəsinin inkişafı və istehsalatın səmərəliliyinin yüksəldilməsinin

ümumi planı kimi baxmış oluruq.

İdarəetmə sisteminin mürəkkəbliyi hər hansı bir iqtisadi və riyazi problemin həllinə yönəldilən

optimal tədbirlərin işlənib hazırlanmasını azaltmağa imkan vermir. Tədqiqat göstərir ki, idarəetmənin

funksional sisteminin təhlili zamanı aşkar edilmiş prosedurlar, qaydalar, həll prinsipləri və model-

sxemlərdən danışmalıdır.

Planlaşdırma və idarəetmənin modelinin seçilmə kriteriyası başlanma şəraitini və idarəedici

parametrləri əks etdirməlidir və bunun tərkibi mövcud tədbirlərin formalaşdırılması üzrə qərarların

qəbul edilməsi texnologiyası ilə müəyyən edilir. İdarəetmənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi və

təkmilləşdirilmiş proqram layihəsinin əsas göstəriciləri matris formasında verilrilir və proqramın

məqsədlərinin aktuallığını, habelə onlara nail olmaq üçün mənbələri aydın şəkildə nümayiş etdirir

(Milner, 1999: 320). Dövlət səviyyəsində məqsədli proqramların icrası konkret hüdudlar çərçivəsində

nizamlanır.

Azərbaycanda dövlət səviyyəsində proqram məqsədli idarəetmə və planlaşdırma metodlarının

başlıca şərtlərinə: böyük ərazi, coğrafi müxtəliflik, inzibati təcridlik; istehsal amillərinin məkan

baxımdan yenidən bölgüsü, iqtisadiyyatın sahəvi strukturu; yüksək aşınma səviyyəsi və əsas fondların

köhnəlməsi kimi mənfi tendensiyaların dayanıqlılığı, əhalinin sayının azalması, korrupsiya halları və

cinayətlərin artması, resursların (təbii, maliyyə və insan) xarici ölkələrə axını; elmi-texniki inqilab,

233

əmək resurslarının keyifyyəti və əhalinin təhsili, iqtisadiyyatın enerjitutumluluğu və s. kimi əmək

məhsuldarlığını müəyyənləşdirən həlledici göstəricilərdə inkişaf etmiş ölkələrdən geri qalma aiddir

(Mahmudov, Mahmudova, 2011: 11).


2020-ci il. № 3(12) -səh.227-236 2020, № 3(12), pp. 227-236


Fikrimizcə, proqram-məqsədli idarəetmənin nisbətən sadəliyi və ciddi məntiqi, tədqiqat aparılan

sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi təcrübəsindəki istifadə prosesinin mürəkkəbliyini azaltmır.

Odur ki, əmək fəaliyyətinin tipini təmin edən, yaranmış iqtisadi sistemə adekvat olan və idarə edilmədə

yüksək nailiyyətlərin əldə edilməsinin əsas hissəsi olan insanı, kollektivi nəzərə alan iqtisadi

stimullaşma mexanizmi lazımdır. Yalnız bu əsasda sosial-iqtisadi və təşkilati-akademik xarakterli iri

uzunmüddətli proqramların icrası ilə bağlı istənilən vəzifəni maksimum dərəcədə effektiv həll edə bilən,

düşüncəli insanlardan ibarət olan kollektivi yaratmaq üçün proqram yönümlü idarəetmənin ümumi

məqsədinə nail olmaq mümkündür.

Qeyd etmək lazımdır ki, təlim və planlaşdırılan tədbirlərin praktiki icrası zamanı bir sıra çətinlik

və problemlərin ortaya çıxması nəticəsində yaranan psixoloji baryeri aşmaq bu tip idarəetmənin həyata

keçirilməsinin əsas pilləsi hesab edilir.

Yuxarıda göstərilən nəzəri və metodoloji təkliflər müəssisələrdə istehsalın səmərəliliyinin

yüksəldilməsi və inkişafı proqramının təşkilati mexanizmini yaratmadan qeyri-mümkündür və praktik

olaraq həyata keçirilə bilməz. Müasir idarəetmədə bu vacib problemin həlli ayrı-ayrı orqanlar və işçilər

arasında yeni qarşılıqlı təsir etmə stilinə keçməklə onda xarakterik münasibətlərin dəyişdirilməsi

prinsipləri ilə əlaqəlidir və təşkilati mexanizmin yeni tipinin formalaşmasına gətirib çıxarır. Bu cür

dəyişikliklər, idarəetmənin təşkliati strukturunun formalaşmasının metodiki işlənilməsini zəruri etməklə

genişlənmə və bazar münasibətlərində dərinləşmədə müəssisənin səmərəli istehsalının yüksəldilməsi və

inkişaf planının həyata keçirilməsinə istiqamətləndirilməklə nail oluna bilər.

Qeyd edilən məsələnin həllinə metodoloji cəhətdən yanaşma müəssisənin fəaliyyətində, təşkilati

strukturunda daimi, fasiləsiz və tədricən baş verən yenilik və modifikasiyalar qarşısında onun

xarakterinə və miqyasına görə əhəmiyyətli olan dəyişikliklərə üstünlük verilməsindən ibarətdir.

Müəssisələrin təşkilati mexanizminin formalaşması prosesinə bu cür yanaşma təşkilati qərarların

məzmununu kəskin dəyişdirməklə onları nisbətən radikallaşdırır və kompleksləşdirir, bu da müəssisinin

proqram strategiyası prosesinin həyata keçirilməsində özünü göstərir.

Fikrimizcə, müasit təsərrüfatçılıq şəraitndə müəssisələrdə proqram-məqsədli planlaşdırmanın

tətbiq edilmə miqyasının genişləndirilməsi vacib və prinisipial hesab edilir. Bu isə istehsalatın inkişafı

və idarəedilməsinin kompleks proqramının həyata keçirilməsinin təşkilati mexanizminin formalaşması

zamanı yaranan psixoloji gərginliyin azaldılması və münaqişəli məsələlərin aradan qaldırılmasına şərait

yaradır. Ümumiyyətlə, bütün bunlar müəssisə rəhbərlərinin və icra edicilərin çoxpilləli qarşılıqlı təsir

prosesində formal və qeyri-formal münasibətlərinin nisbətən tam şəkildə birləşməsininin (xüsusi

kollegial orqan- şuranın yaradılması) təmin edilməsi ilə əlaqəlidir ( Milner, 1999:320).

Verilən məlumatlar və tədqiqat materiallarının təhlili

Proqram-məqsədli planlaşdırmanın səmərəli fəaliyyətinin təmin edilməsi idarəetmə sis*teminin

formalaşması əsasında xüsusi bloklarla həyata keçirilə bilər ki, bunlar da özündə müxtəlif tematik

istiqamətin təyinatına, məsələn tikinti təşkilatının təyinatına müvafiq olan xüsusiləşmiş və qarşılıqlı

əlaqəli struktur elementlərini birləşdirir. Xüsusi və icra edici bloklara aşağıdakıları aid etmək olar:

- istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinin təmin edilməsi üzrə diaqnostika və məqsədlərin

işlənilməsi blokları;

- hər tematik sahəyə müvafiq olaraq problemin aşkar edilməsi və qiymətləndirilməsinin, inkişafın

məqsəd və alt məqsədlərinin dəqiqləşdirilərək qoyulması bloku;

- material və maliyyə resursları arasıında balanslaşdırılmış bölğü üzrə resursların bölüşdürülməsi

bloku;

234

- proqnozların, plan və kompleks proqramların işlənilməsi bloku.

İstehsalın inkişafı və səmərəliyinin yüksəldilməsində proqram-məqsədli planlaşdırmanın əsas

elementlərinə icra edici bloklar, o cümlədən istehsalın proqnozlaşdırılması və diaqnostikası, məqsədin


2020-ci il. № 3(12) -səh.227-236 2020, № 3(12), pp. 227-236


qoyulması, resursların bölüşdürülməsi, müəssisənin perspektiv plan və proqramının işlənilib

hazırlanması, həmçinin onların əsas məqsədləri və planlaşdırmanı yerinə yetirən təşkilatlar aid edilir

(cədvəl 1). Əsas elementlər müəyyənləşdirildikdən sonra təşkilat mexanizmin fəaliyyəti təsdiq edilmiş

plan və proqramların praktiki olaraq həyata keçirilməsinə istiqamətləndirilir, bu da fəaliyyətdə olan

idarə etmənin təşkilatçılıq formalarının proqressivliyindən kəskin dərəcədə asılıdır.

Fikrimizcə, bu aspektdə idarəetmənin matris strukturundan istifadə edilməsi məqsədə uyğun hesab

edilir. İdarəetmənin matris strukturuna isə aşağıdakılar xarakterik hesab edilir:

- idarəetmənin xüsusi səviyyəsinin tətbiqi ( məqsədli proqramın rəhbəri);

- icra edicilərin ikili tabelikdə olması (proqram və istehsal üzrə);

Cədvəl 1

Proqram-məqsədli planlaşdırmanın əsas elementləri

S/N İcra edici

bloklar

Planlaşdırmanın əsas elementlərinin

məqsədləri

Elementlərin yerinə

yetirilməsinə məsul

təşkilatlar və rəhbər

mütəxəssislər

1 Proqnozlama və

diaqnostika

İstehsalın inkişafının təşkili və elmi-

texniki tərəqqinin istiqamətinin

proqnozlaşdırılması

PPPETŞ1, ETŞ2

2 Məqsədlərin

dəqiqləşdirilərək

qoyulması

Müəssisənin məqsədinin aşkar edilməsi,

dəqiqləşdirilmiş formada qoyuluşu,

istiqamətlər üzrə qiymətləndirilməsi, əsas

və aralıq məqsədlərin aydınlaşdırılması

Tematika istiqamətində

ETŞ, MŞ3

3 İstehsal sahəsinə

uyğun resursların

bölüşdürülməsi

Tematik istiqamət və proqram arasında

resursların bölüşdürülməsi

ETŞ-nin rəhbərliyi, PİŞ4,

baş konstruktorlar

4 Sahələr üzrə

perspektiv plan və

proqramların

işlənilməsi

Kompleks planların dəqiq korrektə

edilməsi, texniki-iqtisadi cəhətdən

əsaslandırılması və işlənilməsi

PPPETŞ, ETŞ, PİŞ

Qeyd: cədvəl müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir; 1-perspektiv planlaşdırma və proqnozlaşdırma

elmi-tədqiqat şöbəsi; 2-elmi-tədqiqat şöbəsi; 3-marketinq şöbəsi; 4-plan-istehsalat şöbəsi

- xüsusi kollegial orqan- şuranın yaradılması (məqsədli proqramın ali idarəetmə səviyyəsi) və

planlı-koordinasiya şöbəsi (orta idarəetmə səviyyəsi);

- proqram üzrə mərkəzləşdirilmiş stimullaşdırıcı material fondunun yaradılması.

Eyni zamanda idarəetmənin matris formasının təşkili mütəxəssis qruplarının inteqrasiya olunmuş

qarşılıqlı fəaliyyətini təmin edir və proqramın fərqli istiqamətlərdə konkret məsələlərinin yerinə

yetiriməsinə yönəldilir. Idarəetmə proqramının hazırlanması və həyata keçirilməsi əsasında təklif edilən

yanaşma mövcud təşkilati strukturların imkanlarını kəskin genişləndirir, eyni zamanda bir çox

mürəkkəb təşkilat problemlərin həllinə imkan yaradır.

İdarəetmənin matris formasının təşkili üzrə məqsədli qrupların yaradılmasında biz təklif edirik

ki, “müəssisə daxili qruplar” yaradılsın. Təşkilinə görə bu qrup formaları asılı olmayan kiçik innovasiya

235

firmaları ilə eyni tiplidir və onların əsas funksiyası məqsədli əsasda riskli məsələlərin həllidir, özünün

qeyri-müəyyənliyi, hər hansı yeniliyin kommersiya məqsədli realizasiyasından fərqlənir. Bu tip

qruplara yenilik təşəbbüskarlığı olan işçilər rəhbərlik edir, bunlar da işlərin sərbəst həyata


2020-ci il. № 3(12) -səh.227-236 2020, № 3(12), pp. 227-236


keçirilməsində geniş hüquqa, həmçinin xüsusi “risk” fondları da yarada bilmək imkanına malik olur.

Proqram müvəffəqiyyətlə yerinə yetirildikdə bütün iştirakçıların yüksək əmək haqqı alması, xidməti

vəzifəsinin yüksəldilməsi qarantı verilir. Bu da tikinti müəssisəsində müəyyən məsələlərin həll edilməsi

ilə yanaşı, insan amilinin aktivləşdirilməsini təmin edən innovasoya fəaliyyətinin güclənməsinə,

yuxarıda qeyd edilmiş təşkilati tədbirlərin birgə həllinə şərait yaradır.

Təklif edilən yanaşma əsasında istehsalın inkişaf etdirilməsi və səmərəliliyin yüksəldilməsi üzrə

idarəetmə sisteminin tətbiqi mərhələsində nisbətən əlverişli hesab edilən “təşkilati inkişaf”

metodologiyasından istifadə olunur və bu metodologiya “açıq sistem”-in təşkili konsepsiyası (Pyu,

1996: 250) ilə birgə geniş fəlsəfi konsepsiyanı əks etdirir. İqtisadiyyatın sahələri üzrə əsas kapitala

yönəldilmiş investisiyaların artım sürəti şəkil 1-də verilir.

Şəkil 1. Sahələr üzrə əsas kapitala yönəldilmiş investisiyaların artım sürəti

Qeyd: [Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanda tikinti. Statistik məcmuə. Bakı.

2019, s.105-107] əsasında müəllif tərtib etmişdir

Məlumatların təhlili göstərir ki, Azərbaycanda 2012-2018-ci illərdə tikinti sserasında əsas

kapitala yönəldilmiş investisiyaların həcminin artım sürəti nəzəri olaraq azalma tendensiyasına malik

olan y= 4,0536x+130,16 xətti funksional asılılığa malik olan azalma tendensiyasına uyğun gəlir. Bu

zaman approksimasiya tənliyinin etibarlılıq əmsalı R2=0,1312-ə bərabərdir. Aparılmış tədqiqat

dövründə tikinti sferasına yönəlmiş investisiyanın 2018-ci ildə 2015-ci ilə nisbətən 1,4 dəfə, 2016-cı ilə

nisbətən 1,23 dəfə və 2017-ci ilə nisbətən 1,47 dəfə artım sürətinə malik olması bilavasitə dövlətin

qeyri-neft sektotunun məqsədyönlü inkişafı və dayanıqlı inkişaf strategiyasının müddəalarına müvafiq

həyata keçirdiyi tədbirlər kimi əsaslandırıla bilər.

y = -4,0536x + 130,16R² = 0,1312

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

2012201320142015201620172018

Art

ım s

ürə

ti,%

İllər

Əsas kapitala yönəldilmiş investisiyaların artım sürəti,%

Sənaye

Tikinti

Nəqliyyat və anbar təsərrüfatı

Kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq

Линейная (Tikinti)

236

Bu baxımdan tikinti təşkilatlarında istehsalın səmərəliliyi istiqamətində yeni planlaşdırma və

idarəetmə sisteminin tətbiqi xüsusilə əhəmiyyətlidir. Tikinti təşkilatlarında planlaşdırmanın yeni

sisteminin tətbiqinə yeni yanaşma təsərrüfatın istehsal səmərəliyinin yüksəldilməsinə və onun


2020-ci il. № 3(12) -səh.227-236 2020, № 3(12), pp. 227-236


fəaliyyətinə təsir edəcəkdir. Belə ki, idarəetmə prosesinin inkişaf etdirilməsi “üç dövrdə vəziyyət”:

gələcək, indiki və keçid konsepsiyasına (indiki konsepsiyadan gələcəyə) əsaslanır. Bu zaman

planlaşdırma və idarəetmə sisteminin tətbiqinin kriteriya dərəcəsi olaraq, xarici və daxili mühitin qeyri-

sabitliyi şəraitində, tikinti təşkilatları təcrübəsində işçi heyətin kompetentliyinin (inkişafının)

təhsilləndirmə, iş təcrübəsinin toplanması, ümumiləşdirilməsi və istifadəsi vasitəsi qəbul edilir.

Hal-hazırda tikinti təşkilatlarında istehsal səmərəliyinin yüksəldilməsi Azərbaycan

iqtisadiyyatının tələblərinə lazımi səviyyədə cavab verə bilmir. Bu tələbin təmin edilməsi üçün tikinti

müəssisələri öz inkişafında kəskin dönüş etməli-davam edən prosesdən təşkilati-texnoloji yüksəliş

prosesinin formalaşmasına keçməlidir.

Beləliklə, iqtisadiyyatın ümumi vəziyyətinin və bazar şəraitinin inkişafı, institusional və struktur

dəyişiklikləri, innovasiya tipli inkişafa keçid idarəetmənin yeni konsepsiyalarına keçilməsini və onların

həyata keçirilməsi üçün müvafiq mexanizmlərin işlənilməsini tələb edir.

NƏTİCƏ

İdarəetmənin matris formasının təşkili üzrə yaradılması təklif edilən məqsədli “ müəssisə daxili

qruplar” formalarına görə asılı olmayan kiçik innovasiya firmaları ilə eyni tiplidir və onların əsas

funksiyası müvafiq məqsəd əsasında riskli məsələlərin həlli hesab edilir. Bu qruplara yenilik

təşəbbüskarlığı olan işçilər rəhbərlik edir və onlar işlərin sərbəst həyata keçirilməsində geniş hüquqa,

həmçinin xüsusi “risk” fondları da yarada bilmək imkanına malik olur.

Tikinti təşkilatlarında planlaşdırmanın yeni sisteminin tətbiqinə yeni yanaşma təsərrüfatın

istehsal səmərəliyinin yüksəldilməsinə və onun fəaliyyətinə təsir göstərməklə planlaşdırma və

idarəetmə sisteminin tətbiqinin kriteriya dərəcəsi olaraq, xarici və daxili mühitin qeyri-sabitliyi

şəraitində, tikinti təşkilatları təcrübəsində işçi heyətin kompetentliyinin (inkişafının) təhsilləndirmə, iş

təcrübəsinin toplanması, ümumiləşdirilməsi və istifadəsi vasitəsi qəbul edilir.

Tikinti təşkilatlarında istehsal səmərəliyinin yüksəldilməsi Azərbaycan iqtisadiyyatının

tələblərinə lazımi səviyyədə cavab verə bilmir. Bu tələbin təmin edilməsi üçün tikinti müəssisələri öz

inkişafında kəskin dönüş etməli-davam edən prosesdən təşkilati-texnoloji yüksəliş prosesinin

formalaşmasına keçməlidir. İqtisadiyyatın inkişafı, struktur dəyişiklikləri, innovasiyalı inkişaf

idarəetmənin yeni konsepsiyalarının həyata keçirilməsi mexanizmlərinin işlənilməsini tələb edir.


1. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanda tikinti. Statistik

məcmuə. Bakı. 2019, 263 s.

2. Mahmudov M.M., Mahmudova İ.M. Regionların sosial-iqtisadi

inkişafının tənzimlənməsi, Bakı. 2011, səh. 11

3. Lim B.(2010) The survival strategies of Singapore contractors in

prolonged recession "Engineering, Construction and Architectural Management", 17 (4),

387-403

4. Scully P. (2012) Below cost tendering, "CIF annual conference 2012",

12th September 2012, Dublin

237

5. Fapohunda, T.M. (2012). The Global Economic Recession: Impact and

Strategies for Human Resources Management in Nigeria. International Journal of

Economics and Management Sciences, 1 (6): 7-12

6. Akin O. (2010). The Role of Taxation During Global Economic Recovery.

Paper Delivered at the 2010 Yearly Tax Conference of the Chartered Instituted of

Taxation held in Nicon Luxury Hotel Abuja, Nigeria


2020-ci il. № 3(12) -səh.227-236 2020, № 3(12), pp. 227-236


7. Department of Business, Innovation and Skills, UK Government. 2010

8. Global built asset performance index2016/Centre for economics and

business research

Н.Н.Алмасов

диссертант, Азербайджанская Государственная Академия Нефти и Промышленности

Организационно-экономические аспекты управления строительными организациями

Резюме

В статье исследуются способы повышения эффективности производства

строительных компаний и рассматриваются вопросы нового подхода к применению новой

системы планирования. Показаны факторы и критерии применения систем планирования и

управления в строительных организациях, а также подчёркнута важность быстрой

трансформации строительных компаний в их развитие для удовлетворения потребностей

экономики страны.

Основная цель исследования: выявление основных элементов программно-целевого

планирования в развитии и повышении эффективности производства и исследование острой

зависимости функционирования организационного механизма от прогрессивности

организационных форм управления.

Методология: методологический подход к решению задачи заключается в том, чтобы

дать преимущество существенным изменениям в деятельности строительных предприятий, в

их организационной структуре перед постоянными, непрерывными и постепенными

инновациями и модификациями в зависимости от их характера и масштаба.

Основные выводы: предлагаемое управление организацией матричной формы

обеспечивает интегрированное взаимодействие групп специалистов и предусмотрено для

ориентации программы на выполнение конкретных задач в различных направлениях.

Предлагаемый подход, основанный на разработке и реализации программы управления,

расширяет возможности существующих организационных структур, а также позволяет

решать многие сложные организационные проблемы.

Ключевые слова: строительные предприятия, система управления, матричная форма,

новый подход, степень критерии, разработка механизмов

N.N.Almasov

candidat for a degree, Azerbaijan State Academy of Oil and Industry

238

Organizational and economic aspects of management of construction organizations

Abstract

The article explores ways to improve the production efficiency of construction companies and

discusses a new approach to the application of the new planning system.The factors of the criteria for

the application of planning and management systems in construction organizations are shown, and the

importance of the rapid transformation of construction companies into their development to meet the

needs of the country's economy is emphasized.


2020-ci il. № 3(12) -səh.227-236 2020, № 3(12), pp. 227-236


The main goal of the research: to identify the main elements of program-target planning in the

development and improvement of production efficiency and to study the acute dependence of the

functioning of the organizational mechanism on the progressiveness of organizational forms of

management.

Methodology: the methodological approach to solving the problem is to give an advantage to

significant changes in the activities of construction companies, in their organizational structure, over

constant, continuous and gradual innovations and modifications, depending on their nature and scale.

Main results: the proposed management organization of the matrix form provides an integrated

interaction of groups of specialists and provides for the orientation of the program to perform specific

tasks in various directions. The proposed approach, based on the development and implementation of

the management program, dramatically expands the capabilities of existing organizational structures,

as well as allows you to solve many complex organizational problems.

Keywords: construction enterprises, management system, matrix form, new approach, degree of

criteria, development of mechanisms

239


2020-ci il. № 3(12) -səh.237-242 2020, № 3(12), pp. 237-242

Ş.İ.Əlizadə Sh.İ.Alizada

УОТ 330.322.54

Ş.İ.Əlizadə

i.ü.f.d., Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

[email protected]

TİKİNTİ MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ OBYEKTLƏRİN İDARƏ EDİLMƏSİ ZAMANI

İNVESTİSİYA FƏALİYYƏTİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Xülasə

Məqalədə tikinti müəssisələrində resurs yanaşmasının istifadəsinin məqsədəuyğunluğu

göstərilmişdir. Eyni zamanda resurs yanaşmasının tətbiqinə uyğun tikinti müəssisələrinin investisiya

fəaliyyətininin idarə edilməsinin əsas məqsədləri və xüsusiyyətləri və investisiya fəaliyyətinin

istiqamətinin müəyyən edilməsi, tikinti müəssisələrinin istifadəyə verdiyi investisiya obyektlərinin idarə

edilməsi, obyektlərin idarə edilməsi zamanı tikinti müəssisələrinin vəzifələri məsələlərinə baxılır və

müvafiq dəyərləndirmələr aparılır.

Açar sözlər: investisiya, tikinti müəssisələri, investisiya layihələri, resurs təminatı modeli,

daşınmaz əmlak, idarəetmə

GİRİŞ

Tikinti müəssisələrinin investisiya fəaliyyəti (TMİF) zamanı resurs yanaşması nöqteyi-

nəzərindən tikinti obyektlərini iki qrupa bölmək olar: mülkiyyətçinin istehsal, inzibati, tədris və s.

fəaliyyəti dövründə əldə edilən operativ obyektlərinə; gəlir əldə etmək məqsədi ilə icarəyə verilən tikinti

obyektlərinə. Operativ obyektlərin istifadə olunması tikinti müəssisələrinin ümumi məqsədlərinə

uyğundur və onların real aktivlərinin tərkib hissəsi kimi çıxış edir.

Tikinti müəssisələrinin investisiya fəaliyyətinin istiqamətlərinin seçilməsi məqsədilə tətbiq

edilən resurs yanaşması aşağıda göstərilən məsələlərin həll edilməsini məqsədyönlü hesab edir:

müxtəlif tipli daşınmaz əmlakın (obyektlərin) miqdarının müəyyən edilməsinə görə tikinti

müəssisələrinin fəaliyyətinin əlverişli olmasının müəyyən edilməsini;

daşınmaz əmlakın keyfiyyətinin yüksəldilməsini (planlaşdırma, möhkəmlik və s.);

daşınmaz əmlakın ərazidə yerləşməsinə uyğun zəruri tələblərin müəyyən edilməsi və

dəqiqləşdirilməsi.

Daşınmaz əmlakın alınması və istismarı xərclərinin hesablanması vasitəsilə tikinti

müəssisələrinin fəaliyyəti üçün onun zəruri tələbatının müəyyən edilməsi lazımdır. Resurs

yanaşmasının istifadə olunması sayəsində daşınmaz əmlakın səmərəliliyinin idarə edilməsinin dəqiq

müəyyən edilməsi variantına baxaq. Uzunmüddətli investisiya məqsədləri üçün bəzi binalar və qurğular

səmərəsiz olsa da, operativ fəaliyyətin təşkili məqsədilə zəruridir. Fəaliyyətinə görə bəzi bina və


240

qurğular faydalı olmasalar da onların istismarından əldə edilən gəlir tikintinin investisiyalaşdırılması

üçün məqsədyönlüdür. Resurs yanaşmasının istifadəsinə müvafiq tikinti müəssisələrinin investisiya

fəaliyyətinin tənzimlənməsinə aşağıdakılar aiddir:

investisiyalaşdırmanın operativ fəaliyyəti üçün səmərəli olan bina və qurğulara sahiblik etmək;

bəzi bina və qurğulara sahib olmaq səmərəli deyil, ancaq onları uzun müddətə icarəyə

götürmək olar;

bəzi bina və qurğuları investisiya mövqeyindən mülkiyyətə götürmək olar.


2020-ci il. № 3(12) -səh.237-242 2020, № 3(12), pp. 237-242


İnvestisiya fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması sayəsində daşınmaz əmlakın istifadəsindən alınan

gəlirə idarəetmədə müstəqil aktiv kimi baxmaq olar.

Resurs yanaşmasının tətbiqinə uyğun tikinti müəssisələrinin investisiya fəaliyyətininin

idarə edilməsinin məqsədləri. Resurs yanaşmasının tətbiqinə uyğun tikinti müəssisələrinin investisiya

fəaliyyətini əlverişli etmək üçün investisiya daşınmaz əmlak obyektlərinin idarə edilməsinin əsas

məqsədlərinə aşağıdakılar aid edilir [1]:

investisiya fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi nəticəsində alınan mənfəətin

maksimuma çatdırılmasına nail olunması;

tikinti müəssisələrinin istehsal etdiyi daşınmaz əmlak obyektlərinin dəyərinin maksimuma

çatdırılması.

Tikinti müəssisələrinin investisiya fəaliyyətinin səmərəliliyini yüksəltmək və maksimum gəlir

əldə etmək üçün yuxarıda göstərilən məqsədlərə nail olmaq lazımdır. Resurs yanaşmasının istifadəsinə

əsasən investisiya obyektlərinin xarakteristikasının təsviri Sxem 1-də verilmişdir.

Obyektlərdə səmərəli xidmətlərin göstərilməsinin təşkil edilməsi, onları istismar edən

təşkilatların seçilməsi və müqavilələrin bağlanması, resurs yanaşmasının tətbiqinə uyğun daşınmaz

əmlak obyektlərinin səmərəli istifadə edilməsi və bu sahədə tikinti müəssisələrinin vəzifələrinin

müəyyən edilməsi Sxem 2-də göstərilir. Tikinti müəssisələri adətən müxtəlif əhəmiyyətli və həyat tsikli

olan obyektlərin tikintisini yerinə yetirir. Belə halda tikinti müəssisələri hər bir obyektə ayrıca

investisiya yönəldir və idarəetmə portfelini formalaşdırır. Demək olar ki, resurs yanaşması tikinti

müəssisəsinin investisiya fəaliyyətinin konseptual yanaşmasına dəyişiklik edir.

Obyektlərin idarə edilməsində resurs yanaşmasının istifadəsinə müvafiq tikinti

müəssisəsinin investisiya fəaliyyətinin xüsusiyyətləri. Obyektlərin idarə edilməsində resurs

yanaşmasının istifadəsinə müvafiq tikinti müəssisəsinin investisiya fəaliyyətinin xüsusiyyətlərinə

aiddir: problemlərin formalaşması və həll edilməsi; idarə etmənin təkmilləşdirilməsi; təklif edilən

vəzifələrin birləşdirilməsi; tikinti müəssisəsinin perspektiv inkişafının strategiyasının işlənməsi.

Sxem 1

Tikinti müəssisələrinin istifadəyə verdiyi investisiya obyektlərinin idarə edilməsi

Obyektlər üzrə hazırlanan tədbirlər Obyektlər üzrə hazırlanan tədbirlərin nəticəsi

Obyektlərin ətraflı ekspertizasının aparılması və

onların səmərəli istifadə edilməsiSxem

Obyektlərin idarə edilməsi proqramının

hazırlanması və onların gəlirləri və xərclərinin

nisbətinin müəyyən edilməsi

İdarəetmə üzrə işçilərin təşkili, istifadəyə verilən

obyektlərin səmərəli istismarının təşkil edilməsi

İstifadəyə verilən obyektlərə zəruri köməkliyin

edilməsi

Obyektlərin icarəyə verilməsini təşkil etmək,

icarəyə götürən şəxslərlə danışıqların aparılması

və vaxtında müqavilələrin bağlanmasının həyata

keçirilməsi

Obyektlərdə işçilərin məşğulluğunun təmin

edilməsinin təşkil edilməsi

Sifarişlərin axtarışı və seçilməsi üzrə məhsulun

tədarükünün vaxtında yerinə yetirilməsi və təmir

üzrə bütün işlərin icrası

Ərazidə obyektlərin saxlanması xərclərinin

azaldılmasına nail olunmasına cəhd göstərilməsi

241

Yeni icarədarların cəlb edilməsi və ilk

icarədarlarla müqavilələrinin vaxtında

bağlanması, icarə haqqının yığılmasının düzgün

təşkil edilməsi

Obyektlərdə məşğulluğun səviyyəsinin

artırılmasına cəhd göstərilməsi və gəlirlərin

həcminin yüksəlməsinə nail olunması

Obyektlərin tikintisindən və istismarından alınan

gəlirlərin və xərclərin təhlilinin aparılması

Obyektlərin səmərəli istifadə olunmasının təmin

edilməsinə cəhd göstərilməsi


2020-ci il. № 3(12) -səh.237-242 2020, № 3(12), pp. 237-242


İnvestisiya fəaliyyətinin resurs yanaşması obyektlərin idarə edilməsinin ənənəvi yanaşmasından

fərqlənir və birincinin istifadə edilməsinin nəticəsi əlverişlidir. İnvestisiya fəaliyyətinin

tənzimlənməsinə resurs yanaşmasının istifadə edilməsində tikinti müəssisəsinin idarə edilməsi

subyektləri aşağıdakılarla qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı təsirdə olur:

tikinti obyektlərinin mülkiyyətçiləri ilə;

tikinti obyektlərini icarəyə götürənlərlə;

istifadəyə verilmiş obyektləri istismar edən təşkilatlarla;

bəzi obyektlərin mülkiyyətçisi olan dövlətlə.

Sxem 2. Obyektlərin idarə edilməsi zamanı tikinti müəssisələrinin vəzifələri

1.Marketinq tədqiqatının

aparılmasına müvafiq obyektlərə olan

tələbin dəqiqləşdirilməsi

6. Hüquqi məsələlərin həll edilməsinə

hüquqşünasın cəlb edilməsi

5. Vergi və kommunal ödənişlərin

vaxtında həyata keçirilməsi

4. İcarədarlarla müqavilələrin

vaxtında bağlanmasının təşkil

edilməsi

3. İvestisiyaların cəlb edilməsi hesabına

obyektin təmirinin və yenidən

qurulmasının həyata keçirilməsi

2. Bina və qurğuların saxlanması və

istismar xərclərinin minimuma

çatdırılması

Obyek

tin i

dar

ə ed

ilm

əsi

səviy

yəs

inin

yüksə

ldil

məs

i

Müşt

əril

ərə

xid

mət

ləri

n

göst

əril

məs

i

səviy

yəs

inin

yax

şıla

şdır

ılm

ası

Obyektlərin

Obyektin bazarda

irəliləməsinə nail

olunması

Obyektin texniki

istismarının düzgün

təşkil edilməsi

7. Daşınmaz əmlak obyektinin

səmərəli idarə edilməsinin

təkmilləşdirilməsi

242

Kompleks yanaşmanın sistem təşkilinin istifadəsi nəticəsində tikinti müəssisəsi bütün

təşkilatlarla (hüquqi və fiziki şəxslərlə) tərəfdaşlıq münasibətləri yaratmağa nail olur.

Resurs yanaşmasının istifadəsi sayəsində tikinti müəssisələrinin investisiya fəaliyyətinin

imkanları aşkar edilir və bazarda müəssisənin mövqeyi möhkəmlənir. İnvestisiya fəaliyyətinə təsir edən

amillərin qiymətləndirilməsindən əvvəl tikinti müəssisələri tikinti obyektlərini araşdırmalıdırlar: tikinti

bazarının yerləşdiyi yeri, hüquqi, texniki və iqtisadi imkanları. İnvestisiya fəaliyyətinin bütün


2020-ci il. № 3(12) -səh.237-242 2020, № 3(12), pp. 237-242


imkanları resurs yanaşmasına əsasən yoxlanılır və tikinti müəssisəsinin investisiya fəaliyyətinin

istiqamətləri dəqiqləşdirilir.

İnvestisiya fəaliyyətinin tərkibi iki hissədən ibarətdir:

investisiya fəaliyyətinin mülkiyyətçinin məqsədlərinə uyğun gəlməsi;

tikinti müəssisəsinin investisiya resurslarının mövcud olmasına.

Belə halda tikinti obyektlərinin istifadə edilməsinin səmərəli variantı seçilməlidir.

Tikinti müəssisələrinin investisiya fəaliyyətinin istiqamətlərinin müəyyən edilməsi. Tikinti

müəssisələrinin investisiya fəaliyyətinin istiqamətlərinin müəyyən edilməsi strategiyası resurs

yanaşmasına uyğun hazırlanmalı və onların qiymətləndirilməsi həyata keçirilməlidir. Tikinti

müəssisələrinin investisiya fəaliyyətinin müəyyən edilmiş istiqaməti biznes-planda göstərilməli və

obyektlərin idarə edilməsinin planlaşdırılması icra edilməlidir. Belə halda resurs yanaşmasının

istifadəsinə müvafiq tikinti müəssisələrinin investisiya fəaliyyətinin tənzimlənməsi tikinti obyektlərinin

idarə edilməsinin nəzəriyyəsini və təcrübəsini yaxınlaşdırır. Planlaşdırma predmeti kimi onun

hazırlanmasına investisiya fəaliyyətinin inkişafının funksional strategiyası daxildir.

Resurs yanaşmasına əsasən tikinti müəssisələrinin investisiya fəaliyyəti tənzimlənərkən tikinti

obyektlərinin operativ idarə edilməsi prosesini aşağıdakı mərhələlərə bölmək olar:

tikinti bazarında obyektlərin hərəkəti;

kommersiyada istifadə olunan obyektlərin rolu;

idarəetmədə tikinti obyektlərinin qəbul edilməsi;

müştərilərə göstərilən xidmətlərin keyfiyyəti.

Tikinti müəssisələrinin investisiya fəaliyyətinin istiqamətinin müəyyən edilərkən hazır tikinti

obyektinin istifadə edilməsi ilə yanaşı digər variantlar da nəzərə alınır. Tikinti bazarına kapital qoyarkən

istiqamətin düzgün seçilməsi nəticəsində yüksək gəlir əldə etmək mümkün olur.

Tikinti obyektlərinin səmərəli idarə edilməsi üçün bazarın infrastrukturu inkişaf etdirilməlidir

və həmin bazarda bütün funksiyaların yerinə yetirilməsinə ciddi fikir verilməlidir.

