ATATÜRKÜN DÜŞÜNCE YAPISI Ş. TURAN

8/2/2019 ATATRKN DNCE YAPISI . TURAN

1/41

A TAT D R K -' D ND(j~(jNCE YAPISINI ETKiLEYENOLAYLAR, D(j~(jN(jRLER, KiTAPLAR

.,


2/41

Birinci baskilkinci baskiO~iincii baski

: 1982: 1989: 1999

ATATURK KULTUR, DiL VE TARiH YUKSEK KURUMUTURK TARiH KURUMU YAYINLARI

XVI. Diz i - SaYI 453

A TAT -0 R K' -0 NDUUNCE YAPISINI ETKiLEYENOLAYLAR, DU~UNURLER, KiTAPLAR

4. Baski

~ERAFEITtNTURAN.t

ANKARA, 2006


3/41

Turan, SerafettinAtatiirk'iin dusilnce yaplsml etkileyen olaylar,dusunurler, kitaplar / Serafettin Turan.-4. bsk. -Ankara: Turk Tar ih Kurumu, 2006. .68, [6] s. ; 24 em. - (~I_


4/41

DO~ONCE VE tNANI~Her insan, ku,kusuz ki, gozlerini yqama a~ug. aileden baslayarakicinde bulundugu toplumsal ve kulturel cevrenin ve yqadlg. donernibelirleyen buyuk olaylarla akimlarm etkisi altmdadir. Bu etkinin boyutlan

ve i~erigi ile sonuclan ise, ki,iden kisiye ve kiilige gore degien bir ozellikgoster ir, Kimiler i bu etkiler in altmda ~ogunlukla birlikte yol ahr, kimiolaylarm baskrsi ile yolunu ,qlnr, bir krsmi herhangi bir akimm onundesuruklenir, ya da onun sOzcusu ve savunucusu kesilir, iclerinden pek aZIdagorduklerini, duyduklanru veokuduklanru topluca degerlendirerek yeni birbileskeye, belirli bir duun duzeyine ulasabilir. "Buyuk" diye nitelendirilenkiileri diger insanlardan ayiran ozelliklerin bqmda da bu yetenekleri gelir.Mustafa Kemal At a tu rk 'un duunce yaplsmr etkileyen olaylar,duunurler, yazarlar vekitaplar sOzkonusu oldugunda, O'nun salt bir olaymya da bir du,unce akirmrnn izleyicisi olmayip, degiik goril veduuncelerden kendine ozgu bir bileskeye ulqml olmasi dikkati ceker.Nitekim A tat u r k'un kendisi de, hangi yazarlan okudugu ve esinkaynagmm neresi oldugu yolundaki bir soruya, ~ok okudugu, ancak h;feyielestirerek okudugu ve esin kaynagmm Turk ulusundan baskasi olmadigtbiciminde verilen cevabi olumlu karplamisnr I. .,

A t a til r k'un duunce yaplsmm temelinde, duuncenin kisisel yondenoldugu kadar toplum yasammda ve insanlann yonetiminde cok buyuk biryer tuttuguna olan inane; yatmaktadir. Gercekten de Mustafa Kemal,daha Sofya'da Atesemiliter iken 1914'de yazdlg., ancak 1918'de yayimlana-

1 Aret lnan , Cenevre' den Ata tf irk'e yazdJt t 23.1.1937 gfinl fi mektupta bu konuyulOyleaktanyor: "G~en gfin Oniversitede Hukuk dersi i9n bir konferansta bulundum. Mevzu,Al4tilrk, I u n m t u politiqw idi. Tenkit edilirken ProfesOrlunu sordu: Acaba Ataturk hangi Avrupamuharir le rini okur ve Turkiye 'deki yeni rej im i~in nereden i lham almllur? Cevap vermegemecbur oldum: Okur ve ~ok okur, fakat tenkit ederek okur. Yeni rejim i~in kendi milletindeni lham almlfur . Qfinkfi 0 lWl e tf id finu, mil le ti uze ri nde yapar ded im. S iz bu meseleye nedersiniz.?" (AIlllllrk'Im M,kttlplaT, T. Tari h K. yay , Ankara, IgBl, s. 59)

F . I


5/41

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI2bilen ~ ,a bit ve K um and an ile H asbah al adh kita.bl.~~a,..dlti~iinbcenln dO~:. M Lsa NapQleongIbloncuenn, urun u~:;~~:l:~:r;~:::c: ve~~~~lerinin temsilcisi olduklanm belirttikten sonra., ., 1 . i >yle acikhyordu: I .g or u~ 'O :~ tl e, in sa nla n is te di gi g ib i k ulla na n k uvv et , d Uju nc ele r v e b u d UfU nce en. leyen v e genelleftiren kimselerdir. . .. I kend ' .s e zan "DUjuncen in ozelligi de, h if bi r i ti ra za n b oz am a ya ca g, b ir k es i b 'f 'm ke. ,m. . d . yav1u s e ;: ; if b i fim ind e d e g 'fere ,nan'fak abul e t ti rmek tar . Bu ise, Ufuncen ,n yav t l/ "7 ak . ' n b u tu n b tl /k a. I .. k"n du"r TT eollle o ld uktan son rad ar k, onu sarsm 'fadonU jrnesay e mum u .,. ,:/, .... " 1kl b ka usavurmalann hiikmu olamaz .m anta ann, tl/ . rd d da i is'a dontimesi MustafaDtitincenin once sezl'e, a In an a man-s ..Kemal 'de degiik kaynaklardan beslenir ve yaaffil boyunca da gehlf.

1Bugiinkii dile aktardlA1mlz aIll metin: A t aI i lr k 'i iI I A s kn l il t A i l Es"Ier i , t,Bankall, Ankara,1959, s. 14

1- TARtHSEL DONEMEQI-FranS1ZDevrimi -Osmanb tmparatorlugunun Qokulju:Mustafa Kemal, tarihsel bir donemecte diinyaya gelmisti. 0donemeci 2 biiyi ik olgu belirliyordu: Fransiz Bi iyiik Devriminin temel

ilkeleri olan insan haklan, ozgurluk, bagrmsizhk ve ulusalhk gibi kavramla-nn Avrupa'dan sonra Asya'da da yayihp etkilerinin artmasi ve yuzyrllanngerisinden gelen Osmanh Imparatorlugunun parcalamp ~okiiiiniin hizlan-masi.

Mus t a fa Kern a 1 , yonetimin tiim yasaklamalanna ragmen ogrenci-lik yil larmda Fransa devrimi hakkmda i lk bilgileri edinmis, sonralan i lgialanmm geniligi, okuma zevki ve ogrendigi yabanci dil sayesinde diinyadaolup bitenleri, donerninin bashca diiiin akimlanru ana cizgileriyle de olsaizleme olanagma kavusmustu. Ote yandan, degiik kentlerde tamamladigiogreniminden sonra gene bir subay olarak baska baska bolgelerde vekosullarda aldig; gorevler nedeniyle, goriiniite kocaman olan Imparatorlu-gun nasil ~okti.igiinii gozleriyle gormiitii.

Qagm etkisinin Imparatorluk icerisinde en belirgin oldugu Rumeli'degecen ogrencilik yillanndan sonra, 19Io'da askeri manevralara kanlrnakicin gittigi Fransa'daki giinler ve ozellikle bagrmsizhgina yeni kavusanBulgaristan'm baskendndeki Atesemiliterlik yillan, M. Kemal'in Aatl'Yl,Avrupa'yi oldukca yakmdan tarnmasim saglamqn. Trabsu lgarb 'se de buuygar goriini iiin somurgeci obti r yiiziiyle karsi karaya gelmis, vatansavunmasmm ilk uygulamalanm orada yapmrsn. $am'da ge~en giinlerleBalkan bozgunu ise Imparatorlugu kurtarmamn arnk miimkiin olarmyaca-gml gostermisti.

Bu tarihsel donemec, Mus tafa Kemal'i ~okmekte olan OsmanhImparatorlugunun yerine, ulusal degerlere ve ~agda ilkelere dayanan yenibir Tiirkiye'nin kurulmasmi dusunmeye suruklemis ve O'nun diiiincesininmayasmi olusturmustur.


