AYLIK CORAFYA VE

KEF DERGS

2013 TAKVMHediye

Say: 238 - Ocak 2013

Fiyat: 8.00 TL (KKTC Fiyat 10.00 TL)

Yl

NO: 2013 /01

Gktrk'n Toprak HalkBuzdann Ardorum ZamanERVAN

BYK KEF ATLAS'TA!

Dnya Gzeldir

AY LI K C O R AFY A V E

K E F DE R G S

www.kesfetmekicinbak.com

iindekilerMOOLSTAN

L

orum Zaman

40

Gktrkn Toprak Halk

62

Gneyi bozkr, kuzeyi orman. Bir yan Kzlrmak, bir yan Yeilrmak; eltik tarlalar ve ta kprler. Hattua ve Alacahykte aslanl kaplardan giren Hititlerden, grkemli Kandiber Kalesinden ovay gzetim altnda tutan Osmanllara uzanan bir tarih.YERYZ

Bir Gktrk kaanna ait, bulunan ilk yeralt mezar. Moolistann bakenti Ulan Batorun batsndaki Mayhan Uul Kurgan 7. yzyldaki Trklerin yaam tarz, sanat, mimarisi, gm gelenei ve dnyaya bak hakknda esiz bilgiler salyor.ERVAN

Dnya Gzeldir

82

Buzdann Ard

104

Gezegenimizin tamamna bir canl organizma dersek yanl bir ey sylemi olmayz. Bir gnde yz canl tr, sonsuza dein yok oluyor. Her gn, iki Yalova ili byklnde orman kayboluyor, ama hl Dnya ok gzel.

Dalnn zerinden 20 yl gemesine ramen Sovyet sosyalist sistemin miras ile yeni dnya dzeninin arasnda kalan pembe talardan bir kent Dalarn ardnda hem yakn, hem de uzak Ermenistann bakenti Erivan.

2013 OCAK ATLAS 3

iindekilerBLMLER

AYLIK CORAFYA VE

KEF DERGS

MOOLSTAN, Ocak 2013

Yaync

ATLAS RAPORU

Doan Burda Dergi Yaynclk ve Pazarlama A..cra Kurulu Bakan Mehmet Y. Ylmaz Yayn Direktr Murat Kksal Yayn Danman Mehmet Yain Yayn Ynetmeni (Sorumlu) zcan Yksek (oyuksek@doganburda.com) Yaz leri Mdr Hseyin Kee (hkece@doganburda.com) Aratrma Editr: Kemal Tayfur (ktayfur@doganburda.com) dari Mdr Yardmcs: Nazl Kurt (nkece@doganburda.com) Grsel Ynetmen: Tun Erko (terkoc@doganburda.com) Editoryal Servis Fotoraf: Sinan akmak (scakmak@doganburda.com) Aratrma: Mustafa Trker Eren (tersen@doganburda.com) Trke: brahim Batu (ibastug@doganburda.com) Fotoraf Kurulu Sinan Anadol, Ali Murat Atay, ebnem Era, Umut Kaar, zzet Keribar, Ali Ethem Keskin, Zafer Kzlkaya, Ufuk Saren, Cneyt Ouztzn, Hakan ge, Gkhan Tan, Turgut Tarhan, Kerem Ycel Yaz Kurulu Gven Eken, Gnein Aydemir (Doa), Hasan Demirbker, Nedim Grsel, Selcen Kkstel, Oru Trker zger, Selcen Pirge, Tevfik Ta, Oktay Uluda, Tlay Zihli, Prof. Dr. Feza Tansu (Antropoloji), Gkhan Tre (Ekspedisyon), Yard. Do. Dr. Yldrm Gngr (Jeoloji), Prof. Dr. Faik Yaltrk, Cenk Durmukhya (Botanik), Do. Dr. Necmi Karul, Fsun Arman, Rstem Aslan (Arkeoloji), Prof. Dr. Cemalettin Takran (Askeri Tarih), Doa Dernei, Buday Dernei, Sualt Aratrmalar Dernei, WWF-Trkiye Teknik Servis Sorumlu ve Sayfa Yapm: Bahadr Erk Katkda Bulunanlar Gke Aytulu, Ersin Demirel, Prof. Dr. Serdar Evren, Cenk Kayhan, Cantekin Kharcaubay, Sartkojauli Kharcaubay, Serkan Ocak, Prof. Dr. Osman Eri, Burak Sait zkrl, Sencer Burak Somuncuolu

Flamingolar amura Gmlmesin 28ocukluumdan beri zmir Krfezinde tarama konuulur. Krfez temizlenmek, liman geniletilmek istenir. Daha fazla gemi, daha fazla gelir...YER VE GK

Yeni Jeolojik Miras 34Bozcaadada son buzul ana (24-16 bin yl) ait fosil bitki izleri kefedildi. Do. Dr. Ahmet Evren Erginala aratrmasnn detaylarn sorduk.

PANORAMA EVREN GEZGNCE SEN DE GT DZN MEKTUP GECENAMEEKLER

Dnyann lham Kayna Kpeklerin Tehisi Kyamet Sna irince Beyaz ar: Bansko 2012 Ben de Dukha Olabilirim Tufan

10 36 38 124 126 128 130

Marka Mdr: Nihal Ayan Ankara Temsilcisi: Erdal pekeen 0 312 207 00 71 - 95 atlas@doganburda.com www.kesfetmekicinbak.com Ynetim Genel Yayn Koordinatr: Yeim Denizel Gelitirme ve Projeler Direktr (Tzel Kii Temsilcisi): Ferit zkak Sat Direktr: Orhan Takn Finans Direktr: Didem Kurucu retim Direktr: Servet Kavasolu Reklam Grup Bakan: Viki Habif Grup Bakan Yardmcs: Nil Ertan Aydemir Sat Mdr: Tuba Altnba, Ebru Eli, Yonca Gnen Teknik Mdr: Nusret Krmlolu Tel: 0 212 336 53 60 - 3 hat Faks: 0 212 336 53 90 Kurumsal letiim Direktr: Neslihan Sadkolu Rezervasyon: Tel: 0 212 336 53 00 - 57 - 59 - Faks: 0 212 336 53 92 - 93 Ankara Reklam Blge Temsilcisi: Sezinur Balkolu Tel: 0 312 207 00 72 - 73 Hedef Sayfalar: Tel: 0 212 336 53 70 - Faks: 0 212 336 53 91 Ynetim Yeri Trump Towers, Kule 2, Kat: 21-24, 34387, ili, stanbul Tel: 0 212 410 35 66 Faks: 0 212 410 35 64 Bask Doan Ofset Yaynclk ve Matbaaclk A.. Sanayi Mahallesi 1650. Sokak No: 2 Doan Medya Tesisleri Esenyurt/STANBUL Tel: 0 212 622 19 00 Datm: Yaysat A.. 0 212 622 22 22 Yayn Tr: Yerel, Sreli, Aylk yesidir

Atlas bu sayda okurlarna, 2013 Takvimi armaan ediyor.

Atlas dergisi, Doan Burda Dergi Yaynclk ve Pazarlama A.. tarafndan T.C. yasalarna uygun olarak yaymlanmaktadr. Atlas dergisinin isim ve yayn hakk Doan Burda Dergi Yaynclk ve Pazarlama A.ye aittir. Dergide yaymlanan yaz, fotoraf, harita, illstrasyon ve konularn her hakk sakldr. zinsiz, kaynak gsterilerek dahi alnt yaplamaz. DB Okur Hizmetleri Hatt: 0 212 478 0 300 okurhizmetleri@doganburda.com DB Abone Hizmetleri Hatt: 0 212 478 0 300 Faks: 0 212 410 35 12-13 abone@doganburda.com - www.doganburda.com Pazar hari her gn saat 09:00 - 18:00 arasnda hizmet verilmektedir.

4 ATLAS OCAK 2013

editr

oyuksek@doganburda.com twitter.com/ozcanyuksek

YirmiAlnndan plp ilkokula gnderilen bir ocuk gibi yola koyuldu Atlas, doksan ylnn Nisan ayyd. Bulutlarn koturduu bir gkyz almt nnde. Atlas hem dersini iyi alt, hem de her frsatta ta, mermer ve imentodan yaplma okulundan kendini uzaklara att. Ya snfn penceresinden grnen yaln dalarn ssz vadilerindeydi ya da hi grnmeyen uzaklklarda, ktk ykl sallarn iinde yzd nehir boylarndayd. Diyeceim, corafya kitaplarnda cansz duran o enlemlerde terleyene dein koturuyordu. Bir keif dergisini dergi yapan, onun tek tek koparlp tozlu bir ovaya yan yana dizilen sayfalarnn kaplad alanla llemeyen uzunluktaki yryler, trmanlar; havada, denizde, karada alnan mesafeler arasnda kurulan ilikilerdir. Bir dergiyi keif dergisi yapan kumlu, buzlu, tal ve ziftli yollarda birer birer koparlan takvim yapraklaryla, o derginin boyal sayfalarnn evlerin iinde yaratt orman soluu esintisiyle kurduu ilikidir. Bir grenin bir daha unutamad o Asya ehrinin uultusu; okyanus dalgalarna dnen hal psklleri; ve afakta zplayp kaan bir rengeyiinin, nefis renkte ipliklerle dokunmu bir duvar halsnn iinde donmasyla kurduu ilikilerdir ayn zamanda. ri yldzlarn altnda, scak, ak ln kumullarnda yalnayak yrrken byr m, yoksa klr m yeryz bilinmez. Zaten, bunu bilememek olmaldr kefetme duygusu, baka ne olabilir ki? Ah! Dnya ok gzel. yle gzel ki bakmaya doyamaz insan; bakmaya doyamaz bitkiler, hayvanlar, yldzlarn uzak gzleri. Ah! Dnya! Sen yle gzelsin ve ylesine byksn ki, nereye gitsek senin ucun. Sen benim iimdesin, ben senin iinde.

6 ATLAS OCAK 2013

panoramaAtlas stanbula kendi stanbulunu anlatan isimlerden biri de Tuncel Kurtiz.

ATLAS STANBUL

Dnyann lham KaynaAtlas stanbulun yeni says bayilerde yerini ald. Bal Sanatkent stanbul olan dergi Trkiyenin en byk metropolnn sanatla ve sanatyla ilikisini ele alyor; yaratcl nasl beslediini, yaptlarda kendine nasl yer bulduunu, meknlarnda hangi etkinliklerin yapldn zel yaz ve fotoraflarla inceliyor. stanbulun antlar, sanat imparatorluklar Bizans ve Osmanl, sahne sanatlar, yaratcln kenar semtleri, Taksimin kaderi, sanatn direnii, stanbulda resim, sinema, iir ve daha birok konu Atlas stanbulun sayfalarnda. Atlas fotoraflarnn bakyla stanbulun iklimlerine gz atan dergi ayrca Sait Faikin ehirle ilikisine mercek tutuyor. Orhan Velinin stanbulla arkadaln inceleyip sokak sokak, ev ev ehirde geirdii zamann peine dyor. Sanatlardan stanbulu dinliyor Derginin eki ise zel stanbul Rotalar kitab. stanbulda drt ayr rota ve kahverengi tabelalarla gsterilen 71 ziyaret noktasna yer veren kitap ehrin tarihi, kltrel ve doal gzelliklerini tanmak iin nemli bir rehber.10 ATLAS OCAK 2013

TJEN BURULTAY

panorama

BEKTA RENGRENK FOTORAF YARIMASI

En Renkli leAtlas stanbul dergisi ve Beikta Belediyesinin dzenledii Beikta Rengrenk Fotoraf Yarmasnn sonular belli oldu. Amatr ve profesyonel btn fotoraflarn katlmna12 ATLAS OCAK 2013

ak yarmada ilenin renkleri, gzellikleri belgelendi. Beikta, stanbulun kltr, sanat ve eitim merkezi; ok sayda antn ssledii, stanbullularn bir arada yaad, rettii, hayat paylat

renkli bir merkez. Fotoraf yarmas da buna uygun olarak yksek katlml ve renkli geti. Yarmayla ilgili ayrntlar, Atlas stanbulun bayilerdeki saysnda yer alyor.

r pek Yeins

e Nurten ztrkYarmann jrisi u isimlerden oluuyordu: Beikta Belediye Bakan smail nal, Atlas Yayn Direktr Murat Kksal, Atlas Yayn Ynetmeni zcan Yksek, Atlas Fotoraf Editr Sinan akmak, Atlas fotorafs Turgut Tarhan, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fotoraf Blm Bakan Yardmcs Do. Ozan Bilgiseren. Yarmada ilk sray alan isimler yle: B Nurten ztrk C pek Yeins D Aysun Afacan

t Aysun Afacan

2013 OCAK ATLAS 13

panoramaSURVIVAL

Yerele DestekMerkezi ngilterede bulunan Survival International, dnyann eitli yerlerinde yaayan yerli halklarn haklarn korumak iin alan bir kurulu. Ormanlarnn talan edilmesi, topraklarna baraj yaplmas ya da kltrlerine mdahale edilmesi nedeniyle birok topluluk yok oluyor. Survival International, bu topluluklarn haklarn korumak iin deiik corafyalarda kampanyalar yrtyor. Projeler iin gerekli fonu gnlllerin desteiyle salayan kurulu, 2013-2014 takviminde 12 farkl toplumun fotorafn kulland. Seilen fotoraflardan biri de Atlas fotoraflarndan Selcen Kkstelin Kamerun yamur ormanlarnda ektii Baka yerlisi bir kzn fotoraf. Survival Internationala destek olmak iin takvimi satn alabilir ya da web sitelerinden dier projelerine yardm edebilirsiniz: www.survivalinternational.orgSELCEN KKSTEL

Selcen Kkstelin Kamerundaki Baka halkn konu alan almas Atlasn 217. saysnda yer almt.

KTAP Yazarlardan pularHalil Gkhann hazrlad Nasl Yazyorlar adl zel kitap 40 ada Trk yazaryla yaplm syleilere yer veriyor. Nedim Grselden Ataol Behramoluna, Buket Uzunerden Hasan ztopraka birok isim yazma servenlerini, sevdikleri yazarlar anlatyor. Aralarnda Atlastan Mustafa Trker Erenin de bulunduu yazarlardan pasajlar ve eletiri yazlar da Nasl Yazyorlarda. Kitap Yazyor Yaynlarndan kt.

Sol EdebiyatEdebiyat tarihinde dergiler nemli yere sahip; buna karn dergileri inceleyen kitap says ok az. M. Blent Kln Sakl Rnesans adl aratrma kitab bu alanda nemli bir boluu dolduruyor. Aratrmasn sol kltr geleneiyle snrlayan yazar, 1960larda sol edebiyat hareketlerine biim veren dergileri irdeliyor. Kl; Dou Bildirisi (1964) ile balayan, Devinim, Yordam ve Halkn Dostlar dergileriyle sren sol sanat/edebiyat geleneinin, 1980lerin sonunda Edebiyat Dostlar dergisi ve 1990larn banda Sanat Hareketi giriimiyle birleerek bir hat oluturduu yargsna ulayor.