Resurs yanaşmasına uyğun tikinti müəssisəsinin investisiya fəaliyyətinin istiqaməti düzgün

seçiləndən sonra onun perspektiv inkişafı müəyyən edilməli və obyektin investisiya və operativ idarə

edilməsi nəzərə alınmalıdır. Tikinti obyektləri üzrə müqavilələr bağlandıqdan sonra onların arasında

iqtisadi münasibətlər qurulur və get-gedə inkişaf etməyə başlayır. Mülkiyyətçi tərəfindən tikinti

müəssisəsinə obyektin idarə edilməyə verilməsi ilə bağlı müəssisə mülkiyyətçi qarşısında öhdəliklər

götürür və eyni zamanda da tikinti müəssisəsinə obyekti idarə edə bilməsi üçün mülkiyyət hüququnun

verilməsi nəzərdə tutulur. Tikinti müəssisəsinin investisiya fəaliyyətinin istiqamətinin düzgün seçilməsi

resurs yanaşmasının istifadəsinə əsasən baş verir və obyektin idarə edilməsi dövründə onun

proqnozunda nəzərdə tutulan tədbirlər kompleksində büdcə gəlirləri və xərclərini dəyişdirir.

Mülkiyyətçi tərəfindən investisiya fəaliyyətinin seçilən istiqaməti həmişə təsdiq edilir və

qiymətləndirilir. Belə halda tikinti müəssisəsi qarşısında qoyulan məqsədlərə nail olmaq asanlaşır.

Bağlanılan müqaviləyə uyğun tikinti müəssisəsi mülkiyyətçi qarşısında görülən işlər haqqında heç

olmasa ildə bir dəfə hesabat verməsi məqsədəuyğundur. Belə halda büdcə xərclərinin necə istifadə

olunması məlum olur və onlara düzəlişlər verilməsi həyata keçirilə bilər.

243

Bir sıra hallarda mülkiyyətçi yüksək nəticə almaq üçün müstəqil idarə etmək əvəzinə ona məxsus

tikinti obyektini idarə etməyə verir. Çünki həmin hallarda mülkiyyətçi öz obyektini səmərəli istifadə

etmək qabiliyyətinə malik deyil. Birinci mərhələdə tikinti müəssisəsi mülkiyyətçiyə daşınmaz əmlakın

ən yaxşı variantını və ən səmərəli istifadəsini təklif edir. O, mövcud idarəetmənin problemli yerlərini

müəyyən edir, yəni obyektin idarə edilməsinin ilkin konsepsiyasını tərtib edir. Mülkiyyətçi

konsepsiyanın ilkin göstəricilərini mövcud olanla müqayisə edir, sonra isə nəticə çıxarır- daşınmaz

əmlakın istifadəsindən gəlirlərin artırılması məqsədi ilə tikinti müəssisəsi ilə əməkdaşlıq edə bilərmi


2020-ci il. № 3(12) -səh.237-242 2020, № 3(12), pp. 237-242


2. Müəyyən zamandan sonra mülkiyyətçinin fəaliyyəti yaxşılaşdıqca tikinti müəssisəsi ilə əməkdaşlıq

etmək məqsədləri dəyişir və yeniləri ilə əvəz edilir. Məsələn: mülkiyyətçinin fəaliyyəti yaxşılaşdıqca

kommersiya obyektlərini istifadə edirlər. Yeni istifadəsiz obyektləri kirayə verir və bu işlə məşğul olan

dəstənin tərkibinin sayı artmağa başlayır. Bu ciddi problem olmasına baxmayaraq, tikinti müəssisəsi

müxtəlif müştərilərlə işlədiyinə görə həmişə çıxış yolunu axtarır və ona nail olmağa çalışır. Çünki tikinti

müəssisəsi resurs yanaşmasından istifadə edərək investisiya fəaliyyətinə təsir edən əsas amilləri nəzərə

almağa cəhd göstərir. Tikinti obyektlərinin mütəxəssislər tərəfindən idarə edilməsi və resurs

yanaşmasına əsasən investisiya fəaliyyətinin istiqamətinin seçilməsində marketinq tətbiqi və optimal

icarə haqqının müəyyən edilməsi obyektlərin yüksək dərəcədə yüklənməsinə səbəb olur [2]. Yüksək

göstəricilərlə yükləmədə xalis gəlir artır, daimi xərclərin xüsusi çəkisi azalır və onu istifadə etmək üçün

mülkiyyətçinin marağı yüksəlir. Tikinti müəssisələrinin yerinə yetirdiyi işlər üzrə marağını artırmaq və

resurs yanaşmasının perspektivinə aşağıdakı göstəricilərin daxil olması zəruridir:

tikinti obyektlərinin tənzimlənməsinin həyata keçirilməsi;

istehsal fondlarının idarə edilməsi səviyyəsinin yüksəldilməsi;

tikinti obyektlərinin obyektiv idarə edilməsinin yaxşılaşdırılması;

tikinti obyektlərinin real idarə edilməsinin monitorinqinin aparılması.

Resurs yanaşmasının tətbiqinə uyğun investisiya fəaliyyətinin əlverişliliyinin

optimallaşdırılması üçün obyektlərin seçilməsi və planlı istifadə edilməsinin stimullaşdırılması tikinti

obyektinin həyat tsiklini artıra bilər. Kommersiya obyektlərinin tikintisinin həyat tsikli qeyri-

kommersiya obyektlərinin tsiklinə nisbətən qısa olur. Əgər ofis və kiçik sənaye binaları 10 ildən 20 ilə

qədər tikilirsə bazarda onların əlverişliliyini saxlamaq üçün tez-tez yenidən planlaşdırmaq lazımdır.

Çünki bazarda istehlakçıların arzuları və tələbləri dəyişir. Ona görə də bazarda binaların keyfiyyəti və

vəziyyəti öyrənilməli və istifadə edənlərin tələblərinə uyğun seçilməlidir.

Müxtəlif amillərin təsiri altında tikinti obyektlərinin keyfiyyyəti yüksəldilməlidir. Çünki texniki

tərəqqinin və diversifikasiyanın, təmərküzləşmənin, müəssisələrin birləşməsinin, demoqrqfik

vəziyyətin dəyişilməsi və s. istehlakçıların zövqünə təsir edir. Binaların və müəssisələrin

təmərküzləşdirilməsi nəticəsində artıq şəhər ətrafında həyata keçirilən tikinti obyektlərinə investisiya

qoyuluşlarının sayı artmaqdadır. Ekoloji vəziyyət və ətraf mühitin qorunması məsələləri müəssisələrin,

sosial və kommersiya obyektlərinin yerləşməsi ərazisinin seçilməsinə təsir edir.

İnvestisiya fəaliyyətinin istiqamətlərinin müəyyən edilməsində başlıca amil mənfəətin

maksimuma çatdırılması üçün kompleks təhlilin aparılmasıdır. Ona aşağıdakı göstəricilər aiddir:

investisiya siyasətinin hazırlanması və obyektlərin kompleks tikintisinin həyata keçirilməsi;

rielter təşkilatları, məsləhətçilər, istehlakçılar və s. ilə iqtisadi münasibətlərin saxlanılması və

inkişaf etdirilməsi;

tikinti müəssisəsinin taktiki planının hazırlanması və obyektin operativ rəhbərliyinə

çardırılması.

Resurs yanaşmasının istifadəsinə əsasən investisiya fəaliyyətinin istiqamətinin müəyyən

edilməsi və tikinti müəssisəsinin taktiki proqramının hazırlanması gedişində tkinti obyektlərinin

244

istismarından maksimum mənfəətin alınması üçün operativ idarəetmənin həyata keçirilməsinin

parametrləri qəbul edilməlidir:

banklar tərəfindən verilən kreditlərə faiz dərəcəsinin müəyyən edilməsi;

işçilərin ixtisas səviyyəsinin öyrənilməsi;

qiymətlərin indeksinin inflyasiya səviyyəsinin müəyyən edilməsi.


2020-ci il. № 3(12) -səh.237-242 2020, № 3(12), pp. 237-242


NƏTİCƏ

Marketinq siyasətinin işlənməsi və tətbiqinə uyğun tikinti müəssisələrinin investisiya

fəaliyyətinin tənzimlənməsində onların əsas məqsədləri iştirakçılar arasında iqtisadi münasibətlərin

saxlanması və idarə edlməsidir.

Tikinti fəaliyyətinin iştirakçıları arasında iqtisadi münasibətlərin inkişaf etdirilməsi və resurs

yanaşmasına müvafiq tikinti müəssisələrinin investisiya fəaliyyətinin istiqamətinin müəyyən

edilməsində əsas məqsəd gəlirlərin artırılması və risk səviyyəsinin minimuma endirilməsidir.


1. Əliyev Ə.B., Mehdiyev İ.Ə. İnvestisiyaların analizi və idarə olunması, Bakı, 2013, 128

s.

2. Амадаев А.А., Управление инвестиционно-инновационной привлекательностью в

реальном секторе региональной экономики: Монография, Дашков и К, 2012 г, 219 ст.

3. Mehdiyev İ.Ə., Məmmədov M.A., Məmmədova N.N., Daşınmaz əmlakın

iqtisadiyyatı, Bakı: Çaşıoğlu, 2007, 454 s.

Ш.И.Ализаде

д.ф.э., Азербайджанский Архитектурно-Строительный Университет

Особенности инвестиционной деятельности по управлению объектами в строительных

компаниях

Резюме

В статье показана целесообразность использования ресурсного подхода в строительных

компаниях. При этом, в соответствии с применением ресурсного подхода рассматриваются

основные цели и особенности управления инвестиционной деятельностью строительных

предприятий и определения направлений инвестиционной деятельности, управления

инвестиционными объектами, введенными в эксплуатацию строительными компаниями,

ответственности строительных компаний и производятся соответствующие оценки.

Ключевые слова: инвестиции, строительные компании, инвестиционные проекты,

модель ресурсного обеспечения, недвижимость, управление

Sh.İ.Alizada

PhD, Azerbaijan Architectural and Construction University

Features of investment activities in the management of facilities in construction companies

Abstract

http://www.knigafund.ru/books/173766



245

The article shows the feasibility of using the resource approach in construction companies. At

the same time, in accordance with the application of the resource approach, are considered the main

goals and features of the management of investment activities of construction companies and the

determination of directions of investment activities, management of investment objects commissioned

by construction companies, the responsibility of construction companies and are made appropriate

assessments.

Keywords: investments, construction companies, investment projects, resource provision model,

the property, management


2020-ci il. № 3(12) -səh.243-246 2020, № 3(12), pp. 243-246

А.А.Гусейнова, Н.Г.Магеррамова A.A.Huseynova, N.G.Maharramova

А.А.Гусейнова

к э н, доцент, Азербайджанский Архитектурно-Строительный Университет

Н.Г.Магеррамова

магистрант, Азербайджанский Архитектурно-Строительный Университет

[email protected]

ЭКОНОМИЧЕСКОЕ МОДЕЛИРОВАНИЕ ТРАНСПОРТНОЙ СИСТЕМОЙ

СТРОИТЕЛЬСТВА В УСЛОВИЯХ РЫНКА

Резюме

В статье рассматривается транспортно-технологический процесс, представляющий

собой подсистему, входящую в общую систему строительного производства, целью которой

является непрерывное обеспечение строительных потоков материальными ресурсами с

минимально возможными затратами.

Ключевые слова: транспортная отрасль, инфраструктура, экономическое развитие,

инвестиции

Актуальность исследования

Транспортно-технологическое обеспечение строительных потоков осуществляется в

настоящее время недостаточно эффективно. Причиной является отсутствие согласованности в

работе поставщиков, автотранспортных предприятий и получателей грузов, отсутствие единой

согласованной технологии доставки грузов, экономически целесообразной для каждого

участника транспортно-технологического процесса.

От надежности транспортного обеспечения зависят своевременность и равномерность

поставки материалов на строительные объекты и, как следствие, производительность труда в

строительстве и на транспорте. Нарушение графиков поставки материалов приводит к простоям

строительных потоков в ожидании необходимых материалов. В результате, строительное

производство несет скрытые издержки производства, которые зависят от качества выполнения

транспортного процесса. Это расходы на погрузочно-разгрузочные работы, на содержание

складов и хранение грузов, издержки, связанные с простоями строительных бригад, машин и

механизмов из-за нерегулярного подвоза материальных ресурсов. Возникает необходимость

крупных инвестиций и капиталовложений в развитие, связанных с транспортными отраслями

азербайджанской экономики.

246

Достаточно сказать, что изношенность локомотивного и вагонного составов на

азербайджанской железной дороге достигла 75%, свыше 60% путей имеют дефекты, десятки

мостов и сооружений, построенных в XIX – XX веках, требуют ремонта или замены.

Аналогичная ситуация складывается и на автомобильных дорогах. Требуется полная

замена авиационного и морского транспорта, реконструкция транспортных коммуникаций и

магистралей. Эффективное решение этих вопросов окажет успешное развитие экономики

транспорта нашего государства.

В транспортно-дорожном комплексе Азербайджанской республики практически

завершена программа приватизации всего автомобильного транспорта и дорожного хозяйства


2020-ci il. № 3(12) -səh.243-246 2020, № 3(12), pp. 243-246


5% железнодорожного транспорта, 63% авиационного транспорта, 30% морского транспорта.

Однако нормальный транспортный рынок, способный к конкуренции, так и не создан.

Борьба за высокий уровень эксплуатационной работы, за хорошие показатели

использования подвижного состава и постоянных устройств представляет собой рычаг, с

помощью которого можно воздействовать на пропорции в развитии транспорта и других

отраслей народного хозяйства.

Народнохозяйственное планирование позволяет развивать пропускные способности

железнодорожных линий и увеличивать парк подвижного состава в соответствии с предстоящим

объемом перевозок и с учетом создания необходимых резервов. Тем самым предотвращается

возникновение диспропорций между потребностью в перевозках и провозной способностью

железных дорог, исключается создание избыточных мощностей, то есть недоиспользование

постоянных устройств и подвижного состава. Поэтому железнодорожный транспорт всех стран

не страдает хронической недогрузкой технических средств. Как известно, одной из “вечных”

проблем стран СНГ являются дороги. Их недостаток и низкое качество существенно сдерживают

не только развитие автомобильного транспорта, но и в определенной мере социально –

экономический прогресс в стране.

Данные по протяженности автомобильных дорог по Азербайджану представлены в

таблице 1.

Таблица 1

Показатель 2000г. 2005г. 2010г. 2015г. 2019г.

по Азербайджану

Общая длина автомобильных

дорог, тыс. км

Из них в том числе с твердым

покрытием, тыс. км

24100,0

7200,0

32860,0

9840,0

41610,0

16001,0

50365,0

24930,0

59141,0

29210,0

Одна из наиболее популярных тем, обсуждаемых в последние годы на страницах

периодических изданий, на экранах телевизоров, радио – это проблема рыночной экономики. О

рыночной экономике говорят и пишут все, однако, как ни парадоксально, во всем обилии этой

информации не только отсутствует единое понимание термина рыночной экономики, но и ее

основных черт. Одни авторы исходя из того, что значение этого словосочетания общеизвестно,

а поэтому не стоит его уточнять. Другие, правда это более узкий круг - пытаются все – таки

определить суть рыночной экономики. И вот здесь проявляется в полной степени разнобой в ее

понимании.

247

То, что рыночная экономика – не порождение теоретической мысли перестроечного

периода, известно, видимо, всем. Она представляет собой всего лишь определенную сторону

такого явления, как товарное производство.

Самое общее определение товарного хозяйствования можно сформулировать следующим

образом: это сбой обособленных товаропроизводителей, которые связаны между собой через

рынок.

В условиях товарного хозяйствования при многообразии форм собственности и

конкуренции на рынке транспортной продукции целью транспортной деятельности с позиций

собственника транспортной системы является получение наибольшей прибыли при безусловном

удовлетворении потребностей общества в транспортной продукции с учетом максимальной

комфортности обслуживания потребителя и безопасности транспортного процесса.


2020-ci il. № 3(12) -səh.243-246 2020, № 3(12), pp. 243-246


Соответственно количественной мерой достижения этой цели является величина прибыли.

ВЫВОДЫ

1. Выявлено, что сложившаяся система транспортно-технологического обеспечения

строительных потоков не гарантирует своевременную доставку грузов необходимой

номенклатуры и поэтому нуждается в совершенствовании.

2. Экспериментально установлено, что продолжительность выполнения операций

транспортно-технологического процесса является случайной величиной, распределенной по

нормальному закону. Простои транспортных средств под загрузкой и разгрузкой составляют в

среднем более трети (32,82 %) от общего времени нахождения в наряде. Причинами

создавшегося положения являются недостаточный организационный уровень управления

процессами на строительной площадке и в пунктах погрузки материалов, несовершенство

методов оперативного планирования автомобильных перевозок, в которых не учитывается

вероятностный характер взаимосвязи работы складов заводов-поставщиков, строительных

потоков и транспортных средств, различные интересы участников транспортно-

технологического процесса, отсутствие комплексного планирования выполнения операций

транспортно-технологического процесса. В результате неравномерной поставки материалов на

строительной площадке возникает дефицит материалов, являющийся причиной простоев

строительных потоков (примерно 18 % рабочего времени смены).

3. Разработанная методика прогнозирования и количественной оценки последствий

проявления риска участников транспортно-технологического процесса и расчета

компенсационных выплат позволяет экономически заинтересовать участников транспортно-

технологического процесса в соблюдении графиков отгрузки, поставки и потреблении

строительных материалов.

4. Предложенная и апробированная методика управления страховыми запасами

строительных материалов позволяет снизить риск невыполнения договорных обязательств,

повысить производительность строительных потоков на 17,2 %, сократить потребность в

оборотных средствах строительной организации на 7,2 %.

5. Разработана методика проектирования транспортно-технологического обеспечения

строительных потоков, заключающаяся в интеграции отдельных его участников в единую

систему, способную своевременно и экономично обеспечить материальными ресурсами объекты

строительства. Для этого:

- установлена необходимость составления совмещенного графика работы участников

одноцелевой системы в составе проекта производства работ;

- предложен проект договора на перевозку строительных грузов, заключаемый

грузоотправителем, грузополучателем и автотранспортным предприятием;

248

- обоснована необходимость организации единой диспетчерской службы для управления

транспортно-технологическим процессом на основе совмещенного графика.

6. Выявлена эффективность от внедрения предлагаемых мероприятий по

совершенствованию транспортно-технологического обеспечения строительных потоков,

состоящая в экономии ресурсов, сокращении срока строительства, стоимости выполнения

строительно-монтажных работ на 3,5%.


1. Алиев А.Б. Экономика транспорта, Баку, Тефеккюр, 2003г.

2. Крыжановский А.Г., Шашкин В.В. Управление транспортными системами, Санкт

– Петербург, 1998г.


2020-ci il. № 3(12) -səh.243-246 2020, № 3(12), pp. 243-246


A.A. Hüseynova


N.G.Məhərrəmova

magistrant, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

Bazar şəraitində inşaat sisteminin iqtisadi modelləşdirilməsi

Xülasə

Məqalədə, inşaat istehsalının ümumi sisteminin bir hissəsi olan bir alt sistem olan, məqsədi

tikinti axınlarını mümkün qədər aşağı qiymətə maddi ehtiyatlarla davamlı təmin etmək olan nəqliyyat

və texnoloji prosesdən bəhs olunur.

Açar sözlər: nəqliyyat sənayesi, infrastruktur, iqtisadi inkişaf, investisiya

A.A. Huseynova

Candidate of Science, Associate Professor, Azerbaijan

Architecture and Construction University

N.G. Maharramova

мaster student, Azerbaijan Architecture and Construction University

Economic modeling of transportation system of construction in market conditions

Abstract

The article discusses the transport and technological process, which is a subsystem that is part

of the general system of construction production, the purpose of which is to continuously provide

construction flows with material resources at the lowest possible cost.

Keywords: transport industry, infrastructure, economic development, investment

249


2020-ci il. № 3(12) -səh.247-252 2020, № 3(12), pp. 247-252

M.Ə.Nəbiyev M.A.Nabiev

UOT 338.22

M.Ə.Nəbiyev

dissertant, Azərbaycan Universiteti

AZƏRBAYCANDA TİKİNTİ SEKTORUNDA VALYUTA RİSKİ

Xülasə

Məqalədə 2015-ci ildə manatın dəyərdən düşməsinin Azərbaycanda tikinti sektoruna təsiri tədqiq

olunur. Məqalədə göstərilir ki, manatın dəyərdən düşməsi tikinti materiallarının istehsalçı

qiymətlərinin kəskin artımına gətirib çıxarmışdır. Həmçinin qeyd olunur ki, tikinti sektoruna xarici

valyuta ilə verilmiş kreditlərin və ölkədə qeyri-neft xarici ticarətin artması tikinti sektorunda valyuta

riskini artırır.

Açar sözlər: tikinti sektoru, valyuta riski, valyuta məzənnəsi, investisiya, maliyyə

GİRİŞ

Valyuta riski kredit, xarici iqtisadi, firmanın xarici ölkədə investisiya yatırdığı və digər valyuta

əməliyyatları zamanı bir xarici valyutanın digər valyutaya nisbətən məzənnəsinin dəyişməsi zamanı

yarana biləcək valyuta itkilərini əks etdirir.

Valyuta riski xarici iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olan firmalara (xammal, material və

yarımfabrikatlar idxal edən və hazır məhsul ixrac edən firmalara) xasdır. Bu risk firmanın xarici iqtisadi

əməliyyatlarında istifadə etdiyi xarici valyutanın məzənnəsinin dəyişməsinin bu əməliyyatlardan

gözlənilən pul axınlarına təsirinin nəticəsində nəzərdə tutulmuş gəlirlərin itirilməsində özünü göstərir.

Belə ki, xammal və material idxal edən firma müvafiq xarici valyutanın milli valyutaya qarşı məzənnəsi

artdıqda itkilərlə üzləşir. Xarici valyutanın milli valyutaya qarşı məzənnəsinin aşağı düşməsi isə, hazır

məhsul ixrac edən firmalara mənfi təsir göstərir.

Bəzi iqtisadçılar valyuta riskinə müqavilənin bağlanması və onun icrası arasında valyuta

məzənnəsinin sövdələşmənin gəlirliliyinə təsiri kimi tərif verir [2]. Digər tərifə əsasən valyuta riski,

valyuta məzənnəsinin dəyişməsi və ya obyekti valyuta dəyərləri olan dövlət orqanlarının hərəkətləri ilə

əlaqədar sahibkarlıq fəaliyyəti subyektinin iqtisadi durumunda müsbət və ya mənfi dəyikliyinə səbəb

olan bir və ya daha çox hadisənin baş vermə ehtimalıdır [1]. Bu tərif valyuta riskinin spekulyativ

xarakterini nəzərə alınır, halbuki əksər mənbələrdə valyuta riski təhlükə baxımından xarakterizə olunur.

Valyuta risklərinə təsir göstərən amillər arasında aşağıdakıları göstərmək olar:

250

ölkənin tədiyyə balansının vəziyyəti;

ölkənin valyuta еhtiyatlarının vəziyyəti;

dövlətin büdcə və mоnеtar siyasəti;

faiz dərəcələrin dəyişməsi.

ƏSAS HİSSƏ 2014-2015-ci illərdə neft qiymətlərinin aşağı düşməsi manatın xarici valyutalara nisbətən

dəyərdən düşməsinə səbəb olmuşdur. Dolların məzənnəsi 2015-ci il fevral ayımda 0,78 manatdan 1,05

manatadək, dekabr ayında isə 1,55 manatadək artmış, hal-hazırda isə 1,7 manat səviyyəsində

sabitləşmişdir. Manatın dəyərdən düşməsi nəticəsində ölkədə inflyasiya artmış və əhalinin alıcılıq

qabiliyyəti kəskin azalmışdır. Xarici valyuta ilə kredit götürənlər də, o cümlədən ipoteka kreditləri

görürən şəxslər çətin vəziyyətə düşdülər.


2020-ci il. № 3(12) -səh.247-252 2020, № 3(12), pp. 247-252


Manatın dəyərdən düşməsi tikinti sektoruna da mənfi təsir etmişdir. Bu, əhalinin alıcılıq

qabiliyyətliliyinin aşağı düşməsi və investisiya cəlbediciliyinin azalması, tikinti xərclərinin artması,

inşaat və tikinti sektorunda fəaliyyət göstərən firmalara kreditlərin kəskin azalması (tikinti sektorunda

fəaliyyət göstərən firmalara kreditlərin həcmi 2014-cü ilin sonuna 2244 mlyn. manatdan 2018-ci ilin

sonuna 385 mlyn. manatadək, yəni təqribən 6 dəfə azalmışdır), ipoteka kreditlərinin verilməsinin demək

olar ki dayandırılması və əhalinin real gəlirlərinin azalması ilə əlaqədardır.

İnvestisiya-tikinti layihələrinin həyata keçirildiyi zaman qeyri-müəyyənliyin əsas mənbələrindən

biri hazır məhsulların və tikinti materiallarının qiymətidir. Belə ki, investisiya-tikinti layihələri uzun

müddət ərzində həyata keçirildiyi üçün materialların qiyməti çətin proqnozlaşdırılan bir göstəricidir.

Materialların, konstruksiyaların, məhsulların qiymətlrinin artması bir çox hallarda valyuta riskinin

təsirinin nəticəsidir.

Tikinti materialları əsas xərclər olduğuna görə (diaqram 1) tikinti materiallarının qiymətindəki

dəyişikliklər hazır məhsulların maya dəyərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir (diaqram 2).

Aşağıdakı diaqramdan göründüyü kimi, tikinti işlərinin yerinə yetirilməsinə çəkilən xərclərin

strukturunda material xərclərinin xüsusi çəkisi son illərdə azalsa da yüksək səviyyədə qalmaqdadır və

2018-ci ildə 48,6% təşkil edir. Nəticədə tikinti materiallarının istehsalçı qiymətləri (əvvəlki ilə nisbətən)

2015-ci ildə 4% azalmışdırsa, 2016-ci ildə 4,4%, 2017-ci ildə 12,8%, 2018-ci ildə isə 12,1% artmışdır.

Diaqram 1. Tikinti işlərinin yerinə yetirilməsinə çəkilən xərclərin

strukturu, ümumi yekuna görə, faizlə

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2013 2014 2015 2016 2017 2018

sair xərclər

sosial təyinatlı ayırmalar

əsas vəsaitlərin amortizasiyasına çəkilən xərclərəməyin ödənilməsi

xərcləri

material xərcləri

251

Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi


2020-ci il. № 3(12) -səh.247-252 2020, № 3(12), pp. 247-252


Diaqram 2. Tikinti materiallarının istehsalçı qiymətləri indeksi,

əvvəlki ilə nisbətən, % ilə


2016-2018-ci illərdə tikinti materiallarının istehsalçı qiymətlərinin artmasının əsas

səbəblətindən biri manatın dəyərdən düşməsi olmuşur. Baxılan dövrdə tikinti materiallarının istehsalçı

qiymətlərinin kəskin artması tikinti sektorunun idxaldan asılılığın yüksək olduğunu göstərir. Lakin

rəsmi statistik məlumatlara əsasən tikinti materiallarının idxalı 2014-cü ildə 112,7 mlyn. ABŞ dolları,

2015-ci ildə 33,5 mlyn. ABŞ dolları, 2016-cı ildə 22,2 mlyn. ABŞ dolları, 2017-ci ildə 11,4 mlyn. ABŞ

dolları, 2018-ci ildə isə 14,4 mlyn. ABŞ dolları olmuşdur (diaqram 3), bu da bizim fikrimizcə real

vəziyyəti əks etdirmir.

Diaqram 3. Tikinti materiallarının idxalı, mlyn. ABŞ dolları

85,0

90,0

95,0

100,0

105,0

110,0

115,0

2013 2014 2015 2016 2017 2018

252



2020-ci il. № 3(12) -səh.247-252 2020, № 3(12), pp. 247-252


Tikinti sektorunda valyuta riskinə təsir edən edən amillərin tədqiqinə gəldikdə ilk növbədə tikinti

sektoruna xarici valyuta ilə verilmiş kreditlər və ölkənin qeyri-neft ticarət balansı nəzərə alınmalıdır.

Tikinti şirkətlərinin xarici valyuta ilə gəlir əldə etmək imkanları məhdud olduğuna görə tikinti

sektoruna xarici valyuta ilə verilmiş kreditlər tikinti sektorunda valyuta riskləri yaradır. Aşağıdakı

diaqramdan göründüyü kimi (diaqram 4) tikinti sektoruna xarici valyuta ilə verilmiş kreditlərin həcmi

2016-2017-ci illərdə azalmış, lakin 2018-ci ildən etibarən kəskin artmış və 2019-cü ilin sonunda 256,7

mlyn. manat təşkil etmişdir.

Diaqram 4. Tikinti sektoruna xarici valyuta ilə verilmiş kreditlər, mlyn. мanat

Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı

Tikinti sektorunda valyuta riskinə təsir edən edən digər amil son illərdə ölkənin qeyri-neft ticarət

kəsirinin artmasıdır. Məlum olduğu kimi, ölkənin ixracının 90%-dən çoxunu xam neft təşkil edir və bu,

manatın məzənnəsini neft gəlirlərindən asılığını şərtləndirərək ölkə iqtisadiyyatı və tikinti sahəsi üçün

yüksək valyuta riskləri yaradır. Aşağıdakı diaqramdan (diaqram 5) göründüyü kimi, 2018 və 2019-cu

illərdə ölkənin qeyri-neft ixracının artım tempi idxalın artım tempindən aşağı olmuşdur. Bu, qeyri-neft

xarici ticarət kəsiri artıraraq ölkənin neft gəlirlərindən asılılığı artırır, bu da tikinti sahəsi üçün valyuta

riskləri artıraraq tikinti sektorunun inkişafına mənfi təsir edir.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

2013 2014 2015 2016 2017 2018

0

100

200

300

400

500

600

2015 2016 2017 2018 2019

253

Diaqram 5. Qeyri-neft xarici ticarət



2020-ci il. № 3(12) -səh.247-252 2020, № 3(12), pp. 2547-252


Ölkədə yüksək valyuta riskini əks etdirən göstəricilərdən biri manat və xarici valyuta ilə verilmiş

kreditlər üzrə faiz dərəcələrindəki fərqi göstərmək olar. 2016-cı ilə qədər manat və xarici valyuta ilə

verilmiş kreditlər üzrə faiz dərəcəsi təqribən bərabər idisə, 2016-cı ildən etibarən manat və xarici valyuta

ilə verilmiş kreditlər üzrə faiz dərəcəsi arasındakı fərq kəskin artmış və hal-hazırda bu fərq 8 faiz bəndi

təşkil edir (diaqram 6).

Diaqram 6. Manat və xarici valyuta ilə verilmiş kreditlər

üzrə faiz dərəcəsi, % ilə

Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı

NƏTİCƏ 2015-ci ildə manatın dəyərdən düşməsinin Azərbaycanda tikinti sektoruna ciddi təsir etmişdir.

Manatın dəyərdən düşməsi 2016-2018-ci illərdə tikinti materiallarının istehsalçı qiymətlərinin kəskin

24,4

9,816,3

3,5

30,5

20,3

7,2

9,8 10,6

0

2

4

6

8

10

12

0

10

20

30

40

50

2017 2018 yanvar-noyabr 2019

qeyri-neft ixracı, artım tempi, % (sol şkala)

idxal, artım tempi, % (sol şkala)

qeyri-neft xarici ticarət kəsiri, mlrd. doll. (sağ şkala)

0

2

4

6

8

10

12

14

16

manatla verilmiş kreditlər xarici valyuta ilə verilmiş kreditlər

254

artmasına gətirib çıxarmışdır. Tikinti şirkətlərinin xarici valyuta ilə gəlir əldə etmək imkanları məhdud

olduğuna görə tikinti sektoruna xarici valyuta ilə verilmiş kreditlərin kəskin artması tikinti sektorunda

valyuta risklərini artırır. Məqalədə qeyd olunur ki, ölkənin ixracının 90%-dən çoxunun xam neft təşkil

edir və bu, manatın məzənnəsini neft gəlirlərindən asılığını şərtləndirərək ölkə iqtisadiyyatı və tikinti

sahəsi üçün yüksək valyuta riskləri yaradır. Son illərdə qeyri-neft xarici ticarət kəsirinin artması ölkənin

neft gəlirlərindən asılılığı daha da artırır, bu da tikinti sahəsi üçün valyuta riskləri artıraraq tikinti

sektorunun inkişafına mənfi təsir edir.


1. Дмитриев М. А. Валютный риск: от определения к классификации //

Российское предпринимательство. — 2015. — Т. 16, № 15. — s. 2423–2436

2. Хомкалов Г. В., Кельберг Е. И. Управление валютными рисками в

инвестиционно-строительной деятельности//Baikal Research Journal, 2017. Т. 8, № 3,

http://brj-bguep.ru/


2020-ci il. № 3(12) -səh.247-252 2020, № 3(12), pp. 247-252


М.А.Набиев

диссертант, Университет Азербайджан

Валютный риск в строительном секторе Азербайджана

Резюме

В статье рассматривается влияние амортизации маната на строительный сектор в

Азербайджане в 2015 году. В статье отмечается, что снижение курса маната привело к

резкому росту цен производителей на строительные материалы. Также отмечается, что

увеличение валютных кредитов строительному сектору и ненефтяная внешняя торговля в

стране увеличивает валютный риск в строительном секторе.

Ключевые слова: строительный сектор, валютный риск, обменный курс, инвестиции,

финансы

M.A.Nabiev

dissertant, Azerbaijan University

Currency risk in the construction sector in Azerbaijan

Abstract

The article examines the impact of manat depreciation on the construction sector in Azerbaijan

in 2015. The article notes that the devaluation of the manat has led to a sharp rise in the producer prices

for construction materials. It is also noted that increase in loans in foreign exchange and non-oil

foreign trade deficit rises the currency risk in the construction sector.

Keywords: construction sector, currency risk, exchange rate, investment, finance

255


2020-ci il. № 3(12) -səh.253-258 2020, № 3(12), pp. 253-258

A.G.Hüseynov А.G.Huseynov

A.G.Hüseynov

i.e.d., professor, Azərbaycam Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

İQTİSADİ AMİLLƏRİN ÇİRKLƏNMƏYƏ TƏSİRİNİN RİYAZİ MODELLƏRİNİN

İŞLƏNMƏSİ

Xülasə

Məqalədə beynəlxalq təcrübədə geniş istifadə olunan riyazi modellərdən və proqram paketindən

istifadə edilərək atmosferə və su hövzəsinə atılan çirkləndirici maddələrin amillərdən asılılığının

qrafikləri işlənilmiş, riyazi düsturları təklif olunmuş, onların adekvatlığı və təcrübədə istifadəsinin

məqsədəuyğunluğu əsaslandırılmışdır.

Açar sözlər: riyazi modellər; amillər; ətraf mühitin çirklənməsi; adekvatlıq

GİRİŞ

Məlumdur ki, iqtisadi sistem inkişaf etdikcə, xüsusi ilə sənaye məhsullarının artımı və neft-qaz

istismarının güclənməsi atmosferə atılan zərərli maddələrin miqdarını, o cümlədən su hövzəsinə atılan

çirkab suların həcmini daim artırır. Son illərdə yeni texnologiyaların və innovasiyaların tətbiqi bu

prosesi xeyli azaltmasına baxmayaraq, təbii ətraf mühitin çirklənməsi davam etməkdədir.

Azərbaycan tarixən təbii sərvətləri zəngin olan bir ölkədir. Ölkədə neft strategiyasının uğurla

həyata keçirilməsi nəticəsində neft-qaz hasilatı quruda və dənizdə xeyli artmışdır. Bu amil və eyni

zamanda neft-qaz məhsulları emalı prosesinin də artması ətraf mühitin çirklənməsinə öz təsirini

göstərmişdir. Bu baxımdan atmosferə atılan zərərli maddələrin miqdarının və su hövzəsinə atılan çirkab

suların miqdarının ona təsir edən iqtisadi amillərdən asılılığının modelləşdirilməsi xüsusi əhəmiyyət

kəsb edir.

Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsinin əsas metodları

256

Ekoloji prosesin modelləşdirilməsi, başqa sözlə riyazi asılılıqların tədqiqi ədəbiyyatlarda geniş

yayılmışdır. Ekologiyada tədqiq olunan fövqəlorqanizm sistemləri - populyasiyalar, biosenozlar,

biogeosenozlar, ekosistemlər – olduqca çox mürəkkəbdirlər. Onların davamlılığı və sabitliyi həmişə

dəyişən bir çox qarşılıqlı təsirlərlə müşahidə olunur. Sistemin təsiri zamanı vəziyyətindən asılı olaraq,

eyni xarici təsirlər müxtəlif, lakin eyni zamanda bir-birinə zidd olan nəticələrə gətirib çıxara bilər.