6/41

4 ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI2 -Etkileyici Kimi Olaylar : "Kavm-r necib" -Fes :Bu buyuk donemecte karIlatlgl kimi olaylar da bir sok etkisiyle

Mustafa Kemal'in gelecege donuk dtlsuncelerini olusturmus vepekistirrnistir. O'nun yasammda bu tiir olaylarm sayisi oldukca kabankolmakla birlikte, kendisinin de sonradan sik sik sozett igi ikisini, $am'dakarIlatlgl "kavm-i necib" (soylu kavim) adaleti ile Belgrad istasyonundage\en "Fes" olayim anmakla yetinecegiz.

$am'daki garnizonda basit bir nedenle kavga eden biri Tiirk digeriArab kokenli iki eri karsisma alan nobetci subaym, kimin haksiz oldugunubile arastirmadan, " Se n k im o lu yo rs un d a, k av m- i n eci bd en o la n b iri si ne h aka re tediyorsun ?" diye Turk erini suclamasi veasagrlamasr, Mus tafa Kemal'de,Imparatorluk icerisindeki iistiin kavim anlayisma karst biiyiik bir tepkidogurmus, Turkluk duygulanm kamcilamisur 3.

Bunun gibi, 1910 da Picardie manevralanna giderken, basinda kirrmzifes bulunan arkadasi Bnb. Se l a h a t tin'le Belgrad istasyonunda alayedilmesi, M. Kemal'de, ulusal hicbir yonii olmayip II. Mahmutdoneminde zorIa giydirilmis olanfes 'e karst olumsuz bir tutum yaratrms veCumhuriyet donerninde sapka giyilmesinin psikolojik temeliniolusturrnustur 4.

3 Fa ik Res it Unat'tan naklen.4 Se vk et S iir eyya Aydemir , Tek Adam, II I, ( [978) , s . 234

II-OCRENtM YILLARININ ETKtStI-Ogretmenleri :Yasarm bir olaylar dizisi icinde gecen Mus t a fa Kem a I, her insan

gibi dtitince yaplslmn olusumunda ilk etkileri aile kucagmdan ve ogrenimisirasmda kimi ogretmenlerinden almqn. Cumhurbaskam olduktan sonra dakendisi bunu a~lk~a vurgulamaktan geri kalmamqn. 22 Eyltil 1924 gtintiSamsun'da, "nereden esin ve kuvvet aldig;" yolunda yoneltilen bir soruyaverdigi cevapta, "uyams'i dune borclu oldugumuzu" belirterek oyledemisti:

"Diyebilir im ki b u gu nk u u ya n lf z d u ne , g e fm i je b or fl uy uz . H e th a ld b a ba la nmz -z zn , a na ia nm, z, n, e g it ic il er im i zi n ru n v e d im a gl anm zz ,n g el ifm es in d e v er im l i e lk il er ivarda r. G erp b iz, b elki burad a bu lu nan la nn lu mu, d un yaya geldig im iz zam an , b ut op ra le la r i iz er in d e y tl fz ya n la ra b ir li kt , y ol ee di ci b ir z or ba y on et im i n p e nf es in d e i di k:A gz zl ar le ilit le nm if id i. O gr etm en le r, e gi tic ile r, y al na z b ir n ole ta yz d im ag la rd ay er le ft ir m el e z or un lu lu g un da t ut ulm al ct a i di : B e nl ig in i, k er fe yi ni u n ut ar al e b ir l eo rk un fh a y al e b o y un e gme le , o n un le ulu l e o l es io lma lc . . Bununla b i rl i le t e h a ta r lama lc g e re l ei r l e i , 0b as k: 4 lt zn da b il e b iz i b ug un i pn y et if ti rm e ge f al 'f an g er fe k u e o zv er il i o gr e/ me nl er ,eg i t ic i ler e le si ledeg ild i . .1

" $i md i b ur ad a b ir b ii yU le le if iy e r as tl ad zm . 0 , b en im R ii fd iy e b ir in ci s an if in dao gre tm en im id i. B an a k mu z i lk b ilg il er i o gr et ir ke n g ele ce k if in il k d iif un ce le ri d evermifti.

f 'l Ja yl ar , a fa kl am a lc i st iy or um l ei , i lk e si n, a na - ba b a l eu ca g zn d an , s on ra o ku ld a kie g it i ci n in d i li n de n . p i f4 ~nan t l4 1 t , e g i t im in d en alssur' 5.

Mus tafa K~mann $ l J ' M u n ' c : i~ k i kalabahk arasmda gorup kendisin-Af:P pvgti HesOzettigi, Selanik AS"~fif9diyesinde fransizca ogretmeni olanYzb. Na k i y t idd in Y ti c ek0k idi. 0, kendisine fransizcanm ilk bilgilerini~retmekle yetinmeyip tilkenin ve toplumun gelecegi hakkmda ilk

, A t tI li iT k 'j jn S i i. J1 n 11 1 DnMfUr i , II (1959), s. 197 de bulunan asl l Mel in yahnl ll ft lnldi.


7/41

6 ATATDRK'DN DD~DNCE YAPISIdusunceleri de asilayan bu ogretmeninden V a ta n o e H ii rr iy et DernegininSelanik ~ubesini acarken de yardim gormutu 6.

M. Ke m a l' in ogrenim hayatmda etkisi altmda kaldigim soyledigi birbaska ogretmeni, Manastir Askeri Idadisinde Tarih dersleri veren TopcuKolagasi Me hmet Tevfik Bilge'dir. A ta tu rk'un, " K en d is in e m in n etb or cu m o ar , b an a y e ni b ir u fu k a ft," dedigi M. T evf ik , derslerinde Fransizdevrimi ile diger devrimlerden ve duun hareketlerinden sozettigi gibi geneogrencisinde Tarih'e karsi sevgi ve ilgi de uyandmmsn 7.

Dersler dismda bol bol kitap okuyan M.Kemal, Manasnr'da okularkadasi Orner Naci'nin etkisiyle bir ara edebiyat ve iire merak sarrmsolmakla birlikte yabanci di l ogrenmege onem vermisti. 11kbilgileri Yzb.Na k i yud din' den aldlgl fransizcasrm ilerletmek icin arkadasi Fe t h iOkyar ile fransizca kitaplar okuyor, tatil icin Selanik'e gittiginde deCollege des Freres de I. Salle'm ozel kurlanna devam ediyordu.Istanbul'da Harp Akademisi yillannda da surdurdugu bu cabalansonucunda fransizcasrm oldukca ileri bir duzeye crkarrmsu.

Ote yandan M. Kemal, almancayi da okuyup anlayacak, dahasi Gnl.Litzmann'dan ceviri yapacak kadar i lerletmisti 8. Ne var ki, "arzu ettigikadar" almanca konusamadigr ya da konusulanlan pek anhyamadigi icin1918 yazmda tedavi icin gittigi Karlsbad' ta almanca dersler almagabaslamis, fakat bayan ogretmenin yontemini begenrnedigi icin derslerisurdurernemisti 9.

2 -Me,rutiyet Ku,akIanm Etkileyen Sesler: Namtk Kemal-Tevfik Fikret:

Mus t a fa Kern a I, ogrendigi fransizcanm da yardimiyle degiikkonulara olan egilimi ve okuma zevki nedeniyle cok ~qitli eserler okumayakoyulmustu ..Ornegin, Birinci Dunya Savasmda XVI. Kolordu Komutamolarak Dogu Anadolu'da bulundugu sirada tut tugu ve 7 Kasun - 25 Arahk

6 Elazl~ ve MUJ Mil le tvekil likler ide yapan Nakiyiiddin Yucekok, 1945te t ilmi lf ti ir .F.R. Una t, A ta ti ir k' ii n O g rm i m H o ya tl u e r e l il di gi D e mn M i ll i ljtim S i slm li , A t al il rk K o n fe r 41 1 S la n(1g64), s. 71-90

7 M.T. Bj lge (1865-1945), bir donem Diyarbakir Mil le tvekil i ~ ilmi tt i. A.g.y.a Kola~asl M.Kemal'in, B i il ii g ii n Mu l ur r eb e T a lim i adryla yaptlA'J~eviri 1323 (1907) de

Istanbul'da, T a k, m, n M u ha re b e T a li m i adh ~evirisi ise 1324 (1g08) de Selanik'te basilmqn. bk.A t at ii r k' ii n A s ke r li g e A i t E s er le r i.