Da YurduSerhat Kalknma Ajansnn (Serka) sorumluluk blgesi Ar, Ardahan, Kars ve Idr illerinde yrtt turizm almasnn son kitab Ar. lin tarihi ve doal gzelliklerini tantan, yrenin bir daclk merkezi olmasn amalayan proje, Ersin Demirel tarafndan hayata geirildi. Atlastan Yldrm Gngrn de katkda bulunduu kitap, birok keif rotasna yer veriyor. GPS koordinatlarna www.agritrekking.com sitesinden eriilen parkurlarn ayrntlaryla anlatld rehber kitab edinmek iin: info@agritrekking.com

Meteoroloji TarihiMelek olakn yazd Aksakall Havabakan Antal Bey, Yap Kredi Yaynlarndan kt. Kitap, Trkiyede meteoroloji biliminin doumunu ve geliimini inceliyor. Trkiyeye arlan Macar bilimadam Antal Rethly, Trk meteorolojisinin gelimesine byk katkda bulunmutu.

14 ATLAS OCAK 2013

panoramaMOOLSTAN

Gktrk RenkleriAtlas bu sayda Orta Moolistana uzanyor ve Gktrkn Toprak Halkn inceliyor. Bakent Ulan Batorun 210 kilometre batsnda, adr Dann (Mayhan Uul) eteindeki Gktrk dnemine ait Mayhan Uul Kurgan ok nemli bir keif. Bulgan eyaletinde yer alan kurgandan kan rengrenk boyanm pimi toprak heykelciklerden duvar resimlerine kadar pek ok buluntu 7. yzylda bu corafyada yaayan Trklerin yaam tarz, sanat, mimarisi, gm gelenei ve insanlarn dnyaya bak hakknda esiz bilgiler veriyor. Kazakistandan Prof. Dr. Sartkojauli Kharcaubay bakanlnda 2011 ylnda gerekletirilen kazda yine Kazakistandan Cantekin Karcaubay, Moolistandan da Ayudayn Oir ve Lhagvasuren Erdenebold yer ald. Fotorafta kurgann mezar odasna giden koridorun nnde grlen Cantekin Karcaubay, Trkiyede doktora yapyor.

DERG PAZARLAMA VE PLANLAMA

Dergicilie 10 Yldr DestekDoan Grubu bnyesinde 2002de dergiler ve yabanc yaynlar iin planlama ve pazarlama hizmeti vermek zere kurulan DPP (Dergi Pazarlama ve Planlama), 10. yan personeli ve 10 yllk i orta yaynevleriyle birlikte kutlad. Etkinlikte DPP personelinin yan sra hizmet verdikleri yaynevlerinin temsilcilerine de plaketleri sunuldu. Sat noktas bazl planlama ve 43 kiilik motorize ekibiyle dergilere saha hizmeti veren DPP, etkin tehir ve bulunurluk destei vererek yaynevlerinin rnlerinin minimum iade oranlaryla almasnda nemli rol oynuyor. DPPnin planlama ve pazarlama hizmeti verdii 133 yaynevine ait rnlerin bayilere ve sat noktalarna datm ise Yaysat tarafndan yaplyor. DPP, Trkiyede dergi pazarnn yzde 70ine sahip.

MAYHAN UUL KURGANI KAZI ARV

Dergi Pazarlama ve Planlama, 10 yllk i orta Doan Burdaya plaket verdi. Plaketi DB Sat Direktr Orhan Takn ald.

16 ATLAS OCAK 2013

KUNDURA

Yetkili Sat Noktalarnda www.yesil.com.trwww.cat.com 2013 Wolverine World Wide. CAT, CATERPILLAR, their respective logos, "Caterpillar Yellow" and "Caterpillar Corporate Yellow," as well as corporate and product identity used herein, are trademarks of Caterpillar and may not be used without permission. Yeil Kundura, an authorized distributor of Cat Footwear for Wolverine World Wide, a global licensee for Caterpillar Inc.

panoramaULTRA MARATON

Dalkln BaarsAlper Dalkl, bir yl iinde drt l maratonunu bitirmeyi baard ve Trkiyeden, Grand Slama adn yazdran ilk sporcu oldu. Bugne kadar dnyada sadece 29 kii Grand Slam unvan kazanabildi. Drt ktada gerekleen, bir hafta sren ve 250 kilometre koulan ultra maratonlar tamamlayan Alper Dalkl, 2012nin son haftalarnda Antarktika maratonunu bitirdi. Dalkl geen yl ayrca Atakama, Gobi ve Sahra llerindeki ultra maratonlara katlmt. KlimaPlus-Mitsubishi Electric sponsorluunda yaran gen sporcu, faaliyetlerinde llemeye de dikkat ekti ve TEMA nn Meeler Yuva Aryor Projesini tantt. Ayrntl bilgi iin: www.alperdalkilic.com

PROJE

DOA FLMLER YARIMASI

ocuklara ok Sabun

Skal International Antalya Kulb tarafndan yrtlen Kresel Atk Sabun projesi, 2010 ylndan bu yana almalarn srdryor. Proje erevesinde Trkiyede 100n zerinde turizm tesisinden atk sabunlar toplanyor. Sabanc niversitesinin desteiyle niversiteler de projeye dahil olmaya balad. Toplamda 15 ton sabun otellerden geri dnme yolland ve ayrtrma ileminden sonra yaklak yzde 70i kullanlabilir sabun haline getirildi. Projenin balangcndan bugne ilkokul, yurt, grme engelli ocuklar okulu gibi kurumlara ve deprem blgelerine sabun datm yapld ve 7 binin zerinde ocua ulald.

Bavurular BaladDa Kltr Dernei tarafndan dzenlenen 3. Doa Filmleri Yarmas iin bavurular balad. Yarma Ulusal, niversiteliler ve Kurumsal olmak zere farkl kategoride dzenleniyor. Son katlm tarihi ise 11 Ocak 2013. Dereceye giren filmler, stanbulda yedi yldr dzenlenen 8. Da Filmleri Festivali kapsamnda gsterilecek. Ayrntl bilgi iin: www.dogafilmleriyarismasi.com

SKAL INTERNATIONAL

ALPER DALKILI

panoramaKTAP

Sradan Adamlarn Sra D ykleriSYLE: BRAHM BATU

Mustafa Trker Erenin epeydir beklediimiz ikinci yk kitab Uurlu Adamlar, 2012 bitmek zereyken geldi. Ara epey almt. Atlas yazar ve editrlerinden Trkerin ilk kitab Yara, 2004te kmt. Olak Yaynlarndan kan ikinci kitap da ilki gibi ksa yklerden oluuyor. Trkere, yeni kitabn konu alan zor birka soru sorduk. Neden yk yazyorsun; Atlasta yazmak yetmiyor mu sana? lk kitabnn zerinden epey vakit geti; vazgetin sanmtk! yk ok zengin, ok ekici, ayn zamanda ok mtevaz, bence gerek hayata en yakn tr. Hepimizin hayat yklerden oluuyor, her gn yk dinliyor, anlatyor, yayoruz. Gerek ya da kurmaca. Ben de yaznn bu alan zerine dtm, bundan keyif aldm. nsan her eyden etkileniyor bu noktada, gndelik hayattan, edebiyattan, izgi romanlardan, mizahtan, bir dostun sohbetinden, bir yabancyla karlamadan Kitapta iki ayr ykdeki iki cmle yle: Karlnda bir ey vermen gerek. Ama karlnda senden bir ey alrm. Biri kitabn ilk, teki son yks. Kitabn geneline yaylan oyun kavramn da aklda tutarak soruyorum; bu karlk oyunda kalmak iin masaya srlmesi gereken bir karlk m? Evet, oyunun nemli bir parasdr karlkllk, eitlik, ayn noktadan balamak O yzden al-veri-pazarlk sk sk yaanyor galiba yklerde. Kitap ans ve oyun kavramlar zerinde ok duruyor, onlara neden ihtiya duyduumuzu anlamaya alyor. Uurlu Adamlar, hepimizin her gn karlaabilecei ac tatl olaylar anlatyor ama kk bir aksilik ileri bir anda deitiriyor.20 ATLAS OCAK 2013

Kendimizi bir oyun iinde buluveriyoruz bazen. Bu arada oyunu hem iyi, hem kt anlamda da kullanyorum. ki kiinin karlkl iir ezberlemesi iyi bir oyundur, Rus ruleti oynamas kt. Hepimiz tketim, rekabet ve gsterie dayal tekdze dnyamzdan bunalp oyuna dalmak istiyoruz. Oyun yaratclmz sergileyebildiimiz, kendimiz olabildiimiz yer. Kitabn kahramanlar bazen gzel bir oyun bulmay baaryor, bazen de kendisi oyuna geliyor. Ama hibir zaman hayat ve umuttan vazgeemiyorlar, vazgememeliler de. Kitapta aslnda sra d bir durumla karlam sradan insanlarn ykleri var. Uurlu Adamlar adl ykde, havaalannda kendindeki iyi ans bakalarna vererek onlar olas bir uak kazasndan koruyan iki kii anlatlr. Durumun kendisi absrdken sanki ayn absrdle deillenince vakay adi-

yeden oluyor, sradanlayor, inanrlk kazanyor. Bu yk ilk yazldnda da iki zneli miydi yoksa ikinci uurlu adam sonradan m dndn? Sonradan dndm. ykler benim aklma tek defada deil, para para geliyor, bir sre zerinde alp boluklar doldurmam, balantlar kurmam gerekiyor. kinci bir uurlu adam belirmesi, iki uurlu adam arasnda bir rekabet olumas sonradan dndm bir eydi. Konuyu glendirecek, yknn meselesini daha iyi ortaya koyacak bir ayrnt. Aksini syleseler de uurlu adamlar aslnda yaptklar ie pek inanmyor. Hatta uurlarndan satn alanlar da. Herkes yalanc bir umudun, tesellinin peinden gidiyor. yknn zerinde durmaya alt konu buydu. Uaklar uurmu, uzaya gitmi insanlk bo eylerden medet umuyor, umudu orada aryor. nk umut byk bir ihtiya, grnts bile gzelSyleinin tamam iin: www.kesfetmekicinbak.com

SNAN AKMAK

Atlas yazar ve editrlerinden M. Trker Eren ikinci yk kitabn yaymlad.

panoramaDNM DLLER

Victorun AdnaBuday hareketinin ncs ve Buday Derneinin kurucusu Victor Ananiasn (sada) ismi, tohumlarn att dernek almalarnn yan sra adna dzenlenecek Dnm dllerinde de yaamaya devam edecek. Victor Ananias Dnm dlleri, ekolojik btne saygl bir toplum iin aba gsteren kiilere verilecek. dln konusu tarm, krsal kltr, enerji, iletiim, yerleimler ve eitim gibi yaamn her alannda yaplan almalar, oluturulan rnekler ve projeler olabilecek. Victor adna iki dl verilmesi planlanyor: Victor Ananias Tevik dl ve Victor Ananias Dnm dl. Tevik dl iin ncelikli olarak gen kuaktan (18-30 ya aras) adaylar deerlendirilecek. Jride u isimler bulunuyor: mer Madra, Salim Kadbeegil, Abdullah Aysu, Uygar zesmi, Ferda Erdin, Zeynep Meydanolu ve Atlasn yayn ynetmeni zcan Yksek. Son bavuru tarihi 1 Mart 2013. dl treni ise Victorun doum gn, 21 Mays 2013te yaplacak. Bilgi iin: www.victorananias.org

TUZ GL

Ouztzn Ders KitabndaCneyt Ouztznn yaz ve fotoraflaryla Atlasn 185. saysnda yaymlanan Tuz Gl konusu, ders kitabna girdi. Kk okuyucular iin ksaltlan yaz, yine Ouztznn fotoraflaryla nc snflarn Trke ders kitabnda yer ald. Serbest okuma metni blmndeki Tuz Glnn Gelecei bal, rencilere Anadolunun nemli bir doa deerini tantmay amalyordu. Bu duruma en ok aran ve sevinen ise amcasn ders kitabnda gren Ozan Ouztzn oldu

22 ATLAS OCAK 2013

EBNEM ERA

panoramaPROJE

klim Deiiklii ve OrmanOrman Genel Mdrl, orman ii ve evresindeki su kaynaklarnn daha iyi ynetilmesi iin Orman Amenajman Planlarnda Su Fonksiyonunun Gelitirilmesi" projesini uygulamaya balad. Proje, Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) Trkiye Ofisi ve ngiltere Bykelilii tarafndan destekleniyor. Projeyle, lleme ve biyolojik eitlilik kayb dahil olmak zere iklim deiikliinin orman ve su etkileimleri zerindeki potansiyel sonularnn daha iyi anlalmas hedefleniyor. Bu kapsamda iklim deiikliine uyum salama ve etkilerini azaltma almalarna katkda bulunulacak; ormanlarn amenajman ve su kaynaklarnn srdrlebilirliine ynelik politika ve stratejiler gzden geirilecek.

ETM

Bir Ta MasalDoa Kolejinin, rencileri arasnda dzenledii Bir Ta Masal isimli heykel tasarm yarmasnn ikincisi sonuland. rencilerin almalar saygn tasarmc ve heykeltralar tarafndan deerlendirildi; en baarl ilk renci 3-6 Aralk 2012 tarihleri arasnda dzenlenen Floransa gezisiyle dllendirildi. renciler Selin Su zn, Cemre enyz ve Bora Alper Ylmaz, Floransada sanat tarihinin nemli yaptlarn inceleme olana buldu. Yarma rencilere ta iiliinin inceliklerini retmeyi, onlar heykel sanat, yaratclk ve tasarm gibi kavramlarla tantrmay amalyordu.

GEF Kk Destek Program (SGP), sivil toplum kurulularna 20 yldr destek veriyor. klim deiiklii bata olmak zere biyoeitlilik ve arazi bozunumu konulu kk bteli projelere yardm eli uzatan SGP, yeni yaratc projeleri bekliyor. Son bavuru tarihi ise 15 ubat 2013. Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) tarafndan uygulanan ve 105 lkede yrtlen SGP, imdiye kadar birok projeye destek oldu. Bavuru koullarn renmek ve ayrntl bilgi edinmek iin: www.gefsgp.net

STKlere Yardm Eli

24 ATLAS OCAK 2013

SILA ORMANI, MULA / TURGUT TARHAN

KUNDURA

Harley, Harley-Davidson and the Bar and Shield logo are among the trademarks of H-D Michigan, LLC. 2012. All rights reserved. Manufactured by Wolverine Worldwide, Inc., under license from Harley-Davidson Motor Company.

