Athanasius. Opera [Caillau, Guillon Eds.] 1830. Volume 3

8/6/2019 Athanasius. Opera [Caillau, Guillon Eds.] 1830. Volume 3.

http://slidepdf.com/reader/full/athanasius-opera-caillau-guillon-eds-1830-volume-3 1/499

i». ^».ji".. », i, -W ^ . , .1 «r>A'- ,''* 'rw', '.»'1 ' ' -'i'« '

r•

S.-.M^f.^rt j4. . -v^ r 4-* »'v *fc -f .#.4 » f , ' ,» i

^' ' *r''

/.'• . t < * •, 1

'•^^.••'•••rjjPWl'.'^!!»*^.*^'. '.,,' <'*'• M'r' ', -11»,/ )••*.•- .«',,.'.

.•' ;.-•: ..-r-, -r'.^^ ••







Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/operaath03atha



COLLECTIOSELECTA

SS. ECCLESIJE PATRUM.

XXXIL

PATRES QUARTI ECCLESIiE SiECULI.

S. ATHANASIUS,

in.



VROSTAT IJSSUPER YENALE

LUGDUNIy

AruD KUSAND, bibliopolam;

MOJSTIS PESSULAN/,

APUD VlRENQUii:, bibliopolam;

p^kRisns,

xvvii GAUME FRATRts, bibliopolas;

ROM.E,

APUU MERLE, bibliopolam;

PERPINIANO

APUD ALZiNC, BIBLIOPOLAM.

.-gHS>«

TllEClS, E TYPIS GARDON,Vl\ VULGO DICXA MOYliNNK, N" 2.



COLLECTIO

SELEGTA

SS. ECCLESI^ PATRUM,COMpiECTENS

EXQUISITISSIJIA OPEllA

TUM DOGMATICA ET MOKAUA...TUM APOLOGETICA ET ORATORIAj

ACCURAKTIBUS

D. A. B. CAILLAU,MISSIOMIM GALLlCABllM Pal6BVTER.O,

IVONNULLISQUE GLERI GALLICANI PRESBYTERIS,

UNA CUM

D. M. N. S. GUILLON,

l.N tACULTATE TIIEOLOGI^PARISIKKSI ELOQCEWTI^ SACRiE PBOFKSSORE ,

PBiEDlCATORE BEGIO , AIJCTORB LIBBI CUI TITULUS GALLICE :

aiDUOTHEqiJE CHOISIE DES PEBES CRECS ET LATINS.

OPUS REGI DICATUM.

T03IUS TRIGESIMUS SECUNDUS.

PARISIIS,

APUD iUEQUIGNON-HAVARD, EDITOREM,VIA VULGO DICTA DES SAINTS-PERES

;

BRUXELLIS, APUD EUMDEM;PAUISIIS, ANT. POILLEUX,BIBLIOPOLAM,

VI i Vnl-'iO DICTA CIMETIERE-S.-ANDRE-DES-ARCS.

M. DCCC. XXX.



jttN 4 nsn



SANCTI PATRTS NOSTRT

A T H A N A S 1

ARCHIEPISCOPI ALEXANDRINI,

TtTffonan^

EPISTpLiE AD SERAPIONEM IV.

EPISTOLA DE SYNODIS.

TOMUS AD ANTIOCHENOS.

EPISTOLA JOVIANI, AD JOVIANUM, ET ALIAFRAGMENTA.

VITA S. ANTONII.

EPISTOLiE AD ORSISIUM, ETC.

DE INCARNATIONE DEI VERRI, ET ADVERSUS

ARIANOS.

EPISTOLA AD AFROS EPISCOPOS.

CONTRA APOLLINARIUM, LIRRI II.

EPISTOL^ AD DIVERSOS.

LIBER DE TRINITATE ET SPIRITU SANCTO.

SERMO MAJOR DE FIDE.

XXXII.





SANCTI PATRIS NOSTRI

ATHANASIIARCHIEPISCOPI ALEXAlNDmi,

EPISTOLA I AD SERAPIONEM

THMUITANUM EPISCOPUM,

Contra illos (jui blaspliemant et dlcunt ^ Spirituni

sanctum rem creatam esse.

—TTTii^ ^'ii^

L LiTTERAs sacrse tuse caritatis ineremo accepi^. Namtametsi acerba adversum nos persecutio instabat , et

multa perquisitio eorum qui necem nobis moliebantur:

tamen (( Pater misericordiarum et Deus totius consola-

» tionis*^, V tuis nos litteris est consolatus. Tuse enim et

omnium sincere amicorum benevolentise recordatus , il-

los tunc

mecum prsesentes videremilii videbar. Itaque

acceptis tuis litteris valde gavisus sum : sed vixdum illas

perle{jeram, cum rursus vehementer dolere incoepi , eo-

rum pervicacia motus, qui contra veritatem pugnare se-

mel in animum induxerunt. Siquidem tute ipse , dilecte

vereque optalissime , non sine dolore milii significasti,

*

Vid. D. GuiUon, t. v, p. ao^-aSS. —22 Goi. j, 3.



4 S. ATHAISASII ARCHTEPISCOPI

quosdam impiam Arianormn in Dei Filium hseresin de-

testantes , ab illis quidem discessise, sed eosdem de Spi-

ritu sancto prave sentire , contendereque , illum non tan-

tum rem creatam , sed etiam unum ex administris spiri-

tibus esse , soloque gradu ab Angelis differre^. Et hsec si-

mulata quidem pugna cum Arianis , sed vera est cum pia

fide certatio. Nam ut illi Filium negantes , negant et Pa-

trem : ita et isti indigna de Spiritu sancto loquentes , in-

digna quoque de Filio loquantur necesse est. Ita ambae

illse sectoe bellum veritati indictum divisere,utillicontra

Filium , et isti contra Spiritumsanctumperversa sentien-

tes , ejusdem in sanctam Trinitatem blasphemise simul rei

sint. Cum igitur hsec perspicerem multaque mecum cogi-

tarem, in gravem incidi luctum,quod iterum Diabolus

ludificandi ansam apud illos nactus esset , quiejus

insa-

niam et furorem imitari nihil verentur. Hinc ego hoc tem-

poris silere decreverara. Verumtamen cum ut tuse Sanc-

titaiis cohortationi cederem, tumut pravam illorum opi-

nionem et satanicam audaciam propulsarem, vix tan-

dem paucis hanc potui scribere epistolam , ut tu occa-

slone inde accepta,pro tua quapollesprudentia , ea quae

desunt suppleas , atque adeo plene refellatur impia haere-

sis.

II. Itaque Arianorum quldem nequaquam aliena est

hujusmodi sententia. Postquam enim semel Dei Verbum

negare ausi sunt, merito eadem de ejus Spiritu impie men-

tiuntur. Quocirca nec plura adversus illos dicere necesse

est , sed satis esse debent quse antea contra ipsos dicta sunt.

Quod autem ad illos spectat, qui falsa de Spiritu sancto

errantes opinantur , ipsis quodam modo sive tropo , ut

iidem loquuntur , convenit respondere. Mira enim pro-

fecto videatur ipsorum amentia, quod scilicet ii qui Fi-

1 Hcbr. I, i4.



EPJSTOLA 1 AD SERAPIONEM. O

lium Dei rem creatam esse nolimt, (qua quidem in re

recte sentiunt) Spiritum Filiirem creatam esse vel etiam

audire patiantur. Si enim propter Verbi cum Patre uni-

tatem nolunt Filium esse e rebus &ctis : sed, quod qai-

dem verum est , ipsum rerum factarum opificem esse sen-

tiunt *, quare Spiritum sanctum, qui eamdem habet cum

Filio unitatem quam Filius cum Patre, rem creatam esse

audentdicere?Cur ignorant quod quemadmodiim Filium

a Patre non dividendo , Dei unitatem servant , ita divi-

dendo Spiritum a Yerbo, non amplius unam in Trinitate

servant divinitatem,quam nempe diffindimt , et cui alie-

nam ac diversam naturam admiscent, quam denique in-

ter res creatas collocant ? Id sane probat non jam rem

unam esse Trinitatem, sed ipsam ex duabus ac diversis

naturis constare,

ob diversam videlicet Spiritus substan-tiam, quam illi sibi ipsis commenti sunt. Quaenam ergo

ista tandem est theologia excreatore etrecreata conflata?

Vel enim non est Trinitas sed dualitas, ac deinde res

creata : vel si Trinitas est, uti vere est : quomodo cum

rebus creatis quse post Trinitatem existunt, Trinitatis

Spiritum audent collocare? Id enim rursus est dividere

ac dissolvereTrinitatem. Itaque si male de Spiritu sancto

sentiant, bene de Filio sentire non queunt. Nam si recte

de Verbo sentirent, recte quoque de Spiritu sancto qui

a Patre procedit sentirent,qui cum Filii sit proprius

ab illo Discipulis omnibusque in eum credentibus datur.

Quin etiam qui in hujusmodi errore versantur, neque

in Patrem sanam fidem habere possint. Nam qui Spiritui

resistunt , uti insignis martyr Stephanus dixit , iidem et

FiUum negant^ Filium autem negantes, neque Patrem

profecto liabuerint'^.

III. Undenamergo tantae vobis temeritatis causa , ut

i Act. vii, 01. — 2 1 Joan, ij, 23,



g S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

nec illud a Salvatore dictum vereamini , <( Qui blasplie-

» maverit in Spiritum sanctum , non habebit remissio-

» nem neque in hoc sseculo neque in futuro^ ? » Ariani

quidem etsi corpore^m Yerbi praesentiam , et quee ejus

causa dicta sunt non intelligerent , ex his tamen occasio-

nem suse comminiscendse hseresis improbissime nacti, Dei

hostes esse etvere deterra inania loqui convicti sunt. Vos

vero undenam, quseso, in errorem inducti estis*^ ? Quis

vos ita docuit,vel quis tandem modus vestri erroris ? Le-

pimus ,inquiunt , in Propheta Amos haec Dei verba :

<( Quia ecce ego firmans tonitru , et creans spiritum et an-

» nuncians ad homines Christum ejus , faciens dihiculum

» et nebulam , et gradiens super excelsa terrae, Dominus

» Deus omnipotens, nomen ipsi^. » Inde adducti fuimus

ut Arianis qui spiritumSanctumrem creatam esse docent

assentiremur. An ergo quod apud Amos extat legistis :

quod autem in Proverbiis dicitur , « Dominus creavit me

» initium viaruin suarum in opera sua *, » an legistis nec

ne ? Ergone istud Proverbiorum ex veritate interpreta-

mini ne videlicet Verbum rem creatam dicatis : illud

autem Prophetse nuUa interpretatione explicatis sed voce

« spiritus » tantummodo audita,Spiritumsanctum rem

creatam dici existimatis'^ Atqui in Proverbiis Sapientia

aperte dicit , « creavit me. » Verumtamen recte vos dic-

tum illud itaexcipitis, ut noncreatricem Sapientiam re-

bus creatis annumeretis. Sic igitur vox illa Prophetse non

Spiritum sanctum denotat , sed tantum de spiritu dici-

tur. Cum ergo multa sitin Scripturis spirituum differen-

tia, rectumque sensum habere possit iste Scripturae lo-

cus , cur vos velut litigiosi aut serpentis Ariani morsu

ulcerati , de Spiritu sancto prophetam Amos loqui arbi-

1 Marc. 111, 29; MaUh. xii, 32. — 2 Joaniii, 3i. — 3 Amos. iv, i3. —

6 Prov. VIU, 23,



EPISTOLA I AD SERAPIONEM. i

tramini , ne scilicet credere desistalis Spiritum sanctum.

rem creatam esse ?

IV. Dicite, amabo, an in aliquo divinae Scripturoe loco

Spiritum sanctum simpliciter spiritum dici reperiatis,

sine addita voce vel Dei , vel Patris , vel mei , vel ipsius

Christi et Filii , vel a me,quod est, a Deo, vel nisi cum

articulo , ita ut non spiritus solum dicatur , sed vel ille

Spiritus, vel Spiritus sanctus, vel Paraclitus , vel verita-

tis, id est, Filii dicentis scilicet, c Ego sum veritas- •, »

ut vos nuda voce « spiritus » audita, sanctum Spiritum

esse suspicaremini ? Ex liac tamen regula eos velim ex-

cipi, qui cum Spiritum sanctum jam accepissent, de iis-

dem fit postea iterum mentio, vel qui cum prius quid de

Spiritu sancto credendum sit didicerint , deinde repeti-

tionis et commonitionis ergo mera voce « Spiritus » pro-

lata,quis ille intelligendussit nonignorant, maxime quia

sic etiam cum articulo exprimatur. Denique sine articulo

velpra^dictoadditamentonunquamSpiritum sanctum sig-

nificari inveneritis. Hujusmodisunteaquse Paulus ad Ga-

latas scribit : « Hoc solum a vobis volo discere : Ex ope-

» ribus legis Spiritum accepistis , an ex auditu fidei^? »

Quemveroalium acceperant quamSpiritum sanctum qui

credentibus et per regenerationis lavacrum renascentibus

datur ? Ad Thessalonicenses autem scribit • « Spiritum no-

» liteextinguere^. » Nempe eos qui utique noverant quem

acceperant Spiritum , admonebat , ne accensam in ipsis

Spiritus gratiam ex negligentia extinguerent. Quod si

Evangelistse in Evangeliis de Salvatore humano more,

propter carnem ab eo assumptam haec habent : « Jesusau-

» tem plenus Spiritu egressus a Jordane* j » et , « Tunc

» Jesus ductus est in desertum a Spiritu^j » idem quo-

* .Toan. XIV, 6. — 2 Gaht. 111, 2, — ^ , Xhcss. v, jg. — ^ Luc. iv, 1, —5 Matlh. IV, 1,



8 S. ATHAWA.S1I ARGHIEPISCOPI

que sensus hic observandus est. Siquidem prius a Luca

dictumfuerat : « Factum est autem cum baptizaretur om-

» nis populus , et Jesu baptizato et orante , apertum est

» coelum : et descendit Spiritus sanctus corporali specie

» sicut columba in ipsum^. » Quocirca patet ipsum Spi-

ritum sanctum, Spiritus vocabulo illic significari. Simi-

liter apud quos est Spiritus sanctus , licet sine addita-

mento Spiritus tantum dicatur *, non dubitandum tamen

estquin Spiritussanctus denotetur, prsesertimsi adsit ar-

ticulus.

V. Vos autem ostendite, quod vobis proposuimus , si

nempe alicubi in Scriptura divina Spiritum sanctum in-

venistis tantummodo Spiritum appellari sine prsedicto

additamento et observatione cujus meminimus. Id certe

nunquam praestare potueritis. Siquidem nunquam ita

scriptum vobis occurret. Sed contra in Genesi scriptum

est : « Et Spiritus Dei ferebatur super aquas^, » Et pau-

lopost : « Non permanebit Spiritus meus in hominibus

» his, quia carnes sunt^. » Et in Numeris dicit Moyses

ad filium Nave : « Ne mihi semuleris. Quis tribuerit Po-

» pulum Domini esse Prophetas , cum dederit Dominus

»Spiritum suum super eos*? » Et in Judicum libris,

de Othoniel dicitur : « Et factus est super eum Spi-

» ritus Domini, etjudicavit Israel^. ^^ factus est super

» Jephte Spiritus Domini^. » Et de Samsone : « Cre-

» vit'^, » inquit, « puer, et benedixit ei Dominus, coe-

» pitque Spiritus Domini ire cum illo^. Et, Irruit in

» eum Spiritus Domini^. » David item psallit : « Spiri-

» tum sanctum tuum ne auferas a me. » Et rursus in

Psalmo centesimo quadragesimo secundo : « Spiritus

1 Luc.ni, si. — 2 Gen. i, a.— *Gen. ri, 3.-—* Num. xi, ag.— «Jud.

iii, 10. —- « Judic. XI, ag. — ' Judic. xiu, ai «t a5. — ' Ibid, xv, i4. —* Psal, L, i5.



EPISTOLA I AD SERAPIONEM, 9

» tuiis boniis deducet me in terram rectam,propter

» nomen tumn, Domine, vivificabis me^. » In Esaia

quoquescriptum legimus : « Spiritus Domini super

me» propterea unxit me-. » Ante qua? verba dictum erat :

« Vse filii desertores. Haec dicit Dominus : Fecistis con-

» silium non per me : et pacta , sed non per Spiritum

» meum, ad peccata peccatis addenda^. » Et iterum.

« Audite haec : Non a principio in abscondito locutus

)) sum. Cum fieret , illic eram : et nunc Dominus misit

» me , et Spiritus ejus^. » Deinde paucis interjectis

addit : « Hoc foedus meum cum ipsis , dixit Dominus^

» Spiritus meus, qui est in te^. » Et in his quse sequun-

tur , rursus ait : « Non legatus , nec Angelus , sed ipse

» Dominus servavit eos, quia illos diligebat et ipsis par-

» cebat; ipse redemit eos et assumpsit eos, et elevavit

» eos cunctis diebus seecuh. Ipsi vero repugnaverunt et

» ad iracundiam provocaverunt Spiritum sanctum ejus,

» et conversum est eis in inimicitiam^. » Hsec sunt

etiam Ezechelis verba : « Et levavit me Spiritus adduxit-

» que in terram Chaldaeorum, in captivitatem , in vi-

» sione , in Spiritu Dei'^. » Et apud Danielem : « Susci-

» tavit Deus Spiritum Sanctum pueri junioris , cujus

» nomen Daniel : et exclamavit voce magna : Mundus

)) ego sum a sanguine hujus^. » Michseas item dicit :

« Domus Jacob irritavit Spiritum Domini^, » Et per

Joelem Deus dicit : « Et erit post ea : eflundam de Spi-

» ritu meo super omnem carnem^^. » Per Zachariam si-

militer ita loquitur Deus : « Verumtamen verba mea et

» legitima mea suscipite,quaecumque ego prsecipio in

)) Spiritu meoservis meis Prophetis^^, » Cum item Pro-

* Psal. cxLii, 10.— * Isai. lxi , i. — ' Isai. xxx, i. — '• Ib. xlviii, i6.

— ' Ib. Lix, 2 1.— * Ib. Lxui, 9.—

7 Ezecb. xi, 24« — ^ Dan. xiu, 45«—^Mich. u, 7. — io Joel 11, 28. — " Zach. 1, 6.



10 S. ATIIANASII ARCIIIEPISCOPI

pheta populimi increparet,paulopost ait : « Et cor

» suLim obotinatum constituerunt , ne audirent legeni

»

meani, et verba quse misit

Dominus omnipotensin

» Spiritu suo per manum Prophetarum priorum^. »

Haec pauca ex vetere Testamento collegimus.

VI. Jam vos Evangelia et quse Apostoli conscripse-

runt , si lubet , consulite , atque illic etiam audituri estis,

cum plurima sit spirituum differentia , speciatim tamen

Spiritum sanctum non simpliciter Spiritum, sed cum

memorato additamento nominari. Itaque cum Dominus,

ut supra dixi, humanitus baptizaretur, propter assump-

tam carnem , dicitur super eum descendisse Spiritus

sanctus : quem ipse cum discipulis daret dicebat'^ : « Ac-

» cipite Spiritum sanctum^. » Eos item docebat , « Pa-

» raclitus Spiritus sanctus quem mittet Pater in nomine

» meo , ille vos docebit omnia^* » Et post pauca de-

eodem subjicit j « Cum venerit Paraclitus quem ego

» mittam vobis a Patre , Spiritum veritatis,qui a

» Patre procedit, illi testimonium perhibebit de me^. »

Et iterum : « Non enim vos estis,qui loquimini , sed

» Spiritus Patris vestri,

qui loquitur in vobis^. » Et

paulopost:

« Si autem ego in Spiritu Dei ejicio dsemo-» nia, igitur pervenit in vos regnum Dei'^. » Universam

item theologiam nostrique initiationem , in qua scilicet

nos sibi ipsi et per seipsum Patri conjunxit , in eodem

complens , Discipulis hsec prsecipiebat : « Euntes docete

» omnes gentes , baptizantes eos in nomine Patris , et

» Filii et Spiritus sancti^. » Prseterea cum se illis eum

missurum promisit , « prascepit ab Jerosolymis ne disce-

» derent^, » ac paucis diebus interjectis, « cum comple-

* Zach. VII, 12. — 2 Joan. i, Sa. — ^ l)). ^x, 22. — ^* Ibid. xiv, 26. —s Ib. XV, 26. — 6 jviatth. X, 20. — ^ Luc. xi, 20. — ^ Matth. xxvui, 19.—? Act, T, 4.



EPISTOLA I AD SERAPIONEM. 11

» retur dies Pentescostes , erant omnes pariter in eodem

» loco : et factus est repente de coelo sonus tanquam ad-

» venientis spiritus vehementis , et repleviltotam do-

» mum , ubi erant sedentes : et apparuerunt illis disper-

« titee linguae tanquam ignis , sederuntque supra singulos

» eorum : et repleti sunt omnes Spiritu sancto, et cce-

» perunt loqui variis linguis, prout Spiritus sanctus

» dabat eloqui illis*. » Hinc postea impositione manuum

Apostolorum Spiritus sanctus renascentibus dabatur.

Quidam insuper xigabusin eodem vaticinatus est, aiens :

« Haec dicit Spiritus sanctus*^. » Et Paulus : « In quo vos

» Spiritus sanctus posuit Episcopos , regere Ecclesiam

» Dei,quam acquisivit proprio sanguine^. » Et Eunucho

baptizato, « Spiritus Domini rapuit Pliilippum*.» Scrip-

sit quoque Petrus : « Reportantes finem Fidei salutem

» animarum. De qua salute exquisierunt atque scrutati

» sunt Prophetse,qui de futura in vobis gratia propheta-

» verunt, scrutantes in quod vei quale tempus significa-

» retar in eis Spiritus Christi,prsenuntians eas quee in

» Christo sant passiones et posteriores glorias^. » Joannec

item scribit : « In hoc cognoscimus quoniam in eo ma-

» nemus , et ipse iii nobis : quoniam de Spiritu suo cledit

» nobis^. » Pauhis simihter hsec ad Romanos scribit :

« Yos autem in carne non estis , sed in Spiritu : si

» tamen Spiritus Dei habitat in vobis. Si quis autem

» Spiritum Christi non habet, hic non est ejus. Si autem

» Christus in vobis est , corpus quidein mortuum est

» propter peccatum, spiritus vero vita est propter justi-

» tiam. Quod si Spiritus ejus qui suscitat Christum Je-

» sum a mortuis , habitat in vobis : qui suscitavit Jesum

» Christum a mortuis, vivificabit et mortalia corpora

* Acl. 11, 1. — ^lh. XXI, 11. — 2 IL). XX, 28.— ^ Ib. vin,3c).— * i Pet.

1, 9. — 6 1 Joan. IV, i5.



12 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI

» vestra propter inhabitanteni Spiritum ejus in vobis^ »

Et ad Corinthios : « Spiritus enim omnia scrutatur,

» etiam profunda Dei. Quis enim scit quse sunt hominis

» nisi Spiritus hominis qui in ipso est? ita et quoe Dei

» sunt nemo cognovit , nisi Spiritus Dei. Nos autem

» non spiritum mundi accepimus , sed Spiritum qui

» ex Deo est , ut sciamus quse a Deo donata sunt no-

» bis^. » Et post pauca : <( Nescitis quia templTjim Dei

» estis,

et Spiritus Dei habitabat in vobis^. Et : Sed

» abluti estis, sed sanctificati estis, sed justificati estis

» in nomine Domini nostri Jesu Christi et in Spiritu

» Dei nostri^. » Et rursus : « Hsec autem omnia operatur

» unus et idem Spiritus , dividens proprie singulis,

» prout vult^. Et, Dominus autem Spiritus est, ubi

» autem Spiritus Domini, ibi libertas^. » Vide etiam

quomodo ad Galatas his verbis scribat : u Ut benedictio

» Abrahse fieret in Cliristo Jesu , ut pollicitationem Spi-

» ritus accipiamus per fidem'^. » Et iterum : « Quoniain

» autem estis filii, misit Deus Spiritum Filii sui in corda

» vestra clamantem : Abba, Pater. Itaque jam non es ser-

» vus, sedfilius, quodsifiliusethaeresDeiper Christum^.»

Hsec quoque ejus sunt ad Ephesios verba : «Et nolite con-

» tristare Spiritum sanctum Dei in quo signati estis in

» diem redemptionis^. » Et rursus : « Solliciti servare

» unitatem Spiritus in vinculo pacis^^. » Ad Philippenses

vero haec confidentissime scribit : « Quid enim ? dum

» omni modo sive per occasionem , sive per veritatem

» Christus annuntietur , et in hoc gaudeo , sed et gau-» debo. Scio enim quia hoc mihi proveniet ad salutem,

» per vestram orationem et subministrationem Spiritus

1 Rom. vui, 9. — 2 1 Cor. 11, ii. — 3 Ibid. in, 16. — * Ibid. vi, 11. —5 Ibid. xu, 1 1. — 6 Ibid. lu, 17. —- 7 Galat. ui, 14. — * Ibiî- iv, 6. —9 Ephes. IV, 3o. — 10 Ibid. 5.



EPISTOLA I AD SERAPIO^ÊM." l5

» Jesu Christi, secundum expectationem et spem meam,

» quia in nullo confundar^. » Et ^ Nos enim sumus cir-

» cumcisio, qui Spiritui Dei servimus et gloriamur in

» Christo Jesu ". » Et ad Thessalonicenses : « Itaque qui

» spernit, non hominem spernit , sed Deum qui dat

» Spiritum sanctum suum in vohis^. » Hsec item ad He-

Lrseos scribit : « Hoc significante Spiritu sancto nondum

» propalatam esse sanctorum viam , adhuc priore ta-

» bernaculo habente statum'^. » Et rursus : « Quanto,

» putatis , deteriori afficietur supplicio,qui Filium Dei

» conculcaverit, et sanguinem testamenti pollutum du-

» xerit, in quo sanctificatus est, et Spiritui gratiae con-

» tumeliam fecerit ^ ? » Et iterum : « Si enim sanguis

» taurorum et hircorum , et cinis vitulse aspersus , ini-

» quinatos sanctificat ad emundationem carnis : quanto

» magis sanguis Christi, qui per Spiritum sempiternum ,

» semetipsum obtulit immaculatum Deo , emundabit

» conscientiam nostram ab operibus mortuis^? » Et ad

Thessalonicenses : « Et tunc revelabitur ille iniquus,

» quem Dominus Jesus interficiet Spiritu oris sui, et

» destruet adventu praesentia3 suse'^. »

VII. Ecce quo pacto Spiritus sanctus per omnes di-

vinae Scriptiirae paginas indicatur. Qaid ergo vos his

simile in Prophcta animadvertistis? Nec enim vel etiam

articulum adjunctum habet « spiritus » de quo ille lo-

quitur, ut saltem aliqua vobis ratio subesset. Vos vero

perpeiam vobis ipsis tropos fingere audetis , nec vere-

mini asserere , « spiritum , » qui creari dicitur , ipsumesse Spiritum sanctum

,quamvis a peritis viris spiri-

tuum difierentiam vobis discere liceret. Nam et ipsius

quoque hominis spiritus dicitur , uti canit David ;

» PMlip. I, 18. — 2 Ihid. in, 5. — 3 1 Thess. iv, 8. — * Hebr, ix, 8, -«

5 Ihid, X, 29. — 6 Ibid, IX, i3, —.'' % Tliess, 11, 8,



l4 S. ATIIANASII ARCIIIEPISCOPI

« Nocte cum corde meo meditabar , et tristis erat spiri-

» tus meus^. » Baruch item his verbis precatur : « Anima

» in angustiis et spiritus anxius clamat ad te^. » Et in

hymno trium puerorum : « Benedicite spiritus et animee

» justorum Domino^. » Ita etiam scribit Apostolus :

« Ipse Spiritus testimonium reddit spiritui nostro,quod

sumus filii Dei. Si autem filii , et hceredes*. » Et rursus.

« Nemo scit qua? sant hominis , nisi spiritus hominis qui

» in ipso est^. » Et Epistola ad Tiiessalonicenses haec

precatur : « Integer spiritus vester et anima et corpus sine

» querela in adventu Domini nostri Jesu Christi serve-

» tur^. » Dicitur etiam ventorum spiritus sicuti in Ge-

nesi srriptum est : « Et adduxit Deus spiritum super

» terram, et imminutse sunt aquse'^. » De Jona item :

« Et excitavit Dominus spiritum in mare , et facta est

» tempestas magna in mari , et navis periclitabatur

» conteri^. » Et in centesimo sexto Psahno : « Dixit et

» venit spiritus procellse, et exaltati sunt fluctus ejus^. »

Et in centesimo quadragesimo octavo Psalmo : « Laudate

» Dorainum de terra, dracones et omnes abyssi, ignis,

» grando , nix,

glacies , spiritus procellarum,quse fa-

» ciunt Verbum ejus^^. » Et apud Ezechieiem , in la-

mento Tyri : « In corde maris , in aquis multis adduxe-

» runt te remiges tui : spiritus austri contrivit te ^^. »

VIII. Quin etiam si vobis sanctas Litteras legere lu-

heat , ipsjm divinorum verborum sensum , spiritum

quoque appellari reperietis. Sic enim Pauhis scribit :

« Qui et idoneos nos fecit ministros novi testamenti,

» non litterse, sed spiritus. Littera enim occidit, spiri-

» tus autem vivilicat^". » Siquidem dictum,littera exa-

*Psal. Lxxvi, -. — 2Bai.ucIi. m, i. —8 Dan. m^ 26. — * Rohi. vm, ifi.

~ 6 i Gor. 11, M.~6 1 Thess. v, 20. — 7 Gen. 11, 1. — » Joan. 1, 4. —— 9 Psal. cvi, 25. — 10 Psal. cxvm, 8. — u Ezech. xxvu, 25. ^ 12 2 Gor,

»1, C.



SPISTOLA I AD SERAPIONEMo l5

ratum est : sensiis vero quem continet, spiritus dicitiir.

Ita et « lex spiritualis est% » nt, quemadmodum idem

dixit, non serviamus in vetustate litterae, sedin novitate

spiritus. Idem quoque gratias agens dicebat; « Igitur

)) ego ipse mente servio lege Dei : carne autem , legi

» peccati. Nihil ergo nunc damnationis est iis qui sunt

» in Christo Jesu. Lex enim spiritus vitse in Christo

» Jesu liberavit me a lege peccati^. » Philippus etiam

Eunuchum a littera ad spiritum convertere volens aie-

bat : {( Intelligis quee legis^? » Talem quoque spiritum

Caleb habuisse ex Numeris constat , Deo dicente :

« Servus meus Caleb, quia factus est alius spiritus in eo,

» et secutus est me , inducam ipsum in terram in quam

» iliic ingressus esf^. » Nempe quia ille alia ab illis mente

locutus sit , Deo fuit acceptus. Tale item cor populum

habere jussit Deus per Ezechielem : « Facite vobis cor

» novum et spiritum novum^. » Quse cum ita sint , et

tanta sit , ut ostendimus , spirituum differentia : sequius

profecto ageretis, si , ubi de creato spiritu inentio facta

fuerit, id de aliquo prsedictorum spirituum intelligere-

tis. Hujusmodi ille est de quo apud Esaiam legitur :

« Consensit Aram cum Ephraim , et obstupuit anima« ejus, et anima populi ejus

,quemadmodum in silva

» arbor a spiritu concutitur. ^ » Idem item liis verbis

indicatur : « Excitavit Dominus spiritum in mare^, »

propter Jonam. Tonitru siquidem sequuntur spiritus

ventorum, uti contigit in pluvia quae contra Achab ce-

cidit,

quemadmodum scriptum est:

« Et factus est usque» huc et usque huc , et coeli obscurati sunt nubibus et

» spiritu^. »

* Rom. vn, i4, G. ~ 2 xbld. vers. 25, et c. viii, 1 , 2. — 3 Act. vni, 3o.

*Num. XIV, 24. — * Ezech. xvin, 3i, — 6 Isai. vii, 2. — ' Joan. i, 4. —3 Reg. wnif 45.



l6 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

IX. Verum quia Christi, inquiunt, meminit Scriptu-

ra : hinc fit ut spiritus de quo hic est qusestio, nullus

aliusintelligendus sitprseter Spiritum sanctum. Itane er-

go Spiritum sanctum una quidem cum Christo nominari

attendistis ? at ubinam iUum natura a Fiho dividi et se-

parari intellexistis,qui Christum quidem rem creatam

non esse , sed Spiritum sanctum rem creatam esse aude-

tis dicere ? Absurdum sane fuerit ea quse natura dissimiha

sunt simul nominare, eademque gloria celebrare. Quae

enim communio vel quse simiUtudo rei creatse cumcrea-

tore? Profectosi itaest, nihil aUud superest quam ut FiUo

res quasipse creavit annumeretis et conjungatis. Itaque sa-

tis quidemesse videbatur quodapud Prophetam scriptum

estjdespirituventorum, utjamdictumest, inteUigere. Ve-

rum quandoquidemfactam ibidem de Christo mentionem

objicitis, accurate res est nobis expUcanda, si forte quidmeUus de iUo spiritu

,qui creari dicitur , ostendere pos-

simus^. Quid est igitur annunciare inter homines Chris-

tum ejus, quam ipsum hominem fieri, idemque esse ac

iUud : « Ecce virgo in utero habebit, et pariet filium,

» et vocabunt nomen ejus EmmanueP , » et aUa quse de

ejus adventu scripta sunt? Cum igitur eo loci Verbi in

carnem adventus annuntietur, qualem creatum spiritum

inteUigere debemus, prseter hominum spiritum qui refi-

citur et renovatur,quemadmodum Deus per Ezechielem

poUicitus est, dicens : « Et dabo vobis cor novum, et

» spiritum novum dabo vobis : et auferam cor lapideum

» de carne vestra , et dabo vobis cor carneum, et Spiri-

» tum meum dabo in vobis^. » Quando ergo id imple-

tum est, nisi cum advenit Dominus, et sua gratia omnia

renovavit ? Porro hoc etiam in locospirituum differentia

Ostenditur. Nam Spiritus noster , is est qui renovatur ;

* Amos. IV, i3. — 2 isai. yn, 14. — ' Ezech, xxxvi, 26,



EPISTOLA I AD SERAPIONEM. I7

sed Spiritum sanctum, non simpliciter spiritum, sed

suiim esse spiritum Deus declarat, in quo scilicet spiritu

noster renovatur, uti Psalmista Psalmo centesimo tertio

luculenter docet : « Auferes spiritum eorum et deficient,

» et in pulverem suum revertentur. Emittes Spiritum

)> tuum et creabuntur, et renovabis faciem terrae^. »

Quod si in Spiritu Dei renovamur : non ergo Spiritus

sanctus, is est qui creari dicitur, sed noster spiritus. Si

item quia omnia per Verbum facta sunt , recte sentitis

Filium non esse rem creatam : an non itidem impium est

Tos Spiritum sanctum , in quo Pater per Verbum omnia

perficitetrenovat, contendere remesse creatam?Siigitur

quod simpliciter scriptum sit spiritum creari , illum id-

circo Spiritum sanctum esse sibi ipsis finxere : jam per-

suasum illis esse debet, non Spiritum sanctum, illum esse

qui creatur, sed nostrum esse qui in eo renovatur;; qua

de re et ipse David hoc modo precabatur : « Cor mun-

» dum crea in me , Deus, et spiritum rectum innova in

» yisceribus meis^. » Etenim hoc inloco spiritum crearve

dicitur, quem antea finxerat, ut ait Zacharias : « Ex-

» tendens coelum, et fundans terram et fingens spiritum

» hominis in ipso^. » Quem enira antea finxerat , eum-dem postea lapsum denuo creavit, factus ipse inre creata,

nempe cum Verbum caro factum est, ut, quemadmodum

Apostohis ait, « Duos condat in unum novum hominem,

» quisecundum Deum creatus est in justitia et sanctitate

» veritatis^. » Idenim non dixit tanquamcreatussitalius

ab illo homine qui initio ad imaginem factus fuit, sed adcreatam et renovatam in Christo mentem suscipiendam

fideleshortabatur, quodidem his verbispraestatEzechiel:

« Facite vobis cor novum et spiritum novum : et quare

* Psal. cv , 19. — 2 psai, ^, 12. — * Zach. xii, 1. —• * Ephes, 11, i5j

Ibid. IV, 24.

}^XII,2



l8 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

» morimini domus Israel ? Quia nolo mortem morientis,

» dicit Adonai Dominus. ^ »

X. Cum igitur ita sentiendum sit de illo spiritu qui

creatur, congruenter quoque intelligi potest tonitru,

quod firmari ibidem dicitur . fidelis sermo et immobilis

lex spiritus : cujus cum Jacobum et Joannem ministros

esse vellet Dominus, illos Boanerges nominavit, quod

est , filii tonitrui^. Hinc Joannes vere e coelis cla-

mat : « In principio erat Verbum, et Yerbum erat apud

» Deum, et Deuserat

Verbum^.» Lex quippe prius

um-bram futurorum bonorum habuit. Cum autem Christus

hominibus annuntiatus est; et ipse adfuit dicens, « Ipse

» qui loquor adsum, tunc * , » ut dixit Paulus, « ejus vox

» terramconcussit, cum id prius pollicitus esset^ : Adhuc

» semel ego movebo non solum terram , sed et coelum.

» Quod autem adhuc semel dicit : declarat mobilium

» translationem , ut maneant ea quse sunt immobiha.

» Itaque regnum immobile suscipientes, habemus gra-

» tiam, per quam servimus placentes Deo^. » Quod au-

tem hic immobile regnum dicit , idem firmatum canit

David : « Dominus regnavit, decorem induit, induit Do-

» minus fortitudinem et ea prsecinxit se. Etenim firma-

» vit orbemterrse, qui non commovebitur'^. » Itaque

quod a Propheta dictum est, Salvatoris adventum signi-

ficat , in quo et nos renovati sumus , et lex spiritus im-

mobilis perseverat. Sed illi vere Tropici seu versatiles

foedere cum Arianis inito , ac inter se impietate adversus

Divinitatem divisa, ut videMcet illi Filium, ipsi Spiritum

rem creatam esse pugnent , tropos, ut iidem loquuntur,

effingere , atque illud etiam quod recte ad Timotheum

scripsit Apostolus , male interpretari ausi sunt. « Testor, »

* Ezech. xviii, 3i. —2 Marc. iii, 17. — ^ Joan. 1, 1» «-'i Joan. ir, a6,

— 6 Hebr. xii, 26. — « Agg. n, 7* -^ ' Psah xgii, 1«



EPISTOLA I AD SERAPIONEM. I9

inquit Paulus, « coram Deo et Christo Jesu , et electis

» angelis, ut hsec custodias sine prsejudicio , nihil fa-

» ciens ex inyitatione ^. » Ex quibus ilii concludunt,

quod cum Deum et Christum nominaverit, deindeque

angelos , necesse est Spiritum inter angelos annumerari

eumque ex iDorum esse ordine , atque angelum aliis ma-

jorem esse. Primo, hoc impii Yalentini inventum est^

neque latet ipsos eadem ac illum loqui. Ille siquidem di-

xit, quodmisso Paraclito, una cum illo cosevi ejus angeli

missi fuerint. Deinde , dum Spiritum ad angelorum na-

turam deducunt , non advertunt se angelos in Trinitate

coUocare. Nam si secundum illos post Patrem et Filium

sequuntur angeli : certe e Trinitate sunt angelij nec jam

sunt « administratores spiritus in ministerium missi^, »

nec ipsi sancti efficiuntur , sed potius alios sanctos effi-

ciunt.

XI. Qusenam tandem hsec tam absurda illorum de-

mentia est? Quo in loco rursus Scripturse sacrse invene-

runt Spiritum angelum dici? Eadem enim quae jam dixi,

mihi repetere necesse est. Paraclitus dictus est et spiritus

adoptionis, spiritus sanctimoniae, et Christi spiritus. At

nunquam vel angelus aut archangelus, aut spiritus mi-nisterii qualessunt angeli, appellatus est. Quin immo ei-

dem et Filio ministrat Gabriel cum Marise ait : « Spiritus

)> sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbra-

» bit tibi^. » Cum igitur Scripturse Spiritum angelumnon

appellent, quid excusationis habere possint in tanta tam-

que absurda temeritate ,

maxime cum ipse Yalentinusqui impiam hanc mentem illis inseruit , illum quidem

,

Paraclitum, hos vero, Angelos nominaverit, licet idem

stultissimus Spiritum angelis cosetaneum eodemque dun-

taxat tempore ac illos extitisse senserit. Sed ecce, in-

» i Tim. V, 21. 2 — llebr. 1, 14. — « Luc. i, 35.



20 g. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

quiunt, apud Prophetam Zachaiiam scriptum est : f Hsec

)) dicit angelus qui loquitur in me^. » Atqui perspicuum

est hic spiritus nomine angelum in i-pso loquentem signi-

ficari. Verum id minime dicerent, si quod legunt yellent

atteodere. Nam Zachafias in candelabri visione , ait :

« Et respondit angelus qui loquebatur in me, et dixit

» Numquid nescis quid sunthsec? Et dixi : Non Domine.

» Etrespondit, et ait ad me, dicens : Hoc est verbum

» Domini ad Zorobabel, dicens : Non in virtute magna ,

» nec in robore, sed in Spiritu meo, dicit Dominus om-

» nipotens*^. » Ex quibus liquet angelum qui Prophetae

loquebatur non fuisse Spiritum sanctum , sed illum qui-

dem esse Angelum , hunc autem esse Spiritum Dei omni-

potentis, cui et Angelus ministrat, quique a divinitate

dividi nequit , ac Verbi proprius est. Quod si Apostoli

verbanobis opposuerint, qui scilicet post Christum, elec-

tos angelos nominavit •, dicant quinam ex illis omnibus

Trinitati adjungendus sit? Nec enim omnes unus sunt nu-

mero. Aut quis illorum in columhae specie in Jordanem

descendit? Nam millia millium et decies millies dena

millia ministrant ei^. Vel quare coelis apertis non dictum

est, Et descendit aliquis exelectis angelis, sed , Spiritus

sanctus? Vel quare ipse Dominus de fine temporum cum

Discipulis disserens, distincte ait : « Mittetfilius hominis

» angelos suos*. » Item et antea dictum fuerat : « Angeli

» ministrabant ei^. » Iterum quoque dixit : « Exibunt

» Angeli^.» Cumvero Discipufis sanctum Spiritum daret,

ait : « Accipite Spiritum sanctum'^. » Rursus et cum eos-

» dem adprsedicandum misit : « Euntes, « inquit, » do-

» cete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et

» Filii et Spiritus sancti^. » Nec enim Angelum cum di-

1 Zach. IV. — ^ Ibid v. — 5 Dan. vii, lo. — * Matth. xiii. 4^« — * Ib,

jv, u. —' ^ Ibid. XIII, 49« — ^ Joan. xx, 22. — 8 Matth, xxviu, ij.



EPISTOLA I AD SERAIMONEM, 31

viuitate copulavit, neque nos sibi ipsi et Patri in re cre-

ata conjunxit, sed in Spiritu sancto, quem cum promit-

teret, non ait se Angelum mittere , sed « Spiritum veri-

» tatis qui a Patre procedit^ , » qui idem ex ipso accipit

et datur.

XII. Moyses quoquequi Angelosquidemrescreatasesse,

Spiritum autem sanctum Filio et Patri conjunctum no-

verat, Deo ipsi dicente : « Vade, ascende de loco isto tu et

» populus tuus quem eduxisti de terra iEgypti in ter-

» ram, quam juravi Abraliam, Isaac et Jacob dicens :

» semini vestro dabo eam : et mittam ante faciem

» tuam Angelum meum, et ejiciet Chananaeum'^; » id re-

cusavit, ita respondens : « Nisi ipse proficiscaris nobis-

» cum, ne me ex isto loco educas ^. » Nolebat nempe

populum a re creata duci , ne rei creatse potias quamDeo omnium creatori servire discerent. Certe idem ille

qui angelum ducem habere renuerat, Deum ipsum ut sui

dux esset rogavit. Quod cum Deus pollicitus ipsi respon-

derit : « Et istud verbum tuum, quod locutus es faciam :

» invenisti enim gratiam coram me , et novi te prse om-

» nibus * : » Cum item inde in Isaia scriptum legamus:

« Qui e terra eduxit pastorem ovium : ubi est qui posuit

» in ipsis Spiritum sanctum, qui Moysem dextera dedu-

» xit ^: » Et paulopost : « Descendit Spiritus a Domino

» et ductor illorum fuit. Sic duxisti populum tuum, ut

» faceres tibi nomen gloria^^ : » quis ex his veritatem non

perspicit? Nam cumDeus se ducem populi fore esset pol-licitus, ecce non jam angelum ,

sed suum Spiritum,qui

Angelis superior est , ductorem populi se missurum pro-

mittit. Quare patet Spiritum non ex rebus creatis neque

Angelum esse , sed rebus omnibus creatis superiorem et

* Joan. XV, afi ; Ibid. xvj, i4. — ^ Exod. xxxuij k --

? ? Ibid. |5| ^* Jt)id. 17, -^.'^ Isaj, J.XUI, M'—-^ IbiiJ. j^.



22 9» ATHANASII ARGHIEPISGOPI

Patris divinitati conjunctum esse. Namque ipse Deusper

Verbum in Spiritu populum ducebat ; unde per totam

Scripturam testatur : <( Ego eduxi vos de terra iEgypti :

» testes vos estis, siDeusalienuseratin vobisprseter me^.»

Sancti quoque ita Deo loquuntur : « Deduxisti sicut oves

» populum tuum^. » Et « Deduxit eos Dominus in spe

» et non timuerunt^. » Huic eidem Lymnum ofierunt qui

aiunt : «Qui traduxit populum suum per desertum, quo-

» niam in saeculum misericordia ejus^. » Magnus veroMoyses identidem repetit : « Dominus Deus qui prseit

» ante faciem vestram^. » Itaque Dei Spiritus non est

Angelusneque rescreata, sedejus divinitatis estproprius.

Nam cum Spiritus in populo esset , Deus per Filium in

Spiritu in iisdem erat.

XIII. Verum hsec ita sint, inquiunt illi , cur igitur

Apostolus post Christum,non Spiritum sanctum, sedelec-

tos Angelos nominavit ? Atqui idem ab illis merito quis

sciscitetur : Quare non Archangelos, neque Cherubim,

neque Seraphim, neque Dominationes,neque Tlironos,ne-

que quid aliud,sed solos electos Angelos Paulus nominavit?

Kum ergo, quia non ita nominavit, Angeli sunt Archan-

peli, aut soli Angeli existunt, nuUique sunt Seraphim aut

Cherubim , nulli Archangeli , et Dominationes , nuUi

Throni et Principatus , nihil denique aliud existit ? Ve-

rum id inquirere nihil aliud est, quam Apostolo necessi-

tatem hoc vel illo modo scribendi imponere , nec non

divinas Scripturas ignorare , ac proinde a veritate aber-

rare. Ecce enim apud Esaiam scriptum legimus : « Acce-

)) dite ad me et audite hsec : Non ab initio in abscondito

» locutus sum*, quum fieret, ibi eram : et nunc Dominus

1 Levit.xi, 45; Deut.xxxn, Sg.— 2 isai, xlv, 21 ; Ose. xiii,4.— 'Psal-

ixxvi, 21 ; Psal. lxxvii, 53. —'^ Psal, cxxxv, 16.— ' Deut. i, 3o, 55.



EPISTOLA. I AD SERAPIONEM. 23

» misit me et Spiritus ejus^. » Et apud Aggaeum : « Et

» nunc confortare Zorobabel, dicit Dominus, et confor-

» tare Jesu fili Josedec , sacerdos magne , et confortetur

» omnis populus terrse , dicit Dominus, et facite, quo-

» niam ego vobiscum sum , dicit Dominus omnipotens,

» Et Spiritus meus stetit in medio vestri'^. » Hic apud

utrumque Prophetam, solius Domini et Spiritus fit men-

tio : quid igitur ad id dicturi sunt ? Nam si eo quod Pau-

]us Christi mentionem faciens, de Spiritu tacuerit , et

electorum angelorum meminerit , si inquam , eam ob

causam Spiritum inter Angelos collocare nihil verentur :

restat ut ex his propheticis verbis, iidem de illo qui ibi

silentio omittitur audacius disputent. Nam si dicant Do-

minum esse, idem esseac Filium esse : quid de Patre dic-

turi sunt? Si vero illud de Patre intelligant•,

quid dicturi

sunt de Filio? Procul autem absit vel a sola cogitatione,

ea quae ex illorum sententia consequitur impietas. Nempe

illos respondere necesse est, vel nullum illum esse , vel

quod silentio prsetermissus sit , eum inter res creatas an-

numerare.

XIV. Quid item dicturi sunt, si ipsum etiamDomi-num dicentem audierint : « Judex quidam erat in qua-

» damcivitate, qui Deumnon timebat, ethominem non

» reverebatur^. » Numquid quia post Deum , hominem

nominavit , ille homo est Filius quem injustus judex non

reveretur? An forte quia post Deum, hominem subdide-

rit, tertius est Filius post hominem , et quartus, Spiritus

sanctus? Quid, si Apostolum eadem epistola rursus di-

centem audiant : « Praecipio tibi coram Deo,qui vivifi-

» catomnia, etChristo Jesu,qui testimonium reddidit

» sub Pontio Pilato , bonam confessionem , ut serves

» mandatum sinemacula, irreprehensibile^. » Numqula

* Isai. XLvui, i6. — 2 Agg. 11, 5. — SLuc. xvui, 2.— *i Tim. vi, 10.



34 S- ATHANASII ARGHIEPISCOPI

hic de Angelis et Spiritu siluit, de Spiritu et de Angelis

utrum sint dubitant ? Ita sane dubitaverint,quamdiu

hoec adeo impia contra Spiritum meditabuntur. Si prae-

terea ad hsec libri Exodi verba attendant : « Timuit au-

» tem populus Dominum , et crediderunt Deo et Moysi

» servo ejus* : » an Moysem Deo annumeraturi sunt,

neque post Deum , Filium sed solum Moysem sunt intel-

lecturi ? Quid si etiam Patriarcham Jacob Josepho his

verbisbenedicere meminerint : « Deus qui pascit me ab

» adolescentia mea usque in prsesentem diem : Angehis,

» qui eruit me de cunctismalis, benedicatpueris istis*^.»

Num quia post Deum, Angehim nominavit, prior est An-

pelus Filio, aut FiUus inter Angelos annumeratur? Ita

profecto senserint, quippe quibus cor corruptum sit. Ve-

rum non haec est apostoUca fides, neque ea ferre Ucet

Christiano. Nam sancta et beata Trinitas individua at-

que ipsa secum unita est, ita ut ubi Patris mentio fiat,

ejusdem statim Verbum , ac in FiUo Spiritus debeat in-

teUigi. Quod si FiUus nominetur, simiUter in FiUoest Pa-

ter, nec extra Verbum estSpiritus sanctus. Siquidem una

est Patris gratia quse per FiUum in Spiritu sancto com-

pletur. Una pariter divinitas et unus Deus est qui est su-

per omnia , et per omnia, atque in omnibus. Namque

ipse etiam Pauluscujus hsec sunt verba, « Testificor co-

» ram Deo et Jesu Christo^ , » Spiritum a FiUo neuti-

quam dividi , sed ipsum in Christo esse,quemadmodum

FiUus in Patre est , optime noverat. Convenienter tamen

electos Angelos una adjunxit, ut, quoniam hsec ad Disci-

pulum scribebat, iUe cui minime latebat ea quse a Deo

dicta sunt per Christum in Spiritu dicta esse , et Angelos

res nostras administrare , singulorumque actus speculari,

inagistri exhortaliones custodiret, ut cui persuasum esset

4 Mwd, iiY!, 5i, --2 Gen, xlvui, i5, — ' a Tim» iv, i.




omnium quoe diceret ipsos Angelos speculatores testes ha-

bere. An forte Angelos qui semper vident faciem Patris, qui

in ccelis est , propterEcclesise pusillos testes appelldt ,

utdiscipulus, cognitis populorum curatoribus, Apostoli ad-

raonitiones non negligeret.

Xy. Itaque is mihi videtur esse sensus Scripturse sa-

crse,quo plane illorum adversus Spiritum impietas va-

lidissime refutatur. Verum iidem illi veritati adversari

pergunt , ut scribis , non jam ex Scripturis,quippe qui

nihil ibi inveniant, sed ex proprii cordis redundantia

haec rursus eructant : Si Spiritus res creata non est , ne-

que unus ex Angelis, sed ex Patre procedit : igitur filius

quoque ipse dicendus est, proindeque duo sunt fratres

ipse scilicet et Yerbum. Quod si frater est : qui fieri potest

utunigenitum sit Verbum, vel ut sequales non sint, sed hic

post Patrem, ille post Filium nominetur ? Si item ex Pa-

tre est , cur non et ipse genitus, aut filius esse , sed sim-

pliciter Spiritus sanctus dicitur ? Denique si filii dicatur

esse spiritus : Pater ergo avus est Spiritus sancti. Ha3C tur-

pissimi homines cavillando effutiunt,qui curiosius pro-

funda Dei scrutari conantur, quse nemo novit nisi Spiri-

tus Dei, de quo illi tam impie sentiunt : quibus nihil

amplius respondere cequum sane esset *, sed secundum

Apostoli praeceptum,

post prsedictam admonitionem,

tanquam ha^retici vitandi essent^ : vel certe ut nos in-

terrogant , sic eos a nobis interrogari operee pretium fue-

rit , idemque nos ab illis responsum efflagitare,quod

illi a nobis exigunt. Respondeant igitur, utrum Pater ex

patre sit , et num alius cum illo genitus fuerit , sintque

ex uno fratres, qualeque nomen illis sit ? Quis item eo-

rum Pater et avus, qui proavi? Atqui nuUos esse respon'-

debunt. Quare ergo Pater ab illis dicitur j cjui idem ex



26 S. ATHiNASII ARCHIEPISCOPI

patre noa sit ortus ? Vel qui fillum habere potuit, qui

ipse prius filius non fuit genitus ? Equidem non me fugit

ista inquirere nefas omnino esse. Yerum haud ab re fue-

rit ita ilkidentibus vicissim iihidere , ut saltem ex hujus-

modi absurda et impia interrogationepropriaminsipien-

tiam percipere valeant. Nec enim illa ullo modo sunt :

absit : neque hsec de divinitate sciscitari decet. Siquidem

non est Deus similis hominum , ut ista humana de illo

percuntari quis audeat.

XVI. Itaque, utjammonui, silentium in his quses-

tionibusservare,ethujusmodi illorum argutias dissimula-

re satius certe fuerit. Verumtamenne nostrum silentium

majoris ipsis fiat impudentiae occasio , haec illis reponere

non gravabor. Nempe quemadmodum Patris patrem di-

cere non possumus, ita nec Filii fratrem. Namque Patris,

ut antea dictum est , alius deus nullus fuit : nec ullus si-

militer alius estfilius : unigenitusenimest. Proindeetsolus

etunus Pater, soUus et unius Filii est pater, atque adeo

in sola divinitate semper et est, etfuitpater ac filius. Nam

tametsi inter homines pater aliquis dicitur , tamen idem

alterius filius fuit. Tametsi similiter filius quis dicitur,

tamen idem alterius est pater. Unde non proprie in ho-

minibus patris et filii nomen servatur. Sic Abraham qui

fuit filius Tharee, idem fuit pater Isaac. Similiter Isaac

qui filius erat Abrahse, fuit pater Jacob, eaque est huma-

nse naturse conditio. Nam sibi invicem sunt partes , et

quisquis gignitur, patris partem habet, ut et ipse alterius

fiatpater. At non ita se res habet indivinitate.

Necenira

hominum similis est Deus, nec divisam habet naturam.

Quapropter neque sui divisione Filium generat , ut et

ipse alterius pater fiat , cum neque ipse sit ex patre , ne-

que Filius pars sit patris. Itaque FiHus non generat, ut

ipse genitus est , sed totus est totius imago et splendor :



EPISTOLA I AD SERAPIONEM.2J

atque in sola divinitate Pater proprie est pater , et Filius

proprie est filius: quiPatersemperfuitpater, etFilius pa-

ritersemper fuitfilius.QuemadmodumitemnunquamPa-terfuturus est filius, sic nunquam Filius futurus est pater.

Et ut nunquam Pater desinet solus esse pater : ita Filius

nunquam desinet esse solusfilius. Nemo igitur nisi mente

captus dixerit velcogitaverit fratrem esse Filio, et nomen

avi Patri convenire. Hinc enim nusquam in Scripturis

sacris Spiritus filius dictus est, ne frater esse existimare-

tur : uti nec filius Filii , ne Pater avus crederetur. Sed

FiUus, Patris est filius ; et Spiritus, Patris spiritus dictus

€st, atque itauna Trinitatis divinitas et fides est.

XVII. Quocirca eam quoque ob rationem insania sine

dubio fuerit contendere rem creatam iilum esse. Namsi res crcata esset, Trinitati non adjungeretur. Nam tota

unus Deus est. Satis ergo fuerit cognoscere Spiritum rem

creatam non esse , nec rebus creatis annumerari. Siqui-

dem nihil alienum Trinitati admiscetur , sed individua

et sibi ipsi similis est. Hsec , inquam, fidelibus satis esse

debent : huc usque humana cognitio pervenire potest :

hic Cherubim alis faciem velant. Qui autem his plura

quaerit et investigare cupit , refragatur dicenti : « Ne

» plus sapias quam necesse est , ne obstupescas ^. » Quae

enim fide tradita sunt , hsec non humana sapientia ex-

pendere , sed fidei auditu excipere convenit. Quae enim

oratio ea quse creatam naturam transcendunt digne pos-

sit explicare? Vel qusenam, quaeso, aures capere possint

qu3e hominibus nec audire nec loqui licet? Sic enim

Paulus de his quse ipse audivit testatus est : de Deo autem

hsec dicit : « Quam investigabiles vise ejus ! Quis enim

» cognovit sensum Domini? Aut quis consiHarius ejus

» fuit ^? » Hinc Abraham nihil curiose inquisivit^ nec

* Eccles. VII, 17. — 2 Rom. xi, 33.



28 S. ATHANASII ARCHIEPlSCOPl

loquentis verba discussit, sed « credidit Deo etreputa-

» tum est ei ad justitiam ^. » Sic Moyses fidelis famulus

appellatus est. Quod si Ariani , quia in malevolam ipso-

rum animam non ingredietur sapientia, individuam et

sanctam Trinitatem nec intelligere nec credere queunt :

ne idcirco veritatem adulterent , nec quse ipsi percipere

non possunt, haec non posse esse contendant. Perabsurda

enim res est, quod, cum concipere non valeant, qut

fieri possitut individua

sit

sanctaTrinitas, Ariani idcirco

Filium , et Tropici Spiritum sanctum inter res creatas

numerent. Nempe sequum erat vel ista non intelligentes,

prorsus silere , nec illos Filium , nec istos Spiritum sanc-

tum inter res creatas collocare : vel certe quod scriptum

est agnoscere , Filiumque cum Patre conjungere , nec

Spiritum a Filio dividere, ut scilicet individua ac ejus-

dem vere particeps naturse permaneret sancta Trinitas.

Quibus utique cognitis non eo audaciae prorumpere de-

bebant, ut dubitantes inquirerent, quonam pacto haec

se habeant , ne si interrogatus in respondendo hsereret

ipsi pravos sibi ipsis sensus comminiscerentur. Hsec enim

est rerum omnium factarum inprimisque hominum con-

ditio, ut de rebus quse verbis exprimi non queunt, digne

loqui non possimus. Major autem sane temeritas fuerit,

si ad haec eadem explicanda, nova vocabula aliaque a

Scripturis excogitemus. Immo vere insanus admodum

ille censendus sit, qui hisce de rebus interroganti vel

tantum cogitet respondere : quandoquidem nec is mentis

compos esse sestimabitur , qui hsec eadem de rebus factis

fuerit percontatus.

XVIII. JVam vel tandem illi qui de re nulla dubitant,

respondere audeant, quomodo et ex qua materia coeli

constituti sint, vel qufenam iilorum sit admixtio? quov€i



EPISTOLA I A.D SeRAPIONEM. 2^

modo sol et singula astra composita faerint? Verum qiiid

mirum, si ex superioribus sive ccelestibus rebus, illorum

amentiam convincamus, cum neque ipsis pateatquoenam

sit rerum inferiorum, verbi causa, lignorum natura,

quomodo consistant aquse, quiTenani sit animalium con-

formatio ac compositio. Hsec enim profecto nunquam

illi explicaverint, quando ipse Salomon,qui sapientise

cumulatius fuit particeps quam alii omnes, ista ab ho-

mine inveniri non posse perspiciens ait : « Et quidem

» universum sseculum dedit in corde eorum, ut nonin-

» veniat homo opus quod fecit Deus ab initio et usque

» in finem ^. » An ergo quia haec omnia nosse nequeunt,

idcirco contendent non existere? NuUus utique dubito

quin id contenderint, quippe qui mentem penitus cor-

ruptam habeant. Jure igitur merito eositaalloquiliceat

stulti atque ad omnia audaces et prsecipites! quare non

potius sanctam Trinitatem curiose scrutari desinitis,

eamque esse duntaxat creditis, magistrum Apostolum

hac in re imitati, cujus hsec sunt verba : « Credere enim

» oportet primum Deo, quia est, et inquirentibus se re-

» munerator sit ^. » Nec enim dixit, quomodo est, sed

tantum, « quia est, » Quod si nec sic quidemerubescunt,

dicant ergo quomodo sit Pater, ut hoc pacto discant

quomodo quoque ejus sit Verbum. Sed absurdum est

inquient, hsec de Patre inquirere. Audiant igitur absur-

dum quoque esse idem de ejus Verbo sciscitari.

XIX. Itaque cum inutilis et stultus sit hujusmodi co-

natus, nemo jam amplius de his percuntari audeat, sed

ea tantum quae Scripturis continentur , discere satis ha-

beant. Siquidem omnino sufFiciunt quse in hanc rem

profert exempla. Nempe fons etlux Pater dicitur : Me,

enim inquit, « dereliquerunt fontem aquse viventis^. »

1 Eccles. III, n, — 2 Hebr, xi, 6, — ' Jerem. ii) i3,



5o S. ATHANxVSII ARCniEPISCOPI

Et iterum apud Baruch : « Quid est, Israel, quodinterra

» inimicorum es? dereliquisti fontem sapientiae ^. » Et

secundum Joannem, « Deus noster lux est^. » Filius vero,

cum refertur ad fontem, dicitur fluvius : Namque « Flu-

» men Dei repletum est aquis ^. » Cum autem idem ad

lucem refertur, splendor appellatur, dicente Paulo •

« Qui cum sit splendor gloriae et figura substantiaejus*.»

Cum ergo Pater sit lux, et Filius ejus sit splendor, ( nam

eadem saepe, prsesertim de hujusmodi rebus , dicere ne-

mini grave videri debet ) licet quoque in Filio perspicere

Spiritum sanctum, in quo nempe illuminamur. Hinc

enim Apostolus, « Ut det vobis, » inquit, « Spiritum

» sapientise et revelationis, in agnitione ejus , illumina-

» tos oculos cordis ^. » Porro cum Spiritu illuminamur

Christus ipse est qui nos in illo illuminat , ut hsec verba

testantur:

« Erat lux vera quse illuminat omnem homi-» nem venientem in mundum ^. » Similiter ut Pater est

fons, et Filius fluvius appellatur , ita Spiritum bibere di-

cimur. Nam scriptum est : « Omnes unum Spiritum bi-

» bimus^. » Rursus cum Spiritum bibimus, Ghristum

unabibimus. Namque «Bibebant de spiritali consequente

» petra. Petra autem erat Christus^. » Prseterea ut Chris-

tus verus est Filius, ita nos Spiritum accipientes,filiieffi-

cimur. « Non enim, »inquit, « accepistisspiritumservitu-

» tis iterum in timore : sed accepistis Spiritum adoptio-

» nis.^ » Cum autem Spiritu filii Dei efficimur, manifes-

tum est nos in Christo filiosDeiappellari. Nam«Quotquot

» receperunt eum, deditillis potestatemfiliosDeifieri^^.

Deinde quemadmodum Pater, uti docet Paulus, solus est

sapiens, sic ejus Filius est sapientia. Christus enim « Dei

* Bar. III, 10 et 12. — ^ 1 Joan. i, 5. — 3 Psal.Lxir, 10. — * Hebr. i, 5^

— 5 Ephes. i , 17. — * Joan. 1,9. — ^ , Cor. xii, i3. — » 1 Cor. x, 4« —

9 Ilom, yiii, i5, — *o Joan. i, 12,



EPISTOLV I AD SERAPIONEM. 5l

» virtus et Dei sapientia*. » Utitem Filius est sapientia,

ita nos Spiritu sapientise accepto, Filium habemus etin

eodemsapientesefficimur.Sicenim scriptumestinPsalmo

centesimo quadragesimo quinto : « Dominus solvit com-

» peditos, Dominus coecos sapientes efficit ^. » Cum in-

super Spiritus nobisdatur, « Accipite » enim« Spiritum

» sanctum ^ , » inqiiiebant SaU ator : Deus ita in nobis

est : sic enim scripsit Joannes : « Si diligamus invicem,

» Deus in nobis manet. In hoc cognosoimus quoniam

» in eo manemus , et ipse in nobis , quoniam de Spiritu

» suo dedit nobis *. » Cumque Deus in nobis est, Filius

certe itidem in nobis est , ipso Filio dicente : « Ego et

» Pater veniemus et mansionem apud eum faciemus^. »

Similiter ut Filius est vita eodem testante , « Ego sum

» vita ^; » sic etiam in Spiritu vivificari dicimur, que-

madmodum Paulus ait : « Qui suscitavit Jesum Cliristum

» a mortuis , vivificabit et mortalia corpora vestra per

» inhabitantem ejus Spiritum in vobis '^.» Nobis porro

in Spiritu vitam accipientibus, ipse Cliristus in nobis vi-

vere dicitur, ut ex his verbis patet : « Christo confixus

» sum cruci. Yivo autem jam non ego : vivit vero in

» me Christus. » Et rursus, quemadmodum Filius qusefaciebat opera , Patrem suum facere ita testabatur :

« Pater in me manens, ipse facit opera. Credite mihi

» quia egoin Patre, et Pater in me est. Alioquin propter

» opera ipsa credite mihi ^: » sic quge in virtute Spiri-

tus Paulus efficiebat, Christi opera esse docebat : « Non

»

enim audebo , » inquit,« aliquid loqui

eorum quse» per me non efficit Christus in obedientiam Gentium,

» verbo et opere, in virtute signorum et prodigiorum,

» in virtute Spiritus sancti ^. »

* 1 Cor. 1,24— 2pg,cxLV,7.— ' Joan, xx. 22.— ^ 1 Joan.iv, i3.— *Joan.

Xiv,a3.— •Joan,xiv,6.-- 'RQm.vni, ii.— 8 joan.xivîo.— 'Rom,xT,i8,



52 S. ATIIANASII ARCHIEPISCOPI

XX. Cum ioitnr ea sit in sancta Trinitate conjunctio

et unitas ; quis jam vel Filium a Patre, vel Spiritum a

Filio aut ab ipso Patre separare audeat ? vel quis eo

temeritatis deveniet , ut dissimilis et diversae naturse

Trinitatem esse , aliamque a Patre substantiam Fi-

lium habere , ac denique Spiritum Filio externum

esse contendat? Siquis vero rursus sciscitetur quonam-

modo htEC esse possint , ut scilicet cum Spiritus in nobis

est, Filius in nobis est, et similiter cum Filius in no-

bis est , Pater in nobis esse itidem dicatur : vel quo-

modo, cum sit Trinitas, in uno tamen significetur Tri-

nitas : quomodo item cum unus in nobis est, Trinitas

in nobis esse dici queat;quisquis, inquam, itainterro-

gaverit, vel prius ipse splendorem a luce et sapientiam

a sapiente dividat, vel quomodo hsec sint edisserat. Quod

si praestare non valeat:

multo magis hsec de Deo inqui-

rere summse temeritatis et insaniae esse fatendum estt Si-

quidem divinitas, uti dictum est, non argumentis tra-

ditur, sed fide, necnon ratione cum pietate conjuncta.

Nam si quse ad salutarem crucem pertinent ^^ « non in

)) sapientia verbi , sed in ostensione spiritus et vir-

)) tutis^, )) prsedicavit Paukis , « et audivit arcana

)) verba )) in paradiso, « quse non licet homini loqui :

quis de sancta Trinitate disserere poterit ? Verumtamen

hujusmodi hsesitatio cum praesertim fide sanari poterit

tum etiam prsedictis exemplis imaginis , splendoris , fon-

tis, fluviij substantiae , et figuree. Quemadmodum enim

FiUus in Spiritu tanquam in propria imagine est j ita et

Pater in FiUo. SciUcet divina Scriptura ut nostram infir-

mitatem levaret, per quam nobis res tantas liaud Ucet

comprehendere et sermone expUcare , nobis ista exem-

pla subministravit, ut hoc modo propter petulantium

* i Gor. I; 1/} et iij 4» "" ^ 2 Gor, xn, 4«

I



EPISTOLA. I A.D SERAPIONEM. 55

hominum infidelitatem simpliciuset extra periculum de

his loqui possemus, liceretque sine culpa res ita arduas

intelligere, ac denique credere unam esse sanctificatio-

nem ex Patre per Filium in Spiritu sancto productam.

Nam quemadmodum unigenitus est Filius : sic et Spiri-

tus qui a Filio datur et mittitur, unus item est, non

multi, neque ex multis unus, sod solus ipse Spiritus est.

Quia enim unus est Filius qui et vivens est Verbam :

unam quoque esse necesse est perfectam et plenam

sanctificantem et illuminantem, viventem ejus effica-

ciam et donum quod ex Patre procedere dicitur,quia

ex Verbo,quod ex Patre esse conceditur , effulget,

et ab eodem mittitur ac datur. Filium quidem a Patre

mitti verissimum est , ut ipse his verbis testatur : « Sic

» Deus dilexit mundum , ut Filium suum unigenitum

» mitteret^. » Sic etiam Filius Spiritum mittit. Si enim,

inquit, « ego abiero, mittam Paraclitum ^. » FiliuS

similiter Patrem honorat, ut ipse ait : « Ego te clarifi-

» cavi ^. » Spiritus item Filium honorat, ut idem Filius

dixit : « Ille me clarificabit ^. » Filius prseterea dicit :

« Quae audivi a Patre , hsec loquor in mundo ^. » Spiri-

tus autem ex Filio quoque accipit. i( De meo , » inquit

« accipiet et annuntiabit vobis ^. » Rursus, Filius in no-

mine Patris venit. Ita etiam « Spiritus sanctus , » inquit

Filius, « quem mittet Pater in nomine meo '^.»

XXI. Cum igitur eumdem ordinem eamdemque natu-

ram habeat Spiritus erga Fiiium , qualem Filius erga Pa-trem, qua, quaeso, ratione is qui Spiritum sanctum remcreatam esse contendit, non idem necessario de FiHo

sentiet? JVam si Filii Spiritus res est creata , consequens

est ut et Verbum Patris rem creatam esse fateantur. Hsec

* Joan. 111, iG. — 2 Jt)an. xvi, 7. — 5 Joan. xvii, 4« — * Joan. xvi, 14,

—5 Joan. viii, 26. —

6 Joan. xvi, 14, — 7 Joan. xiv, 26.

xxxxi, 5



54 S. i.THAKASII ARCHIEPISCOPI

nempe opinati Ariani, in Caiphae Judaismum delapsi sunt.

Si porro hi qui de Spiritu hsec audent dicere, Ariisenten-

tiam tueri nolint, ejus ergo verba quoque fugiant, nec

impii sint in Spiritum sanctum. Nam utFilius, qui in

Patre est, in quo etiam est Pater , non est res creata, sed

Patris substantise proprius est, quod et vos asseveratis :

ita et Spiritum sanctum qui in Filio est, et in quo

Filius est , inter res creatas collocare , aut a Verbo

dividere ,

atque ita imperfectam Trinitatem reddere,

nefas omnino fuerit. Sed satis sit hactenus Tropicorum

impietatem ex ignorantia ortam coarguisse,quo videli-

cet Prophetse et Apostoli verba explicaremus,quorum

illi sensum adulterantes , seipsos in errorem induxerunt.

Jam vero seorsim inspiciamus qusenam in divinis Scrip-

turis de Spiritu sancto dicta fuerint, ac velut probi

mensarii discernamus, nuni proprium aliquid habeat

Spiritus cum rebus creatis, vel an proprius sit Dei, ut 9eum vel rem creatam, vel alium a rebus creatis, pro- |priumque divinitatis Trinitatis et unum ex ea esse disca-

mus. Forsan enim hoc pacto erubescent illi , ubi didice-

rint, quautum impietatis verba quoe commenti sunt, a ^

divinis oraculis discrepent.

XXII. Itaque res creatse ex nulla re factae sunt , ha-

bentque existendi principium. Siquidem in principio

fecit Deus coelum et terram et omnia quse in eis sunt *.

At Spiritus sanctus ex Deo esse dicitur. « Nemo ^ » enim,

inquit, « scit quae sunt hominis, nisi spiritus homi-

» nis , qui in ipso est : ita et quoe Dei sunt ,

nemo» cognovit, nisi Spiritus Dei. Nos autem non spiritum

» mundi accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est. »

Qusenam igitur cognatio Spiritus cum rebus creatis ex

his esse videtur ? Etenim res creatse non erant : at Deus

1 Gen, i. — 2 i Cor. ii, ii«



EPISTOLA I AD SERAPIOKEM. 55

is est qui est, ex quo et ipse Spiritus est. Quod autem ex

Deo est , iion potest esse ex niliilo, neque res creata , ne

secundum eos ille quoque ex quo Spiritus sanctus est

res creata esse putetur. Quis ergo hujusmodi insipientes

ferre possit, qui et ipsi in corde suo dicunt non esse

Deum ^ ? Nam si quemadmodum nemo novit quse sunt

liominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est, ita et quse

sunt Dei nemo novit nisi Spiritus qui in ipso est : annon

sumnice impietatis fuerit dicere rem creatam esse Spiri-

tum qui in Deo est, et qui profunda Dei scrutatur ? Nam

qui ea mente est, fateri utique cogetur spiritum hominis

extra hominem esse, et Verbum quod est in Patre,

rem item creatam esse. Prseterea, Spiritus et est et di-

citur spiritus sanctitatis et renovationis. Scribitsiquidem

Paulus: « Qui prcedestinatus est Filius Dei in virtute

)> secundum Spiritum sanctitatis ex resurrectione mor-

» tuorum Jesus Christus Dominus noster ^. » Et iterum

dicit : « Sed sanctificati estis, sed justificati estis in no-

» mine Domini nostri Jesu Christi et in Spiritu Dei

» nostri ^. » Hcec quoque ad Titum scribit : « Cum au-

» tem benignitas et humanitas apparuit Salvatoris nostri

» Dei, non ex operibus justitiae qua3 fecimus nos, sedse-

» cundum suam misericordiam salvos nos fecit per lava-

» crum regenerationis et renovationis Spiritus sancti

)) quem effudit in nos abunde per Jesum Christum Salva-

» torem nostrum, utjustificati gratia ipsius, hseredessi-

» mussecundum spem

vitae seternae ^. » Atquod

res

creatas spectat , ipsee sanctee efficiuntur et renovantur :

« Emittes » enim « Spiritum tuum et creabuntur, et

» rcnovabis faciem terree ^, » Et Paulus : « Impossibile

» est enim eos qui semel sunt iUuminati,gustaverunt

ipsal. xiii, 1, — 2Rom. 1,4. — 8 1 Cor. vi, ii. — * Tit. ni, 4. — ^ Ps,

ciiij4«



56 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

» etiam donum co^leste, et participes facti sant Spiritus

» sancti ^. »

XXI 11. Itaqiie qui non ab alio sanctus efficitur, neque

sanctimoniee fit particeps , sed ipse alios participes red-

dit, in quo et res universae createe, sanctae efficiuntur

qui inquam, fieri potest ut is locuminter res omnesha-

beat, vel proprius illorum sit qui ipsius fiunt participes?

Kam qui h{^c ita esse pugnaverint, eos etiam concedere

necesse sit Filium per quem res omnes factae sunt, unamtamen illarum esse. Spiritus item vivificus dicitur : « Qui

» suscitavit, » inquit, (( Christum a mortuis, vivifica-

» bit et mortalia corpora vestra per inhabitantem ejus

» Spiritum in vobis "^.» Et Dominus quidem ipsa est vita

et (( auctor vitse^, » ut ait Petrus. Idem tamen Dominus

ait : (( Aqua quam ego dabo ei , fiet in eo fons aquoe sa-

» lientis in vitam aeternam. Hoc autem dixit de Spiritu

» quain accepturi erant credentes in eum *. » Resautem

creatse, uti dictum est, vitam per ipsum accipiunt^. Qui

ifjitur vitse non fit particeps , sed ipse alios participes fa-

cit, et vitam rebus creatis impertit, qualem,quseso,

cognationem cum rebus factis liabere potest? Aut qua

tandem ratione inter res creatas censendus sit, cum ipsae

in i lo vitam a Verbo accipiant? Unctio quoque Spiritus

dicitur , et est item sigilluin , unde Joannes scribit : (( Et

» vos unctionem quam accepistis ab eo , manet in vobis.

» Et non necesse habetis, ut aliquis doceat vos : sed sicut

» unctio ejus ^, » nempe ejus Spiritus, (( docet vos de

» omnibus. » Et apud Esaiam Prophetamlegitur : (( Spi-

» ritus Domini super me, cujus causa unxit me ^. »

Paulus etiam ait : « In quo et credentes signati estis iii

» diem redemptionis. » At res creatse illo signantur et

* Ilebr. VI, 4- — ^ Rom. vni, ii. — 3 Act. lu, i5. — * Joan, iv, i^. -^

& Joan. vii> OQ, — 6 1 Joan, ii, 28. — ^ Isai, lxi, 1



EPISTOLA. I AD SERAPIOKEM. 3/

unguntur, ac de omnibus docenlur. Si igitur Spiritus

unctio sive unguentum et sigillum est, in quo omnia

ungit et signat Verbum : qusenam similitudo et conve-

nientJa unguenti et sigilli esse potest cum his rebus quas

unguntur et signantur? Nequit proinde fieri ut ipse inter

res omnes numeretur. Nec enim aliquis ex his qui sig-

nantur , sigillum ipse dicendus sit : nec similiter aliquis

ex his qui unguntur, unguentum idem erit. Sed id pro-

prium est ungentis et signantis Verbi. Unguentum qui-

dem ungentis suavitatem et odorem retinet , cujus parti-

cipes facti qui unguntur , dicunt : « Christi bonus odor

» sumus ^. )) Sigilkmi vero signantis Christi effigiem ser-

vat , cujus qui signantur, participes eflecti, ad eam con-

formantur, ut ait Apostolus : « Filioli mei, quos iterum

» parturio, donec formetur Christus in vobis'^,

» Hocautem modo signati , convenienter divinse naturse con-

sortes reddimur , uti docet Petrus : atque ita universee

res creatse Verbi in Spiritu fiunt participes^.

XXIV. Omnes similiter perSpiritum, Dei participes

dicimur. « Nescitis , inquit, qiiia templum Dei estis, et

» Spiritus Dei habitat in vobis? Si quis templum Deivio-

» laverit , disperdet ilkim Deus. Templum enim Dei

» sanctum est,quod estis vos *. » Sed si Spiritus sanctus

res creata esset : nulla sane Dei communicatio nobis in

ipso esset *, sed rei creatae conjungeremur , et divinee na-

turse alieni essemus, utpote nuUa in parte ejus facti par-

ticipes. Nunc vero cum Christi et Deiparticipesdicamur,

utique constat unguentum et sigillum,quod in nobis est,

non ad rerum factarum sed ad Filii naturam pertinere,

qui nos per Spiritum,qui in ipso est, Patri conjungit,

Idipsum nos Joannes, uti supra dictum est, his verbis

docet : « In hoc cognoscimus, quia in Deo mancmus, et

1 2 Cor. u, i5,— 2 Calat. iv, ig. — » 2 Petr. 1 4. — î Gor, iw, 16,



38 S. ATUANASII ARGHIEPISGOPI

» ipse in nobis; quoniam de Spiritu suo dedit nobis'^. »

Si porro Spiritus communicatione, divinse naturge con-

sortes efficimur, nemo certe nisi insanus dixerit Spiri -

tum non Dei, sed creatae esse naturse. Nec enim alia de

causa hi in quibus ille est, Dii efficiuntur. Quod si deos

efficit dubium non est,quin ejus natura Dei sit. Quod

item centesimo tertio Psahno habetur , clarius adhuc ar-

gumentum ad hancce heeresim evertendam nobissuppedi-

tat , ut jam monuimus : « Auferes spiritum eorum et de-

» ficient, et in pulverem suum revertentur. Emittes

» Spiritum tuum et creabuntur, et renovabis faciem

» terrae ^. » Et Paukis heec Tito scribit : « Per lavacrum

» regenerationis et renovationis Spiritus sancti, quem

» effudit in nos abunde per Jesum Christum ^. » Si igi-

tur Pater omnia per Verbum in Spiritu creat et renovat

quae simiUtudo aut cognatio creantis cum rebus creatis?

Yel qui omnino fieri queat ut ille res sit creata , in quo

omnia creantur? Sane cum impia hac sententia illa alia

cohseret quse Filii divinitatem impugnat , ita ut qui Spi-

ritum rem creatam esse contenderint , eosdem fateri ne-

cesse sit Yerbum, per

quod omnia creantur , rem quo-

que creatam esse. Addam Spiritum imagineniFiliiet dici

et esse. Nam, « Quos praescivit et prsedestinavit confor-

» mes fieri imaginis Filii sui ^. » Itaque cum ipsi fatean-

tur Filium rem creatam non esse , nec etiam ejus imago

res creata censenda est. Qualis enim fueritimago, talem

necesse est eum esse cujus imago fuerit. Unde quemad-

modum jure merito ac convenienter Verbum res creata

esse negatur , quia est imago Patris : ita qui Spiritum

inter res creatas coUocare non dubitaverit , non potest

quin Filium cum iisdem annumeret : ac proinde ad ip-

* Joan, ir, 1 3, •- ? Psal. ciii, 29, — 3 Xit, ni, 6. — * Rom, viii, 39.



EPISTOLA I ID SERAPIONEM. 5^

siim Patrem refertur quidqaid impie de hujus imagine

senserit dixeritve.

XXV. Itaque manifestum est Spiritum alium omninoesse a rebus creatis, eumque ostendimus proprium Filii

esse, non autem a Deo alienum. Namque quod ad liancce

acutam illorum interrogationem spectat : Si Spiritus ex

Deo est,quare non ipse quoque filius dicitur ? Hanc , in-

quam, quaestiunculam audacem et temerariam esse supra

jam ostensum est ^ sed idem nihilominus rursus ostendere

nongravabimur^Tametsi enim Spiritus in Scripturis filius

non dicitur, sed spiritus Dei : tamen in ipso Deo et ex

ipso Deo esse dictus est, uti scripsit Apostolus^. Porro si

Fllius quia est ex Patre, proprius idcirco ejusdem subs-

tantiae est; necesse est similiter Spiritum qui ex Deo esse

dicitur,proprium quoque Filii esse secundum substan-

tiam. Certe quemadmodum Dominus est filius : ita ipse

Spiritus , spiritus adoptionis dictus est*^. Ut item Filius est

sapientia et veritas; sic etiam scriptum est Spiritum esse

spiritum sapientiae et veritatis ^. Filius est etiam virtus Dei

et Dominusglorise*. SimiliterSpiritus dicitur spiritus vir-

tutis et spiritus glorise , de quibus singulis sic loquitur

Scriptura, nempe ubi Paulus ad Corinthios scribit : « Si

» enim cognovissent, nunquam Dominum glorise cruci-

» fixissent^. » Et alibi : « Non enim accepistis spiritum

» servitutis iterum in timorem, sed accepistis Spirituin

» adoptionis^. » Et iterum : « Misit Deus Spiritum Filii

» sui in corda vestra , clamantem : Abba, pater'^. » Pe-

trus item scribit : « Si exprobramini in nomine Christi

» beati,quoniam glorise et virtutis et Dei Spiritus super

» vosrequievit^. » Ipse autem Dominus Spiritum et ve-

ritatis spiritum et paracletum esse aperte testatur^. Ex

1 1 Gor. II, la. — 2 isai, jt, a. — 3 Joan. iv, ?C. — * i Gor. i, zi ;

1 Cor. II, 8. — * Ibid. — eiôm. vm, i5. — '/j. Gal. vi.— » i Petr. ir, i^.

I— ^ Joan. XIV, i6.



40 S. ATHAJVASII ARCHIEPISCOPI

quibus patet perfectam in illo esse Trinitatem. In illo ita-

que Verbum res creatas glorificat, hominesque deos et

filios efficiens Patri adducit. Atqui is qui res creatas cumVerbo conjungit, ipse certe res creata esse non potest.

Qui item res creatas filios efficit , non potest a filio ali-

enus esse. Alioquin alium spiritum quaerere necesse esset

ut iste in illo cum Verbo conjungi posset. Verum id

perabsurdum est. Quapropter fatendum est non ex rebus

factis esse Spiritum, sed divinitatis Patris propriuai esse

in quo et ipsum Verbum res factas divinse naturse con-sortes reddit. Atqui is in quo natura creata divinitatis fit

particeps, extra Patris divinitatem ipse esse non potest.

XXVI. Cseterum exhis quoqueperciperelicet, spiritum

rebus creatis superiorem aUumque a rebus factis esse.

JVempe immutabilis et varietatis expers est Spiritus sanc-

tus : « Spiritussanctus, » inquit, <(

disciplinse fugiet do-» lum

,et auferet se a cogitationibus quee sunt sine intel-

» lectu^» Et Petrus ait : « Incorruptibihtate quieti et

» modesti Spiritus*^. » Et iterum in Sapientia legitur :

« Tuusenimincorruptus Spiritusestin omnibus^» Item

si « JYemo cognovit quse sunt Dei , nisi Spiritus Dei, qui

» est in ipso^ : » nonest autem apudDeum, ut docet Ja-

cobus, « transmutatio nec vicissitudinis obumbratio^: »

jure ac merito Spiritus sanctus qui in Deo est, immuta-bilis et incorruptus omnisque vicissitudinis expers esse

censendus est. At rerum factarum et creatarum natura

mutabilis est, utpote quae sit extra Dei substantiam, et

e nihilo extiterit. Siquidem « Omnis homo , » inquit

« mendax^, » Et, « Omnes peccaverunt et egent gloria

» Dei. Angelos vero,qui non servaverunt suum princi-

» patum, sed dereliquerunt suum domicilium, in judi-

4dap. 1,5.-2 iPet. ni, 4. -« 3 SaT), XII, i. — * i Cor. u, n.— »Jac;.

ff ^7'—

^ ?sal. cxv, u,



EPISTOLA I AD SERAPIOÊM. ^l

^ cium niagni diei , yinculis jeternis suId caligine reser-

» vavit*. » Et apud Job : « Si sanctis Angelis suis non

»fidit, sed contra

Angelospravuni quidcogitavit : stellse

» vero non sunt mundee in conspectu ejus^. » Paulus au-

tem scribil : <( JNescitis quoniam Angelos judicabimus ?

» quanto magis saecularia ^ ? » Quin etiam audivimus Dia-

bolum qui in medio Cherubim stabat , et signaculum si-

militudinis erat, e coelo quasi fulgur cecidisse. Si porro

ea estrerum creatarum natura, et hsecde AngeUs scripta

sunf^ : si contra Spiritus idem semper et omnis mutatio-

nis expers est, qui etFilii immutabilitatis particeps, cum

ipso semper immutabilis manet ; qugenam , amabo , si-

militudo immutabilis cum mutabilibus ? Hinc enim per-

spicuum est, neque rem creatam esse , neque ad ilngelo-

rum, utpote qui mutabiles sint, naturam pertinere , sed

Yerbi imaginem et Patris proprium.esse. Praeterea, Spi-

ritus Domini universum orbem replevit. Ita enim David

cecinit : « Quo ibo a Spiritu tuo ^ ? » Et in Sapientia scrip-

tum est : « Tuus enim incorruptus Spiritus est in omni-

» bus^. » Atqui universae res factse in divisis locis exis-

tunt , verbi gratia , sol , luna et astra , in firmamento,

et nubes in aere. In hominibus quoque , nationum ter-

minos constituit. Angeli similiter in ministeria mittun-

tur : « Et venerunt Angeli Dei , ut assisterent coram Do-

» mino'^, » uti in Job legimus. Et , « Somniavit Jacob

» Patriarcha. Et ecce scala innixa in terra, cujus cacu-

» men ad coelum perveniebat : et Angeli Dei ascende-

» bant et descendebant per ipsam^. » Si igitur Spiritus

omnia implet , et in Yerbo praesens est in medio omnium *,

si contra Angeli hac in re illi cedunt , atque illic tantum

* Rom. iir, 25; Jud.6. — 2 Job. iv, i8; Ibid. xxv, 5. — 3 1 Cor. vi,4.

— 4 Ezcch. XXVI, 12. —5 Psal. cxxxviii, 7.—^ Sdp. xii, 1.— ^ Act. xvu,

26; Job. I, 6. — * Gcn. XXV1115 12.



42 8. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

adsunt quo mittuntur 5 dubium utique non est,quin Spi-

ritus nec res facta nec Angelus sit , uti contendere aude-

tis : sed Angelorum natura superior certe censendus est,

XXVII. Enimvero rursus ex his quse subjicimus Scrip-

turae verbis evidens fuerit Spiritumsanctum alios sui par-

ticipes facere , non vero participem aliorum fieri ( nam

eadem repetere ne sit molestum). Nempe, « Impossibile

« est enim eos qui semel sunt illuminati,gustaverunt

» etiam donum cceleste , et participes facti sunt Spiritus

» sancti, gustaveruntque bonum Dei Verbum*. » At An-

geli et cseterae res creatae ipsius Spiritus fiunt participes,

Hsec enim ipsa est ratio cur ab eo cujus sunt participes

possint excidere. Spiritus vero idem profecto semper est

quippe qui non ex illis rebus sit quse participes reddun-

tur, sed potius cujusres omnes fiant participes. Jam vero

si Spiritus idem semper est . aliosque sui participes facit

si contra res creatse ejus fiunt participes 5 sane Spiritus

sanctus , neque Angelus neque alia res creata , sed pro-

prius Verbi esse existimandus est , cujus ab ipso Verbo

dati res creatae fiuntparticipes. Ceeteroquin Filium quo-

que rem creatam dicere iisdem necesse esset , cujus nempe

omnes in Spiritu participes facti sumus. Insuper, unus

est Spiritus sanctus, multse autem sunt res creatae. Nam

millia millium et decies dena millia sunt Angelorum :

multa pariter sunt luminaria, multi Throni , multse Do-

minationes, multi coeli , multi Cherubim, Seraphim et

Archangeli, ac denique res creatse non sunt quid unum,

sed omnes multse et diversae sunt. Quod si igitur Spiritus

sanctus unus est , si contra res creatse multae , et multi

sunt Angeli •, qusenam similitudo Spiritus cum rebus fac-

tis ? Constat proinde Spiritum non esse ex multis , neque

etiam Angelum, sed unum esse , vel potius Verbi quod

1 Hebr, vi, 4«



EPISTOLA I AD SERAPIONEM. ^5

unnm est , et Dei qui item unus est,proprium et consubs-

tantialem esse. Haec certe vel sola,quse de Spiritu sancto

dicimus , si seorsim etiam considerentur , palam faciunt

nihil illum commune aut proprium natura et substantia

cum rebus creatis habere : sed vere alium eum esse a re-

bus factis,propriumque nec alienum Filii substantise et

divinitatis esse, propter quam cum sit sanctae Trinitatis,

illos vel invitos pudore suffundit.

XXVIII. Verumtamen haud ab re fuerit veterem insu-per traditionem, doctrinamque ac fidem Catholicae Ec-

clesiaeinvestigare, quamscilicet Dominus tradidit , Apos-

toli prsedicavere , et Patres servavere. In ea enim Ecclesia

fundata est , a qua si quis exciderit, is nec esse nec

amplius dici Christianu? ulla ratione poterit. Itaque Tri-

nitas sancta etperfecta

est, quse

inPatre

et Filio et Spi-

ritu sancto agnoscitur, nihilque alienum vel extrinsecus

admixtum habet , neque ex creatore et re creata cons-

tat , sed tota creandi et eJBficiendi vi praedita est : sibi

quoque similis et individua est natura , unaque ejus est

efficacia et actio. Xam Pater per Verbum in Spiritu

sancto omnia facit, eoque modo sanctae Trinitatis unitas

servatur. Ita unus Deus in Ecclesia praedicatur,qui est

(( super omnia , et per omnia et in omnibus. Super om-

» nia » quidem ut Pater, ut principium et fons : « per

» omnia » vero , nempe per Verbum : « in omnibus % de-

nique, in Spiritu sancto. Porro Trinitas non nomine te-

nus et sola verborum specie est Trinitas , sed vere et reipsa

existit Trinitas. Nam sicuti vere est Pater, ita et vere est

ejus Verbum quod et ipsum super omnia est Deus. Xec

item Spiritus sanctus non existit , sed utique vere est et

existit. Nec liis minus aliquid sentit Catholica Ecclesia,

ne hodiernos Judseos Caiphse haud absimiles et Sabellium

* Ephes, IV, 6.



44 S. ATHANASII ARCIIIEriSGOPI .«

sequatur •, nec liis item plus aliquid comminiscitur , ne in ^multitudinem deorum Gentilium devolvatur. Sed ut hanc

esse fidem Ecclesise intelligant,

eos discere operse pre-tium est, quonammodo Dominus mittens Apostolos, iis-

dem praeceperit ut istud fundamentum in Ecclesia jace-

jent : « Euntes, » inquit, «docete omnes gentes, bapti-

))zantes eos innomine Patris et Filii et Spiritus sancti. h>

Profecti vero Apostoli, ita sine dubio docuerunt,atque

haec ipsaprsedicatio inuniversam Ecclesiam quae sub coelo

est, permanavit.

XXIX. Cum igitur istud fidei fundamentum habeat

Ecclesia, nobis iterum illi respondere ne graventur : Tri-

nitasne est, an dualitas? Si dualitas est : per me licet,

Spiritum rebus creatis adjungite. At si ita est,fides vestra

jam non est in Deum unum, qui sit « super omnia, per

)) omnia )) et « in omnibus. )) Nec enim « in oranibus ))

habebitis, si Spiritum a divinitate separetis et ab ea alie-

num faciatis.Vestraitem initiatio quamperagere arbitra-

mini, si ita sentitis, non tota et integra fiet in divinitatis

nomen, quippe cum rem creatam ipsi admisceatis, et

velut Ariani ac Gentiles, rem creatam una cum Deo,qui

eam per proprium Verbum creavit, conjungatis. Quee

autem vobis ita sentientibus spes esse possit? Vel quis vos

cum Deo conjunget, qui non ipsius Dei, sed rei creatai

spiritum habetis? Quse tandem vestra est temeritas et in-

considerantia, qui Patrem et ejus Verbum ad res usque

creatas deprimitis , rursusque rem creatam Deo exsequa-

tis? Id siquidem agitis, cum de Spiritu non secus ac de

re creata cogitatis , et illum nihilominus in Trinitate col-

locare non veremini. Qais tantus ille vester furor, uttam

iniqua de Deo sentiatis,qui scilicet non omnes res crea-

tas, vel omnes Angelos, sed unum duntaxat ex iilis,

J Matth, xxvm, 19.



EtlSTOLA I AD SERAPIONEM. 4^

Deo ejiisque Yerbo annumeretis? Postqnani enim semel

Spiritum rem creatam esse consuistis , eique locum in

Trinitate assignastis , non uniim certe sed omnes creatos

-Angelos in illa qiioque collocare oportuit, nec amplius

Trinitatem esse, sed innumerabilem quamdam divinita-

tis multitudinem ; ut et vestra initiatio quae in ea fieri

videtur, huc et illuc distracta, instabilis tanta diversitate

redderetur. JVamque ejusmodi sunt vestra et Arianorum

mysteria, qui tam impia adversus divinitatem commi-niscimini, et rebus creatis potius quam Deo omnium

creatori servitis.

XXX. En ergo quae vobis absurda ex dualitate occur-

runt. Quod siTrinitassit , uti reipsa est,quae quidem , xit

ostendimus, individua nec dissimilis est, necesse est unam

ejusesse sanctitatem, unam aeternitatem, iramatabilem-

que naturam. Ut enim fides quam ejus nomine accepi-

mus una est, et nos cum Deo conjungit : ut item qui

aliquid de Trinitate detrahit, et in solo Patris vel Filii

nomine baptizatur, aut sine Spiritu, in Patre et Filio,

nihil accipit, sed vacuus nec initiatus ipse et is qui dare

videtur, manet*, siquidem initiatio nonnisi in Trinitate

sita est : ita qui Filium a Patre dividit, vel Spiritum ad

res usque creatas deprimit, nec Filium nec Patrem habet,

sedestimpiusetinfideli deterior, quidvisque potiusquam

Christianus merito ac jure putandus est. Quemadmodum

enim unum est Baptisma quod in Patre et Filio et Spi-

ritu sancto datur : ut una similiter fides est in eamdem

Trinitatem, quemadmodum docet Apostolus^ : ita sancta

Trinitas, quae eadem in seipsa est, et secum ipsa con-

juncta est nihil in se rerum factarum habetj hsecque

Trinitatis unitas individua est , unaque in eamdem tides

est. Quod si uti vos, Tropici, commenti estis, non ita se

Êphes, iVj i,

•T. MIOHACft \^



46 S, ATHANASH ARCHIEPISCOPI

res habct, sed, ut somniastis, Spiritus sanclus res creata

a vobis dicitur : jam non una est fides vestra , non unum

Baptisma, sed duo:

unum scilicet in Patrem etFilium,

aliud in Angelum qui res creata est: nihilque jam vobis

firmum , niliil verum superfuerit. Quae enim communio

inter rem factam et ejus efiectorem ? Vel quse societas

inter res inferiores creatas, et Verbum a quo productae

sunt ? Certe Leatus Paulus, qui ista minime ignorabat,

nonutvos, Trinitatem dividit, sed ejus unitatem lucu-

lenter docet, cum de spiritualibus rebus ad Corinthios

scribit, et omnia ad unum Deum Patrem tanquam ad

caput hoc pacto reducit : « Divisiones vero gratiarum

» sunt, idem autem Spiritus : et divisiones ministratio-

» num sunt, idem autem Dominus : et divisiones opera-

» tionumsunt, idem vero Deus, qui operatur Oimnia in

)> omnibus^. » Quse enim Spiritus singulis distribuit, ea

a Palre per Verbum dantur. Nam omnia quse Patris sunt,

sunt item Filii : unde ea quae a Filio in Spiritu dantur,

vera sunt Patris munera. Similiter cum Spiritus in nobis

est, Verbum, a quo illum accipimus, in nobis etiam est,

et in Verbo est quoque Pater , atque ita fit istud : « Ve-

» nicmus ego et Pater, et mansionem apud eum facie-

» mus^, i> uti jam dictum est. Ubi enim lux est, illic et

splendor quoque est : ubi item splendor est , ibi similiter

et ejus efticientia et splendida est gratia. Quod idem

Paulus in secunda epistola Corinthios his verbis docet

« Gratia Domini nostri Jesu Christi , et caritas Dei, et

» communicatio sancti Spiritus sit

cumomnibus vo-

» bis^. » Gratia enim et donum quod in Trinitate datur,

datur a Patre per Filium in Spiritu sancto. Nam quemad-

modum ex Patre per Filium datur gratia, ita in nobis

fieri non potest doni communicatio nisi in Spiritu

1 1 Gor, xiii, 4. — ^ Joan, xit, 23,— 3 2 Gor, xuij 10.



EPISTOLA I AD SERAPlOIfEM. 4/

sancto. IIujus siquidem participes effecti , Patris carita-

tem, Filii gratiam , et ipsius Spiritus communicationem

babemus.XXXI. ExbisigiturunaTrinitatisefficientia esseosten-

ditur. JVec enim divisa et diversa dari a singulis significat

Apostolus, sed ea quee dantur, in Trinitate dari, omniaque

ex uno Deo esse. Ille igitur qui res creatanon est, sedcum

Filio non secus conjunctus est, ac ipse Filius cum Patre

quiitem cum

Patre et Filiobonoratur,etcumVerbo Deus

agnoscitur, nec non ea ipsa agit quee per Yerbum Pater

efficit *, qui res creata dici possit , nisi ab eo plane qui in

Filium ipsum impius fuerit? Siquidem nihil prorsus est,

quod non per Verbum fiat et agatur in Spiritu : quemad-

modum etiam in psalmis canitur : « Verbo Domini coeli fir-

» matisunt, et Spiritu oris ejus omnis virtuseorum^. » Et

in centesimo quadragesimo septimo Psalmo : « Emittet

» Verbum suum et liquefaciet ea, flabit Spiritus ejus et

» fluent aquae*. » Et, ut ait Apostolus, justificati sumus« In

» nomine Domini nostri Jesu Christi etin Spiritu Deinos-

» tri^. » Namque Spiritus a Verbonequitdividi. Profecto

cum Christus ait, « Veniemus ego et Pater, » una quoque

intratSpiritus non alio modo, quam Filiusin uobis habi-

taturus, ut Paulus ad Ephesios scribit : « Ut det yobis

» secundum divitias glorise suse, virtute corroborari per

» Spiritum ejus in interiorem hominem, Christum habi-

» tare*. » Porro cum Filius in nobis est, Pater quoque

simul est, ut Filius ipse ita testatur, « Ego in Patre, et

» Pater in me ^. » Hinc cum Verbum in Prophetis adest,

illi in ipso Spiritu sancto vaticinantur. Unde cum Scrip-

tura dicit, et factum est verbum ad talem Prophetam,

illum in Spiritu sancto vaticinari significat. Nam in Za-

* Pial. xixii, 6.— 2 pgai, cxlvu, i8. — ' i Cor. vi, 1 1, — * Ephes, m,

l6, — 5 Joan. xiT, ii.



48 S. ATnATTASII AKGHIEPISCOPI

cliaria scriptum est: «Verumtamen verba mea etlegitima

)> mea suscipite, quse ego mando in spiritu meo servis meis

» Prophetis^ )> Paulo post eliam populum his verbis ob-

jurgat : « Et cor suum obstinatum statuerunt, ne auclirent

)) lep-em meam, et verba quse misit Dominus omnipotens

)> in Spiritu suo in manibus Prophetarum ejus prio-

» rum'^. » Petrus item in Actis ita loquitur : « Viri fra-

» tres, oportebat impleri Scripturam quam proedixit

» Spiritus^ » Simul verosic clamabant Apostoli : « Do-

» mine, qui fecisti coelum et terram et m.are et omnia

» quse in eis sunt, qui Spiritu sancto per os Patris nostri

» David,pueri tui, dixisti*. » Pauhis quoque cum

Romse versaretur, Judasis ad se venientibus fidenter

aiebat : « Bene Spiritus sanctus locutus est per Isaiam

» Prophetam ad Patres vestros. » Et ad Timotheum heec

scribit : « Spiritus autem manisfeste dicit, quia in novis-

» simis temporibus discedent quidam a sana fide, atten-

» dentes spiritibus erroris^ » Quocirca cum Spiritus

dicitur in aliquo esse , Verbum in ipso dans Spiritum

intelUgitur. Hinc cum impleretur prophetia, quse dicit :

« Effandam de Spiritu meo super omnem carnem^, »

Paulus ait, « Secundum subministrationem Spiritus Jesu

» Christi in me^. » Et ad Corinthios idem scribit : <. An

» experimentum quseritis ejus qui in me loquitur Chris-

» tus^? » Si porro Christus erat qui in eo loquebatur,

manifestum est Christi fuisse Spiritum qui in illo loque-

batur. Etenim cum Christus in Actis in ipso loqueretur

rursus ille dicebat : « Et nunc ecce alHgatus ego Spiritu,

» vado in Jerusalem, quoe in ea ventura sunt mihi igno-

» rans, nisi quod Spiritus sanctus per civitates protesta-

» tur mihi dicens, quoniam vincula et tribulationes me

1 Zach. I, 6. — 2 Zacl). vii, 12. —^ Act. i, 16. — * Ibid. iv, 24.—

5 i Tim.iv, I,-— 6joel,ii, 28,— 7 Phil, i, 19. — « a Gor. xiii, 3,




» manent^ » Unde cum Sancti dicunt, « Hsec dicit Do-

» minus , non aliter sane quam in Spiritu sancto loquun-

tur, et in Spiritu loquentes, in Christo haec eademlo-

•quuntur. Quod si Agabus in Actis dicat, « Hsec dicit Spi-

» ritus sanctus*^, » non aliter item intelligendus est quam

quod, cum ad ipsum factum fuisset Verbum, Spiritus

suggerebat qUcT. in eo loqueretur , ut et quoe Paulo Jero-

solymis ventura erant denuntiaret. Profecto cum Spi-

ritus Paulo iterum protestaretur,ipse Christus in eo lo-

quebatur; ita ut Spiritus testimonium, sit quoque Yerbi

testimonium. Sic etiam cum Verbum in sanctam Virgi-

nem Mariam advenit, simul quoque adfuit Spiritus, et

Verbum in Spiritu sibi ipsi corpus formavit et aptavit,

res creatas per seipsum Patri conjungere et offerre, om-

niaque in illo reconciliare cupiens, « pacificans sive quae

» in coelis sive qua3 in terris sunt^.

XXXII. Itaque ex divinarum Scripturarum consensu

evidens est Spiritum sanctum rem creatam non esse, sed

proprium esse Verbi et Patris divinitatis. Sic enim Sanc-

torum doctrina ad sanctam et individuam Trinitatem

astruendam conspirat, eaque una est catholicse Ecclesiae

fides. At absurdae Tropicorum fabulee a Scripturis vaide

dissentiunt , consentiuntque omnino cum Arianorum

hseresi : unde verisimile sit illos non alia de causa ita

dissimulare, nisi ut facilius simplices deciperent. Sed

gratise Domino habendse quod , ut scribis, fictam suam

cum Arianis contentionem obtegere non potuerint. Si-

quidem et illorum odium in se ipsos concitaverunt , ut

qui solum Spiritum non autem Verbum rem creatam esse

dicant i et ab aliis omnibus reprobantur, quod liqueat

yere eos bellum contra factum Spiritum gerere, ac proin-

de brevi fore mortuos, utpote Spirituvacuoset destitutos,

* Act. XX, 22. — 2 \qI^ XXJ, U. — 3 ColosS, I, 20,

XXXII,4



^6 S. ATnA.ICASlI ARGHIEPISCOPI

Nempe quia sunt animales homines, non potuerunt, ut

docet beatus Apostolus, percipere quse sunt Spiritus Dei,

utpote qui spiritualiter dijudicarentur ^. At qui ea quse

sunt veritatis sapiunt, omnia quidem dijudicant, ipsi

vero a nemine dijudicantur,quandoquidem Dominum

in seipsis habent, qui illis et seipsum et per seipsum Pa-

trem in Spiritu patefacit.

XXXIII. Ego itaque tametsi in solitudine degens, ta-

menpropter eorum impudentiam qui a veritate deflexe-

runt, nihil omnino de illis curans, quibus forte meae ra-

tlocinationes infirmse et humiles atque adeo irridendse

videbuntur, hsec pauca quse scripsi, ad tuam pietatem

placuit mittere, teque vehementer rogo, ut in his legendis,

aha quidem emendes, vero quae infirma occurrent, mihi

condones. Siquidem nihilipse tradidi nisi secundum apos-

tohcamiidem, prout eanobis a patribus traditaest, nihil-

que externum sum commentus, sed quod didici, juxta

mentem sanctarum Scripturarum his litteris exaravi. Id

enimoptime cum hiscongruit, qusead veritatisconfirma-

tionemexsanctisScripturisadduximus. Non ergoextrin-

secus accersita est hsec nostra doctrina : sed ipse Domi-

nus Jesus Christus per seipsum quidem Samaritanam ac

nos per illam deinde docuit, quam perfecta et absoluta

slt sancta Trinitas, eamque individuam ac unam divini-

tatem existere. Id, inquam, ipsa testatur veritas, ubi

Samaritanse ait : (( Credemihi, mulier,quia venit hora

» et nunc est cum veri adoratores adorabunt Patrem in

» Spiritu et veritate. Nam et Pater tales quserit qui ado-

» rent eum. Spiritus est Deus, et eos qui adorant eum,

» in spiritu et veritate oportet adorare*^. » Inde enim

perspicuum est veritatem ipsum esse Filium, ut ipse ait,

« Ego sum veritas^, » quem et Propheta David his ver-*

1 i Cor» II, i4. — ^ Joan» it, 21« — Joan. xivj «



EPISTOLA. I AD SERAPIONEM. 5l

bis invocabat : « Emitte lucem tuam et veritatem

)) tuam^))Veri igitur adoratores Patrem quidem ado-

rabunt, sed in Spiritu et veritate, Filium videlicet et in

Filio Spiritum confitendo. JVam a Filio separari non

potest Spiritus, uti nec a Patre Filius, quemadmodum

ipsa veritas his verbis docet : « Mittam vobis Paraclitum,

)) Spiritum veritatis, qui a Patre procedit, quem mundus

)) onn potest accipere*^, » hoc est, qui eumex Patre in Filio

esse negant. Qui igitur voluerint veros imitari adorato-res, eos veritatem confiteri et amplecti necesse omnino

est. Quocirca illi, quos hic refellendos suscepi, si nec

post haec velint quod verum est discere , nec intelligere

possint ; saltem impia proferre desinant, nec Trinitatem

audeant separare , ne ipsi a vita separentur •, nec Spi-

ritum sanctum inter res creatas numerent, ne quemad-modum sancti Spiritus opera Pharisaei olim Beelzebuli

attribuebant , sic et illi paris audacise rei, hic et in fu-

tura vita eeterno supplicio slne ulla spe venise cum illis

afficiantur.

* Psal. xLii, 3. — 2 Joan. xv. 26, et xiv, 17.






ATHAN ASIlARCHIEPISCOPI ALEXANDRINI

AD EUMDEM EPISCOPUM SERAPIOINEM

EPISTOLA II

Adversus eos qui Filium rem creatam esse contendunt.

nHSi» <9 «-Sr»

I. Ego quidem pauca me ita scripsisse existimabam :

atque adeo me ipse maximae imbecillitatis accusabam,

qui nec tantum scribere potuissem, quantum adversus

eos qui in Spiritum sanctum impii sunt, licet hominibus

dicere. Quando vero, ut scribis, quidam ex fratribus

postulaverunt ut heec in compendium rcdi(iferentur,quo

paratiores ac promptiores esse possint, cum ad breviter

respondendum his qui ipsos de fide nostra interrogant,

tum ad impios refutandos : id ego eo majore fiducia sus-

cepi, quod, cum recta sis praeditus conscientia, si quid

omissum fuerit, tu ipse non segre supplebis. Ariani toti

ad seipsos conversi, nihilque aliud neqoe quod extra

ipsos positum est, more Sadducaeorum, cogitantes, divi-

namScripturamhuraanis ratiociniisexpenduiat. Cum i(ji-

tur Filium, Palrem sapientiam , splendorem, et Verbum



54 S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

esse audiimt, percontari solent, qui istud possit esse?

quasi id esse non possit quod ipsi intelligere non queunt.

Certe idem perseque possumus de universo mundo inqui-

rere : Quomodo res quse aliquando non erat, potuit fieri?

Quomodo pulvis terrae potuit effici liomo ratione prse-

ditus? Quomodo quod corruptioni subjectum est, incor-

ruptum fieri potest? Quomodo terra super maria fundata

est, et super flumina pr(5eparavit eam Deus^? Denique

nihil aliud superest quam ut ipsi sibi dicant, « Manduce-» mus et bibamus, cras enim moriemur'^, » ut vi-

d^licet corruptis illis , simul corrumpatur insana eo-

rum hseresis.

II. Nihil igitur nisi mortale et corruptum est in hac

Arianorum sententia. At veritatis sermo,quem utique

illos meditaridecebat, hujusmodi est : Si fons, si lux, si

pater est Deus, nefas certe dictu est , vel fontem aridum,

vellucem sine splendore, vel Deum sine Yerbo sive ra-

tioneesse-, ne videlicet sapientise, rationis et splendoris

expers credatur Deus. Itaque quia seternus est Pater,

necesse est Fiiium esse quoque aeternum. Qusecumque

enim in Patre esse intellexerimus , non est dubitandum

quin hsec eadem sint in Filio , cum ipse Dominus dicat :

(( Omnia qusecumque habet Pater mea sunt^, » et mea

omnia Patris sunt. Itaque seternus est Pater : seternus

item est Filius*, siquidem per illum facta sunt ssecula*.

Vere est Pater : vere quoque necessario est Filius, « qui

» est super omnia Deus benedictus in Sitecula, amen^, »

ut ait Paulus. Non licet de Patre dicere , fuit aliquando,

cum non esset : nefas similiter est de Filio dicere, fuit

aliquando, cum non esset. Omnipotens est Pater : omni-

potens etiam est Filius, Joanne dicente : <( Qui est, qui

* Psal. xxiu, 2. — 2 i Gor, xv, 32. — 3 Joan, xvi, i5. — * Hcbr. i, a.

* Rom. IX, 5.



EPISTOLA II AD SEKAPIONEM. 5 5

» erat et qui venturus est, omnipotens^. » Lux e^t

Pater : splendo.': et lux vera est Filias. Deus verus est

Pater :

Deus verus est quoque Filias. Ita enim scripsit

Joannes : « Sumus in vero, in Filio ejus Jesu Christo.