9 Afet I n a n, At at ii rk 'i in V "a na -K a rl sb a t H a tl Ta la n, T.T.K. A ta t ii r k Kon fe r 411S lan (/g6g), s.20

ATATDRK'DN DD~DNCE YAPISI 71916 gunler ini iceren am defterindeki kayitlara gore, '49' gunluk sureicerisinde u kitaplan okumustu 10

N a rn ik Kemal, Ta r ih - i O sm ani , Istanbul, 1889. Ma k al at S ry as iy ye v eEdebryye , Istanbul, 1327 (191 I)Mehmet Emin (Yurdakul), T i ir k fe $ i ir l er , Istanbul, 1316 (1900)T ev fi k F i k ret, Ri ibab - t $ i k es t e, Istanbul, 1316 (1900)Ah met Hi I ini , ~ehbender-zade, Filibeli., A lla h, In kd r M iim kiinmiidiir?, Istanbul, 1327 (191 I)Georges Fonsegrive, Me ba d i- i F e ls ef td e n B ir in ci K it ap : I lm ii nn e js .Gev. Ahmet Nairn, Istanbul, 1331 (1915)Alphonse Daudet, S a p ho , Mo e u rs Pa r is ie n n e,Bu listede ~agdal bircok Turk genci gibi, M. Kemal'in de en cok

okudugu ve etkisi altmda kaldlgt '3' biiyiik Turk airinin adlanm buluyoruz:Vatan ve ozgurluk kavramlanm yeni kusaklara aI laml olan NarmkKern aI, Osmanhhk yerine Tiirkliigii veTurk duygusunu dile getiren ulusalair Me h met Em in Y u r da k uIve zorbahga kaql direnip insanhgayukselmege yonelen Tevfik Fikret.

Atatiirk daha ogrencilik yillannda Nam ik Kemal ile TevfikFikre t' ten etkilenmisti r. O'nun Harp Okulu ve Harp Akademisinden snufarkadaslan olan AIiF u ate e b e soy ile As 1m G iin d u z, ogrenciliklerin-de Na rm k Kemal'in eserlerini nasil gizlice okuduklanm ve MustafaKemal'in Namlk Kemal'i "Turk ulusunun yuzyillardan beribekledigi sesi" olarak degerlendirmekte oldugunu anlatmaktadular 11.

Si lvan 'da am defterine yazdiklan, M. Kemal'in Narmk Kemal'ineserlerini sonraki yillarda da sik sik okudugunu kamtlamaktadir. OzellikleO'nun, " $a rk M e s'e le si, H iir riy et- i e jk dr " ve " Usu l-i M e/v ere t H Jkk ,n daMektuplar" gibi Narmk Kemal 'in Dogu Sorunu, Diii ince Ozgiicli igu veMesrutiyet Sistemi hakkmdaki gOrUlerini iceren Ma ka la t- S ry as iy ye v eEdebryye 's in i bir savas doneminde ve uzak, kii~iik bir Anadolu kasabasmdaokumasi, Mustafa Kemal'in sozkonusu kitaplan yamnda taldlgtizlenimini vermektedir.

Mustafa Kemal, Kurtulus Savasi yillannda Narm k Kemal'indiiuncelerini ve iirlerini Turkiye Biiyuk Millet Meclisi kursustinden biledile getirecek, Birinci Inonu zaferinden sonra yaptlgt bir konusmayi, Vatan

10 A ta t ii r k 'i i n Ha t lT a De f t e ri , Yay . ~ iik rii Teaer, T .T.K. Ankara , 1972 , M.Kemal 'i n 19Kasun 1916da bitirdi~ Sapho romanirun tizetini defterine ~irdi~ gtiriilmektedir (5.72 vd.)

11 Asrm Giindiiz, Hahralanm. Hazrr layan Ihsan I1gar , Istanbul, 1973, s. 15vd.; A.F.Cebesoy, S , n! ! A r ka 4 a flm A t at ii rk , Istanbul, 1967, s. 30 vd.


8/41

8 ATATO'RK'ON DO~ONCE YAPISIairinin unlu dizelerini", "Vatamn Bagnna d~j"!an daya~t.nhanfe.ri~~Bulunurkurtaracak baht-t kara maderini" biciminde degltIrerek bit irecekti r .

Ote yandan, Mus taf


9/41

10 ATATORK'ON DO~ONCE YAPISIdiizenlenen torene katdmasl ve bir konusma yapmasl, O'nun 17 89devrimine verdigi onemi gOstermektedir.Konumasma, " F ra n su : u l us u nu n 14 T e mm uz u lu sa l b ay ra m z, b ir a: d a r uk un dao zg ur lu k v e b ag zm s zz lz k asksm t aj ry an b ut un u lu sl an n b a yr am z dz r" diye b3.hyanMustafa Kern al , iht ilaI lerin bashca '3' nedeni bulundugunu belir terek,bunlan "ozgiir li ikten yoksunluk", "ekonomik yapi" ve "yonetimsizlik ,halka karp davram" olarak slraladlktan sonra sozlerini 6yle siirdiirmiitii:

" BQ f la n gz ft a a ya kl an m a v e i ht il dl b if im i nd e g O ri il en h a re ke t, ye ri ni b ir d ev ri meb zr ak zr . F ra ns u; ih til dli d e b u d on em le rd en g e; mi j v e u lu su n to pl um u n v ic da nz nd ay er le fm i ft ir . O n un i fi n e vr en se l o lmU ft ur ." Ba yla r, ijte b ug un 17 89 Temmuzunun 14 . g un un u b ur ad a k utl uy oT "Z v e b u,Fransulann u lu sa l b ay ra m z o ld ug u k a da r h e n i i Z o z gu r li ik le r in e k a vU fmam zf u l us la n nd a s ev in ec ek le ri b ir g un d ur . .." .. T ur k ta rih in de d e istilaa o rd ul an n l zm i r' de n d en iz e d o ku lm e si , b iz im u lu sa lt ar ih im i z i fi n d un ya t ar ih in de y ep ye ni b ir d on em o la c ak tz r. B u d a a r t s k : i st il d i fi n h i fb i rm em le ke tin o zg ur lii k u e b ag zm sz zlz kla nm y ok e tm eg e o la na k b ul un ma YZ fld zr . E ge rh ak slzitg a u gra mlf A va v e A frika u lu sla n, b iz im b ag am szz lzk m iic ad ele mizd en b irib re t d er si a lm lfla rsa , k en dile ri ifin p ah ala ya d a m al o lsa , b u y ola g ire ce kler dir .O zg urliik ve b ag zm szz lzk ta n Jo ks un b ir u lu s ifin , y aja ma mn n e a nla sm , n e d e ze vk ioardu ," Ba yla r, b izim A va )z a ya kla nm ay a ve sa va jm ay a s uriik le yijim iz, Fransu;u l us u nu k a h rama n ca h a re k et le r e s ii ri ik le y en n e d en l er d en d a ha a z k uv ve tli v e d ah a a zman t l k deg il d ir " 1 7 Bu sozler , Mustafa Kemal' in ozgiir liik ve bagtmslzhk anlaytmmkokeninde Fransa Biiyiik Devrimi'nin yattlglm, O'nun Ttirk kurtulus Sav3.lile Fransa Ihtilali arasmda kurdugu iliskivi veTurk bagimsehk hareketininsomtirgeci devletlerin yonetimi altrnda bulunan Asya ve Mrika tilkelerininulusal baglmslzhklan ie;inilk biiyiik ornek olacagr hakkmdaki inanclm, hie;yoruma yer birakrmyacak acikhkta gostermektedir.M. K em a I,yeni Tiirkiyenin Cumhurb3.kam olarak Le Matin gazetesimuhabirine verdigi ve 8Mart 1928 giinkii Ha k im i ye t -i M i ll iy e 'd e yaYlmlanandemecinde, Fransa devriminin onemini bir kez daha vurgulayarak Turkdevrimi ile ilikisini oyle belirtiyordu:" F r an sa i ht il dl i b u tU n d u ny ay a o zg ur li ik d ii fU n ce si ni y a y m Zf tt r v e b u d ii fu n ce ni nb u gu n d e e s a s v e k ay na g l b ul un m ak ta d tr . F a ka t 0 t a ri h te n b u ya n a i n sa n lt k i le r lem if ti r.T u rk d em o kr as is i, F ra n sa i ht il al in in a ;t lg z y ol u i zl em i j, fakat k e nd i ne o z gu b e li rg i n