Yetkili Sat Noktalarnda www.yesil.com.tr

atlas raporuGEDZ DELTASI

Flamingolar amura GmlmesinYAZI: BURAK SAIT ZKIRLI, DOA DERNEI GEDIZ DELTASI PROJE SORUMLUSU

ocukluumdan beri zmir Krfezinde tarama konuulur. Krfez temizlenmek, liman geniletilmek istenir. Daha fazla gemi, daha fazla gelir... Krfezde koku sorununun zlmesi ile daha temiz, hatta yzebileceimiz bir krfez hayali vardr hepimizde. Son birka aydr bir proje tantlyor halka: zmir Liman ve Krfezi Rehabilitasyon Projesi. Adn duyunca biz de ok heyecanlanmtk. Proje hem krfezi temizliyor hem de karasallama sorununu zeceini iddia ediyordu. Arkasnda yllarca alm bilim insanlar, niversiteler vard. Son projede iki dev kanal almas planlanyor. Biri limana dev gemilerin girebilmesi iin, dieri krfezin kuzeyinde duraanlaan aknty canlandrmak ve krfezi temizlemek iin. Buraya kadar her ey olumluydu. Sonra kacak amurun miktarn ve dklmesi planlanan alan rendik. Haritay ilk grdmde kalbimin sktn hatrlyorum. Belediye, deltann gneyinde kalan hemen her yere amur geri kazanm tesisi yapmay planlyormu! Burann sulak alan olmas, mutlak koruma alan olmas, 1. derece doal sit, Ramsar alanna snr olmas zaten kanunen bu plan imknsz klyordu. Bunun imknsz olduunu, onlarca tr, hektarlarca alan yok edeceklerini anlatmaya altk. Bykehir belediyesi 22 milyon ton amur karmay planlyor. Gemiler alnm, planlar yaplm, modeller hazr, amuru da Gediz Deltasna dkmeyi uygun grmler! Belediyenin Gediz Deltas iinde yaklak 1250 hektar arazisi var. Bu arazinin bir ksm zaten okalipts orman; 200 hektarlk ekolojik etkilenme blgesinde de atk su artma tesisi var. Bu alana her gn 600 ton atk amur gmlyor, yani yok ediliyor. Kalan 750 hektarlk mutlak koruma alan da amur tesisi iin uygun28 ATLAS OCAK 2013

Gediz Deltas, 40 bin hektar aan byklyle Akdenizin en nemli ekosistemlerinden biri. Trkiyede grlen 471 ku trnn 289una ev sahiplii yapyor. Geen yl burada 2 bin 600 ift flamingo yavrulad.

grlm. Uluslararas neme sahip sulak alan, Ramsar alan snrnda, flamingolarn, deniz kularnn, nesli tehlike altnda olan tepeli pelikanlarn ve dier on binlerce kuun evine... te bu haberlerle Flamingolarn Kurtulu Sava balam oldu. Deltada yok olacak ekosistemin en nemli unsurlarndan biri tuzcul dzlkler. Alanda binlerce kk Limonium tr bitki var ki onlarn da hem Bern Szlemesi kapsamnda, hem de habitat direktifinde koruma ncelii var. Yaplacak iin nitelii ile ilgili bilgi aldka, satr aralarn okuduka daha fazla aryoruz. Saatte 800 ton amur karlacak krfezden. Yani atksu artma tesisinin gnlk kapasitesinin tam 32 kat! Bu amuru serip susuzlatrmak gerekiyor. Bu alan 700 futbol sahas byklnde. amur deltaya pompalanacak, bir eit plastikle kaplanan hektarlarca alana serilecek. Dozerlerle dzlenecek, kurutulup sonra toplanacak. Binlerce kamyona

yklenecek, hem de yllarca. Projenin ED sreci devam ederken binlerce kii belediyeye mektup yollad ve flamingolarn amura gmlmemesi ricasnda bulundu. Bir haber iimizi ferahlatt. Projenin evre etki deerlendirme srecinde ok nemli bir aama olan ED formatna, tarama malzemesi geri kazanm alan iin alternatif bir yer bulunmas iin madde eklendi. Flamingolar kazand. Onlarca uzman kamu kuruluu ve niversite personelinin grleri ile hazrlanan proje format da flamingolarn yannda artk. Dnyadaki rneklerden iyi haberler alyoruz. ngilterede demiryollar ve Kraliyet Kular Koruma Kurumu bir anlama yapt. Tnel inaatlarndan karlacak toprakla batan sulak alanlar ina edecekler. Kular iin yeni alanlar. almalar getiimiz haftalarda balad. Yllar sonra ilk kez grmeyi planladklar tr ise aka clbt! Bizim artma tesisimizin altnda kalan trmz... n

HELLIO-VAN INGEN

BURDUR

Sagalassos KurtulduBurdurun Alasun ilesine bulunan Sagalassos antik kenti yaknlarnda, 100 hektarlk alanda mermer oca amak iin ruhsat bavurusunda bulunulmasnn ardndan yaplan giriimler sonu verdi. Kltr ve Turizm Bakanl yetkililerinin yapt inceleme sonrasnda Sagalassosun da iinde bulunduu sit alannn kapsam yaklak be kat geniletildi. Bylece UNESCO Kltr Miras Geici Listesinde bulunan Sagalassos taocaklarnn tehdidinden kurtuldu. Sagalassos, Pisidia uygarlnn nemli kentlerinden biriydi. Ancak yrede birbiri ardna alan mermer ocaklar, ormanlar ve su kaynaklarndan sonra bu arkeolojik miras da tehdit eder hale geldi. Antalya Kltr Varlklarn Koruma Blge Kurulunun son karar antik kentin gelecei asndan byk nem tayor. Uzmanlar, yaknnda mermer oca almas duru-

munda Sagalassosun UNESCO Kltr Miras Geici Listesinden karlabileceini belirtiyor. Yusuf Yavuz

UNESCO Kltr Miras Geici Listesinde bulunan Sagalassos, hemen yaknnda almak istenen mermer ocann tehdidinden kurtuldu.

GKEADA

ANKARA-MOGAN GL

Bademli Kyne yi HaberAtlas, 236. saysnda Gkeadada Yaplamaya tiraz balyla Bademli kynde inaat devam eden oteli konu almt. Haberde Bademli kyndeki inaatn ruhsata gre yaplmad, evreye ve tarihi yapya uymad gerekesiyle davalar ald belirtiliyordu. Gkeada Gnllleri Dernei, ykm kararna ramen inaatn devamna gz yuman belediyeye, ayrca koruma kuruluna da dava amt. yi haber getiimiz haftalarda geldi. anakkale Blge dare Mahkemesi, Gkeadadaki kaak otel inaat iin yrtmeyi durdurma karar verdi. Mahkeme inaatnn sit alannda kaldn tespit etti. Gkeada Gnllleri Derneinin konuyla ilgili at davalar ise sryor.

Sulak HavaalanAnkarann son sulak alan olan ve 227 ku trne ev sahiplii yapan Mogan Glnn deniz ua seferlerine almas projesine Ankara Ku Gzlem Topluluundan (AKGT) tepki geldi. zel evre koruma blgesi (K) statsndeki Mogan Glnde tm dnyada nesli tehlike altnda olan be ku tr barnyor. AKGT, bu nemli sulak alan korumak iin imza kampanyas balatt. Proje erevesinde stanbuldaki Hali ile Mogan Gl arasnda deniz ua seferleri yaplacak. Uak seferlerinin balamas durumunda Ankara nemli bir yeil alann kaybetmekle kalmayacak, kular iin nemli bir reme ve konaklama alan kaybedilecek. Yaklak 4 bin imzaya ulaan kampanyaya destek vermek iin: www.change. org/tr/kampanyalarSIIRCIK SRS, MOGAN / TURGUT TARHAN

2013 OCAK ATLAS 29

CNEYT OUZTZN

atlas raporuSTANBUL

Taksime Kla DzeniHenri Prostun 1930larn sonlarndaki ehir plan Taksim ve evresini yeni bir ehreye kavuturuyordu. Yllarca sren tartmalar son projeyle yeni bir safhaya geldi. Peki stanbul, bir pilot uygulama rnei olabilecek yeni bir kamusal deneyime imza atabilecek mi?YAZI: KORHAN GM, TAKSIM PLATFORMU

Atatrkn daveti ile 1936 ylnda stanbulun planlanmas iini dnemin tannm mimar-ehir plancs Henri Prost stlendi. Onun Taksim Gezisinde gerekletirdii projenin anafikri, 19. yzylda modernleen Pera ile 20. yzyl banda gelien yeni semt ili arasnda kalan devasa alan bir rekreasyon ve kltr vadisi olarak stanbula kazandrmakt. Bu amala ilevini yitirmi olan Topu Klas, saray ahrlar ykld, havagaz fabrikas, mezarlklar tand. Bunlarn yerine parklar, yeil alanlar, kentin spor30 ATLAS OCAK 2013

ve sanat etkinliklerine ev sahiplii yapan ok amal salonlar, tiyatrolar, stadyum yapld. Taksim meydan ise Cumhuriyet Meydan adyla tren ve gsterilerin yaplaca bir yer olarak planland. Ancak inaat 1940larda balayan opera binas 1970lere kadar bir trl tamamlanamad. Kltr Saray olarak aldnda ise yakld. Sonunda, 1970li yllarn sonunda Atatrk Kltr Merkezi olarak hizmet vermeye balad. AKM herhalde Cumhuriyet tarihindeki en ok tartlan yap olma zellii kazand.

Operann, halka kendi deerlerini benimsetmek isteyen modern elit tarafndan gerekletirildii dnld iin 1990l yllarda kent ynetiminde iktidara gelen Refah Partisi tarafndan karsna bir cami yaplmak istendi. Taksime cami dncesi tpk barts meselesi gibi o zamanlar Trkiyenin en hassas konular arasnda yer ald; babakan, koullarn uygun olduunu dnerek konunun yeniden ele alnmas talimatn verdi. Taksimde Dalan zamannda nerilen tneller yannda -yeni bir forml olarak

HLM AHENK / ATLAS ARV

kendisine sunulan- Topu Klas yeniden ina edilecekti. Bylece artk gndemden den AKM ve Taksim camii tartmasnn yerini Cumhuriyet dneminde yok edilen Osmanl eserlerinin bir simgesi olarak Topu Klas ald. Babakana gre nn, Taksimdeki Osmanl klasn da birok eser gibi yktrd ve oraya kendi adn tayan bir park yaptrd. stelik ii yktrd Topu Klasnn yerine bir de heykelini koydurmaya vardrd, ancak o srada iktidarn deimesi ile bu giriim engellendi. Babakana gre bugn bu klann yeniden inas, bir bakma gemite yaplan bu antidemokratik uygulamann telafi edilmesi, izlerinin silinmesi Oysa bu projeyi yapan zamann tannm mimar Henri Prostun kafasnda byk olaslkla byle bir dnce yoktu. Kla, 1. Dnya Sava ncesinde ilevini yitirmiti ve bir ykntya dnmt. Ortasndaki avlu ok eitli biimlerde kullanlrken tilaf Kuvvetleri zamannda burada futbol karlamalar yaplmaya balanmt; 1940lara gelindiinde bu kla kalnts, evresinde oluan yeni yerleim alanlar iinde kalm gereksiz bir metruk yap gibiydi. 1956 Menderes ya da 1987 Dalan ykmlarnn yannda bu khnemi yapnn ortadan kaldrlmasnn lafnn bile edilemeyecei sylenebilir. Bu kamusal alan 20. yzyln sonuna doru gncellenemedi. Ortaya bir ynetim boluu kt. Yaplan oteller nedeniyle parkn, arkasndaki vadiyle balantsnn kopmas, srekli derme atma uygulamalara sahne olmas, alelacele ina edilen ve ynetilemeyen Kongre Merkezi, kiralanmaktan te bir ilevi olmayan Ltfi Krdarn durumu, otoparklar ve dikenli tellerle igal edilen blmler, Nianta, Maka parklarnn kullanm sorunlar bir ynetim boluunun olduunun gstergeleri. Bu ynetim sorununun neoliberal model iinde ideolojik bir bagajla rtlmeye ve telafi edilmeye alld sylenebilir. rnein telafi mekanizmalar iinde siyasal ahsiyetler yer deitirir, klay yktran dorudan Atatrk demekte zorlanlr, daha kolay bir hedef, bir hasm olan nn, CHP ile deitirilir. nk ok partili rejimdeki asl kart figr nndr. Daha

Gezi Parknn bulunduu alanda 1940 ylna kadar Taksim Klas bulunuyordu. imdi tarihi yapnn yeniden ina edilmesi planlanyor (kar sayfada). Taksim Meydan evresindeki inaat almalar tartmalar da beraberinde getirdi. Proje tamamlandnda meydan yayalaacak, ara trafii yeraltna inecek (stte).

uzaa gitmeye gerek kalmaz bylece. Ancak bu yer deitirme ayn zamanda ortaya kan sorunu bsbtn telafi etmenin imknsz olduunu da gsteriyor. Bylece olumlama, olumsuzlama sembolizmi kamusal ileyii arka planda brakyor. Gnmzde kentin tarihsel merkezi yeni yerleim alanlarndan farkl bir grnt sunuyor. Ancak bu grnt aldatc. Tarihi yarmada ve Beyolu ounlukla yeniden ina edilmeyi bekleyen boluklar gibi. Rezidanslar, oteller, alveri merkezleri tarafndan istila edilmeyi beklemekte. Yalnzca binalar, kamusal alanlar deil, bu alanlardaki sosyal rnt, kk retim ve ticaret imar operasyonlarndan nasibini alyor ve direnme gcn kaybediyor. ehir sakinleri ancak istila baladnda durumun farknda oluyor, ou zaman da deiim iin baka bir alternatifin olmadna inandrlyor. Dnm yatrmclarla gerekletiren bu kamu ileyii, planlama ve projelendirme faaliyetlerini yalnzca fiziksel evrenin dntrlmesine adanm iler gibi gsteriyor. Dier taraftan kentlerdeki gelimelerin iktidara ve sermayeye baml yaratc snfn elinde olmas, bu durumu sorgulanamaz hale getiriyor. Kamusal alanlar, ilevini yitirmi endstri meknlar, askeri

alanlar, antrepolar Yenilenmesi amalanan yerleim alanlar ehir ynetiminin bu alanlarla ilgili bir vizyonu yok. stiklal Caddesindeki zel alanlara gelen milyonlarca insann Gezideki kamusal alanlar kullanamamas da zaten bir sorun olduunu gsteriyor. Kla projesinin de gsterdii gibi bu kamusal alan krizi ayn zamanda merkeziyeti bir siyaset anlay ile telafi edilmeye allyor. Bu durumda iktidar her trl katlm talebini, kamusal alan iin alternatif fikirlerin retimini, ibirliklerini yerel siyasal srecin olaan meseleleri gibi deil, arkasnda ideolojik nedenler olan kar klar olarak alglyor. ktidar yllardr baa klamayan ynetim deneyimi sorununu inaatla zmeye alyor. Bu nedenle bu durumu deitirebilecek itiraz odakl olmayan, iktidar ekimesi dnda kalan yeni kentsel deneyimlere ihtiya olduu ak. Gemite kapsaml bir projeye sahne olmu ve kentin merkezinde kalm yegne byk rekreasyon alan olan bu nemli yeil vadi iin bugn bir pilot uygulama rnei olabilecek yeni bir kamusal deneyim neden gerekletirilmesin? Yllardr asl mesele, sorunun bir meydan paylam mcadelesi gibi alglanmas deil mi? n2013 OCAK ATLAS 31