» Hic est verus Deus et vita eeterna'^. » Denique nihi^

habet Pater, quod non sit Filii. Idcirco enini Filius in

Patre et Pater in Filio est, quia qua3 sunt Patris, lisec in

FiHo sunt, et rursus eadem in Patre intelliguntur. Ita

sane istudintelligi

debet: «

Efjo et Pater unum sumus^, »

quia non alia sunt in Patre et alia in Filio, sed quse in

Patre sunt, eadem sunt in Filio. Unde quia quse in Patre

vides, vides quoque in Filio, recte illud intelligitur, «Qui

» videt me, videt Patrem"^. »

III. His ergo ita confirmatis, impius sine dubio ille

habendus est qui Filium rem creatam esse contendit.

Hinc enim fateri cogetur rem creatam ipsum quoque esse

fontem, unde emanat creata sapientia et Verbum in quo

omnia, quse Patris sunt, existunt. Prseterea vel ex his

comprehendi potest quam futilis sit Arianorum haeresis.

JVempe quorum sumus similes, eamdem quoque quam

illi naturam habemus, atque adeo consubstantiales su-

mus. Quia igitur homines similes sumus et eadein nobis

est natura : sumus idcirco invicem consubstantiales.

Eadem enim omnibus est mortalitas, corruptio, mutabi-

litas, et origo ex nihilo. Angeli pariter inter se aliaque

omnia naturse similitudine secum conveniunt. Scru-

tentur ergo homines plus aequo curiosi, si inter Filium et

res creatas intersit aliqua similitudo, vel si ea quee in

FiUo sunt, in rebus factis reperire possint, quo illis li-

ceat Verbum Dei rem creatam appellare. Verum idnun-

quam invenient viri perquam temerarii atque a vera

pielate aberrantes. Nam in rebus creatis nihil est omni-

* Apoc. I, 8. — 2 1 Joan, v, ao. — 3 Joan. x, 5o. — * Joan. xiv, ^.




potens, nullaque in alterius sed solius Dei est potestate.

Siquidem « Coeli enarrant ^loriani Dei. » Et, « Domini

» est terra et plenitudo ejus. Mare vidit et fugit^. » Om-nia denique creatori famulantur , faciuntque verbum

ejus, et ejus mandato obediunt. At Filius omnipotens est,

ut Pater, quod utique et scriptum et ostensum est. Item

niiiil inter res creatas natura immutabile est. Siquidem

quidam ex Angelis ordinem suum non servaverunt, et

<( Stellse nonsunt mundae in conspectu ejus^ : » Diabolus

e coelis cecidit, Adam prsevaricatus est : postremo

cunctee res mutantur. Filius vero immutabilis est ut

Pater, idque Paulus ex centesimo primo Psalmo, his

verbis docet : « Et tu in principio, Domine, terram

» fundasti , et opera manuum tuarum sunt coeli : ipsi

» peribunt , tu autem permanebis : et omnes ut vesii-

» mentum veterescent, et velut amictum mutabis eos, et

» mutabuntur. Tu autem idem ipse es , et anni tui non

» deficient^. » Et iterum : « Jesus Ghristus heri, et

» hodie : ipse et in ssecula^. »

lY. Prseterea quidquid est factum , factum est cum

antea niliil esset. Nam terram, quee antea nihil erat, fecit.

Et qui « Yocat ea quae non sunt, tanquam ea qua? sunt^. »

Atqui res factse, sunt item creatas. Idcirco enim initium

existendi habent. Nam « In principio fecit Deus coehim

» et terram ^, » nec noD omnia quae in eis sunt. Et ite-

rum : « Manus mea fecit liaec omnia'^. » Filius autem, ut

Pater, Deus est super omnia, quod quidem probatum est^

nec est res quas fit, sed ipse res facit :

nec denique crea-

tur, sed ipse Patris opera creat et facit^. Nam per ipsum

et saecula et omnia facta sunt , et sine ipso factum est

1 Psal. xvm ; Psal. xxm ; Psal.'exiii, 3 ;Psal. cii, ao. — 2 Jud. 6 ; Jo b

XXV, 5.— * Hebr. i, lo. — * Ibid. xiii, 8. — ^Kom. iv, 17. — ^ Gen. 1,1.

— 7 Isai. Lxvi, 2. — * Hebr. 1, 3 ; Joan. j, 3.



EPISTOLA II AD SERAPIONEM. 5^

nihil : atque, ut Apostolus ex Psalmo ostendit, ipse initio

terram fundavit, et opera manuum ejus sunt coeli ^. Insu-

per , nulla res creata natura Deus est , sed singulse quod

factae sunt, idipsum appellatae sunt : hinc alia , cceUim :

alia, terra dictaest : aliae, luminaria : alise, astra : alise

maria, abyssi et quadrupedes, aliaque homo : ut et ante

res illas Anjreli, Archangeli, Cherubim, Seraphim, Virtu-

tes , Principatus, Potestates, Dominationes, Paradisus :

atque ita res illoe singulse perseverant. Quod si nonnullidii appellati sunt : certe non ex natura, sed quod FiJii

participes facti sint, id nomen sunt consecuti. Sic enim

ipse ait : « Si illos dixit deos, ad quos sermo Dei factus

» est ^. » Unde quia natura non sunt dii, fit aliquando ut

quidam mutentur, haecque audiant : « Ego dixi, dii estis

'»

et filii Excelsi omnes. Vos autem, sicutliomines, mori-» mini^. » Talis ille erat cui dictum est : « Tu vero

» homo es et non Deus. » At Filius, Deus verus est, non

secus ac Pater. In ipso siquidem est, et Pater in Filio,

quemadmodum Joannes scripsit, uti ostensum est. David

autem psallit : « Sedes tua, Deus, in sseculum sseculi.

» Virga sequitatis, virga regni tui^. » Et Propheta Esaias

clamat : « Laboravit iEgyptus, et negotiatio jEthiopiae et

» Sabaim viri excelsi ad te transibunt, et te sequentur

» vincti manicis, et adorabunt te, quia in te Deus est. Tu

» enim es Deus Israel, et nesciebamus^. » Quis vero Deus

est, in quo est Deus, nisi Filius qui dicit : « Ego in Patre,

» et Pater in me est^? »

V. Quae cum ita se habeant ac conscripta sint, quis non

videt Filium Patri esse consubstantialem, quandoquidem

nihil simile habetcum rebus creatis, sed quaecumque sunt

Patris, sunt etiain Filii? Quemadmodum enim si quam

* Psal. ci, 26; Hebr. 1, 10. — 2 Joan. x,35.— « Psal. lxxxi,6. —4 Ps.

XLiv, 7. — * Isai. XLV, 14. — ® Joan. xiv, lo.




cum rebus creatis similitudinem et cognationem haberet,

illis consubstantialis esset : ita quia ab iisdem secundum

substantiam alius est , propriumque Patris est Verbumnec alius ab illo est : cum item omnia quae Patris sunt

ejusdem propria sint-, verum sane est eum Patri consubs-

tantialem esse. Hsec siquidem fuit mens et sententia Pa-

trum, cum in Nicsena Synodo Filium consubstantialem et

ex substantia Patris esse confessi sunt. Recte enim pers-

pexerunt nullam creatam substantiam posse unquam di-

cere : « Omnia quaecumque habet Pater, measunt^. »

JVam cum existendi initium habeat, eam et proprie esse

et semper fuisse dici nequit. Ac proinde quia hoec Filio

conveniunt , et omnia,quse Patris esse dictum est , Filii

quoque sunt*, necesse est Filii substantiam non esse crea-

tam, sed Patri consubstantialem. Unde cum alias ob cau-

sas, tum certe idcirco creata dici non potest substantia,

quod proprietatum Dei capax sit. Proprietates autem

ejus appello, ex quibus Deus cognoscitur, ut quod sit om-

nipotens, quod proprie sit, quod sit immutabilis, aUaque

superius dicta, ne videlicet ipse Deus rebus creatis, uti

volunt insipientes, consubstantialis esse videretur, ea

nempe habens quae iilae habere possent.

VI. Sic autem etiam refutari potest eorum impietas

qui Dei Filium rem creatam esse pugnant. Nempe fides

nostra est in Patrem , Filium et Spiritum sanctum , ipso

Filio ad Apostolos dicente : « Euntes, docete omnes gen-

» tes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus

» sancti^. » Quibus sane verbis usus est, ut ex his quse

novimus , ea quse dicta sunt intelligeremus. Quem-

admodum ergo patres non opifices sed genitores appel-

lamus, ac proinde nemo nos a patribus creatos, sed pa-

truin esse natura filios et cousubstantiales dicerepossit:

* Joan. XVI, i5. — 2 jiatijj^ xxvni, 19.



EPISTOLA II AD SERAPIOÊM. 5^

ita si Pater est Deus, profecto Pater est Filii quisit natura

filius, ipsique proinde consubstantialis. Hinc Abraliam

non creavit sed genuit Isaac^. Beseleel autem ct Eliab

non genuerunt, sed fecerunt omnia opera quee in taber-

naculo erant. Similiter navium et aedificiorum fabricato-

res non gignunt quse faciunt : sed illi quidem navem , hi

domum construunt. Sic item Isaac non fecit, sed genuit

sibi natura consubstantialem Jacob, ut et Jacob Judam

ac fratres ejus. Quocirca ut is sana mente non esset, quidomum vel navem opifici esse consubstantialem diceret

ita profecto fateri convenit omnem filium suo Patri esse

consubstantialem. Quapropter si vere et Pater et Filius

est, necesse omnino est Filium natura et veritate filium

hoc est Patri consubstantialem esse,quod quidem multis

demonstratumest.

Gerte de operibus dicitur:

« Ipse» dixit, et facta sunt j ipse mandavit, et creata sunt^. »

De Filio autem : « Eructavit cor meum Yerbum bo-

» num^. » Daniel quoque Filium Dei optime noverat :

noverat et Dei opera. Itaque Filium quidem flammas for-

nacis rore irrigantem vidit : at cum de operibus dixisset,

« Benedicite omnia opera Domini Domino^, » singulas

quidem res creatas enumeravit : scd inter eas Filium mi-

nime collocavit : quippe qui non esset nescius illum

opus non esse, sed per ipsum facta esse opera, eumque iu

Patre laudari et superexaltari. Igitur quemadmodum Dei

cognitio per ipsum Verbum habetur : ita per ipsum et in

ipso benedictio, laus, gloria et potentia Patri concinitur,

quo grata et accepta sit hujusmodi confessio, sicuti Scrip-

turcfj testantar. Itaque cum ex multis rationibus, tum ex

islis perspicuum et evidens est impium eum esse quicum-

que Dei Verbum rem creatam esse contendit.

VII. Verum cum maxime his Proverbiorum verbis

* Exod. xxxvi, 1,-2 Psal, cxlvui, 5. — 3 Psal. xuv. — ^ Dan. iu, 5;t



6o S. ATHANASII ARCniEPISCOPI

niti videanlur, « Dominus creavit me initium viarum

)> suarum in opera sua^, » atque ad hunc modum con-

cludant : ecce igitur creavit, ac proinde res est creata ; e

re sane fuerit ex hoc etiam loco ostendere quantum illl

hallucinentur, et a scopo divinse Scripturae aberrent.

Enimvero si Filius est : res creata ne dicatur : sed si res

est creata, Filius non appelletur. Namque supra proba-

tum est, quantum esset rei creatse et FiUi discrimen.

Deinde ,

cum initiatio sive Baptismus non in nominecreatoris et rei creatse, sed in nomine Patris et Filii per-

ficitur, necesse est Dominum non rem creatam sed Filium

vccari. At, inquiunt, an non id scriptum est? Ita sane

scriptum est et necessario dictum : sed hseretici quod

bene dictum est, male profecto intelligunt. Si enim Chris-

tianismi formam et caracterem intelligercnt cognosce-

rentve , Dominum gloria3 rem creatam esse nequaquam

dicerent , neque quod recte scriptum est, illis instar sco-

puli esset. Hi igitur « nescierunt neque intellexerunt, »

quam ob rem, uti scriptum est, « in tenebris ambulant^.»

Verumtamen rem explicare necesse est, cum ut illi etiam

hoc in loco desipere convincantur, tum ne nos ipsi refu-

tationem illorum impietatis prsetermisisse videamur, ac

denique fortasse ut iidem ipsi quoque resipiscant. Is est

itaque Ghristianae lidei caracter, FiliumDei, qui Ver-

bum Deus est, ( nam « In principio erat Verbum et Deus

» erat Verbum ^ »)

qui sapientia et virtus Patris est

( Christus enim Dei virtus et Dei sapientia ) in fine saecu-

lorum hominem propter nostram salutem factum esse.

Joannes eniin qui dixit , « In principio erat Verbum , »

mox subjecit, « et Verbum caro factum est*, » quod idem

est ac si diceret, homo factus est. Quin etiam ipse Domi-

* Prov. vizi, 22. — 2 Psal. lxxxi, 5. — 3 Joan. i, i j i Gor, i, 24. —* Joan. 1, 14.



EPISTOLA II AD SERAPIONEM. 6l

nus de seipso aiebat : « Quid me quseritis interficere, lio-

» minem qui veritatem vobis locutus sum^? » Paulus

vero ab eodem doctus scribit: «

UnusDeus, unus et me-

» diator Dei et hominum, homo Christus Jesus^ : » ho-

mo, inquam, factus, qui rebus humanis optime adminis-

tratis, et morte, cujus rei eramus, fagata ac destructa,

jam ad dextram Patris sedet , in quo et ipse est , et Pater

in ipso sicuti fuit et est semper.

VIII. Hsec ergo vera est Christianae fidei forma ex

Apostolis per patres derivata. CaBterum qui Scripturae

lectioni vacat, perpendere et discernere debet, quando-

nam de divinitate Verbi loquatur, quando vero de huma-

nis ejus actis : ne alia pro aliis intelligendo hallucinemur,

quod utique Arianis accidit. Quemadmodum igitur nos

qui Verbum agnoscimus, novimus quoque quod«Omnia

» per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil^. »

Et, « Verbo Domini coeli firmati sunt. » Et, « Mittit Ver-

» bum suum et sanat omnia^. » Similiter illum sapien-

tiam esse agnoscentes, Deum sapientia fundasse terram,

et Patrem omnia in sapientia fecisse certum habemus.

Ipsum itidem Deum contitentes, Christum esse credimus*

JVam « Sedes tua, Deus, » canit David, « in sseculum sse-

» culi. Virga sequitatis, virga regni tui. Dilexisti justi-

» tiam et odisti iniquitatem. Propterea unxit te Deus,

» Deus tuus oleo la^titise prae consortibus tuis^. » Ipse

vero in Esaia de seipso dicit : « Spiritus Doinini super

» me, cujus causa unxit me^. » Petrus autem confessus

est,quia « Tu es Christus Filius Dei viventis'^. » Ita, eum

hominem factum esse scientes, non negamus quse de illo

humanitus sunt dicta, qualia sunt esurire , sitire, alapis

* Joan. vu, 195 Ibid. viu, 4.0. — 2 1 Tim. n, fi. — ' Joan. i, 3. — * Ps

Hxxii, 6; iPsal. cVi, ao ; Prov. ni, 19; Psal. cui, i^, — 5 Pgal. xuv, 7, _,

• leai, lu, 1. — ' Matth. xvi, 16,



6^ S. ATHANASII ARCIIIEPISCOPI

percLiti, laciymari, dormire, ac demum mortem pro no-

bis iii cruce suscipere. Haec enim omnia de illo scripta

sunt. Illudquoque verbum, « creavit,» quod quidem ho-

minibus convenit, non reticuit Scriptura, sed expressit.

JVos enim bomines creati et facti sumus. Sed quemadmo-

dum cum audimus, esurivit , dormivit, alapis percussus

est, ejus divinitatem non negamus : sic cum hanc vocem,

(( creavit, )> audimus, meminisse sequum est eum qui

Deus erat, hominein creatum esse. Siquidem hominum

proprium est creari , ut et caetera supra allata, esurire et

similia.

IX. Istud quoque recte dictum est,quod male ab iUIs

intelUgitur, nempe, « De die autem iUo vel hora nemo

» scit, neque AngeU, neque FiUus^. » Haec, inquam, rec-

tam continent sententiam. At ihi ex his verbis, « neque

» FiUus,» putant cum ille se ignorare asseverat,remcrea-

tam se esse significare. Verum non ita est, absit. Etenim

quemadmodum cum dixit, (( creavit me, » humanam

naturam designabat : ita cum ait, (( ueque Filius, » eam-

dem humanam naturam denotabat. Et quidem causa cur

ita locutus sit, valde consentanea est. Quia enim homo

factus est, utiscriptum

est, et

hominum propriumsit

ignorare , ut et esurire cseteraque id genus : ( namque

nihil homines cognoscunt nisi audierint et didicerint,)

idcirco hominum ignorantiam, quatenus homo factus,

prse se ferre voluit : primum quidem ut ostenderet se vere

corpus humanum habere; deinde ut hominum ignoran-

tiam in corpore gerens , naturam humanam ab omnibus

liberaret et purgaret, perfectamque ac sanctam Patri ex-

hiberet. Quid igitur Arianis superest quod possint oppo-

nere? Quid novi ad obganniendum excogitabunt? Siqui-

dem dilucide ostendimus eos has voces non inteUigere

* Marc, xiii, 32,



EPISTOLA II AD SERAPIONEM. 63

« Dominus creavit me in opera sua : » ct, « de dic aiitem

)) illo nemoscit neque An^jeli, neque Filius. » Etenim ut

hoc verbo, « creavit, )) liumanam naturam significat,

quia vere homo factus et creatus est : ut item cum ait,

« Ego et Pater unum sumus, )) et, « Qui videt me ," videt

)) et Patrem^, )) et, « Ego in Patre etPaterin me^, ))suam

seternitatem et consubstantialitatem cum Patre denotat *,

ita haec verba, « Nemo scit neque Filius, )) tanquam

homo usurpat, quia nempe proprium hominum sit igno-

rare. Enimvero ille qui dicit, « Nemo novit Patrem nisi

)) FiUus, neque Filium nisi Pater^, )) multo magis res

creatas idem noverit. Hinc Discipuli apud Joannem Do-

mino aiebant : « Nunc scimus quia scis omnia'*. )) Itaque

manifestum est nihil plane esse quod Christus ignoret,

cum ipse sit Verbum per quod omnia facta sunt. Quo-

circa quia dies illa aliquid est ex omnibus, non dubium

est quin per ipsum ipsa quoque futura sit, etiamsi Ariani

prse sua ignorantia sexcenties dirumpantur.

* Joan. X, 3o. — 2 Joan. xiv, 9, — * Matth. xi, 27. — * Joan, xvi, 3o«






ATHANASIIARCHIEPISCOPI ALEXANDRINI,

ADEUMDEMSERAPIONEMEPISCOPUM,

EPISTOLA III

De Spiritu sancto.

!g*;^r-r-

I. Admirabere forsitan, quare cum jussiis sim episto-

lam de sancto Spiritu in compendium redigere, remquepaucis explicare, me yideas tamen eam pertractare su-

persedentem adversus eos scribere qui de Filio Dei impie

sentiunt, dicuntque rem creatam illum esse. At perspec-

tum est mihi te nequaquam reprehensurum , ubi causam

didiceris-, immo potius rem probatam fore pietati tuse,

cum viderit quam consentanea ratione ductus sim.Enimvero quia ut ait ipse Dominus : « Paracletus non lo-

» quetur a semetipso : sed qusecumque audiet loquetur,

» quia de meo accipiet, et annuntiabit vobis^. » Quia

item cum insuiflasset , ex seipso dedit illum Discipulis :

eoque pacto illum Pater etfadit super omnem carnemj

* Joan. XVI, i5 ; Joan. xx, 32.

XXXII. 5




sicut scriptum est ^: idcirco jiire ac merito ante a me de

Filio Dci actum scriptumque est •, ut ex cognitione Filii

valeamus et Spiritus sancti rectam assequi notitiam.

Qualem-enim scimus proprietatem esse Filii ad Patrem

eamdem ad Filium habere Spiritum sanctum comperie-

mus. Et quemadmodum Filius dicit : « Omnia qusecum-

» que liabet Pater, mea sunt ~, » ita baec omnia per Fi-

lium in Spiritu esse deprebendemus. Ac sicut Pater FiUum

bis verbis indicat : « Hic est Filius

meusdilectus, in

quo» mibi complacui ^

j » ita quoque Filii est Spiritus :

(( Misit enim , » ait Apostolus, « Spiritum Filii sui in

» corda nostra clamantem , Abba Pater^. » Et quod mi-

rabile est, quemadmodum Filius dicit : Quae mea sunt,

Patris sunt-, sic Patris est Spiritus sanctus, qui dictus est

esse Filii. Siquidem ipse Filius ait : « Cum venerit Para-

)) cletus quem ego mittam vobis a Patre, Spiritus verita-

» tis qui a Patre procedit, ille testimonium perbibebit

» de me ^. » Paulus autem scribit : « Nemo scit quse sunt

» bominis, nisi Spiritus bominis, qui in ipso est : ita et

» quse Dei sunt, nemo cognovit, nisi Spiritus Dei,qui

» est in ipso. Nos autem non Spiritum bujus mundi acce-

» pimus, sed Spirittim qui ex Deo est, ut sciamus quae a

» Deo donata sunt nobis^. » Quin et in tota divina Scrip-

tura reperies , Spiritum sanctum qui dicitur FiFii , eum-

dem dici esse Dei : quod in superioribus scriptum a nobis

est. Proinde si Filius, propter suam proprietatem ad Pa-

trem , et quod sit ejus substantiae proprius foetus , non est

creatura, sed Patri consubstantialisj sic nec Spiritus

sanctus fuerit creatura : quin etiam qui boc dicit im-

pius est, ob proprietatem scilicet ejus ad Filium; et

1 jocl. n, 29. — 2 Joan. XVI, i5« — 3 Matthi iHj 17. — * Galati iv, 6,—«

6 Joan. xv, 26« — 6 1 Cor» n, 11,



EPISTOLA III AD SERAPIONEM. 6/

qnia ex ipso datur omnibus, et quae habet ille Filii

sunt.

II. Sat quidem hgec fuissent ad persuadendum vel

cuivis contentioso , ne post hsec diceret creaturam esse

Dei , eum qui est in Deo, quique profunda Dei scrutatur,

et ex Patre per Filium datur : ne hinc adigeretur ut

Filium quoque diceret creaturam,qui est Verbum , sa-

pientia, figura , splendor : quem qui videt, videt et Pa-

trem-, ac ne deinceps audiret : « Qui negat Filium, ne-»

» que Patrem habet^. » Ejusmodi quippe homo paula-

tim progrediens dicturus est ut ille insipiens : « Non est

» Deus*^. » Attamen ut pluribus argumentis impii con-

vincantur, operoe pretium fuerit, ex quibus Filius de-

monstratur non esse creata res, ex iisdem probare nec

Spiritum sanctum esse rem creatam. Ex non extan-

tibus sunt res creataB , et initium habent existendi :

nam , « In principio fecit Deus coelum et terram^, » et

et quse in illis sunt. At Spiritus sanctus ex Deo est dici-

turque , ut ait Apostolus. Quod si Filius quia non est ex

non extantibus , sed ex Deo , non potest esse creatura :

ergo nec Spiritus sanctus est creatura:

quandoquidemin confesso est eum ex Deo esse. Nam creaturse sunt ex

non exiantibus.

III. Rursum unctio et signaculum dicitur et est Spi-

ritus sanctus. Scribit enim Joannes : « Et vos unctionem

» quam accepistis ab eo manet in vobis. Et non necesse

»habetis, ut aliquis doceat vos

:

sed sicut unctio ejus,» spiritus ejus docet vocet de omnibus^. » In Haesaia

Propheta scriptum est : « Spiritus Domini super me , eo

» quod unxerit me^ : » Paulus autem sic scribit : « In

» quo et credentes signati estis^ : » Et iterum, « Nolite

* 1 Joan. 11, 23. — 2 Psal. xiu, i. .— 8 i Geti, i, — *i Joan. ii, 27. —

6 Isai. LXi, i,

—^

Ephcs, 1, i3.



G8 S. ATH.VTfAS!I ARCHIEPISCOPI

» contristare Spiritum sanctum , in quo slgnati estis,

)) in diem redemptionis^. » Creatse autem res in hoc

unûntur et signantur:

quodsi

creatse res in hocun-

guntur et signantur , nequaquam creatura fuerit Spi-

ritus : neque enim simile est quod ungit iis quae ungun-

tur. Etenim haec unctio flatus est Filii 5 ut qui hahet Spi-

ritum dicat : « Christi bonus odor sumus^. )> Porro si-

gnacuhim Filium exprimit , ita ut quod signatur Christi

formam habeat , dicente Apostolo : « FiUoli mei,quos

» iterum parturio, donec formetur Christus in vobis^. »

Quod si Spiritus bonus , odor et forma FiUi est,palam

est Spiritum non esse creaturam,quandoquidem nec

FiUus, cum in forma Patris sit, est creatura. Sicut enim

qui videt FUium videt Patrem •, sic qui habet Spiritum

sanctum, habet et FiUum , et si habet iUum, templum

est Dei , ut Paukis scribit : « Nescitis quia templum Dei

» estis , et Spiritus Dei habitat in vobis*. » Joannes au-

tem ait : « In hoc cognoscimus, quoiiiam in Deo mane-

» mus , et ipse in nobis : quoniam de Spiritu suo dedit

» nobis^. » Quod si FiUum quia inPatre est, et Pater in

ipso , confiteamur non esse creaturam , prorsus necesse

est , nec Spiritum esse creaturam : in ipso namque Fi-

Uus est , et ipse in FiUo. Quapropter qui Spiritum acci-

pit, tempUim Dei est. Rursum hinc rem animadvertere

Ucet , si FiUus , Dei Yerbum est , unus est sicuti Pater.

« Unus enim Deus ex quo omnia, et unus Dominus Je-

» sus Christus^ : » ideoque unigenitus FiUus dictus

scriptusque est : creaturse autem muUse ac varise sunt

AngeU , ArchangeU, Cherubim, Principatus, et csetera,

uti dictum est. Quod si quia FiUus non est muUorum

sed unus est, sicuti Pater est unus, non est creaturaj

i Ephes. IV, 5o. — ^ a Cor. ii. i5. — 3 Galat. iv^ 19, — * 1 Gor, 111, 16.

p- 5i Joan.iv, i3. — * i Cor, via, 6,



EPISTOLA. III AD SERAPIONEM. 69

ergo nec Spiritus sanctus (oportet enim ex Filio Spiritus

sancti assequi notitiam) creatura fuerit. Non enim mul^

torum est , sed unus est et ipse.

IV. Et hoc probe norat Apostolus qui ait : « Hsec au-

» tem omnia operatur unus atque idem Spiritus , divi-

» dens singulis prout vult ^: » et paulopost : « In uno

» Spiritu omnes nos in unum corpus baptizati sumus : et

» omnes uno Spiritu potati sumus*^. » Ac rursum,quo-

niam ex Filio Spiritus cognitio accipienda est , convenit

etiam ex ipso demonstrationes proferre. Igitur ubique

Filius est cum in Patre sit, et Pater in ipso. Nam omnia

tenet et complectitur : scriptumque est : « In ipso om-

» nia constant » cum visibilia tum invisibilia, « et

» ipse est ante omnes^. » Creaturse autem in divisis

sunt locis : sol quidem et luna cseteraque luminaria in

firmamento , in ccelo Angeli , et homines in terra. Quod

si Filius cum non in divisis locis , sed in Patre sit , ubi-

que est, et cum extra omnia sit , non est creatura , cori-

sequenter nec Spiritus sanctus creatura fuerit , cum non

sit in divisis locis , sed omnia impleat, ac extra omnia

sit. Ita enim scriptum est:

« Spiritus Domini replevit» orbem terrarum^ : » Davidque canit : « Quo ibo a

» Spiritu tuo'^, » quasi non sit ipse in loco , sed ex-

tra omnia , atque in Filio sit , sicut Filius est in Patre :

ideo enim nec ipse creatura est , ut demonstratum fuit.

Ad hsec omnia , hinc validius confutabitur ariana heere-

sis, acrursum ex Filio perspicua fiet Spiritus sanctico-

gnitio. Creator itaque est Filius sicuti Pater : « Quae

» enim, » inquit, « video Patrem facientem, hsec et ego

» facio^. Omnia » igitur « per ipsum facta sunt , et sine

» ipso factumestnihil^. » Si vero Filius creator cum sit,

* 1 Cor. xii, 11 et 10.— 2 Coloss. 1, 17.— 3 Sap, 1,7.'— ^Psal. cxxxvnj,^.

—*

Joan.V, ig.

—* Joan. 1, 3.



tjQ s. ATHANASII arghiepiscopi

quemadmodum Pater •, non est creatura : et si,

quia

omnia per ipsum creantur, non est ipse ex rebus creatis :

ergo nec Spiritus sanctus creatura est. Qwandoquidem de

illo scriptum est Psalmo centesimo tertio : « Auferes

» Spiritum eorum et deficient , et in pulverem suum re-

)) vertentur. Emittes Spiritum tuum et creabuntur, et

)) renovabis faciem terrse^. ))

V. Cum lioc igitur ita scriptum sit, manifestum est,

Spiritum nonesse creaturam, sed in creando adesse.

Pater enim per Verbum in Spiritu creat omnia,quando-

quidem ubi Yerbum , illic et Spiritus : et quse per Ver-

bum creantur , habent ex Spiritu per Filium vim exis-

tendi. Ita enim scriptum est trigesimo secundo Psahno :

(( Verbo Domini c(]eli firmati sunt , et Spiritu oris ejus

» omnis virtus eorum^. )) Nimirum ita Spiritus indivi-

sus est a Filio , ut ex supra dictis nuUus supersit dubi-

tandi locus. Quando namque Verbum factum est ad Pro-

phetam , quse a Verbo prodibant , in Spiritu loquebatur

Propheta. Sic enim scriptum est , in Actibus Petro di-

cente : « Viri fratres , oportebat impleri scripturam,

)) quam prsedixit Spiritus sanctus^ : » apud Zachariam

vero cum Verbum ad illum factum esset , scriptum est :

(( Verumtamen verba mea , et legitima mea suscipite,

)) qusecumque ego prsecipio in Spiritu meo, Prophetis^»

Et paulopost populum coarguendo hsec ait : a Cor suum

)> posueruntinobsequens, ne audirent legem meam, et

)) verba quse misit Dominus omnipotens ,in Spiritu

)) suo, per manus Prophetarum priorum^ » Item Christo

loquente in Paulo , ut ipse ait : « An experimentum quse-

)) ritis ejus qui in me loquitur Christi ^ ? » Nihilominus

Spiritum sanctum habebat ille,qui sibi verba suppedi-

1 Psal. cni, 29. — 2 Psal. xxxii, 6.-3 Act. i, 16, — ^Zacb. 1, 6. —5 Zacb. vu, 12. — 6 3 Gor. xiu, 3,



EPISTOLA. III AD SERAPI01SE31. 7I

taret : sic enim ipse scribit : « Secundum subministra-

» tionem Spiritus Jesu Ghristi in me^. » Rursumque

Christo in se loquente ait : « Nisi quod Spiritus sanctus

» per omnes civitates mihi protestatur dicens, quoniam.

» vincula et tribulationes me manent*^. » Non enim exLra

Yerbum est Spiritus : s^d cum sit in Verbo,per ipoum

in Deo est *, ita ut dona in Trinitate tribuantur. Nam in

horum divisione , ut ad Corinthios scribit, idem Spiritus

est , et idem Dominus , idemque Deus qui operatur om-

nia in omnibus. Ipse namque Pater per Filium in Spiritu

operatur et dat omnia.

VI. Sane cum Corinthiis bene precaretur, in Trini-

tate precabatur , his verbis : <( Gratia Domini Jesu

» Christi , et caritas Dei, et communicatio sancti Spiri-

» tus sit cum omnibus vobis^. » Nam cum participes

simus Spiritus , Verbi gratiam habemus , et in ipso , Pa-

tris caritatem. Porro ut una est Trinitatis gratia , sic in-

divisa est Trinitas : quod etiam videre est in ipsa sancta

Maria. Angelus enim Gabriel missus ut annunciaret illi

Verbi descensum in illam fore : « Spiritus sanctus, » aitj

<( superveniet in te *: » sciens in Verbo esse Spiritum

proindeque statim addidit , « Et virtus Altissimi obum-

» brabit tibi. Clmstus enim Dei virtus et Dei sapientia

» est^. » Cum autem Spiritus sit in Verbo, palam est

etiam in Deo per Verbum esse Spiritum. Et ita Spiritu

ad nos veniente , venient Filius et Pater , et mansionem

apud nos facient^. Indivisa namque est Trinitas, et una

ejus Divinitas : et unus Deus super omnia , per omnia et

in omnibus. Hsec est Catholicse Eccles:a3 fides. In Trini-

tate enim ipsam fundavit et radicavit Dominus, qui ait

Discipulis : « Euntes docete omnes gentes , baptizantes

1 riiilip. I, 19. — ^ Act. XX, 25. — 3 2 Gor. xni, i5. — ^ Luc. i, 55. —5 1 Cor. I, 24. — ^ Joan. xiv, 20.



rr2 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

» eos in nomine Patris et Filii et Spiritus sanctP. »

Quod si Spiritus creatura esset , non eum cum Patre co-

pulasset : ne Trjnitas sibi ipsi dissimilis esset, si extra-

neum quidpiam et alienum ipsi adjungeretur. Quid

enim Deo deerat , ut quenquam diversae substantiae assu-

meret, et cum illo glorificaretur ? Absit. Non ita se res

habet. « Plenus sum , » ait ipse ^. Idcirco ipse Do-

minus, cum nomine Patris sui illum copulavit •, ut os-

tenderet, non ex diversis, id est ex creatore et creatura,

sanctam Trinitatem constare , sed unam ejus divinitatem

esse. Hoc cum didicisset Paulus, docebat unam esse quse

in ipsa (Trinitate) daretur,gratiam , dicens ; « Unus

» Dominus, una fides , unum baptisma^. » Ut autem

unum baptisma , sic et una fides. Qui enim credit in Pa-

trem , novit in Patre Filium , et Spiritum non extra

Fiiium : et ideo credit et in Filium et in Spiritum sanc-

tum-, quandoquidem una est Trinitatis divinitas, quae

ex uno Patre cognoscitur.

VII. Haec est catholicae fidei forma. Qui autem blas-

phemant in Spiritum , et dicunt ipsum esse creaturam

si ex iis quse dicta sunt non resipiscunt , vel ex iis quae

dicenda sunt pudore afficiantur. Si Trinitas est et in

Trinitate sita est fides , dicant unum semper Trinitas

fuerit , vel an fuerit cum non esset Trinitas. Si itaque

sempiterna est Trinitas , non ergo creata res est Spiri-

tus,qui semper Verbo coexistit in ipsoque est. Nam

erat cum creaturae non essent. Quod si creatura est, cuin

creaturse sint ex non extantibus,palam est fuisse cum

non esset Trinitas , sed dualitas : quo quid magis im-

pium quis dixerit? Ex mutatione et profectu dicunt

constare Trinitatem , ac dualitatem quidem esse ,sed

expectare creaturse productionem , ut cum Patre et

i Matth. xxvui, 19. — * Isai. 1, 11, —' Ephes.i,



EPISTOLA III AD SERAPIONEM. 7 5

Filio copuletur et fiat Trinitas. Absit ut quid hujusmodi

vel in mentem unquam Ciiristianorum cadat. Quemad-

modum enim Filius cum semper sit , non est creatura ,

sic quoniam semper est Trinitas , in ea nulla est creatu-

ra , atque adeo non est creatura Spiritus. Sicut enim

semper fuit, ita et nunc est : et sicut nunc est, ita sem-

per fuit , estque Trinitas , et in ipsa Pater , Filius et Spi-

ritus sanctus. Et unus est Deus Pater,

qui est super

omnia , et per omnia , et in omnibus: qui est benedictus

in saecula. Amen. Ego quidem , ut significasti , heec pau-

cis conscripta ad te misi. Tu vero prudens cumsis, si

quid in his deerit , id,quseso , suppleas , et domesticis

fidei legas : eos autem qui per contentionem blasphe-

mant, redarguito. Fortasse vel sero tandem resipicen-

tes , ante insitum errorem abstergentab anima

sua.

E re enim fuerit eorum , ut scriptum est , resilire , nec

comperendinare : ne si permaneant, audiant quod dic-

tum est a Domino : « Quicumque dixerit verbum con-

» tra Spiritum sanctum non remittetur ei , neque in

» hoc saeculo , neque in futuro ^ »

»Matth. xii, 32.







y6 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI

blaspliemancli in Spiritum sanctum, Yerum non sat illis

fuit, sedrursum impudenter sese gerunt, ut hinc palam

faciant se exercitatos ad pugnandum cum Verbo , tan-

demque Spiritum sanctum oppugnantes , brevi fore insi-

pientia sua mortuos. Profecto etiam si quis ad hujusmodi

eorum interrogationes respondeat , nihilo minus malis

excogitandis incumbent 5 eo sohim ut quserentes non

inveniant , vel audientes non intelligant. Cujusmodi

porro sunt callidse ipsorum interrogationes? Si Spiritus

sanctus non sit creatura , ergo , aiunt , filius est , et

fratres duo sunt Verbum atque ipse. Postea subsumunt,

ut scribis : Si Spiritus sanctus a Filio accipiet, et ab

ipso datur, (ita enim scriptum est, et protinus inferunt

ergo avus est Pater , et nepos ejus est Spiritus.

II. Quis haec audiens, Christianos, et non potius pa-

ganos illos existimabit? Nam talia pagani adversum nos

inter se coUoquuntur . Quis volet ad ejusmodi illorum insa-

niam respondere ? Mihi sane multa mecum reputanti , ac

quserenti congruentem illis responsionem , nulla occurrit

praeter illam quse tunc Pharisseis data est. Quemadmo-

dum enim eos malo animo sciscitatos, vicissim Servator

interrogavit, ut mentis suse perversitatem ipsi sentirentj

sic quoniam et isti taUa percontantur, dicant nobis ipsi

vel potius respondeant interrogati, quemadmodum ipsi

interrogant. Quandoquidem enim, dum loquuntur, in-

venta non inteUigunt sua , fortasse vel audientes , insa-

niam suam agnoscent. Si Spiritus sanctus non est crea-

tura, ut in superioribus demonstratum est, sed in Deoest , et ex Deo datur : ergo filius est ipse , et duo sunt

fratres ipse et FiUus : et si Filii est Spiritus, atque a Filio

omnia accipit Spiritus, ut ait ipse ^, et « cum insufflas-

» set dedit illum Discipulis '^: » nam et vos haec late-

1 Epist. », N. i5. -- 2 JOan, xx, 22.



BPISTOLA IV AD SERAPIONEM.'^'J

mini : ergo avus est Pater et nepos ejus est Spiritus. Quae

enim sciscilantes a nobis quseritis, de iisdem tos, et ex

iisdem interrogari aequum est. Quod si qua3 scripta sunt

negatis : non ultra Christiani dicendi estis, et par est

nos, utpote Christianos, interrogetis. Sin eadem quae

nos legitis, necesse est yos quoque de iisdem sic a nobis

interrogari. Dicite igitur et ne cunctemini , anFilius est

Spiritus et avusPater? Quod si ratiocinantes, ut Pha-

risaei illi, dixeritis apud vosmetipsos; Si dicamus, Fiiius

est, audiemus : Ubinam id scriptum est? Sin dixerimusj

non est Filius, timemus ne dicant nobis : Cur ergo scrip-

tum est : « Nos non spiritum mundi accepimus, sed

» Spiritum qui ex Deo est ^ ? » Sin autem apud vos ipsos

decertantes, vos quoque dicatis, Nescimus : consenta-

neum est et eum quem de re ejusmodi interrogastis , si-

lere, obtemperantem ei qui dicit : « Ne respondeas stulto

» juxta stultitiam suam, ne efficiaris ei similis : sed res-

» ponde stulto juxta stultitiam suam, ne sibi sapiens

» esse videatur '^. » Responsio autem quse vobis maxime

convenit, est silentiumj ut vestram ignorantiam depre-

hendatis.

III. Rursum igitur eequum est ex iis quse vos afi*ertis,

vos sic interrogare. Quandoquidem Prophetae in Spiritu

Dei loquuntur, etinHes'iaSpiritussanctusprophetat,utin

superioribus demonstratum est : ergo Spiritus estVerbum

Dei, duoque Verba sunt, Spiritus videlicet et Filius. Ete-

nim Prophetae tunc prophetabant, quandoVerbum Dei ad

illos fiebat. Ad haec,quandoquidem omnia per Verbum

facta sunt, et sine ipso factum est nihil, et « Deus sa-

pientia fundavit terram ^, » et omnia in sapientia fecit:

scriptumque est (ut in superioribus declaratum est)

« Emittes Spiritum tuum et creabuntur *: » ergo aut

* 1 Cor, II, 12, — ^Prov, xxvi, 4< — ' Prov. lu, 19. — * Psal. ciii, 3o,



78 S. ATHANASII AE.CHIEriSCOPI

Spiritus Verbum est, aut iii duobus fecit Deus omnia,

in Sapientia et in Spiritu : et cur, quseso, Paulus ait ^ :

« Unus Deus ex quo omnia, et

unus Dominus perquem

» omnia ^ ? » Iterumque : « Cum Filius sit imago Patris

» invisibilis, » est autem Spiritus imago Filii, scrip-

tum est enim : « Quos praescivit et prsedestinavit con-

» formes fieri imaginis Filii sui ^: » igitar hac ratione

avus est Pater. Et quoniam Filius quidem in nomine

Patris venit, « Spiritus autem sanctus^, » ait Filius,

« quem mittet Pater in nomine meo : » ergo et hoc

quoque modo avus est Pater. Quid ad hgec responsuri

estis, licet omnia temere dicatis? Quid ratiocinamini

apud vosmetipsos ? An cum advertatis vos hsesitare,

ejusmodi qua^stiones reprehenditis? Sed prius vos ipsos

coarguite (nam talia quai^rere consuevistis), Scripturis-

que obtemperate, et cum non suppetant quae respon-

deatis, discite posthac, Spiritum in Scripturis nun-

quam vocatum esse filium, sed Spiritum sanctum, et

Spiritum Dei. Quemadmodum autem Spiritus non voca-

tus est filius*, sic neque de Filio scriptum est : Ipse est

Spiritus sanctus. J\um igitur quia Spiritus non vocatus

est filius, et Filius non est Spiritus, ideo dissentit a ve-

ritate fides? Absit. Quin potius unumquodque corum

qua3 indicantur, habet propriam significationem. Etenim

Filius substantia3 ac naturee Patris propria est proles, et

lioc revera significat : item , Spiritus qui Dei dicitur, et

in ipso est, non alienus est a FiUi natura, nec a Patris

divinitate.Ideo enim

inTrinitate, sciUcet in Patre et

in Filio et in ipso Spiritu sancto una est divinitas, et in

ipsa Trinitate unum est baptisma, est una Fides. Nimi-

rum Patre mittente Spiritum, Filius insufflaas dat illum

1 1 Cor, vui, 6,— ^Goloss, i,i5, — ' Rom. tih, 29, — * Joan, xiv, 26,



EPISTOLA IV AD SERAriONEM. 79

Discipulis ^: quoniam « omnia qiiseciimque liabet Pater,

» Filii sunt ~. » Et cum Yerbum in Prophetis fieret, ipsi

in Spiritu prophetabant, ut scriptum ac demonstratumest : « Verbo Domini cceli firmati sunt, et Spiritu oris

)) ejus omnis viitus eorum ^. »

IV. Itaque non creata res est Spiritus : sed Verbi

substanlise proprius, Dei item proprius, et in ipso esse

dicitur. Rursum eadem ipsa dicere non pigeat. Tametsi

Spiritus sanctus non vocatus est Filius, non tamen est

extra Filium : Spiritus namque adoptionis dictus est : et

quia « Christus Dei virtus et Dei sapientia est ^j » con-

gruenter de Spiritu sanctu dictum est , « Spiritus sa-

» pientise et Spiritus virtutis est ^: » Cum enim parti-

cipes sumus Spiritus, Filium habemus, et Filium ha-

bentes , habemus et Spiritum clamantem in cordibus

nostris, « Abba Pater ^, » ut loquitur Paulus. Quod si

quia Spiritus est Dei , et in ipso esse scriptum est : nam

« quae Dei sunt, nemo cognovit, nisi Spiritus Dei qui

» in ipso est"'

^ Filius item dixit : « Ego in Patre et Pater

» in me : » quare non huic atque illl idem noinen est

sed hic quidem filius , ille , spiritus dicitur ? si quis hoc

modo sciscitetur in profecto insanierit, cum inscruta-

bilia scrutetur, et Apostolo non obtemperet, qui ait

« Quis enim novit sensum Domini ? aut qui^ consilia-

» rius ejus fuit^?» Alioqui quibus Deus nomeu indidit,

quis nomen mutare audebit? Alias rebus ille quoque

creatis vocabula attribuat . Dicant,quandoquidem crea-

tura eodem nutu facta est : cur hic, sol : iilud, coelum :

illud, terra, mare et aer? Sin insanis illis hoc impossi-

biie videatur : singula enim manent ut facta sunt*, multo

* Joan. XX, 23. — 2 Joan. xvi, i5, — ^ Psal, xxxii, 6. — * i Cor. i, 24.

— * Isai. XI, a. — * Galat. iv, 6. — ' z Cor. 11, \\ ; Joan. xiv, ii. —' Ram, XI, 34«



8o S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

magis quse sunt supra creatas res , seternam habent per-

severantiam : nec aliter sunt, quam ut Pater estPater,

et non avus:

et Filius est Dei Filius, et non PaterSpi-

ritus : et Spiritus sanctus estSpiritus sanctus, et non Pa-

tris nepos , nec Filii frater.

Y, llis ita commonstratis , is sane insanierit qui in-

terrogarit, numSpiritus quoque sit filius. Ne tamen quia

ita scriptum non est, ideo quis eum ex Dei natura et

proprietate eximat; sed, uti scriptum est, credat, et ne

dicat, quare sic et non sic : ne talia cogitans incipiat

meditari, ac dicere : Ubinam est ergo Deus, et quo-

modo est? ac postea audiat : « Dixit insipiens in corde

» suo, non est Deus^ » Nam quse fide traduntur, cogni-

tionem habent non curiose perscrutandam. Certe cum

Discipuli audissent, « Baptizantes eos in nomine Patris

» et Filii et Spiritus sancti^, » non curiose inquirebant,

cur secundo Filius, et tertio Spiritus, aut cur omnino

Trinitas? Sedprout audierant, crediderunt. Neque scis-

citabantur sicuti aôs, Ergone Spiritus est Filius? neque

cum Dominus post Filium nominaret Spiritum , inter-

rogabant, Ergo avus est Pater? Non enim audierant, in

nomine avi, sed, in nomine Patris : hancque fidem

probe ratiocinati prsedicaverunt ubique. Non enim aliter

loquendum fuit, quam dixerat Salvator : se quidem

Filium, iUum vero, Spiritum sanctum. Neque immu-

tandi erant, secus quam ordine juncti fuerant, ut neque

Pater. Quemadmodum enim non licet aliter de illo lo-

qui, quam quod Pater sit; ita impium fuerit interroga-

re , an Filius sit Spiritus , aut Spiritus Filius. Ilac de

causa Sabellius alienus ab Ecclesia judicatus est, ausus

tribuere Patri nomenFilii, ac Filio nomen Patrls. Aa

itaque post hsec ausit quispiam audiens Filium et Spiri-

» Psal. xiu, 1,—- 2 Mattl). xxvui, 19,



EPISTOLA IV AD SERAPIONEM. 81

tum , dicere : Avus ergo est Pater, aut Filius est Spiri-

tus? Immo audebunt Eunomii, Eudoxii et Eusebii. Cum

enim semel arianee hseresis histriones eff*ecti sint *, nun-

quam cohibebunt linguam suam ab impietate. Quis

enitn hsec ipsis tradidit? Quis docuit? Nemo sane ex di-

vinis Scripturis. Sed ex abundantia cordis eorum hujus-

modi stultitia prodiit.

VI. Si enim quoniam creatura non est Filius (illucl

enim commonstratum est) interrogatis, ergone Filius est

Spiritus? Restat vos qui didicistis Filium non esse crea-

turam, (per eum namque creaturse conditse sunt) inter-

rogare, Paterergo est Filius? Aut sic, Spiritus ergo est Fi-

lius,etFiliusSpiritusipse est sanctus?Gumautemtalia co-

gitent, et extra sanctam Trinitatem erunt, et athei judi-

cabuntur, quod immutent nomen Patris et Filii et Spi-ritus sancti, transferantque illud suo arbitratu in sinii-

litudinem generationis humanoe : quod nepotes avosque

nominent, ac deorum generationem,quemadmodum

gentiles, effingant. Non est autem hsec Ecclesise fides,

sed ut ait Salvator, in Patrem et Filium et Spiritum

sanctum : Patrem scilicet qui non possitavus vocari

Filium qui non possit dici pater, etSpiritum sanctum

non alio quam hoc nomine appellatum. De hac fide non

licet varie loqui : sed semper Pater pater est, et Filius

semper filius, et Spiritus sanctus semper est diciturque

Spiritus sanctus. In rebus enim humanis non ita se res

Labet, quamvis Ariani talia comminiscantur. A'am que-

madmodum scriptum est : Non ut homo, Deusj, ita dixe-

rit aliquis, non ut Deus homines ^. Apud homines enim

pater non semper pater est, neque filius semper filius.

Nam ipse quidem filii pater efficitur, sed alterius ipse

filius extitit. Et filius cum sit patris filius, alterius pater

* Nuin. xxui, 19.




efficitur. Abraham igitur filius cum esset Nachoris, pater

factus est Isaac : et Isaac cum esse filius Abrahee, pater

fuit Jacob. Unusquisque enim cum sit pars parentis,

nascitur quidem filius, efficitur autem et ipse alterius

pater. In divinitate vero non sic, quoniam non sicut

homo Deus. Pater itaque non ex patre est : ideoque non

gigniteumquifuturus sit alterius pater : nequeFiliuspars

estPalris, quapropter non est foetus ad generandum fi-

lium. Unde in deitate sola, Pater proprie, solusque

pater cum sit, est, et fuit et sempererit. Et Filius pro-

prie et soUis Filius est. In his eniin constat illud, Patrem

semper Patrem, et Filium semper Filium esse ac dici

Spiritum sanctum semper Spiritum sanctum esse : et

hunc Dei esse, et a Patre per Filium dari credimus. Sic

enim sancta Trinitas invariabilis permanet, in una dei-

tate cognita. Itaque qui interrogat, Ergone Filius est

Spiritus ? ita ille .comminiscitur quasi nomen mutari

possit, atque sua sponte insanit. Et qui interrogat, Er-

gone avus est Pater ? nomen Patri excogitans, errat

corde. Cseterum posthac ad hsereticorum impudentiam

respondere non est tutum : in enim est pugnare adver-

sus Apostolicam admonitionem: sed potius ut prsecepit

ipse, consulere par est ^.

VII- Hsec sint ad vestram confutandam stultiloquen-

tiam satis. Ne amplius illudatis deitati. Illudentibus enim

mos est ea sciscitari quse scripta non sunt, ac dicere

Ergone filius est Spiritus, et avus est Pater? Ita irrident

Episropi Csesarese et Scythopolis. Sufficit voscredereSpi-

ritum non esse creaturam , sed Spiritum esse Dei, et ia

ipso Trinitatem, Patrem et Filium et Spiritum sanctum.

Neque Patris nomine Filius vocandus est : neque licet

dicere Spiritum sanctum esse ipsum Filium : neque Fi-

1 Tit. III, 10,




lium esse ipsum Spiritum sanctum. Sed ita se res habet

quemadmodum dictum est, et una est in hac Trinitate

divinitas, et una fides, et unum Baptisma est, quod

in illa datur , et initiatio una in Christo Jesil Do-

mino nostro per quem et cum quo Patri gloria et impe-

rium cum sancto Spiritu , in omnia ssecula soeculorum.

Amen.

VIII. De quo autem scripsisti mihi evangelico dicto,

veniam hahe, dilecte, probo aflectus animo ^. Vereor

enim , id vel ullatenus aggredi •, ne si in dictum illud

mentem quasi demersero , scrutarique coepero , non

valeam profundum ejus intellectum exhaurire. Tacere

igitur de illo omnino statueram , his prioribus contentus

scriptis. At veritus ne iterum hac de re scribere conten-

das, vim mihi ipse intuU ; ut vel mediocrem quam deillo didici sententiam perscriberem : quod sperem, si

scopum attingamus, docentis gratia, rem tibi probatam

fore : sin aherremus , non reprehensurum te, cui cum

affectus noster, tum nostra infirmitas non ignota est,

Dictum igitur ejusmodi est : Cum post tot signa in Evan-

geho narrata, hsec Pharissei loquerentur:« Hic

non ejicit

» da^monia nisi in Beelzebul principe dsemoniorum :

» Dominus sciens cogitationes eorum , dixit eis : Omne

» regnum divisum contra se , desolabitur ^. » Et cum

dixisset : « Si autem ego iu Spiritu Dei ejicio da^monia,

» igitur pervenit in vos regnum Dei ^ ; » deinde infert

« Ideo dico vobis : Omne peccatum et blasphemia re-

» mittetur hominibus, blasphemia autem in Spiritum

» non remittetur. Et quicumque dixerit verbum contra

» FiUum hominis, remittetur ei : qui autem dixerit

» contra Spiritum sanctum, non remittetur ei, neque

» in hoc sseculo , neque in futuro ^. » Tu autem percon-

i Mallh. xn, 02. ~ 2 Ibid. 24. — 3 Ibid. — * Ibid. 3i.



84 6. ATHATfASII ARCHIEPISCOPl

tabaris, cur blasphemia iu Filium dimittetur, blasphe-

mia autem in Spiritum sanctum veniam non obtinet ne-

que in preesenti saeculo, neque in futuro?

IX. Prisci certe viri, Origenes, eruditissimus et la-

boriosus scriptor , et Theognostus admirandus ille et stu-

diosus homo( horum enim opera legebam cumEpistolam

accepi tuam ) ambo quippe eam rem pertractant : aiunt

illam esse in Spiritum sanctum blasphemiam, cumiiqui-

bus in baptismate donum Spiritus sancti tribuitur, ad

pecrata recidunt. Ideoqae illos remissionem non con-

secuturos, aiunt : quemadmodum et Paulus in Epistola

ad Hebrseos ait : « Impossibileestenim,eos qui semel sunt

» iUuminati,gustaverunt etiam donum coeleste , etpar-

» tiripes facti sunt Spiritus sancti , et gustaverunt bonum

» Dei Verbum, virtutesque sseruli venturi, et prolapsi

» sunt,rursus renovari ad poenitentiam'^. » Et idipsum qul-

dem ambo dicunt:sed suam singulisententiam adjiciunt.

X, Nam Origenes quidem causam judicii contra ejus-

modi homines lati sic explicat. « Deus et Pater inom-

» nia penetrat, et omnia continet, animata et inani-

» mata, rationalia et irralionalia : Filii autem potestas

» ad sola rationalia sese extendit*, in quibus continentur

» Caterhumeni et Ethnici,qui nondum crediderunt.

» Spiritus vero sanctus, in iis soiis est qui sui participes

» effecti sunt in Baptismatis collatione. Cum igitur Ca-

» techumeni et Ethnici peccant , in Filium peccant

» quoniam is est in ilJis, ut dictum est : possunt tamen

» veniam consequi , ubi acceperint

donumregeneratio-

)) nis. Cum autem baptizati peccant, hanc iniquitatera

» in Spiritum sanctum recurrere ait, quia tum peccavit

» homo cum in illo esset Spiritus. Ideoque remitti non

» posse supplicium ipsi debitum, »

* Ilebr. VI, 4.




XT. Theognostus autem hsec adjicit : Qui primum et

secundum terminum transgressus est, minori supplicio

dignus videri possit; qui autem tertium contempserit,

non ulterius veniam consequetur. Primum autem termi-

num , et secundum terminum ait, doctrinam de Patre et

Filio acceptam : tertium vero, Yerbum in initiatione et

in participatione Spiritus traditum : quod confirmare

volens, adducit illud Discipulis a Salvatore dictum :

« Adhuc multa habeo vobis dicere, sed non potestis por-)> taremodo. Cum autem venerit Spiritus sanctus, doce-

» bit vos ^. » Deinde ait : « Sicut eos qui perfecta non-

» dum capere possunt alloquitur Salvator, ad illorum

» sese parvitatem demittens : cum perfectis autem Spi-

» ritus sanctus versatur •, neque tamen quis ideo dixerit,

» Spiritus sancti doctrinam, Filii

doctrinam superare :

» sed quod Filius quidem sese demittat ad imperfectos,

» Spiritus vero sanctus sigillum sit perfectorum 5 sic non

» propter excellentiam Spiritus sancti pree Filio, inex-

» piabilis et citra veniam est blasphemia in Spiritum :

» sed quia imperfectis datur venia ; iis vero qui do-

» num coeleste gustaverunt, et initiati sunt, nuUa ve-

» niae relinquitur excusatio vel deprecatio. » Hsec itaque

ille.

XII. Ego autem ex iis quse didici , arbitror utriusque

sententiam, mediocri quadam inquisitione et observa-

tione indigere : ne forte profundior queedam in ipsis il-

lorum dictis mens lateat. Manifestum enim est , Filium

cum sit in Patre , in illis etiam esse , in quibus est Pater

nec abesse Spiritum. Indivisa namque estsancta, per-

fecta et beata Trinitas. Insuper si omnia per Filium

facta sunt, et in ipso omnia consistunt, quomodo extra

illa ipse fuerit quajper ipsum facta sunt? Sin autem illa

* Joan. XVI, iS,





3EPIST0LA IV AD SERAPIONEM. 87

ubi ipsum dicerent in Beelzebulem ejicere dsemonia ;

non hoc ultra: peccatum simpliciter, sed blasphemiam

dixit esse tantam, ut qui talia proferre ausi essent,

nec poenam effugere, nec veniam obtinere possent.

XII r. Alioqui si eorum causa qui post lavacrum pec-

cant id dictum fuisset, et illi veniam peccatorum obti-

nere non possent j cur hominem apud Corinthios poeni-

tentem, in caritate confirmat Paulus ^5 Galatas vero

retrorsum abeuntes parturit , donec formetur iterum in

eis Christus ^. Cum autem dicit^, iterum,pristinam eo-

rum in Spiritu perfectionem declarat. Cur vero Novatum

culpamus poenitentiam tollentem, ac dicentem nuUam

superesse iis veniam, qui post lavacrum peccaverint, si

haec verba de illis qui post lavacrum peccaverint dicta

fuere? Etenim quod in Epistola ad Hebrseos dictum est,

non excludit a poenitentia peccatores-, sed ostendit uni-

cum et non duplex esse Ecclesiae Catholicse Baptisma.

Hebrseis enim hsec scripsit : et ne illi poenitentise obtentu

existimarent,juxta legis consuetudinem, multa esse et

quotidie baptismata , ideo eos ad poenitentiam hortatur

unamque esse per Baptisma renovationem , necsecun-

dam superesse , affirmat, ut et in alia dicit epistola :

« Una fides, unum baptisma ^. » Neque enimait, im-

possibile est poenitere-, sed impossibile est obtentu poeni-

tentiae nos renovare. Est autem ingens inter ha?c dicta

discrimen. Is enim quem poenitet, peccare quidem de-

sinit, retinet tamen vulnerum cicatrices. Qui autem bap-

tizatur, veterem exuit hominem , et renovatur, superne

genitus Spiritus gratia.

XIV. Hsec igitur cogitanti mihi, major in hoc dicto

occurrit sententise profunditas. Quapropter multis antea

Dominum precatus,qui supra puteum sedit et super

1 2 Cor. II, 8, — 2 Galat. iv, 19. — * Ephes. iv, 5,



88 b. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

rnare deambiilavit ; ad dispensationem redeo in illo pro

nobis exhibitam, fortassis ex illa , lectionis assequar in-

tel]ectum. Omnis itaqiie divina Scriptura hanc annun-

ciat et prsedicat, maximeque Joannes qui ait : « Verbum

» caro factum est et habitavit in nobis ^; » et Paulas his

verbis; « Qui cum in forma Dei esset , non rapinam ar-

» bilratus est, esse se sequalem Deo : sed semetipsum

» exinanivit, formam servi accipiens, et habitu inven-

» tus ut homo. Humiliavit semetipsum factus obediens

» usque ad mortem, mortem autem crucis ~. » Ideo

enim Deus cum esset, atque homo factus esset , ut Deus,

excitabat mortuos , verbo sanabat universos, mutavit

etiam aquam in vinum. Non enim hominis hsec erant

opera-, prout autem gestabat corpus, sitiebat, laborabat

et patiebatur : non enim haec erant deitati propria. Et ufc

Deus quidem aiebat : « Ego in Patre et Pater in me ^j »

ut autem corpus gestabat, Judseos arguebat : « Quidme

» queeritis interficere, hominem,qui veritatem vobis

» locutus sum, quam audivi a Palre *? » Haec autem

nequaquam divisimfacta sunt juxta gestarum rerum ra-

tionem-, ita ut quse a corpore fierent, sine divinitate :

qua3 autem a divinitate, sine corpore exhiberentur•,

sed

conjunctim omnia agebantur , et unus erat Dominus qui

ea mirabiliter per suam efficiebat gratiam. Spuebat enim

ut homo, sputum tamen divinum erat, per ipsumquippe

ceeco a nativitate visum restituit. Et cumvelletseseDeum

exhibere, humana lingua idipsum significans, aiebat :

« Ego et Pater

unumsumus ^

: » solaque voluntate sua

sanabat. Humanam item manum extendens, socrum Pe-

tri febricitantem erexit , et Archisynagogi filiam jam de-

functam a mortuis suscitavit.

1 Joan. 1, i4. — 2 piiilip. II, 6. — 2 Joan. xiv, n. — * Joan. viu, 4o.

^ Joan. X, 5o.



EPISTOLA IV AD SERAPI01>rEM. 89

XV. Haeretici igitur ignorantia sua insaniunt : quorum

alii corporea Salvatoris respicientes, negarunt illud,

« In principio erat Verbum^: » alii quse divinitatis

sunt spectantes, ignoraverunt illud, « Verbum caro

» factum est ^. » Vir autem lidelis et Apostolicus,

gnarus Dominicae benignitatis , ubi conspicit divini-

nitatis signa, miratur eum, qui in corpore est, Domi-

num. Rursus cum ea quse corpori sunt propria intuetur,

obstupescit , animadversa in illis divinitatis efficacia.

Ejusmodi cum sit Ecclesiastica lides, ubi quidam huma-

na spectantes', Dominum vident sitientem , vel labo-

rantem , vel patientem , et Salvatori velut homini

obtrectant , magnopere quidem peccant : possunt ta-

men celeriter poenitentiam agendo , veniam consequi

cum habeant pro excusatione imbecillitatem corporis.

[ Cum maxime Apostolus veniam eis concedat, et quasi

manum illis porrigat, heec dicendo : « Revera magnum

» est pietatis mysterium , Deus manifestatus est in

» carne ^. (i) ] » Cum autem rursus quidam divinitatis

opera considerantes, dubitaverint de corporis nalura,

ipsi quoque maxime peccant, quod licet eum videant

comedentem , et patientem,phantasma nihilominus ip-

sum arbitrentur : verum illis item cito resipiscentibus,

veniam Christus donare potest : quod et ipsi pro excusa-

tione habeant, magnitudinem operum hominis potesta-

tem excedentium. Verum posteaquam utrorumque ins-

citiam et ceecitatem supergressi,

qui videntur habere

legis scientiam,(quales tum erant Piiarissei) ininsaniam

versi fuerint, et quod in corpore estVerbum, omnino

negaverint, aut divinitatis opera Diabolo ejusque dsemo-

nibus attribuerint , merito pro tali impietate indepreca-

bili sunt supplicio obnoxii. Nam et Diabokim pro Deo

* Joan. I, 1, — 2 Joan. 1, i4. — ' 1 Tim. ini, 16.



QO S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

habuerunt ; eumque qui vere et reipsa Deus est , exis-

timarunt nihilo plas in operibus posse quam daemones.

XVI. In ejusmodi igitur impietatem prolapsi erant

illius temporis Judsei et inter JudaeosPharissei.Salvatore

enim exhibente opera Patris ( nam mortuos excitabat

ca3cis visum donabat, claudos ambulare faciebat, surdis

auditum aperiebat, mutis loquelam prsestabat, declara-

batque sibi subditam creaturam esse , imperans ventis,

in ipso mari deambulans )turbse

quidemobstupescebant

et glorificabantDeum : at contra admirandi illi Pharissei,

aiebant Beelzebulis esse ejusmodi opera : nec erubesce-

bant insipientes illi , Dei potestatem in Diabolum trans-

ferre. Unde jure merito Salvator declaravitblasphemiam

proferre homines,

quse nec veniam nec remissionem

haberet. Nam dum humana respicientes , claudicarent

animo, dicentes : « Nonne hic est ille fabri fihus^ ? » Et

(( Quomodo hic litteras scit, cum non didicerit?*^ » et :

« Quod tu facis signum de teipso ^ , » et : <( Descendat

» nunc de cruce , et credemus ei ^ ; » patienter tulit ho-

mines , utpote qui in Filium hominis peccarent , dolens-

que super illorum caecitate dicebat; « Si cognovissetis

» et vos quae ad pacem ^. » Etenim et magno Petro,

quod ut de homine loquenti ostiariae , eodem ille modo

respondisset, ploranti ignovit Dominus. Yerum ubi illi

jam antea lapsi , iterum prolapsi sunt , et ad majorem

insaniam devenerunt , ita ut Dei opera , Beelzebulis esse

dicerent, non ulterius illos tulit : in suum enimSpi-

ritum blasphemabant dicentes ,

eum qui haec faceret nonesse Deum sed Beelzebulem. Quapropter eos, utpote non

ferenda ausos , seternis addixit suppliciis. Perinde enim

erat illud ac si, dum cernerent mundi ordinem, etpro-

* Mattb. xiii, 55. — 2 Joan. vn, i5.— 3 Joan, vi, 3o. — * Malth. xxvii,

42, — * Luc. XIX, 42.



EPISTOLA IV AD SERAPlONEM. 9I

videntiam haec gubernantem , ausi essent dicere , rerum

naturam a Beelzebule fuisse conditam : aut solem , ut

Diabolo obsequeretur , oriri : et ejus causa astra in coelo

circumagi. Nam quemadmcdum haec Dei sunt , ita et illa

Patris erant opera : et si illa Beelzebulis, necessario et

ista Beelzebulis fuerint : et quorsum postea haec referent,

« In principio fecit Deus coekmi et terram ^? » Verum

non insolens est istha^c eorum insania. Siquidem horum

Patres ,

eadem mente prsediti , in eremo cum nuper ex^gypto egressi essent, vitulo a se conflato Dei erga se be-

neficia referentes , dicebant : « Hi sunt dii tui Israel,qui

)) te eduxerunt de terra jEgypti ^. » Ob hanc itaque

blasphemiam, protinus ex iis qui talia ausi fuerant, ini-

tio non pauci sed plurimi occisi sunt : denuntiavit quo-

que Deusdicens : «

Quadie visitabo ,

inducam super eos)) peccatum eorum ^. )) Nam quamdiu illi ob panis et

aquae penuriam obmurmurabant , homines tolerabat,

haud secus quam nutrix alumnum suum : ubi autem ad

majorem insaniam progressi , ut psallit contra eos Spiri-

tus, « Mutaverunt gloriam suam in similitudinem vi-

)) tuli comedentis foenum ^*, )) jam cum rem indepreca-

bilem ausi essent, percussi sunt, ut ait Scriptura, ob

fabricatum vitukim,quem fecerat Aaron.

XVII. Eadem et nunc ausi Pharissei , talem a Do-

minp retulerunt damnationem,qualem Beelzebul quem

illi eorum auctorem suspicati sunt,jam tum habuit et

habet -, ita ut ipsi quoque in igne ab eeternitate illi prse-

parato cum ipso absumendi sint. Non enim haec ideo

locutus est , ut blasphemiam in se prolatam cum blas-

phemia in Spiritum sanctum conferret*, quasi Spiritus

sanctus se major esset , ideoque majus crimen esset blas-

* Cen. I, I . — 2 Exod. xxxii, 4« — ^ Exod. xxxu, 34. — * Psal. cv, 20^

JBxod. XXXII, 55.



g2 S, ATHANASII ARCHIEPISCOPI

phemia in Spiritum sanctum : absit. Nam ante docuerat,

omnia quse Pater habet, Filii esse, et ex Filio Spiritum

esse accepturum, ipsumque Spiritum glorificaturum esse

Filium. Neque Spiritus Filium datj sed Filius Spiritum

praebet Discipulis, ac per illos iis qui in se credunt. Non

eo itaque animo locutus est Salvator : sed quasi blasphe-

mia in utrumque prolata in seipsum recurreret , et ilia

minor , alia major esset, hsec locutus est Dominus. Ete-

nim utramque proferebant Pharisaei : cum enim homi-

nem cernerent, ipsi convitiabantur : « Unde huic sa-

» pientia isthsec ^? Ft,Quinquaginta annos nondum

» habes et Abraham vidisti*^? » Et Patris opera cum

conspicerent , non solum ejus divinitatem negaverunt;

verum etiam contra illam locuti, aiebant in ipso Do-

mioo esse Beelzebulem , et Beelzebulis esse hujusmodi

opera. Quapropter quasi utraque blasphemia in sc dice-

retur, et alia quidem minor esset, quod humanitatem;

alia major, quod divinitatem spectaret ; de majori dixit

ejus vindictam indeprecabilem iUis esse. Certe cum Dis-

cipulis suis firmitatem fiduciamque praeberet his ver-

bis : « Si patremfamilias Beelzebulem vocaverunt^, » se

patremfamilias esse declaravit , qui sic a Judaeis male-

dictis incesseretur.

XVIII. Quod si Judsei dum dicerent, « in Beelze-

bulem^, » nulli nisi Domino convitiabantur,perspi-

cuum sane est, illud , « Blasphemia vero in Spiritum^, »

de ipso Domino dictum esse , totamque sententiam ad

seipsum , Salvatoremretulisse.

Ipse namque universipaterfamiUas est : idipsum quippe confirmationis causa

jam repetere subterfugiendum non est. Sitire, laborare,

dormire , colaphis csedi , comedere , hominum propria

1 Matth. XIII, 54. — 2 Joan. viii, 5j. — 3 Matlh. x, 25. — AMatth. xii,

24. — 5 Matth. XII, 3i.



EPISTOLA. IV AD SERAPIONEM. 05

sunt : opera autem quse faciebat Dominus ,non ho-

minum, sed Dei erant. Cum igitur quidam, uti superius

dixi, his conspectis, Domino ut homini convitiarentur

minus supplicium merebantur,quam ii qui Dei opera

Diabolo ascriberent. Hi enim non solum sancta canibus

projiciunt*, sed et Deum Diabolo comparant, et kicem

tenebras esse dicunt. Hanc certe esse Pharisaeorum nun-

quam remittendam blasphemiam Marcus observavit^

his verbis , « Qui autem blasphemaverit in Spiritum

» sanctum , non habet remissionem , sed reus est a^terni

» delicti : quoniam dicebant, spiritum immundum ha-

» bet ^ » Et is qui a nativitate csecus fuerat, visu recepto,

testificabatur : « A sseculo non est auditum, quod quis

» aperuerit oculos caeci nati. Nisi esset hic a Deo , non

» poterat facere quidquam*^. » Turbae autem admirantes

super iis quae a Domino facta fuerant , aiebant : « Hsec

» verba non sunt dsemonium habentis : numquid dse-

» monium potest caecorum oculos aperire*^? » Pharissei

autem qui legis peritissimi putabantur,qui fimbrias dila-

tabant, et gloriabantur,quasi pUis aliquid caeteris sci-

rent; ne ita quidem erubuere , sed ut scriptum est* : Im-

molabant miseri dsemonio et non Deo , dicentes Domi-

num habere dsemonium , et Dei opera , daemonum esse.

Et hoc nulla alia de causa,quam ut negarent Deum

esse, et Dei Filium qui haec ageret. Si enim comestio

speciesque corporis , eum etiam hominem esse declara-

bat,quare non ex operibus perspiciebant , ipsum in

Patre esse, et Patrem in ipso? Atqui id nolebant illi,

immo potius ipsum Beelzebulem habebant in se loquen-

tem , ut ex humanis eum hominem duntaxat vocarent5

ex operibus autem, quae Dei propria erant, non itidem

illum esse Deum confiterentur , sed pro eo Beelzebulem

1 Marc. 111, 29. —2 Joan. ix, 32. — 3 Joan. x, 21. —•* Deut, xxxii, ij^



94 S. ATHAirASn ARCHIEPISCOPI

in seipsis habitantem Deum facerent, ut cum illo tandem

seternum igne cruciarentur.

XIX. Quin et ipsa lectionis observatio , videtur mihi

talem quamdam sententiam exhibere, et indicare utram-

que blasphemiam ad ipsum pertingere , et de seipso

illuni dixisse, « Filius hominis, et, Spiritus : » ut ex

illo,quae corpus suum spectarent , ex spiritu vero , spi-

ritualem siiam, et intelligibilem verissimamque divini-

tatem declararet. Siquidem id de quo venia obtineri

potest , ad Filium hominis retulit , ut corporea sua si-

gnificaret : blasphemiam autem non remittendam , ad

spiritum pertingere declaravit : ut dum ad differentiam

sui corporis hsec diceret, suam divinitatem commons-

traret. Hanc autem loquendi formam etiam in Evangelio

secundum Joannem animadverti : ubi de corporis esu

disserens, ac propterea multos scandahzatos videns, ait

Dominus : « Hoc vos scandalizat ? Si ergo videritis

» Filium hominis ascendentem ubi erat prius? Spiritus

)> est qui vivificat : caro non prodest quidquam. Verba

» qu3e ego locutus sum vobis, spiritus et vita sunt^. »

JVam hic etiam utrumque de se dixit , carnem et spiri-

tum: et spiritum a carne distinxit, ut non solum quod

apparet, sed etiam quod invisibile ejus est credentes,

discerent, ea quse ipse loqueretur non esse carnalia, sed

spiritualia. Quot enim hominibus corpus satis esset ad

esum , ut ilhid totius mundi fieret alimentum ? Sed ideo

meminit ascensionis Filii hominis in coelum, ut a corpo-

rali cogitatione ipsos retraheret , atque hinc ediscerent

carnem de qua locutus fuerat , cibum e supernis cseles-

tem, et spiritualem alimoniam ab ipso dari. Nam « Quse

» locutus sum vobis, » inquit, « Spiritus et vita sunt*^. »

Quod perinde est ac si diceret : quod ostenditur et datur

* Joan. VI, 62, — 2 Joan, vi, 64.



EPISTOLA. IV AD SERAPIONEM. qS

pro miindi salute, caro est quam ego gesto : sed haec vo-

bis cum ejussanguine a me spiritualiter esca dabitur; ita

ut haec spiritualiter unicuique tribuatur, et fiat singulis

tutamen in resurrectionem vitoe eeternae (2). Sic et Sa-

maritanam Dominus abstrahens a sensibilibus , Deum

dixit esse Spiritum , ut deinceps illa non corporaliter^

sed spiritualiter de Deo cogitaret. Sic itidein Propheta

cum Deum carnein factum contemplaretur , ait : « Spi-

)> ritus faciei nostrae Christus Dominus ^: » ne quis ex eo

quod apparebat, Dominum esse merum hominem exis-

timaret : sed dum Spiritum audiret , Deum agnosceret

esse eum qui in corpore esset.

XX. Planum itaque utrumque fuerit , eum qui Domi-

num videt de se disserentem , si tantum corporalia ejus

spectet, et non credens dicat, « Unde huic ista sapien-

)> tia^? » peccare quidem, et tanquam in FiUum homi-

nis blasphemare : si quis vero ejus opera videat in Spi-

ritusancto facta, dicatqueeum qui taha edidit, nec Deum

esse nec Dei Filium, sed ea Beelzebuli ascribat, manifesto

blasphemare, negando ejus divinitatem. Etenim in evan-

gelico dicto , uti saepe dictum est, cum dicit, Filium ho-

minis , carnalem et humanam suam naturam indicat

ut, cum Spiritum dicit, declaret suum esse sanctum

Spiritum , in quo omnia operabatur. Unde cum opera

ederet , aiebat : « Si mihi non creditis , saltem operibus

» meis credite 5 ut cognoscatis quia ego in Patre et Pa-

» ter in me^. » Cum autem seipse pro nobis corporaliter

oblaturus esset, quando ea de causa ascendit Jerosoly-

mam , Discipulis suis aiebat : « Dormite jam et requies-

» cite : ecce enim appropinquavit hora, et Filius ho-

» minis tradetur in manus peccatorum'^. » Nam opera

quidem effecere , ut verus Deus crederetur : mors autem

* Thren. xv, 20. — 2 Matth. xiii, 54.— 3 Joaa. x, 58,— ^ Matth. xxvi, 45,





EPISTOLA IV AD SERAPIONEM. 9/

quae futura prospiciens Proplieta dixit, haec ipsa prse-

sens ipse Dominus operatus est : sin petulantia prseoccu-

pati (licere ausint, ipsa quoque in Beelzebule facte esse •,

metuo ne paulatim in impietatem progressi, ubi lege-

rint : « Quis dedit oshomini? Et quis fabricatus est mu-

>) tum et surdum , videntem et caecum^ ? » et his similia,

insanientes rursum dicant, has quoque voces Beelzebulis

esse. Nam cui gratiam restituti visus tribaunt, huic et

non videndi causam ascribant oportet : utrumque enim

ab eodem factum esse declaratum est. Qui si profecto

haec dicere ausint , tandem censebunt , humanse naturee

conditorem esse Beelzebulem. Conditoris quippe est, ut

res conditas habeat in sua potestate. Ut enim Moyses

dixit : « In principio fecit Deus coehim et terram , et

» ad imaginem Dei fecit Deus hominem'^ : » ita quo-

que Daniel libere Darium affatus est : « Non veneror

» idola manufacta , sed viventem Deum,qui creavit

» coehim et terram , et habet potestatem omnis car-

» nis^ : » nisi rursus mutata sententia dixerint, caecita-

tem , claudicationem ac caetera corporis vitia , a condi-

toris correptione proficisci j at horum curationem , et

erga hos qui affliguntur beneficentiam a Beelzebule prses-

tari. Verum hsec vel disquirere valde insanum est :

furentium enim et plusquam mente captorum est im-

piissima ejusmodi stultiloquentia. In ea siquidem com-

paratione,potiora non Deo , sed Beelzebuli ascribunt

insani. Nihil enim curant divinarum Scripturarum dog-mata labefactare, modo negent Christi adventum.

XXII. Verum par erat, improbos illos aut Dominumex corporalibus non vilipendere, quasi hominem, aut

ex operibus verum Deum illum confiteri. Sed omnia

prsepostere faciebant. Cum enim hominem cernerent,

lExod. IV, 11. —2 Gen. i, i,—.3 Dan. xiv, 4,

2LXXH, n



go 8. ATHAlfASU ARGHIEPISCOPI

ipsi iit homini convitiabantur : ac vicissim opera divina

spectantes, negabant divinitatem, et ad Diabolum con-

fugiebant , rati se , si lisec auderent, efFugere posse, ne ab

ipso Verbo quod contumelia affecerant, judicarentur.

At incantatores , magi et venefici Pharaonis, licet plu-

rima tentassent, tamen a Moyse edita signa cum cerne-

rent, cessere tandem , tergaque dedere dicentes, digi-

tum Dei esse qui haec ederet*. Pharisaei autem et Scribae,

cum integram Dei manum viderent operantem, cerne-

rentque ea qua? per Christum Salvatorem agebantur

sane illis prioribus plura majoraque; horum auctorem

aiebant Beelzebulem,quem ipsi Magi, licet suum, ne

quidem his minora posse confitebantur. Quidnam de

tam ingenti stultitia dici possit? aut , ut ait Propheta,

quis quid cum illis impietatibus comparare poterit? Jus-

tiores enim se Sodomitas exhibuerunt: vicerunt Gen-

tium ignorantiam , Magorumque Pharaonis stultitiam

superant, atque cum solis Ariomanitis conferri pos-

sunt, quod in eamdem impietatem sint collapi. Judaei

enim Patris opera per Filium videntes , Beelzebuli ea

ascripsere : Ariani vero haec ipsi cum cernunt opera,

Dominumea edentem creatis rebus

annumerant,aiunt-

que, ex non extantibus ipsum esse , et non fuisse ante-

quam fieret. Ac Pharissei quidem cum viderent Domi-

num in corpore , obmurmurantes aiebant : « Quare tu

» homo cum sis , facis teipsum Deum*^? » Hi autem

Christi hostes, cum vident illum patientem ac dormien-

tem , blasphemant his verbis : Qui hsec patitur, non

potest Deus verus esse , nec consubstantialis esse Patri.

Demum si quis velit utrorumque errores inter se collatos

expendere , comperiet , uti supra dixi , ipsos in vallem

amarae stultitise confertim collapsos esse^.

* Exod. viH, ig, —.s Joan. x» 33, — 3 Gen* xir, 84



EPISTOLA TV AD SERAPIONEM. 99

XXIII. Quapropter tam illis quam istis , nullam fore

supplicii huic flagitio debiti remissionem , Dominus de-

clarayit,his verbis

: «

Qui verodixerit adversus Spiri-

» tum sanctum , non remittetur ei neque in hoc saeculo,

» neque in futuro^. » Et merito quidem, qui enim negat

Filium,quem rogans obtinere poterit propitiationem?

aut quae vita , vel requies ei expectanda,qui repulit

eum qui dicit : <( Ego sum vita*^, et^ Venite ad me om-

» nes qui laboratis et onerati estis , et ego reficiam

» vos^? » Cum igitur isti hoc modo poenas luantj pers-

picuum fuerit, eos qui pii sunt erga Christum, et qui

tam secundum carnem, quam secundum spiritum eum

adorant , nec eum Filium Dei ignorant esse , nec Fi-

lium hominis factum esse negant; verum etiam credunt,

illud , (( In principio erat Yerbum , et , Verbum caro

» factum est^, » regnaturos seternum in coeiis esse , se-

cundum sauctas ipsius Domini et Salvatoris nostri Jesu

Christi pollicitationes, qui ait : <( Ibunt quidem ilii in

» supplicium seternum •, justi autem in vitam aeter-

» nam^, >» Hsec paucis tibi, exiis qui didiceram, scripsi,

Tu vero non ut perfectam doctrinam , sed tantum ut

occasionem a me tibi datam accipe. Kestat tibi ut accu-

ratiorem sententiam ex Evangelico dicto et ex Psalmis

decerpens , veritatis manipulos alliges : ut libi quoque

illa ferenti, dicatur : (( Venientes autem venient cum

» exultatione,portantes manipulos suos ^, » in Christo

Jesu Domino nostro,per quem et cum quo Patri , et

una Spiritui sancto gloria et imperium in saecula sae-

culorum. Amen.

* Malth. xii,32. — 2 Joan- xiv, 6. —5 Matth. xi, ?8. —4 Joan. 1, 1 cl

)4. — i- Matlb. XIV, 46. — « Psal. cxxv, 6.

('



"^*'?^'

^f rr. MioHAEL'8 \ -^

^ V OOLLEOS /^




ATHANASIIARCHIEPISCOPl ALEXANDRINI

EPISTOLA

De Synodis Arimini in lialiaj et Seleucice in Isau-

riaj celebratis \

I. FoRTAssE et ad vos fama pervenit ejus Synodi, quge

nunc in omnium ore versatur^ : missae quippe undique

sunt Imperatoris ac Praefectorum litterae,quse viros illuc

conventuros accerserent. Sed quia discendi cupidi, res

gestas scire peroptatis;quse vidi

,quaeque diligenter ex-

ploravi, vobis indicanda duxi : ne aliis narrantibus animi

pendeatis , cum maxime nonnulli soleant res secus enar-

rare quam gestse sint. Concilium itaque , nequaquam Ni-

cseae, uti statutum fuerat, celebratum est : sed secunda

prodiit jussio ; ut Occidentales Episcopi Ariminum in Ita-

lia convenirent, Orientales vero Seleuciae, quse aspera di-

citur, in Isauria, convocarentur. Obtentus autem bujus-

modi conventus erat , ut de fide in Dominum nostrum

Jesum Christum ( ut jactitabant ) ageretur. Curarant sci-

* Scripta »nno oSg. — * Vid. D. Guillon, tom. v, pag. a58.



102 »• ATHANASII ARCHTEPISCOPI

licet eam spargere famam , ex Pannonia quidem , Ursa-

cius, Yalens et Germinius quidam : ex Syria vero, Aca-

cius, Eudoxius, et Patrophilus, urbis quce ex Scythis no-

men sortita est , Episcopus. Hi enim arianarum semper

partium cum faerint , nec intelligant quid credant

quidve affirment, singulos sensim decipientes, inserentes-

que liEereseos sementem, nonnullos qui alicujus pretii vi-

debantur, ipsumque Imperatorem Constantium hsereti-

cum subornarunt; ita ut Synodam, sub ementita asse-

rendse fidei specie impetrarint : rati se Nicsenam posse

Synodum obruere, atque ita omnes a sententia dimovere,

ut impietas veritatis loco obtineat ubique.

II. Et primum quidem id valde miror(quod pruden-

temarbitror quemlibetanimadversurum ), nimirum cum

universalis Synodus indicta esset, illamque omnes expec-

tarent eam derepente fuisse divisam^ adeo ut hi hoc

convenirent loco, alii, alio sese convocarent : quod for-

tasse divinse providentise fait opus •, ut in altera Synodo

hominum sincera puraque fides palam fieret, in altera

vero suspecta virorum dubiaque animi sententia depre-

henderetur. Id quoque mihi,germanisque fratribus hic

mecum versantibus, in mentem subiit, atque ejusmodi

concursus absurditatem cernentes cogitabamus,quse res

tantopere urgebat , ut orbis terrarum tarbaretur, et qui

tum temporis pro clericis habebantur, ultro citroque dis-

currerent, sciscitantes quomodo in Dominum nostram

Jesum Christum crederent? Si enim credidissent, nequa-

quam perinde sciscitati essent , quasi quid crederent non

haberent. Hoc autem Catechumenis haud levis offensio-

nis ansam, ethnicis vero, non modicamsed effusam risus

materiam prsebuit : quod Cliristiani, velutie somno nunc

excitati, quferant, qua ratione in Cliristum credere opor-

teat : qui autem inter illos Clerici vocantur, tametsi auc-



,EPISTOLA DE SYNODIS. 103

toritatem apud populos, quasi magistri, sibi vindicant,

jam se tamen infideles declaraverint , cum id quserant

scilicet quod non habent. Nec advertuntUrsacius et socii,

qui horum auctores fuere,quantum sibi irae thesaurum

recondant , Domino per Sanctos suos dicente : « Va3 istis

» per quos nomen meum blasphematur in gentibus^ : »

suo autem ipse ore in Evangeliis ait : « Qui ergo scandali-

» zaverit unum de pusillis istis , expedit ei, ut suspenda-

» tur mola asinaria in collo ejus , et demergatur in pro-

» fundum maris-, quam^ » ut addidit Lucas, « ut scan-

» dalizet unum de pusillis istis^. »

III. Quid enim doctrinae ad piam religionem defuit

Ecclesiae catholicse-, ut nunc de fide perquirant, utque

suis defide expositionibus prsesentis temporis consulatum

praefigant? Ursacius enim, Yalens et Germinius, cum so-

ciis idfecere, quod nunquam apud Christianos velfactum

vel auditum fuerat. Cum enim scripsissent qug(m ipsi vel-

lent fidei formulam, consulatum initio posuerunt, men-

sem item atque illius anni diem : ut prudentibus omnibus

palam facerent, non antea , sed nunc demum sub Cons-

tantio eorum coepisse fidem. In hisquippe omnibus scrip-

tis suis unam haeresis suae curam habuere. Ad hsec, cum

se de Domino scribere simulent : alium sibi Dominum

vocant Constantium. Is enim erat, qui impietati eorum

potestatem tribuebat : eumque illi seternum Imperatorem

appellarunt, qui Filium sempiternum esse negant : adeo

aperte pro impietate sua Christum oppugnant. Sed for-

tasse sanctorum Prophetarum chronographia , consuJatus

indicandi causa illis fuit. At si id effutire ausi fuerintj

suam hinc inscitiam liquidius commonstrant. Sanctorum

enim Prophetise, temporum habent memoriam. Hesaias

quippe et Osee in diebus IIosia3 ct Joatham et Achaz et

4 Isiii. Lii, 5, ct Rom. ii, a^. — 2 Maltb. xviii, 6. •— » Luc. xrii, 7.





EPISTOLA BE STIÔDIS. lo5

antea extitisse. Ubi autem addiderunt , catholicse

non adverterunt se in Cata-Piirygum amentiam esse col-

lapsosjadeo ut

isti perinde atque illi, dicant :

Nobisprimo revelatum est, et a nobis Christianorum fides in-

cipit. Atque ut illi Maximillam et Montanum*, sic et isti

Constantium, vice Christi , Dominum conscribunt. Quod

si ex illorum sententia a prsesenti Consulatu fides habet

initium, quid acturi Patres sunt et beati Martyres? immo

quid illi ipsi facient erga eos qui a se in Christiana reU-

gione instituti, ante hunc Consulatum otdormierunt?

Quomodo illos excitabunt , ut quod illos docuere in ilHs

deleant, et inventa sua quse jam scripsere iUis inserani?

Ita nempe imperiti sunt, unaque est illorum scientia,

causas confingere, easque absurdas, incredibiles, et quae

nullo negotio refutentur.

Y. Siquidem Nicasna Synodus non temere, sed ex ur-

gente necessitate et ex legitima causa, coacta est; nam

Syriae, Cilicise et Mesopotamise populi, circa festi celebra-

tionem claudicantes , cum Judseis Pascha celebrabant.

Ariana quoque haeresis adversus catholicam Ecclesiam in-

surrexerat, patronosque habebat qui sui sollicitudinem

gerercnt, et piis insidiarentur hominibus, Eusebianos.

Quae causa fuit oecumenicae congregandse Synodi ; ut ubi-

que una festi dies celebraretur, et haeresis quse pullularat,

anathemate damnaretur : quod et factum est. Syri enim

obtemperarunt : ariana vero hseresis Antichristi prodro-

mus declarata est, eaque refutata, rectam fidei expositio-

nem ediderunt. Attamen cum tot tantique essent qui

scriberent, ejusmodi nihil ausi sunt, quale tres aut qua-

tuor isti homines. Non enim Consulatum vel mensem vel

diem prseposuere : sed de Paschate quidem ita scripsere :

<( Decreta sunt quce sequuntur, » tunc enim decretum

est ut omnes morem gererent : de fide vero nequaquam



106 S. ATHANASII ARCHIEriSGOPl

dixere « decretum est : » sed : « Sic credit catholica Eccle-

» sia 5 » statimque confessi sunt,quidnam crederent , ut

declararent non recentiorem, sed apostolicam esse suamsententiam. Quaeqae illi scripto tradidere non ab illis in-

venta, sed ea ipsa sunt quse docuerunt Apostoli.

VI. Quam vero legitimam causam habent Synodi ab

illis coactse? Si qua enim alia recentior post arianam

exorta est haeresis, ejus nobis commenta proferant, di-

cantque quinamejus sint auctores : scriptisque suis ante

hanc Synodum exortas hsereses , inter quas est Ariana

anathemate damnent, quemadmodum a Nicsenis Patri-

bus factum est , ut et ipsi videantur verosimilem causam

habere nova dicendi. Quod si nihil accidit ejusmodi, ne-

que id illi probare valent , immo potius hsec effatiunt

qaod Arii impietatis sectatores sint : unde obvenit illis,

ut quotidie confutati sententiam mutent ? Quis,quseso

Synodorum usus, cum Nicsena sufficiat, quae contra Aria-

nam et alias haereses coacta, eas omnes per sanam suam

fidem condemnavit? Etenim ille vulgo jactatus Aetius,

cognomine atheus , non eo ferocit quod novam repererit

insaniam , sed in Arianam hseresim quasi procellis agita-

tus, ipse cum subornatis a se hominibus, naufragium fe-

cit. Frustra igitur circumcursantes obtendunt se fidei

causa Synodos postulasse. Est quippe Scriptura sacra prae

cseteris omnibus satis. Quod si hac de causa Synodo opus

sit, extant Patrum acta : neque enim qui Nicaese conve-

nere, hanc rem neglexerunt : sed tam probe scripserunt,

ut qui sincero animo eorum scripta evolvant, ex iis re-

minisci valeant pietatis erga Ghristum quse in divinis

praedicatur Scripturis.

VII. Quia igitur nihil apud illos rationi consonum re-

peritur, et quanquam commentis utuntur, hserent ta-

men ubique j hoc demum restat iliis dicendum : Nos ma-







EPISTOLA DE SYTTODIS. IO9

juxta opera sna. Et in Spiritumsanctnm,quem ipseuni-

genitus Dei Jesus Ciiristus promisit se missurum generi

hominum , Paracletum id est Consolatorem , ut scriptum

est : Vado ad Patrem meum , et rogabo Patrem, et alium

Paraclitum mittet vobis, Spiritum veritatis^ Ille demeo

accipiet, et docebit vos ac suggeret vobis omnia. Nomen

autem substantise quod simplicius a Patribus positum , a

populisque minime intellectum , oflfensionis causa sit :

quodetiam in Scripturisnon contineatur, demedio tolli,

et nullam omnino substantise mentionem in Deo deinceps

faciendam esse placuit; quod divinse Scripturse nusquam

de Patris et Filii substantia meminerint. Patri autem Fi-

lium secundum omnia similem dicimus : quemadmodum

Scripturae dicunt atque docent. »

IX. His perlectis , non diu postea eorum qui scripse-

rant vafrities deprehensa est. Episcopis enim proponen-

tibus, ut Ariana cum aliis haeresibus anathemate dam-

naretur : acquiescentibusque omnibus , abnuerunt Ursa-

cius et Valens cum sociis : atque demum compertum est

illos non sincero ea scripsisse animo^ sed ut ea quae JVi-

caese acta fuerant abrogarent, eorumque loco nefariam

inducerent haeresim. Hominumitaque dolosa verba et va-

frum consilium mirati Episcopi aiebant : JVos non ideo

huc convenimus quod fide egeremus , in nobis enim ipsis

sanam habemus fidem^ sed ut eos qui veritatirepugnant

etnovamoliuntur,pudoreafficeremus. Quod si vos, quasi

qui nunc credere incipiatis, ista scripsistis, nondum Cle-

rici estis, quippe qui jam primum fide instituamini : si vero

qua mente nos convenimus, eadem et vos accessistis, sit

omnium concordia, et haereses anathemate damnemus

,

Patrumque nostrorum servemus traditiones , ne posthac

Synodorum cogendarum causse passim occurrant, cum se-

^ Joaa, ]ciV) 16.





EPISTOLA DE SYNODIS. 111

a qno si aliquid demptum fuerit , venenis hsereticorum

aditus panditur-

2. Ideo Ursacius et Valens in suspicionem ejusdem hse-

reseos arianae venerunt aliquando et suspensi erant a Com-

munione : et rogaverunt veniam, sicut eorum continent

scripta, quam meruerant tunc temporisa Concilio Me-

diolanensi, assistentibus etiam Legatis Romanse Ecclesiae.

Constantino praesente in hoc , cum magno examine fuisset

conscriptum, quodtenensbaptizatusadquietem Deicom-

migravit; nefas putamus inde aliquid mutilare, et tot

Sanctos, et Confessores , et Successores Martyrum ipsius

tractatus conscriptores in aliquo removere : cum et ipsi

prseteritorum CathoUcorum secundum Scripturas cunctas

servaverunt, mansisseque in hsec tempora, quibus pietas

tua a Deo Patre per Deum et Dominum nostrum Jesum

Christum regendi orbis accepit. Tunc etiam conabantur

convellere, quod fuerat positum ratione. Etenim cum

pietatis tuse litterse jusserunt tractari defide , of!erebatur

nobis a supradictis turbatoribus Ecclesiarum , associato

Germinio [Auxentio] et Gaio , novum nescio quid con-

sidcrandum,quod multa perversse doctrinse continebat.

Adeo cum videretur displicere quod ofierebant publice

in Conciho, putaverunt aliter esse conscribendum. Equi-

dem hsec brevi tempore ssepe mutasse , manifestum est.

Et ne Ecclesise frequentius perturbentur,placuit insti-

tuta vetera rationabilia servari. Ad instruendam igitur

tuam clementiam [Legatos misimus qui tibi sententiam

Synodi per Epistolam indicent] quibus hoc ipsum solummandamus, ut non aliter legationem perferrent : quam

statuta vetera permanerent firmissima, ut et sapientia tua

cognosceret,nonhoc quodpromiserant supradictiValens

•et Ursacius , Germinius et Gaius , si sublatum fuisset,pa-




cem posse compleri. Magis enim turbatio cunctis regioni-

bus et Ecclesise Romanse immissa est.

5.

Ob quam rem tuam rogamus clementiam, ut placi-dis auribus et sereno vultu uniyersos Legatos nostros et

respicias et audias : neve aliquid permiltat clementia tua

injuria veterum convelli •, sed manere ea,quse a majori-

bus nostris accepimus, quos faisse et prudentes , et sine

Spiritu sancto Dei non egisse confidimus : quia ista novi-

tate nonsolum fideles populi per turbati sunt , verum etiam

infideles ad credulitatem vetantur accedere. Oramus etiam

ut praecipias tot Episcopos, qui Arimino detinentur, in-

ter quos plurimi sunt qui setate et paupertate defecti sunt

ad suam Provinciam remeare : ne destituti suis Episcopis

laborent populi Ecclesiarum. Hoc etiam frequentius pos-

tulamus , ut nihil innovetur , niliil minuatur •, sed ma-

neant incorrupta quae Patris sanctae pietatis tuse tempo-

ribus et tuis religiosis sseculis permanserunt. Nec jam nos

fatigari aut convelli a sedibus nostris tua sancta pruden-

tia permittat : sed quieti vacent semper postulationibus,

quas habent semper et pro salute tua , et pro regno tuo,

et pro pace quam tibi divinitas pro meritis tuis profun-

dam et perpetuam largiatur. Legati autem nostri et sub-

scriptiones et nomina Episcoporum vel Legatorum per-

ferent , sicut idem alia Scriptura instruit tuam sanctam

religiosamque prudentiam.

Decretum synodi,

XL QuANTUM decuit , Fratres carissimi , catholica

Synodus patientiam habuit, et piam Ecclesiam toties ex-

hibuit juxta Ursacium et Valentem, Germinium, Gaium

[ et Auxentium] j

qui toties mutando quod credi-



EPISTOLA DE SYNODIS. llO

derant, omnes Ecclesias turbaverimt, et nunc conantur

haereticum anirnum suum inserere animis Cliristianis.

Subvertere enim volunt tractatum habitum apud Ni-

caeam, qui positus est contra Arianam hseresim et caete-

ras. Attulerunt nobis praeterea conscriptam a se fidem,

quam recipere nos non licebat. Jam quidem hseretici an-

tehac nobis pronunciati sunt, et multis diebus est com-

probatum : quos et ad nostram communionem non ad-

misimus, voce nostra damnantes eos prccsentes. Nunc

iterum quid vodis placet , iterum dicite , ut singulorum

subscriptione firmetur. Universi Episcopi dixerunt, Pla-

cet ut h^retici supra scripti damnentur,quo possit Ecclesia

fide inconcussa, quse vere catholica est, inpace perpetua

permanere. Rerum quidem Arimini gestarum celerrimus

ejusmodi fuit exitus. Nulla enim ibi fuit sententiarum

discrepantia : sed omnes una mente quae decreta fuerant

conscripserunt , Arianosque deposuerunt.

XFI. Seleucise vero Asperce hsec acta sunt. Mensis erat

a Romanis September , ab /Egyptiis Thoth , a Macedoni-

bus Gorpiseus nominatus. Decimaque sexia mensis se-

cundum iE(>yptios : qua qui vocati fuerant convenere.

Erantque ibi Episcopi circiter centum sexaginta. Cumautem ex illis multi accusarentur, clamarentque accusa-

tores adversus illos, Acacius, Patrophilus, Uranius Tyri,

Eudoxius qui Antiochenam invasit Ecclesiam, Leontius,

Theodotus, Evagrius, Theodulus , et Georgius ille ex toto

terrarum orbe pulsus, callidam rem aggrediuntur. Veriti

quippe accusatorum suorum probationes^ alios secumarianse faclionis assumpsere, qui pariter ad impietatem

inercenarii, et a Secundo, per magnam Synodum deposito,

ordinati fuerant-, ex Libya Stephanum, Seram, et Pollu-

cem, de variis criminibus accusatos : ac deittde Pancra-

tium, Ptolemacum quemdam Meletianum, et cum se de

XXXII.

8



Il4 S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

ficle inquirere velle simulareut , haud quaquam latuil eos

reformidare accusatores suos : cumque haeresim vindica-

rent, disjunctisunt Episcopi et alii quidem, Acacio juncti,

paucissimi numero, suspecti erant : alii autem multitudo

erant. Acaciani igitur amentise suse audacia usi, quse Nicsese

scripta fuerantplane abnegarunt, ipsamque Synodumcri-

minabantur. Alii autem multo majore numero, reliquis

omnibus Synodi admissis verbis, solam consubstantialis vo-

cem, eo scilicet obtentu quod prse obscuritate suspecta es-

set, improbabant. Cum igitur illic diutius immorarentur,

instantibus accusaloribus, accusatis autemrefiigientibus,

et ea de causa vehementius impietate sua concitatis, in

Dominumque blasphemantibus, Episcoporum multitudo

rem indignissime ferens, Acacium quidem, Patrophilum,

Uranium, Eudoxium, Georgiumque olim exactorem et

alios ex Asia, Leontium, Theodosium, Evagrium, et

Theodulum deposuere. A communione autem sua segre-

garunt Asterium, Eusebium, Augarum, Basilicum, Phoe-

bum , FideUum , Eutychium , Eustathium , et Magnum :

eo quod in jus vocati, ut a multis allatas adversum se

criminationes repellerent, non comparuissent : decreve-

runtque ut ita manerent, donec sese purgantes , ab ejus-

modi criminibus se innocentes comprobarent. Cumque

ad singulas dioeceses judicium contra eos latum scripsis-

sent, impiisimum. Augustum Constantium adierunt, ut

illi acta sua renunciarent , ita enim jussum illis fuerat.

Talisque fuit Seleucianae Synodiexitus.

XIII. Quis igitur non laudaverit , Episcoporum in

Ariminensi Synodo congregatorum pietatem? qui tanto

itineris labore , tot maris periculis perfuncti sunt , ut eos

qui cum Ario sentirent deponerent, Patrumque defini-

tiones integras servarent, rebus sancteetcanonice consti-

tutis. Unicuique enim eorum persuasum erat, si majo-




rum suorum decreta abrogarent, se posteris occasionem

daturos, ut res a se constitutas irritas facerent. Quis con-

tra non improbarit temeritatem Eudoxii et Acacii,

qui Patrum suorum honorem , Ariomanitarum studio

et gratise propinant ? Quaenam fides eorum actis, si ma-

jorum solvantur acta ? aut cur Patres vocant eos quibus

illi successere, quorum tamen sententiam criminantur?

Praesertim Acacius quidnam de magistro suo Eusebio

dixerit :

qui non modo Nicaense Synodo subscripsit, sed

per Epistolam plebi suoe significavit, hanc esse veram

fidem, quse in Nicsena Synodo declarata esset? Etenim

licet arbitrio suo sese per epistolam excusarit , verba ta-

men non negavit, immo reprehendit Arianos,quod cum

dicerent , Filius non erat antequam gigneretur , ne ante

Mariam quidem eum esse vellent. Quid porro populosdocebunt ab illis institutos? an errasse Patres? Qui dictis

eorum fidem habebunt discipuli, quibus suadent illi ut

ma^îstris non obtemperent? Quibus oculis intuebuntur

monumenta Patrum, quos nunc vocant heereticos? Cur

Valentinianos, Cataphrygas et Manichseos insectanturj

quos autemillis

simiUa loqui arbitrantur,

sanctos appel-lant? Quove jure Episcopi erunt ipsi, si ab iis quos ut

haereticos criminantur, ordinati sunt? Quod si male sen-

serunt illi, et srriptis suis orbem terrarum in errorem

deduxerunt, cesset penitus eorum memoria : et si scripta

eorum abjiciantur, ite vos ipsi et eorum reliquias ex coe-

meteriis abjicite , ut omnes inteliigant, illos seductores,

TOs parricidas esse,

XIV. Certe Beatus Apostolus Corinthios laudat his

Terbis : « Quod per omnia mei memores eslis : et sicut

)) tradidi vobis, prsecepta mea tenetis^. » Isti autem

cum talia de majoribus suis cogitent , iis plane contraria

* 1 Gor. XI, a.



1 l6 S. ATHANASII ARCIIIEPISCOPI

populis dicere audebunt : Non vos laudamus quod Pa-

trurn memores sitis •, sed potius eo vos probamus, quod

eorum traditiones non retineatis : ac denium infaustum

suum genusculpent, dicantque, nos non ex piis viris,

sed ex hsereticis originem duximus. Decet quippe ita

loqui homines, qui uti supra dixi, et Patrum honorem,

et salutem suam arianae hperesi propinant : qui non quod

in divino Proverbio scriptum est : « Mala proles patrem

» execratur^ » audire metuunt, non minas adversum.ejusmodi homines in lege positas. Ob suum itaque pro

haeresi studium, ita pertinace sunt animo. At vos ne ideo

turbemini , neve audaciam eorum pro veritate habeatis.

Elenim ipsi inter se mutuo dissident, et cum a Patribus

defererint, nequaquam una eademque sunt mente; sed

variis diversisque sententiis fluctuant : disceptantesque

adversus Nicsenam Synodum, multas et ipsi Synodos ce-

lebrarunt : in quarum singulis cum lidem exposuerint,

nulli tamen stetere professioni, nec aUo inquam modo

acturi sunt : male quippe quserendo, quam oderunt sa-

pieutiam nunquam invenient. Non ab re igitur aliquam

Arii sciiplorum partem subjunxi , item quascumque

colligere potui fidei expositiones in variis Synodis editas

ab illis^ ut cognoscatis, et quidem non sine admiratione,

qua de causa, nullo afficiantur pudore, dum adversus

oecumenicam Synodum et adversus Patres suos disceptant.

Arius et sectatores cjus cum haec sentirent atque pro-

ferrent : Ex non entibus Deus Filium fecit, et vocavit

eum sibi Filium : Dei Verbum est una ex creaturis, et

erat aliquando cum non esset : mutabilis autem est, po-

testque cum voluerit mutari-, a beatae memoriae Alexan-

dro ab Ecclesia ejecti sunt.

XV. Ejectus autem Arius dum apud Eusebium versa-

1 Prov. XXX, 1 1,



EPISTOL\ DE SYKODIS. II7

retur, siiam haesesim in charta disposuit, et qiiasi ia

Thalia, neminem prudentium, sed iEgyptium Sodatem,

moribus et dissolutione numerorum imitatus , multa

scripsit : quorum pars hsec est.

Btasphemice Arii,

Ipse igitur Deus secundum illud quod est, ineffabilis

omnibus est. Hic sohis nullum sibi vel aequalem vel simi-lem vel sequaUs gloriae habet. Ingenitum autem illum di-

cimus,propter eum qui natura genitas est : huncsine

principio celebramus, propter eum qui initium habet.

jEternum ipsum veneramur, propter eum qui in tem-

pore natus est. Qui sine initio est, FiUam posuit initium

creaturarum, huncque tulit di^, sibi in Filiam adoptavit,

qui nihil Deo proprium habet secundam propriam

substantiam, non est enim sequalis aut consubstan-

tialis ilU. Sapiens vero est Deas, quia sapientioe ma-

gister ipse est. Evidens quoque res est, Deum invi-

sibilem esse omnibus quse per Filium sunt , ipsique Filio

invisibilem esse. Diserte autem dicam qao modo a

FiUo videatur qui est invisibilis : qua vi Deus videre

potest, eadem propriis modis in Filiam cadit Patrem

videre quatenus fas est. Nimirum Trinitas est non simiU

gloria : substantiee enim eorum inter se permixtae non

sunt : altera altera gloriosior est in immensum. Extra-

neus a FiUo secundum essentiam Pater est, quia sine

principio est. IntelUge unitatem fuisse, duaUtatem vero

non fuisse priusquam existeret. Igitur FiUo nondum

existente;, Pater Deus est. Dehinc cum FiUus aUquando

iion extiterit,(vokmtate autem paterna extitit) unige-

xiitus Deus est, et ab utroque alienus. Sapientia, Dei sa-^

plentis voluntato sapieutia extitit. Sexcentis igituy r^«9



Il8 9. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

tionibushic intelligitur, Spiritus, Virtus, Sapientia, Dei

f]?loria, Aêritas, Imago, et Verbum. Intellige illud etiam,

gplendorem et lucem concipi. jEqualem filio gignere

potest Deus : at prsestantiorem, vel meliorem, vel majo-

rem, nequaquam, Dei voluntate Filius quantus quan-

tus est, ex quo tempore a Deo extitit, Deus fortis cum

sit, se prsestantiorem ex parte celebrat. Ut paucis dicam,

Filio Deus est ineffabiUs, est enim sibi quod est, hoc est

inenarrabilis ; ita ut nihil eorum quse secundum compre-

hensionem dicuntur, intelligere , aut effari valeat Filius.

Impossibile quippe est illi Patrem investigare, qualis in

se est. Nam ipse Filius ne suam quidem substantiam

novit : FiUus enim cum sit, paterna ex voluntate revera

extitit. Qua ratione fieri queat, ut qui est ex Patre,

ipsum genitorem cognoscere atque comprehendere pos-

sit. Palam quippe est id quod habet initium, non posse

id quodnon habet initium, ut est cogitare vel compre-

hendere.

XVI. Quse vero Ariani per epistolam suam beatae

memoriae viro Alexandro Episcopo scripta tradidere, ha;c

sunt.

Seato Papce et Episcopo nostro Alexandro ^ Presby^

teri et Diaconi in Domino salutem.

« NosTRA a majoribus fides,quam et a te didicimus

beate Papa, hsec est. Agnoscimus unum Deum, solum

ingenitum, solum seternum, solum principio carentem,

solum verum, solum immortalitate prseditum, solum sa-

pientem , solum bonum , solum potentem, omnium judi-

cem, administratorem, dispensatorem, immutabilem et

inaUerabilem, justum et bonum, Legis, Prophetarum et






eatenus Deus ejus principium est. Dominatur enim illi,

utpote Deus ejus, et ante illum existens. Quod si illud,

« ex ipso%»

et«

exutero*^, » et, « ex Patre exivi, et

» venio^, quasi pars ipsius consubstantialis, vel quasi

emissio, a quibusdam intelligatur, Pater, compositus erit,

et divisibilis et mutabilis ,item corpus secundum illos;

et quantum in ipsis erit , incorporeus Deus , quae corpori

sunt propria, patietur. » Pars qusedam haec sunt eorum

quse ex hseretico corde suo Ariani evomuerunt.

XVII. Antequam vero Nicasna Synodus celebraretur,

eorum similia scripserant Eusebius, Narcissus, Patrophi-

lus, Maris, Paulinus, Theodotus et Athanasius Nazar-

borum : quorum Eusebius Nicomediensis eo progressus

est ut hsec Ario scripserit : <( Cum recte sentias, precare

» ut omnes ita sentiant : manifestum enim omnibus est

» ilkid quod factum est, non fuisse antequamfieret. Quod

» autem factum est, incipit esse. » Eusebius vero Caesareae

Palestinse ad Euphrationem scribens Episcopum, non

timuitaperte dicere, Christum non esse verum Deum. Sed

Athanasias Nazarborum apertiushaeresimdetexit, cumait

Filium Dei unam ex centum ovibus esse. In suis enim

ad Alexandrum Episcopum litteris, ausus est hsec pro-

ferre : « Cur Arianos arguis quod dicant , ex non [extan-

» tibus Filium Dei creatum factumque ,atque ex omni-

» busunumesse? cum enim in centum ovibus opificia

51 umnia per Parabolam indicentur , una ex illis est ipse

» Filius. Si igitur centum illae nou sunt creatae res et

» opificia, aut si praeter illas centumaliud quidpiam

» existat : nec Filius utique creatura est, aut unus es;

)) omnibus. Quod si centum illae omnes createe res sint,

)) nihilque sit extra illas centum praeter solum Deum,

)) quid absurdi dicunt Ariani, si in illis centum, Ghristum



EPISTOLA DE SYN0DI9. 121

» complectentes et annumerantes, unum ex omnibus

» illum affirment? » Georgius autem qui nunc Laodi-

ceoe Episcopus est, tumque Alexandriae Presbyter erat,

et Antiochise commorabatur, ad Alexandrum Episcopum

hsec scripsit : «Ne Arianos reprebendas, quod dicant, erat

» tempus cum non esset Filius Dei : etenim Hesaiasfilius

» fuit Amos , ipseque Amos erat autequam Hesaias exis-

» teret : Hesaias vero non erat ante, sed postea extitit.»

Ad Arianos vero scripsit his verbis : « Quid Alexandrum

» Papam arguitis quod dixerit ex Patre Filium esse ?

» etenim nec vos metuere debetis Filium dicere ex Deo

» esse. Nam si Apostolus scripsit : omnia autem ex Deo ^,

» propalamque est, ex rion extantibus omnia facta fuisse :

» estque etiam Filius creatus, atque una ex rebus factis;

» ergo et Filius ex Deo dici poterit , sicut omnia ex Deo

» dicuntur. Ab illo igitur Ariisectatores didicere, vocem,

» ex Deo, simulate proferre, et verba quidem dicere,

» nec tamen recte sentire. » Ipse vero Georgius ab

Alexandro, cum aliis de causis, tum quod sese impium

exhiberet depositus est, Presbûter enim erat, uti supra

dictum est.