Sistemin konkret faktorların təsirlərinə cavab reaksiyasını yalnız qarşılıqlı təsirlərin və müəyyən

qanunauyğunluqların təhlili yolu ilə qabaqcadan görmək olar. Buna görə, təbii proseslərin tədqiqatı və

proqnozlaşdırılması vasitəsi kimi, riyazi modelləşdirmə metodu ekologiyada çox geniş yayılmışdır. İlk

ekoloji modellərdən biri Volterr-Lotki modeli idi. İstənilən biosenozda onun bütün elementləri arasında

qarşılıqı təsirlər baş verir: bir növdən olan fərdlər həm öz növündən, həm də başqa növlərdən olan

fərdlərlə qarşılıqlı təsirdə olurlar. Bu qarşılıqlı təsirlər həm dinc, həm də “yırtıcı-qurban” tipli ola

bilərlər. Müşahidələr göstərir ki, yırtıcı balıqların sayının enib-qalxması bu balıqların qidası olan kiçik

balıqların sayının enib-qalxması ilə əks mütənasibdir. Bu enib-qalxmaların təhlili riyaziyyatçı Vito

Volterrə (1860-1940) müvafiq tənlikləri çıxartmağa imkan verdi. Əgər biosenozda cəmi iki növ olsaydı

(çox böyük sadələşdirmə), hətta belə halda, növlərin hər birinin say dinamikası onların müstəqil

yaşamasının mənzərəsindən xeyli fərqlənərdi.


2020-ci il. № 3(12) -səh.253-258 2020, № 3(12), pp. 253-258


“Yırtıcı-qurban” və “rəqabət – yanaşı yaşama” hallarından başqa, “simbioz” halı da

modelləşdirilə bilər. Simbioz modeli ayrı-ayrı növlərin həyat uğrunda mübarizədə kooperasiyasını əks

etdirir. Bir növ başqa növə kömək və ya himayəçilik edir (arıların kooperasiyası, ağacların

kooperasiyası). Bu sistemin davamlığı üzərində qurulmuş riyazi modellər göstərir ki, sayın ilkin

qiymətləri hətta yüksək olanda belə, həmişə populyasiyaların eksponensial artması baş verəcək. Bu da

müəyyən hallarda həqiqətə uyğundur.

Biosfera insanın iştirakı olmadan öz planına uyğun formalaşmışdır. Biosferanın keyfiyyətcə yeni

inkişaf mərhələsi insanın üçüncü dövrün sonunda meydana gəlməsi ilə başlandı. Əvvəlcə insanın

fəaliyyəti digər canlıların fəaliyyətindən fərqlənmirdi. Odun alınması insanı digər heyvanlar sırasından

ayırdı. Eyni zamanda, insan nəinki soyuq iqlim rayonlarında məskunlaşdı, donmadı, yaşadı və

yırtıcılardan özünü qorudu, o hətta, biosferada maddələrin dövranına müdaxilə edərək orqanik qalıqları

məhv etməyi öyrəndi.

Hazırda insan fəaliyyəti nəticəsində təbiətin intensiv yenidən qurulması baş verir. Bəşəriyyət

aclıq, özünü zəhərləmə, irsiliyin bioloji əsaslarının dağılması təhlükəsi ilə üzləşir. Təhlükəni aradan

qaldırmaq üçün onun səbəblərini bilmək lazımdır. Qlobal ekoloji modellər bu məqsədlə qurulurdu.

Resursların sərf edilməsinin ilk modeli T. Maltusun modeli (1798) olmuşdur. O nəzərə alırdı ki, əhalinin

sayı həndəsi silsilə, həyat vasitələri isə ədədi silsiləsi ilə artır. Sonrakı təcrübə bu yanaşmanın yanlış və

sadə olduğunu göstərmişdir.

C. Forrester (1970) əhalinin dəyişməsini, kapital qoyuşları, təbii ehtiyatları, ətraf mühitin

çirklənməsini, qida məhsullarının istehsalını nəzərə alan dinamik model təklif etmişdir. Modeldə qəbul

edilmiş qarşılıqlı təsirlər kifayət qədər mürəkkəbdir. Məsələn, əhalinin sayının artması onun sıxlığından,

qida ilə təmin olunmasından, ətraf mühitin çirklənmə dərəcəsindən, ehtiyatların olub-olmamasından,

maddi rifahdan asılı vəziyyətdə qoyulub; ölüm miqdarı həyat səviyyəsi, qidalanma ilə əlaqələndirilir;

mühitin çirklənməsi fondların həcmi ilə bağlıdır və s. Forresterin çoxfaktorlu modeli sistemlərə müxtəlif

faktorların dəyişməsindən asılı olaraq baxmağa imkan verir. Forrester apardığı tədqiqatların

nəticələrindən biri əhalinin, fondların və “həyat keyfiyyətinin” stabilləşməsi dövrdə təbii ehtiyatların

sərf edilməsi qrafikləri idi.

D.Medouzun (1972) qrupu beş əsas göstərici bazası: sürətlənən sənayeləşdirmə, əhalinin sayının

artması, doyunca yeməyənlərin sayının artması, ehtiyatların tükənməsi, ətraf mühitin pisləşməsi

257

əsasında dinamik model qurmuşdur. Modelə, Forresterin modelindən üçqat çox, böyük xüsusi əlaqələr

yığını daxil edilmişdir. Medouz modelinə əsaslanan müxtəlif variantlar üzrə proqnoz göstərdi ki, XXI-

ci əsrin ortalarında təbii ehtiyatların tükənməsi və çirklənmənin artması nəticəsində dünya miqyasında

fəlakət baş verəcək. Onun istisna edilməsi üçün yeganə yol əhalinin sayının və isteshal həcminin

stabilləşdirilməsi, kənd təsərrüfatının inkişafının kapital ilə stimullaşdırılması ola bilər.

M.Mesaroviç və E.Pestel modeli (1974) əlaqələrin ölçüləri və müfəssəlliyi ilə fərqlənir. Burada

dünya sistemini regional sistemlərin cəmi kimi təsvir edən 100-dən çox tənlik var. Müəlliflər ən böyük

ölkələri (Yaponiya, Rusiya, Çin, Vyetnam və s.) və regionları (Şimali Amerika, Qərbi Avropa, Şimali

Afrika və s.), 10 əhali qrupu, 5 maşın kateqoriyası, 2 növ kənd təsərrüfatı istehsalı, 19 növ sənaye

kapitalı, 5 növ energetika kapitalı seçmişlər. Bu modelin bazasında müəlliflər dünya sisteminin müxtəlif

inkişaf ssenarilərini nəzərdən keçirmişlər.

Pensilvaniya universitetində milli modellərin birgə fəaliyyəti sistemi yaradılmışdır. Onun riyazi

hissəsi 20.000-dən çox tənlikdən ibarətdir.

1970-ci illərin sonunda V. Leontyevin rəhbərliyi altında BMT-nin mütəxəssislər qrupu

tərəfindən dünya iqtisadiyyatının sahələrarası balansının regionlararası modeli işlənib hazırlanmışdır.

1970-ci illərin sonunda N.N. Moiseyevin rəhbərliyi altında “Geya” biosferasının riyazi modeli

işlənib hazırlamışdır. O, bir-biri ilə əlaqəli iki sistemdən ibarət idi. Birincisi atmosferdə və okeanda baş


2020-ci il. № 3(12) -səh.253-258 2020, № 3(12), pp. 253-258


verən prosesləri təsvir edirdi. İkincisi isə cisimlərin təbiətdə dövranını. Riyazi modelin əsasına okean

səthindən buxarlanma və suyun atmosferdə kondensasiyası, karbon qazın dəniz suyuna hopması,

atmosferin enerji keçirməsi, fotosintez reaksiyaları, bitkilərin quruması, Yer səthində biokütlənin

bölüşdürülməsi və s. kimi lokal modellər qoyulmuşdur.

“Geya” modeli əsasında nüvə partlayışının, vulkan püskürməsinin, iri lokal yanacaq-enerji

kompleksinin yaradılması, dağ landşaftının dəyişməsinin təsiri altında planetdə müxtəlif iqlim

dəyişikliyi ssenarilərinin hesablanması aparılmışdır.

1980-ci illərin birinci yarısında müxtəlif ölkələrin alimləri nüvə müharibəsinin nəticələrini

proqnozlaşdırmaq məqsədilə qlobal riyazi modellər yaradırdılar. Ən geniş modellər amerikalı astronom

K. Saqanın yaratdığı model və “Geya” modeli idi. Məhz bu tədqiqatlar nüvə silahlarının azaldılmasına

dair dövlətlərin siyasi qərarlarını mühüm dərəcədə stimullaşdırmışlar.

Praktik baxımdan, mürəkkəb proseslərin riyazi modellərinin qurulmasında aşağıdakı mərhələlər

seçilir:

modelləşdirilməli olan real hadisələrin əsaslı tədqiqatı, əsas komponentlərin müəyyən edilməsi

və onların arasında qarşılıqlı əlaqələrin xarakterini müəyyən edən qanunların təyin edilməsi;

cavabını model verməli olan əsas sualların ifadə edilməsi;

tədqiq edilən prosesləri lazımi müfəssəlliklə təsvir edən riyazi nəzəriyyənin işlənməsi; onun

əsasında abstrakt qarşılıqlı əlaqələr sistemi şəklində model qurulur; təyin edilmiş qanunlar dəqiq

riyazi formada ifadə edilməlidir; konkret modellər analitik tapşırıqlar sistemi və ya maşın

proqramının məntiqi sxemi şəklində təqdim edilə bilər;

modelin yoxlanması – model əsasında hesablama və nəticələrin əsli ilə tutuşdurma. Eyni

zamanda, ifadə edilmiş fərziyyənin düzgünlüyü yoxlanılır. Ciddi ayrılıq olduğu halda, model

rədd edilir. Nəticələr uzlaşdığı halda, modellər müxtəlif ilkin parametrlər daxil etməklə proqoz

üçün istifadə edilir.

Model düzgün qurulduğu halda, hesablama metodları eksperiment zamanı yoxlanması çətin olan

və ya mümkün olmayan şeyləri görməyə imkan verir; elə prosesləri təsvir etməyə imkan verir ki, onların

təbiətdə müşahidəsi üçün çoxlu vaxt və güc tələb olunardı.1

114.Глухов В.В. и др. Экономические основы экологии. СПБ, 1997, 304 с.

258

Ətraf mühitin şirklənməsinin amillərdən asılılığı

Hazırda, atmosfer və su, atmosfer və torpaq səthi arasında, ətraf mühitin hər elementində

prosesləri, atmosferin yuxarı qatının Kosmosla qarşılıqlı təsirlərini, təbiətdə özünü tənzimləmə, insan

fəaliyyətinin ətraf mühitə təsirləri, qarşılıqlı təsirlər yarımsistemlərini əhatə edən qlobal riyazi modellər

lazımdır. İmkanların həcmi yol verdiyi hallarda, əhəmiyyətli mühəndislik məsələlərinin həllini,

şəhərlərin fəaliyyətini, hidrosistem vatiantlarını, zavodların yerləşdirilməsini və s. qiymətləndirmək

olar.

Mövcud proqram paketindən istifadə edərək atmosferə və su hövzəsinə atılan tullantıların və

çirkab suların amillərdən asılılığını ardıcıllıqla nəzərdən keçirək.

Aşağıda Azərbaycan Respublikası timsalında atmosferə atılan zərərli tullantıların və su

hövzəsinə atılan çirkab suların miqdarı kimi ekoloji göstəricilərin dinamikasına bir sıra amillərin (neft-

qaz hasilatı, sənaye məhsulunun həcmi, məəşəldə yandırılan qaz) təsiri ekonometrik modellərlə tədqiq

edilərək təhlillər aparılmışdır [1;2;3].

Atmosferə atılan zərərli maddələrin miqdarının amillərdən asılılığı 1 və 2 saylı şəkillərdə əks

edilmişdir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.253-258 2020, № 3(12), pp. 253-258


Şəkil 1

Şəkil 2

Həmin qrafiklərin məlumatlarını nəzərə alaraq atmosferə atılan zərərli maddələrin miqdarının ona

təsir edən amillərdən reqresiya asılılığına aşağıdakı kimi formalaşdırmaq olar:

5.Хван Т.А. Промышленная экология. Ростов на Дону, 2003, 320 с.

-.4

-.2

.0

.2

.4

5.5

6.0

6.5

7.0

7.5

8.0

86 87 88 89 90 96 97 98 99 00 01 03 04 05 06 07 08

Residual Actual Fitted

0

1

2

3

4

5

-0.4 -0.3 -0.2 -0.1 -0.0 0.1 0.2 0.3 0.4

Series: Residuals

Sample 1986 2008

Observations 17

Mean -0.000520

Median -0.010765

Maximum 0.322166

Minimum -0.358382

Std. Dev. 0.197271

Skewness -0.179281

Kurtosis 2.289391

Jarque-Bera 0.448752

Probability 0.799014

259

LOG (AAZMM_MT) = C(1)×LOG(NH_MT) + C(2)×@TREND + C(3)×LOG(MYQM_MKM)

Burada;

AAZMM_MT - atmosferə atılan zərərli maddələrin miqdarı, min tonala;

NH_MT - neft hasilatı, min tonala;

TREND - yeni texnologiyaları xarakterizə edir;

MYQM - məəşəldə yandırılan qazın miqdarı;

C(1), C(2), C(3) – reqresiya tənliyinin parametrləridir.

Müvafiq amillərin nəticə göstəricilərinə (AAZMM_MT) təsirini aparılmış hesabatın əsasında

aşağıdakı kimi əks etdirmək olar

LOG(AAZMM_MT) = 0.429419835258×LOG(NH_MT) - 0.096204870498×@TREND +

0.324976636128×LOG(MYQM_MKM) (1)

(1) xətti-loqarifmik modelinin statistik testləri göstərmişdir ki, o adekvatdır və

tədqiq edilən illərdə atmosferə atılan zərərli maddələrin miqdarı modelə daxil edilən amillərdən

93 faiz asılıdır. Başqa sözlə AAZMM_MT miqdarı 93 faiz neft hasilatı, innovasiyaların tətbiqi

və məəşəldə yanan qazın miqdarından asılı olaraq dəyişir.

(1) ekonometrik modelindən görünür ki, atmosferə atılan zərərli maddələrin

(AAZMM_MT) neft hasilatı üzrə elastiklik əmsalı - 0,4294, yeni texnologiyaların (TREND) və

innovasiyaların tətbiqi üzrə yarımelastiklik əmsalı - 0,096, məşəldə yandırılan qazın miqdarına

nəzərən


2020-ci il. № 3(12) -səh.253-258 2020, № 3(12), pp. 253-258


elastiklik - 0,324977-dir. Yəni neft hasilatının miqdarı 1 faiz artdıqda atmosferə atılan zərərli

maddələrin miqdarı digər şərtlər sabit qalmaqla təxminən 0,43 faiz artır. Yeni texologiyaların və

innovasiyaların mütəmadi olaraq tətbiqi orta hesabla hər il atmosferə atılan zərərli maddələrin miqdarı

9,4 faiz azaldır. Məəşəldə yandırılan qazın miqdarının 1 faiz artması atmosferə atılan zərərli maddələrin

miqdarını təxminən 0,3 faiz artırır. Su hövzəsinə atılan çirkab suların miqdarının amillərdən aslılığı isə

3 və 4 saylı şəkillərdə əks etdirilmişdir.

Şəkil 3

-.12

-.08

-.04

.00

.04

8.2

8.3

8.4

8.5

8.6

98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10

Residual Actual Fitted

260

Şəkil 4

Göstərilən qrafiklərin məlumatlarını nəzərə alaraq su hövzəsinə atılan çirkab suların miqdarının

reqresiya tənliyinin riyazi şəklinə aşağıdakı kimi formalaşdırmaq olar:

LOG(SHACS_MKM) = C(1) + C(2)×LOG(SMHR) + C(3)×@TREND

Burada;

SHACS_MKM - su hövzəsinə atılan çirkab sular, min kub metrlə;

SMHR - sənaye məhsulunun həcmi real qiymətlərlə;

TREND - yeni texnologiyaları xarakterizə edir.

C(1) - sabit amillərin təsirini xarakterizə edən parametrdir;

C(2) – sənaye məhsullarının həcmininin təsirini xarakterizə edən parametrdir;

C(3) – zaman ənənəsi ilə yeni texnologiyaların və innovasiyaların təsirini xarakterizə edən

parametrdir.

Bu reqresiya tənliyinin də EVIWS sistemində qiymətləndirilməsindən alınan ekonometrik

model aşağıdakı kimi alınmışdır.

LOG(SHACS_MKM) = 7.781707848 + 0.232136685638×LOG(SMHR) -

0.0195661186026×@TREND + [AR(7)=0.0826714675001] (2)


2020-ci il. № 3(12) -səh.253-258 2020, № 3(12), pp. 253-258


(2) xətti-loqarifmik modelinin statistik testləri göstərmişdir ki, o adekvatdır və tədqiq

edilən illərdə su hövzəsinə atılan çirkab suların miqdarı (SHACS_MKM) modeldə baxdığımız

təsir edən amillərdən 88.5 faiz asılıdır. Qeyd edək ki, modelin adekvat alınması üçün reqresiya

tənliyinə 7-ci tərtibdən avtoreqresiya amili (AR (7)) daxil edilmişdir.2

(2) eknometrik modelindən görünür ki, su hövzəsinə atılan cirkab suların miqdarının

sənaye məhsulunun real ifadədə həcminə nəzərən elastiklik əmsalı 0,232, elmi-texniki tərəqqi

və innovasiyaların tətbiqi üzrə yarımelastiklik əmsalı - 0,01957-dir. Yəni, bu modeli göstərir ki,

su hövzəsinə atılan çirkab suların miqdarı;

- sənaye məhsulunun real ifadədə həcminin (SMHR) 1 faiz artması nəticəsində su

hövzəsinə atılan çirkab suların miqdarı əlavə olaraq 0.23 faiz artır;

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR

Beləliklə (1) və (2) ekonometrik modellərinin nəticəsi göstərmişdir ki, ətraf mühitin

çirklənməsində iqtisadi amillərin təsiri xeyli güclüdür. Bununla belə yeni texnologiyaların və

innovasiyaların tətbiqi ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bu isə gələcəkdə bu amilin gücləndirilməsinə yönələn strategiyanın aparılması zəruriliyini yaradır.

21.Azərbaycanın sənayesi. Statistik məcmuə.Bakı “DSK”, 2018, 410 s.

2. Azərbaycanda Ətraf Mühit. Statistik məcmuə. Bakı, “DSK”, 2018, 128 s.

3.Q.İmanov, Y.Həsənli. Azərbaycanın social-iqtisadi inkişafının modelləri. Bakı, Elm, 2001, 247 s.

0

1

2

3

4

5

6

7

-0.100 -0.075 -0.050 -0.025 -0.000 0.025 0.050

Series: Residuals

Sample 1998 2010

Observations 13

Mean -1.02e-11

Median 0.002916

Maximum 0.037155

Minimum -0.086530

Std. Dev. 0.031787

Skewness -1.472788

Kurtosis 5.334494

Jarque-Bera 7.651737

Probability 0.021799

261

А.Г.Гусейнов д.э.н., профессор, Азербайджанский Университет Нефти и Промышленности

Разработка математических моделей влияния экономических факторов на загрязнение

Резюме

В данной статье на основе математических моделей и программ, используемых в

международный практике, разработана модель, отражающая степень загрязнения

атмосферы и водного бассейна от различных факторов, доказывается ее адекватность и

обоснована целесообразность ее использования на практике.

Ключевые слова: математическая модель, факторы, загрязнение окружаюшей среды,

адекватность и др.

А.G.Huseynov PHD, professor, Azerbaijan State Oil and Industry University

Development of mathematical models of the impact of economic factors on pollution

Abstract

This article deals with the development of a mathematical model, which is based on

internationally recognized models and programs and reflects air and water contamination level from

various contamination factors. It also gives validation and feasibility of the model.

Keywords: mathematical model, factors, environment contamination, model validation, etc.


2020-ci il. № 3(12) -səh.259-264 2020, № 3(12), pp. 259-264

Г.В.Мамедова G.V.Mamedova

UOT: 338

Г.В.Мамедова

диссертант, Институт Экономики НАНА

ВОЗДЕЙСТВИЯ COVID-19 НА ЭЛЕКТРОЭНЕРГЕТИЧЕСКИЙ СЕКТОР

Резюме

Электроэнергетический сектор Азербайджана является государственной монополией.

Цена на электроэнергию устанавливается государственным Тарифным Советом, поэтому она

является ниже рыночной, а потери предприятий возмещаются из государственного бюджета.

Объявление карантина в результате COVID-19 привело к закрытию большинства предприятий

перерабатывающей промышленности и сферы услуг. Это значительно снизило спрос на

электроэнергию в секторах экономики. Но режим «оставайся дома» вызвал рост спроса на

электроэнергию в домохозяйствах. В случае Азербайджана общий спрос на электроэнергию

увеличился с февраля 2020 года, в отличие от других стран, где в электроэнергетическом

секторе есть свободный рынок, а цены не регулируются полностью или частично.

Ключевые слова: спрос на электроэнергию, промышленность, естественная монополия,

COVID-19, возобновляемые источники энергии

262

ВВЕДЕНИЕ

По сравнению с другими странами мира ситуация с COVID-19 в Азербайджане

относительно стабильная. Пандемия COVID-19 шокирующе повлияло на все сферы

экономической деятельности, в том числе и на электроэнергетический сектор. Хотя

карантинный режим, применяемый в Азербайджане против пандемии COVID-19, и в некоторых

случаях ограничения «оставаться дома» обеспечивают защиту здоровья населения, но имеют

социально-экономические последствия, включая снижение доходов домашних хозяйств и

уровня занятости. Карантинный режим ограничивал развитие малого и среднего бизнеса и

возможности самозанятости, а также оказывал негативное влияние на уровень образования в

средних школах и деятельность высших учебных заведений.

Академические исследования о сокращении спроса на электроэнергию в результате

воздействия COVID-19, а также о его экономических и экологических последствиях все еще

редко встречаются в научной литературе. Однако снижение спроса на энергию может быть

вызвано различными факторами, например: температура, влажность, время суток, дни недели и

другие факторы, влияющие на спрос на электроэнергию. Режим «оставайся дома» из-за COVID-

19 и связанная с этим приостановка или ограничение деятельности некоторых предприятий -

лишь один из этих факторов. Однако поскольку канал воздействия пандемии COVID-19 в

основном влияет на доходы, кривая спроса смещается влево, независимо от названий факторов,

вызывающих такие эффекты. Несмотря на то, что доходы снизились из-за COVID-19, в

большинстве стран некоторая часть сокращающихся доходов домохозяйств была

компенсирована правительством в целях социальной защиты населения. Однако однозначно

утверждать, что в результате режима «оставайся дома» спрос на электроэнергию в

домохозяйствах снизился, невозможно. Это связано с особенностями электроэнергетического


2020-ci il. № 3(12) -səh.259-264 2020, № 3(12), pp. 259-264


сектора страны и эластичностью потребления электроэнергии. Но в результате ограничений

деятельности в сфере услуг и некоторых промышленных предприятий совокупный спрос на

электроэнергию может значительно снизиться. Это можно считать шоковым эффектом от спроса

на электроэнергию.

Литературный обзор

Alireza Bahmanyar р и др. (2020) [1] в своем исследовании делают вывод, что изменения в

спросе на электроэнергию в результате COVID-19 различаются в европейских странах. Спрос на

электроэнергию варьируется от страны к стране в зависимости от активности населения.

Исследование Azzam Abu-Rayash, Ibrahim Dincer, (2020) [2] также показывает, что спрос

на электроэнергию в канадской провинции Онтарио колеблется в течение недели из-за

воздействия пандемии COVID-19. Спрос увеличивается в начале недели и снижается в конце.

Выбросы углерода также снизились во время пандемии. Снижение международного

пассажиропотока на 44% -80% во время пандемии COVID_19 также является важным фактором

сокращения выбросов углерода (ICAO, 2020).[3]

Методология и Данные

В соответствии с целью данного исследования мы будем использовать два важных

показателя. Во-первых, изменение спроса на электроэнергию в результате COVID-19. Эта

информация будет взята из SSCRA (2020). Мы рассчитаем изменение потерь электростанций,

особенно тепловых электростанций (ТЭЦ), через изменение производства. Значительная часть

электроэнергии (около 94%) в Азербайджане вырабатывается тепловыми электростанциями,

263

поэтому существенная часть изменений в производстве происходит за счет этих станций. Мы

рассчитаем потери ТЭЦ от COVID-19 как

Δ=(𝑄𝑐 − 𝑄0)* (𝑃𝑚 − 𝑃𝑟) (1)

Здесь 𝑄0- объем электроэнергии, произведенной за тот же период 2019 года (т.е. до начала

COVID-19), 𝑄𝑐 −- объем производства во время пандемии в 2020 году. 𝑃𝑚- цена свободного

рынка, соответствующая предельной стоимость тепловых электростанций. 𝑃𝑟 - цена,

регулируемая и определяемая государством. Как мы уже отмечали, тепловые электростанции в

Азербайджане работают в убыток, поскольку цена электроэнергии, устанавливаемая

государством, намного ниже предельных затрат. Убытки компенсируются государством в

различных формах (Гулалиев и др., 2020) [4]; [5]. Δ - изменение потерь ТЭЦ. Если Δ>0, то

материальные потери ТЭЭС увеличиваются. Если Δ<0, то материальные потери ТЭЦ

уменьшаются.

Результаты

Влияние пандемии COVID-19 на спрос на электроэнергию

Ослабление или усиление экономической активности по любой причине отрицательно или

положительно влияет на объем спросе на электроэнергию. С начала 2020 года можно ожидать

снижения спроса на электроэнергию в результате прямого или косвенного воздействия пандемии

COVID-19. Снижение доходов домашних хозяйств, которые являются основными

потребителями электроэнергии, и снижение активности в сфере коммерческих и общественных

услуг, а также в обрабатывающей промышленности, могут снизить спрос на электроэнергию

(рис. 3-4). Однако в результате пандемии COVID-19 применение режима «оставайся дома» не

только не снизило потребление электроэнергии в домохозяйствах, но и

значительно увеличило его, и, как следствие, увеличило общее потребление и производство

электроэнергии. (рис.1-2).


2020-ci il. № 3(12) -səh.259-264 2020, № 3(12), pp. 259-264


Рис 1. Изменение среднемесячного

производства электроэнергии в

Азербайджане (млн. КВт / ч) до и во

время Covid-19

Рис 2. Изменение среднемесячного

потребления электроэнергии в

Азербайджане (млн. КВтч) до и во время

Covid-19

Большая часть всей электроэнергии производимой в Азербайджане, потребляется в

домашнем хозяйстве, далее следует промышленность и сфера услуг. За последние 15 лет доля

потребления электроэнергии в домашних хозяйств снизилась с 46% до 31%. В сфере услуг

потребление увеличилась с 22% до 29%. В промышленном секторе потребление электроэнергии

за тот же период увеличилась с 26% до 31%.

Спрос на электроэнергию в Азербайджане стабильно растет с 2010 года. Это было связано

как с увеличением доходов населения, так и с улучшением качества жизни, а также с ростом

0

1000

2000

3000

Ян

вар

ь

Фев

рал

ь

Мар

т

Ап

рел

ь

Май

Ию

нь

Ию

ль

Авгу

ст

2020 2019

0

500

1000

1500

2000

Ян

вар

ь

Фев

рал

ь

Мар

т

Ап

рел

ь

Май

Ию

нь

Ию

ль

Авгу

ст

2020 2019

264

экономической активности в стране в целом. Среди экономических сектор, который больше

всего пострадал от пандемии COVID-19 в Азербайджане, - это сектор услуг, снижение спроса на

электроэнергию в основном связано с ним.

Расчеты показывают, что резкое падение спроса на электроэнергию в экономике

Азербайджана началось в апреле и, скорее всего, продолжилось в июле. Это связано с

ограничениями, наложенными на сектор услуг в результате COVID-19, и не имеет прямого

отношения к доходам. Полная приостановка или ограничение работы школ, ресторанов,

культурных и художественных центров, спортзалов, туристических центров и других служб

значительно снизила спрос на электроэнергию.

Рис.3 Изменение среднемесячного

потребления электроэнергии в 2019 году

(млн. КВтч)

Рис.4 Изменение среднемесячного

потребления электроэнергии в 2020 году

(млн. КВтч)

В связи с распространением пандемии COVID-19 в начале марта 2020 года, а также в

связи с переходом в режим «оставайся дома», правительство Азербайджана помимо внесения


2020-ci il. № 3(12) -səh.259-264 2020, № 3(12), pp. 259-264


дополнительных выплат малоимущим семьям, также снял ценовой лимит на электроэнергию и

газ. Если до пандемии цена на использованную электроэнергии до 300 кВт за 1 Квт.ч состовлял

0,07 гяпигов, то данный лимит увеличили до 400 кВт. Несмотря на снижение спроса на

электроэнергию в сферах экономической деятельности и рост спроса на электроэнергию со

стороны населения, ожидается экономический ущерб энергогенерирующим предприятиям.

Поскольку производство, передача, распределение и продажа электроэнергии полностью

находятся в ведении государственной монополии. Путем компенсации потерь

электроэнергетических предприятий правительство пытается улучшить политику социальной

защиты и создать благоприятную бизнес-среду. Следовательно, увеличение потребления по

любой причине, в том числе из-за COVID-19, означает увеличение материальный потерь со

стороны государства.

Основная доля в производстве электроэнергии принадлежит тепловым электростанциям

(ТЭЦ), рост выработки электроэнергии произошел на этих станциях. Производство

гидроэлектростанций (ГЭС) почти удвоилось в апреле по сравнению с январем и февралем.

Производство ветряных электростанций (ВЭС) и солнечных электростанций (СЭС) также

увеличилось в этот период. Однако в целом количество альтернативной энергии очень мало.

Однако в апреле производство ТЭЦ упало на 18,8%, особенно после ограничений из-за COVID-

19. В 2020 году активность этих электростанций изменилась по сравнению с теми же периодами

2019 года, что и в таблице 1. Если учесть, что с апреля по август 2020 года экспорт

0,0 100,0 200,0 300,0 400,0 500,0 600,0 700,0

Ян

вар

ь

Фев

рал

ь

Мар

т

Ап

рел

ь

Май

Ию

нь

Ию

ль

Авгу

с

Сен

тяб

рь

Октя

бр

ь

Но

яб

рь

Дек

абр

ь

Промышленность и строительство (млн.кВт.ч)Транспортный секор (млн.кВт.ч)Коммерческий сектор (млн.кВт.ч)Домашнее хозяйство (млн.кВт.ч)

0,0 100,0 200,0 300,0 400,0 500,0 600,0 700,0

Ян

вар

ь

Фев

рал

ь

Мар

т

Ап

рел

ь

Май

Ию

нь

Ию

ль

Авгу

с

Промышленность и строительство (млн.кВт.ч)

Транспортный секор (млн.кВт.ч)

Коммерческий сектор (млн.кВт.ч)

265

электроэнергии из Азербайджана и потребление в секторах экономики было меньше, чем в те же

периоды. 2019 года мы можем подтвердить, что такое увеличение производства связано с

увеличением спроса населения.

Изменение потерь производителей в результате COVID-19 в естественной монополии

Поскольку электроэнергетический сектор в Азербайджане является естественной

монополией государства, а цены регулируются государством, регулируемая цена-𝑃𝑟намного

меньше, чем цены свободного рынка -𝑃𝑚.

Государство регулярно корректирует цены в зависимости от изменений национального

дохода. Во всех случаях эластичность спроса по ценам с точки зрения этих регулируемых цен

очень мала. Расчеты показывают, что эластичность составляет около e = -0,2 (Гулалиев и др.

2020) [4]. Учитывая, что во время пандемии COVID-19 цена на электроэнергию не изменилась,

а также аномальных изменений средней температуры и влажности в Азербайджане, причина

смещения кривой спроса вправо связана с увеличением спроса в основном домашних хозяйств.

в результате COVID-19. В этом случае кривая спроса сдвигается с 𝐴𝐷𝑜на 𝐴𝐷𝑐, т.е. вправо. В

результате смещения кривой спроса вправо точка «равновесия» перемещается из точки 𝐸𝑜в

точку 𝐸𝑐. А также 𝑄𝑜 (2161,8 млн кВтч) в марте 2019 года увеличился до 𝑄𝑐 (2317 млн кВтч) в

марте 2020 года.

Если цена на электроэнергию в стране не регулировалась государством и равновесие

обеспечивалось на основе свободного рынка, то как в результате этого смещения цены будут

увеличены с 𝑄𝑐до 𝑃𝑐𝑚, а объем производства с 𝑄0

𝑚до 𝑄𝑐𝑚. В этом случае для простоты мы

предполагаем, что 𝑃𝑚=𝑃𝑐𝑚. С другой стороны, мы будем считать, что 𝑃𝑚= 111 = 111 (азн /

МВтч), 𝑃𝑟 = 64 (азн / МВтч). Таким образом, рост спроса в результате COVID-19 привел к

увеличению объемов потерь на тепловых электростанциях согласно (1):

Δ=(2.1708 − 1.9934) ∗ 106𝑀𝑤ℎ* (111−64) azn/Mwh = 8.3378 mln.azn (February)

Δ=(2.317 − 2.1618) ∗ 106𝑀𝑤ℎ* (111−64) azn = 7.2944 mln.azn (March)

Δ=(1.9331 − 1.8568) ∗ 106 𝑀𝑤ℎ * (111−64) azn = 3.5861 mln.azn (April)


2020-ci il. № 3(12) -səh.259-264 2020, № 3(12), pp. 259-264


Δ=(1.9308 − 1.7937) ∗ 106𝑀𝑤ℎ* (111−64) azn = 6.4437 mln.azn (May)

Δ=(2.178.9 − 1.9769) ∗ 106𝑀𝑤ℎ* (111−64) azn = 9.494 mln.azn (June)

Δ=(2.4253 − 2.2153) ∗ 106𝑀𝑤ℎ* (111−64) azn = 9.87 mln.azn (July)

Δ=(2.0667 − 2.2199) ∗ 106𝑀𝑤ℎ* (111−64) azn = -7.2004mln.azn (August)

Таким образом, за февраль-август общие потери Азербайджанских ТЭЦ составили 37,8

млн манатов (или 22,25 млн долларов).

Обсуждение

Главный результат исследования заключается в том, что угроза резкого падения уровня

жизни в результате COVID-19 вынуждает государство укреплять систему социального

обеспечения. В примере Азербайджана, несмотря на снижение доходов, спрос на

электроэнергию в домохозяйствах увеличился. При этом, во избежание перебоев в подаче

электроэнергии, объем экспорта снизился по сравнению с 2019 годом и увеличилось внутреннее

потребление. Несмотря на рост затрат на ТЭЦ и выбросы углерода в окружающую среду,

правительство также снизило лимит потребления, чтобы стимулировать спрос на

электроэнергию в домашних хозяйствах. Этот факт доказывает, что во время пандемии COVID-

19 требования по охране окружающей среды отодвигаются на второй план, чтобы не допустить

падения благосостояния населения. Это подтверждают и другие исследователи, например,

Bobylev S.N (2020) на примере некоторых стран.

266

Чтобы уменьшить негативные последствия пандемии COVID-19, страны закрыли свои

границы и ограничили международные связи, а также ввели режим «оставайся дома» внутри

страны, резко сократив потребление ископаемого топлива и выбросы углерода. Некоторые

оценки показывают, что в результате COVID-19 сокращение выбросов углерода к маю 2020 года

(примерно на 4,5%) превысило уровень, ожидаемый к концу 2020 года (Le Que´re´ C et al, 2020).

Это очень важный результат. Таким образом, за последние 30 лет не удалось добиться такого

результата совместными усилиями стран по сокращению выбросов углерода. Обратите

внимание, что даже ежегодное сокращение выбросов ПГ на 4,5% к 2050 году не позволяет

ограничить глобальное потепление 1,5 градусами Цельсия.

Тот факт, что спрос на электроэнергию снижается в результате COVID-19, также

подтверждается исследованием, проведенным Emilio Ghiani (2020) [7]. Согласно исследованию,

введение ограничений в Италии из-за пандемии снизило экономическую активность и снизило

спрос на электроэнергию. Из-за пандемии потребление электроэнергии снизилось на 37% по

сравнению с аналогичным периодом прошлого года. Падение производства произошло в

основном на объектах ТЭЦ.


За последние семь месяцев значительное влияние COVID-19 на ВВП привело к

значительному снижению энергопотребления, ограничив использование газа, который важен

для производства электроэнергии, а также выбросы от сжигания этого продукта. С другой

стороны, сокращение международных или внутренних перевозок, ослабление

производственного процесса привело к сокращению использования углеводородной энергии,

что привело к сокращению выбросов углерода. Расчеты показывают, что в случае естественной

монополии на энергосистему COVID-19 не вызвал падения спроса. В случае с Азербайджаном

расчеты доказывают, что объем производства электроэнергии и выбросов углерода на ТЭЦ был

увеличен во время COVID-19.


2020-ci il. № 3(12) -səh.259-264 2020, № 3(12), pp. 259-264



1. Alireza Bahmanyar Abouzar EstebsariDamien Ernst, 2020. The impact of

different COVID-19 containment measures on electricityconsumption in Europe. Energy

Research & Social Science 68 (2020) 1016832

2. ICAO, (2020). International Civil Aviation Organization), “Effects of Novel

Coronavirus (COVID‐19) on Civil Aviation: Economic Impact Analysis,” Montreal, 2020.