TURGUT TARHAN

atlas raporuZMR

Nkleer plmzYAZI: SERKAN OCAK

Trkiyenin en byk evre felaketlerinden biri zmir Gaziemirde yaanyor. Kurun reten bir fabrika yllarca zehirlerini kendi arazisine gmd. Toprak bir sre sonra zehri kusmaya ve iin iin yanmaya balad. u anda metruk haldeki fabrikann bulunduu ve zararl maddelerin gmld araziden insanlar her gn geiyor, ocuklar oynuyor. Trkiye Atom Enerji Kurumu, burada 2007de radyoaktif kirlilik de tespit etti. Kurumlar arasnda yllarca yazmalar srd. Ancak kln kprdatan olmad. Tesis, 1940l yllardan sonra uzun sre Gaziemirde hurda ak ve kurunlardan kle kurun retti. Yeni kurunlar da arlkl olarak ak ve silah fabrikalarnda kullanld. Fabrikann yaklak 70 dnm arazisi var. Dardan bakldnda ou bo grnyor. Ancak zerinde neredeyse tek bir ot dahi yok. Bir blmnde ise u anda kaderine terk edilmi makineler, aralar, depolar, asit havuzlar, aralar var. Fabrika birka yl nce fiili olarak kapand. Belgelere gre, sahiplerinin neden fabrikay terk ettiini anlamak g deil. Sadece gml olmayan atklar bertaraf etmenin maliyeti 12 milyon TL civarnda. Ynetmeliklere gre, tehlikeli atklar alt aydan fazla depolanamyor. Depolanabilecek miktar ise sadece 6 ton. Fabrikann iinde binlerce ton atk bekliyor. Gml atklarn ise 100-150 bin ton olabilecei sadece iyimser bir tahmin. Kurun fabrikas iletme srecinde zaman zaman zehirli atklarn bertaraf da ettirdi; 2007de o dnemin tek zehirli atk bertaraf tesisi ZAYDAa gnderilen bir parti atkta radyasyon tespit edildi. Bu saatten sonra devreye Trkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) girdi. TAEK, 2007 ve sonrasnda yapt in32 ATLAS OCAK 2013

SERKAN OCAK

Izmir Gaziemirde uzun yllar kurun reten fabrikann arazisinde toprak iin iin yanyor. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu burada radyoaktif kirlilik de tespit etti.

celemelerde fabrikann gmd atklarda radyoaktivite tespit etti. stelik bu radyoaktif kirlenmenin kaynann da Trkiyede bulunmayan ve sadece nkleer santrallarda kullanlan Europium 152 adl atom izotopu olduunu belirledi. TAEK, ayrca radyasyonlu atklarn bulunduu 90x90x12 metrelik bir alann da evre ve insan sal asndan tehlikeli olaca gerekesiyle karantinaya alnmasn istedi. Bata zmir Valilii olmak zere tm ilgili bakanlk ve yerel idarelere durum bildirildi. Bir ksm radyasyonlu atklar ekmece Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezine gtrld. Aradan yllar geti. zmir l evre ve Orman Mdrlnn o dnem 321 bin TLlik atklarn doru bertaraf edilmedii gerekesiyle kestii cezann dnda ilem yaplmad. Bu para da halen tahsil edilemedi.

Olayn ortaya kmasnn ardndan TAEK, fabrikada incelemede bulundu ve drt ayr aklama yapt. Sivil toplum rgtleri, bilim insanlar, siyasi partiler, milletvekilleri de konuya ilgi gsterdi. Okan niversitesi retim yesi Prof. Dr. Tolga Yarman, yapt aklamalarda, Europium 152 izotopunun neden izinin srlmediini, neden savcla su duyurusunda bulunulmadn ve neden MTe bu durumun bildirilmediini sordu. Arazi tel rglerle evrilmi, ancak tel rglerin ou paralanm durumda. Karantinaya alnmas gereken yerlerde uyar levhalar sklm. Toprak, atklar kusmaya balam, iin iin yanma sonucunda dumanlar kyor, kokudan durulmuyor. Fabrika sahipleri ise yine benzer bir iletmeyi Torbalya kurdu. Kurun retmek iin gn sayyor n

Roger Schli, alpineXtrem Team

Pic: Thomas Ulrich

irtibat Tel: 0 532 403 84 00 info@eco-tr.com salewa.com

Trkiye Bayilerimizi Aryoruz

yer ve gkBOZCAADA

Yeni Jeolojik MirasRPORTAJ: TLAY ZHL

ncelikle Bozcaadann corafyas son buzul anda nasld? Son buzul a deniz seviyesinin gnmze gre 100 metreden fazla alald bir dnem. u an anakaradan 6 kilometre kadar akta bulunan ada bu buzullama devrinde Biga Yarmadas ile balantlyd. Yani deniz seviyesi alaldndan ada evresindeki slklar kara halindeydi. Bylece Geyikliden adaya yryerek ulam mmknd. Adann gneyinde ise olduka geni bir kumul sahas vard. Bu kumullar zerinde de tuza ve kurak iklime kar dayankl youn kumul bitkileri. Tpk gnmzde olduu gibi. Aratrmanzda zellikle Ayazma Plaj Zunguma Burnu yaknlarndaki bitki kk kalplarndan bahsediliyor. Bu oluumlar biliniyor muydu yoksa ilk kez sizin tarafnzdan m kefedildi? Aratrmamz bitki kklerinin adann gney sahillerindeki varln ortaya kard. Bu oluumlara zellikle Zunguma Burnu civarnda rastladk. Bu kayalk ky boyunca ak kahverengi-sarms renkteki sert tabakalar iinde bol miktarda fosil bitki kalbn grebiliyorsunuz. Bu oluumlara Trkiye kylarnda ok sk rastlanmyor. Bu nedenle fosil izleri adann jeolojik miraslar arasnda.34 ATLAS OCAK 2013

Bozcaadann gney kylarndaki kahverengi sarms renkteki tabakalarn (fotorafta en st blm) iinde bol miktarda fosil bitki kalplar bulunuyor. Fosil bitkilerin tarihlenme almalar bu oluumlarn buzul devrinden kaldn gsteriyor.

Fosil kumullar iindeki bu bitki kk kalplarn tarif etmenizi istesek Bu bitki kk kalplar dank halde ve ekilsel olarak aa dallarna benziyor. Birka metre uzunluunda ve en fazla 10 santimetre apndaki bu bitki kk izleri, yakn jeolojik gemite Bozcaada kylarndaki deniz seviyesi deiimlerinin ve iklim salnmlarnn da nemli kantlar. Oluumlarn tarihlendirmesi yani yalandrlmas nasl yapld? Oluumlarn yalandrmasn Ik niversitesi Arkeometri Laboratuvarnda, ayn niversitenin rektr Sayn Prof. Dr. Nafiye Gne Kyak yapt. kan sonular olduka arpcyd. Bu fosil kumul tabakalar 24 bin yl, bitki kk kalplar ise 16 bin yl nceye tarihlendirildi. almanzda fosil kumul tabakalarnn iindeki sertletirici imentonun kaynann s deniz tabannda biriken karbonatlar olduu belirtiliyor. Karbonat bu ilevini nasl yerine getiriyor?

ncelikle kalsiyum karbonat ksaca aklayalm. Bu bir tr sertletirici kimyasal bileik. Doada bulunan kalsit, aragonit gibi baz mineralleri oluturuyor. Bu bileik deniz suyu buharlatnda deniz tabanna keliyor. Hem bitki kk kalplar hem de bu kalplarn iinde kaynad talam kumullarda karbonat miktarnn ok fazla olduunu tespit ettik. nceki buzul aras ada, slkta kelen bu karbonatlar buzul anda deniz seviyesi alalnca yzeye karak binlerce yl nceki rzgrlarla kyya tanm olmal. Ksa sreli yalar da buna eklenince imentolanma ve sertleme meydana geldi. Bu fosil oluumlar iin bir koruma mevcut mu? Zunguma kylar petrol atklar ve Ayazma Plajna gelenler tarafndan kirlilie maruz brakldndan acilen koruma nlemlerinin alnmas gerekiyor. Rportajn devam www.kesfetmekicinbak.com adresinde.

EVREN ERGNAL

Bozcaadada son buzul ana (24-16 bin yl) ait fosil bitki izleri kefedildi. Ardahan niversitesinden Do. Dr. Ahmet Evren Erginaln yapt aratrmada talam fosil kumul tabakalarnn iindeki bitki kk kalplarnn, Bozcaada kylarnda son buzul dneminde deniz seviyesinin alald bir dnemden kalma oluumlar olduu ortaya kt. Erginala aratrmasnn detaylarn sorduk.

SUOMI UYDUSUNASA-EARTH OBSERVATORY

Gecenin Bys

Dnyann en gzel gece grnts gelimi uydulardan Suominin bulutsuz bir havada ektii bir dizi fotorafn birletirilmesiyle elde edildi. Gz kamatrc gece grntsne Siyah Mermer ad verildi.

MERKR

Messenger uzay arac Merkrn kutup (ulak) blgesinde Gne nn eriemedii kraterlerin iinde ve duvarlarnda su buzu tespit etti. Uzay arac gezegenin yrngesinde yaklak 1.5 yldr dolanyor. Gnee en yakn gezegen Merkr, Gnein gl ekimi altnda yaklak 0,033 derece eiklikle dolanyor. Yerin 23,5 derece eik olduunu dndmzde Merkrn neredeyse hi eik olmadn grrz. Fakat buna ramen bu minik eiklik sonucu gezegenin kutuplarnda Gne nn eriemedii blgeler var. Elbette buna neden olan baka bir etmen de Merkrn przl yzeye sahip olmas. Gne nn eriemedii bu blgelerde scaklk eksi 223 dereceye dyor. Messenger zerinde bulunan eitli aygtlarla gezegenin kutup blgelerinin yzey yaps ve kimyasal ieriinin incelenmesiyle su buzu bulundu. farkl yntemle su buzunun varl kesin olarak kantland. Buz bulunan bu blgelerin 50 santimetre veya daha derine kadar uzand tespit edildi. Bu da toplamda gezegenin kutup blgelerinde 100 milyar ile 1

Su Buzu Nasl Geldi?

trilyon ton aras bir suya sahip olduunu gsteriyor. Bir baka nemli soru ise bu donmu suyun oraya nasl, nereden geldiidir. Su, gezegenin yzeyinde hep mi vard yoksa dardan m geldi? Bilim insanlar suyun kuyrukluyldzlarla gelme olaslnn olduunu belirtiyor. Gnein ekim etkisine kaplan kuyrukluyldzlarn gezegenin yzeyine arparak tm buz ieriklerini Merkre aktard dnlyor. Gne gren yerlerde bu buz yok olurken Gne nn eriemedii yerlerde uzun zaman kalabildii dnlyor. Su bulunmasnn bir baka nemi ise gezegende herhangi bir canlnn bulunma olasl. Kuyrukluyldzlar, barndrdklar suyla birlikte organik moleklleri de gezegene tayp burada yaam balatm olabilir. Bu dnce Yerdeki yaamn balangc ve suyun varl asndan nemli kuramlardan biridir.Merkrn kuzey kutbunun grntsndeki sar noktalar su buzunun bulunduu kraterlere iaret ediyor.2013 OCAK ATLAS 35

NASA

evren

SELCEN PRGE

Kpeklerin TehisiKoku duyular insandan binlerce kat fazla olan kpekler eitli kanser trlerini nefes ya da idrar rnei koklayarak tehis edebiliyor.

K

peklerin burunlar o kadar hassas ki, kanserin kokusunu bile alyorlar! lk defa 2004 ylnda yaymlanan bir aratrma, kpeklerin mesane kanserini belirlediini gstermiti. Hatta deneye katlan tm kpekler, tbbi tetkikler sonucunda tmrsz olduuna karar verilen bir kiinin idrar rneini kanserli olarak belirlemi, bunun zerine yaplan incelemelerde bu kiinin sa bbreinde tmr olduu anlalmt. O gnden bu yana yaplan aratrmalar, kpeklerin erken aamadaki akcier ve barsak kanserini bile tespit ettiklerini ortaya kard. Mesela, sonular 2011de Gut adl akademik dergide yaymlanan deneylerde bir Labrador, barsak kanseri hastalarn nefeslerinden ve dk rneklerinden ayrt etti; 36 nefes testinin 33nde, 38 dk testinin 37sinde doru tehis yapt. Avusturyann Krems Hastanesi doktorlarndan Peter Errhalt tarafndan yrtlen pilot projenin sonular getiimiz haftalarda yaymland. Projede kullanlan kpeklerin, akcier kanserini tehis etmede yzde 70 baarl olduu akland. (Eitim sresinin baarlarn etkileyebilecei belirtiliyor.) Bunun zerine aratrmaclar iki yllk, ok daha byk bir proje balatt. Amacn, kpeklerin ald koku her ne ise bunu belirlemek ve elektronik yapay burun tasarlayarak akcier kanserini erken aamada tehis etmek olduu belirtiliyor. Bu arada unu da syleyelim, nefeste yemek ya da sigara kokusu olsa bile, kpekler kanserin kokusunu alabiliyor. Daha nce yaplan almalar, normalde bir insann nefesinde ortalama 200 kadar uucu organik bileik bulunduunu gstermiti! Bilim insanlar, kpeklerin koku duyusunun insannkinden 10 bin-100 bin

nl hayvan eitimcisi Dina Zaphiris, kpeklere yumurtalk kanserini tehis etmeyi retiyor. Kanser hastalar ve salkl kiilerin soluduu kavanozlar koklayan kpekler doru tehis yaptklarnda dllendiriliyor.