XVIII. Una verbo ita illi scripsere, quasi singuli cer-

tarent atque contenderent, quisnam haereseos impietatem

plus augeret , et apertius eam detegeret. Porro Epistolas

illorum penes me non habeo, alioquin earum exemplaria

vobis misissem , missurus sane si Deo volente nactus fue-

ro. Item quidam Asterius ex Cappadocia, multiceps So-

phista, unus ex Eusebianis, cum in priore persecutione sub

Constantii avo diis sacrificasset, nec posset ab illis in Cle*

rum cooptari •, ex sententia Eusebianorum opusculum

edidit, eorum arbitrio conscriptum,quod sacrificii ejua

scelus sequaret : in illo enim cum locustam et erucam

\ \ (:;or, *ii, u,




Christo contulisset, immo prsetulisset , ac diceret aliam

esse in Deo sapientiam pnieter Christum,quse et Christi

et mundi creatrix esset, Syrioe Ecclesias aliasque , Euse-Lianorum commendatione fretus, circuibat : ut quia se-

mel Christum abnegare aggressusfuerat-, ila nunc quoque

adversus veritatem aadacius insurgeret. Homo ille sane

audacissimus in quce loca sibi ingredi non liceret sese im-

misit, et in Clericorum loco sedens opusculum publice le-

gebat, caeteris tamen rem indigne ferentibus. Mulla certe

complectitur opusculum ilkid : cujus haec pars est : «Noa

» enim ait beatus Paulus se Christum prsedicare, pro-

)> priam virtutem, aut sapientiam ejus, scilicet Dei ; sed

» sine additamento, Dei virtutem, et Dei sapientiam :

» docens aliam quidem esse propriam ipsius Dei virtu-

» tem, ipsi innatam, non factam et cum ipso existentem

» quse genitrix est, Christi scilicet, creatrix vero tolius

» mundi : de qua in Epistola ad Romanos : « Invisibilia

» enim ipsius, * inquit, » a creatura mundi, per ea quse

» facta sunt , intellecta conspiciuntur : sempiterna quo-

» que ejus virtus et diviaitas^ » Sicut enim memoratam

» hic divinitatem nemo dixerit Christum esse, sed ipsum

» esse Patrem j sic puto , sempiternam ejus virtutem

» non unigenitum Deum , sed eum qui genuit Patrem

» esse. Aliam vero Dei virtutemetsapientiam docet, quse

» scilicet per Christum exhibetur : et per ipsa ministerii

» ejus opera cognoscitur.» Et rursum : « Etsi sempiterna

» ejus virtus et sapientia, quam sine principio et gene-

» ratione esse, veritatis ratiociniadeclarant,una eadem-» que haud dubie sit : multae tamen singulatim ab eo

» creatse sunt, quarum primogenitus , unigenitus est

» Christus, quse quidem omnes a possessore pendent, et

» omnes ipsius creatoris qui illis utitur, virtutes jure ap-



EPISTOLA DE SYNOPIS. 120

» pellantiir. Ejusmodi est quod Prophetalocustam in poe-

» nam humanorum scelerum diviuitus immissam , noa

» Dei virtutemsolum, sed magnam virtutem ab ipso Deo

» vocari dicit^. Beatus autem David in plerisque Psal-

» morum, non Angelos solum, sed et virtutes Deam lau-

» daie jubet, et omnes ad hymnum concinendum horta-

» tur ; quarum multitudinem declarat easque ministros

» Dei vocare non renuit, ac illius voUintatcm facere do-

» cet. »

XIX. Hsec contra Salvatorem ausus , non hic tamen

sceleris stetit , sed magis magisque blasphemias adauxjt

suas dicens : « Unus ex omnibus est Filius. Opificiorum

» enim primum est, et una ex intelligentibus naturis. Et

» quemadmodum sol in rebus quse sub oculis cadunt

» unus est ex iis qua^ conspiciuntur : cum tamen uni-

» verso mundo, juxta factoris sui mandatum, luceat

» eodem prorsus modo Filius, cum una sit ex intelligen-

» tibus naturis , omnibus qui in intellectuali mundo

» sunt, lucet ac splendet. » Iterumque ait : « Erat aliquan-

» do cum non esset, atque ita scribit : Et quidem ante

» FiHi generationem, prseexistentem generandi scientiam

» habuit Pater : inerat quippe medico, antequam quossa-

» naret adessent, medendi scientia.» Et rursum : « Bene-

» fico , inquit, studio creatus est Filius, et virtutis copia

» Pater iUum condidit. Et iterum : Si Dei voluntas per

» omnia deinde opificia pertransiit, liquet FiUum opifi-

» cium cumsit, voluntate extitisse, et factum fuisse. »

Haec Asterius solus scripsit : Eusebiani vero haec ipsa unacum iUo sentiebant.

XX. Haec sunt quorum causa dccertant, et cum anti-

qua Synodo pugnant,quia sciUcet qui in ea convenere

Patres suis simiHa non scripserunt , immo arianam haere-

* Joel, II, 35.



124 S« ATHA.NASII ARCHIEPISGOPI

sim, quam hi stabilire studebant, percusserimt anathe-

mate. Quocirca Asterium qui idolis sacrificarat , sophis-

tam hominem impietatis suse advocatum designarunt;

ne abstineret aut a verbis contra Dominum , aut a calli-

dis argumentis ad simpliciores circumveniendos compo-

sitis. Verum ignorabant inscii illi , id sese in suam agere

perniciem. Foetor enim sacrificii ab advocato suo idolis

oblati, hseresim magis magisque Christo inimicam coar-

guebat. Idcirco etiamnum omnia movent et turbant

rati, si quamplurimos occidant, et singulis mensibus Sy-

nodos convocent , vel sero tandem latam contra Arianos

sententiam obliterandam esse. Videntur etiam nescire,

aut scire quidem, sed simulare quasi nesciant,etiam ante

Nicaenam Synodum hseresim istam abominabilem fuisse :

quo tempore Artemas ejus fundamenta jaceret : et ante

ilkim, Caiphse et Pharisseorum illius temporis confe»3sus.

Immo semper Christi ostium oflficina execrabilis est, nec

unquam cessabit esse odio?a, quod dominicum nomen sit

amabilissimum et omnis creatura genua flectat , et con-

fiteatur, « quia Dominus Jesus Christus in gloria est Dei

)> Patris^. »

XXI. Cseterum illi frequentes Synodos adversus uni-

versale illud Concilium celebrantes nunquam fatiscunt.

JVam tametsi post Nicsenam Synodum Eusebiani depositi

sunt,

postea tamen impudenter Ecclesias invadentes

coeperunt Episcopis sibi repugnantibus insidiari, horum-

que vice hoeresis suae homines in Ecclesias constituere

ut arbitratu suo Synodos cogant,quia scilicet Episcopos

habent qui secum concurrant : quos de industria , ea de

causa, prius ordinarant. Coeunt igitur Jerosolymis atque

bujusmodi Utteras decj^re.




Sancta Synodus . Hierosolymis per Dei graiiam con^

gregataj Ecclesicz Dei quai est Alexandrim , et iis

qux sunt pcr totam jEgyptum, Thebaidem^ Ly^

biam, et Pentopolim^ Item Episcopis , Presbyteris^

et Diaconis per totum orbem^ in Domino salutem,

KÔBis omnibus unum in locum ex diversis Provinciisy

ad magnam solemnitatem congregatis; quam celebravi-

mus in Dedicatione Martyrii Salvatoris, a religiosissimo

Imperatore Constantino , in honorem omnium Impera-

toris Dei et Christi ejus excitati-, ingentem animi vokip-

tatem Christi gratia attulit,quam nobis ipse qaoque re-

ligiosissimus Imperator per proprias dedit litteras, nos

ad officium hortatus : cum omnem invidiam ab Ecclesia

Dei ejecisset, et omne odium procul abegisset, quo

Christi membra jam pridem dissidebant : ut simplici et

pacifico animo Arium cum suis reciperemus : quos ad

aliquod temporis spatium omni inlesta bono invidia

extra Ecclesiam detinuit. Immo ipse religiosissimus Impe-

rator per Epistolam suam hujut>modi virorum rectam

esse fidem testatus est : quam ipse ab iiiis siscitatus, viva

voce loquentes cum audisset, a se approbatam nobis in-

dicavit, litterisque suis sanam virorum fidei formulam

subjanxit, quam nos omnes rectam et Ecclesiasticam esse

agnovimus. Et jure quidem hortabatur viros suscipi et

Ecclesiae Dei conjungi, ut vobis ex ejusdem Epistolae

I exemplari, quam nos ad pietatem vestram misimus, no-

tum erit. Credimus vobis ipsis, utpote propria vestri

1 corporis membra recuperantibus, inagnum fore gaudium

laetitiamque : dum vestra viscera , vestros fratres, et Pa-

tres agnoscitis et recipilis ; quippe non solum Presbyteri



^^^ S. ATHANASII ARCHIE1>1SC0PI

Arii sequaces, sed omnis populus et multitudo universa

vobis restituitur, quae supra dictorum virorum occasione

jpmdiu a vobis dissidebat.Kt revera decet vos, iis com-

pertis quse hic acta sunt, nempe viros illos nobiscum

communicasse, et a tanta sacra Sj-nodo receptos fuisse;

conjunctionem et pacem cum propriis membris libentis-

sime amplecti : cum potissimum fides ab illis exposita

apostolicam traditionem atque doctrinam ab omnibusapprobatam

, absque contsntione conservet.

XXIT. Hoc illis fuit Synodorum exordium, ubi cito

consilium suum palam fecere, nec ocultare potuerunt.

Cum enim dicerent eliminatam omnem invidiam fuisse,

et, postquam Athanasius Alexandrise Episcopus in exi-

Immmissus esset, scriberent oportere Arium cum suis

suscipi; plane ostenderunt, se ea de causa Athanasio

et aliis omnibus Episcopis sibi repugnantibus insidias

struxisse, ut Arium cum sociis reciperent, hseresimque

mtroducerent in Ecclesiam, et quanquam omnes pravasArii sententias in illa Synodo laudassent, et ad commu-nionem eos admitti statuissent, quod jam ab ipsis factumfuerat; attamen rati aliquid adhuc ad suum proposi-

tum desiderari, Antiochige Synodum obtentu Enc^nio-rum, ut vocant, coegerunt. Et quia semper ab omnibusde hseresi accusabantur, alia aliis diversisque modisscripta ediderunt. In aliqua autem epistolarum suarumhfEC conscripsere.

«Nos neque Arii sectatores fuimus, qaomodo enimEpiscopi Presbyterum

sequeremur ? neque aliam fidem ,

praeter eam quse ab initio tradita est, recepimus. Quin-immo nosejusfideexaminata, explorataque, eum po-tius admisimus, quam secuti sumus : quod ex verbisnostris cognituri estis. Ab initio namque didicimus, in

unum et universorum Deum credere, omnium intelli-



EPISTOLA. DE SYNODIS. I27

gibilium et sensibiliiim opificem et provisorem. Et in

unum Filium Dei uni^jenitum, qui ante omnia ssecula

existit, et una extat cum eo qui se genuit Patre : per

quem etiam omnia facta sunt, visibilia et invisibilia :

qui novissimis diebus, secundum Patris voluntatem,

descendit, et carnem ex Virgine assumpsit : qui post-

quam paternam ejus voluntatem adimplevisset,

passus

est, et resurrexit, in coelos ascendit, et in dextera Pa-

tris sedet : et rursum venturus est judicare vivos et

mortuos, et permanet Rex et Deus in ssecula. Credimus

quoque iji Spiritum sanctum. Et si hoc addere oporteat

credimus carnis resurrectionem et vitam aeternam. »

XXIII. Iterumque in alia Epistola eorumdem Encsenio-

rumtempore, cum priorum poeniteret, ac nova ques-

dam et plura excogitassent, hsec edidere.

« Credimus juxta Evangehcam et Apostolicam tradi-

tionem in unum Deum Patrem omnipotentem : omnium

rerum conditorem et opificem et provisorem •, per quem

omnia. Et in unum Deum Jesum Christum Filium ejus,

nnigenitum Deum, per quem omnia : genitum ex Patre

ante saecula, Deum ex Deo, totum ex toto, solum ex

solo, perfectum ex perfecto, Regem ex Rege, Domi-num ex Domino, Verbum vivens, sapientiam viventem,

veram lucem, viam, veritatem, resurrectionem, pas-

torem, portam, nec mutationi , nec conversioni ob-

noxium, paternae divinitatis, substantise, consihi, po-

testatis et glorise in nullo dissimilem imaginem, primo-

genitum omnis creaturae : qui erat in principio apudDeum : Deum Verbum, ut scriptum est in Evangeho :

« et Deus erat Verbum ^: » pcr quem omnia facta sunt

et in quo omnia consistunt : qui novissimis diebus des-

cendit desuper, natus est ex Virgine secundum Scrip-

* Joan. 1, 1.




taras, et liomo factus est : mediator Dei et hominum,

Apostolus fidei nostra^, et auctor vitae, ut ipse ait : « Des-

» cendi de coelo, non ut faciam voluntatem meam, sed

» voluntatem ejus qui misit me ^: » qui passus est pro

nobis, et resurrexit tertia die : et ascendit in coelum,

sedetque ad dexteram Patris : et iterum venturus est

cum gloria et potestate, judicare vivos et mortuos. Et

in Spiritum sanctum, qui ad consolationem, et sancti-

ficationem, et ad initiationem credentibus datur, sicut

et Dominus noster Jesus Christus prsecepit Disoipulis di-

cens : « Euntes docete omnes gentes, baptizantes eos,

« in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti ^. » Pa-

tris, scilicet, vere Patris : et Filii vere Filii : et Spiri-

tus sancti vere Spiritus sancti : nominibus non temere

aut inulihter positis, sed accurate propriam singulorum

qui nominantur hypostasim, ordinem et gloriam signi-

ficantibus : adeo ut hypostasi quidem tria sint : concor-

dia autem , unum. Hanc igitur tenentes fidem, eamque

ab initio ad finem usque in conspectu Dei et Christi ser-

vantes,pravani omnem haereticam doctrinam anathe-

niate damnamus. Et si quis prseter sanam rectamque

Scripturarum fidem docuerit, dicens, aut tempus, aut

sevum, aut sseculum, esse, vel extitisse, priusquam Fi-

lius gigneretur : anathema esto. Et si quis dixerit FiHum

creaturam, ut unam ex creaturis, aut genitum, ut unum

ex genitis, aut opificium, ut unum ex opificiis, neque

singula ut divinse Scripturae tradiderunt, prout ordine

dicta sunt,

profiteatur : aut si aliquid docuerit , aut

evangelizaverit, praiter id quod accepimus, anathema

esto. Nos enim omnia quee sacris in Scripturis traduntur,

cum a Prophetis tum ab ApostoUs, vere ac religiose cre-

dimus sectamurque. »

* Joan. VI, 38. — ^ Malth. xxviu, i^.



EPISTOLA DE SYNODIS. iSg

XXIV. Theoplironias porro quiclam EpiscopusTyanen-

sis, lianc fidei formulam a vse compositam coram omni-

bus proposuit, cui , hominis approbata ficle, subscrip-

serunt omnes.

« IVovit Deus, quem testem in animam meam advoco,

me ita credere, sciiicet, in unum Deum Patrem omni-

potentem, universorum creatorem et factorem, ex quo

omnia. Et in Filium ejus unigenitum, Deum, Verbum,

potentiam, sapientiam, Dominum nostrum Jesum Chris-

tum, per quem omnia, ex Patre natum ante ssecula

Deum perfectum ex Deo perfecto : qui est apud Deum

in hypostasi : qui in novissimis diebus descendit, et

natus est ex Virgice, secundum Scripturas, homo factus

est, passus est, resurrexit a mortuis, et ascendit in coelos,

sedetque ad dexteram Patris sui. Et iterum venturus est

cum gloria et potestate, judicare vivos et mortuos, ma-

netque in saecula.Et inSpiritum sanctum, consolatorem,

Spiritum veritalis, quem per Prophetam promisit Deus

se efiusurum super servos suos ^, et Dominus promisit se

missurum suis Discipulis, quem etiam misit, ut testan-

tur Apostolorum Acta^. Si quis autem quidpiam prseter

hanc fidem docet, aut intra se sentit, anathema esto.

Et qui cum Marcello Ancyrse, aut Sabellio, vel Paulo

Samosatensi sentit, anathematis quoque sit, et quicum-

que cum eo communicant. »

XXV. Porro qui ad Enceenia convenerant Episcopi

nona^jinta numero erant, Coss. Marcellino et Probino,

Indictione 14. cum ibi esset impiissimus Constantius.

Ilsec cum AntiochiaeEncseniorum tempore gessissent, rati

se nonclum perfecte lidem suam scripsisse, utpote lluc-

tuanti mente pra^diti-, aliud denuo edunt de fide res-

criptum paucis interjectis mensibus : atque Narcissumj

* Joel. 11, 28. — 2 Acl. II.

XXXU, g



l3o S. ATHAJNA.SII ARCHIEPISGOPI

Marin, Theodorum, et Marcum in Gallias mittunt : qui

quasi a Synod) legati, hsec beatae memorise Constanti

Augusto, et caeteris qui aderant, tradiderunt.(( Credimus in unum Deum, Patrem omnipotentem

conditorem et factorem omnium, ex quo omnis pater-

nitas in coelis et in terra nominatur. Et in unigenitum

ejus Filium Dominum nostrum Jesum Christum, ante

omnia ssecula ex Patre natum : Deum ex Deo, lumen ex

lumine : per quem omnia facta sunt in coelis et in terra,

visibilia et invisibilia : qui est Verbum, sapientia, po-

tentia, vita et lux vera. Qui in novissimis diebus propter

nos homo factus, et natus est ex sancta Virgine, cruci-

fixusetiam, mcfrtuus et sepultus est : et resurrexit ex

mortiiis tertia die, et assumptus est in coelum, sedetque

ad dexteram Patris. Et venturus est in consummatione

sseculi judicare vivos et mortuos, et reddere unicuique

secimdum opera sua : cujus regnum interminatum per-

manet in infinita ssecula. Sedebit enim ad dexteram

Patris, non solum in hoc sseculo, sed etiam in futuro. Et

iu Spiritum sanctum, id est, Paracletum : quem Apos-

tolis pollicitus, post suum ad ccelos ascensum misit, ut

doceret illos et suggereret omnia:

per quem etiam sanc-

tificabuntur animae iilorum qui sincere in ipsum credi-

derint. IUos autem qui dicunt, ex non extantibus Fi-

lium, aut ex alia substautia, et non ex Deo esse : et

fuit aliquando tempus, quo non erat, alienos agnoscit

Ecclesia Calholica. »

XXV. Sed quasi se horum poeniteret,

rursumpost tres

annos concilium suum coegerunt , miseruntque Eii-

doxium, Martirium, et Macedonium in Cilicia Episco-

pum, cum iisque alios quosdam, in Italiam, qui fidei

formulam plurimis conscriptam deferrent, multisque

i



EPISTOLA. DE SYIVODIS. l5l

additamentis auctiorem quam superiores •, nam quasi

recentiora quaedam excogitassent, hffic secum attulere.

1. Credimus in unum Deuni, Patrem omnipotentem,

creatorem et factorem omnium, ex quo omnis paterni-

tas in coelo et in terra nominatur. Et in unigenitum ejus

Filium Dominum nostrum Jesum Christum, ante omnia

saecula ex Patre natum : Deum ex Deo, lumen ex lumi-

ne, per quem omnia facta sunt, in coelis et in terra,

visibilia et invisibilia : qui est Verbum , sapientia, po-

tentia, vita et lux vera. Qui in novissimis diebus prop-

ter nos homo factus est, et natus est ex sancta Virginc,

crucifixus, mortuus et sepultus : et resurrexit ex mor-

tuis tertia die, et assumptus est in coelum, sedetque ad

dexteram Patris : qui venturus est in consummatione sse-

culi judicare vivos et mortuos, et reddere unicuique se-

cundum opera sua : cujus regnum interminatum perma-

net in infinita ssecula. Sedet enim ad dexteram Patris

non solum in hoc sseculo, verum etiam in futuro. Cre-

dimus etiam in Spiritum sanctum, hoc est in Paracle-

tum, quem Apostolis pollicitus post suum in coelos as-

censum misit, ut doceret illos et suggereret omnia, perquem etiam sanctificabuntur animoe eorum qui sincere

in illum crediderint.

9. Illos autem qui dicunt Filium ex non extantibus,

aut ex alia substantia, non autem ex Deo esse*, aut

tempus aliquando vel saeculum fuisse cum non esset,

alienos agnoscit Cathofica Ecclesia. Similiter eos qui

dicunt tres Deos esse, aut Christum non esse Deum : aut

eum ante ssecula neque Christum esse, neque Filium

Dei : aut eumdem esse Patrem atque Filium vel Spiri-

tum sanctum : aut ingenitum esse FiUum : vel Patrem

non arbitrio suo aut voluntate genuisse Filium-, anathe-

mate ferit sancta et Catholica Ecclesia.



j53 6. ATHANASII ARGHIEHSGOPI

5. Neque enim tutuin est dicere Filium ex non ex-

tantibus esse , cum nusquam divinarum Scripturarum

hoc de ipso feratur : vel ex alia prius existente substantia

qu3e Patris non esset-, sed ex solo Deo eum vere genitum

esse definimus : unum enim ingenitum etsine principio

Christi Patrem esse divinus sermo docet. Sed neque eos

qui citra Scripturse auctoritatem temere dicunt, Erat

tempus cum non esset, aliquod temporis spatium antece-

dens cogitare oportet-, sed solum Deumqui sine tempore

illum genuit. Tempora enim et ssecula per illum facta

sunt. ]\eque item existimandum est Filium una cum

Patre non genitum et principio expertem : quippe simul

non geniti et principio carentis, nemo proprie Pater aut

Filius dici poterit. Sed Patrem qui solusprincipio carens

et ingenitus est, modo inefiabili et omnibus incompre-

hensibili genuisse novimus. Fiiium autem ante saecula

genitum fuisse , nec proinde velut Patrem ipsum quoque

ingenitum esse : sed principium habere, Patrem nempe

qui se genuit : caput enim Christi Deus ^

4. Nec tameoi quia tres res et trespersonas Patris, et

Filii , el Spiritus sancti secundum Soripturas confitemur,

ideo tres Deos facimus. Unum enim solum ex seipso per-

fectum , ingenitum,principio carentem , et invisibilem

Deum novimus, Deum et Patrem Unigeniti, qui solus ex

seipbO habet esse , eohis copiose illud aJiis largitur. Porro

tametsi unum Deum solum dicimusPatremDomininostri

Jesu Chris.i, solum ingenitum , non ideo negamus Ghris-

tum quoque Deum esse ante ssecula :

ut faciunt Pauli Sa-mosatensis discipuli, affirmantes eum post Incarnatio-

nem, ex prolectu Deum factum esse,postquam natura

simplex homo factus fuisset. Scimus enim eum quamvis

Patri et Deo subjectus sit, ante seecula tamen a Deo geni-

*ji Cor, XI, 3,



EPISTOLA DE SYNODIS. l33

tum , Deum secundum naturam perfectum et verum

esse, neque ex homine postea Deum, sed ex Deo homi-

nem propter nos factum esse , neque unquam esse desi-

risse.

5. Execramur proeterea et anathemate damnamus

eos,qui illum soluin ac simplex Dei Verbum non subsis-

tens, quod in alio suam existentiam habeat , falso appel-

Jant, quodque modo velut prolatitium a quibusdam di-

citur,

modointernum nominatur : Christum autem ip-

sum et Filium Dei, mediatorem, et imaginem Dei, non

fuisse ante saecula contendunt : sed eo tempore Christum

ipsum et Filium Dei factum esse : ex quo nostram carnem

ex Virgine assumpsit , non integris ab hinc quadringen-

tis annis. Ex eo enim tempore initium regni habuisse

Christum contendunt : et hoc regnum,post consumma-

tionem et judicium, finem habiturum.

6. Hujusmodi sunt sectatores Marcelli , et Scotini An-

cyrogalatarum,qui Christi ante saecula existentiam tt

divinitatem, ejusque perpetuum regnum cum Judseis in-

ficiantur, ut Monarchiam constituere videantur. Scimus

enim eum, non esse duntaxat prolatum, et internuniDei

Verbum , sed vivum Deum Verbum per se subsistens,

Deique Filium et Christum , eumque ante omnia ssecula

non per solam praescientiam simul cum Patre extitisse

et cum illo versatum fuisse, ipsique ad creationem om-

nium visibilium sive insisibilium ministrasse. Hic enim

est cui Pater dixit : « Faciamus homiuem ad imaginem

» et simiUtudinem nostram ^. » Qui Patriarchis iacie ad

faciem visus est, qui legem dedit, et locutus est per

Prophetas, qui tandem homo factus est, et Patrem suum

omnibus hominibus manifestavit : quiregnat in iuiinita

geecula. Nullam enim novam dignilatemat cepitChrislus

* Qen. I, 26,



l34 S, ATHAJTASIl ARGHIEPISGOPI

sed eum antea perfectum Patrisque per omnia similem

esse credimus.

7. Illos vero qui dicunt Patrem et Filium etSpiritum

sancturn eumdem esse , tria hsec nomina de una eadem-

que re ac persona impie accipientes , merito ab Ecclesia

proscribimus : eo quod Patrem qui nec comprehendinec

pati potest, comprehensioni et passioni per Incarnatio-

nem subjiciant : cujusmodi sunt qui apud Latinos Patro-

passiani, apud nos Sabelliani vocantur. Nos enim scimus

Patrem qui misit, in propria immutabilis divinitatis

conditione permansisse : Christum autem qui missus est,

Incarnationis implevisse dispensationem.

8. Itemque illos qui summa impietate dicunt non ar-

bitrio neque voluntate Filium genitum fuisse : involunta-

riam et invitam quamdam necessitatem Deo attribuen-

tes; ita ut nolens genuerit Filium, impiissimos et ab

Ecclesia alienos censemusj quod preeter communes de

Deo sententias , immo contra men tem Scripturae divini-

tus inspirata), ejusmodi de illo ausi sint definire. Nos

enim Deum sibi ipsi imperantem, ac sui dominum agnos-

centes, eum sponte ac libere Filium genuisse pie cense-

mus. Porro licet cum timore credamus illi de se dicenti

(( Dominus creavit me principium viarum suarum ad

» opera sua ^•, » non tamen quo modo creaturae et opi-

ficia ab ilio facta sunt, eodem et illum factum esse intel-

ligimus. Impium enim est, et ab ecclesiastica fide alie-

num, creatorem cum rebus quas creavit conferre, et

eodem generationis modo atque alias creaturas illum edi-

tum esse arbitrari. Quippe unigenitum filium, unum et

unice genitum fuisse, germane ac vere docentnos divi-

nse Scripturse.

9. Sed neque tametsi dicimus Filium per seipsum

* FroT. vm, 9S,




esse, vivere ac subsistere, perinde atque Patrem, illum

idcirco a Patre separamus, spatia quaedam et intervalla

quibus disjuncti sint corporali modo intelligentes. Credi-

mus enim, eos absque uUo medio et interslitio conjunc-

tos esse, nec a se invicem posse ullatenus separari : ita ut

totus Pater Filium in sinu suo complectatur , et totus Fi-

lius a Patre pendeat, illi adhaereat, solusque in Patris

sinu perpetuo conquiescat. Credentes igitur in undique

perfectam et sanctissimam Trinitatem, id est in Patrem,

et in Filium , et in Spiritum sanctum : cum Deum Pa-

trem, JDeum item Filium dicimus, non hos, duosDeos,

sed unam confitemur divinitatis dignitatem, et unam

absolutam regni concordiam •, ita ut solus Pater omnibus

omnino, et ipsi quoque Filio dominetur : Filius vero

Patri subjiciatur , et illo excepto omnibus post illum do-

minetur quse ab ipso farta sunt : et Spiritus sancti gra-

tiam Patris voluntate , sanctis affatim largitur. Sic enim

ejus quae in Christo est Monarchiae rationem constare,

sacra nobis eloquia tradiderunt.

10. Haec coacti sumus,post fidem compendio antehac

editam, fusius explicare, non superflua ambitione im-

pulsi ', sed ut alienam omnem de fide nostra suspicionem

levaremus , eorum maxinie qui rerum nostrarum impe-

riti sunt, utque Occidentales omnes cum adversariorum

sycophantiae impudentiam, tum Orientalium Ecclesiasti-

cam in Domino senteutiam exploratamhabeant, since-

roque divinitus inspiratarum Scripturarum testimonio

confirmatam , apud eos qui mente minime perversa

sunt.

XXVII. Sedneque his steterunt : iterum namque Sir-

mii adversus Photinum coacti , aliam fide formulam edi-

derunt, non ita prolixam, neque tot verbis conscriptam :



l56 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI

sed plurimis detractis, alia addiderunt, veluti ea a qui-

busdam sibi suj^gerentibus accepissent.

« Credimusin

unumDeum, Patrem omnipotentem

creatorem etfactoremomnium : ex quo omnis paternitas

in ccelo et in terra nominatur. Et in unigenitum ejus Fi-

lium, Dominum nostrum Jesum Christum , ex Patre na-

tum ante omnia ssecula : Deum exDeo,kimenexlumine,

per quem omnia facta sunt, qua? in coelis etquaeinterra,

yisibilia et invisibilia. Qui Verbuin est et sapientia , lux

vera, et vita : qui in novissimis diebus propter nosbomo

factus est *, natusque ex sancta Virgine , crucifixus , mor-

tuus , et sepultus : qui resurrexit ex mortuis tertia die

et assumptus est in coelum, sedetque ad dexteram Patris.

Et venturus est in consummatione sseculijudicare vivos

et mortuos, et reddere unicuique secundum operasua,

cujus regnum perpetuum permanet in infinita ssecula.

Erit enim sedens ad dexteram Patris, non solum in hoc

saiculo, sed etiam in futuro. Et in Spiritum sanctum,

hoc est, Paraclelum : quem ApostoUs pollicitus , se

post ascensum suum in ccelos, missurum, misit,ut do-

ceret eos et suggereret eis onmia : per quem omnes ani-

mee, qua3 in eum sincere credunt,sanctificantur.

1. Eos porro qui dicunt, Filium ex non extantibus,

aut ex alia substantia, et non ex Deo esse : aut tempus

vei sa3culum fuisse cum non existeret, alienos a seagnos-

c^t sancta et catholica Ecclesia.

2. Iterum ergo dicimus : si quis Patrem et Filium duos

Deos dicit, anathema esto.

5. Et si quis cum dicat Deum Christum, et ante

ssecula Dei Filium esse , eumdem non confiteatur ad

creationem universorum Patri ministrasse , auathema

e?to.



EJISTOLA DE SYNODIS. iS^

4. Si quis ingenitum illum , aut partem ejus ex Maria

natum dicere ausit, anathema esto.

5. Si quis secundum prsescientiam ante Mariam Fi-

lium esse dicit, et non ante saecula ex Patre genitum

apud Deum esse , ac per eum non omnia fuisse facta

anathema sit.

6. Si quis Dei substantiam dilatari , aut contrahi

dixerit, anathema sit.

7.Si quis dilatatam Dei substantiam Filium facere

dixerit, aut dilatationem substantise ejus Filium nomi-

net, anathema esto.

8. Si quis internum, aut prolatitium esse Dei Filium


9 . Si quis Filium ex Maria natum , hominem tantum

esse dicat, anathema sit.

10. Si quis Deum et hominem exMaria natum, Deum

ingenitum ipsum inteliigat , anathema sit.

1 1. Si quis illud « E30 Deus primus , et ego postea , et

» praeter me non est Deus ^ , » quod ad idolorum, falso-

rumque deorum subversionem dictum est, adsubversio-

nem unigeniti , ante ssecula Dei , Judaico more accipiat,

anathema sit.

12. Si quis illud, « Verbum caro factum est ^, » au-

diens, Verbum in carnem mutatum esse existimet, aut

mutationem quamdam, in assumendo carnem, passum

esse dicat, anathema sit.

i5. Si quis unigenitum Filium Dei crucifixum au-

diens, divinitatem ejus corruptionem , passionem, mu-tationem, diminutionem, aut destructionem subiisse di-

cat , anathema sit.

14. Si quis illud ; « Faciamus hominem ^, » non Pa-

* Isai. xuv, 6. — 2 Joan, 1, 14, — 3 Gen. i, 26,



l58 S. ATUANASTI ARGHIEPISGOPI

trem Filio, sedsibiipsi Deum dixisse afFirmaverit, ana-

tiiema sit.

i5. Si quis dixerit Abraham non vidisse Filium,

sed ingenitum Deum aut partem ejus, anatbema sit.

i6. Si quis cum Jacobo non Filium ut hominem col-

luctatum esse dicat , sed ingenitum Deum , aut partem

ejus, anathemasit.

17. Si quis illud, « Pluit Dominus a Domino % » non

de Patre ac Filio accipiat, sed ipsum a seipso pluisse di-

cat, anathema sit : pluit enim Filius Dominus , aDomino

Patre.

18. Si quis audiens Dominum Patrem et Dominum

Filium , aut Dominum Patrem et Filium,quod Dominus

ex Domino sit, duos dicat deos, anathema esto. Non

enim Filium exsequamus Patri, sed suhditum illi esse

intelligimus. Neque enim sine voluntate Patris descendit

Sodomam, neque pluit a semetipso, sed a Domino, id

est, per auctoritatem Patris; neque sedet ad dexteram

Patris a semetipso , sed audit Patrem dicentem : « Sede

» a dextris meis ^. »

19. Si quis Patrem et Filium et Spiritum sanctum,

unam personam dicat, anathema sit.

20. Si quis Spiritum sanctum Paracletum dicens, in-

genitum Deum dixerit, anathema sit.

21. Si quis, ut nos docuit Dominus, non alium Para-

cletum dicat prseter Filium, dixitenim : « Et alium Pa-

» racletum mittet vobis Pater,quem ego rogabo ^ , »

anathema sit.

22. Si quis Spiritum sanctum partem Patris aut Filii


23. Si quis Patrem et Filium et Spiritum sanctum

tres deos dixerit, anathema sit.

1 Gen. XXX, 24. — ^ Psal, cix, i, — 3 Joan. xit, i6.



EPISTOLA DE SYIsODIS. iSg

24. Si quis voluntate Dei , ut unam ex rebusfactis Fi-

lium Dei factum esse dixerit, anathema sit.

25. Si quis Filium non volente Patre genitum esse di-

cat, anathema sit. Non enim coactus Pater, vel natu-

rali necessitate ductus, cum vellet genuit Filium : sed

simul ac voluit , sine tempore, et sine passione exse ge-

nitum illum edidit.

26. Si quis ingenitum et principio carentem dixerit

Filium, ita ut duo principio carentia, et duo ingenita

dicat, duosque Deos faciat, anathema sit. Caput enim

quod est principium omnium Filius est : caput vero

quod estprincipium Christi, Deus est : ita enim ad unum,

qui est sine principio, omnium principium, omnia per

Filium pie referimus.

27 Et iterum Christianismi sententiam accurate expo-

nentes dicimus : Si quis negaverit Christum Deum, Fi-

lium Dei esse ante ssecula, et Patri ad universorum cre-

ationem ministrasse; sed ex quo tempore ex Maria ge-

nitus est , Christum ac Filium appellatum fuisse, et tunc

incoepisse Deum esse , anathema sit.

XXVIII. His omnibus rejectis,

quasi prsestantiora

excogitassent, fidei doctrinam formulamque statuunt

et haec Sirmii Latine scribunt,quae Grsece translata

sunt.

« Cum nonnulla putaretur esse de fide disceptatio,

diligenter omnia apud Sirmium tractata sunt et dis-

cussa, prsesentibus Valente, Ursacio, Germinio et cae-

teris. Unum constat Deum esse et Patrem omnipoten-

tem, ut sic per universum orbem creditur. Et unicum

Filium ejus Jesum Christum Dominum Salvatorem nos-

trum, ex ipso ante saecula genitum. Duos autem Deos

nec possc nec debere prsedicari, quia ipseDominusdixit,

« Ibo ad Patrem meum et ad Patrem vestrum , ad Deum




» meum et ad Deum vestrum ^. » Ideo omnium Deus

unus est , sicut Apostolus docuit : « An Judaeorum Deus

» tantum? nonne et Gentium? Immo et Gentium. Quo-» niam quidem unus est Deus, qui justificat circumci-

» sionem ex fide, et prseputium per fidem^. » Sed et cse-

tera convenerunt nec ullam haberepotuerunt discrepan-

tiam. Quod vero quosdam aut multos movebat , de

substantia, quae Grsece Usia appellatur , id est, ( ut ex-

pressius intelligatur ) homousion , aut quod dicitur ho-

moeusion : nullam omnino fieri oportere mentionem nec

quemquam prsedicare, ea de causa et ratione, quod nec

in divinis Scripturis contineatur : et quod super hominis

scientiam sit, nec quisquam possit nativitatem Filii

euarrare, de quo scriptum est : « Generationemejusquis

» eriarrabit "^? » Scire autem manifestum est solum Pa-

trem quomodo genuerit Filium suum*, etFiliumquomodo

genitus sit a Patre. Nulla ambiguitas est majoremesse

Patrem. Nulli potest dubium esse Patrem , honore,

dignitate, claritate , majestate et ipso nomine Patrisma-

jorem esse Filio, ipso testante, « Qui me misit Pater, ma-

» jor me est *. » Et hoc Catholicum esse, nemo ignorat,

duas personas esse Patris et Filii. Majorem Patrem, Fi-

lium subjectum, cum omnibus his quse ipsi Pater subje-

cit. Patrem initium non habere, invisibilem esse, im-

mortalem esse, impassibilem esse : Filium autem natum

esse ex Patre, Deum ex Deo, lumen ex lumine. Cujus

Filii generationem, ut ante dictum est, neminemscire,

nisi Patrem suum. Ipsum autem Filium Dei, Dominum

et Deum nostrum, sicuti legitur , carnem vel corpus, id

est, hominem suscepisse ex utero Virginis Mariae , sicut

Angelus praedicavit. Ut autem Scripturse omnes docent,

et prsecipue ipse magister Gentium Apostolus, hominem

4 Jpan, J^x, 17. — ? Rom, iiij 2^. ^ ? Isai, tni^ 89 -r-4^pan. xiv,, :^§,



EPISTOLiS. DE SYNODIS. l^l

suscepisse de Mavia Virgine, per quem compassus est.

Illa autem clausula est totius lidei, et illa confirmatio

quod Trinitas semper servanda est , sicut legimus in

Evangelio : « Ite et baptizate omnes gentes in nomine

» Patris et Filii et Spiritus sancti ^ » Integer, perfectus

numerus Trinitatis est , Paracletus autem Spiritus per

Filium est • qui missus venit juxta promissum , ut Apos-

tolos et omnes credentes instrueret, doceret, sanctifi-

caret. »

XXIX. Hsec cum scripsissent, consilio iterum mutato^

eam edidere Fidei formulam, quam se cum Consulatu

edidisse postea erubuere. De more autem quasi hanc item

improbarent, curarunt ut per Martinianum Notarium

exempla, ab iis qui haberent auferrentur. Et cum Cons-

tafitio Imperatori auctores fuissent ut adversus eam edic-

tum promulgaret, aliam rursus tradidere. AdditisquC;,

uti solent, quibusdam verbis, hsec in Isauria conscripse-

runt.

« Non subterfuglmus authenticam fidem in Encseniis An-

thiochise expositam in medium proferre : etsi Patres nos-

tri tunc temporis ad propositam qusestionem concurre-

rint. At cum hae voces baooujtov, et bwotouo-tov prseteritis

temporibus atque etiam nunc multos conturbarint : im-

mo a quibusdam avociioiov ( sive dissimilem Patri Filium)

jam innovari dicatur, oimootjgiov, et hiJioioucnov, utpote vo-

ces a Scripturis alienas rejicimus : av6t.ôiov autem anathe-

mate damnamus : et omnes quotqiiot hujus sententiae fue-

riut, ab Ecclesia alienos sentimus. Similem vero Patris

Filiura plane confitemur, juxta Apostolum qui de Filio

dicit : « Qui est imago Dei invisibilis'^. » Confitemur au-

tem et credimus in unum Deum Patrem omnipotentem,

factorem coeli et terrae, visibilium omnium et invisibi^

*Matlh. xxvm, ig. — ^Coloss. i, i5.



l42 S. ATHANASIt ARCHIEPISCOPI

liiim. Credimus item in Domimim nostrum Jesum Chris-

tum, Filium ejus, sine passione ab eo genitum ante omnia

ssecula, Deum Verbum, Deum ex Deo unigenitum, lu~

men, vitam , veritatem, sapientiam, potentiam : per

quem omnia facta sunt, quse in coelis et quse in terra,

sive visibilia, sive invisibilia. Hunc credimus in consum-

matione sseculorum , ad abolendum peccatum carnem

suscepisse ex. sancta Virgine , et hominem factum esse :

passum esse pro peccatis nostris, resurrexisse,

assumptumfuisse in coelos , ac sedere ad dexteram Patris : et iterum

venturum esse in gloria judicare vivos et mortuos. Cre-

dimus et in Spiritum sanctum, quem Paracletum quoque

nuncupavit Salvator et Dominus noster : quem se post

discessum suum Discipulis missurum poUicitus est, et re-

vera misit : per quem cunctos Ln Ecclesia Fideles sancti-

ficat, qui baptizantur in nomine Patris et Filii et Spiritus

sancti. Eos porro qui pra^ter hanc fidem aliud prsedicant,

alienos agnoscit Catliolica Ecclesia.Quodautem fides Sir-

mii nuper edita coram pietate Imperatoris nostri, huic

paria contineat, norunt omnes qui legerint. »

XXX. His in Isauria scriptis Constantinopolim pro-

fecti, quasi se scriptorum poenitet , ea de more mutave-

runt, additis tamen quibusdam voculis-, ita ut neque hy-

postasin in Patre et Fiiio et Spiritu sancto dicerent : ea-

demque ipsa iis transmisere qui Ariminum convenerant,

coactis omnibus harum regionum Episcopis ut iis subscri-

berent. Et si qui repugnabant, eos a Constantio in exi-

lium pelli curarunt. Sic autem se habent illa.

«Credimus inunum Deum, Patrem omnipotentem, ex

quo omnia : et in unigenitum Filium Dei, ante omnia

saecula, et ante omne principium ex Deo genitum : per

quem omnia facta sunt visibilia et invisibilia, eumque

unigenitum, solum ex solo Patre, Deum ex Deo, similem



WISTOLJL DE STNODIS. l^^

Patris qiii se geniiit, secundum Scripturas : cujus genera-

tionem nemo novit nisi solus Pater qui genuit eum.

Hunc scimus unigenitum Dei Filium mittente Patre excoelis advenisse, sicut scriptum est, ad destructionem

peccali et mortis : et ex Spiritu sancto natum de Maria

Virgine secundum carnem , ut scriptum est : cum Disci-

pulis conversatum, et universa dispensatione secunduni

voluntatem Patris impleta , crucifixum , mortuum ac se-

pultum esse, et adinferos

descendisse, quemipse

infer-nus exhorruit : qui etiam tertia die resurrexit a mortuis,

et cum Discipulis versatus est : et impletis quadraginta

diebus assumptus est in coelos, et sedet ad dexteram Pa-

tris, venturus ultimo resurrectionis die in paterna gloria,

ut reddat unicuique secundum opera sua. Et in Spiritum

sanctiiin, quem ipse unigenitus Dei Filius, Ciiristus, Do-

minus et Deus noster promisit se missurum generi hu-

mano Paracletum, sicut scriptum est*, Spiritum veritatis,

quem ipsis misit, postquam ascendisset in coelum^. No-

men autem substantise, quod simplicius a Patribus posi-

tum est, et ignotum populis offensioni fuit, quoniam in

Scripturis non continetur, placuit amoveri, nec ullam

omnino deinceps ejus fieri mentionem : quandoquidem

divinae Scripturse nusquam substantise Patris ac Filii me-

minere. Imino nec hypostasis de Patre et Filio et Spiritu

sancto nominari debet. Similem autem dicimus Patri

Filium, ut loquuntur et docent divinae Scripturse. Omnes

porro hsereses, sive olim damnatse, sive recens ortae, quae

liuic a nobis editae Scripturse adversantur , anathema

sunto. »

XXXI. Sed ne his quidem stetere, nam Constantino-

poli Antiochiam prolecti mutata sententia,qua juxta

bacras Litteras similem esse Patri Filium, scripto tradi-

^ Joan. XTi, i3



£44 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

derant, concinnatisque iis quse excogitarant, rursus ad

priorem reversi sententiam, dixerunt Patrisomnino dis-

similem, et nullo

modo similemesse Patris Filium, et

tantopere a pristina mente deducti sunt, ut iis qui aper-

tius Ariana loquerentur admissis, Ecclesias etiam ipsis

traderent, ut hinc illi fidentius blasphemias proferrent,

ac proinde ob ingentem blasphemiarum impudentiam

Anomoei ab omnibus vocati sunt, llouxivTtov quoque cog-

nomen habentes, ac haereticum Constantium impietatis

suse nacti patronum : qui cum ad usque finem in impie-

tate perseverasset; demum instante morte baptizari vo-

luit, non a piis utique viris, sed ab Euzoio qui arianse

hsereseos causa, non semel sed multoties^ et Diaconus cum

esset, et cum Antiochise sederet, depositus fuerat.

XXXII. Huc usque igitur progressi supra dicti viri,

substitere tandem , ac demum depositi sunt. Sed bene

novi eos ne ita quidem gradum repressuros, quotquot

jam hac usi sunt simulatione, sed contlaturos semper cons-

pirationes contra veritatem , donec ad se reversi dicant

et ipsi : surgamus properemusque ad Patres nostros, et

dicamus illis : Arianam haeresim anathemate damnamus

Nicsenam vero Synodum agnoscimus:

cum ea enim ilUs

est contentio. Quis igitur, vel modico sensu prseditus, hos

ultra ferat? Quis homines videns in singulis Synodis alia

detrahere, aUa addere, eorum suspectam ac subdolam

erga Cliristum mentem non animadvertat? Quis eos cons-

picatus fidei suae formulam oc criminationum depulsio-

nem multis concinnare verbis, non advertat homines

sese prodere , et multa de industria scribere, ut per in-

tempestivam ostentationem, et tantamloquacitatem sim-

pliciores seducant, ac suam possint hseresin occultare^?

At sicut Ethnicis , ait Dominus , nihil prodest multa in

1 Matth. VI, 7.



t:pistolA. dt. synodts. iô

orationibus verba fundcre, sic et isti tot tantaque effu-

tientes, judicium contra arianam boeresin latum abolere

nequaquam potuerunt:

immo magis magisque convictidepositi sunt, et jm'e quidem; quod enim eorum rescrip-

tum quivis audiens recipiat? Aut qua fiducia accedentes

ad se ad fidem instituent? Nam si resctipta illa omnia

imam eamdemque sententiam ferant,quid multorum

opus? Sin tam multorum opus fuit, manifestum est, sin-

gula deficere plenaque non esse,

quod illi ipsi plusquam

nos palam faciunt : ea quippe omnia immutant atque

alio edunt sermone. Porro multitudo Synodorum, scrip-

torumque discrcpantia arguit sane eos qui convenerunt,

adversus Nicaenam Synodum concertare ; sed tamen se

imbecilliores esse quam ut oppugnent veritatem.

XXXIII. Ca^terum quando ipsi erga se mutuo et erga

majores suos sic affecti sunt, age, jam sciscitemur illos, ut

ediscamus quam in scriptis illis absurditatem aut quam

vitiosam sententiam conspicati, Patribus inobsequentes

sunt, et adversus oecumenicam Synodum decertant? Hse

voces , aiunt , « ex substantia , » et « consubstantiale , »

nobis minime placent, quibusdam enimofiendiculo fuere,

plurimos conturbarunt. Illi igitur scriptis suis ita sunt

locuti. Verum sic quispiam illis occurrat : Si ergo hsec

verba perse illis oflensionis causa fuere, non solum quos-

dam oflendi , ac plurimos turbari oportuit, sed et nos

aliosque universos eodem aflectos esse modo par fuit.

Quod si universi has voces amplectuntur : si qui illa

scripsere, non vulgares homines, sed ex toto orbe coacti

sunt:si qui jam Ariminum couvenere Episcopi plus qua-

dringentis ea testimonio suo comprobant *, nonne qui ad-

versus Synodum heec effutiunthincarguuntur, non verba

quidem culpanda esse, sed eorum qui ha3C prave inter-

prelantur malitiam? Quam multi sunt, qui divinis Scrip-i

XXXII. XQ



l4G S. ATHANASII ARCHIEPlSCOPl

turis maligne lectis ac prave intellectis, Sanctoshinc in-

simulant : ciijusmodi fuere olim Judsei, qui Dominum

non receperunt, et jam Manichsei qui in legem blasphe-

mant : cujus sane rei, non Scripturse, sed ipsorum per-

versitas causa fuit. Si itaque verborum pravitatem osten-

dere potestis, agite, demonstrandi ratio ineatur : nec ob-

jiciatis nobis hsec nonnuUis offensioni esse, ne idem vobis,

quod tunc Pharisseis, accidat. Etenim cum illi sese simu-

larent de doctrina Domini offendi, ait Dominus ilUs :

« Omnis plantatio quam non plantavit Pater meus coe-

» lestis, eradicabitur^. » His autem verbis ostendit, non

Patris verba a se « plantata , » sed pravam suam recte

dictorum interpretationem , oftendiculo illis fuisse. JVam

ii qui olim Apostoli epistolam culpabant, non Pauli , sed

ipsorum ignorantiam, et perversum animum palam fe-

cere.

XXXIV. Sed jam respondete ( operse pretium enim

fuerit hoc ab illis quserere)quinam sunt

,quos de illis

offendi atque turbari causamini? Certe nemo eorum qui

pie de Christo sentiant, quippe qui ea defendant asserant-

que. Quod si Ariani sunt qui haec indigne ferunt, quid

mirum si irascuntur iis qui eorum hseresin de medio tol-

lunt? Non enim ea verba illis scandalo sunt, sed dolori,

quod quasi in cippo insculpta suam hseresin traducant.

Desinite igitur adversus Patres nostros hac de causa ob-

murmurare : alioqui restat, ut Crucem qaoque domini-

cam vituperetis, quod ea Judseis sit scandalum, Gentibus

autem stultitia, ut dixit Apostolus. Verum quemadmo-

dum Crux mala non est , nobis enim qui credimus

« Christus est Dei virtus et Dei sapientia^, » etiamsi Ju-

daei insaniantj ita quoque Patrum verba non perversa,

8ed utiUa sunt iis qui cequo animo ea legunt, ipsaque om"«

1 Malth. XV, i3.— 2 1 Cor. i, 24.



EPISTOLA. BE SYNODIS. l^/

nem omnino destruunt impietatem : quamvis Ariani

multoties disrumpantur, quod sese ab illis damnatos vi-

deant.Demonstratum

itaque est illam scandali quam af-

ferunt rationem nullius esse probabilitatis. Caeterum res-

pondere nobis, cur vobis hoc dictum, « ex substantia, »

minime piacet? Id enim primo inquirendum est : atqui

vos ipsi scripsistis ex Patre genitum Filium esse. Si igitur

cum Patrem nominatis, aut hanc vocem, « Deus, » pro-

nunciatis, non substantiam signilicatis, neque ipsum qui

existit, ut est secundum substantiam intelligitis^ sed

aliud circa ipsum, aut aliquid pejus, quod a me dictum

nolim, per hoec indicatis : vobis ergo scribendum non

fuit, ex Patre Filium esse ^ sed ex iis quae circa ipsum vel

in ipso sunt : ut hinc vitantes Deun vere Patrem dicere,

eumque qui vere simplex est, compositum corporeum-

que intelligentes, recentioris blasphemise inventores esse-

tis. Cum porro sic intelligatis , necesse est ut Verbum, et

FiUum, non substantiam sed merum nomen existimetis,

ac demum nomine tenus, vestram retineatis opinionem :

ac quce dicitis nullo modo esse et nusquam extare sen-

tiatis.

XXXV. Haec Sadducaeorum, immo potius eorum qui a

Grsecis athei vocantur, scelesta est opinio. Atque hinc

reliquum est ut creaturas Dei veri opificium esse inficias

eatis, si quidem, hsec vocabula , Pater, et Deus, non ip-

sam existentis substantiam significant-, sed aUud quid-

piam quod commenti vos estis. Sed hoc vel solum cogi-

tare , impium prorsus atque turpissimum est. Sin autem

cum audimus : « Ego sum qui sum^ : et, Inprincipio fecit

)) Deus coelum et terram*^ : e/, Audi Israel, Dominus Deus

)> tuus Dominus unus est^ : et^ Haec dicit Dominus omni-

» potens *, » non aliud nisi ipsam simplicem, beatam, in-

* Exod. HT, i/j.— ^ Gen. i, i. — 3 Deut. v», 4«



i48 s. athanasii archiepiscopi

comprehensibilem ejus, qui est, substantiam intelligi-

mus : quamvis enim quidnam ille sit comprehendere

nequeamus *, attamencumhas voces audimus, Pater, Deus,

Omnipotens, nihil aUud quam ejus, qui est, siibstantiam

indicari concipimus. Dixistis vos etiam, ex Deo filium

esse , ac consequenter ex Patris substantia ipsum esse;

cum ergo et ante vos Scripturse dicant Dominum esse

Patris Filium, et ante Scripturas Pater dixerit, « Hic est

» Filius meus dilectus^ : » Filius autem nihil aliud sit

quam Patris foetus; qua, quseso, ratione Patres non recte

locuti videbuntur, ubi dixerint, Filium esse ex substantia

Patris, rati scilicet idem esse sincera mente dicere, ex

Deo, ac dicere, ex substantia. Nam creaturae omnes,

quamvis ex Deo extitisse dicantur, sed non quemadmo-

dum Filius, ex Deo sunt illae, non enim res genitse , sed

factae, natura sua sunt. « In principio » igitur « Deus, »

non genuit, sed « fecit coelum et terram, et omnia quae

» in eissunt'^, » ut scriptum est. Nec vero dicitur, qui

gignit, sed « qui facit Angelos suos spiritus, et ministros

» suos flammam ignis^. » Quod si Apostolus dixit, « Unus

» Deus per quem omnia^, » non eo sane illud dixit,

quod Filium reliquis omnibus annumeraret:

sed quo-niam multi ex Grsecis existimant fortuito , et ex atomo-

rum complicatione, ac ex similaribus partibus sponte re-

rum naturam coahiisse , neque auctorem habere. Alii

autem ab aliqua causa nec tamen per Verbum eam con-

ditam arbitrantur. Quisque autem ex hsereticis, arbitratu

suo res comminiscitur et de rerum natura fabulatur.

Quapropter ex necessitate Apostolus, dixit : « ex Deoj »

ut factorem notum faceret, et omnium creationem ex

ejus voluntate factam declararet : statim ergo infert,

i Matlh. m, 17. — * Gen, i, 1. — 5 Psal. cui, 4. — * i Cor. viii, 6,



EPISTOLA DE SYNODIS. 1^9

« Et unus Dominus Jesus Christus, per quem omnia^, »

ut ex omnibus Filium exciperet : quse enim Dei esse di-

cuntur, omnia per Filium facta sunt : nec fieri potest

creatas res eamdem, quam creatorem, habere generatio-

nem ; et ut doceret illud, ex Deo,quod hic dicitur, alia

ratione de opificiis, alia de Filio inteUigi. Nam hic pro-

les, illa vero, opificia sunt. Ideoque Fifius est proprius

substantiae foetus, illa autem, voluntatis creaturse.

XXXVI. Hsec cum ipsa Synodus animadverteret, ac

perspectum haberet ejusdem vocabuli diversas esse si-

gnificationes*, ne quidam suspicarentur, Filium Dei ex

Deo dici,perinde atque creaturas , clarius scripsere

Filium ex substantia Dei esse : hinc namque vere ger-

manum Patris esse Filium indicatur. Ex eo autem quod

simpliciter dicitur, ex Deo, voluntas creaiorisincreandosignificatur. Si ergo ipsi eadem mente scripserunt ex

Patre esse Verbum , ne Synodum criminentur : sin ut de

creaturis scriptum est, ita de Filio eam intelligunt vo-

cem, ex Deo^ oportuit eos id de creaturis accipientes,

Filium non nominare, ne videantur cum pietate blas-

phemiam admiscere, parque fuit, aut Dominum crea-

turis non annumerare , aut non indigna et minime con-

gruentia Filio adscribere. Nam si Filius est , non est

creatura , sin creatura est , non est Filius. Hac cum mente

sint, sacrum etiam baptisma forte negabunt, quia in

Patre et Filio, et non in creatore et creatura datur,

prout ipsi senliunt. Sed, aiunt, haec scripta non sunt,

vocesque illas, quod in Scripturis non habeantur rejici-

mus. Sed hanc illi cavillationem impudentissime profe-

runt. Si enim verbanon scripta putantrejicienda : quarc

Ario non obsistunt,qui tot sententiolarum qua^ in Scrip-

turis non habentur coUuviem excogitavit : quales suntj

* 1 Cor, VIII, 6,



25o S. ATHANASII ARGHIEPI5G0PI

ex non extantibus : et, non erat Filius antequam gigne-

retur : et, erat tempus quo non erat : et, mutabilis est :

et, ineffabilis, et invisibilis est Pater Filio : et, Filius

non novit suam substantiam, et quaslibet alias ejus sen-

teiitias ,quas in ridicula et impia Thalia sua evomuit

imn30 potius eas illi propugnant, quse causa illis est ut cum

Patribus etiam suis decertent. In quibus autem Scripturis

hoec ipsi invenere , non factum , et nomen substantij3e :

et tres sunt hypostates : et, Christus non est verus Deus :

et is una est ex centum ovibus : et, Sapientia quidem

Dei ingenita et sine principio est, multse autem sunt

virtutes creatae,quarum una est Christus ? Aut cur cum

in Encaeniis, ut vocant, verbis ex Scriptura non de-

sumptis usi Acacius, et Eusebius, dixerint, primogeni-

tum creaturse esse sine dissimilitudine imaginem subs-

tantise, potentise, consilii et glorise-, adversus Patres

jam obmurmurant, quod verborum quse in Scriptura

non extant mentionem fecerint, et substantise vocem

usurparint : par fuit enim eos aut contra se ipsos obmur-

murare, aut nihil Patres criminari.

XXXVII. Si igitur quidam alii ex Synodi verbis occa-

sionem arriperent, suspicio esset eos vel ignorantia vel

relip-ione id facere : neque vero hic sermo habetur de

Georgio Cappadoce, qui Alexandria exactus est, viro qui

nec ex prseterita vitse ratione commendatur, nec uUo

modo Christianus est : sed propter opportunitatem , Chris-

tiani nomen simulate sumpsit, et pietatem qusestus loco

habuit. Quapropter nemo eum jure arguerit, quod circa

fidem labatur, hominem, qui neque novit quae dicit,

nec de quibus affirmat , sed omnes, uti scriptum est,

veluti larus insequitur^ Cum autem Acacius, Eudoxius

et Patrophilus hsec dicant, quomodo non omni damna-

* Prov. vn, 22,



EPISTOLA DE SYNODIS. l5l

tione digni sunt? Nam cum ipsi quoque ea scripserint

quse in Scripturis non habentur , et saepe substantioe no-

men utsanum, maxime propter Eusebii Epistolam , re-

ceperint, majores suos nunc criminantur, quod hujus-

modi sint usi verbis. Immo cum ipsi quoque dixerint

Filium esse Deum ex Deo, ac Yerbum vivens, substantiae

Patris imaginem per omniasimilem, jam Nicoenos Patres

criminantur, quod dixerint, ex substantia, ac consubs-

tantialem esse genitori genitum. Quid mirum autem si

cum majoribus, et cum patribus suis pugnant, ubi ipsi

secum concertant in seque ipsos impingunt. Gum enim

Antiochise in Encseniis, ut vocant, declarassent Filium

esse substantise Patris sine ulla dissimilitudine imagineni

jurassentque se ita sentire, ac eos qui aliter sentirent

anathemate damnassent, immo in Isauria scripsissent: Non

refugimus authenticam fidem in Encseniis Antiochiae edi-

tam, (illic autem substantise nomen scriptum est) veluti

eorum immemores paulopost in ipsa Isauria iis adver-

santia conscripsere , scilicet , 'opi.oov(jLov , et o[j.oioov(7tov,

hocest, consubstantiale, et substantia simile, utpote a

Scripturis aliena , rejicimus , et substantiee nomen de

medio tollimus, quippe cum in Scripturis non repe-

riatur.

XXXVIII. Quis igitur viros hujusmodi ulterius Chris-

tianos existimabit? Aut quê fides, apud quos, nec verba,

nec scripta firma sunt, sed omnia pro temporis ratidne

mutantur et invertuntur? Si enim , o Acaci, et Eudoxi,

Don refugitis expositam in Encaeniis fidem, in eaquescriptum est, Filium esse substantiee Patris sine discre-

pantia imaginem, cur in Isauria scribitis

, rejicimus

oôouo-iov ? Si namque Fihus secundum substantiam Pa-

tri similis non est, qui subslantise imago crit sine dis-

crepanlia? Quod si vos poenituit scripsissc , eum esse sine



lS'J S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

discrepantia substantise imaginem, cur anathemate dam-

natis eos qui dicunt Filium esse Patri dissimilem? Si

enim similis non est secundum substantiam,plane dis-

similis est. Quod autem dissimile est, nunquam imago

fuerit. Sin, uti vos dicitis, ita se res habet, verum ergo

non est qui vidit Filium, Patrem vidisse, cum multa

inter utrumque sit disciepantia, immo potius hic sit

illi omnino dissimilis. Quod autem dissimile est, simile

nunquam dicatur. Quo pacto igitur dissimile dicitis si-

mile , et simile dissimile existimatis, ac simulatione usi

dicitis, Filium esse Patris imaginem? Si enim Filiiis non

est secundum substantiam Patris similis, aliquid sane

imapini deficit , neque est plena imago , non perfectus

splendor. Cur itaque hoc legitis : « In ipso inhabitat

» omnis plenitudo divinitatis corporaliter ^: » et , « ex

» plenitudine ejus nos omnes accepimus'^? » Cur Aria-

num Aetium ut hsereticum ejicitis, licet ea ipsa quee ille

loquamini? Tibi enim, Acaci, amicus est, Eudoxioque

hujus magister impietatis fuit, in cujus gratiam eum

Leontius Episcopus diaconum ordinavit; ut, quasi ovis

vestimento diaconatus nomine usus, blasphemise verba

libereposset evomere.

XXXIX. Quid igitur vobis suasit, ut vobis ipsis ad-

versemini, tantumque dedecoris referatis? Certe nihil

rationi consentaneum vobis dicendum suppetit : hocque

sohim intelligendum relinquitur, vos nulla non simula-

tione , nullo non commento uti propter Constantii pa-

trocinium, lucrumque quod hinc vobis evenit. Atque in

promptu vobis est Patres incusare : temereque objiciLis,

non haberi ea verba in Scripturis sacris : et ut scriptum

est, « crura divaricastis omni transeunti^^ » ita ut to-

ties sententiam commutetis, quoties velint ii qui vos

1 Coloss. n, 9. — 2 Joan. i, 6.— ^ Ezech, xvi, «5,




mercede et prsemio conducunt. Quanquam nihil inte-

rest, si quis nonscriptas voces proferat, dum piam servet

sententiam.Hsereticus

autem vir,licet

verbise Scrip-

tura depromptis utatur , nihilo tamen minus, suspectus

ac mente corruptus cum sit, a Spiritu sancto audiet :

(( Quare tu euarras j ustitias meas, et assumis testamentum

» meum per os tuum ^? » Quare Diabolo licet ex Scrip-

turis loquenti os a Salvatore obturatum est. Beatus au-

tem Pauhis, quamvis ex profanis loquatur : « Cretenses

» semper mendaces^ : » et, (( Ipsius enim genus su-

» mus^ : » et , (( Corrumpunt mores bonos colloquia

» prava*-, » attamen sanctus cum sit,piam retinet sen-

tentiam : et cum Christi mentem habeat, Gentibus ma-

gister est fidei et veritatis, et cum pietate semper lo-

quitur. Ecquidnam fide dignum inest Arianicis voculis,

quibus eruca et locusta Salvatori anteponitur, ipsique

haec convitia dicuntur : Aliquando non eras, et creatus

es, alienusque es a Deo secundum substantiam : nullam-

que demum non proferunt blasphemiam? Contra, quid

quod Christi commendationi laudive conferat a Patribus

omissumest? JVonne sanctis potius inest viris sublimis

de Christo sententia, pietasque erga illum eximia? Et

tamen isti hsec ausi sunt scribere : Illa rejicimus, dumque

ejusmodi id Christum maledicta tolerant, propalam certe

faciunt, se nulla aUa de causa cum magna Synodo pu-

gnare, quam quod arianam damnaverit hseresin. Ea

etiam ilUs causa est consubstantiaUs vocem criminandi

de qua ipsi prave sentiunt. Si namque recte crederent,

Patrem vere Patrem confiterentur : FiUum vero genui-

rium FiUum, et natura verum crederent Verbum, et Sa-

pientiam Patris. Quod autem dicitur ex Deo FiUum esse,

si non ut de creaturis dicitur, ita de illo affirmarcnt; sed

*Psal. xux, i6.— 2Tit. 1, 12. —3 ^ct. xvii, 28, — ^ i Cor. xv, 33.



l54 S. ATHANASII ARCniEPISGOPI

illurn substantise Patris propriam esse prolem intellige-

rent, quemadmodum splendor a luce ortum habet, ne-

quaquam singuli eorum , Patres incusassent, ac potius

fidenter dixissent, bene Synodum scripsisse, et eam esse

rectam de Domino nostro Jesu Christo fidem.

XL. Sed, aient, obscuia nobis est horum verborum

sententia. Ea enim fuit futiUs hominum excusatio : cum

non possimus verborum interpretationem assequi, ilia

rejicimus. At si sincero loquerentur animo, non dictum

oportuit , illa rejicimus^ sed sciscitaturi erant ut a peritis

ediscerent : alioqui rejiciant quidquid in Scripturis di-

vinis non intelligunt, eosque qui illa scripsere criminen-

tur. Sed haereticorum potius quam nostrum Christiano-

rum fuerit audacia ejusmodi. Quse enim in sacris eloquiis

non intelligimus, non ideo rejicimus, sed ab iis quseri-

mus, ab iis ediscere postulamus, quibus Dominus reve-

lavit. Verum quia eam verborum obscuritatem prsete-

xunt,fateantur ergo quae statim inferuntur,et anathemate

damnent eos qui sentiunt, ex non extantibus esse FiUum,

et non fuisse antequam gigneretur, et creaturam opifi-

ciumque esse Dei Yerbum : natura mutabile esse , et ex

alia substantia ;

demumque arianam damnent haeresin

quae hujusmodi impietatem excogitavit. Ne dicant dein-

ceps, ea verba rejicimus; sed, nondum iUa inteUigimusj

ut sic verisimilem ea recusandi causam afferant. Probe

scio autem ac exploratum habeo, quod ipsi quoque non

ignorant, eos si ista confiteantur et arianam hseresin ana-

themate damnent, Synodi verba non negaturos. Idcirco

enim Patres cum dixissent ex substantia Patris genitum

FiUum esse Patri consubstantialem , statim intulerunt

Eos autem qui prsedicta iUa arianse hsereseos verba di-

cunt, anathemate damnamus : ut ostendant, hsec a se

quasi eamdem ipsam vim habentia dicta esse , et utraque




verba idem significare : ac quicumque illa confessus

fuerit , eum haec etiam esse cogitaturum *, qui vero illa

non sunt sententia ,

immo ea verba improbant , ii saneChristo inimici esse omni ex parte coarguuntur.

XLI. Cpeterum ad eorum confutationem qui totam Sy-

nodum repudiant, ha3C pauca sufficiant. Viros autem qui

alia quidem omnia Nicsese scripta recipiunt, de solo au-

tem Consubstantialis vocabulo ambigunt, non ut inimicos

spectari par est. Neque enim velut ariomanitas, aut

Patrum adversarios , homines aggredimur : sed disputa-

mus veluti fratres cum fratribus, qui eadem qua nos

sunt sententia , solo nomine in controversiam adducto.

Cum enim confiteantur ex substantia Patris et non ex

alia substantia esse Filium, nec creaturam vel opificium

iUum esse : sed genuinam naturalemque prolem, et ab

seterno una cum Patre Verbum et Sapientiam existere

non longe absunt a recipienda Consubstantialis voce.

Talis est Basilius Ancyrse qui de fide scripsit. Nam si

similis tantum dicatur secundum substantiam, id non

idem prorsus significat atque illud : ex substantia;quo

verbo magis, ut ipsi dixere, Patris germanum Filium

ipsum esse significatur. Nam stannum est argento simile,

canis lupo, aurichalcum vero auro , nec tamen stannum

ex argento est, nec lupus canis Filius haberi potest.

Quandoquidem autem et ex substantia, et substantise si-

milem eum esse dixerunt, quid ahud his significant quam

eum esse consubstantialem? Etenim sicut qui dicit tan-

tum , substantiae similem , non prorsus indicat eum ex

substantia esse : sic qui dicit, Consubstantialem, utrius-

que dicti sententiam complectitur, et , substantise similis,

et, ex substantia. Iterumque illos aggressi qui dicunt

Verbum esse creaturam, et negant genuinum esse Fi-

lium, ex humanis exemplis Filii ac patris sua adversum



l56 S. ATHANASII AKCHIEPISGOPI

illos argumenta mutuati sunt, hac tamen exceptione,

quod Deus non sit ut homo, neque humani partus similis

sit Filii generatio, sed talis sit qualis Deo convenit, et a

nobis intelligi debet. Nam et Patrem fontem sapientise

dixere atque vita3 , Filium vero splendorem seterna? lucis,

ipsumque esse fontis partum,qui ait : « Ego sum vita ^, »

et, « Ego Sapientia habito in consilio'^. » Porro lucis

splendorem, fontispartum, patris Filium, quomodo apte

nominaveris, nisi, Consubstantialem? Ergone, cum ho-

minum proles, ejusdem sit substantice, cavere oportet

ne is qui Filius dicitur, Consubstantialis et ipse nomine-

tur, ut hominum proles : absit, nequaquam se ita res

habet. Sed hoc facile solvitur, Filius quippe Yerbum et

Sapientia est Patris,quibus Patris generationem impas-

sibilem et indivisam esse significatur. Nam ne hominum

quidem verbum pars eorum est, neque cum quadam pas-

sione ab illis procedit; nedum Dei Yerbum, quod Filium

esse suum, Pater declaravit. Ne autem quispiam au-

diens duntaxat , Verbum, existimet ejusmodi illud esse

quale est humanum , nempe sine substantia •, sed quem

audit , Filium agnoscat esse Verbum vivens , et Sapien-

tiam substantia prseditam.

XLII. Deinde quemadmodum ubi eum prolem dici-

mus, hoc non humano more intelligimus : et cum Patrem

esse Deum agnoscimus, non corporalia de iilo cogitamusj

sed dum illa audimus exempla hujusmodique verba , ea

tamen congruenti modo de Deo intelligimus, non enim

Deus ut homo; sic cum Consubstantialem audimus ,

om-nem sensum transcendere debemus, et juxta Prover-

bium, spiritualiter intelligere quee apponuntur nobis^;

ut cognoscamus, non voluntate, sed revera eum Filium

ex Patre germanum esse, quasi ex fonte vitam, et ex

* Joan. Xiv, 16. — 2 Piov, viu, 12.— * Prov, xxui, 1.



EPISTOLA BE SYNODIS. iS/

luce splendorem. Alioqui cur illas voces, proles, filius,

non corporaliter, Consubstantiale auteni quasi de corpo-

ribus, intelli[»imus : cum potissimum non de alio atque

alio h?pc dicantur, sed de quo, proles , de eodem , Con-

substantiale , dictum sit? Parque est eamdem sententiam

utriusque dicti circa Salvatorem retinere, neque vocera

illam, proles, recte ; illamautem, Consubstantialis, aliter

interpretari : consequens enim est vos, cum ea mente

dicitis Filium Patris Yerbum et Sapientiam esse, diver-

sam de his habere sententiam , et alio modo Yerbum^

alio Sapientiam intelligere. At sicut absurdum illud est

namque Filius est Verbum et Sapientia Patris , unusque

est ex Patre foetus , et ejus substantiae proprius j ita una

eademque significatio est prolis et Consubstantialis : et

qui censet Filium esse foetum, is recte sentit eum esse

Consubstantialem

XLIII. Et satis quidem hsec sunt ad comprobandum

dilectotum sententiam non alienam , neque longe esse

a Consubstantiali. Quoniam autem , ui ipsi dicunt

(nam Epistola penes me non fuit) qui Samosatensem

damnarunt Episcopi , scripto tradidere , Filium Dei,

non esse Patri consubstantialem , ac demum ipsi , pieta-

tis honorisque causa erga viros qui hsec dixerunt, sic

pro ea voce sunt affecti , operse pretium fuerit pie cum

ipsis ea de re disserere. Non decet quippe illos cum his

committere : omnes enim Patres sunt^ neque sanctum esset

definire hos probe, illos male locutos esse : omnes quippe

in Christo obdormierunt. Disceptandum porro non est

neque numerus conferendus virorum qui coacti sunt, ne

videantur trecenti illi, pauciores obscurare , neque tem-

pora metienda sunt*, ne qui praecessere , subsequentes

exauctorare putentur. Omnes enim , uti supra dictum

est , Patres sunt : neque tamen trecenti illi , aliquam no^




vam scripsere sententiam : neque sibi ipsis confisi , ver-

his non antea scriptis patrocinati sunt*, sed exemplo Pa-

tram incitati , eorum yerba usurparunt. Diu namque

ante illos septuaginta qui Samosatensem deposuerunt

duo Dionysii extitere, quorum alter Romse, alter Alexan-

drise Episcopus erat. Cum autem quidam ad Romanum

Episcopum, Alexandrinum detulissent, quod Filium rem

factam et Patri non consubstantialem affirmaret , Syno-

dus Romse coacta rem indigne tulit : Romanus autem

Episcopus omnium sententiam rescripsit ad gentilem

suum. At ille sui purgandi causa librum edit hoc titulo,

Elenchus et Apologia , et his verbis ad Romanum scripsit

Episcopum.

XLIV. « In alia item Epistola ea scripsi,quibus cri-

minationem adversariorum repuli mendacemque osten-

di, qua aiebant me Christum negare esse Deo consubs-

tantialem. Tametsi enim fateor , me hoc vocabulum

nusquam Scripturarum sacrarum vel invenisse vel legisse^

attamen argumenta mea quse subsequuntur,quseque isti

tacuerunt , ab hac sententia non discrepant. Etenim hu-

manam prolem in exemplum attuU, quam patet ejus-

dem esse generis « ac genitorem. » Dixique revera in

hoc solum parentes differre a filiis,quod ipsi non sint

filii : alioqui necesse fore neque parentes existere , neque

fiUos. Epistolam autem , ut ante dixi , ob praesentem re-

rum conditionem penes me non habeo. Alioquin ipsa tibi

quse tunc scripsi verba , immo totius Epistolse exemplar

misissem, mittamque si quando mihi ejus copia fuerit.

Scio autem atque memini me plurimas ex rebus inter

se cognatis similitudines conglobasse. Etenim plantam,

sive ex semine , sive ex radice succrescentem , aliam

esse dixi ab eo unde pullulavit , tametsi ejusdem prorsus

est naturee : fluviumque a fonte fluentem, aliam for-



EPISTOLA DE SYNODIS.^ l5g

rnam et nomen accipere : neque enim aut fontem

fluviuni , aut fluvium fontem dici , sed utrumque exis-»

tere : ac fontcm quidem quasi Patrem esse, fluvium

vero, aquam ex fonte manantem. » Hactenus Episcopus

ille.

XLV. Si quis igitur eos qui Nicseae convenerunt ar-

guit, quod praeter majorum decreta qusedam protulerint,

is jure septuaginta Episcopos reprehendat, quod majo-

rum suorum decreta non servarint. Prius quippe erant

ambo Dionysii, atque ii qui tunc temporis Romae convene-

rant Episcopi. Sed neutros fas est culpare : omnes quippe

res Cliristi curabant, omnes studia sua convertebant ad-

versus hsereticos , et alii Samosatensem , alii arianam

damnarunt hseresin. Recte autem ac probe utrique scrip-

sere , atque congruenter ad propositum argumentum.

Etenim quemadmodum beatus Apostokis ad Romanos

his verbis scripsit : « Lex spirituaUs est% et , Lex sancta

» et mandatum sanctum , et justum et bonum^ » et pau-

lopost , (( Nam quod impossibile erat legi , in quo infir-

» mabatur : » ad Hebraeos autem , <( Nullum perfecit

» Lex : » ad Galatas, « In lege nemo justificabitur^. :

ad Thimotheum autem , « Bona est lex , si quis ea legi-

» time utatur* : » neque tamen quis sanctum virum

criminatus fuerit,quasi contraria et pugnantia scribat

sed potius admiratus fuerit,quod , ut singulis consenta-

neum erat, scriberet *, ut Romani et alii ex littera edisce-

rent , sese ad Spiritum convertere : Hebraei vero et Ga-

latse doccrentur , non in legem , sed in Dominum qui

legem dedit , spem habere. Ita quoque etsi ambarum

Synodorum Patres diverse de Consubstantiali mentionem

fecerint , nuUatenus tamen ab illis dissidere debemusj

* Rom. vn, 54) Ja ; Ibid. vxn, 3. — ^ H«br. vu, 19, — * Galat. ui, i,—^

* I Tim. 1, 8.



l6o S; ATHANASn ARCHIEPISCOPI

sed illorum perscrutari sententiam , et tunc ambas inter

se Synodos consentire deprehendemus. Qui enim Samo-

satensem deposuere , yocem Consubstantialis corporali

accepere modo , cum Paulus argutari vellet ac dicere,

Si Christus non ex homine Deus factus est , ergo Con-

substantialis est Patri atque hinc necesse est tres esse

substantias : unam priorem , duas vero ex illa proceden-

tes. Ideoque iUud Pauli sophisma jure caventes, dixere

Christum non esse Consubstantialem : neque enim Filius

ita se habet respectu Patris qualiter ille cogitabat. Qui

autem arianam hseresin anathemate damnarunt ,cum

Pauli calliditatem animadvertissent , et cogitarent , non

ita de incorporeis , et maxime de Deo ,consubstantiali-

tatem accipiendam esse : agnoscentesque Verbum non

creaturam , sed prolem ex substantia esse : item Patris

substantiam , Filii principium , radicem et fontem esse

ac eumdem ex se veram esse genitoris simiUtudinem

nec eum quasi natura extraneum , uti nos sumus, a

Patre separatum esse ; sed , cum ex ipso sit , FiUum esse

indivisum , uti se habet splendor erga lucem : cum item

sibi faverent Dionysii exempla , fontis sciUcet vox et

ConsubstantiaUsdefensio : et ante ista vox Salvatoris

index unitatis : « Ego et Pater unum sumus ^: et

,qui

» me vidit et Patrem ^: » ea inquam de causa jure et

ipsi FiUum consubstantialem dixerunt. Et sicut, uti su-

pra dixi , nemo Apostolum culpaverit,quod de lege

Komanis hoc modo , Hebrseis aUo scripserit-, sic nec

prsesentis temporis homines priscos iUos criminati fue-

rint , si eorum considerent interpretationem : neque

prisci posteros reprehenderint , si advertant qua senten-

tia et quo usu ita de Domino scripserunt. Etenim utra-

que Synodus ex legitima causa , hoc modo aUa , aUo aUa

1 Joan. X, 3o. — ^ Joan. xiv, 9.

t



EPISTOLA DE SYNODIS. l6l

locuta est. Cum enim Samosatensis Filium sentiret non

esse ante Mariam , sed ab illa initium existendi acce-

pisse, idcirco Episcopi tunc congregati , illum deposue-runt, et haereticum declararunt : de Filii autem divini-

tate cum simplicius scriberent , ad accuratam Consubs-

tantialis interpretationem non devenerunt, sed ut con-

ceperant de Consubstantiali locuti sunt. Tota enim

eorum cura in eo posita erat, ut quod Samosatensis

commentus fuerat everterent, et ante omnia Filium essedeclararent , eumque nequaquam ex homine Deum fac-

tum esse , sed Deus cum esset , formam servi induisse

et cum Verbum esset , factum esse carnem , ut ait Joan-

nes : atque ita adversus Pauli blasphemiam actum est.

Cum autem Eusebiani et Ariani , ante tempora quidem

Filium fuisse dicerent, factum tamen fuisse, ac unam ex

creaturis eum esse docerent : et ilhid, ex Deo , non Fi-

lium ex Patre genuinum esse crederent ; sed sicut crea-

turas , ita eum affirmarent ex Deo esse : unitatem autem

simihtudinis Fihi cum Patre , dicerent non esse secun-

dum substantiam, nec secundum naturam,quemadmo-

dum fihus est patri simihs , sed ob solum dogmatum

doctrina^que consensum : immo cum substantiam Fihi a

Patre omnino separarent et ahenarent, diversum a Pa-

tre initium ipsum habere commenti , ad creaturasque

eum deprimentes; ideo qui IVicsese congregati erant,

eorum qui ita sentirent vafritiem conspicati, Scriptura-

rumque mente cohecta, hquidius scripsere consubstan-

tialem eum esse ; ut hinc vera et genuina Fihi natura

explorata esset,palamque foret opificia nihil cum eo

commune habere. Accurata enim hujus vocis ratio, eo-

rum coarguit simulationem, qua hanc proferunt vocem,

ex Deo : omnesque eorum ad simpliciores seducendos

argutias refehit. Certe cum omnia possint pro hbidine

XXXII. n



l63 S. ATHAJNASII ARGHIEPISCOPI

sophismatibus eludere ac cletorquere : hanc solam vo-

cem, utpote quse suam haeresin confutet, reformidant :

quam Patres , quasi propugnaculum adversus impiamomnem eorum cogitationem , conscripsere.

XLVI. Cesset ergo omnis contentio, nec ultra in nOS

mutuo impingamus, disceptemusque, num variis modis

Synodi Consubstantialis vocem acceperint. Ad defensio-

nem enim legitimas causas pro iis afferendas habemus,

cum supra dictas, tum etiam istam : nempe licet hanc

vocem , ingenitum , ex Scripturis non didicerimus :

nusquam enim Scripturse Deum, ingenitum , dixere;

attamen cum multi prseclari viri de illo nomine mentio-

nem fecerint : accurate de illo sciscitati, agnovimus hoc

nomen diversa significare : alii enim aiunt ingenitum

esse id quod existit , nec tamen genitum est, neque om-

nino causam habet : alii vero , id quod creatum non est»

Si quis igitur harum significationum priorem respicien»^

qua intelligitur , ingenitum esse,quod nuUam habet

causam, diceret Filium non esse ingenitum^ non ideosi

quem conspicatus qui juxta sententiam quse ait, ipsum

nec opificium nec creaturam, sed a^ternam prolem esse

eum ingenitum diceret , ilkim propterea criminaretur.

Uterque enim juxta proprium scopum probe locutus

esset; ita quoque si ex Patribus, alii alio modo de Con-

substantiali locuti sunt, ne contendamus : sed pie eorum

dicta excipiamus, dum maxime toto studio pietati ope-

ram dederuut.

XLVII. Ignatius certe qui post Apostolos AntiochiseEpiscopus constitutus est , ipseque Martyr Christi fuit^

de Domino scribens, dixit : Unus medicus est carnalis et

spirituaUs, factus et non factusj in homine Deus , in

morte vita vera, et ex Maria et ex Deo K Quidam autem

* Hunc locum vide Epist. Ignatii ad Ephes. c. tii.



EPISTOL.V DE SYNODTS. l63

post Ignatium et ipsi ex Magistris nostris scribiint :

Unum non-factum est, scilicet Pater : et unns ex ipso

Filius (jermanus, proles yera , Verbum et Sapientia Pa-

tris. Si itaque illis etiam adversamur, sit nobis adversum

Synodos quoque certamen. Qiiod si gnari eorum in

Christo fidei,persuasum liabemus beatum etiam Igna-

tium recte scripsisse , cum illum carnis causa factum

dixit, (Christus enim caro factus est) et, non factum

quia non ex opificiis et rebus factis est , sed Filius ex Pa-

tre : nec ignoramus eos qui unum non-factum , scilicet

Patrem dixere , non quasi Verbum sit res facta aut opi-

ficium ita scripsisse ; sed quia nullam Pater habeat cau-

sam*, immopotius, quia ipse quidem Pater sit Sapientiae,

opificia autem omnia in sapientia fecerit*, cur non etiam

Patres, cum eos qui Samosatensem deposuere, tum eos

qui arianam haeresin infamia notarunt , in unum pietatis

tuendae studium conjungimus , immo segregamus , et

quare non potius de illis recte sentimus : quandoquidem,

uti jam dixi,priores illi solum Samosatensis sophisma,

et ejus interpretationem spectantes, scripsere non esse

Christum consubstantialem: hi vero verba sane intelli-

gentes, dixere Filium esse consubstantialem? Equidem

cum tali de piis illis erga Christum viris sim sententia,

hgec paucis conscripsi. Quod si Epistola3,quam illos

scripsisse dicunt, mihi copia fuisset, existimo plures de-

prehensurum me fuisse causas , cur beati illi ita scribere

coacti sint.Par est enim decetque nos ita sentire , pro-

bumque erga Patres animum servare, si tamen spurii

non sumus , et si ab illis traditiones pietatisque doctri-

trinam tenemus.

XLVIII. Talem igitur Patrum fuisse mentem dica-

mus , credamusque. Age vero rursum cum illis rem pla-

cide et bono animo inquiramus, deque supra (3'ctis men-



l64 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPl

tionem faciamus : annon revera demonstrari possit

Episcopos Nica^se congregatos recte sensisse? Si Verbum

est res facta , et alienum a Patris substantia, ita ut a Pa-

tre segregetur immo ea separatione quse a diversitate

naturse proficiscatur, Patri certe consubstantiale nequa-

quam fuerit; sed potius ejusdem naturse, cujus res factse,

etsi illis gratia antecellat. Quod si confiteamur eum non

esse opificium, sed genuinam ex Patris substantia pro-

lem , consequens sane fuerit eum inseparabilem esse aPatre , cum sit ejusdem naturse , utpote ab illo genitus.

Talis autem cum sit, jure consubstantiaiis dicatur. Dein-

de si non ex participatione Filius est, sed substantia ipsa

Yerbum est et Sapientia Patris : hsec autem substantia

paternee substantise foetus est et ejus similitudo, veluti

splendor est similitudo lucis, Filiusque dicit : « Ego et

» Pater unum sumus^ : et^ Qui vidit me , vidit et Pa-

)> trem"^-, » quomodo hse voces intelligendse sunt ? aut

qua mente eas accipientes , Patrem et Filium unum esse

tuebimur ? Nam si ob dogmatum consensum, et quod

Pater a Filio non dissentiat, ut dicunt Ariani, prava sane

est hsec intelligendi ratio. Etenim Sancti , et multo ma-

gis Angeli et Archangeli , hnjusmodi habent cum Deo

consensum , nec uUa apud ipsos est dissensio ; nam qui

discors fuit Diabolus , e coelo cadere visus est , ut ait

Dominus. Si ergo ob consensum Pater et Filius unum

sunt, etiam opificia quee ita cum Deo consentient, unum

cum eo fuerint, quorum quodque dicere possit : « Ego et

» Paler unum sumus^. » Quod si absurdum hoc sit, ut

revera est, necesse demum fuerit Filii et Patris unita-

tem, secundum substantiam intelligere. Res factse enim

quantumvis cum opifice suo consensum habeant : niotu

tantum, participatione, et mente eum habent, quem

1 Joan. X, 3o.— îbid, xir, 9, — ' Ibid, x, 3o,




cum ille non servasset , ejectus ex coelo est. Filius autem

cum sit ex substantia foetus , substantia quoque ipse et

qui genuit eum Pater unum sunt.

XLIX. Quamobrem vocibus unitatem indicantibus

aequalitatem cum Patre babere dicitur, et hinc fit ut quse

de Patre dicuntur, eadem de Filio Scripturae asserant : ea

tamen exceptione quod ille, Pater dicatur. Ipse enim Fi-

lius ait : « Omnia qusecumque habet Pater , mea sunt^ : »

Patrique dixit : « Omnia mea, tua sunt, et tua mea~. »

Hujusmodi est ilkid, Deus : nam, « Deus erat Yerbum^ : »

et illud omnipotens : « Hsec dicit qui est , et qui erat , et

qui venturus est Omnipotens *: » et quod sit lux : « Ego

» sum, » inquit, « lux^ : » quod sit creatrix causa

nam, « Omuia per ipsum facta sunt , et, Quee video Pa-

» trem facientem ,haec et ego facio^^ » quod sit aeter-

nus : « Sempiterna quoque ejus virtus et divinitas , et^

» In principio erat Verbum' : et^ Erat lux vera quse il-

« luminat omnem hominem venientem in mundum^ : »

quod sit Dominus : « Pluit enim Dominus ignem et sul-

» phur a Domino : » et Pater quidem ait : « Ego Domi-

» nus, et^ Haec dicit Dominus Deus omnipotens'^ : » de

Filio autem, inquit Paulus, « Unus Dominus Jesus Chris-

» tus, per quem omnia^^. » Patri ministrant Angeli, Fi-

lius autem ab ipsis adoratur : « Et adorent eum omnes

» Angeli Dei^^ » Dicitur etiam esse Dominus Angelorum,

nam, « Angeli ministrabant ei^'^ : et^ Mittet Filius homi-

» dis Angelos suos^^ : »quod honoretur sicut Pater : Ut

inquit , « lionorificent Filium , sicut honorificant Pa-» trem^^. « Quod sit sequalis Deo : « Non rapinam arbi-

1 Joan. xTi, i5. — 2 Ibid. xvii, lo. — * Apoc. i, 8. — * Joan. vni, 12,

— 5 Ibld. 1, 3. — 6 Ibid. V, 19. — ' Paul. Rom. i, 20. — ^ Joan. i, 1,9.—9 Gen. XIX, 24. — *c

1 Cor. vui, 6. — " ilebr. i, 6. —^2 MaUh. ly, x x. -^

*2 Matth, xxiT, 5i. — ** Joan. v, aj,



l66 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

» tratus est esse se seqiialem Deo : » quod sit ex vero

veritas , ex vivente vita , ut qui revera ex Patris fonte

emanaverit : quod Filius vivificet et suscitet mortuos si-

cut Pater ,ita enim legitur in Evangelio. Et de Patre

quidem scriptum est : « Dominus Deus tuus , unus Domi-

» nus est^ : et^ Deus Deorum Dominus locatus est, et

» vocavit terram^ : » de Filio autem , « Deus Dominus

» et illuxit nobis, et, videbitur Deus deorum in Sion^. »

Et rursum de Deo quidem ait Hesaias : « Quis Deus,

» ut tu, toUens iniquitates, et superans injustitias*? »

Filius vero dicebat, quibus placuit ipsi : » Dimittuntur

» tibi peccata tua ^: quo tempore Judseis murmuranti-

bus , opere illam remissionem comprobavit , dicens Pa-

ralytico : » Surge, tolle grabatum tuum, et vade in do-

» mum tuam^. » De Deo quoque dixit Paulus : « Regi

» seeculorum^' : » de Filio autem David cecinit : « At-

» tollite portas,principes , vestras , et elevamini portse

» eeternales, et introibit Rex gloriae^ : » Daniel vero

hsec audivit : » Regnum ejus, regnum sempiternum, et,

» regnum ejus non corrumpetur'^. » Demum qusecum-

que de Patre dicla repereris , tot tantaque de Filio dicta

deprehendes,

ea solum exceptione , quod ipse non sit

Pater, ut dictum superius est.

L. Si quis igitur aliud principium et ahum Patrem

excogitet, eo quod sequaUa sint quse dicuntur, insanum

certe illud commentum. Si autem quia Filius ex Patre

est , omnia quse Patris sunt (ut in imagine et caractere)

Filii sunt : eequo animo cogitemus, num substantia alie-

na a Patris substantia , istiusmodi rerum capax sit : et

si, qui talis est, diversae naturse, et ahense substantise sit,

1 Deut VI, 4 ; Psal. xlix, i. — 2 vide psal. cxvii, 27 ; Psal. lxxxiii, 8.

* Isai. xLiii, 2.5. — * Matth. ix, 5. — 5 Marc. u, 11. — î Tim. ?cvii.

^ Psai. xxni, 7. — ' Dan. »jj 100. —- ^ Dan, vn, 14.



EPISTOLA DB SYINODIS. 1 67

et non potius Patri consubstantialis. Cavendum enim

ne quae Patris propria sunt transferentes ad illud, quod

ei substantia dissimile est, et ne in eo qui dissiaiiHs na-

tura, et alienus substantia est, Patris divinitatem desi(y-

nantes, extraneam aliam inducamus substantiam, pri-

mae substantiae proprietatum capacem : pudoreque affi-

ciamur ab ipso Deo dicente, « Gloriam meam alteri non

» dabo S » 6t deprehendamur alienum adorare, tales-

que habeamur, quales olim fuere Judsei,qui aiebant :

« Quare tu, homo cum sis, facis teipsum Deum ^; »

cum illi ea quse Spiritus erant alio transferentes , blas-

phemarent his verbis : « In Beelzebulem ejicit daemo-

» nia". » Quod si illud indecorum est, certe non dissi-

mihs substantise fuerit Filius, sed consubstantialis Patri,

Etenim si quse Patris sunt, naturaliter Filii sunt, ipseque

Filius ex Patre est, et propter hujusmodi unitatem divi-

nitatis et naturae, ipse et Pater unum sunt, et qui vidit

Filium vidit et Patrem, merito a Patribus dictus est

consubstantialis : neque enim qui alterius esset substan-

tiae, talia habere posset.

LI. Rursum si, prout supra diximus, non ex partici-

patione sit Filius : sed opificia quidem omnia, ex par-

ticipatione Dei gratiam habeant, ipse vero Patris sapien-

tia et Verbum sit, qui, cum eo communia liabet omnia:

certe cum sit ipse id quo Pater deificat et illuminat, in

quo sciUcet omnia deificantur et vivificantur, non alie-

nae a Patre substantise est, sed consubtantialis. Hujus

enim participatione, Patris participes efficimur, eo quodipse proprium Patris sit Verbum. Unde si ipse quoque

ex parlicipatione esset, et non ex se substantialis divi-

nitas et imajô Patris, non deificaret alios, cum et ipse

deificatus esset. ISon enim tieri potest eum qui ex parti-

i Isai, XLii, 8. — 2 Joan. x, i3. — ^ Luc. xi, i5.




cipatione habet, id cujus particeps est aliis impertire :

quod enim ille habet, suum non est, sed ejus qui dedit,

et quod accepit, vix sibi sufficientem gratiam accepit.

Causam tamen cur quidam , ut fertur , consubstantiale

respuant, sincere examinemus, an non magis ex illa ipsa

Filius Patri consubstantialis ostendatur. Aiunt igitur, ut

vos scripsistis, Filium Patri consubstantialem dici mini-

me debere, quia qui dicit consubstantialem, tria dicit,

substantiam aliquam, quae prius subjaceat, et eos qui ex

illa geniti sunt esse consubstantiales ; atque hinc con-

cludunt : Si ergo Filius sit Patri consubstantialis, necesse

est prius subjacere eorum substantiam ex qua geniti

sint, et non esse illum Patrem, hunc Filium, sed ambos

fratres. Hsec tametsi Ethnicorum sunt explicationes

nosque nihil eorum egemus ratiociniis j nihilominus vi-

deamus utrum illa consubstantialia , quae cum ex prius

intellecta substantia sint, fratres dicuntur, sibi mutuo,

an substantia^ ex qua orta sunt, sint consubstantialia. Si

enim sibi mutuo •, diversse ergo substantiee, ac dissimilia

erunt substantise a qua ortum duxerunt : opponitur

enim consubstantiali,quod est ex diversa substantia.

Quod si utrumque consubstantiale sit substantiae a qua

ortum duxit, nam id certe quod ex alio nascitur ei qui

se genuit est consubstantiale ; non ultra sunt quserendee

tres substantise : sed id solum investigandum, num hoc

vere ex illo sit. Nam etsi contingat non esse duos fratres,

sed unicum ex illa substantia ortum esse : eo quod alter

•non sit, nequaquam qui natus est, diversee substantise

dicatur *, sed licet solus sit, erit tamen et ipse ei qui se

genuit consubstantialis. Alioqui quid dixerimus de fiUa

Jephte, quee unigenita erat : « Et non habebat, ait, alios

» liberos^ : et de filio vidua^ quem Dominus ex mortuis

1 Jud. XI, 54.



EPISTOLA DE SYNODIS. 1 69

suscitavit, qui et ipse fratrem non habebat, sed unige-

nitus erat : an uterque ei qui se genuerat consubstan-

tialis non erat? Erant plane, nam liberi erant : idque

proprium liberis est erga parentes suos. Sic cum Patres,

Dei Filium ex ejus substantia dixerint, merito et con-

substantialem dixerunt : hanc enim yim et proprieta-

tem habet quoque splendor ad lucem. Hinc autem se-

quitur, neque creatas res ex non existente factas esse.

Homines enim ipsi qui cum passione aliqua gignunt, in

subjacente materia operantur, nec aliter quidquam fa-

cere potuerint. Quod si creandi modum in Deo non

humano more intelligimus , multo minas gignendi in

ipso intelligere humano more debemus, neque corporeo

modo consubstantiale accipere. Sed recedendum nobis

est a rebus factis , ac depositis humanis imaginibus

omnibusque omnino sensibus, ad Patrem ascendere, ne

inscii Filium a Patre auferamus , eumque rebus a se

creatis adjungamus.

LII. Rursum si Patrem et Filium confitentes, duo

principia, aut duos deos dicimus, quemadmodum Mar-

cion et Yalentinus ; aut Filium^ quemdam alium divi-

nitatis modum habere, et non esse imaginem et figu-

ram Patris, quod ex ipso genitus sit : esto dissimilis

nam aUenee inter se prorsus sunt istiusmodi substantiee.

Quod si unam agnoscimus et solani Patris divinitatem,

hujusque Yerbum et Sapientiam Filium esse , et hoc

credentes, duos tamen deos minime dicimus, unitatem-

que Fihi cum Patre non doctrinse similitudine, sed se-

cundum substantiam, et re vera consistere sentimus, ita

ut propterea non duos deos, sed unum dicamus, cum

una sit species divinitatis, ut est lux et splendor, illa

enim Patriarchae Jacob visa est, aitque Scriptura :

« Ortus cst autem iili sol, postquam transivit species



170 S. ATHANASII ARCHIEPJSCOPI

» Dei ^. » Hoc cum viderent sancti Prophetae, ac in-

telligerent cujusnam sit ille Filius et imago, aiebant

« Factum est Verbum Domini ad me, » cumque Patreni

in eo visum revelatumque cognoscerent, fidenter dice-

bant : « Visus est mihi Deus Patrum nostrorum, Deus

» Abraliam, Isaac et Jacob. » Cum igitur ita se res

habeat, cur eum qui unus est cum Patre, et talis appa-

ret quaUs est Pater, secundum similitudinem atque

unam divinitatem, veremur dicere consubstantialem ?

Si enim, quemadmodum saepius dictum est , nullam

habet ut Filius proprietatem similitudinemve cum

paterna substantia, ea voce uti recte veremur. Sin au-

tem ille est Patris propria vis illuminatrix et creatrix

sine qua nec creat, nec cognoscitur (omnia enim per

ipsum et in ipso consistunt), cur rem intelligentes, re-

cusamus vocem id significantem proferre? Quid enimest ejusdem naturse esse cujus Pater, nisi esse illi con-

substantiale ? Non enim alienum Deus veluti ministro

egens Filium assumpsit : neque opificia creatori sunt

dignitate paria, ut perinde illa atque ipse honorentur,

aut ut putandum sit, ea et Patrem unum esse. Alioquin

ausit quis heec dividere , ac dicere solem et splendorem

duo esse lumina , aut diversam aliquam substantiam

aut splendorem solis accidens esse, et non simplicem ac

purum soHs partum ^ ita ut duo quidem sint sol et

splendor, una tamen lux, eo quod ille a sole oriatur.

Cumhujusmodisit, immo magis inseparabilis natura FiUi

a Patre, et cum divinitas FiUo non acciderit, sed pater-

na divinitas in FiUo sit; ita ut qui videt FiUum, in

ipso Patrem videat, cur qui hujusmodi est, non dicatur

consubstantialis ?

LIII. Sat quidem haec sunt, quse vobis suadeant, ut

*Gen, xxxiij 5x.



EPISTOLA DE SYNODIS. lî

non accusetis eos qui dixere Filium esse Patri consubs-

tantialem. Attamen ipsam consubstantialis vocem se-

cundum se explanemus , ut comperiamus utrum hsec

vox, consubstantialis , usurpanda sit, et si propria sit

dictio, atque congruenter de Filio dicatur. Kam ipsi

scitis, et nemo dubitaverit, simile non de substantiis,

sed de figuris et qualitatibus dici. De substantiis enim,

non similitudo, sed identitas dici debet. Homo igitur

hominis similis dicitur, non secundum substantiam, sed

secundum habitum et figuram : quod ad substantiam

enim ejusdem naturse sunt. Rursum homo cani nequa-

quam dissimiUs dicitur, sed diversse naturee ; ergo quod

ejusdem natune est, etiam consubstantiale est; et quod

diversse naturae, diversa^ etiam substantise. Quapropter

qui dicit similem secundum substantiam , ex participa-

tione similem dicit : similitudo enim est quaUtas, quae

substantiae accidere potest •, hoc autem opificiis proprium

fuerit, ea enim ex participatione Deo simiha eihciuntur.

JVam, u Cum, ait^ apparuerit ille, similes ei erimus% »

similes sciUcet non substantia, sed filiorum adoptione,

quam per eum participamus. Si igitur eum ex partici-

patione FiUum dicitis, dicatur a vobis substantia simiUs:

sed si ita appeUetur, nec veritas, nec lumen uUatenus,

nec natura Deus erit. Nam quse ex participatione sunt,

non vere , sed simiUtudine veritatis simiUa dicuntur

ita ut quod participatur, a participantibus decidere et

toUi possit : hoc autem creatis rebus atque opificiis pro-

priuinest.

Itaquesi

absurdum iUud est, nequaquam erit

ex participatione, sed ex natura et veritate, FiUus, lu-

men, sapientia, Deus : cum autem natura taUs sit et

non participatione, nunquam proprie substantia simiUs

dici potuerit, sed consubstantiaUs. Quod aulem de aUis

* 1 Joan.ni. 2.



172 S. ATHANASIl ARGHIEPISCOPI

nemo dixerit (demonstratum est enim, simile de subs-

tantiis non praedicari), qui, qua^so, non stultum fuerit,

et fortasse etiam gravissimum id de Filio proferre, et

non potius eum consubstantialem appellare ?

LIV. Idcirco probe Nicaena Synodus id scripsit quod

consentaneum erat, Filium nempe ex substantia Patris

genitum, esse consubstantialem. Haec eadem nos cum di-

diceremus, ne cum umbris pugnemus : gnari maxime

eos qui exscripserunt, non studio prave explicandi veri-

tatem, sed eam una cum pietate in Christum asserendi,

et Ariomanitarum blasphemias damnandi, sic fidem pro-

mulgasse suam. Considerandum enim est, et accurate

animadvertendum, cum eum dicimus substantia dissimi-

lem, et diversae substantise , nos haudquaquam verum

Filium significare, sed unum ex opificiis, et ascitum

adoptioneque Filium, quod hseretici sentiunt:

quemsi

dicamus sine contentione consubstantialem, verum signi-

ficamus Filium ex Patre natum : etiam si hac de causa

pluries disrumpatur Christi hostes. Hsec quidem, quse nota

mihi, et ex prudentium disputationibus explorata erant,

paucis scripsi. Vos autem manentes super fundamentum

Apostolorum, Patrumque traditiones retinentes, orate,

utjamcesset omnis contentio et zelus, hsereticorumque

insanse quajstiones et una omnis verborum contentio

damnentur, utque nefaria et sanguinaria Arianorum hse-

resis aboleatur , in omnium vero cordibus veritas elu-

ceat *, ita ut omnes ubique idem dicant, idem sentiant

ac nulla deinceps relicta ariana blasphemia,per univer-

sam Ecclesiam dicatur, atque in confesso habeatur illud,

« Unus Dominus, una Fides , unum Baptisma^ , » in

Christo Jesu Domino nostro, per quem Patri gloria et

imperium, in ssecula saeculorum. Amen.

1 Ephes, IV,



EPISTOL\ DE SYNODIS. I7O

LV. Postqiiam de Synodis scripsissem, comperi iin-

piissimiim Constantiiim ad Episcopos Arimini yersantes

scripsisse. Operamque dedi , ut exempla a germanis fra-

tribus acciperem, ad vosque mitterem , et simul ea quae

Episcopi rescripserunt : ut sciatis cum Imperatoris im-

piam versutiam, tiim Episcoporum firmam immotamque

in veritate sententiam.

INTERPRETATIO EPISTOLtE.

Constantius Victor et Triumphator Augustus^ omni-

bus Episcopis qui Ariminum convenerunt.

« Pr^gipuam nos semper curam gerere divinse et ado-

randse Legis, ne vestra quidem mansuetudo ignorat : at-

tamen viginti Episcopos a vestra prudentia missos,qui

legationem vestram obeundam susceperunt , nondum

videre potuimus , urgebat enim nos necessaria adversus

Barbaros expeditio : et, quemadmodum nostis, animo

ab omni sollicitudine vacuo divinae Legis negotia trac-

tanda sunt. Quamobrem Episcopis mandavimus , ut

Adrianopoli reditum nostrum expectarent, ut postquam

ea quae ad rempublicam pertinent recte fuerint consti-

tuta, tunc demum quse illi sugesserint, audire atque ex-

pendere valeamus. Vestrse igitur constantise ne molestum

sit eorum reditum expectare , ut cum reversi fuerint

nostra ad vos responsa ferentes, ea quse utilitatem Eccle-

siae catholica? spectant , ad exitum perducere possitis.»

Haec Episcopi acceperunt, tribus referentibus.



1^4 S» ATHANASII ARCHIEPISCOPr EPISTOLA ETG.

Exemplum Epistolce Eplscoporum,

TvM clementise litteras accepimus, Domine Imperator

religiosissime,quibus significas , te ob publicorum nego-

tiorum necessitatem, nondum potuisse legatos nostros ad

conspectum admittere tuum : nosque jubes eorum redi-

tum expectare, donec pietas tua per illos norit quae sunt

a nobis juxta majorum nostrorum traditionem decreta.

JVosveroetiamnunc hislitterisprofitemur et affirmamus,

nullatenus nos a proposito nostro discessuros : id enim le-

gatis quoque nostris jussimus. Rogamus itaque, ut placido

vultu, tum hsec mediocritatis nostrse scripta jubeas perle-

gi, tum ea quse per legatos nostros mandavimus, perhu-

maniter accipias. Porro tua benignitas nobiscum intelligit,

quantus moeror et tristitia nunc sit, quod tuis felicissimis

temporibus, tot Ecclesise Episcopis destitutse sint, et id-

circo ciementiam tuam etiam atque etiam rogamus,

Domine Deo carissime Imperator, ut ante hyemis asperi-

tatem , si quidem id tuoe pietati placuerit, nos ad nostras

Ecclesias redire jubeas :

quo possimus omnipotenti Deo,

et Domino ac Salvatori nostro Christo, Filio ejus unige-

nito, pro Imperio tuo, consuetas una cum populis preces

effundere : sicut ante semper fecimus, et nunc orantes

facere non desistemus.




ATHANASIIARCHIEPISCOPI ALEXANDRINI

TOMUS AD ANTIOCHENOS.

n—ig^^&UQimr-t-

Carisslmis ct optatissimis comministris Euscbio ^ Lu-

cifero^ Asterio ^ Cymatio et Anatolio ^ Atlianasius,

c(cteric/ue Episcopi , ex Italia, Arabia^ JEgypto ct

Lybia^ qui Alexandrice affucrCj Eusebius., Aste-

rius j Gaius y Agatkus^ Ammonius^ Agathodce-

mon^ DracontiuSj Adelphius ^ Hermccon^ MarcuSj

TheodoruSj Andreas ,Paphnutius _, alius Marcus,

ZoiluSj MenaSj Georgius _, Lucius j MacariuSj et

rcUquij in Christo salutem plurimam,

I. Persui.sum quidem habemus, vos cum sitis ministri

Dei ac boni dispensatores , ad omnia Ecclesiae negotia

temperanda idoneos esse. Verum quia ad nos allatum est,

plurimos qui pridem a nobis per contentionem descive-

rant, pacem jam cupere : plerosque item ab Ariomani-

tarum heeresi deficientes communionem nostram exop-

taiej necessarium duximus, ea quse nos et dilecti nostri




Eusebius et Asterius scripsimus, vestrse quoqae mansue-

tudini scribere, (qui et ipsi estis dilecti ac vere optatis-

simi comministri) de hoc quidem fausto nuntio Iseti,

optantesque ut si quis adhuc procul nobis relinquitur,

et si quis Arianorum coetibus etiam nunc jungi videtur,

his ab illorum insania resiliat : ita ut omnes deinceps

ubique dicant, « Unus Dominus unafides^. » Quid enim

tam (( bonum^ » ut ait Psaimista, et \.3im jucundum,

quam « habitare fratres in unum^? » Domus autem

nostra est Ecclesia; quocirca par est eamdem nobis esse

sententiam : sic enim ct Dominum nobiscum habitatu-

rum credimus, qui dixit, <( Inhabitabo in illis et inam-

» bulabo , et, Hic habitabo quoniam elegi eam^. » Hic

autem ubinam , nisi ubi una fides et religio praedi-

catur?

II. Veliemus quidem nos ^gyptii, una cum dilectis

fratribus nostris Eusebio et Asterio multis de causis ad

vos proficisci, sed ideo maxime, ut vestram caritatem am-

plecteremur, etsimul hujusmodi pace et concordia frue-

remur. Verumquia, ut in aliis quoque epistoUs indicavi-

mus,et ab ipsis comministris nostris discere potestis,Eccle-

siasticis necessitatibusdetinemur:

hac de causa sanedole-mus', sed tamen eosdem comministros nostros Asterium

et Eusebium rogavimus, ut nostrum vice ad vos acce-

dant : gratiasque illorum pietati agimus,quod tametsi

licebat ipsis ad suas dioeceses properare , omnibus tamen

posthabitis, ob urgentem Ecclesise uecessitatem ad vos

iter instituere maluerunt. Illis igitur nostro desiderio ac-

quiescentibus , nosmetipsos consolati sumus, quia ejus-

modi viris vobiscum istuc convenientibus , nos quoque

omnes adesse arbitramur.

1 Ephes. IV, 5. — 2 psal, cxxxii, 1. —3 % Cor. vi, 16^ et Levit. xxvi, 12^

*— * Psal, cxxxi, 14.







TOMUS AD ANTIOCHENSES. 1^9

nus Trinitatem , sed quse vere sit et subsistat : nimirum

Patrem vere existentem et subsistentem, Filium item

vere substantialem ac subsistentem, Spiritumque sanc-

tum subsistentem et existentem agnoscimus. J\ec tamen

se dixisse aiebant tres Deos auttriaprincipia, nec omnino

eos tolerare, qui ita dicerent sentir^ntve : sed se sanctam

quidem Trinitatemagnoscere, unamque tamen Deitatem

ac unum principium, ac Filium quidem Patri consubstan-

tialem, ut Patres declararunt, Sanctum vero Spiritum,

noncreaturam, neque alienum, sed proprium, et a subs-

tantia Filii et Patris indivisum.

VI. Approbata igitur ejusmodi et vocum interpreta-

tione et excusatione , eos quoque examiuavimus, quos

isti accusabant, quod unam dicerent hypostasin , num ii

in Sabellii sensu ita loquerentur, quo Filium, Spiritum-

que sanctum de medio tollerent : an Filium substantia,

Spiritumque sanctum hypostasi carere sexitimarent?

Qui item affirmarunt se neque hoc dicere nec unquam

ita sensisse-, sed hypostasin, aiebant, dicimus, existi-

mantes perinde esse dicere hypostasin atque dicere subs-

tantiam : unamque credimus hypostasin eo quod Filius

sit ex substantia Patris , et quod una eademque sit na-

tura. Unam quippe Deitatem, et unam ejus naturam esse

credimus : nec aliam quidem Patris , alienam autem

ab illo Fihi ac Spiritu sancti substantiam sentimus. Tunc

sane qui accusati fuerant, quod tres dixissent hypostases,

cum istis consentiebant : ii autem qui unam esse subs-

tantiam dixerant, illorum doctrinam , prout eam inter-

pretati fuerant,profitebantur : et utrique Arium tan-

quam Christi hostem, Sabellium item ac Paulum Samo-

satensem velut impios, Valentinum et Basilidem , ut

alienos a veritate, Manichajum vero ut malorum inven-

torem, anathemate damnarunt. Omnes denique, Dei



j8o S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

pTatia post linjusmodi interpretationes, una confitentur ,

istiusmodi vocabulis propstantiorem accuratioremque

esse lidem aPatribus Nicsese promulgatam-, atque

demum illius verba sufficere debere , iisque utendum

esse.