17 Kimi sOzciiklerini yahnllltlrd1~m1z bu i1ginc;konumanm metni ic;inbk. H iisamet-tin Ertiirk, tu Devr in p".dt A,kas l , Yazan: Samih Nafiz Tansu, Istanbul, 1957, s. 554-557

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI "n ite lik ~e g elif'!'ijtir . p in ku h er u lu s, d ev rim in i, to plu msa l o rta mm b as ks la nn a v eg er ek sz nm e le nn e b a gl l o la n d u ru m v e k o nu m un a v e b u i ht il dl v e d e vr im in o ld u; ;u z amgoreyapar " 18. ~ an a

Fr~nslz devriminden esinlenmek ve ona dayanarak, kendi donernininkOullan~a ve ulusal gereklere uygun yeni bir devrimin bas diiiinti riiolmak, hie; kuskusuz, Fransa devrimine yolacan dtiiinceleri, akimlankabull.enmek ve ozgurluk, bagrmsizlik gibi ana kavramlan yerlestirmege,gecerli kllmaga e;allmak demektir.

2 -AkdcWk ve Olguculugun tzleri :A t~ t iir k'tin diiiincelerinde ve gere;ekletirdigi Turk Devrimi'nin

temellennde Ak,lczltk (Rasyonalizm) ve Olguculuk (Pozitivizm)'un izlerib~lunmaktadlr . Bu konuda ayrmnlara inen ve turn veri leri degerlendirenbir arasnrma gerekli o lmakla birl ik te , akh ve bil imi kilavuz kabul eden veh~rafelere karst cikan A t a t.tir ~'te belirgin bir akilci dtiiince ve davrarnsm,~ n~n ~? basta ~elen. mtehklerinden biri olarak karprmza C;lktlgtmsoyhyebd~nz. Ozell~k!~din ~onusunda, inancla ilgili tiim gerceklerin olC;titiiolarak bireysel duunceyl esas alrnasmda, bir baska deyisle Laiklikanlayismda Akilci gortiiin turn ozelliklerini buluyoruz.. Bu nedenledir ki Akdclhgm btiyiik temsilc iler inden Descartes 'in

Dz s _c ~ ur s s ur l a M e th o d e' u Atatt irk' tin istegiyle Turkceye cevrilerek Mill iEgltJm bakanhgmca bastmlrms, akilci dtitincenin oteki btiytik temsilcisiKan t hakkmda da ~ an t v e F el se fe si adh bir inceleme yayimlanrmsnr 19... ~ ls :ucul~ga gelince, bil indigi gibi , Fransiz devriminin yalmzca akrlciyonlenm bemmseyen Aug us te Com te 'un olguculugu, bir yandan IkinciImparatorluk doneminde yonetimin ana dayanaklanndan bir i o lurkeh oteyandan evrensel yonleriyle de, gelismekte olan bircok ulkenin aydmlan~rasmda tutunmustu, Nitekim III. Napoleon yoneti~i olguculugunI~~an~ann hak 'lan yerine toplumekarp gorev 'ler ine agul:k veren gti91~yonettm anla~l~Rdan yararlanmaga e;ahlrken, tannsal bir dini i is ttmtutmamakla birlikte, insanhgm ilerlemesini, e;qitli uluslardan ve inanclar-dan dogan cabalann aym noktaya yonelmesinde bulan hogoriil ti anlayqda, Olguculugun diger ulkelerde taraftar bulmasiru kolaYI3.tlrmtu.

: : AsIImet in: A l Il ti l ,k ' fi n SO y /e v v e D tm If /t r i, III (1g61), s. 81U n d H a Ic /g ~ a }fill"!',. M?tercimi, Ibrahim Edhem, Istanbul, 1928Mehmet Em in (En,l rg11), Kant ve Fe lsefes i , MaarifVekaleti yay Istanbul1339 . ,

At a .t i i. r~ 'ii n oze l kit aphgmda Mill i E~t im Bakanh~m1O bu yaymlan d"1OdaGoldschi mid 10 Kan t un d Haeclctl (Gotha, 1906) adh kitabi da bulunmaktadrr, L.


10/41

III ATATORK'ON DO~ONCE YAPISIodonemde TUrk aydmlari arasmda da yaydmaga b.al.lY~~~Iguculukk.. ellikle Pariste Soc i et e de s Pos i ti v is t es ' e giren, bu konudakl bdglsml artirma~~n 01 uculann onde gelenlerinden Pierre La.f it te 'in der~~er~.ne.de~a~;den 1h met R IZ a Bey'in yaymlan vec;abalan de oldukca guC;lubir .goruhalini alnus ve l tt ih at v e T e ra kk i C e m ry e'n in admdan babyarak eylemlenne deetkili olmaga balamltl 20. ., .rMustafa Kemal 'in genc; lik ydlan, Olguculugun TUrkl~e. d~.~t~l,!oldugu bir doneme rastlamltl. Ancak, " H ay at ta e n g e rf ek y ol g o st e~ cz ~ ~~ lm ~ zr .diyen AtatUrk'Un olguculugu, Emre Kongar'm da ~~hrttl.gl. ~lb~,Com te'un bir izleyiciligi bic;iminde degil de, insan dUUncesmmentlgl bir

k 21asama olarak ortaya C;l ar .M. Kemal'in 1916'da okudugu kitaplar arasmda yeralan ~eh~~nde~-Ad Ah d Hilmi'nin Allalu lnkdr M um kun m udur? adh esertrnn birza e me 22 A .. Ibolumu " Au gu ste C om te ve F else fe si" bahgml t~lyo~d.u, . .. ~nc~. ozekit I rasinda da Com te'un COUTS de ph i lo soph te po s lt z ve mm bir nushasi1ap an a . .,. ki b dbulunuyordu. Ancak Mustafa Kemal, A. H I I m I mn Ita. ~n asozU edilen dogulu ve banh filozoflan u genel cerceve icindedegerlendirmiti : . k d l"A lla h: ln kd r M um ku n m u e se rin i b itird im . B utu n jilo ;;.q fla nn , .d eg ljl .'n e reb ag lz o la n d og alc zla r ( t ab i' ry yu n) , akdalar, o ;; .d ek fi le r ( m a d d ry ~n ). b l~ ge le r,d U ju nu rl er , m u ta sa vv if la r, h ep si , r uh 'u n v ar o lu p o lm ~ dl gl ~z , r uh 'u n v e c z sm ln b a r v 9aa yn o lu p o lm a dlg ln z, r uh 'u n kaha olup o lmadlglnz lncelryo~ . .. ." B u i nc el em e le rd e b il im v e t e kn ig e d ay an a nl ar k ab ul e dz le bl ~IT. 1m a m G a;;.a l "lb _. S n alb n - iR u f d g ib i m U sli im an im a m/a nn s o;; .l en d e g en el a nla Ylf la nn z "D d d ~ l er ku rallanb Us bu tu n b as ka dsr; y aln z;;. a nla tzm la nn da fo k sim ~e .v ar. In a r '!'f.u nu ~ .' .v e b i li ml er i v e t ek ni kl er i v ef el se f~ f er ia tl n s o; ;. le nn zy or um la m ak l fl n e vm p f ev lr m eg ef aba gos t erm i fl e r " 23. . .. .. .. ..Bu sozler Mutafa Kemal'in tek bir ogretmm ya. da d~unurun. I ... olmadizrm onlann hepsini degerlendirerek kendince bir sonuca,iz eyicrsr Eo ' bi idi Ab. bil keye varmak istediginin en bUyUk kamtlanndan m ir. y~lir 1e I M K al'inzamanda sozkonusu sanrlar, bir eylem ada~,l ? ~n .. e,~ ndUuncede de acikhktan yana oluunu, evmp C;~vume . d~hOlanmadlgml bir kez daha vurgulamaktadu. Nitekim ~~r~f.M a r~ In l~de belirttigi gibi, A t at Urk 'un dUUn yaamlmlza getudlgl en onemh

20 ~ if Mardin Jon TU,klerinSryasi Fiki,leri, Ankara, 1964, s. 1114-16 121 A::~te ComteVI 'Mustafa Kemal Alalii,k, ra,k Dili, 353 (Mayls, IgBl), s, 744-751122 s.30-40 .23 Astl metin: Atalii,k'iin Hauro Diften, s. 83

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI 13yeniliklerden biri, reform ve yenilik alamnda "sikayet" ve "inleyis"edebiyan yerine, "olumlu, meselelerin ozune ehemmiyet veren" bir anlayisryerlestirebilmis olmasidrr 24.