kat daha hassas olduunu belirtiyor. Florida Eyalet niversitesi Duyu Aratrma Enstitsnden Dr. James Walker, Yalnzca 10 bin kat daha iyi olduunu varsaysak bile, benzetme yaparsak, sizin ve benim 500 metre teden grebildiimizi yaklak be kilometre teden grebilmeleri gibi bir ey diyor. Kolombiya niversitesiden Do. Alexandra Horowitz, bir kpein iki olimpik havuz dolusu sudaki bir tatl ka ekeri tespit edebileceini sylyor. Kpek, fare, tavan gibi keskin koklama duyusu olan hayvanlarn burun boluunda ok kvrml, kompleks bir labirent var. Pensilvanya Eyalet niversitesiden Dr. Brent Craven ve meslektalarnn aratrmasna gre, bir kpek havay iine ektiinde, koku moleklleri hzla labirente ulayor, koku reseptrlerinin bulunduu bu labirentte kalyor. Baz kpeklerde aa yukar 300 milyon adet

koku reseptr bulunuyor. nsanda ise yaklak alt milyon koku reseptr olduu belirtiliyor. Dr. Craven ve ekibinin hedefi de, tersine mhendislik yntemi kullanp, kpek koku alma sistemini taklit edecek mekanik bir burun yapmak. Aslna bakarsanz insann koklama duyusu da olduka hassas. Mesela insanlarn gaz szntlarn fark etmesi iin, kokusuz olan doalgaza n-butyl mercaptan adl kokulu bir madde ekleniyor. Her on milyar doal gaz molekl iin bir n-butyl mercaptan molekl kokuyu almamz iin yeterli oluyor. Fizik profesr Klaus Schulten ve meslektalarnn sonular eyll aynda aklanan yeni aratrmasna gre, burnumuz koku molekllerini hem ekillerinden, hem de titreimlerinden ayrt edebiliyor. Bilimsel almalar insanlarn ve hayvanlarn ekilleri ayn olan koku molekllerinin bile farkn algladn gsteriyor n

36 ATLAS OCAK 2013

DINAZAPHIRIS.COM

www.adrenalinoutdoor.com

LN SK R NA UM DRE NM UM A M SM AK M

rn eni g r ve . rkala zanda.. ma tk u farkl nden rkyla bir ri Birbi alin fa n Adre

yelpa

z

e zi esi il

rve,

ve daha fazlas Adrenalin maazalarnda: Bakrky - Kadky - Karaky - Beikta - Adana

gezgince

MEHMET YAN

myasin@hurriyet.com.tr

Kyamet Sna irinceMaya takvimine gre 21 Aralkta kyamet kopacakt ve zmirin irince kyne snanlar bu felaketten kurtulacakt! Nasl m? Sylentiler muhtelif. Kimine gre dan tepesinde bulunan youn enerji bu kurtuluu gerekletirecekti. Kimine gre de Hz. Meryem irinceye gelip buradakileri sa salim gkyzne gtrecekti. Gkyzne kanlar belki de bir baka gezegende yaamlarna devam edeceklerdi. Hibiri olmad. Kyamet kopmad ama irince unutulmamak zere belleklere kazand. Bu mevsimde ilk kez irinceye gidiyordum. Derdim kyametten kamak deildi. Kyamet ncesini gzlemek istiyordum. Ege blgesini altst eden frtna burada da kuvvetli esiyordu. Seluktan ayrlp tepeye doru trmanan virajl yol dereye dnmt. Yamur sular nne katt ta, toprak, yaprak yn ile grl grl akp gidiyordu. Zeytin aalarnn dallar neredeyse yere deecekti. Henz hasat yaplmam, dallar koca koca zeytin taneleriyle dolup tamt. Bereketli bir yl olmutu anlalan. Kavak aalar sar yapraklarn rzgra teslim etmemekte direniyordu. ncir aalar da yle. Ama dere tepe zeytin aalaryla kapl olduu iin k renkleri pek gze arpmyordu. Hkim renk zeytin yeiliydi. Bulutlar, gri bir dumana benziyorlard. Sanki bir fabrika bacasndan km gibi gkyznde akp gidiyorlard. nsan melankoliye iten bir grnt vard evrede. Islak, rzgrl, gri ve serin. Tepedeki bu kye birka yldan beri uramamtm. lk bakta herhangi bir deiiklik gzme arpmad. Kar tarafta beyaz badanal evler, onlarn yasland yeil tepeler. Dikkatlice baknca, onarlm ev saysnn arttn grdm. Kyamet sna irince, aslnda gemiten bugne hep irin bir ky olmutu. 300 yl nce buraya gelen38 ATLAS OCAK 2013

MEHMET YAN

zmirin Seluk ilesindeki irince, Maya takvimine gre tarihin sonu saylan 21 Aralk 2012 turizminden bekledii ilgiyi gremedi.

zmirli papaz Edmund D. Chishull, yolculuunu yle anlatmt: Atlarmzla Efes Hisarnn altndan, bir buuk saat sren yorucu ve uzun, fakat zevkli ve elenceli bir yoldan ve alayanl bir derenin bulunduu iki tepe arasnda gittik. Her iki yanmzda sarkan mersin, zakkum, katrtrna, erguvan, leylak ve dier haz verici aalarn koyu glgeleriyle arlandk. irince, kye konan en son ad olmutu. Daha nceki adlar yle sralanyordu: Kyrkindje, Kirkindche, Kirkidje, Krkca, Krknca, irkince. Aslnda bu ky, irinceden nce anld irkince adna hi de layk deildi. Nitekim zmir Valisi Kazm Dirik Paa da bir gezisi srasnda urad bu kyn adnn asla irkince olamayacana, irince olarak dzeltilmesi gerektiine karar veriyordu. Valinin sylediklerini not eden ktipler zmire dnnce gerekli dzeltmeyi yapmlard. irincenin adna, 16. yzyl kaytlarnda da rastlanyordu. Net hatrlanan

tarihe gre ise bu da bandaki yerleim birimi 1800 hanelik bir Rum kyyd. Rum nfusun 1933 tarihinde zorunlu olarak ky terk etmesinden sonra Selanik, Manastr ve Provutadan gelen muhacirler buraya yerlemilerdi. O gn bugndr irince muhacirlerin olmutu. irincede eskiden bugne 200 ev kalmt. Yeni yaplanlar ise eskiye uydurulmutu. Yollar byk talarla kaplyd. Evlerin hepsi ta duvarlyd. Pencere nleri, konserve kutularna konmu sardunyalarla sslenmiti. Kyn meydannda, byk narlarn altnda kahveler, frnlar, hediyelik eya dkknlar yer almt. Ben oradayken kyamet kaknlar henz skn etmemiti. Ama orada yaayanlar arasnda bir heyecan olduu gzden kamyordu. yle anlalyordu ki kyamet irinceyi abat edecekti. Bugne kadar souk k aylarnda sinek avlayan esnaf para kazanacak; irincenin ad unutulmamak zere belleklere kaznacakt n

MEYDAN OKU!BU KI LAFUMA LE OK SICAK

Lafuma Thermalm

ermal st aT

k li

Laf

u

m Lafu a Termal

Alt lik

Lafuma K a

k& ya

Snowb

oard

ora pve dier sekin outdoor maazalarnda!

www.maceracumhuriyeti.com

www.adrenalinoutdoor.com

orum ZamanGneyi bozkr, kuzeyi orman. Bir yan Kzlrmak, bir yan Yeilrmak; eltik tarlalar ve ta kprler. Hattua ve Alacahykte aslanl kaplardan giren Hititlerden, grkemli Kandiber Kalesinden ovay gzetim altnda tutan Osmanllara uzanan bir tarih. Doas, kltr rotalar, yemekleri, el sanatlaryla orum, Anadolunun en nemli duraklarndan.YAZI: ERSN DEMREL / FOTORAFLAR: CNEYT OUZTZN

40 ATLAS OCAK 2013

orum ilinde toplam 530 bin kiilik nfusun yaklak yars merkezde yayor. Meydanda ykselen ve kenti evreleyen corafyay yukardan seyreden zarif saat kulesi orumun simgesi. Ykseklii 27 metreyi bulan kule 1894 ylnda ina edildi.

2013 OCAK ATLAS 41

42 ATLAS OCAK 2013

Kzlrmakn BaheleriKzlrmak Havzas, Trkiyenin pirin retimi asndan byk nem tayor; nehir, uzun yolculuu boyunca orumdaki eltik tarlalarna da bereket datyor. Ancak Boyabat Baraj nedeniyle, dier birok yer gibi fotorafta grlen Osmanckn Akbk ile Aazeytin kylerinin arasndaki eltik alanlar da tehdit altnda.

TURGUT TARHAN

2013 OCAK ATLAS 43

skilip ilesinin merkezini, bir ada gibi ykselen heybetli kayalktaki kale talandryor. Etraf dalarla evrili kent, tarihi eser bakmndan da ok zengin; sivil mimari rneklerinin bir ksm zamanla kaybedilse de son yllardaki restorasyon almalar gelecek iin umut veriyor. skilipin doal gzellikleri ve kltr varlklar nl ressam Bedri Rahmiye de ilham vermiti.

44 ATLAS OCAK 2013

S

onsuzluk hissi uyandran geni bozkrlar, kefedilmeyi bekleyen vadileri, ormanlar, tarihi kalntlar, yresel yemekleriyle Anadolunun nemli duraklarndan biri orum ili. Tarasnda sessiz sakin bir hayatn srd, ile merkezlerinde ise yzn modern bir yaama eviren orum, bulunduu yrenin en byk sanayi merkezi olma unvann da tayor. l, her kesinde baka bir deer, renk, hikye barndryor. Yaklak iki yl Hitit Yolu ve Kzlrmak Havzas Gastronomi Yolu ekoturizm projelerini hayata geirmek iin orumu kar kar gezdim. orumu kefetmenin yolu, ili batan baa kat eden Kzlrmakn peine dmekten geiyor. Trkiye topraklarnda doup denize dklen en uzun akarsu olan Kzlrmak, yaklak 1300 kilometrelik renkli serveninin nemli bir blmn orumda geiriyor. Ovalar, tarlalar besleyen, ilin can damarlarndan biri olan Kzlrmak eltik tarmnda da nemli rol oynuyor. orum il merkeziyle skilip ilesini birbirine balayan ve Trkiyede akarsu zerindeki en uzun kprlerden biri olan Obruk Baraj Kprsnden Kzlrmak seyrediyorum, uzun ve renkli yolculuunu, tad hikyeleri dnyorum ankrnn Kzlrmak ilesinden sonra orumun Sungurlu ilesinin Kula kynden il snrlarna giren nehir, bozkrlar ve geni ovalarla kapl bir corafyaya adm atar. Sungurlu, Uurluda, Bayat, skilip, Lain, Ouzlar, Dodurga, Osmanck ve Karg ilelerinden geer. Obruk Barajnda durulan sular berrak bir renk alr, bir sre sonra ismine yarar biimde boz bulank akar. Menderesler izerek yoluna devam eden Kzlrmak, Osmanckta Koyunbaba Kprsnn altndan geerek batya ynelir. Bu noktadan itibaren Anadolunun bozkrlarndan ayrlarak ormanlarn renklendirdii vadiler arasndan Karadenize uzanr Kzlrmak klavuzluunda ili kefederken en ok eltik tarlalar ilgimi ekiyor. nsan bunaltan scak ortamlarda, srekli suyun iinde bin bir zahmetle alarak retiliyor pirin. Dnya nfusunun nemli bir blmnn tkettii2013 OCAK ATLAS 45

lmsz Hititorum ili tarihte Hititlerin merkezi olmasyla ne kyordu. Alaca ilesi de bir Hitit yerleimine ev sahiplii yapyor; Alacahykn ana giri kapsnda tatan yontulmu iki sfenks bekliyor.

46 ATLAS OCAK 2013

bu rn, iindeki niasta orannn yksekliiyle nem tayor.

Pirin AmbarKrkkaleden Samsunun Bafra Ovasna kadar uzanan blgenin Trkiyenin pirin ambar olarak anlmasnn temel nedeni Kzlrmakn getirdii bereket. Bunun en iyi kant orumun Karg ve Osmanck ileleri arasnda yol boyunca sralanan dkknlarn nndeki pirin uvallar. Kzlrmak, havzasnda ilerlerken kysndaki eltik tarlalarn da sular; su dolu eltik tarlalar, drt mevsim mkemmel manzaralar sunar. Kabuundan ayrlmam pirincin genel ad olan eltik, retimi en zor tarm rnlerinden biri. nce kanallar kazlarak su getirilir. Ardndan su dolu tarlalar traktrlerle srlr. Bu srada leylekler avlamak iin araziden kan srngenleri kollar drt gzle. Kimi zaman dize kadar gelen su iinde alan iftilerin ektii fideler, su yzeyinde yeillenmeye balar. Yaz dneminde ilalanan tarlalar ekinlerin bymesiyle birlikte yeile keser. Sonbaharn sonunda sar ve turuncu bir renge brnen rn, bierdverlerle

hasat edildikten sonra gnete kurumaya braklr. Ardndan fabrikalarda kabuundan ayrlan pirin uvallanarak tketime hazr hale getirilir. orumda ok sayda pirin tr retiliyor. Ne var ki, Osmanckta konutuumuz bir ifti, Blge gten nasibini alyor, pirin retimi her yl azalyor diyor: Yaknda hizmete giren, Karg ile Osmanckn baz kylerini sular altnda brakan Boyabat Baraj yznden de tarm alanlar azald. orum ilinin batsna Kzlrmak hayat verirken, dousuna da Yeilrmakn nemli kollarndan ekerek ay bolluk datr. Yozgat tarafnda Kazankaya olarak da anlan ekerek, ncesu Kanyonundan geerek orumun Ortaky ilesindeki tarla ve bahelerin verimliliini arttrr. Bugnlerde ncesu Kanyonu, orumda turizmin lokomotifi olmaya hazrlanyor. Kanyon ierisinde Anadolunun en byk Kybele kaya kabartmalarndan biri bulunuyor; bu noktaya bir yry platformuyla ulalabiliyor. Mula, Fethiye Saklkent ve Malatya, Darende Tohma kanyonlarndaki gibi kayalara monte edilen ahap platformun

Hitit bakenti Hattuann kalntlar Boazkale ile merkezinin hemen yaknnda. Aa ehir blmnde byk tapnak kalnts, surlar ve burlarn birka yl nce yaplm replikas bulunuyor.

2013 OCAK ATLAS 47

orumun kk ilelerinden Ouzlarn ekonomisinde ceviz retimi nemli yer tutuyor. Hasat zaman ile merkezinin meydanlarnda, caddelerinde kadnlar ceviz ayklyor.

uzunluu yaklak bir buuk kilometre. ki yl nce kanyon iinde slak bir yry yaparak grme ansn bulduum bu heybetli kaya kabartmasn artk herkes ziyaret edebilecek. ncesu Kanyonunda sarp kayalk yzeye ustalkla ilenen bu grkemli eserin dnda ayrca, kanyonu tepeden seyreden bir kale ve yerleim alan bulunuyor. Hitit Yolu yry parkurlarnn getii blge, piknik ve kamp alanyla birlikte ilin gzde turizm meknlarndan biri olmaya aday.