3. Gulaliyev M.G., Yuzbashiyeva G., Mamedova G., Abasova S., Salahov F.,

Askerov R., (2020). Consumer Surplus Changing in the Transition from State Natural Monopoly

to the Competitive Market in the Electricity Sector in the Developing Countries: Azerbaijan

Case. International Journal of Energy Economics and Policy. 2020, 10(2), 265-275.

4. Gulaliyev Mayis Gulali, Mamedova Gulnara Vaqifqizi. Ecological and Economic

Consequences of Covid-19 in Case of Natural Monopoly over Electricity: the Case of

Azerbaijan/CEEE’2020 International Conference on Economics, Energy and Environment

JUNE 25-27, 2020,-13p.

5. Bobylev S.N (2020) Environmental consequences of COVID-19 on the global

and Russian economics. Population and Economics 4(2): 43-48.

https://doi.org/10.3897/popecon.4.e53279

267

G.V. Məmmədova

dissertant, AMEA İqtisadiyyat İnstitutu

COVID-19-un elektroenergetika sektoruna təsiri

Xülasə

Azərbaycanda elektrik enerjisi sektoru dövlət inhisarındadır. Elektrik enerjisinin qiyməti dövlət

Tarif Şurası tərəfindən təyin olunur, bu səbəbdən bazar qiymətindən aşağıdır və müəssisələrin zərərləri

dövlət büdcəsindən ödənilir. COVID-19 karantini, əksər istehsal və xidmət sahələrinin bağlanmasına

səbəb oldu. Bu, iqtisadiyyatın sektorlarında elektrik enerjisinə olan tələbi xeyli azaltdı. Ancaq evdə

qalma rejimi məişət elektrik enerjisi tələbatının artmasına səbəb oldu. Azərbaycan üçün elektrik enerjisi

sektorunda sərbəst bazarın olduğu və qiymətlərin tam və ya qismən tənzimlənmədiyi digər ölkələrdən

fərqli olaraq 2020-ci ilin fevralından bəri ümumi elektrik enerjisinə tələb artmışdır.

Açar sözlər: elektrik tələbatı, sənaye, təbii inhisar, COVID-19, bərpa olunan enerji mənbələri

G.V.Mamedova

PhD Student of the Institute of Economics of ANAS

Impacts of COVID-19 on the Electricity Sector

Abstract

The electricity sector in Azerbaijan is a state monopoly. The price for electricity is set by the state

Tariff Council, therefore it is lower than the market price, and the losses of enterprises are reimbursed

from the state budget. The COVID-19 quarantine has led to the closure of most manufacturing and

service industries. This significantly reduced the demand for electricity in the sectors of the economy.

But the stay-at-home regime has triggered an increase in household electricity demand. In the case of

Azerbaijan, total electricity demand has increased since February 2020, in contrast to other countries

where there is a free market in the electricity sector and prices are not fully or partially regulated.

Keywords: electricity demand, industry,natural monopoly,COVID-19,renewable energy sources


2020-ci il. № 3(12) -səh.265-268 2020, № 3(12), pp. 265-268

А.А.Абасова A.A.Abasova

А.А.Абасова

к.т.н., доцент, Азербайджанский Архитектурно-строительный Университет

АНАЛИЗ МОНЕТАРНОЙ ПОЛИТИКИ ВЕДУЩИХ МИРОВЫХ ВАЛЮТНЫХ НА

СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ

Резюме

В долгосрочной перспективе позиция валюты и ее курс определяются как политической

стабильностью и предсказуемостью, так и экономической. В более техническом смысле курс

зависит от востребованности той или иной валюты для операции и инвестиций, от ее

надежности как средства сбережения и от многих других факторов. Индикатором может

служить степень того, насколько данная валюта используется во внешнеторговых и

финансовых расчетах и в международных резервах. В фундаментальном плане курс

определяется и долей страны в международных экономических отношениях и мировом ВВП.

Ключевые слова: фондовые индексы, резервные валюты, уровень инфляции,

криптовалюта, майнинг

268

Американские фондовые индексы уже лет десять растут практически без коррекции. Нет

уверенности, откуда вылетит «черный лебедь» на этот раз, но известно, что цикличность

американских, а вместе с ними и глобальных рынков укладывается примерно в десятилетний

отрезок. В связи этим принципиально важен вопрос, в какой валюте делать долгосрочные

вложения и в какой валюте держать деньги тем, кто не готов с финансовыми инструментами.

Многократные попытки экономистов найти основной опережающий индикатор, который

показывал бы преимущества той или иной валюты, успехом не увенчались. На курс

национальной валюты в долгосрочной перспективе влияют и доля страны в мировом ВВП, и ее

доля в мировых финансах и в мировой торговле, размер реального сектора экономики и

финансового сектора относительно всего ВВП, долгосрочной баланс счета текущих операций,

доля в стране предприятий, ориентированных на импорт/экспорт, и многое другое. Ближайшие

пять-десять лет могут быть интересны только тем, что традиционные резервные валюты-доллар

и евро- в портфелях инвесторов могут быть заменены валютами стран с сильным платежным

балансом, хорошими темпами роста и производительностью. То есть валютами, ценность

которых базируется не на их статусе, а на том какую реальную экономики они обслуживают.

Из всего многообразия факторов можно выделить два главных-доверие к валюте страны

у нее на родине и в мире, а также потребность в этой валюте в качестве платежного средства в

мировой экономике. Ключевой фактор-доверие к национальной валюте как со стороны

государства, бизнеса и гражданского общества внутри страны, так и со стороны внешних

стейкхолдеров (держателей активов). Причем если внутри страны доверия к национальной

валюте нет, то во внешнем контуре его быть не может в принципе. В свою очередь такое доверие

зависит от уровня экономического развития страны и его ожидаемой динамики. Значение

валюты в широком смысле (не курс как таковой) определяется долей страны в мировом ВВП и

в глобальных финансовых активах: «Отличный пример-США. До четверти мирового ВВП и

треть глобальных финансовых активов. Результат-мировая резервная валюта номер один».

Кроме того, на курс очень влияют валютный режим и режим счета капиталов.


2020-ci il. № 3(12) -səh.265-268 2020, № 3(12), pp. 265-268


Дальше, в случае, если допускаются свободные колебания курса и при открытом счете

капиталов, главные факторы-дифференциал в уровнях процента (например, по доллару и евро-

между США и ЕС), уровень инфляции (соотношение между реальным и номинальным

эффективными курсами валют), баланс счета текущих операций, состояние и цикличность

экономики, валютная политика центрального банка.

В долгосрочной перспективе позиция валюты и ее курс определяются как политической

стабильностью и предсказуемостью, так и экономической. В более техническом смысле курс

зависит от востребованности той или иной валюты для операции и инвестиций, от ее надежности

как средства сбережения и от многих других факторов. Индикатором может служить степень

того, насколько данная валюта используется во внешнеторговых и финансовых расчетах и в

международных резервах. В фундаментальном плане курс определяется и долей страны в

международных экономических отношениях и мировом ВВП.

На курс валют также влияют насколько у каждой валюты хорош track record (послужной

список). Каждый фактор по отдельности не является уникальным источником влияния на курс

финансовых рынков и макроэкономики. Крепкую валюту может иметь как страна с маленькой

экономикой (Швейцария), так и очень крупной (США). Точно так же не является определяющим

фактором и отраслевая структура экономики. Не большая открытая экономика со

269

сбалансированным счетом текущих операций, интегрированная в мировую финансовую

систему, с точки зрения долгосрочных перспектив валюты будет ничуть не хуже, чем крупная

экспортноориентированная экономика, с сильными институтами стерилизации экспертных

сверхдоходов, и точно также хронический дефицит по счету текущих операций не повод для

долгосрочного ослабления валюты в случае, если страна представляет собой привлекательный

объект для инвестирования. Главным фактором, определяющим долгосрочные движения курса

валюты одной страны относительно другой, будет разница в показателях инфляции в этих

странах. Ядром мировой валютной системы по-прежнему остаются доллар США и евро. У

доллара США-длинные 15-17 летние циклы по отношению к евро и валютам других стран, с

которыми у США наиболее тесные торговые отношения. Эти циклы хорошо видны с начала

1970-х годов, с момента демонетизации золота и возникновения Ямайской валютной системы.

Такие циклы-производная от бизнес-циклов США, антициклической политики ФРС и,

соответственно, дифференциала процентных ставок между США и ЕС. С другой стороны курс

доллара поддерживается и всей военной и политической мощью США.

Мир живет в эпоху «черных лебедей», то есть рисков непредсказуемых событий,

имеющих существенные негативные последствия. В этих условиях большинство инвесторов

предпочитают «островки надежности», к которым традиционно относят доллар и евро,

обеспеченные мощью соответствующих экономик.

Доллар и евро-бенефициары любых конфликтов в развивающемся мире. Позиция

американского доллара вряд ли сможет пошатнуть даже финансовый кризис в самих США (в

таких случаях американские казначейские облигации традиционно становятся пристанищем для

капиталов). В отличии от доллара США европейская валюта болезненно реагирует на любые

признаки возможного распада ЕС, пусть даже призрачные. Швейцария с ее высочайшим

уровнем ВВП на душу населения и мощной банковской системой может похвастаться одной из

самых стабильных валют. На руку франку играет и track record швейцарской финансовой

системы, переживший в своей стабильности все войны 20-го века. Швейцарский франк-валюта

страны, которой долгое время (1970-е – середина 1990-х) удавалось избегать основных

глобальных макроэкономических рисков, привлекая средства со всего мира за счет своего

статуса (банковская тайна и прочее).


2020-ci il. № 3(12) -səh.265-268 2020, № 3(12), pp. 265-268


Иногда сложившиеся правила, традиции и политические факторы даже более важны, чем

показатели экономики. Швейцария занимает относительно умеренные позиции в мире по

сравнению с такими гигантами, как США или Китай, но ее валюта традиционно считается

валютой-убежищем, куда многие ресурсы направляются в случае политической и

экономической нестабильности. Акционерами Национального Банка Швейцарии являются

также физические лица (около 50%), причем самому крупному акционеру-физическому лицу

принадлежит почти 7% акций. Для европейских инвесторов швейцарский франк уже много лет

предпочтительнее, чем евро, ведь за последние 16 лет, по исследованиям и прогнозам

Аналитического кредитного рейтингового агентства (АКРА), швейцарский франк укрепился к

евро на 23%. Швейцария находится в полосе дефляции, поэтому некоторые инвесторы готовы

вкладывать деньги даже просто в наличные франки как в не обеспечивающуюся, а дорожающую

валюту. Для азиатских инвесторов, ценящих стабильность, аналогом франка в последние

десятилетия служила японская иена. Большой объем экспорта и низкая инфляция в последние

десятилетия определили и ее укрепление относительно других валют. Плюс в периоды

нестабильности иена для азиатских инвесторов была «тихой гаванью». Недавно японский

центробанк объявил, что сократит покупки долгосрочных облигаций, а это первый шаг к

ужесточению монетарной политики. Китай среди крупнейших стран стоит особняком, так как

270

курс июня остается управляемым, за что КНР уже многие годы вполне справедливо-обвиняют в

валютном манипулировании, в преднамеренном занижении курса национальной валюты, чтобы

стимулировать рост экономики и экспорт. Китай владеет американскими казначейскими

бумагами примерно на триллион долларов (второе место в мире после Японии), и любая новость

по этому поводу сильнейшим образом влияет на доллар и котировки этих бумаг.

Обратим внимание на другие азиатские валюты, в том числе южнокорейскую вону и

сингапурский доллар. Ключевой вопрос для этих экспортных экономик, держать валюту

умеренно ослабленной по отношению к валютам ключевых торговых партнеров. Для Японии

это США, Китай, Южной Корея, для Китая-США и ЕС, для Южной Кореи-Китай и США.

Сингапурский доллар и южнокорейская вона могут выглядеть весьма неплохо в среднесрочной

перспективе-это валюты стран с высокоэффективной экономикой, причем Сингапур, как

Швейцария и Япония, страна с дефляцией, то есть деньги здесь на обесцениваются, а дорожают.

За последние пять-семь лет на фондовом рынке произошла настоящая революция-

криптовалютная лихорадка. Выяснилось, что криптовалюты очень полезны (блокчейн) и

феноменально прибыльны (биткойн). На этот период приходится резкий взлет стоимости

биткойна (в декабре 2017 года достиг 20тыс.долларов США. Рост стоимости-эфира-объясняется

активностью использования программного кода платформы Etherium для İCO и выпуска

токенов, то биткойн рос исключительно на ожиданиях дальнейшего роста.

Сейчас 99% биткойнов хранится менее чем на одном проценте кошельков, причем 20%

биткойнов сосредоточено всего в 114 кошельках. Эти данные можно получить, исследовав

записи в блокчейне самого биткойна, который, как и полагается распределенному реестру,

открыт и доступен для любого пользователя Сети. Однако, выяснить, кто эти владельцы и

сколько их на самом деле, весьма затруднительно-все кошельки анонимны. Всего

зарегистрировано около 15млн. кошельков, а отдельный пользователь может создать какое

угодное их количество. При этом большиство криптовалютных бирж находится в Китае или

США. Большая часть майнинговых мощностей тоже располагается в Китае, где базируется самая

большая майнинговая ферма Bitmain-она контралирует около 40% всего майнинга биткойна.

Биткойн, хотя он и был задуман как альтернатива глобальной денежной системе в пору

финансового кризиса, сейчас плохо справляется с отведенной ему ролью. Операции с ним


2020-ci il. № 3(12) -səh.265-268 2020, № 3(12), pp. 265-268


происходят медленно, использовать его как обычные деньги по-прежнему весьма

затруднительно, а рост его стоимости приводит к тому, сто биткойн все более недоступен для

большинства обычных людей. Множество пользователей владеют лишь миллионными долями

биткойнов. За последние несколько лет потерял свою привлекательность майнинг-теперь он

интересен лишь владельцам огромных ферм, которые могут обрабатывать данные, о

многократно усложнившихся операциях для доказательства совершенных транзакций в Сети.

Стоимость одной транзакции уже составляет 12-15долларов, и это без учета самих затрат на

майнинг (например, на электричество).


1. Журнал «Эсперт» № 6 2018 г.

2. Журнал «Эсперт» № 29 2017 г.

3. Танскотт Дон. Технология блокчейн:то что движет финансовой революцией сегодня. -

М.Экспо, 2017

A.A.Abasova

t.e.n., dosent, AzMİU

271

Müasir mərhələdə aparıcı dünya pul-kredit siyasətinin təhlili

Xülasə

Uzunmüddətli perspektivdə valyutanın mövqeyi və onun məzənnəsi həm siyasi sabitlik, həm də

proqnozlaşdırma qabiliyyəti ilə yanaşı iqtisadi baxımdan da müəyyən edilir. Daha çox texniki mənada

məzənnə əməliyyat və investisiyalar üçün müəyyən bir valyutaya tələbdən, qənaət vasitəsi kimi

etibarlılığından və bir çox digər amillərdən asılıdır. Göstərici, bu valyutanın xarici ticarət və maliyyə

hesablamalarında və beynəlxalq ehtiyatlarda istifadə dərəcəsi ola bilər. Əsasən, kurs beynəlxalq

iqtisadi münasibətlərdə və qlobal ÜDM-də ölkənin payı ilə müəyyən edilir.

Son beş-yeddi il ərzində birjada əsl kriptovalyuta inqilabı baş verdi. Məlum olub ki,

kriptovalyuta çox faydalıdır (blockchain) və fenomenal olaraq qazanclıdır (bitcoin).

Açar sözlər: fond indeksləri, ehtiyat valyutalar, inflyasiya, kriptovalyuta, mayninq

A.A. Abasova

Candidate of Technical Sciences, dosent

Azerbaijan Architecture and Construction University

Analysis of the monetary policy of the leading world monetary at the present stage

Abstract

In the long run, the position of the currency and its exchange rate are determined economically,

along with political stability and predictability. In a more technical sense, the exchange rate depends

on the demand for a particular currency for operations and investments, the reliability of a savings

instrument, and many other factors. In a more technical sense, the exchange rate depends on the demand

for a particular currency for operations and investments, the reliability of a savings instrument, and

many other factors. An indicator could be that the currency is used in foreign trade and financial

calculations and in international reserves.

Over the last five or seven years, the stock market has experienced a true cryptocurrency

revolution. It has been found that cryptocurrency is very useful (blockchain) and phenomenally

profitable (bitcoin).

Keywords: stock indices, reserve currencies, inflation, blockchain, mining


2020-ci il. № 3(12) -səh.269-277 2020, № 3(12), pp. 269-277

İ.Ə.Musayev I.A.Musaev

İ.Ə.Musayev

Yalova Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fak, Yalova/ Türkiye

ORCID: 0000-0000-0000-0000

[email protected]

COVID-19 SALGININ TÜRKİYE’DEÇALIŞMA HAYATINA ETKİLERİ

Öz

Dünya genelinde Covid-19 salgını yaşamı çok ciddi anlamda tehdit etmeye devam etmektedir.

Türkiye’de Covid-19’un çalışma hayatında ortaya çıkardığı olumsuz etkilere karşı çok ciddi çözümler ve

önlemler alınmaya çalışılmıştır.23 Mart’ta başlayan koronavirüs salgını nedeniyle birçok sınırlamalar

getirildi. Çalışmamızda bazı verilere ve rakamlara yer verilmiştir. Özellikle Sağlık, Milli Eğitim

Bakanlıkları, TİsK ve YÖK gibi veriler önemli oranda katkı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler: Covid-19, Çalışma Hayatı, Uzaktan Çalışma, Uzaktan Eğitim, Turizme Etki

272

GİRİŞ

Yeni Koronavirüs Hastalığı (COVID-19), virüse bağlı ilk vaka bildiriminin yapıldığı günden bu

yanadek dünya çapında belli bazı bölgeler hariç her yere yayılarak bireysel ve toplumsal hayatı felce

uğratmıştır. Devletler virüse bağlı oluşan hasarlara karşı önlem amaçlı olarak sosyal, ekonomik ve politik

birçok olağanüstü düzenlemeyi gündemlerinin merkezine oturtmuşlardır (Aktürk, 2020, s. 1).

‘‘Dünya ülkeleri, Covid-19 nedeniyle çok zor bir süreç yaşarken, virüsün ekonomik etkileri de

kendisini göstermeye başlamış ve OECD, virüsün 2008 mali krizinden bu yana küresel ekonomi için en

büyük tehlike olduğunu belirtmiştir. Bu nedenle Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı,

küresel büyümenin bu yıl %2’nin altına düşeceğini ve Dünya ekonomisinin, değerinden 1 trilyon dolar

kaybedeceğini tahmin etmektedir’’(EROL, 2020, s. 214).

Türkiye’ Covid-19 salgını başladığı andan birçok kurum ve kuruluşlar tarafından bir dizi önlemler

alındı.Bu çalışmanın amacı Covid-19 Türkiye’ çalışma hayatında hangi değişikliklere sebep olmuştur ve

hükümetçe yasal önlemler getirilmiştir onlar araştırılmıştır. Toplumdaki insanların sağlığını korumak için

bazı kararlarla işyerleri, birçok faaliyet gösteren işletmelerin, merkezlerin faaliyetlerini geçici bir süre

durdurulmuştur.

Bazı vatandaşlar, 65 yaş ve üstü vatandaşlarımız kronik rahatsızlığa sahip vatandaşlarımız

yaşadıkları yerden dışarı çıkmaları, sokağa çıkmaları yasaklandığı için devletin yasal gösterdiği yardımlar

ve tedbirlerden faydalanmaları incelenmiştir. Çalışmamızda yasal mevzuat bağlamında işverenlere

tanınmış birden çok alternatif çalışma imkanı olduğunu görüyoruz. Bu çalışma biçimi olarak uzaktan

çalışma, kısa çalışma, kısa çalışma ödeneği uygulaması ve izin uygulamaları gibi birkaçı

değerlendirilmiştir.

Sekiz başlıkta düzenlenen çalışmanın ilk başlığını ekonomik duruma olan etkisi oluşturmaktadır.

Ardından uzaktan çalışma başlığı altında olan kısa çalışma, kısa çalışma ödeneği uygulaması ve izin

uygulamaları incelenmiştir. Üçüncü başlıkta Covid-19’un işsizlik üzerine etkisi rakamsal olarak

değerlendirilmiştir. Dördüncü ve beşinci başlık olarak Covid-19’un sektörlere göre etkisi ve gelir

dağılımına göre etkisine yer verilmiştir. Altıncı başlık yapay zeka Covid-19 salgını başlığında ne gibi

avantajlar geleceğe yönelik ne yenilikler getireceği de değerlendirilmiştir. Yedinci ve son bölümde ise


2020-ci il. № 3(12) -səh.269-277 2020, № 3(12), pp. 269-277


Covid-19’un eğitim ve turizm sektörüne olan etkisi araştırma kapsamında değerlendirmeler

bulunmaktadır.

1. Ekonomik Duruma Olan Etkisi

Çalışma hayatında önemli kuruluşlar tarafından COVID-19 salgını sebebiyle ülke ekonomilerinin

olağanüstü zamanlardan geçtiği belirtilmekte, salgının bu ekonomileri ne ölçüde etkileyeceğine yönelik

farklı görüşler üzerinde durulmaktadır. En basit ifadeyle, hastalığa sebep olan virüsün tıbbi bulaşıcılığının

yanında, ekonomik anlamda virüsün oluşturacağı olumsuz etkileri çalışma hayatında yayılma göstereceği

belirtilmiştir. Toplumda artan endişe yüzünden üretimin azalması, tüketimin artması sebebiyle ekonomik

verilerde düşüş eğilimi görülmektedir. Çalışma hayatında belirli sektörlerde iflaslar ve iş kayıpları

yaşanmakta, Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler (KOBİ) için ticari faaliyetlerin sürdürülmesi zorlaşmıştır.

Birçok yasaklar ve sınırlamalar getirilmiş seyahat yasakları, sınır kapatmaları ve karantina önlemleri

doğrultusunda, başta kayıt dışı ve kayıtsız istihdam edilen işçiler olmak üzere birçok işçi işlerine

gidememektedir. Mevcut vaziyet ve panik ortamı göz önüne alındığında, işletmelerin yatırımlarını, mal

ve işçi alımını geciktirmesi olası sonuçlar olarak karşımıza çıkmaktadır (ÖZÇİFTÇİ, 2020, s. 147-148).

2. Uzaktan Çalışma İş Kanunumuzun 14. maddesine göre uzaktan çalışma; ‘‘işçinin işveren tarafından oluşturulan iş

organizasyonu kapsamında iş görme edimini evinde ya da teknolojik iletişim araçları ile işyeri dışında

273

yerine getirmesi esasına dayalı ve yazılı olarak kurulan iş ilişkisidir’’. Kanunda uzaktan çalışma, evde

çalışma ve tele çalışma biçiminde düzenlenmiştir. Uzaktan çalışmada işçiler, esaslı neden olmadıkça salt

iş sözleşmesinin niteliğinden ötürü emsal işçiye göre farklı işleme tabi tutulamaz. İşveren, uzaktan çalışma

ilişkisiyle iş verdiği çalışanın yaptığı işin niteliğini dikkate alarak iş sağlığı ve güvenliği önlemleri

hususunda çalışanı bilgilendirmek, gerekli eğitimi vermek, sağlık gözetimini sağlamak ve sağladığı

ekipmanla ilgili gerekli iş güvenliği tedbirlerini almakla yükümlüdür (SÜMER, 2019, s. 46-47). Eğer

işletme faaliyeti imkân veriyorsa işveren evden çalışma sistemine geçebilir. Mevzuatta evden çalışmaya

ilişkin bir hüküm bulunmamakla birlikte İş Kanunu uzaktan çalışma hususunu düzenlemektedir. Uzaktan

çalışma sistemine geçecek işyerlerinin bu kapsamda çalışma şeklini, çalışma şartlarını ne süre ile uzaktan

çalışılacağını ilan etmesi ve sonrasında çalışanlardan yazılı muvafakat name alınması iyi olacaktır. Covid-

19 salgınına yakalanan çalışanın sağlık personeli olması durumunda da iş kazası ve geliştirdikleri

hastalıklar meslek hastalığı olarak tanımlanacaktır. Burada tartışılması gereken diğer bir husus ise işçinin

evinde korona virüs sebebiyle hasta olması iş kazası sayılıp sayılmayacağıdır.

Önceliklebelirtmek gerekir ki iş kazasından bahsedebilmek için kazanın işverenin otoritesi altında

meydana gelmiş olması gerekmektedir. Bununla birlikte hem çalışanın görmekte olduğu iş ile kaza

arasında hem de kaza ile zarar arasında illiyet bağının bulunması gerekmektedir. İşçi işyerinde Covid-19

virüsünü kaparsa ve uzaktan çalışma sistemine geçtikten sonra hasta olduğu ortaya çıkarsa bu durumda iş

kazası sayılması yerinde olacaktır. Buna karşılık uygun illiyet bağını kesecek şekilde evde çalışma

sırasında madde 3. Bir kişiden bulaşması halinde iş kazası veya meslek hastalığı sayılması mümkün

görünmemektedir (YASAK, 2020, s. 2-3).

Tele çalışma ise işçinin işveren tarafından oluşturulan iş organizasyonu kapsamında iş görme

edimini teknolojik iletişim araçları ile işyeri dışında yerine getirmesi esasına dayalı ve yazılı olarak

kurulan iş ilişkisidir. Tele çalışma işçinin işini göreceği yer evi veya bir başka yer de olabilir. Önemli olan

işçinin teknolojik iletişim araçlarını kullanarak işveren ile bağlantı içerisinde olmasıdır. Bir işçi evinde

kurulan bir bilgisayar ve telefonla ile bir işletmenin çağrı merkezi işini yürütebilir (SÜMER, 2019, s. 47).

2.1. Kısa Çalışma ve Kısa Çalışma Ödeneği Uygulaması ‘‘Ekonomik kriz ve zorlayıcı sebeplerin ortaya çıktığı durumlarda işverene desteksağlamak için

öngörülen kurumlardan birisi de kısa çalışmadır’’(YASAK, 2020, s. 4).

İşverenin kısa çalışma talebinin iş müfettişlerince yapılacak inceleme sonucu uygun bulunması,


2020-ci il. № 3(12) -səh.269-277 2020, № 3(12), pp. 269-277


Kısa çalışmaya tabi tutulan işçinin kısa çalışmanın başladığı tarihte çalışma sürelerini ve prim ödeme

şartlarını sağlamış olması (Covid-19 etkisiyle yapılan kısa çalışma başvurularında, son 60 gün hizmet

akdine tabi olmak kaydıyla son 3 yıl içinde 450 gün prim ödemiş olması), İş müfettişlerince yapılacak

inceleme sonucu kısa çalışmaya katılacaklar listesinde işçinin bilgilerinin bulunması, gerekmektedir.

Prim ödeme şartını sağlamadığı için kısa çalışma ödeneğine hak kazanamayanların daha önce çeşitli

nedenlerle kesilmiş (yeni işe başlama vs.) son işsizlik ödeneği hak sahipliğinden varsa kalan süre kısa

çalışma süresini geçmemek üzere kısa çalışma ödeneği olarak ödenir. ‘‘Kısa çalışma uygulamasından

yararlanılabilmesi için işyerinde kısa çalışma uygulanan dönemde 4857 sayılı İş Kanununun 25 inci

maddesinin birinci fıkrasının (II) numaralı bendinde yer alan sebepler dışında bir gerekçeyle işveren

tarafından işçi çıkarılmaması gerekmektedir’’ (Türkiye İş Kurumu, 2020).

‘‘Kısa çalışma uygulaması bakımından işçi özelinde de sağlanması gereken şartlar bulunmaktadır.

Buna göre kısa çalışma ödeneğinden yararlanabilmek için işçinin işsizlik maaşı almaya hak kazanmış

olması, yani son üç yılda en az 600 gün süreyle işsizlik sigortası primi ödenmiş olması gereklidir’’(Özgür

GÜNER, 2020, s. 1).

2.2. İzin Uygulamaları a) Telafi Çalışması Zorunlu nedenlerle işin durması, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya

sonra işyerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle işyerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde

274

altında çalışılması veya tamamen tatil edilmesi ya da işçinin talebi ile kendisine izin verilmesi hallerinde,

işveren 2 ay içinde (18.03.2020 tarihinde yapılan Covid-19 önlemlerine ilişkin açıklamada telafi

çalışmasının süresinin 4 ay olarak uzatıldığı belirtilmiştir ) çalışılmayan süreler için telafi çalışması

yaptırabilir. Bu çalışmalar fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sayılmaz. Telafi çalışmaları, günlük

en çok çalışma süresini aşmamak koşulu ile günde üç saatten fazla olamaz. Tatil günlerinde telafi çalışması

yaptırılamaz. Telafi çalışmasında aşağıda belirtilen hususlara dikkat edilmelidir.

günlük en çok çalışılabilecek 11 saatlik süre aşılmamalıdır;

Günde en çok 3 saat telafi çalışması yaptırılmalıdır.g;

normal çalışma ile telafi çalışması arasında ara dinlenmesi uygulanmalıdır;

tatil günlerinde telafi çalışması yaptırılmamalıdır;

telafi çalışmasının tatili izleyen dört aylık sürede tamamlanması gereklidir;

telafi çalışması fazla çalışma ya da fazla sürelerle çalışma olarak değerlendirilemez.

b) Ücretsiz izin: Ücretsiz izin İş Kanunu’nda düzenlenmeyen bir konudur. Uygulanması

ile ilgili bilgiler genellikle doktrin 9 / 11 ve yargı kararları ile şekillenmektedir. Ücretsiz izin talebi

çalışandan gelebileceği gibi olağanüstü şartlarda işveren tarafından da önerilebilir. Ancak işveren

tarafından önerilmesi halinde İş Kanunu’nun 22.maddesi çerçevesinde değerlendirmek ve

çalışanın yazılı onayı ile ilerlemek gerekli olacaktır. İşverenin tek taraflı iradesi ile işçiyi ücretsiz

izne çıkarması mümkün değildir. Bu tür zorunlu ücretsiz izinler iş yargısı tarafından ve doktrinde

işveren feshi olarak değerlendirilmektedir. İçinde bulunduğumuz olağanüstü şartlarda bir önlem

olarak karşılıklı anlaşma ve çalışanın onayı ile uygulanması mümkün bir önlem olarak

değerlendirilebilir.

c) Yıllık ücretli izin: İşyerinde üretimin durması ya da önemli ölçüde azalması halinde

çalışanların yıllık ücretli izinlerinin kullandırılması daha önceki kriz dönemlerinde de

karşılaştığımız bir uygulamadır. Ancak burada unutulmaması gereken ücretsiz izin uygulamasında

olduğu gibi işçi onayının ve tarafların yıllık ücretli iznin kullanılmasına ilişkin ortak iradelerinin

var olması gerektiğidir(Bilgütay Yaşar, 2020, s. 8-9)

İş Kanunu’nun 56.maddesine göre yıllık ücretli izin işveren tarafından bölünemez. Bu iznin

işveren tarafından sürekli bir şekilde verilmesi zorunludur. Ancak öngörülen izin süreleri, tarafların

anlaşması ile bir bölümü on günden aşağı olmamak üzere bölümler hâlinde kullanılabilir. İşveren


2020-ci il. № 3(12) -səh.269-277 2020, № 3(12), pp. 269-277


tarafından yıl içinde verilmiş bulunan diğer ücretli ve ücretsiz izinler veya dinlenme ve hastalık izinleri

yıllık izne mahsup edilemez (Türkiye Denizciler Sendikası, 2017, s. 75).

Uygulamada özellikle yıllık ücretli izni birikmiş olan çalışanların yıllık ücretli izinlerini

kullanmaları işveren tarafında teşvik edilmektedir. Yıllık izinlerin hak edilen yıllarda kullanılması –

kullandırılması aslında İş Kanunu’nun ruhuna da uygundur. Bununla birlikte yine de sıkça biriken yıllık

izinlerin olduğunu görmekteyiz. İşveren biriken yıllık izinlerin kullanılmasını çalışandan isteyebilir.

Ancak bu bir öneri ya da teklif olarak değerlendirilmelidir. Çalışanı birikmiş yıllık iznini kullanmaya

zorlayabilecek bir mekanizma bulunmamaktadır. Bu çerçevede yine çalışanın rızası ile birikmiş izinler

kullandırılabilir. d) Toplu yıllık ücretli: İzin Birikmiş izinlerin kullandırılmasına ilişkin diğer bir yöntem

ise toplu izin kullanımıdır. Toplu izin kullanma dönemi Yıllık Ücretli İzin Yönetmeliğinin 10.maddesinde

Nisan ayı başı ile Ekim ayı sonu olarak düzenlenmiştir. Bu aylar arasında işveren işçilerin tümünü veya

bir kısmını kapsayan toplu izin uygulayabilir. Çalışanlar toplu izin uygulamasına katılmakla yükümlüdür.

3. COVID-19’un İşsizlik Üzerine Etkisi İstanbul Politik Araştırmalar Enstitüsü için hazırlanan bir araştırma ise koronavirüs salgınının

Türkiye’deki iş hayatına vuracağı tahmin edilen ağır darbeyi gözler önüne seriyor. İstanbul Teknik

Üniversitesi’nden (İTÜ) Prof. Dr. Öner Günçavdı ve Doç. Dr. Ayşe Aylin Bayar ile Bilgi

275

Üniversitesi’nden Prof. Dr. Haluk Levent tarafından kaleme alınan araştırmaya göre, salgının ekonomiye

etkileri uzun bir döneme yayılacak ve işsizlikte büyük bir artışa neden olacak. Ekonomistlerin ortaya

koyduğu en iyimser senaryoda bile, işsizlik oranının yüzde 20’ye dayanacağı öngörülüyor. Yani çalışabilir

durumdaki her beş kişiden biri, işsiz kalma tehlikesi ile karşı karşıya. Kötümser senaryoda ise işsizlik

neredeyse ikiye katlanacak ve 3 milyon 200 bin kişi işini kaybedecek. Prof. Dr. Öner Günçavdı, yaptıkları

çalışmada Türkiye’de istihdam sağlayan 18 büyük sektörü mercek altına aldıklarını söylüyor. İşsizliğin

en fazla yaşanacağı sektörlerin inşaat, konaklama, yiyecek ve kültür-sanat sektörleri olduğunu ifade eden

Günçavdı, “Mevcut durumda bir tane iyimser, bir tane de kötümser senaryo hazırladık. Buna göre iyimser

senaryoda işsizlik yüzde 19,8’e, kötümser senaryoda ise yüzde 25,9’a çıkacak. Yani en olumsuz senaryoda

istihdam kayıpları 3,2 milyona kadar çıkabilecek. Gelir kayıpları ise en kötü etkilenen sektörlerde yüzde

75’e ulaşacak” diye belirtildi.(Aram EKİN DURAN, 2020).

Yapılan çalışmaların bir kısmı anket uygulanmasına yönelik olurken bir kısmı da mevcut dönemin

etkisini ölçmeye yönelik düzenlemeler şeklinde gerçekleştirilecek. Koronavirüse 4.3 milyon kişilik resmi

işsizle yakalanan Türkiye’de salgın döneminde işsiz kalan ancak iş bulamayacağı için iş aramayan veya

iş aramaktan vazgeçen işsizler yine TÜİK’e göre işsiz sayılmayacaktır. (Birgün.net, 2020).

Tüik’in araştırmalarına göre Türkiye genelinde 15 ve daha yukarı yaştakilerde işsiz sayısı 2020

yılı Şubat döneminde geçen yılın aynı dönemine göre 502 bin kişi azalarak 4 milyon 228 bin kişi oldu.

İşsizlik oranı 1,1 puanlık azalış ile %13,6 seviyesinde gerçekleşti. Tarım dışı işsizlik oranı 1,5 puanlık

azalış ile %15,4 oldu. İstihdam edilenlerin sayısı 2020 yılı Şubat döneminde, bir önceki yılın aynı

dönemine göre 602 bin kişi azalarak 26 milyon 753 bin kişi, istihdam oranı ise 1,7 puanlık azalış ile %43,1

oldu. Kamudaki istihdam oranına bakacak olursak Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı'nın

derlediği verilere göre, 2020 yılı I. döneminde toplam kamu istihdamı 2019 yılının aynı döne15-64 yaş

grubunda işsizlik oranı bir önceki yılın aynı dönemine göre 1,1 puan azalışla %13,9, tarım dışı işsizlik

oranı ise 1,4 puanlık azalışla %15,5 oldu. Bu yaş grubunda istihdam oranı 1,7 puanlık azalışla %47,6,

işgücüne katılma oranı ise 2,6 puanlık azalışla %55,4 oldumine göre %4,0 oranında artarak 4 milyon

699 bin kişi oldu(Türkiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni, 2020).