3-Jean-Jacques Rousseau veCumhuriyet:At a tur k'un, Fransa devriminin dusunsel hazrrlayrcilan arasmda

tizerinde en cok durdugu, eserlerini okudugu ve kendi duunce agmmolusmasmda en cok yararlandigr duunurlerin basmda J. J. Rousseaugelmektedir.

Asbnda Rousseau daha yeni Osmanhlar doneminden baslayarakTurk aydmlanm etkilernisti.Onun unlu C o nt ra t S oc ia /'i Ziya Pasataraf indan turkceye cevrilmis, Ah met Mit hat lttihat gazetesinde yenibir cevirisini yayimlamaga balamltl2S Ote yandan Yeni Osmanhlar'mileri gelenleri, O'nun goruslerini degiik temellere oturtmak ve Turk-Islamgelenegi ile aciklama deneyimlerine girismislerdi. Na mIk Kern a I ,Rousseau'nun To p lum S o ;; .l ef m es i' ni n islam devlet anlayrsma aykmdusmedigini savunur, onu, hukumdara icten gelen i taat, biat yontemiacismdan degerlendirirken 26, M i zan c I M u rat, bunu Turk asiretgelenegi ile uzlastirrnak isternisti. Devlet'in bir "Sirket" oldugu goruunukabul eden M ura t Bey, Sogut bolgesine yerlesen '400' cadirhk KaYI asiretiicinde "itaat edilen ve itaat edenler" bulunmadigmr, dolayisiyle Kay ltoplulugunun da "is tege bagh bir irket" oldugunu one suruyordu 27.

Bu yaymlar nedeniyle daha okul c;aglanndaJ.J. Rousseau'yu bi lenveokuyan Mus tafa Kemal icin onemli olan, bu fransiz dusunurunun kiiicin o;;.gurlukfu, toplumda siyasal rejim olarak ta cumhurryet f i olmasi idi. qnunTop lum So ; ;. le fme s ikavrarrnmn islam ve Turk toplum gelenegi, devlet anlayisri le bagdaabil ir olmasi ise, Yeni Turkiye'de Cumhuriyet'e yonelmeyiguclendirecek destekler olarak degerlendirilebilirdi.

24 A.g.y. s. 13525 Hilmi Ziya Olken, Tiirkiyedt 9agdrq DiiffiTu:tTariki, Istanbul, 1966, s. 15 4 n. 226 Bil indigi gibi Na m ik Kemal, Hii"rytl'te (flkan Mt/vt1t1 UsuliiHakkmda MtklUplar'daJJ. Rousseau'nun diiiincelerini degerlendirirken, Cumhuriyet' in, halk idaresinin, islam

Osmanh devlet anlaymna uygun olduA'unu belirtmege (fahlyor ve ContralSociafi bir tiir buusayarak oyle diyordu: "Halkm hakimiyet i demek, bi-gayr-i hak nakz-i bi' at mi demektir.?Sozun dogrusu, mulkumuzde hakim biz iz , hepimiz in hiiki imete ist irakimiz vardir, Fakathiikiimetin ernr-i icrasrm bi'at-i mesru'a ile A.1-iOsman'a tevdi ettik. Daima A.I-iOsman isteriz,daima idare-i rnesruta talebindeyiz!" (Makalal-I SryasryytVi Edtbiyyt, s. 178)

27 Kf. ~.Mardin, A.g.y. s. 80


11/41

14 ATATORK'ON DO~ONCE YAPISIMustafa Kemal, Rousseau'nun tum eserlerini inceledigini Turki-

ye Bi iyiik Mil let Meclisi kiirsi isiinden -biraz da oviin


12/41

16 ATATORK'ON DO~ONCE YAPISIdahasi, tek tip dusunce ve inancm toplum icin tehlikeli bir durum, bir olumbelirtisi oldugunu soylemektedir ;

" Ku jk usu z, d ii ju nc el er in , i na nf la nn b as ka b as ka o lm as md an y ak tn ma ma kg ere ki r. r ;u nk u b utu n d iij un ce le r v e i na nf la r b ir n ok ta da b ir le jt ig i d ur um da , b u,h a r ek e ts i zl i k i j ar e ti d ir , i i lum i jar e ti d ir " 34

Ostel ik bu diiiincelerin Cumhuriyet kusaklannm okumalan icinyazilan bir ders kitabmda aciklanmasr, Mustafa Kemal' in ozgiirl iige birtutku derecesinde bagh oldugunu gostermektedir.

M. Kemal Atatiirk'te ozgurluk tutkusu " O~ ur lu k v e b ag tm Sl zl tkb en im k ar ak te ri md ir " diye en ozlii bicimde aciklanrrustrr. O'nundavraruslannda bu tutkusu hemen bell i olmaktadir . Daha gen'Ybir subayolarak orduya kanldigmda ,am'da iki arkadasi ile birlikte kurdugu veSelanik'te de bir ubesini ~tlgl gizli siyasal dernege " Va tan v eHumye t " admivermesi, kuskusuz ki bir rastlann degildir. Bunda, kokeni Fransiz Devriminedayanan bir anlayism ve N am 1k Kern a1ile T. Fik re t 'in dile getirdikleribir "vatan" ve "hiirriyet" sevgisinin etkisi vardir. Nitekim kendisi dedernege nicin bu adm konuldugu yolundaki bir soruyu, " Anc ak h u r f i ki rl iinsanlardu k i v a ta n la n na f ay d al : o la b il ir le r" diye yamtlarmsnr 3S.

Ote yandan Hiiseyin Cahit Ya lc in 'm Leon Marill ier ve StuartM ill'den yapngr 'Yevirilerinde A tat iir k'iin ozgiirliik anlayismi genisletippekistirdigi soylenebilir 36.

Ozgiirliik kavramma verdigi on em nedeniyle Mus t a f a Kern a1 ,okudugu kitaplarda da bununla ilgili yerler iizerinde durrnustur. Ornegin,Samsun gezisinde 22 Eyliil 1930 gecesi okumak icin Mehmet Enis'in,Fransiz Devriminin kadm kurbanlanm da iceren T an ht e G u ze l K a dt nl ar adhkitabnu secmistir, O'nun okudugu bu kitapta oZgiirliige iliskin usatirlarmalum mavi-kirrmzi kalemle cizmesi diiiincelerini ve egilimini yansitmakta-dir :

"H um y et , k a yd S lZ j a rt st ;: , s e rb e st o lma k d eg il di r. O n u n kontlan jartlan uardu,K a yd sl Z j ar ts u: . s er be st o lm a k, o rm a nl ar da ki h ay va nl ar a m a hs us tu r. l ns an la r i se ,i f tima i muh i tl e rd e , binakim Me tl er , t edmU ll er le i i/ je t e tm i j, i ft im a i b ir t er bi ye a lt tn d ay tl Jam a k m e cb u ri ye tl er in d e k alm lj o ld u kl an n da n h iim ye tl er i d e b u mu hi tl er in i ft im a ik a id e le r i i l e smuhds r .