Renkler Diyarorumu gezerken beni en ok etkileyen ey, her mevsim farkl renklerin48 ATLAS OCAK 2013

egemenliinde manzaralara sahip olmas. zgn corafi yaps nedeniyle ilin bitki rts gney ve kuzey ksmlarda farkllayor. Gney kesimler ilkbaharla birlikte yeerip yaz ortalarnda sararan bozkrlarla kapl. Yaz aylarnda neredeyse turuncuya kesen buday baaklar, sar ayiekleri ve mor haha iekleri bambaka bir grnt sunuyor. lin kuzeyinde ise Karadeniz iklimi ve bitki rts egemen. Daha ok mee ve ineyaprakl aalarn oluturduu ormanlarn yer ald bu blmde mee, kknar, kzlam, kzlck, karaam, saram, hlamur, yabani erik, elma ve al aalar ile fundalklar grlyor.

Sonbaharla birlikte gneyde renkler soluklarken kuzey kesimde ormanlar rengrenk oluyor. zellikle Karg ve Osmanckta Kunduz adyla bilinen ormanlar yeil, sar, kahverengi, turuncu ve krmznn pek ok tonuyla soluk kesen grntlere sahne oluyor. Karg ile merkezine 24 kilometre uzaklkta, ahap bungalovlar ve gletiyle doann koynuna saklanm tatil kynn bulunduu vadiye gidiyorum. Tatil kynn mdr Ali Bey unlar sylyor: K aylarnda vadi bembeyaz rtsn kuanyor. Yarm metreye varan kar kalnlndan dolay orman iine girmek imknszlayor. Sessizlik kyor her yere. Rzgrn, aa

dallarndan den kar beklerinin ve yiyecek peinde olan kularn sesi dnda pek bir ey duyulmuyor.

Tarihe Alan Kaporum Anadolunun i blgelerinin Karadenize alan kaps olmasyla da tarih boyunca nem tad. Doann cmertliiyle kuatt orum, bunun da etkisiyle zengin bir kltrel ve tarihsel hafzaya sahip. Hitit, Phryg, Galat, Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl gibi birok uygarln yaad bu topraklar, gerek bir turizm cenneti. orum arkeolojik alanlar, renyerleri ve antsal yaplaryla da gzde bir seyahat rotas.

lin en nemli tarm rn pirin. Biilip sapndan ayrlan pirinler gne altnda kurumaya braklyor. skilipe bal ukur kynn sakinleri de kurumay hzlandrmak iin pirinleri zaman zaman havaya savuruyor (en stte). Ouzlarda ceviz ayklayanlarn avular kolay kmayan simsiyah boyayla kaplanyor (stte).

2013 OCAK ATLAS 49

Uurluda ilesinin Resulolu ky yaknlarndaki Hatti mezarl, Hitit ncesi kltr yanstyor. Kazlarn devam ettii mezarlkta ller, mlek ve kpler iinde defnedilmi (stte). Osmanck ilesindeki 19 gzl Koyunbaba Kprs ve kenarndaki Kandiber Kalesi, Kzlrmakn en gzel kelerinden. Kalenin gemii Roma devrine kadar uzanyor; 250 metrelik kpr ise II. Bayezid dneminde, 1480lerin ortalarnda yapld. Barajlar geerek geldii iin Kzlrmakn seviyesi burada olduka dk (stte, sada).

Resulolu, Hseyindede, Bykglcek, Eskiyapar ve Alacahyk gibi alanlarda yaplan arkeolojik kazlar, bize bu zengin mirasn kalntlarn sunuyor. orum tarihinin en ok ne kan zellii Hititlere ev sahiplii yapm olmas. Hititler kendilerine zg yasalar, devlet yaplar, gelenekleri, oktanrl dinleri ve zgn yazlaryla tarihe damga vurdu. Trkiyenin UNESCO Dnya Miras listesindeki alanlarndan Hattuann yan sra, Alacahyk ve apinuva renyerleri de her yl binlerce gezgini konuk ediyor. evresi 6 kilometrelik surlarla evrili, giri kaplarnda devasa aslan

heykellerinin yer ald Hattua antik kenti olduka etkiliyor beni. orum ilinin gneyini Hititlerden kalma eserler sslerken, kuzey kesimleri farkl medeniyetlerin izlerini tayor. Hellen, Galat, Roma ve Bizans kltrn yanstan renyerleri, kaya mezarlar, kaleler, gzetleme kuleleri ve kaya yerleimleri Kzlrmak Havzas boyunca kuzeye doru yaylyor. skilip Kalesi ve kaya mezarlar, Lain Kaplkaya antsal mezar ve Osmanck Kandiber Kalesi bu eserlerin en nemlileri arasnda. Hitit Yolu projesi kapsamnda yry parkurlarn belirleme almalar srasnda

50 ATLAS OCAK 2013

gittiim birok yerde kefedilmemi ya da olduka tahrip olmu kale ve kaya mezarlaryla karlayorum. Eski ticaret yollarnn kavanda yer alan orum, bu yollar korumak veya konaklamak amacyla yaplan bir dizi tarihi mekn barndryor. Gezimize elik eden l zel daresi Genel Sekreter Yardmcs mer Arslan, Doduum ili sanki yeniden kefediyorum diyerek belirtiyor aknln. Gemiin tanklar olan renyerlerinden karlan tarihi eser rneklerini orum, Alacahyk ve Boazkale mzelerinde grebilirsiniz. Trkiyedeki

modern mzecilik anlaynn rnekleri olan bu meknlar, orum Mzesinin mdr nder pekin uzun yllar verdii uralar sonucu oluturuldu. ocuklara arkeolojiyi sevdirmek iin dzenlenen ocuk eitim atlyeleri gibi farkl uygulamalarla ne kan orum Mzesi, 2010 ylnda Avrupa Yln Mzesi iin Trkiyeden gsterilen be aday arasndayd. Sungurlu ilesi Yrkl ky yaknlarndaki kaz almalarnda bulunan, pimi toprak vazo zerine ilenen dini ritel betimlemeleriyle Hitit sanatnn grselliini yanstan Hseyindede vazolar ile Berlin Pergamon2013 OCAK ATLAS 51

Bayat ilesinin Kuaimen Yaylasnda yaz sonlarna doru dzenlenen enliklerde karakucak greleri de yaplyor.

Mzesinden anavatanna getirtilen Boazky sfenksini grmeden orumdan ayrlmamal. Daha nce Berlinde grdm sfenksi orumda, ait olduu topraklarda grmek cokulandryor beni. orum ilinin 14 ilesinden en by Sungurlu. Amasya snrndaki Mecitz ilesi Beke Kaplcas ve Elvan elebi Trbesiyle tannyor. Kzlrmak Havzasna yaylan Bayat, Dodurga, Uurluda, Lain ve Ouzlar ilin kk ileleri. Ceviz retimiyle ne kan Ouzlarn sokaklarnda mevsim uygunsa ceviz ayklayanlarla ya da kurumas iin yere serilmi ceviz bekleriyle karlaabilirsiniz. Cevizle uramaktan parmaklar siyaha boyanan Hatun Teyze unlar anlatyor: Ceviz aalarn alayarak farkl meyve kalitesi ve lezzet elde ettik. Cevizimizin en nemli zellii aacn iki yana ulatktan sonra yan dallarda meyve vermesi. i beyaz ve dolgundur, kabuundan btn olarak ayrlr. Neredeyse btn yl acmadan saklayabilirsin. Ardndan bize bolca ceviz ikram ediyor. Yeil kabuunda bir mcevher kutusunda gibi saklanan cevizin tadna doyamyorum.

orumun en geni ovasna sahip Alaca ilesi, ehrin tarm ambar. Alacahyk beldesinden Hasan Kaplan, skntsn yle anlatyor: Anadoluya yaylan g belas bizi de etkiledi. Buday, nohut, mercimek, soan ve ayiei retilirdi buralarda. Ama imdi ou tarla bo duruyor. Ekilen arazilerin ekonomik ykn kaldrmak da zorlat. Biz de tarlalar sezona hazrlarken ya da hasat zaman rn toplarken dardan igc getiriyoruz. Austosta Karadenize gidip fndk topluyorlar, dnte bizim hasadmza yardm ediyorlar.

Geleneksel Gzelliklerorum il merkezine her geliimde, geleneksel bir Anadolu yerleiminde olduumu duyumsarm. Krklar Dann eteklerine kurulan kent, yaklatka modern yzn de sergiler. ehir merkezinin ortasnda ykselen saat kulesi ve etrafndaki eski ar, kentin kalbinin att yerdir. Osmanldan kalma saat kulelerinden bir dieri, ilin en byk ilesi olan Sungurluda ykselir. ehir merkezindeki tarihi yaplar arasnda ayn zamanda birer lezzet dura olan

52 ATLAS OCAK 2013

Anadolunun Ortas: orum

2013 OCAK ATLAS 53

ATLAS KARTOGRAFYA SERVS

Bayat ilesindeki Yoncal, klf dokumaclnn devam ettii son ky. Sokak veya bahelere kurulan ahap, sacaya biimindeki tezghlarda 50 metreye varan uzunlukta dokunan klflar, daha sonra eitli boylarda kesilerek son eklini alyor (stte). orumun en nl geleneksel rnlerinden biri de kukusuz leblebi. Artk modern usullerle geni apta retilen leblebilerin byk ksm, il merkezindeki kuruyemiilerde tketiciye sunuluyor (altta).

Veli Paa ve Katipler konaklar ne kar. Eski zamanlarn havasn soluyarak yresel yemekleri tadabileceiniz bu meknlarn oalmas iin almalara devam ediliyor. l genelinde sivil mimari rneklerinin grlebilecei en gzel mekn skilip ilesi. Yrenin sevdals gnll rehber Sabri iekinin sokak sokak gezdirerek engin bilgi daarcyla renklendirdii zel keif turuna katlyorum.

Bir dnem skilipte yaayan nl air Bedri Rahmi Eyubolunun ansna alan sergi salonunu ve atalkara Kltr Sanatevini geziyoruz. Eski Osmanl evleri, tarihi emeler, kale ve kaya mezarlar ilenin kltrel zenginliini vurgulayan ayrntlardan bazlar. Arastadaki semerci, bakrc, kalayc, demirci, sepeti ve halla dkknlarnn varl ise gemi zamanda skilipin ne kadar nemli bir merkez olduunu ortaya koyuyor. Her dkknda esnafla samimi bir sohbete dalan Sabri Hoca, byk kentlerde zlemini duyduumuz scak ilikilerin buralarda hl yaandn anmsatyor bana. Yznde hznl bir glmsemeyle unlar sylyor: ok daha fazlasn hak ediyor skilip. Tarih, kltr, doa, inan turizmi, mutfak gelenei Ksacas turizmle ilgili ne ararsan var burada. orumun turizm vitrininde ne kacak gl projeler retilmeli skilipte. Gerekten de sokak iyiletirmeleri ve restorasyon almalarnn srd skilip, gelecekte Beypazar veya Odunpazar olma yolunda hzla ilerliyor. Bedri Rahmi bir mektubunda bakn nasl da gzel anlatyor skilipi: Resim

54 ATLAS OCAK 2013

iin bundan olaanst bir yer dnemezdim. Tam arayp da bulamadm dalar. Dalar ehrin iinde, ortasnda, nasl anlataym tramvay caddesinden geer gibi. p arabalar yahut mahalle bekileri gibi ehrin senlisi benlisi olmular. Adm ba yeni bir grnt, adm ba yeni bir a kavuan srtlar, kayalar. Tabak gibi bir da paras. Birka dakika sonra korkun bir ukurun iinde kaybolmaya balyor. teden bir karanlk leke ierisinden dalar fkryor. Dalar aha kalkyor, dalar doruluyor. Gkler aha kalkyor, gkler doruluyor.

ok Renkli Kltrlerorumun hemen her kynde kltr mozaii de gze arpyor. Konuk oldu-

Kzlrmak zerindeki Obruk Baraj Glnn Ouzlar ilesi snrlarndaki blmnde her yl su sporlar festivali dzenleniyor. Flyboard, festivalin yeni gsterilerinden biri.

umuz Alaca ilesi Klah ky muhtar Hasan Demirba, cemevinde verdii toplu yemekte bizleri arlyor. Aleviliin hogr ve kardelik zerine kurulu olduunu anlatyor bir yandan. Alaca ilesinde younlaan Alevi kylerinin aydn insanlar, kylerini ve doduklar topraklar gzelletirmek iin dernekleme yolunu semi. Antik talarn evreledii park ve yeni dikilen am fidanlaryla Klah, insana huzur veriyor. Kentin ok renkli kltr, sofrasna ve el sanatlarna da yansyor elbette. Ortaky ilesinin yn orap, eldiven ve antalar; Karahacip beldesinin yastk klflar; Karg ilesinin ayn ismi tayan bez dokumas; Bayat ilesinin Eskialibey beldesindeki hal ve kilimler ile

yine Bayat ilesinin Yoncal kyndeki yolluk dokumalar, farkl tasarmlar ve motifleriyle sevgi, bereket ve soyun devamll gibi duygular aktaryor. En ok kullanlan motifler iek ve insan figrleriyle geometrik desenler. Yoncalda rengrenk, upuzun yolluklarn dokunduu tezghlar hayranlkla seyrediyorum. Kadnlar yn bulamaynca eski kazaklarn sklmesiyle elde edilen ipleri dokuduklarn anlatyor. Says yze yaklaan yemek eidiyle orum mutfa, binlerce yllk gemiini yanstyor sofralara. Getiimiz yllarda gerekletirilen orum Mutfana Gzelleme ve Kzlrmak Havzas Gastronomi ve Yry Yolu projeleri, bu yemek kltrn belgelemeyi amalyordu. Be kiilik ekip ky ky dolaarak nceden belirlenen 50 soruyu yal kadnlara sordu. Edinilen detayl bilgi birikimi bir kitaba dntrld. Bu zengin mutfan ne kan unsurlar Katipler Konanda dn orbas, et yahnisi, pilav, subrei ve baklavann sunulduu orum belisi ile skilip Seyirtepede tadabileceiniz ehriye orbas, skilip dolmas (pilav st et), sirkeli salata ve un helvasndan oluan mn. orumun zengin mutfak kltrne sahip olmasndan hareketle bir turizm potansiyeli oluturulmas hedeflendi. Bu dorultuda Trkiyede ilk olarak doa, tarih ve mutfak kltrn buluturan bir ekoturizm almasna imza atld. Sakl kalm gzellikleri ortaya karan, unutulmaya yz tutmu yemekleri yaatmay hedefleyen ve orumun aslnda bir lezzet dura olduu iddiasn ortaya koyan Kzlrmak Havzas orum Gastronomi ve Yry Yolu projesi hayata geirildi. Kltr ve Turizm Bakanlnn son yllarda destekledii kltr yollar konsepti giderek Trkiye geneline yaylyor; 2010 ylnda orumda gerekletirilen Hitit Yolu almas, bakanlk tarafndan benzer almalara rnek tekil etmesi asndan pilot proje seildi. orum, dn ve bugn birbirine balayan kkl kltrel miras, prl prl havas ve yemyeil doasyla konuklarn artyor. Kzlrmakn sularyla ykanan Anadolunun gizli bahesi iek am ve fark edilmeyi bekliyor n