4. COVID-19’un Sektörlere Göre Etkisi

Korona virüsün Sektörlere Göre Etkilerine kısaca olarak bakarsak Covid-19 tedbirleri nedeniyle

faaliyeti doğrudan olumsuz etkilenen sektörler vardır bunlar:

konaklama ve yiyecek hizmetleri;


2020-ci il. № 3(12) -səh.269-277 2020, № 3(12), pp. 269-277


seyahat acentesi, tur operatörü, diğer rezervasyon hizmetleri ve ilgili hizmetler;

yaratıcı sanatlar, gösteri sanatları ve eğlence hizmetleri; kütüphane, arşiv, müze ve diğer kültürel

hizmetler; kumar ve müşterek bahis hizmetleri;

spor hizmetleri ile eğlence ve dinlence hizmetleri ve Hava yolu taşımacılığı hizmetleri;

tekstil, giyim eşyası, deri ve ilgili ürünler ve Perakende ticareti.

Bu sektörler genel itibariyle az etkilenen ve çok etkilenen sektörler olarak ayrılıyorlar (TAYMAZ,

2020).

5. Gelir Dağılımına Göre Etkisi

COVID-19 salgınının hane halklarının gelirleri üzerindeki etkisi iki senaryo üzerinden analiz

edilmiştir. Temel araştırmalara göre iki hisseye; temelinde ve kamunun müdahalesi öncesinde salgının

ücretli istihdamı üzerinde olumsuz etkileri görülmektedir. Buna İstihdam oranının ve doğal olarak

bağımlılık oranının sırasıyla yüzde 40 ve yüzde 30’a kadar düşmesinin beklenmesi mümkündür. İstihdam

edilenlerin oranı ortalama olarak bakmakta oldukları nüfus bir hayli yükselmektedir. Öte yandan yaşanan

şokun istihdama bağlı tüm gelir türlerinde meydana getirdiği etkiler dikkate alındığında ve diğer gelirlerin

değişmediği varsayımı ile hane halklarının önemli bir gelir kaybına uğradıkları ancak gelir dilimleri

276

üzerindeki etkinin farklılaşması nedeniyle gelir dağılımının bozulduğu gözlemlenmektedir. Düşük gelir

gruplarının gelir kaybı yüksek gelir gruplarına göre daha yüksektir (Ayşe AYLİN BAYAR, 2020, s. 5)

Gelir kayıplarını bir şekilde telafi edebilmek, minimize edebilmek mümkün olsa da, gelir

dağılımını bozucu etkilerini telafi edebilmek kolay olmayacaktır. Zira salgın sırasında alınan olağanüstü

tedbirlerin makro-iktisadi dengeler üzerinde yapacağı etkilerin kalıcı olmaması için izlenecek olan

politikalar, salgın süresince ortaya çıkan bozulmaların salgın sonrasında da devam etme riskini

arttırmaktadır. Maalesef gelir dağılımında meydana gelebilecek bozulmaların telafi edilebilmesi de ek

kaynakların, aynı 2002-2007 döneminde olduğu gibi, bu amaç doğrultusunda kullanılmasını

gerektirecektir (Bayar ve Günçavdı, 2020).

6. Yapay Zeka ve COVID-19 Salgını

Yeni tip koronavirüsü ( COVİD-19) tüm dünyada küresel sistemi durma noktasına getirilmiştir.

İnsanoğlunun virüs ile mücadele yollarından en önemlileri avantajları yeni yüzyılın teknolojik avantajları,

3D yazıcılar, insansız hava araçları, kuantum bilgisayarlar ve yapay zekâ teknolojileridir. COVİD-19 karşı

verilen mücadelede yapay zekâ teknolojisi etkin olarak kullanılmaya çalışılmaktadır.Yapay zekâ araçları,

koronavirüsün yayılmasını tahmin etmek, insandan insana bulaşırken genetik evrimini belirlemek, teşhisi

hızlandırmak ve potansiyel tedavilerin geliştirilmesinde kullanmak gibi virüsle mücadelenin çeşitli

sahalarında kullanılmaya başlanmıştır. Stanford Üniversitesi akademisyenlerinden E. Kahana’ya göre

COVİD-19 krizinin çözülmesi ve virüs ile ilgili tedavi yollarının bulunması yapay zeka ekseninde

olacaktır. COVİD-19 salgınına karşı etkili olması için, güncel ve tam verilere yeterli erişimin olması

gerekmektedir. Özellikle makine öğrenimi, derin öğrenme teknikleri, yeni algoritmalar ve yapay sinir

ağlarını geliştirmek için çok fazla miktarda veriye ve bilgi işlem gücüne ihtiyaç vardır (Metin, 2020, s.

45).

Yapay zekaya endüstri 4.0 konusunda bakacak olursak istihdam konusundaki en önemli

kaygılardan biri de, gelecekte robotların çalışan işçilerin yerini alabileceği ve işsizliğin artabileceği

kaygısıdır. Bu konuda kesin bir cevap olmamakla birlikte, geçmiş sanayi devrimlerinin başında hep bu tür

kaygılar yaşanmasına rağmen, her yeni teknolojik gelişmeler yeni iş alanlarının ve becerilerin gelişmesini

de beraberinde getirdiğinden işsizliğin uzun vadede artması beklenmemektedir. Ancak, önemli iki sonucu

kaçınılmaz olarak ortaya çıkacaktır. Birincisi çalışma sürelerinin giderek kısalması ve ikinci olarak ta daha

iyi bir iş ve kariyer sahibi olabilmek için yüksek vasıflar ve iyi bir eğitim gerektirmektedir. Bu bağlamda

4. Endüstri Devrimi ile birlikte kullanılabilen yüksek teknoloji imkanlarının da bu alanlarda faaliyet ve iş

yapmak isteyen girişimcilerin ve KOBİ’ lerin işlerini kolaylaştıracağı beklenmektedir(Taş, 2018, s. 1827).


2020-ci il. № 3(12) -səh.269-277 2020, № 3(12), pp. 269-277


Yapay zeka, COVID-19'un yayılımını potansiyel olarak izlemeye ve öngörmeye ek olarak,

hastalığın tanı ve prognozunda da kullanılabilir. Aslında, bu belki de Artifica intelligence I girişimlerinin

ilk acelesinin çoğunun odaklandığı yerdir. COVID-19'un hızlı ve doğru teşhisi hayat kurtarabilir,

hastalığın yayılmasını sınırlayabilir ve (AI) modellerinin eğitileceği verileri oluşturabilir. Göğüs

radyografisi görüntüleri kullanarak COVID-19'u teşhis etmek için yapay zeka modellerini eğitmek için

giderek daha fazla çaba harcanmaktadır. Son zamanlarda COVID-19'a karşı yapay zeka

uygulamalarınınBullock ve ark göre, yapay zekanın insanlar kadar doğru olabileceğini, radyologların

zamanından tasarruf edebileceğini ve COVID-19 için standart testlerden daha hızlı ve daha ucuz bir teşhis

yapabileceğini savunuyor (Naudé, 2020).

7. COVID-19’un Eğitim Sistemine Olan Etkisi ‘‘Bulaşıcılığı yüksek olan COVID-19 pandemisi dünya genelinde bir panik ve tedirginlik

oluşturmuş, “evde kalın” çağrısını desteklemek için ülkeler eğitim süreçlerine geçici süre ara vermişler,

bunun yerine öğrencilerin uzaktan eğitim almaları desteklenmiştir’’(ÖZÇİFTÇİ, 2020, s. 147).

Yapılan araştırmalar, salgının yayıldığı ülkelerde okulların kapalı olduğunu ancak Türkiye'dekine

benzer ulusal çapta bir uzaktan eğitim sisteminin kurulamadığını ortaya koydu. Türkiye'de koronavirüs

277

tedbirleri kapsamında eğitime ara verilmesinin ardından, Millî Eğitim Bakanlığının yürüttüğü çalışmalarla

kısa sürede 3 yeni televizyon kanalı ve kapasitesi artırılan Eğitim Bilişim Ağı (EBA) üzerinden 18

milyonun üzerinde öğrenci için uzaktan eğitime başlandı. Uzaktan eğitim yayınlarının TRT EBA

televizyonlarında 23 Mart itibarıyla başlatılması ve Bilim Kurulunun da önerisiyle 30 Nisan'a kadar

sürdürülmesi kararlaştırıldı. İlkokul, ortaokul ve liseler için ayrı ayrı açılan televizyon kanallarında 12

sınıf düzeyinde 20-25'er dakikalık ders yayınları akşam saatlerine kadar sürüyor. İnternet üzerinden

hizmet veren dünyanın en büyük dijital eğitim platformu EBA'da ise öğrencilere, 1600'den fazla ders ve

20 binin üzerinde etkileşimli içerik sunuluyor. Çocukların derslerini TRT EBA TV üzerinden takip

etmeleri, ders tekrarları, konu eksikleri ve sorular için EBA'yı kullanmaları öneriliyor. Sisteme yüklenme

olmaması için EBA'yı hangi sınıfların hangi saat aralığında kullanması gerektiği öğrencilere bildiriliyor.

Öte yandan uzaktan eğitim sürecinde öğretmen ile öğrenci arasındaki mesafeyi ortadan

kaldırarak etkileşimli ders işlenmesine imkan sağlayan canlı sınıf uygulamasının 8. ve 12. sınıflar için

pilot çalışmaları başlatıldı. Canlı sınıf uygulamasına 8. sınıflardaki 1 milyon 700 bin ve lise son

sınıflarda okuyan 1 milyon öğrencinin katılması amaçlanıyor. Uygulamanın, pilot çalışmaların ardından

kademeli olarak Türkiye geneline yaygınlaştırılması planlanıyor.Öğretmenler, canlı sınıf uygulamasıyla

evlerinde görev alacak ve televizyon dersleriyle eşgüdümlü olarak kendi öğrencilerine EBA üzerinden

ödevlendirme yapıp soru-cevap-test etkinliklerini yönlendirip çalışma gönderecek.

Bu arada uzaktan eğitimle birlikte milyonlarca öğrencinin aynı anda internet kullanım talebiyle yaşanan

yoğunluk problemlerini hızla çözüme kavuşturmak için EBA Kontrol Merkezi kuruldu.

YÖK tarafından, küresel Kovid-19 salgını sürecinde üniversitelerde başlatılan uzaktan öğretim

süreçlerinin mevcut durumunu tespit etmek ve daha da iyileştirilmesi faaliyetlerine katkıda bulunmak

üzere bir veri analiz çalışması yapıldı. Çalışmada doğrudan üniversite rektörlüklerinden istenilen bilgiler

sonucunda elde edilen veriler kullanıldı. Bu kapsamda 127 Devlet ve 62 Vakıf olmak üzere toplam 189

üniversiteden toplanan farklı alanlardaki bütün veriler değerlendirilerek analiz edildi. Yapılan bu çalışma

neticesinde ortaya çıkan sonuçlara göre:

Üniversitelerimiz uzaktan öğretime geçiş konusunda önemli gayretler göstermiş birçok üniversite

kısa süre içerisinde bu çalışmaları tamamlamıştır. 189 Üniversiteden 121'i (%64'ü) 23 Mart 2020

(YÖK'ün üniversitelerde eğitime ara vermesinden bir hafta sonra), 41'i (%21,6'sı) ise 30 Mart 2020, 25'i

ise (%13,2'si) 6 Nisan 2020 tarihlerinde uzaktan öğretim uygulamalarına başlamıştır

(YÜKSEKÖĞRETİM KURULU, 2020).


2020-ci il. № 3(12) -səh.269-277 2020, № 3(12), pp. 269-277


‘‘Vaka sayısının Türkiye’de hızlıca artması ve pandeminin uzun süreceğinin anlatılması üzerine

YÖK (2020i) 18 Mart 2020 tarihinde aldığı kararla örgün ön lisans, lisans ve lisansüstü programlarının

teorik derslerinin uzaktan eğitimle yürütülmesinde üniversitelere yetki devri yaptı. Bu yetki devri

sonrasında Türkiye’deki üniversiteler örgün programlardaki teorik dersleri çeşitli uzaktan eğitim

yöntemleriyle yürütmeye başladılar. Yine YÖK 26 Mart 2020 tarihinden itibaren bahar dönemi eğitim-

öğretim sürecinin sadece uzaktan eğitim, açık öğretim ve dijital öğretim imkanları ile sürdürülmesine

karar verdi’’(YÜCEL, 2020, s. 2). Üniversitelerin neredeyse tamamına yakını (%99.2) teorik derslerini,

yaklaşık %89'u ise uygulamalı derslerin teorik kısımlarını uzaktan öğretim yöntemiyle yürütmeye

başladığı anlaşılmaktadır. Ayrıca, Üniversitelerin %75'inin uzaktan öğretimle verilebilecek uygulamalı

dersleri bu dönemde uzaktan öğretim yoluyla verdiği görülmektedir (YÜKSEKÖĞRETİM KURULU,

2020).

8. COVID-19’un Turizm Sektörü Üzere Etkisi

Türkiye’de Sağlık Bakanı Fahrettin Koca Mart ayının 11’ne bağlayan gecede coronavirüs (Covid-

19) salgını ile ilgili olarak bir vatandaşın test sonuçlarının pozitif çıktığını belirtmiştir. Bunun üzerine

Türkiye’den 13 Mart 2020 tarihi itibariyle 9 Avrupa ülkesine yönelik uçuşlar durduruldu. Türkiye’de 21

278

Mart 2020 itibariyle uçuşların yasaklandığı ülke sayısı 68 oldu. Covid-19 sebebiyle Mart 2020 itibariyle

seyahat kısıtlamalarının başlandığı görülmektedir.

2019 yılında Türkiye’ye gelen ziyaretçi sayısı, 45.058.286 kişi olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’de Covid-

19 vakasının görüldüğü ay olan Mart 2019’da gelen ziyaretçi sayısı 2.232.358 kişi olarak gerçekleşirken,

Nisan ayında 3.293.176 kişi olarak gerçekleşmiştir. 2019 yılında ortalama kişi başı harcama ise 666 Dolar

olarak gerçekleşmiştir (TÜRSAB, 2020). Dolayısıyla kısıtlamanın olduğu Mart ve Nisan ayı içinde

ortalama kayıp 3,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Mart ve Nisan ayında ziyaretçi sayısı Mayıs,

Haziran, Temmuz aylarına göre daha düşük düzeyde seyretse de salgının kontrol altına alınmaması

durumunda bu kayıp artarak devam edecek ve Türkiye’de ortalama 30 milyar dolarlık bir kayıp yaşanmış

olacaktır. Türkiye ekonomisinde turizm sektörünün istihdama katkısını incelendiğinde turizm sektörünün

toplam istihdam içerisinde aldığı payın genelde % 8 civarında gerçekleştiği görülmektedir (İLAL, 2020,

s. 129-130).

SONUÇ VE ÖNERİLER

Bu çalışmada Covid-19 salgının Türkiye’de çalışma hayatını nasıl etkilediği ve ne gibi çözüm ve

önlemler alındığı incelenmiştir. Covid-19 pandemisi sebebiyle bazı işyerlerinin kapanması ve iş

kayıplarının yaşandığı için ticari faaliyetlerin sürdürülmesi zorlanmıştır. Bu zorluklar sebebiyle salgının

korkutucu boyutlara ulaşmaması işçi ve işveren için yasal önlemlerin alınmasına çalışılmıştır.

Çalışmada uzaktan çalışma, evden çalışma ve kısmi çalışma gibi sistemler de salgın sebebiyle iş hayatında

istihdam şekli olarak önemi artmaya başladığı tespit edilmiştir. Bu çalışmalar işçiler açısından da kısa

çalışma ödeneğine başvurulması, ödeneğin verilmesi, iş kazası ve salgın gibi olaylardan korunması kanun

çerçevesinde araştırılmıştır. ‘‘Korona virüsün Türkiye’deki iş hayatına vurduğu zarara bakacak olursak en

çok ekonomik problem olarak işsizlik büyük bir artışa neden olacaktır. Ekonomistlerin ortaya koyduğu

araştırmaya göre işsizlik oranın % 20’ye dayanacağı öngörülüyor. Yani çalışabilir halde olan her 5 kişiden

biri, işsiz kalma tehlikesi ile karşı karşıyadır’’(Aram EKİN DURAN, 2020).

TÜİK’e göre 4,3 milyon kişilik resmi işsizle yakalanan Türkiye’de salgın döneminde işsiz kalan

ancak iş bulmayacağı için iş aramayan veya iş aramaktan vazgeçen işsizler yine işsiz sayılmayacaktır.

Türkiye genelinde 15 ve daha yukarı yaştakilerde işsiz sayısı 2020 yılı şubat döneminden geçen yılın aynı

dönemine göre 502 bin kişi azalarak 4 milyon 228 bin kişi seviyesinde gerçekleşti (Türkiye İstatistik

Kurumu Haber Bülteni, 2020). Covid-19 salgını ile hane halkının gelirlerinde azalma ve gelir kaybına

uğradıklarından dolayı gelir dağılımında bozulma gözlemlenmektedir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.269-277 2020, № 3(12), pp. 269-277


Koronavirüs tüm dünyada küresel sistemin durma noktasına getirmiştir. Buna karşın verilen

mücadele yapay zeka teknolojisini yaygın olarak kullanmaya çalışmaktır. Stanford Üniversitesinin

araştırmasına göre covid-19 krizin çözümlenmesi ve virüs ile ilgili tedavisi yollarının bulunması yapay

zeka ekseninde olacaktır diye belirtilmiştir (Metin, 2020).

Salgın sebebiyle eğitim sistemine etkisi açısından değerlendirirsek öğrencilerin uzaktan eğitim

almaları desteklenmiştir. 23 Mart’tan itibaren Milli Eğitim Bakanlığının yürüttüğü çalışmalarla öğrenciler

uzaktan eğitime başlamıştır. YÖK tarafından ise covid-19 salgını sürecinde üniversitelerde başlatılan

uzaktan öğretim programına birçok üniversite bu çalışmaları tamamlamıştır (YÜKSEKÖĞRETİM

KURULU, 2020).

İş hayatının önemli sektörlerinden biri olan turizm sektörüne de koronavirüs sebebiyle Mart 2020

tarih itibariyle seyahat kısıtlamalarının başlandığı görülmektedir. Dolasıyla kısıtlamanın olduğu mart ve

nisan ayında ortalama kayıp 3,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu kayıplar mayıs, haziran, temmuz

aylarında da devam ederse Türkiye’de ortalama 30 milyar dolarlık bir kayıp yaşanmış olacaktır. Türkiye

ekonomisinde turizm sektörünün istihdama katkısı incelendiğinde turizm sektörü toplam istihdam içinde

aldığı payın genelinde %8 civarında gerçekleştiği görülmektedir(İLAL, 2020, s. 129-130).

279

Virüsten kaynaklanan nedenlerle şu an hesaplanan parasal kaybın küresel çerçevede 860 milyar

dolar ile 3,4 trilyon dolar arasında olacağı tahmin ediliyor. ‘‘Toplam küresel GSYİH’nin 88 trilyon dolar

seviyesinde olduğu varsayılırsa 3,4 trilyon dolar bu büyüklüğün yaklaşık %4’üne tekabül etmektedir

(%3,86)’’(Özdemir, 2020).

Bu salgının neden olduğu endişeyi azaltmak ve insanların güvenini kazanmak için devlet işyerinde

işçileri korumalı, ekonomiyi ve istihdamı teşvik etmeye çalışmalı, geliri desteklemek ve ekonomik

paketlerin sürdürülmesine devam edilmelidir.

Kaynakça 1. Aktürk, H. (2020). COVİD-19 VE ONLİNE YAŞAM. Sağlık Bilimleri Enstitüsü,

1-25. 31.05.2020 tarihinde https://s3.amazonaws.com/academia.

edu.documents/63304987/Yeni_

Koronavirus_Hastaligi_Pandemisi_Doneminde_Online_Yasam_ve_Psikolojik_Etkileri2020

0514-121159-t3ezb3.pdf?response-content-

disposition=inline%3B%20filename%3DYeni_Koronavirus_Hastaligi_Pandemisi_

adresinden alındı

2. Aram EKİN DURAN. (2020). İşsizlikte korkutan tahmin: 3,2 milyon kişi işsiz

kalabilir. 10.05.2020 tarihinde https://www.dw.com/tr/i%C5%9Fsizlikte-korkutan-tahmin-

32-milyon-ki%C5%9Fi-i%C5%9Fsiz-kalabilir/a-53126727 adresinden alındı

3. Ayşe AYLİN BAYAR, Ö. G. (2020). COVID-19 Salgınının Türkiye’de Gelir

Dağılımına Etkisi ve Mevcut Politika Seçenekleri. Türkiye: İstanbul Politik Araştırmalar

Enistitüsü

4. Bilgütay Yaşar, N. S. (2020. 03. 20). COVİD-19 ÖZELİNDE İŞVEREN

BİLGİLENDİRME REHBERİ (Sosyal Güvenlik ve Çalışma Mevzuatı Yönünden). PwC

Türkiye Sosyal Güvenlik Bülteni(15), 2-11. https://www.pwc.com.tr/tr/Hizmetlerimiz/sosyal-

guvenlik/bultenler/2020/covid-19-ozelinde-isveren-bilgilendirme-rehberi.pdf adresinden

alındı

5. Birgün.net. (2020.04.24). TÜİK, koronavirüs nedeniyle işgücü araştırmasına yeni

sorular ekleyecek. Türkiye. 07.05.2020 tarihinde https://www.birgun.net/haber/tuik-

koronavirus-nedeniyle-isgucu-arastirmasina-yeni-sorular-ekleyecek-298044 adresinden

alındı

6. EROL, S. I. (2020.04.17). COVID-19’UN ÇALIŞMA HAYATINA

YANSIMALARI: SALGINDAN ETKİLENEN BAZI ÜLKELER TARAFINDAN ALINAN

ÖNLEMLER. Dicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 10(19), 212-231.

06.05.2020 tarihinde http://static.dergipark.org.tr/article-

download/f064/5bbb/89f5/5ecd34c2944b9.pdf? adresinden alındı


2020-ci il. № 3(12) -səh.269-277 2020, № 3(12), pp. 269-277


7. Naudé, W. (2020 April 28). Artificial intelligence vs COVID-19: limitations,

constraints and pitfalls. Nature Public Health Emergency Collection, 1-5.

doi:10.1007/s00146-020-00978-0

И.А.Мусаев

магистрант, факультет «Экономики и административных наук»,

Университета Ялова, Стамбул / Турция

https://s3.amazonaws.com/academia

280

Влияние пандемии Covid-19 на трудовую жизнь в Турции

Резюме

Пандемия Covid-19 продолжает очень серьезно угрожать жизни во всем мире. ВТурции

принято всякие мерыпротив неблагоприятных последствий по вспышке коронавируса Covid-19

на которых возникают в трудовой жизни.Начавшейся официально с 23-го марта пандемия

принесло много ограничений. В данном исследование включены некоторые статистические

данные и цифры разных министерств и ведомств как, МО, СКТ, МЗ и КпоВО.

Ключевые слова: Covid-19, трудовая жизнь, дистанционная работа, дистанционное

обучение, воздействие на туризм

I.A.Musaev

Master's student, Faculty of Economics and Administrative Sciences,

Yalova University, Istanbul / Turkey

Impact of the Covid-19 pandemic on working life in Turkey

Abstract

The Covid-19 pandemic continues to threaten life very seriously around the world. Turkey has

taken all measures against the adverse consequences of the outbreak of the coronavirus Covid-19 on

which they arise in working life. The pandemic, which began officially on March 23rd, brought many

restrictions. This study includes some statistical data and figures from different ministries and

departments such as, MO, SKT, MoH and KpoVO.

Keywords: Covid-19, working life, teleworking, distance learning, impact on tourism


2020-ci il. № 3(12) -səh.278-285 2020, № 3(12), pp. 278-285

İ.Hüseynli İ.Huseynli

İ.Hüseynli

i.e.n., dosent, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universtetinin(UNEC)

[email protected]

ƏMƏK BAZRININ BEYNƏLXALQ STANDARTLARIN TƏLƏBLƏRİNƏ UYĞUN

TƏDQİQİNİN BƏZİ ASPEKTLƏRİ

Xülasə


281

Dünya iqtisadiyyatında baş verən mühüm qlobal dəyişikliklər, bir sıra üstün texnoloji

yeniliklərin tətbiqi, innovasiyalı iqtisadiyyatın xüsusi çəkisinin sürətli artımı əmək bazarının

strukturunda və konyukturasında ciddi dəyişikliklərə səbəb olur. Bu baxımdan, müqayisəli təhlilləri

həyata keçirmək, iqtisadi proseslərin dinamikası və inkişaf meylini öyrənmək üçün ststistik metod və

göstəricilərin Beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması olduqca zəruridir. Məqalədə əmək bazrının

əsas məsələsi olan işçi qüvvəsi statistikasının bəzi göstəricilərinin Beynəlxalq standartların tələblərinə

uyğun hesablanması ilə bağlı bir sıra məqamları dəyərləndirilir.

Açar sözlər: Beynəlxalq Əmək Təşkilatı, Beynəlxalq standarlar,əmək bazrı statistikası, statistika

göstəriciləri, işçi sayı,işçi hərəkəti

Bildiyimiz kimi,cəmiyyətin inkişafında, əhalinin sosial-iqtisadi inkişafı və sosial rifahının təmin

olunmasında əmək bazarı əsas faktor kimi çıxış edir. Əmək bazarı təkrar istehsal prosesinin çox vacib

elementidir.Əmək bazarı işçi qüvvəsindən müəyyən muzd müqabilində istifadə edilməsi şərtləri ilə

əlaqədar ortaya çıxan sosial-əmək münasibətləri məcmusudur. Həmçinin, belə də demək doğru olar ki,

əmək bazarı iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olan dövlət və özəl sektor təmsilçilərilə öz əməyini təklif edən

muzdlu işçilər arasında təzahür edən iqtisadi və hüquqi münasibətləri formalaşdıran və tənzimləyən

məqsədyönlü və kompleks fəaliyyət mexanizmidir.

Ölkəmizin yenidən öz müstəqilliyinin ələdə etməsi iqtisadi sistemdə də əsaslı dəyişikliklərə

səbəb oldu. Respublikamız planlaı təsərrüfata əsaslanan iqtisadi sistemdən bazar iqtisadiyyatına keçid

etdi və demək olar ki, artıq bu gün Azərbaycan iqtisadiyyatı dünya iqtisadi sisteminin diqqəti cəlb edən

tərkib hissəsidir. Bu fakt ölkədə statistika işinin köklü şəkildə yenidən qurulması və istifadə edilən

statistika göstəricilərin beynəlxalq norma və standarlara uyğun hesablanmasını zəruri etmiş oldu.

Əlbəttə ki, bazar iqtisadiyyatlı təsərrüfat sisteminə keçidi əmək bazarının iqtisadi mahiyyətində

də ciddi dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Məhz, bu baxımdan, müasir dövrdə əmək bazarını geniş təhlil

etmək üçün istifadə edilən anlayışlar,göstəricilər sistemi və onların hesablanması metodologiyasının

beynəlxalq norma və tələblərə uyğunlaşdırılması ststistika elminin zəruri və daimi vəzifələrindən

sayılır. Müasir dövrdə əmək bazarını təhlil etmək məqsədilə statistikada iqtisadi fəal əhali, işçi

hərərkəti, iş vaxtı,əmək haqqı və işçi qüvvəsinə çəkilən xərclər,kadrların peşə hazırlığı,layiqli əmək,

həyat keyfiyyəti və s. kimi vacib anlayış və kateqoriyalardan da geniş istifadə edilir.Bu anlayışların

iqtisadi mahiyyəti, onların həcm,səviyyə və dinamikasının ölçülməsi və hesablanması əmək bazarı

ststistikasının əsas məsələlərindən hesab olunur.

Beləliklə, maüsir statistikanın, o cümlədən,əmək bazarı statistikasının qarşısında duran əsas

vəzifələrindən biri,məhz, Beynəlxalq Əmək Təşkilatının tövsiyələrinə, beynəlxalq standart və

normalara uyğunlaşdırılmış və beynəlxalq müqayisəliliyi təmin edə biləcək vacib statistik göstəricilər

sisteminin formalaşmasıdir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.278-285 2020, № 3(12), pp. 278-285


Əmək bazarınında baş verən bütün ictimai-iqtisadi hadisələr, onların dinamikası, inkişaf

meylinin müəyyənləşdirilməsi statisika tədqiqatının, o cümlədən, statistika müşahidəsinin əsas

vəzifələrindən hesab edilir. Bu baxımdan, demək olar ki, əmək bazarı statistikasının əsas vəzifələrindən

biri həm ümümi iqtisadiyyat,həm də onun ayrı-ayrı sahələri, eləcə də, fəaliyyət növləri üzrə işçilərəin

ümumi sayını, bir sıra mühüm əlamətlər üzrə tərkibini,dinamikasını,hərəkət intensivliyini təhlil

etməkdən ibarətdir.

Tanınmış iqtisadçı alim A.İ.Rofenin başçılıq etdiyi ekspert qrupu belə hesab edir ki, əmək bazarı

hər şeydən əvvəl muzd və əmək təklifi ilə bağlı olan ictimai münasibətlər sistemidir, yəni, bu həm də

282

özünəməxsus əmtəənin və əməyin alıcıları ilə satıcılarının qarşılıqlı hərəkət etdiyi iqtisadi münasibətlər,

işədüzəlmə idarəsidir: bu, işverənlərlə muzdlu işçilərin qiymət və əmək şəraiti üzrə razilaşmanın təmin

edilməsi mexanizmi kimi də başa düşülə bilər.

Əmək bazarının formalaşması iqtisadi inkişafın bazar modelinə keçilməsi şəraitində ən mühüm

problemlərdən biri hesab edilir. İqtisadi ədəbiyyatlarda məcmu işçi qüvvəsinin keyfiyyətinin

yüksəldilməsi, işçi qüvvəsindən istifadənin səmərəlliyinin artırılması, işçilərin sahə və peşə

yönümlülüyünün stimullaşdırılması əmək bazarının yaranması ilə bağlıdır. Çağdaş əmək bazarı

mühütində işçi qüvvəsinin dəyəri təbii rəqabət və tələb-təklif əsasında öz qiymətini alır və onun muzdla

işləməsi müqabilində aldığı əmək haqqının məbləği əmək şəraiti, təhsil səviyyəsi, peşə yüksəlişi,

məşğulluq təminatı və s. şərtlərlə müəyyən edilir.

Beynəlxalq əmək statistikasında işçi qüvvəsinin hərəkətini xarakterizə edən əsas göstərici

işçilərin ümumi sayıdır.İşçilərin ümüumi sayı göstəricisi bütün mülkiyyət növləri üzrə fəaliyyət

göstərən müəssisə və təşkilatlarda işləyənlərin ümumi sayıdır. Müasir statistika hesablamalarında

işçilərin ümumi sayı ilə yanaşı,həmçinin, siyahı sayı, mövcud sayı, eləcə də, tədqiqat dövrü üçün

işçilərin faktiki sayı göstəriciləri də hesablanır.

Əmək bazarı statistikasının əsas göstəricilərindən biri də işçilərin siyahı sayı göstəricisidir.Bu

göstərici, həmçinin, işçi qüvvəsi statistikasının digər nisbi və orta göstəricilərinin hesablanmasında

istifadə olunan ən mühüm mütləq göstərici hesab olunur. İşçilərin siyahı sayı, adları fəaliyyətdə olan

müəssisə və təşkilatlarının siyahısında olan bütün işçilərin sayı ilə müəyyən edilir. Mövcud beynəlxalq

standartın tələblərinə uyğun olaraq işçilərin siyahı sayına müəssisə rəhbərliyi ilə bağlanmış əmək

müqaviləsinə uyğun bir gün və ya daha çox müddətə mövsümi, müvəqqəti və yaxud daimi işlər yerinə

yetirən muzdla işləyənlər daxildir.

Həmçinin, tədqiq olunan tarixdə işçilərin siyahı sayına həmin gün işə çıxan və müxtəlif

səbəblərə görə işə çıxmayan,lakin adları hələ də müəssisənin siyahısında olan bütün işçilər aiddir.

Statistika hesablamalarında işçilərin siyahı sayı göstəricisi,bir qayda olaraq,təqvim ayının,yaxud ilinin

əvvəlinə və axırına müəyyən edilir. Bu göstərici hesablanarkən hesabat dövrünün hər bir təqvim günü

faktiki işləyənlərlə yanaşı hər hansı bir səbəbdən işdə olmayanlar üçün də eyni qaydada iş günü kimi

qeyd olunur və bu qayda,analoji olaraq,müəssisə və təşkilatlarda sınaq müddəti üçün çalışan şəxslərə

də şamil edilir. Müəssisə və təşkilatlarda hər təqvim günü üçün faktiki işə çıxan və işləyənlərin sayı

işçilərin faktiki sayını, siyahı sayla qanunvericiliyin imkan verdiyi şərtlər daxilində, üzürlü səbəblərdən

işə gəlməyənlərin fərqi isə işçilərin mövcud sayını xarakterizə edir.Hazırda işçi qüvvəsi statistikasında

tətbiq olunan ən əsas göstərici işə çıxanların orta sayıdır. Bu göstəricini hesablamaq üçün ayın bütün

günləri üzrə işə çıxma hallarının(adam-günlərlə) sayını cəmləyib,alınan nəticəni müəssisə üzrə aydakı

iş günlərinin sayına bölmək lazımdır.

Beynəlxalq standartların tələblərinə uyğun olaraq təhlil zamanı işə çıxanların orta sayı ilə yanaşı

bir çox hallarda faktiki işləyənlərin də orta say göstəricisi hesablanır. Bu zaman öncə günlük və aylıq

boşdayanmaların həcmi müəyyən edilir. Hesablama zamanı, əgər müəssisənin siyahısında olan işçi işə


2020-ci il. № 3(12) -səh.278-285 2020, № 3(12), pp. 278-285


gəlmiş, lakin bəzi üzürlü səbəblərdən işləməmişdirsə,bu halda tabeldə günlük boşdayanma qeyd olunur.

Nəticə olaraq, işləyənlərin orta sayını hesablamaq üçün tədqiq olunan dövr üzrə işə çıxılan

adam-günlərin sayından bütün günü boşdayanmaların adam-günlərlə ifadə olunmuş ümumi sayını

çıxıb,daha sonra alınan nəticəni iş günlərinin sayına bölmək tələb olunur.

Onu da qeyd edək ki, Beynəlxalq standartların tələbləri baxımdan əmək bazarı statistikasının

tədqiqat obyektinin ən vacib məsələlərdən biri də işçi qüvvəsinin hərəkəti ilə əlaqədar olan ictimai

proseslərdir. Çünki müasir dövrdə bazar iqtisadiyyatı şəraitində müxtəlif mülkiyyət formalı

müəssisələrin rəqabətli fəaliyyət mühütində işçi qüvvəsinə,xüsusilə,peşəkar və ixtisaslı işçilərə təlabatın

283

yaranması onlar üçün alternativ seçim imkanı yaradır. Bu zaman əmək bazarında işçi qüvvəsinə olan

tələb və təklif, nəticə etibarilə, onların hərəkət intensivliyini nəzərəçarpacaq dərəcədə artır və

nizamlayır.Əmək bazarında işçi qüvvəsinə təlabat,adətən, müəssisələrin istehsal gücünə uyğun

hesablanmış və rəhbərlik tərəfindən qərarlaşdırılmış iş yerlərinin, habelə, bir çox təşkilatların həyata

keçirəcəyi fəaliyyətə uyğun olaraq yuxarı orqanlar tərəfindən təsdiq edilmiş ştat vahidlərinin tutulması

ilə müəyyən edilir və əsasən, üç istiqamət üzrə təsnifatlaşdırılır. Bura əsasən aşağıdakı istiqamətlər üzrə

təlabatlar aid edilir:

- təmin olunmuş;

- təmin olunmamış;

- proqnozlaşdırılmış.

Sonuncu istiaqmət, müəssisələrin gələcək inkişaf perspektivləri, habelə, iqtisadiyyatda baş

vermiş və gözlənilən struktür dəyişiklikləri, eləcə də, istehsalatda və idarəetmədə tətbiq olunan

innovasiyalar, texnoloji yeniliklərlə əlaqədar proqnozlaşdırılan işçi qüvvəsinin sayını ehtiva edir.

Beynəlxalq təcrübədə işçi qüvvəsinin hərəkətinin öyrənilməsi əmək bazarı statistikasının mühüm

istiqamətlərindn hesab olunur. Bu zaman işçi qüvvəsinin hərəkəti ilə bağlı yaranmış ictimai prosesləri

hərtərəfli tədqiq etmək üçün statistikada bir sıra mütləq və nisbi göstəricilərdən istifadə edilir və bu

mütləq göstəricilərə, əsasən kadırların dövriyyəsi,işə qəbul olunanlar üzrə dövriyyə və işdən çıxanlar

üzrə dövriyyə göstəricilərini göstərmək olar. Sonuncu göstərici hesabat dövründə işə qəbul əmirləri və

ya sərəncamları ilə işə götürülən işçilərin cəmi sayıdır. Ümumiyyətlə, işçi qüvvəsinin hərəkəti müəssisə

və təşkilatlar üzrə işə qəbul və işdən çıxma halları nəticəsində mövcud siyahı sayının dəyişməsi

prosesidir.