34 Ata rurk'un sozkonusu Me d en i B i/ gi le r kitab i i cin k endi el yazlSl ile yazd l~1 buparagrafm (asil metin, A.g.y. 512) son ikisOzcu~u(olum iaretidir) kitaba ahnmamisnr. Krf. s.57

35 $.S. A yde mir, T ek A da m, I, 9236 Leon Mar il li er, H i ir ri ye t. i V ic d al l, Istanbul, 1924; Stuart Mill, Hiirr iyet ,

1927. Her iki ~ev iri de H.C . Yalcm'm imzas ry la Ara t u rk 'e a rmagan edi lmist i.

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI 17B t lJ k " llm t : :u a s~ a rar: fe rd in h iim ye ti , g ay rin h iim ye tin in h ud ud u il e s tm rl td ir

'::t~ 'n . m yet 'lC U(k~n~antm ay~~ kend i h iim yet hakktm da tam tam ar, .S r ya s z . a n ~t y' tj s ah tb , o la n hakiki v e z ek i i nk tl dp ft la r b u l ek ed e n ma su n du rl ar

O n ~ ln e v a _: tl jt dd e t, n e v a ki ty umUJ ak lt k g o st er ec ek le n ni b il ir le r m i ll et le n n ; h u.m iw et v e a aa e t e a og ru y iiT ii t ur l er " 37. ,. = --

. .

31 ~.S. Aydemi r, A.g .y. III (1978), s . 509 Yd.

F. R


13/41

IV-ME~RUTtYET DONEMt DO~ONORLERt1-Ziya G6kalp ve Ataturk:Turk devriminin diisiinsel dayanaklanrn arasnranlar ve Kemalizm' bir

ideolog arayanlar, en cok Z i y aGo k a I p iizerinde durmuslardir. Bukonuda degisik ve birbiriyle celisen goruslerin ortaya atildigr da bilinmekte-dir. Kimi inceleyiciler , Go ka Ip 'i "Tiirk devriminin dustm ~iman" olara~degerlendirir dahasi Atatiirk'iin, "Viuudumun babas t Ali Ri z a Efendi,h ey ec an la rz mz n'b ab as z N um i k K em a l.f ik irl er im in b ab ast is e Z iy a G ii ka IP :ti r: 'dedigini one siirerlerken, kimi arastmcilar da Go ka Ip 'i Atati irk devrirni-nin filozofu olarak gormenin "yanlis" oldugunu savunmuslardir 38.

Ayrmtilara inmeksizin diyebiliriz ki, Cumhuriyet oncesinde !ii~kiye':deki dusun akimlan icerisinde Z iy aGo ka Ip'in ozel ve onemli bir yenoldugu kuskusuzdur. Ve kendi icerisinde celiskiler de tasisa, Go k a lp'infikirleri ve gorusleri ile Atat iir k'iin dusunceleri ve uygulamalan aras~n~agenelde bir benzeyis ve uyum vardir, Ancak C a v itO r han T ii ten gi'inde belirttigi gibi, Go k a l p'i Kemalizm' i t i biricik "ideolog"u, "rnimar";kabul etrnege de olanak yoktur 39.

Olguculuk, ulusculuk, halkcihk, laiklik , uygarhg; bir biit iin olarakgorrne, dilde ozlesme, kadin haklan vb.. konularda aynntlla~a inildigind~Go ka lp 'in diiiinceleri i le M. Kemal A ta tii r k 'i in goriilen ve eylemlenarasmda onemli aynliklar goze c;arpar.Herseyden once Go ka lp 'in ulus (millet ) tamrm ile Ata tiirk'iin ulus

38 B konuda bir ib ir ine avkm dusen gor il le ri n Abd u lkad ir Karahan i le Tekin AlpBedi: Akarsu tarafmdan savunuldugu goriilmektedir. Karahan, Atatiirk'iin ~.

~okalp' i "di iiinceler inin babasi" olarak kabul e tt igi y~lundaki bir soz~nii ina~dmci bITkaynak gostermeksizin one surerken (2Kasun 1964gunlu Z r ya G ~ k a ~ pG az e te S I !, K ~ a l lz m yaza~1T. Al p, Go kal p'in Turkculuk goriiii ileKemalizm ar~~mda hl'Yb.lrbenzer~~kg,o.rmemektedlr( 8) B Aka rsu ise Goka lp'in "medeniyet-hars aymrm lie Ataturk un karsismdas. 2 . . , A k 8 )savilabilecegi goriiiindedir ( At at ur k D e vr im i v e T o ru m la n , T.~il Kurumu, n ara, 19 I,s. 3 7 .

39 C.O.T., A ta ti ak v e Z r ya G ok al p B a gl an ul an , T U rk D il i, 302, (1976) , s . 579:584

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI 19anl~Yllbiribir~nden farkhdir, Go k a Ip, "U lus, n e uksal n e k a v im s el , n e c o gr af in e s i y as al , n e d e i ra d ey e b a gl z b ir t op lu l uk d eg i ld i r. U l u s, d il ce , d i nc e , a h la k fa o e g ii z; e ls a nat lar yon i in d e n o r ta k o la n, y an i a y n z e g i tim i a lmZ fk i ji l er d en o lu sa n b i r to p lu lu ktu r" d e r-ken 40 Atatiirk, V ata nda s lfin M ed en i B ilg ile r kitabmm Millet (ulus)bolumunde, Ernest Renan'a bagh kalaraktan u tarnrm yapmaktadir :

"a) Z eng in b ir a mlar kalitma s ah i p b u lu n an ,b ) B irl ik te y asa ma k k on us un da o rt ak a rz u o e u y gu n g orm ed e sa mim i o la ni .c ) V e s ah ip o lu na n m ir as m k or un ma si na d ev am h usu su nd a i ra de le ri o rt ak o la n

in sa n larm b i rl e sme s in d e n me ydana gelen t op lu lu ga U lu s a dz v er il ir " 41.Bu tammla da yetinmiyen Atatiirk, Turk Ulusunun olusumundaetken olan dogal ve tarihsel olgulan oyle s tralarnaktadij - :a ) S iy as al v ar lz kt a b ir li k,b ) D il b irlig i,c ) T ur t b ir li gi,d ) I rk o e k ok en b irl ig i,e) Tarihsel yakmlik,j) A h ld ks al y ak zn lz k ' 42.

. . Bu tarnmlamalar karnlasunldiginda A tat ii r k'i in ulusu tek bir ogeyemdlrgememe ve onu kult iirel bir topluluk olarak degerlendirmede Go-ka Ip' le birlesirken, ulusu olusturan etkenleri s iralamada ondan aynldig:gorulur. Gercekten de dil 'i ve ahlak'i ulusal birer oge olarak gormekleGo ka l p'e katilan M. Kemal, din'i boyle bir etken diye kabul etmemektev~siyasal varhk, yurt, koken ve tarih gibi '4 ' ayn ogeyi iceren kendine ozgiibir goriiii savunmaktadir.

. . K ii lt ii r sozciigiine arapcaya dayanarak hars karlhgml bulan # Z i y aGokalp, uygarhk ve kul turu ayn ayn iki kavram olarak deger lendi rir vekulture ulusal, uygarhga ise uluslararasi bir anlam verirken 43, A't a t ii r k? U ikiligi kabullenmemekte ve boyle bir aynmm giiC;ve gereksiz oldugunainanmaktadn-, O'nun 1930'larda Afet l na n'a sunlan yazdirdigmigoruyoruz :

40 "Millet, lisanca, dince, ahUlk'Yave bediiyatca musterek olan yani aym terbiyeyi almisfertlerden miirekkep bulunan bir ziimredir" Turkfuli lgun Esaslan, Varhk yay. Istanbul, 1958, s.1641 A.g .y. 23yd.42 A.g.Y.2243 T ur k M e de nr ye ti T ar ih i, I, I stanbul , 1974 , s . II "Bir medeniyet, cesitli milletlerin

muqterek mahdir. Qiinkii her medeniyeti, sahipleri olan 'Yeitlimilletler musterek bir hayatyasayarak vucuda get ir ir le r. Bu sebeple her medeniyet mut laka beynelmileldi r. Fakat birmedeniyetin her millette aldlgl hususi ekilleri vardir ki buna hars adi verilir."


14/41

20 ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI"U yg arlzg tn ne o ld ugu nu b fllka ba ska tam mltya nlar va r. B en ce u yg arltgt

K ul tu r'd en a yt rm a k g U ft ur v e g er ek si zd ir . B u g O rU ju m u a ft kl am a k i fi n K ul ti ir ( ha rs )n e d em ek ti r, t amm l ty a ytm . K u lt ur ,

a ) B ir i ns an t op lu m un un d ev le t h ay at tn da ,b ) D il ju n h ay at tn da , y an i b il im d e, t op lu m bi li md e v e g i iZ el s an at la rd a,c) Ekonom ik haya tta, yan i tanmda , ticaretle, kara ve den iz ve haoa

u l fl l tme t lz g tn da y apab i ld ig i j r yl e rin b i le j ke s id i r."B it u lusun uygarltgt dendig i zam an, ku ltur ad t a ltm da saydtg tm tz u f ture tk in li gi n b il ej ke si ni n d tj zn da v e o nd an b as ka b ir j ry o lm t ya ca gt m s an tn m .