56 ATLAS OCAK 2013

ORUM

ERENLER VE GAZLER KAVAIYAZI: OSMAN ER*

orum btn merep ve mezheplerin ortak ziyaret meknlarnn yer ald nemli bir kltr kava durumunda. Hz. Muhammedin sekin arkadalarndan (ashab) Kerebi Ga-

orumlular tarafndan bilinen bir kahraman. u anki ismiyle Alaca ilesinin yer ald blgeyi fethederek buraya Hseyinabad (Hseyinin ehri) ismini veren Seyyid Hseyin Gazi

ara ev sahiplii yapan Osmanck ilesinin hakikat kandili Koyunbaba Tekkesi ise bir buluma noktas gibi. Menkbelerde Koyunbabann yapt rivayet edilen Koyunbaba

Mezheplerin bir araya geldii bereketli bir kltr kava orum. Dodurga ilesine bal Mehmetdedetekkesi kynn cemevinde, eitim iin reti cemi de yaplyor.

zive Sheybi Rmiye ev sahiplii yapan orum erenlerin, ehit ve gazilerin trbelerinin bulunduu bir maneviyat merkezi. Btn orumlular Hdrlk ad verilen sahabe kabristann dnlerde, bayramlarda ve zellikle hdrellez gnlerinde ziyaret ediyor. orumu fetheden Seyyid Daniment Gazi cesareti ve yiitliiyle Seluklu Sultan Alp Arslann dikkatini ekmi ve en gvenilir komutanlar arasnda yer alm bir sava. orumda bir trbesi veya makam bulunmuyor ama58 ATLAS OCAK 2013

ise Malatya Serdar Seyyid Battal Gazinin babas. Alacann 3 kilometre gneyinde bulunan Hseyin Gazi Derghn hem Alevi, hem de Snniler ziyaret ediyor. u anda ahsi bir mlkiyet zerinde bulunan dergh ne yazk ki harabeye dnm durumda ve yetkililerin ilgisini bekliyor. skilipin manevi siluetinin nemli bir paras olan eyh Yavsinin medfun olduu trbe yollarn kesitii kavakta, talip olanlara himmet datyor. Akemseddine de bir

Kprs nasl tarihten bugne Kzlrmakn iki yakasn birletirdiyse, sandukasnn bulunduu trbesi de gnlleri buluturuyor. Dodurga ilesi Mehmet Dede ve Hsem Dedeye ev sahiplii yapyor. Rivayete gre, dou seferine kan Fatih Sultan Mehmet, Koyunbabadan orduya katlmasn istemi, ancak yal olduunu syleyen Koyunbaba zafer iin dua ederek Mehmet Dede ve Hsem Dedeyi gndermi. Mehmet Dedenin trbesinin bulunduu Mehmetdedetekke-

si bir dede ky. Bu kyde yaayan pir ve mridler (dedeler) on binlerce insana (talibe) erkn hizmeti veriyor. Dodurga iftliine birlik ve dirlik nefesi veren Hsem Dede nemli bir ziyaret merkezi. Baba lyas el-Horasani ve Ak Paa-y Velinin torunu ve MenakiblKudsiyye fi Menasibil-nsiyye adl eserin sahibi Elvan elebi adeta orum Amasya karayolunu her trl olumsuzlua kar bekliyor. Civar ky ve kasabalardan youn bir ziyareti aknna urayan Elvan elebi Tekkesi, manevi bir karakol gibi alyor. orum merkezdeki Erzurum Dede ve merkeze yakn Abdal Ata Tekkesi kurbanlarn kesildii, Allaha dualarn edildii meknlar. Kanni Sultan Sleyman dneminde kahraman yenierinin fetih ve gaza ruhunu canlandrmak iin iirler yazan Teslim Abdal Teslim ky misafir ediyor. orum merkezinde asrlarca mesnevi okumalarna, sema ayinlerine sahne olan Mevlevihane halen manevi sohbetlerin canl bir mekn. orum Anadolunun tam da ortasnda Anadoludaki birlik ve dirliini mayalayan ashaba ve Horasan erenlerine scak ve samimi duygularla mihmandarlk (ev sahiplii) yapyor. orumlular ise buralardan aldklar manevi ilhamlarla birlik, beraberlik ve kardelik duygularn pekitiriyor.

(*) PROF. DR. OSMAN ER, HTT NVERSTES HACI BEKTA VEL ARATIRMA VE UYGULAMA MERKEZ MDR

zel Doa Says BayilerdeANADOLUNUN DOA KTPHANESkt gnden bu yana Anadolunun doa deerlerinin tantlmas ve korunmas iin aba harcayan YeilAtlas, bu konuda benzersiz bir ktphane oluturdu. Yeni say yine birbirinden zengin konulara yer veriyor.

GELECEK N UMUT

Yaadn Yerden Ye balyla kan yeni say, yerel kaynaklarn neminden bahsediyor, doayla uyum iinde yaamann yollarn aryor, gelecek iin umut veren uygulamalar inceliyor.

YEL EKONOM

Endstriyel tarm, plansz kentleme, snrszca bymeye odakl anlay doa zerinde byk yk oluturuyor. Dergi Yeil Ekonomi balyla yeni retim modellerini tartyor, Dnyann Snrlarn aratryor.

HAYATIN Z

Doann mucizesi, hayatn z tohumlar YeilAtlasta ayrntl olarak inceleniyor. Anadolunun Tohum eitlilii, Siyez Buday dikkat ekici balklar arasnda.

DOADAN LHAM ALAN MASALLAR

ocuk ve doa ilikisi, antik ada doa filozoflar, doa koruma almalarnda eitim ve iletiim faaliyetleri, Slowfood, ekolojik yerleimler, doadan ilham alan masallar da YeilAtlasta.

EKTRKYE KULARI POSTERYaygn trleri izimlerle tantan,

100 x 70 cm boyutlarndaTrkiye Kular Posteri

orum rehberNASIL GDLR oruma en yakn havaalan 63 kilometre mesafedeki Amasya Merzifon Havaalan. THYnin stanbuldan her gn direkt seferi var. orum Ankaraya 244, stanbula 614 kilometre mesafede yer alyor. orum zler .............. 364-213 80 80 Hattua...................... 364-224 44 24 Hitit Tur...................... 364-213 34 02 Metro ........................... 364-224 28 40 KONAKLAMA Anitta Otel ................. 364-213 85 15 Dalglar Otel ............ 364-223 09 09 orum Byk Otel ... 364-224 60 92 Mavi Ocak .................. 364-313 00 33 Otel Akolu (Boazkale) ........................................ 364-452 20 04 Mavi Ocak (Sungurlu) ........................................ 364-313 00 33 Bakent Otel (Boazkale) ........................................ 364-452 20 37 Otel Akolu (Boazkale) ........................................ 364-452 20 04 Karg Tatil Ky (Karg) ........................................ 364-682 21 80 Kamp Alanlar: Karg yaylalar, Karg Tatil Ky, Kzloluk Piknik Alan, Abdullah Yaylas, Karaaa Yaylas, skilip-Yalakyayla ve Uluyaz yaylalar ile rota zerindeki btn gller kamp alan olarak kullanlabilir. GEZLECEK YERLER orum Mzesi: orum Mzesi mimari tarz ve Hitit ehirlerinden kan zengin buluntularyla tannyor. Arkeolojik eser salonunun ilk katnda, Alacahyk, Kusaray ve Byk Gllcek kazlarnda bulunan eserler sergileniyor. Hitit yazl belgeleri (iviyazl tabletler), Boazky-Hattua kazlarnda ariv halinde bulunan kil mhr baskl bullalar, Ortaky-apinuva kaz buluntusu iviyazl tabletler ve mhr baskl bullalar grlebilir. Hattua: Boazkale ilesindeki Hitit bakenti Hattua ve Alacahyk kalntlarn kapsayan 2 bin 634 hektarlk alan 1988de milli park ilan edildi. Hattua 1986dan60 ATLAS OCAK 2013

beri UNESCOnun Dnya Kltr Miras listesinde. Burada bulunan iviyazl tablet arivleri de 2001den beri yine UNESCOnun Dnya Bellei listesinde yer alyor. Boazkale (eski ad Boazky) ilesinde geni bir ovann (Budakz) bitiminde ykselen, sarp kayalkl ve engebeli arazi zerine kurulmu Hattua, topografyasyla ziyaretilerini etkiliyor. Kalntlar Fransz gezgin Charles Texier 1834 ylnda kefetti. Kazlar 1906 ylnda balad ve buradaki yerleimin 2. binylda Anadolu ve Kuzey Suriyede hkimiyet kuran Hitit Devletinin bakenti Hattua olduu anlald. iviyazl tabletlerde Bin Tanrl ehir olarak sz edilen Hattuada bugne kadar saray ve tapnaklar, binlerce tablet ieren ariv yaps, antsal kaplar, devasa boyutlarda tahl ambarlar gibi ok sayda yap aa karld. renyeri arkeolojik kazlar ve restorasyon almalaryla bir ak hava mzesine dntrld; 2007de tamamlanan sur duvar canlandrmas ise trnn nadir rneklerinden. Boazky Mzesi: Hitit dnemine ait eserlerin arlkl olduu mzede; Kalkolitik, Eski Tun, Hitit, Phryg, Roma ve Bizans dnemlerine ait eserler sergileniyor. Boazkyde, 1906-1907 ve 1911-1912 yllarnda yaplan kazlarda Hitit kraliyet arivine ait 10 bin 400 civarnda tablet ve iki sfenks bulundu. Yaplan anlama gereince bu tabletler ve sfenksler temizleme, onarm ve yayn almalar iin -iade edilmek zere- Alman kaz ekibi yeleri tarafndan Berline gtrld. Bu sfenkslerden biri 1942de iade edildi. Dier Boazky sfenksinin ise iadesi Kasm 2011de yapld. Yaklak 3 bin 300 yllk sfenks bugn Boazky Mzesinde sergileniyor. Yazlkaya Tapna: Hattuann en etkileyici kutsal mekn yksek kayalar arasna saklanm Yazlkaya Ak

Hava Tapna, Boazkalenin yaklak 2 kilometre kuzeydousunda yer alyor. Bu kayalar arasnda doal ekilde olumu galeriler, bunlarn n ksmna oturtulmu ve bir tapnan tm ilevlerini yerine getirebilecek nitelikteki bir yapya balydlar. Tapnakta 90dan fazla Tanr, Tanra, hayvan ve hayal rn yaratklar kayalarn yzeyine ili. Alacahyk: Milli parktaki bir dier yerleim Boazkye 28 kilometre mesafede, Hititlerin nemli bir yerleim merkezi olan Alacahyk renyeri. Burada kefedilen Hitit Baraj, en eski faal baraj unvanyla dnyada bir ilk olma zellii tayor. Baraj restorasyon almalar tamamlanarak 2007de yrede yaayan halka hizmet vermeye balad. Yrede bir de mze bulunuyor. Bilgi iin 364224 30 25 apinuva: Hitit Devletinin nemli kentlerinden biri olan apinuva (Ortaky), orumun 53 kilometre gneydousunda yer alyor. Hitit Krallnda hem siyasi hem de corafi konumu nedeniyle stratejik bir noktada yer alan ehir, nemli bir askeri ve dini merkezdi. ncesu Kanyonu- Kybele Kabartmas: Kybele kabartmalarnn en by, gnmzde Ortaky ilesi yaknlarndaki ncesu Kanyonunda yer alyor. Yozgat-orum snrnda yer alan ve iinden ekerek Irmann getii ncesu Kanyonunun giriinden 1800 metre ierde sa tarafta yer alan 1,5 metre yksekliindeki kabartma, yksek kayalara oyulu. ncesu Kanyonu giriinden Kybele kabartmasna kadar uzanan bir yry platformu var. Ayrca ncesu Kanyonunu ziyarete gelenler, giriin sol tarafndaki yksek alanda bulunan Helenistik dneme ait yerleim kalntlarn grebilirler. Buras kanyonun vahi gzelliinin seyredilebildii en gzel noktalardan biri. skilip: oruma 56 kilometre mesafede yer alyor. Eer

gemi yllara dnerek ksa bir zaman dilimini yaamak isterseniz mutlaka skilip ilesini ziyaret etmelisiniz. Yerleim merkezindeki ar sokaklarn turladnzda artk kaybolmaya yz tutan son el sanat ustalaryla karlaacaksnz. Semerci, rme sepetilik, kalayclk, bakrclk, demircilik ve ahap el aletleri yapan yal ustalarn hnerli ellerinden kma ileri fotoraflayabilirsiniz. Birka yla kadar yok olacak bu son ustalar, ariv fotoraflarn ssleyecekler gelecekte. zellikle tahta oyuncak, kan arabas ve beikler hediyelik eya olarak satn alnabilir. lede ayrca kale, kaya mezar ile Elmabeli-Beoluk ve iekli yaylalar grlebilir. Osmanck: oruma 59 kilometre. Kalesi ve Koyunbaba Kprs ile nl olan ilenin doal gzellikleri arasnda yaylalar nemli bir yer tutuyor. Kentin gneyindeki Bapnar ve Karaca yaylalar ile Vezirkpr snrndaki Kunduz ormanlar blgesi mutlaka grlmesi gereken yerlerinden. Glbel Gletinin yer ald Gneykaralar ky yaknlarndaki Kunduz ormanlar zellikle sonbahar aylarnda deiik renklere brnen grntsyle doaseverleri cezp ediyor. Karg: oruma 106 kilometre. Tulumpeyniri, leblebi ve pirin diyar Karg ilesinin doal gzellikleri arasnda yaylalar nemli bir yer tutuyor. Kentin kuzeyinde yer alan etmi, rencik, Karg gibi yaylalar zgn mimari dokularyla dikkat eken ahap evleriyle tipik Karadeniz blgesi zellikleri tayor. Blgede ayrca iki de glet bulunuyor. Ayrca ilenin gneyine konumlanan Abdullah Yaylas tesisleriyle birlikte orumun en nemli mesire alanlarndan birini oluturuyor. YEMEK Says yze yaklaan yemek eidiyle orum mutfa, bin-

NEML TELEFONLAR orum Turizm Md. 364-213 47 04 orum Belediyesi ...... 364-225 08 10 www.corum.bel.tr

orumun nemli turizm deerlerinden ncesu Kanyonu, Yeilrmakn nemli kollarndan ekerek ay zerinde, Ortaky ilesi snrlarnda yer alyor.2013 OCAK ATLAS 61

TURGUT TARHAN

lerce yllk gemiinde biriktirdiklerini yanstyor sofralara. Trkiyede ilk kez doa, tarih ve mutfak kltrn buluturan bir ekoturizm almasna imza atld. orum Mutfana Gzelleme ve Kzlrmak Havzas Gastronomi ve Yry Yolu projeleri, getiimiz yl gerekletirildi. orum mutfann ne kan unsurlar; Katipler Konanda dn orbas, et yahnisi, pilav, subrei ve baklavann sunulduu orum Belisi ile skilip Seyirtepede tadabileceiniz ehriye orbas, skilip dolmas (pilav st et), sirkeli salata ve un helvasndan oluan mndr. Seyirtepede restoran iletmecisi Havva Bodur, skilip dolmasnn yapln yle tarif ediyor: Tuzlu suda bekletilmi akeltik pirinci, soan ve tereya ile kartrlp biraz su ekleyerek bekletilir. Suyunu ekince ykanm (nemli) torbalara, torbann aznda pirin iin biraz ime pay braklarak doldurulur. Torbann az skca balanr. Kemikli st danas eti kazana denir. Tereyanda biraz kavrulur, iri soan paralar eklenir, biraz da scak su verilir. zerine sacayak yerletirilir. Bunun zerine de bir tepsi ve nceden hazrlanan pirin torbalar konur. Torbalarn stne buharn aa gitmesi iin bir tepsi kapatlr ya da parmen kd serilir. Kenarnda bir buhar delii bulunan kazan kapa rtlr, kapan kenar yine birka deliin ald bir hamurla svanr. stteki tutacaa bir ta ya da herhangi bir arlk konur. Dolma 12 saat boyunca ksk odun ateinde piirilir. Sabah alnca pilav bir leene boaltlr. Bir bakr kapla kartrlarak lengerlere konur, zerine de kazandan yine ayn kap yardmyla paralanarak alnan etler denir.