Statistik tədqiqatlar zamanı Beynəlxalq standartlara görə işçi hərəkəti ilə əlaqədar baş verən

proselərin keyfiyyət tərəfini xarakterizə etmək və müqayisəli təhlil aparmaq üçün bir sıra nisbi

göstəricilərdən istifadə edilməsini mühüm addımlardan saymaq olar. Bu məqsədlə bir sıra mühüm

göstəricilər,o cümlədən, işçilərin sayı indeksi, işçi qüvvəsinin ümumi dövriyyə əmsalı, işə qəbul

olunanlar üzrə dövriyyə əmsalı, işdən azad olunanlar üzrə dövriyyə əmsalı, zəruri dövriyyə əmsalı və

kadr axını əmsallarını misal olaraq göstərmək olar.

Əmək bazarıni tədqiq edən zaman öyrənilməsi vacib olan məsələlərdən biri də müəssisə və

təşkilatların mövcud imkanlarından daha rasional istifadəni qiymətləndirmək,o cümlədən, əməyin

düzgün təşkili, işçi qüvvəsi və əsas istehsal fondlarından istifadənin səmərəlliyinin müəyyən

edilməsidir. Statistika təhlilləri zamanı yuxarıda qeyd edilən vəzifələri həyata keçirmək üçün daha çox

fəhlələrin iş rejiminə uyğun olaraq növbələr arasında necə bölüşdürülməsi və növbə rejimindən istifadə

dərəcəsi qiymətləndirilir. Bu məqsədlə statistikada iki mühüm göstəricidən istifadə edilir: növbəlilik və

növbə rejmindən istifadə əmsalları. Hesabat dövrü üçün növbəlilik əmsalını hesablamaq üçün,ilk

növbədə, bütün növbələrdə işlənmiş adam-günlərin ümumi sayını toplayıb, nəticəni ən böyük növbədə

işlənmiş adam-günlərin sayına bölmək tələb olunur. Növbə rejimindən istifadə əmsalı isə növbə

rejimindən nə qədər səmərəli istifadə edilməsini, vaxtın nə qədər rasional bölüşdürülməsini xarakterizə

edir və növbəlilik əmsalının müəssisə üzrə iş növbələrinin sayına bölməklə müəyyənləşdirilir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.278-285 2020, № 3(12), pp. 278-285


Əmək bazarı statistikasının beynəlxalq tələblərinə müvafiq olaraq digər vacib məsələlərindən

biri də əlverişsiz əmək şəraitində çalışan işçilərin sayını, habelə, iş mühütünün əlverişsizliyinin forma

və əlamətlərinə görə quruluşunu tədqiq etməkdir.Beynəlxalq Əmək Təşkilatı, eləcə də, Avropa

İttifaqının Statistika Bürosu(Avrostat) əlverişsiz əmək şəraitinə, əsasən, sanitar-gigiyena normalarına

cavab verməyən, səs-küyün, titrəyişin,radiasiya və sağlamlığa zərər vuran toz və digər maddələrin çox

olduğu və s.fəaliyyət sahələri aid edirlər. Bununla yanaşı, Beynəlxalq statistika, əlverişsiz iş şəraiti ilə

yanaşı müvafiq iş şəraitinə görə onlara verilən güzəşt və kompensasiyalar üzrə də işçilərin sayı haqqında

müfəssəl məlumat toplanmasını və təhlil edilməsini olduqca zəruri istiqamətlərdən hesab edir.

284

Hal-hazırda rəsmi statistikanın zəruri hesab etdiyi vəzifələrindən biri də məşğulluğun əhatə

dairəsinin tam uçota alınmasını təmin etməkdir. Fərdi bölmənin inkişafı, əməyin yeni formalarının

tətbiqi, formal və qeyri-formal fəaliyyətlər arasındakı fərqlərin aradan götürülməsi, uçot vahidlərinin

hədsiz dərəcədə çoxalması, onların ənənəvi qaydada, əvvəlki statistika metodu ilə əhatə edilməsinə

böyük çətinlik törədir. Məhz, bu səbəbdən əmək fəaliyyətinin bir hissəsi statistika müşahidəsindən

kənarda qalır və xüsusi statistika müşahidələrin keçirilməsinə və əlavə hesablamaların aparılmasına

ciddi tələbat yaranır.

İndiki məqamda yeni hesablamaların beynəlxalq standartlara keçidi mövcud statistik

hesablamaların müxtəlif göstəricilərinin müqayisəsinə, həmçinin illik və cari hesablamaların yekunlarının

müqayisəsinə əsaslanır.

Lakin, əvvəlki illərdən fərqli olaraq işçilərin tam uçotu, xüsusilə qeyri-formal bölmədə

məşğul olanların tam əhatə edilməsi üçün əhalinin siyahıyaalınmasının, məşğulluq problemi üzrə

əhalinin, ailə kəndli təsərrüfatlarının, ev təsərrüfatlarının müayinəsinin və ekspert

qiymətləndirilməsinin materiallarından geniş istifadə edilməsi ortaya çıxır. Bu sahədə olan çoxillik

təcrübələri nəzərə almaqla, və son illər ölkənin milli statistikasında formalaşan yeni metodlardan istifadə

etməklə, iqtisadiyyatda məşğul olanların ümumi sayını müəyyən etmək üçün əlavə hesablamaların

aparılmasına zərurət yaranır. Bu zaman hər şeydən əvvəl müəssisə və təşkilatlarda, həmçinin bir qayda

olaraq ayrı-ayrı şəxslərə, ev təsərrüfatlarına məxsus qeyri korporativ müəssisələr tərəfindən yaradılan

iqtisadiyyatın qeyri-formal bölməsində işçilərin sayının əlavə hesablanmasının xarakterini və növünü

fərqləndirmək lazımdır.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 2018-ci ilin oktyabr ayında Cenevrədə keçirilən əmək statistikası

üzrə Beynəlxalq Konfransda iştirakçılar əmək bazarının müxtəlif aspektləri, o cümlədən, beynəlxalq

əmək miqrasiyası, yalnız bir işverən tərəfindən nizamlanan ənənəvi əmək münasibətləri, sifariş əsaslı

işlər və onlayn əsaslı əməyin fərdi və məşğulluğun yeni formaları,müvəqqəti xarakterli işlər və digər

vacib istiqamətlər üzrə iş yerlərinin yeni təsnifatının tətbiq olunması ilə bağlı razılıq əldə etmiş və

müvafiq qərarlar qəbul etmişlər. Əlbəttə ki, bütün bunlar işçi qüvvəsi haqqında daha müfəssəl

məlumatların əldə edilməsi və sanballı təhlillər aparılması üçün ciddi hesab edilcək addımlardandır.

Müasir dövrdə Beynəlxalq ststistika işinin prioritet vəzifələrdən biri də iqtisadiyyatın

korporativ bölməsindəki işçilərin sayının hesablanmasıdır. Bəllidir ki, işçilərin iqtisadiyyatın

korporativ bölməsindəki sayı iri, orta və kiçik müəssisələrdən alınan hesabatlar əsasında müəyyən

edilir və əlavə hesablamalar illik və cari hesabatlar əsasında həyata keçirilir. Cari hesabatların

yekununa əlavə hesablamalar, əmək üzrə illik hesabatların məlumatları ilə ilin yanvar-dekabr ayları

üçün aylıq (yaxud rüblük) hesabat rəqəmləri arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. Göstərilən əlavə

hesablamalar iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə keçən ilin hesabatı əsasında faiz nisbətində aparılır. Cari

hesabatların yekununa əlavə hesablamalarla yanaşı, illik hesabatların yekununa da əlavələr etmək

zəruridir.

İllik hesabata əlavələrin hesablanmasının həyata keçirilməsi aşağıdakı qaydada tövsiyə

edilir.Bazar iqtisadiyyatı formalaşdıqca və yeni təşkilati struktur yarandıqca uçota alınmayan


2020-ci il. № 3(12) -səh.278-285 2020, № 3(12), pp. 278-285


məlumatlar, xüsusilə kiçik biznesdə xeyli dərəcədə artır. Ona görə də kiçik müəssisələrin nəzərə

alınmayan hissəsinə əlavə hesablamalar ciddi nəzarətdə saxlanılmalıdır.

Fəaliyyət göstərən mövcud kiçik müəssisələrin sayı(𝑆𝑘/𝑚) aşağıdakı qaydada müəyyən edilir;

𝑆𝑘/𝑚=(𝑁𝑞x R) x F

burada, 𝑁𝑞 - qeydiyyata alınmış müəssisələrin sayı; R -qeydiyyata alınmış müəssisələrin ümumi

sayında qeydiyyata alınmış kiçik müəssisələrin xüsusi çəkisi;

F - qeydiyyata alınmış kiçik müəssisələrin ümumi sayında fəaliyyət göstərən kiçik

müəssisələrin xüsusi çəkisidir.

285

Beynəlxalq standartların tələblərinə müvafiq uyğun olaraq nəzərə alınmamış müəssisələrin

işçilərinin sayının hesablanması əmək üzrə statistika hesabatı verən bir müəssisəyə düşən işçilərin orta

sayının bu müəssisələrin sayına vurulması yolu ilə müəyyən edilir. Bu zaman hesabat verməyən kiçik

müəssisələrin işçilərinin orta sayı, hesabat verən müəssisələrin işçilərinin orta sayından çox olmaması

nəzərə alınmalıdır.

Aşağıda verilmiş cədvəldə nəzərə alınmamış kiçik müəssisələrin fəaliyyət növləri üzrə syının və

buna müvafiq olaraq işçilərin sayının bölgüsü verilmişdir.

Hesabat təqdim edən

müəssisələr

Əlavə hesablama üzrə müəssisələr

Sahələr

Müəssi-

sələrin,

vahidlərin

sayı

Orta siyahı sayı Müəssi-

sələrin,

vahidlərin

sayı

İşçilərin orta siyahı sayı

Cəmi,

nəfər

Bir

müəs-

sisədəki

nəfər

Cəmi,

nəfər

Bir müəs-

sisədəki nəfər

Sənaye 1144 11614 10 3708 31062 8

Kənd təs. 1066 8032 8 7589 31433 4

Nəqliyyat və rabitə 160 903 6 674 3047 4

Tikinti 593 16223 27 3990 28215 7

Ticarət 1477 17654 12 18100 55370 3

Sosial 1555 6179 4 7133 26186 4

Cəmi 5995 60605 10 41194 175313 4

Həmçinin, onu da qeyd etmək lazımdır ki, statistik hesabalar zamanı mülki-hüquqi

xarakterli müqavilələr və əvəzçilik üzrə işləyənlərin sayı da anoloji üsulla hesablanır. Yəni əməyin

ödənilməsinə yönəldilmiş vəsait əmək üzrə hesabatda göstərilən müvafiq iqtisadi fəaliyyət növü üzrə

mülki-hüquqi xarakterli müqavilələr uyğun işləyənlərin sayı və əmək ödəniş (haqqı) fondu nəzərə

alınmaq şərtilə bir nəfərə düşən orta aylıq əmək haqqı əsasında hesablanır.

Bir fikiri də qeyd etmək yerinə düşər ki, əgər iqtisadiyyatın korporativ bölməsində müəssisə

ve təşkilatlardan alınan hesabatların dəqiqləşdirilməsi zərurətindən söhbət gedərsə, bu halda məsələnin

həlli, bu bölmənin bir çox obyektlərinin statistik qeyri-vizual olmaları ilə mürəkkəbləşir və ona görə

də məlumatın alınması birbaşa statistik qeydiyyat əsəsında deyil, digər müxtəlif istiqamətli aiternaiiv

metodalogiya və üsullar əsasında həyata keçirilə bilir. Bu üsulların seçilməsi zamanı həm bazar


2020-ci il. № 3(12) -səh.278-285 2020, № 3(12), pp. 278-285


iqtisadiyyatına malik olan inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən istifadə etmək, həm də milli

xüsusiyyətləri nəzərə almaq olduqca vacibdir. Müasir dövrdə Beynəlxalq statistika standartlarına görə

prioritet məsələlərdən biri də işçilərin sayının, hesablanmış əmək haqqının məbləğinə görə bölgüsünün

qısamüddətli proqnozlaşdırılması və iqtisadiyyatın sahələri üzrə aylıq hesablamaların aparılmasıdır.

Beynəlxalq Əmək Təşkilatının tələblərinə görə indiki mərhələdə əmək haqqının dərəcələr,

peşələr, sosial qruplar, kateqoriyalar, regionlar, sahələr və sair üzrə differensiallaşdırılması işi ststistika

işinin mühüm sayılacaq məsələlərindəndir. Bu iş, əlbəttə ki, ilk növbədə müvafiq informasiya təminatı

tələb edir. Dövlət Statlstika Komitəsi, onun yerli orqanları əmək haqqının differensiallaşdırılması

sahəsində geniş məlumatlar əldə edirlər və bura, əsasən, iqtisadiyyatın fəaliyyət növləri üzrə il ərzində

286

bir dəfə yığılan işçilərin saynıın hesablanmış əmək haqqının ölçülərinə görə bölüşdürülməsinin statistik

sıraları aid edilir.

Bu hesablamaları aparmaq üçün Statistika Komitəsinin bu sahədə topladığı məlumatlardan

istifadə etmək mümkündür və sıralar yüksək, orta və aşağı qrup işçilərinin yaşayış səviyyəsinin

qiymətləndirilməsi nöqteyi-nəzərindən geniş məlumata malikdir.Bu zaman işçilərin sayının

hesablanmış əmək haqqının ölçülərinə görə bölüşdürülməsi haqqındakı məlumatlar ststistika

orqanlarının iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə ildə bir dəfə apardiqları uçot məlumatları əsasında həyata

keçirilir. Qeyd edək ki, işçilərin sayına, ay ərzində işə qəbul olunan və işdən azad edilənlər, müvəqqəti

əmək qabiliyyətini itirənlər, analıq məzuniyyətində olanlar, uşağa qulluq etmək səbəbilə əlavə

məzuniyyətdə olanlar, əvəzçilik üzrə işləyənlər, icarə müqaviləsi,hebelə, digər vətəndaşlıq hüququna

uyğun müqavilə üzrə işləyənlər daxili edilmir. Son illər aparılan müşahidələrdə tam həftə

işləyənlərlə yanaşı müdiriyyətin təşəbbüsü ilə natamam iş həftəsinə keçirilən, həmçinin haqqı

ödənilən məcburi məzuniyyətdə olan işçilər də nəzərə alınır.

Məhz,ona görə də «müşahidə ayında tam işləyənlər» ifadəsi Dövlət Statistika Komitəsinin

rəsmi məlumatlarında istifadə edilrnir. Müşahidə ayında işçilərin hesablanmış aylıq əmək haqqına

işlənmiş vaxta görə, həmçinin müəyyən dövr ərzində qanun əsasında işlənməmiş vaxta görə əmək

haqqının saxlanmasi ilə əlaqədar hesablanmış əmək haqqı (ayın yekununa görə hesablanmış mükafat,

rübün yekununa görə hesablanmış mükafatın üçdə biri) daxildir. Birdəfəlik xarakter daşıyan

mükafatlar və təltifetmələr, ilin yekununa görə illik ödəmələr, iş stajına görə və digər ödəmələr bura

daxil edilmir.

Beynəlxalq Əmək Təşkilatı, eləcə də, Avropa İttifaqının Statistika Bürosunun tövsiyyələrinə

əsasən hesablanmış əmək haqqının ölçülərinə görə işçilərin sayının bölüşdürülməsi haqqında

məlumatların hər il alınması məqsədəuyğun sayılır. Lakin məlum olduğu kimi illik uçotda ay ərzində

tam işləyənlər deyil, yalnız bir neçə iri, yaxud orta müəssisədən birində məşğul olan işçilər daxil edilir.

Seçmə uçot məlumatları əsasında formalaşan bölgü sıraları hesabat-analitik işin aparılmasında bölgü

tezliyinin rolunu artırır. Müasir dövrdə bu cür işlərin ardıcıl yerinə yetirilməsinə zərurət yaranır. Belə

ki, əmək haqqının illik daxili dinamikasında mövcud olan qeyri-sabitlik, işçilərin sayinın hesablanmış

əmək haqqının ölçülərinə görə bölüşdürülməsi haqqında hər ay məlumat alınmasını zəruri edir.

Bu qaydada həyata keçirilmiş bölgü üçün ildə bir dəfə müəyyən ay üçün (ilkin məlumatların

işlənmə müddəti iki aydan üç aya qədər nəzərə alınmaqla) alınan məlumatlar yaramır, belə ki, məlumat

çap edilməmişdən əvvəl köhnəlir. Eyni zamanda, həm iqtisadi, həm də texniki səbəblərə görə hər ay

müayinə aparmaq mümkün deyildir. Yeganə çıxış yolu proqnoz növündə aylıq hesablamalar

aparmaqdır. Məsələnin bu cür qoyuluşu müvafiq metodik hesablamaların işlənib hazırlanmasını

tələb edir.


2020-ci il. № 3(12) -səh.278-285 2020, № 3(12), pp. 278-285


NƏTİCƏ

- Beynəlxalq standartın tələblərinə uyğun olaraq işçilərin siyahı sayına müəssisə rəhbərliyi

ilə bağlanmış əmək müqaviləsinə uyğun bir gün və ya daha çox müddətə mövsümi, müvəqqəti və

yaxud daimi işlər yerinə yetirən muzdla işləyənlər daxildir.

- İşçi qüvvəsinə proqnozlaşdırılmış təlabat işçi qüvvəsinin müəssisələrin gələcək inkişaf

perspektivləri, habelə, iqtisadiyyatda baş vermiş və gözlənilən struktür dəyişiklikləri, eləcə də,

istehsalatda və idarəetmədə tətbiq olunan innovasiyalar, texnoloji yeniliklərlə əlaqədar

proqnozlaşdırılan sayını ehtiva edir.

287

- Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq nəzərə alınmamış müəssisələrin işçilərinin sayının

hesablanması əmək üzrə statistika hesabatı verən bir müəssisəyə düşən işçilərin orta sayının bu

müəssisələrin sayına vurulması yolu ilə müəyyən edilir. Bu zaman hesabat verməyən kiçik müəssisələrin

işçilərinin orta sayı, hesabat verən müəssisələrin işçilərinin orta sayından çox olmaması nəzərə

alınmalıdır.

- Beynəlxalq statistika, əlverişsiz iş şəraiti ilə yanaşı müvafiq iş şəraitinə görə onlara

verilən güzəşt və kompensasiyalar üzrə də işçilərin sayı haqqında müfəssəl məlumat toplanmasını

və təhlil edilməsini olduqca zəruri istiqamətlərdən hesab edir.

- Beynəlxalq Əmək Təşkilatı, eləcə də, Avropa İttifaqının Statistika Bürosunun

töfsiyyələrinə əsasən hesablanmış əmək haqqının ölçülərinə görə işçilərin sayının bölüşdürülməsi

haqqında məlumatların hər il alınması məqsədəuyğun sayılır

İstifadə olunan ədəbiyyat:

1. Azərbaycan Respublikasının Əmək məcəlləsi

2. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Əmək bazarı statistikası

3. Yaqubov S.M., Əliyev Ə.İ. Statistika. Dərslik, Bakı-2015

4. Hüseynli İ.Q.,Əliyev Ə. İ.Statistika. Bakalavrlar və statistikadan magistraturaya

hazırlaşanlar üçün tədris-metodiki vəsait, Bakı-2014

5. С.Г. Ермолаева, РЫНОК ТРУДА. Екатеринбург Издательство Уральского

университета - 2015

6. Рофе А.И. Економика труда. Учебник для вузов Москва-2015

7. Fields G.S. Labour Market Modeling and the Urban Informal Sector: Theory and

Evidence // D. Turnham, B. Salomй, A. Schwarz (eds.) The Informal Sector Revisited

И. Гусейнли

к.э.н., доцент Азербайджанского государственного экономического университета (UNEC)

Некоторые аспекты исследования рынка труда в соответствии с требованиями

международных стандартов

Резюме Значительные глобальные изменения в мировой экономике, внедрение ряда передовых

технологических инноваций, стремительный рост доли инновационных экономик приводят к

значительным изменениям в структуре и конъюнктуре рынка труда. В связи с этим необходимо

привести статистические методы и показатели в соответствие с международными

стандартами с целью проведения сравнительного анализа, изучения динамики экономических

процессов и тенденций развития. В статье оценивается ряд моментов, связанных с расчетом


2020-ci il. № 3(12) -səh.278-285 2020, № 3(12), pp. 278-285


Некоторых показателей статистики рабочей силы, которые являются основной проблемой

рынка труда, в соответствии с требованиями международных стандартов.

Ключевые слова: Международная Oрганизация Tруда, Mеждународные стандарты,

статистика рынка труда, статистические показатели, количество работников

İ.Huseynli

288

Associate Professor of Azerbaijan State University of Economics (UNEC)

Some aspects of the study of the labor market in accordance with the requirements of

international standards

Abstract

Significant global changes in the world economy, the introduction of a number of advanced

technological innovations, the rapid growth of the share of innovative economies lead to significant

changes in the structure and conjuncture of the labor market. In this regard, it is necessary to bring

statistical methods and indicators in line with international standards in order to conduct a comparative

analysis, study the dynamics of economic processes and development trends. The article assesses a

number of issues related to the calculation of some indicators of labor force statistics, which are the

main problem of the labor market, in accordance with the requirements of international standards.

Keywords: International Labor Organization, International Standards, Labor Market

Statistics, statistical indicators, number of employees


2020-ci il. № 3(12) -səh.286-294 2020, № 3(12), pp. 286-294

E.B.Məmmədova E.B.Mаmеdova

E.B.Məmmədova

i.ü.f.d., dosent, Azərbaycan Kooperasiya Universiteti

[email protected]

İQTİSADİ CƏHƏTDƏN İNKİŞAF ETMİŞ ÖLKƏLƏRDƏ İNVESTİSİYA FƏALLIĞININ

STRATEJİ ASPEKTLƏRİ

Xülasə


289

Məqalədə iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə investisiya fəallığının strateji aspektləri tədqiq

olunmuşdur. Bu məqsədlə iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə investisiyaların cəlbi və ixracı ilə

bağlı fəaliyyət istiqamətləri təhlil olunmuşdur. Dünya ölkələrinin birbaşa xarici investisiyaların ixracı

üzrə reytinqi baxılmışdır. Birbaşa xarici investisiyaların cəlbi üzrə ilk 10-luqda yerləşən dünya

ölkələrinin təhlili aparılmışdır. Birbaşa xarici investisiyaların ixracı üzrə ilk 10-luqda yerləşən dünya

ölkələri və bu onluğa daxil olan digər ölkələrin reytinqi verilmişdir. İnvestisiya fəallığının iqtisadi

inkişaf proseslərinə təsiri məsələləri araşdırılmışdır. İnvestisiya fəallığının müasir xüsusiyyətləri və

inkişaf problemləri göstərilmişdir. Dünya investisiya bazarının inkişaf səmtləri əsas götürülməklə,

iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə investisiya fəallığının strateji aspektləri üzrə ümumiləşdirmələr

aparılmış və proqnozlar verilmişdir.

Açar sözlər: iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr, investisiya fəallığı, investisiya mexanizmləri,

investisiya fəallığının artırılması problemləri, investisiya mühitinin cəlbediciliyi, investisiya fəallığının

strateji aspektləri

GİRİŞ İnvestisiyaların formalaşması və hərəkətinin təmin olunması, investisiyalardan istifadənin

təşkilində zəruri dövlət siyasətinin hazırlanması, beynəlxalq səviyyəsində bu məsələlərin koordinasiya

olunması vacib məsələlər kimi xarakterizə edilirlər. Dünya investisiya bazarının dinamikliyində önəmli

yeri iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr tuturlar və bu qəbildən olan dünya dövlətləri investisiya

fəallığının təmin olunmasında daha çox paya malikdirlər. Burada söhbət təkcə investisiyaların cəlbindən

getmir, eyni zamanda birbaşa investisiyaların ixracı da ciddi önəm kəsb edir [1]. Digər tərəfdən,

investisiya fəallığı üzrə beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmuş prinsiplər və meyarlar baxımından iqtisadi

cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr xeyli səmərəli davranışları ilə diqqət çəkirlər. Belə ki, investisiyaların

formalaşması və hərəkəti prosesləri mürəkkəbliyi ilə fərqlənir. Bundan əlavə, investisiyalar iqtisadi

proseslərin tarazlı və davamlı təşkili baxımdan mühüm əhəmiyyət daşıyır. Eyni zamanda, dünya iqtisadi

proseslərində investisiya fəallığının təmin olunması məsələlərinin baxılması və qiymətləndirilməsi

vacib şərtlərlərdəndir [2].

Qeyd edək ki, II Dünya Müharibəsindən sonrakı dövrlərdə dağıdılmış ərazilərin və ölkə

iqtisadiyyatlarının bərpa olunması məqsədil ilə təşkil olunan proseslər uzun bir dövr ərzində maliyyə

resurlarına və investisiyalara əhəmiyyətli səviyyədə məhdudiyyətlər ortaya çıxarmışdır. 1960-70-ci

illərdən başlayaraq hər bir ölkə və ölkə qrupları özlərinin iqtisadi maraqlarını təmin etmək üçün digər

ölkələrdən resursların cəlbinə, o cümlədən investisiyaların cəlbi proseslərində fəallıqları ilə

fərqlənmişlər. Həmin dövrdən etibarən investisiya mühitinin formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsi

məsələləri dünya dövlətlərinin iqtisadi siyasətində mühüm yer tutmuş və xüsusilə iqtisadi cəhətdən

inkişaf etmiş ölkələrdə investisiya fəaliyyəti strateji prioritetlik səviyyəsinə qədər inkişaf etmişdir [3].

İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə maliyyə bazarlarının həcmi artdıqca, kapital bazarı inkişaf


2020-ci il. № 3(12) -səh.286-294 2020, № 3(12), pp. 286-294


etdikcə investisiyaların ixracı prosesləri daha da genişlənmişdir və buna görə də həmin ölkələr dünyada

investisiya ixrac edən ölkələr kimi möhkəmlənə bilmişlər. İqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində prioritet

layihələrin maliyyələşdirilməsi, qlobal səviyyədə iri qitələrarası layihələrin sayının artması, dünyada

yeni enerji mənbələrinin tapılması və hasilatının təşkili məqsədilə 100 milyardlarla investisiyalara

tələbatın uzun illər ərzində artması, bir çox dünya ölkələrinin iqtisadi inkişaf potensiallarından səmərəli

istifadə olunmasında çox geniş miqyaslı milli layihələrin və ölkə proqramlarının reallaşdırılması

tədbirləri yeni investisiyalara tələbatı xeyli artırmışdır. İqtisadiyyatın inkişafının sürətləndirilməsi,

iqtisadi və institusional islahatların aparılması prioritetlərində xarici investisiyaların cəlbi edilməsi ilə

290

bağlı olaraq iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə investisiya siyasətinin mühüm istiqamətləri və

fəaliyyət strategiyası formalaşdırılması prosesləri də diqqət çəkmişdir [4]. İnvestisiyaların cəlbi və

ixracı ilə bağlı məsələlərdə daha çox diqqət çəkən məqamlardan biri də investisiya resurslarının yeni

məhsuldar mənbələrinin vaxtında müəyyənləşdirilməsi və onların maliyyə-investisiya dövriyyəsinə

daxil edilməsidir. İnvestisiya fəallığı ilə bağlı məsələlərin dövlət səviyyəsində iqtisadi inkişaf modelinin

mühüm tərkib hissəsi kimi qiymətləndirilməsi və dünyanın müxtəlif ölkələrinin investisiya resurslarına

olan tələbatının uzunmüddətli dövr üçün etibarlı şəkildə təmin edilməsi üzrə konseptual yanaşmaların

formalaşdırılması iqtisadi cəhətdən inkişaf etməkdə olan ölkələrin investisiya siyasətləri üçün xeyli

xarakterik olan məsələlərdəndir. İnvestisiyaların real olaraq ixracatçıları və onların imkanları obyektiv

olaraq qiymətləndirilməli və dünya iqtisadi inkişaf proseslərinin tələb olunan sahələrinə yönəldilməlidir

[5].

ÜSUL

Tədqiqatın obyekti iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə investisiya fəallığının müasir inkişaf

istiqamətləri, münasibətləri, investisiyaların hərəkəti və yatırılması üzrə şərtlər və mexanizmlərdir.

Tədqiqat metodu kimi əsas etibarı ilə təhlil və ümumiləşdirməyə üstünlük verilmişdir.

TƏHLİL Son 20-30 ildə bir çox iqtisadi cəhətdən inkişaf etməkdə olan ölkələr dünya investisiya bazarında

və maliyyə resurslarının bölüşdürlməsində, 3-cü ölkələrə yönəldilməsində əhəmiyyətli şəkildə fəallıq

göstərsələr də, ABŞ və digər iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr dünya səviyyəsində birbaşa

investisiyaların yönəldilməsində önəmli yerləri tuturlar [6]. Məsələn 2018-ci ilin yekunu üzrə dünya

investisiya bazarının qısa təhlilinə və xarakteristikasında görmək mümkündür ki, dünya üzrə 1,3 trln.

dollar birbaşa investisiyalar yatırılmışdır və bu investisiyaların əsas ixracatçıları ABŞ və iqtisadi

cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr olmuşlar. Düzdür, investisiya fəallığı inkişaf etmiş ölkələrdə son illər

ərzində nisbətən zəifləmişdir, amma bununla belə dünya maliyyə və investisiya bazarlarında bu

ölkələrin payı hələ də yüksək olmaqda qalmaqdadır. Digər tərəfdən, iqtisadi fəallığın təmin

olunmasında, xüsusilə regionlarda sosial-iqtisadi inkişaf problemlərinin həll edilməsi məqsədilə

layihələrin reallaşdırılmasında investisiyaların önəmli rolu vardır [7].

İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr daha çox investisiyaları xüsusi iqtisadi zona formatında

olan ərazilərə və iqtisadi mexanizmlərə malik fəaliyyət sahələrinə yönəldirlər və dünyada 147 ölkəni

əhatə edən 5400 bu qəbildən olan iqtisadi zonanının olmasını nəzərə alsaq, investisiyaların

coğrafiyasının genişliyini təsəvvür etmək asanlaşar. Eyni zamanda, yaxın illərdə 500-dən çox yeni

xüsusi iqtisadi zonanın yaradılması gözlənilir, bu isə dünya investisiya bazarında mövcud rəqabəti daha

da artıracaqdır və iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr yaxın və uzaq perspektivlərlə bağlı investisiya

fəallığı mexanizmlərini təkmilləşdirməkdədirlər [8]. Bir sıra ölkələrin investisiya fəallığı ilə bağlı

göstəricilərinə müqayisəli şəkildə baxmaq daha çox maraqlı ola bilərdi. Məsələn, 2017-2018-ci illərdə

ABŞ-a yönəldilən birbaşa investisiyaların həcmi 529 mlrd. dollar təşkil etmişdir. Müqayisə üçün bu

göstərici Kanadada 65 mlrd.$, Fransada 67 mlrd. $, Almaniyada 63 mlrd. $, Böyük Britaniyada 165

mlrd. $, o cümlədən iqtisadi cəhətdən inkişaf etməkdə olan ən iri ölkədə – Çində 273 mlrd. $ təşkil


2020-ci il. № 3(12) -səh.286-294 2020, № 3(12), pp. 286-294


etmişdir. Digər dünya ölkələrinə birbaşa investisiya ixracına gəldikdə isə, bu sırada 2017-2018-ci illərdə

Yaponiya daha çox fəallıq göstərmişdir və ixrac olunan investisiyaların həcmi 303 mlrd. $ səviyyəsində

qeydə alınmışdır. Sonrakı yerləri isə Çin və Fransa bölüşdürmüşdür və müvafiq olaraq ixrac olunan

investisiyaların həcmi 288 və 143 mlrd. ABŞ dolları həcmində olmuşdur [9].

Şəkil 1-də birbaşa xarici investisiyaların cəlbi üzrə ilk 10-da yerləşən dünya ölkələrinin 2017-

2018-ci illər üzrə göstəricilərini müqayisəli şəkildə əyani olaraq vermişik.

291

Şəkil 1. Birbaşa xarici investisiyaların cəlbi üzrə ilk 10-da yerləşən dünya ölkələri (2017-

2018-ci illər), mlrd. ABŞ dolları (müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Şəkil 1-in təhlilindən görmək olar ki, 2017-2018-ci illərdə birbaşa xarici investisiyaların cəlb

olunmasında ABŞ öz liderliyini qoruyub saxlaya bilmişdir. Bu sırada iqtisadi cəhətdən inkişaf etməkdə

ölkə statusunda olan Çin və onun əyaləti hesab edilən Honkonqun investisiya fəallığı sabit və yüksək

olaraq qalmışdır.

İqtisadi cəhətdən ilk 7-likdə yerləşən ölkələrlə rəqabətdə Sinqapur və Niderlandın, həmçinin

Avstraliyanın, eyni zamanda iqtisadi cəhətdən inkişaf etməkdə olan ölkələrdən Braziliya və Hindistanın

da investisiya fəallığını qeyd etmək olar. Sinqapurda ölkə qanunları xarici investorların və investisiya

üzrə donor ölkələrin maraqlarını yüksək səviyyədə təmin etməklə yanaşı, həm də kifayət qədər işləkliyi

ilə diqqət çəkir. Analoji strateji yanaşmalar Cənubi Koreya üçün də xarakterikdir. Belə ki, Cənubi

Koreyada aparılan struktur islahatları nəticəsində uzunmüddətli dövr üçün investisiya mühitinin

cəlbediciliyinin artırılması mümkün olmuş və ölkədə investisiya fəallığı ən yüksək səviyyəyə

çatdırılmışdır [10].

Şəkil 2-də birbaşa xarici investisiyaların ixracı üzrə ilk 10-luqda yerləşən dünya ölkələrinin 2017-

2018-ci illərdə göstəriciləri baxılmışdır və buradan göründüyü kimi 2017-ci ildə xarici investisiyaların

ixracında iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdən Yaponiya və Böyük Britaniya arasında ciddi rəqabət

getmişdir, bu rəqabətdə Çinin fəallığı da diqqət çəkmişdir. 2018-ci ildə isə dünyada xarici

investisiyaların ixracına görə ilk yerdə 143 mlrd. ABŞ dolları ilə Yaponiya qərarlaşmışdır.


2020-ci il. № 3(12) -səh.286-294 2020, № 3(12), pp. 286-294


0

50

100

150

200

250

300277

134111

7658

10168

4221

40

252

139116

78 70 64 61 6044 42

2017 2018

292

Şəkil 2. Birbaşa xarici investisiyaların ixracı üzrə ilk 10-luqda yerləşən dünya ölkələri

(2017-2018-ci illər), mlrd. ABŞ dolları

Qeyd edək ki, 2019-cu il üçün Dünya Bankının hazırladığı “Birbaşa xarici investisiyaların

səviyyəsinə görə dünya ölkələrinin Reytinqi”ndə ABŞ ilk yerdə möhkəmlənmişdir və investisiyaların

həcmi 258,4 mlrd. dollar həcmində olmuşdur [11].

Şəkil 3-də 2019-cu ilin yekununa dair birbaşa xarici investisiyalar üzrə iqtisadi cəhətdən inkişaf

etmiş ölkələrin və ilk 10-luqda yer almış digər ölkələrin reytinqi verilmişdir. Bu reytinqdə iqtisadi

cəhətdən inkişaf etmiş 7-lik ölkələrlə birlikdə ilk onluqda yer almış bir sıra ölkələrin, o cümlədən Çin,

Braziliya, Sinqapur, İrlandiya, Avstraliya kimi ölkələrin investisiyaların səviyyəsi baxımından xeyli

inkişaf etdiklərini görmək olar. Belə rəqabət mühitinin olması iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin

investisiya cəlbediciliyi ilə bağlı mexanizmlərinin yeni yanaşmalara və müasir dövrün çağırışlarına

uyğun şəkildə maksimum təkmilləşdirilməsinin əyani ifadəsidir.

Şəkil 3. Birbaşa xarici investisiyalar üzrə iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin və ilk 10-

da yer almış digər ölkələrin reytinqi (2019-ci il), mlrd. ABŞ dolları


2020-ci il. № 3(12) -səh.286-294 2020, № 3(12), pp. 286-294


0 20 40 60 80 100 120 140 160

Yaponiya

Çin

Fransa

Honkonq, Çin

Almaniya

Niderland

Kanada

Böyük Britaniya

Koreya Resp.