YII. Sed cum etiam de Salvatoris incarnatione non-

nulliinterse litigare viderentur, utrosque interrogavi-

mus : tum quod alii confitebantur , in hoc alii quoque

consenliebant, nempe non sicut in Prophetas « Factum

» est Verbam Domini,» eodem modo in sanctum ho-

minem in consummatione saeculorum advenisse : sed

ipsuir. Verbum carnem lactum esse, et cum in forma

Dei esset, formam servi accepisse, ac ex Maria secundum

carnem propter nos hominem esse factum, et sic huma-

num genus in ipso integre ac profecto a peecato libera-

tum in regnum coelorum introduci. Hoc item profite-

bantur, non corpus inanimatam aut sensus expers, aut

mente carens Salvatorem habuisse. Neque enim, aiebant,

possibile erat, Domino pro nobis homine facto, corpus

ejussine mente existere : non enim corporis duntaxat,

sed etiam animse in ipso Verbo sahis facta est : et cum

vere Tilius Dei esset, factus est et Filius liominis :

cumqueunigenitus esset Filius Dei,factus est ipse primogenitus

in multis fratribus. Quamobrem non alius erat ante

Abraham Filius Dei, alius post Abraham : neque ahus

eiat qui Lazarum suscitavit, aliusvero qui de illo inter-

rogavii : sed idem ipse erat qui humane quidem dicebat,

(( Ubi positus est Lazarus^ » et qui divinitus illum ex-

citavit : idem ipse erat qui corporaliter quidem ut homo

spuebat, divinitus vero , ut Dei Filius, aperiebat oculos

caH'i nati : et carne quidem patiebatur , ut ait Petrus^

divinitus autem monumenta aperiebat mortuosque sus*

1. Juan. XI,



TOMUS AD AKTIOCHENSES. l8l

citabat^.iVtque omnia quae in Evangelio habentur eadera

prorsusratione intelligentes, affirmarunt se idipsum sen-

tire de Incarnatione et de assumpta a Verbo humana

natura.

VIII. Cum heec igitur ita confessi sint, hortamur vos

ne eos quidem qui sic profitentur, et eo pacto verba quae

proferunt, interpretantur , temere condemnare aut re-

jicere veUtis, sed potius, ipsospaci studentes et sese pur-

gantes recipiatis. Eos contra qui hsec profiteri et verba

tali modo explicare renuerint, ut suspectse sententise

homines arceatis pudoreque afficiatis. Hos igitur ne tole-

retis 'y eos autem qui et recte verba interpretantur et

probe sentiunt, hortamini ne ulteriorem inter se adhi-

beant disquisitionem , nec verbis inutiliter decertent,

neque hujusmodi vocabulis contendant, sed in pietatis

sententiam conveniant. Nam qui non sic animo affecti

sunt, sed de hujusmodi tantum vocuiis quaesliones agi-

tant, et prseter ea quae Nicsese conscripta sunt, nonnulla

requirunt, nihii aliud agunt, quam « Quod proximo suo

)) subversionem turbidam propinant ^, » utpote qui

paci invideant et schismata diligant. Sed vos ut probi

homines , fidelesque servi ac dispensatores Domini , quae

ofiendiculo quidem sunt , et a concordia deterrent com-

pescite et impedite, omnibusque hujusmodi pacem ante-

teponite , cum sana sit fides : forsitan Dominus nostri

misertus, quse divisa fuere coaptabit, factoque deinceps

uno ovili, omnes unum habebimus ducem Dominum nos-

trum Jesum Christum.

IX. Haec nos quidem ( tametsi nihil prseter Nicsenam

Synodum requirendum erat , neque toleranda erant

contentionis verba •, attamen pacis conciliandae causa, et.

ne eos qui recte senlire cupiant a])jiceremas), examina-

* Petr. iVj i. — 2 Ilabac. ii, i5.



183 S. ATHAWASII AlvGHiEPISGOPI

vimus , et quae ipsi professi sunt paucis dictavimus, nos

qui Alexandrise relicti sumus, idque una cum comminis-

tris nostris Asterio et Eusebio : plurimi namque nostrum

adsuas dioeceses sunt profecti. Yos itaque in commune

ubi conventus agere soletis, haec legitote, illucque om-

nes convocare dignemini. ^quum enim est ut illic pri-

mum Epistola legatur, ac ibidem qui pacem optant pro-

curantque , sibi invicem concilientur : ac deinceps cum

mutuo conciliati fuerint, ubicumque populo placuerit,

pra3sente vestra humanitate illic conventus celebrentur,

et Domino unagloriatribuatur ab omnibus. Salutant vos

fratres qui mecum sunt. Opto vos bene valere, et memo-

riam nostri apud Dominum facere , Ego Athanasius : alii

pariter Episcopi,qui simul convenerunt subscripsere :

necnon qui missi sunt a Lucifero quidem Sardinise insulse

Episcopo, Diaconi duo, Herennius et Agapetus: a Pau-

lino autem Maximus et Calemerus, ipsi quoque Diaconi,

Aderant et quidam Monachi ab Apollinario Episcopo in

hoc ipsum missi.

X. Episcopi autem praedicti ad quos scripta est Epis-

tola, hi sunt : Eusebius Vercellorum Gallise urbis, Luci-

fer Sardiniseinsulse , Asterius Petrarum Arabise , Cyma-

tius Palti Coelesyrise, Anatolius Eubeseoe.

Qui vero Epistolam scripserunt, hi sunt, Athanasius

Papa et qui cum eo Alexandriee adfuere , ipse Eusebius

et Asterius : reliqui autem, Gaius Paratonii proxime

Lybiam, Agathus Phragonis et partis cujusdam Eiearchise

Egypti ,Ammonius Pachnemunis , et reliquse partis

Elearchiee : Agathodaemon Schedise et Menelaiti , Dra-

contius parvse Hermopolis, Adelphius Onuphis quse est

Lychnorum, HermionTaneos, Marcus Zygrorum proxi-

me Lybiam, Theodorus Athribis, Andreas Arsenoiti,



TOMUS AD ANTIOGHENSES. l85

Paphuutiiis Saeos, Marcus Philorum , Zoilus Andro,

Menas Antiphrorum.

His Eusebius quoque Latine subscripsit, quorum haec

est interpretatio.

Ego Eusebius, secundum exactam vestram utriusque

partis confessionem, qua in eamdem circa hypostases

sententiam convenistis, ineamdem quoque convenij sed

etiam circa Incarnationem Salvatoris nostri , nempe Dei

Filium hominem factum esse , et omnia praeter peccatum

assumpsisse , cujusmodi erat antiquus noster

homo:

id-que juxta contextum epistolse meo suffragio conHrmavi.

Et quandoquidem exclusa dicitur Sardicensis Gonsilii ta-

bella, ne ultra Nicaenam fidem aliquid exponi videatur:

Ego huic quoque rei consentio, ne per iilam Nicaena fi-

des exclusa videatur, neque proferendam eam esse sen-

tio. Opto in Domino vos bene valere.

Ego Asterius superioribus scriptis adstipulor, et opto

in Domino vos bene valere.

Postquam autem Tomus hic Alexandria missus est , a

supra dictis ita subscriptus, postea et ipsi quoque( An-

tiocheni) ita subscripsere.

Ego Paulinus sic sentio ut a Patribus accepi : Esse et

subsistere Patrem perfectum, et subsistere Filium perfec-

tum , et subsistere Spiritum sanctum perfectum. Qua-

propter approbo supra scriptam de tribus hypostasibus

et de una hypostasi sive substantia interpretationem,

itemque eos qui ita censent. Pium enim est sanctam

Trinitatem in una Deitate sentire atque confiteri. De In-

carnatione autem Verbi Patris propter nos facta , ita

sentio, ut scriptum est , nempe secundum Joannem,

Verbum carnem factum esse : non vero , ut impiismi

quidam dicunt, ipsum mutationem esse passum; sed

propter nos hominem factum esse, exque sancta Virgine










ATHANASIIARCHIEPISCOPI ALEXANDRINL

AD JOVIANUM, DE FIDE

I. RELiGiosuM Iraperatorem decet discendi studium et

coelestium rerum amor : ita enim yere cor in manu Dei

habiturus es. Cum igitur tua pietas fidem Catholicse Ec-

clesiae anobis cupiat perdiscere^ : postquam gratias eam

ob rem Domino egimus , nihil nobis melius visum est

quam ut tuam pietatem fidei, quam Patres Nicseae con-

fessi sunt, commonefaceremus. Quidam enim, illa re~

jecta, et nobis varie insidiati sunt, quod Arianse haeresi

assentiri noluimus ; et hseresis atque schismatum in Ec-

clesia Catholica auctores fuerunt. Nemini tamen obscura

esse potest vera et pia in Dominum fides, ut quae ex di-

vinis Scripturis haberi et internosci queat. Hac enim ini-

tiati Sancti , martyres sunt effecti,qui quidem soluti a

corpore , nunc sunt in Domino : eaque inviolata man-

sisset semper, nisi quorumdam hsereticorum malitia ip-

sam adulterare tentasset. Siquidem Arius quidam et ejus

sectatores fidem illam conati sunt corrumpere, impieta-

1 Scripta anno 363, — 2 Prov, xxi, i.



ibO EPISTOLA AD JOVIANUM IMPERATOREM.

temque adversus eam inducere , cum scilicet dicere ausi

sunt Filium Dei ex nihilo , remque creatam et factam,

ac mutabilem esse. Cujusmodi sermonibus multosutique

deceperunt , ut etiam ii, qui aliquid esse videbantur, in

illorum inducti sint impietatemj quamvis eam sancti

Patres nostri in Nicsena ,utdiximus ,Synodocongregati

anathemate percusserint, simulque fidem Catholicee Ec-

clesiae scripto sint confessi , ut illa ubique promulgata,

hseresis ab hsereticis accensa extingueretur. Ea igitur sin-

cere ac sine dolo per omnem Ecclesiam agnita et pervul-

gata fuit. Verum cum arianam hseresim quidam nunc

renovare in animo habentes, fidem hanc,quam Patres

JVioeese confessi sunt, ausi sint rejicere, eamque confiteri

simulent cum revera negent, quippe qui vocem, Consubs-

tantiaUs,prave interpretentur , impiaque proferant in

Spiritum sanctum , quem nimirum aiunt rem creatam

esse , et per Filium factam : nos necessario perpendentes

damnum, quod popuiis affert hujusmodi impietas, fideni

quam Nicsese confessi sunt , tuse religioni tradere absque

mora curavimus, ut scilicet non ignoret tuapietas, quse

omni cum diligentia scripta sunt,quantumque errent

qui alia prseter hancce fidem docent.

II. Scito enim, religiosissime Auguste, hsec ab omni

sevo esse prsedicata , hancque ipsam fidem Patres,

qui

Kicaese convenerunt , confessos fuisse , eamque suffragio

suo comprobare universas totius orbis Ecclesias, nempe

Hispaniae , Britannise, GalUa?, totius ItaUae, Dalmatise,

Dacise, Mysise, Macedonise, Grseciseque et Africse univer-

soe, nec non Sardinise, Cypri, Cretse, Pamphylise, Lycia?,

Isaurise, jEgypti , Lybise, Ponti, Cappadociae, vicinas

quoque nobis necnon Orientis Ecclesias, paucis exceptis

qui Arii hseresim sequuntur. Quse enim sit omnium iUa-

rum Ecclesiarum sententia , et experientia novimusj et



EPISTOLA AD JOVIANUM IMPERATOREM. 189

earum hahemiis litteras. Nec vero te fugit, piissime Au-

f}uste, tametsi pauci quidam luiic fidei adversantur,

prcejudicium tamen facere non posse, quippe cum orbis

universus Apostolicam fidem retineat. Illi enim Ariana

heeresi perdiu jam infecti , verae pietati hodie pertina-

cius adverrantur. Quocirca ut ea de re certior possit

esse tua pietas, Ucet ei minime lateat, fidem quam Epis-

copi JVicsese confessi sunt, subjicere nobis studio fuit*

Itaque fides quam Patres Nicsese confessi sunt, hsec est.

III. Credimus in unum Deum , Patrem omnipoten-

tem , omnium visibilium et invisibilium effectorem : et

in unum Dominum Jesum Christum, Filium Dei geni-

tum ex Patre unigenitum, id est, ex substantia Patris,

Deum ex Deo, lumen ex lumine, Deum rerum ex Deo

vero, genitum , non factum , Gonsubstantialem Patri,

per quem omnia facta suntj sive quse in coelo, sive

quse in terra sunt; qui propter nos homines et prop-

ter nostram salutem descendit, et incarnatus est , et

homo factus est, passus est, et resurrexit terda die, et

ascendit in coelos, ac venturus est ad judicandum vivos

et mortuos. Et in Spiritum sanctum. Illos autem qui

dicunt, Fuit aliquando cum non esset, et , priusquam

fieret non erat, et, ex nihilo factus est, vel qui ex alia

liypostasi aut substantia esse , vel creatum esse aut mu-

tari aut converti posse aiunt Filium Dei , anathemate

ferit Catholica et Apostolica Ecclesia.

IV. In hac fide, Auguste, tanquam divina et Aposto-

lica, omnes necesse est permanere, nec ulkis eam subti-

libus sermonibus et contentionibus immutare debet , uti

fecere Ariani, qui Filium Dei ex nihilo esse aiunt, fuis-

seque aliquando cum non esset, creatumque et factum

ac mutabilem esse. Siquidem idcirco, uti supra commo-

nuimus, Nicaena Synodus hujusmodi heeresim anathe-^



igO EPISTOLA AD JOVIANUM IMPEHATOREM.

mate mulctavit, et fidem veritatis confessa est. Nec enim

Filium Patri esse similem tantummodo dixere, ne vi-

delicet similis duntaxat Deo putaretur : sed ut verus ex

Deo Deus esse crederetur, scripserunt Consubstantialem

esse, quod quidem proprie convenit germano et vero

filio veri et naturalis patris. Neque etiam Spiritum sanc-

tum a Patre et Filio disjunxere, sed illum potius una

cum Patre etFilio glorificavere , in una sanctse Trinitatis

fide, quia nempe una est in sancta Trinitate divinitas.



PETITIONES AD JOVIANUM IMPERATOREM» IQI

PETITIO AD JOVIANUM

Imperatorem Antiochiae facta a Lucio, Berniciano*

et aliis quibusdam Arianis , contra Athanasium

Episcopum Alexandrioe.

Prlma Petitio quam fecerunt, Imperatore in campumconcedente j in porta Romanensi ^.

RoGAMus potentiam tuam, imperium tuum, et pieta-

tem tuam, ut nos audias. Imperator dixit : Quinam

estis, et unde? Responderunt Ariani : Christiani , Do-

mine. Imperator dixit : Unde et ex qua civitate? Ariani

dixerunt, Ex Alexandrina. Imperator dixit : Quid vul-

tis? Ariani dixerunt. Rogamus potentiam tuam et im-

perium tuum ut des nobis Episcopum. Imperator dixit .

Jussi priorem quem habuistis Athanasium in throno col-

locari. Ariani dixerunt : Rogamus potentiam tuam, jara

multisannis exul et accusatus est. Miles de repente com-

motus respondit : Obsecro imperium tuum, ut ipse in-

quiras quinam et unde sint. Hi enim sunt abjectse reli-

quise Cappadocise , residua improbi illius Georgii, qui

civitatein et mundum desertum reddidere. His auditis,

Imperator, equum calcaribus concitavit, et abiit in

campum.

1 Sctipta anno 363.



192 IPETITIONES AD JOVIANUM IMPErvATOREM.

Secunda Petitio Arianorum»

Accusationes et probationes habemus contra Athana-

masium, qui ante decem et vijînti annos ab oeternae me-

morise Constantino et Constantio in exilium pulsus est :

Et sub Deo dilectissimo, Philosophia3 studiosissimo , et

beatissimo Juliano item exulavit. Imperator dixit : Jam

proeterierunt quse ante decimum, vicesimum, et trice-

simum annum institutse sunt accusationes. Ne mihi de

Athanasio dicatis : scio enim quamobrem accusatus et

quare proscriptus sit.

Tertia Petitio Arianorum,

Et nunc iterum quasdam alias accusationes habemus

contra Athanasium. Imperator dixit : Non ex tumultu

et loquacitate, quod justum est apparebit : sed elegite

duos ex vobis, et ex plebe duos alios. Nequeo enim ad

singulosvestrum respondere. Qui ex plebe erant dixe-

runt : Hi sunt reliquise improbiGeor^îi,qui provinciam

nostram devastarunt*, et in civitatibus nuUum permisere

consiliarium habitare. Ariani dixerunt : Rogamus te :

quemcumque volueris preeter Athanasium. Imperator

ait : Dixi vobis, quse Athanasium spectant jam consti-

tuta esse : iratusque ait : Feri , feri. Ariani dixerunt :

Rogamus te : Si mittas Athanasium, perit civitas nostra,

nullusqae cum eo conventus agit. Imperator dixit : At-

qui diligenter sciscitatus novi eum recte sentire, et or-

thodoxum esse , atque recte docere. Ariani dixerunt

Ore quidem recte loquitur, animo autem dolose sentit.



PETITIONES AD JOVIANUM IIVTPERATOKEM. ig^

Imperator dixit : Satis hoc est, quod vos de illo testifi-

cati estis, eum recte loqiii ac docere. Quod si lingua

quidem recte docet loquiturque , animo autem prave

sentit, res illi cum Deo est : homincs enim cum simus,

sermonem audimus : qu£e vero in corde latent, novit

Deus. Ariani dixerunt : Jube nos conventus agere. Im-

perator dixit : Quis vos prohibet? Ariani dixerunt : Ro-

gamus te : hsereticos et dogmatistas nos declarat. Impe-

rator dixit : Hoc ejus officium est, atque eorum qui recte

docent. Ariani dixerunt : Obsecramus Imperium tuumj

hunc ferre non possumus, et agros Ecclesiarum abstulit.

Imperator dixit : Pecuniarum igitur gratia huc accessis-

tis, et non fidei causa? Rursum ait, Discedite , et quies-

cite. Prsetcrea ad Arianos dixit : Ite ad Ecclesiam, cras

conventus vobis est : et post dimissionem •, adsunt hic

Episcopi : Nemesinus item hic est : unusquisque ves-

trum, secundum id quod credit, subscribet. Athanasius

etiam hic est. Qui fidei Verbum nescit, discat ab Atha-

nasio. Habetis crastinum et perendinum. Egredior enim

in campum.

Quidam etiam Scholasticus ex Cynicis Imperatorem

rogavit. Rogo imperium tuum, Athanasii Episcopi causa

Catholicus mihi sedes eripuit. Imperator dixit : Si Catho-

licus tuas sedes eripuit,quid hoc ad Athanasium?

Alius quidam Patalas Scholasticus dixit : Accusatio-

nem habeo contra Athanasium. Imperator dixit : Ecquid

tibi cum Christianis , cum sis Gentilis ?

Quidam autem e plebe Antiochenorum Lucium com-prehenderunt, et Imperatori obtulerunt, dicentes : Ro-

gamus potentiam tuam et imperium tuum, vide quem

voluerunt Episcopum constituere.

xxxir. a5



194 IPETITIOJVES AD JOVIANUM IMPERATOREM.

AUa Petitio ad atrium Palatii a Lucio facta,

Obsecro potentiam tuam, audi me. Imperator substi-

tit et ait : Tibi ipsi Lucio dico : quomodo huc venisti

navine an pedes? Lucius dixit. Rogo te, Navi : Impe-

rator ait : Deus mundi et cometessol, et luna iis ipsis

succenseat qui tecum navigarunt, quod non te in mare

abjecerunt : et navis illa nunquam in posterum secundis

fruatur ventis : nec cum jactata fluctibus erit , cum na-

vigantibus ad portum appellat.

Ac per Euzoium postularunt a Probatio et sociis, qui

Eusebii et Bardionis successores erant, Eunuchis, ut

commendationem haberent infideles Ariani. Re cognita

Imperator, Eunuchos tormentis appUcans dixit : Hsec

patiatur quisquis voluerit Christianos deferre. Et sic di-

misit eos Imperator.



VITA ET CONVERSATIO

SANCTI PATlllS NOSTRI.

ANTONII,

Scripta missaqae ad Monachos in peregrina regione

versanteSj a Sancto Patre nostro Atlianasio Epis-

copo Alexandria^,

BoNUM cum jEgyptiis Monachis iniistis certamen , cum

eos virtutis exercitatione, vel sequare vel etiam superare

constitutis^ Nam apud vos etiam demum sunt Monaste-.

ria,jam Monachorum nomen celebratur. Hoc itaque pro-

positum jure quis laudaverit, vobisque precantibus, ip-

sum Deus perficere velit. Cum autem de vitae instituto

sancti Antonii me rogaveritis, cupientesediscere quanam

rationehoc exercitationis genus aggressusillesit, quisan-

tea extiterit, quis fuerit vitse ejus exitus, verane sint quge

de illo dicuntur, ut ad eum imitandum vos conferatis;

multa cum alacritate mandatum suscepi vestrum. Mag-

num quippe mihi lucrum vel ex sola Antonii memoria ob-venit. Novi certe futurum esse , ut vos

,postquam his au-

ditis hominem admirati fueritis , cjus propositum imi-

tari peroptetis. Apta quippe fornia ad exercitationem

Monachis est Antonii vita. Ne igitur narrantibus de An

* Vid, D, Guilion, tom. v, pug. 25o-2r,j.




tonio fidem derogate , immo pauca vos audisse existimate

vix enim illi potuere tot tantasque res vobis renunliare.

Etenini ego, rogantibus vobis, quantacumque per epis-

tolam misero, nonnisi pauca vobis ex gestis illius enar-

rabo; quare ne desinatishomines hinc ad vos navigantes

percontari. Fortasse enim singulis quse nota sibi sunt in-

dicantibus, vix pro merito illius digna fuerit narratio.

Litteris itaque vestris acceptis, volebam quosdam Mo-

nachos accersere , ex iis maxime qui frequentius illura

adibant : ut ab illis edoctus plura vobis possem trans-

mittere-, sed cum ad finem jam vergeret navigandi tem-

pestas, urgeretque tabellarius •, ideo qusecumque novi,

(saepe etenim illam vidi:

) et quae ab eo ediscere potui,

qui non modico tempore virum secutus sum, atque la-

vanti manus aquam effudi •, hsec vestrse pietati rescribere

fesiinavi : magnaque mihi ubique fait Yeritatis dicendae

cura •, ut ne si quis plura audierit , fidem deroget •, sin vero

pauciora quam par sit edidicerit , virum despiciat.

I. Antonius genere ^gyptius , nobilibus , et amplis fa-

cultatibus instructis, iisque Christianis parentibus oriun-

dus , Christianorum et ipse more educatus est. Ac infans

adhuc cum esset, ita apud parentes nutriebatur, ut prae-

ter illos et domum nosset nihil. Postea vero quam cres-

cendo puer factus est, atque setate processit, litteris ins-

titui renuit, ut puerorum consortium atque consuetudi-

nem devitaret •, totumque desidcrium in eo positum ha-

bebat, ut scriptum est de Jacobo , ut simplex domi re-

maneret^ Cum parentibusvero in Dominico conventi-

busaderat : neque cum puer esset otio diffluebat, neque

setate progressus contemptor erat; immo vero parentibus

eratobsequens,etlectionibus attentus , earum in sefruc-

tum conservabat. Neque rursum licet in sat pingui fortu-

1 Gen. XXV, 27,



VITA SANGTI ANTONII. 197

na,puer

,parentibus lauti atque varii cibi causa , erat

importunus, nec ullo modo ejusmodi voluptati deditus :

sed inventis contentus, nihil ultra requirebat»

II. Post parentum autem obitum, solus cum sola so-

rore admodum parva relictus, cum decem et octo vel vi-

ginti annorum esset , domus sororisque curam gessit. Sex

autem nondum exactismensibus a parentum exitu, cum

de more adDominicum procederet, atque secum animo

cogitaret, qua ratione Apostoli^ relictis omnibus secuti

sunt SaJvatorem, et qui in Actibus Apostolorum'^, ven-

ditis possessionibus,pretia afferebant ad pedes Aposto-

lorum, ut egenis distribuerentur : necnon quGenam quan-

taque istis spes in coelis reposita sit. Haec secum reputans,

in Ecclesiam ingreditur , contigitque ut tum Evangelium

legeretur , et audivit Dominum diviti illi dixisse : « Si vis

» perfectus esse , vade, vende omnia quse habes, et da

» pauperibus, et veni , sequere me : et habebis thesau-

» rum in coelis^. » Antonius porro quasi divinitus im-

missa sibi esset Sanctorum memoria, et quasi sui causa

lecta illa fuissent, egressus quamprimuni ex Dominico,

quas a majoribus habuit possessiones ( erant autem illi

arurse trecentee, fertiles et perquam ameenoe ) vicanis do-

no dedit, ne sibi sororique molestiam afferrent. Mobili-

bus vero omnibus venditls, multam hinc coUectam pecu-

niam pauperibus distribuit, paucis solum sororis causa

reservatis.

III. Rursus in Dominicumingressus, audivit Dominum

in Evangelio dicere : « Nolite solliciti esse in crastinum ^. »

JVec ultra illic remanere sustinens , egressus, illa quoque

tenuioribus largitus est. Sorore vero Yirginibus notis sibi

atque fidelibus commendata , atque ad Parthenonem tra-

dita, ut illic cdiicaretur, ipsc ante domum suam asce-

1 Matll). IV, uo. — 2 Acl. IV, 55. — 3 MaUh. xix, 21. — '* Ibid, vi, 34.



igS S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

ticse vitae deinceps operam dedit , atque attentus sibi , as-

perum vitse genus toleranter agebat. Nondum enim tam

frequentia erant in iEgypto Monasteria, neque ullus no-

rat Monachus vastam eremum : sed quisquis sibi ipsi va-

care cuperet, is haud procul suo pago sese exercebat so-

lus. Erat itaque tunc temporis in vicino pago senex ho-

mOy quiajuventute monasticam egerat vitam : hunc cum

videret Antonius, probo ejus imitandi studio incensus,

primum coepit ipse inlocis pago vicinis commorari.

At-que hincsi quem audiret aUcubi degere ad virtutem stre-

nuum , hunc prudentis apis more perquirebat , neque

ante adsedes suas remigrabat, quam hominem vidisset

atque hinc accepto ceu viatico ad virtutis iter instituen-

dum, revertebatur. Sub initium itaque ibidem commo-

ratus , mentem firmabat suam , ut ne ad paterna inde bona

reverteretur , neque suorum meminisset cognatorum-, sed

toto desiderio, tota soUicitudine ad asceticae vitse perfec-

tionem contenderet. Laborabat itaque manibus suis : au-

dierat nempe,Qui otiosus fueritne manducet : atque hinc

partim panem sibi emebat, partim egenis largiebatur^

Frequensorabat, quod didicisset oportereseorsim sine in-

termissione orare^ : etenim ita attentus erat lectioni , ut

nihil sibi scriptorum excideret, sedretineret omnia^ -, ita

ut ipse deinde memoria librorum loco esset.

IV. Cum ita vitam suam institueret Antonius, dihge-

batur ab omnibus: ipse vero seduhs quos adibatfratribus,

libenter obsequebatur , addiscebatque in quo quisque eo-

rum virtutis et exercitationis genere excelleret :

atque

hujus suavitatem contemplabatur, ilUus orandi assidui-

tatem : ilhus lenitatem, aUus humanitatem cogitabat :

huic vigiUas agenti, iUi lectionis studioso adhibebat ani-

mum : hujus perseverantiam , aUus jejunia et humi cuba-

1 Thes, III, 10. — 2Matth, vi, 6, — 3 i Xhes. v, 17.



VITA SANGTI AI^TOKII. 199

tionem mirabatur : hujiis mansuetiidinem observabat

illius longanimitatem : unaque omnium pietatem erga

Christum, ac mutuam dilectionem reputabat secum. At-

que ita plenus ad Asceteriisuilocumremeabat, atque sin-

gulorum dotes animo colligens, curabat in se ipse omnia

exprimere. Etenim nulkim ipsi cum sequalibus fuit con-

tentionis studium,praeter hoc solum, ut ne virtute se-

cundus ab illis esset. Atque illud ita agebat, nemini ut

offensioni , immo potius ilHs ipsis hoc gaudio esset. Om-

nes itaque vici incolse, atque probi viri, quorum con-

suetudine iitebatur, ejusmodi hominem cernentes, Dei

amicum vocabant : et alii ut filium diligebant , alii ut fra-

trem.

V. At omni bono inimious atque invidus Diabokis, hu-

jusmodi in adolescente propositum cernere non tulit. Sed

quae jam antehac adversus eum meditatus fuerat , hsec

exequi conatus, illum primo ex ascetica vita deducere

teutavit , submissa facultatum memoria , sororis sollicitu-

dine, generis sui consuetudine,pecuniarum et gloriae cu-

piditate, varii etlauti cibi vokiptate , nec non variis re-

missioris vitse blandimentis, atque demum asperitate vir-

tutis, quse tanti laboris esset : subjiciebat item corporis

infirmitatem, temporis diuturnitatem. Uno verbo ingen-

tem in mente ipsius excitavit cogitationum pulverem, ut

a recto avocaret instituto. Yerum sc infirmiorem conspi-

catus inimicus, quam ut Antonii proposilum everteret^

immo vero sese ilUus constantia devictum , et magna fide

subversum, atque cadentem assiduis Antonii precibus;

tum confisus iis quee « in umbiUco ventris sui sunt^ » ar-

mis iisque gloriatus : quoe prioressunt ejus adversus ado-

lescentes insidiae, juvenem adoritur , noctu perturbatio-

nes cxcitans, interdiu vero ita infestans , ut qui eum cer-

* Job. LX, 1 1.




nerent , cominissam inter utrumque pugnam adverterent.

Ille namque obscoenas cogitationes subjiciebat •, hic eas

precibus fugabat:

titillabatille,

hic ceuerubescens , fide

,

precibus,jejuniiscorpusmuniebat : sustinebat miser Dia-

bolus vel mulieris formam noctu induere ,foemineeque ges-

tus imitari, Antonium ut deciperet-, at ille Christum co-

gitans , ac propter ilUim nobiUtatem spiritualitatemque

anima3 secum reputans, carbonem illius fallacise restin-

xit. Rursum suggerebat inimicus voluptatis suavitatem

ille iracundo ac moerenti simihs , ignis comminationem

atque vermis cruciatum cogitabat : quibus ipsi oppositis

hsec prseteribat illaesus. Quse omnia pudori erantadver-

sario. Nam qui putabat se Deo similem esse posse, ab

adolescente jam deludebatur : et qui adversus carnem et

sanpuinem gloriabatur, ab homine carnem gestante pros-

tratus est. Aderat enim illi adjutor Dominus qui carnem

propter nosgestavit, et victoriam dedit corpori contra

Diabolum : ita ut quisquis vere certat,

possit dicere :

« Non ego, sed gratia Dei mecum^ »

YI. Demum cum nec hoc modo posset draco Anto-

nium prosternere, sed sese videret ex corde illius abjec-

tum"^ •, stridens, utscriptum est, dentibus, et quasi extra

se raptus, qualis animo est taUs specie ipsi apparuit,

niger sciUcet puer : non jam cogitationibus iUum aggre-

ditur, dejectus quippe fuerat dolosus iUe •, sed humana

deinceps usus voce, MuUos, aiebat, decepi, plurimos

prostravi : nunc vero ad aUos, sic ad te laboresque tuos

accedens, infirmiorfui. Sciscitante Antonio : Quis tu es

qui hsec mecum loqueris? Tum iUe lamentabiU voce :

Ego, inquit, fornicationis sum amicus : ego insidias ti-

tiUationesque adjuveneshac in re expugnandos suscepi,

et spiritus fornicationis vocor. Quot temperanter vivere

i 1 Cor. XV, 10. — 2 Act. vii, i4.



VITA SANGTI AKTOINII. 201

volentes decepi ! Quot continentes titillationibus e sen-

tentia deduxi! Ego sum cujus causa Propheta eos qui

lapsi sunt increpat liis verbis : « Spiritu fornicationis

» decepti estis ^: » per me etenim supplantati illi fue-

rant. Ego sum qui ssepius tibi molestiam creavi, ac to-

ties a te repulsus sum. Antonius autem gratiis Domino

actis, assumptaque adversus hostem confidentia, ait illi

Admodum ergo contemnendus es : nam mente es atra et

quasi infirmus puer : nulla mihi post hac ex te sollici-

tudo : fi Dominus enim mihi adjutor, et ego despiciam

» inimicos meos^. » His ater ille auditis statim aufugit,

tales pertimescens voces, atque reformidans vel ad vi-

rum accedere.

VII. Hsec prima fuit Antonii contra Diabolum victo-

ria ; imo potius in Antonio egregium facinus Salvatoris,

(( qui damnavit peccatum in carne, ut justificatio legis

» impleretur in nobis, qui non secundum carnem am-

» bulamus, sed secundum spiritum ^. » Nec tamen An-

tonius quasi prostrato daemone, negligens postea fuit,

aut minorem sui curam gessit : neque inimicus, victus

licet , insidiarum finem fecit. Circuibat enim rursum

quasi leo captans aliquam adversus eum occasionem*.

At Antonius quod ex Scripturis dedicisset, multas esse

inimici insidias, asceticse vitse cum contentione operam

dabat, ratus, etsi non potuisset Diabolus voluptate cor-

poris cor decipere, alia sane arte eum insidias paratu-

rum : daemon quippe peccatis delectatut. Magis igitur

magisque corpus macerabat, et in servitutem redigebat,

ne forte in aliis victor, in aliis succumberet. Asperiori

igitur vitse genere assuescere in animum induxit : quod

multis admirationi fuit, ipse tamen ejusmodi laborem

facile tolerabat : animi enim alacritas , diuturnitate

» Ose. IV, 12, — 2PsaI.cxvn,7,— 5 Rom.viii, 3et4.— * Ephcs.vi, u.



202 S. AtHANASII ARCHIEPlSGOn

temporis , habitum illi bonum aflerebat •, ita ut yel mi-

nima oblata ab aliis occasione, permagnum ipse hac in

re studium exhiberet. Ita vigilabat , ut totam persaepenoctem insomnem duceret : idque non semel , sed ssepis-

sime observabat , haud sine aliorum admiratione. Cibum

semel in die sumebat post solis occasum : nonnunquam

post biduum, immo ssepe post quatriduum edebat. Cibus

illi panis cum sale : et aqua sola,potus. Carnium enim

et vini meminisse supervacaneum fuerit, cum nec apud

alios strenuos Ascetas, ejusmodi quidpiam reperiretur.

Ad somnum vero capiendum sufficiebat ei storea ; ac ut

plurimum humi cubabat. Oleo inunginolebat,aiens praes-

tare juvenes magna alacritate Asceticam exercere, nec

ea quserere quee corpus emollirent,quin potius labori-

bus assuefacere , memores apostolici hujus dicti : « Cum

» infirmor , tunc potens sum*. » Tunc enim aiebat

animi vigorem roborari , cum corporis voluptates mi-

nuerentur. Eratque haec illius admiranda cogitatio : non

oportere virtutis viam , vel secessum ejus causa suscep-

tum , tempore metiri, sed desiderio et proposito. Ipse

vero nequaquam recordabatur prseteriti temporis : sed

ac si quotidie exercitationis initium fecisset, majori adprofectum labore contendebat, Apostoli dictum illud

frequenter sibi pronuntians : « Quse retro sunt oblivis-

» cens , ad ea vero quee ante sunt extendes meipsum^: »

memor quoque ilius Helise Prophetse dicti : « Yivit Do-

» minus ante iujus conspectum hodie sto^. » Observa-

bat quippeillum

cumdixit, « hodie, » prseteritum tem-

pus non mensum esse : sed quotidie,quasi tum primum

incoepisset, curasse , ut sese talem exhiberet, qualem ad

conspectum accedere Dei par esset •, purum scilicet cor-

de, et ad obsequendum ejus voluntati;, et nulli alii, pa-

1 a Gor. xii, lo. — 2 Philip. 111, i4. — ' 3 Reg. xviu, i5.



VITA SANCTl ANTONII. 2o5

ratum. Dicebat autem apud semetipsum, oportere asce-

tam ex magni illius Helise vitae instituto suam ipsius

vitam quasi in speculo quotidie ediscere.

VIII. Sic itaque sese coarctans Antonius, ad sepulcra

procul vico sita se contulit, et rogato ex familiaribus

quodam , ut panem sibi multorum dierum intervallo

aflerret , ingressus quoddam sepulcrum , et clausa ab illo

janua, solus remanebat intus. Quod cum non ferret ini-

micus j immo metuens ne brevi eremum ille ascesi reple-

ret, accedens una noctium cum dsemonum turma , tot

ei plagas inflixit, ut prae nimiis cruciatibus mutus humi

jaceret. Affirmabat quippe tantum fuisse dolorem , ut ab

hominibus inflictse plagse , nunquam tantum valeant

cruciatum afferre. Dei autem providentia ( nunquam

enim Dominus in se sperantes negligit) insequente die

advenit familiaris ille , apertaque janua , ut illum humi

jacentem vidit,

quasi extinctum , sublatum detulit in

proximi vici Dominicum , atque humi deposuit. Multi

autem ex cognatis, et vici incolse assidebant Antonio

quasi demortuo. Circa vero mediam noctem ad se rever-

sus Antonius atque expergefactus , ut vidit dormire om-

nes, familiarem ilkim qui solus vigilabat, nutu accivit

rogavitque ut nemine excitato se denuo tolleret, atque

ad sepulcra deportaret.

IX. Delatus a viro , clausisque de more foribus, ite-

rum solus erat intus : atque ob plagas stare cum non

posset, decumbens orabat. Et post orationem edito cla-

more aiebat : Hic adsum ego Antonius : non vestras fugio

plagas ,etiamsi plures inflixeritis , nihil me separabit

a caritate Christi. Psallebat deinde : « Si consistant ad-

» versum me castra , non timebit cor meum^ » Haec

Asceta sentiebat, hsec loquebatur. At omni bono adver-

* Rom. VIII, 35 ; Ptjal. xxvn,3.



204 S. ATHANASH ARGHIEPISCOPI

sarius inimicus, Antonium tot acceptis vulneribus redire

ausum miratus, accitis canibus suis, et furore quasi

diruptus: Cernitis, ait,

eumnon spiritu fornicationis

non plagis deterreri a nobis potuisse , immo audacter

nos provocat : sed alia ratione ipsum aggrediamur. In

promptu enim Diabolo est , varias ad malitiam induere

formas. Noctu itaque tantum excitavere strepitum , ut

totus concuti videretur locus, et quasi ruptis quatuor casai

parietibus, irrumpere dsemones visi sunt, variis ferarum

reptiliumque induti formas : fuitque statim locus spec-

tris repletus, leonum , ursorum, leopardorum , tauro-

rum , serpentum , aspidum , scorpionum , atque lupo-

rum. Horum unumquodque forma propria movebatur.

Rugiebat leo quasi invasurus , taurus cornu petere vide-

hatur , serpens reptando non accedebat tamen , lupus

irruens retinebatur. Erat demum omnium quae appare-

Lant ferarum horrendus strepitus , feroxque animus.

Antonius vero flagris stimulisque Isesus ab illis , sentiebat

quidem graviores corporis cruciatus, animo tamen in-

trepidus vigilansque jacebat, gemens quidem ob corporis

dolorem , animo tamen vigil,quasi rideret illos -, Si qua

vis, ait, inesset vobis, sufficiebat ingredi unumj at cumvos enervarit Dominus, ideo multitudine me terrere co-

namini : argumentum sane illud est imbecillitatis vestrae,

brutorum formas imitari. Fidenterque rursum : Si vale-

tis, inquit, si quam accepistis adversum me potestatem,

ne cunctemini , sed invadite : sin non potestis, cur frus-

tra turbamini ? Sigillum nobis , atque ad tutelam murus

est fides in Dominum nostrum. Multis igitur tentatis,

stridebant dentibus in eum, quod sese potius illuderant,

quam illum.

X. Dominus vero neque tunc certaminis Antonii

oblitus, ad opem ferendam advenit. Sublatis itaque ocu-



VITA SANGTI ANTONII. 2o5

lis tectum vidit quasi apertum, ac lucis radium ad se

descendere. Daemonesque statim evanuere, et protinus

remisere corporis dolores, domiciliumque integrum ap-

paruit. Auxilio Antonius animadverso,postquam am-

plius respirasset, doloribusque levatus , visum quod ap-

parebat his verbis compellavit : Ubi eras? cur non ab

initio apparuisti , ut meos levares dolores ? Tum vox illi

emissa : Hic eram, ait, Antoni, morabarque tuum spec-

tans certamen. Cum itaque sustinueris , neque superatus

fueris, ero semper tibi adjutor, tuumque nomen ubique

terrarum celebre reddam. His ille auditis surrexit atque

oravit; tantumque roboris accepit , ut plus sibi virium

corporis esse sentiret, quam habuisset ante. Eratque tum

annorum prope triginta quinque.

XI. Insequente die egressus, ferventiore animo erat

ad pielatem erga Deum, cumque convenisset senem il-

lum priorem , rogabat ut una eremum incolerent. Ab-

nuente illo , cum ob aetatem , tum quod id moris non

esset : confestim Antonius ad montem contendit. Verum

inimicus, ejus ardens propositum conspicatus , ejusque

impediendi cupidus, magni argentei disci speciem in

viam projecit. Antonius vero maligni fraude intellecta,

stetit, discumque intuitus, Diabolum in eo deprehensum

his alloquitur : Unde discus in eremo? JVequaquam trita

via haec est, nullum viatorum vestigium, lapsus laterene-

quivit permagnus cum sit. Sed qui amisisset, ad perqui-

rendum regressus, reperisset haud dubie in deserto loco.

Techna Diaboli hsec est :

propositum animi mei nequa-quam cohibebis, o Diabole. IIoc tecum erat « in perdi-

)) tionem^. » Haec Antonio dicente, evanuit discus, quasi

fumus a facie ignis.

XII. Rursumque cum progrederetur, non vanamspe-

* Act. VJII, 20.




ciem, sed verum aurum in via projectuin conspexit :

inimicusne autem exhiberet illud, an aliqua virtussupe-

rior, quse athletam exerceret , Diaboloque significaret

eum ne veras quidem pecunias curare •, id sane nec indi-

cavit ipse, nec nobis compertum est : constat solummo-

do, verum fuisse aurum quod apparuit. Copiam solum

miratus Antonius , tanquam ignem prosiliit , atque sic

pertransivit , ut ne quidem vultum converteret : immo

cursum ita concitavit,. ut extra conspectum esset lateret-

que sibi locus.Magis igitur magisque propositumfirmans

suum, ad montem se contulit, ubi castellumtransflumen

reperit tamdiu desertum, ut esset plenum reptilibus :

cumque transmeasset , ibi habitavit. Reptilia vero,

quasi quodam insequente, subito recesserunt. Ille obtu-

rato ingressu,panibusque ad sex menses illic repositis

( qui mosest Thebseorum, durantque panesper integrumannum incorrupti

) aqua vero intus reperta, quasi in

adyta descendens, ibi solus commorabatur, nec inde

egressus unqnam, nec adventantium quempiam videns.

Diuturno itaque tempore hoc asceticae vitse genuscoluit

bis solum quotannis per supremam domuspartem accep-

to pane.

XIII Familiares autem eo accedentes, cumnonsineret

ingredi, extra domum noctes perssepe diesque tran-

sigere coacti , audiebant quasi turbas intus tumultuari

strepitum edere, voces emittere lamentabiles, clamare,

E nostris recede sedibus : quid tibi cum eremo ? nostras

nunquam feres insidias. Et initio quidem qui stabant

foris, putabant homines intus esse qui cum illo concer-

tarent, ac per scalas intro descendissent^posteaquam

vero per foramen introspexerunt , tum viso nemine , in-

tellexere daemones esse , atque perterriti Antonium com-

pellarunt. Ille vero magis hos audiebat quam curabat



VITA SANCTI ANTONIT. 20/

illos. Et prope januam accedens , hortabatur homines ut

secederent, nec reformidarent. Nam, ejusmodi phanta-

sias dcTinones exhibere eorum maxime causa qui perter-

rentur. Obsignate yos , aiebat , et cum fiducia abscedite :

siniteque illos sibi ipsis illudere. Tum abibant illi signo

Crucis munili : ille vero remanebat, nihil Isesus a dsemo-

nibus, neque ejusmodi certaminibus defatigatus. Acces-

sio quippe coelestium visionum , et hostium imbecillitas

permagnum illi praestabat laborum levamentum, majo-

remque addebat alacritatem. Etenim cum frequenter ac-

cederent familiares , rati se illum mortuum reperturos

psallentem audiebant : « Exurgat Deus et dissipentur

» inimici ejus, et fugiant qui oderunt eum a facie ejus.

» Sicut deficit fumus deficiant : sicut fluit cera a facie

» ignis , sic pereant peccatores a facie Dei ^. » Et rursus :

(( Omnes gentes circuerunt me , et in nomine Domini

» ultus suin eos "^. »

XIY. Viginti itaque prope annos ita degit, Asceti-

cam seorsim agens vitam, neque inde progressus, nec

nisi raro visus ab aliquo. Post haec autem, cupientibus

permultis Antonii ascesin imitari, accedentibusque fami-

liaribus , atque vi confractis, ac depulsis foribus, exiit

Antonius tanquam ex adyto mysteriis initiatus, atque

divino afflatus numine. TuncqueprimumextracasteUum

visus est ab adventantibus. Ut viderunt illi , mirati sunt

corporis habitum eumdem ipsum esse qui semper fuerat,

nec per quietem obesum pinguedine, neque macie con-

fectum per jejunia dsemonumque certamina ; talis quippeerat

,qualem ante secessum ejus conspexerant. Animi

item puri mores erant-, nam nec miDerore coartari, nec

voluptatibus diffluere, neque vel risum , vel tristitiam

praeferre , neque conspecta multitudine turbari , neque

* Psal, nvii, i. — i Psal. cxvii. 12,



203 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPl

tanta salutantium frequentia lcetari visus est. Sed sequa-

bilis omnino erat *, utpote qui ratione regeretur ,et

sequum naturse statum servaret. Multos itaque corporeper eum Dominus sanavit : alios daemonibusliberavit.

Gratiam item Antonio loquenti dederat Dominus, ut

moestos plurimos consolaretur : concertantes alios redu-

ceret in amicitiam , hortans omnes ut nihil mundanarum

rerum anteferrent caritati Christi. Cum autem inter lo-

quendum futura memoraret bona , necnon Dei erga nos

amorem , « Qui proprio Filio non pepercit , sed pro no-

» bis omnibus tradidit illum ^•, » multis persuasit monas-

ticamut eligerent vitam : atque ita demum in montibus

quoque excitata suntMonasteria, eremusque a Monachis

habitata est, qui relictis suisomnibus, coelesti instituto

nomen dabant.

XV. Necesse cum esset ut Arsenoiticum canalera

transmearet, ( ex usu quippe fratrum erat ut inviseret

illos ) canalisque crocodilorum plenus esset, tantum pre-

catus conscendit , atque cum sociis omnibus pertransivit

illsesus. Reversus ad Monasterium pristinos labores stre-

nue fortiterque adiit. Frequentibus autem colloquiis,

eorum qui jam Monachi erant auxitalacritatero, aliorum

vero plurimos ad Asceticse vitse amorem inflammavit;

ita ut ejus suasu brevi plurima fierent Monasteria, qui-

bus cmnibus quasi pater ipse praeerat.

XVI. Aliqua die progressus, Monachis omnibus ad

eum accedentibus, rogantibusque, ut eum sermocinan-

temaudire liceret , hsec illis ^gyptiaca lingua locutus

est. Scripturse sacrse sunt ad doctrinam satis : sed operse

pretium est nos mutuo in fide cohortari, atque verbis

concitare. Vos itaque , ut filii, ea referte patri quoe nos-

tis ; ego vero utpote natu grandior,quae novi quaeque

* Rom. vin, 52.



VITA SANCTI AjVTONII. 209

perimento didici trado vobis. Illud in primis sit com-

mune omnium studium , ut a coepto ne recedamus, neve

propter laborem animo concidamus:

nec dicamus, jamdiuAsceticam agimus vitam : immopotius, ac si quotidie in-

ciperemus, alacritatem augeamus. Brevissima quippe ho-

mmis vita si cum futurisconferatursseculis; itautnihil sit

oevum nostrum cum seterna vita comparatum. In mundo

quidem quoevis resjustopretiovenditur, etsequalesequali

commutalur ; promissio autemseternse vitse parvo emi-

tur : Scriptum est enim : « Dies annorum nostrorum

» in ipsis septuaginta anni : si autem in potentatibus,

)) octoginta anni, et araplius eorum labor et dolor ^. »

Si itaque totos octoginta vel etiam centuin annos in as-

cetica vita perseveraverimus: nequaquam centurn solum

annis reguabimus, sed pro centum illis, in ssecula ssecu-

lorum. Et cum in terra decertemus, non in terra hsere-

ditas erit nostra , sed in coelis promittitur nobis : atque

corruptibili deposito corpore , incorruptibile accipie-

mus.

XVII. Itaque, filii, ne lassescamus, neque putemus

nos diutius morari , aut magnum quid prsestare : « Non

» enim sunt condiguse passiones huju3 temporis ad futu-

» ram gloriam quse revelabitur in nobis ^. » Nemundum

intuentes existimemus magnis nos rebus renuntiasse : si-

quidem totus terrarum orbis minimus est si cum toto

ronferatur coelo. Si tota igitur terra potiremur, totique

renuntiaremus, nequaquam dignum illud esset regno

coelorum. Quemadmodum enimsi quisseneamdrachmam

despiceret, ut centum aureas lucraretur •, ita si quis uni-

versse terrae dominus, renuntiaret illi , is parum relin-

queret, ac centuplum reciperet. Quod si ne tota quidem

terra digna sit regno coelorum, qui ergo aruras paucas

* Psal. Lxxxix, 10, — 2 Rom, vui, 18,

XXXII, 14



210 g. ATHANASII A.IlGinEPISCOPI

relinqnit, qnasi nihil amittit : vel etiam si domum,

multnmque anri dimittat, nequaquam gloriari debet,

aut remissins ajjere. Et alioqui cogitandumnobis est, si

ea virtntis causa non relinquamns ,morte amissuros

tandem nos esse, ac persaepe quibus minime vellemus,

ut ait Ecclesiastes K Cur ergo ea virtutis causa non relin-

quamus, ut regni accipiamus lisereditatem? Quapropter

ne quem nostrnm invadat possidendi cupido. Quid lucri

ea adipisciquê nobiscum non auferemus? aut cur noa

polius ea acqaiiamus quse nobiscum anferemus, pruden-

tiam scilicet, jnstitiam, temperantiam, fortitudinem,

inlelligentiam, caritatem ,pauperum amorem

,fidem

in Christum, mansuetudinem , hospitaUtatem? H?ec si

adipisramur , illic reperiemus, qu^ nos in mansuetorura

terra hospitio exfipiant.

XVIII. His itaqne argumeniis quivis in animura in-

ducat, ut non animo concidat, prgesertim si cogitetse

Domini servum oportereDominoservire.Quemadmodum

itaqne servns non ausit hsec dicere : Cum beri laborarim,

otiabor hociie : neque praeteritum terapns diraensus,

diel)us seqneniibus cessabit : sed quotidie, ut scriptura

est in Evangelio, idem prsefert anirai studinra, ut suo

plareat Oomino, et non periciitetur : ita et nos quotidie

in Ascetica perseveremns, scientes, si una die indiligen-

ter agamns, Dominum non veniara nobis, preeteriti tera-

poris gratia, esse concessurnra-, sed snccensnrura nobis

propter negHgentiam. Ita et in Ezechiele scriptum : itaet

Judas ob unam noctera, prseteiiti teraporis laborem perr

didit^

XIX. Quocirca, filii , Asceticse vitas operam deraus,

nec indiligenter agamus. In hoc enim ipûm, Dominura

adjutorem habemus, ut scriptutti est ^s Quicuraque bo-

1 Eccles. IV, 8. -» 2 Ezech. xviu. —^ * J\omi vm, iS^



VITA SANCTI AJSTONII. 211

num elegerit , ei Deus cooperatur in bonum. Ut autem

non negligenter agamus, Apostoli dictum meditari con-

venit : « Quotidie morior *. » Si enim vixerimus , quasi

quotidie morituri , non peccabimus. Quod ita intelligen-

dum, ut quotidie mane surgentes , non existimemus nos

ad vesperam usque esse victuros, et cum decumbimus,

ne surrecturos arbitremur : cum vita nostra natura in-

certa sit, et quotidie per provi'dentiam dimeosa. Sic af-

fecti , et si in dies ita vixerimus, neque peccabimus,neque alicujus rei cupiditate tenebimur, nulli succense-

bimus, nullum recondemus tbesaurum in terra : sed

quasi quotidie mortem expectantes, nullani rem possi-

debimus : omnia omnibus delicta condonabimus : : nec

mulieris concupiscentia , nec obscoena ulla voluptate te-

nebimur, sed ut caducam aversabimur:

semper concer-tantes atque judicii diem prospicientes. Semper enira

gravior formido etcruciatuum pericukim, voluptatissua-

vitatem dissolvit, nutantemque erigit animam.

XX. Idcirco jam exorsi, jam ingressi virtutis viam,

magis contendamus ut ad futura perveniamus^. Nemo

retrorsumconvertatur^

ut Lotiuxor, cum potissimum

Bominus dixerit : « JXemo mittens inanum suam ad ara-

» trum et respiciens retro , aptus est regno coelorum^. »

Rctro autem respicere nihil aliud est quam poenitere , ac

rursum mundana sapere. JNe timete de virtute audientes,

neu de nomine stupeatis. Non enim procul nobis est,

neque extra nos consistit : in nobis ipsis res est et perfa-

cilis sane , si modo voluerimus. Grseci peregrinantur. et

mare trajiciunt, ut litteras ediscantj nobis vero peregri-

natione opus non cst propter regnum coclorum, neque ut

virtutis causa mare trajiciamus. Jam olim quippe Domi-

nus dixit : « Regnum Dei intra vos est*. » Virtus itaque

*i Cor. XV, 01,— Si»liiilpi iUj i4} Gen. Jsijt, sG. —^ Luc. ix, 62, —

*

liuc XVII, ai«




nostra duntaxat voluntate opus habet, in nobis cum sit,

ex nobisque consistat. Siquidem cum anima natura sua

vim inlelligendi habeat, hinc virtus consistit. Secundiim

naturam autem se habet anima, cum talis manet qualis

facta est, facta vero est et bona et admodum recta. Qaa-

propter Jesus Nave Filius hsec populo praecipiebat : « Di-

» riîte cor vestrum ad Dominum Deum Israei^ : » et

Joannes : « Rectas farite semitas vestras"^. > Nam rectam

esse

animam,id est,

intel!igentiamesse

prout creataest :

contra vero cum declinavit , atque a natura deflexit, id

dicitur animi vitium. Nequaquam difficilis ergo res est :

nam si prout conditi fuimus perseveremus, in virtute su-

mus : sin malis adhibeamus animum , ut mali judicabi-

mur. Si extra nos perquirenda res esset , difticilis sane

foret ; quod si in nobis ipsis sit , sordidas caveamus cogi-

tationes, Dominoqae animam servemus, tanquam accep-

tum ab eo depositum, ut opus ipse suum agnoscat , cum

talis ipsa fuerit, qualis ab eo condita est.

XXI. Hoc item pugnemus, ne tyrannidem in nos oc-

cupet ira, nec dominetur nobis concupiscentia : scriptum

estenim, « Ira viri justitiam Dei non operatur : conca-

» piscenlia autem cum conceperit, parit peccatum :

» peccatum vera cum consummatum fuerit, generat

» mortem". » Hac instituta vitse ratione sedulo vigile-

mus, et, ut scriptum est, omni custodia servemus cor

nostrum . Ilostes habemus formidandos et callidos, ma-

lignos scilicet da^mones, ut adversus illos coUuctatio no-

bis est , ut ait Apostolus , « JVon adversus carnem et san-

» guinem •, sed adversus principatus et potestates, mundi

» rectores tenebrarum harum, adversus spiritualia nequi-

» tiae in coelestibus *. » Magna illorum turba in aere no-

* Josue. XXIV, 20i —2 Matlh,inj4« •*- ' Jacob, i, 20 et l^.J— * Prov,

IV, 23,



VITA SANCTI ANTONII. 210

bis proximo est, neque procul nobis sunt, magna quoquG

inter illos est discrepantia. De quorum natura et diffe-

rentia multa dici possent, ab aliis, nobis praestantioribus

pertractanda. Quod vero jam necessarie nobis incumbit,

est nosse eorum adversum nos calliditates.

XXII. Primum itaque hoc aosse debemus dsemones

appellari daemones, non quod tales fufirint conditi : nihil

enim mali condidit Deus : sed boni etiam ipsi facti sunt.

Lapsi vero a coelesti sapientia, post in terra voiiitati,

Gentiles phantasiis deceperunt , invidiaque in nos Chris-

tianos ardentes, nihil non movent , ut coelorum nobis

aditum intercludant, ne eo nos ascendamus unde lapsi

illi sunt. Quapropter multa oratione, multa exercitatione

opus est , ut accepta quis per spiritum discretionis gra-

tia,

quse illos spectant possit agnoscere : quinam sci-

licet illorum minus nequam , quinam nequiore; sint:

quo studio singuli eorum teneantur : qua quisque

ratione prosternatur et ejiciatur. Multi sunt enim eorum

doli, multi ad parandas insidias motus. Beatus certe

Apostolus et ejus sectatores hsec probe norant cum dice-

rent : « JVon enim ignoramus cogitationes ejus^. » Nos

vero ex iis quas ab illis sumus experti tentationibus, mu-tuo debemus alii alios emendare. Ego itaque ut aliquam

eorum assecutus experientiam, ut filiis loquor.

XXIII. Si igitur viderint illi Christianos quoslibet,

maximeque Monachos laborare atque proficere, primum

a{^{^ressi tentant, et offendicula ponunt in via : quse scili-

cet oftendicula , sunt malse cogitationes. JVon est autemquod eorum suggestionibus terreamur : nam precibus je-

juniis et fide in Dominum statim illi labuntur. Sed lapsi

minime quiescunt, vafre quippe et callide rursum acce-

dunt. IJbi eaitn palam per pbscgerja^ voluptates poi; declî



21^ 18. ATHANASII ARGHIEPISCOn

pere nequeunt, alia aggrediuntur via, vanisque speciebus

perterrere nituntur, variis assumptis formis mulierum,

ferarum, reptilium, praegrandiiim corporum, militarium

turmarum. Sed n^que hae illorum phantasiee nohis sunt

pertimescendae : nihil enim cum sint, suhito evanescunt

si maxime fide et signo Crucis se quis munierit. Audaces

porro sunt admodumque impudentes : nam si hoc modo

superentur, alio aggrediuntur. Vaticinandi enim se peri-

tos simulant , atque ea praedicendi quae postea futura

sunt : affectantque se ita proceros exhihere , ut tectum

attingant,magnaque sint latitudine , ut quos cogitationi-

bus decipere nequiverunt, hujusmodi portentis suhor-

nare possint. Quod si hic quoque animain inveniant fide

atque spe firmatam,principem denique suum secum ad-

ducunt.

XXiy. Aiehatque talesssepe videri, qualem Joho Dia-bolum revelavit Dominus his verhis : « Oculi ejus ut spe-

» cies diluculi. Ex ore ejus proceduntlampades ardentes,

» et projiciuntur quasi foci ignis. Ex naribus ejus proce-

» dit fumus camini ardentis igne carhonum : anima ejus

» carhones : flamma de ore ejus egreditur^. » Talis cum

appareat dsemoniorum princeps, terrorem, uti dixi, ve-

terator ille et magnilocus incutit, ut coarguit eum Domi-

nus, Joho quidem dicens : « Arhitratur ferrum quasi pa-

» leas, ces vero quasi Hgnum putridum, mare reputat

» quasi vas unguentarium, et tartarum ahyssi quasi cap-

» tivum, ahyssum aestimavit quasi amhulachrum*^ : »

per Prophetam autem : « Dixit inimicus,persequar et

» comprehendam^ : » et per alium iterum : « Universam

» terram comprehendam manu mea quasi nidum . et

» quasi derelicta ova tollam^, » Talia illi jactitant , et se

1 Job. Lxi, 9, 10 et II. — 2Ibid, i8et seqq. —3 Exod. xv, 9, — *Isai



TIVA. 8ANCTI ANTONII. 2l5

facturos promittunt, ut pios circumveniant. Sed ne has

quidem ejus pliantasias oportet nos qui lideles sumus re-

formidare, nec ejus attendere vociljiis. Mentitur quippe,

nihilque prorsus veri loquitur^. Nam licet talia et tam

multa audacter locutus sit, quasi draco a Salvatore hamo

tractus est, et quasi jumentum, capistrum narihus acce-

pit, ac velut fugitivus nares annullo vinctasliabet, et la-

hia armilla perforata'^. Ligatusque estaDomino tanquam

passer, ut illudatur a nobis. Positi autem sunt cum ipse

tum socii dsemones, quasi scorpiones et serpentes, ut con-

culcentur a nobis Christianis^. Cujus rei argumentum

illud est, quod nos jam vitae instituto ipsi adversario uta-

mur. J\am qui minatus fuerat se exsiccaturum mare , et

orbem terrarum comprehensurum, is jam non valet exer-

citationem vestram impedire, sed neque me contra se

loquentem cohibere. Ne verbis itaque ejus adhibeamusanimum, mentitur euim : neve phantasias ejus, vanissi-

mas sane, pertimescamus. Non verum quippe lumen in

illis apparet, sed praeludia potius et imagines ignis ipsis

parati : et in quibus illi exurendi sunt flammis, in iisdem

homines perterrere conantur. Apparent revera, sed eva-

nescunt illico :

nemine quidem Iseso lidelium ,

immo ipsi

imaginem lerunt ignis a quo demum excipiendi sunt.

Quare nec ea illi ratione sunt extimescendi : vana quippe

per Christi gratiam omnia sunt eorummolimina.

XXV. Dolosi sunt etiam , atque parati ad omnem se

formam atque speciem transferre. Plerumque etenim se

Psalmos canere simulant, licet minime videantur, memo-rantque Scripturarum verba. Ssepenumero nobis legen-

tibus, quae nos legimus statim quasi echo repetunt ipsi :

dormientes nos ad preces excitant : quod frequenter illi

pgunt, ut propemodum dormirc non sinant. Aliquando

» Job. XL, 19. -- 2 Job, XLi, 2, — 3 Luc, X, 19,



J^l6 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI

specie monastici habitus assumpta. quasi pii viri loqiiun-

tur. ut habitus similitudine decipiant, atque deceptos

demumquo voluerinttrahant. Verum audiendi non sunt,

etsi ad orandum excitent , etsi hortentur ut nihil prorsus

comedamus, etiam si accusare aut convitiari videantur,

de quibus conscii nobis sunt. Non enim pietatis aut veri-

tatisstudio hsec agunt; sed ut simpliciores ad desperatio-

nem deducant : inutilemque dicant asceticam vitam,

nauseamque hominibus afferant Monasticee vitse , tan-

quam onerosse et molestissimse : et eam exercentibus im-

pedimento sint.

XXVI. Propheta itaque a Domino missus, miseros illos

pronuntiat his verbis : « Vae illi qui potum dat proximo

» suo subversionem turbidam^. » Ejusmodi enim moli-

mina atque cogitationes, viam ferentem ad vitam subver-

tunt. Dominus vero, quanquam vera dicerent dsemonesj

( vere quippe dicebant : « Tu es Filius Dei'^ ) » os tamen

obturabat, ac silentium indicebat illis, nequando veritati

malignitatem miscerent suam, utque nos assuesceret

nunquam illis adhibere animum, etsi vere dicere vide-

rentur. Indecorum quippe esset, cum sanctas habeamus

Scripturas, et,

qua donatisumusa Salvatore,libertatem,

a Diaboli doceri, qui proprium non servavit ordinem, et

ab alia in aliam sententiam mutatus est. Quare ilhim

Scripturarum dicta loquentem prohibet, dicens, « Pecca-

» tori autem dixit : Quare tu enarras justitias meas, et

» assumis Testamentum meum per os tuum^? » Nihil

enim non agunt, effutiunt, tumultuantur, turbant, nulla

non simulatione utuntur, simpliciores ut decipiant. Stre-

pitus edunt, effuse rident, sibilant : si nemo attendat,

flent demum atque lamentantur quasi superaii,

XXVII, Dominus ergo utpote Deus, os deemonibus oh-





2l8 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI

neqiie nos sibi amicos cernimt , ut parcant nobis, nec

sequi bonique amantes sunt ut corrigant-, immo potius

maligni sunt , nihilque ita curant , ut virtutis pietatisque

studiosos laedere. Ideo autem nihil faciunt quod nihil

possint nisi comminari, nihil cunctaturi si possint, sed

statim malum inferrent, quod promptam hac in re ha-

beant voluntatem, contra nos polissimum, Ecce jam

congregati contra ipsos loquimur noruntque se progressu

nostro debilitari. Certe si potestatem haberent, neminem

nostrum Christianorum vivere concederent : nam exe-

cratio peccatori est pietas erga Deum^. Cum nihil pos-

sint autem, sese vulnerant, quod nihil minarum suarum

exequi valeant. lilud prseterua cogitandum ut illos mi-

nime reformidemus : si potestas sibi esset, non cum

tumultu , non cum phantasiis accederent, non mutata

forma insidias pararent: sed satis foret accedere unum,

quid quod posset atque vellet, conficeret : cum maxime

quisquis potestatem habet, non cum vana apparens spe-

cie occidat, neque tumultu terrefaciat , sed protinus

arbitratl suo propria utatur potestate. Sed da^mones

nihil cum valeant, quasi in scena ludunt, immutata

forma terrentque pueros tumultibus atque iarvis suis :

iinde sane quasi imbecilli contemnendi sunt. Verus certe

Angelus contra Assyrios missus a Domino , non tumulti-

tibus, non externo apparatu, non strepitu, non plausu

opus habuit; sed quiete potestate usus, centum octo-

ginta quinque millia repente occidit "^. Qui autem nullis

sunt viribus, ut daemones isti, vanis saltem speciebus per-

terrere conantur.

XXIX. Quod si Jobi historiam cogitans quis objece-

rit : Cur Diabolus adversus istum egressus, omnia potuit,

facultates ademit, liberos interfecitj ulcere illum pessimo



VITA SANCTI ANTONII. 219

percussit ^'i* Agnoscat ille, non eam fuisse Diaboli ^dm, sed

Dei, qui Jobum ipsi tentandum tradidit : nimirum quia

niliil poterat, petiit, etaccepta facultate idipsum egit.

Atque hinc maxime contemnendus est inimicus, quod

quanquam vellet , ne adversus imum quidem jus-

tum hominem quidquam virium habuit : si habuisset

enim, nequaquam petiisset. Cum autem non semel sed

bis petierit, imbecillus sane et impotens arguitur. Nec

mirum si nihil contra Job potuit, cum ne jumentis qui-

dem ejus, nisi concedente Deo, perniciem inferre po-

tuerit : sed ne adversus porcos quidem aliquam vim

habet : « Rogabant enim, » ut in Evangelio scriptum est,

Dominum dicentes : « Sine nos in porccs abire ^. » Quod

sine adversus porcos quidem habent potestatem , multo

minus in homines ad similitudinem Dei factos imperium

obtinent.

XXX. Deum itaque solum timere convenit : hos vero

despicere et nullo modo formidare. Sed quo niaois illi

hsec agunt , eo ardentius nos Asceticae vitse operam de-

mus. Magnum quippe contra illos telum est,proba vita

et fides in Deum. Timent sane illi Ascetarum jejunia,

vigilias, orationes, mansuetudinem, tranquillitatem, pe-cunise et inanis gloriae contemptum, humilitatem, pau-

perumamorem, eleemosynas, lenitatem, et prse caeteris,

pietatem erga Christum. Quare nihil non agunt, ut nemo

existat qui se conculcet. Norunt enim gratiam fidelibus

adversum se datam a Salvatore qui ait : « Ecce dedi

» vobispotestatem calcandi supra

serpenteset scorpio-

» nes, et super omnem virtutem inimici^. »

XXXI. Si itaque se futura praedicere simulent, nemo

attendat, ssepe enim aliquot ante diebus venturos fratres

prsenuntiant, et veniunt illi revera. IIoc autcm agunts

* Job, u. —2 Matth, vnijSi. — 3 Jûc, x, 19,



2 20 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

non aliqua se audientium ratione liabita, sed quo sua-

deant illis ut fidem habeant sibi : atque demum eos suse

quasi potestatis factos perdant:

unde ne attendatur ipsis,

immo loquentes abjiciantur, quia nihil illis egemus.

Quid mirum enim, si levioribus quam homines usi cor-

poribus cum viderint aliquos viam ingressos, cursu ante-

vertant, atque renuntient? eo quippe modo eques pedi-

tem prsevertere possit : quare hac in re non sunt admi-

ratione digni. Nihil enim norunt quod nondum extet :

solusque Deus novit omnia antequam fiant^. Illi vero si

qua viderint, quasi fures concitato cursu referunt. Quam

multis jam quaa inter nos geruntur, qaod scilicet conve-

nerimus, et mutuo loquamur adversum illos, renuntiant;

ante quam nostrum qnispiam discedens haec enarret

Quod sane quivis pernix puer prsestare valet, atque

cunctabundum prsevertere. Quod autem dico sit intelli-

gendum. Si quis ex Thebaide , aut ex quadam alia re-

gione iter ingreditur, antequam proficiscatur, profectu-

rusne sit ignorant : ambulantem cum vident prsecurrunt,

ejusque adventum prsenuntiant : atque paucis inde die-

bus adventant illi. Contingit tamen plerumque ut pro-

fectis pedem referentibus, ipsi mentiantur.XXXII. Eodem modo de fluvii aquis nonnunquam

effutiunt : cum viderint enim multas fuisse pluvias in

partibus jEthiopise , videntesque hinc futuram exunda-

tionem fluminis, priusquam aqua perveniat in ^gyp-

tum, prsecurrentes id annuntiant. Quod etiam homines

narrare possent, s'

tantum cursu valerent, quantumipsi^. Quod si Davidis speculator in editum conscendens

locum venientem hominem facilius vidit,quam qui in-

fra steterat : et ille ipse qui preecucurrit , ante alios re-

|:iuntiavit, nou quidem ea quee noadum cojatigissent, §e4



VITA SANCTI ANTONII. ' 221

gesta qu3e jamjam in via erant iit nuntiarentur , eodem

prorsus modo illi, hunc ineunt aliis annuntiandi labo-

rem , solum ut decipere possint : sed si interea provi-

dentia alia ratione disponat, ut facultas ipsi est, de aquis

et de viatoribus, tum mentiti illi, et qui fidem habuere

decepti sunt.

XXXI ir. Ita exorta olim sunt Gentilium oracula , et

ita illi olim a daemonibus decepti sunt : sed fallacia in-

venit finem. Venit enim Dominus, qui daemones cum

vafritie ilia sua de medio sustulit. Nihil quippe ilii a

seipsis norunt : sed quasi fures, quae apud alios cernunt,

haec loquuntur : potiusque conjectare dicendi sunt,

quam prgevidere. Quare si quando vere dicant, ne tunc

quidem quispiam admiretur. Etenim ipsi medici qui

morborum periti sunt, cum in diversis eumdem viderint

morbum, quadam consuetudine morbos persaepe futuros

dicunt. Gubernatores item, atque agricolae, ex assueto

conspiciendi aeris usu, aut tempestatem aut serenitatem

aeris praedicunt : nec quisquam dixerit eos divino quo-

dam afflatu talia prsefari , sed experimento et usu. Ne

quis ergo miretur si forte dsemones aliquando hsec ipsa

conjectura ducti loquantur : neve iis adhibeat animum.

Quae audientibus utilitas si ab illis aliquot ante diebus

ediscant futura? aut quid curce ea nosse , etiamsi vere

sciri queant? nulla enim hinc virtutis accessio , nec om-

nino probitatis est hoc indicium. Nemo nostrum in judi-

cium vocatur, quod ea non norit; nemo beatus censetur,

quod didicerit, et noscat : sed hac de re quisque in judi-

cium vocabitur, fidemne servaverit, an prsecepta recte

impleverit.

XXX IV. Quare non sunt hsec multi facienda : neque

ideo subeunda ascetica vita, laboresque, ut futura prae-

noscamus, sed ut probitate vitae Deo placeamus. Oran^




dum item, non ut futura praesciamus : neque talis asce-

ticse vitse postulanda merces est •, sed rogandum ut nobis

ad referendam de Diabolo victoriam adjutor sit Do-minus. Quod si omnino nobis futura prospiciendi cura

sit aliqua, mente sumus pura. Persuasum quippe habeo,

animam omnino puram, et quse secandum naturam ste-

terit, perspicacem fore, atque posse plura et remotiora

videre quam Diabolus, Domino ipsi revelante : qualis

erat Elissei mens, quas res a Giezi gestas conspexit,quse-

que vidit exercitum ex sua parte stantem^.

XXV. Cum ergo noctu vos adibunt, volentque futura

loqui, ac dicent : Sumus Angelij ne fidem habeatis,

mentiuntur quippe. Si asceticum vestrum laudent insti-

tutum vosque beatos prsedicaverint*, ne audiatis eos, nec

advertere quidem videamini : sed potius obsignate vos

domumque, et precamini, videbitisque eos evanescere :

timidi quippe sunt, etsignumdominicseCrucisadmodum

pertimescunt : illo quippe ipsos Salvator spoliatos palam

traduxit. Sin institerint impudentius, exultantes , atque

formas larvasque commutantes : ne timete nec terrea-

mini, neve ipsis tanquam bonis adhibete animum : bo-

norum enim malorumque prsesentiam internoscere in

promptu est, divina scilicet ope. Sanctorum quippe

visio non perturbationem affert. « Non contendet enim

)) neque clamabit, neque audiet aliquis vocem ejus ^: »

sed ita placide ita leniter fit illud , ut gaudium, exultatio

et Isetitia hinc animse exoriatur : cum illis quippe Do-

minus est, qui nostrum gaudium est, Deique Patris po-tentia : ejusque cogitationes imperturbatae et tranquillae

remanent-, ita ut ilkiminata ipsa, per seipsam eos qui

apparent contempletur. Tum divinorum atque futuro-

rum bonorum desiderium occupat ipsam , velletque

1 4 Reg. V, 265 4 Reg. vi, 17. — 2 Xsai. xui, 3«



VITA 6ANGTI ANTOJHII. 223

prorsus iis adjunQi, ut cum illis abiret. Quod si quidam,

ut pote homines, bonoeum visionem extimuerint^ : hi

nietum illis dilectione suastatim adimunt^-, ut Zachariae

Gabriel egit, et mulieribus qui in divino sepulcro appa-

ruit Angelus, et qui pastoribus in Evangelio ait : « Ne

» timete^. » Timor enim eorum non ex animi metu,

sed ex prsesentis prsestantioris naturoe cognitione ortus

est. Talis itaque est Sanctorum visio.

XXXVI. Malorum vero incursus et phantasia, cum

tumultu, strepitu, sono, et clamore obvenit : qualis

exempli causa fuerit illiberalium adolescentium vel la-

tronum tumultus. Unde exoritur animi pavor, turbatio

et confusio cogitationum, tristitia, Ascetarum odium,

incuria, moeror animi, cognatorum recordatio , formido

mortis, ac demum concupiscentia malarum rerum, ani-

mus ad virtutem remissus, inordinati mores. Cum ita-

que quibusdam conspectis , timore corripiemini , si

statim timor auferatur, et ejus loco mox consequatur

ineflfabile gaudium, alacritas, fiducia, animi recreatio,

cogitationum tranquillitas, et qusecumque alia superius

dictd sunt, robur animi item et Dei amor, confidite et

orate : gaudium enim et ille animge status, prsesentis

sanctitatem indicat. Sic Abraham Dominum videns

exultavit : sic Joannes edita a Deipara Maria voce exul-

tavit gaudens'^. Quod si quibusdam apparentibus, tu-

multus fiat, externus strepitus, mundanus apparatus,

melus morlis et quse superius dixi, scitote malorum esse

adventum.

XXXVII. Ethoc item vobis indicio sit. Si anima ti-

mida perseveret, inimicorum est prsesentia : nequaquam.

enim deemones metum auferunt , ut prsestitit magnus

» LuCi 1, i3. — !i Matlti. xxvm, 5. -^ 3 Luc. ii, lo. «- '» Joan. Viu, 56,

Luct 1) 4^«



224 ^' ATHANASII ARGHIEPISCOPI

Archangeliis Gabriel Mariae et ZachariGe, et qui in mo-

mimento apparuit, mulieribus*, quin potius si reformi-

dantes cernant, phantasias adaugent, majorem ut incu-tiant terrorem, atque adorti demum irrideant dicentes,

Prostrati adorate. Ita Gentiles deceperunt : sic ab illis

false dii habiti sunt. Nos vero Dominus non sivit a Dia-

bolo circumveniri , cum similibus phantasiis se aggre-

dientem increpavit his verbis : « Vade retro me, Satana :

» scriptum est enim : Dominum Deum tuum adorabis,

» et iJli soli servies^. » Quapropter magis magisque

versipellis iste despiciatur a nobis. Quod enim illi haec

Dominus dixit, id nostri causa factum est : ut has voces

a nobis item audientes daemones evertantur, propter

Dominum qui eos ipsis increpavit.

XXXVIII. Neque porro decet ejiciendorum dsemo-

num virtute gloriari, neque de morborum curationibus

extolli : nec eum qui daemonia ejicit admirari , eum qui

iion ejicit despicere •, sed singulorum exercitationem

quivis ediscat, et vel imitetur aemuleturque , vel corri-

gat. Nam signa facere, non nostrum, sed Salvatoris opus

est : quare Discipulis ait : « Nolite gaudere quia Spiritus

» vobis subjiciuntur : gaudete autem , quod nomina

» vestra scripta sunt in coeUs'^. » Nam quod nomina

nostra in coelis scripta sint, virtutis vitseque nostrse

testimonium ilhid est : ejicere autem doemonia, Salva-

toris donum. Quaniobrem iis qui non virtute , sed signis

gloriabantur j aiebantque : <( Domine , nonne in nomine

» tuo dsemonia ejecimus, et in nomine tuo virtutes

» multas fecimus? respondit^ Amen dicovobis, nescio

» vos^. » Non enim novit Dominus vias impiorum.

Orandumque prorsus est, uti supra dixi , ut accipiamus

i Matth, IV, 10, — 2 Luc, X, 20. — * Matlh, Vil,22.



VITA SANGTl ANTONII. 225

gratiam discernendorum spirituiim ; ut, quemadmodum

scriptum est, non omni Spiritui credamus^

XXXIX. Equidem jam silere vellem , nec ulterius

verba facere, hactenus dictis contentus-, sed ne putetis

me temere ista proferre, sed credatis me expertum vera

isthsec enarrare-, ideo, etsi quasi insipiens fiam, at cor-

dis puritatem novit Dominus qui hsec audit , meque

non mei causa, sed vestrse caritatis et exhortationis

{jratia, quae novi dsemonum molimina , hsec rursum

narrare. Quoties me heatum illi dixere •, ego vero ma-

lediceham iUis in nomine Domini. Quoties praedixere

exundaturum fluvium, quibus ego : Ecquid hoc ad vos?

Accesserunt aliquando cum minis, meque, quasi milites

omni armorum genere instructi, cinxere. Aho tempore

equis, feris et serpentibus implevere domum , tum ego

psallebam : « Hi in curribus, et hi in equis; nos autem

» in nomine Domini Dei nostri magnificabimur^ : » qui-

bus ilU precibus a Domino profligati sunt. Venerunt an-

quando in tenebris, quamdam luminis phantasiam pree-

ferentes, aiebantque : Accessimus, Antoni, hicem prsela-

turi tibi : clausis ego oculis orabam, ac derepente extincta

lux impiorum est. Paucis post mensibus , venere quasi

psallentes , ac verba loquentes Scripturarum : « Ego au-

tem tanquam surdus non audiebam^. » Fuit cum Mo-

nasterium quassarent : at ego mente immotus manendo

precabar. Piursum post accessere cum strepitu, sibilo , et

saltationibusj ut vero orare me, atque decumbentemapud meipsum psallere conspexerunt, coepere statim la-

mentari ac flere quasi se vires defecissent : ego vero

gloriam Domino retuli,qui audaciam furoremque illo-

rum retunderet, atque traduceret.

LX. AUquando mihi admodum excelsus dsemon cun:i

1 1 Joan. IV, 1. —apsal, ;iix, 8,-^ 3 Psal. xxxvu , i4.

XXXII, i5



22(? S. ATHANASir ARCHIEPISGOPI

phantasia vivSus, dicere ausus est : Ego sum virtus Dei,

et, Ego sum providentia : Quid tibi vis beneficii confe-

ram? Atego tum magis in illum insufflavi, prolato Christi

nomine, atque verberare conatus sum, ac reipsa verbe-

rasse visum mihi est : statimque ille tantus , cum omni-

bus suis daemonibus, in nomine Christi evanuit. Yenit

aliquando me jejunante, Monachi speciem habens :

panesque ut videbatur tenens, suadebat dicens : Comede,

tantorumque laborum finem facito : nam homo tu quo-

que es, periculumque ne segrotes. Intellecta ego illius

vafritie, surrexi oraturus : quod ille non tulit , evanuit

enim, ac per januam quasi fumus egredi visus est. Quo-

ties auri speciem in deserto objecit, ut vel solum tange-

rem atque respicerem : ego vero adversum psallebam, et

contabescebat ille. Plerumque me plagis conciderunt, et

aiebam : Nihil me separabit a caritate Christi : tumque

illisese mutuo c^debant*. Nec eram ego qui illos com-

pescerem atque arcerem ; sed Dominus erat, qui ait

« Videbam Satanamquasi fulgur de coelo cadentem*.»

Ego vero ,filioU

, memor Apostolici dicti hsec in me

transtuli, ut ediscatis non animo deficere in Ascetica

vita , neque Diaboii ejusque dsemonum phantasias refor-

midare ^.

XLI. Et quia haec narrando factus sum incipiens,

istud quoque accipite, ut tuti et absque formidine de-

gatis : mihique fidem habete, non mentior quippe. Quo-

dam tempore pulsavit ahquis in Monasterio januam

meam. Tum egressus vidi quemdam procerum ac prse-

altse staturse : Sciscitante me : Quis tu. es? Ego sum,

inquit, Satanas. Me rursum interrogante : Qua de causa

hoc ades in loco? Respondit ille : Cur me falso accusant

Monachl et omnes ahi Cliristiani ? Cur me oris singulis

* Rom. 111, 35, — 2 Luc, ^, iS. — 3 i Cor, ivj 6<



VITA SAISCTI ANTONII. 22/

execrantur ? Cui ego, Cur molestus illis es? Non ego, ait,

sed illi ipsi sese conturbant : infirmus enim factus sum.

An non legerunt ; « Inimici defecerunt frameae in finem,

» et civitates destruxisti^? » Nullus mihi superest locus,

nontelum, non civitas. Ubique locorum Cliristiani facti

sunt, atque demum Monachis repleta est solitudo. Obser-

vent ipsi sese, nec me immerito execrentur. Tum ego

Domini gratiam admiratus ; Quanquam mendax semper

es, dixi , et veritatem nunquam dicis, hoc jam tamen

licet invitus vere dixisti ; Cliristus enim veniens te infir-

mum reddidit, atque dejectum denudavit. Audito ille

Salvatoris nomine, ardoremque ejusmodi non ferens,

evanidus factus est.

XLII. Si igitur ipse Diabolus se fratetur nihil posse,

despiciendus sane a nobis est cum ille tum dsemones ejus.

Inimicus ergo cum canibus suis , ejusmodi utitur dolis :

nos autem gnari eorum infirmitatis, ipsos contemnere

valemus. Quamobrem ne labamur mente, ne timendi

causas animo versemus : neque comminiscamur nobis

terrores , dicendo ; Ne dsemon invadens prosternat me :

ne sublatum projiciat, vel derepente irruens perterre-

faciat. Talia prorsus ne cogitemus, neu moerore quasi

perituri afficiamur; sed fidamus magis et gaudeamus,

utpote salutem consecuti ; atqui animo reputemus, no-

biscum esse Dominum, qui dsemoues profligavit atque

compressit. Cogitemus item et mente semper volvamus,

dum nobiscum Dominus est, nullo nos ab inimicis malo

afficiendos esse. Cum advenient enim, quales nos repere-

rint tales erga nos futuri sunt, atque phantasias suas co-

gitationibus quas in nobis depehenderint accommodant

si perterritos et turbatos reperiant, illico quasi fures,

locum absquc custodia inventum, invadunt : tum quod



228 «• ATHANASII ARGHIEPISC.OPl

nos ipsi cogitamus, id etiam ciim augmento perpetrant.

JVam si viderint nos reformidare, atque terreri, terroris

illi accessioaem praestant, phantasiis et comminationi-

bus suis : ac demum iis in rebus castigatur misera anima;

sin gaudentes in Domino reperiant, et de futuris cogi-

tantes bonis, ac quse Domini sunt animo versantes, et

nobiscum reputantes omuia in manu Domini esse, nec

quidquam valere daemones in Christianum, nec mini-

mam habere in quempiam potestatem , cum inquam ,

animam hujusmodi rebus munitam conspexerint ,pu-

defacti recedunt. Ita Jobum munitum reperiens inimi-

cus, ab illo recessit : Judam vero his nudatum deprehen-

dens, captivum abduxit. Si igitur inimicum despicere

velimus, quae Domini sunt assidue cogitemus, sitque ani-

ma semper spe Iseta : tura deemonum ludibria nobis instar

fumi videbuntur, atque fugientesillos potiusquam perse-

quentes videbimus.Suntnamque uti supra dixi per quam

timidi, quod semper expectent sibi parumtum ignem.

XLIII. Hocque sit robis ad securitatem indicium :

cum qusedam aderit visio, ne statim pavore concidas,

qualiscumque illasit,fidens primum interroga : Quis-

nam tu es et unde? Tum si Sanctorum sit visio, certio-

rem te facient, atque terrorem tuum in gaudium ver-

tent-, sin diabolica illa sit, statim debilitatur, perspecta

animi firmitate : nam imperterriti animi signum est,vel

sic interrogare, quis tu es, et unde? Ita sciscitatus filius

JSsLYe certior factus est ; nec latuit inimicus interroganti

Danieli ^.

XLIV. Hsec loquente Antonio delectabantur omnes:

tum in alliis augebatur virtutis amor; aliorum segnities

pellebatur, quorumdam prior cessebat opinio :omnibus-

que persuasum erat, contemnendas esse deemonum in-^

* vlosue. V, 10, Dan, iq.




sidias, mirantibus gratiam Antonio datam aDomino ad

discretionem spirituum. Erant igitur in montibus Mo-

nasteria quasi tabernacula repleta divinis choris, psal-

lentium, lectionis studiosorum, jejunantium, orantium,

exultantium spe futurorum , laborantium ad eleemosy-

nas erogandas, mutua caritate et corcordia junctorum.

Ac revera videre erat quasi aliquam segregatam regio-

nem pietatis atque justitise. Nullus ibi qui injuria vel

afficeret, vel afficeretur : nulla exactoris increpatio; sed

multitudo Ascetarum : quorum unum omnium erat vir-

tutis studium; ut qui Monasteria videlicet talemque

Monachorum constitutionem, exclamasset haud dubie :

« Quam pulchra domus tuseJacob, et tabernacula tua

» Israell ut nemora umbrosa, ut paradisus juxta flu-

» vium, ut tabernacula quae fixit Dominus, quasi cedri

» prope aquas ^. »

XLY. Ipse vero more solito secedens intra Monaste-

rium suum, majore vitam asceticam studio adiit, inp-e-

mebatque quotidie coelestium memor mansionum, ea-

rumque desiderio captus, ac humanae vitse fragilitatem

animo versans : cibum quippe aut somnum, aut caete-

ras corporis necessitates , nonnisi cum rubore capiebat

secum reputans animse vim intelligendi. Saepe comestu-

rus cum aliis Monachis, spiritualis cibi recordatus, ab-

nuebat, atque procul illis secedebat, ratus pudori sibi

esse si comedens ab aliis videretur : seorsum itaque co-

medebat ob corporis necessitatem : plerumque etiam

cum fratribus : tum quod visus ab illis pudore afficere-

tur, tum quodfiduciam sumeret, ut illis utilem sermo-

nem subministraret. Aiebatque totam curam animse po-

tius quam corpori adhibendam : dandum tamen cor-

pori ob necessitatem,paululum temporis-, sed totum



^^0 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

reliquum animse impendendum , et ejus queerendam

utilitatem, ut ne ipsa traheretur corporis voluptatibus

immo potius abea corpus in servitutem redigeretur : hanc

enim ipsam esse Salvatoris sententiam : « Nolite solliciti

» esse animse vestrse quid manducetis, neque corpori

» quid induamini : Et vos nolite quserere quid mandu-

» cetis, aut quid bibatis : et nolite in sublime toUi : hsec

» enim omnia gentes mundi quaerunt. Pater autem ves-

» ter scit quoniam his omnibus indigetis. Cseterum quse-

» rite primum regnum ejus, et hsec omnia adjicientur

» vobis^. »

XLVI. Post hsec Ecclesiam excepit Maximini perse-

cutio : Sanctosque Martyres Alexandriam adductos,

relicto ille Monasterio secutus est, aiens : Pergamus et

nos , ut vel vocati congrediamur, vel preeUantes specte-

mus. Et martyrii quidem desiderio flagrabat •, sed cum

nollet sese tradere , Confessoribus in metallis et in car-

ceribus ministrabat. Magna quoque ipsi cura in judicii

loco, vocatos concertantesque hortari ad animi alacri-

tatem ; martyriumque passuros excipere*, atque comi-

tari donec consummarentur. Judex itaque, viso tam

illius, quam suorum intrepido hac in re animo, jussit

neminem Monachorum in judicii loco interesse, vel in

urbe prorsus versari. Tum aliis omnibus visum est illo

die sese occultare : Antonio autem tantum jussio curse fuit,

ut loto ependyte, insequente die in edito loco conspi-

cuus staret , atque Prsefecto sese nitidus exhiberet. Om-

nibus rem mirantibus, ipsoquejudice id perspiciente

et cum militum suorum turma prsetereunte , stetit ille

intrepidus, ut nostram Christianorum ostenderet animi

alacritatem : nam, uti superius dixi, martyrii desiderio

flagrabat. Itaque moerenti similis erat, quod martyrium

4 Luc, xn, 29, 3o et 5i,



TITA. SANCTI ANTONII. 23l

assequi non posset : Dominus autem virum conservabat

ad nostram caeterorumque utilitatem^ ut Asceticae vitae

quam ex Scripturis ipse didicerat, permultis magister

foret. Enim vero multi perspecto ejus vitae instituto imi-

tari illum studuere. Confessoribus itaque rursum de more

ministrabat, et quasi vinctus cum illis fuisset, assiduum

illis ofFiciorum suorum impendebat laborem.

LXVII. Postquam autem cessavit persecutio, beatseque

memoriaeEpiscopusPetrus martyrio affectus est, profectus

est Antonius, atque iterum secessit in Monasterium, ubi

conscientiae suae studio quotidie martyr erat, atque fidei

certaminibus dimicabat. Asceticam enim vitam ferven-'

tius iniit; jejunabat quippe quotidie, vestimento usus

interno quidem cilicino, externo vero pelliceo, quod ad

usque mortem servavit : neque corpus ad deponendas

sordes aqua lavit, neque pedes unquam abluit, vel solum

in aquam nisi postulante necessitate demersit : nec uii-

quam exutum illum conspexit quispiam, vel nudatum

corpus Antonii^ nisi cum post mortem suam sepultus est.

XLVIII. Cum secederet i^îtur, securnque statuis-

set, aliquandiu nec isthinc egredi, nec apud se quem-

piam admittere, Martinianus quidam militum praeposi-

tus accedens molestiam Antonio creavit , filiam quippe

secum habebat a daemone vexatam : ut autem diu ja-

nuam pulsando perseverabat, rogabatque ut egredere-

tur, Deumque rogaret pro filia suaj ille januam quidem

non aperuit, prospiciens vero desuper ait : Quid tu ad

me clamas? homo sum sicut tu? quod si Christo crediscui ego servio, vade, et secundum fidem tuam ora Deum,

et optatum assequere. Credidit ille statim, et invocato

Christi nomine abiit , filiam reducens a daemone libera-

tam. Malta item alia ejus opera fecit Dominus qui ait ^:

* Luc. XI, g.






L. Antonius itaque quasi divinitus permotus, locum

illum dilexit; is enim ipse erat quem indicarat qui eum

ad oram fluminis allocutus fuerat. Initio igitur acceptis

panibus a \idc sociis, solus in monte remansit, nuUo ad-

misso sodali : locum enim deinceps illum,pro sua agno-

vit domo. Saraceni autem ipsi conspecta Antonii alacri-

tate, de industria per eam pertransibant viam, et cum

gaudio panes ad ipsum deferebant : aliquid item solatii

licet modicum dabant istse pahnse. Post hsec, ubi locum

Fratres edidicere , velut filii,

patris memores , ipsi

transmittendum panem curarunt : sed cum videret An-

tonius afferendi panis causa gravari quosdam, et laborem

perferre j utMonachos illos levaret, re secum deliberata,

quosdam se adeuntes rogavit ut deferrent sibi ligonem

atque securem, parumque frumenti. Quibus allatis, pe-

ragrata quse circa montem erat terra , minimum spatii

repertum satui aptum,coluit : et cum irrigationi largiter

aqua suppeteret, semina jecit. Quodcum quotannispraes-

taret, habuit inde panem j laetus, quod nulli ea de causa

molestus deinde foret, et quod nemini omnino oneri

esset. Sed cum deinceps adverteret quosdam ad se veni-

re, pauca sevit olera, ut si quis adventaret, tam gravi

itinere defatigatus pauluUim hinc recreationis percipe-

ret. Ac initio quidem ferse solitudinis, potus causa isthuc

accedentes , ejus satui et culturae ssepius nocebant ; is

una placide apprehensa, omnibus ait : Quid me Iseditis,

nihil a me laesoe? Abite, et in nomine Domini ne unquam

huc appropinquate. Et ex eo tempore quasi mandatumveritse, nunquam ad eum locum accessere.

LI. Solus itaque ipse in interiore monte degebat, pre-

cibus et Asceticae vitae dans operam. Fratres vero qui ad

eum accedebant , rogabant ut singulis mensibus liceret

sibi olivas, legumina et oleum ad ipsum deferre : nam



254 S. ATHANASIl ARCHIEPISGOPI

senex jam erat. Eo itaque in loco degens, quantas sus-

tinuerit pugnas, uti scriptum est, non adversus carnem

et sanguinem, sed contra adversarios daemones, ex iisqui

illum adibant didicimus ^ Illic enim tumultus audie-

bant, vocesmultas, armorumque strepitus : noctuque

montem videbant feris plenum : spectabant que ipsum

tanquam contra visibiles pugnantem , et adversum illos

orantem. Seque adeuntibus ipse fiduciani dabat : pugna-

bat autem flexis genibus et Dominum precabatur. Erat-

que prorsus mira res, hominem solum in ejusmodi de-

serto, nec invadentes dsemones reformidare, neque tan-

tam ferarum, quadrupedum, reptiliumque, quanta illic

aderat, multitudinem feritatemque pertimescere. Sed

revera, ut scriptum est, confidebat in Domino sicut

mons Sion ^, tranquillo semper et imperturbato animo,

ita ut ipsi daemones potius aufugerent, immanesqueferse , ut scriptum est, pacem cum illo haberent ^.

LII. Et Diabolus quidem, ut canit David, observabat

Antonium, et stridebat dentibus in eum^^j Antonius vero

a Salvatore consolationem accipiebat , nullo ex calUdi-

tate et dolosa vafritie illius accepto detrimento. Ipsi ita-

que noctu vigilanti immisit Diabokis feras, ac prope

omnes quoe in illa eremo erant hyenee, ex latibulis egres-

see, medium ipsum eircumdedere , singulis hianli ore

morsum minitantibus. Animadversa ille inimici techna,

ait illis omnibus : Si accepistis adversum me potestatem,

paratus sum vorari a vobis ^ sin estis a daemonibus sub-

missce, ne moremini, sed abscedite : Christi eniin ser-

vus sum. Hsec Antonio dicente, aufugere illee, quasi verbi

flagello pulsse.

LIII. Post paucos hinc dies, dum operaretur, (labo-

randi quippe cnra ipsi erat) aliquis januee se sistens,

* EpLes. VI, 12. — 2 psal, cxxiv, 6, — s Job.v, 23,— ^Psal, xxxiv, i6.




funiculum operis trahebat : sportas enim ille nectebat,

quas se adeuntibus daret pro iis quae sibi deferebant.

Surgens vero bestiam vidit femorum tenus forma huma-

na , crura vero pedesque habens asinis similes. Tum

Antonius sese solum signo Crucis munivit ; aitque :

Christi servus sum : si adversum me missus es, ecce

adsum. Bestia autem cum daemonibus suis tam propere

fugit, ut prae celeritate caderet et moreretur. Bestise

autem interitus dsemonum lapsus erat. JVihil certe illi

non tentarunt ut ex ergmo illum abducerent , quod effi-

cere nequiverunt.

LIV. Rogatus aliquando aMonachis, ut descenderet

ad ipsos, et aliquantum temporis se suaque loca visita-

ret ; iter cum illis ingressus est, camelo panes et aquam

gestante. Nam tota ista solitudo arida est, nullaque ist-

hic est aqua potui apta, prseterquam in illo monte in

quo ejus erat Monasterium, unde hauserant illi aquam.

Deficiente igitur aqua in itinere, cum calor nimius esset,

pericuhim erat omnibus. Loca enim obeuntes, nec in-

venta aqua, neque progredi ultra poterant, sed humi

jacebant, animumque despondentes, camelum siverunt

quoquo vellet abire. Senex videns pericUtari omnes,admodum moestus atque ingemiscens, parumque ab ilHs

digressus, flexis genibus extensisque manibus orabat,

statimque effecit Dominus, ut quo loco ipse orabat , aqua

scaturiret. Tum bibentes omnes sese recrearunt , imple-

tisque utribus, camelum perquirebant, atque invenere:

contigitenimut funiculus lapidi circumvolutus eum deti-

neret. Illopotatum adducto, atque impositis utribus, per-

rexerunt incolumes.Ut autem ad exteriora venitMonas-

teria, quasi Patrem suum vidissent, omnes amplexati sunt.

Ipse vero ceu viaticum ex monte detuUsset, verbis suis

illos quasi xcniis donabat, utiliaque impertiebat. Gau-




diumque denuo in montibus erat, studium profectus,

atque consolatio , ob fidem quam in se mutuo conspicie-

bant. Lsetabatur ipse quoque conspecta Monacborumalacritate, Sororemque yidens in virginitate consenuisse,

aliarumque virginum esse praepositam.

LV. Elapsis quibusdam diebus, in montemremi{^ravit :

ac demum multi ad eum accessere , ausique sunt alii in-

firmitatibus afflicti illum adire. Omnibus ergo se conve-

nientibus Monacbis, hoc frequenter mandatum tradebat

ut in Dominum crederent, ipsum diligerent, custodirent-

que se ab obscoenis cogitationibus sordidisque voluptali-

bus^ : et, ut in Proverbiis scriptum est, ventris saturitate

ne deciperentur : inanem fugerent gloriam , frequenter

orarent, psallerent ante et post somnum, mandata Scrip-

turarum menterevolverent, atque memores essent rerum

a sanctis viris gestarum , ut anima ex divinis prseceptis

admonita , sese ad illorum zelum conformaret. Suadebat

in primis Apostoli dictum frequenter meditari : « Sol non

» occidat super iracundiam vestram^ : » idque de omni-

bus prseceptis unadictum arbitrari, necsuperiracundiam

solum, sed nec super aliud quodvis peccatum nostrum,

sol occidat. Par quippe est et omnino e re noslra , necsolem ob diurnam malitiam , nec lunam ob nocturnum

peccatum, velmalam cogitationem,nos condemnare. Ut

gitur in tuto sit probitas nostra , opera3 pretium fuerit

dictum Aposloli auscultare atque custodire : ait enim :

« Yos ipsos dijudicate, et vos ipsos probate^. y> Quotidie

itaque de diurnis nocturnisque actibus rationem quisque

apud se ineat : et si peccaverit , desinat , si non pecca-

verit , ne glorietur : sed in bono perseveret , nec negii-

genteragat, neve proximum damnet, vel seipsum justuin

prsedicet , ut ait beatus Apostolus Paulus, donec vene-

* fio\. XXIV. i5. — 2 Ephes. zv; 26. — ^ z Gor. xui, 5,



VITA SANCTI ANTOXII. 2^7

ritDoniinus, qui abscondita scrutatur ^. Soepe etenim ac-

cidit ut nobis lateant quse agimus, quse nos quidem igno-

ramus, sed Dominus novit omnia. Judicio igitur illi

permisso, de aliorum malis mutuo doleamus, et alter

alterius onera portemus, nosmetipsos dijudicemus •, si

quid desit, idsupptere nitamur*^. Adcavenda autem pec-

cata id observetur : opera quisque nostrum sua, etmotus

animi , tanquam aliis nuntiaturus , notet conscribatque :

atque confidite futurum esse , ut , cum nos pudeat ab

aliis cognosci, peccandi prorsus, immo quid pravum co-

gitandi, finem faciamus. Quis est enim qui dum peccat

videri velit ? aut quis post peccatum admissum , non

mentitur latendi causa? Sicut itaque in aliorum cons-

pectu nunquam scortabimur , ita si cogitationes, ut aliis

nuntiaturi, perscribamus; nobis potius ab obscoenis co-

gitationibus cavebimus , ob revelandi pudorem. Perinde

itaque nobis ejusmodiscriptumsit, atque Ascetarum ocu-

li : ut seque scriptionem ac aliorum conspectum erubes-

ceutes,prava ne cogitemus quidem. Heec si nobis forma

vivendi sit, corpus subigere valebimus, Domino place-

re, atque insidias inimici calcare.

LVI. Hsec se adeuntibus tradidit prsecepta. AfRicto-

rumque vicem dolebat et una cum illis precabatur •, ac

ssepe in multisque exauditus a Domino fuit : nec tamen

ille ea de causagloriabatur, nec si non exaudireturmur-

murabat : sedsemper gratiisDominoactis, afflictis auctor

erat , ut bono essent animo , nossentque nec sibi neccui-

quam bominum inesse medendi facultatem, sed soli Deo,

qui, quo tempore quibusque libet, beneficia impertit.

Quoe verba segris medelse loco erant : qui Senis eruditi

sermonibus, ediscebant non animum despondere, sed

* 1 Cor. iv, 5 } Rom, U) i6» — 2 Galat, vi, 2i




alacril.er potius tolerare : et qui curabantur , non Anto-

nio, sed Deo soli gratias agere.

LVII. Quidam certe yir nomine Fronto , Palatinus

cum gravi morbo laboraret, linguam quippe suam denti-

bus laniabat, et oculis periclitabatur, admontemprogres-

sus, rogabat Antonium , utsuigratiaprecaretur. Precatus

ille, Frontoni dicebat : Abi , sanaberis. Renitenteillo, at-

que aliquot ibi dies commorante, instat Antonius : Hic

si remaneas sanari nonpoteris. Vade, atque ubi in jEgyp-

tum perveneris, signum inte factum conspicies. Credidit

ille, abiitque : et conspecta solum ^gypto, liberatus

morbo est , atque sanatus juxta Antonii dictum, quod

oranti illi Salvator revelaverat.

LVIII. Virgo item qusedam ex Busiride Tripolitana,

gravi turpissimoque tenebatur morbo. Lacrymse quippe

ejus, mucus, auriumque humor in terram delapsus, in

vermes statim vertebantur 5 erat prseter hsec paralytica

oculosque habebat contra quam natura ferret. Hujus pa-

rentesjcumdidicissent proficisci MonachosadAntonium,

habentes in Domino fidem,qui sanguinis fluxu afflictam

mulierem sanaverat, rogarunt , ut se una cum fiUa itine-

ris comites admitterent^. Quibus abnuentibus, parentes

cum filia extra montem remansere apud Paphnutium

Confessorem et Monachum. Monachos vero ad Antonium

ingressos , nuntiaturosque de Virgine,

preevenit ipse

narravitque morbum puellcC , et quod una cum illis iter

fecisset. Rogantibus dehinc Monachis, ut ilUs etiam in-

grediendi facultas esset : abnuit ipse; sed, Abite, ait, et

invenietis illam, nisi mortua sit, sanatam. Mihi enim

non convenit hujusmodi opus, ut me miserum hominem

illa adeat. Sed Salvatoris est medela,qui in omni loco

misericordiam facit iis qui invocant illum. Jpsi certe

i Matth» IX, 20«



VITA SANGTI ANTONII. 2^9

precanti annuit Dominus : mihique declaravit pro sua

clementia, se puellam, quo loco jam versatur, curatu-

rum. Editum itaque est hoc miraculum, nam egressi illi,

laetos offenderunt parentes, puellamque sanatam.

LIX. Cum duo fratres accederent, et aqua in via de-

fecisset , ohiit alter, alter vero moriturus erat : cumque

non valeret ultra progredi, humi jacens mortem expec-

tahat. Antonius in monte sedens compellatis duobus Mo-

nachis, qui casu tum aderant, urgens ait :

Lagenamaquse sumite , atque cursu viam ^gypti capessite : cum

enim duo accederent, alter jamjam extinctus, alter mo-

riturus est, nisi properetis. Oranti quippe mihi hoc nunc

revelatum est. Profecti Monachi , alterum mortuum re-

pererunt, atque humarunt, alterum aqua recrearunt, ad

senemque adduxerunt*, unius

namquediei erat

spatium,Quod si quis quserat, cur non ante extinctum alium hoc

dixerit : is non recte interrogaverit. Namque mortis ju-

dicium , non Antonii , sed Dei erat,qui de illo ita decre-

vit , de hoc revelavit. Id solum in Antonio admiratione

dignum est, quod sedens in monte, vigili corde esset, ei-

que Dominus ea quae procul fierent , revelaret.

LX. Nam iterum in monte cum sederet , sublatis ocu-

lis , vidit in aere quemdam efferri , et magnum eorum

gaudium qui ipsi irent obviam. Admiratus ille , atque

ejusmodi coetum beatum prsedicans , rogabat , ut quid

ilkid esset, edisceret. Voxque statim ad illum facta est,

esse Amunis in Nitria Monachi animam. Is ad obitum

usque in Ascetse statuperseverarat. Atque a Nitria distat

mons in quo crat Antonius, tredecim dierum itineris in-

tervallo. Qui cum Antonio erant, cernentes admirantem

Senem, rogabant quid id esset, audiereque : Jam obiit

Amun. Erat quippe notus,quod frequens isthuc se con-

ferretj multaque per eum ederentur signa ; quorum



240 8« ATHANASII ARCHIEPISCOPI

unum hoc est. Gum trajiciendus sibi esset Lycus fluvius

qiio tempore exundabant aquse , rogavit Theodorum so-

cium ut procul secederet, ne sese nudos aspicerent in tra-

nando aquam. Abscedente Theodoro, etiam tum puduit

sese nudatum videre. Dum pudore, et soUicitudine agi-

taretur, illico in ripam transfertur alteram. Theodorus

itaque,pius et ipse vir, ut reversus vidit illum antever-

tisse; neque prorsus aqua madidum esse , rogabat, quo

ille

modotransmeasset. Quem abnuentem dicere ut vi-

dit, apprehensis ejus pedibus, affirmabat se non ante di-

missurum, quam edisceret ab illo. Animadversa Amun

Theodori contentione, in eo maxime quod dicebat^ vi-

cissim postulavit, nemini ut rem aperiret ipse usque ad

mortem ejus : et tunc narravit, gestatum se, atque trans

fluvium positum fuisse, nec Aêi minimum in aquis deam-

bulasse : neque prorsus id ab hominibus , nec nisi a Do-

minofieri posse, et quibus ipse concederet, ut olim mag-

no Apostolo Petro^. Theodorus itaquerem ejusmodi nar-

ravit post mortem Amunis. Monachi porro quibus mor-

tem Amunisrenuntiaverat Antonius, observato die, adve-

nientes post dies triginta ex Nitria Fratres interrogarunt,

atque compererunt ea ipsa die et hora obiisse Amunemqua ejus animam sursum ferri Senex viderat. Ac utrique

puritatem animse Antonii summopere mirati sunt, qui a

triginta dierum itineris intervallo, statimrem didicerat,

animamque sursum ferri conspexerat.

LXI. Archelaiis etiam Comes, cum oftendisset illum in

exteriore Monte, rogavit ut solum precaretur Deum proPolycratia Laodicese Virgine admiranda , atque Christi-

fera-, quce vehemente stomachi laterisque dolorepreme-

batur obnimiamexercitationis contentionem, atque toto

erat corpore infirma, Oravit Antonius , observavitque

4 Matth, XIV, 28,



VITA SANGTI AiyTONII. 2^.^

Comes qua ille orasset die : ac Laodiceam profectus , sa-

nam reperitVirginem. Sciscitatusque quando et quanam

die fuisset morbo levata, chartam protulit in qua oratio-

nis tempus conscripserat. Cumque rem comperisset , os-

tendit statim rem in charta descriptam : miratique sunt

omnes, eodemillam temporedoloribus levasse Dominum,

quo pro ipsa Anlonius oraret, Salvatorisque clementiam

ejus jrratia obsecraret.

LXII. Saepenumero aliquot ante dies , immo nonnun--

quam ante mensem,proedixit quinam adventuri esi>ent,

et qua de causa. Et alii quidem ejus solum videndi desi-

derio accedebant : alii infirmitatis causa , alii quod a

dsemonibus vexarentur. Nemoque gravabatur , aut durum

sestimabat itineris laborem : percepta quippe utilitate

quisque remigrabat. Rogabatque ille ut nemo se pro his

dictis factisque miraretur , sed potius Dominum,qui no-

bis hominibus suse pro facultate nostra cognilionis gra-

tiam impertiret.

LXIII. Cum iterum descendisset aliquando ad exte-

rioraiMonasteria , rogatusut in naviculam conscenderet,

et oraret cum Monachis , molestissimum solus fcetorem

percepit. Cumque vectores dicerent,piscem esse et sal-

samentum in navicula , unde fcetor talis oriretur , aUud

ille esse affirmabat : ipsoque adhuc loquente adolescens

quidam doemonem habens, qui prsevertens alios in navi

sese occultaratderepente exclamat. Increpatusdaemon in

nomine Domini Jesu Christi 5 exiit: sanusquc fuit homo.

Tum compertum omnibus fuit , ex dsemone foetorem pro-

venisse.

LXIV. Atius item illustris homoa dsemone vexatus ip-

sum adiit : ct tam furiosus erat daemon ille , ut ignarus

esset se ad Antonium adduci •, immo sui corporis come-

deretexcrementa. Rogabant itaque qui ipsitm aduxerant,

xxxu, xQ




Antoniiim , ut oraret pro illo. Antonias adolescentem mi-

seratus,precabatur , totamque noctem cum eo duxit in-

somnem. Juvenisque circa aurorse tempus de repente inAntonium irruens, impuliteum. Quod cum indigne fer-

rent comites ejus, Ne succenseatis, ait Antonius , adoles-

centi : neque enim illud agit ipse,sedqui in ipso est dae-

mon. Increpatus autem dsemon , atque jussus in loca arida

aufugere, id, furore percitus, aggressus est. Domino ita-

que gloriam referte. Nam quodille sic impetum in me fe-

cerit, da^monis exitus signum vobis fuit. Hsec loquente

Antonio, statim sanatus est juvenis : atque ad sanani re-

diensmentem, agnovit quo esset loco, senemque ample-

xatus est gratias agens Deo.

LXV. Alia hissimilia permulta edidisse Antonium signa,

plurimi Monachorum summoconsensunarrarunt. Neque

tamen tanta sunt admiratione digna, quanta alia non-

nullavidentur. Cum aliquandocomesturusesset, ubiora-

turus surrexisset circa nonam horam , sese mente abripi

sensit, quodque prorsus stupendum est, cum staret, sese

vidit tanquam extra se positum , et per aerem a quibus-

dam abductum. Exinde terribiles tetrosque nonnullos vi-

dit in aere stantes, qui transitum ejus intercludere vole-

bant. Obsistentibus iis qui ilkim adducebant,postulare

illi num obnoxius ipsis esset : cumque rationes ab ejus

nativitate exposcerent, id Antonii duces prohibuere , aie-

bantque : Culpas ejus omnes a nativitate delevit Domi-

nus : ex quo autem tempore Monachus eft*ectus est , etsese

Deo consecravit , liceat rationes ducere. Cum igitur ac-

cusarent, nec probare possent , libera illi ac minime in-

terclusa via fuit : statimque seipsum quasi reversum vidit,

et intrase stantematque omnino Antonium*utante. Tunc

cibi sumendi immemor, residuum illius diei , atque to-

tam noctem gemendo precandoque transegit. Obstupefac-







VITA SANCTI ANTONIT, 2^5

sentiretuTjjuxta Scripturam : « Corde laetante floret vul-

» tus : duin autem in moerore est , dejicitur ^. » Sic Jacob

agnovit Laban insidias parare , aitque uxoribus : « Non

» est facies Patris vestri sicut beri et nudius tertius^ : »

Sic Davidem agnovit Samuel; pulcbros quippe babebat

oculos, dentes tanquam lac candidos. Eo ipso modo dig-

noscebatur Antonius : prse mentis enim serenitate nun-

quam perturbabatur : ac prse animi laetitia , nunquam

tristi erat vultu.

LXVIII. Eratque prorsus admirabili fide et pietate.

Cum Meletianis quippe scbismaticis, nunquam commu-

nicavit : compertam babens eorum ab initio malitiam

atque defectionem. Nec cum Manicbaeis unquam , aut aliis

quibusUbet bsereticis, amice coUocutus est, nisi admo-

nendi causa , ut mutata sententia piam sectarentur fidem

ratus, eorumamicitiam et coUoquia , animi damnum at-

que perniciem esse, quod item alios monebat. Sic etiam

Arianorum hseresin execrabatur , omnibusque auctor

erat , ut ne vel ad eos accederent , vel pravam eorum

sectarentur fidem. Adeuntes se aliquando quosdam Ario-

manitarum, explorata et cognita eorum impietate, ex

monte repulit , aiens serpentum veneno pejores eorum

esse sermones.