" K ul lu r k am am m : d a u lu sla nn g Uf v e g ef d eg ij en b az uksal v e dogU jta n g e le ny et en e kl er in e , k ar ak te rl er in e o zg u k tl ar la r v e b u n a f ok k ty m et v e snem v e ri r le r . . . Ku l lu ran lam tn t, a ytn ct nitelikler ded ig im iz ka rakter ka oram ma ind irm em elidir. B uQftkladtg tm a nl ay tj , b ir ib ir in de n a yt rt e di lm es i g U f o la n u yg ar lt k v e k ii lt ur ii n, t amm ,a pk la m a v e a nl fl lt lm a st nd a k ol ay lt k s ag la r" 44.Bu satlr larda, Atattirk' iin kultur gibi bir ana konuda Go kal p' tenoldukc;a farkh dtitindiigtinti gormemek, ustelik, onun gortilerinieletirdigini sezmemek miimktin mu?Ktiltiir konusunda oldugu gibi, A t a tti r k'iin onciiliigtinti yaptigr dildedevrim ile GOkalp'in L is a ni T u rk fu l uk gort iti arasmda da derin aynhklarvardir.Dil'in sadelemesinin, konusma dili ile yazl dili arasmdaki uC;urumungiderilmesinin ve ibadet dilinin ozellikle Ezanm Turkce olmasmm oncule-rinden olan Z. Go ka Ip , bilindigi gibi, T u rk fe le jm i j t ii rk fe di r kurah ileyabancl kokenl i sOzctiklerin dilden at llmamaSl , tistel ik ban kaynakhsOzciiklere de arapca ve farsc;adan yararlamlarak kaflhklar hulunmastgerektigini savunur ve "eski ttirkc;e kelimeleri diriltmege c;ahmamahdlr"diye evrimci bi r g6rtiten yanadir 45. Buna karsin Atat ii rk rurkcenin"yabancl dillerin boyurdurugundan kurtanlmasl" gerektigine inanmakta-dir ve onun dil devriminin temel ilkesini Ttirkc;eyi ozkaynaklannadayanarak eski zenginligine ve guzelligine kavuturma oluturmaktadlr46

Mus t a fa K em a l 'in Ogr et im in b i rl e jt t ri lmes i (Tevhid-i tedrisat),neyonelirken, 1917 den bu yana mil li egit imin "kozmopoli t" durumundankurtanlmasnu ve "Halk, medreseliler, mektepliler" diye '3' e bOltinmtiolan

44 AsIl metiu Alalii,k Hakklnda Hallraiar vt Btlgtln (1959), s. 43-4545 n,kfiiliigiin Esaslan, 76-9546 Aynnuh bi lg i i'i in ~eraf et ti n Turan , Alaliirk vt Ulusal Dil, T.D:K. yay. Ankara.

Ankara, 1981

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI 21Sl.~l~an ortak bir egit im ve ogretimde birlest irmedikce ruh ve dusunceyo~unden uyumlu bir ulus olmarrnza olanak bulunmadigini belirten ZGo ka Ip'ten de esinlendigi kolayhkla kabul edilebilir 47 Ancak ..v . :kolaylastiran Yeni Tiirk Alfabesi'nin kabulu gibi ya~ld b ogdretl~lyapilmas n G k I' d a ir evnm.. .... 1 m, 0 a pm t iiince sistemi icerisinde hie; yer almadigigorulur... .~~e yandan ~i ~a Gokal p, D urkh eim'in Turkiye'deki temsilcisi vesozcusu olmakla birlikte Ata t iirk, bu iinlti Fransiz du!:unurIG k I k r I y unu ya mzcah o. ~. p .ana ly e ogrenmekle yetinmemis, dogrudan dogruya E. Du rk-elm 1 0 kitaplarma da V I . . G kegl rmsnr. erce ten de onun toplumsal iblt ..v.~ahlak kon~lanm ic;~r~n '2 : ~na yapin daha Cumhuriyet'in ilk Ylll~r~=~t~rke;eye cevrilerek Milli Eg.tlm Bakanhgmca yayirnlandigr gibi 48 Atturk E D kh ei ,.ki . !) a-. ,. u.r. elm mimi yapitlarrmn fransizca asillanru okuma 1lhm~~ e,t.~emltlr. 1932 Agustosunda Dolmabahce Saraymda bulun:nAtaturk un Istanbul Universitesi kitaphgmdan Durkheim'in De la d i ..du trava il so . I Le i c i d . e a wtston11 eta, ve ~U t et e , e tu d e d e s oc io lo g ie adh ki taplanm, daha sonraki: ; l arda da L E du ca ti on m ora le ~e. ~ 'A ll em ag ne a u- de ssu s d e t ou t la m en ta li ttema~~e .~t laguerre a~ml tasiyan ikikitabiru getirtip inceledigini biliyoruz 49.Butun bunlar dikkate ahndigmda Zd y a Go k a l p'i Atatu k D . .,. biricik id ' ur evnml -nm mci 1 eologu ve Mus t a fa K em a l'i de valmzca onun dil .... .1..' . . e ya mzca onun uunce veoneln ermin uygulayicrsi gibi gormege olanak bulunmadrgi kendiligindenan asihr. Ashnda boyle bir varsayim At a tu r k'u d I kd.. v ibi .,. ' un yara insma ay 10uecegl gI 1, Kemalizm m kendine ozgti bir bileske oldugu gerr;;. duymaz. cegme e

2-~hbender-zlde Filibeli Ahmet Hilmi: ~. . ~.t~ t~ r k'te toplumsal ve devrimci gori ilerin olusmasmda etkili olanturk dUvunurve yazarlan arasmda ~ehbender-zade Ahmet Hilmi'nin deyer aldigim sanmaktayiz.Cem iy e t- i T e dr is iy e- i l sl dm i ye 50 tiyelerinden, T a s vi r gazetesi yazarlann-

D~7. s. T uran, Tevhid-i Ttwal (Ogrtlimin Bi,lt/lirilmesi), Alatii,k OrulerlilfintleKiiltii

tVnml, Ankara, 1972, s. 81-83 5 r48/, "

H. fl lmm Taksim-i Amel, MUt. O.Midhat, Istanbul, 1339; Ahlt1k Tnb!Jtsi MUt

.Cah it (Yalcm), Istanbul, 1927. ' .R Ata~u~k'~n o~el~itaphgmda bu iki ' ievi riden baska, gene H.Cahit 'in ' ievirisi olan Dinaya~:1n 'Pllfial $tkilltn, Istanbul, 1923-1924 de bulunmaktadir,

Leman ~enalp, A.g. y ..5~ 18~1d~ M unifPata tarafmdan kurulan veMtc71lUQ-iiinfJnadryla Ulkemizde ilkbilim

dergisi denilebilecek olan dergiyi 'ilkaran dernek.


15/41

22 ATATORK'ON DO~ONCE YAPISIdan ve Hikmet gazetesi sahibi olan A. Hilmi, aynca T a hl il i v e T en ki d T a ri h- iIslam ile Allahi l nk ar M ii mk iin m ii dii r ? r ah ud H uz ur -i Fende M es al ik -i K ~! r( Fe ls ef e- i M af ev ku 't -t ab t'a M eb dh is i) adh yapltlann yazan olarak unyapmisn. .., .

Mustafa Kemal'in 1327 (19Il) de hasilrms olan bu lkm~l ~~~r~1916'da Silvan'da '3' gun icinde dikkatle okuyup degerlendlr~l~~~lbiliyoruz. Ashnda Tannrnn varhgmi kamtlamak :e ~elsefede kufr unniteligini belirtmek amacryla yazml old ugu bu m~t~fizlk ki t abmda A h metHi Im i, bircok filozoflann bu konudaki gorulenm aktarmakla kalmarms,"Kariin ile Hasblhal" blhgml tasryan Onsozunde konunun da dlmae;lkaraktan Turkiye'nin icinde bulundugu durumu ele~ir~e~ ve kurtulusicin oldukca i lginc k imi gorulerini ae; lklamak yoluna gl tmlt lr .