Gktrkn Toprak Halk

Byk Keif Atlasta!

zgn erkekler ve kadnlar; nlerinden geen tren alay, atl mzisyenler. Pimi topraktan 45 heykelcik... Yeraltna inen koridorun duvarlarnda dev parslar, kutsal aalarn altnda alayan kadnlar. Bir Gktrk kaanna ait, bulunan ilk yeralt mezar Moolistann bakenti Ulan Batorun batsndaki Mayhan Uul Kurgan 7. yzyldaki Trklerin yaam tarz, sanat, mimarisi, gm gelenei ve dnyaya bak hakknda esiz bilgiler salyor.YAZI: SARTKOJAUL KARCAUBAY* - CANTEKN KARCAUBAY** / FOTORAFLAR: MAYHAN UUL KAZI ARV 62 ATLAS OCAK 2013

Koridorun 42 metrelik duvarndaki resimlerin arasnda iki at ve svarileri de bulunuyor. Atlarn biri krmz, dieri gri-siyah. Koumlar da btn detaylaryla tasvir edilmi. Atn kuyruu bal, yelesi dili olarak kesilmi. Bu gelenek sadece Gktrklere ait. Bu tr at tasvirlerine bozkrdaki kaya resimleri ve kabartmalarda da rastlanyor. Bunlar len kaann atlar; br dnyada da kullanmas dnceyle izilmi. Atlarn yanndaki adamlarn ise yzleri ve elbiseleri farkl. O dnemdeki Gktrklerin giyini tarz hakknda detayl bilgi veriyor. Duvar resimlerinin hepsini Trk kkenli ressamlar izmi olmal. nk resimlerde baka bir kltre ve gelenee ait herhangi bir detay bulunmuyor. Eserler ayrca Gktrklerde resim sanatnn ne kadar gelimi olduunu da gsteriyor.2013 OCAK ATLAS 63

64 ATLAS OCAK 2013

YoKurgann yeraltndaki mezar odasna uzanan koridorun, birbirine bal drdnc ukurunda iki odack (ni) bulunuyor. Bunlarn her birine pimi topraktan yaplm 45 heykelcik yerletirilmi. Kadn ve erkekler duvarn kenarna dizilmi ve nlerinden at stnde mzisyenler geiyor. Bylelikle yo yani gm treni canlandrlm.2013 OCAK ATLAS 65

Alev Saan ParsKurgann koridorunun 22 metre uzunluunda ve 35 derece eimli olan iki duvarnda da resimler yer alyor. Gireni hemen her iki yanda da bulunan 7,5 metre boyunda rktc parslar karlyor. Parsn srtndaki tyler dimdik; kocaman azn am ve sol n ayan kaldrp penesindeki trna gstererek korku salyor. Etrafnda da ateler ve dumanlar var. Mezarn giriine koruyucu olarak izilen pars, Gktrk boylarndan birinin totemidir. Onun bu ekilde tasvir edilmesine skit-Saka ve Hun sanatnda da rastlanyor. Parsn ardnda her duvarda drt adam ve bayrak izilmi. Krmz kaftanl ve byk boyda tasvir edilen adamlarn soylu olduunu syleyebiliriz. Dier iki adam ise hizmeti. Bayran rengi krmz, ensiz ve uzun. Bu resimler Gktrklerin gm gelenei, klk kyafetleri ve sanatlaryla ilgili nemli bilgiler veriyor. Mahyan Uul kompleksindeki duvar resimleri bugne kadar bulunan, Gktrk dnemine ait ilk duvar resimleridir.

66 ATLAS OCAK 2013

Renkli Gktrk ErkeiKurgandan kan pimi topraktan heykelcikler canl renklerle boyanm ve en ince noktasna kadar ilenmi. Fotoraftaki erkek heykelciliinin yznde bu detaylar grmek mmkn.

2013 OCAK ATLAS 67

68 ATLAS OCAK 2013

teki Dnyann Resimli YoluMezar odasna uzanan koridorun duvarlar resimlerle ssl; 35 derecelik eimli blm birinci kemerden sonra dz olarak devam ediyor. Kemerin altnda tnel eklinde geit yer alyor. Burada da duvarlar sval ve resimlerle bezeli. Kemerin zerine tapnak, koruyucu boa ve nilfer iekleri izilmi.

2013 OCAK ATLAS 69

Btn YrtclarBirok yrtc hayvann karakteristik yanlarn kendinde toplayan iki mitolojik hayvan heykelcii de buluntular arasnda. Koruyucu olarak konulan bu heykelcik de boyanp detaylandrlm.

70 ATLAS OCAK 2013

G

ktrk kaanlarnn rg (saray) ykseltip rglerine dokuz tu dikerek 200 yl saltanat srdkleri Altn Beik, imdiki Moolistann snrlar iinde yer alyor. Gktrkler bu topraklarda binlerce deerli kltr miras brakmlard. Bunlardan biri de Mayhan Uul Kurganyd. Kazakistan ve Moolistann 2011 ylnda Prof. Kharcaubay Sartkojaulnn bakanlnda balatt ortak bir proje ile bu kurganda kazlar gerekletirildi. Mayhan Uul Kurgan Orta Moolistanda, bakent Ulan Batorun 210 kilometre batsnda, Bulgan eyaletinde, adn ald dan, Mayhan Uulun (adr Dann) eteindedir. Ayrca,

yine bu dan eteklerinde, Mayhan Uul gibi yma topraktan, kmbete benzer 12 kurgan bulunmaktadr; 7-10. yzyllar arasna tarihlenen bu antmezarlarn tm Gktrklere zg bir gelenek olarak bilinen hendeklerle evrilidir. Mayhan Dann gney eteinde uzanan Ulan Hirem (Kzl Kale) bozkrnda ise, kalesiyle bu bozkra adn veren bir ortaa kentinin kalntlar bulunmaktadr. Mayhan Uul Kurgannn 20 kilometre batsnda da bir eski Trk yazt olan Ar Hanan yer alr. Bu corafyay ekillendiren bir dier zellik ise kurganlarn 5 kilometre kadar dousunda, kuzeye doru akan Tola Irmadr. Eski Trk yaztlarnda Tola Irmann ad tola

Odacklardan kan heykelcikler arasnda atl svarilerin yan sra deve, kpek gibi hayvanlar da yer alyor.

2013 OCAK ATLAS 71

Kurgandan kan buluntular arasnda atl mzisyen (ste), erkek (sada, en stte) ve kadn (sada, stte) heykelcikleri de bulunuyor. Dierlerinde olduu gibi pimi topraktan kadn heykelcii de boyanm ve detaylandrlm. Kadnn ba ne eik ve ellerini gsnn zerinde tutuyor. ekik gzl, beyaz yzl ve salarn tepesinde toplam.

diye yazldr ve eski Moolcada da to la olarak geer. Eski Trkedeki anlam gibi nehir kavislenerek yani menderesler yaparak ilerler.

Mayhan Uul KurganMayhan Uul Kurgan 34x36 metre apnda bir alan kaplar ve ykseklii 4 metreye ular. Kurgan evreleyen 110 metre apndaki hendein bugnk derinlii 50 santimetre kadardr. Bir benzeri, 760 ylnda l Etmi Bilge Kaan onuruna yaplan Mogoyn ine Us Barqn (Barqn: ant tapnak)

yanndaki rgt Dann tepesinde bulunan bu tr kurganlarn, ekilleri bozmayacak bir yntemle kazlmalar gerekiyordu. Kazakistan adna Kharcaubay Sartkojaul ve Jantekin Kharjaubayul ile Moolistan adna Ayudayn Oir ve Lhagvasuren Erdeneboldlarn katld proje ekibi, zellikle bozkr arkeolojisinde pek fazla bilinmeyen, sadece yma topraktan tepe eklinde yaplan bu tr kurganlar iin yeni bir kaz stratejisi gelitirme ihtiyac duydu. Gerek ykseltiyi tahrip etmeyen, gerekse geni alanlar kazmadan antmezara ulamaya ynelik

72 ATLAS OCAK 2013

bir strateji gelitirildi ve antmezarn yapm srasnda giri k salayan, dromos adn verdiimiz koridor tespit edilerek kazlara bu koridordan baland. lk olarak toporafik detaylara gre kurgann gney eteindeki giri koridorunun izi belirlendi ve onu tamamen dolduran toprak ve ta temizlendi. Uzunluu 42 metreye ulaan koridorun ilk 20 metresi yaklak 35 derecelik eimle alalyordu. Dz ilerleyen son 22 metrede ise kenarlarn yklmasn engellemek iin be tane kemer yaplmt. Bu son blmn inas iin nce ayn hizada 7,5 metre derinliinde drt ukur aldktan sonra ukurlarn arasndaki toprak alttan tnel gibi delinerek birbirine balanmt. Bu sayede arada kalan ksmlar kemer eklini alm ve kemerli bir koridor olumutu. Antmezar ina edenler bu yntem sayesinde hem hava ve k ihtiyalarn gideriyor, hem de kazlan topraklar buralardan kartyorlard. Koridorun btn duvarlar samanl bir harla svanp zerine ince toprakla son kat ekilmi ve resimlerle bezenmiti. Duvarlarda, 99,2 metrelik bir blm

kaplayan, krmz ve siyah boyalarla yaplm 45 resim aa karld. Bunlarn en by, rktc bir ekilde tasvir edilen ve boyu 7,5 metreyi bulan pars betimlemesiydi. Kemerleri ssleyen resimler arasnda oryantal slupta tapnaklar, koruyucu boa ve nilfer iei dikkati eken dier betimleri oluturuyordu. Koridorun eimli ksmnda iki pars, alt krmz bayrak ve sekiz farkl rtbe ve tehizata sahip insan resimleri ile karlald. Koridorun dier yars da resimlerle kaplyd. lk ukurun bulunduu yerde iki svari ile koumlu iki at; ikinci ukurda iki erkek betimi; ncde yine iki erkek ve bir taz ile drdncde drt erkek hizmeti resmi bulundu. Olduka net ve en ince detaya kadar zenle yaplan resimler niteliklerinin yan sra ok sayda ve byk boyutlu olmalaryla da Mool bozkrnda bir ilki temsil ediyordu.

Tabutta pek KaftanKurgandan kan heykelcikler arasnda kpek (en stte, solda), deerli talar (en stte, sada), kemer tokas (stte, solda) ve elbise sslemeleri (stte, sada) de yer alyor. Altndan yaplan elbise sslemesi ipekten bir kaftana taklm ve bu kaftanla, tabutun iindeki eyalar ve len kaann klnn konulduu kk kutunun zeri rtlm. pek bozulduundan kaftan biimini kaybetmi.

Treni Anlatan HeykelciklerDrdnc ukurun bulunduu kesimde bizleri bir baka keif bekliyordu. Mezar odasna ulaan koridorun2013 OCAK ATLAS 73

Mezar odasna uzanan koridor Mayhan Uul Kurgannn gney tarafndayd. Gm ilemleri bittikten sonra koridor tamamen ta ve toprakla doldurulmutu. Arkeolojik kaz yaplrken de sadece bunlar kartld. Son derece titiz ekilde srdrlen kaz sonucunda duvar resimleri ve dier buluntular zarar grmedi. Kurgann yapmnda daha ncekilerden farkl bir tasarm kullanlmtr. Corafya yazn ok yamurlu ve scak olduundan hava durumu zellikle dikkate alnp kurgann yapm birka aamada gereklemitir. nce toprak dklm, sonra aalar kullanlm, daha sonra da akll kum konulmutur. Her aamadan sonra su dkm ve toprak vurularak sktrlmtr. Bu sayede kurgan yzyllarca eklini korumu ve mezar odas pek zarar grmemitir (stte). Koridorun drdnc ukurunda, bat ve dou duvarlarnda iki odack (ni) yer alyor. Odacklarn kaplar ahap ve tun bir kilitle kilitlenmiler (altta).

duvarna alan iki odack (ni) ahap bir kap ile rtlerek tun bir kilitle de kilitlenmiti. D yz dmelerle ssl, 122102 santimetre boyutlarndaki iki kanatl kapnn ardndaki bu odacklarn her birinde pimi topraktan 45 heykelcik bulundu. Kadn ve erkek betimlerinden oluan, bazlar elinde bayrak tutan bir grup, yuvarlak bir dne sahip kenarlara paralel dizilmilerdi. Odacn ortasnda ise at stnde mzisyenler, zrhl at, deve, tanmlanamayan baz hayvan ve taz heykelcikleri yer alyordu. Olaslkla gm trenini canlandran bu eserler Mayhan Uul Kurgannn bir baka gizemini ortaya koyuyordu.

Mezar OdasKurgann ana blmn oluturan mezar odasnn giriine ulatmzda, mezar soygunculardan ve mezar kapatlrken koridora doldurulan topraktan korumak iin rlm bir ta duvar ile karlatk. Duvarn yan sra girite, koruyucu olarak birok yrtc hayvann karakteristik yanlarn kendinde toplayan iki mitolojik hayvan ile ik