Sinqapur

160

158

41

87

92

28

80

118

34

44

143

130

102

85

77

59

50

50

39

37

2018

2017

0

100

200

300 258,4

203,5

105,388,3 86,5 82

64,5 61 59,9 58,745,4 44,7

30,925,9

293

Qeyd edək ki, dünya iqtisadi proseslərində investisiyaların cəlbedilməsi ilə bağlı dövlətlərin

siyasətində təkmilləşdirilmələrin bir zərurət kimi çıxması gözlənilən və qanunauyğun proseslər kimi

baxılmalıdır. Belə ki, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrlə, inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında

investisiya mühitinin cəlbediciliyinin artırılması istiqamətində güclü rəqabət gedir [12]. Bundan əlavə,

Avropa Birliyi ölkələri daxilində investisiyaların hərəkəti və səmərəliliyi istiqamətində tədqiqatlar

göstərmişdir ki, aparıcı Avropa dövlətlərinin ənənəvi investisiya siyasətlərinin yenilənməsi tələb olunur

və investorlar daha cəlbedici mexanizmlər və iqtisadi alətlər axtarışındadırlar [13]. Digər tərəfdən,

investisiyaların hərəkəti, xüsusilə birbaşa xarici investisiyaların cəlbedilməsi istiqamətində

stimullaşdırıcı elementlərin artırılması, investisiyaların səmərəliliyi ilə bağlı meyarların və

göstəricilərin optimallaşdırılması məsələləri ön plana çıxmışdır [14]. Qlobal səviyyədə dövlətlərin

investisiya siyasətlərinin yeni çağırışlara uyğun şəkildə tənzimlənməsi məsələləri də iqtisadi cəhətdən

inkişaf etmiş ölkələrin investisiya siyasətlərinin tənzimlənməsi nöqteyi-nəzərindən mühüm əhəmiyyət

kəsb edir. İnvestisiyaların idarəedilməsi və uzunmüddətli investisiya qoyuluşlarında qlobal təsirlərin

maksimum obyektiv qiymətləndirilməsi tədbirlərinin görülməsi vacib hesab olunur. Hər il dünya

səviyyəsində 3 trln. dollardan çox investisiyaların yatırılması tələb olunur və bununla əlaqədar müxtəlif

risklər ortaya çıxır. Birbaşa investisiyalar iqtisadi artımın yeni mənbələrinin yaradılmasında və

rəqabətqabiliyyətli iqtisadiyyatın formalaşdırılmasında ciddi önəm kəsb edirlər. Belə ki, ÜDM-in 20-

25 % həcmi səviyyəsində investisiyaların cəlb olunması orta illik iqtisadi artım tempinin 2,5-3 %

səviyyəsində əldə olunmasına imkan verər [s. 146, 15]. Məsələn, Böyük Britaniyada birbaşa

investisiyaların cəlbinin artırılmasında ofşor ada modellərindən bacarıqla istifadə olunur. Vircin

adasında qeydə alınmış sahibkarlıq və biznes subyektləri vasitəsilə cəlb olunan birbaşa investisiyaların

həcmi 125-130 mlrd. dollar səviyyəsindədir və bu göstərici dünya səviyyəsində 2-ci yer deməkdir. Eyni

zamanda, bu adada yaradılan yüksək investisiya cəlbediciliyi mühiti əsas etibarlı ilə ABŞ, Fransa və

Niderland investorları üçün mühüm maraq kəsb edir [16]. Böyük Britaniyada birbaşa investisiyalar

əsasən bu iqtisadiyyat sektorlarına – maliyyə sektoruna, energetika infrastrukturuna, yüksək texnoloji

istehsal sahələrinə, daha çox əczaçılıq sənayesinə, informasiya texnologiyaları və kriativ sənaye

sahələrinə yönəldilir. Böyük Britaniyada investisiyaların dəstəklənməsi məqsədilə bir qrup dövlət

dəstəyi alətlərindən – sərbəst və sahibkarlıq zonaları, regional inkişaf proqramları, vergi güzəştləri və

iqtisadiyyatın strukturunun diversifikasiyalaşdırılması ilə bağlı mexanizmlərdən daha çox istifadəyə

üstünlük verilir. Ümumi yanaşdıqda, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə investisiya mühitinin

cəlbediciliyinin artırılması hesabına iqtisadi fəallığın gücləndirilməsi, biznes proseslərinin

səmərəliliyinin yüksəldilməsi imkanları formalaşdırılır: 1) ümumi bazarın genişləndirilməsi; 2) dünya

bazarlarına çıxış üçün ideal şəraitin əldə olunması; 3) əlverişli işgüzar mühitin formalaşdırılması; 4)

vergiqoyma sisteminin rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılması; 5) bütün dünyada qəbul olunan səmərəli

hüquq sisteminin yaradılması; 6) yüksək ixtisaslı heyətin formalaşdırılması; 7) elmi-texniki bazanın

inkişaf etdirilməsi; 8) maliyyə əlçatanlığının təmin edilməsi; 9) intellektual mülkiyyətin müdafiə

səviyyəsinin artırılması; 10) korporativ idarəetmə standartlarının yüksəldilməsi və s.

Qlobal iqtisadi çağırışlar şəraitində və dünyada baş verən iqtisadi, maliyyə böhranlarının mənfi

fəsadlarının davam etdiyi bir dövrdə iqtisadi artımın təmin edilməsi problemləri kifayət qədər mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadi artımın təşkili bir çox problemlərin kompleks və sistemli baxılmasını

şərtləndirir. Bu sırada mühüm yerlərdən birini investisiyalar tutur. İnvestisiya siyasətinin adekvatlığı və

bu sahədə fəaliyyət mexanizmlərinin səmərəli təşkili iqtisadi proseslərə, o cümlədən iqtisadi artıma

əlavə stimullar verir, iqtisadi fəallığı artırır [17]. Dünya təcrübəsində investisiya mühitinin dövrün

tələblərinə uyğun şəkildə formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsi metodikaları mövcuddur. Bu sırada

vacib məqamlardan biri investisiya mühitinin formalaşdırılması və inkişafına ciddi təsir edən investisiya

risklərinin əhatəsinin maksimum optimal qiymətləndirilməsi və nəzərə alınmasıdır [18].


2020-ci il. № 3(12) -səh.286-294 2020, № 3(12), pp. 286-294


294

İnvestisiya potensialının ölçülməsi və investisiya cəlbediciliyinin qiymətləndirilməsi meyarları

prioritet iqtisadi inkişaf hədəflərinə uyğun şəkildə formalaşdırılmalıdır. İnvestisiya mühitinin

cəlbediciliyinin artırılması üçün investorların sabit fəaliyyətinə mane olan hər bir problemin diqqətlə

öyrənilməsi və aradan qaldırılması təmin edilməlidir. İnvestisiya yatırılan real iqtisadiyyat və xidmət

sahələrinin davamlı və dayanıqlı inkişafına imkan verən istehsal və xidmət infrastruktur şəbəkəsi

yaradılmalıdır [19]. Ümumilikdə, ölkənin investisiya cəlbediciliyinin qiymətləndirilməsinə müasir

yanaşmalar təmin olunmalıdır. Beynəlxalq səviyyədə aparılan araşdırmalar, investisiyaların səmərəli

axını sayəsində iqtisadi mexanizmlərin məhsuldarlığının yüksəldilməsi məsələləri və investisiyaların

cəlbinin intensivliyinə nail olunması müasir dövrdə aktuallığı ilə diqqət çəkir [20.]. İnvestisiyaların

davamlı və intensiv cəlbinin təşkili nəticəsində iqtisadiyyaın müxtəlif sahələrinin inkişaf prioritetlərinin

reallaşdırılması üçün əlavə imkanlar formalaşdırılır. Xüsusilə, xarici investisiyaların cəlbi üzrə işlək

mexanizmlərin hazırlanması və fəal şəkildə tətbiqi əhəmiyyətli iqtisadi artım üçün əsas zəminlərdən

hesab olunur [21]. Belə ki, intensiv xarici investisiyalar axını hesabına iqtisadi inkişafın artımı

prioritetləri üzrə fəaliyyət tədbirlərinin etibarlı maliyyə təminatı formalaşdırılır, zəruri modernizasiya

və yüksək texnologiyalar əsaslı istehsal sahələrinin yaradılması təmin edilir. Nəticədə, məhsuldarlığın

əhəmiyyətli artımına şərait yaranır və iqtisadi artımın uzunmüddətli dövr üçün yeni mənbələri

formalaşdırılır [22].

Hər bir ölkədə investisiyaların cəlbi və hərəkətinin strateji aspektlərinin dövlət investisiya

siyasətində ciddi şəkildə nəzərə alınması vacib şərtlərdəndir. Bunun üçün ölkədə investisiyalardan

səmərəli istifadə edilməsinə müvafiq olaraq şəraitin və infrastrukturun yaradılması təmin olunmalı,

sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlənməsi məsələlərinə daha strateji yanaşmalar ortaya qoyulmalı,

investisiya mühitinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün zəruri tədbirlər görülməli və bunlarla əlaqədar

olaraq çevik vergi siyasəti yürüdülməli, səmərəli fiskal alətlər hazırlanmalı, onların stimullaşdırıcı

xüsusiyyətlərinə daha çox önəm verilməli və xarici investorların ölkəyə fəal şəkildə gəlməsi davamlı

şəkildə stimullaşdırılmalıdır. Beynəlxlaq təcrübədə investisiya mühitinin maksimum cəlbedici

olmasında, burada tətbiq olunan mexanizmlərin və alətlərin investorlar tərəfindən maraqla

qarşılanmasında investisiya layihələrinin resurs təminatı, yəni xammalla uzunmüddətli dövr üçün

təminat problemləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir və investisiya mühitinin səmərəliliyinin artırılmasında

bu amillərə strateji yanaşmalar diqqət mərkəzində saxlanılır. Eyni zamanda, ölkənin iqtisadi priroitetləri

çərçivəsində investisiya mexanizmlərinin hazırlanması və reallaşdırılmasında ardıcıl tədbirlərin

görülməsi, bu işin sistemli formada olması, tətbiq edilən mexanizmlərin səmərəliliyinin yüksəldilməsi

və investisiya fəallığının təmin olunması məsələlərinə də xüsusi önəm verilməlidir [23]. İnvestisiya

mühitinin müasir dövrün tələblərinə uyğun şəkildə formalaşdırılması və onun səmərəliliyinin artırılması

məsələləri bir sıra tədbirlərin görülməsini şərtləndirir. Bu sırada əsas diqqət dünya təcrübəsindən

yanaşdıqda, qanunvericilik bazasının işlək və səmərəli olması və fəaliyyət mexanzimlərinin

məhsuldarlığı ilə bilavasitə bağlı olan məsələlərdir. Digər tərəfdən, investisiya fəallığının artırılması və

investisiya fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi məsələlərinə daha çox diqqət yetirilməlidir.

Məsələn, investisiyaların formalaşdırılması və fəal şəkildə real iqtisadiyyat sektorlarına yönəldilməsinin

dövlət tərəfindən stimullaşdıırlması, dövlət dəstəyi mexanizmlərinin hazırlanması və intensiv şəkildə

tətbiq edilməsi vacib hesab olunur. Eyni zamanda, vergiqoyma sistemi və fiskal stimullaşdırmanın

səviyyəsi investorlar üçün, həmçinin investisiya bazarının bütün iştirakçıları üçün cəlbedici olmalı və

investisiyalardan səmərəli istifadəyə imkan verən müvafiq infrastruktur şəbəkəsi formalaşdırılmalıdır

[24]. Ölkədə investisiya fəaliyyəti proseslərində kifayət qədər səmərəliliyi ilə fərqlənən mexanizmlərə

yer verilməli və investisiya siyasətinin təkmilləşdirilməsi tədbirləri görülməli, maliyyə bazarının

dinamikliyi təmin olunmalı, maliyyə-kredit sisteminin fəaliyyət mexanizmlərinə strateji yanaşmalar

ortaya qoyulmalı, bank sisteminin çevikliyi, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, ölkədəki maliyyə-investisiya


2020-ci il. № 3(12) -səh.286-294 2020, № 3(12), pp. 286-294


295

infrastrukturunun dünya standartları səviyyəsində formalaşdırılması, investisiya fəaliyyəti

iştirakçılarının maraqlarının qorunması, investisiyaların hərəkətini məhdudlaşdıran halların qarşısının

alınması tədbirləri xüsusi diqqət mərkəzində saxlanılmalı və investisiya mühitinin cəlbediciliyi

maksimum yüksək səviyyədə təmin edilməlidir. Bundan əlavə, investisiya mühitinin vacib elementləri

və komponentləri obyektiv olaraq qiymətləndirilməli, bunlarla bağlı fəaliyyət proseslərinin təsiri

öyrənilməli, yatırılan investisiyaların iqtisadi artıma və ümumilikdə iqtisadi inkişaf proseselərinə

multiplikativ təsiri, yeni iş yerlərinin yaradılmasında əhəmiyyəti dəyərləndirilməlidir. Eyni zamanda,

investisiya mühiti özündə sosial, iqtisadi, hüquqi, siyasi, maliyyə və s. amilləri birləşdirir və bu amillər

baxımından investisiya mühitinin səmərəlilik problemlərinə strateji yanaşmaların təmin edilməsi ön

plana çəkilməlidir [25]. Belə ki, hazırkı şəraitdə pandemiyanın təsiri nəticəsindən investisiyalarla bağlı

strateji yanaşmalar və investisiya fəallığının mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi məsələləri aktual

xarakter almışdır [26].

NƏTİCƏ

Müasir dövrdə iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə investisiya fəallığınını strateji aspektləri

bir sıra məsələlərə yeni yanaşmaları tələb edir və bu baxımdan təkmilləşdirmələrin aparılması, yeni

mexanizmlərin işlənib-hazırlanması tələb olunur:

iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin investisiya siyasətlərində qlobal təsirlər və COVİD-19

pandemiyasından formalaşan reallıqlar nəzərə alınmalıdır;

yaxın illərdə iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrlə inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında

investisiya fəallığı və reytinqi üzrə fərqlərin azalmasının daha sürətlə davam edəcəyini

proqnozlaşdırmaq olar;

investisiya layihələri üzrə yanaşmalar obyektiv reallıqdan baxılmalı və kifayət qədər iqtisadi

əsaslandırmalar aparılmalıdır, bu halda investisiya mühitinin şəffaf və obyektiv

qiymətləndirilməsi mümkün ola bilər;

investisiya mühitinin əsas mexanizmlərinin işləkliyi və obyektiv qiymətləndirilməsi vacib

şərtlərdəndir, belə təqdirdə investisiya mühitinin qiymətləndirilməsi zamanı vergi və gömrük

rejimləri ilə bərabər, ölkədəki makroiqtisadi və makromaliyyə xarakterli digər mühüm

indikatorlar da nəzərə alınmalıdır;

investisiyaların cəlbi, onların daha çox əlavə dəyər yaradan sahələrə yönəldilməsi, tətbiq olunan

fəaliyyət mexanizmlərin məhsuldarlığı maksimum diqqət mərkəzində saxlanılmalı və bunlarla

bağlı dövlət siyasətinin rəkmilləşdirilməsi tədbirləri görülməlidir və s.


1. Голещихин О.С. Прямые иностранные инвестиции и экономическое

развитие // Российское предпринимательство. – 2012. – Том 13. – № 24. – c. 21-26

2. Paez L. Liberalizing Finance Services and Foreign Direct Investment.

Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2011.- 276 с.

3. Robert B. Stobaugh. How to Analyze Foreign Investment Climates. Harvard

Business Review, 1969. – 223 p.

4. Bloomberg. Meet 2016’s worst economic performers by Bloomberg, 2016. URL:

www.bloomberg.com/news/

5. Osakwe P., Santos-Paulino A., Dogan B. Trade dependence, liberalization and

exports diversification in developing countries., UNCTAD Research Paper No. 2, 08.2019 - c.

16-22

6. Васюков, Е.А. – Сравнительный анализ факторов привлекательности для

ПИИ в развивающихся и развитых странах // Финансы и управление. – 2020. – № 1. – c.

38 – 52


2020-ci il. № 3(12) -səh.286-294 2020, № 3(12), pp. 286-294

http://www.bloomberg.com/news/

296


7. Vashakmadze E., Regional dimensions of recent investment weakness: Facts,

investment needs and policy responses, Journal of Infrastructure, Policy and Development.

01.2018.-30 с.

8. Марковская Е.И., Анюшкина Е.С. Анализ влияния прямых иностранных

инвестиций на экономический рост в развитых и развивающихся странах. – C.21-30

9. Доклад о мировых инвестициях 2019. Конференция Организации

Объединенных Наций по Торговле и Развитию. – ЮНКТАД., Организация

Объединенных Наций, 2019. – 51 с.

10. Седаш Т.Н., Бирюков А.В. Использование зарубежного опыта для

повышения конкурентоспособности и инвестиционной привлекательности российских

регионов // Финансы и кредит. 2013. №38 (566), С. 59-65

11. Рейтинг стран мира по уровню прямых иностранных инвестиций. The World

Bank: Foreign Direct Investment 2019. https://gtmarket.ru/ratings/foreign-direct-investment-

index.

12. Пичков О.Б. США в мировых инвестиционных процессах. // Вопросы

предпринимательства и экономики. Вестник Академии, № 4, 2011 г. – с. 9-12

13. Исследование инвестиционной привлекательности стран Европы. 2020. – 44

с. https://assets.ey.com/content/dam/ey-sites/ey-com/ru_ru/news/2020/european-attractiveness-

survey-russia-2019-rus-final.pdf

14. Васюков Е.А. – Сравнительный анализ факторов привлекательности для

ПИИ в развивающихся и развитых странах // Финансы и управление. – 2020. – № 1., С.

38–52

15. Чувахина Л.Г. Особенности глобальной инвестиционной политики:

современные тенденции и перспективы // Вестник АГТУ. Серия: Экономика. 2019. №2. –

c. 142-148

16. Подпругин А.В., Голяшина Е.А., Опыт Великобритании в сфере

стимулирования инвестиционной деятельности. – c. 376-382

17. Турыгин О.М. Инвестиции как источник экономического роста:

сравнительный анализ россии и других стран // Современные проблемы науки и

образования. – 2014. – № 6. - http://www.science-education.ru/ru/article/view?id=16427

18. Цогоева М.И., Цоков З.Б. Прямые иностранные инвестиции и

экономический рост.// Экономические науки, 1, 2016.- С. 35-42

19. Frenkel R. From the Boom in Capital Inflows to Financial Traps//Capital Market

Liberalization and Development. New York: Oxford University Press, 2008, pp. 101-119

20. Stiglitz J.E., Ocampo J.A. Capital Market Liberalization, Globalization, and the

IMF // Capital Market Liberalization and Development. New York: Oxford University Press,

2008, pp. 76-100

21. Овчинникова Н.Н. Влияние прямых иностранных инвестиций на

экономический рост: модель потока капиталовложений в промежуточное производство.

Дисс. канд. экон. наук. Москва, 2013. – 46 с.

22. Кашкарева Е.А. Влияние прямых иностранных инвестиций на рост

экономики: Дисс. канд. экон. наук. Красноярск, 2007. - 239 с.

23. Афонцев С.А. Мировая экономика в поисках новой модели роста // Мировая

экономика и международные отношения. 2014. № 2. С. 3–12.

24. Деева А.И. Инвестиции. Москва, «Экзамен», 2005, 237 с.

25. Вишняков А.И., Герасина О.Н. Формирование инвестиционного климата

региона // Проблемы экономики и юридической практики. 2012, С.298-300

https://gtmarket.ru/ratings/foreign-direct-investment-index

https://gtmarket.ru/ratings/foreign-direct-investment-index

https://assets.ey.com/content/dam/ey-sites/ey-com/ru_ru/news/2020/european-attractiveness-survey-russia-2019-rus-final.pdf

https://assets.ey.com/content/dam/ey-sites/ey-com/ru_ru/news/2020/european-attractiveness-survey-russia-2019-rus-final.pdf

http://www.science-education.ru/ru/article/view?id=16427

297

26. COVID и инвестиции. 06.07.2020. https://www.vedomosti.ru/finance/ articles/

2020/ 07/05/834008-covid-investitsii


2020-ci il. № 3(12) -səh.286-294 2020, № 3(12), pp. 286-294


Э.Б.Мамедова

д.ф.п.э., доцент, Азербайджанский Университет Кооперации

Стратегические аспекты инвестиционной активности в экономически развитых странах

Резюме

В статье исследованы стратегические аспекты инвестиционной активности в

экономически развитых странах. С этой целью анализированы экспорт и направления

деятельности по привлечению инвестиций в экономически развитые страны. Рассмотрен

рейтинг стран мира по прямым иностранным инвестициям. Анализирован первый десяток

стран мира по объему прямых иностранных инвестиций. Дан рейтинг объемов прямых

иностранных инвестиций в экономически развитые страны и некоторые развивающиеся

страны, которые вошли в первую десятку. Указаны современные особенности и проблемы

развития инвестиционной активности. Обобщены и даны прогнозы по стратегическим

аспектам инвестиционной активности в экономически развитых странах с учетом основных

тенденций развития мирового инвестиционного рынка.

Ключевые слова: экономически развитые страны, инвестиционная активность,

инвестиционные механизмы, проблемы повышения инвестиционной активности,

привлекательность инвестиционной среды, стратегические аспекты инвестиционной

деятельности

E.B.Mamedova

Ph.D, Associate Professor, Azerbaijan Cooperation University

Strategic aspects of investment activity in economically developed countries

Abstract

The strategic aspects of investment activity in economically developed countries are investigated

in the article. Exports and activities to attract investment to economically developed countries are

analyzed for this purpose. The rating of countries of the world on foreign direct investment is

considered. The first dozen countries of the world by of foreign direct investment are analyzed then. A

rating of foreign direct investment in economically developed countries and some developing countries,

which are among the top ten, is given too. Current features and problems of investment activity

development are indicated. Forecasts on strategic aspects of investment activity in economically

developed countries given taking into account the main trends in the development of the global

investment market are given in the end of the article.

Keywords: economically developed countries, investment activity, investment mechanisms,

problems of increasing investment activity, attractiveness of investment environment, strategic

aspects of investment activity

https://www.vedomosti.ru/finance/%20articles/%202020/%2007/05/834008-covid-investitsii

https://www.vedomosti.ru/finance/%20articles/%202020/%2007/05/834008-covid-investitsii

298


2020-ci il. № 3(12) -səh.295-301 2020, № 3(12), pp. 295-301

К.Н.Сеидахмедов K.N.Seidahmedov

К.Н.Сеидахмедов

Азербайджанский Государственный Экономический Университет

[email protected]

СТРАТЕГИЯ МЕЖДУНАРОДНОЙ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНА

Резюме

На конкуренцию мирового ранка сильно повлияла эпоха глобализации и

геоэкономического расслоения мира. Одной из важных и актуальных проблем экономической

науки и практики этого века является международная конкурентоспособность, которая

обернулась в сложный феномен современной экономической жизни.

Современная рыночная среда эволюционирует очень активно и многие страны

стремятся к цивилизованной конкурентной борьбе повышая свою экономическую мощь. Это

относится и к Азербайджану, у которого конкурентные позиции на мировом рынке каждый год

расширяются и укрепляются. Для республики рост конкурентоспособности национальной

экономики имеет фундаментальное значение, особенно в условиях глобализации мировых

хозяйственных связей. Об этом свидетельствует принятая Президентом республики

"Стратегическая Дорожная Карта по национальной экономике и основным секторам

экономики", которая отражает вектор развития национальной экономики. Следствием этого

является то, что Азербайджан сможет занять свое законное место в международном

разделении труда, интегрироваться в мировую экономику, ускорить развитие внутреннего

рынка, а также поднять уровень жизни и благосостояния населения.

Ключевые слова: конкуренция, исследования, экономика, сведения, информационная

база

1. Теория и история термина конкурентоспособности Работа Адама Смита «Исследование о природе и причинах богатства народов», написанная

в 1768 году, послужила началом развития идеи конкурентоспособности у самых ранних

классиков в экономической литературе. В своей работе А.Смит выделил три фундаментальных

параметра – земля (в контексте природных ресурсов), финансовые ресурсы(капитал) и рабочие

ресурсы (труд), которые, по его мнению, в международной торговле дают абсолютные

преимущества государствам. Также в трудах Смит рассуждал об открытости национальных

экономик и показал ее преимущества. Давид Рикардо развил идеи Адама Смита и использовал

новые параметры сравнительных превосходств национальных экономик, являющихся с тех пор

опорой теории мировой торговли. Главным преимуществом этой теории является идея о том, что

национальная экономика обладает прибылью от абсолютных преимуществ с точки зрения

себестоимости, обе участвующие страны при обмене товарами и услугами остаются в выигрыше.

Д.Рикардо построил теорию сравнительных преимуществ на скрытых издержках – то есть на

сравнении скрытой стоимости одного товара с другим. Эта стоимость определяется

производительностью труда. Общее благосостояние улучшается за счет прибыли от


299

специализации и обмене в результате торговли, так как производительность труда отличается

между странами. Поэтому прибыль от торговли существует всегда, когда отношение цен между

двумя товарами при наличии международной торговли отличается от прибыли в условиях

отсутствия торговли. Теория утверждает, что страны должны производить у себя те товары, в

отношении которых они имеют большие сравнительные преимущества.


2020-ci il. № 3(12) -səh.295-301 2020, № 3(12), pp. 295-301


Линия аргументации была завершена теорией обеспеченности факторами, которая была

разработана Э.Хекшером и Б.Олином в ХХ веке. Теория обеспеченности факторами гласит, что

страна должна экспортировать ту продукцию, при создании которой, в основном, используются

имеющиеся в избытке ресурсы. Иначе говоря, страны будут производить и экспортировать

продукты, в производстве которых используются факторы, которыми они наделены в

значительной степени и импортировать продукты, требующие для производства большого

объема использования факторов, недостаточно представленных в данной стране. Например,

страна в изобилии обеспечена трудовыми ресурсами, если отношение труда к капиталу выше,

чем в стране, с которой она торгует.

Главные концепции конкурентоспособности, представленные как учеными, так и

национальными и международными организациями, согласно факторному

показателю, возможно разбить на 3 базисные категории:

1) способность к конкуренции благодаря национальным параметрическим запасам

(рабочая сила, земля, технологии и прочее);

2) способность к конкуренции благодаря мировой торговле и вхождения на

международные рынки (через инвестиции);

3) повышение способности к конкуренции государства благодаря улучшению

национальных институтов - предприятий, регионов, отраслей.

Первая группа представлена концепцией способности к конкуренции государств

специальной группы по конкурентоспособности при Европейской Комиссии. В соответствии с

мнением этой комиссии «способность к конкуренции является совокупностью составляющих

производительности, активности и окупаемости, а также других взаимосвязанных элементов.

Перечисленные действующие способы, позволяющие добиваться увеличения актуальных

стереотипов национального богатства - способ правильной формулировки задач. В случае если

рассматривать параметры всеобъемлюще, при поддержке увеличения эффективности и

производительности в контексте интернациональной спецификации, способность к конкуренции

создает нужные обстоятельства для увеличения прибыли населения неинфляционным путем. На

основании данного расклада там же сформулировано определение конкурентоспособности как

«наиболее совместных методов увеличения актуальных стереотипов, обеспечения безработных

рабочими местами и искоренения бедности».

2-ая группа представлена североамериканскими учеными и организациями. Подобный

расклад, в частности, свойственен для Совета USA о политической деятельности

конкурентоспособности. По определению Совета, в его докладе к Президенту и Конгрессу, под

конкурентоспособностью государства подразумевается «способность производить продукты и

предложения, отвечающие потребностям глобального рынка, при обеспечении стойкости и

улучшении условий жизни населения на долгосрочную перспективу».

К третьей группе относится расклад ОЭСК, сформулированный в вышедшем в 1996 г.

Обзоре ОЭСК по промышленной конкурентоспособности, в рамках которого под

конкурентоспособностью государства понимается «...поддержание возможности фирм, секторов

экономики, ареалов, наций и наднациональных образований, оставаясь раскрытыми для

интернациональной конкуренции, делать сравнительно возвышенный заработок на моменты и

300

возвышенная степень занятости». Также к данному определению возможно отнести точку

зрения Р. Ферера и К. Чахарбаги, в соответствии с которой «...Конкурентоспособность

относительна, а не абсолютна. Она находится в зависимости от значимости акционеров и

покупателей, экономической силы, которая определяет дееспособность и откликается на

конкурентную среду, а также от потенциала населения и технологий в достижении важных


2020-ci il. № 3(12) -səh.295-301 2020, № 3(12), pp. 295-301


тактических перемен. Конкурентоспособность имеет возможность быть устойчивой лишь в

случае поддержания баланса между данными причинами, которые имеют все шансы вступать в

противоречие».

Отдельно от данных раскладов стоят расклады ВЭФ и МИРМ в Лозанне, которые каждый

год готовят отчеты по вселенской конкурентоспособности, в рамках коих государства

сопоставляются по беспримерно широкому массиву количественных и качественных данных: по

194 показателям - в докладе ВЭФ, по 314 - в докладе ВУЗа. Инструментом и конечным

результатом данных сопоставлений являются страновые рейтинги конкурентоспособности.

Помимо этого, для каждого государства составляется, например, государственный баланс

конкурентоспособности.

Доктрина конкурентного превосходства, сформулированная М. Портером, базируется на

том, что каждое государство содержит конкретный комплект конкурентного превосходства:

больше высоких значений производительности труда, квалификации производственного,

технического, платного персонала тех или других секторов экономики и др.

Рисунок 1. Модель национального ромба

Источник: Портер, М. Конкурентоспособная стратегия / М.Портер. М.: Вильямс,

2010, 495 с.

Стратегия интернациональной конкурентоспособности Азербайджана в критериях

глобализации играет огромное значение для социально-экономического становления

республики. Между всевозможным ситуациями, которые оказывают воздействие на

дееспособность в различных государствах, соперничая на внутреннем и внешнем рынках,

301

ведущими считаются организации, которые участвуют в процессе создания инновационного

продукта.

2. Исследование способности экономики Республики конкурировать на рынке

Межстрановая конкурентоспособность в настоящее время имеет большое значение для

внутреннего финансового развития стран. В подавляющем большинстве случаев она еще более

острая, нежели внутренняя конкурентоспособность и заставляет фирмы снижать потери


2020-ci il. № 3(12) -səh.295-301 2020, № 3(12), pp. 295-301


производства, улучшать качество продуктов, предложений и управления, отыскивать рынки

реализации, направлять их к более оптимальному применению государственных ресурсов и, в

конечном счете, увеличивать конкурентоспособность государства в целом. Исследование путей

роста конкурентоспособности как компаний государства, так и страны в целом делается важной

функцией Правительства.

Под конкурентоспособностью государства как правило понимают то, насколько успешно

ее компании или находящиеся на ее территории зарубежные фирмы соперничают в

производстве продуктов и предложений с предприятиями, оказавшимися в иных странах. Как

было отмечено выше, это сферы, которые наиболее развиты в стране и благодаря которым она

выделяется перед конкурентами, а также те, которые оно хотело бы развивать. Это с равной

вероятностью могут быть как предоставленные продукты и предложения, а также природные

ресурсы. К примеру наличие стратегических запасов в виде горючих ресурсов является

бесспорное сравнительным превосходством Азербайджана, но данный аспект необходимо

рассматривать как стартовое превосходство. Как демонстрируют мировые тренды развития, в

долгосрочных проектах больших финансовых успехов добиваются государства, в структуре

экономики которых преобладают интеллектуальные предложения. К условиям, влияющим на

финансовую конкурентоспособность страны, относится также и её географическое положение.

В частности, специалисты считают, что расположенный на стыке Востока и Запада, различных

цивилизаций, Азербайджан является своеобразным геополитическим регионом, который имеет

богатое культурное и историческое наследие. Помимо этого, необходимо принимать во

внимание, что природные ресурсы страны и его географическое положение представляет только

вероятное превосходство конкурентоспособных качеств. Для их модификации в реальности

необходимо, чтобы данные качества претворялись в жизнь рыночно, другими словами

приносили как косвенную прибыль, как в ситуации с естественными ресурсами, так и непрямую,

как в ситуации с туристическими ресурсами либо же геополитическим расположением.

В практическом направлении перевоплощение вероятных конкурентных превосходств в

действительные достаточно трудная задача. Причиной является то, что это зависит от целого

ряда разнонаправленных моментов, в что числе политических. К примеру есть страны,

теоретически владеющие большим потенциалом в сфере интернациональных транзитных

перевозок, но в реальности буквально не принимающие участие в больших транспортно-

коммуникационных проектах. Конкурентоспособные стратегии стран, то есть стратегии,

направленные на достижение и упрочнение сравнительного превосходства, имеют все шансы

ориентироваться на всевозможные моменты финансового прогресса.

Выделяющийся даже среди более популярных и значимых исследователей

конкурентоспособности стран М. Портер определяет 4 вида тактик по конкуренции на базе

«факторов»:

производство (естественных ресурсов, малобюджетного человеческого капитала и

т.п.);

вложения;

нововведения;

302

изобилия (сбереженные запасы).

Плодотворность критериев коммерческой деятельности является своего рода исключением

данных вещественных моментов конкурентоспособности, но она, безусловно, выполняет

весомую функцию в претворении в жизнь их возможностей. Выделяющиеся из более

крупномасштабных исследований в секторе квантитативного анализа способности к

конкуренции стран мира проводит МФФ Норвегии.


2020-ci il. № 3(12) -səh.295-301 2020, № 3(12), pp. 295-301


Cтратегия международной конкурентоспособности республики в современных

международных реалиях

В настоящее время рост конкурентоспособности считается очень важным фактором.

Азербайджан проводит независимую финансовую политическую деятельность. Как видно,

влиятельные международные организации подтверждают, что политика Президента страны

И.Алиева направленная на сокращение зависимости от энергоресурсов, создание инноваторской

или, другими словами, «умной» экономики, модификация «черного золота» в умственный

капитал, что приносит блестящие результаты.

С точки зрения роста конкурентоспособности и улучшения структуры экономики,

становление индустрии считается одним из ведущих направлений проводимой в стране

финансовой политической деятельности. Индустриализация принципиальна не только лишь в

финансовом проекте, но также и с позиции общественных, технологических и социальных

качеств, таких как работоспособность популяции, степень прибыли, сосредочение в городах,

профессионализм, исследовательская деятельность. Первая в мире методика получения топлива

фабричным путем в середине 19 века на Апшероне является истоком индустриализации в нашей

стране. Рост топливной добычи во второй половине 19-го столетия дал толчок развитию в сфере

индустриализации, который впоследствии стал причиной организации в стране промышленных

институтов, топливных и топливоперерабатывающих секторов экономики. Со второй половины

20-го столетия индустриализация дошла до регионов, где будет создана база новых

промышленных населенных пунктов. Всесущая индустриализация, имеющая место быть в

нашей стране в 1970-1980-х минувшего столетия, связана с именем общенационального лидера

Г. Алиева. На данном этапе на становление индустрии были ориентированы гигантские силы,

создан ряд крупных промышленных компаний союзного масштаба, а также новые

промышленные ветви, ускорилась диверсификация индустрии. Наряду с этим, для улучшения

человеческих ресурсов в индустрии широкий масштаб приобрела практика глобальной

направленности учащихся в лучшие высшие учебные заведения Русской Империи. В период

упадка, связанного с развалом СССР и наступившего в первые годы суверенитета регресса во

всех секторах экономики, резко сократился объём и вариативность производства. С

достижением в стране социальной и финансовой устойчивости, начиная с 1996-го года в

производственной промышленности наметился подъем.

В период независимости в развитии индустрии основную роль сыграли зарубежные

вложения, вовлеченные в нефтегазовый сектор. На данном этапе также был осуществлен

переход в частную собственность производственных компаний и создана база институтов

свободного рынка. Начиная с 21-го века в нашей стране ускорилось развитие промышленности,

улучшилась экономика регионов республики, были одобрены централизованные способы по

решению задач топливного обеспечивания, являющегося актуальном для производства

продукции, республика трансформировалась из покупателя топливных ресурсов и электричества

в их продавца. В итоге проделанной работы индустрия перешла в новый этап становления. В

2013-ом году начало данного этапа было оглашено в нашей республике «Десятилетием

промышленности».

303

На передовом рубеже индустриализации цель обеспечивания перевоплощения

Азербайджана в мощную индустриальную страну с большим оптимальным внедрением

накопленных ресурсов при учете целенаправлений работы, показана в Концепции развития

«Азербайджан 2020: взгляд в будущее». Концепция развития «Азербайджан 2020: взгляд в

будущее» охватывает основные стратегические цели политики развития во всех сферах жизни

страны, и ее осуществление будет реализовано посредством целевых государственных


2020-ci il. № 3(12) -səh.295-301 2020, № 3(12), pp. 295-301


программ. В рамке данного проекта была создана «Государственная программа по развитию

индустрии в Азербайджанской Республике на 2015-2020 годы».

Зарубежная литература и эмпирический опыт демонстрируют, что темпы подъема и

рубежи становления индустрии меняются в соответствии с уровнем дохода государств. С

развитием государств такие малотехнологичные и трудозатратные ветви, как аграрная, лёгкая и

древесная индустрии, оставляют основные положения высокотехнологичным секторам

химической индустрии, металлообработки, кораблестроению, машиностроению и оснащению.