LXIX. Cum aUquando mentiti Ariani dicerent secum

sentire Antonium, rem indigne tuUt,graviterque iis suc-

censebat. Hortantibus deinde Episcopis et fratribus om-

nibus, descenditde monte , atque ingressus Alexacdriam,

Arianospublico sermone condemnavit : aienspostremamomnium esse eam hseresin et Antichristi prodromum.

Doceliatque populum , Filium Dei iion esse creaturam

neque ex non extantibus factum esse j sed aeternum esse

Patris substantise Yerbum et Sapientiam. Unde impium

* Prov. \Vf 10. — 2 Gcn. xxxi, 5.



246 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

est dicere : Erat cum non esset. Erat quippe semper Ver-

bum una cum Patre existens : quare nullam cum impiis-

simis Arianis habete communionem: «

Nulla enim com-)> municatio iuci ad tenebras ^ » Vos quippe pie sentien-

tes Christiani estis : illi autem cumdicanteum quiex Pa-

tre est Filium Dei et Verbum, esse creaturam , nihil difte-

runt ab Ethnicis qui creaturseserviunt potius quam Crea-

tori Deo^. Credite autem creaturam omnem adversus eos

iudignari : quod Creatorem Dominumque unlversi , in quo

omnia facta sunt, hunc, inquam, factis rebus annume-

rent.

LXX. Laetabatur porro popukis omnis, audiens a tanto

viro anathemate damnatam Christo inimicam hseresim.

Civesque omnes videndi Antonii desiderio accurrebant.

Gentiles ipsi, immoeorumSacerdotes, ut vocant , ad Do-

minicum accedentes , aiebant : Rogamus ut hominem Dei

videre nobis liceat : omnes quippe ita eum appellabant.

Ea item in urbe multos ejus opera mundavit Dominus a

dsemonibus : alios mente captos liberavit. Multi item ex

Gentilibus rogabant ut saltem possent Senem contingere,

idsibi profaturum Gredentes. Ex illiscerte tot, paucis istis

diebus, Christiani effecti sunt, quot alias per annum visi

fuerint. Exinde cum nonnuUi rati eum tanta multitudine

turbari , ab illo omnes abigerent : nihil ilie turbatus ait

nequaquam piures illos esse iis, quibiiscum in Montepug-

naret , dsemonibus.

LXXI Cum proficisceretur autem, iliumque nos hono-

ris causa comitaremur ; ut ad portam pervenimus, retro

mulier ciamabat : Maneto,homo Dei, fiiia mea graviter a

deemone vexatur : maneto, quseso, ne mihi quoque cur-

renti sit pericuium. Tum liis Senex auditis, nobisque ro-

gantibus , iibens substitit. Ut appropinquavit mulier

1 2 Gor. VI, i4. — ^ Rom. i, s5.



VITA SANGTI ANTONII. a^/

puella humi jactata est : Antonio autem precante, atque

Christum nominante, puella, egresso impuro spiritu,

sana surrexit. Tum Mater Deo benedixit : cunctique gra-

tias egere. Gaudebatque illa, dum in Montem, quasi iu

propriamsibi domum, remigraret.

LXXII. Prudentia erat singulari : quodque mirum,

tametsi litteras non didicerat, acri tamen et sagaci erat

ingenio. Aliquando ad eum accessere duo Grseci Philoso-

phi, rati se Antonii posse periculum facere : qui tum erat

in exteriore Monte. Agnitisque ex vultu viris, iUisque

occurrens, per interpretem ait : Quid tantum suscepistis

laborem, o Philosophi, ut stultum hominem convenire-

tis*?* Respondentibus illis : Nequaquam stultum ipsum

esse, sed perquam prudentem, dixit : Si stultum adiistis

hominem , illud certe inani labore : sin me prudentera

arbitramini, mihi estote similes, cum quse bona sunt imi-

tari par sit. Nam si ergo vos adiissem, vos imitaturus

eram : cum autem ad me vos accesseritis , raei similes

eftiriamini : Christianus quippe sum. Admirati illi abs^

cessere : nam prseter haec viderant doemones Antonium

reformidare.

LXXIII. Aliis rursum his similibus se in exteriori

Monte adeuntibus, ilkidendi, ut sperabant, causa,quod

litterarum esset imperitus : interrogavit eos Antonias :

Quid vos dicitis? Quidnani prius est, mens an litterae, et

quid horum alterius causa est,mensne litterarum, anlit-

terse mentis? Qui cum mentem dicerent priorem et litte-

rarum inventricem, ait Antonius : Cui ergo sana mensest , huic non necessariae litterse. Quo sermone tam qui

aderant alii, quam isti , obstupuere. Abcesserunt igitur

illi mirati tantara in idiota hominc sapientiam : licet

enim in monte enutritus, ibi consonuisset , nequaquam

agrestis erat moribus, sed comis urbanusque. Divinoque





VITA SANCTI ANTONII. 2^9

enim imago, talis sit oportet is cujus imago est. Cum

porro de mente talia existimatis , advertite vos in mentis

•patrem blasphemare.

LXXV. Crucem vero quod spectat, quid prsestabilius

dixeritis, improborumhominum iusidiis crucem tolerare,

et qualecumque mortis genus non reformidare 5 an erro-

res Osiridis et Isidis, insidias Typhonis, Saturni fugam

liberorum devorationes et parricidia fabulose narrare?

Hoec quippe vestra est sapientia. Cur vero in Crucem ca-

chinnantes, Resurrectionem non miramini? Qui enim

hanc rem, hi ipsi illam conscripsere. Aut cur facta Crucis

mentione, suscitatos mortuos siletis, necnon csecos visum

consecutos , sanatos paralyticos, mundatos leprosos, in-

cessum supra mare, aliaque signa et prodigia, quse Chris-

tum non hominem tantum , sed Deum demonstrant?

Multum videmini mihi vobis ipsis iniqui, ,nec sincero

animo Scripturas legisse nostras. Sed legitote, et adver-

tite quse Christus egit, Deum ipsum pro salute hominum

advenientem, comprobare.

LXXVI. Jam quae ad vos attinent loquimini. Ouid de

brutis dixeritis : nisi feritatem et immanitatem? Quod si,

ut audio, ha3c fabulose a vobis dicta contenditis, et perProserpinee raptum, figurare terram signilicatis", per Vul-

cani claudicationem, ignem^ per Junonem, aeremjper

ApolUnem, soleni-, per Dianam, lunam-, per Neptunum,

mare;nihilo magis ipsum Deum colitis, sed creatis rebus

servitis potius quam omnium creatori Deo. Quod si haec

ob creatorum pulchritudinemcommenti

estis : satiserat

ea mirari , nec opificia pro diis habere 5 ne creatoris ho-

norem factis rebus ascriberetis. Alioqui restat ut archi-

tecti honorem ad domum ab illo structam transferatis,

aut ducis ad militem. Quid ad ha3C igitur, ut sciamus num

quid risu dignum Crux habeat ?



QbO S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

LXXYII. Hsesitantibus illis , atque huc illucque sese

convertentibus, subridens Antonius per interpretem rur-

sumait : Hsec primo aspectu ita se

haberecoarguuntm'.

*

Cseterum quia argumentis potius nitimini , et hac estis

instructi arte , neque nos vultis absque probationibus

Deum colere •, vos primum dicite , Rerum et potissimum

Dei cognitio qua ratione accurate percipitur, ratiocinio-

rum demonstratione, an fidei operatione? aut quid anti-

quius, fides quse per operationem habetur, an argumentis

facta demonstratio? Illis reponentibus, antiquiorem esse

fidem quae per operationem habetur, esseque illam accu-

ratam cognitionem : ait Antonius : Recte dixistis : nam

fides ex anima^ affectu oritur*, Dialectica vero auctorum

suorum arte constituta est. Itaque quibus adest operatio

illa per fidem, illis minime necessaria, immo forte super-

vacanea est demonstratio argumentis facta. Siquidera

quod nos fide intelligimus, id vos argumentis concludere

nitimini : immo soepe quse nos intelligimus, ne exprimere

quidem potestis. Prsestantior itaque et firmior est opera-

tio per fidem, sophisticis vestris argumentis.

LXXVIII. Nos certe Christiani, non in sapientia ratio-

num Greecarum , mysterium habemus•,

sed in virtute fi-

dei quee a Deo nobis per Jesum Christum suppediatur ^,

Quod autem vera sint qua3 loquor, hinc comprobatur,

quod nos, licet litterarum ignari. credimus in Deum, ac

per ejus opera , ipsius in omnia providentiam novimus.

Quod autem efficax sit fides nostra, hinc ostenditur, quod

nobis fide in Christum innixis, vobis vero sophisticis dis-

ceptationibus, vestra quidem idolorum portenta abolen-

tur*, nostra vero fides ubique propagatur. Vos argumentis

et sophismatibus neminem Christianorum ad paganis-

mum traducitis; nos fidem erga Christum docentes, ves-

1 j Gor. I, 3.



VITA SANGTI ANTONII. 25 1

tram miniiimus snperstitionem , a(;noscentibiis omnibus

Christum Deum esse et Dei filium. Vos eloquentia vestra,

Christi doctrinam minime impeditis : nos Christum cru-

cifixum nominantes , omnes fugamus daemones, quos ut

Deos timetis. Et ubi signum Crucis formatur , magica

ars vires amittit, atque veneficia niliil virtutis habent.

LXXIX. Dicite ergo, ubinam sunt oracula vestra? ubi

jEgyptiorum incantationes ? ubi magorum phantasise''^

quandonam haec omnia cessavere, viresque amisere, nisi

Christi cruce apparente? Num risu dignus ille est, an po-

tius quse ab ipso abolita, et imbecillitatis convicta sunt?

Etenim hoc quoque est admiratione dignum : nemo un-

quam vestra persecutus est, immo per urbes ab homini-

bus illa honorantur : Christiani vero persecutionibus ve-

xantur, et tamen nostra plus quam vestra florent augen-

turque. Vestra , celebrata et laudata, labefactantur :

Christi vero fides et doctrina quam vos irridetis, ab Im-

peratoribus plerumque passa persecutionem, replevit or-

bem terrarum. Quandonam Dei cognitio ita refulsit?

quando temperantia et virginitatis virtus apparuit?

quando mors despectui habita est , nisi cum Christi crux

exorta est? Nemo hac de re ambigit , cum Martyres cer-

nit propter Christum mortem despicientes : videtque Ec-

clesiae Virgines propter Chdstum corpora pura et incor-

rupta servare.

LXXX. Hgec sane argumenta satis sunt ad probandum

Christianam fidem solam esse veram religionem. Certe

vos jam fidem nuUam habetis, dum argumenta percpiiri-

tis. Nos quidem « non in persuasibilibus » Grsecse « sa-

» pientise verbis^ » ut noster ait Doctor , argumenta

proferimus-, sed fide suademus, quse verborum antevertit

apparatum. Ecce hic quidam adsunt a dsemonibus ve-

* 1 Gcr. II, 4-




xati : accesseraut quippe ad eum quidam daimoniaci,

quos in medium adducens ait : Aut vestris argumentis,

aut qua volueritis arte, immo si lubet magica, vestra

invocantes idola, hos mundate : sin non valetis, nobis-

cum pugnandi fidem facite, videbitisque virtutem Crucis

Christi. His dictis, Christum invocavit, et dsemoniacos

bis terque sigillo Crucis signavit. Moxque steterunt ho-

mines incolumes, mentisque compotes, gratiasque agen-

tes Domino. Tum Philosophi ( ut vocabantur ) admirati,

atque viri prudentia necnon edito signo stupefacti sunt.

Antonius vero ait : Cur miramini? non nos hsec agimus,

sed Christus, per eos qui in se credunt, hsec operatur.

Credite itaque vos ipsi, videbitisque nostranon verborum

artificium esse , sed fidem quae per dilectionem in Chris-

tum operatur : quam si nacti fueritis, non ulterius argu-

menta verborum perquiretis -j sed fidem in Christum suf-

ficere vobis existimabitis. Hactenus Antonii verba. Hli

hoc quoque admirati , Senemque amplexati , discessere :

seque ex eo utilitatem coepisse fassi sunt.

LXXXI. Porro Antonii fama ad Imperatores usque

pervenit. Hsec enim cum didicisset Constantinus Augus-

tus, itemquefilii ejus Constantius et Constans Augusti

illi tanquam patri scripsere, litteras mutuo ab illo acci-

pere peroptantes. At ille nequaquam magni faciebat eas

litteras : nec his acceptis epistolis gavisus est : sed talis

erat, qualis ante scriptas illas ab Imperatoribus. Cum

deferrentur autem hujusmodi litterae, accitis Monachis,

aiebat : Ne miremini si ad nos scribat Imperator, homo

cum sit; sed miramini potius quod legem hominibus

scripserit Deus, et per proprium Filium, nobiscum locu-

tus sit ^ Et vero nolebat litteras illas accipere, aiens. se

nescire ejusmodi litteris rescribere. Sed hortantibus Mo-

Hebr. i, 2.





254 S* ATHAWASII ARCIIIEPISCOPI

erunt. Vidi qviippe mensam Dominici miilis undique cir-

cumsessam,

qui ejus interiora ita calcibus petebant,

quasi confuse subsultantium jumentorum calcitratus fie-

rent. Sentistis plane quantum suspiravi : audivi quippe

vocem dicentem : Altare meum polluetur. llsec Senex

vidit : et post bienniom contigit ea quse nuper fuit

Arianorum irruptio, Ecclesiarumque direptio : cum

( sacra) vasa vi abrepta, Ethnicis asportanda tradidere :

quo tempore ex olTicinis Ethnicos suisinteresse synaxibus

coegerunt, lisque prsesentibus, quse libuit insacramensa

perpetrarunt. Tum novimus omnes , mulorum calcitra-

tus ea Antonio prsenuntiasse,

quse jam Ariani quasi

bruta jumenta perpetrant. Post visionem autem , eos qui

secum erant consolatus est. Ne animo concidatis, aiens,

filii ; ut enim iratus est Dominus , sic denuo medelam ad-

hibebit, et cito pristinum Ecclesia ornatum recuperabit

fulgebitque de more : pulsos restitui cernetis, impieta-

tem ad latibula secedere sua, piamque fidem libere om-

nino ac fidenter agere ubique : solum ne cum Arianis vos

polluatis. Nequaquam enim Apostolorum est ejusmodi

doctrina, sed dsemonum

,patrisque ipsorum Diaboli

potiusque illa ortus, atque rationis expers est, et nonsanse mentis , ut multi ratione carentes.

LXXXIII. Ilactenus Antonii gesta. Non decet autem

nos fidem derogare tot tantisque ab uno homine editis

miraculis. Hsec enim Salvatoris est promissio,qui ait :

« Si habueritis fidem , ut granum sinapis, dicetis liuic

» monti, hinc transmigra , et transmigrabit : et nihil

» impossibile erit vobis ^ » Et rursum , « Amen amen

» dico vobis, si quid petieritis Patrem in nomine meo,

» dabit vobis. Petite, et accipietis*^ : » ipse quippe Dis-

cipulis omnibusque in se credentibus ait : « Infirmos

1 Matth. xvii, 19, — 2 Jo&n, wi^ aS,



VITA SANCTI ANTONII. a55

y> cnrate : d?emones ejicite : gratis accepistis, gratis

•» date \ »

LXXXIV. Non jussu itaque sanabat Antonius ,sed

orando, Christumque nominando-, ita ut palam esset non

ipsum ea edere , sed Dominum, Antonii ministerio bene-

ficia et curationem patientibus impertire-, ita ut Antonii

esset oratio tantum et ascetica vita, cujus ope cum in

Monte sedoret, divinarum rerum contemplationegaude-

bat : sed dolebat cum a multis vexaretur, atque ad exte-

riorem pertraheretur montem. Judires namque omnes

rogabant illum ut e Monte descenderet, quodnequaquam

sibi liceret ob reos qui secum erant et sequebantur, ad

Montem ingredi. Postulabant tamen ut accederet , ejus-

que solum aspectu fruerentur,quam rem cum aversare-

tur ille, abnuebat egredi. Instare illi, ac sub militum

custodia reos ad illum mittere-, ut illorum saltem causa

descenderet. Necessitate igitur coactus, illosque cernens

collacrymantes, in exteriorem se contulit Montem : quse

illius defatiâtio haud inutilis fuit : multis enim commo-

da , multis beneficia contulit adventus ejus. Judicibusque

ipsis emolumento erat : quos hortabatur ut jus et sequum

omnibus anteferrent, Deum timerent, nossentque , quojudicio judirarent eodem sese judicandos ^. NuUus ei lo-

cus seque carus fuit atque Mons ille.

LXXXV. Cum aliquando ita vi compulsus ab iis qui-

bus ex usu id erat , Duceque rogante ipsum ut descende-

ret , venisset,paucis eum allocutus verbis

,quse tum sa-

lutem ejus, tum eos qui sua ope egebant spectarent,

regredi festinabat. Duce vero, ut vocant, rogante moram

ut faceret : se diutius cum illismorari non posse respon-

dit, lepidoque id illi exemplo persuasit. Sicut pisces, ait,

in arida terra immorando moriuntur j sic Monachi vo-

«Matth. X, 8. — 2 MaHh vii, a.




biscum inorantes , apiidque vos diutius versantes , ener-

vantur : ut igitur piscibus ad mare, sic nobis ad montem

properandum : ne cunctantes, eorum quse intus sint

obliviscamur. Quibus Dux auditis, aliisque permultis,

admiratus, vere illum Dei servum esse dixit : unde nam-

que idiotae mens tanta et tam eximia esset, nisl a Deo di-

ligeretur ?

LXXXYI. Quidam item Dux Balacius nomine, acriter

nos Cbristianos persequebatur , ob studium erga nefarios

Arianos. Is cum crudelis adeo esset, ut Virgines verbera-

ret, Monacbos nudaret, atque flagris csederet j raittit ad

illum Antonius scriptam bujus sententise epistolam :

Video iram imminere tibi : desine itaque Christianos

persequi, ne te forte ira Dei apprebendat : jamjam enim

te invasura est. Risit Balacius, in epistolam bumiprojec-

tam conspuit, tabellariisque injuria affectis jussit, ut bsec

Antonio renuntiarent : Quia monacborum cura tibi est,

te jam adoriar. Necdum elapsis quinque diebus, ira ap-

prebendit eum : cum enim ad primam mansionemCereu

voratam proficisceretur , egressus est ipse Balaciuscum

Nestorio iEgjq^ti Prsefecto, amboque equis insidebant,

qui Balacii erant, mitissimique omnium quos aleret ipse.

Sed nondum eo advenerant, cum coepere equi ludere more

solito : ac derepente mansuetior cui insidebat Nestorius,

Balacium morsu decussit in terram, in eumque irruens,

femur ejus ita dentibus laniavit, ut statim in urbem

delatus , intra triduum moreretur. Miratique sunt

omnes , ea quse Antonius prsenuntiasset , tam cito acci-

disse.

LXXXVII. Sic igitur ferociores monebat : aliosautem

se adeuntes sic prseceptis et monitis imbuebat, ut statim

juris dicendi immemores, beatos illos prsedicarent qui ex

seeculi vita secederent. Atque ita injuria affectorum pa-<



VITA SANCTI AKTONII. 25^

trocinium suscipiebat, ut videretur, noa alios, sed ipsum

laesum fuisse. Ita rursum ad omnium utilitatem natus

erat, ut multi milites, aliique plurimarum potiti posses-

sionum , depositis vitse hujus oneribus , fierent Monachi.

Demum quasi medicus -/Egypto a Deo datus erat. Quis

enim moestus illum adiit, quin gaudens recesserit? quis

accessit mortuos liigens suos,quin slatim luctum depo-

suerit? quis iratus advenit, nec in amicitiam redactus

est? quis paiiper ad ilkim demisso animo accessit, audi-

toque ac viso illo, divitias non contempsit , et non de

pauperlate sua consolationem admisit ? quis Monachus

remissior iUum conveniens, non fortior postea fuit? quis

adolescens in Montem profectus, visoque Antonio, non

abnegans illico voluptates temperantiam est amplexus?

quis a dsemone tentatus ipsum adiit, quin liberatus sit?

quis cogitationibus vexatusaccedens, non tranquillo .ste-

tit animo?

LXXXVIII. Etenim illud singulare erat in Antonii

ascesi, quod accepta, ut supra dixi, spirituum discretio-

nisgratia, eorum statim agnosceret motus, et cujusque

studium, aftectumque non ignoraret ; neque solum non

ab illis deciperetur, immo eos qui cogitationibus turbati

erant, monitis suis edoceret, qua ratione possent insidias

daemonum subvertere, narrata eorum imbecillitate, va-

fritieque. Singuli itaque tanquam inuncti ab illo, seu ad

pugnam excitati , descendebant, assumpta adversus Dia-

boli dsemonumque ejus cogitationes fiducia. Quot jam

procos habentes virgines , tantum Antonio eminus cons-pecto, Christi virgines mansere ? Yeniebant etiam ad

illum quidam, ab exteris regionibus, qui percepta cumaliis omnibus ulilitate, domum redibant, quasi a patre

suo deducti. Sane illo defuncto, omnes quasi patre orbi

xxxu.

M





VITA SAIfCTI AJVTONII. 2^9

defunctorurn corpora, maximeque Sanctorum Marty-

rum, funerare quidem et linteis involvere , nec tamen

sub terram occultare 5 sed lectulis superponere , et apud

sese intus servare : rati id vita functis esse honori. Anto-

nius autem plerumque rogarat Episcopos , ut ea de re

populos monerent : similiterque laicos pudore afficie-

bat, mulieresque objurgabat, aiens nec legitimum nec

sanctum illud esse. iVam Patriarcharum et Prophetarum

corpora iiactenus in monumentis servantur^ : ipsumque

Domini corpus in monumentum fuit depositum, imposi-

tusque ipsi lapis quo operiretur, donec tertia die resur-

geret-. Hisque verbis demonstrabat pr?evaricari eum

qui defunctorum corpora non absconderet,quamvis

sancta essent. Quid majus enim et sanctius corpore Do-

minico? Quibus auditis, multi deinceps sub terra occul-

tarunt, et Domino egere gratias, quod tam probe edocti

essent.

XCI. Ille vero hujuscemodi consuetudinis gnarus, me-

tuensque ne suo corpori idipsumpraestarent, sahitatis Mo-

nachis qui in exteriore erant monte , ingressusque in in-

teriorem montem , ubi manere solitus erat,post menses

paucos in morbum incidit : vocatisque iis qui secumerant (duobus scilicet, qui intus remanserant, per quin-

decim annos asceticam agentes , atque ob senectutem

illi ininistrantes) ait illis : Equidem, ut scriptum est,

viam ingredior Patrum ; video enim a Domino me vo-

rari**. Vos autem vigilate, ac diutissimae exercitationis

vestrfe fructum ne perditote : sed quasi jam ejus initiura

poneretis, curate vestram retinere alacritatem. Nostis

insidiatores daemones,quam sint truces quidem , sed

viribus imbecilli. JVe itaque timete illos : sed Christum

semper respirate, ipsique credite : ac velut quotidie

* Joan. xix,4i.—.2MaUh. xxvn,6o, — » Jowue. xxiii, i4«



^266 S. ATHANASII ARr.HIEPISCOPI

morituri vivite : vobi.sque ipsis attendite ,memores

meariun qiias audistis prgeceptionnm. Nulla vobis sit

roinmuniratio cum Srhismatic-is, aut prorsus rumbsere-

tiris Arianis. Nostis enim qui illos ego confutarem, ob

suam Christo adverâriam atque a vera dortrina alienam

hgpresin. Id curate ut in primis vos Domino, dehinc

Sanclis adjungatis : ut post mortem vos in seterna taber-

nacula,quasi amicos uotosque sibi recipiant. Hsec cogi-

tetis, hsec sentiatis : et si qua mei vobis cura sit, mei

lanquam patris recordamini, corpus meum in jEgyptum

transferri ne paliamini, ne in domibus deponant : hac

quippe de causa in Montem me contuli , atque huc re-

cessi. Scitis quantum eos semper objurgavi qui hsec

ajrerent,prsecepique ut ejus consuetudinis finem face-

rent. Meum itaque corpus humate, terraque contegite :

meusque hic sermo apud vos custodiatur, ut nemo, vobis

exceptis, locum sciat. Ego quippe in Resurrectione mor-

tuorum incorruptum ipsum a Salvatore recepturus sum.

Mea dividite vestimenta, Athanasioque Episcopo melo-

tem date unam,palliumque quo obvolvebar, quod no-

vum ab ipso cum acceperim, jam detritum apud me

est :

allcram mek:)tem Sarapioni tradite Episcopo:

vos

habete cilicinum indumentum. Quod reliquum est sal-

vete, fiiii : Antonius quippe hinc miyrat, nec ultra vo-

biscam erit.

XCII. His ille diclis ,postquam ipsum osculati sunt,

ereclis pedibus, ac quasi amiros se adeuntes contem-

platus, eorumque (ausa laetus : nam dum decumberet

hilari erat vultu , expiravit, et appositus est ad patres

suos. Illi,quemadmodum mandarat ipsis

,condito et

involuto corpore, illud terra contegere. Nemoque hac-

tenus novit ubinam lateat, illis duobus exceptis. Qui

autem accepere beaLi Antonii utramque melotem, et



VITA SANCTI ANTONH. 261

detritutn ab eo pallium,

quasi res magni pretii ambo

illa custodiunt. Atque in illis Antonium conspiciunt

iis quoque araicti, se Antonii monita cum gaudio gestare

yidentur.

XCIII. Hic vitoe Antonii in corpore exitus, illud asre-

seos illus exordium fuit. Ilaec etsi breviora sint,quam

illius virtuti par sit : sed ex iis sestimate , cujusmodi fue-

rit homo Dei Aiitonius,

qui ab adolescentia ad tam

grandemsetatem , oequali servato ad Asceticam studio :

nec ob senectutem , lautioris cibi desiderio victus, nec

ob corporis infirmitatem mutata habitus forma , nec

ablutis aqua pedibus : nihilominus omnino incolumis

perduravit. Illaesos quippe oculos atque integros habuit,

ita ut recte videret : dentiumque illi ne unus quidem

excidit, solummodo prope gingivas attriti erant ob gran-

dem Senis oetatem. Pedibus autem manibusque sanus om-

nino permansit : et sane omnibus, qui variiscibis, lo-

tionibus , variisque vestibus uterentur, vegetior appa-

rebat , atque omnino robustior. Quod autem ubique

fama ejus pervagata fuerit : quod omnibus admirationi

iisque etiam qui nunquam hominem vidissent desiderio

fueritj id sane illius virtutis anima^que Deo carse argu-

mentum est. Nequaquam enim scriptis suis, non gentili

sapientia , non aliqua arte , sed sola erga Deum pietate

celebris fuit Antonius. Quod sane donum esse Dei nemo

eat inficias. Unde enim in Hispanias , in Gallias, Ro-

mam ,in Africam , in monte latentis, degentisque viri

fama delata fuerit , nisi Deus , suos ubique terrarum

claros notosque redderet,qui idipsum Antonio sub ini-

tium pollicitus est? Etsi enim ilii occulte degunt, cu-

piuntque latere , attamen illos Dominus quasi lucernas

omnibus exhibet : ut his audilis alii compertum ha-

beant , sufficerc prsecepta Dei ad res prceclare gereu-



2^3 S. ATHAJVASII ARChI£PISCOPI, YITA S. ANTONII.

das , et studio ad pietatis iter instituendum inflanrimcln-

tur.

XCIV. Hsec itaque aliis legitote fratrlbus, ut ediscant

cujusmodi debeat esse Monachorum vita , ac persuasuai

habeant Dominum et Salvatorem nostrum Jesum Chris-

tum , eos qui sibi gloriam tribuerlnt gloria donaturum :

eosque qui ad finem usque ipsi serviunt , non solum in

regnum coelorum deducturum, sed hic quoque tametsi

lateant, secessumque properent, claros, celebresque ,

cum virtutis proprise, tum alienee utilitatis gratia effec-

turum. Quod si ex usu id esse possit, ipsis Ethnicis legi-

tote 5 ut hoc saltem modo noscant Dominum nostrum

Jesum Christum, non modo Deum Deique Filium esse;

immo Christianos qui ipsum colunt, pieque in illum

credunt, Daemones

,

quos Grêci putant esse Deos , non

tantum Deos non esse coarguere; sed etiam calcare atque

pellere, quasi deceptores hominumque corruptores. In

Chiisto Jesu Domino nostro, cui gloria in ssecula seeculo-

rum. Amen.




A T H A N A S 1 1

ARCHIEPISCOPI ALEXAKDRIM,

EPISTOLA I AD ORSISIUM.

DiEs itaque paucos isthic,

(iii Monasterio Theodori)

commoratus Athanasius, dixit Abhati Theodoro : Quo-

niam proximum Pascha est j Fratres ut mos est vohis,

convoca; ego vero quod Dominus disponet id faciam.

Tum eo salutato, dimisit ipsum , scripla per illum ad

Abbatem Orsisium Fratresque ipsius epistola, hac sen-

tentia.

Vidi consortemtuumPatremque FratrumTheodorum,

atque in ipso Dominum Patrisnostri Pachumii. Et Eccle-

siae filios intuitus, summopere gavisus sum, Isetatusque

illorum aspectu : quorum sane Dominus renumerator

est. Cumque ad vos profecturus esset Theodorus, aiehat

mihi : « Memento mei : » cui ego : « Si oblitus fuero tui

» Jerusalem, oblivioni detur dextera mea ; adhoereat

» lingua mea faucibus meis si non meminero tui^ »

^ Psal. czzxTi, 5,







EPISTOLA II AD ORSISIUM

SKgT

Auditasanctissimus Archiepiscopus Athanasius S.

Pa-tris nostri Theodori morte, moestus, hanc Abbati Orsisio

et fratribus epistolam scripsit , qua acceptum de dormi-

tione eius dolorem levaret.

Athannsiijs Abbati Orsisio ^ Monacliorum Patri ,

omnibusque cum illo Monasticam vitam agentibuSj

et in fide Dei firmatis ^ dilectis et optatissimis fra-

tribus , in Domino salutem,

DoRMiTioNEM beati Theodori edidici , nec sine magna

soUicitudiue ejusmodi nuntium accepi , gnarus quantae

ipse vobis utilitatis esset. Et sane si Tlieodorus non esset

ipse,qu3e mortem subsequuntur animo volvens, multis

collacrymansvos sermonibus alloquerer. At quando Tlieo-

dorus est,qui vobis pariter nobisque notus erat; quid

me par est scribere,quam, « Beatus » Theodorus « qui



266 S. ATHANASn ARCHIEPISGOPI

» non abiit in consilio impiorum^ ? » Quod si beatus est

qui timet Dominum, nunc certe fidenter beatum illum

dicimus, cum absque ulla dubitatione sciamus, appulsumillum quasi ad portum, jam curis omnibus vacua frui vi-

ta. Utinam cuique nostrum idlpsum contigissetl utinam

quisquis currit tam feliciter advenire possit ! utinam

quisquis navigat , navim possit suam ad tranquillum

eumdem portum appellere *, ut quiescens cum Patribus,

dicat : « Hichabitabo quoniam

elegi eam*^ ! »

Quamo-brem, dilecti optatissimique fratres, ne flete Theodorum:

non mortuus quippe est, sed dormit. Ne quis iilius me-

mor lacrymetur , sed ejus imitetur vitam. Nequaquam

lugendum hominem qui ad locum luctus omnisexpertem

profectusest. Hsec vobisuna scripsi, sed tibi potissimum,

dilecte et optatissime Orsisi ; ut cum jam ille dormiat,

universam tu curam suscipias, illiusque vicem apud fra-

tres suppleas. Enimvero dum superesset ipse, ambo quasi

unus eratis : alteroque proficiscente aliquo, amborum ta-

men officium implebatur : duobus item precsentibus,

quasi unus fuissetis, dileclis utilia loquebamini. Hac age

ratione, atque ita te gerens rescribe , nobisque sijjnifica,

quse tuam fratrumque spectant incolumitatem. Omnes

autem una , rogo,precamini , ut pacem magis magisque

Dominus Ecclesiis largiatur. Licuit enim etiam nuper

nobis Pascha Pentecostenque cum laetitia celebrare : ac

summopere de Domini beneficiis gaudemus. Hsec scripsi-

mus vobis. Salutate omnes qui timentDominum. Vosqui

mecum sunt salutant. Valere vos in Domino exopto, di-

lecti et optatissimi fratres.

* Psal. 1, 1. — 2 Fsal. cxxxi, i4«



WARKATIO AD AMMONIUM. 267

Narratio Athanasii ad u4mmonium Episcopum et

alios de fuga sua sub Juliano Augusto,

CiETERUM quia beatus Papa Atbanasius, me omnium

miniino, aliisque Ecclesiae Alexandrinae Clericis prcesen-

tibus, beatag memoriae viro Ammonio, qui fuit Episco-

pus Elearchiae, et Hermoni Bumasticorum, in magna Ec-

clesia de Theodoro aUquid enarravit, quod tuam existirao

Sanctitatem tum prsesentem audivisse ; operae pretium

duxi , ut, ad renovandam tuse pietati eorum memuriam,

ea conscribam qute locutus est. Cmn memorati Episcopi

beatum mirarentur Antonium (nam sa^pe cum eo agebat

Antonius) illos Papa Athanasius sic allocutus est.

Vidi etiam temporibus hisce magnos Dei homines,

Theodorum Tabennesiotarum Monachorum Prsefectum,

Patremque Monachorum circa Antinoum cui nomen Ab-

bas Pammo, qui haud ita pridem obdormiere. Cum enini

me illo tempore Julianus persequeretur , expectaremque

me ab illo interficiendum fore, quod germani nuntiarant

amici-, duo memorati viri quadam die ad me Antinoum

venerunt. Tumego, sumpto consilio ut apud Theodorum

laterem, ejus naviculam undique coopertam conscendi

Abbate Pammone nos honoris causa comitante. Vento au-

temminusprosperoflante. equidemcordeanxiusprecabar

qui vero cum Theodoro erant Monachi, egressi, navicu-

lam trahebant. Cumque Abbas Pammo , moerentem meconsolaretur, respondi: Crede affirmanti mihi, non tanta

tempore pacis cordi meo fiducia inest, quanta tempore

persecutionis. Confido quippe, me proChristo patientem,

atque ejus misericordia roboratum, etiamsi occidar, multo

jnajorem misericordiam ab eo consecuturum, Haec verba



263 S. ATnANASlI ARCUIEPISCOPI, ETC.

necdum compleveram, cum Theodorus Abbatem Pammo-

nem intuitus , subrisit : et cum pene arrideret Abbas

Pammo, Quid, inquam, me ista loquentem ridetis : an

me timiditatis arguitis? Tum ad Pammonem Theodorus

Dic illi , ait, quae sit nobis causa ridendi. Reponente

Pammone Abbate : Tuum illud est •, ait Theodorus : Hac

ipsa hora in Perside Julianus occisus est, ut de illo prae-

dixerat Deus : « Arrogans vir contemptor et superbus

» nihil perficiet ^ » Surget autemChristianus Imperator,

qui prseclarus quidem , sed brevioris vitse futurus est.

Quare ne in Thebaidem ascendas, nec defatigare : sed in

comitatum clamte confer, queminilinere offendes,atque

ab illo perhumaniter exceptus, in Ecclesiam remigrabis.

Atque ille citius a Deo ex hac auferetur vita. Quod ita

contigit. Quamobrem arbitror quamplurimos , in Mona-

chorum maximecoetibus latuisse,

Deoacceptissimos

ho-mines , cujusmodi fuit beatus Amun , et Sanctus Theo-

dorus in monte JXitriee, et servus Dei felicisque senectutis

Pammo.

* Habac. ii, 5,




ATHANASIIARCHIEPISCOPI ALCXANDRINI

DE INCARNATIONE DEI VERBI,

ET CONTRA ARIANOS^

I. Qui vafre et perverse divinasinterpretantur Srrip-*

turas, verba quoe de Filii Dei inopia secundum humani-

tatem dicla sunt, ad blasplîemiam suam asserendam de-

torquere satagunt. Tota autem et accurata Christianismi

ratio in humilibus dictis et aclibus invenitur. Si igitur

potuissent beatum Paulum audire, ad Corinthios scriben-

tem : « Scitis enun gratiam Domini nostri Jesu Christi

» quoniam propter nosegenus factus est, cum esset dives,

» ut illius iuopia nos divites essemus"^ ; » nunquam dissi-

milem Patri filium dicere ausi fuissent: sitamen agnovis-

sent, quisnam modus inopiae ejus, et quainam virtus

Crucis ejus. Unde et alibi idem Paulus dicit : u Ut possi-

» tis comprehendere cum omnibus sanctis,quae sit lati-

» tudo , et lonîtudo , et profundum, et sublimitas, scire

» etiam supereminentem dilectionem scientise Cliristi,

» ut impleamini in omnem plenitudinem Dei^ » Quare

* Scripta post aQnum 364. — ^ a Cor. viu, 9. — ^ EplieB. iij, i$.



270 S. ATHANASIl ARCIIIEPISCOPI

in ejus inopia ejuscfue passionibus fidenter agit, liaec aiens

« Mihi autem absit gloriari nisi in cruce Domini nostri

» Jesii Christi, per quem mihi mundus crucifixus est , et

y^ ego mundo ^ » Et rursum: ((

Non enim judicavi me» scire aliquid inter vos , nisi Jesum Ghristum , et hunc

» crucifixum'^. »Et, (( si cognovissent , nunquam Domi-

» num glorise crucifixissent^. » Et nunc isti si sarras in-

tellexissent Scripturas, nunquam eo blasphemiarum eru-

pissent, ut dicerent creatorem omnium, creaturam esse,

aut opificium. Vafre enim Scripturam detorquent dum

dicunt : Qui potest Filius Patri similis, aut ex substantia

ejus esse, cum scriptum sit : (( Sicut Pater habet vitam in

» semetipso : sic dedit et Filio habere vitam in semetip-

» so* : » eo excellentia denotatur, aiunt, dantis, prse

accipiente^. Et, « quid me dicis bonum'^ » inquit, « ne-

» mo bonus, nisi unus Deus^. » Et rursum : (( Deusmeus,

» Deus meus, ut quid dereliquisti me'^ ? » Et iteruro :

(( De die extrema nemo scit, neque Filius, nisi Pater^ :»

et rursuni : « Quem Pater sanctificavit, et misit in mun-

» dum : » ac rursum : (( Quem pater suscitavit a mor-

» tuis*^. » Qui fieri potest, aiunt, ut qui a mortuis susci-

tatur, suscitanti se sit similis aut consubstantialis?

II. Heec pauca ex multis in medium attulimus , ut iis

solutis, csetera quoque facile intelligantur. Nostri igitur

muneris est , ut pro virili , verborum ejusmodi vim ex-

plicemus. Sane cum beatus Paulus dicat : « Pater susci-

» tavit Filium suum a mortuis, » narrat nobis Joannes,

dixisse Jesum : (( Solvite templum lioc , et in tribus die-

» bus excitabo illud. Dicebat autem,inquit^ de templo

» corporis sui^^» Palam igitur cuivis est attendere volenti,

4 Galat. VI, )4.— 2 1 Cor.ii, 2.— s1 Cor. 11, 8.— * Joan. v, a6.~5 Marc.

X, 18.— 6]viattb. xxvu, 47.— 'Marc.xiii, 32.--* Joaa.x, 36. — ^ Gal. i,

i et alibi, — i" Joan. 11, jg.



DE IKCAR?CATIONE , ET CONTRA. ARIANOS. 27 1

quando corpus excitatur, tum Filium dici excitari a

mortuis : quae enim corporis sunt de ejus persona dicun-

tur. Sic igitur cum ait : vitam dedit Filio Pater, vitam

carni datam intelligendum est : si enim ipse est vita,

quomodo vita vitam accipit? Et si hsec ipse pollicetur :

« Oves meoe vocem meam audiunt : et ego cognosco eas,

» et sequuntur me : et ego vitam seternam do eis : et

)) non peribunt in seternum^ : »si item ipse est sapientia

Dei, et si ipse omnem fecit aetatem,quare dicitm' : « Je-

)) sus autem proficiebat sapientia et setate ^ ? )) Et si

Pater per proprium Verbum et Filium omnia fecit, pla-

num utique est quia resurrectionem carnis ejus per ipsum

effecerit. Per ipsum igitur ipsum suscitat : et per ipsum

ipsi dat vitam. Suscitatur quidem secundum carnem ut

homo, et vitam accipit ut homo, qui habitu invenlus

est ut homo. Ipse autem est qui, utpote Deus, propriumtemplum excitat, et propriae carni dat vitam. Cum igi-

tur iterum dicat : « Quem Pater sanctilicavit, et misit ia

)) mundum ^, » alibi quoque ait : « Pro eis ego sanctifico

)) meipsum, ut sint et ipsi sanctificati in veritate ^. » Et

cum dicit : « Deus meus, Deus meus, quare me dereli-

)) quisti ? » Ex nostra persona ista loquitur :

quia for-

mam servi accipiens, et in similitudinem hominum fac-

tus, et habitu inventus, ut homo, « humiliavit semetip-

)) sum factus obediens usque ad mortem , mortem autem

)) Crucis^, etc. » Et ut ait, Hesaias : « Languores nos-

)) tros ipse tollit, et pro nobis cruciatur ^. )) Non pro

seipso itaque doloribus afficitur,sed pro nobis

:

nec ipsea Deo derelictus est, sed nos : et propter nos derelictos

ille venit in mundum. Et cum dicit : « Propter quod et

)) Deus exaltavit illum, et donavit illi nomen, quod est

» Joan. X, 2;. — 2 Luc. n, Sa. — 3 Joao, x, 36, —4 Ibid. xvii, 19, —* Philip. ji, 7. — * Isai. uii, 4«




» super omne nomen % » de templo loqiiitur, quod est

corpus ejus.

III. Non enim altissimus exaltatur, sed caro Altissi-

mi: Altissimique carni nomen donavit , quod est super

omne nomen. Neque Dei Verbum per gratiam accepit,

ut Deas vocaretur , sed caro ejus una cum ipso , Dei no-

men accepit : non enim dixit : Verbum Deus factum est,

sed , « Deus erat Verbum '^

: » semper , inquit, Deus erat

Verbum , et hic ipse Deus, caro factus est, ut caro ejus

fieret Deus Verbum. Quare et Thomascum carnem ejus

palpasset, exclamavit « Dominus meus, etDeusmeu^^ , »

utrumque simul Deum appellans. Itidem et Joannes haec

scripsit : « Quod fuit ab initio, quod audivimus, quod

» vidimus oculis nostris,quod perspeximus , et manus

» nostree contrectaverunt de Verbo vitse'^. » Propalam

est igitur , in carne Filium , et Verbum Patrispalpatum

fuisse, et utrumque Scriptura divina tradidit esse « Ver-

)) bum vitae » quod palpatum est. Et cum dicit : « Non-

» dum erat spiritus datus, quia Jesus nondum eratolori-

» ficatus ^, » de carne ejus loqui.ur nondum glorificata.

Non enim Dominus glorise glorificatur , sed raro Domini

Horise : ipsa gloriam accipit ubi una cum illo in coelum

ascendit. Unde Spiritus adoptionis nondum erat in ho-

minibus, quia primitise ex nobis assumpise nondum in

coelum ascenderant.

IV. Quaecumque igitur Scriptura dicit : nempe, acce-

pit Filius, glorificatus est Filius, propter ejus humanita-

tem , et non propter deitatem sic loquitur. Et cum dicit

« Pater meus qui misit me,

major meest ^ , »

eodicit

Patrem se majorem •, quod ipse homo factus sit. Cum au-

tem Verbum sit Patris, eequalis est illi. Nam eyo /mqmi,

* Philip. xxvin. — "^ Joan. 1, 1. — 5 Joan, xx, 28.— ^» l Joan, i, 1. —

6 Joan. vu, 39. — * Joan. xiv, 28,



DE INCARTVATIOÊ , ET CONTRA ARIANOS. SyS

« et Pater imum sumus *. » et , « quL vidit me , yidit et

» Patrem -. » Ac non exrapina habet quodsit aequalls

Patri, sedsecuiidum naturam aequalisest, etconsubstan-

tialis Patri, quia ex Patris substantia genitus est : Et cum

Apostolus dicit : <( Quia in Christo inhabitat omnis pleni-

» tudo divinitatis corporaliter ^*, » in carne ejus inhabi-

tare plenitudinem divinitatis, intelliêndum est. Et cunl

aliquando dixerit : « Qui proprio Filio suo non pepercit,

»sed pro nobis omnibus

tradiditillum^^ »alio loco ait

:

« Sicut et Christus dilexit Ecclesiam, et seipsum tradidit

» pro ea ^. »

V. Non enim ut seipsum salvum faceret venit Dens,

qui est immortalis*, sed ut nos qai mortiti eramus libera-

ret : neque pro se passus est , sed pro nobis. Ita ut ideo

nostram vilitatem inopiamque susceperit, ut nobis di-

vitias largiretur suas. Passio enim ejus, nostra est im-

passibilitas : mors ejus nostra immortalitas : lacrymse

ejus, nostrum gaudium : sepultura ejus, nostra resarrec-

tio, et baptismus ejus, nostra sanctificatio : nampro eis

inquit , « ego sanctifico meipsum , ut sint et ipsi sanctiti-

» cati in veritate ^. » Et livor ejus nostra est sanatio :

nam « livore ejussanati sumus^. » Et disciplina ejus pax

est nostra : nam « disciplina pacis nostroe super eum ^j »

id est, pro pace nostra ipse castigatur. Et ignomiuia ejus

nostra est gloria : unde propter nos gloriam petit his

verbis : « Glorifica me tu, Pater, apud temetjpsum glo-

» rid quam habui prius quam mundus esset apad te ^. »

JVos enim scimus qui in ilio glorificamur. Et descensus

ejus, noster est ascensus, juxta illud quod scriptum est

« Conresuscitavit, et consedere fecit in coelestibus in

* Joan. X, 3o. — ^ Joan. xiv, g» — 3 Coloss. n, 9. — ^ Rom. viii, Sa.

— 5 EpUes. V, 28. — ^ Joan. xvu, ig. — ^ Ibai. uii, 5. — * Ibid. —9 Joau. XVII, 5.

xxxu, 18



2^4 S* ATHANASII ARCniEPISCOPI

» Christo Jesu ^, » et illud : « Ut ostenderet in sseculis

>» supeivenienlihus ahundantes divilias gratiae suse , in

» bonitale super nos in Christo Jesu*^. » Et cum in Cruce

ait : « Pater, in manus tuas cominendo spiritum

» meum ^ , » Patri per seipsum omnes rommendat ho-

mines, qui in ipso vivifioantur. Membra enim ejussunt,

et multa membra , unum rorpussunt, quod est Ecclesia :

quemadmodum Beatus Pauhis ad Galatas soribit : « Om-

» nes enim vos unum eslis in Christo Jesu^: » Omnes

igitur in seipso commendat.Vr. Ita quoque rum ait : « Dominus creavit me ini-

» tium viarum suarum ^•, de Erclesia illud dicit, qnoe iu

ipso condita est. Non enim omnium opifex, creatura est

vel opificium ; sed opificium in opifice renovatur, juxla

iliud Pauli dictum : « Ipsius enim sumus factura, creati

»in

Christo Jesu^

:

» Et ut iterum ait:

« Ut innotescat» nunc prini ipatibus et potestatibus in coelestibus per

» Ecclesiam , multiformis sapienlia Dei , secundum prse-

» finilionem saculorum, quam fecit in Christo Jesu Do-

» mino nostro : in qiio habemus fiduciam , et accessum

» in confideniia per fidem ejus'^. » Etiterumait : « Sicut

» elegit nos in ipso ante mundi constitutionem, ut esse-

» miis sancti et immacuiati in conspectuejusincaritate.

» Qui pradestinavit nos in adoplionem filiorum per

» Jesum Christum in ipsum ^. » Et rursum dicit de

duo!)us populis : « Ut duos condat in semetipso in unum

» novum hominem, (aciens pacem, et reconciliet am-

» bos in uno corpore , Deo per crucem, interficiens ini-

» miciiias in semeiipso ^. »

II. Et cum ait : « Quid me dicis bonum? nemo

< Eplie.^. 11,6.— 2lbid. — « Luc.xxiu, 46. — * GalaUiii, 28.— *Prov,

Viii, 23. — ^ JEi lit^s. 11, 10. '— ' Ibid. ui, 10« — ® Ephes. i)4« —^lbid. 11,

i5.



DE INCARNATIONE , ET CONTRA ARIANOS. 2y5

« bonus, nisi uniis Deus ^. » Deus nempe qui sese annu-

meravit hoininibus; ralione carnis suae hoc dicit, et ad

mentem ejus qui se adierat, respondit. Is enim eumdun-

taxat hominem esse arbitratus est, et non Deum, eaque

ipsa est illius responsionis sententia : Si enim , ait, me

hominem duntaxat esse arbitraris, et non Deum-, ne me

dicas bonum, nemo enim est bonus. Neque enim horni-

num natura3 competit, bonum esse : sed soli Deo, et

addit : « Praecepta nosti? » eoque dicente : « Qua^nam ?

» JVon maechaberis "^

, » inquit, « non occides etc. »

Respondit ille : « Hsec omnia custodivi a juventute mea,

» quid adhuc mihi deest? » ait illi : « Si vis perfectus

» esse , vade , vende omnia quse habes, et da pauperi-

» bus, et habebis thesaurum in ccelis , et tollens crucem

» tuam, sequere me ^. » Hinc itaque ostendit, sibi

quoque competere, bonum esse : qui enim bonum non

sequitur, quomodo potest vitam seternam adipisri? Et

cum dicit, de ultima die, nemo novit(neque Filius)

nisi Pater, secundum humanitatem loquitur. Si enim

Patrem novit , ultimam diem quo pacto ignorabit ?

« JVemoenim, » inquit, « novit Patrem , nisi Filius, et

» cui voluerit Filius, revelare ^. » Et si SpiritusSanctus

novit omnia quae Dei sunt, quomodo Filius Diem quam

ipsecreavit, ignorat? Et sisaeculaettemporapereumfacta

sunt, manifestumestultimam dieminssecLilisippis, ettem-

poribus inveniri, et impossibile est ut eam ignoret ipse.

YIII. QuaBcumque igitur humilia verba a Domino di-

cuntur , inopise ejus ( i, humanitati ) conveniunt, ut nos

in ipso ditescamus, non autem, ut ejusmodi verborum

causa blasphememus contra Filium Dei. Idcirco enim fi-

lius JDei , filius hominis factus est ; ut fiUi hominis, hoc

est Adae, filii Dei efticiantur. Quod enim desuperexPatre

4 Maic. X, iS. — 2 Marc. x, x8. — 3 Maith. xix, 20. — ^ MaUh, x, aa.



57^ S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

Yerbnm modo ineffabili , inexplirabili , inromprebensi-

bili, et aeterne genitum est , ipsum in tempore inferius

generatur ex Virj^îne Deipara Maria. Ut qui inferius an-

tea {jenili fuerant, desuper serundo gifjnerentur, idest,

ex Deo. Ipee ijjitur matrem duntaxat babet in terra : et

nos Patrem dimtaxat habemus in coelo. Quorirra filiiim

hominis seipsum appellal , ut homines Deam vcjcarent

Patrem in coebs. « Pater noster ^, » inquit, « qui es in

» coelis. Qiiemadftiodum i[»itur nos servi Dei , tilii Dei

facti sumus; sic Dominus servorum ,proprii servi , id est

Adami, filius mortalis factus est; utfilii Adami qui mor-

tales erant, filii Dei fierent, juxta ilhid : « Dedit eis po-

» teslaiem filios Dei (ieii "^. » Unde mortem gusiatFilius

Dei,propter carnalem patrem suum : ut filii hominis

vitae Dei participes eftberentur,propter Deum , Patrem

suum secundum Spiritum. Ipse i[>itur secundum naturamfilius est Dei : nos antem per gratiam. Et iterum, ipse

quidem per dispensalionem , et nostri gralia filius Adse

factus est ; nos vero secundum naturam filii Adsesumus,

Unde dicit : « Vado ad Pairem meumel Patrem vestrum,

» Deum meum et Deum vestrum ^. » j\am Deus est ejus

Pater, uti supra dixi, secundum naturam, nostrum vero,

per graiiam : et Deus ejus factus est per dispensationem,

quatenus is homo factus est ; noster autem Dominus ac

Deiis est, secundum naturam. Quapropter Verbum et Fi-

lius Patris unitus carni , caro factus est , homo perfectus :

ut homines Spiritui uniti, unus Spiritusefficerentur. Ipse

iîtur est Deus carnem gerens , nos homines spiritum fe -

rentes. Primicias enim sumens ex subslantia hominum ,

id est, ex semine Adse, (quae substantia, estforma servi)

et in similitudinem hominis factus , dedit nobis ex subs-

ântia Patris, primitias Spiritus sancti; ut efficiamur

1 MalUi. VI, 9. — 2 Joan. 1, 12. — 3 Joan. xx, 12.



DB INCARirATIONE, COKTRA ARIANOS. 277

omnes , Dei filii, in similitudine filii Dei. Isitaque verus

et natura Filius Dei, omnes nos gestat, ut omnes unum

feramus Deum.

IX. Impium igitur est , creatum, aut factum dicere

Spiritum Dei, ubi omnis Scriptura vetus et nova, cuni

Patre et Filio ipsum annumerat et glorificat, quia ejus-

dem est Deitatis, ejusdemque potentiae ac substantifie :

ut ipse Dominus dicit : « Qui credit in me , flumina de

» ventre ejus fluent aqua? viv«3e. Hoc autem dixit deSpi-

» ritu quem accepturi erant credentes in eum ^. » IJt et

in Joele ex persona Patris , ait : « Effundam de Spiritu

» meo super omnem carnem , et prophetabunt filii ves-

» tri, et filiae vestrse "^.» £t propterea insuflfliavit ipsum

in faciem Apostolorum dicens : « Accipite Spiritum

» Sanctum ^; » ut discamus, Spiritum qui Discipulis

datur, ex plenitudine Deitatis esse. « In Christo enim, »

inquit, « inhabitat, » hoc est, in carne ejus, « omnis

» plenitudo Divinitatis corporaliter *, » ut item ait

Joannes Baptista : « Nos omnes de plenitudine ejus ac-

» cepimus ^. » Corporali enim specie, hoc est, quasi co-

lumba, visus est Spiritus Sanctus descendere, et manere

super eum. In nobis quippe primitise et arrha Deitatis

inhabitant , in Ciiristo autem omnis plenitudo Divinita-

tis. Et ne quis putarit, eum cum priusnon haberet ipsum

acrepisse : eum ille desuper mittebat, utpote Deas, et

ipse infra illum accipiebat, ut homo. Et ipso i>j;itur in

ipsum descendit, nimirum ex Divinitate ejus, in ejus

humanitatem. Et Hesaias quidem, ex persona Patris cla-

mat his verbis : « Sic dicit Dominus Deus tuus , faciens

» et fornians te ab utero : noli timere puer mi Jacob, et

» dilecte Israel, quem elegi j dabo enim aquam in siti,

1 Joari. VII, 58. — 2 joei. jj^ ^s. — 3 Joaa. xx, 22. — * Goloss. 11, 9. —^ Joan. I, 16.




» illis qui ambulant in inaquosa : et imponam Spiritum

» meum super semen tuum, et benedictionem meam

» super liberos tuos ^. » In Evangelio autem Filius polli-

cetur se daturum aquam , iis qui in siti ambulant *, dum

Samaritanse ita de Spiritu Sancto loquitur : « Si scires

» donum Dei , et quis est qui dicit tibi : Da mihibibere :

» tu forsitan petisses ab eo, et dedisset tibi aquam vi-

» vam ^. » Et paulopost eam sic aflatur : « Omnis qui

» bibit ex aqua hac , sitiet iterum : qui autem biberit ex

» aqua quam ego dabo ei , non sitiet in seternum : sed

» aqua,quam ego dabo ei , fiet in eo fons aquse salientis

» in vitam seternam. » Eaque de causa ait David :

« Quoniam apud te est fons vitee , et in lumine tuo vide-

» bimus lumen ^. » Norat enim apud Deum Patrem Fi-

lium esse fontem sancti Spiritus.

X. Ac per Hieremiam Filius dicit : « Duo mala fecit

» populus meus : me dereliquerunt fontem aquse vivse,

» et foderunt sibi cisternas dissipatas,quaB continere

» non valebunt aquam ^. » Et cum Seraphim Deum glo-

rificant ter dicentes : « Sanctus , Sanctus, Sanctus Do-

» minus Sabaoth ^, » Patrem, et Filium et Spiritum

Sanctum glorificant. Quapropter sicut in nomine Patris

et Filii baptizamur*, ita et in nomine Spiritus Sancti , et

elficimur filii Dei, non Deorum. Pater enim et Filius, et

Spiritus Sanctus, Dominus Sabaoth est. Una enim est

divinitas, et unus Deus, in tribus hypostasibus. Ideoque

quse Pater dicit in Hesaia ea Joannes ait, dixisseFilium:

in Actibus autem Paulus ait , eadem Spiritum Sanctum

locutum fuisse. Sic enim loquitur Hesaias : «Vidi Domi-

» num Sabaoth, sedentem super solium excelsum et ele-

» vatum, et plena erat domus majestate ejus : et Sera-

1 Isai. xuv, a. — 2 Joan. iv, 10, — 3 Psal. xxxv, 10. — * Hier. u, i5.

5 Isai. VI, 3.



DE INCARNATIONE , ET CONTRA ARIANOS. 2/9

» phim stabant in circuiti ejus: sex alseuni, etsex alae

» alteri : et duabus quidem velabant faciem , et duabus

)) pedes, et duabus volabant. Et clamabant alter ad alte-

» rum, Sanctus, Sanctus , Sanctus Dominus exerci-

» tuum, plenum est coelum et omnis terra gloria ejus : »

ac paulopost ait : « Audivi vocem Domini dicentis :

» Quem mittam? et quis ibit ad populum istum?Et dixi:

» Ecce ego , niitte me. Et dixit mihi , Vade ad populum

» istum, et dic illi : auditu audiatis, et ne intelligatis, et

» videntes videatis : et nolite videre. Incrassatum est

» enim cor populi hujus; et auribus suis difficulter au-

» dierunt, et oculos clauserunt*, ne forte videant oculis,

» et auribus audiant, et corde intelligant, et conver-

» tantur et sanem eos. » Joannes vero Evangelistadicit

« Propterea non poterant judsei credere in Jesum, quia

» dixit Hesaias:

Excaecavit oculos eorum, et induravit» cor eorum*, ne forte videant oculis, et corde intelli-

» gant, et convertantur et sanem eos ^. » Hsec autem

dixit Hesaias, cum vidit gloriam ejus, hoc est, Filii :

itaque Dominus quoque Sabaoth, filius est : iUud nam-

que Dominus Sabaoth, explicatur, Dominus virtutum;

« Domiuus » autem « virtutum ipse est Rex gloriae ^: »

quemadmodum David locutus est : Dominus vero glorise

est, qui crucifixus est CLristus, juxta Paulum. Et ut ait

David : « Dominus pascit me, et nihil mihi deerit ^: »

et alibi : « Qui pascis Israel intende, qui deducis velut

» ovem Joseph, qui sedes super Cherubim , manifes-

» tare *. » In Evangeiiis autem ait Filius : « Ego sum

» pastor bonus ^. » Ipse igitur est, qui sedet super Che-

rubim, qui pascit Isracl. Paulus autem in Actibus ait :

Spiritum Sanctum per Hesaiam dixisse, ea quae ipse Ile-

* Joan. xu, ?9. — 2 Psal. xxiii, lo, — ^ Psal. xxii, i . — ' Psal. lxxix, a.

f— Juan. XI, i4<



sSo S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

saias dixerat : « Dominus Sabaoth dixit mihi ^. » Pater

igitur et Filius et Spiritus Sanctus, Dominus Sabaoth

est.

XI. Et cum Scriptura dicat de Patre: « Ipse creavit

» omnia visibilia et invisibilia^ : » alibi eadem Scrip-

tura nos edocet, ea per Filium creata fuisse. Neque enim

alia Pater creavit, alia Filius : sed quod Pater facit, id

perpropriam virtutemfacit, quse est Filius : Nam « omnia

)) per ipsum facta sunt^. » Ita ergo ubi Filius dicit :

« Solvite templum hoc, et in tribus diebus excilabo

» illud : dicebat autem, inquit, de corpore suo^j » alia

Scriptura dicit : « Pater suscitavit Filium suum ex mor-

» tuis^ » et recte loquitur : suscitavit enim per proprium

Verbum et Filium, carnem Filii sui. Nec dicimus corpus

esee natura sua Filium Dei , sed corpus Filii Dei. Cum

itaque corpus excitatur, Filius intelligitur excitari ex

mortuis. Ideoque dicimus illum secundum carnem mor-

tuum sepultum, et excitatum fuisse a mortuis : secun-

dum spiritum autem et in coelo, et in terra, et ubique

tunc fuisse. Quandoquidem igitur cum esset dives, id

est, Deus; factus estinops, id est, homo ; et, excepto

peccato , in omnibus similis factus est nobis : idcirco ut

homo accipit vitam, licet vitam habeat, quippe ipse est

vita-, illam tamen propter nos accipit : ac utpote homo

proficiebat sapientia et setate, qui erat seterna Dei virtus

et sapientia. Ut homo etiam sanctificatur qui sanctus

est, et qui sanctificatione non eget : nam « pro eis, in-

» quit, ego sanctifico meipsum , ut sint et ipsi sanctifi-

» cati in veritate^. » Ut homo item exaltatur accipiens

nomen super omne nomen, quod tamen semper natura

sua habet. Nam « Deus, inquit, erat Verbum. »

* Act. xxvii, 25 — 2C0I0SS. I, i6. — 3 Joan. 1, 3. — * Joau. 11, 19. —5 Joan. xvii, 19.

1



DE INCARHATIONE , ET CONTRA ARTANOS. 281

XII. Queecumque igitur Scriptura dicit accepisse Fi-

lium, propter corpus ejus illud dicit : corpusque illud

est priiiiitiae Ecclesiae : nam k primitise, iuquit, Chris-

» tus^ » Cum ergo primilise accepissent nomen quod

est super omne nomen, tunc reliqua massa, per illani

virtutem simul excitata et consedere facta est,juxta illud

dictum : <( Conresuscitavit et consedere fecit^. » Qua-

propter, eam gratiam homines accepere, ut Dei et Filii

Dei vucarentur. Primo igitur proprium corpus Domihus

excitavit ex mortuis, et in seipso exaltavit : deinceps

membra corporis sui excitabit, ut omnia illis largiatur,

utpote Deus, qusecumque ipse ut homo accepit. Ipse

igitur sibiipsi vitam largitur, ipse seipsum sanctificat,

ipse seipsum exaltat. Cum ait igitur, quod Pater illum

sanctificaverit, et excitaverit, et dederit illi nomen quod

est super omne nomen, vitam quoque tribuerit*, propa-

lam est Patrem omnia per ipsum facere. Per ipsum igi-

tur ipsum excitat, per ipsum sanctificat, per ipsum

ipsum exaltat, et per ipsum ipsi vitam largitur. Et cum

spiritum suum in manus Patris commendat; ut homo

seipsum commendat Deo , ut omnes homines Deo com-

mendet. Ipse enim est manus ipsa, et manus ipsae Patris.

Et ubi ait : « Ante omnes colles generat me'^, » id ex

persona Ecclesiae loquitur, quae prius condita, postmo-

dum ex Deo generatur. Quocirca iUud in Proverbio pii-

mum habetur : « Creavit me Dominus : » ultimo autem

ilUid : « generavit. »

XIII. Et cum Scriptura dicat de Patre: « JNumquid

» non Deus unus creavit nos^? » id, de Filio quoque di-

cit : per ipsum creata sunt omnia : hsec ipsa de Spiritu

Sancto quoque dicuntur : « Auferes, inquit, Spiritum

» eorum et deficient, et in pulverem suum revertentur.

* I Cor. XV, 20, — 2 Ephes. u, 6. — s Prov. v, aS. — ^* Malach. u, lo'



283 S. ATHANaSII ARCHIEPISCOl»!

» Emittes Spiritum tuum et creabuntur , et renovabls fa-

» ciem terree^. » Et cum Filius ad Petrum de Patre di-

xerit suo . « Beatus es quia caro et sanguis non revelavit

» tibi, sed Pater meus qui in coelis est*^; » idipsum de

se locutus est : « Nemo novit Patrem nisi Filius , et cui

» volueritFiliusrevelare^. » Similiter et de Spiritu Sanc-

to ait Paulus : « Nobis autemrevelavit Deus per Spiritum

» suum , Spiritus enim omnia scrutatur , etiam profunda

» Dei. Quis enim hominum scit quse sunt hominis, nisi

» Spiritus hominis qui est in ipso? Ita et quae Dei sunt

» nemo cognovit nisi Spiritus Dei*. » Sicut igitur spi-

ritus hominis ab humanitate ejus, et substantia non est

segregatus*, sic et Spiritus Dei , a Divinitate ejus et subs-

tantia non est alienus. Et cum dixerit Dominus in Hesaia

« Filios enutrivi et exaltavi , ipsi autem spresêrunt

» me^,»

in Evangelio dicit: «

Quod natum est ex» carne caro est : et quod natum est ex Spiritu spiritus

» est^. » Et iterum, « Spiritus ubi vult spirat, et vocem

)) ejus audis : sed nescis unde veniat, aut quo vadat. Sic

» est omnis qui natus est ex Spiritu'^. » In Evangeiii au-

tem initio ait Joannes : « Quotquot autem receperunt eum

» dedit eis potestatem filios Dei fieri, iis qui credunt in

» nomine ejus : qui non ex sanguinibus, neque ex vo-

» luntate viri, neque ex vohintate carnis, sed ex Deo

» nati sunt^. » Quotquot igitur ex Spiritu Sancto nati

sunt , ii ex Deo nati sunt. Et quotquot in Christum bap-

tizati sunt, hi in Patrem et Spiritum Sanctum sunt

baptizati. Et rursum cum Petrus ait Ananiae : « Cur im-

» plevit Satanas cortuum, mentiri te Spiritui Sancto,

» et seponere de pretio agri? Non es mentitus hominibus,

» sed Deo^. » Ilaque qui mencitus est Spiritui Sancto,

* Psal. cui, 29 — 2 Matth. xyi, 16. — 3 Matth. x, 22. — * i Cor. 11, 10.

^Msai. 1, 2.-6 Joan. iii, 6— 7 Ibid.uijS,— 8 Ibid. 1,12. — Âct.v, 3,



DE INGAR5ATI0NE , ET CONTRA. ARTANOS. 285

mentitus est Deo, habitanti in hominibus per Spiritum

suum. Ubi enim est Spiritus Dei , ibi est Deus. Nam, « in

» hoc, inquit, cognoscimusquod

Deus in nobis manet,

)) quoniam de Spiritu suo dedit nobis^. )>

XIV. Et cum Scriptura quidem dicat, Spiritum Sanc-

tum locutum fuisse in Prophetis : alibi ait beatus Pau-

lus, Patrem in Prophetis locutum fuisse : nam « multi-

» fariam , multisque modis olim Deus loquens Patribus

)) in Prophetis, novissime diebus istis locutus est nobis

» in Filio"^. » Et alibi dicit, Filium loqui. « An experi-

» mentum, inquit, quaeritis ejus, qui in me loquitur,

» Christi ^. » Filius vero ait Spiritum esse qui loquitur in

Apostolis : « Cum, inquit, tradent vos, in conciha, no-

» lite cogitare quomodo, aut quid loquamini : dabitur

» enim vobis in illa hora quid loquamini *. Non enim vos

» estis qui loquimini , sed Spiritus Patris vestri qui lo-

» quitur in vobis^. » Et interdum quidem ait Apostolus,

corpora fideUum esse membra Spiritus Sancti^ ahquando

autem membra illorum membra Christi esse : aliquando

ipsos esse templum Patris : « Vos enim, inquit , estis tem-

» plum Dei vivi : sicuti dicit Deus : quoniam inhabitabo

» in iUis , et inambulabo , et ero illorum Deus , et ipsi

» erunt mihi populus^. » Et, « Si quis violaverit tem-

» plum Dei, disperdet illum Deus'^. » Et rursum, « Nes-

» citis quia templum Dei estis et Spiritus Dei liabitat in

» vobis^? » Si quis enim est tempium Spiritus, is tem-

plum est FiUi et Patris. Ubi enim Spiritus Dei habitat,

ilUc Deus habitat. Et « sicut Pater suscitat mortuos et vi-

» vificat •, sic et FiUus quos vult vivificat^ : » SimiUter

de Spiritu sancto dicit : « Spiritus est qui vivificat, caro

1 1 Joan. IV, i5. — ^^ Hebr. i, i. — 3 2 Cor. xiii, 5.— <* Matth. x, 17.—

* Luc. xu, 11. — 62 Cor. V, 16. — 7 i Cor. lu, 17.— * i Cor. in, 10. —^ Joan. V, 31,



284 '• ATHAIfASII ARCHIEPISCOPI

» non prodest quidquam^ » Ad Corinthios autem scribit

Paalus : « Spiritus autem vivificat'^. » Vides opera quae

Patris sunt, ipsa Filii, eadem quoque Spiritus Sancti

esse , ut Srriptura testatur. Ut et ipse Apostolus his docuit

verbis : «Divisiones vero gratiarum sunt, idem autem

» Spiritus : et divisiones ministrationum sunt, idem au-

» tem Dorainus : et divisiones operationum sunt, idem

» vero Deus, qui operatur omnia in omnibus^. » Et

postquam dixit Patrem operari omnia in omnibus,paucis

interjectis ait : Spiritum Sanctum operari omnia in om-nibus. « Hsec autem omnia, inquit, operatur unus atque

» idem Spiritus, dividenspropria singulisprout vult*. »

XV. Et cum Apostolus doceat Spiritum Sanctum esse

pignus heereditatis; David dicit, Dominum esse illam

haereditatem : nam « Dominus, iuquit, pars hoereditatis

» mese et calicis mei^ » Et alibi ait : « Clamavi ad te

» Domine , dixi tu es spes mea,portio mea iu terra vi-

» ventium^. » Hieremias vero dicit : « Qui formavit

» omnia, ipse est hoereditas Jacob, Dominus nomen illi'^. »

Prophetis ergo, Dominum esse Sanctorum hsereditatem

dicentibusj Paulus Spiritum Sanctum hsereditatem esse

dixit. «Inquo, inquit, et credentes signati estis Spiritu

» promissionis Sancto, qui est pignus hsereditatis nos-

» trae^. » Ut et Moyses in facie signatus est Spiritu Sanc-

to, cum accepit legem a Deo, et nuUus filiorum Israel

poterat eum intueri^ : signatum enim erat super eum lu-

men vultus Domini : ut et in Evangelio scriptum est :

« Tunc justi falgebunt sicut sol in regno Patris eorum ^^, »

Deus enim lux est vera, similiter Filius lux est, quia est

ejusdem substantiae atque vera lux, ut et Hesaias loqui-

« Joan. VI, 64- — ^2 Cor. m, 6. — 3 1 Cor. xu, 4- — '1 Cor. xii, 11.

6 Psal. XV, 5. — c Psal. cxli, 6.— ' Hicr. x, i6.— ^ Ephes.i, i3.— 9E.\od.

xxxiT, 3o. —10 Malth. xai,43.

t



DE IBCARNATIONE , ET CONTRA ARIANOS. ^SS

tur : (( Et erit lux Israel ut igais^ , et sanrtifirabit illum

» in flamma ardente'^. » \n Evangelio aiitem Joannes

Baptista de Domino ai(; : (( Tpse vos baptizabit in Spiritu

» Sanrto, et igne » Alibi autem Dominum dicit , sanc-

tificantem : « Eô Dominus qui sanctifico eos^. » Et cum

Scriptura, Deum i{Tnem vocet : (( Deus noster i^^nis con-

» sumens est^*, » similiter de Spiritu quoque Saiicto di-

cit : (( Apparuerunt Apostolis dispertitse lingua^ tanquam

» i[jnis, seditque supra singulos eorum , et repleti sunt

» omnes Spiritu Sancto, et roeperunt loqiii variis liuguis,

» prout Spiritus Sanctus daI;aleloq!ii illis^. » Quicumque

enim Spiritum Dei {jerunt, lumen gerunt : et quicumque

lumen gerunt, Christum induli sunt, et qai Ctiristum in-

duti sunt, Patrem quoque induti sunt. (( Oportet enim,

» inquit, corruptibile hoc induere inrorruptionem, et

» moitale hoc induere immortalitatem ^. » Qui enim

Spiritum Deigestant, incorruptibilitatem gestant , Deus

enim incorruptihili.as est.

XVI. Et cum hsec lâvid loquitur : (( Multi dicunt quis

» ostendit nohis bona^? » id de Spiritu Sancto loquitur

alibique ait : Dominus « non retardabit bona eis qui am-

» bulant in innorentia^. » Itidemque Matthseus de Patre

sic ait : (( Si i(jitur vos cum sitis mali , nostis bona data

» dare filiis vestris; quanto mafjis Pater vester qui in

» coelis est, dabit bona petentibus se^? » Luras vero

idipsum enarrans, his verbis quidnam sint illa bona ex-

plicat : (( Si i^jitur vos cum sitis mali , nostis bona data

» dare filiis vestris; quanto magis Pater vester qui in

» coelis est, dabit Spiritum Sanctum petentibus se^^. »

^'isi enim Spiritus Sanctus substantiae illius esset qui so-

* Isai. X, 7. — 2 Malth. in, 11. — 3 Levit xxii, 16. — * Deut. iv, 24.—

5 Act. II, 5. — « 1 Cor. XV, 53. — ' Psal. iv , 6. — « Psal. lxxxiw, i3. —« Mallh. VII, u. — 10 Luc. xi, i3.



.986 S. ATHANASII ARCIIIEPISCOPI

lus boniis est, niinquam boniis vocatus fuisset, cum ipse

Dominus prohibeat se vocari bonum,quatenus homo

erat, dicens : « Quid me dicis bonum? nemo bonus,

» nisi unus Deus^ » Sanctum autem Spiritum bonumvocare, non recusat Scriptura, cum David dicat : « Spi-

)> ritus tuus bonus deducet me in terram rectam*^. » Et

iterum, cum Dominus de seipso ait : u Ego sum panis

» vivus qui de ccelo descendi ^: » alibi Spiritum Sanc-

tum, panem coelestem appellat , dicens : « Panem nos-

» trum supersubstantialeni da nobis hodie. » Docuitenim nos ut orando peteremus in prsesenti sseculo, pa-

nem sT^touaiov id est, futurum : cujus primitias in prse-

senti vita habemus, dum carnis Domini participes effi-

cimur : ut ipse dixit ; « Et panis quem ego dabo caro

» mea est pro mundi vita^. » Nam caro Domini est

Spirilus vivificans, quia ex Spiritu vivificante concepta

est. Nam « quod natum est ex Spiritu Spiritus est^. »

XVn. Et cum Hieremias de Deo dicat : quod ipse dux

fuerit Israel in deserto : « Et non dixistis, » ait, c ubi est

» Dominus, qui ascendere nos fecit de terra iEgypli, qui

» dux nobfs fuit in deserto ^ ? » Hesaias dicit Spiritum

sanctum ducem fuisse Israel in deserto : quem audire licet

ita loquentem : « Deduxil eos per abyssum quasi equuni

» in deserto : et fatigati non sunt, et quasi jumenta per

» campum. Et descendit Spiritus a Domino, et ductor

» eorum fuit^. » Ad Corinthios vero Apostolus scribit,

ducem fuisse Christum. « Bibebant enim de spiritali con-

» sequente eos petra : petia autem erat Christus^. » Et

cum dicat Paulus se a Deo vocatum esse : « Deus, » in-

quit, « qui me segregavit ex utero matris meae, et voca-

» vit per graliam suam, ut revelaret Eilium suum in me,

4 Marc. X, 18. — 2 Psal. cxlii, 10. — ^ Joan. vi, 5i. — * Ibid. 52, —5 Joan. ui, 6. — ^ Ilier. 11, G. — ' Isai, lxiu, i3. — * 1 Gor. x, 4.



DE INGARNATIOJXE, ET GONTRA ARIANOS. 287

» ut evangelizarem illum in gentibus^ : » Romanis scri-

bens, ilios a Christo vocatos esse dicit : « Tn quibus cstis

» et vos vocati Jesu Christi'^. » Spiritus autem Sanctus

Paulum et Barnabam se vocasse dixit, ut Christum in

gentibus evangelizarent. Et quod miiabile est, cum Paulo

Jesus in Temulo jubeat : « Vade, quoniam ego in natio-

» nes longe mittam te^ : » et Paulus ad Galatas scribat :

« Paulus Apostolus, non ab hominibus, neque per homi-

» nem , sed per Jesum Christum et Deum Patrem,qui

» susciiavil eum a mortuis* : » ac paulopost ipse : « No-

» tum autem vobis iacio, fratres, Evangelium hoc, quia

» non est secundum hominem : neque enim ego ab ho-

» mine accepi iliud, neque didici : sed per revelalionem

» Jesu Christi^; » Spiritus tamen sanctus Paulum et

Barnabam mittere exhibetur, ut Cliristum gentibus prae-

dicarent.

XV [I[. Item aliquando ex persona Patris loquuntur

Prophetae*, ut in l^saimis ait Deus : « Semel juravi ia

» Sancto meo, si David mentiar, semen ejus in feternum

» nianebit : et thronus ejus sicutsolinconspectu meo^ :»

et rursum : « De fructu ventris tui ponam super sedem

» tuam'': » etsicuti Petrus dixit

: « Propheta i(»itur cum» esset David, et sciret quia jurejurando jurasset illi

» Deus, de fructu lumbi ejus sedere Christum secundum

» carnem super thronum ejus ^: » Aliquando ex persona

Filii *, ut cum dicit Hesaias : « Haec dicit Dominus : prop-

» ter vos juoiter nomen meum biasphematur in genti-

» bus. Propterhoc

sciet populusmeus

nomenmeum

ia

» die illa : quia ego sum , ipse qui loquor adsum*^ : »

quandoque autem ex persona Spiritus sancti , ut cum

* Galat. 1, 16. — 2 Rntn. 1, 6. — 3 Act. xxn, 21. — * Galat. 1. — * Act.

Ziii, 2. — fi Psal. Lxxxviii, 36. — ' Psal. cxxxi, 11. — ^ Act. 11, 3o. -^

^ Isai. Lii, 5.



288 S. ATIIA^ÂSII ARCHIEPISCOPI

Propheta quidem Agabus ait : c Hsec dirit Spiritus sanc-

)) tus : virum cujus est zona hsec^. » Et rursum Paulus

ad Timotheum scribit : « Spiritus autem manifeste dicit,

» quia in novissimis temporibus disredent quidam a

)) fide'^. » Et iterum : « Dixit autem Spiritus Philippo :

» Accede et adjunge te ad currum istum iEthiopis Eunu-

» chi". » Et Propheta quidem Ezechiel veterem popu-

lum accusans, aiebat : « Et in omnibus his dolore aflere-

» runt me, dicit Dominus'^. » Paulus vero srribit ad no-

Tum popubim : « Et nolite contristare Spiritum sanctum

» Dei in quo signati estis, in diem redeujptionis^. y> Et

David quidem de Judeeis dicit : « et exacerbaverunt

» Deum in deserto^ : » Hesaias vcro de iisdem : « Ipsi

» autem increduli fuerunt, et exacerbaverunt Spiritum

» sanctum, et conversus est eis in inimicitiam^. » Ste-

phanus vero in Actibusait : «

Duracervice, et incircum-

» cisis cordibus et auribus. vos semper Spiritui sanoto

» resistitis, sicut Patres vestri^. » Ac cum de Patre qui-

dem dicat Paulus : « Deus qui justihcat, quis est qui con-

» demnet'^? » eadem et de Filio, et de Spiritu sancto ait

« Sed abluti estis, sed sanctificati estis, sed justificati es-

» tis, in nomine Domini nostri Jesu Christi, et in Spiritu

» Dei nostri^*^. » Dominus vero Satanse ait de seipso :

u Non tentabis Dominum Deum tuum^^ « Petrus autem

ad Sappliiram ait : « Quid utique convenit vobis tentare

» Spiritum Domini^"^? »

XIX. Et Deus quidem est qui continet et implet om-

nia, ut per Hesaiam dicit : « Coelum et terram ego impleo,

» dicit Dominus^^. » Itidem de Filio ait Paulus : & Qui

» descendit 5 ipse est et qui ascendit super omnes coelosj

1 Act. XXI, I i. — 2 1 Tini. IV, 1. — 3 Act. y,i,^ ^c). — '' Ezech. xvi, 42.

^ ^ Ephes. IV, 3o. — ^ Psal. i-xxvii, 4o- — ' Isai. lxiii, 10. — ^ Act. vii,

5i. —3 Hom.vm, 33. — i»1 Gor. Vi,ii. — HMatlh. iv, 7. — »2 Act. ^,9.

»«- 13 Hier. xxui, 24.



DE IKCARNATIONE , ET GONTRA ARIAIÔS. 289

» ut impleret omnia^ » Ilaec ipsa autein de Spiritu

sancto David loquitur : « Quo ibo a Spiritu tuo, et quo a

)) facie tua fugiam*^? » Cuin vero ait : î quo ibo a Spi-

)) ritu tuo?» palam nobis facit, Spiritum quoque Sanc-

tum esse qui omnia implet. « Et quo a facie tua fugiam .

Si ascendero in coelum tu illic ec-, si descendero in infer-

» num, ades^: » Quis autem inferos adiit, nisi Filius qui

ex mortuis resurrexit. Et cum in Actibus Stephanus di-

cat : « Deus gloriê visus est Patri nostro Abraham'^ : hsec

ipsa de Filio quoque Paulus ait : « Si enim cognovissent

» nunquam Dominum gloriaj crucifixissent^ : » Similiter

David : « Dominus virtutum ipse est rex glorise^. » Una

enim gloria Patris, et Filii et Spiritus sancti. « Gloriam

» meam, » ait Scriptura, « alteri non dabo '^

: » neque

enim Filius est alter Deus, sed Verbum unius et solius

Dei, quod Deus in Patre dicitur, ut et Pater Deus in Filio

vocatur ; uti Hesaias Filiuni una cuin Patre Deum dicens :

ait : « Te adorabunt, et in te precabuntur : quoniam in

» te est Deus, et praeter te non est Deus. Tu enim es Deus

)> et nescivimus, Deus Israel Saivator. Confundentur et

» erubescent omnes qui adversantur illi^. » Adversantur

autem illi, qui non confitentur eum et Spiritum ejus, esse

ejusdem substantise cujus est Pater, et prseter illum non

esse Deum, necnon ii quos pudet passionis et inopjse

ejus. Nemo enim Deum nosse potest, nisi eum qui cruci-

fixusest, et ex mortuis resurrexit, cum sancto Thoma

Dominum Deum, confiteatur, qui dicit Discipulis suis :

« Si enim cognovissetis me, et Patrem meum utique cog-

» novissetis, et amodo cognoscitis eum , et vidistis eum.

» Dicit ei Philippus : Domine ostende nobis Patrem et

» sufficit nobis. Dicit ei Jesus : Tanto tempore vobiscum

* Ephes. IV , 10. — ii P»al. cxxxviu ,7. — 3 Ibid. — * Act. vn, 2

* i Cor. II, 8. — 6 Psal. xxiii, 10. — ' Isai. xtviii, u. — * igai. xlv, 14.

XXXII. ig



590 S. ATlTANAStl ARCIIIEPISCOPI

» sum , et non co^novisti me? Philippe, qui vidit me,

» vidit et Patrem meum. Et quomodo tu dicis : ostende

» nobis Patrem? Non rredis quia ego iu Patre, et Pater in

» me est? Verba quce eô loquor, a meipso non loquor.

» Pater autem in me manens ipse facit opera. Credite

» milii, quia ego in Patre, et Pater in me est. Aiioquin

» propter opera ipsa rredite mihi \ » Opus autem erat

Dei Palris ejicere dremonia : in Spiritu tamen sancto, di-

rebat se ejicere Dsemones: « Si in SpiiiUi Dei, ait, ego

» ejicio da^monia'^. » i)e quo Lucas dixit : « Porro si in

» dijjito Dei ejicio dsemonia^. » Aliqiiando enirn Scrip-

tura Christum l)rachium fâtris nominat : Sanclum vero

Spiritum, digitam Dei. Nonnanq lam Filium Oei, Ver-

biun appeliat : Spirilum vero Sanctum : insufflalionem

Dei.

XX.Ac rursim Apostolusait : «

Cumtradiderit reg-

» num Deo et Palri , cum evacuaverit onmem principa-

» tum et potestatem et virtulem. Oportet enim illum

» regnare, doner ponat omnes inimicos sub pedibusejus.

» Novi><siiiia autein inimica destruetur mors : omnia enim

» sul)jecit sub pedibus ejus. Cum autem dicat, omnia

» sui)jecta sunt ei, sina dul)io pra^ter eum qiii subjecit ei

» omnia. Cum autem subjecia fuerint ilii omnia, tunc et

» ipse Filius sul)jectus erit ei, qui sul)jecit sibi omnia, ut

)) sit Oeus omnia in omnibus*. » Hoc de subjectione

mundi ait, quce in carne ejus subjicitur. Nam de Regno

ejus divino, Daniel his verbis locutus est : « et regni ejus

» non eiit finis^. » Quemadmodum Lucas ait, angelum

Gabriel ad Virginem de Domino locutum fuisse : « Et reg-

» nabit, mqult, in seternum, et regni ejus non erit

» finis^. » Apostolus vero ait, Regnum ejus finem habitu-

* Jnan. XX, 28. Joan ; xiv, 7. — 2 j\l;ittli. xii, 28. — 3 ûc. xi, 20. -*

*l Cor. XV, 20. — * Dan. lU} 100. — ^ Ccr. xv, 25,



DE INGARJVATIOKE , ET COIVTRA ARIANOS. 29I

rum. « Oportet enim illum re^^mare, inquit, donec ponat

» omnes inimicos sub pedibus ejus^ » Simililer et Da-

Tid : « Dixit Dominus Domino meo, sede a dextris meis :

» doncc ponam inimicos tuos scabellum pedum tuo-

» rum'^. » Quod igitur dicit, « sede, » initiitm si(jnificat

et quod ait,« donec ponantur inimici tui^, » finem indi-

cat. « Cum autera subjecta fuerint illi omnia, tuncet ipse

» Filius subjectus erit ei qui subjecit sibi omnia : ut sit

» Deus omnia in omnibus* : » idest, cum omues Filio

subjecti , ejusque membra reperti, ac in iJIo filii Dei ef-

ferti fuerimus, « vos enim, inquit, iiriiim estis in Cbristo

» Jesu^*, » tunc ipse pro nobis Patri subjicietur, utcaput

pro suis membris. Quamdiu eniin omnia ejus membra

subjecta non fuere, tamdiu ipse qui est caput eorum

Patri subjectus non erat, dum propria membra expecta-

taret. Si yero unus fuisset ex subjectis, ab initio Patri

subjectus fuisset, et non in fine. Nos enim sumus qui in

eo Patri subjicimur : et nos suiiius qui in eo regnamus,

doriec ponantur inimici nostri sub pedibus nostris. Nampropter inimicos nostros Dominus coelorum in similitu-

dinem nostrum factus est : accepitque humanum illud

solium David Patris sui secundum carnem : ut resedifica-

ret et restauraret illud. IJt cum instauralum fuerit, om-

nes in ipso re{i;nemus, et tradat ipse Patri humanum re^ -

num instauracum : « Ut sit Deus omnia in omnibus^, »

rcgnans per ipsum, ut per Verbum Dei, postquam regna-

veritipse per eum, ut per hominem Salvatorem.

XXt. Et cum Petrus dicat : « Certissime sciat erjjo

» omnis domus Israej, quia et Dominum eum, et Chris-

» tum fe( it Deus, hunc Jesum, qiiem vbs crucifixistis" ', »

non d'e Divinitate ejus dicit, quod Dominum ipsum, et

4 Luc. 1,33. — 2 1 Cor. xv, 25.-3 Psal. cvin, i.— '• 1 Cor. xv, 28 —

6 Galal. m, 28.—^ i Cor. xv, 28. —

"'

AcU 11, 56.



292 8. ATIIANASII ARCHIEPISCOPI

Christum feceritj sed de bumanitate ejus, quse est uni-

versa Ecclesia,quse in ipso dominatur et regnat

,post-

quam ipse crucifixus est : et quse ungitur ad Regnuni

coelorum; ut cum illo regnet, qui seipsum pro illa exina-

nivit, et qui induta servili forma, ipsam assumpsit. Ver-

bum enim et Filius Dei, semper erat Dominus et Deus

neque postquam crucifixus est, factus est Dominus, et

Christus : sed uti supra dixi, Immanitatem ejus Dominum

et Christum effecit Divinitas ejus. Cumque ait : <'. Pater,

» si possibile est, transeat a me calix iste : verumtamen

» non mea voKmtas, sed tua fiat^ : » Et, « Spiritus qui-

» dem promptus est, caro autem infirma^ : » duas volun-

tates ibi ostendit : alteram bumanam, quse est carnis :

alteram divinam,qu?e Dei est. Siquidem bumana ob in-

firmitalem carnis, deprecatur passionem-, divina autcin

ejus voluntas prompta est. Ut vero Petrus audiens de pas-

sione timuit, et dixit : « miserearis tui Domine : » incre-

pans autem illum Dominus ait : « Vade post nie Satana

» scandalum es mibi, quia non sapis ea qufe Dei sunt

» sed ea quse bominum^ , » ita et bic intelligitur : in si-

militudinem enim bominum factus, deprecatur passio-

nem, ut bomo:

Deus autem cumsit, etsecunduin subs-

lantiam divinam impassibilis existat , alacriter passio-

nem , et mortem excepit : quia impossibile erat eum sub

mortis imperio delineri : quippe qui Deus erat in simili-

tudinem bominum factus : qui sponte sua moritur, et

propria virtute excitatur, utpote Deus, ut ait David :

« ExLiroat Deus et dissipentur inimici ejus *: » et iterum,

« Exurge Domine Deus meus in prnccepto quod man-

» dasti-, et Syuagoga populorum circumdabit te. Et prop-

» ter hanc in abum regredere, Dominus judicabit popu-

1 islallli. XXVI, 59. — 2 Mallh. xxvi, 4i, el Marc. xiv» 58 — ' Mollh

XVI, 25, — ^ Fsal. Lxvii.

p

#1



DE INCARNATIONE, ET CONTRA ARIANOS. S^S

» los^. » Alibi autem dicit Apostolus : « Passus est ex in-

» firmitate : sed vivit ex virtute Dei'^. » Virtus aulem

Dei est Filius : qui passus est ex infirmitate, id est et

conjunctione cum carne : et qui passionem ut homo de-

preratus est *, jam vero vivit per suam virtutem.

XXII. Et cum Dominus dicat in Evangelio secundum

Joannem : « Haec est autem vita seterna : ut co^jnoscant

» te solum verum Deum, et quem misisti Jesum Chris-

» tum^; » idem Joannes alibi Filium ait verum Deumnam « soimus, inquit, quoniam Filius Dei venit, et dedit

» nobis sensum ut cognoscamus verum Deum, et simus

» in vero in Filio ejus Jesu Christo. Hic est verus Deus,

» et vita aeterna*. » Itaque verus Deus est Filius, prius-

quam homo fieret : et postquam factus est mediator Dei

et hominum homo Christus Jesus. Hoc enim est quod di-

cit, et quem misit Jesum Christum , unitum Patri secun-

dum Spiritum, nobis vero secundum carnem : et sic me-

diatorem Dei et hominum. Qui non solum homo; sed

etiam Deus est, quemadmodum et Hieremias dicit : « Hic

» est Deus noster, et non aestimabitur alius adversus

» eum.Hic

adinvenit

omnem viamscientise,

et tradidit» illam Jacob puero suo, et Israel dilecto suo. Post heec

» in terris visus est, et cum hominibus conversatus est^. »

Quandonam autem cum hominibus conversatus est,

nisi quando genitus est cum illis ex foemina, infans

cum illis fuit, cum illis crevit, et cum illis comedit?

Et alibi ait : « Profundum cor ejus super omnes : et homo

» est, et quis cognoscet eum? » Similiter Hesaias dicit

« Parvulus natus est nobis, et filius datus est nobis, cujus

» principatus lactus est super humerum ejus. Et vocatur

» nomen ejusmagni consilii Angelus, Admirabilis, Coa-

* Psal. vir, 8. — 2 2 Cor. xiii, 4. — ^ Joan. xvii, 3. — ^ i Joan. v, 20.

— 5 liar, III ,36. — 6 jer, xvu,9.



2^4 ^* ATHANASII ARCHIEPISCOn

» siliarius, Deus fortis, Potens, Princeps pacis, Pater fur-

» turi saeculi^ » Et alibi dicit : « Ecce virgo in utero

»concipiet, et pariet Filium, et vocabunt nomen ejus

» Emmanuel, quod explicatum est, nobiscum Deus"^. »

Deus igitur est, qui natus est ex Virgine, et qai factus est

homo ex Maria Deipara. Et rursum alibi dicit : u Vidi-

» mus eum, et non habebat speciem neque palchritudi-

» nem^. » Viderat enim illum prius in divina et glorio-

sissima forma sua , sedentem super solium excelsuni et

elevatum, cum Seraphim eum glorificabant dicentes :

<c Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Sabaoth*. » Et

postea vidit eum servi forma indutum, et in similitudi-

nem hominis factum. Propterea dicit : « Vidimus eum,

» et non habebat speciem, neque pulchritudinem. Sed

» species ejus sine honore et deficiens plusquam omnium

» filiorum hominum. Vir in plagis constitutus , et sciens

» ferre infirmitatem. Quia immutatus est vultus ejus a

» suo statu : despectus, et non reputatus est. Hic languo-

» res nostros fert, et pro nobis cruciatur. Et nos putavi-

» mus eum esse in labore, in plaga, et in afifiictione.

» Ipse vero vuhieratus est propter iniquitates nostras : in

» languore fuit propter scelera nostra^. » Et aUbi de

ipso dicit : « Ecce Deus noster judicium reddit, et retri-

» buet. Ipse veniet et salvabit nos. Tunc aperientur

» oculi csecorum, et aures surdorum audient. Tunc saliet

» sicut cervus claudus, et expedita erit lingua balbo-

» rum^ » Et iterum aUbi ait : « Non Angelus, neque le-

» gatus•,

sed ipse Dominus salvavit nos''. » Et David ait

« Mater Sion dicet : Homo et homo natus est ia ea, et

» ipse fundavit eam AUissimus^. » Nam is homo qui in

iUa natus est, ipse est AUissimus : ut et in aUo Psahno

1 Isai. IX, 6. — 2 Isai. vn, ^. — * Isai. uii, 2.— ^ Isai. vi, 3. — 5 Isai,

tui, 2. — 6 Isai. XXX vr, 4. — 7 Isai. lxui, 9. — § Psal. ixxxvi, 5.



DE mCARNATIONE , ET GO«TRA ARIAKOS. 2^5

ait : « Et cognoscant quia nomen tibi Dominus : tu solus

» Altissimus super omnem lerram^. )> Ilaec autem ex

parle desrripsiinus, ut quemadmodum dicit Aposiolus;

« Jam non simus parvuli fluctuantes, et circumCeramur

» omni vento doctrinae in nequitia tiominum, in astutia

» ad circumventionem erroris*. »

* Psal. Lxxxii, 19. — 2Epiie«. iv, 14.






ATHANASIIARCHIEPISCOPI ALEXANDRIISI,

NECNON EPISCOPORUM,

iEgypti et Lybiae nonaginta

EPISTOLA

CONTRA ARIANOS

Ad honoratlssimos in Africa Episcopos ^

I. Satis quidem sunt quae a dilecto et comministro

nostro Damaso magnse Romce Episcopo , et a tot Episco-

pis una cum illo coactis, nec minus ea quse ab aliis Sy-

uodis in Gallia et in Italia celebratis , scripta sunt de

sana et orthodoxa fide : quam Christus largitus est

Apostoli prsedicarunt , et quam tradidere Patres, qui ex

universo orbe nostro Nicaeam convenerunt. Ideo enim

tanta sollicitudine de ariana hseresi actum fuit, ut qui in

eam lapsi essent, ab ea retraherentur , et ut noti forent

auctores ejus. Huic igitur totus olim assensit orbis, et

hoc tempore compluribus celebratis Synodis , moniti

omnes per Dalmatiam , Dardaniam , Macedoniam , Epi-

^ Scripta anno ciiciter 16^,



298 S. ATÂNASII ARGHIEPISCOPI

ros , Grseciam , Cretam et alias insulas ,Siciliam , Cy-

prum et Pampbyliam , Lyciam, Isauriam , universam

yEgyptum, Lybias, et plerique ex Arabia , baac com-

probarunt : admiratique sunt eos qui subscripserant

quia scilicet si qua apud illos ex Arianorum radice resi-

dua erat sursum pullulans amaritudo, Auxentius nempe,

Ursacius , Valens , et qui eamdem quam isti tuentar

sententiamj illi, inquam, ipsi per ea scripta abscissi re-

jectique faerant. Sufficiunt itaque aatisque sunt, uti su-

pra diximus , Nicsena decreta , cum ad subversionem

omties impiae baereseos , tum ad tutelam utilitatemque

ecclesiasticse doctrinae. Quia tamen audivimus nonnuUos

hujus oppugnandae cupidos,quamdam Synodum quasi

Arimini celebratam in medium afferre , atque omnem

movere lapidem ut ea, potius quam Nicaena, obtineat,

necesse duximus vos litteris monere nostris, ut ne bujus-

modi bomines toleretis : nibil quippe aliud illud est, nisi

nova arianae hseresis fruticatio. Nam qui Synodum ad-

versus hanc hseresin celebratam , Nicsenam scilicet, re-

pudiant , quid optant aliud,quam ut Arii sententia vim

obtineat ? Quid ergo dignum illis , nisi ut Ariani et ipsi

nuncupentur,eteadem qua

illi

plectanturpoena? bomi-

nes qui nec Deum timuerunt dicentem : « Ne transferas

» terminos seternos,

quos posuerunt Patres tui* . et

» Qui maledixerit Patri suo vel matri morte moria-

» tur^ : » nec Patres quidquam reveriti sunt , qui ana-

themate percusserunt omnes qui sub Confessioni adversa

sentirent.

n. Euimvero ideo oecumenica fuit Nicsena Synodus,

trecentis decem et octo coaclis Episcopis, ut de tide age-

retur arianae impietatis causa ; ne deinceps per partes

seu provincias, fidei obtentu variae celebrarentur Syno-

1 Frov. xxu, 28» — 2 Exod. xxi, 17,



AD AFROS EPISCOFOS EPISTOLA. S99

di-, immo si celebrari conlingeret, ne prsevalerent. Quid

enim deest ipsi , ut nova quis requirat? Plena utique

pietatis est ipsa , dilecti:

totum illa replevit orbem.Ilanc Indi , hanc quotquot apud Barbaros alios Chris-

tiani sunt, agnoverunt. Vanus certe couatus eorum qui

illam plerumque oppugnavere. Tales enim viri,jam

decem, immo plures Synodos celebrarunt, mutataque in

singulis sententia,qusedam a prioribus detraxere •, in

sequentibus qua^dam immutarunt, alia addiderunt. Ni-

hil hactenus profuit ipsis,quod scribant, scripta de-

leant, vim inferant : ignorantes illud, « Omnis plantatio

» quam non plantavit Pater coelestis eradicabitur ^ »

Domini autem verbum per oecumenicam Nicsenam Sy-

nodum prolatum in seternum manet. Si enim numerum

nuniero quis compararit, tanto plures sunt Nicseni illis

peculiaribus, quanto tantum est sua parte majus. Quod

si quis internoscere velit quid causse sit quod Nicaena

Synodus, quid quod aliae sint celebratee, is comperiet

Nicaenam quidem legitimam habere causam : alias autem

odio, contentione, vi coactas esse. Illa enim ob arianam

hoeresin, et ob Paschatis solemnitatem convocata fuit :

quia Syri , Cilices et qui in Mesopotamia degunt , a no-

bis dissentiebant , et eodem quo Judaei tempore Pascha

celebrabant. Sed gratta Domino,quod cum de fide , tum

de sancta illa solemnitate omnium una mens fuerit. Et

haec quidem Nicxnae Synodi causa , alioe vero post illani

innumerse sane sunt , sed contra oecumenicam Synodum

institutse.

Iir. His ita comprobatis, quis eos admittat, qui Ari-

minensem aut aliam Synodum praeter Nicaenam in ore

habent? aut quis eos non oderit •, qui abjectis Patrum

decretis, recentiora Arimini per vim et contentionem

* Maltb. XV, i5,



500 S, ATHANA.S1I AB.CHIEPISGOPI

constituta , illis anteponunt? Quis autem cum iis conve-

nire velit hominibus, qui ne sua quidem ipsi approbant?

JVamqui in suis decem aut pluribus etiam Synodis •, uti

ante diximus, modo iila , modo alia scripserunt,pa'am

sane fecere se singulas earum incusare. Idem porro iis

accidit, quod olim proditoribus illis Judaeis : ut enim

illi , derelicto unico aquse viventis fonte , foderunt sibi

cisternas dissipatas, quae aquam continere non valebant;

ut apud Hieremiam Prophetam scriptum est ^*, sic et isti

adversus unam et oecumenicam Synodum decertantes,

multas sibi Synodos effbderunt : vacuaeque omnes illse

fuere, quasi « manipulus infructuosus^. » Ne feramus

igitur viros qui Ariminensem Synodum , aut aliam me-

morant prseter Nicaenam. Nam illi ipsi qui Ariminensem

in ore habent, ignorare videntur ea quse illic gesta sunt

alioqui de illa silerent. Scitis enim , dilecti , didicis-

tisque ab iis qui e vestra provincia Ariminum se contu-

lere, quomodo Ursacius, Valens, Eudoxius et Auxentius,

quibuscum illic erat et Demophilus , cum prseter illa

qu3e Nicsese constituta fuerant, alia quaedam scribere

vellent, depositi sunt. Quando rogati, ut arianam hsere-

sin anathemate damnarent, re illi negata, malueruntillius esse patroni. Episcopi contra qui sinceri erant

servi Domini, et sana fide prsediti, numero ferme du-

centi , solam Nicaenam Synodum satis sibi esse scripse-

runt , et praeter iliam nec plus nec minus quserendum

aut sentiendum esse. Heec item Constantio significarunt,

qui Synodum celebrari jusserat. Verum qui Arimini de-

positi fuerant , Constantium adeuntes , effecerunt ut in-

dignissime acciperentur illi, minis quoque additis, non

licitum fore illis qui contra se sententiam tulissent , ad

proprias Ecclesias remigrare , vimque ipsos iu Thracia

* Jer. u, 10. — 2 Osc, viii, 7.



AD AFROS EPISGOPOS EPISTOLA. 5oi

illa ipsa hyeme,perpessiiros ; iit eo pacto res a se inno-

Ta(as illi tolerarent.

IV. Si qui eYQO Ariminensem Synodum proponunt

proferant primum eorum,quos memoravi, depositio-

nem , atque Episcoporum rescripta dicentium,

praeter

ea quae a Patribus Nicaese declarata fuerant , nihil quse-

rendum esse : nec aliam Synodum, prseter illam, memo-

randam. Sed h.tc quidem dissimulant : ea vero quse ia

Thracia per vim gesta sunt, obtendunt : ex quibus cons-

piruum est, eos arianse quidem hsereseos histriones, a

sana autem fide alienos esse. Quod si quis magnam illam

Synodum, cum istorum Synodis mutuo conferre volue-

rit, illorum pietatem, istorura dementiam deprehendetr

Qui JXicseam convenerunt nequaquam antea depositi fue-

rant, sed ex Patris substantla Filium esse confessi sunt. Isti

autem semel atque iterum, immo tertio Arimini depo-

sili, soribere ausi sunt, non dicendum esse. Deum ha-

bere substantiam aut hypostasin. Ex quibus animadver-

tere licet , fratres , Nicsenos Patres Scripturas spirare

cum dicat ipse Deus in Exodo quidem : « Ego sum qui

)> sum ^; )) per Hiereraiam vero : « Quis est in substantia

» ejus, et vidit verbura ejus*^; )) et pauio post: <( et si

« sletissent in hypostasi mea, et audissent verba mea^. »

ITypostasis autem substantia est, neque aliara habet signi-

fi( ationem, quam, hoc ipsum quod est . quod Hieremias

Tocat ^T^p^tq^ seu existentiam dicens : « Et non audie-

» runt vocem existentise mese. » Nara hypostasis et

substantia , idipsum est quody-r^p^t^

seu existentia. Estenim et existit. Hoc cum Paulus intei]i(jeret , Hebrseis

scripsit : « Qui cum sit splendor glorise et figura hypos-

» laseos ejus*. » Hi vero qui sese et Scripturarura periti

putant et sapientes appellant, cura nolint hypostasin ia

'Exod. 111, i4.— ^ Jer. xxiii, i8 el aa.— ? Jer. ix, lo. — * Hebr. i,3.



502 S. ATHANASIT ARCIIlEPlSGOPl

Deo clirere (hoc enim Arimini, et in aliio suis Synodis

conscripserunt (qni non jure deposili sunt, cum et ipsi

dicant, ut insipiens in corde siio, « Non est Deus^? »

Rursum Patres Nicseni docuerunt, Filinm et Verl)um non

esse crealuram aut rem factam, quod le^îssent : <( Omnia

» per ipsum facta sunt'^ : et, In il!o omnia creata sunt

)) et consistunt^. » Isti vero polius Ariani quam Chris-

tiani, in aliissuis Synodis, ipsum creaturam dicere ausi

sunt et unam ex rebus factis, quarum ipsum Verhum

opiiex e.^t et conditor. Si enim per ipsum omnia facta

sunt, et ipsum quoque crealura fuerit : ergo seip-

sum creaverit. Et quomodo potest quod crealur creare?

aut qui creat qua ratione creatur?

V. Verum ne sic quidem erubescunt, ea licet dicant,

quse sibi odium apud omnes concilient : temereque Ari-

minensem Synodum memorent, cum palam sit eos illic

damnatos fuisse. Quod vero illam spectat Nicsese cons-

criptam sententiam , sciliret Filium esse Patri consubs-

tantialem , cujus gratia simulant se cum Nicsena Synodo

pugnare , de qua velut culices circumquaque susurrant^

in illam rerte vel ignorantes impingunt, queraadmodum

illi alii quiimpingunt in lapidem scandali positum in

Sion-j aut, licet illam probe norint, propterea decertant

nec cessant obmurmurare, quod ea sit vera et accarata.

contra suam hseresin sententia. Non enim illi verba mo-

leste ferunt, sed suam illic prolatam damnationem. Ho-

rumque rursus auctores illi sunt, tametsi rem sibi probe

notam dissimulant,quare par fuerit ut ipsi narremus

quo hinc accurata magnse Synodi diligentia ostendatur.

Cum velient enim Episcopi congregati impias ab Arianis

adinventas voces e medio tollere , nempe ilktd, et non

extantibus : illud quoque quod aiunt, creaturam et rem

* Psal. xiii, 1, — 2 Joan.i, 3. — 3 Coloss. i, i6. —3 i\om. ix,33.



AD AFROS EPISCOPOS EPISTOLA. 5o5

factam Filiuin esse : et illud, aliquando non erat : et, est

natura? mutabilis-, atque Scripturarum voces omniuni

consensu receptas conscribere-, nempe, ex Deo natura

unipênitum esse Verbum, virtutem et sapientiam solam

Patris, Deum verum , ut ait Joannes : et ut scripsit

Paulus splendorem glorioe, et liguram substanlise Patris :

Eusebiani propriis erroribus pertracti , mutuo colloque-

banlur : lis assenliamus, aiebant-, nam nos quoque ex

Deo sumus : unus enim u Deiis ex quo omnia' : et , Ve-

» tera transierunt, ecce facta sunt orrmia nova. Omnia

» autem ex Deo*^. » Cogitabant quoque illad in Pastore

scriptum : « Ante omnia crede , unum esse Deum qui

» creavit et adornavit omnia, et fecit ea ox non existen-

» libus existere^. .> Sed Episcopi , illorum vafritiem, et

pravum impietatis artificium conspicati , ilJud, ex Deo

,

liquidius explicarunt : Filiumque ex substantia Dei esse

scripserunl •, ita ut creaturse quidem eo dicerentur ex

Deo esse,quod non a seipsis absque causa extiiissent

sed initium existendi babuissent*, Filius vero solus pro-

prius substantiae Patris baberetur : quod proprium est

unifijenilo ac vero Verbo apud Patrem. Et hsec quidem

causa fuit cur illud, ex substantia, scriptum sit. Rursum

Episcopis paucos istos interrogantibus , an dicerent Fi-

lium, non creaturam*, sed virtutem, sapientiam solam

Patris, aeternam imaginem per omnia Patri similem, et

Deum verum •, deprehensi sunt Eusebiani sibi invicem

annuere,quod hapc etiam in nos homines caderent : ete-

nim nos ipsi , imago et gloria Dei vocamur , deque nobis

dictum est : « Semper enim nos qui vivimus*. » Virtutes

quoque multse sunt : « Et egressa est omnis virtus Domini

» de terra Êgypti^ » Eruca vero et locusla dicuntur

* Cor. viu, 6. — 2 2 Cor. v, i;. —3 Pastor. hb. ir, Mandat. i. — 4 Ps,

cxiii, i8. — 5 Joel. II, ao.

/k '-^ ^ \



3o4 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI

virtutes magna^. Et, <( Dominus yirtutum nobiscum ,

» susceptor noster Deus Jacob^. » Immo vero quod Deo

simus proprii accepimus, haud levi modo, sed quia fra-

tres nos vocavit. Quod si Filium etiam veruni Deum vo-

cant, neque illud eegre ferimus : cum enim factus fuerit,

verus existit.

VI. Hsec corrupta mens Arianorum fuit. Verum Epis-

copi tum quoque intellecta eorum fraude, ex Scripturis

has coUegere voces, splendorem, fontem, fluvium et figu-

ram substantiae:

illuditem,k In

luminetuo videbimus

» lumen^, » et illud , « Ego et Pater unum sumus^. »

Demum lucidius et compendiose scripserunt, Consubstan-

tialem esse Patri Filium : nam supra dicta omnia hanc

habent significationem. Porro quod effutiunt illi, eas vo-

ces in Scriptura non esse, vanum ab ipsis commonstra-

tur : cum ex non scriptis impietatem proferant : nus-

quam enim hsec scripta sunt : ex non existentibus, et

ilkid : aliquando non erat : se se tamen , ex non scriptis

licet pie excogitatis verbis , damnatos queruntur. Sed

illi, utpote ex sterquilinio orti, vere de terra loquuntur-,

Episcopi vero nequaquam , voces illas excogitarunt , sed

Patrum testimonio freti, ila scripserunt. Siquidem prisci

Episcopi ante annos prope centum triginta, cum magnse

Romse, tum etiam nostrse urbis, scriptis suis eos culpave-

runt qui Filium rem factam et Patri non consubstantia-

lem dicerent. Cujus rei non ignarus Eusebius Caesarese

olim Epi^copus, qui cum prius ariange hseresi suffragare-

tur postea Nicsence Synodo subscripsit-, in litteris ad suos

missis hsec affirmavit*, Ex antiquis quosdam eruditos

clarosque Episcopos , alque scriptores; scimus circa

Patris et Filii divinitatem , consubstantialis nomine

xisos.

4 Psal. XLV, 8. — 5 Psal, xxxv, lo. — 3 Joan. x, 3o.



AD AFROS EPISCOPOS EPISTOLA. 5o5

VII. Quid i^jitur adhuc Ariminensem memorant ,in

qua depositi sunt? Quid Nicsenam Synodum recusant,

cui etiam Patres sui subscripserunt, et confessi sunt, ex

substantia, et consubstantialem esse Patri Filium? quid

circumcursant? non eniin cum Nicsenis tantum Epis-

copis, sedet cum aliis inter suos clarissimis et cum pro-

priis tandein dimicant. Quorumnam igitur haeredes et

successores sunt? qui possunt eos vocare Patres, quorum

confessionem recte et Apostolice scriptam non recipiunt?

Quod si sese repugnare posse arbitrantur, dicant, aut

potius respondeant, ut in sese impingentes coarguantur5

num credant FiUo dicenti : « Ego et Pater unum sumus :

» et^ qui viditme, vidit et Patrem^ Immo, dicent, hoc

quia scriptum est, credimus. Sed quomodonam unum

£unt, et quomodo, qui vidit Filium vidit et Patrem , si

sic interrogentur , respondebunt sane , Ob similitudi-

nem : nisi cum iis coUapsi sint qui affinem suae senten-

tiamtuentur, et vooantur Anomoei. Sed si rursum scisci-

tere, qua ratione similis? audacius dicent : Virtute per-

fecta et consensu, quod idipsum velit quod Pater, et

quod nihil velit, nisi quod Pater. Sed discant eura qui

ex virtute et voluntate Deo similis sit, mutandi sui arbi-

trium habere : atqui Verbum nequaquam est tale, nisi

forte ex aliqua parte et iiostro more, nedum secundum

substantiam simile sit. Id enim proprium nobis est qui

facti et natura creata prcediti sumus. Etenim nos, licet

secundum substantiam Deo similes esse nequeamus, tamen

in virtute proficientes, Deum imitamur, hoc donante

Domino, qui ait ; « Estote misericordes, sicut Pater ves-

)) ter misericors est*^. Estote perfecti sicut Pater vester

» roelestisperfectus est^. » Oplficia autem mutabilia esse,

nemo negaritj cum et Angeli praevaricati sint, et Adam

* Jnan. x, 5o, ct xiv, 9 — ^ Luc. vi, 'oQ, — 3 Matth. v, 48.