На современном этапе технологического прогресса передовыми являются такие

сверхтехнологичные сферы, как электронное производство, компьютеростроение, фармацевтика

и галактическая индустрия, играющие важную роль в прогрессе индустрии в мировом масштабе.

В результате проводимой в Азербайджане в последние годы удачной финансовой и

политической политики ускорился процесс индустриализации. Претворение в жизнь передовой

нефтегазовой стратегии способствовало формированию стойких денежных ресурсов

государства, и что наиболее важно, расширению возможностей применения имеющегося

промышленного потенциала. В итоге, за последние 10 лет промышленное производство выросло

в 2,7 раза, производство электрического оборудования в 1,8 раза, металлообрабатывающей

индустрии в 2 раза. В 2015 году в индустрии было произведено товаров и предоставлено

предложений на 35 млрд. манатов: три четверти совместного изготовления пришлись на

индустрию добычи горных руд, одна пятая на сферу горноперерабатывающей индустрии, 5

процентов на долю производства, распределения и экспорта электричества и газа. За прошлый

год в производственных компаниях отмечался рост объема как основных, так и оборотных

фондов. В 2015 году в производственной сфере вложения в основной капитал выросли по

сравнению с 2005 годом в среднем более чем в два раза, превысив 8 млрд. манат и составили 40

процентов совокупных вложений по национальному хозяйству, нацеленных на основной

капитал. В 2015 году 60 процентов инвестиций в основной капитал в индустрии были

направлены в горнодобывающую промышленность, 13 процентов в горноперерабатывающую

индустрию, 14 процентов в сферу снабжения водными ресурсами, очистки и утилизации

остатков, 5 процентов в производственный сектор, распределение и экспорт электричества и

газа. В 2015 году количество работающих в индустрии составляло 190 тыс. человек, из которых

чуть более половины работали в государственном, а вторая половина в частном секторе. Одна

пятая всех трудящихся, или 38 тыс. человек работали в горнодобывающей индустрии, 49,9

процента, или 92 тыс. персонала в горноперерабатывающей индустрии, 16,6 процента, или 30,3

тыс. человек в сфере производства, распределения и поставок электричества и газа, 13

процентов, или 23,9 тыс. человек в сфере водоснабжения, очистки и переработки отходов.

Cписок использованной литературы:

1. Самуеэлсон П., Нордхаус В. (1997), Изд-во «Экономика»

2. “Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2013”, Bakı. «Səda» nəşriyyatı - 808 s.

304

3. Гаджиев Ш.Т. (2000), “Азербайджан на пути к крупному обществу: стратегия

внешнеэкономического сотрудничества”, Киев, - 317 с.

4. Джабиев P.M. (2005), “Социально-экономическое становление Азербайджанской

республики за годы независимости”, Баку

5. “Теории конкуренции и современные моменты конкурентоспособности”, Мн.: БГУ, -

122 с.


2020-ci il. № 3(12) -səh.295-301 2020, № 3(12), pp. 295-301


6.«Регулирование внешнеэкономических связей Азербайджанской Республики в

критериях интеграции в крупную экономику», Баку: «Элм», с.211)

7. Kərimov C. Orucov A., İsrafilov H., (2007), “Dünya iqtisadiyyatı, dərslik (İkinci nəşr)”,

Bakı. «Nurlan nəşriyyatı», - 728 s.

8. Надиров А.А. (1976), «Экономические трудности здравого размещения индустрии в

Азербайджане», Баку. Элм, 250 с.)

9. Kərimov C. Orucov A., İsrafilov H., (2007), “Dünya iqtisadiyyatı, dərslik (İkinci nəşr)”,

Bakı. «Nurlan nəşriyyatı», - 728 s.

K.N. Seyidəhmədov

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

Azərbaycanın beynəlxalq rəqabətqabiliyyətlilik strateqiyası

Xülasə Dünya bazarındakı rəqabət, qloballaşma dövründən və dünyanın geoiqtisadi təbəqələşməsindən

güclü təsirləndi. Bu əsrin iqtisadi elminin və praktikasının vacib və aktual problemlərindən biri müasir

iqtisadi həyatın mürəkkəb bir fenomeninə çevrilmiş beynəlxalq rəqabət qabiliyyətidir.

Müasir bazar mühiti çox fəal şəkildə inkişaf edir və bir çox ölkələr iqtisadi güclərini artıraraq

sivil rəqabət mübarizəsinə can atırlar. Bu, dünya bazarında rəqabətçi mövqeləri hər il genişlənən və

güclənən Azərbaycana da aiddir. Cümhuriyyət üçün milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin artması,

xüsusən də dünya iqtisadi münasibətlərinin qloballaşması şəraitində əsas əhəmiyyət kəsb edir. Bunu

Respublika Prezidenti tərəfindən milli iqtisadiyyatın inkişaf strategiyasını əks etdirən "Milli İqtisadiyyat

və İqtisadiyyatın Əsas Sektorlarına dair Strateji Yol Xəritəsi" sübut edir. Bunun nəticəsi budur ki,

Azərbaycan beynəlxalq əmək bölgüsündə öz layiqli yerini tuta, dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya edə,

daxili bazarın inkişafını sürətləndirə, habelə əhalinin həyat və rifah səviyyəsini yüksəldə bilsin.

Açar sözlər: rəqabət, tədqiqatlar, iqtisadiyyat, məlumat, informasiya bazası

K.N.Seidahmedov

Azerbaijan State Economic University

İnternational competitiveness strategy of Azerbaijan

Abstract

The competition in the world market has been strongly influenced by the era of globalization

and the geo-economic stratification of the world. One of the important and pressing problems of

economic science and practice of this century is international competitiveness, which has turned into a

complex phenomenon of modern economic life.

The modern market environment is evolving very actively and many countries are striving for a

civilized competitive struggle by increasing their economic power. This also applies to Azerbaijan,

whose competitive position in the world market is expanding and strengthening every year. For the

republic, the growth of the competitiveness of the national economy is of fundamental importance,

305

especially in the context of the globalization of world economic relations. This is evidenced by the

"Strategic Road Map for the National Economy and Main Sectors of the Economy" adopted by the

President of the republic, which reflects the vector of development of the national economy. The

consequence of this is that Azerbaijan will be able to take its rightful place in the international division

of labor, integrate into the world economy, accelerate the development of the internal market, as well

as raise the standard of living and welfare of the population.

Keywords: competition, research, economics, information, information base

306


2020-ci il. № 3 (12) səh.302-307 2020, № 3(12), pp.302-307

MÜNDƏRİCAT

İqtisadiyyatın inkişafının makroiqtisadi və sosial aspektləri

M.A.Məmmədov

Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad olunmuş ərazilərinin iqtisadiyyatının yenidən

qurulmasının inkişaf perspektivləri

L.E.Hacıyeva

Üzümçülük və şərabçılığın inkişafına dövlət köməyinin formalaşdırılması mexanizmləri

P.O.Salmanov

Dövlət maliyyəsinin təşkilinin nəzəri əsaslar

F.M.Həsənzadə

Strateji yol xəritəsi və Azərbaycanda aqrar sahədə dövlət tənzimləməsinin prioritet

istiqamətləri

Е.М.Поплыко

Oценка влияния доходов от нефти и газа на совокупный экономический рост

F.B.Rzayev

Dövlət-özəl tərəfdaşlığın sənaye sektorunda rolu

E.M.Ağayev

Sosial-əmək münasibətlərinin strukturunda əməyin mühafizəsinin yeri

Н.Р.Рустамова

Декомпозиция шоков спроса и предложения по методу Бланчарда и Гуах

M.R.Tağıyev, Y.S.Əlixanlı

Azərbaycanda ümümdaxili məhsul istehsalı və xarici ticarət göstəricilərinin stasionarlığının

qiymətləndirilməsi (dickey-fuller testi)

G.Y.Mehdiyeva

Azərbaycanda enerji balansının diversifikasiya səviyyəsinin iqtisadi artıma təsirləri

E.İ.Əjdərli

Qloballaşma və əmək bazarının əsas xüsusiyyətləri

F.O.Haciyev

Azərbaycanda kapital ixracının müasir vəziyyətinin qiymətləndirilməsi

A.R.Tağıyev

Aqrobiznes fəaliyyətinin təşkilati formaları

S.S.Tağızadə, S.R.Alıyeva İqtisadi təhlükəsizlik və ölkənin xarici ticarəti arasında əlaqə

F.Ə.Məmmədova, Ə.İ.Bayramova

Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının davamlılığının təmin olunmasında iqtisadi

proqramlaşdırma amili

C.Məmmədov

Bərpa olunan enerji mənbələrinin idarəedilməsinin təkmilləşdirilməsinin istiqamətləri

Q.Ə.Səfərov, K.M.Nəbiyev

Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələrinin təhlili və inkişaf xüsusiyyətləri

N.H.Abbasova

Аzərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri və onun yaxşılaşdırıması istiqamətləri

9

13

20

26

35

43

49

57

63

70

77

84

90

98

104

108

120

124

307

Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment Construction economycs and menecment 2020ci il.

№ 3 (12) səh.302-307 2020, № 3(12), pp.302-307

N.H.Hüseynov

Azərbaycanın sosial sığorta sistemində maliyyə nəzarətinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri

132

İnvestisiya, innovasiya və sahibkarlıq fəaliyyəti

K.S.Kərimov, R.S.Kərimova, İ.E.Hüseynova

Sənaye sahələrində innovasiya texnologiyaların işlənməsi və tətbiqində elmi müəssisələrin

fəaliyyətinin istiqamətləri

S.İ.Vəliyeva

Tütün məhsullarının istehsalının və ixracının artırılması məsələlərı

G.S.İmamquliyeva

İnvsetisiyaların stimullaşdırılmasında vergi alətlərinin rolu

S.O. Hacıyev

Şirkətin idxal əməliyyatlarının səmərəliliyinin və risklərin idarəedilməsinin müxtəlif meyarlar

əsasında modelləşdirilməsi

141

151

160

166

T.Ə.Tağıyeva

Neft-mədən avadanlıqlarına texniki xidmətin idarə edilməsi

G.T.Əliyeva

Azərbaycanda sənaye klasterlərinin formalaşdırılması istiqamətləri

A.M.Ağayev, K.A.Ağayeva, C.К.Hacıyev

Müasir şəraitdə markeitnqin idarə edilməsinin yeni meylləri

R.H.Quliyev

Azərbaycanda sənaye şirkətlərinin korporativ sosial məsuliyyəti

K.С.Керимов, А.С.Маммедализаде, А.М. Гасанова

Инновационные бизнес – модели – фактор конкурентного преимущества предприятий

Ə.C.Nəcəfzadə

Sənayedə innovasiyalı inkışaf tələblərinə cavab verən informasiya sistemlərinin qurulması

174

178

183

187

199

207

Tikinti müəssisələrinin iqtisadiyyatı və menecment

R.Y.Əliyev

Azərbaycanda mənzil tikintisi sahəsində investisya və rəqabət mühitinin təkmilləşdirilməsi

T.B.Həsənova

Tikinti kompleksinin inkişafında dövlətin investisiya siyasətinin rolu

N.N.Almasov

Tikinti kompleksi müəssisələrinin idarə edilməsinin təşkilati-iqtisadi aspektləri

Ş.İ.Əlizadə

Тikinti müəssisələrində obyektlərin idarə edilməsi zamanı investisiya fəaliyyətinin

xüsusiyyətləri

А.А.Гусейнова, Н.Г.Магеррамова

Экономическое моделирование транспортной системой строительства в условиях

рынка

215

222

227

237

243

308

Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment Construction economycs and menecment 2020ci il.

№ 3 (12) səh.302-307 2020, № 3(12), pp.302-307

M.Ə.Nəbiyev

Azərbaycanda tikinti sektorunda valyuta riski

Şəhər təsərrüfatı və ekologiya

A.G.Hüseynov

İqtisadi amillərin çirklənməyə təsirinin riyazi modellərinin işlənməsi

Elmin inkişaf məsələləri

Г.В.Мамедова

Воздействия COVID-19 на электроэнергетический сектор

247

253

259

Beynəlxalq təcrübə və əməkdaşlıq

А.А.Абасова

Анализ монетарной политики ведущих мировых держав на современном этапе 265

İ.А.Musayev

COVID-19 Salgının Türkiye’de Çalışma Hayatına Etkileri 269

İ.Hüseynli

Əmək bazrının beynəlxalq standartların tələblərinə uyğun tədqiqinin bəzi aspektləri 278

E.B.Məmmədova

İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə investisiya fəallığının strateji aspektləri 286

К.Н.Сеидахмедов

Стратегия международной конкурентоспособности Азербайджана 295

309


2020-ci il. № 3 (12) səh.302-307 2020, № 3(12), pp.302-307

CONTENTS

Macroeconomic and social aspects of economic development

M.A.Mammadov Prospects for economic reconstruction of the territories of the Republic of Azerbaijan

liberated from occupation

L.E.Hajiyeva

Formation mechanisms of state aid for the development of viticulture and winemaking

P.O.Salmanov Theoretical bases of public finance organization

F.М.Hasanzade

Priority areas of state regulation in Azerbaijan and the Strategic Road Map

E.M.Poplyko

Assessment of the impact of oil and gas revenues on aggregate economic growth

F.B.Rzaev

The role of public-private partnership in the industrial sphere

E.M.Agayev

Place of work protection in the structure of social-labor relations

N.R.Rustamova

Decomposition of demand and supply shocks by Blanchard and Quah method

M.R.Tagiev, Y.S.Alihanli

Assessment of the sstationarity of foreign trade and GDP (Dickey-Fuller Test)

G.Y.Mehdiyeva İmpacts of the energy balance diversification rate on economic growth in Azerbaijan

E.I.Ajdarli

The main features of globalization and the labor market

F.O.Gajiyev

Аssessment of the current situation of capital exports in Аzerbaijan

A.R.Tagiyev

Organizational forms of agribusiness

S.S.Tagizadeh, S.R.Aliyeva

The relationship between economic security and foreign trade of the country

F.A.Mammadova, A.İ.Bayramova

Economıc programmıng factor ın ensurıng the sustaınabılıty of socıo-economıc

development of the country

J.Mammadov

Directions for improving the management of renewable energy source

G.A.Safarov, K.M.Nabiev

Analysis of foreign economic relations of Azerbaijan and the form of development

N.H.Abbasova

Azerbaijan's foreign economic relations and directions for its improvement

N.H.Huseynov

Directions of improving financial control in the social insurance

system of Azerbaijan

9

13

20

26

35

43

49

57

63

70

77

84

90

98

104

108

120

124

132

310


2020-ci il. № 3 (12) səh.302-307 2020, № 3(12), pp.302-307

Investments, innovation activities and management

K.S.Karimov, R.S.Karimova, I.E.Huseynova

Areas of activity of scientific institutions for the development and application of

innovative technologies in industries

S.I.Velieva

The problem of increasing production and export of tobacco products

G.S.Imamguliyeva

The role of tax instruments in stimulating investment

S.O.Hajiyev

Modeling the efficiency of import operations and risk management based on various

criteria

T.A.Taghiyeva

Maintenance management of oilfield equipment

G.T.Aliyeva

Dırectıons for the formatıon of ındustrıal clusters ın Azerbaıjan

А.М.Aghaev, K.A.Aghaeva, J.K.Hajiyev

New tendencıes to marketıng management ın modern condıtıons

R.H.Quliyev

Corporate social responsibility of industrial companies in Azerbaijan

K.S.Karimov, A.Z.Mammedzade, A.M.Hasanova

Innovative business models - a factor of the competitive advantage of enterprises

A.J.Najafzadeh

Building an information system that meets the requirements of innovative industrial

development

141

151

160

166

174

178

183

187

199

207

Construction economics, entrepreneurship and management

R.Y.Aliyev

Improvement of investment and competitive environment in housing construction in

Azerbaijan

T.B.Hasanova

The role of state investment policy in the development of the construction complex

N.N.Almasov

Organizational and economic aspects of management of construction organizations

Sh.İ.Alizada

Features of investment activities in the management of facilities in construction companies

A.A. Huseynova, N.G. Maharramova

Economic modeling of transportation system of construction in market conditions

M.A.Nabiev

Currency risk in the construction sector in Azerbaijan

215

222

227

237

243

247

311


2020-ci il. № 3 (12) səh.302-307 2020, № 3(12), pp.302-307

Urban agriculture and ecology

А.G.Huseynov

Development of mathematical models of the impact of economic factors on pollution

Problems of development of science

G.V.Mamedova

Impacts of COVID-19 on the Electricity Sector

253

259

International experience and cooperation

A.A.Abasova

Analysis of the monetary policy of the leading world monetary at the present stage 265

İ.A.Musaev

Impact of the Covid-19 pandemic on working life in Turkey 269

I.Huseynli Some aspects of the study of the labor market in accordance with the requirements of

international standards 278

E.B.Mamedova

Strategic aspects of investment activity in economically developed countries 286

K.N.Seidahmedov

İnternational competitiveness strategy of Azerbaijan 295

312


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

Mərkəzi Bankın təşkilatçılığı və Bank Tədris Mərkəzinin təşəbbüsü ilə “Azərbaycan

Respublikasında maliyyə xidmətlərinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi”nin “Maliyyə bazarı

iştirakçılarının bilik və bacarıqlarının artırılması” adlı hədəf və “2018-2020-ci illərdə Azərbaycan

Respublikasında Rəqəmsal ödənişlərin genişləndirilməsi üzrə Dövlət Proqramı”nın icrası üzrə

Təfsilatlı Tədbirlər Planının Qeyri-iqtisadi profilli ixtisaslar üzrə iqtisadiyyat fənninin tədrisi üçün

2020-ci ilin ikinci yarımilində...təhsil müəssisələrin tələbələrinə rəqəmsal ödənişlər və onların

üstünlüklərinə dair müxtəlif maarifləndirici seminar və təlimlərin təşkil olunması tədbirlərlərinə

müvafiq olaraq Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti ilə Mərkəzi Bank arasında bağlanmış

müqaviləyə uyğun olaraq “Məsiliyyətli borcalma” mövzusunda vebinar keçirilmişdir.

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin “Biznesin iqtisadiyyatı və menecment”

kafedrasının müdiri prof. Məhəbbət Məmmədov Mərkəzi Bankın Təlim Mərkəsi ilə mütamadi olaraq

“Maliyyə savadlılığı” Proqramı çərçivəsində Universitetdə “İqtisadiyyat və idarəetmə” istiqaməti

üzrə təhsil alan tələbələr, magistrlər və gənc müəllimlər üçün təlim tədbirlərin keçirilməsini xüsusi

qeyd edərək, gələcəkdə bu tədbirlərin davamlı aparılmasının məqsədəuyğun olduğunu bildirdi.

Mərkəzi Bank ilə AzMİU arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən 18-19 noyabr 2020-ci il

tarixində “Məsuliyyətli borclalma” mövzusunda təşkil olunmuş vebinar təlimdə Azərbaycan

Memarlıq və İnşaat Universitetində “Menecment” və “Biznesin təşkili və idarəedilməsi”

ixtisaslarında təhsil alan 47 tələbə, magistr, 23 müəllim və doktorant iştirak etmişdir. Azərbaycan

Bank Tədris Mərkəzinin Biznesin inkişafı meneceri Rauf Ağayev tərəfindən keçirilmiş vebinarda

Kredit və Zaminliklə bağlı bir çox məsələlər müzakirə edilmiş, Mərkəzi Bankın Maliyyə Savadlılığı

şöbəsinin mütəxəssisi Fərəh Əliyeva Mərkəzi Bankın Elektron resursları olan Maliyyə Məhsul və

xidmətlərinin axtarış sistemi, Virtual Təhsil Platforması və Maliyyə Savadlılığı portalı ilə bağlı təlim

iştirakçılarını ətrafli məlumatlandırmış, bu mövzular ətrafında müzakirələr aparılmış və iştirakçıları

maraqlandıran suallar cavablandırılmışdır.

313


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin “Biznesin iqtisadiyyatı və menecment”

kafedrasının müdiri, i.e.d., prof. M.A.Məmmədovun elmi redaktorluğu ilə “Heydər Əliyev və

Azərbaycanın milli iqtisadi inkişaf modeli” monoqrafiya hazırlanmış və 2020-ci il noyabr ayında

nəşr etdirilmişdir.

Monoqrafiyaya Azərbaycan iqtisadiyyatının görkəmli iqtisadçı alimləri: akademik

Z.Ə.Səmədzadə, i.e.d. V.Ə.Qasımlı, i.e.d., prof. N.Müzəffərli (İmanov), i.e.d. N.E.Hacızadə, AMEA-

nın müxbir üzvü i.e.d.,prof. A.F.Musayev, i.e.d., prof. M.Q.Musayevin və eyni zamanda kafedranın,

ölkənin digər ali təhsil muəsisələrinin professor-müəllimlərinin bu istiqamətdə apardıqları

araşdırmaları ilə əlaqədar məqalələri daxil edilmişdir.

Monoqrafiyada müstəqil dövlətimizin qurucusu Ulu Öndər Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi,

hazırda ölkə Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən yaradıcılıqla inkişaf etdirilən Azərbaycanın milli

iqtisadiyyatının inkişaf modelinin çoxşaxəli strategiyasının formalaşması mərhələləri, xarakterik

cəhətləri, müasir dövrdə ölkəmizin iqtisadiyyatının davamlı sosial-iqtisadi inkişafını təmin edən

amillər və perspektiv inkişafının prioritetləri araşdırılır.

314


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

“Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment” jurnalında məqalələrin nəşr edilməsinə

qoyulan tələblər:

Azərbaycan Memarlıq vəİnşaat Unversitetinin “Xidmət sahələrinin iqtisadiyyatı və

menecment” kafedrasının nəzdində nəşr olunan “Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment” jurnalı

Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyinin 02 dekabr 2015-ci il tarixində (4024 №-li) mətbu

nəşrlərin reyestrinə, 17.10.2016 tarixində Beynəlxalq standart eyniləşdirmə nömrəsi (İSSN 2519-

2507) və 04.07.2018-ci il tarixli (protokol №11-R) qərarı ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

yanında Ali Attestasiya Komissiyası Rəyasət Heyətinin “Azərbaycan Respublikasında

dissertasiyaların əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən dövri elmi nəşrlərin siyahısı”nın

iqtisad elmləri bölməsinə daxil edilmişdir

1. Jurnal юз профилиня уйьун мягаляляри дярc edir

2. Jurnal ildə 4 dəfə nəşr edilir 3. Məqalələr azərbaycan, rus, ingilis dillərində qəbul olunur 4. Jurnalda бахылан елм вя йа технолоэийа сащясиндя габагcыл олан дцнйа

юлкяляриндян дахил олан мягалялярин чапына йер верилir 5. Мягалялярин мятнляри Times New Roman-12 шрифти иля (мясялян, Азярбайcан

дилиндя латын ялифбасы, рус дилиндя кирил ялифбасы, инэилис дилиндя инэилис ялифбасы иля) 1 интервалла чап олунмалыдыр

6. Мягалядя мцяллиф(ляр)ин ишлядийи мцяссися(ляр) вя щямин мцяссисянин (мцяссисялярин) цнван(лар)ы, мцяллиф(ляр)ин електрон почт цнван(лар)ы эюстярилмялидир

7. Елми мягалянин сонунда елм сащясинин вя мягалянин характериня уйьун олараг, мцяллиф(ляр)ин эялдийи елми нятиcя, ишин елми йенилийи, тятбиги ящямиййяти, игтисади сямяряси вя с. айдын шякилдя верилмялидир

8. Мягалянин мювзусу иля баьлы елми мянбяляря истинадлар олмалыдыр. Мягалянин сонунда верилян ядябиййат сийащысы йа истинад олунан ядябиййатларын мятндя раст эялиндийи ардыcыллыгла (мясялян, [1] вя йа [1, с.119] кими ишаря олунмалы) йа да ялифба ардыcыллыьы иля нюмрялянмялидир. Ейни ядябиййата мятндя башга бир йердя тякрар истинад олунарса, онда истинад олунан щямин ядябиййат яввялки нюмря иля эюстярилмялидир

9. Ядябиййат сийащысында верилян щяр бир истинад щаггында мялумат там вя дягиг олмалыдыр. Истинад олунан мянбянин библиографик тясвири онун нювцндян (монографийа, дярслик, елми мягаля вя с.) асылы олараг верилмялидир. Елми мягаляляря, симпозиум, конфранс вя диэяр нцфузлу елми тядбирлярин материалларына вя йа тезисляриня истинад едяркян мягалянин, мярузянин вя йа тезисин ады эюстярилмялидир. Истинад олунан мянбянин библиографик тясвири вериляркян Азярбайcан Республикасынын Президенти йанында Али Аттестасийа Комиссийасынын «Диссертасийаларын тяртиби гайдалары» барядя гцввядя олан тялиматынын «Истифадя едилмиш ядябиййат» бюлмясинин 10.2-10.4.6 тялябляри ясас эютцрцлмялидир

10. Мягалянин сонундакы ядябиййат сийащысында сон 5-10 илин елми мягаляляриня, монографийаларына вя диэяр етибарлы мянбяляриня цстцнлцк верилмялидир

Дярc олундуьу дилдян ялавя башга ики дилдя мягалянин хцласяси верилмялидир. Мягалялянин мцхтялиф диллярдя олан хцласяляри бир-биринин ейни олмалы вя мягалянин мязмунуна уйьун олмалыдыр. Мягалядя мцяллифин вя йа мцяллифлярин эялдийи елми нятиcя, ишин елми йенилийи, тятбиги ящямиййяти вя с. хцласядя йыэcам шякилдя юз яксини тапмалыдыр. Хцласяляр елми вя граматик бахымдан cидди редактя олунмалыдыр. Щяр бир хцласядя мягалянин ады, мцяллифин вя йа мцяллифлярин там ады эюстярилмялидир

315

11. Щяр бир мягалядя УОТ индексляр вя йа ПАЖС типли кодлар вя ачар сюзляр эюстярилмялидир. Ачар сюзляр цч дилдя (мягалянин вя хцласялярин йазылдыьы диллярдя) верилмялидир


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

12. Мягалянин редаксийайа дахил олма, тякрар ишлянмяйя эюндярилмя вя чапа гябул олунма тарихляри сонда эюстярилмялидир

13. Alınan məqalələr iki rəyi olmalıdır (daxili, xarici). Nəşr edilməsininəsas

meyarları- mövzunun aktuallığı, informativliyi və elmi yeniliyidir

14. Плаэиатлыг факты ашкар едилян мягаляляр дярc edilmir və geri qaytarılır

15. Jurnala göndəriləcək məqalələr başqa yerdə yayımlanmamış və ya yayım

üçün təqdim edilməmiş olmalıdır

16. Jurnalda dərc edilən məqalələrdə müəlliflik hüququ qorunur və bu

məqalələrin bütün nəşr hüquqları eksklyuziv olaraq “Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment”a aiddir

17. Мягаляляр аноним ряйчилярин эизли ряйиндян сонра сащя редактору вя йа редаксийа щейятинин мцтяхяссис цзвляриндян бири тяряфиндян чапа тювсийя вя йа тягдим олунacaq. Мягалянин сонунда ону чапа тягдим едян сащя редакторунун вя йа редаксийа щейяти цзвцнцн ады (там шякилдя), онун елми титулу, елми дяряcяси вя елми ады гейд олунмалыдыр. Тягдим олунан мягалянин дярc олунмасындан имтина едилдийи

щалда jurnalın редаксийасы йазылы шякилдя мцяллифя ясасландырылмыш имтина cавабы эюндярir

18. Məqalənin göndəriləcəyi ünvan: [email protected]

MÜƏLLİF ANKETİ

Soyadı, adı və atasının adı

İş yeri

Vəzifəsi

Elmi dərəcəsi

Elmi adı

Məqalənin adı

Ünvanı

E-mail adresi

Əlaqə telefonu

Требования к публикации статей в журнале «Экономика строительства и менеджмент»

Научно-практический журнал «Экономика строительстваи менеджмент» учреждённый

в 2015-ом году кафедрой «Экономика сфер обслуживания и менеджмент»решением

Министерства Юстиции Азербайджанской Республики от 02 декабря 2015-го года за №

4024внесён в реестр печатных изданий, 17.10.2016 года получил Международный

идентификационный номер (İSSN 2519-2507) и решением Президиума Высшей

Аттестационной Комиссии при Президенте Азербайджанской Республики от 04.07.2018-го

года (протокол№11-R)включён в раздел экономических наук «Перечня периодических

научных изданий, рекомендуемых для публикации основных результатов диссертаций в

Азербайджанской Республике».

1. Материал статьи должен соответствовать профилю журнала и излагаться

предельно ясно


316

2. Журнал издаётся четыре раза в год

3. Статьи принимаются на азербайджанском, русском и английском языках

4. В журнале уделяется место статьям авторов ведущих стран мира в сфере

науки и технологий


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

5. Текст должен быть набран в формате Microsoft Office Word, шрифтом

TimesNewRomanCyr, кеглем 12pt, с междустрочным интервалом 1. Отступы: сверху

и снизу

6. страницы – 2 см, справа – 1 см, слева – 3 см. Название статьи должно быть

написано заглавными буквами, жирным шрифтом;

7. В статье должно быть указано место и адрес работы автора(ов), а также

адрес электронной почты

8. В конце научной статьи, в зависимости от характера статьи и отрасли

науки, должны быть чётко указаны научный результат, научная новизна работы,

практическая ценность и экономическая эффективность работы

9. Должны быть даны ссылки на научные источники. Приведённый в конце

статьи список литературы должен быть пронумерован по алфавиту или в той

последовательности, в которой ссылки находятся в тексте (например, [1] или [1,

стр.119]

10. Ссылки, приведённые в списке литературы должны быть точными и

полными. Библиографическое описание источников ссылок приводятся в

зависимости от их вида (монография, учебное пособие, научная статья и т.д.). При

ссылке на материалы или тезисы статей, симпозиумов, конференций и прочих

влиятельных мероприятий должно быть указано название статьи, доклада или

тезиса

11. В списке использованной литературы должны отдаваться предпочтение

научным статьям, монографиям и другим надёжным источникам последних 5-10-ти

лет

12. Резюме и ключевые слова должны быть на трёх языках

(азербайджанском, русском, английском). Они должны быть одинаковыми и

соответствовать содержанию статьи. Вначале должна быть указана фамилия, имя,

отчество автора, учёная степень, должность и название статьи. В резюме должно

найти отражение краткое содержание, цель, актуальность и научная новизна статьи

13. В каждой статье должен быть UOT индекс или PAJSкод

14. В конце статьи указывается дата поступления в редакцию, отсылка на

доработку и принятия к печати

15. Поступившие в редакцию статьи проходят двойное рецензирование

(внутренний и внешний отзыв). Основные критерии опубликования – актуальность

тематики, информативность, научная новизна

16. Статьи, в которых обнаружен факт плагиата не печатаются и

возвращаются автору

17. Не принимаются статьи, опубликованные ранее полностью или частично

в периодической печати или в электронных СМИ, размещённые в сети Интернет

18. Авторские права на статьи полностью защищены. Право публикации

эксклюзивно принадлежит журналу «Экономика строительства и менеджмент»

19. Поступившие в редакцию статьи регистрируются ответственным

секретарем редакции.Ответственный секретарь редакции предварительно

317

определяет соответствие рукописи профилю журнала, выполнение требований по

её оформлению.Рукописи статей научного характера проходят редакционную

научную экспертизу, определяющую их соответствие заявленной проблематике,

степень раскрытия темы, научную новизну. Материалы, не соответствующие этим

условиям, по согласованию с заместителем главного редактора возвращаются

авторам с указанием причин отказа

20. Адрес электронный почты: [email protected]


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

АНКЕТА АВТОРА

ФИО

Место работы

Должность

Учёная степень

Научное звание

Название статьи

Адрес

E-mail address

Контактный телефон

Requirements for the publication of articles in the journal "Construction Economics and

Management":

Journal of Construction and Economics by the decision of the Ministry of Justice of the Republic

of Azerbaijanon 02 December 2015 (4024) published in the Department of Economics and

Management of the Ministry of Architecture and Construction, receievd on17.10.2016 Internatioanl

Identification number (ISN 2519-2507), on 04.07.2018 (protocol N11-R)with the decision of the

Presidium of the Higher Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan

included in the "List of periodical scientific publications recommended for publishing the main results

of dissertations in the Republic of Azerbaijan" of Department of Economic Sciences.

1. The material of the article must comply with the profile of the journal and set out very clearly.

2. The journal is published four times a year.

3. The articles are accepted in Azerbaijani, Russian and English languages.

4. The journal is based on the findings of the authors in the sphere of science and technology.

5. Text should be typed in Microsoft Office Word format, in Times New Roman Cyr font, in

12pt pt, with line spacing 1. Indents: 2 cm at the top and bottom of the page, 1 cm at the right, 3 cm

at the left. The article title should be written in capital letters in bold.

6. The article should indicate the place and address of the author (s), as well as the email address.

7. At the end of a scientific article, depending on the nature of the article and the branch of

science, the scientific result, scientific new of the work, practical value and economic efficiency of

the work must be clearly indicated.

8. References to scientific sources should be given. The list of references cited at the end of the

article should be numbered alphabetically or in the sequence in which the references are in the text

(for example, [1] or [1, p.119]


318

9. References given in the list of references should be accurate and complete. Bibliographic

descriptions of sources of references are given depending on their type (monograph, textbook,

scientific article, etc.). When referring to materials or abstracts of articles, symposia, conferences and

other influential events, the name of the article, report or thesis should be indicated.

10. The list of references should give preference to scientific articles, monographs and other

reliable sources of the last 5-10 years.

11. Summary and keywords should be in three languages (Azerbaijani, Russian, English). They

must be the same and correspond to the content of the article. First, the author's surname, first name,


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

patronymic, academic degree, position and title of the article should be indicated. The summary

should reflect the summary, purpose, relevance and scientific new of the article.

12. Each article should have a UOT index or PAJS code.

13. At the end of the article it is indicated the date of recieveing, sending for revision and

acceptance for publication.

14. Received articles pass a double review (internal and external review). The main criteria for

publication are the relevance of the topic, informative, scientific new.

15. Articles in which the fact of plagiarism is discovered are not printed and returned to the

author.

16. Not accepted articles published previously in full or in part in periodicals or in electronic

media, posted on the Internet.

17. Copyrights to articles are fully protected. The right to publish exclusively belongs to the

journal "Construction Economics and Management".

18. Received articles are registered with the executive secretary of the editorial board. The

executive secretary of the editorial board determines in advance the compliance of the manuscript

with the profile of the journal, and the fulfillment of the requirements for its design. Manuscripts of

articles of a scientific nature are subject to editorial scientific expertise, which determines their

compliance with the stated problems, the degree of disclosure of the topic, and scientific novelty.

Materials that do not meet these conditions, in agreement with the deputy editor-in-chief, are returned

to the authors with the reasons for refusal.

19. E-mail address: [email protected]

AUTHOR´S PROFILE

Surname, name and patronymic

Workplace

Position

Scientific degree

Scientific name

Article title

Address

E-mail address

Contact number

319


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

Azərbaycan, Bakı şəh., AZ 1073, Ayna Sultanova küçəsi 11,

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti, tel.: (+99412)538 92 83

daxili – 678


Статьи направляются по адресу:

Азербайджан, г. Баку, AZ 1073, ул. Айны Султановой 11,

Азербайджанский Архитектурно-строительный Университет,

Тел.: (+99412)5389283; внутренний – 678




320

The articles should be sending to the following address:

11, Ayna Sultanova Str. Baku, AZ 1073 Azerbaijan

Azerbaijan Architecture and Construction University

Tel: (+99412)538 92 83; Interior - 678



321


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

Tərtib edən: Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin “Biznesin iqtisadiyyatı

və menecment” kafedrası. Tel: (+99412) 538 92 83

AR Ədliyyə Nazirliyinin Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmə

nömrəsi №4024 [

Beynəlxalq standart eyniləşdirmə nömrəsi - İSSN 2519-2507 -

17.10.2016 tarixində verilib

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası Rəyasət

Heyətinin “Azərbaycan Respublikasında dissertasiyaların əsas nəticələrinin dərc olunması

tövsiyə edilən dövri elmi nəşrlərin siyahısı”nın iqtisad elmləri bölməsinə daxil edilib

(04.07.2018-ci il, protokol №11-R)

322


2020-ci il. № 3 (12) 2020, № 3 (12)

Каьыз форматы 60х84 1/8, Чап вяряги:13.6

Сифариш № 120. Тираж 100.

AzMİU

“Nəşriyyat – Poliqrafiya Mərkəzi”

тел.: (012) 539 07 17

E-mail: [email protected]

Documents

AZMIU - 3 - 2020 · 2020. 12. 20. · Məsul katib: Ələkbərova Lalə Əziz qızı – baş müəllim REDAKSİYA HEYƏTİ /РЕДАКЦИОННЫЙ СОВЕТ/ EDITORIAL BOARD Səmədzadə