XXXH, 20



5o6 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

noQ obedierit, et omnes egeant gratia Verbi. Mutabile

autem immutabili Deo simile esse nunquam poterit : ut

nec creatum creanti. Quapropter in nos respiciens Sanc-

tus ille dicebat : « Deus quis similis erit tibi^? et, Quis si-

» milistibi in diis, Domine^? » Deosdicensillos quicreati

quidem, sed participes Verbi sunt,quemadmodum ipse

ait : « Si illos dixit deos, ad quos Verbum Dei factum

»est^.» Resautemquae alicujus participes sunt, nunquam

ea^dem aut similes ei fuerint cujus sunt participes. De

seipso igitur dixit : « Ego et Pater unum sumus^, » quodscilicet res factse nunquam hujusmodi sint. Alioqui res-

pondeant qui Ariminensem obtendunt Synodum, an

creata substantia dicere possit : « Quse video Patrem

» facienlem, haec et ego facio^. » JVam opificia condita

sunt, et nihil condunt*, sin autem minus, ergo seipsa

condiderunt. Certesi ,

ut dicunt, creaturaest Filius, et

Pater fecerit eum, plane Filius seipsum condiderit, cum,

ut ipse testatur, ea possit facere quae Pater facit : sed

illud absurdiim et nuoquam constare potest : nemo enim

seipsum potest efticere.

Vin. Fiursum dicant an possint res factse dicere :

» Omnia quacumque habet Pater, mea sunt^? » Habet

autem ille, quod sit creator, ronditor, seternus, omnipo-

tens immutabilis. Opificia autnn nec creare possunt,

creata cum sint*, nec aîerna esse, initium quippe exis-

têndi habent : nec omnia posse et immutabilia esse , sub

imperio enim sunt, natursque sunt mutabiiis, ut Scrip-

turae dicunt. Ergo si haec Filii sunt, non ex virtute , ut

diximus, sed ex subslantia sua iiia liabet, ut Synodus

ait : nec ex alia substantia ipse est, sed ex subsiantia

Patris, cujus hsec sunt propria : quod autem substantitC

* Psal. Lxxxii, 2. — 2 Psal. lxxxv, 8. — 3 Joan, x, 55. '— ^ Joan. x, 5i

.— 5 Joan. V, 19.— ^ Joan. xvi, i5.



AD AFROS EPISGOPOS EPISTOLA. 5oj

Patris proprium est, ejusque proles, quid aliud fuerit,

aut quomodo appellandum sit ,nisi consubstantiale ?

A'am qu3e quis in Patre videt, eadem in Filio conspirit;

iu Filio, inquam, non ex participatione, sed secundum

substantiam. Et hoc est : « Ego et Pater unum sumus^ , »

et, « Qui vidit me, vidit et Patrem^. )> Verum hinc quo-

que e re fuerit eorum amentiam commonstrare : Si ex

virtute quam sequitur velle et non velle, necnon morum

profectus, similis est Patri Filius, iit vos dicitis•,

haec

autem sunt qualitatis propria : ergo Deum dicitis ex qua-

litate et ex substantia compositum. Ecquis vos ultra

ferat talia dicentes? non enim compositus est Deus,qui

omnia ut essent composuit : neque talis, qualia sunt quse

ab ipso per Verbum sunt facta, absit. Simplex enim est

substantia, in qua nulla qualitas, neque, ut ait Jacobus,» transmutatio aut vicissitudinis obumbratio^. » Cum

i(jitur demonstratum sit, eum non ex virtute procedere,

quippe nec in Deo nec in Filio est qualitas-, ergo substan-

ticiR proprius fiierit : hocque sane fateamini necesse est,

nisi plane in vobis intelligentia perierit. Jam quod pro-

priumest,

et idem acsubstantia divina, et ex ipsa

natu-rale germen, quid aliud fuerit, nisi consequenter geni-

tori consubstantiale : illa quippe notaest filiierga patrem.

Et hoc qui negat , is minime credit Verbum esse natura

ac vere fiUum.

IX. Cum rem ita intelligerent Patres , scripserunt,

Filium esse Patri consubstantialem-, et anathemate dam-

naverunt eos qui dicerent, Filium ex alia essesubstantia :

neque verba ejusmodi commenti sunt, sed ea ipsi a pris-

cis Patribus edidicerant, uti diximus. His igitur ita com-

monstratis,supcrflua est quse ab illis affertur Ariminensis

Synodus, superflua et alia ab ipsis Synodus de fide appel-

* Joan. X, 3o.

—2 Joan. xiv,

9.

— '

Jacob. 1, 17.



5o8 S. ATHAISASII ARCIIIEPISCOPI

lata. Siiffirit enim JVicseua qiise cum priscis Episcopis

consentit, in qua Patres ipsorum subscripsere,quos re-

yereri illos oporluit, ne omnia potius quam Christiani

habeantur. Quod si post haec tanta,

post priscorum

Episcoporum testimonium, post subscriptionem Patrum

suorum, quasi eorum ignari, sese simulant consubstan-

tialis vocem reformidare-, dicant sentiantque simplicius,

ac sincerius, Filium, natura esse liliutn : anathemate au-

tem damnent , uti Synodus prsecepit, eos qui dicunt

eum, creaturam, aut rem factam : aut , ex non extanti-

bus, vel, aliquando non erat Filius Dei : et mutabilis,

ac variabilis est, et ex alia subslantia : et sic ab ariana

hseresi refujjiant : et confidimus eos, si ha3C sinceriter

anathemate damnent , statim confessuros, Filium ex

substantia Patris et Patri consubstantialem esse. Ideo

enim Patres cum dixissent Filium esse Patri consubstan-

lialem , statim addiderunt : Eos autom qui dixerint,

creaturam, aut rem faclam, aut ex non extantibus, aut,

aliquando non erat, anathemate damnat catholicas Ec-

clesia*, ut iis verbis notum facerent, vocem consubstan-

tialis lia c si^nifirare. Atque vis hujus vocis, consubstan-

tiale, eointelligitur

quodFilius

nonsit rescreata velfacta

et quod, qui dicit consubstantiale, nequaquam credat

Verbum esse creaturam : et qui superius dicta anathe-

niate damnat, una sentit Filium esse Patri consubstan-

tialem : cumque dicit consubstantialem, germanum ac

verum dicit Dei Fihum. Et qui dicit germanum, probe

intelligere illud : a Ego et Pater unum sumus % et, Qui

» vidit me, vidit et Patrem'^. »

X. Cseterum par erat haec pluribus scribere : verum

quia vobis jam horum gnaris scribimus, ideo paucis dic-

tavimus. Optantes ut apud oinnes vinculuni pacis ser-

i Joan, X, 3o. — 2 Joan. xiv, 9.



AD AFROS EPISCOPOS EPISTOLA, 5o9

vetur, et omnes quL catholicae sunt EcclesisR, idem

dicant, idemque sentiant. Et ha^c non quasi dooentes,

sed quasi admonentes dicimus. Non enim nos soliscribi-

mus, sed omnes ^j^ypti et Lybiarum nonajjinta circiter

Episcopi. Oranium enim una haec est sententia, et curn

aliquem abesse contigerit, alii pro aliis subscribimus. Sic

nos iîtur affecti, cum contigisset nos in unumconvenire,

litterasquoquedilecto nostroDamaso magnaeRomae Epis-

copo misknus, de Auxentio qui Mediolanensem invasit

Ecclesiam, cujus illi gesta enarravimus, eum nempc noa

modo esse arianse haereseos sectatorem, sed etiam multis

sceleribus obnoxium, quae cum Gregorio" impietatis suae

socio perpetravit : nosque mirari cur nondum depositus

et ab Ecclesia ejectus sit Gratiasque retulimus ejus pie-

tati, necnon iis qui in magnam urbem Romam convene-

rant, quod Ursacio et Valente aliisque qui cum illis

sentirent ejectis, catholicae Ecclesiae concordiam servas-

sent. Quam cum apud vos quoque servari peroptemus^

hortamurvos, ne feratis, ut supra diximus, eos qui fidei

occasione, multitudinem Synodorum objiciunt, Arimi-

nensem, Sirmiensem, eam quse in Isauria, aliam quse in

Thracia, eas quae Constantinopoli, item quse Antiochiae

celebratse sunt, quae plurimse sunt et tumultuosae. Sed

apud vos Nicsena solum fides obtineat, quam Patres,

promulgarunt, ubi omnes aderant Patres, immo quidam

ex illis qui eam nunc oppugnant, uti supra diximus,

ipsiquesubscripserunt-, utdenobis etiam Apostolusdicat

« Laudo autem vos, quod per omniaraemores mei estis :

» et sicut tradidi vobis praecepta mea tenetis^ »

XL Haec enim Nicaena Synodus, vere cippus est ins-

criptus contra universas haereses. Haec ipsa , eos qiii in

Spiritum sanctum blasphemant, ipsumque dicunt esse

*IGor, xij 2,



5lO S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI ETG.

creaturam , confutat. Cum enim Patres de fide in Filium

pertractassent, statim addiderunt, credimus et in Spiri-

tum sanctum 5 ut perfectam et plenam de Sancta Trini-

tate fidem confessi, Christianse fidei tesseram et catholicse

Ecclesiae doctrinam in hoc. ipso exhiberent. Propalam

quippe vobis omnibusque est : et nemini Christianorum

hoc dubium fuerit : nos in creaturam minime credere

sed in unum Deum , Patrem omnipotentem , omnium

visibilium et invisibilium factorem. Et in unum Domi-

num Jesum Christum Filium ejus unigenitum. Et in

unum Spiritum sanctum : unum Deum in Sancta et per-

fecta Trinitate cognitum. In cujus nomine baptizati

et in qua Divinitati conjuncti , credimus nos regnum

coelorum hgereditate accepturos : in Christo Jesu Do-

mino nostro, per quem Patri gloria et imperium in

saecula, amen.




A T H A N A S 11

ARCHIEPISCOPI ALEXAlNDRirsl,

AD EPICTETUM EPISCOPUM CORINTHI

CONTRA H.ERETICOS EPISTOLA,

Domino meo dilecto Fratri et optatissimo Comminis-^

tro Epicteto j Atlianasiiis in Domino salutem \

^"'^<9m

I. Arbitrabar equidem omnium, qiii unquam fuere

hsereticorum , vanam loquacitatem , a Nicaena Synodb

compressam fuisse. Nam quse illic a Patribus ex divinis

Scripturis promulgata fides est , tum ad impietatem om-

nem evertendam , tum ad piam in Christo fidem asseren-

dam sufficit. Quamobrem cum hoc tempore varise Synodi

perGalliam, Hispanias et magnse Romse celebratae sint,

quotquot eo convenere , eos qui etiam nunc latenter hae-

rcsin sapiunt arianam , Auxentium nempe Mediolanen-

sem, Ursacium, Yalentem et Gaium ex Pannonia , com-

muni calculo,quasi uno eodemque concitante Spiritu,

anathemate damnarunt. Litteras autem ubique miserunt

(quod varia isti Synodorum nomina comminiscerentur)

nulla ut deinceps in Ecclesia Catholica tiominarCtur Sy-

* Sciipta anno ciicilcr Sji.



5l2 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

nodus praeter unam Nicaenam, quse omnis hseresis tro-

phc-eum est , atque in primis arianse , cujus potissimum

causa tunc coacta fuit. His tot tantisque gestis rebus,quid

est quodnonnulli disceptare ac qusestiones movere ausint?

Qui si ex Arianis quidem sint , nihil mirum eos quae con-

trase scripta sunt criminari : quemadmodum et Ethnici

dum illud audiunt ; « Simulacra gentium argentum et au-

» rum, opera manuum hominum^ » doctrinam de di-

vina Cruce stultitiam arbitrantur. Sin antem ii qui ejus-

modi qusestionibus rem de integro tractare peroptant,

ex eorum numero sunt qui recte sentire , et iis quse a Pa-

tribuspromulgata sunt favere videntur , nihilaliud prses-

tant,quam quod , ut scriptum est

,proximo quidem suo

eversionem lutosam propinant, verbis autem decertant

non ad aliquam utilitatem , sed ad simpliciorum perni-

ciem^.II. Haec ita scribo postquam legi commentarios a tua

pietate mihi oblatos, qui utinam scripti nunquam fuis-

sent, ut ne minima quidem horum memoria transmitte-

retur ad posteros. Quis enim talia unquam audivit ? quis

docuit, didicitve ? « De Sion » quidem « exibit lex Dei

» et Verbum Domini de Jerusalem^ : » hsec autem unde

prodierunt ? Quisnam infernus illud eructavit , corpus ex

Maria genitum, esse Verbi divinitati consubstantiale? aut

Verbum in carnem, ossa et capillos, et in totum corpus

mutatum fuisse , et a natura descivisse sua ? Quis autem

in Ecclesia, aut a Christianis unquam audivit , Dominum

fictione non natura gestasse corpus ? Aut quis eo proces-

sit impietatis, ut diceret sentiretque , ipsam Deitatem

Patri consubstantialem, circumcisam, et imperfectam ex

perfecta factam fuisse : et quod Cruci affixum erat , non

fuisse corpus , sed ipsam sapientise substantiam rerum opi-

1 Psal. cxui, 4» — ^ Habac. ii, i5. — ^ jsai. n, 3,



AD EPICTETUM CORINTH. EPISG. EPISTOLA. 3l5

ficem ? Quis h?ec audiens, Non ex Maria sed ex sua ipsius

substantia Yerbum sibi passibile corpus efformavit, hsec

loquentetnChristianumdixerit? Quisnefariam illamcom-

mentus est impietatem, aut cui hoc in mentem venerit

dixeritque : Qui ait ex ^Maria esse Dominicum corpus, is

non amplius Trinitatem , sed quaternitatem in Deitate

sentit ? Quasi vero qui ita censent dicant. carnem quam

ex Maria Salvator induit, ex substantia esse Trinitatis.

Jam verDundenam aequalemsupradictis impietatem non-

nulli e vomuere , non minoris , aien,tes , setatis esse corpus,

quam Vei'bi Divinitas, sed omnino coseternum illi fuisse,

quia ex japientiae substantia constat ? Quo pacto viri qui

dicuntur Christiani vel ambigere ausi sunt , sitne Domi-

nus qui ex Maria natus est, substantia et natura sua Fi-

lius Dei •, secundum carnem veto ex semine David et ex

carne Saictas Marise ortus ? Quinam vero ea temeritate

fuerunt , ut dicerent , Christum qui carne passus et cru-

cifixus es , non esse Dominum et Salvatorem ac Deum

Filiumqut Patris ? Aut quomodo Christiani volunt nun-

cupari,qii dicunt in Sanctum hominem

,perinde atque

in unum cs: Prophetis, venisse Verbum , nec ipsum ho-

minem faUum fuisse, ex Maria corpus assumendo, sed

alium esseChristum , et alium Dei Verbum quodante Ma-

riam et arte saecula Filius erat Patris ? Aut qua,quaeso

,

ratione Cb:istiani fuerint,qui dicunt alium esse Filium

et alium lei Verbum ?

III. Hae. in Commentariis erant, diversis quidem ver-

bis, sed qiibus una eademque sententia visque impieta-

temspectaisinerat. Propter illa mutuo disceptabant con-

certabantcjie,qui de confessione Patrum Nicsena glorian-

tur. Efjo vco tuam miratus sum pietatem,quae res ferat

ejusmodi, <t quod non illis quidem talia dictitantibus

silentium irdixerit, nec piam fidem illis proposuerit : ut



I

5r4 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

vel obtemperantes acquiescerent , velsi repugnarent,pro

hsereticis haberentur. Etenim quae jam memorata sunt

neque dictuneque auditusuntChristianis tolerabilia, sed

ab apostolica doctrina penitus abhorrent. Quocirca eo-

rum dicta, ut jam memorata sunt, ipsis verbisin Epis-

toia conscribenda curavi *, ut quisquis audierit , eorum

turpitudinem et impietatem animadvertat. Et tametsi

oportebat illorum qui hoec commenti sunt stultitiam plu-

ribus arguere et confutare ; attamen satius fuisset Episto-

lam huc desinere , et nihil ultra scribere ; quse enim ita

manifeste prava commonstrantur , exagitare et curiosius

indagare non expedit , ne a contentiosis hominbus am-

bigua existimentur : sed sufficit liis duntaxat -êrbis ad

illa respondere : Haec Catholicae Ecclesiae non sant j ne-

que ea est Patrum sententia. Coeterum ne ex oerpetuo

silentio impudentiae occasionem malarum illi reûm arti-

fices arripiant, e re fueritexdivinis Scripturis piuca me-

morare^ fortasse vel hoc modo pudore affecti.turpissi-

mas opiniones excogitandi finem facient.

lY. Heus vos, qui eo animum appulistis ut orpus di-

ceretis esse Yerbi divinitati consubstantiale ? (iinc enim

ordiri operse pretium fuerit, ut cum ejus sentcntiae foe-

ditaspalam fuerit,neque cseteramajorisessepreiiconspi-

cuum sit ) in divinis certe Scripturis nihil compaêt hujus-

modi,namips9eDeuminhumanofuisse corpore iffirmant:

sedetiamPatres quiNicseae convenerunt, nonc«rpus, sed

ipsum Filium dixerunt esse Patri consubstaitialem , et

hunc quidem ex substantia Patris , corpus ver» ex Maria

esse ex Scripturis item declararunt. Quamobrm aut Ni-

caenamrepudiate Synodum, et ntpote hseretici hgecaUena

inducite : autsi vultisPatrum illorum Filiiess(, ne diver-

sam ab eorum scriptis sententiam consectemiii. Hac qiio-

que ratione iUud quantse sit absurditatis adve,tite : si Ver-





5l6 S. ATIIANASII ARCUIEPISGOPI

siimat, et tanquam proprium pro nobis illud oflferat. II-

lamque Hesaias quidem indicavit direns : « Ecce virgo^ , »

Gabriel vero ad eam mittitur , nec simpliciter ad virgi-

nem, «sedad virginemdesponsatam viro*^: » Utexsponsi

mentione indicaret Mariam vere hominem esse. Partum-

que memorat Scriptura , et ait : « Pannis eum invol vit ^; »

ac beata praedicabantur ubera quibus ipse lactatus est, et

quasipartu vulvamadaperienteoblatum est sacrificium*

heec autem omnia parientis Virginiserantindicia. Et Ga-

briel quidem caute ac prudenter annuntiabat illi dicendo

non simpliciter, quod « in te » nascetur , ne extrinsecus

corpus ipsi inductum putaretur •, sed, « ex te, » ut quod

gignebatur ortumex illa duxisse crederetur^ , liquido hoc

ipsum natura demonstrante, nempe, impossibile esse Vir-

ginem citra partum lao habere : impossibile item esse lacte

nutriri et pannis involvi corpus , quod nondum naturali

partu sit editum^. Illud ipsum corpus octavo die circum-

cisum est , idem a Symeone in uhjas suceptum, idipsum

puer evasit , crevit , duodecimque annorum factum est,

et ad trigesimum usque pervenit annum''. Non enim, ut

nonnuUisuspicati sunt, ipsa Verbi substantia mutata , cir-

cumcisaest, cum sit invariabiliset

immutabihs: ipso qui-

dem Salvatore dicente: « Videte, videte, quia ego sum et

» non mutor ^: » Paulo autem scribente : « JesasChristus

» heri et hodie ipse et in ssecula^j » sed in corpore cir-

cumciso, gestato, edente, bibente,laborante, cruciaffixo

et patiente, eratimpassibile et incorporeumDei Verbum.

IUud ipsum corpus in sepulchro positum erat, cum Ver-

bum abiit, (licet acorporeminimesegregaretur) ut prae-

dicaret « his qui in carcere erant spiritibus ^^, » ut ait

Petrus.

* Isai. vii,i4. — 2Liic.i, 27.— SLuc.n, 7; Luc. xi,27. — 4 Luc. 11, 20.

— 5 Luc. 1, 35.— 6 Luc. 1 11.— 7 Luc. 4.— 8 M^lach. m, 6. — 9 Hebr, xm, 8,

^r-i" X Petr. 111, 19.



AD EPIGTETUM GORINTII. EPISG. EPISTOLA. 5lT

yr. Quod potissimum eorum stultiliam arguitqui di-

cunt, Yerbum in ossa et carnem mutatum fuisse : si

enim hoc esset, monumento sane opus non fuisset : ip-

sum enim rorpus per seipsum abiisset, quo spiritibus in

inferno detentis pr.iedicaret. Jam vero ipsum Verbum

praedicandi ^ratia profectum est : corpus yero, Joseph

sindone involutum in Golgotha deposuit ^: omnibusque

propalam factum est, corpus non fuisse Verbum , sed

Verbi corpus fuisse^. Hoc ipsum, cum a mortuis resur-

rexisset, Thomas contrectavit, fixurasquc clavorum in

illo conspexit, quos Verbum ipsum sustinuerat, dura

illos corpori suo vidit affigi , neque id prohibuit cum

prohibere posset, sed quse corporis erant propria sibi

ipsi incorporeo existenti, propria efficit. Quocirca cum

a ministro corpus caederetur, quasi ipsummet pateretur,

aiebat , « Quid me ceedis " ? » Et cum Verbum natura

sua inlactile esset, dicebat tamen : « Dorsum meum

)) dedi ad flagella, maxillas autem meas ad alapas : fa-

)) ciemque meam non averti a probro sputorum*. » Nam

quae humanumVerbi corpus patiebatur, hsec ipsa Ver-

bum quod corpori conjunctum erat ad se referebat, ut

nos Verbi Deitatis participes fieri possemus. Ac illud

perquam mirabile fuit, idem fuisse patiens et non pa~

tiens', patiens quidem quatenus proprium ipsius corpus

patiebatur, et quatenus in ipso patiente erat j non pa-

tiens autem, quia Verbum cum natura sua Deus sit, im-

passibile est. Et ipsum quidem incorporeum in passibili

corpori erat, corpus vero in seipso habuit Verbum im-passibile, quod ipsius corporis infirmitates absumeret.

Caeterum hoc ideo agebat, et ita se res habebat, ut nos-

tra Verbum suscipiens, offerensque in Sacrificium, pe-

nitus absumeret, ac deinceps suis nos induens, Apostolo

* Marc. XV, 46. — ^ Joan. xx, 26,— 3 Joao, xviii, 23, — ^* Isai. i, 6,



5l8 s. atiianasii arciiiepiscopi

ligec diccndi occasionem daret : « Oportet corruptibile

» lioc induere incorruptionem, et mortale hoc induere

)) immortalitatem ^. »

VII. Hsec autem non fictione facta sunt, quemadmo-

dum nonnulli existimarunt , absit; sed Salvatore vere

homine facto , hinc totius hominis salus consecuta est.

Nam si fictione duntaxat Verbum in corpore fuit , ut illi

autumant, et si quod dicitur fictione esse, phantasia est;

sequitur ut, secundum impiissimum Manichseum, specie

tantum tenus salus et resurrectio hominum fieri dicatur.

Verum nequaquam fictitia res est salus nostra, neque

solius corporis ; sed vere totius hominis , animae scilicet

et corporis, sakis in ipso Verbo facta est. Humanum ita-

que natura erat quod ex Maria prodiit, secundum divi-

nas Scripturas, verumque erat Domini corpus : verum,

inquam, fuit, cum idem atque nostrum extiterit. Sororetenim nostra estMaria, omnes quippe ex Adamo orti

sumus. Nec quisquam hac de re dubitabit, si quidem

eorum meminerit quse Lucas scripsit. JVam postquam a

mortuis surrexisset, cum quidam existimarent , se non

in corpore ex Maria genito Dominum aspicere, sed il-

lius loco spiritum videre, dixit ille : « Videte manus

» meas et pedes meos , et fixuras clavorum, quia ego

» ipse sum. Palpate me et videte, quia Spiritus carnem

)) et ossa non habet, sicut me videtis habere. Et cum hoc

» dixisset, ostendit eis manus et pedes^. » Ex quibus

jure coarguantur qui dicere ausi sunt, Dominum in car-

iiem et ossa mutatum fuisse. J\on enim dixit, ut me vi-

detis carnem et ossa esse-, sed, habere : ne ipsummet

Verbum in res illas transformatum fuisse censeretur, sed

illas et ante mortem et post resurrectionem habere cre-

deretur.

1 1 Cor. XV, 35. — 2 Luc. xxiv, Sg.



AD EPICTETU3I CORIKTIl. EPISG. EPISTOLA. Sig

VIII. ITis i^Mtur ita commonstratis, siipervacaneum

est alia attingere, aut haeo ultra agitare : cum et corpus

in quo Yerbum erat, non consubstantiale Deitati , sed

ex Maria vere genitum sit : et cum ipsum Yerbum in

carnem et ossa conversum non fuerit, sed in carne exti-

terit. Narti quod a Joanne dicitur : «Verbum caro factum

)> est ^, » eadem est significatione , ut ex simili loquendi

modo deprehendere licet ; apud Paulum quippe scrip-

tum est : « Chrislus factus est pro nobis maledictum ^. »

Et sicut non ipse factus est maledictum : sed quia male-

dictum pro nobis suscepit, idcirco dictum est ipsum

factum fuisse maledictum; sic et Verbum caro factum

est, non quod in carnem mutatum fuerit, sed quod

carnem viventem pro nobis assumpserit, et homo factum

sit. Nam dicere , « Verbum caro factum est ^, » idem est

ac dicere, « Verbum homo factum est, » prout in Joele

dicitur, « Effundam de Spiritu meo super omnem car-

» nem *: » non enim bruta animantia ista promissio

spectabat, sed homines duntaxat, quorum gratia Domi-

nus homo factus est. Cum i{>itur dictum illud ea sit si-

gnificatione, merito sese coarîûent quicumque existi-

niant, antc Mariam fuisse carnein ex ea assumptam, et

ante ipsam Mariam , Verbum humanam habuisse ani-

mam, in qua ante suum adventum semper extiterit. Si-

Jebunt etiam qui dicunt, carnem non esse mortis capa-

cem, sed immortalis esse naturae. Si enim mortuus non

e?t, quomodo Paulus Corinthis tradidit quod et accepit.

« Quoniam Christus mortuus est pro peccatis nostris

» secundum Scripturas ^ » Aut qui tandem resurrexerit,

si mortuus non est? Multum autem erubescent, qui vel

semel cogilaverint posse pro Trinitate fieri quaternita-

* Joan. 1, i4- — ^ Gal. ui, i3. — 3 Joan. i, 14.— * Joel. 11,28. — 5 , (]or,

XV, 3,




tem, si corpus ex Maria esse dicatur. Namsi, aiunt,

corpus Verbo consubstantiale dicamus, Trinitas manet

Trinitas, niliil in ipsam extraneam inducente Verbo *•

sin corpus humanum ex Maria genitum dicamus; ne-

cesse est ut cum corpus sit extraneum secundum subs-

tantiam, et in ipso sitVerbum, quaternitas pro Trini-

tate,propter corporis accessionem efficiatur.

IX. Hsec cum ita loquuntur non cogitant quo pacto

secum ipsi pu^nent. Etenim licet ex Maria corpus esse

ne^jarint, sed ipsi Verbo consubstantiale dixerint:

nihil-

ominus (licet ipsi dissimulenl ne ita sentire existimen-

tur) eo ipso juxta eorum mentem, quaternitatem illos

dicere demonstrabitur. Quemadmodum enim Filius

juxta Patrum doctrinam, quamvis sit Patri consubstan-

tialis, non est ipse Pater, sed Filius Patri dicitur con-

substantialis*, sic corpus Verbo consubstantiale, non est

ipsumVerbum, sed aliud a Verbo distinctuni', cumque

aliud sit, Trinitas ex ipsorum sententia quaternitas erit.

JVeque enim vera, ac vere perfecta et indivisibilis Tri-

nitas accessionem admittit j sed illa duntaxat, quam ipsi

commenti sunt. Et qui, amabo, Christiani sunt qui

alium Deum, prseter eum qui revera est , comminis-

cuntur? Iterum in altero illorum sophismate ingentem

stultitiam deprehendere licet : si quod Scripturse dicant,

corpus Salvatoris ex Maria et humanum esse, ideo pro

Trinitate quaternitatem dici existimant, quasi accessio

qusedam ex corpore facta sit-, multum halhicinantur,

dum rem factam factoris exsequant, et arbitrantur posse

Deitatem accessionem admittere : ignorantque non

propter augmentum Deitatis Verbum carnem factum

esse,sed ut caro resurgeret : neque ut proestantius redde-

retur Verbum, ex Maria prodiisse. sed ut humanum ge-

nus redimeret. Cur ergo exislimant, corpus aVerbo re-



AD EPICTETUM CORINTn. EPISC. EPISTOLA. 5'>1

demptiim et vivifirat'im, Vcrbo vivlliranti ad Deitatern

incrementum aliquod addere? i\am potius humano ror-

pori, ex Verbi communione et conjunctione,

ingensfacta est accessio : ex mortali enim factum est immor-

tale, et cum animale esset factum est spirituale, cumque

ex terra factum esset, ccelesês portas penetravit. Porro

Trinitas, eliam Verbo ex Maria corpus sumente , Tri-

nitas semper est, neque accessionem admittens, neque

diminulionem-, sed perfecta semper est, et in Trinilale

una Deilas afjnoscitm', et sic uniis Deus Verbi Pater in

Ecclesia praedicatur.

X. Eadem autem ratione ii quoque jam silebunt qui

aliquando dixere, eum qui ex Maria prodiit, nec Chris-

tum, nec Dominum vel Deum esse. Si enim Deus in cor-

pore non erat, quomodo statim atque ex Maria prodiit,

vocatus est uEmmanuel, quod est interprciatum, no-

» biscum Deus ^ ? » Cur item Paidus, si Verbum in carne

non erat, Ilomanis scripsit ; « Ex quibus est Christus

» secundum carnem, qui est super omnia Deus benedic-

» tus in ssecula, amen*^. » Quapropter qui prius neâ-

bant, eum qui crucifixus est esse Deum, se errasse fa-

teantur, ac divinis omnibus Scripturis fidem habeant,

Tliomae potissimum, qui cum in illo clavorum veslipia

conspexisset , exclamavit, « Dominus meus et Deus

» meus^. » Filius enim, Deus et Dominus glorige cura

esset, erat tamen in corpore i^nominiose clavis affixo,

el contumeliis affVcto. Corpus autem in li^no quidem

vulncribus confossum paliebatur, et ab ejus latere san-

guis et aqua manabat. Cum autem Dei Templum esset,

Deitate repletum erat. Quocirca sol quidem cum crea-

torem suum in corpore contumeliis affecto tolerantem

yideret, radios contraxit, terramque tenebris offudit.

» Maltli. I, 25. — 2 Rom. IX, 5. — 3 Joan. xx, uS,

xxxn, 2\



5'2'J 9, ATnANA.SII ARCniEPISCOPI

Ipsum vero corpus natura prseditum mortali ,supra

suam naturam propter Yerbum quod in ipsoerat, re-

surrexit : et amisit quidem naturalem suam corrupiibi-

iitatem : induto aulem quod supra hominem eratVerbo,

iarorruptibile factum est.

XI. Qnod vero nonnulli comminiscuntur et dicunt :

quemadmodum in singulos Prophetas Verbum advenit,

ita quoque in quemdam hominem MaiiaeFilium venisse,

inutiie est agitare; cum eorum insania inanifestam sui

confutalionemprgeseferat. Si namqueVerbum itaadvenit

cur hic homo ex Virgine , et non ex viro et muhere ipse

quoque prodiil? sic enim quisque Sanctorum genitus

est. Aut CLvr, si Verlûm ita venerit, cujusque niors non

dicitur pro nobis tolerala , sed illius tantum? Quare

ilem cum ad singulos Prophetas Verbum advenerit, di-

citur tamen ad solum Maricie Filium semel in consum-malione saeculornm advenisse? Aut curVerbo ita venien-

te , ut veneiat in Sanctos illos qui prius extiterant, alii

quidem onmes mortui cum sint, nondum resurrexerunt,

solus vero Maria? FlFius post triduum resurrexit? Aut

quare cum simili modo ad alios Verbum venerit, solus

Marise Filiusdicitur

Emmanuel,quasi corpus ejus Dei-

tate replctum et ex illa {]enitum sit? Nam illud, Emma-

nucl, signilicat, Nobiscum Deus. Vel quare si ita vene-

rit, quolibet Sanrtorum comedente et bibente , labo-

rante et moriente, non dicitur ipsum Verbum comedere

et bibere, laborare et mori, sed de solo Mariae Filio ita

dicitur? Quspcumque enim corpus istud passum est, h.TC

quasi ipso patiente Verbo dicta sunt. Et cum de aliis

omnibus dictum sit duntaxat, quod geniti et nati sint,

de solo Marise Fiiio diclum est : « Et Verbum caro lac-

» tum est ^. »

1 Joan. I, i4'



AD EPICTETUM CORI^TH. EPISC. EPISTOLA. 523

XII. Ex quibiis ostenditur ad reliquos quidem Sanc-

tosVerbum fartum esse ut prophetarent-, ex Maria au-

tem \erbum carne assumpta liominem prodiise, qui na-

tura quidem et substantia \erbum Dei erat, secundum

carnem autem ex semine David et ex carne Marioe homo

factus est, ut aiL Paulus. Hunc Pater in Jordane et in

montc manifestavit dicens : « Hic est Filius meus dilec-

» tus in quo mihi conplacui ^. » Hunc Ariani quidem

abne^jarunt, nos vero agnoscentes adoramus, nec Filium

a Verbo dividimus, sed agnoscimus ipsum Verbum esse

Filiam per quem omnia facta sunt, et per quem nos

redempti sumus. Quapropter mirati sumus quod in rebus

ita manifestis apud vos contentio oborta sit. Sed gratia

sit Domino, quia quantum ex commentariorum lectione

contristati sumus, tantum sumus rerum istarum exitu

Iselati. Cum concordia enim discesserunt, piae et ortho-

doxae fidei confessione inter se conciliata pace. Ea certe

res me multum prius deliberantem, ad haec pauca scri-

benda compulit : verebar enim ne forte ex taciturnitate,

pro gaudio tristitia illis oboriretur, qui ex concordia

nobis causam Isetilise suppeditarunt. Rogo igitur tuampietatem primum, secundo auditores, ut haec cum bona

conscientia recipiatis : et si quid a pietate deliciunt

illud corrigatis mihique indicetis. Quod si , utpote ab

homine imperito, non pro dignitate rei, nec satis accu-

rate ista conscripla sint, veniam detis omnes nostrse in

dicendo imbecillitati. Saluta omnes qui tecum sunt,Fratres. Te omnes qui nobiscum sunt saluLant. Salvus in

Domino vivas, dilecte et vere optatissime.

» Mallh. 111, 17.



'>l





EPISTOLA

Ad Adelphium Eplscopum et Confcssorem ^

CONTRA AllIANOS'.

KE^^»^^-^Si

I. Perlegtis his quae a tua religione scripta sunt, tuam

quidem in Christum pietatem vere approbavimus, lau-

desque Deo in primis persolvimus, qui tibi hujusinodi

est largitusgratiam, ut et recte sentires, nec Diaboli frau-

des, quantum scire licet, ignorares : non potuimus vero

non admirari perversum haereticorum animum, qui

adeo in profundum impietatis demersi sunt , ut nuUum

jain sensum conservent, sed corruptam omni ex parte

habeant mentem. Certe hujusmodi facinus Diabolum auc-

toremhabet, estque ad improborum imitationem Judse-

orum. Nam ut illi undique convicti , rationes adversus

seipsos excogitabant, eo tantum ut Dominum negarent,

et qua3 prsedicta sunt, in seipsos attraherent : sic et isti

* Sciipla anno cirpiler Sj-i,



f

526 S. ATHA.NASII ARCHIEPISCOPI

cum se nndique notari , suamque ha^resim omnibus exe-

crandam esse vident, sese scelerum auctores non veren-

tur facere •, ut contra veritatem pugnare non desistentes,

vere Christi hostes permaneant. Unde enim illi, id exor-

tum malum est? Qui omnino novam hanc calumniam

contra Salvatorem proferre ausi sunt^ ? Sed, ut planum est,

mala res est impius, ac revera reprobus circa fidem.

Primum enim negata unigeniti Filii Dei divinitate, ejus

saltem corporeum adventum cognoscere simulaverunt :

nunc autem paulatim delapsi, hanc quoque repudiarunt

sententiam , atque omni ex parte athei facti sunt, ut ip-

sum neque agnoscant Deum, neque hominem factum esse

credant. Nam si crederent, ea sane locuti non fuissent,

quae tua pietas adversus ipsos scripsit.

II. Tu igitur, dilecle et vere optatissime, rcm eccle-

siasticse traditioni et Christi religioni valde consenta-neam peregisti, cum hujusmodi homines refutasti, invi-

tasti, objurgasti. Quando vero, Diabolo ipsorum patre

impellente, <( nescierunt, neque intellexerunt "^, » uti

scriptumest, sed « in tenebris ambulantj » discant a tua

pietale pravam eam illorum sententiam, Valentini,

jVIarcionis et Manichsei esse, quorum alii pro veritate

meram speciem induxere, alii individua dividentes, il-

lud Scrjpturae negavere, « Verbura caro factum est, et

» habitavit in nobis^. » Quare igitur cum eadem quae illi

sentiant, eorumdem nominum haeredes non fiunt? Siqui-

dem flequum est illos ipsorum vocari nomine,quorum

perversam sequuntur sententiam, ut jam deinceps Ya-

lentiniani, Marcionistse et Manichsei vocitentur. Forte

enim ob illorum nominum infamiam erubescentes, ani-

madvertere poterunt in quantum impietatis profundum

ceciderint. Par sane fuisset nibil ampiius illis responderCj

> ? Jim, lUf 8.-2 fsskl, fcxxxi, 5. — 3 Jgao, i? i4»



AD ADBLPHIUM EPtSGOPUM EPISTOLA. 32?

uti Apostolus his veibis monet ^: « Haeretioum horninem

» post unam et secundam correptionem devita, sciens

» quia subversus est qui ejusmodi est, et delinquit cuni

» sit eo ipso condemnatus^ : » maxime cum etiam Pio-

pheta de iisdem dicat : « Stultus stulta loquetur, et cor

» ejus vana cogitabit ^. » Verum quum illi, ducis sui

exemplo velutleones circumeant, qua^rentes quem e sim-

plicioribus devorent, idcirco necessarium nobis fuit tuse

pietati rescribere, ut fratres tua iterum instrucli admo-

nilione, eorum futililatem magis magisque deprehen-

dant.

III. Itaque rem creatam non adoramus : absit. Eth-

nicorum enim et xArianorum est hujusmodi error. Sedre-

rum creatarum Dominum , carnem factum , Dei Verbuui

adoramus. Et si enim ipsa caro seorsum spectata, pars sit

rerum creatarum , attamen Dei facla est corpus. Neque

vero hujusmodi corpus a Verbo dividentes adoramus,

neque cum Verbum volumus adorare, ipsum a carne re-

movemus : sed ut superius diximus , haec , « Verbum

» caro factum est *, » non ignorantes, idem Verbum in

carne existens , Deum agnoscimus, Quis ergo adeo de-

mens sit, ut Domino dicat : Recede a corpore ut te ado-

rem? Vel quis eo devenit impietatis, ut cum insanis Ju-

daeis eidem propter corpus dicat : « Quare tu, homo cum

» sis, facis teipsum Deum^? » Atqui talis non fait lepro-

sus ille •, Deum enim in corpore existentem adoravit

eumque Deum esse his agnovit verbis, « Domine, si vis,

» potes me mundare^. » Nec vero ilie Dei Verbum arbi-

tralus est propter carnem rem creatam esse , nec quia

Verbum rerum omnium creatarum opifex est,carnem

qua indutum erat viiipendit j sed universi creatorem

* Jit. Jii, 10. — 2 isai^ xxxii, 6. — 3 j pej,., y, 8. — ^ Joaa. i. i/i, -^

? Joan. X, 00, — <* Maitli. \n\, 2,



528 S. ATHAKASII ARCHIEPISCOPI

taiiqiiam in creato templo adoravit , effertusque mundus

ipse est ^. Sio etiam mulier, quse sanfjulnisfluxum patie-

Latur, credidit, tactisque tantummodo ejus vestisfim-

l^riis, sanata est : mare similiter agitatum fluctibusaudi'-

Tit Verbum carnem factum , ac sedata tempestas est :

caecus item natus sputo carnis sanatus a Verbo est. Quod

autem majus est et admirabilius, ( fortassis enim id im-

piissimis illis scandalum fuit ) eliam in ipsa cruce pen-

dente Domino, ( nam ejus erat corpus, in eoque erat

Verbum ) sol obscuratus est, terra tremuit, petrse scissae

sunt ut et Templi velum, et multasanctorum corpora,

qui dormierant, surrexernnt "^.

IV. Hsec quidem ita contigere , nemoqtie , uti nunc

audent Ariani, secum dubitavit, utrum incarnato Verbo

credendum et parendum esset; sed illi hominem intuen-

tes, eumdem opificem esse suum intelligebant'

huma-namque audientes vocem, nequaquam propter huma-

nam naturam Verbum rem creatam aiebant e^sse, sed

magis etiam contremiscebant ^ eumque nihilo secius

suspiciebant ac si e Templo sancto loqueretur. Cur igi-

tur non verentur impii homiucs ne, « sicut non proba-

» verunt Deum habere innotitia, » tradantur « in re-

» probum sensum, ut faciant ea quae non con veniunt^ ? »

JVec enim rem creatam adorat res creata, neque rursus

ob carnem Dominum suum refugit adorare "^

: sed vidit

in corpore creatorem suum, atque in nomine Jesu omne

genu flexum est et flectetur, coelestium , terrestrium et

infernorum, et omnis lingua confitebitur, tametsi Aria-

nis non placet, quia Dominus Jesus Christus in gioria est

Dei Patris. Neque enim dedecus Verbo caroattulit : ab-

sit j sed ipsa potius ab illo gloriam accepit. Nec item,

* Matlli IX, 20; Ibid. viii, 26; Joan.ix, 6. — 2 Luc. xxui,45. — Malth.

;txvii, 5i. — ^ Rom, i, 28. — ^ Phili|). u, jo.



AD ADELPHIUM EPISCOPUM EPISTOLA. 5^9

quia formam servi accepit Filius., qui informa Dei est,

diminutus divinitate est ^: sed contra, iiniversse carnis

rerumque omnium creatarum liberator ipse fuit. Et vero

si Deus Filium suum misit ex muliere genitum, nihil

sane dedecoris, sed potius gloriam et gratiam magnam

Dobis res illa comparavit. Siquidem factus homo est, ut

nos in seipso Deos efficeret : factus est ex muliere , et ge-

nitus est ex Virgine, ut errantem nostri ortum transfer-

ret in seipsum, atque jam nos genus sanctum et divinse

consortes naturae efficeremur,quemadmodum scripsit

Beatus Petrus : Unde « quod impossibile erat legi, in quo

» infirmabatur per carnem, Deus misso Filio suo in si-

» mi itudinem carnis peccati , et de peccato damnavit

» peccatum in carne "^. »

V. An non igitur illi, qui assumptam a Verbo carnem,

quo omne shomines liberaret ex mortuis exsuscitaret , a

peccatisque redimeret, vilipendunt, vel ejus causa Fi-

lium Dei tanquam rem factam creatamve calumniantur,

ingrati omnique odio digni videri debent? Tantum enini

non ita clamant ad Deum : Ne mittas Filium tuum uni-

genitum in carnem : noU ipsum carnem ex Virgine acci-

pere , ne nos a morte et peccato liberet. Nolumus hunc

nasci in corpore , ne mortein pro nobis suscipiat : nolu-

mus Verbum carnem fieri, ne nostri ad te progressus me-

diator in ea fiat, coelestesque domos incolamus. Clau-

dantur coclorum januse, ne tuum Verbum per carnis suse

velamen nobis iler ad coelos renovet. En quas illi voces

Diabolica cum audacia proferunt, qua eademinstigante,

prava sibi ipsi excogitavere commenta. Nam qui Verbum

carnem factum adorare recusant, hi ingratos in ejusbe-

nignitatem se se exhibent, qua humanam assumpsit na-

turam. Qui autem Verbum a carne dirimunt, lii profecto

* Pbilip. u, 6, 7. — 2 2 Petr. i, 4 ; B.otn. vni, 3,



55o «. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

nullam peccati redemptionem nullamve mortissoUitio-

nem autumant fieri. Ubinam vero carnem,quam Salva-

tor accepit, seorsum positam repeiient impii , ut et di-

cere audeant : Nos non adoramus Dominum cum carne,

sed corpus separamus, et soli Domino servimus? Sane

beatus Stephanus Dominum a dextris slanlem vidit ^:

Angeli quoque Discipulis aiebant, « Sic veniet quemad-

» modum vidistis eum euntem in ccelum "^, » Quin et

ipse Dominus Patrem alloquens dixit, « Volo ut ubisum

» ego, et ilii semper sint mecum ^. » Si igitur caro a

Verbo nequit dividi, an non necesse est illos aut errore

deposito jam Patrem in nomine Domini nostri Jesu

C'u'isti adorare, aut, si Verbum carnem factum adorare

illique servire noluerint y ac omnibus rejici , nec amplius

censeri Christianos, sed vel inter Ethnicos vel inter Ju-

daeos annumerari ?

VI. Haec ergo , ut supra diximus , insania et temeritas

illorum est. Nostra autem fides recta est , atque ex doc-

trina Apostolica deducla, et Patrum traditione , nec non

cum novi tum veteris Testamenti auctoritateconfirmata.

Haec enim sunt Prophetarum verba, « Emitte Verbum

»

tuumet veritatem

tuam*

: » et, « Ecce Virgo conci-

» piet et pariet Filium, et vocabunt nomen ejus Emma-

» nuel, quod est interpretatum , Nobiscum Deus ^. »

Quid porro illud est quam Deum in carne factum esse ?

Idem quoque Apostolica docet traditio , tum Beato Petro

dicente , « Christo igitur pro nobis carne passo ^: » tum

Paulo scribente, « Expectantesbeatamspemetadventum

» gloriae magni Dei et Salvatoris nostri Jesu Christi,qui

» dedit semelipsum pro nobis, ut redimeret nos ab omni

» peccato, et mundaret sibi populum peculiarem, et

* Act. vn, 55, — 2 Ibid. i, ii. — 2 Joan. xvii, 24. — ^* Psal, x1.11, 5.-^



AD ADELPHIUM EPISGOPUM EPISTOLA. 55

» sectalorem bonorum operum ^. » Quomodo ergo seip-

sum pro nobis dedisset, nisi carnem (ve^tasset? hanc enim

offerens, semetipsum pro nobis dedit,

ut mortemin illa

subeundo, Diabolum mortis imperium habentem profli-

garet ^. Hinc gratias semper agimus in nomine Jesu

Chrisli , neque gratiam nobis per ipsum pra^stitam repu-

diamus. Corporea enim Salvatoris prsesentia mortis fuit

pretium, et rerum omnium crcatarum salum. Quocirca,

carissime et optatissime, hi quidem qui diligunt Domi-

num , ex dictis commonefiant : qui vero imitantur Ju-

dam , et Dominum deserunt, ut Caipham sequantur , ex

iisdem dedoceantur , si modo velint, tandemque erubes-

cant. Noverint igitur nos , cum Dominum in carne

adoramus, non rem creatam adorare , sed creatorem

creato indutuin corpore,quemadmodum supra explica-

vimus.

VII. Vellem vero ut tua pietas hoc ab illissciscitare-

tur. JVempe cum Israelitse Jerosolymam jubebantur as~

cendere, ut adorarent in templo Domini, ubi videlicet

arca erat , supra quam Cherubim glorice obtegebant pro-

pitiatorium, benene agebant, an male? Si male agebant :

cur hi qui legem istam negligerent, mulctabantur? Scrip-

tum enim est, « Qui contempserit nec ascenderit, peri-

» bit de populo. » Sin autem recte agebant, eaque in re

accepti erant Deo , annon sexcenties mori digni sunt

scelerati turpissimique omnium ha^reticorum Ariani, qui

veteris populi erga Templum reverentiamlaudant, etDo-

ininum in carne tanquam in templo existentem adorare

renuunt? Atqui vetus Templum et lapidibus et auro,

velut umbra, constructum erat : postquam autem adve-

nit veritas, jam evanuit figura, nec lapis super lapidem,

gecundum dominicam vocem, in eo mansit, qui non fue^-

> Tit. II, i5, — 2 JJebr. i|^»4»



.V,

552 S. ATHANASII ARCniEPISCOPI

rit eversus ^. Nec veroilU Templiim ex lapidibussedifica-

tum contuentes, ipsum etiam Dominum, qui in eoloque-

batur, rem creatam putabant esse : neque Templum

despicientes, procul inde adoraturi recedebant*, sed in

illud ingressi; Deo oracula e Templo edenti rite servie-

bant. Quae cum ita sint, an non adorari dignum estsanc-

tissimum vereqae venerandum Domini corpus,quod

quidem ab Archangelo Gabriele annunciatum, a Spiritu

sancto formatum, ac Verbi factum est indumentum "?

Hujus corporis Yerbum manu extenta mulierem febri la-

borantem sanavit, et voce humana emissa Lazarum re-

vocavit ad vitam ^: idemque manibus rursus in cruce

extensis, prinripem potestatis aeris, qui nunc operatur

in filiis diffidentiee, prostravit, puramque ad coelos nobis

viam paravit *.

VIII. Quapropter qui contemnit templum, Dominumqui in templo est contemnit : et qui Verbum dividit a

corpore,gratiam nobis in ipso datam rejicit. Nec vero

impiissimi Ariani, eo quod creatnm corpus est, Verbum

quoque creatum esse debent existimare : nec item, quia

creatum non est, Verbum •, de ejus corpore detrahere sihi

licere putent. Siquidem permira est mentisillorum

per-versitas, qua et omnia conturbant permiscentque , et

causas excogitant,quo solum creatorem inter res creatas

possint coUocare. Verum audiant quse sumus dicturi : Si

Verbum res creata esset, creatum non assumpsisset cor-

pus, ut illi vitam impertiret. Ecquid enim auxilii res

creata rei createe ferre possit, cum ipsa salute indigeat?

Sed quia Verbum , cum creator sit, rerum creatarum fiiit

opifex : ideo in fine sseculorum rem creatam induit, ut

eam , tanquam creator, resarciret et repararet. Nec enim

res creaia rem creatam posset salvam facere, quemad-

1 Matth. XXIV, 2.-2 Luc. IV, 38. — ^ Jpan. xi, i ,—

^ EpUes, n, 2,





i



SA^CTI PATRIS INOSTRI

ATHANASIIARCHIEPISCOPI ALEXAKDRIM,

AD MAXIMUM PHILOSOPHUM.

Dilecto ac vcre optatisstmo FiUo^ Maximo Plulosoplw^

Atlianasius in Domino salutem ^

»ir-S>(^«

I. PERLEfiTis iis quae a te modo scripta sunt, tuamqui-

dem collaudavi pietatem •, sed vehementer admiratus ho-

minum temeritatem, qui non intelligunt, neque quse lo-

quuntur neque de quibus aftirmanl, silere omnino sta-

tueram*^. Siqiiidem de rebus tam evidentibus luceque

ipsa clarioribus respondere, nihil aliudest quam impu-

dentise ansam hujusmodi improbis fiomini.buspraebere. Id

Tcro velab ipso didicimus Saivatore^. Nampostquam Pi-

latus manuslavisset, ac Juddporum calumniam admisisset,

nihil ei amplius respondit Dominus,sed potius ejusuxo-

rein oraculo monuit*, ut ne ex verbis sed ex potentia is,

qui judicahatur , Deus esse crederetur^. Idem autem ipse

qui nihil ad Caiphse ineptias responderat, promissione

sua omnes ad sui cognitionem traduxit. liinc i;îtur diu

* Sctipla anno ciicitrr 5;i. — 2 j Xim. i, 7. — * Mattli. xxvii, 34» —* Ibid. ly. — 6 Matlh. xxvi, 63.



336 S. ATHAWASII ARCIIIEPISCOPI

ipse distuli, vixque tandem, eorum commotus impuden-

tia et loquaritate , tuo pro veritate cessi ardori. JXihil

tamen plus dictavi iis quse a te scripta sunt , ut quibus

repugnavit adversarius, iisdem jam persuasus prohibeat

linguam suam a malo, et labia sua ne loquantur dolum ^

Utinam vero non amplius cum prsetereuntibus tunc Ju-

dseis suspenso in cruce exprobrent, Si Filius Dei est, se-

ipsum salvum faciet'^. Quod si nec sic illos suse audaciae

pudeat , tu prsecepti apostolici memor, « Hsereticum ho-

» minem post unam et sccundam correptionem devita,

» sciens quia subversus est qui ejusmodi est, et delinquit,

» cum sit proprio judicio condemnatus^. » Nam si Gen-

tilessunt aut ex Judaizantium numero qui talia aiident,

illi quidem , ut Judaei, scandalum, vel,ut Gentiles, stul-

titiam esse arbitrentur Christi crucem^. At si se Christia-

nos simulant esse, discant cru( ifixum Christum ,

Domi-num gloria^, Deique virtutem et sapientiam esse^.

II. Quod si dubitent utrum sit Deus, Thomam reve-

reantur, qui crucifixum manibus contrectavit , eumque

Dominum et Deum esse affirmavit ^. Immo ipsum timeant

Dominum, qui lotis Discipulorum pedibus ail : « Vos vo-

» catisme, Dominus et magister, et bene dicitis : sunt

» etenim'^. » Atqui quo in corpore pedes lavit, in eodeiii

peccata nostra in lignum sustulit^. Tunc autem palam

rerum omnium agnitus est Dominus, cum scilicet sol ra-

dios contraxit suos, terra tremuit, scissse petrse sunt, ip-

sique carnifices agnoverunt crucifixum vere Filium Dei

esse. Nec enim hominis cujuspiam sed Dei eral corpus

quod cernebatur, in quo cumesset et cumcrucifigeretur,

mortuos excitabat. Quocirca nec ferenda illorum audacia

1 Psal. xxxui, 14. — ^ Matth. xxvn, 4o. — ^ Tit. iii, 10. — * 1 Cor. 1, 23.

^ 6 ibid. 11, b; Ibid, i , 24» —' ^ Joan. xx, 28. — ^ Joan, xm, i3. —8 } Pelr, II, 24.



AD MAXIMUM PniLOSOPHUM EPISTOLA. 35/

est, qna Dei Verbum dicunt ad Sanctum aliquem homi-

nem factum esse,

( id enim singulis Prophetis aliisque

Sanctis viris contigit) ne in sin^rulis eorum natus, in sin-

gulis eorum moreretur. Verum non ita est : absit. Sed

semel in fine sseculorum, eliminandi peccati causa, Ver-

bum ipsum factum caro est, et ex Maria virgine prodiit

homo nobis similis,qui et idem ad Judaios ait , « Quid

» nie quaeritis interficere, hominem qui veritatem vobis

» locutus sum^ ? » JVec item corporis alius cujusdam ho-

minis participes facti , sed ipsius Verbi corpus accipien-

tes, dii efficimur.

III. Certe illud etiam per mihi mirum visum est quod

yel cogitare ausi sint eum natura? communi ordine homi-

nem factum fuisse. J\am si ita se haberet, supervacanea

profecto esset Marise commemoratio. Siquidem virginem

absque viri consortio parientem ignorat omnino natura.

Quapropter Patre comprobante, ille cum verus Deus et

natura Verbum atque Patris sapientia esset, homo prop-

ter nostram salutem corpore assumpto factus est, ut ha-

bens quod pro nobis offerret, salvos nos omnes faceret,

qui timore mortis per totam vitam obnoxii eramus ser-

vituti'^. Non enim aliquis alius homo semetipsum pro nobis

dedit,cum omnishomo mortisesset reus, juxta illud quod

in Adamo ad omnes dictum est, « Terra es, et in terram

» reverteris^. » Nulla etiam res alia creata praestare id

poterat, cumomnissit mutabilis. Sed ipsum Verbum cor-

pus proprium obtulit pro nobis, ne videlicet in hominem

fides et spes nostra esset, sed ut in ipsum Deum Verbumfidem haberemus. Profecto ipso homine facto, videmus

« gloriam ejus, gloriam quasi unigeniti a Patre, plenum

» gratia^ et veritatis'*. » Quee enim per corpus toleravit,

haec eadem, ut Deus, magnifice exornavit. Ilinc carne

* Joan. VIII, 4o.— 2 Hebr, n, i5 — 3 Gea. iii, 19. — '• Joan. 1, 14.

XXXII, .32



33S S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

qnidem esuriebat , at esurieates pascebat tanquam Deus.

Unde si rui corporea ejus acta off*endiculo sunt , ex his

quse ut Deus af>it, credere nihil cunctetur^. Namque in-

terro{>at quidem ut homo, ubi jaceat Lazarus, sed ipsum

ut Deus ad vitam revocat. Nemo igitur irridens objiciat

pucrum eum fuisse sptaleque crevisse, mandueasse, bi-

bisse et passum esse , ne si ea quse corporis propria sunt

negaverit,penitus etiam negef ejus propter nos adven-

tum. Ac quemadmodum non consuelo naturse ordine ho-

1110 factus est, ita convenit ipsum , corpore assumpto ,

ejus proprielates in se exhibere, ut ne ficta Manichaî

incarnaiio vim obtineret. Rursus vero par eum erat ita

s? se corpore oslendere, ut quse di vinitatis propria sunt non

orcultaret, ne Samosatensi esset errandi causa, qui nern-

pe homiuem eum esse atque alium a Verbo dixit.

IV. Hac igitur intelligens infidelis, discat illuni infan-

tem quidem jacuisse in prsesepio , sed niagos, a quibus

adoratus est, sibi subdidisse : discat puerum eum descen-

disse in ^gyptum , sed idololatrioe simulacra deturbasse:

discat carne quidem crucifixum ipsum esse , at mortuos

multo jam tempore corruptos exsuscitasse. Denique pa-

lam facium est ipsum non propler se sed propter nos om-

nia sustinuisse, utnosejus passionibusimpassibilitatemet

incorruptionem induentes , vilam viveremus aternam^.

V. Hac aatem breviter , ex tuis, ut dixi , mutuatus,

dictavi, quibus nihii ahud duxi addendum , nisi quod

solius crucis meminerim, ut qua; incuriosis scandalo fue-

runt, his ipsis, mutata sententia , adduci possint ut cru-

cifixum acJorent. Tu autem infideles rite perdoce : forte

enim futurum est ut relicta inscitia ad veritatis cognilio-

nem perveniantrecteque credant. Tametsi vero satissunt

quse tu ipse scripsisli, haud ab re tamen fuerit haec ad-

* Joan. XI, 54. — ^ 1 Cor. xv, 53.



AD MAXIMUM PHILOSOPHUM EPISTOLA. Sog

monitionis caiisa,propter litigiosos illos bomines addi-

dixisse; utscilicetnon quasi ob ea qu3e ausi sunt, convicti

erubescant, sed ut, tanquam commonefacti, veritatis non

obliviscantur. Vim enim babeant qua^ Patres Nicarse

sunt confessi : recta quippe illa sunt idoneaque ad omnem

evertendam ha^resim, et maxime arianam, quae in Dei

Verbum injuriosa est, proindeque in Sanctum ejus Spiri-

tum impia. Saluta omnes qui recte sentiunt : te salutant

omnes qui nobiscum sunt.



it




ATHANASIIARCHIEPISCOPI ALEXA]>DR1NI,

De Incarnatlone Domini noslri Jesu Christi *j

CONTRA APOLLINARIUM '.

LIBER PRIMUS.

"^Ô^fV^

I. Hic pii viri mos est indefessus, dilecte mi, ut silen-

tio venereturro 7rav( id estuniversum ) et cum gratiarum

actione Deum benefactorem alta voce concelebret : juxta

Scripturae sententiam qua dicit : « Sedebit solitarius et

» tacebit, et requiescet, et quse propria sibi sunt faciet. »

Illud autem, « solitarius, » et illud : « propria^-, » id est

proprium vitse institutum considerate et cum judicio dis-

ponere, et Dei mandatum curare. Sed quia ingentem

apud eos defatigationem conspicatus, qui lisec ipsa dicere

non dubitant, de nostra me fide perconlatus es : et quae

sit culpa rogasti, eorum, qui se probe sentire rati nihil

* Scrlpta anno circlter 3-2, — 2 Vid, D, Guillon, t, v,p, ^SG-zSj. -v*




verentur tamen,pro suprema animi sui intemperantia

,

impia proferre verba •, quibus seducti qui instabiles sunt

in fide, se errare non intelligunt :

nam si stabiles in fide

essent, dictis hujusmodi nunquam obtemperassent. Dumautem mens eorum otio torperet, ejusmodi traditionibus

suscipiendis idonei fuere : ex quibus ingens arrogantia,

et multa malitia exoritur. Prce odio autem csecutientes

Prophetarum tesiimonia, Apostolorum documenta , Pa-

trum prsecepta, ipsasque manifestas Domini voces in pra-

vum sensum detorquent. Quos pro viribus confutare

operae pretium fuerit, ut ita quidam saltem eorum, vel

recipiscentes rem animadvertant , vel alios decipere non

valeant , dum apertissimam Christi comprehensionem

poUicentur : « Non intelligentes neque qu8e loquuntur,

» neque de quibus affirmant ^ »

IT. Nam Patres quidem dixere, consubstantialem esse

Patri Filium, ac Deum verum ex Deo vero, et perfectum

ex perfecto. Qui deinde descendit propter nostram saki-

tem, incarnatus et homo factus est, ac postmodum passus

est et resurrexit. Sed ne quis audita passione et resurrec-

tione , Deum Verbum mutatum esse cogitaret-, immuta-

bilem, et invariabilem esse Filium damnatione adhibita

definiunt. Isti vero aut mutationem Yerbi comminiscun-

tur : aut Passionis dispensationem meram esse phantasiam

suspicantur : atque interdum increatam coelestemque

Christi carnem, aliquando Deitati aiunt esse consubstan-

tialem. Deinde, inquiunt, vice interioris, qui in nobis

est, hominis, mentem coelestem inesse Christo. Nam figu-

ra illa dicunt qua induebatur, instar organi usus est : ne-

que enim possibile erat,perfectum hominem illum fieri.

Ubi enim perfectus homo, ibi et peccatum : itemque duo

perfecta unum fieri non possunt, Alioqui in Christo erit

1 iTim. 1, 7.



CONTRA. APOLLIISARIUM , LIBER I. S^S

ea, quse in nobis est, pngna peccati : opusque erlt ei illa

apud nos fieri solita purgatione : si Christus liomo factus

quod in nobis cogitat et carneni movet in seipso susce-

pisse exhibeatur. Sed assumpsit, inquiunt, corpus aboque

mente, ut ipse mens in illo esset, expers omnino peccati,

cum ratione divinitatis, tum ratione carnis, quae absque

mente sit. Neque euim peccat caro ejus, qui carnem mo-

vet, idest, qui cogitat, si is prius peccati actum noa

inente conceperit •, et si per corpus ad peccati consumma-

tionem operatus non fuerit. Unde carnis quidem novita-

tein Christus commonstravit pro ratione similitudinis :

Dovitatem autem ejus qui in nobis cogitat, per imitatio-

nem, et similitudinem, et abstinentiam a peccato, unus-

quisque in seipso exhibet. Et sic Christus sine peccato in-

telligitur.

III. Haec sunt illorum sophismata, et ad res detor-

queudas consilia : neque unus est illorum sermo : multa

enim incredulitatis diverticula , humanis ratiocinationi-

bus excogitata. Proponamus igitur illis divini placiti vo-

luntatem ( nam « juravit, inquit, Dominus, et non poe-

» nitebit eum^ » ) ac verissimaj oeconomiae consumma-

tionem et absolutissimi beneficii gratiam : mutuoque

sciscitemur, ut eorum exploremus mentem : num pro-

pheticis prsedictionibus consonent : num apostolica do-

cumenta sequantur : num in Patrum prseceptis incedant:

num manifestas Die voces non despiciant-, ut ex prophe-

ticis teslimoniis, ex apostolicis documentis , et ex operi-

bus a Domino designatis veritatis confessio, et erroris

confutatio subsequatur. Respondete igitur auctores novi

secundum vos Evangelii, cum aliud nusquam sit Evange-

lium*, Undenam vobis preedicatumest^carnem increatam

esse dicendam-, ita ut aut Deitatem Verbi in carnem di-

* Pial. civ, 4.



544 ^' ATHANASII ARCHIEnSCOPI

lapsam et mutatam fuisse comminiscamini *, aut oecono-

miam passionis, mortis et resurrectionis, meram phanta-

siam existimetis. Sola enim sancta Trinitas Deitatis, est

increata et seterna, immutabilis et invariabilis. Cum au-

tem Christus secundum carnem ex hominibus duxerit

ortum scilicet ex fratribus nostris , ut scriptum est, ac

passibilis sit, et primogenitus ex resurrectione mortuo-

rum, lege idipsum prsenuntiante, quomodo, quod increa-

tum est, passibile dicitis? aut quomodo quod passibile

est increatum vocatis? Etenim cum increatam Verbi

substantiam passibilem dicitis, in Divinitatem blasphe-

matis. Et dum passibilem carnem quse ossibus, sanguini,

animae, et universo nostro corpori adaptata est, quseque

palpabilis et visibilis est, increatam dicitis-, duplici lapsu

conciditis : aut enim, exhibitionem, et tolerantiam pas-

sionis phantasiam existimatis, juxta Manichseorum im-

pietatem : aut talem esse statuitis increatse Deitatis subs-

tantiam. Ecquid adhuc reprehenditis eos qui in humana

forma secundum carnem Deum comminiscuntur?

IV. Sed dicitis increatum factum esse, quod unitum

sit cum increato. Hinc autem vestrum errorem sese falsi

arguere, ostendetur. Nam carnis cum Verbi Divinitate

conjunctio ex utero facta est, inde enim ipsi Verbum,

cum e coelo advenisset originem dedit, quippe quse non

erat antequam Verbum adveniret, aut ante Deiparam

Mariam, cujus solius origo ex Adamo ^, et genus ex Abra-

ham et Davide ortum narratur, et una sponsi sui Joseph,

qui erantduo in carne una, sicut scriptum

est^,

non mu-tua inter se copulatione, sed quod ex uno eodemque ori-

ginem ducerent j nam quod illibati remanserint, testatum

est^. Nascitur ergo Christus in Bethleem Judsese , Joseph-

que Patrem suum vocat,qui eamdem quam Maria ex

* M^tth. 1,1,-2 Gen, u, 24. — 3 Matth. 11,



COJSTRA APOLLINARIUM , LIBER I. 345

Davide originein ducebat^. In pannis repositus, a Si-

meone in Tcmplo gestatus ', et ad circuincisionem carnis

secundum legein adductus est, argumentumque accepitsetatis atque staturse. Si itaque iiioreatus illa unione fac-

tus est, quomodo non statim perfectus apparuit, sed pro

voluntatc Verbi,corpus augmentum accipiebat? Increato

autem incrementum ascribere impium est. Nam quod

incrcatum est , natura sua increatuni dicitur, nec acces-

sionem, vel diminutionem admittit. Quod autem cum

increato quidpiam commune habet, aut ipsi unitur, pro-

prium quidem increato, non tamen ipsum increatum esse

dicitur*, ne unionis beneficium in oblivionem veniat, et

beneficii debitum aboleatur, neve humanum genus, quod

adhuc in infirmitate degit, in desperationem cadat, si

discat,(quod vos dicitis ) nullam esse sibi cum Deo cog-

nationem : neve gratia evanescat. Quis enim increatum

si audiat Domini corpus, seque factum , creatumque

agnosrat, non intelligat, falsas quidem esse Scripturas

sibique nullam esse cum Christo communionem? Si in-

creatus increatum corpus assumpsit, periit ergo prima

formatio, periit archetypus Adam, quo nos usque in ho-

diernum diem per carnis successionem oriundi sumus.

Quomodo igitur Christus nos sui participes constituit?

quid est quod Apostolus ait : « Qui enim sanctificat, et

» qui sanctificantur ex uno omnes^? »

V. JVe quis vero de Divinitate Filii sic cogitare audeat

quod eodem ille modo ex Deo sit, quo nos sumus, ut im-

piissimi Ariani dicere audent : aut certe illum ex Deo

esse secundum carnis speciem, et secundum formam servi

hoc est protoplasti Adam, quam accepit qui in forma Dei

Deus existit. Profecto iuter res creatas, illud dicitur in-

creatum, quod nunquam existit, quia nunquam factum

* JjUC, m. — 2 xûc, IV. — 3 Ilebr, n, 1 1,




est. Ne igitur dum in Verbo carnem nunquam fuisse exis-

timatis, specioso vocabulo rem ipsam negare in animum

inducatis, ut nihil in increato confiteamini. Nam sola

Deitatissubsistentia, increata intelligitur , ita ut impium

sit vel increatam passibilem , vel passibilein increatam

appellare. Conditam enim hominis naturam, non unione

Verbo propriam, sed ei coaeternam esse Deique naturae

exaequatam per naturse identitatem, impium est cogi-

tare. Carnis enim et sanguinis ossiumque specimen exhi-

buit Dominus*, necnon animi dolentis, perturbati, anxii.

Haec nemo dixerit naturam Deitatis esse : propria autem

Dei secundum naturam facta sunt, cum Verbo placuit

humanam subire generationem, suumque ipsius opus in

peccato, corruptione , et morte dissolutum, in .seipso in

novitatis imaginem instaurare. Quapropter peccati qui-

dem condemnationemin terra,maledictionisabolitionem

in ligno , a corruptione immunitatem in sepulcro : mor-

tisque solutionem in inferno peregit : omnemque locum

permeavit, ut totius hominis salutem perficeret, cum for-

mam nostrae imaginis in seipso exhibuit. Nam quid erat

opus Deo ut ex foemina nasci dignaretur? quid factori

saeculorum opus, ut statura et annorum numero cresce-ret? aut rursus quid opus illi cruce, sepulcro, aut inferno,

quibus nos obnoxii facti sumus, nisi nos qusereret, ut per

formam, quoe nostrae similis est, nos vivificaret, atque

ad similitudinem imitationemque perfectae imaginis

provocaret? Imitatio autem perfectionis,quomodo esse

potuerit, nisi prius extiterit absoluta perfectio ? juxta

illud Apostoli : « Expoliantes vos veterem hominem, et

» induentes novum, qui secundum Deum creatus est in

» sanctitate, et justitia veritatis^

VI. A quo ergo edocti increatum illum dicitis? Si igi-

* Coloss. 111, 9 ; Ephes. iv, 24.



COI^TRA APOLLINARIUM , LIBER I. 34/

tur natiira ex mutatione sit increata-, ergo et invisibilis

fiet, et irnmortalis; nou postquam ex morte resurrexerit,

sed niortis prorsus incapax erit. Qua ergo ratione mor-

tuus est Dominus, si increatus increato modo advenerit

in terram? aut quomodo visibilis, et palpabilis factus est,

sicut scriptum est : « Quod vidimus, et manus nostrse con-

» trectaverunt ^? » Cur itaque ea dicitis, quae nec scripta

sint, nec fas sit cogitare ? Oinnibus enim haereticis senten-

tiam suppeditabitis impiissimam, quam tenuit olim is

qui Rhetorius vocabaturj cujus impietatem referre horret

animus. Aut igitur Divinas negate Scripturas : aut si eas

admittitis ne prseter ea quse scripta sunt, alia proferre ex

cogitetis insanabilis fallaciae verba. Sed rursum dicitis :

JVos creaturam non adoramus. stulti 1 cur non cogitatis,

corpus Domini quod factum est, adorationem non exi-

gere, quae rei creatae debeatur? JVam increati Verbi cor-

pus, factum est : ac ipsi cujus corpus factum est adoratio-

nem aftertis vestram. Debita ergo et divina adoratione

colitur : Deus enim est Verbum cujus corpus est pro-

prium : quippe cum accesserunt mulieres ad Dominum,

illas his prohibet verbis : <( Noli me tangere, noadum

» enim ascendi a Patrem meum*^, » indicans opus esse

Ascensione, et unam fore Ascensionem. Attamen acce-

dentes illae tenuerunt pedes ejus, et adoraverunt. Pedes

tenuerunt, Deum adoraverunt. Pedes quidem, carnis et

ossium contactum praeferebant : sed cum Dei essent, Deum

illae adoraverunt. Et alibi quoque aiebat Dominus : « Pal-

» pate me et cognoscite : quia spiritus carnem et ossa

» non habet^ : sicut me videtis habere, » quanquam

ipse Spiritus sit : « Spiritus enim est Deus*. » Et cum

dicit ea se habere, simulque ostendit ipsa ; cur ait « Spi-

» ritus carnem et ossa non habetj ut me, » inquit, quem

*l Joan. 1, 1, — 2 Joan. xx, 17, — 3 Luc.xxiv, 59.— * Joan. iv, 24.



548 S, ATHANASII ARCHIEPISCOri

non illa esse, sed illa habere videtis? an ut doceret, Spi-

ritum natura inenarrabilem esse , ipsum autem contac-

tum ad corpus nostro simile pertinere, quod sibi ex Vir-giue non quadam operandi ratione, sed naturali (jenera-

tione comparaverat ; ut et secundum naturam esset corpus,

ac rursus secundum naturam indivisibile esset a Verbi

Deitate. Sic enim et mors ejus contigit : corpore quidern

secundum naturam suscipiente, Verbo autem per volun-

tatem eam admittente, et per potestatem suam proprium

corpus ad mortem tradente;quo et naturaliter pro nobis

pateretur, et divinitus pro nobis resurgeret. Totumque

generationis mortisque negotium, nostram perquisitio-

nem, recuperationemque spectat.

Vir. Hsec cum ita se habeant, et in confesso sint in

Ecclesia Dei Catholica; cur vos rursum dicitis, corpus e

coelo esse? cur Christus illud e§ecit? Respondete : Anne

tit ex coelo in terram corpus deferret, et invisibile , red-

deret visibile : contumeliae incapacem , contumeliae ca-

pacem : impassibile et immortale, mortale et passibile

faceret? Ecquidnam in illis beneficii , o inepti, si ea

in Christo facta dicatis,quae in Protoplasto Adam facta

sunt? Nisi Adae lapsum in incomparabilem reparationem

Christus , in similitudine carnis peccati apparens, pec-

catumque in carne condemnans , restiluisset ; ita ut

carne indutus in terra versaretur , et carnem peccati in-

capacem exhiberet : quam cum ex prima formatione

Adam peccati expertem habuisset, ex prsevaricatione

illam peccati capacem fecit , ac in corruptionem et mor-tem delapsus est. Hanc Cbristus suscitat natura impecca-

bilem ; ut ostendat creatorem non esse causam peccati

et ad primariam illam formationem propriae naturse eam

xestituit-, ut ipse esset impeccabilitatis spQcimen. Frustra

Jgitur erronei iUi comminiscuntur 5 atque dicunt , e?^



COKTRA APOLLINARIUM , LIDER I. 5^9

ccelo Christi rorpns esse. Atqui quod Adam ex coelo in

terram detulit, illud Christus e terra in coelum evexit :

et quod Adam, cum prius peccati expers, et nulli dam-

nationi ohnoxius esset, in corruptionem et damnatio-

nem mortis dejecit, idipsum Christus incorruptibile esse,

immo a morte liberarc ostendit, ita ut potestatem ha-

beat in terra , peccata dimittendi •, exsepulcro, inror-

ruptionem exhihendi ; in Ascensu ex inferno, mortem

solvendi, et resurrectionem omnibus annuntiandi. Quia

Deus hominem creavit in incorruptionem , et imaginem

seternitatis suae illum fecit. « Invidia autem Diaboli

)) mors intravit in mundum^; )) quem mortis imperio

oppressum in corruptionem , non ne^lexit ipse factus

homo : non versus in hominis formam : neque despiciens

hominis substanliam, quasi per umbram et speciem tan-

tum sese ostendit : sed qui natura Deus est ,

homo nas-

citur, ut hsec ambo sintunus, in omnibus perfectus, qui

naturalem et verissimam nativitatem exhibet. Ideo dic-

tuin est : « Et dedit illi nomen quod est super omne

)) nomen*^, ut regnaret in coelis, et potestatem haberet

reddendi judicii.

VIH. Nam Verbum , quod omnia creavit, filius ho-minis apparuit, non alienus, sed secundus factus Adam :

ut ex ipso nomine agnoscamus veritatem. Ipsumque

priorem esse Protoplastum Apostolus ostendit , ubi pri-

mum animale memorat, dehinc spirituale. Cum autem

animale et spirituale dicit, non alterum et alterum cor-

pus ostendit , sed idem ipsum corpus:

primum quidernin potentia et natura animse, et propterea animale : se-

cundo autem in potentia , et natura Spiritus, idcirco

spirituale. Spiritus enim est Deus Verbum , ita enim

et quod de nobis dicitur, intelli{jendum est , cum ait

i Sap. 11, a4* "-- ^ Plnlip. n, 9,



550 S. ATHA.NASII AP.CHJEPISCOPI

Scriptura : « Spiritualis jiidicat omnia ; animalis autem

)) non percipit ea quse sunt Spiritus^ » Quanquam unum

sit corpus amborum,quod quatenus Spiritus est parti-

ceps, spirituale intelligi ostendit, quatenus autem in

polentia duntaxat animse immanet, animale illud decla-

rat. Cur autem , si ita res habet ut vos dicitis, non homo

tantum diritur Christus, quasi novus quidam homo qui

de coelis advenerit; sed et filius hominis factus est ? Si

igitur in terra factus est filius hominis , licet non ex

semine viri, sed ex Spiritu sancto natus sit, Protoplasti,

qui unus est , Adam, filius intelligetur. Neque enim,

prseter Adamum, qui ex terra est, alius quispiam des-

criptus est homo,qui in coeli fuerit, ut et ex coelis cor-

pus habeat Cbristus, et filius hominis sit, ex alio ab

Adamo. Quapropter Matthseus quidem, filium Abraham

et David iUumdescribit,

secundumcarnem-, Lucas vero

eum Adse , et Dei Filium enarrat. Si itaque Evangelio-

rum discipuli estis, ne loquamini adversus Deum iniqui-

tatern , Sed Scripturas resque gestas sectamini. Quod si

praeter ea quse scripta sunt, alia loqui in animo sit, cur

adversum nos decertatis,qui nulla audire , vel eloqui

sustinemu? prseter ea quse scripta sunt? cum Dominus

dicat : « Si manseritis in sermone meo , vere liberi eri-

)) tis*^. ))

IX. Quo pacto igitur aut Fideles aut Christiani liabea-

mini, qui neque secundum verba Scripturae inceditis,

neque rel)us gestis fidem habetis*, sed auditis ea quae su-

pra naturam sunt definire? « Numquid parum vobis est

)) molestos esse hominibus, et cur molesti estis Domino^?))

Namsi, qui Prophetis non crcdiderunt, condemnati sunt,

qiianto magis qui non crediderint ipsi Domino? Etenim

quae ipse voiuit, etqua3 ipse arbitratu suo egit ad abroga-

* 1 Cor. 11, i4« — ^ Joan, viii, 33-36. —3 Hesd, vn, i3.



COISTRA. APOLLIINARIUM , LJBER 1. 55

tionem peccati et inortis, rur alio et diverso modo enar-

rare aiU cogitare aiidetis ? Si conlitemur eum , et ipse

confitebitur nos : si negamus, et ipse nos negabit : si fi-

dem illi non babemus, ille fidelismanet, seipsum enim

ncjjare nequit. Qusenam igitur hujusmodi vestra immen-

sa stultilia, ut loquamini quse scripta non sunt , et illa

sentiatis quae aliena sunt a pietate? Etenim carnem Di-

vinitali consubstantialem dicere audetis, non adverten-

tes in dupbcem vos incidisse impietatem. Idcirco enim

in hanc sententiam animum appulistis, ut vel carnem

negelis, vel in Deitatem blasphemelis, dicentes : Certe

noseum qui ex Maria natus est, consubstantialem Patri

dicimus. Porro heec vestra,quam praclaram existi-

matis, loquendi ratio , aut supertlua , aut stuita compro-

babitur. Etenim qui se fidelibus, non confiteatur , Deum

Verbum, qui advenit, et ex sancta Virgine Maria homoprodiit, Patrique consubstantialis est ; ex semine Abra-

hdd cujus filius recensetur hominem esse factum : aut

Verbum, Deo consubstantiale , secundum carnem tiliuni

David factum esse ? Ideo Prophetae, Apostoli , et Evan-

gelistae, Christuni ex semine David secundum carnem

orlum duxisse narrant. Quomodo igitur, cum hsec di-

catis , non erubescitis, carnem qua3 ex semine David

orta narratur, consubstantialcm Patri asseverare? Vel

rursum, utaiebamus, haec stuUe dicitis, non intelli(jen-

tes, quod est consubstantiale, eamdem quidem naturam

habere^propriam tamen perfectionem in seipso exhi-

bere. Sicut enim Filius qui consubstautialis Patri dccla-ratur, perfectus in perfecto agnoscitur*, sic et Spiritus

sanctus : consubstantialio enim est Trinitas. Dabitis ergo

consubstantiali carni,perfectionem praeter Filii perfec-

tionem : et secundum vos quaternitas pro Trinitate



552 S. ATHANASII ARCinEPISCOri

prsedicabitur. Ecquodnam illud tantum impietatis com-

mentum?

X. Sed dicitis : Caro faeta est Verbo consubstantialis.

Qua ratione facta est consubstantialis? Respondete. Ver-

bum facta est , sed et Spiritus facta est. Sane si ea quse

natura sua Divinitas non est,per mutationem Divi-

nitas efficiatur, cur igitur Arianos arguitis, qui hanc

de Aêrbo sententiam in medium afferunt? Licet Scrip-

tura dicat : « Verbum caro factum est^ » Non dictum

est, Caro Verbum facta est , sed Verbum caro factumest : quia Verbi facta est caro , et non hominis cu-

jusdam , id est , Deus homo faetus est : et dicitur, caro

faclus est , ne carnis nomen prgetermitteretis. Si ita-

que vobis non sufficit naturalis illa sine confusione Verbi

cum propria carne unio : et quod Deus homo factus sit;

certe jam neque audire , neque credere vultis, nec satis

Tobis est , cum id quod omnem commendationem supe-

rat , corpus scilicet Dei, audiatis, ubi dicitur : « Qui

» transformabit corpus humilitatis nostra^, ut sit con-

» figuratum corpori glorise suee'^ ; » quse est futuri sae-

culi sigiiificatio. Et prseterea dicitur, corpus gloriae il-

lius. Ipse quoque Dominus ait : « Cum venerit filius ho-

» minis : » Filium Dei , filium hominis factum dicit :

judicem quoque vivorum et mortuorum, ac Regem Do-

minum, et Deum verum. Sed corporis nomen e medio

tollere vultis , atque id assequi , ut ne ultra dicatur

Christum esse hominem. Quo potestis animo divinas

Scripturas adhuc legere? Cum Matthspus quidem scribat

« Liber generationis Jesu Christi filii David, filii Ahra-

» ham^ : » Joannes vero : « In principio erat Verbum,

» et Verbum erat apud Deum , et Deus erat Verbum*. »

Verbum autem , et Deum et filium David , si divisim

* Joan. i, — 2 Philip. m, 21. — 3 Mallh. 1. — * Joan. 1,



CONTRA. APOLLINARIUM, LIBER I. 553

considerare volueritis, duo ex mente vestra dicta fue-

rint-, sin a divinis edocti Scripturis, credideritis Verbum

cum Deus esset filium iiominis factum esse •, agnoscetis

quoniam unus est Christus et Deus, qui et ipse homo estj

ut duplex pra^dicatio ejus adventus facile persuadere

posset ejus passionem, et impassibilitatem. Ut cum dicit

Apostolus : « Homo Christus Jesus^, qui dedit semetipsum

» redemptionem pro nobis, qui est super omnia Deus

» benedictus in sgecula , Amen*. » Et ad Thimotheum

scribens ait : « Memor esto Dominum Jesum Chri&tum ex

» semine David resurrexisse a mortuis*. » Et ipse ite-

rum inquit : « Mortem ejus annunciamus donec veniat. »

XI. Si igitur ex confessione consubstantialis, carnis

nomen de medio toUitis , et sententiam quse dicit Chris-

tum esse hominem*, aut non amplius mortem ejus annun-

ciatis donec veniat, atque in hoc Scripturas abrogatis : aut

licet mortem Consubstantialis Patri et Spiritui sancto an-

nuncietis, si non contiteamini eum carne passum esse, ip-

sam Patris et Spiritus sancti Deitatem capacem mortis esse

dicetis : ac omnium hsereticorum impiissimi evasistis.

Mors quippe carnis , consubstantialis Yerbi mors fuit.

Neque enim Pater carnem gestavit, neque Spiritus sanc-

tus, ut impie somniarunt Valentiniani : sed, « Verbum

» caro factum est. » Ideo nos dum confitemur Deum et

hominem Christum esse ; nequaquam divisionis causa

haec dicimus , absit •, sed quo Scripturis obtemperemus :

ut passione ejus vere acta et annunciata donec veniat,

in carne quidem Verbi , passionem et mortem confitea-

mur-j ipsum tamen Verbum immutabile et invariabile

credamus : quod idem ipsum passum est , et non pas-

sum, quodque divina quidem natura impassibile, immu-

tabile et invariabile est : carne tamen passum est, ut

» j Tim. 11,5, — 22 Tim.ii, 8.

XXXII. 25



554 ^* ATHANASII ARCHIEPISCOPI

dixit Petriis, et mortem gustare voluit : quia factus est

« mediator Dei et hominum , homo Christus, qui dedit

» semetipsum redemptionem pro nobis ^. « Et rursum :

« Quia factus est mediator Dei et hominum. Mediator

» vero unius non est : Deus autem unus est^. »

XII. Quapropter errant qui dicunt, alium esse qui

passus est Filius, et alium qui passus non est. Non enim

alius est quam ipsum Verbum, quod passionem et mor-

tem susceperit. Sed illud ipsum, incorporeum, et im-

passibile Verbum, cum generationem carnis subire di-

gnatum esset, omnia implevit, ut haberet quod pro

nobis offerret. Et dicitur, melius Angelis factum, non

quod Verbum factor Angelorum ,melius factum sit

quasi aliquando minus illis fuerit : sed forma servi, quam

ipsum Verbum propriam sibi naturali generatione red-

didit, melior ex Protoplasti generatione exorta est, nos-

que illi affines reddidit , ut dictum est, cives Sanctoruni,

et familiares Deo eff*ectos, caro secundum naturam pro-

pria Deo facta est*, nec tamen consubstantialis est Verbi

Deitati, quasi illi coseterna esset. Sed propria illi secun-

dum naturam facta , et indivisibilis propter unionem :

ex semine David, Abrahse, etAdse, ex quo et nos pro-

peniti sumus. Quodsi Verbo consubstantialis est caro, et

coseterna;jam hinc dicetis omnes creaturas omnium

creatoris Deo coseternas esse. At ciui ,quseso

,adhuc

Christiani eritis qui talibus vos laqueis implicatis? Nam

quod consubstantiale, irapassibile, et mortis incapax est,

unionem cum consubstantiali non admittit secundum

hypostasin; sed secundum naturam : porro secundum

hypostasin, propriam perfectionem exhibet. Itaque per

religiosum , ut sestimatis, vestrum commentum , aut car-

nem ex Virgine et Deipara assumptam negatis, aut in

« 1 Tim. n, 5. — 2 Galat. in, ao.



CONTRA APOLLINARIUM ,LIBER I. 355

deitatem blasphematis. Si autem eo modo Filium , necnon

Spiritum sanctum Patri consubstantialem confiteamini

quo carnem qu?e passa est :

ecquid ergo nos adhuc accu-

satis, ut qui quaternitatem pro Trinitate dicamus, cum

ipsi quaternitatem pro Trinitate vel inviti confiteamini

dum dicitis, consubstantialem Trinitati carneni esse?

Itaque vana est fides vestra : paria enim sentitis cum im-

piis Arianis, male accipientes ilkid : « Yerbum caro /ac-

» tum est. » Porro Verbum caro factum est, non ntVerbum non amplius Verbum esset, sed Verbum , ut mcarne esset, caro factum est, ut et Verbum semper Ver-

bum esset , et Verbum carnem haberet, in qua passionem

et mortem sub humana forma susciperet, ac usque ad

sepulcrum et infernum descenderet : in qua et resurrec-

tionem exmortuis perfecit , carnisque et sanguinis

atqueanimse indicia prsebuit Deus Verbum, per propriam et

inseparabilem, ut scriptum est, carnem, ex semine Da-

vid. Quid enim aliud dixit Marcion quam quse vos pro-

fertis? Nonne corpus quod ex coelo apparuit in similitu-

dine humana, et non in veritate? Quiditem aliud locutus

est Manicheeus? Nonne divina specie corpus, sola simili-

tudine corpus, ab humana carne alienum , cujus naturam

et non operationem, peccatum esse impie affirmat. Hu-

jusmodi est illorum impietas.

XIII. Quamobrem nefas est pium hominem hujusmodi

verborumcommentis uti : seddicendum est Verbum quod

ante ssecula consubstantiale est Patri, in extremis tem-

poribus ex sancta et deipara Vir{}ine , Adse plasma et opi-

ficium novum restituisse , cum illud sibi per unionem

proprium effecit : atque ita visus est homo Christus, qui

ante saecula Deus erat. Et nos membra Christi sumus, ut

scriptum est, cx carne et ex ossibus ejus. Quorsum igi-

tur, hsec vestrarum inventionum contentio; ut per hu-



356 S. ATHANASII ARCIIIEPISCOPI

manam sapientiam, ea qiiee huraanam intelligentiam su-

perant, definiatis, dum dicitis, vice interioris nostri

hominis, mentem coelestem in Christo fuisse? nefariam

sententiam, et infirma, indecoraque verba! hominum

sane qui non prius animadvertere ,Christum non singu-

lariter dici , sed in illo ipso nomine quod unicum est,

rem utramque significari, Divinitatem nempe et huma-

nitatem. Ideoque homo dicitur Christus, Deus quoque

dicitur Ghristus, ac Deus et homo est Christus, et unus

est Christus. Vanum itaque est vestrum sophistna, quo

aliud in Christo prseter ipsum Christum conspicere niti-

mini. Illi quidcm qui abusive dicuntur Christi, forte

juxta sententiam vestrani spectari possent : qui vero per

naturam solus verus est Christus, non ab humana ratione

describetur, quod vos temere tentatis, homines sane ar-

rogantia plenissimi. Neque enim Propheta , neque Apos-tohis, neque Evangelistarum quispiam, illa protulit, quae

vosimpudenti plane animo loqui audetis. Si enim alter

est Ghristus a coelesti mente in eo sita, perfectaque est

mens illa , duo ergo , secundum vos , erunt : et sic in eam

reciditis sententiam, quam videminimaledictis insectare.

Goelestem vero mentem Prophetse quoque habuere, qui

coelestia et futura,quasi proesentia fuissent , eloqueban-

tur. Quid igitur hsec omnino dicere in animum induxistis,

quasi vero in confesso non esset, interiorem nostrum ho-

minem in Christo esse? Gur hoc de anima quoque loqui-

mini , nempe corpus et animam esse exteriorem hominem,

ut de sanguine et carne quis dixerit? Sed sicut corpus et

sanguis contactum et vulnera non effugiunt cum sint vi-

sibilia-, ostendite nobls animam quoque illa non effugere

et visibilem esse. Aut si ostendere non potestis, manifes-

tum est, neque videri animam, neque ab homine sicut

corpus occidi posse^ ut dixit Dominus. Gredite igitui;



COKTRA AP0LLmARIU3I , LIBER I. OO^

interiorem nostrum liominem esse animam : quod sane

et prima formatio comprobat , et sequens dissolutio pro-

palam facit : atque non solum in nobis, sed et in ipsa

Christi morte idipsum commonstratur, quando corpus

quidem usque ad sepulcrum tantum pervenit, anima

vero ad infernum usque transmeavit , locisque multo spa-

tio distantibus, sepulcrum quidem corporalemadventum

excepit, ac ibi corpus adfuit^ infernus vero incorporeum

admisit.

Xiy. Qua ratione igitur, cum Dominus illic incorpo-

raliter adesset, homo tamen a morte existimatus est? ut

animabus in vinculis detentis, proprise animse formam,

incapacem vinculorum mortis, quasi capacem exhibens,

prsesentibus prsesentem, vincula animarum in inferno

detentarum disrumperet , resurrectionisque terminumdesignaret : ut conditor, et factor hominis, et qui ho-

minem damnationi subjecerat, ipseprsesens per seipsum,

hominem plane in sua ipsius forma liberaret. Nequaquam

enim tanta mortis vis fuit, ut subjiceret sibi humanam

Verbi animam, ac eam in vinculis detineret : neque rur-

8um corruptio tyrannicam in corpus ejus vim sibi arro-gavit, ut putrefaceret ipsum, quasi res nuUa providentia

gererentur. Itaenim ea dere cogitare, impium fuerit; sed

qui de hominis inobsequentia qucestionem habuit, judi-

cium dedit, quo duplicem poense sententiam protulit;

terreno corpori dicens : « Terra es, et in terram rever-

» teris^ :

» atque ita, Domino sententiam ferente, cor-ruptio corpus excipit

j animse autem , « Morte morieris"^ : »

et sic in duas dividitur partes homo, damnaturque ad

duo secedere loca. Quocirca opus fuit jiidicante, ut ipse

per sese suum solveret decretum , dum in forma dam-

nati, indcmnata, etpeccati experte visus est, ut et recon-

*

Gen. III, 19. —2

(jcn. 11, 19.



558 S. ATHANASII ARGHIEPISGOri

ciliatio Dei cum hoiniae fieret , et libertas totiiis hominis

per hominem oriretm'in novitate imaginis Filiiejus Jesu

Christi Domininostri. Quod si mihi alium damnationis

tocum,praeter hos duos indicare valetis , merito dixeritis

in tres partes dividi hominem : et ex duobus quidem locis

revocationem factam esse; in tertio vero tertiam partem

manere vinculis colligatam. Si vero nullum alium locum

ostendere potestis, prseter sepulcrum et infernum, ex

quibus homo perfecte ereptus sit (Ghristo per suam per-

fectam et verissimam formam nostrse similem , nos libe-

rante) cur adhuc talia profertis,quasi Deus humano ge-

neri nondum reconciliatus sit? Quomodo igitur Salvator

advenit? an quod non posset totum solverehominem? an

quod mentem quse semel peccaverit sit execratus? an

quasi timeret, ne et ipse peccati particeps esse, si, cum

Deus sit,perfectus homo fieret? Sed impietatis pleni sunt,

qui h«c ita cogitant. Quam enim peccato definitionem

tribuitis, qui hsec loquimini, peccatum aientes ex natura

esse , ut dixit impiissimus Manichceus?

XV. Hsec dum ita sentitis Greatoris naturse crimina-

tores estis. Gum ab initio Deus Adam efformavit, num

innatumipsi peccatum effecit? Quid igitur prsecepto opus

fuit? cur illum damnavit quodpeccasset? quo pacto Adam

ante inobedientiam non cognoverit bonum et malum?

Quem scilicet Deus creavit in incorruptionem , et ad ima-

ginem suse seternitatis , eumdem natura peccati experte,

et voluntate libera donavit : « Invidia autem Diaboli

» mors intravitin

mundumS» cum is transgressionis

artifex auctorque fuit. Et sic ex transgressione preecepti

Dei , factus est homo capax inducti ab inimico seminis.

Ac deinceps peccatum in hominis natura ad omnem con-

cupiscentiam movebat : non quod Diabolus eam in illo

1 Sap. u, 24.



COICTRA APOLLINARIUM , LIBER I. 55^

naturam efiformasset, absit. jVeque enim Diabolus naturse

creator fuerit, ut Manichseorum fert impietas^ sed ex

praevaricatione , naturse perversionein eflecit : sicque re-

gnavit inors in omnibus hominibus. « In hoc , inquit,

» venit Filius Dei, ut dissolvat opera Diaboli^. » Quoe-

nam opera Diaboli dissolvit Filius Dei? quam fecit Deus

naturam sine peccato , eam ipsam ad transgressionem

mandati Dei, pervertit Diabolus, et adinventionempec-

cati mortis eamdem sibi ipsi restauravit Deus Verbum

incapacem diabolicoe perversionis , et inventionis pec-

cati. Ideoque aiebat Dominus : « Venit Princeps mundi

» hujus, et in me non invenit quidquam*^. » Quod si

Princeps mundi hujus, nihil operum suorum in Christo

invenitj multo magis Ghristus, nihil ex suis opificiis re-

liquit Principi mundi hujus. Aut etiam ea de causa nihil

invenit in ipso, perfectam novitatem exhibente Ghristo;

ut perfectam salutem totius hominis, anima^ nempe et

corporis, operaretur : quo perfecta quoquc foret resur-

rectio. Frustra igitur Ariani argutiis utuntur, dum Sal-

vatorem, carnem solam assumpsisse statuunt, ac passionis

sensum , ad impassibilem Deitatem impie referunt. Frus-

tra quoque vos , alio commento usi , paria cum illis sen-

titis, dicentes, ipsum qua circumdabatur forma, id est

organica usum fuisse : vice autem interioris nostri homi-

nis, ccclestem mentem in Gtiristo fuisse. Quo pacto igitur

dolebat, anxiuserat, precabatur? Scriptum est enim :

« Et conturbatus est spiritus Jesus ". » HarC autcm neque

carnis mente carentis, neque immutabilis Deitatis fuerint

sed anima3 intelligentia pra?ditoe, dolentis, conturbatee

anxise, et quse cum intelligentia passionem senserit.

XVI. Quod si haec sententia iion placet, cum tria in

promptusint ca dc rc judicia, phantasia3, blasphemiiu,

* 1 Joan. iiij 8. — 2 Joan. xiv, 00. — 3 Joan. xi, 33,




et veritatis, quodnam elegeritis? Nam si suspicemini illa

de sola et mera specie dicta fuisse, ea quse gesta sunt

phantasia quoque existimari debent : sin autem in veri-

tate dicta sint, alienaque omnino facta est anima Domini

a proprio cogitandi modo , cum vice mentis Deum Ver-

bum habeat; immutabilem versum fuisse in dolorem,

anxietatem, et perturbationem , impium est cogitare.

Et si Evangelia dicant : « Turbatus est Jesus Spiritu ^: »

id tamen declarat Dominus de anima intelligendum esse,

dum ait : « Anima mea turbata est. » Quod si suse Do-

minus animae cogitationem manifestat, id agit ut animoe

nostrse sese attemperet : quo sic et ejus intelligamus pas-

sionem, et eum impassibilem confiteamur. Sicut enim

sanguine carnis suse nos redemit : sic cogitatione mentis

suae, quam pro nobis reportavit victoriam his declarat

verbis : « Ego vici mundum, » Et alibi : « Quidedit nobis

» victoriam^. ?> Sed sicut sanguis ille,pro vulgari a

piis hominibus nunquam habitus fuerit,quod tamen in-

fideles autumant*, sed pro salutari sanguine; sic mens

illa, non humana infirmitate induitur , sed Dei naturam

exhibet. Sicque dicendus fuerit Christus, perfectus Deus

et perfectus homo:

non quod divina perfectio in hu-manam perfectionem mutata sit

,quod impium est

dicere : nec etiam, quod duee perfectiones a se invicem

divisse dicantur,quod a pietate alienum est : neque per

incrementum virtutis, et accessione justitise, absit; sed

ratione existentia indeficientis. Ut utraque unus sint,

omnino perfectus , idem Deus et homo. Nam idcirco

Dominus dicebat : « Nunc anima mea turbata est. » IHud

autem, nunc, idest, cumipse voluit. At certe, quod erat,

significabat; rem enim non existentem, quasi prsesen-

tem nunquam nominasset : nec quasi de rebus quae sola

* Joan. XI, 35. — ^ i Cor. xv, 67.



CONTRA APOLLmARIUM , LIBER I. 56l

specie existerent , sermo liabebatur : heec enim omnia

naturaliter et revera gesta sunt.

XVII. Cum igitur natura et non fictione Dominushomo factus sit ; neque secundum naturam, neque secun-

dum operationem, peccatum in creatorcm referre possu-

mus. Nam in nostra quidem natura, et inventionis pugna

etiam nunc committitur, et inducti seminis, propter

nostram imbecillitatem, fit accessio : Verbi autem incar-

natio secundum naturam Dei facta, incapax fuit

rerumqua; in nobis ex vetustate adhuc gerebantur : quapropter

docemur exuere veterem, et induere novum. Etres mira

sane, quod Deus homo factus sit, et absque peccato :

quodque omnia nova facta sint , ut hinc potestas ejus

explorata esset. Etquidemquaecumque ipse sua vokmta-

te in natura ordinavit*, ea quantum voluit, insesuscepit,

nativitatem ex muliere, au[jmentum et staturee , anno-

rum numerum , laborem , esuriem , et sitim , somnum ,

dolorem , mortem, et resurrectionem. Ideoque ubi cor-

ruptum fuerat hominis corpus, eo Jesus corpus suum

immittit : et ubi anima humana in morte detinebatur;

^bi Christus animam humanam sibi propriam ostendit :

ut tanquam homo adesset, qui in morte detineri non

poterat, mortisque imperium solvere , utpote Deus : ut

ubi seminata erat corruptio , illic oriretur incorruptio :

etubi regnaverat mors in forma animse humanee, ibi im-

mortalis ille praesens , immortalitatem exhiberet : sicque

ijos suce incorruptionis et immortalitatis participes cons-

titueret, in spe resurrectionis ex mortuis-, ut et corrup-

tibile lioc indueret incorruptionem, et mortale hoc in-

dueret immortalitatem, quemadmodumscriptumest^ : ut

sicutperunumhominem, peccatum intravit in mundum,

et per peccatum, mors-, sic et per unum hominem Jesum

* 5 Rom, XII, 21



362 S. ATIIANASII ARGHIEPISGOPI

Christum gratia regnaret per jiistitiam in vitam seter-

nam, ut scriptum est. Cur ergo dicitis pro interiore

nostro homine, mentem coelestem in Christo esse? num

quia bifariam diviso exteriore et interiore homine, et in

sepulcro, et in inferno apparuit? at non poterat alterum

pro altero in redemptionem dari : sed corpus pro cor-

pore, et animam pro anima dedit, ac perfectam subsis-

tentiam pro toto homine. Hsec est Cliristi commutatio,

quam in cruce probis affecere vitae inimici Judsei, prseter-

euntes et moventes capita sua. Neque enim nudse Dei-

tatis accessum infernus sustinuisset : hoc et Prophetae et

Apostoli testantur.

XVIII. Quod autem dictum est, in Crucis oeconomia

animadvertere licet : quo pacto scilicet Dominus emis-

sione sanguinis carnis veram existentiam commons-

trarit : et aquse additione, incontaminatam puritatem,ac verum esse corpus Dei ostenderit : clamando autem et

incliaando caput , spiritumque reddendo-, quod intra

proprium corpus erat , id est, animam, significarit, de

qua et dixerat : « Pono eam pro ovibus meis^ : » ita ut

expirationem nemo dixerit Deitalis transmigrationem

sed animse dissessum. Nam si per transmigrationem Dei-

tatis , mors et corporis extinctio contigisset -, propria

morte obiisset, et non nostra. Et qul, amabo, non ob-

tecta Deitate in infernum descendisset? Ubinam igitur

illa anima,quam promiserat Dominus se pro ovibus suis

positurum, de qua et Prophetas prsefati sunt? Si vero

animse discessus fuit; ideo dictum est, eum nostram

mortem suscepisse, hoc est, nostram dissolutionem susti-

nuisse, ut et nostram nascendi rationem.

XIX. Vanum igitur est vestrum sophisma : nam qui

quseso , mors advenisset, nisi et interiorem et exteriorem

* Joan. X, i5.



CONTRA APOLLINARIUM , LIBER I. 363

hominem Verbmn in se constituisset , id est corpus et

animam? Qui pro toto homine redemptionis pretium

dederit? aut quomodo mortis imperium, plene abroga-

tuin fueritj si iUud quod per intelligentiam peccarat

animam nempe, Christus iii sese impeccabilem non

constituisset? Ergo mors etiam nunc in interiore homine

dominatur, in quonam enim alio unquam regnaverat,

nisi in anima, quse intelligendo peccaverat? ut dictuin

est : « Anima quse peccaverit, ipsa morietur : » pro qua

propriam animam Christus in pretium redemptionis po-

suit. Quemnam autem ab initio condemnavit Deus?

opus opificis, an actionem opificii? Si opus opificis con-

demnavit, seipsum condemnavit Deus : eritque hominibus

similis. Quod si impium sit hoc de Deo cogitare, et

siipse actionem opificii damnavit, aufert igitur actio-

nem, et innovat opificium : nam ejus opussumus, creati

ad bene operandum.

XX. Sed rursum dicitis, nos Deum dicimus eum qui

ex Maria natus estj cur itaque dicitis, veluti Marcion,

Deum advenisse , ac Deum intactiU modo accessisse

quod naturam habeat carnis humanae non capacem? Aut

cur Deuin illuin dicitis sicuti Pauhis Samosatensis? ea

enim est iUius impietatis ratio, ut Deuin confiteantur

eum qui ex Maria natus est, qui ante sêcula quidem

prffifinitus sit : qui tamen ex Maria initium existendi

habuerit. Verbum autem efficax e coelo, et sapientiam

in iUo confitetur (ac plusquam vos , ilU per suam impie-

tatem attribuit) ut vos dicitis mentem coelestem in cor-

pore animato. Verum nec corpus animatum eo ipso homo

perfectus est : neque mens coelestis Deus est. Nam corpus

animatum dicitur, in quantum nomen animae per modum

subsistentis in iUo exprimitur.Corpusautemhominis, cor-

pus dicitur et non anima : et animahominis,animadici-



564 S. ATHANASII ARGHIEnSCOPI

tur etnoncorpus : alterumid est spiritus ad corpus. « Quis

» autem, waitScriptura, ((novitmentemDomini^ ?))Mens

Domini, nondum Dominus, sed Domini voluntas, consi-lium , aut efficacia ad aliquid. Quo igitur animo haec

profertis verba , verbisque commentitiis Verbum Dei

adulteratis? Atqui Dei Ecclesia , neque ita accepit, ne-

que ita tradidit; sed, ut scriptum est, Deum Verbum

qui erat apud Deum ante saecula in consummatione soe-

culorum advenisse : ac ex Maria Virgine , et ex Spiritu

sancto genitum esse , filium hominis, ut scriptum est

» Donec peperit Filium suum primogenitum^ : » ut

fieret primogenitus in multis fratribus, cum tamen Deus

\erus esset : ut et quatenus homo pro nobis pateretur

et quatenus Deus, ex morte et passione nos redimeret. In-

cassum igitur imaginamini, yos posse ejus qui intelligit

et carnem agit, novitatem in nobis ipsis efiicere, existi-

mantes per imitationem id lieri posse : nec advertitis

imitationem,prsemissi operis esse imitationem , aUoquin

non diceretur imitatio. Dum autem in Christo solius

carnis novitatem confitemini, errantes blasphematis. Si

enim possibile fuisset hominibus, ejus qui carnem agit

novitatem absque Christi ope sibi ipsis efficere : et si

quod agitur, agentem sequitur-, quid opus erat Chrijti

adventu?

XXI. Vani quoque sunt, qui dicunt Verbum adve-

nisse, ut in unum ex Prophetis. Quis enim Prophetarum,

Deus cum esset, Iiomo factus est? Cur autem (( lex nihil

» ad perfectum adduxit ^ ? » curmors regnavit etiam

in illos qui non peccaverant ad similitudinem Protoplas-

torum? quare Dominus dixit : (( Si ergo vos Filius libe-

» raverit, vere liberi eritis * ? » Nonne secundum eam,

quse in ipso est, novitatem et perfectionem, per quam

*Rom. XI, 34. — 2Matth. i, 25. — 3 Hebr. vji, 19. — ^ Joan. viii, 36.

I



CONTRA APOLLINARIUM , LIBER I. 565

nos qni credimiis, renovarniir, secundnm imitationem et

participationem perfeclse novitatis Chrisli? Sedniliil noii

commenti estis, ut unam negandi sententiam adornetis.

Et quidem animam delinientes, eam modo insipientem

nominatis, modo peccatum in homine subsistens ; eam-

dem aliquando, ut peccati auctorem eliminatis. Et car-

nem nunc quidem increatam, nunc coelestem, modo

consubstantialem Verbo, ut perfectam vobis negationem

firmetis. Ut autem Arius lapsus a fide in ineffabilem et

verissimam Filii ex Patre generationem*, passionem , et

sectionem, et effluxum commentus est •, ut per impia

verba eos qui minime firmi erant, in foveam iniquita-

tis preecipitaret : nam « os scelerati fovea profunda ^: »

sic rursum SabelUus, qui finxit Filium sine hypostasi

esse, et Spiritum sanctum sine existentia, alioqui divi-

sionem Deitatis, ac principiorum, eorumque enumera-

tionem induci criminatus, judaica sententia firmatur.

Sic quoque Manichjeus incarnationi, et humanitati a

Domino assumptae fidem negans, impius omnino evasit,

aiens : Hominem duobus subjacere opificibus, malo et

bono. Ita c[uoque vos, vel , ut sycophantse, duos filios

nos admittere dicitis : vel nos hominis cultores vocatis,

nosque peccati insimulatis : idque non ex pietate agitisj

sed ut errori vestro per improba commenta , felicem

IJrogressum paretis : et ut impiis vestris verbis infirmos

avertatis a fide. Sed tamen Dei fundamentum immotum

permanet, hujusmodi sigillo obsignatum.

XXII. Haec ad te scripsi, dilecte (tametsi nihil am-plius scribere opuserat-, sufficit namque evangelica tra-

ditio), tum quia de nostra fide interrogasti ; tum eorurn

causa qui commentis suis nugantur, neque cogitant eum,

qui ex proprio loquitur animo, mendacia ioqui. Neque

1 Prov. XXII, i4'



566 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI , ETC.

enim vel pulchritudinem , yel gloriam corporis Christi

humanus intellectus exprimere potest; sed quse gesta

sunt, prout scripta habentur, confiteri valet : necnon

verum Deum qui est, adorare, in gloriam et confessio-

nem mansuetudinis ejus, et in spem salutis nostrse. In

Christo Jesu Domino nostro. Amen.




ATHA.NASIIARCHIEPISCOPI ALEXArsDRIiNI,

De saiutari Adventii Jesu Chrlstl,

ET ADVERSUS APOLLINARIUM.

LIBER IL

I. Qui Dominum nostrum Jesum Christum non ex

Deo et homine unum confitentur, ut scriptum est in

Evangelio : «

Quifuit

Adam,qui fuit Dei ^, » dicant,

quid de eo qui in forma Dei erat, et qui formam servi

accepit, existiment; aut quomodo illud : « Et Verbum

» caro factum est, et habitavit in nobis "^, » intelligant.

Qui enim dixit : ((Yerbum caro factum est^, » idem ait:

ipsum pro nobis animam profuisse suam : Num, ita ut

Verbum mutationem passum, et in carnem transforina-

tum, vel animae simile factum sit : an quod imagina-

riam speciem humanae formse prse se ferret, ut alii hae-

retici errantes dicunt? Sed hoc non concedet Apostolus,

qui liquido dixit, Quisnam cum esset, quid acceperit,

* Luc. 111, 58, — 2 Joan. i, i4. — ' Joan, x, i5,



568 S. ATHANASII ARCHIEPISGOn

Sicut enim forma Dei, plenitudo divinitatis Verbi intel-

ligitur*, sic forma servi , humanse substantiae intelligens

natura, cum organica compositione, agnoscitur : ut illa

quidem dictione, « erat ^, » Verbum intelligeretur •, illa

autem, ( factum est^, » caro cum anima agnosceretur

quse forma servi dicitur, ac intellectualis quaedam subs-

tantia esse intelligitur. Hincque fit ut homo mortuus,

informis dicatur, et anima quee indissokibilem naturam

habet, e corpore recedente, totus solvatur. Unde Paulus

quidem de intellectuali natura testimonium perhibet;

Joannes vero de organica corporis ostensione , ut ambo

totum incarnationis mysterium prsedicent. Manifestum

enim est, Deum Verbum, qui ante adventum in carne

existebat, non tunc hominem-, sed Deum fuisse apud

Deum, invisibilem, et impassibilem.

II. Nequaquamigitur

hoec vox, Christus, carne se-

clusa profertur : quandoquidem nomen illud, passio et

mors consequuntur, cum Paulus scribat : « Si passibilis

» Christus, si primus ex resurrectione mortuorum '^, »

et alibi ipse dicat : « Pascha nostrum immolatus est

» Christus *: et, Homo Christus Jesus, qui dedit seme-

» tipsum redemptionem pro nobis ^. » Non quod Deus

non sit, sed quod et homo Christus sit. Quare, « Memor

» esto, ait, Jesum Ghristum resurrexisse a mortuis ex

» semine David secundum carnem^. » Idcirco Scriptura

de utroque nomine mentionem facit, quo ejus subsisten-

tiam declaret*, ipsum nempe invisibiliter quidem, ut

Deum, intellectu tantum, percipi et revera esse : ut

hominem autem visibihter attrectari, et revera exis-

tere : non divisione personarum, aut cogitationum •, sed

naturali generatione, et indissolubiU unione : ut ejus

1 Joan. I, 1. — 2 ibid. i5.— ^ Act. xxvi, a3.— î Gor. v, 7.— î Tim,

II, 6, — fi 2 Tim, II, 8,



COrfTRA APOLMNARIUM , LIBER II. ^69

passione in confesso yere habita, ipse passibilis, et im-

passibilis revera esse conceâtur. Quomodo igitur Ver-

bum, Deus cum esset, factum estChristus, priusquamhomo fieret? Nam si hoc nomen, Christus, Divinitati

a carne scparata^ proprium sit ; ergo Patri, Spirituique

sanrto attribuendum est : passio quoque communis erit,

ut quidam errantes arbitrantur. An et ipsum impassibile

et incorporeum Deum Verbum, etiam ante incarnatio-

nem, et humanam naturam assumptam,

passionis et

mortis capacem esse dicetis? At qui,

queeso, Filius,

qui Patri consubstantiaHs , et ab eo secundum divinam

naturam indirisus est, passibihs dicatur, cum sit immu-

tabilis et invariabilis, nisi sumpta in seipso ex Virginis

utero, tota humanae structurse specie, homo factus sit

ut et mutabihs homo esset in passione, et una immuta-

bilis esset, quatenus Deus.

III. Quapropter unctio facta est , non quod Deus

unctione indigeret, nec quod absque Deo unctio fieret,

sed Deo unctionem applicante , ipsamque in corpore

unctionis capace , recipiente. Manifestum igitur est,

Verbuin non absque humana carne Christum factum

fuisse, nec sese dividendo in carnis speciem, et animse

simiHtudinem : sed manens quod erat, formam servi

accepisse, non destitutam existentia, quippe quse per

passionem, resurrcctionem, et universam oeconomiam

sese proderct, ut scriptum et comprobatum est. Dicite

igitur, cur Deum in Nazaret factum esse existimatis;

qaod omnes solent haeretici proferre? Ut Paulus Samo-

satensis Deum ex Virgine confitetur : Deum ex Nazaret

visum, ac qui inde cum existendi, tum regnandi ini-

tium duxerit : Verbumque esse ex coelo efficax, in quo

sapientiam esse confitetur : quod prsefinitione quidem

ante saecula sit, existentia vero ex Nazaret sit editumj

xxxn, 24



5^0 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

ut Deus, inquit, unus ille sit, qui super omnia Deus est

Pater. Talis est hujus impietas. Marcion autem et Ma-

nichseus dicunt, Deum in Virginem advenisse, ac intac-

tili modo prodiisse , nec capacem fuisse communicandi

cum natura humana, in peccatum lapsa, ac Principi ne-

quitise subjecta. Si enim, aiunt, hanc assumpsit, et Prin-

cipi nequitiae Christus subditus erit, et peccati expers

non erit; sed propriam carnem exhibuisse, inquiunt,

ex sese, ea qua hbuit simiUtudine, ex coelo scilicet ex-

hil>ita et in coeham regressa :

demum quse tota sit divini-

tas. Valentinus contra, carnem Deitatis partem esse com-

nientus, passionem Trinitati communem fuisse conten-

dit. Arius vero carnem solam , ad occultationem divi-

nitatis confitetur; vice autem interioris nostri hominis,

id est, animse, Verbum, ait, in carne extitisse; pas-

sionera et ab inferisresurreclionem divinitati adscribere

ausus. Sabellius autem Pauli Samosatensis, ejusque se-

quacium sententiam probat : veritus enim Arii divisio-

nem, in errorem qui [personas] de medio toUit delapsus

est. Vos autem cuinam adhseretis vel cuinam opitulari

vultis? Num,quod proverbio fertur, Cujuslibet tribus

estis*^ Nam dum unioni fidem negatis, dum plenitudini

repugnatis^ cum omnibus supra memoratis haereticis

consentitis : metuque divisionis, ut causificamini , ad

[personas] auferendas animum appulistis. Verum ut qui

dividunt, insaniunt, et qui detrahunt, errantj

sic qui

de medio tollunt, in perniciem eunt : cum et vera in-

carnatio facla, et veritas visa, gratia quoque testimonio

comprobata fuerit ?

IV. Cur itaque argutiis sophismatibusque contenditis?

qua de causa simulatione utimini? et quare palam non

dicitis, eura, non assumpta servi forma , hominem fac-

tum fuisse, sed quasi hominem apparuisse? ea quippe



CONTRA ArOLLI?f\Rirai, LIBER II. 5yi

est inteiTOgationis vestrse significatio, qua fraudulenter,

ipse et ipse, iterato dicitis. Ideoque verse incarnationi

adversari studetis, nosque calamniis oppugnatis, dicit

isque : Homines illi dicunt Christum esse hominem qui

Deus factus sit. Ecquid sibi vult illud: «In principio erat

» Verbum ^ ? » et, Formam servi accipiens, factus est

homo? quam, authominem, aiunt, cum Deo existen-

tem, aut hominem Deo complicatum, aut hominem pro

mundo mortuum, et qui pars mundi sit : aut hominempeccati non expertem : aut hominem Angelis imperan-

tem : aut hominem qui a creaturis adoretur : aut homi-

nem qui Dominus sit, dicente Apostolo : <( Paulus servus

» Jesu Christi'^ : » aut hominem crucitixum, qui Domi-

nus sit glorioe : aut hominem qui hsec audiat : « Sede a

» dextris meis^

: » aut hominem qui venturus sit, utmunduni judicet. Hsec est « lutosa » vestra « subver-

» sio ^, » qua homines potatis, et inebriatis. Interrogate

ergo Judseos, ut cum ha;c ipsa verba contra Christum,

et contra Christi fideles ab illis prolata audieritis, eru-

bescatis. Discite quoque ab aliis haereticis, qui eadem

quae vos loquuntur et sentiunt. In medium adducanturitaque , hsereticorum dogmata, vestra sententia , fidei

nostrse ratio, Evangelii definitio, Apostolorum prsedica-

tio, Prophetarum testimonium , et peracta^ oeconomiee

verus modus veraque ratio.

V. Respondete i(jitur, qua ratione dicitis, Deum ex

Nazaretfactum fuisse , Deitatique initium existendi juxta

Paulum Samosatensem adscribitis*, aut carnis generatio-

nem negatis, juxta Marcionem et alios hsereticos ; nec in

statutis evangelicis inceditis, sed vultis ex propria loqui

sententia ? Ideo enim dicitis , Deum ex Virgine natura

esse, ac non Deum et hominem, juxta evangeUcam de-

1 Joan. 1, 1,

—2 Rom. i, i.

—3 Paal. cix, i,

—* Habac. ii, i5.



I5/2 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI v|

finitionem : ne si carnis generationem confiteamini, ip-

sam naturalem admittere cogamini, qua sane in re vere

diceretis ; sed Deum genitum affirmatis, qui propriam

carnem, specie tantum exhibuerit. Non enim Deus ini-

tium nascendi ex Nazaret sortitus est : sed qui existit ante

ssecula Verbum Deus, ex Nazaret homo visus est : natus

ex Maria Virgine, et Spiritu sancto, in Bethlehem Ju-

dsese, ex semine David, Abrahse et Adse, uti scriptum est

omniaque assumpsit ex Virgine, qusecumque ab initio

Deus ad constitutionem hominis effbrmavit et condidit

excepto peccato. IJt Apostolus quoque ait : « Pro simili-

» tudine per omnia, prseter percatum^ : » nec divinita-

lis mutalionem, sed humanitatis innovationem arbitrio

suo effecit^quo gentes Christo <( concorporales et com-

» participes'^» fierent, quemadmodum scribit Apostolus :

utque homo revera Deus, et Deus revera homo foret :

essetque iile vere homo, et vere Deus : non quod homo

apud Deum esset, ut vos calumniantes , Christianorum-

que mj^sterio obtrectantes dicitis •, sed quod Deo unige-

nito placuerit, plenitudine suae divinitatis archetypi ho-

minis naturam, novuinque opificium, ex utero Virginis

in seipso per naturalem (jenerationem, et indissolubilem

unionem restaurare •, ut et pro hominibus salutare neô-

tium perficeret, inque passione, morte et resurrectione,

hominum redernptionem absolveret.

VI. Sed objicitis : Si omnia accepit, sane et humanas

cogitationes hahuit : impossibile autem est, humanis co-

gitalionibus non inesse peccatum : quomodo igitur Chris-

tus absque peccato erit ? Immo respoadete vos ipsi : Si

vitiosarum cogitalionum Deus creator fuerit, adjungen-

dum Deo est proprium opificium : venit enim ut pro-

prium opus sibi adjungeret. Sed eo pacto, injusto sane

1 Ilebr, iv^ i5. — ^ Eplics. m, 6.I



COIfTRA APOLLINARTUM, LIBER II. S^D

judicio peccator damnatur, Nam si vitiosas cogltationes

creavit Deus, quid est quod peccantem condemnet? aut

qui potest a Deo hujusmodi judicium proficisci ? Quod si

Adam , antequam Dei mandatum transgrederetur , ejus-

modi cogitationibus obnoxius fuit, qui fieri potuit ut bo-

num et iiialum non cognosceret ? Certe natura quidem

rationalis, cogitatione vero liber, mali experientiam non

habebat, soliusque boni notitia praeditus, quasi </ unius

» moris » erat^. Postquam autcm Dei mandatum trans-

gressus est, in vitiosas lapsus est cogitationes : non quod

Deus illas cogitationes quae nos in captivitatem redigunt

condiderit, sed quod Diabolus fraude illas in rationah ho-

minum natura , in prsevaricatione constituta, et a Deo

expulsa, quasi alienum semen induxeritj ita ut Diabolus

legem peccati in natura hominis constituerit, unaque

mortem quae per opus peccati in illa dominatum exer-

ceat. Quocirca venit Filius Dei, ut solvat opera Diaboli.

Sed instatis, Jam solvit, cum non peccaverit. At nequa-

quam est illud peccatum solvere. JXeque enim abinitio

peccatum in illo operatus est Diabolus; ut veuiente Yer-

bo in mundum , et non peccante, solteretur peccatum;

sed in rationali et intellectuali natura hominis per in-

ductum semen Diabolus peccatum est operatus. Quaprop-

ter impossibile fuit naturse rationali, quse sua spontepec-

caverat, ac mortisdamnationi subjecta erat, sese in lilêr-

tatem revocare , ut ait Apostolus, <( Nam quod impossi-

» bile erat legi , in quo infirmabatur per carnem'^. »

Quapropter venit ipse Dei Filius, ut eam in natura sua,

per novam originem, et mirabilem generationem restau-

raret. Non quo eam, quse ab initio facta erat, constitu-

tionem divideret^ sed quo « super semiuatam » abroga-

tioncm abrogaret •, ut testatur Propheta , diccns^ ;

* Psal. Lxvji, 7. — ' Rom. viu, 3. — ^ MaUh. xni, 25.



574 ". ATHANASII ARCHIEPISCOPI

<( Prinsquam cognoscat parvulus bonum vel malum , re-

» probat malitiam ad eligendum bonum^. » Quod si ia

natura quae peccaverat, impeccabilitas non apparuisset,

cur peccatum in carne damnatum esset, cum neque caro

peccati actum habeat, neque in diviuitatem peccatum

cadat ? Quare Apostolus dicit : « Ubi abundavit pecca-

» tum , ibi superabundavit et gratia^? » non locum in-

dicans, sed naturam significans. ((Utsicut, inquit, per

)> unum hominem peccatum in hunc mundum intravit

» et per peccatum mors ^ ita per unum hominem Jesum

» Christum, gratia regnet per justitiam in vitam oeter-

» nam^. » Ut per quam naturam peccatum processit

per eamdem justitiae specimen daretur : et sic humana

natura a peccato liberata, Diaboli opera solverentur, Deo-

que gloria daretur.

yiL At rursum dicitis : Si homo est Ghristus, pars erit

mundi : pars autem mundi mundum salvum facere ne-

quit. fallacise commentum ! o insana blasphemia ! Di-

cant ex quanam Scriptura deprompta sit ista definitio,

aut potius hoc Diaboli sophismaî^Quandoquidem Propheta

dicit : (( Frater non redimit, redimet homo'^ : » Et alibi :

« Et homo natus est in ea,

et ipse fundavit eam Altissi-

» mus^. » Qui fieri potest igitur ut Verbum homo factum

mundum non redimat ? Cum manifestum sit, in qua na-

tura commissum est peccatum •, in ea quoque extitisse

gratise exuberantiam? Qusenam autem gratise exuberan-

tia ? quod Verbum factum sit homo , manens tamen

Deus •, ut et homo factum Deus crederetur : quemadmo-

dum et Christus, homo cum sit , Deus tamen est : quia

cum Deus esset , factus est homo , et in hominis forma

credentibus salutem impertit. Si enim Dominum Jesum

1 Isai. vn, i6. — 2 Rom. v, 20. — 5 Rom. v, 12 et 20, — ^ Psal. XLViii,

8. — 5 Psal. Lxxxvi, 5.

1



CONTRA APOLLINARIUM , LIBER II. S^S

ore tuo confessus fueris, et in corde tuo credideris, quod

Deus illumex mortuis excitarit , salvus eris. Nex autem

in Deum non cadit, qui nec resurrectione opus habet, sed

ipse a mortuis excitat. Unde necesse fuit, ut aliquid Deus

haberet, quod pro nobis olTerret, sive in morte , sive in

vita : quapropter Yerbum quod homo factum sit, eo ma-

gis salutem operatur.

VIII. Sed iterum objicitis : Ecqua ratione potest na-

tura, quse in consuetudine peccatiedita est, et

quae pec-cati successionem excepit, absque peccato esse ? quod

impossibile cum sit , erit igitur Christus , ut unus ex ho-

minibus. Haec et Marcion sensit : hanc et Manichseus in-

duxit sententiam,qui carnem hominis , ipsamque gene-

rationem sub malitiee principe constituit, ipsique Domi-

natoris titulum adscripsit : cum a quo quis victus est

ejusdem et servus reddatur. Horum sententiam vos quo-

que renovatis , dum diversa ratione , spiritualem homi-

nis naturam,quae anima esse intelligitur, una illi subji-

citis,quam non posse peccatum vitare statuitis, quan-

tumcumque tandem animam carnalem esse scribatis.

Unde autem hsec didiceritis ignoro, cum neque in sacris

Scripturis , neque in vulgata hominum sententia id ad-

mittatur , Domino dicente : « Ne timeatis ab iis qui oc-

» cidunt corpus, animam autem non possunt occidere ^. »

Atqui si carnalis est anima, ut vestra fert opinio, cur non

una cum corpore moritur, et perit? et cur Petrus animas

in inferno detentas spiritus vocans , ait : « Abiit , ut iis

)) qui in carcere inclusi erant spiritibus, resurrectionem

)) annunciaret' ? )) Sed vos omnia prseter naturam dici-

tis et appellatis, ne juxta naturalem sensum oeconomiam

enarrantes, vera proferatis;, nempe Verbum vere hotni-

nem factum esse. Dixistis enim, ipsa Domini voce tcsta-

4 Mallli. X, 28. — 2 1 Petr. m, 19.



5^6 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

tum illud esse : « Sensus et cogitatio hominis, in malum

» prona est ab adolestentia sua ^: » non intelligentes

cum dixit, « ab adolescentia'^, » illud quod ab inimico

insitum et lethale est indicasse. Ideoque juravit Dominus

David veritatem , de fructu ventris ejus se Christum

secundum carnem excitaturum : non qui ex Divinitatis

mutatione homo specie tenus videndus esset : ( alioquin

quid opus fuisset ut juraretDominus David^) sed qui for-

mam servi assumpturus esset, exVirgine nasci, ac setatis

staturseque augmentum nostro more accipere dignaretur,

ut ait Apostokis : « Quia ergo pueri communicaverunt

» carni et sanguini; et ipse similiter participavit eisdem^j

» similiter» quidem,quia nonexsemine, sed ex Spiritu;

« eisdem » vero,quia non aliis participavit , sed ex se-

mine David et Abrahse et Ada^ prodiit , ut scriptum est.

IX. Cur itaque sacras Scripturas, apertamque verita-

tem prsetermittentes, dicitis, Si non ex se ipse vir appa-

ruit, sedhumanam assumendo substantiam, homo factus

est*, ergo viro conjunctus est, eritque Dominus giorise qui

crucifixus est, homo? Si igitur audieritis Petrum dicen-

tem : « Hunc, Christum, et Dominum fecit Deus, Jesum,

» quem vos crucifixistis'^, » quidnam actum intelligetis?

Si Yerbi Deitatem, ecquid adhuc Arianos reprehenditis,

cum eadem quse ilU sentiatis? Si vero eam quse in Verbo

est servi formam, cur adhuc vobiscum pugnatis ? Verum

nequaquam ita creditis, nam iterum instatis : Si natura

quae peccavit, in Deo existens, peccatum non fecerit,vi

ergo detinetur, quod autem vi detinetur, in statu est

Tiolento. At dicite , Si , non peccare, ex necessitate fitj

peccare secundum naturam erit : et si ita se res habet con-

cedatis oportet naturae creatorem, peccati esse opificem.

Quod si blasphemum illud est , et si necesse est ex acci-

* Gen. viiij 21, — 2psal. cxxxi, ii,— * Hebr, ii, i4. — * Act, ii, 36.



CONTRA APOLLIIiARIUM , LIBER 11. Z']^

denti peccatum esse ; liquidum est , non peccare , secun-

dum naturam fuisse : atque adeo forma servi, quae in

Verbi Deitate apparuit, non yi adarta \ sed suapte natura

et virtute, se peccati expertem exhibet, postquam neces-

sitatis conditionem, et peccati le^fem dissolvit, et capti-

ritatis Tyrannum in captivilatem adduxit, ut ait Pro-

pheta : « Ascendisti in altum , coepisti captivitatem*. »

JVam cum formam servi inimico Verbum objecerit, per

eum qui olim yictus fuerat, victoriam consecutus est.

Qiiocirca per omne tentationis genus pertransivit Jesus,

quia omnia sumpsit , in quse tentationis experimentum

cadere possit, quibus victoriam pro hominibus reporta-

vit , dicitque : « Confidite , ego vici mundum'^. » Neque

enim contra Deitatem, quam in illo non norat, bellum

suscepitDiabolus, nequaquam enim id ausus esset: ideo-

que aiebat : « Si Filius Dei es^ ; » sed contra hominem,

quem olim in errorem deducere valuit, ex quo in omnes

homines malitise suse eiFicaciam propagavit. Cum autem

Adse anima in mortis condemnatione detineretur, ac

joerpetuo ad Dominum suum clamaret : item cum ii

qui Deo placuerant, et qui in lege naturali justitiam as-

secuti fuerant, una cum Adamo detinerentur, ac simul

cum illo lugerent clamarentque , Dominus, quem condi-

derat hominem miseratus, voluit per mysterium quod

manifestavit, novam salutem humano geYieri conciliare,

inimicumque qui per invidiam hominem deceperat pro-

fliijare : exaltationem autemhominis, unione illa et com-

municatione cum Altissimo (natura et rei veritate) ma-jorem quam quae intelligi possit exhibere dignatus est.

X. Propterea venit Verbum quod Deus erat, et primi

hominis creator, ut homo fieret, quo homo quidem re-

vivisceret, iniquus autem hostis profligaretur : quod na-

*Psal. Lxvii, 19. — 2 Joan. xvi, 35. — ' Matlh. iv, 3.



5^8 S. ATHANASIl ARGHIEPISCOPI

tum ex muliere , ex prima effbrmatione formam hominis

in seipso restituit, carnem vero suam absque carnalibus

cupidilatibus, et absque humanis cogitationibus, in ima-

gine novitatis exliibuit. Yoluntas enim soHus Divinitatis

erat ^ (5) siquidem natura tota Verbi aderat , sub speci-

mine humanse formse, necnon visibiUs, secundi Adam

carnis : non in divisione personarum, sed in existentia

divinitatis et humanitatis. Quapropter Diabolus ad Jesum

ut ad hominem accedebat : sed cum in eo antiqui supe-

rinducti seminis vestigia non reperiret, neque ullum in

prsesenti tentatione progressum , superatus cum pudore

cessit, debiUtatusque ait : « Quis est iste qui venit de

» Edom ^ , » hoc est , ex terra hominum , « incedens vio-

» lenter cum fortitudine ? » Idcirco aiebat Dominus :

« Venit Princeps mundi hujus, et in me nihil invenit^. »

Quanquam et animam et corpus, totumque primum Ada-

mum, didicimus secundum Adamum habuisse. Nam si

illud , 7iihil, de substantia hominis diceretur,quomodo

visibile corpus invenit ejus qui dixerat, nihil? Sed nihil

invenit in illo Diabolus, ex iis quae in primo homine ope-

ratus ipse fuerat : atque ita destructum est in Ghristo pec-

catum, quamobrem Scriptura testatur : « Qui peccatumnon fecit, nec estinventus dolus in ore ejus^.

XI. Gur itaqu^ dicitis : Impossibile est hcminem a cap-

tivitate liberum esse, qui semel incaptivitatem actus sit?

ut impotentiam quidem Deo, potentiam vero Diabolo

attribuatis, dum dicitis peccatum ab ipso inductum,

nunquam in hominum natura destnii posse , ( ut et caeteri

aiunt hseretici) ac ea de causa venisse divinitatem, quae

captiva nunquam fuerat , in simiUtudine carnis et animoej

ut ipsa captivitate hbera semper maneret, et sic justitia

pura appareret. Quandonam igitur divinitatis justitia

* Isai, LXiii, 1, — 2 Joan, xiv, 3o. — * i Petr, ii, 22.



CONTRA APOLLINARIUM , LIBER II. 5^9

piira non fuit? Et quodnam in istis erga homines lienefi-

cium , nisi cum eadem existentia, et in naturse novilate

apparuisset Dominus , ut ait x\postolus : « Quam innova-

» yit nobis viam novam, et viventcm ^: » dicens : « Ego

» sum via, veritas, et vita*^. » Sed dicitis, similitudine

et imitatione salutem consequi eos qui credunt; non re-

novatione, ac ipsis primitiis. Quo pacto ergo primogeni-

tus in multis fratribus et primitise dormientium Christus

esse potuit, « qui est caput corporis Ecclesise^? » Neque

enim lides evidenter apparens, fides dici potuerit : verum

fides est quae quodimpossibile est, in potentia, quodin-

firmum, in virtute, quod passibile in impassibilitate

quod corruptibile in incorruptione, quod mortale in im-

mortalitate esse credit. « Mysterium hoc magnum est^, »

ut ait Apostolus , « ego autem dico in Cliristo , et in Ec-

» clesia. » Non enim venit divinitas , ut sese justificaret,

neque enim peccavit. « Sed egenus factus est, cum dives

» esset, ut nos illius inopia divites essemus^. » Quomodo

autem egenus factus est Deus ? Quia egenam naturam in

seipso assumpsitj eamque , dum ipsa in justitia degeret

pro hominibus, suppliciis objecit, qua3 hominibus supe-

rior, ex hominibus apparuerat , Deique tota facta fuerat.

Si enim primogenitusfactus non esset in multis fratribus,

quomodonam primogenitus ex mortuis visus esset? Cur

ilaque dicitis, Deus qui per carnem passus est, et re-

surrexit? absurditatem et blasphemiam I Tales sunt

Arianorum ausus. Dli enim ejusmodi blasphemiam impu-

denter proferunt, qui Dei Filium simulate Deum nuncu-

pare didicerunt : docente licet Scriptura,per Deum in

carne ejus passionem contigisse , neque tamen Deum in

carne passum esse.

* Ilebr. X, 20, — 2 Joan. xiv, 6, — 3 Coloss. i, i8. — * Ephes. v, 32,—5 3 Gor. viii, g.



38o S. ATHANASIt ARCHIEPISCOPI

XII. Qui igitiir consubstantialitatis confessionem vos

profiteri priusdeclarastis, quomodo indivisum nomen ad

passionem trahitis? eademque opera, indivisibilem na-

turam, ineffabilem Deitatem, immutabilem et invaria-

bilem consubstantialitatem, ad passionem deducitis et

resurrexisse confitemini? Si enim Verbum, cum carnem

ex seipso transmutasset , ad passionem usque perrexit,

cum nihil passibile , aut resurrectionis capax in se as-

sumpsisset*, ipsum certe Yerbum fuerit quod passum est,

et exmortuis

resurrexit :

eritque juxtaValentinum passio

Trinitati communis, quandoquidem Verbum ,secundum

divinam naturam a Patre non est distinctum. Quod si

haec ita intelligere in animum inducitis qusenam illa,

quaeso, Prophetarum promissio, aut Evangelistarum ge-

neris descriptio, et Apostolorum testificatio? cur Maria

mater istic adhibita? quorsum illud ?etatis staturaeque

augmentum ? aut comestionis specimen ? aut illa in omni-

Lus commiserationis exliibitio, vel nominis impositio?

aut quorsum illud : Filius Dei filius hominis factus est?

vel illud : « Homo Christus Jesus, qui dedit seipsum re-

» demptionem pro nobis^?» illudve : « Oportet filium

» hominis multum pati , et interfici, et tertia die ex

» mortuis resurgere*^ ? » Quod si Christum quatenus homo

est, passibilem-, quatenus vero Deus est, impassibilem

non creditis : sed ad angustias redacti cogitatis : Si con-

fiteamini Christum Deum et hominem esse; non unum,

sed duos vos dicere : necesse igitur est vos , aut passionis,

mortis et resurrectionis oeconomiam, meramspeciem af-

firmare , juxta Marcionem et alios hsereticos j aut divini-

tatem, passibilem, secundum Arium ejusque sequaces

nominare.

XIII. Si enim divinas Scripturas legendo animadver-

* 1 Tim. ii,5 ~ s Luc. xxiv, 26 et alibi.



CONTRA APOLLINARIUM j LIBER II. 38l

tistis in Leê et Prophetis, iii Evanoeliis quoqiie et Apos-

tolorum libris, ubique Dominus prinuini honio prsedica-

tur, ac deinde passio enarratur : ut ne blasphemiae verba

contra divinilatem nnquam proferantur. Quapropter

neque generationem deitatis Verbi enarrarunt*, sed Pa-

trem confitentur, et Filium prsedicant : ex Maria autem,

Dominum filiuni David, et Joseph secundum carnem or-

tum referunt. qui servi formam assumpsit, ut humanitas

ejusex hominibus esse crederetur, et ex Patre suo Deo

Yerbum Deus a^jnosceretur, qui pro hominibus cruciatus

toleraret, per formam passibilem quam ex hominibus ac-

ceperat : in patiente corpore impassibilitatem ostenderet

in moriente immortalitatem : et in sepulto incorruptibi-

litatem : in tentato vicloriam : et in veterascente novi-

tatem. Quia vetus noster homo cum illo cruciiixus est : in

hoc enim sita est gratia. Deitas autem nec absque corpore

patiente passioncm unquam admitlit, nec absque anima

dolente et perturbata,perturbationem et dolorem exhi-

bet : neque absque mente anxia et orante, anxia est aut

orat. Enimvero licet quse dicta sunt non naturae defectu

contigerint : attamen ad existentise indicium, hsec ita ge-

rebantur. Cur ergo scripsistis, Deum esse qui in carnepassus est et resurrexit? si enim Deus sit qui per carnem

passws sit ac resurrexerit, passibilem ergo dicitis et Pa-

trem et Paracletum , cum unum sit nomen , et una divina

natura.

XIV. Ex hac autem sententia , mentem vestram ajifnos-

cere licet, quae sanenon est timentium Deum, neque di-

vinis Scripturis obtemperantium : Moyse quidem de Deo

scribente : « Deus noster ignis consumens est^ : » de car-

Dali autem ejus adveutu : Prophetam ait ex fratribus

vestris a Domino excitandum^ : et vitam in ligno suspen-

* Dcut. IV, 24- —^• Dcut, xTui, i8.




sam, quasi corpus Domini ad vitam nobis datum sit*.

Et Hesaias de Deo quidem clamat dicens : « Deus magnus,

» eeternus, qui construxit summitates terrse, non esu-

» riet, neque fatigabitur^, » etc. De passione autem :

» Homo qui in plagis est , et sciens tolerare infirmi-

» tatem^. » Quid sibi vult illud : « Sciens tolerare in-

» firmitatem?» id est, ex eo qui passus est, passi-

bilitas commonstratur. Propterea enim ait : « Scribe

» stylo hominis^, » in novo codice, et non carnis forma

carentis. Et Apostolis dicit : « Homo Christus Jesus qui

» dedit semetipsum pro nobis^. » Ideoque ei qui ex se-

mine David ortum duxit resurrectionem adjicit : « secun-

» dum carnem » loquendo : de divinitate autem ejus :

« Vivum est enim ait Verbum Dei , et effioax, et pene-

» trabilius omni gladio ancipiti ^. » Quin et Dominus pas-

sionem in filio hominis statuit, quod secundum carneniagi indicat : de divinitate autem sua dicit : « Ego et Pa-

» ter unum sumus'^, » et, « Nemo novit Filium quissit,

» nisi sokis Pater^. » Nusquam autem sanguinem Dei

absque carne tradiderunt Scripturoe , vel Deum per car-

nem passum esse et resurrexisse. Arianorum sunt hujus-

modi ausus, quandoquidem neque verum Deum Filium

Dei esse confitentur. Sacrae vero Scripturse in carne Dei

et carnis Dei hominis facti, sanguinem et passionem esse

prsedicant , necnon resurrectionem corporis Dei , nempe

resurrectionem ex mortuis factam. Vos vero oppositum

dicitis, quasi sapientiores Apostolis, in mysteriis doctiores

Prophetis, prsestantiores Evangelistis, ipsoque Domino

auctoritate graviores : ementitaque illa verborum specie

abnegatisquidem veritatem, contra deitatis vero oecono-

miam loquimini, quse in Cruce ipsa liquido apparet :

1 Dent. xxvni, 66. — 2 Jsai. xl, 28. — 2 isai. lui, 5. — ^ Isai. viii, 1,

^ 6 i Titn. 11, 5. — 6 Hebr. iv, 12. — 7 Joan. x, 3o, — ^ Matlh. xi, 37.



CONTRA APOLLIÂRIUM , LIBER II. 583

cum in cffusione quidem sanguinis carnem adesse confir-

metur : cumque vox edita, et anima indicata, non dei-

tatis separationem manifestet-, secl corporis mortem si-

gnificet : cum deitas neque corpus in sepulcro desereret,

neque ab anima in inferis separaretur. Illud enim est

quod dictum est per Prophetas : « Non derelinques ani-

)) mam meam in inferno, nec dabis sanctum tuum videre

)) corruptionem ^ )) Ideo et Dominus aiebat : « Nemo

)) toUit eam a me, sed ego pono eam ameipso*^; )) idest,

prsesens illud declaro.

XV. Idcirco in anima quidem Christi mortis im-

perium destructum ,resurrectio facta ex inferno

, et ani-

mabusprsedicatumest •, incorporeautem Chrisli, corrup-

tio abolita est , et incorruptio ex ipso sepulcro emicuit.

Itaque, nec homo a Deo segregabatur , nec Deus homini

se eum deserturum annunciabat, neque obitus, spiritusque

discessio,transituserat Dei a corpore sed animse a corpore

separatio : nostraenim ibimorsdescripta fuit. Quod si Deus

a corpore separatus est, eoque modo mors contigit,

quomodo corpus ab incorruptibili Deo segregatum , in-

corruptibile apparuit? quomodo etiam Verbum, descen-

sum suum ad inferos peregit ? aut quo pacto ab inferis

resurrectionem exhibuil? Numquid ipse vice animae

nostrae resurrexit, ut nostrse resurrectionis imaginem

concinnaret ? At qui fieri potest , ut talia de Deo cogite-

mus? Vestra igitur definitio a sacris Scripturis aliena est

vestraque sententia cum peracta in Christo oeconomia

non consentit. Et illud : « Sede a dextris meis^,^)

nonhominis dignitas facta est; ut hominis dignitas Dei digni-

tas crederetur, dictum est : « Sede a dextris meis*, et

)) Glorificame, Pater, 3eterna gloria^. )) Nec hoc dicit,

* Psal. XV, 10. —2 Joan. x, i8. — 3 Psal. cix, i. —-* Ibid. — ^ Joan,

XVII, 5.



584 S. ATHANA.SII ARCHIEPISCOPI

quod gloria privatiis sit; sed quod in inglorio corpore

degeretj ut palam faceret non separatam a divina gloria

esse servi formam , sed eamdem gloriam prse se ferre.

Quapropter ait : « Et glorificavi, et rursum glorificabo ^.

Sicque unam eamdemque, et ante corpus assumptum, et

in corpore gloriam fuisse ostendit ut ait Apostolus :

« Tanto melior Angelis effectusy quanto excellentius prse

» nomen illis hsereditavit. Cui enimdixitaliquando An-

» gelorum, Sede a dextris meis'^. » Nec sane Angelorum

opifex Verbum, melius factum est , quasi inferius ante

fuisset : sed in se ortam servi formam, Angelis, seu po-

tius, omni creatura prsestantiorem exhibuit : quando-

quidem cum imago esset Dei invisibilis, primogenitus

omnis creaturse factum est , ut scriptum est in Evan-

geliis : « Donec peperit Filium suum primogenitum^. »

Ideoin ipso creata sunt omnia, in ipso passio locum

habuit, ipseque estqui a passione et morte liberat.Omnia

per ipsum facta sunt, et ipse est caput corporis Ecclesiae,

qui est Primogenitus ex mortuis, « ut sit in omnibus, »

inquit, « ipse primatum tenens^. »

XVI. Curitaque rationalium naturarumCreatorem Ver-

bum, dicitis carnem sibi ipsicommiscuisse, et rationalem

hominem factum esse? et quomodo immutabile et invaria-

bile inanens , homo factum est , si rationalem servi for-

mam non concinnaverit, ut et Verbum immutabile esset

manens quod erat , etrationalis homo in terra videretur,

licet tamen Deusesset. Nam coelestishomo eratDominus,

noQ quodcarnem ex coelo sumptam exhibuerit, sed quod

eam quam ex terra sumpsit, coelestem constituerit. Id-

circo qualis est coelestis ille, tales et coelestes illi qui per

sanctitatis ejus participationem coelestes facti sunt. Quo-

circa ipsi quse corporea sunt propria fuere^ sed rursum

* Joan. xu, a8. — » H«br. i, 4. — * Matth. i, aS, — * CoIom. i, i8,



CONTRA APOLLINARIUM , LIBER II. 385

objicitis : quomodo Dominum gloriae cruciiixerant, qiiin

tamea secundum vos Verbum crucifixerint? Absit ut

hoc dicamus : sed Yerbum ionominia aftecerunt, dum

corpus Verbi cruci affixere. Nam Deus qiiidem est qui

ignominia aflectus est : passio autem , et mors , ac resur-

ref*tio, tum carnis tum anima^ Dei fuit. Propterea Judseis

Dominus ait : « Solvite templum hoc, et in tribus diebus

)) excitabo illud % » ut ait Propheta : « Pro quibus tra-

)) dita est in mortem anima ejus*^, » sed non ipsum Ver-

bum. Joannes autem ait : « lile animam suam pro nobis

)) posuit ^. » Quomodo igitur potuerunt Judsei teraplum

Dei sohere*, et indissolubilem carnis cum Verbo con-

junctionem dirimere, si, ut vos dicitis, corporis mors

tali modo contigit? Aeque enim occisum est corpus , si a

nuUo separatum est. Si enim dissolutio facta non est,

neque mors contigit : si mors non fuit, neque resurrectio

fuit. Concedite igitur dissolutionem , et separationem a

corpore factam esse, ut scriptum est in Evangeliis : « Ex-

)) piravif* : et^ inclinato capite tradidit spirtum^, )) ut

sciamus qualem spiritum existimatis a corpore exces-

sisse, sicque mortem obvenisse. Dixistis enim, Cum car-

«em non subsistentem sibi commiscuisset Verbum , vere

rationalem et perfectum hominem exhibuisse. Si igitur

Verbum excessit a corpore, atque ita mors obvenit, ad-

versus Deum Judsei invaluerunt, cum indissolubilera

commixtionem solverint. Nec igitur mors nostra illic

locum habuit^ si ex Dei separatione corporis extinctio

obtigerit. Quomodo autem corpus ab incorruptibili Deo

separatum in incorruptibilitate remanere potuit? Eo au-

tem modo vulneratio quidem corporis, pas^îo autem Verbi

fuerit. Eadem enim de causa et Deum passum esse , ex

* Joan. II, 19. — 2 isai, liu, 12. — ^ 1 Joan. 111, 16, — * Luc. x.\iu,46t

—- * Joan. XIX, 3o.

xxxn. 25



586 S. ATIIANASII ARCHIEPISCOPI

consequenti loqnentes , asseveratis, quin et cum Arianis

iJipsum doceniibus consentitis. Verbum autem , ut

vestra fert opinio , ex resurrectione excitatum fue-

rit. Necesse est enim ipsum aliquod resurrectionis

ab inferis initium accepisse , tit perfecta foret resur-

rectio, et mortis solutio, spirituumque qui ibi detenti

erant demissio.

XV il. Qnod si hsec ipsa Verbum sustinuit , ubinam,

qnseso, Veibi immutabilitas et invariabiiitas? Et quo-

rnodo Verbum palam iii inferno visum, in morte sua

homo reputatum est? Cur Judaeis dicebat Dominus :

« E{>'0 sascitabo eum^ » et non : Ego ex inferno resur-

go? Si enim Verbum postquam inortuum est, suscitaute

se a morte opus habuit*, non Verbi virtoria erit, sed

ejus qui ipsum suscitavit. Cur aiitem per Prophetas illud

de anima ejus prspnunciatum est? Cur ipse Dominus cum

jam praesens, promissum impieret, aiebat : « Animatn

» meam pono pro ovibus meis'^? » quam animam spi-

rituin esse sacrse Scriplura^ aperte docent : et Dominus

ipse qui dixit : corpus quidem ab hominibus Of cidi, qui

animam tamen non possunt occidere, quippe quse spi-

ritus sit. Hoc ipso Spiritu turbatus est Jesus : hujus Spi-

ritus di^cessio a corpore in Cru( e facta est. Et sic ex-

tinctum est corpus, atque ita conti^ît dissolutio : Deo

Verbo immutato remauente, tain in corpore,quam in

anima, atque in seipso, qui in sinu Patris existebat, ad

specimen immutabiiitalis. Et in sua ad nostri similitu-

dinem forma, nostram illic descripsit mortem•,

ut in illa

resurreciionem pro nobis concinnaret : ex inferno qui-

dem animam, ex sepulcro autein corpus reducens, ut

inmorteper exhibitionem animee mortem destrueret :

in sepulcro per sepuituram corporis corruptionen abole-

1 Joan. VI, 4o. — ^ Juan. x, i5,



GONTRA APOLLINARIUM ,LIBER II. 38/

ret; sicque ex inferno et ex sepulcro immortalitatem

et incorruptibilitateni exhiberet, cuin in forma nobis

consimili ncstram yiam emensus esset, nostramque de-

tentionem solvisset. Quod sane admiratione dignum ex-

titit : namin hoc gratia sita fuit. Vos vero dam carnem

solam confitemini, neque peccati damnationem, neque

mortis dissokitionem, neque resurrectionis consumma-

tionem, neque Verbi immutabilitatem demonstrare va-

letis; eo quod extra sacras Scripturas evagamini, ealoquentes quae Ariani cavillantur : cumtamen de anima

aperte in sacris Scripturis sermo habeatur, et oeconomia

consummata sit , exhibitis omnibus consummationis

indiciis.

XVHI. Porro hsereticorum alii, eum qui visus est

confitentes, ejus divinitali

noncredunt : alii

vero quiDeum confitentur, carnis ejus generationem Hegant :

alii qui carnem cum diviuitate confitentur , negant ani-

mam ejus extitisse, similesque furiosis Arianis evadunt,

qui connectunt tortuosas et obliquas propositiones, ut

de illis quaestiones agitando simpliciores in dubitationem

injiciant, dum ipsi interim in fide hsesitant. Itidem et

ipsi ita loqui didicere : Ecquisnam ille qui natus est ex

Maria? Deusne, an homo? ut si quidem dixeris, homo -,

ejus divinitati fidem non liabeat, in hoc consentiens

hsereticis, qui eidem fidem non habuere : quod si dixe-

ris, Deus, ejus carnis generationem neget, et cum hsere-

ticis qui illam nejrant abducatur. Hinc rursum : Quis est

qui passus est? Quisnam crucifixus est? Deus ne an homo?

ut si quidem dicas, Deus, blasphemum quid proferat ex

sententia impiorum Arianorum-, sin autem dicas, Homo,

ex Judaica sententia loquatur. Ea de causa sanctse Scrip-

turse, Verbum ineflabiliter ex Patre Deum esse, et ipsum

extremis temporibus ex Virgine iiominem genitum esse



588 S. ATHANASn ARCHIEPISCOPI

prapclirant : iit neque Deiis non crederetar, neque rarnis

gcneraUo negaretur. Ubi autem est carnis nomen, ibidem

totius adestcompositi

compago, acceptopeccato. Et ad

nomen quidem hominis, passionem applicant, nec ultra

prof;re(liimtnr, ut ubique scriptum est in sacris Litteris.

De divinitate autem Verbi , immutabilitatem et ineffabi-

litatem confitentur. Ideoque de Verbo quidem ut de Deo

loquuntur: ejusdem vero ut hominis generationem enar-

rant : ut idem ipse naturaliter et vere utrumque sit,

Deus quidem quoad ?eternitatem Deitatis et rerum crea-

tionem : homo auteni, quoadoenerationem ex muliere, et

incrementum staturae atque sctatis. Deus quoque pro be-

neficiis vitam tribuenlilms, et putens in miraculis perpe-

trandis : honiO vero ,quoad passiones nostrum similis , et

quoad nostras infirjnitates. Ac Deus item est Verbum,

si spectetur quidem immortalitas, incorruptibiiitas et

immutabililas : ethomo, si consideretur in cruce suspen-

sio et sanfjuinis efflaxus, ac corporis sepultura, necnon

descensus ad inferos, atque resurrectio a mortuis. Sic

Christus ex mortuis excitatus est, et Deus cum sit, mortuos

excilat.

XIX. Vani igitur sunt, qui aut divinitati ejus passio-

nem adscribunt, aut humanitati ejus fidem non habent,

aut qui unum duos esse dicunt : sive qui carnis ejus di-

mensionem facere conantur : et qui quantum et quomo-

do, prseter Scripturarum auctoritatem proferre audent.

Hujusmodi enim opinionibus hsereticorum mens prolapsa

est:

Marcione propterimmoderatam blasphemiam a ve-

ritate declinante ; Manichseo, ob peccati opinionem se-

dncto : Valentino, a scientia, uti causabatur, seducto :

PauloSamosatensi, cumeo qui Photinus vocatur, aceorum

sequacibus, ob incredulitatem a Deitate deficientibus :

Ario,profuroresuo blasphcmante. Vos autemsimiiibus usi



CONTRA APOI.UNARIUM , LIBER II. SB^

cavillationibus, qiise scripta non sunt loquimini, eoque

modo imbecillos evertilis. SufTicit enirn iis qua3 scripta et

gesta sunt credere, ut ait Paulus: « Pro siinilitudine per

)> omnia, absque peccato^. » Petrus autem : « Christo

» iîtur pro nobis passo in carne, et voseadem cogita-

» tione armamini*^, » et ne ulterius inquirentes, verita-

temrespuatis.

* Hebr. iv, i5. — ^ i Petr. iv, i.





SAJNCTI PATRIS NOSTRI

A T H A N A S 1

ARCHIEPISCOPI ALEXANDRIINI,

EPISTOLA

AD JOANINEM ET ANTIOCHUM PRESBYTEROS,

Ailianasms Joanni ct Antioclw ^ dilcctis fiiiis ^ et

comprcsbytcris in Domino ^ salutcm.

i-iiiiiT^#-.g>Q-<

MrssAai etiam nunc a vobis eplstolam laetus accepi

niaxime quia Hierosolymisscripsistis, et gratiam habeo,

quod de fratribus istic congregatis certiorem me fecistis,

necnon de iis qui quaestionum movendarum obtentu,

simpliciores turbare nituntur. Sed de iis prsecipiat Apos-

tolus : Non attendendum contentiosis, nec iis qui niliil

aliud quserunt, quam novi quidpiam vel dicere vel au-

dire^. Vos autein qui firmum habetis fundamentum ,

quod est Christus Dominus noster, a Patribusque veritatis

confessionem accepistis*, aversamini eos qui plus minusve

quam illa habeat loqui voluerint : et majore opera fra-

trum ulilitatem curare •, ut Deum illi timeant,proecepta

* Act. xvn, 21.



092 S« ATflANASII ARGHIEPISCOPI ,ETO.

custodiant 5 ut cum ex doctrina Patrum, tum ex obser-

vatione praeceptorum,grati Domino in die judicii se sis-

tere possint. Valde autem miror audaciam eorum, qui

nihil reformidant obtrectare dilecto et vere Dei famulo

Basilio Episcopo. Ex hujusmodi enim futili loquacitate

deprehendi poterit, eos ne Patrum quidem confessio-

nem dilipere. Saljtate fratres. Salutant vos qui mecum

sunt. Opto vos valere in Domino, diiecti optalissimique

fiiii.




ATHANASnARCHIEPISCOPI ALEXANDRINI,

EPISTOLA

AD PALLADIUM PRESBYTERUM.

Dilecto fiiio Palladio Presbjtero :> Jtlianasius Epis-

copus y in Domino salutem.

Epistolam quoqiie a te uno scriptam libentissime ac-

cepi,potissimum quia solito more rectam spiras fidem.

Quid causee sit autem quod cum dilecto nostro Innocentio

degas, nonnunc primum, sed jamdiu didici, pietatemque

probavi tuam. Cum igitur hoc instituto utaris, rescribe

nobisque significa, quid fratres qui isthic versantur, quid

Ycritatis inimici de nobis cogitent. Quod autem de Csesa-

riensibus Monachis significasti , idipsum a dilecto nostro

Dianio accepi : infensos scilicet ipsos esse atque obsistere

dilccto nobis Basilio Episcopo. Tibi certe qui rem indi-

casti gratiam habeo, illis vero,quse decuit, scripsi j ut

velut filii patri obsequantur, nec repugnent iis quee ap-

probat ille. JVam si circa veritatem suspectus ille esset



5^4 S. ATHAIÂSIl ARCHIEPISCOPI , ETG.

recte pngnarent; sin confidunt, ut nos confidimus, esse

ilhim Ecclesiae gloriam, qui etiam pro veritate dimicat,

docetque illos qai doctrina indigent; cum hujusmodi sa-

ne bomine nefas est pagnare •, immo probae sua3 conscien-

tiae causa acceptissimus esse debet. Saneex iis quse narra-

vit dilectus Dianius , nulla de causa videntur indignari.

Ille namque, ut existimo, infirmis infirmus efficitur, ut

infirmos lucretur^ : dilecti vero nostri conspicientes ejus

ad veritatem scopum, atque ceconomiam, referant Do-

mino gloriam, qui Cappadocige Episcopum dedit hujus-

modi, qualem sane nuUa non regio sibi peroptat. Tu ita-

que, dilecte 5 id illis, quseso, renuntia-, ut, quemadmo-

dum scripsi, morem illi gerant. Illud enim eos erga pa-

trem suum benevolos efficiet, pacemque Ecclesiarum

servabit. Opto te in Domino valere, dilecte fili.

* i Cor. IX, 22.



SAXCTI PATRIS JXOSTRI


EPISTOLA

AD AMUNEM MONACHUM.

Opifigia Dei orania bona puraque sunt ; inutile quippe

nihil aut impurum Dei Verbiim condidit. Nam, « Christi

» bonus odor sumus in iis qui salvi fiuntS » ut ait Apos-

tolus. Cum autem varia callidaque sint Diaboli tela, qui

id curat, ut simpliciores animo in perturbationem conji-

ciat, fratresque a consuetis exercitiis deterreat, dum im-

puras inserit obscoenasque cogitationes ; Age,paucisrna-

ligni fraudes, per Salvatoris nostri gratiam, depellamus,

simpliciorumque mentem confirmemus. « Omnia quidem

» munda mundis '^

: » sed impurorum, turn conscientia,

tumcsetera

omnia immunda sunt. Miror autem Diabolivafritiem, qui tametsi corruptio luesque est, cogitatio-

nes suggerit specie quidem puritate plenas. Quod agit ille

insidiarum potius causa, quam experimenti. Quo enim,

ut supra dixi , Ascelas a consueta et salutari meditatione

* 2 Cor. n, i5. — 2 Rom. xiv, 20.



5^0 «. ATIIANASII ARCIIIEPISCOPI

avertat, atque hac in re snperior evadat, Imjusmodi quse-

dain insusurrat, quae nihil vitse comraodi afferunt : sed

yanas qusestiones et nugas, a nobis sane repudiandas.

Quid enim, quseso , dilccte ac piissime, peccati aut im-

puri naturali inest excremento? Ecquis vilio vertere velit

mucorem e naribus ejectum, vel sputa ore emissa, quibus

pkirima possemus addere , ventris nimirum excrementa,

quae animali ad vitam necessaria sunt? Ad hsec , si homi-

nem esse inanuum Dei opus secundum Scripturas credi-

mus, quomodo ex pura potentia opus contaminatum pro-

dire valuit? Et si, ut in Actibus Apostolorum legitur, ge-

nus Dei sumus, nihil sane in nobis impurum habemus^.

Tunc enim solum inquinamur, cum pessimi odoris opus,

peccatum scilicet, operamur. At cum prseter voluntatem

naturale quodpiam excrementum emittitur, tunc naturae

necessitate, ut supra diximus, hcec cum cseteris tolera-

mus. Sed quia ii , cjuibus una probe dictis, immo a Deo

gestis rebus repugnandi inest cura, dictum illud evange-

licum detorquent : Non quse ingrediuntur, sed quse egre-

diuntur coinquinant hominem^ hanc eorum insaniam,

ne dicam ctusestionem, confutemus'^. Primum enim Scrip-

turas pro sua ignorantia, instabiles sane homines, de-

pravant^. Porro divinum oraculum sic habet : cum

quidam enim, quemadmodum isti, de cibis ambigerent,

ipse Dominus, ut eorum levaret ignorantiam, dohamque

cunctis retegeret, ait, « Non ca quse ingrediuntur ho-

» minem coinquinare, sed quse egrediuntur. » Addit post

hsec, et

undenamegrediuntur : ex corde. Quod probc

nosset illic prophanarum cogitationum, aliorumque sce-

lerum malos inesse thesauros. Brevius autem Apostolus

idipsum docuit hisce verbis : « Esca non nos commendat

» Deo^. » Jam aliquis opportune dixerit : Naturale ex-

I- Act, xyii, 28,—.2 Matth.xv, 20. —^ 2 Petr, lUj 19. —*| Cor. viii,8,



t:PISTOLA AD AMUNEM. O97

crementum nulii nos supplicio addicit. Et forte ipsi me-

dici ( ut hinc hoinines illi yel ab extraneis pudore affi-

ciantur) nobiscum defcndent, animali datos esse quos-

dam necessarios meaUis, ad humores qui in sin^julis

habentur nieml)iis nostris egerendos : qualia sunt capilis

excrementa, pili, aquositates quce ex capite emittuntur:

ventris item secessus , illaque spermaticorum meatuum

superfluitas. Ecquodnam hac in re peccatum in Denm,

Senex reliîosissime, cum ipse Dominus qui animal con-

didit, id curarit effeceritque, ut haec membra essent ejus-

modi meatibus instructa? Coeterum quia prsevertenda

sunt improborum argumenta : fortasse enim dixerint :

Eigo nec verus eorum usug est p 'ccatum, si quidem or-

gana a condilore facta sunt. Ita loquentibus iliis hac in-

terrogatione silenlium imponamus : quem dicis usum,

legitimumne, quem Deus liis permisit verbis : « Crescite

» et multiplicamini et replete terram ^: » quem et ipse

probavit Apostolus, cum dixit : « Honorabile connubium

)) et thorus immaculatus^ j » an publicum iilum qui

clanculum et libidinose exercetur? Nam in cseteris quo-

que, per hanc vitam agi solitis, qua^dam occurruntagendi

discrimina : quale occidere non licet*, at in beilo adver-

sarios interlicere, et legitimum et laude dignum est. Sic

magnis donantur pra^miis qui se in bello strenue gerunt ?

cippique eriguntur quae prseclara eorum celebrent faci-

Dora. Itaque idipsum quodam modo, et quodam tempore

non licet : quadam autem ratione et opportunitate per-

mittitur conrediturque. Eadem igitur est de coitu ratio :

Beatusqui in juventute libero junctusmatrimonio, natura

ad liberorum procreationem usus est ; quod. si ad. libidi-

nem, fornicatores et moechos, quod apud Apostolum me-

moratur, supplicium excipiet. JXam duplex cum sit via in

* GcQ. 1, 28, — 2 Hebr. xui, /f.




vita, alia qiiidem inferior vulgariorque , matrimonii sci-

licet; alia vero Angelica et suprema omnium, nempe

virjînitatis-, si quis mundanam , nuptias nimirum elege-

rit, culpa quidem vacat, sed tot tantaque non conseque-

tur dona. Consequetur tamen aliqua, si quidem et ipse

fert fructum tricesimum. Si quis vero castam mundoque

superiorem amplexus fuerit vitam, tametsi hsec altera as-

perior, et difflcilior via est, at excellentioribus ille mune-

ribus donandus est : perfectum quippe fructum , nempe

centesimum produxit. Itaque obsccense illorum atque

inalignoe qusestiones, proprias babent solutionesexdivinis

Scripturis jam olim allatas. Confirma ergo, Pater, greges

tuos, apostolicisque verbis hortare , evangelicis demulce^

ex Psatmis da consilium*, « Vivifica me , » dicens, « se-

)) cundum eloquium tuum^ : » eloquium autem ejus illud

est, ut ex puro corde serviamus illi. Hoc cum non ignoret

ipse Propheta , sese quasi interpretatur dicens : « Cor

» mundum crea in me Deus*^, » ne me obscoense cogita-

tiones conturbent. Rursus ipse David : « Et Spiritu prin-

» cipali confirma me^-, » ut si quando me cogitationes

conturbent, valida ex te virtus me quasi basis fulciat.

Hsec igitur et talia consulendo, dic iis qui tarde veritati

obtemperant, « Docebo iniquos vias tuas '^•, » in Domino-

que confidens, te suasurum illis ut ab hujusmodi vitio

abstineant, psalle, « Et impii ad te convertentur^. » Uti-

nam qui malo animo hasce movent qusestiones, incassum

laborandi finem faciant : qui vero ob animse simplicitatem

in dubitatione versantur, Spiritu principali confirmen-

tur : quotquot autem veritatem firmiler nostis, eam in-

fractam et inconcussam retineatis in Christo Jesu Domino

nostro : cui cum Patre gloria et imperium cum Spiritu

sancto, in saecula. Amen.

*Psal. cxvui, 107. —^ Psal.L, 12.— 3 ibid. i4. —*lbid. i5. — * Ibid.



EPISTOLA FESTALIS. O99

Ejusdem ex trigeslma nona Eplstola festall

( inlilo mutiia. )

I. At qiiandoqnidem de haeretiris tanquam mortuis

mentionem fecimus; de nobis autem, ut qui divinas ad

salutem Litteras liabeamus : et quia vereor ne, ut ad Co-

rinthios Paulus scripsit, ex simplioioribus pauci, a sim-

plioifate purilateque sua, per quorundam hominum va-

fritiem avertantur ^: neve deinceps lihros alios le^^ânt,

qui Apocrj^phi vocantur, nominumsimilitudine decepti,

qua cum veris libiis conveniunt; sequo, queeso, ferte

animo si de quibus probe nostis, de iisdem ego scribo

quod ex re utilitateque Ecclesiee fore existiment. Illa au-

tem memoraturus, ad audacis propositi mei confirmatio-

nem, Evangelistae Lucae formautar, dicendo : «Quoniam

» quidem aliqui conali sunt*^, » quse dicuntur Apocry-

pha in suum ordinem redigere, eaque miscere Scripturae

a Deo inspirata^, quam certis accepimus testimoniis,

quemadmodum Patribus tradidere qui ab initio ipsi vi-

derunt, et ministri fuerunt sermonis:

visum est et mihi,

adhortantibus germanis fratribus,prout didici, ab ini-

tio et ordine libros lecensere, quos divinosesse, cano-

nice scriptum, traditum et creditum est : et quisque si

seductus quidem fuerit, eos coarguat qui se seduxerint;

sin purus permanserit , Isetus hsec monita accipiat. Sunt

itaque veleris Testamenli libri omnes numero viginti

duo. Tot enim , ut audivi, elementa apud Hebrseos

esse traditum est. Singuli autem hoc ordine, hoc nomine

sunt : Primum Genesis, deinde Exodus, hinc Leviticus,

postea Numeri, exinde Deuteronomium. Hos excipiunt,

* a Cor. XI, 3. — ^huc. 1, 1,



400 S. ATHANASII ARCniEriSCOPl

Jesus filius Nave, Judices, et postea Riith. Hinc rursum

Regnorum libriquatuor : ex quibus, primus et secundus,

pro uno numerantur libro, tertius et quartus pro uno si-

militer. Post ha3C Paralipomenon primus et secundus pro

iino pariter libro censentur. Hinc Esdrse primus et secun-

dus, pro uno similiter : postealiber Psalmorum, deinceps

Proverbia, tum Ecclesiastes, etCanticumcanticorum. Ad

hsec Job : ac deinceps Prophetoe, ex quibusduodecimpro

uno libro numerantur. Hinc HesaiaSjHieremiaset cum ipso

Baruch, Lamentationes, Epistola :postea HezechieletDa-

niel : Hactenus veterisTestamenti libri. NoviautemTesta-

mentilibrosreferrenepigeat.SuntenimhijEvangeliaqua-

tuor, secundum Matthaeum, secundum Marcum , secun-

dum Lucam, secundum Joannem. Postea acta Apostolo-

rum, et Epistolae Catholicae, quae Apostolorum vocantur,

numero septem:

nempe, Jacobi una, Petri du3e, Joaunis

tres, Judse una. Ad hsec Pauli Apostoli quatuordecim

sunt Epistolae, sic ordine descriptse : prima, ad Romanos :

tum duse ad Corinthios : dehinc , ad Galatas : postea , ad

Ephesios : deinde, ad Philippenses :tum, ad Colossenses:

postea, ad Thessaionicenses duse, et ea quse ad Hebrseos

dirigitur:

deinde ad Timotheum duse:

ad Titum una:

ultimo , ad Philemonem una : ad hsec Joannis Apocalyp-

sis. Hi sunt salutis fontes , ut qui sitit eorum eloquiis im-

pleatur : ut in his solis pietatis doctrina docetur. Nemo iis

addat, aut aliquid ab illis detrahat. De his Dominus

Sadducseos pudore afticiebat, his verbis : « Erratis nes-

)) cientes Scripturas ^: » Judseos vero hortabatur dicens :

« Scrutamini Scripturas, quia illse sunt quse testimonium

)) perhibent de me ^. )) Sed majoris accurationis causa

illud quoque scripto addere necesse duxi; esse nimiruiri

alios libros praeter istos, non ia canonem quidem redac-

1 Matlh. xxn, 29* — ^ Joao. v, 59.



EnSTOLA AD RUFINIANUM. 4^1

tos, sed qiios a Patribus decretum est, legendos ab iis

esse qui nuper ediscendi pietatis verbi gratia accesserint.

Sapientia Salomonis, etsapientiaSirach, Esther, Judith,

Tobias , doctrina, ut vocant, Apostolorum, et Pastor.

Attamen, dilecti, cum illi in canonem redacti sint, hi

legantur, nusquam apocryphorum mentio habetur*, sed

ii sunt haereticorum commentum, qui arbitratusuo libros

conscribunt,

quibus assignant tempora , ut ea qtiam

ipsis adscribunt antiquitatis specie, occasionem captent

simpliciores fallendi (4).

^V V%V*VV\%'VV'VVVVV^/^VVV*V^/VVVVVVVV**VVVVV%VV*VVVVVV%/»A/1/VVVVV*VVVVVV1'VV%'V»/^'*'VVVV%

EPISTOLA AD RUFINIANUM.

Domino filio ^ et optatissimo comministro Rufinidno

Athanasius j in Domino salutem,

Tu quidem quse dilectum filium decent ad Patrem

scribis : te itaque litteris accedentem tuis amplexus sum,omnium dilectissime mihi Rufiniane. Cum autern et in

sermonis exordio et in medio etinfine, tibi,quasi filio

scribere possem, me ipse cohibui , ne ex litteris commen-

datio et testimonium palam fieret. Tu enim mihi es

Epis^.ola, sicutscriptum est,agnitalectaque in corde ^* Sic

igitur credito , et ita affectus esto, etiam credito. Salutote, et ut rescribas hortor, non parum enim, sed summo-

pereme, ita agendo delectas. Quoniam autem studioseet

ecclesiastice , ut pietati convenit tuse, interrogasti de iis

qui vi quidem subducti, lapsi sunt, nec tamen prava fide

* 2 Cor. 111, 2.

X.XXII, 26




corrupti : et voluisti me rescribere, quae de illis, cum in

Synodis, tum ubique alias decreta sunt*, scito Dominemi

optatissime , in principio quidem cum vis illa desiisset,

coactam Synodum fuisse, prsesentibusexterarumpartium

Episcopis : celebratam item aliam fuisse apud Graeciae

comministros, nihiloque secius apud illos qui in Hispa-

nia, et in Gallia degunt : atque idipsum hic et ubique

placuisse , nimirum ut iis qui lapsi sunt, si impietatis

fuerint pra^fecti , venia concedatur, si quidem resipis-

cant , nec detur tamen in Clero locus: iis

vero quiimpietati patrocinati non sunt, sed necessitate ac violen-

tia tracti fuere, decretum est , ut et venia concedatur, et

in Clero detur locus *, potissimum quia consentaneam

attulerunt excusationem , et quod oeconomia quadam id

factum videatur. Affirmabant quippe se minime in im-

pietatem lapsos fuisse : sed ne impiissimi quidam homi-

nes ad Episcopatum evecti , Ecclesias corrumperent, se

maluisse cum violcntia concurrere , et id oneris ferre,

quam populos perdere. Hsec ilii verba non abs re loqui

nobis visi sunt : quod maxime ipsi in exemplum affer-

rent, Aaronem , Mosis fratrem in deserto populi prseva-

ricalioni concnrrisse : hanc tamen excusationem ha-

buisse, ne populus scilicet in JEgyptum reversus in idolo-

latria permaneret : nam id rationi certe consentaneum

videbatur*, siquidem in deserto manentcs, poterant im-

pietatis finem facere, sin autem in iE(;yptum ingresoi

fuissent, in impietate versati auctiquefuissent.Quaprop-

ter ad Clerum reditus ilEis concessus est; iis enim qui

decepti et vim passi sunt venia facile datur. Ha^c tuse

quoque pietati significo, confidens, tuam religionem quse

decreta sunt suscepturam, nec lenitatem eorum qui con-

venere damnaturam. Haec legere digneris sacrisMinistris

et populo qui tibi subest j ut et ipsi hiscompertis, te circ«i



ErisTOL.\ Ad rufinianum. 4o5

illos ita afifectum non coarguant. Abs re enim esset me

scribere, cum tua pietas possit, et nostrum erga illos affec-

tum nunciare , et omnia quae desunt implere. Gratia Do-

mino ,qui implevit te omni yerbo et omni scientia. Qui

ilaque poenitentiam agunt, anathemate damnent, ex-

presso nomine,pravam Euzoii et Eudoxii doctrinam.

IUi euim arianse baereseos Patroni , in Christum blasphe-

mantes creaturam eum esse scripserunt. Confiteantur

quoque fidem Nicsese a Patribus declaratam, et nullam

aliam Synodum liuic anteponant. Saluta fratres qui

apud te suntj qui apud me degunt te in Domino salu-

tant.

"VV^W^-VXV*X/V*'V».W**»/»/VV**»/»,*Vfc^W»»VWWWWV»/*W*VWVWVWW/%vwvwvwvwwwv*

EPISTOLA AD LUCIFERUM.

Domlno DUectlsshno Fratrl Luclfero Episcopo et

Confessorlj Atlianaslus in Domino salutem.

Deo favente, corpore valentes misimus etiam nunc

carissimum nostrum Eutychetem Diaconem , ut tua

quoque religiosa sanctitas,quod est nobis optandum et

desiderabile, de tua incolumitate tuorumque omnium

certiores nos efficere dignetur. Yobisnamque

Confesso-

ribus ac servis Dei viventibus , credimus statum Catholi-

cse Ecclesia? renovari , et quod hseretici conscindere ten-

taverunt , hoc Dominum nostrum Jesum Christum per

vos ad integrum restituere. Quanquam enim prsecursore

Anticliristi per potentiam hujus mundi omnia egerint



4o4 S. ATIIANASII ARCniEPISCOPI

ut extingnerent lucernam veritatis, tamen divinitas per

yestram confessionem, clariorem ejus lucem ostendit, ut

neminem latere possit eorum fallacia. Anteliac vel simu-

lare poterant, nunc Antichristi nominaiitur. Quis enim

non execretur, qui eorum communionem tanquam ma-culam

,ac virus anguis non fugiat? Omnis ubique Eccle-

sia luget, omnis civitas gemit, senes Episcopi in exilio

laborant, et hseretici dissimulant

,qui dum negant

Christum, publicanos se efiecerunt sedentes in Ecclesiis,

et exigentes vectigalia. novum genus hominum et per-

secutionis,quod adinvenit Diabolus , ut ipsis ministris

ad malefaciendum et tanta credulitate uteretur I Sed etsi

haec tanta agunt , et superbias et blasphemias extende-

runt, confessio tamen et religio, et sapientia vestra, non

modicum, sed maximum solatium, et magna consolatio

est fraternitati. Pervenit enim ad nos scripsisse sanctita-tem tuam Augusto Constantio , et magis magisque mira-

mur,quia in medio tanquam scorpionum habitans

,

animi tamen liberlate uteris , ut vel monendo , vel do-

cendo, vel emendando, errantes ad lumen veritatis ad-

ducas. Rogo igitur, rogant mecum etiam omnes Confes-

sores, ut digneris nobis exemplum destinarejut nonlantum auditu, sed etiam ex litteris possint perspicere

omnes animse tuse virtutem fideique fiduciam et liberta-

tem. Salutant sanctitatem tuam qui mecum sunt. Saluto

omnes qui tecum sunt. Divinitas te incolumen, vegetum,

memoremque nostri semper tueatur, Domine dilectissi-

me, ac vere homo Dci.

His acceptis litteris, beatus Lucifer misit libros quos

ad Constantium scripserat, quos cum legisset Athana-sius , hanc infra epistolam misit.



EPISTOLA AD LUGIFERUM. 4^^

Dominn gloriosisslmo^ ac merito desidrratissimo

coepiscopo LuciferOj Atlianasius in Domino sa^

luiem,

Etsi credo pervenisse etiain ad sanctitatem tuam de

perseoutione, quam etiam nunc adversus fraternitatem

facere conati sunt inimici Christi,quserentes sanguinem

nostrum ; possunt tamen eliam carissimi nostri referre

reliyioni tuse. In tantum enim rabiem suam per milites

extendere nisi sunt, ut non solum civitatis Clericos eftu-

garent, sed etiam ad Eremitas exirent, et funestas suas

manus adversus i^xovaôvra? immitterent. Inde factum

est ut etiam ejô me longias abducerem, ne etiam qui

nos susceperunt , negotium ab eisdem paterentur. Cui

etenim parcent Ariani qui nec animis suis pepercerunt?

Quando autem possunt recedere a suis nefandis actibus,

dum permanent negando Chribtum Dominum unicumFilium Dei ? Hsec est radix eorum pravitatis : hoc suo

arenoso fundamento aedificant perversas suas vias, sicut

scriptum inveuimus in tertio decimo Psahno ; « Dixit

» insipiens in corde suo^ non est Deus. » Et mox sequl-

tur : (( Corrupti sunt et abominabiles facti sunt in operi-

» bus suis^ » Inde Judsei negantes Filium Dei digni fue-

runt audire : Voe gens peccatrix, populus plenus delictis,

semen malignum, filii sine lege^. Unde sine lege,quippe

quia dereUquistis Dominum. Inde beatissimus Paulus

cum ccepisset non tantum credere in Filium Dei, ve-

rumetiam pra^dicare deitatem ipsius , scribebat : « In

*

Psal. xiu, 1,2. —2 Jsjai.

i, 5.



4o6 S. ATHANASII ARGHIEPISGOri

» nullo mihi mali conscius sum^. » Ita juxta vestram

confessionem etiam nos optamus, tenentes apostolicam

traditionem, vivere juxta divinae legis mandata, ut pos-

simus vobiscum inveniri in choro illo, in quo uunc exul-

tant Patriarchse, Prophetae, Apostoli ac Martyres. Licet

igitur Ariani insania cum extranea potentia ita se mo-

vebat, ut non liceret nec Fratres, quantum illi seevie-

Lant , libere aerem videre ; tamen juxta orationes tuas

Deo favente, et si cum labore et periculo videre potui

fratrem,qui solet tam necessaria quam epistolas tam

sanctitatistuse quamaliorum destinare. Accepimus itaque

epistolas et libros religiosissimae ac sapientissimse animse

tuse , in quibus perspeximus imaginem apostolicam , fi-

duciam propheticam, magisterium veritatis, doctrinam

verae fidei, viam coelestem, martyrii gloriam^ trium-

phos adversus hseresim arianam, traditionem integram

Patrum nostrorum , regulam rectam Ecclesiastici ordi-

nis. vere Lucifer, qui juxta nomen lumen veritatis fe-

rens,posuisti super candelabrum , ut luceat omnibus !

Quisenim, exceptis Arianis, non pervidet ex tua doc-

trina veramquidemfidem, maculam autem Arianorum.

Yalde et admirabiliter , ut est lumen a tenebris , ita se-

parasti veritatem a calliditate et hypocrisi hsereticorum,

defendisti Catholicam Ecclesiam,probasti nihil esse , sed

tantum phantasiam , Arianorum verba docuisti calcan-

dos esse frendores diabolicos. Quam bona et jucunda

hortamenta tua admartyriuml quam desideratissimam

ostendisti mortem esse pro Christo Filio Dei ! quam fu-

turi sceculi et vitse coelestis amorem manifestasti ! Yide-

ris esse verum templum Salvatoris,qui in te habitans

hsec ipsa per te loquitur, ipse qui tantam gratiam prae-

J)uit sermonibus tuis, quippe qui ante eras apud omnes

* Clor, iV|4«



EPISTOLA. A.D LUGIFERUM. lÔy

amabiUs, niinc tamen tantus est amor aflfectionis tuse

in animis omnium collocatus , ut Ileliam te temporibus

nostrisnominent,

et

non mirum.Si

enimqui

Deo pla-cere videntur, filii Del nominantur, quanto magis par-

ticipes Prophetarum , Confessores , et maxime te appel-

lare dignum est? Crede mihi, Lucifer, non tu sohis hsec

locutuses, sed Spiritus sanctus tecum. Unde heec tanta

memoria Scriplurarum ^. unde sensus et intellectus ea-

rumdem integer? unde talis ordo sermonis compositus

est? unde tanta hortamenta in viam coelestem? unde

fiducia contra DiaboUim , et probationes adversus hsere-

ticos, nisi Spiritus sanctus coUocatus esset in te? Gaude

igitur in eo te esse, jam pervidens ia qiio etiam prseces-

sores tui nunc sunt Martyres, hoc est in choro Angelo-

rum. Gaudemus etiam nos, habentes te exemplum virtu-

tis et patientise et libertatis. Nam de his quae scripsisti de

nomine meo , erubesco aliquid proferre , ne videar adu-

lator-, sed scio et credo ipsum Dominum, qui sancto et

reUgioso animo tuo revelavit omnem notitiam , redditu-

rum tibi etiam pro hoc labore praemium in regno coelo-

rum. Quia ergo talis es,precatorem te esse pro nobis

per orationes Dominum petimus , ut jam inspicere dig-

netur , ut est misericors , Ecclesiami Catholicam , et eri-

piat omnes famulos suos de manibus pers^cutorum : quo

etiam hi omnes qui propter metum temporalein cecide-

runt, levare se tandem possint et reverti ad viam justi-

tise , a qua seducti vagantur , nescientes in qua fovea

sint , miseri. Specialiter autem ego peto, si aliquid mi-

nus a me dictum est , ignoscere digneris : a tanto enim

fonte, quod potuit imperitia mea vix haurire valuit.

De fratribus autem nostris , sin minus potui videre eos-

dem , iterum ignoscas peto. Est enim ipsa veritas testis,

pptasse me et desiderasse hoc impetrarej et tantum I^r.



ô8 S. ATHAINASII ARCHIEPISCOPI

buisse dolorem quod non potui : nam nec lacrymse cessa-

verunt ab oculis, nec gemitus ab animo,quia nec fratres

permittimurvidere. Testis est autem Dominus, quia nec

parentes quos potui videre, ex quo persequuntur nos. Quid

enim non faciunt Ariani? Itinera observant, curam ha-

bent de proficiscentibus et exeuntibus de Civitate, naves

quaerunt, eremias gyrant, domos perturbant, concu-

tiunt fratres , singulis negotia concinnant : sed Deo gra-

tias , dum hsec agunt tanto magis et plus execrantur ab

omnibus et cognoscuntur vere , ut dixit sanctitas tua,

mancipia esse Antichristi , et ipsi miseri dum in odio

babentur, durant in malignitate sua, donec morte avi

sui Pharaonis et ipsi damnentur. Salutant rebgionem

tuam qui mecum sunt, dignare saUitare qui tecum sunt.

Divina Dei gratia incolumem te, memorem nostri, sem-

per beatum conservet, merito homo Dei , famule Christi,

particeps Apostolorum , solatium fraternitatis , magister

veritatis , et in omnibus desideratissime.



EPISTOLA AD MONACHl

V*<*«W%^WW *'»'**W»^VWkV»».*V»'**VW»V«.**V»'*»v*ww%.»

EXEMPLU31 EPISTOLJi ATHANASII DE GRiECO IN

LATINLM TRANSLATvE.

jdtlianaslus solitarice vita^ studentibus , et in fide Dei

roboratis ^ ac dilectissimis fratribus ^ in Domino

salutem.

DoMiNO qiiidem gratias ago, qui donavit vobis in eum

credere, ut cum Sanctis etiam vos habeatis vitam perpe-

tuam. Quia autem sunt quidam,qui quae sunt Arii sa-

piunt, circumeuntes Monasteria propter nihil aliud

nisi ut quasi ad vos venientes, et a nobis revertentes,

simplices seducant. Quidam autem sunt qui affirmant

quidem non se sapere illa quae sint Arii,pergunt autem

et pariter orant cum ipsis^ necessario , hortantibus sin-

cerissimis fratribus scribere studui , ut piam fidem quam

in nobis Dei gratia operatur, sincere et sine dolo custo-

dientes, non detis occasionem scandali fratribus. Cum

enim quis vos in Christo fidelis viderit communicare cum

talibus, vel cum eis pariter orare , utiquc opinantes in-

discretum hoc esse , incidunt in coenam impietatis. Ut

ergo nihil tale fiat , sit vobis vokmtas , carissimi , eos qui

sapiunt quae sunt impietatis Arii avertere : eos autem qui

putantur quidem non sapere quae sunt Arii, orant autem

cum impiis , devitare : et maxime quia quorum sensus

execramur , horum etiam communionem convenit fu-

gere. Si quis itaque venit ad vos , si quidem afi*ert secun-

dum beatum Joannem rectam doctrinam, dicite huicj



4lO S. ATHANASII ARCIIIEPISCOPI

Ave , et siculi fratrem hunc talem suscipite^. Si quis au-

tem simulat quidem confiteri se rectam fidem , apparet

autem communicare iilis, hujusmodi hominem horta-mini quidem abstinere se a tali consuetudine , et si qui-

dem promiserit, habetote et hunc quasi fratrem •, si vero

contentioso animo perseveraverit, et hunc quoque vitate.

Possibile quidem erat mihi etiam per multa extendere

epistolam, apponenti ex Scripturis divinis formam ejus-

modi doctrinse 5 sed quia prudentes existentes prsevenitis

eos qui scribunt , et magis abstinentiae intenli idonei

estis et alios docere : propterea breviter , tanquam dili-

gens ad diUgentes, dictavi confidens, quia sic degentes

puram sinceramque fidem servabitis : et illi jam viden-

tes quod non cum eis pariter oratis percipient utilitatem,

timentes ne forte tanquam impii, et qui illorum sapiant,

deputentur.

* 2 Joan. X.



EPISTOLA FILIIS SUIS. ^H

k-v^/v^^^^v^^^ww^vwvvx^ww^xv^x^x-^^/vwv»***

Inciplt Epistola sancti Atlianasii Episcopi Alexan--

drinij fiUis suis ^,

Deus qiiidem vos consoletur, novi autem quia non hoc

sokim vos contristat ; sed contristat et illud, quia Eccle-sias quidem alii per violentiam tenuerunt , vos autem

interim foris estis a locis^ illi enim loca, vos vero habetis

apostolicam fidem. Illi in locis existentes, a vera fide

sunt foris : vos vero a locis quidem foris estis , fides vero

intus. Discutiamus quid sit majus , locus an fides -. claret

utique quia vera fides. Quis ergo amplius perdidit ,

velquis amplius habet, qui locum tenet , an qui fidem? Bo-

nus quidem locus est, quando illic apostolica fides prae-

dicatur : sanctus est , si ibi habitat sanctus. Et post

pauca : Vos autem beati,

qui fide in Ecclesia estis

in fidei fundamentis habitatis, et sufficientem satisfactio-

nem habetis, fidei summitatem, quse in vobis permanet

inconcussa , ex apostolica enim traditione pervenit ad

vos, et frequenter eam execranda invidia vokiit com-

movere , nec valuit : magis autem per ea quse commo-

verunt sunt abscissi. Hoc est enim quod scriptum est :

« Tu es FiUus Dei vivi^, » Petro per revelationem Patris

confesso, et audiente : « Beatus es Simon Barjona,quia

)) caro et sanguis non revelavit tibi-, sed Pater meus qui

)) in coelis est, » et csetera. Nemo igitur unquam vestree

fidei praevalebit , dilectissimi fratres : si enim aliquando

Ecclesias reddiderit Deus, credimus enim hoc *, verum ta-

men ne tanta Ecclesiarum redditionem sufficit nobjs fides

> Scripta anno 356, — 2 Mat(h, xvi, 17,



4l2 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI , ETG.

Et ne forte sine Scripturis loqueos violentia diram, bo-

num est vos ad Scripturarum testimonia trahere. Com-

memoramini enim quia templum quidcm erat Hierusa-

lem : templum non erat in eremo ,alienigenae inva-

serant. Ex quo et templum vero Hierusalem-, illi ejecti

Babylonia descenderunt,judicio prohantis, sive etiam

corrigentis Dei •, manifestantis vero inimicorum sangui-

nem vorantium pcenas ignaris. Et locum quidem habe-

bant aUenigenae j loci vero Dominum nesciebant. In tan-

tum vero quia nec responsa dabat, nec loquebatur, sed

a veritate desolati fuerunt. Quid igitur eos juvat locus?

Ecce enim locum habentes accusantur a diligentibus

Deum,

quia eum fecerunt speluncam latronum , et

domum negotiationis et domum veli locum sanctum

fecerunt amentes sibi,quos illic non licebat intrare.

Audivimus enim, dilectissmi , discentes ab his qui inde

venerunt hsec et deleriora his. Quanto igitur labore vi-

dentur Ecclesiam teaere, tanto magis ejecti sunt- Et pu-

tantur esse intra verilatem , expulsi sunt autem et capti,

et nullum lucrum sola Ecclesia quia rarum, veritasju-

dicatur.




ATHANASIIARCHIEPISGOPI ALEXANDRINI,

LIBER DE TRINITATEET SPIRITU SANCTO.

I. His qui Filium Dei creatum esse profitentur, ne-

quaquam de Spiritu sancto dabimus responsum. Ut

enim Filium,

qui de substantia Dei impassibiliter sit

genitus, creatum ausi sunt dicere, ita et de Spiritu

sancto dicunt utique similia : poenitentiam vero acturis^

sed de Filio interim sentientibus rccte, respondebimus deSpirilu sancto. Etenim desperandum est, eos, qui semel

de irreliîositate ad religionem converti coeperunt, ad

perfectum lucri converti. Ex Scripturis sane divinis, et

non ex humanis intelli(>entiis hoc est. Istiusmodi igitur

rationem praestare operam daturi sumus. Dicite nobis

admirabiles,

ubi inauctoritate

lcîstis, creatumesse Spi-

ritum sanctum? Joannem, inquiunt, audivimusinEvan-

gelio dicentem : « Omnia per ipsum facta sunt, et sine

» ipso factum est nihil ^ » Quibus dicimus : Si ergo au-

dieiitis et David in cxviu Psalmo in Spiritu sancto di-

' Joan, I, 5,



4l4 S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

centem Deo : <( Quia universa serviunt tibi ^ : » Servum

utique esse dicetis etiam Spiritumsanctum, qui non est

servus, sed liber, et liberaverit creaturam , et in adop-

tionem filiorum eam promoverit ad Deum. Aut non au-distis Paulum ad Romanos scribentem : « Non accepistis

» spiritum servitutis iterum in timore , sed accepistis

» spiritum adoptionis filiorum , in quo clamamus : Abba

» Pater. Ipse spiritus contestatus est spiritui nostro, quia

» sumus Filii Dei ^. » Et iterum : « Lex enim Spiritus

» vita3 in Christo Jesu liberavit me a lege peccati et

» mortis ^. » Si vero non est servus Spiritus sanctus,

sicut probaverunt Scripturse : « Quia omnia serviunt

» ei * , » quod omnia per Filium facta sunt , et sine ipso

factum est nihil : unus namque erat eorum, qui audie-

runt Salvatorem dicentem : « Non enim vos estis qui lo-

» quimini , sed Spiritus patris vestri, qui habitat in

» vobis ^. » Sicut et Pelrus scribens, ait : « Quse nunc

» nuntiata sunt vobis evanjjjelizante in vos Spiritu sancto

» misso e coelis. » Itaque si Spiritussanctus est, qui di-

cit : « Omnia per Filium facta sunt, et sine ipso factum

» est nihil, » oportuerat quidemipsum, siquidem crea-

tus esset, dicere : « Omnia per ipsum factasunt, » et

ego per eum factus sum, et sine eo factum est nihil, quo-

modo consaetudo Sanctorum est. Ita Paulussane de se,

et de omnibus sanctis observantissime scribit : « Nobis

» autem unus Deus Pater, ex quo omnia , et unus Domi-

» nus Jesus Ghristus,

per quem omnia , et nos per

» ipsum ^. » Sed quoniam non est universitatis, sed Tri-

nitatis Spiritus sanctus, omnia, quae post Trinitatem

sunt,per Fihum Dei creata esse dixit Spiritus sanctus.

II. Testis autem est mihi beatissimus Paulus in Spiritu

1 Psal. cxvui, 91. — 2 Rom. vm, 10, — ^ Ibid, 2. — * Joan. 1, 3, —

^ Mattli. X, 20, -^ * ' Cor. vui, 6,



LIBER DE TRINITATE ET SPIRITU SANCTO. 4l5

sancto, hoc,quod omnia per Filiiim facta sint, proplie-

tans in cpistola ad Colossenses scripta : « Ouia in ipso

» Filio creata sunt omnia, quse in coelis, et qua^ in terris,

» sive visibilia et invisibilia, sive throni, sive domina-» tiones, sive principatus , sive potestates : omnia per

» ipsum, et in ipso facta sunt, et ipse est ante omnia^. »

Non dixit, sive Spiritus sanctus. Psalm.ista vero David

in cxLviii Psalmo in Spiritu iterumsanctoimperansuni-

versse creaturse laudare Dominum , dicit •* « Laudate Do-

» minum de coelis, laudate eum inexcelsis. Laudateeum» omnes Angeli ejus, laudate eum omnes virtutes ejus.

» Laudate eum sol et luna, laudate eum omnes stellse et

» lumen. Laudate eum coeli coelorum , et aquse quse su-

» per coelos sunt laudent nomen Domini , etc ^. n Indig-

num duxit super his connumerare Spiritum sanctum, et

dicere : Laudet eum Spiritus sanctus : quia laudando-

rum, et non laudantium est, quemadmodum paulo post

in Scripturis probabimus, et vivificaQtium, et non vivi-

ficantium est , vita cum sit, sicut PauUis in secunda ad

Corinthios epistola, ait : « Sed sufficientia nostra ex Deo

» est, qui et idoneos nos fecit ministros novi Testa-

» menti, non littera, sed Spiritu. Littera enim occidit,

» Spiritus autem vivificat ^. » Ad Romanos vero : « Cor-

» pus quidem mortuum est propter peccatum , Spiritus

» autem vivit propter justitiam *. » Et iterum : « Si au-

» tem Spiritus ejus,

qui suscitavit Jesum Christum a

» mortuis, habitat in vobis, vivificabit autemet morta-

» lia corpora vestra per inhabitantem Spiritum suum in

» vobis ^. » Tres quoque sancti inartyres, Ananias,

Azarias et Misael in fornace ignis positi in terraChaldaeo-

rum , cum admirabiliter Deus calorem ignis ad tempe-

1 Coloss. 1, i6, — 2 psai. cxLviu, i. — ^ 2 Gor, ui, 5. — '• Rom. vui, lo,

I—* Ibid, 11,



4l6 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

ratum refri^jerium convertisset , universam creaturam

adhortantes secum laudare Deum, sic incipiunt : « Be-

» nedicite omnia opera Domini Domino, laudate et su-

» perexaltate eum in saecula. Benedicite coeli Dominum,

» hymnum dicite , et superexaltate eum in ssecula. Be-

» nedicite Angeli Dominum, hymnum dicite, et super-

» exaltate eum in saecula. Benedicite omnes virtutes

» Domini Dominum , hymnum dicite , et superexaltate

» eum in ssecula. Benedicite sol et luna Dominum, hym-

» num dicite , et superexaltate eum in ssecula ^. » Et in

consequentibus semetipsos ad hoc incitantes « Benedicite

» Anania , Azaria , et Misael Dominum , laudate et supe-

» rexaltate eum in ssecula. » Et omnem creaturam be-

nedicere Domino secum hortantes , non dicunt : Benedi-

cat Dominum et Spiritus sanctus. Sed et Esaise Seraphim

adstantia et laudantia visa sunt : et Ezechieli Cherubini

subtus gloriam Dei Israel.

III. Cum evidentissime ergo sancti fideliter non con-

numerassent his, quse per Filium facta sunt, Spiritura

sanctum, sed ubique Scripturarum divinarum auctoritate

cum Patre et Filio eum professi fuissent,quare non ti-

ment isti Patri et Filio subtrahere, et universitati auda-

citer connumerare? Sed Pauius, aiunt, Ecclesiis Dei :

« Gratia vobis et pax a Deo Patre , et Domino Jesu

» Christo ^: » non dicit autem et Spiritu sancto. Et ad

Tliessalonicensesscribens dicit: « Ipse autemDeus Pater,

» et Dominus noster Jesus Christus dirigat viam nostram

» ad vos^ : » Non dicens, et Spiritus sanctus, manifeste

eum non cum Patre et Filio, sed cum universitate eumpronuntiat : nam et famulus Dei Moses dicit : « Dominus

» pluit a Domino de coelo sulphur et ignem* : » non me-

* Dan. iii, 5j, — 2 Roni. i, 7 et passim., — 3 1 Thess, iii, u. —« * Gen,



DE TRINITATE ET SPIRITU SANCTO. îj

morat Spiritum sanctum. A quo ct Paulus cum didicis-

set, et de Onesipboro ad Timotheum scribit : <( Det ei

» Dominus invenire misericordiam a Domino in die

» illa ^ » Nec non et in Exodo scriptum est : « Dixit

» autem Dominus ad Mosem : Quoadusque non vuUis

» audire mandata mea, et legitima mea considerare .

» Non Dominus Deus dedit vobis istum diem Sabbati.

» Propterea ipse dedit vobis panes duum dierum "^. » Et

hic cum Patris et Filii fecisset mentionem , de Spiritii

sancto tacuit. Denique et Zacharias Propheta dicit : « Et

» dixit Dominus ad Diabolum : Increpet in te Dominus,

» Diabole ^. » Ubi est nunc et apud istum Spiritus sanc-

tus? Quem autem non movebit instructio sacramenti?

prout Dominus confitetur : « Ha^c est autem vitaseternay

» ut co{}noscant te sokim verum Deum, et quem misisti

» Jesum Christum ^, » cum de Spiritu nihil dixisset.

Paulus autem cum didicisset fidei sacramentum, tradidit

scribens ita : « Nobis vero unus Deus Pater , ex quo om-

» nia, et nos in illo : et unus Dominus Jesus Christus,

» per quem omnia , et nos per ipsum ^. »

IV. Ergo ubique divinse Scripturse memorantes Pa-

trem et Filium, non cotnmemorant etiam Spiritumsanc-

tum. Quibus dicimus : Si ergo Mosem audieritis dicen-

tem , « Dominum Deum tuum adorabis, et ipsi soli

» servies ^. » Aut si audieritis Deum et Esaia dicentem :

« Ego Deus , et non est prseter me salvans '^

, » Ergo neque

Deus Salvator, jam quantum ad vos est, Filius Dei in

confessione dicifcur. Aut si audieritis iterum eum dicen-

tem : « Testes estis vos, si est Deus prseter me ^, » non

jam Deum esse Filium. Et iterum : « Ego primus et ego

» postea, et prseter me Deus non est. Tu autemnonnosti

* 2 Tim. I, 18. — 2 Exod. xvi , 28. — ^ Zach. lu, 2. — ^ Joan. xvii, 3*

.— 5 1 Cor. VIII, G. — ^ Deut. VI, i5, — ^ Isai. xlhi, 11. — * Isai. xuv, 8

xxxii. 27



4l3 S. ATHANASIl ARCHIEPISCOPI

» me, quia ego Dorainus Deus, et noa est aliusprseter

» me. Ego Dominus, et non est araplius ^ » Quod si au-

dieritis et per Joel dicentein Deum? « Et cognosretis,

» quia ego in medio Lsrael sum. Ego Dominus Deus ves-

» ter , et non est amplius alius prseter me. » Et alias ta-

les innumerahiles professiones divinarum Scripturarum

oum aiidieiitis, nec Filium utique dabitis Deoconnume-

rari? Et quibiis ante consensistis Scripturis dixisse de

Patre et Filio, iisdem nunc contraria ita esse dicetis?

Aut numquid hsec non sunt Scripturarum verl)a; sed ad-

versantur sihi, secundum vos, divinse Scripturae? Absit.

Sed licet singulariler sancti loquantur unius nominis

iiientione, id est , Patris, vel Filii, vel Spiritus sancti,

in uno tamen nomine Trinitatem in se pronuutiare

sciunt, quod novissime probabiraus. Ut enim hge pro-

fessiones Filium non excludunt ab unitate Patris, immoet Spiritum sanctum connumeratum Patri et Filio conti-

nent, quemadraodum inScripturis sanclisraonstraviraus,

sic nec cum Patrein et Filium nominant Scripturse, Spiri-

lum tanquain creatum universitati connumerant. Alio-

quin queraadmodurn de Patre et Filio dicitiset ostendi-

tis dicere Scripturas, arhitrantes non connumerari cum

Patre et Filio Spiritura sanctum, si audicritis Scripturas

mentionem facientes Dei et Spiritus, quid eritis facturi?

Dicit sane Ag{>8eus Propheta : « Quapropter ego sum vo-

» hiscura, dicit Dominus oranipolens, et Spiritus meus

» constat in m>edio vestrum '^.>• Considerate ergo, ubi

ponatis Fiiiura : Ecce enim omnipotens et Spiritu signifi-

catur. Aut si audieritis Elsaiam dicentem : « Vae filii de-

» sertores, hsec dicit Dominus : Fecistis consiPium, etnoa

» ex me : et pactum, et non per Spiritum meum : adji-

» cere peccaia super peccata ^. » Et iterum : u Occur-

1 Ibai. XLV, 4. — ^ Agg. II, 5,6. — * Isai. xxx^ 1.

|



LIBER DE TRINITATE ET SPIRITU SAlSCTO. 4^9

» rerunt sibi cervse , et yidernnt facies suas, nuiTiero

» transierunt, et una ex eisperiit. Alia aliam non quae-

» sivit, quia Doniinus niandavit eis, et Spiritus ejus

» congre<Tavit eas ^. » Hsec ergo audientes, ubi Filium

qugeritis?

V. Aut si audieritis Zacbariam Propbetam dicentem :

u Patres vestri ubi sunt et Prophetse? dicit Dominus :

» Numquid in seternum vivent? Verumtamen sermones

» meos et Jegitima mea percipite, quse ego mando in

» Spiritu meo servis meis Prophetis, qui apprebenderunt

» patres vebtros'^ >> Aut si audieritis David dicentem

Deo : « Qao ibo a Spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam ?

Quid cogitabitis de Filio? Sic vero et Apostolus Paulus

Coriutbiis scribens, ait : « Nescitis, quia templum Dei

» estis, et Spiritus Dei babitat in vobis^? » Patrem et

Spiritum connumerari dabitis : Filium vero in bis,qui^

per Spiritum sunt, ponitis. Esaias enim dixit : « Hsec di-

» cit Dominus : Fecistis consilium, et non per me : et

» pactum, et non per Spiritum meum*. » Nequaquam

ergo nec in mentem vestram , religiosi viri , boc subeat

unquam : sedquemadmodum dixistis, Paulum scripsisse :

« Gratia vobis et pax a Deo Patre, et Domino nostro

» Jesu Cbristo^ : » et nuilam mentionem eum fecisse Sp>i-

ritus putatis : Sic iterum audite eum ad Corintbios scri-

bentem in secunda Epistola : « Gratia Domini nostri Jesu

» Christi, et caritas Dei, et communicatio Spiritus saneti

» cum omnibus vobis^. » Et quemadmodum bic dixit,

caritas Dei, sic etiam ad Romanos : « Obsecro autem vos

» fratres per Dominum nostrum Jesum Cbristum, et per

» caritatem Spiritus, concertemini mecum in orationi-

» bus pro me ad Deum. » Et cum Paulus asseruisset com-

Usal. xxxiv, i5et 16. — ^Zach. i, 5. ~3 ^ Cor. 111, 16.— Usai. xxx,i.

— ' Rom. I, 7. — 62 Gor. xnij i3.



4^0 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI

miiniralionem Spiritus vobisoum, Joannes, ait : « Com-

» municalio vero nostra ut sit cum Patre , et Filio ejus

» Jesu Chrislo^ » Paulus autem Aposlolus dicit : « Fi-

» delis autem Deus, per quem vocati sumus in commu-

» nicationem filii sui Jesu Cbristi Domini nostri*^. » In

prinia quoque epistola ad Corinthios necesse est iterum

audire Paulum , Trinitatem prsedicantem, dicit enim :

» Divisioncs autem donorum sunt, idem vero Spiritus :

» et divisiones ministeriorum sunt , idem autem Domi-

» nus : et di visiones operationum sunt, idem vero Deus,

» qui 0})eratur omnia in oinnibus ^. » Cum dixisset autem

Deum et omnia in omnibns operari, et proliessus fuisset

dona quae per Spiiitum donantur, adjecit : « Ha^c autem

» omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividen^

» singulis prout vult. » Docens operationem Dei esse Spi'

ritus sancti, numcjuid destilit Paulus a Trinitate? num-quid subtiaxit Deo et Filio Spiritum? et sicut ad Thessa-

lonicenses scripsit : « Ipse autem Dcus pacis sanctificet

» vos ad perfectuin*. » Ita et ad Corinthios in prima

Epistola : u Sed abluti estis, sed sanciificati estiset justi-

» ficati estis in nomine Domini nostri Jesu Christi, et in

» Spiritu Peinostri^. » Consideralis ne Spiritumsanctum

ubiqueScripturarum cum Patre et Filio connumerari ?

VI. Audiendus plane Filius in Esaia Propheta , semet-

ipsum et Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum pra^di-

cans, sic enim ait : « Audi me Jacob, et Israel, quem ego

» voco : E}>o sum primus, et ego in a^ternum : manus

» mea fundavit terram, dextera mea fundavit coekim

» vocabo eos omnes, et stabunt simul, ct congrejjabun-

» tur omnes, et audient. Quis annuntiavit vobis talia?

» Diligens te feci voluntatem tuam in Eabylone, ut tol-

1 Joan. 1, 3. — 2 1 Cyr, i> 9» — * » Gor. xu, 4» "- * i Thcss. v, a3. —5

i Cor, VI, 11.



LIBER DE TRINITATE ET SPIRITU SANGTO. ^21

i> lam semen Chaldoporum. Ego locutus sum, ego vocavi,

» adduxi illum, et prosperum iter cjus feci. Accedite ad

» me, et audite hsec , uon a principio in abscondito

» locutiis sum haec, quando liebant, et nunc Dominus

» misit me, et Spiritus ejus^ » Et ilerum : « Ego sum

» qui deleo omnes iniquitates, dic tu iniquitates tuas

» prior, ut justificeris. Patres vestri priores, et principes

» eorum inique egerunt in me, et contaminaverunt prin-

» cipes sancta mea : et dedi perdere Jacob, et Israel,

» quem elegi, quia ego dabo aquam in sitim, qui iter fe-

» cerunt in sicco : imponam Spiritum mecum super se-

» men tuum , et benedictiones meas super lilios tuos"^. »

Et ipse vero Esaias Trinitatem prsedicans, ait : « Ecce

» nomen Domini per multum tempus venit ardens ira

» cum gloria labiorum ejus, verbum ira plenum, et ira

» furoris, sicut ignis, et spiritus meus sicut aquam tra-

» hens •, veniet usque ad collum^. » Audite vero et Zacha-

riam Trinitatem praedicantem , ait enim : « Hsec dicit

» Dominus omnipotens : judicium justum judicate, et

» misericordiam et miserationes facite unusquisque ad

» fratrem suum, et viduse, et pupillo, et advense, et pau-

» peri nolite per potentiam nocere, et malitiae unusquis-

» que fratris sui nolite memores esse in cordibus vestris.

» Et non obedierunt advertere , sed dederunt dorsum

» suum insipienter, et aures suas gravaverunt, ut non

» audiant legem meam , et sermones meos, quos misit

» Dominus omnipotens in Spiritu suo, in manus anlerio-

» rum Prophetarum*. » Angelus vero Domini inquit ad

Zachariam : « Hoc Verbum Domiui in manu Zorobabel,

» dicens : Non in virtute magna, neque in fortitudine,

» sed in Spiritu meo, dicit Dominus omnipotens^. »

* Isai. xLViii, i:;.. — 2 Jsai. xr.v, 7.5. — 3 Igai. xxx. 27. — ^ Zach. vu, 9.

—s Zacli. IV, G.



422 «. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

VII. Michseam quoque audiamus Trinitatem pronun-

tiantem, et ipse enim ait : « Hsec dicet Dominus ad Pro-

» phetas, qui seducunt populum meum, et mordent den-

)> tibus suis, qui prsedicant super eum pacem, et non est

» pax data in ore eorum, et suscitaverunt super eum

» beUum. Propterea nox vobis erit ex visu, et tenebrse

» vobis erunt ex divinatione : et occidet sol super Pro-

» phetas, et tenebrosa cadet super eos dies , et confun-

» dentur, quia vident somnia, et irridebuntur divini, et

» detrahunt de his omnes isti, eo quod non sit, qui exau-

» dierit eos nisi ego : in plena virtute et in Spiritu Do-

» mini, cum judicio et potentia annuntiate Jacob iniqui-

» tates suas, et Israel peccata sua^. » Audi ergo Sanctos

convenienter Irinitatem proedicantes, et nunquam Spiri-

tum sanctum universitati, quse per Filium facta est, con-numerantes, sed cum Patre, et Filio eum profitentes.

Quod si Salvatoris istud, ut aiunt, movit eos dicentis :

« Heec est autem vita seterna, ut cognoscant te solum ve-

» rum Deum, et quem misisti Jesum Ghristum'^, » et non

perhibentis, ut cognoscant et Spiritum sanctum, satisfiet

ilUs, cum audiant ipsum et de Spiritu dicentem : « Si di-

» ligitis me, mandata mea servate, et ego rogabo Patrem,

» et alium paraclitum dabit vobis, ut maneat vobiscum

» in seternum, Spiritum veritatis, quem mundus non po-

» test accipere, quia non videt eum, nec cognoscit eum :

» vos autem cognoscetis eum, quia apud vos manebit, et

» in vobis erit^. » Advertant igitur et Apostolos quidem

cognoscentes et Spiritum, et Filium, et Patrem : mun-

dum vero miserabilem, « Quia non cognoverunt Patrem,

» neque me. » Et iterum : « Paraclitum Spiritum veri-

» tatis, quem mundus non potest accipere, quia non vi-

» det, nec cognoscit eum^. » Significanter vero Dominus

t Mich. Jii, 5. — 2 Joan, xviij 3, — ^ Joan, xiv, i5. — ^» Joan, xvi, 3,



LIBER DE TRINTTATE ET SPIRITU SANCTO. 4^3

et alium paraclitum esse dixit Spiritum sanctum : quo-

niam ipse pararlitus est, sicut Joannes in Epistola sua

ait : « Hsec vobis scripsi, ut non peccetis : quocl si pecca-» verimus, Paraclitum habemus ad Patrem Jesum Chris-

» tum, et ipse propitiatio est pro peccatis nostris ^ » Ut

doceremur Spiritus cum Filio aequalitatem. Quare vero

non terret eos Dominus, qui fidei sacramentum Apostolis

tradens, dicit : a Euntes nunc docete omnes jijentes, bap-

» tizantes eos in nomine Patris, et Filii, etSpiritus

» sancti^. » Nec non et illa magna et heata confessio

fidei, immo ipsa fides Sanctorum , et testamentum, quod

disposuimus ad Patrem, et Filium, et Spiritiim sanctum,

ad sacrum lavacrum regenerationis venientes, confessi

sic : Credo in Deum Patrem omnipotentem, et in Jesum

Christum Fiiium ejus unigenitum, et Spiritum sanctum.

Et licet Dominus dixerit : « Credite in Deum , et in me

» credite^, » et non dixit : Credite in Spiritum sanctum;

tamen Apostoli docuerunt Ecclesias orbis credere in Pa-

trem, et Filium, et Spiritum sanctum.

VIII. Ergo dicant si salus est his,qui credunt in Pa-

trem, et Filium, et non credunt in Spiritum sanctum, sed

absit : neque enim in Deum credunt, qui non credunt in

Spiritum sanctum , adeo ut Paulus inventis quibusdam

Discipulis etinterrogatis, si Spiritum sanctum accepissent

credentes : Illisque respondentibus, nec si esset Spiritus

Sanctus, audisse, dixit : « In quo ergo baptizati estis^? »

probans, qui non sunt baptizati in nomine Spiritussancti,

nec in Patris, et Filii nomine esse baptizatos. Ita plane et

creatorem Spiritum sanctum agnoscimus. Ahoquin si

creator non esset, et sine ipso ab initio creati sumus,

quomodo in regeneratione sine eo nos regeneramur? Aut

si forsitan ad illam antiquitatem, quae fuerat ante pra^va-

* Joan. II, 1. —2 :\!aUh. xxvui, 19. — 3 Joan, xiv, i,—

'» Act. mk, 5,



4^4 S. ATHA-PfASII ARGIIIEPISCOPI

ricationem Adse, restituit nos regenerationis lavacrum,

vel minoris facturse Adae regeneratio nostra : qiiOQiam

ante quidem dicitis, sine Spiritu sancto creati sumusquomodo vero hic assumptus est sine causa in regenera-

tionem nostram? Verum hoc dicere irreligiosum est :

Anne major et cautior tanquam sine eo creatus sit homo,

et exciderit, ideo assumptus Spiritus in regeneratione

nostra ad tutelam certiorem? Sed et ipsum valde im-

pium, vel in sensum ahcujussubire. Dicant igitur, quo-

modo Spiritus assumptus est ad regenerationem nostram,

qui non creavit nos ab initio : siquidem non creavit^ di-

cetis forte, ut sanctificet accedentes ad lavacrum regene-

rationis. Est enim Spiritus sanctus, sanctificans sanctos,

non tamen creator. Omniaenim ex Deo per Filium creata

sunt, secundum Paulum dicentem : « Nobis vero unus

)> Deus Pater, ex quo omnia, et unus Dominus noster Je-

» sus Christus, per quem omnia, et nos per ipsum^ »

Hic enim nihil de Spiritu sancto dixit? Quibus dicimus :

Sancta per Filium creata est creatura, aut non sancta : et

quidem non sanctam dici a Domino creatam, illicitum

est •, si vero sanctam creavit FiUus nunc sanciificans eam

in Spiritu , superflua esset quoe datur ei per Spiritum

sanctificatio, et vakle infirma atque inanis : veluti , cum

sole medio cursu diei iliuminante orbem quisub coelo est?

superfluus et iniirmus, inanisque lucernoe sit splendor.

Sed quoniam non merebatur, inquiunt, creatura per Fi-

lium sanctificari, ideoministeriuirT Spiritusinduxit Deus,

ut per illum sanctificaretur. Ergo creari quidera per Fi-

jlum meruit, sanctificari vero non meruit : quid enim

majus est, creari, an sanctificari? Pensate itaque in sta-

tera meutis vestrse, conspicientes, ut vel sic conside-

rare possitis,quod etiam ipsi vos inviti confitemini Spi-

1 1 Cor. vni, 6.



LIBER DE TRIIMTATE ET SPIRITU SANCTO. 4^5

ritus difjnitatem. Ergo creari quidem creatura per Fi-

lium merebatur, saDctificari vero per Spiritum, quia

miDimc indigna sua sanctificatione creaverit Filius.

IX. Sed oportebat, inquiunt, per Spiritum sanctificari

eam prius, ut sic mereretur accipere Fiyi et Patris sanc-

tifirationem. Quibus dicimus : Ergo non sancta creasse

Filium dicitis? Absit : Neque enim sine Filio Spiritus

sanctificat, nec Filius sine Spiritu yel Patre, sicuti et vos

dixistis, et est verum quod Paulus ad Thessalonicenses

scribens, ait : « Ipse autem Deus: et Pater noc^ter, et Do-

» minus Jesus Cliristus sanctificet vos ad perfectum^. »

Ad Corintliios vero in epistola prima ; « Sed abluti estis,

» sed sanctificati estis, sed justificati estis, in nomine Do-

» mini nostri Jesu Chrisli , et in Spiritu Dei nostri'^. »

Videtisne unitatem sanctificationis, quomodo Pater, et

Filius, et Spiritus sanctus sanctificat creaturam? Si igitur

sancta creatio creata est , sine Spiritu autem sancto non

est sanctificata, et Spiritum sanctum creatorem esse ne-

cesse est omnes confiteri. Alioquin si hoc confiteri non

vultis, quid utique facturi estis, dicentes non sanctam

creatam esse creationem, deinde per Spiritum sanctifica-

tam ? Sed timetis irreligiositatis notam , sanctam vero

conditionem creaturee omnimodo confitentes, non tamen

sine Spiritu sanctificatam, creatorem omnino confitemini

etiam Spiritum, si scitis, Verbum Dei Filium, ipsius esse.

Audite in xxxii. Psalmo dicentem : « Verbo Domini coeli

» firmati sunt,et spiritu orisejusomnis virtus eorum^. »

Et docentem nos non sine Spiritu sancto, quem a cor-

porc suoore Verbum in faciem Apostolorum spiravit di-

cens : « Accipite Spiritum sanctum*, » creaturam esse

creatam : neque enim os habebat cum sit incorporale

Aêrbum vcl hujus Pater. Alioquin si ab initio sine Spi-

1 Thes. Vj 25.

—2 j Cor. vi, ii.

—5 Pnal. xxxu, G. — '> Joan. xx, 22.



426 S. ATHANASII ARGIIIEPISCOVI

ritu sancto creati sumus, quomodo per eum resurrectio

mortuorum eflicitur? Paulus autem ad Romanos dicit :

« Si Spiiitus ejus, qui suscitavit Jesum Christum a mor-

» tuis, habitat in vobis, vivihcabit et mortalia corpora

» vestra per inl$^bitantem Spiritum suum in vobis^. »,^

David quoque ranens Deo dicit de creatura : « Aufer spi-

» ritum eorum, et deficient, et in pulverem suum con-

» vertentur. Emitte Spiritumtuum et creabuntur, etre-

» novabis faciem terras^. » Incongruum est aliterab ini-

tio condi creaturam, in novissimo aliter creari. Itaque

etsi non vuUis, creator tamen Spiritus sanctus paraclitus,

qui a Deo mittitur, prsedicatur sanctis : Mittes Spiritum

tuum et creabuntur, et renovabis faciem terrse. Sic quse

Pater et Filius fecisse dicuntur et iu Scriptura, invenietur

et Spiritus sanctus fecisse. Deus enim ait in Hieremia de-

duxisse hunc Israel in deserto ad populum meum, « Et

» non dixistis , ubi est Dominus,qui eduxit nos de terra

» ^gypti, qui induxit in deserto^? » Dicit autem et

Esaias, qui audiendus est, Spiritum sanctum deduxisse

Israel in deserto , sic dicens : « Deduxit eos per abyssum,

» sicut sequum per desertum , et non laboraverunt tan-

» quam jumenta per campum, descendit Spiritus a Do-

» mino, et deduxit eos^. » Dicitur autem et lex Domini,

lex Spiritus.

X. Et de singulis quoque sanctorum in xxxvi Psalmo

dictum est : « Lex Dei ejus in corde ipsius^. » De se vero

Paulus : « Factus sum, inquii^ his qui sub lege sunt,

» tanquam sine lege , cum extra legem Dei non essem

» sed in lege essem Christi, ut lucrarer eos qui sunt sine

» lege^. » Et rursum ad Romanos scribit : « Lex enim

» Spiritus vitae in Christo Jesu liberavit me a lege pec-

* Rom. viii, 11. — 2 Psal. ciii, 29. — 3 Jcr, n, 6. — ^ Isai. lxui, i3, —6 fsal, XXXVI, 3i. — 6 j Gor. ix, 21,



LIBER DE TRINITATE ET SPIRITU SANGTO. 4^7

^> cati et mortis^ » Ita ut unitas Trinitatis in veritate

inveniretur in sanctis Scripturis : quae enim sunt Dei ac

Christi, ac Spiritus sancti inveniemus in eis, ut cum Do-

minus Judoeis dicat : « Reddite ergo quae sunt Csesaris,

Csesari , et quae Dei sunt, Deo'^. » Paulus quoque ad Phi-

lippenses scribit : « Omnes enim quae sua sunt quaerunt,

» non quae Jesu Cliristi^. » Et ad Corinthios : « Animalis

» autem homo non percipit quse sunt Spiritus Dei : stul-

» titia est enim ei^. » Et si quidem Dei homines patres

nostri , nomine Dei •, Christiani vero discipuli , nomine

Christi; et spirituales Spiritussancti nomine appellantur.

Audienda namque est illa in Sarepta Sidoniae vidua ad

Heliam Thesbiten, dicens : « Quid mihi et tibi est homo

» Dei^? » Et rursum : <( Nunc cognovi,quia homo Dei

» es tu. » Ula vero mulier Sunamitis suo marito de He-

Hsseo dicens : « Ecce homo Dei magnus venit ad nos^. »

Ipsa quoque scriptura Regnorum , ait ; « Et homo Dei

» venit ex Juda, et prophetavit super altare BetheF. »

JVec non etiam titulatio octogesimi noni Psalmi : « Oratio

» Moysi hominis Dei^. » Lucas vero in Actibus Apostolo-

rum, ait : « Factum est autem et integro anno eos con-

» venire in Ecclesia , et appellari in Ecclesia primum

» discipulos, Christianos^. » Et Paulus ad Coriuthios

scribit : « De spirituaUbus autem nolo vos ignorare

» fratres-, scitis, quia quando Gentes eratis ad idola muta

» quomodocumque ducebamini addicti: quapropter no-

» tum facio vobis, quia nemo in spiritu Dei dicit, Ana-» tliema Jesu : et nemo potest dicere Dominum Jesum

» nisi in Spiritu sancto ^^. » Et rursum : « Animalis homo

» non percipit ea quse spiritus sunt Dci, stultitia enim

* Rom. viu, 2. — 2 Liic. XX, 25. — 3 PliiHp. n, 21. — * 1 Cor. 11, 14. —5 3 Reg. XVII, 18. — 6 4 ^cg. IV, 9. — ' Ibid. xxiu, 17.— 8 Psai. lxxxix, i.

—9

Act. XI, 26. —10

i Gqi.,jiij

i.



I:

f/

428 S. ATHANASII AUCHIEPlSCOri

» est illi, et non potest scire,quia spiritiialiter dijudi-

» catur : nam spiritualis judicat omnia, ipse autem a

» nemine judicatur. Quis enim cognovit sensum Do-

» mini, qui instruat eum? Nos autem sensum Cliristi

» Labemus^. » Sensum autem Jesu Christi in substantia

proprie Apostolus Spiritum sanctum esse proPessus est :

« Quis scit, quaj suntDei, nisi Spiritus Dei? Sicut spi-^

» ritus noster, qu3e sunt nostra novit. » Yel ipse PauUis

ad Corinthios scribit : « Nobis autem revelavit Deus per

» Spiritum suum : Spiritus enim srrutatur omnia, etiam

» profunda Dei. Quis enim novit hominum, quse sunt

» hominis, nisi spiritus hominis, qui est in ipo? Sic et

» quse Dei suntnemo novit, nisi Spiritus Dei : nos autem

» non spiritum hujus mundi accepimus, sed spiritum

» qui a Deo est^. » Et rursum:

« Videor enim et ego» Spiritum Dei habere^. » Paulus autem a Deo se vora-

tum ait, ad Galatas scribens ; « Cum autem placuisset

» Domino, qui me segregavit de utero matris meae, et

» vocavit in gratiam suam, ut revelaret Filium suum

» mihi, ut evangelizarem eum in gentibus*. » Romanos

vero a Christo vocatos esse ait, scribens : « In quibusestis

» el vos vocati Jesu Christi^. » Et Spiritus sanctus Pau-

lum et Barnabam a se dixit esse vocatos, quo gentibus

annuntiarent Ghristum. Et plane mirabile , cum Salvator

diceret ad Paulum in templo : « Ito, quia ad gentes longe

» positas ego mittam te ^. » Et Paulus ad Galatas scri-

beret : « Paulus Apostolus non ab hominibus neque per

» hominem, sed per Jesum Christum, et Deum Patrem,

» qui suscitavit eum a mortuis^ •, » Spiritus tamen sanc-

tus misit Paulum et Barnabam probatos ad prsedicandum

Gentibus Jesum Christum, dicit namque Scriptura sic :

* 1 Cor. II , 14. — 2 Jbid. 10, — '1 Cor. vii, 4o. - '• Gal. i, i5.—^ Rom. I, G. — c Act. XXII, 21. — ' Gal. ij 1.



LIBER DE TRINITATE ET SPIRITU SANCTO. 4^9

« Erant aiUem Antiocbise in Ecclesia Prophctse et doc-

» tores, in quihus erat Barnabas, et Simeon,qui voca-

» batur iXiger, et LuciusCyrenensis, et Manahem quoque,

» qui erat IlerocJis Tetrarchse collactaneiis, et Saulus,

» Miuistrantibus autem eis Domino, et jejunantes et

» orantesimposuerunteismanus etdimiserunt, qui missi

» a Spiritu sancto descenderunt Seleuciam, et inde na-

» vijâverunt Cyprum^ » Et sic deinceps praedicatio

Gentibus per Paulum facta exponitur.

XI. Et est quidem quando ex persona Patris loquuntur

Propheise, sicut David in Psalmis ait : u Semeljuravi in

» sancto meo : si David mentiar , semen ejus in seternum

» manebit, el sedes ejus sicut sol ante me"^.» Et rursum :

« De fructu ventris tui ponam super sedem meam^. »

Sicut et Petrus ait : « Propheta cum esset David, et sci-

» ret, quia jurejurando jurasset ilii Deus, de fructu lumbi» ejus sedere Christum secundum carnem super thronum

» suum^. » Qudndo vero ex persona Filii? cum Esaiaa

dicit : (( Hsec dicit Dominus : Propter vos semper blas-

» pheinatur nomen meum in Gentibus : propterea nunc

» sciet populus meus in die illa nomen meum,quia ego

» ipse qui loquebar adsum^.

» Quando autem ex personaSpiritus sancti , ut cum Propheta Agabus dicat : (( Hoec

» dicit Spiritus sanctus : Virum hunc, cujus est iste cin-

» gulus, sic ligabunt in Hierusalem Judai-i , et tradent in

» manus Gentium^. » Paulus autem ad Timotheum scri-

Lit : (( Spiritus autem manifeste dicit, quia in novissimis

» tempoiibus discedent quidam a iide, attendentes spi-

» ritibus seductoribus, et doctrinis dcTmoniorum, sicut

» et caetera'^. » Est quidem quando Pater, et quando

Filius, et quando Spiritus sanctus ioquitur. Sic equidem

* Act. xiii, 1. — "^ Psal. Lxxxviii) 36. — * Psal. xiii, ii. — * Act. ii, 30i

— * Isai. Lii, 5. — ^ Acl. XXI, 1 1, — ? i Tim. iv, i.



43o S. ATHANASII AHCIIIEPISCOPI

per seipsum Pater de Salvatore ait : « Hic est Filiusmeus

» diJectus, in quo coinplacui^. ,^ Filiusvero, antequam

conversaretur inter homines, singulis quibusque sancto-

rum lorutus est, et post in coelum ascensum, Spiritus

quoque sanctusad Discipulos: « Se^^re^âtemihi Barnabam

» et Saulum ad opus quod vocavi eos*^. » Et Propheta

quidem Ezechiel contra velerem popuUuii clamans, di-

cit : « Et contristabas me in his omnibus, dicit Domi-

» nus^. » Paulus vero srribit ad novelkim popuhun :

« Nolite contristare Spiritum Dei , in quo signati estis in

» diem redemptionis^. » Et David nihilorainus contra

Judseos dicit : « Et exacerbaverunt Dominum in deser-

» to^. » Esaias vero de eisdem ait : « Ipsi vero contuma-

» citer egerunt, et exacerbaverunt Spiritum sanctum^. »

Etad Corinthios scribens Paulus ait : « x\n experimentum

» qu3eritis ejus, qui in me loquitur Cliristus^? » Et rur-

sum : « Mulier ligata est quanto terapore vivit vir ejusj

)) si autem mortuus fuerit vir, liberata est, cui vult nu-

» bat, tantum in Domino. Beatior autem erit, si sic

)) manserit secundum meam sententiam : videor enim et

» ego Spiritum Dei habere^. » Et ad Ro^sflanos dicit :

« Veritatem dico in Christo Jesu , non mentior, testi-

» monium mihi perhibente conscientia mea in Spiritu :

» sancto^. » Et in Esaia Dominus : « Filios genui , et

» exaltavi, ipsi vero me spreverunt^^. » In Evangelio

vero : « Quod natum est de carne , caro est, et quod na- ^

» tum est de spiriiu, spiritus est, quia Dominus Spiritus 1

» e3t ^^. » Et rursum : « Spiritus ubi vult spirat , et vocem f

» ejus audis, et nescis unde veniat, et quo eat. Sic est |.

» omnis qui natus est ex spiritu. » Ergo haec ad initium {

* Matth. 111, 17. — 2 Act. xiii, 2. — 3 Ezech. xvi, 43. — '^ Ephes.iv,3o.

— 5 Psal. Lxxvii, 4o. — ^ Isai. lxiii, lo. — ' i Gor. xiii, 5. — 8 Ibid, viij

Sg. — " Rom. IX, 1. — 1* Isai. i, 2. — *^ Joan, 111, 6,



LIBER DE TRINITATE ET SPIRITU SAKCTO. ^5

Evanêlii comparans, minuit Spiritus sancti dignitatem?

In principio quidem Evangelii Joannesde Salvatore, et

de his qui crediderunt ait : « Qiiotquot eum receperunt,

» dedit eis potestatem Filios Dei fieri, qui credunt in

» nomine ejus, qui non ex sanguine, neque ex volunlate

» viri , sed ex Deo nati sunt ^. »

Xlf. De generatione quoque fidelium exponens post-

modum Dominus, Nicodemum instruens, quod eos qui

in se credunt , hoc est qui accipiunt eum, aSpirilu sancto

re(jenerari oportet , dicens : « Ne mireris quia dixi , opor-

» tet vos nasci denuo, spiritus ubi vultspirat, et vocem

» ejus audis, et nescis unde veniat et quo eat. Sic est

» omnis qui natus est ex Spiritu sancto'^. » Et comme-

morans ante : « Quod natum est ex carne, caro est : et

» quod nascitur de spiritu, spiritus est. » Si i{]itur hi qui

coeleoti regeneratione generantur, ex Spiritu sancto re-

generati , ex Deo sunt generati , cur non si quid magnum

et divinum et Trinitate dignum de Spiritu nos opinari

oportet, quantum ad humanam possibilitatem est? Quid

vero co[>itabimus iterum audientes Paulum ad Corinthios

de Spiritu scribentem : « An nescitis, quia corpora vestra

» tempkim est Spirilus sancti qui in vobis est, quem ac-» cepistis a Deo, et non estis vestri : empti enim estis

» pretio magno. Glorificate et portate Deum in corpori-

» bus vestris^. » Taliane de alia ex creaturis proprie esse

dicuntur, et qualia de Deo, tah*a de Spiritu scriberent

sancto, si creatio esset? Quid vero faciemus audientes

Petrum ad Ananiam dicentem : « Quid quod tentavitSa-

» tanas cor tuum mentiri Spiritui sancto ut subtraheres

» de pretio fundi? nonesmentitushominibus, sedDeo'^. »

Dicent forle, qui Spiritui Dei mentiuntur, sicut qui mi-

nistrum contumelia afliciunt, regem dehoncstant. Quibus

* Joan. 1, 12. — 2 Joan, iii, j, — 3 i Cor. vi, jg. — * Acl. v, 3,



432 S. ATHANASTt ARCIITEPISCOPI

dicimus : Ergo et illi Apostolo mentientes, nonne Deo

mentiti sunt : aat qui Apostolos recipiunt, nonne Deum

recipiunt? sicut Duminus ad Apostolos ait : « Qui recipit

» vos, merecipit, qui vero me recipit, recipit eum qui

)) me misit^. )> Oportebat ergo Petrum memorantem :

Quid quod tentavit Satanas cor tuum mentiri Spiritui

sancio? non es mentitus Spiritui sancto, sed Deo : aut

dicere,quid quod tentavit Satanas mentiri nobis? non

es mentitus hominibus, sed Deo, ut sequentia ratio ha-

beat. Quoniam Deus sanctis suis iioc tradidit etsapere et

profjteri, quemadmodum cum a filiis Israel, spreto illo

magno Samuele rex. petebatur : moestusque esset, dixit

ad eum Deus : « Non te spreverunt sed me'^. )) Et talibus

quidem verbis Petrus non est usus : sed cum Anania et

Sapphira uxor ejus putarent liomines decipere, unus ex

his, qui decipi putabatur, Petrus, dixit : « Quid quod

)) tentavit Satanas mentiri te Spiritui sancto? non Cg

)) menlitus hominibus , sed Deo. » Sic sane et ad Sapphi-

ram ingressam continuo dixit : « Quid quod convenit

» vobis tentare Spiritum Domini?» Et Patri quidem, et

Fiiio, et Spiritui sancto iideles vivere sanrta eloquia nos

docent, sicut Paulus ad Romanos scribit : « Quod autem

)) mortuus est peccato, mortuus est semel : quod autem

» vivit, vivit Deo^. » Et rursum : « Ut hi qui vivunt,

» non jam sibi vivant, sed ei qui pro ipsis mortuus est,

» et resurrexit*. » Et rursum increpans Galatas scribit :

« Si vivimus spiritu , spiritu et ambulemus^. /> Et cum

Paulus diceret : « Nobis vero unus Deus Pater, ex quo

» omnia, et unus Dominus Jesus Christus per quem» omnia^. » Et quod est majus in tota creatura, lioc est

corpus Domini, ex Spiritu sancto esse creditur, sicut

* MaUh. X, 4o.— ^ 1 R'?g. vm, 7.— 3 Kom.vi, 10, — ^2 Cor, v, i5.—

& Gal. V, 25. — 61 Gor, vui, 6,

1

I




Evangelista Mattbseus tradidit : « Christi vero generatio

» sic fuit : Cuin desponsata esset Maria mater ejus ab Jo-

» seph, antequam convenirent, inventa est in utero ba-

» bens de Spiritu sancto : Joseph autem vir ejus, cum

» esset bomo justus , et nollet eam detegere ,voluit eam

» occulte dimittere. Hoc autem eo cogitante, ecce An-

» gelus Domini in somnis visus est ad Joseph dicens : Jo-

» seph Fili David ne timeas recipere Mariam uxorem

» tuam : quod enim ex ea nascetur, de Spiritu sancto

» est^ » Et licet sapientia Salomonis in Proverbiis, de

corpore Salvatoris diceret : « Sapientia sedificavit sibi

» domum*^, » et hic profitetur unigenitum creatorem

corporis sui, bic tamen Angelus ex Spiritu sancto illud

esse dixit, et sic omnis Cbristianus cum instruitur, cre-

dit. Neque enim Scriptura circa Trinitatem discrepat,

unam eamdemque operationem ejus factam ubique do-

cens. Denique Deum paritura Maria cum Gabrielem au-

disset dicentera : « Ecce tu in utero babebis, et paries Fi-

» lium, et vocabis nomen ejus Jesum, etc^. » Et cum

interrogasset : « Quomodo erit istud, quia virum non

» novi? 8 Statim docetur ab eo dicente : « Spiritus sanc-

» tus superveniet in te , et virtus Altissimi obumbrabit

» tibi,propterea quod nascetur ex te sanctum , vocabi-

» tur Filius Dei. » Quodsi virtus Altissimi est unigenitus

secundum Paulum, dicentem : « Christus Dei virtus, et

» Dei sapientia* : » Spiritus vero sanctus paraclitus, spi-

ritus veritatis, hisque obumbrantibus,parituree Deum

Mariae , creatum est Dominicum tempkim : Angekis au-

tem ex Spiritu sancto creatum illum dixit , cur non unamoperationem esse Trinitatis erudimur?

XIII. Omnes vero fideles ex Spiritu sancto esse dixit

Dominus ad JVicodemum profitens : « Quod natum est ex

1 MaUh. 1, i8. ~ 2 Piov. IX, 1 . — 3 Luc. j, 3i. — «i Cor. i, ii.

XXXH. 2^



434 S. ATHANASII ARGHIETPISCOPI

» carne, caro est : et qaod natum est de spiritu, spiritus

» est : ne mireris, quod dixerim tibi , oportet vos nasci

» denuo. Spiritus ubi yult spirat, et yocem ejus audis, et

» nescis unde yeniat, et quo vadat : sic est omnis, qui

» natus est ex Spiritu sancto^ » Cum ergo audivimus

nobis, « Unus Deus Pater, ex quo omnia, et unus Domi-

» nus JesusChristus, per quemomniaet nosper ipsum^, »

et habemus, quod majus est in tota creatura et gloriosius,

quod est corpus Domini, nec non et omnes sanctos, Spi-

ritu esse sanctos:

cur non quse de Patre, et Filio, eademetiam de Spiritu sancto sapere dirigimur ab Scripturis?

Quod si grave vel nefas impiis hoc esse videtur : ergo sicut

credunt in Patre, et Filio, ita credant in Spiritu sancto,

€t sicut baptizant in nomine Patris et Filii, ita baptizent

in nomine Spiritus sancti. Et sicut baptizant in nomine

Patris et Filii, non ita baptizent etiam et in nomine Spi-

ritus sancti. Et videamus, si vel in Deum credant vel

baptizent, qui sic sapiunt, aut non vident in Scripturis

sanctis Trinitatis unitatem. Scripsit namque ad Ephesios

beatissimus Paulus : « Propterea suscipite tota arma Dei,

» ut possitis resistere in die malo, et cum omnia perfe-

» cerilis, state cincti bimbos in veritate, et calceati pe-

» des in prseparatione Evangelii pacis, super hsec omnia

» accipientes scutum fidei , et galeam salutis accipite, et

» gladium spiritus, quod est Verbum Dei^» Ecce tota

arma et galea Filii : ipse enim est salutaris : sicut dixit

Esaias Propheta : « Et videbit omnis caro salutare Dei

» nostri^. » Gladius vero Spiritus sancti numquid destitit

a Trinitate? numquid non Trinitatem edocet? Quid igitur

de Spiritu sancto quisquam dicit? cum tales professiones

audiat de eo Scripturas enuntiare, et sanctos orare Do-

* Joan. 111, G, — 2 i Cor. viii, 6, ~- ^ Ephes» ti, 3. ~ ^ Isal. xi, 5,

i




minum : «Domine,ne iniratua arguasme^. » Et Dominus

in Psalmo : « Arguam te, et statuam peccata tua ante fa-

» ciem tuam'^. » Et Salvatorem de Spiritu sancto dicen-tem : « Si autem iero, mittam paraclitum ad vos, et cum

» venerit ille, arguetmundum de peccato, et de justitia,

» et de judicio'^. » Et quemadmodum in Esaia, de cou-

versatione unigeniti inter homines audivimus : « Exiet

» virga de radice Jesse, et flos de radice cjus ascendet, et

» requiescet ineo

Spiritus Dei , Spiritussapientiae et in-

» tellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scien-

» tise et pietatis, et replebit eum spiritus timoris Domini.

» Non secundum gloriam judicabit , neque secundum lo-

» quelam redarguet, sed judicabit humili judicio, et re-

» darguet superbos, et eripiet humiles terrse , et percutiet

» terram verbo oris, et spiritu per labia interficiet im-

» pium^. » Igitur et conversatum eum inter homines vi-

demus, et SpiritumDei, id est, Spiritum sanctum , et

septemspiritus vocatosrequicscere super eum aspeximus,

sed videre in secundum ejusadventum expectamus. Sic

itaque et de Spiritu sancto audientes consideramus : Ipse

enim Filius est Dei, qui dixit : « Et cum venerit paracli-

» tus, arguet hunc mundum de peccato, et de justitia, et

» de judicio ^*. » Neque enim sine Spiritu sancto Dominus

adveniet in carne, sed constituens cum divinitate sua

eum,qui universitatem implet, cum sit unctio super car-

nem suam. Sic sane et David audivimus cantantem, et

dicentem : o Quo ibo a spiritu tuo, et quo a facie tua fu-

» giam^? » xVut non tanquam judicem spiritum expec-

tans istas emittit professiones? Omne enim opus Dei, et

Christi, et Spiritus sancti est proprium. Aut non audivi-

mus eum in xciv Psalmo dicentem de Deo : « Hodie qui-

* Psal. VI, 2. — 2 Psal. xLix, 21. — ' Joan. xvi, 7. — '» Isai. xi, 1. —* Joan. XVI, 8. — ^ Psal. cxxxviii, 7.



4^6 S. ATIIANASII ARGHIEPISCOPI

)> dem, si vocem ejus audieritis, nolite obdurare corda

)) vestra , sicut in exacerbatione secundum diem tenta-

)> tionis in deserto, ubi tentaverunt me patres vestri ^: »

De se vero : « Probaverunt me et viderunt opera mea :

)) Quadraginta annis proximus fui generationi huic, et

» dixi semper, errant corde. Ipsi vero non cognoverunt

» vias meas, sicut juravi in ira mea, si introibunt in re-

» quiem meam? »

XIV. Quod si dicant illi Dominum esse et non Spiri-

tum ,qui dicit : Propterea odio ha])ui illam generatio-

nem, et antea dicta illaomnia: audiant Paulum ea, quse

in xciv Psahno sunt dicta, ad Hebrseos scribentem :

» Quare sicut Spiritus sanctus dicit : Hodie si vocem

» ejus audieritis, noiite obdurare corda vestra, » et cse-

tera'^. Veniant vero ad Prophetam Esaiam, et audiant

enm dicentem : « Non legatus^ neque Angelus, sed ipse

» salvabit eos omnibus diebus sseculi. Ipsi vero contu-

» maciter egerunt, et exacerbaverunt Spirilum sanc-

» tum, et conversus est eis ad inimicitiam^, » Necnon

etiam primitias martyrum Stephanum auscultent incre-

pantem pvincipes Judseorum, ob beneficia,quse contulit

Deus palribus eorum in deserto por annos quadraginta,et ob ea, quae irreligiose egerunt facto vitulo, et idolis

adorantes, et propter hsec omnia, quse nefarie machi-

nati sunt, et dicentem ad eos : « Dura cervice , et incir-

» cumcisi corde, et auribus, vos semper Spiritui sancto

» obnitimini, sicut Patres vestri. Quem ex Prophetis

» non persecuti sunt patres vestri , et occiderunt? pro-

» nuntiantes de adventu Justi, cujus vos proditores et

» interfectores estis, qui accepistis legem ad Angelorum

» constitutionem*. » Quis igitur non mirabitur Spiritus

sancti divinitatem, cum talia sint de eo sint dicta? Quis

i Psal. xciv, 8,9et lo. — ?IIebr. iii, 7.— 3 Isai. i-xiii^g.— '• Act. vii,5i,



LIBER DE TRINITATE ET SPIRITU SANCTO. 4^^

non venerabitur paraclitum Spiritum yeritatis, cum

viderit eum arguere hunc mundum de peccato , et de

justitia, et de judicio : cum viderit euai suscitantem

mortuos, et vivificantem, et facieatem quod Pater et

Filius facit? In Evangelio scriptum est; « Sicut enim

» Pater suscitat mortuos et vivificat, et sic Filius, quos

» vult, vivificat^. » Ad Romanos dicit Paulus : « Si Spi-

» ritus ejus qui suscitavit Jesum Christum a mortuis,

» habitat in vobis : qui suscitavit Jesum a mortuis vivi-

» ficabit mortalia corpora vestra, per inhabitaatem Spi-

» ritum suum in vobis'^. » Et iu ciii Psalmo : « Auferes

» spiritum eorum, et deficient, et in pulverem suum

» convertentur. Emittes Spiritum tuum , et crea-

» buntur , et renovabis faciem terrai^. » Et quisquam

paraclitumcreatoremnon confitetur esse, qui mittitur,

et creat corpora a saeculo dissoluta , et conversa in pul-

verem suum, et renovat faciem terrae? secundum hoc,

quod in Esaia Propheta scriptum est : « Erit autem coe-

» lum novum, et terra nova^ : » sine quo nihil neque

Pater, neque Filius operatur in creationem, sicut ante

monstravimus his Scripturis. Et iterum Paulus ad Roma-nos scribit : « Habeo ergo confidentiam in Christo ad

» Dominum, non autem audeo de omnibus loqui, quod

» non est operatus per me Christus ad obauditionem

» gentium verbo et facto, atque in veritate signorum et

» prodigiorum in virtute Spiritus sancti : » duce Spiritu

sancto Christum signa et prodigiafecisse»

Ad Ephesiosvero : « Hujus rei gratia flecto genua mea ad Patrem, ex

» quo omnis paternitas in coelo et in terra nominatur

» ut det vobis secundum opulentiam gloriae suoe vir-

» tutem corroborari per spiritum suum in interiorem

» Joan. V, 2 1,-2 i\oni. vm, ii, —» Psal. ciii, 3o. —

4 laai. |,XV| i^,



^58 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI

» hominem , habitare Christum per fidem in cordibus

» vestris^. »

XV. Et hsec quidem de Patre et Filio Paulus singula-

riter scribit, sicut ad Thessalonicenses,quod frequenter

memoravimus , ait : « Ipse vero Deus et Pater noster

» sanctificet vos ad perfectum^: » Non dicit, sanctificent

vos pluraliter, sed sanctificet singulariter. Quando autem

ad Corinthios de Filio et Spiritu dicit : a Sed abluti estis,

» sed justificatiestis in nomine Domini nostri Jesu

» Christi, et in Spiritu Dei nostri^. » Et de Patre quidem

et de Spiritu : « Nescitis, quia templum Dei estis, et

» Spiritus Dei habitat in vobis ? Si quis templum Dei

» violaverit, disperdet illum Deus : quia templum Dei

» sanctum est, quod estis vos"^. » Sed et David de Patre

et Spiritu dicit : « Quo ibo a Spiritu tuo? et a facie tua

» quofugiam?si ascendero in coehim, tu ibi es^ : » et

non dixit vos, licet de Spiritu et Patre dixerit. Ubi est

enim Deus, ibi est et Filius, et Spiritus esse ostenditur,

et in Filio atque in Spiritu sancto Deus adoratur. Nam

cum mulier Samaritana adhuc carnaliter cogitaret de

Deo, et arbitraretur in loco Deum adorari, ac diceret :

» Domine animadverto, quia Propheta es tu : Patres

» nostri in monte isto adoraverunt, et vos dicitis, quo-

» niam Hierosolymis est locus, in quo adorari opor-

» tet^. » Dominus autem excludens in loco adorari eum,

dixit : « Mulier crede mihi, quia veniet hora, quando

» nec in isto monte, neque in Hierosolymis adorabilis

» Patrem : sed veniet hora, quando veri adoratores ado-

» rabunt Patrem in Spiritu et veritate : Pater enim tales

» quserit adoratores : Deum in spiritu et veritate oportet

» adorare. » Quod si in spirituet veritate, ergo in Fiho

lEphcs. III, i4. — ^ Thess. v, 23. — ^ i Cor. vi, ii. — ^ i Gor. iii, 16.

— 6 Psal* cxxxvui; 7. — 6 Joan. iv, 19.




Deus adoratur : nam veritas est Filius, qui dixit : « Eô

» sum yia, et veritas, et vita^.» Cur non cum Patre

Spiritus adorandus est a nobis? Namque inanceptabilis

est, ut corporalem venerantes Deum, non in Spiritu et in

Filio adorare : alioquin si in Spiritu adorant Deumcoad-

oratur Spiritus, cum in Christo audiant glorificari Pa-

trem in Ecclesia, quid se esse facturos asserent? Paulus

enim scribens ad Ephesios : ait : « Ei qui potens est om-

» nia facere abundanter quam petimus vel sapimus, ipsi

» gloria in Ecclesia in Christo Jesu in omnes gene-

» rationes sajculi saeculorum, amen'^. » Et rursum Pau-

lus dicit : Quia per Christum dicitur Amen Patri ad glo-

riam : per nos Patrem per Filiurn Dei, et in Fiiio Patrem

glorificdntes nos utique conglorificantes Filio. Sic nam-

que Deum adorantes in Spiritu et in Filio , id est, per

Spiritum ac per Filium adorantes, coadoramus Deum

Filium et Spiritum. Denique Paulus scribit : « Ut in no-

» mine Jesu Christi omnes gentes genu flectant , et omnis

» lingua confiteatur, quia Dominus Jesus in gloria est

» Dei Patris^. » Quod si hi, qui in nomine Jesu Christi

flectunt genua, Filium glorificant cum Patre, cur hi

qui in Spiritu Patrem et Filium adorant , non adora-

bunt eum cum Patre, et Filio, et Spiritu sancto? Si ita-

que audivimus Mosen dicentem : « Domiuum Deum

)) tuum adorabis, ct illi soli servies^, » scimus pronun-

tiari cum Deo Filium et Spiritum.

XVI. Et ne tanquam non scripta memorantes, et de

nostro loqui videamur, demonstranda est eis coelestium

virtutum adoratio, et sicut in sanctis Scripturis didici-

mus, forsitan illi aemulatores effecti, sic et venerari dis-

cant et adorare. Quem visum volunt Esaise in templo

laudare et adorare et clarificare , Seraphim; Patrem ne

1 Joan. XIV, G. — 2 Ephes. iii, 20. — 3 Philip, n, — 4 Deut, vi, i3.




an Filium? forte enim aures obstruent , si audiant, an

Spiritum sanctum? Esaias enim dicit : « Et factum est

» anno quo mortuus est Ozias Rex, vidi Dominum Sa-» baoth sedentem super thronum altum et elevatum,

» et plena domus majestate ejus , et Seraphim stabant in

» circuitu ejus, sex alae uni; et sex alse alteri, et duabus

» quidem velabant faciem., duabus vero pedes , et dua-

» bus volabant, et clamabant ad alterutrum, et dicebant

» Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth,

» plena est omnis terra gloria ejus. Et elevatum est

» limen ex voce clamantis, et domus impleta est fumo,

» et dixi : miser ego, quoniam compunctus sum : quia

» cum sim homo, et immunda labia habeam, et in me-

» dio quoque populi immunda labia habentis ego habi-

» tem, Regem Dominum Sabaoth ego vidi oculis meis.

» Et missus est ad me unus de Seraphim, et in manu ha-

» bebat carbonem, quem forcipe tulerat de altari, et

» tetigit os meum et dixit mihi : Ecce tetigit istud labia

» tua, etait : Ecce aufert iniquitates tuas, et peccatum

» tuum mundabit. Et ego audivi vocem Domini, dicen-

» tis : Quem mittam et quis ibit ad populum istum ? et

» dixi : Ecce ego, mitte me. Et dixit mihi : Vade ad

» populum istum, et dic ei : Aure audietis, et non intel-

» ligetis, et videntes videbitis, et non aspicietis. Incras-

» satum est enim cor populi hujus, et auribus suis gra-

» viter audierunt, et oculos suos clauserunt , ne forte

» videant oculissuis et credant, et auribus audiant, et

» corde intelligant,et convertanturetsanem illos.Et dixi

» Usquequo Domine ^? » Quem igitur hunc esse volunt

afferant, dicent enim forte Filium. In Evangelio kata Joan-

nem scriptum est : «Et proptereanonpoterant credere in

)) Jesum, quia dixit Esaias Propheta : Excaecavit eorum

1 |§ai, YJj I5



tlBER DE TRINITATE ET SPIRITU SANGTO. 44^

» ocuios, et hebetavit eorum cor, ne forte videant ocu-

» lis, et intelliânt corde, et convertantur, et sanem

» illos. »

Haec igitur dixit Esaias, cum vidisset gloriameJLis, etlocutus est de eo. Et quid facient de Paulo, qui

Spiritun sanctum dicit in illa gloria visum esse Esaioe, et

locutumesse ei, cum misisset eum ad populum supra-

dicta dicsre? Scriptum est enim sic in Actibus Apostolo-

rum : « Convenientes autem ad alterutrum Judsei dimit-

» tebantiir , dicente Paulo verbum unum : Quia bene

» Spiritmsanctus locutus est ad patres vestros per Pro-

» phetamEsaiam, dicens t Ito ad popukun istum, et dic

» ei : Aur^ audietis,et non intelligetis, et videntes vide-

» bitis, et aon.aspicietis. Incrassatum est enim cor po-

» puli hujus\ et auribus suis graviter audierunt, et oculos

» suos claus«runt ne forte videant oculis, et auribus au-

» diant, et orde intelUgant , et convertantur , et sanem

» illos'^. » Ec*e Joannes quidem Filium, Paulus vero Spi-

ritum sanctun esse dicit, qui sit visus Esaiae, sedens

super thronun altum, et elevatum, qui adoratur, et lau-

datur, et gloriicatur a Seraphim. Ecclesise autem Christi

omnes ab orinte usque ad occidentem convenienter

Patrem a Serajhimlaudari profitentur inministeriorium

relatione. Dicait itaque nobis, qui venerationem Spi-

ritui sancto abmgant, quisnam ex his verum dicit, aut

quis falUt? Utruane Joannes, an Paulus? an vero omnes

Ecclesiae Christi* qucniam quidem omnes Ecclesiae Pa-

trem profitentur^sse, qui adoratur a Seraphim, Joannes

autem FiUum, I\ulus vero Spiritum sanctum. Si vero

nemo eorum falU, sed omnes veritatem dicunt, mani-

feste probatum esl quod et solius nomen Patris dicatur.

Habebat tamen Paêm et Filium , et Spiritum sanctun;

gecundum pronuntUum; vel si Spiritus habeat Patrem




et Filium si venerentur qui sic adorant, venerationem

coelestium animantium imitentur, et non suas cogitatio-

nessequantur. AlioquinquidfacientaudientesSalvaôrem,dicentem ad Discipulos : « Euntes docete omnes êntes,

» baptizantes eos in nomine Patris, et Filii , et ^piritus

» sancti^?» Cum Scriptura non Trinitatem, sed unio-

nem baptisma nominaverit. Scriptum est euiu sic in

Actibus Apostolorum, de his qui in Samaria creciderunt,

et baptizati sunt a Philippo , tantum baptizant' erant in

nomine Domini Jesu Christi.

XVII. De his vero qui Ephesi a Paulo baptzati sunt

« li cum audissent, baptizati sunt in nomiie Domini

» Jesu Christi '^, » Petrus enim Judaeos alioqiens : « Poe-

» nitentiam, » inquit, « agite , et baptizetir unusquis-

» que vestrum in nomine Jesu Christi in ;emissionem

» peccatorum vestrorum. li cum audissen et compro-

» bassent sermones ejus, baptizati sunt, (t additee sunt

» in die illo animse quasi tria millia ^. » J^Jimquid prae-

varicatores mandati Salvatoris efiecti suit? et contra

traditionem Salvatoris baptizaverunt tantim multitudi-

nem? Non enim scriptum est : quia baptiaverunt in no-

mine Patris, et Fiiii, et Spiritus sancti,ied tantum, in

nomine Domini JesuChristi. Sed non sunt jraevaricati : Ab-

sit. Nam licet Filii nomen tantummododcatur,habetta-

men Patrem et Spiritum secundum pronmtiatum, sicut in

Scripturis sanctis probabimus. Itaque eSpiritus sanctus

Dominus Sabaoth dicitur, etestcumDeretcumFilioaSe-

raphim adoratus. Propter quodhsec te^dicunt : Sanctus,

Sanctus , Sanctus , ut Trinitatem prduntiarent. Unde

et Paulus Dominum vocari Spirituirnon negat, dicens

ad Corinthios : « Dominus vero Spiritis est, et ubi Spiri-

* MaUh. XXVIII, jg. — 2 Act. xix, 5. — 3 Ac. n, 38.



LIBER DE TRINITATE ET SPlRITTJ SANGTO. 44^

» tus Domini, est ibi libertas ^. » Et ad Romanos ait

« Lex autem Spiritus vitee liberavit me a lege peceati et

»mortis

^. »

Quomodo ergo ausi estis Spiritum sanctumservum dicere

,qai creaturam liberavit? Si enim, in-

quit, omnia per ipsum facta sunt, ostendite creatum

esse Spiritum sanctum. Utique etiam id, quod in cxviii

Psahno scriptum est, « Quia omnia serviunt tibi ^ , »

servum esse ostendit Spiritum sanctum. Sed neque id

quod dicitur : omnia per Filium facta sunt, assignant

Spiritum sanctum : ipse enim est, qui dixit*, neque id

quod omnia serviunt tibi , servum esse ostendit eum.

Alioquin et Paulus quomodo audiendus est, dicens :

« Non enim accepistis Spiritum servitutis iterum in ti-

» more , sed accepistis Spiritum adoptionis Filiorum , in

» quo clamamus , Abba Pater ^. » Itaque nec servus nec

creatio Spiritus sanctus esse ostenditur. Sed vos et car-

nem , et servum esse eum infamatis, qui non solum non

sit liber, sed et creaturse libertatem largitur , sicut supe-

rius probavimus. Et rursum Paulus scribit : « Divisiones

» autem donorum sunt, idem vero Spiritus , dividens

» unicuique sicut vult. » Et Jesus ait : « Spiritus ubi

» vult spirat^. » Qui autem facit quod vult, non est

servus , sed liber est. Et qualem mortem merebuntur qui

Dominum ccelestis militise servum esse profitentur ? Do-

minus enim virtutem interpretatur , Dominus Sabaoth

et non utique libertatem largiretur creaturse, nisi esset

creationis Dominus : in nomine enimDomini JesuChristi

et Spiritus sancti , « Quein mittet vobis Pater in nomine

» meo, ille vos docebit ^. » Tamen nomen Patris, et

Filii , et Spiritus sancti, et in propria vita et substantia

permanens, cum ipse sit vita. Alioquin quidestisfacturi?

1 2 Cor. 111, 17. — 2 liom. viii, 2. — 3 Psal. cxvin, 91 . — * Rom. vm

i5. — 5 1 Cor, XII, 4. — ^ Joaa. xiv, 26,





LIBER DE TRIMTATE ET SPIRITU SAKCTO. 44^

clamat : « Ouia formayit omnia ipsc hsereditas hiijus

)> Jacob, Dominus nomen est ei.

XVIII. Et cum Dominum hsereditatem sanctorum

Spiritum sanctum esse dixit : « In quo, » inquit, « cre-

» dentes signati estisSpiritu promissionis sancto,qui est ar-

»rha haereditatis nostrse^ , » docens haereditari et nonhae-

reditare professiones sanctorum considerantes. Ait enim

Esaiasadeos qui non haberentSpiritumsanctum, et prop-

terea i^norantesCvSse hsereditatem sanctispost hujussseculi

exitum instruens patienter, et dicens : « Est hsereditas

» colentibus Deum , et vos eritis justi, dicit Doniinus :

» Qui sititis , ite ad aquam "^.» Spiritum sanctum aquam

appellans, sicut postmodum monstrabimus : cuin sit

arrha sanctorum hsereditatis , hunc Spiritum sanctum et

David signaculum hsereditatis cum habuisset. Sed hos

quidem qui non credunt hsereditatem esse sanctis, post

hujus vitce exitum miseros esse dicit. De se vero et simi-

libus confidenter agens : « Multi dicunt : quis ostendit

» nobis bona? Signatum est super nos lumen vultus tui

» Domine ^. » Signationem esse dicens signaculum,

quod lumen vultus tui Domine esse sit professus. Itaque

credent Paulo dicenti, Spiritu promissionis sancto si^-

natos esse credentes; et huic David qui haberet eumdem

spiritum fidei, psallenti : « Credidi, propter quod locu-

» tus sum ^. » Sciant quod et vultus Dominl esse dicit

signaculum, quod accepit, id est Spiritum sanctum, adeo

ut et Filium Dei lumen Dei esse sciens, psalleret Deo in

XXXV Psalmo , dicens:

« In lumine tuo videbimus lu-

» men % » id est, in Filio tuo videbimus Spiritum sanc-

tum. Sic et Esaias Spiritum qui sanctificat, non solum

lumen , verum etiam ignem scit appellare , dicens : » Et

4 Eohes. I, i5. — 2 Isai. liv, 17. — 3 Psal, iv, 6, — * Psal, cxv, 10, —5 Psal. XXXV, 10,



44^ 3. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

» erit lumen hujus Israel, et sanctificabit eum igne ar-

» denti ^. » Et ecce in lumine, quod est jgnis, sanctifi-

cat Deus hunc Israel, et Deus noster ignis consumensest,

sicut Moyses ait : « Deus noster ignis consumens est '. »

Sed et Paulus dicit ; « Ut fiat oblatio gentium accepta-

» bilis, sanctificata in Spiritu sancto ^. » Et non aUter

gentes, ahter Israel sanctificantur a Deo, quam Spiritu

sancto lumine et igne existente.Dicit autem etSapientia

Salomonis in Provcrbiis : « Lux Domini spiratio est ho-

» minum , qui scrutatur interna ventris ^. » Et mani-festum est, quia Spiritus omnia scrutatur, quemadmo-

dum scribit PauUis, et quod a principio formato Adam,

in faciem ejus spiravit Deus Spiritum sanctum , sicut

Moses ait : « Et spiravit Deus in faciem Adse inspiratio-

» nem vitse, et factus est homo inanimam viventem^. »

JVeque id quod spiratum est a Domino, animo est, secun-

dum fabulatores Judaeos-, alioquin quomodo hoc, quod

a se spiratum est , Deus, igni seterno condemnat? sed vi-

vificans Spiritus est , de quo et Paukis ait : « Spiritus

» vero vivificat. » Et, « Spiravit Deus in faciem ejus

» spirationem vitse , et factus est homo in animam vi-

» ventem ^. » Itaque Spiritus sanctus est spiritus vitae, a

quo excidentes nonnulli, viventes mortui sunt, sicut

Paulus scribit : « Nam quse in deliciis agit, vivens mor-

» tua est '^. » Alioquin quomodo audiendus est Salomon,

dicens : « Lux Domini spiratio est hominum,qui scru-

» tatur interna ventris ^ , » si animas hominum lumen

Dei esse dicitis, nisi Spiritum sanctum lumen Dei con-

fessi fueritis? Sed spirationem lumen Dei esse credatis,

dicente Mose : « SpiravitDeus in faciem Adse spiraculum

» vitse. » Et Filius Dei : « Ego sum vita ^. » Sed et Sa-

* Isal. X, 17. — ^Deut^ iv, 24.— 3 Rom. xv, 16.— '^Prov. xx, 27.— SGen,

11,7.— fi aCor.ui, G.— 7 j Xim. v,6.— ^Prov, xx, 27. — ^ Joan. xiv, 6,



LIBER BE TRINITATE ET SPIRITU SANGTO. 44/

pientia Salomonis introducentem Salvatorem dicit :

« Ecce proferam vobis meoe aspirationis professio-

» nem : » sic enim in Proverbiis, ait : « Sapientia in

» exita canetur , in plateis vero fiducialiter agit : in por-

» tis autem potentiam assistit : in murisquoque civitatis

)) confidenter ait : Quanti temporis obtinent prudentes

» non stultitiam et erubescent? Imprudentes autem con-

» tunielioe cum sint cupidi , impii effecti odio habuerunt

» sensum, et obnoxii facti sunt iucrepationibus. Ecce

» proferam vobis meae aspirationis professionem , do-» cebo vos meum sermonem^. » Et EsaiasSpiritus sancti

promissionem praedicans sic ait : « Dixit Dominus, qui

» coelum fecit et affixit illud, qui solidavit terram , et

» quse in ea sunt : qui dat spirationem populo, qui est

» super eam, et spiritum calcantibus eam "^. » Dicite qui

est populus qui accepit spirationem? JNumquid et hicspirationem animam esse dicitis? Aut dabitis sine anima

populum super terram constitisse? Sed non est, profes-

sionem namque Spiritus sancti praedicans Propheta hsec

ait. Denique completam professionem super fideles, qui

fuerant illo tempore, scripsit Lucas : « Et cum comple-

»rentur dies quinquagesimse, erant

pariteromnes in

» unum. Et factus est subito sonus de coelo, tanquam

» Spiritus vehemens ferretur, implens totam domum

» ubi erant sedentes. Et visse sunt eis divisse linguae tan-

» quam ignis, et sedit super unumquemque eorum, et

» coeperunt loqui variis linguis,prout Spiritus sanctus

» dabat eloqui ilUs ^. »

XIX. Simili modo magnus ille Job adversus amicos

suos, cum essent Spiritu sancto privati, et nihil verum

dicerent, neque opinarentur se ante Deumloqui, aiebat:

« Nonne aute Dcum loquimini "^? » Et rursum : « Cui

* Prov. 1, a3. — 2 Isai. xui, 5. — ^ ^ct. ii, i. — * Job. xni, 7.



44^ S. ATUANASTI ARCHIEPISCOPl

» anniiiitiastis verba? Spiratio vero ciijus est, quaepro-

» cedit a te ^ ? » Ex qiiibus unus magna loquensdicebat

« Spiritus est, qui mortalibus intercedit, spiratio vero

» omnipotentiae est, quge me docet "^. » Omnipotens au-

tem Filius Dei , de quo Zacbarias ait : « Propterea sic di-

» cit Dominus omnipotens. Post gloriam misit me super

» gentes ^. » Igitur Salomone dicente : « Lux Domini

» spiratio est hominum ^. » Et a Mose instructi : « Spi-

» ravit Dominus in faciem Adae spirationemvitse, et fac •

» tus est in animam viventem''. » Audientes vero et Sal-

vatorem dicentem : « Ego sum vita ^: » Et Paulum scri-

bentem : « Lex enim spiritus vita'^

: » Et rursum :

» Misit Deus Spiritum Filii sui in corda nostra ^: » Vi-

dentes autem etiam Unigenitum insufflantem in faciem

Apostolorum et dicentem : « Accipite Spiritum sanc-

» tum ^5 » spirationem Filii in propria vita et substantia

manente Spiritum esse doceamur , et neque genitum ne-

que creatum esse a Filio sapiamus, neqîaquam unigeni-

tum Filium credamus esse Spiritum , et quod Dominus

sit Verbum Filii,genitum vero a Deo Verbum suum in

propria vita et substantia permanens, cum sit vitaFilius

Dei. Propterea vero non est genitus ab eo Spiritus, quia

non est Verbum ejus. Creatum vero dicere Spiritum, ab-

sit. Verumtamen spirationem Filii Dei eum ex sanctis

Scripturis docti sumus , et fontem Spiritus et Filium Dei

dicimus, audientes Filium : « Quia duo nequamfecit po-

» pulus iste, me dereliquerunt fontem aquse vivse, et

» foderunt sibi iacus contritos, qui nonpotueruntaquam

» portare^^. » Aqua vivaSpiritussanctusest, sicutJoan-

nes docuit, Salvatore dicente adSamaritanam mulierem

4 Job. XXVI, 4- — ^ Job. xxxiii, 4. — 3 Zach. ii , 8. — ^ Prov. xx. —& Gen. num. 7. — ^ Joan. xiv, 6. — ' Rom. viii, 2. •— » Gal. iv, 6. •—

? Joan. XX, 23. — 10 jej., j,^ ^^.



LIBER DE TRINITATE ET SPIRITU SANCTO. 449

« Si scires donum Dei , et quis est qui difit tibi , da mihi

» bibere , tu utique petisses eum , et dedisset tibi aquam

» vivam ^ » Et rursum ; « Quicumque biberit ex aqua,

» quam ego ei dabo, non sitiet in geternum'^. » Etinme-

dio templi clamat : « Si quis sitit, veniat ad me et bi-

» bat, qui credit in me , sicut dicit Scriptura, flumina

» de ventre ejus fluent aquse vivse ^. » Et interpretatus

est sic : « Hoc autem dicebat de Spiritu sancto,quem

» accepturi erant qui credituri erant in eum. » Ita etiam

et Esaias Dominum dixisse ait : « Quia ego dabD in siti

» aquam iis qui in sicco iter fecerunt , et ponam Spiri-

» tum meum super semen tuum, et benedictiones meas

» super filios tuos, et orietur tanquam in aqua foenum,

» velut falix inter fluxus aquee^. » Ergo manifesteScrip-

turis sanctis profitenlibus, aquam vivam Spiritum sanc-

tum esse cognovimus. Dominus se fontem Spiritus esse

dixit sic : « Me dereliquerunt fontem aquae vivse ^* » Sic

et David canit in Psahno xxxv , dicens ad Dominum :

« Quia apud te est fons vitse ^. » Igitur prseter Dominum

ostende alium fontem vitse, qui apud eum sit : nonenim

dixit, Quoniam tu es fons vitse , sed quia apud te fons

vitse. Est vero apud Deum , et est Filius fons ex-

istens Spiritus,de quo Paulus ad Romanos scribit :

« Spiritus vero vitee propter justitiam ^, » Ita non

alienum , sed proprium Pat^-is esse eum dicit. Namcum professus fuisset : « Quia apud te est fons vitse, »

adjunxit : « In lumine tuo videbimus lumen, » id

est, in Filio tuo videbimus Spiritum. Necnon etiam

et in nomine virtutis Dei appellatus Spiritus, et vir-

tus , et sapientia esse monstratur. Audivimus enim

Salvatorem in Evangelio promittentem Discipulis suis

* Joan. IV, lo. — 2 Ibid. i3. — 3 Ibid. vii, 27. — * Isai. xliv, 3. —* Jer. II, i3. — s

l^sal. xxxv, lo. — "1 Uom. vni, 10.

xxxn. ^Q



45o S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

missiirum esse Spiiitum sanctum,qui dicit : « Ecce ego

)) prspmittam prornissionem Patris mei super vos : vos

)> vero seclete in civitate, donec induamini ex alto vir-

» tntem ^)> Tn Actibus vero Apostolorum idem Domi-

rius, ait : « Sed accipietis virtiitem saperveniente super

» vos Spiritu sancto ^ » Hoc quoque impletum esse com-

perimus , sub die quinquaîesimsp consummatse. Aut ergo

virtutem Dei Spiritum sanctum esse })rofitemini, autsicut

Sahellius Parac lituin, cum sit virlus Dei, eumdem Filium

Dei esse preedicate, et audite Paulum dicentem:

« Spi-)> ritus \ilad propter justitiam. ^) Fontem iterum Spiritus

instruimur esse Filium. Hieremiarn audite clamantem

contra Judapos : « Quia dereliquerunt me fontem vitae

)> Dominum. » Alius autem ait : Spiritum sapientiae^

sciens Spiritum sanctum scundum Esaiam quidem di-

centem : « Et requiescet super eum Spiritus Domini,

» Spiritus sapientia? et intellectus^. » Secundum Paulum

vero tJ ibuenlem : « Aon cesso ^ratias aêns Deo pro vo-

)> bis, ut det vobis Spiritum sapientiee et revelatiouis*. »

Fontem esse Spiiitum dixitsupra, sic dicens : « Dereli-

» quistis fontem sapientise ^. » Quod vero Spiritum hic

sapienliam appellaverif, manifestum est,ex quibus dicit.

JXam cum in teria Chaldseorum esset populus, et cum

Clialdar-is conversaretur , eos qui non haberent Spiritum

sauctum, sed carnaliter quidem viverent peccato, more-

nntur vero justitijiR, et fraudarentur Spiiitu sancto

querebatur cum lacrymis, dicens : « Quid est Israei?

)> quid, quia in terra inimicorum es, et inveterasti in

» tenaaliena, coinquinatus es cum mortuis, deputatus

» es cum his qui in inferno sunt , dereliquisti fontem sa-

» pientiee, viam Domiui. Si fuisses ingressus, iiabitares

* Luc. XXIV, /ff). — 2 Att. 1, 8. — 3isai. xi, i.~- 4 Ephes. i, i6. — *Bar,

V, 10.^ 1



LIBER DE TRINITATE ET SPIRITU SANCTO. 5l4

» utique cuin pace in aeternum ^ » Considerent enini

viam, quam dereliquerunt filii Israel , Deum esse,qui

dicit : « Ego sum via ^: » fontem vita^ in Propheta ap-

pellari, quam dereliquerunt Judaei, coinquinantessecum

Babyloniis, qui erant mortui justitia3 : ducem enim non

liabebant in se Spiritum paraclitum ,Spiritum veritatis,

qui est vita et vivificat : viventes mortui sunt.

J^X. Unde et Paulus de talibus scribit : « Nam quae

» in deliciis agit vidua , vivens mortua est^. » Et Salo-

mon clamat : « Qui in deliciis conversatur, a pueritia

» servus erit , in novissimo vero dolebit in se*. » Qui

enim in peccati deliciis agunt , non audiunt Paulum

scribentem : « Non enim accepistis spiritum servitutis

» iterum in timore, sed accepistis Spiritum adoptionis

» filiorum, in quo clamamus, Abba Pater^. » Sed cum

sint filii peccati , mortui sunt justitise. Qui vero Spiritus

sancti donum acceperunt : « Lex enim Spiritus vitae in

» Christo Jesu , liberavit me a lege peccati et mortis^. »

Bene itaque Moses observavit ut diceret : « Itaque spira-

» vit Dominus in faciem Adse spirationem vitae , et

» factus est homo in animam viventem'^. » Qui enim non

habent Spiritum sanctum , viventes mortui sunt. Unde

et ad Israel derelicto Domino, qui sit fons vitse vivifi-

cans, dicit : « Dereliquistis fontem sapientise , viam

» Domini si fuisses ingressus , utique habitares in pace

» in seternum tempus ^. » Audientes ergo Dominum

dicentem : « Ego sum via^, » docti ctiam ex Scripturis

sanctis fontem Spiritum esse Deum, qui dicit : « Me de-

» reliquerunt fontem aquse viva^^^, » nequaquam crea-

turam Spiritum sanctum sapiamus , sed ejusdem esse

* Bar. iH, 10. — 2 Joan. xiv, 6. — * i Tim, v 6. — * Prov. xxix, 21.

5 Roin. VIII, i5. — 6 Ilnd. 2. — ' Gen. 11, 7. — 8 Bar. jn, i3. -- 9 Joan.

Xiv, 6. — 10 Jer. II, i3.




ciim Patre. et Fifio substanliae iterum ex Srripturis pro-

bamus, sic ut superius ab Esaia Propheta docuimus.

Scribit atitem ille magnus Joannes Evangelista in Apo-

ra'ypsi , haec direns : « Et ostendit mihi fluvium aquae

» viva?. randiihmi quasi glaciem egredientem a sede

» Dei et A^ni, fluentem per medium piatese^. » Dicebat

vero snpeina^ Jerusalem, de qua scriptum est in Psalmis:

« Fluminis impetus Iselifical civitatem Dei*^. » Qupd

si dixerint, quid ergo qu.ia scriptum est aqua? Audiant.

In sede Dei et Agni aqua est viva vitse , et cuni aquse

ejus capaces aliqui efliciuntur , et fliimina dicuntur,

et in sinîfulis quibusque adimpleri dicitur Spiritus sanc-

tus : sicut et Filius Dei adirnpleair in sinjulis, secundum

Pauhun scriiientem : « Plenitudo ^jus, qui omnia in

» omnihus adimplet'^. » El est quidem, quando ii qui

implenturisla aqim viva , flumina appellantur , jîcut et

David in xgu Psahno dicit : « Elevaverunt flumina

» Domine vocem suam , a voce aquarum multarum*. »

Est vero quando verl.urn docUina:^, et unaquaeque opera-

tio spirilus, flumina vocantur, secundum Dominum di-

centem : « Qui credit in me , sicut dixit Scriptiira,

» flumina de ventre ejus fluent aquae viva^^. » Ergo noa

dixit , aqua impleta est , aqua enim Spiritus vitaest,

et « flumen Dei impletum est aquis. » Et Dominus : Me,

inquit, « dereliquerunt fontein aquse vivse^. » Ttaque

ejusdem scdis est cum Deo et Agno , vita vitse, id est

Spiritus san( tus , sicut Joannes una cum Esaia dixit , et

non servus, nec minister, sicut vos dicitis. Quod si per-

inanent dicentes creatum Spiritum sanctum , et profe-

lent illud quod in Amos Prophela scriptum est : « Prije-

» para te, invoca Deum tuum , Israei, quia ego firmans

1 Apoc. XXII, 1. — ^ Pta\. XLV, 5. —' 3 Eplies. i, 25, — * Psal, xcu, 3. ^,

^^ Joan. Vii, oS, — ^ Jcr. ii, i5.





454 3. ATHANASIl ARCniEPISCOPI

» vit Deus per Spiritum suum : Spiritus enim omnia

» scrutatur, etiam profundum Dei. Quis enim homo no-

» vit quse sunt hominis , nisi spiritus hominis qui in

)) ipso est? sic et quae sunt Dei nemo novit, nisi Spiritus

» Dei : nos vero non spiritum hujus mundi accepimus ,:

» sed Spiritum qui ex Deo est , ut sciamus quae a Deo 'j

» donata sunt nobis, quoe et loquimur, non docti hu-

» manse sapientic-e verbisj sed docti ab Spiritu , spirita-

» libus spiritalia comparantes^ » etc. Istum Spiritum

sanctum etiam digitum Dei esse docuit, secundum Mat-

thaeum quidem dicens : « Si autem in Spiritu Dei ejicio

» dsemonia, pervenit in vos utique regnum Dei"^. »

Secundum vero Lucam : « Si autem ego in digito Dei.

» ejicio daemonia,pervenit ad vos utique regnum Dei :

» propterea dico vobis quia omnis blasphemia remitte-

» tur hominibus , spiritus autem blasphemise non remit-

» tetur eis. Et quicumque dixerit in Filium hominis,

» remittetur ei : qui autem dixerit in Spiritum sanctum,

» non remittetur ei , neque hic , neque in futuro ssecu-

» lo^. )) Per hunc Spiritum sanctum, cum sit digitus Dei, 1

scriptae sunt tabulse lapidese,

quse datse Moysi sunt

|scriptse digito Dei , sicut ipsc Moyses exposuit. Alioquin

|

si non Spiritum sanctum digitum Dei esse dicunt : tabu- .'

las enim lapideas gloriosiores magis esse quam corda ^

sanctorum profitebuntur , super quae epistola Christi est

scripta non attramento, sed Spiritu Dei vivi, non in

tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus. Hunc

Spiritum sanctum , et lumen vultus Dei esse credimus,

secundum David in quarto Psalmo dicentem : « Signatum

» est super nos lumen vultus tui , Domine *. » In trige-

simo vero et quinto Psalmo : « In lumine tuo videbi-

* a Cor. II, 10. — 2 Matth. xii, 28, — 3 Luc, xl, ao. — * Psal. iv, 7.



LIBER DE TRIMTATE ET SPIRITD SANCTO. 4^5

» mus lumen^. » Et secundum Salomonem in Proverbiis

scribentem : « Lux Domini inspiratio est hominum, qui

» scrutatur interna ventris'^. » Et Esaiam dicentem :

« Et erit lumen huic Israel in ignem, et sanctilicahit

» eum igne ardenti^. » Hanc spirationem Filii Dei esse

divinse Scripturae docuerunt, secundum Salomoneia qui-

dem dicentem : « Lux Domini inspiratio est hominum; »

secundum Mosem : « Et spiravit Deus spiramenlum vi-

» tse, et factus est homo in animam viventem'^, » et

quemadmodum postea creatus est Adam , accipiens spi-

ritum vitse , et factus est homo in animam viventem , et

habens Spiritum sanctum, spiritualis erat, adeo ut et

prophetaret, quod hujus rei gratia derelinqueret homo

patrem suum et matrem suam , et adhsereret uxori suse,

et essent duo in carne ui.a:

necnon et illam quoe sumplaest de se mulierem vocaret Evam, prophelice dicens ei :

« Haec est mater omnium viventium^. » Simiii modo et

omncs sancti , iii nomine Patris, et Filii , et Spiritus

sancti, per impositionem manuum sacerdotis Dei Spiii-

tum sanctum consecuti , ad antiquum restituuntur , ia

quo erant ante prsevaricationem Adam. Et hoc Spiritulegem dante in Ecclesiis ^cntiuin, nos neque carnem cii-

cumcidimus, neque carnaliter legem Mojsi custodimus.

Nam cum Paulus, et qui cum eo prfedicabant gentibus

Verbum Domini , et qui fideles fuerant de circumcisione

dicentes : « Quia oportet circumcidere eos, et prsecipere

eis custodirelegem Moysi

:

jussit Spiriius sanctus noncircumcidi ex gentibus credentes, neqiie carnaliter ri-

tum sequi,quem Moses Judaeis tradidit : scripserunt

Apostoli iis qui ex genlibus erant, haec. « Apostoli tt

» Presbyteri fratres, iis qui Antiochise , et Syrise, et

* Psal. XXXV, 10. — 2 Piov. XX, 27. — 3 Isai. x, 17. — '• Gen. 11,7. —* Gen. 111, 20.



^56 3« ATIIANASII ARGHIEPISCOPI

» Ciliciee fratribus, qui sunt ex gentibus, salutem. Quo-

» niam audivimus, quod ex nobis quidam turbaverunt

» vos verbis quse non constituimus:

visum est nobis

» congregatis in idipsum mittere ad vos cum carissimis

» nostris Paulo , et Barnaba, hominibus qui tradiderunt

» ahimas suas pro nomine Domini nostri Jesu Christi,

» Judam et Silam , et ipsos per verbum annuntiantes

» eadem. Visum est enim Spiritui sancto et nobis, nihil

»amplius imponi vobis oneris, prseter ea quae necesse

» est , ut abstineatis vos ab idolothytis , et sanguine

» suffbcato , a quibus custodientes vos bene agetis. Va-

» lete^» Et cum Spiritus sanctus promulgasset, omnes

Ecclesise Christi custodiunt haec, quia nemini ex his quae

creata sunt , legem orbi terrarum dare concessum est.

Itaque videntes Spiritum sanctum legem dantem non

blasphement dicentes, eum esse creatum : quoniam prae-

cipue Dominus contra eos qui blasphemant in eum dicit:

« Omne peccatum et blasphemia remittetur hominibus,

» qui autem blasphemaverit in Spiritu sancto , non re-

» miltetur ei , neque in hoc sa^culo, neque in futuro*^. »

Non autem talia de eo diceret Dominus, si creatura esset.

Deinde et in libro Regnorum scribitur : « Si peccaverit

» vir in virum, orabit pro eo Sacerdos : si vero in Do-

» minum peccaverit,quis orabit pro eo ^? » Et his si-

milia de Spiritu sancto etiam Dominus dixit, sicut supe-

rius probavimus : « Quicumque dixerit verbum in Fi-

» lium hominis , remittetur ei,quicumque in Spiritum

» sanctum, neque in hoc sseculo , remittetur ei, neque

» in futuro. » Hanc igitur pertimescentessententiam, et

audientes quanta de Spiritu sancto Scripturse dixerint,

qualia de Patre et Filio , taha etiam de Spiritu sancto

sapiamus. Quoniam sicut credimus in Deum Patrem, et

* Act. XV, 23. — 2 Matlh. xn, 3i. — « i Reg. ii, 25.




in Filium ejus unigenitum, ita credimus et in Spiri-

tum sanctum. Et si baptizati sumus in nomine Patris

et Filii , et Spiritus sancti , quod sicut credimus , et bap-

tizati sumus , ita sentientes de Trinitate et imitantes

adorationem Seraphim , haeredes regni coelorum effici

poterimus.





SAJVCTI PATRIS NOSTRI


SERMO MAJOR DE FIDE.

I. Illud enim , « erat, » refertur ad ejus deitatem;

illud vero, « caro factum est, » ad corpus. « Verbum caro

» factumestS >> non in carnem resolutum , sed carnem

gestans*, quemadmodum si dixerit quispiam : Ilic senex

factus est, cum non talis antea esset genitus-, vel , Miles

factus est veteranus, cum non talis anteaesset, qualis

efl[*ectus est. Joannes b/zvôit.-n-j , inquit, hoc est, « factus

» sum, » sive, « fui in insula Patmo, in die Dominica^ : »

non quod illicfactus vel natus fuerit; sed dixit, « Factus

» sum in Patmo, » quasi dicas, accessi. Ita etiam Verbum

ad carnem accessit, ut dictum est, « Verbum caro factum

» est^. » Audi dicentem, « Factus sum tanquam vas per-» ditum •, et^ Factus sum sicut homo sine adjutorio inter

» mortuos liber^. »

tl. Quod fuit excitatum a mortuis , homone erat, an

Deus? Rem explicat Petrus Apostolus, cui mclius quam

nobis id notum erat, aitque : « Deponentes euiyi de ligno,

4 Joan. j, 14. —^ Apoc. 1,9. —

3 Psal. xxx, i5, —* Psal, lxxxvii, 6.



460 S, ATHAJSASII ARCHJEPISCOPI

» posueiunt eum in monumento : Deus vero suscitavit

» eum a mortuis^ » Corpus itaque Jesu mortuum de

ligno depositum, in monumento collocatum, et a Joseph

ab Arimathia unguentis conditum-, idipsum a Verbo ex-

citatum fuit, uti dixerat : « Solvite templum hoc, et in

» tribus diebus excitabo illud'^. » Nam qui mortuos om-

nes vivificat, etiam hominem ex Maria natum Cbristum

Jesum, quem assumpserat, vivificavit. Si enim cum esset

in cruce, quse prius dissoluta erant sanctorum corporasuscitavit-, multo magis suscitare potuit corpus quod ges-

tavit, qui est semper vivens Deus verbum, ut dicit Pau-

lus : « Vivens enim Dei verbum, et efficax^. »

III. Vita mori nequit, quinimmo mortuos vivificat. Est

itaque fons vitse, per suam ex Patre deitatem : homo au-

tem est qui mortuus est , itidemque qui a mortuis exci-

tatusest, qui etiam postulat pro nobis, natus ex virgine

Maria, quem deitas Verbi propter nos assumpsit. Quod

itaque scriptum est, « In principio erat Verbum^, » dei-

tatem manifeste declarat. IUud autem, « Verbum caro

» factum est , » Domini commonstrat humanitatem.

IV. Accidit ut Lazarus morbo affectus moreretur :

Homo autem Dominicus, non prsevia segritudine, nec

invitus mortuus est \ sed ex se ad mortis oeconomiam ac-

cessit, confirmatus a Deo Verbo, in ipso habitante, qui

dixit : « Nemo tollit animam meam a me. Ex meipso

» eam pono. Potestatem habeo ponendi ipsam, et rur-

» sum potestatem habeo accipiendi ipsam ^. » Deitas ergo

Filii est, quee ponit et accipit animam hominis quemgestavit. Plenum enim hominem suscepit , ut et plenum

ipsum, et cum ipso mortuos vivificaret.

V. Gum ipse potens, omniumque opifex esset, in Vir-

* Act. xui, 29. — 2 Joan. 11, 19. — s jjebr. iv, 12. — ^ Joan. i, i. —* Joan. X, 18.



SERMO MAJOR DE FIDE. 4^1

jîne templiim sibi, sciliret corpus, paravit, et proprium

sibi fecit qiiasi instrumentum, in ipso cognitus, in ipso

habitans. Idcirco corpiis quod mori possit a>sumit sibi5

ut idem corpus Dei Verbi particeps, ad mortem pro oni-

nibussubeundam idoneum esset j ac propter Verbum in-

habitans , incorruptum maneret.

VI. Verbum quippe Dei , cum supra omnes sit, tem-

plum suum et corporeum instrumentum offerens in re-

demptionem pro omnibus, pro meritoimplevit debitum,

quod in morte situm erat*, et, utpote qui propter simili-

tudinemomnibusinessetincorruptibilisDeiFilius, omnes,

ut consentaneum erat , in promissione resurrectionis in-

duitimmorlalitate : el corruptio, quaisecundum homines

mortem consequitur, nequaquam ultra locum habet^

propter Verbum in ipsis babitans, quia unum cum eo

corpus sunt. Ac perinde atque cum rex quidam magnusin aliquam amplam urbem intrat, et in una domorum

ejus habitat-, urbs saue hujusmodi niagno afficitur hono-

re , neque ulterius quis hostium furumve insultare ipsi

aut eam destruere audet •, immo vero regis in una domo-

rum ejus habitantis {jratia ,cum nuila non sollicitudine,

atque decore illa servatur ; pari modo de Servatore nos-tro actum. Cum venisset enim in re^jionem nostram, et

domicilium cepisset in corpore nostris simili, exinde om-

nes contra hominem insidlee sedatae.

VII. Neque enim circumclusus in corpore eratj ne-

que eliam ita in corpore erat ut alicubi non esset*, neque

ita corpus movebat, ut alia ejus providentia privarentur.Sed

,quod vix capi valeat, cum Verbum esset, a nullo

continebatur, immo potiuscomplectebatur omnia. Prop-

ter Verbi adventum in ipsum, non ultra corpus juxta

propriarn naturam corrumpebatur , sed propter inhabi-

tans Dei Vcrbum corruptione vacuum erat. Corpus siqui-




dem jiixta corporum naturam patiebatur : nihilominus-

que incorruptionis naturam per inhabitans in ipso Ver-

bum habuit.

Vin. Ipse Dei Filius trium dierumspatio corpus, quodmortuum erat, effecit immortale et incorruptum; omni-

busque liquidum fuit non infirmitate naturse inhabilan-

tis in ipso Verbi mortuum fuisse corpus, sedut morsabro-

garetur in ipso per virtutem Servatoris.

IX. Quem oportebat fore corporis finem , cum in ip-

sum advenisset

Verbum? Non mori nequibat; quia mor-tale erat , et pro omnibus offerendum in mortem

,qua

de causa Salvator ipsum paraverat; manere mortuum

non poterat, utpote templum vitse*, quamobrem ut mor-

tale quidem obiit, at propter vitam in ipso sitam re-

vixit.

X. Quidincredibile narramus, cum dicimus, Verbum

in erranlem atque lapsam naturam huraanam insedisse,

hominemque factum fuisse •, ut tempestate jartatse ipsi

salutem conferret per administrationem et bonitatem

suam?

XI. Ad animam quidem spectat, interiora corporis

sui cogitatione contemplari-, neque tamen operari in ea

potest quae extra corpus sunt, nec quse procul corpore

consistunt per prsesenliam suam movere. Nunquam igi-

tur homo procul positus illa movet, aut transfert: neque

enim domi sedens quispiam , et quae in coclo sunt cogi-

tans, aut solem movet, aut coelum circumvertit; sed iila

commoveri , et condita fuisse videt-, neque tamen ita ut

eorum quidpiam efficere valeat. At non hujusmodi est

Dei Verbum in homine; non enim corpore colligatum

erat, immo potius ipsum occupabat cum imperio; ita ut

una in corpore et in universis rebus esset; quin etiamex-

tra res omnes, atque in solo Patre.




XTI. Animadverte,quseso, annon vel ignari adver-

sutn se risum moveant, qui apud Grcecos sapientes ha-

bentur , durn mundum aiunt corpus esse grande , atque

vere dicunt dum isthsec edantur : ipsum enim eJLisqne

partes binffulas,quoniam in sensum cadunt, perspici-

mus. Si igitur in mundo ipso, qui corpus est, Verbum

Dei existit, ac simul in res universas, et in sinjriilas quo-

que pervadit-, quid inirum aut quid absurdum si dicamus

ipsum in hominem adveniose ? Quod si , licet facta sit

universa creaatrum rerum natura , non absurdum est

Verhum in ea esse , non absurdum pariter erit esse ip-

sum in honiine. l\on indecorum ilaque est, in homine

esse Verbum , atque omnia ab ipso et in ipso illuminari

atque moveri.

XIII. Videns itaque Deus Verbum, omnium creator,

Adamum a Diabolo deceptum, transgressum opificis sui

mandatum, atque in maledictionem , mortisque subjec-

tionem delapsum •, ex Virgine Maria , ab Adamo origi-

nem ducente, eftbrmato sibi purissimo corpore, quod

posset coQtinere omnem plenitudinem divinitatis corpo-

raliter, atque passiones, id est cruciatus humanos ferre*,

pro totomundo ipsum sponte Iradidit; ut Diabolum, quiolim niortis imperium obtinebat, morte corporis sui oc-

cideret. Sanguis autem non ex spiritu divinilatis Verbi

manet*, sed ex homine quem tulit.

XIV. Illud : « Ego sum vitis^, et^ Pater meus major

» me est*^, » item, « Creavit me^, et ^ Ego sum vermis

» etnon homo"^*, » etqusecumque in Evangeliis et in Pro-phetis de se humilia et abjecta dixit, corpus quod prop-

ter nos tulit spectant. Neque patibile corpus, quod pro

universi salute tulit, Patri adscribimus : onmia enim

creala sunt a Patre per Filium. Filius porro solus a Patre

* Joan. XV, 1. — * Joan. xiv, a8. — * Prov. tiii, 2a, — * Psal, xxi, 7,




genitus est : quamobrem « primogenitus est omnis crea-

» turse ^ » Deus Verbum : immutabilis siquidem ex im-

mutabili est. Igitur corpus quod pro nobis tulit, res est

creata.

XV. Adamum enim induens cum affectibus per omnia

praeter peccatum, scilicet eum qui vocatur Jesus, ut per

ipsum perditam ovem Patri reduceret et offerret, « Quasi

» ovis ad occisionem ductus est, et quasi agnus coram

» tondente se sine voce^-, » de quo Paulus scribit : « Ho-

» mo Christus Jesus^, qui deditsemetipsum redemptio-

» nem pro nobis. » Et alio loco ait : « Per hominem

» mors, et per hominem vita. Namsicut in Adam omnes

» moriuntur, ita et in Ghristo omnes vivificabuntur*. »

XVI. Per ipsum enim Verbum omnia facta et creata

sunt, ipsum vero factum nonest-, sed hominem ipsum

quem propler nos tulit, factum et creatum declarant

Scripturse. Ait quippe Dominus : « Omnis pahnes in me

» manens fructum fert^ : » et in homine quem tulit

quique ex genere Adami erat, omne quod ex genere

Adamierat vivificavit.

XVII. Perpende, quseso, neminem hactenus novisse

Filium Dei siouti est, donec sese ipse manifestum faceret

nobis. Quem autem ipse tulit pro nobis Filium hominis,

novimus, de quo dixit Paulus : « Considerate apostokim

» et pontificem confessionis nostrse Jesum, qui fidelis est

» ei qui fecit illum^. » De quo et Stephanus ait : « Video

» Filium hominis stantem a dextris Dei'^; » non dixit,

Verbum aut Sapientiam Patris se vidisse, sed Filium ho-

minis, Dominicum corpus ex Maria natum.XVIII. Quod autem illud spcctat, « Jesus autem pro-

» ficiebat setate, sapientia et gratia^; » id sane dicitur

iColos^-. 1, i5.— 2 Isal. Liii, 7. —3 1 Tim. n, 5. — 4 1 Gor. xv, 22. --,

» Joan. XV, 5.— «Hebr. in, 2. — 7 Act. vii, 55, —8 Luc. xxv, a.




de homine qui in Salvatore esse intelligitur, qui modo

infans fuit, modo profecit setate, et sapientia et gratia,

incipiens quasi anuorum triginta, ut ait Evangelisia Lu-

cas. Corpus vero, quod et profectum et setatem admittit,

est res creata et coudita. Jesus autem Christus, qui in

Salvatore intelligitur homo, ipse est quiprofectum setatis

admittit, modo infans, modo vir; incipiens quasi seta-

tem triginta annorum, ut ait Lucas. Qui igitur aetatum

successionem admittit homo Christus Jesus,qui fuit fi-

delis Apostohis atque pontifex ei qui fecit ilhim, ipse est

qvii profectum admittit.

XIX. Stephanus ait : « Video filium hominis stantem

» a dextris virtutis Deiî » non dixit Yerbum aut Sa-

pientiam Patris se vidisse*, sed FiUum hominis, Domini-

cum corpus ex Maria sumptum, quem Filium hominis

Pauhis dicit sedere ad dexteram Dei^. De quo corpore

David Prophetice ex persona Patris ait : « Sede a dextris

» meis, donec ponam inimicos tuos scahelhim pedum

» tuorum^. j> Quia prsevidebat inimicos fore Diabolum

et adversarias potestates ipsius ministras, quee infestse

erant Dominico homini -, gnarse se, necnon Diabohim qui

imperium mortis habet, per mortem ejus destructum iri.

Qui enim deitatem Verbi minuunt, ac si Dominus per se

non posset inimicos ulcisci, quia scilicet Pater Filio

dixit, « Sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos

» scabehum pedum tuorum j » ii scilicet, imperiti ho-

mines, noverint, id in homineni secundum carnem ac-

ceptum, quadrare. In ipso quippe Davide de eodem Do-minico homine scriptum est. « Non proficiet inimicus in

» te*. » Corpus itaque est, cui dicit : « Sede a dextris

» meis, » cujus inimicus fuit Diabolus cum malis potes-

tatibus, necnon Judaei et Grseci.

1 Act. VII, 55. — 2 Gotoss, in, i. — Psal. ax, 2, — * Psal. Lxxxvni, 20,

xxxii, 5o



466 S. ATHANASil ARGHIEPISCOPI

XX. Cum omnia in ipso creata fuissc dixisset beatus

Paalas, ipsiim solum ait ante oumia esse. Ab antiquis

enim eriuJitus, quia lejjis peritus erat, utpote qui acou-

rate Parabolas Salomonis lefjisset, atque duas de Dornino

loquendi species deprehendisset ; aliam quidem de bo-

mineex Maria assiimpturu»} erat *, aliam de Verbo, quod

anle omnia sa cula ab reterno ex Patre genitum fuerat^

de Jesu quidem ex Maria nato, 'jimotheo scribit : « Me-

» mor esto Dominum Jesum Christum resurrexisse a

)>

mortuis ex semine David secundum carnem^; »

de Ver-bo aiitem Deo qui semper cum Pa re est, dixit : « Quodsit

» an.e omnia, »Convicti itaque omnium Sanctorum testi-

monio maneant qui dicunt. Dei Verbum initium operum

creatum fuisse •, atque a Daviile audiant, non esse opus,

sed operum conditorem, ut habet ipse : « Opera ma-

» nuum tuarum sunt coeli : ipsi peribunt , tu autern

» perinaneiiis^ »

XX f. « Jesus Christus heri el hodie, ipse et in sae-

» cula^ : » sic dicilur de homine qui in Salvatore esse

intellijjitur. Is ipse est, qui aliquando infans fuit, deinde

profecit a ate et gralia, et post erat incipicns quasi an-

norum trijjinla, ut ait Lucas Evangelista. Q:iod autem

et profectum et slaluram sive celatem admittit, corpus

scilicet, illud estrescrea!a atque facta. Sanctorum ila-

que testimonio convicti,qui aiunt, Verbum ex Patre

natum esse rem conditam, aut fiiiem faciani impias blas-

phemias proferendi , aut Christi hostes ab omnibus pro-

clanienlur. Ubi enim sese profli(>ari sentiunt, conlidenter

refugiunt ad eum qui in Proverbiis ait : « Dominus crea-

» vit me initium viarum suarum in opera sua. *. » Ve-

rum labuntur : (um enim Salomon prophetico afflatu de

illo verba faceret, qui ad totius mundi salutem et utiiita-

* a Tim. 11, 8. — 2 psal. ci, 26. — 3 Hebf. xin, 8. — '^ Prov. vui, a.




tem ex Maria ortv.m sumeredehebat,(le Dominicoscilicet

homine, ex persona illiiis dixit : « Dominus creavit me

» initium viariim siiarum in opera saa. »

XXfl. « Certissime sciat ergo omnis Domus Israel,

» quia et Dominum eum et Christum fecit, Deus hunc

» Jesum quem vos crucifixistis^ » Ipsum ilaque cruci-

fixumdigito monstrantes Aposloli, dixerunt Domini ho-

minem : Hunc Jesum, Christum et Dominum fecit Deus.

Ipsescilicet, utconspicuum, Dominihomoest, quicreatu^

est inilium viarum, quse ad beneficia mundo dispensancla:

prrescriptse sunt, qui princeps est omnium Sanctorum,

qui vise appellanlur, Dominus Jesus Christus, qui factus

et cruci affixusest. De quo Hieremias dicit juxta Septua-

ginta interpretum editionem : « Dominus creavit me in

>) plantationem salutem novara, in qua salite cir-

» cumibunt homines : » secundum Aqailam vero hoc

dictum ita exprimitur : « Creavit Dominus novum ia

» fcemina"^. » Ilanc dicit salutem novam non antiquam,

quse nol:)is creata est, non ante nos. Quem rero novum

creatum in foemina vocat, intelligas hominem Jcsum qui»

in Servatore est. Jesus quippe modo Salvator, modo

salus explicatur; ex Salvatore salus, ut a lumine illumi-

natio : quem dicit esse Dominum Jesum, salutem nobis

creatum, novum in foemina, id est in IMaria , inimo po-

tius ex Maria. Quem i-jitur Salomon ait principium via-

rum creatum esse, et quam Hieremias dicit salutem no-

vam creatam, et novum in fcemina, quem pro nobis et

propter nos Sapientia a^dificavit sibi domum, Chrisfcuni

Jesum esse, Scripturarum 'estimonio comprobavimas :

jam vero caetera subsequamur, qude nonnulli aut ex

i(>norantia, aut ex prsejudicala opinioue , in erroro

1 Act. Jl, 56, — 2 Ji;i.. XXXI, 22.



4^3 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI

perseverantes, neque docere recte neque doceri vo-

lunt.

XXTII. Si omnes eloquia divina possent spirituali

more intelligere, nequaquam cuperet ipsis spiritualem

gratiam impertire; neque lacte ipsos potaret, si solidum

omncs cibum percipere valerent. Sed eos qui in cogni-

tionis divinse verbo quasi infantes sunt , veluti infantes

lacte alendos, primse institutionis rudimentis imbui pro-

curat: utpote qui nondum possint Angelorum pane nu-

triri, scilicet Deo Verbo, qui in corpore humano abscon-

ditus latet.

XXIV. Par est itaque nos, ut peritos dispensatores

mysteriorum divinorum, sermonem pro cujusque captu

et facultate impertire. Nam utres veteres rumpuntur,

cum continere non valent novum verse vitis vinum, id

est, VerbumDomini nostri Jesu Christi.

Cumigitur qui-

dam, immo vero multi, qui nondum Discipulis connu-

merari possunt , ex quadam temeritate ac petulantia, ad

docendum accesserint , « nescientes neque quae dicunt,

» neque de quibus affirmant% » csecutientes animi ocu-

lis, nec mente prsediti Dei contemplationi dedita , veluti

Jacob, neque mundo corde ad Deum videndum •, ii cum

humilia opera, vocesque inopiam testificantes, de Salva-

toris homine ,quem pro nobis tulit , scriptas, Verbi dei-

tati tribuunt, et sic in errorem labuntur, atque una im-

peritos et infirmos in errorem pertrahunt; nobis utique

necessitatem afferunt, ut Judas scribit'^, per hanc episto-

lam expromere, quse dicta Verbi deitati competant,

quae vice versa homini propter nos assumpto. Quemad-

modum enim in una eademque crumena, aurea numis-

mata cum argenteis pariter servantur, et utraque unius

Regis imaginem et inscriptionem nominis ejushabentj

> iTim.i, 7.—2 jud. m.




sed tamen nummularius, penes quem isthsec sunt,probe

novit,quam prsestet et quam pretio dispar sit aurum

argento : pari modo in una eademque Scriptura et de di vi-

nitate Filii , et de corpore quod propter nos ex Maria

assumpsit, scriptum est •, at eorum singula cognoscemus

ut sagaces discipuli unius veri magistri. Quot igitiir hu-

miies voces et similia opera sunt, tot cogites scripta esse

de corpore Jesu : quot gloriosa et sublimia, ad Verbi

deitatem referas. Cum post jejunium fame premitur, id

corporis infirmitas est; cum autem ex qainque panibus

quinque millia, exceptis parvulis et mulieribus, alit, et

duodecim cophini fragmentorum supersunt , deitatis

Verbi est opus^. Quando ad pulvinar in navicula dor-

mit, id requies est corporea*, cum supra maris undas

ambulans fluctibus comminatur et ventis, «Tace, obmu-» tesce, » subito audit vectores in navicula cum jura-

mento affirmantes, « Vere Filius Dei es~. » Quando ad

Lazari sepulcrum stans lacrymatur , et cum vicinus cru-

ciatibusait, « Tristis est anima mea usque mortem^, ;>

et horrore tenetur, ac Spiritus quidem deitatis promptus

est ; de tota oeconomia haec profert:

carnem quoque iu-firmam dicit ; corporis infirmitas est tristem esse atque

horrore corripi. Cum jubentis more dicit : « Lazare veni

» foras^, » et statim quatriduanus mortuus reviviscit,

qui jam solutus erat, quod ab initio mundi nusquam

factum est ; illud est deitatis signum^. Cum ab itinere ad

fontem sedet*, corporis est fatiscere*, cum autem dicit :

« Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis , et

» ego quiescere faciam vos^*, » deitatis est opus, tam a

morbis et fatigationibus corporeis, quam ab animse peri-

culis liberare. Cum ab Joanne baptizatur « Qui peccatum

* ISIarc. IV, 58 et 09. —2 iMallh. xiv, 54. — 3 j\iaiih. xxvi, 58. —'* Jcan.

XI, 43. — ^ Joan. IV, G. — ^ Matlh. xx, 28.



/«o S. ATIIANASII ARGHIEPISCOPI

» non fecit, neque inventus est dolus in ore ejus^ » cor-

poris est propiliatio pro nobis; cum autem jubet Apos-

tolus baptizare omnes gentes. in nomine Patris et Filii

Spiritus sancti; id divinae ejus potestati convenit'^. Cum

genua flectit et cea homo precatur ; corporisconressio est

pro nobis^; cum autem illius in monte transfigurati glo-

riam non fercntes Petrus et Jacobas et Joannes, vultus

atque genua ad terram inclinant ad gloriam deitatis;

Verbi virtus cst. Cum Apostolos confirmat his verbis,

« Nolite timere ab lis qui occidunt corpus animam au-

» tem non possunt occidere^; » hrec est deitatis latens

atque valida adhortatio : cum mortem deprecatur, cor-

poris formido est. Prius enim quam Adam transgredere-

tur, neque tristitia, neque formido, non lassitudo, non

fames, non mors erafc.

XXV. « Ego sum , » inquit, eorum qui salutem con-

sequuntur via, et mortuoruin vlta'^^ et eorum qui men-

dacium aversantur veritas, Dicens « iis qui sunt in tene-

» bris ,Revelamini. Ego sum lux mundi^. » Quandoqui-

dem enim Adamum cum affectibus induit, praeter pecca-

tum, videlicet eum qui vocabatur Jesusiper ipsum ovem

perditam Patri obtulit, « tanquam ovis ad occisionem

» ductus, aut quasi agnus coram tondente se sine voce ^. »

De quo Paulus scribit : « Homo Christiis Jesus, qui dedit

» semetipsum redemptionem pro nobis et pro peccatis

» nostris^ : » etalibi ait Apostolas « Per hominem mors,

» et per hominem vita^. » Nam sicut in Adam omnes

morimur, ita et in Christo omnes vivificabimur. Et rur-

sum alio in loco scriblt : « Primus liomo de terra terre-

» nus, secundus homo de coelo^^. » Per primum itaque

1 1 Pelr. it, 22. — 2 MatHi. xxvm, 19. —- ^ Matth. xvii, 6. — ^ Matth.

X, 28. — ^ Joan, XIV, 6.— ^ Isai. xlix, 9; Joan. viii, 12. — ' Isai. uu^ 7.

^8 1 Tim. 11, 5. — 9 1 Cor. xv, 22. — 10 Ibid. 4^.



SERMO MAJOR T)E FIDE. ^y l

Adamum, primiim hominem in muudo eflbrmatum si^ni-

firat •, per secundiun aiitem Adamum hominem qui in

Servatore est, qui vocatur lilius hominis, ovis-, vitis, pa-

nis, arbor, {jranum frumenti, et his similia. Vocatur quo-

que Adam , etiamsi secundus multum differat a primo.

Kam ille quidem ex terra factus, hic vero cum Verbum

Patris esset, caro factus est. Neque tamen quia rarnem

ferebat, ideo Verbi naturam amisit : quemadmodum ne-

que aurum, proprium amittit decorem, quod iu deformi

claudatur marsupio.

XXVI. Cum autem doctor noster alio loco dicat,

« Considerate apostolum et pontificem confessionis nos-

)> trae Jesum,qui fidelis est ei qui fecit illum^; » cave

putes rem factam esse Deum Verbum, qui ab initio apud

Patrem est. Non enim ait ut deitas invisibilis considere-

tur, sed Dominicus homo, quem ait Paulus mediatorein

esse Dei et hominum, « Ilominem Christum Jesum, qui

)) dedit semetipsum redemptionem pro nobis''-. » Quem

dixit ut consideremus, Jesum scihcet, « Qui fidelis est ei

)) qui fecit ipsum^ : » quemadmodum ait Dominus,

« Considerate corvos quia non seminant, et csetera*. »

Et rursum : « Considerate lilia agri quomodo crescunt^, »

Quae apparent igitur, ait consideranda esse , uon autem

Angelos aliasque creatas res qu3e siib aspectum non ca-

dunt. Quamvis enim dixerit Habacum Prophela, « Con-

» sideravi opera tua, et expavi^ : at ilie se opera consi-

derasse ait, non operum conditorem. Ac similiter Aposto-

lus quod sub aspectum cadit Domini corpus considerntum

oportere ait, non autem invisibilem Verbi deitatem :

« Deum » enim « Nemo vidit unquam, neque videre po-

» test'^. » Siquidem Deus Verbum erat et est , ut theolc-

* Ilrbr. III, 2. — 2 I Tim. ii, 5. — ^ Hebr. iii , 2. — '» Luc. xu , 2I. —5 Ibid. 27. —

^ Ilabac, uij 1. —'^

1 Juan. iv, la.



4^2 S. ATIIANASII ARCHIEPISCOPI

gus ait Joannes. Quem itaque ad considerandum induci-

mur hominem ChristLim Jesum, qui dedit semetipsum

redemptionem pro nobis, quem ait apostolum et pontifi-cem fidelemque esse-, eum , inquam, quatenus res creata

est, considerare jubet. Omnia itaque creata sunt : sed Dei

Verbum non est creatum, utpote Dei Filius, sed genitum

secundum naturam : universa enim per Verbum Pater

creavit, quemadmodum Paulus ait : « In quo omnia creata

» sunt^ : » et ut Joannes dicit, « Omnia per ipsumfacta

» sunt, et sine ipso factumest nihiP. » Ipsum autem Ver-

bum neutiquam creat Deus, sed gignit : per ipsum nam-

que Verbum facta omnia creataque sunt •, neque tamen

ipsum factum est. Sed in supra notatis sententiis homi-

nem quem pro nobis gestavit, factum scilicet atque crea-

tum, intelligunt significantque Scripturee.

XXVII. Ait quippe Dominus, « Omnis palmes in me

» manens fert fructum ^: » et in homine quem gestavit

ex teriigena Adamo , vivificabit ipsum Adami genus,

« Mortificatus carne , vivificatus Spiritu^, » ut scribit

Petrus-, quia sciUcet tunc ipsum carne pro nobis, neque

tamen immortaliac vivifica deitate, occisum significat. Ait

quippe Dominus : « Ego sum vita^. » Vita certe non mo-ritur; immo vero mortuos suscitat. Sicut enim lumen in

loco tenebroso non Iseditur , sic neque vita quidpiam

pati valet cum mortalem visitat naturam : immuta-

bilis quippe et invariabilis est Verbi divinitas.

XXVIII. « Quis noY\t, inquU, sensum Domini? aut

» quis consiliarius ejus fuit, qui instruat eum^? » Solus

Filius consiliariusest Patris, cujus mentem novit, qui ait

« Nemo novit Patrem, nisi Filius; et Filium nemo novit

» nisi Pater, et cui Filius revelaverit^. » Ait itaque Joan-

1 Coloss. 1, i6. — 2 Joan. i, 3. — 5 Joan. xv, 5. — ^ i Petr. iii, i8. —6 Joan. XIV, 6. — ^ Isai. xl, i3. — ^ Luc. x, 22.



SERMO MAJOR DE FIDE. 47^

nes de Domino : « Cum apparuerit, similes ei erimus, et

)) videbimus eum sicuti est^. )) Animadverte neminem

hactenus vidisse Filium Dei, sicuti est, donec se ipse no-bis manifestarct : hominem vero, quem propter nos ges-

tavit, vidimus. De quo ait Paulus : u Considerate aposto-

)) lum et pontificem confessionis nostrae Jesum, qui fide-

)) lis est ei qui fecit ipsum -. )) De quo Stephanus quoque

ait : « Video Filium homiuis stantem a dextris virtutis

))

Dei^*))

Non dixit Verbum aut Sapientiam Patris se vi-disse , sed Filium hominis , Dominicum ex Maria corpus,

de quo Paulus ait : « Qui sedet a dextris Dei *. )) De quo

corpore loquitur prophetice David ex persona Patris :

« Sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos sca-

)) belhun pedum tuorum ^5 )) videlicet quos praescivit

fore inimicos, Diabokim et adversarias illi administras

potestatesj quse Dominico homini infestse erant, quia non

nesciebant abrogari se per mortem ipsius, necnon eum

qui imperium mortis habebat Diabokim , atque Judeeos

ejus inimicos, in quibus impletur quod scriptum est :

« Quia odio habuerunt me gratis^? )) Nam cum ab eo

pra^cepta edocerentur sibi perutilia, flagris ipsum csedere

et cruci affigere ausi sunt , Samaritanum, daemonium ha-

bentem, hominemquepeccatoremdictitantes, quamvis ab

eo peccatum condemnatum fuisset'^. De quo scriptum

est : « Videbunt in quem transfixerunt^. )) Sed quando

ipsum in judicii die videbunt judicantem vivos et mor-

tuos , uti Joannes de FiUo ait : « Quemadmodum dedit

)) ilU judicium facere, quia Filius hominis est^ ; )) poeni-

tentia moti , tribus adversus tribum ita loquentur : liic

est quem habuimus aUquando in derisionem, dicentes

* 1 Joan. 111, 2. —• 2 Hebr. 111, 2. — ' Act. vu, 55. — ^ Ilebr. x, 12.—5 Psal. cix, 1. — 6 Joan. xv, 25. — 7 Joan. vni, 4^. — ^ Joan. xix, Sj.—^ Joan. V, 27.



4^4 *• ATHANASII ARGIIIEPISCOPI

ipsi : Alios salvos fecisti , teipsum non potes salvum fa-

cere. Domini itaque corpus respicit quod scriptum est a

Davide: « Sede a dextris meis, donec ponam inimicos

» tuos scabelkim pedum tuorum^. » Nam ante prophe-

tiam hanc Davidis, in sinu Patris Verbum erat, neque

habuit inimicos in coelo. Nemoenim ante conditummun-

dum cumPatre erat, nisi Filius et Spiritus sanctus. Pater

enim per Filium fecit inlinita ssecula, principatus, potes-

tates, omniaque opificia. Qui ergo commuue nihii cum

aliquo habet, non fundum, non pecuniam, sed omniuin

est Dominus, videlicet Deus Verbum cui nemo resistere

Talet, quonam pacto inimicos habuerit? Nam qiii deita-

tem Verbi minuunt, quasi scilicet non possit Dominus

per seipsum inimicos ulcisci , sestimant dixisse Fiiio Pa-

trem : « Sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos

» scabellum pedum tuorum*^. » Dlud vero vel nunc tan-

dem noverint homines imperiti scriptum fuisse de Serva-

tore,quatenus spectatur ut homo. In ipso enim Davide

scriptum est de Dominico homine : « Inimicus nihil pro-

» ficiet in te^ : » ac rursum , « Flagellum non apptopin-

» quabit tabernaculo tuo*. »

XXIX. « Dominus, inquit^ in coelo paravit thronum

» suum^. » Aliud est, « Coelummihi thronus^^ » et aliud

est parari thronum in coelo ceu in aliquo loco. Multis in

praesenti opus est verbis ad eorum enarrationem. Memo-

rati vero throni denotant omnium creatarum rerum ob-

sequentiam. Hsec autem prsemisimus in illud, « Sede a

» dextris meis'', » quod srilicet de Dominico corporedictum sit. Si namque, « Coelum et terram ego impleo,

» dicit Dominus^, » ut ait Flieremias : omniaque Deus

continet, et a nullo conlinetur*, quo in throno sedebit ?

1 Psal. cix, I. — 2 Ibid. — 3 Psal, lxxxviu, 23. —4 Psal, xc, lo. —6Psai. cu, 19.— 6 Act. vu, 49 — 7PsaI. cix, i._8 Jer. xxm, 24,




Corpiis i[îtuv est cui dicit, « Sede a dextris meis, » cujus

etiam inimicus fuit Diabolus curn malignis potestatibus,

nernon Judsei etGraeci, qui Christi praedicationibus obs-

titere, perque ipsum corpus pontifex et apostolus eftectus

et vocatus est, per mysterium quod dedit nobis dicens :

« Hoc est corpus meum, quod pro vobis tradetur^ » et

san<ûis novi Testamenti, non veteris, quod pro vobis ef-

fundetur. Divinilas autem neque corpus neque sanguinem

habet, sed is, quem ex Maria tulit homo, horumce causafuit : de quo dixcrunt Apostoli : « Jesum ex JVazareth

» virum approhatum a Deo in vobis*^. » JVazareth urbem

terrenam dicit, neque coelestem illam. Virumque vo^ânt

ipsum, non Deum, apud Judceos scilicet aliosque, qui per-

inde atque illi ab ilio ad usque praesens tempus secundum

carnem sentiunt. Apostoli vero, ipseque Dominus de

seipso humano more respondit his verbis : « Quid me

» queeritis interficere, hominem qui verilatem locutus

» sum vobis^? » Non ait, qua-ritis me interficere qui

Deus sum. Deus quippe cum impatibilis et immortalis sit,

mortem quidem abrogat, mortuos autem vivificat : ait

quippe , (( Ego sum vita*. » PhilippuiTi vero , ad creden-

dum promptum, cum reliquis Apostolis, aliisque qui pari

modo possent spiritualiter capere, docuit his verbis :

(( Qui vidit me, vidit et Patrem. Ego et Pater unum su-

» mus, et, Ego in Patre, et Pater in me^. »

XXX. Habes itaque ex ipsa sacrarum Scripturarum

demonstratione, hominem Servatoris esse,quem ut rem

creatam considerare docemur , sed non invisibilem

Verln divinitatem, qua^ in paterno sinu abscondita est,

quamque nemo hactenus vidit. Id vero Paulus praestan-

tius quam nos noverat, qui ait : (( Circumfulsit me lux

* Matlb. XXVI, 9,6. — ^ ^ct. n, 22. — ^ Joan. viu, 4o. — ^* Joan. xiv, 6.

B- 5 Ibitl. p ; Ibid. x, 3o ; Ibid. xiv, 10,



4^6 S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

» copiosa , et decidi in terram : et audivi vocem dicen-

)) tem mihi : Saule, Saule, quid me persequeris''' durum

)) est tibi contra stimulos calcitrare. £t ego respondi :

» Quis es Domine? Et dixit Dominus mihi, Ego sum Je-

» sus, quem tu persequeris^ » Fatetur autem se a gloria

et claritate lucis Domini excoecatum, et post triduum ex

revelatione et jussu ipsius visum recepisse. Quod si Pau-

lus, vas electionis, excsecatus est, quod gloriae Domini

conspectum ferte non valueritj qui nos ipse edocere pos-

sit quo pacto consideremus et perspiciamus ipsius Verbi

deitatem? Sed quae saepe dixi, et nunc repetam : Jesum

Servatoris hominem, quifidelis est ei qui fecit ipsum, no-

Lis esse considerandum dixit.

XXXI. « Imitatores mei estote , inquit , sicut et ego

» Christi ^: » de homine sciUcet loquitur, qui positus est

est in fundamentum. Divinitatis enim Verbi neque Pau-

lus, neque quispiam alius potest imitator esse : nec nisi in

« passionibus » et in mansuetudine Christum possumus

imitari : de quibus Petrus ait , nos secuturos vestigia

ejus^ : quemadmodum et Paulus ait, adimplere se quse

desunt tribulationibqs Christi in carne sua*. Sine contro-

versia igitur est, eum qui ante saecula fundatus est, in se-

creto paternse mentis per prsescientiam fuisse, Domini-

cum scilicet hominem,quem futurum erat ut Pater ex

Maria produceret. De Dominico autem corpore palam

est prophetico afflatu Judse dictum fuisse : « Ex te exiet

» mihi dux : et principatus ejus a principio a diebus S3e-

» culi^. » Siquidem in consummatione sseculorum ex

tribu Juda Deus Verbum assumpsit hominem,

XXXII. « Cum, inquit^ subjecta fuerint illi omnia,

» ipse FiUus subjectus erit ei, qui subjecit sibi omnia^. »

1 Act XXII, 6.-2 Philip. iji, 17. _ 3 1 pctr. 11, 21. —- ^ Goloss. i, 24.

— 6 Mich. V, 2. — 61 Gor. xv, 28.




Quaeramiis itaque quis ille est qui non subjicitur Deo,

nisi prius oinnia subjecta sint illi. Quid enim habuit non

sibi subjertum is, qui ante oeconomiam suscepti pro

nobis hominis, Patris Verbum erat? Omnia quippe opi-

ficia opifici subjiciuntur. Assumpto autem homini non

omnia etiam ad hoc usque tempus subjecta sunt ; ait

enim Pauhis : u Nccdum videmus omnia subjecta ei^. »

Judaeis quippe scandalum est, gentibus autem stultitia^

nobis vero qui in ipsum credimus, « Christus est Dei

» virtus et Dei sapientia ^. » Cum itaque omnis creatura

in nubibus occurrerit Filio, et ipsi subjecta fuerit^ tunc

et ipse Filius Patri subjicietur, factus pro omni creatura

fidelis apostolus et pontifex, ut sit Deus omnia in om-

nibus •, id est, Pater et Filius et Spiritus sanctus, una

dominatio , divinitas et regnum. Quod si quis dixerit :

iVon Jesum subjectum esse dixit Apostolus, sed Verbum;audiat is, Jesum Filium Dei vocari et esse propter Ver-

bum in eo absconditum, quemadmodum Lucas, qui ge-

nealo(>iam scripsit, ait : « Erat autem Jesus incipiens

» quasi annorum triginta, FiUus, ut putabatur, Jo-

» seph'^, )) atque decursis omnibus qui in genealogia

locum habent usque ad Adam, dixit: « Quifuit Adam,qui» fuit Dei ^

•, » ut declararet et corpus quod ex Adamo

gestavit, et deitatem quam ex Patre habet.

XXXIII. Est autem una ex omnibus rebus quas in

Fiho Pater efficit et ostendit, quod ipse cognoscat diem

et horam judicii , ipsique omne judicium tradidit ; « Ut

» quemadmodum honorant Patrem, ita et FiUum ho-» norent^. » Quod si judicium omne ipsi tradidit, ut

illud exerceret ; liquidum sane est cognitionem quoque

ejus, quandonam scilicet et quo pacto luturum sit, ipsi

»IIebr. 11,8.-2 i Cor. i, 24. — JLuc. iii, 25. — Albid. 38,— sjoan,

V, 23.



478 S. ATHAKASII ARCniEPISCOPI

traditam fuisse. Qui igitur non novit diem judicii, Jesus

est ex Maria genitus, nam qui ex corde Patris est Deus

Veibum , ignorat niliil,

qui omnia novit antequam

fiant.

XXXIV. Si itaque Jesus ait : « Pater meus major

)) me est ^, )> et tamen dicit se sequalem Deo esse ; edis-

camus quse causa sit, quod Patrem et majorem et sequa-

lem sibi dicat. Major est Filio, propter corpus palibile

quod Filius gestavit , aequalis vero,quia Pater totus

lotum perfectum ab a^terno genuit Filium.

XXXV. Quemadmodum et Esdras propbetico spiritu

dicit ex persona Zorobabelis , idque de Filio Dei :

« Vivit veritas, et vincit, et roboratur, manetque in

)> ssecula sseculorum'^ •, » intelligendo scilicet corpus

quod gestaturus erat pro nobis, morti tradendum ; sed

non veritatemin ipso latentem, id est Verbum Patris.

Una quidem cum Jesu mortuo descendit veritas in cor

terrse *, ut eos qui mendacio decepti ac circumventi

fuerant, ipse, veritas cum esset , liberaret : perinde ac

si Rex quispiam carcerem adeat visitatum eos, qui in

vinculis sunt •, ingressus quippe nibil Iseditur, sed eos

juvat qui sub custodia sunt •, ita Deus Verbum , nihil

Isesus a corpore mortali quod pro nobis gestavit, ipsis,

qui in carcere inferni degebant, in spiritu divinitatis

auxilium tulit.

XXXVI. Jacob cum benedicit Judae, ex quo futurum

erat ut Dominus bumanum corpus assumeret, ait : « La-

» vabit in vino stolam suam , et in sanguine uvse amic-

» tum suum^. » Quod tamen historice sumptum neuti-

quam fecit : neque enim in vino lavit stolam suam.

Quid vero, postquam dixit loturum in vino stolam suam,

adjicit, « Et in sanguine uvse? » Num aliud est vinum,

* Joan, XIV, 28. — 23 Esdr. iv, 4i« — ^ Gcn. xux, ii.



SEKMO MAJOR DE FIDE. 479

aliud sanguis uva^? id nielius novit Ilepaias quam nos,

qui ait : « Vestimentum ejus quasi calcatum in torcu-

» laii. Plenus conculcata ^. » Vestimentum ilaque est

quod in vino et in sauguine uvae iavandum prsenuntiat.

Tuni(a vero est ipse artifex : nam praeter ralionem et

ordinem esset indumentum in vino abluere, quod ne

stultorum quidem a!i(juem fecisse proditum est. Sed quia

Spiiitu sancto afflante praenoscebat, fore ut Filius Dei cor-

pus {jestaret pro nobis, sumptum ex Judaico populo, qui

vocatur vitis et vinea 5 ideo dixit : « Ex surculo ascen-

» disli, fili mi Juda^. » Atque iliud, ablueiein sangiine

stolam, corporis indumentum declarat : pro ( orpore et

saujTuine, Jo is hominum peccalis, oumes homines suo

cor|)ore induit.

XXXV[I. Tnde iîtur pudore atFiciantur qui Filium a

Patre dividunt, sicut vineam a vinitore, certiores facti

ex sacris Scripturis, parabolam illam corpus Domini

spectare, uon deitatem. Cum perficeret enim sacrum

myslerium, benedicens dixit : « Bibite ex hoc omnes :

)) Hic est sanguis nêus novi lestamenti,qui pro vobis

» eflunditur ^. » Etsi non Domini sanguis vinum sit,

sed vinese. Quamobrem dixit Dominus de proprio cor-

pore : « Ego sum vitis '^ » Sanguis autem non ex spiritu

divinitatis Verbi emanat , sed ex homine quem ges-

tavit.

XXXVI 11. Ait Deus per Prophetam Ezechielem : «

» paslores, paslores! An pastores seipsos pascunt et non

» oves? Vos autem quod erraverat non reduxistis, quod» perierat non qusesiistis, quod infirmuin erat non con-

)) solidastis, quod claudum erat non colligastis; immo

» quod robustum erat labore oppressistis. Propterca

» excitabo mihi pastorem fidelem servum meum David :

* Isai. Lxui, 2. — 2G(.n. xlix, 11. — 3 MaUl), xxvi, 26. — '• Joan. xiv.



48b S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI, ETC.

» et erit pastor et dux in sseculum ^ » Cum autem Eze-

chiel ha}c prophetabat in Babyione,jam pridem a qua-

tuordecim generationibus David obierat. Dominicum

vero hominem prsedixit ex semine David excitandum,de quo Paulus Timotheo scribit : « Memor esto Jesum

» Christum resurrexisse a mortuis ex semine David se-

)> cundum carnem^. »

XXXIX. Cum ii qui carnalia sapiunt edoceri nolint

a viris spiritualibus,qui notitiam Scripturarum plene

et perfecte assecuti suntj immo vero cum simpliciores acrudes homines docere videantur, eos in foveam pertra-

hunt : atque ita impletur quod striptum est, « Si csecus

» caecum ducat, ambo in foveam cadent^, » hoc est, in

infernum. Si historico modo res accipiatur, non potest

sane ceecus csecum ducere ; sed intelliîtur de eo qui

csecutit circa divinorum notitiam mysteriorum. Tales

quippe homines singulis earum rerum imperitis sic lo-

quuntur : Annon ipse dixit per Salomonem : « Dominus

» creavit me initium viarum suarum in opera sua* •, »

ac per se suoque ore dicit Filius : « Pater qui misit me

» major me est ^: » et rursum ait, « A meipso non lo-

» quor, Pater mihi prsecepit quid loqui et dicere de-

» beam^ : » Etillud, « JVon veni ut faciam voluntatem

» meam , sed ejus qui misit me Patris'^? » Aliam ergo

voluntatem habet Pater, aliam Filius, ut ipsi quidem

sentiunt. At si divisam habent voluntatem, quare ait,

« Faciamus hominem » et rehqua ^; neque discernunt

quse dicta competant deitati ^ et vicissim quae homini

quem gestavit.

^ Ezech. xxxiv, 2.— 2 2 Tim. n, 8»— 3 Matth. xv, i4.— ^Prov. viii, 21,

r— 5 Joan. xiv, 28. — ^ Joan. xu, 49. — ' Joan. vi, 38. — * Gen. 1, 26.

FINIS TOMI TRIGESIMI SEGUNDI,



LXV«W%WV«^%^^%Wk^WWV

ANNOTATIONES.

ANNOTATIO (l) pag. 89.

Hxc quse nncinis inclndnntnr, nsqne ad hav.py.l, in

nnllis codicibns legunfur, praeterqnam in Felckiii. ii, ubi

ad margincin sunt scripta : unde videntnr potius glossema

cnjnsdam alius esse,quam Athanasii verba. Placuit tamen

ea retinere, cum exploratnm omnino non sit, sintne ad-

jectitia, an cum in aliis codicibus vitio scribarum omissa

fuissent ad hnjus codicis marginem restituta sint : qnod

nonsemel vidimus. In omnibns editis haec eadem haben-

tur.

ANNOTATIO (2) pag. Q^.

Multa ex hoc textu objiciunt Calvinistae , sed brevi expli-

catione patebit illum nullalenus reali praesentia3 adversari

et primo illam confitetur Athanasiiis dicendo Christi car-

nem et spiritum, (id est divinitatem juxta loquendi modum

in hac epistola) ab eo exprimi in sermone Joan. vi, 62.

Quid ergo objicieti.s ? nonne quia asserit verba Christi non

esse carnalia, sed spiriiualir}, carnem Clui.sti esse cibum ex

supernis coelestem, ct spiiitnalcm, atqne spiritualiter dari?

ha3C coiuedimi.s omnia. Cit)uin anima3 spiritualem spiri-

tuali homini coUatum Euchari^tiani vencramur. Subjungit

non alimenti carnalis more dividi carnem Cliristi, ut ho-

mini pracbeatur ; et hoc pleiie orthodoxum, divisionem

partium excludendo ^ non autem praesentiam realem.

ANNOTATIO (5) pag, SjS.

Hoc locus Athanasii ita truncatus allatus est in sexta

generali synodo a Monothelitis, sed illo intcgritati resti-

xxxii. 5i





C0NC0RD4NTIA

BIBLIOTHECiZ LATIN^ CUM GALLICA.

BIBLIOTHEGA. LATIJVA. BIBLIOTHECA GALLICA.

Epistola ad serapionem, p. 3. Eorumdem indicatio, tom. v, p. 237-

238.

Epistola de synodis, p. loi. Ejiisdem indicatio, p. 238.

Vita S. Autouii, p. igS. Ejusdeni fragmenta, p. 255-25'].

CoQtra Apolliuarium libri ir, p. 367. Eorumdem indicatio, p. 236.



\



INDEXTOMI TRIGESIMI SECUNDL

Pag.

SAWCTt Patris nostri Athanasii Akchiepxscopi Alexandrini ,cpistola I

ad Serapionem Thnmitanum Episcopum, contra illos qui blasphe-

mant et dicunt , Spiritum sanctum rem creatam esse. 3

Ad eumdem Episcopum Serapionem Epistola II Adversus eos qui

Filium rem creatain esse contendunt. 53

Ad eumdem Serapionem Episcopum, Epistola III de Spiritu sancto. 65

Ad eumdecn Serapionem Epislola IV. Ilem de sancto Spiritu. 7

Epistol?. de Synodis Arimini in Italia, et Seleuciae in Isauria , cele-

bratis. lox

Edita est Calholica fides, praesenfe Domino noslro pilssimo et victoriis

eximio Imperatore Constantio Augusto, ffiterno, venerando , sub

consulatu Flaviorurn Eusebii et Hypatii clarissimorum , Sirmii unde-

cinio Calendas Junias. 108

Exetnplum Fpistoloe Ariminensis Concilii ad Constanlium Imperalo-

rem , ubi Episcopi prjevaricati siint a fide vera. iio

Decretum synodi. 112

Blasphemioe Arii. xx']

Beato Papae et Episcopo nostro Alexandro, Presbyteri et Diaconi in

Domino salutem. n8Sancta Synodus, Uierosolyrnis per Dei gratiam congregata, Ecclesias

Dei quae est Alexandriae, et iis qujB sunt per totum ^gyplum, The-

baidem , Lybiam, et Pentapolim , Item Episcopis, Presbyleris, et

Diaconis per totum orbem, in Domino saluiem. laS

Interprctatio Epistolae. Constantius Victor et Triumphator Augustus,

omnibus Episoopis qui Ariminum convcnerunt. irfS

Exemplum Epislolae Episcoporum. 1^4

Tomus ad Antiochenos. Carissimis et oplatissimis comministris Etise-

bii), Lucirero, Asterio, Cymalio et Anatolio , Athanasius, cajlerique

Episcopi, ex Italiaj Arabia, ^gypto et Lybia, qui Alexandriae af^



486 INDEX TOMI TRIGESIMI SECUNDI.

Pag.

fuere, Eusebius, Asterius , Gaius, Agathus, Ammonius, Agatho-

daeiDon, Draconlius, Adelphius, Hermaeon, Marcus, Tiieodorus,

Andreas, Paphnutius, alius Marcus, Zoilus , Menas, Georgius,

Lucius , Macarius, et reliqui, in Christo salutem plurimam. 175

Exemphim Epislolfe Joviani Imperatoris, missre ad SancUssimum Atha-

nasium Archiepiscopum Alexandrinum. Religiosissimo, et Deo di-

lecto Athanasio, Jovianus. i85

Ad Jovianum, de fide. 187

Petiiio ad Jovianum Impera«orem Antiochiae facta a Lncio, Berni-

ciano, el aliis quibusdam Arianis, contra Athanasium Episcopum

Alexandriae. Prima Pelitio quam fecerunt, Imperatore in canipum

concedente, in porla Romanensi. igr

Secunda Pctilio Arianorum. 192

Tertia Petitio Arianorum. Ibid.

Aha Pelilio ad atrium Palatii a Lucio facta. 194

Vita et Conversatio Sancli Palris noslri Antonii, scripta missaque ad

Monachos in peregrina regioue versantes, a Sanclo nostro Alha-

nasio Episcopo Alexandriae. 196

Epistola I ad Orsisium. 263

Epistola II ad Orsisium. 265

Atlianasius Abbati Orsisio, Monachorum Patri , omnibusque cum illo

Monaslicam vitam agentibus, et in fide Dei firmatis, dilectis et op-

tatissimis fratribus, in Domino salufem. Xbid.

Narratio Athanasii ad Ammonium Episcopum et alios de fuga sua sub

JuUano Augusto »67

De IncarnationeDei Yerbi, et contra Arianos.

269Necnon Episcoporum , ^gypti et Lybise nonaginta, Epistola contra

Arianos : Ad honoratissimos in Africa Episcopos. 297

Ad Epictetum Episcopum Corinthi contra Haereticos Epistola. Domino

meo dilecto Fralri et optalissimo Comministro Epicteto, Athanasius

in Domino salutem. 3ii

Epistola ad Adelphium Episcopum et Confessorem. Contra Arianos. SaS

Ad Maximum Phiiosophum. Dileclo ac vere oplatissimo Filio, Maximo

Philosopho, Athanasius in Domino salutem. 335

De Incaruatione Domini nostri Jesu Chrisli, contra Apollinarium.

Liber primus. 34

De salutari Adventu Jesu Christi, et advcrsus ApoUinarium. Liber

secundus. 367

Epistoia ad Joannem et Anlhiochum Presbyteros, Athana ius Joauni el

^ntiocho, dileclis filiis, et compresbyteris ia Domino, salutem, 3p?



INDEX TOMI TRIGESIMI SECUNDI. 4^7

Paj

Epistola ad Palladliim Presbyteriim. Dllecfo filio Palladio Presbjtero,

Aihanasiiis F.piscopns, in Domino salulem. ^gS

Epislola ad Amunem Monacluim. SgS

Ejnsdem ex trigesima nona Epislola festali Cinllio mutila.) Sgg

Epislola ad Rnfinianum. Domino filio , et optalissimo comministi'o

Rufiniano Alhanasins, in Domino salulem. 4oi

Epistoia ad Lucirernm. Domino Dilectissimo Fratri Lucifero Episcopo

et Confessori, Alhanasius in Domino &aliitem. 4o3

Domino gloriosissimo, ac merito desideratissimo coepiscopo Lucifero,

Alhanasius in Dominu salutem. 4^5

Exemplum EpistolfE Athanasii de Graeco in Lalinum translalse. Atha-

nasius sc.Starite viiae sludentibus, et in fide Dei roboralis, ac dilec-

tissimis fratribus, in Domino salutem. 409

Incipit Epistola sancli Alhanasii Episcopi Alcxaudriui, filiis suis. 411

Liber de Trinitale et Spiritu Sancto. 4i4

Sermo Major de fide. 4^9

Amnotationes. 481

FINIS INDIGIS.









«n

00

orH

Documents

Athanasius. Opera [Caillau, Guillon Eds.] 1830. Volume 3