Osmanh toplumunun Ortacag hayatmdan e;agda yaama gee;me.kzorunda bulundugunu one suren A. Hilmi, bunun u.z~n surece~ yava~ b~rgelime i le gere ;ek leemiyeceg ini de beli rterek hizh bir i le rle rneyi , yam birdevrimi zorunlu goruyordu : . . .

" O rt af ag h ay at zn da n f ag dt lf h ay at a g ef m ek z or un lu lu gu ~d a f ca lm l ! bir ",-lllettz .P k ki " k b ir a ;: .z nl tk b ak un md an b u h i ik i im d o gr u o lm as a bile g en e ll l kl e d og r udu r .e u fu b . lism eil b . ..$ ur as l d a v ar k i , y uk an da b ah se tt ig im i z ' G ef it g e~ ~ e' a gl ~ . lr ge l fm e t . .e , u z ~ n l r s u re ci leyapz lamaz . 9iinkii u y ga r lz k, b i zim h a tu tm u; z ft n v e b i zi b e ~l em _ e k~ z er e l ~ er le m e de nv a; :.g ef ip d ur ak la m zy ac ag tn da n, i ry le k a p lu m ba ga g id if iy le b tZ h tf b ir o ak it I Y g ar lz kifilesi . . ,,51ka lesine yetzfem eytz . . .I le rlemege engel olan nedenleri '2' grupta topl~yan Ahmet .Htl~lbunlan "llerlemeye dumanhk, Gelisme duuncesme kars; cahilce ~blrtutucul~k, Qok zorunlu gereks inmeleri de~erlen.di~~r.n~me~ten do~a~duraganhgl sevmek" ve "Derinlige inmeyen bir taklitcilik ile yuzeysel bilgiile yetinmek" olarak ozetliyordu. .'

l lerleme ve gelimenin kosullanru, " U lu su m uz u m e yd an a g et zr en t em _ el le nd i iz el tm e , k u vv e tl en d ir m e, g i if le n di rm e v e o n arm a " da bulan ~e h be nder-zade,bu temel le ri yikim halinde birakip ta ye?i. t .e~eller y~pma.~a ka~k~~mamntam anlamiyle toplumsal bir intihar gmlml olacag.ml on~ surtryordu.Maneviyatlmlzm da salt inanclar acismdan olmasa bile telkm ve anlayisbakrrmndan yenilige muhtac oldugunu savunan yazar 52, toplumu kurtara-

. A 51 Giiniimiiz Turkcesine gore yahnlllurdlgtmiz menn: .g.y.s.~ -. .. .. .52 "Acaba mesail-i miihimme-i milliyemizin, i~timaiyemizin ruhu olan ~anevlyat,

teceddiitten miistagni midir? Akaid-i asliyeninsafiyet-iesasiyesiitibariyle 'Ever', li~m telkm vetelakkt itibanyla "Hayir! Buhikmeti anlamamak, maneviyaun likaydi vemetrukiyet altmdasiiriiniip kalmasma cevaz vermek demektir." (s.J)

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI 23cak toplumsal smiflar olarak ogretmenleri , dustint irler i ve tekn ik e lemanlar-la din hizmetlilerini goruyordu.

Aym zamanda atesli bir ozgurlukcu olan A. Hi Im i , ozgi ir li igi i" i n san l igu : t eme l ko su ll anndan biri" olarak degerlendirmekte, Osmanh toplu-munda da herkesin er - gee; soz ve vicdan ozgiirliigiine sahip olacaginainanmaktadir. Ancak ozgiirliigiin " h a yv an s al b ag tms t z lt k "la kanstmlmamasimvurgulamakta ve diinyada her dusunce gibi ozgurluk kavrammm dauygulamada yararh oldugu kadar zararh sonuclar da dogurabileceginedeginerek, boy le alfl ve zararh dusuncelere gene dusunce i le karst koymak ,"b ilim ve g oriij meydamna zoru ve z or la yu : d a or am s t sokmamak" gerektigi_I:1isavunmaktadir.

Kolayca an lasilacagr g ibi Mesrutiyet doneminin en cok okunan yazarve dustlntirlerinden olan A h met Hi I m i'nin O r ta fa g h ay at zn da n f ag da fy as am a g ec me ve ozgurluk gibi ana sorunlarla ilgili gorii ve dusunceleri ileA t at ii r k'iin dusunce ve uygulamalan arasmda genelde bir uyum bulun-maktadir.

Atatiirk'iin, A. Hilmi'nin Al lahi l nk dr M iim ki in miidia ? adhki tabmdan baska , onun Islam Tarihi'ni de dikkatle okudugu ve yazann kimigoruslerini paylastigi, onlan degiik bicimlerde kullandigi anlasilmaktadir.Ozel kitaphgmda bulunan niishaya koydugu isaretlere gore M. Kemal'iniizerinde durdugu konulardan birkacmi soyle sirahyabiliriz :

a) Islamiyet'in ulusal bir olay olmayip, Muhammed'in kisiligindenkaynaklandigi :

" lf te b ir k er e d ah a sa bi t o lu r k i, i sld m iy et , a ra bl ar da h as tl o la n t ek dm ul -i m ill in et ic es in de m e yd an a g el m if b ir f ey o lm a yz p, s uf z uh ur - M hammed i 'n in e s e rid i r" 53.

b) E bub ek i r 'in devlet hazinesinden aynlan odenekle ge~indigi,kendisine verilen kolenin ve devenin geri verilmesini vasiyet ettigi :

" .. B ey ti il ma ld en k en di si ne v er il en n af ak a i le yasardt, V ef at md a h if p ar as if lk m a dl . Em v al -i m i ri ye d en k en d is in e b ir d e ve v e b ir k O ie i a de e d ilm is ti , o n la n n i ad e si niv a s iy e t e t ti " 54.

c) Bilimde, teknikte ve tarihte duygunun ve sanmamn yeri olmadigi :" Hi ss iy at v e za nn iy atm i se i li m v ef en de , b il ha ssa t ar ih te y er i y ok tu r" 55.Sehbender-zade A. Hilmi'nin Tasih-i Isldm'uvu: Mustafa Kemal'-

in isaretledigi b ir baska yer, O'nun ele a ld ig: ki tap lar r nasi l e les ti rici bi r gozleokudugunu ve katilmadigi gorusleri acikca belirttigini gostermektedir.

53 Tarih-i lsldm, istanbul, [326-[327, I, [3[54 A.g.y., II, 354. Kirmrzi kalemle cizilmis,55 II, 368. Sanr alu kursun kalemle cizilmis,


16/41

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISIA hmet Hi Imi, Turkler ve tslamiyet bahsinde islamiyeti~ Ortaas:.a'-

ya yaydlmdan sOzederken, 0donemdeki turk yaayl1na degmerek Oylediyor : . A ' d " I ." 7 iu "r kl er d ai mi s el "e rb er li k h al in de b ir k av m- a a sk er v e c e ng av er t I;m a ue t e n

, 'J' _.I 'd'" 56s ad e v e a Il ld le la n m ed en iy eti n v er di gi r Us ub at -l m ul ev ve se de n d ~" "e II. :.. ..Uygarhgm toplumlann ahlakmi bozan kotu tortular getlrdlgml o~esuren ve VII. yuzyllda Turklerin yalmzca askerlikle ugralp uygarhk dllbirhayat yaadlklanm, hem de ogunere~t~n beli r~mege ~ahan bu sanrlar,Turk topluluklannm imdi oldugu gibi g~mlte, . .de u.~~~r ol.duklannainanan ve bunu kamtlamaga ~ahan A tat u r k un ~uunc~sme ~yklndutugu icin, 0, bu cumlenin son krsrnirnn al~m ~avl kalemiyle ~lze~e~yanma kocaman bir iinlem ve bir de soru lareu koymaktan kendinialamamqnr.

56"Til kler si1rekliseferberlik durumunda olan bir asker vesaVl kavim idi, yiyeceklerir 'd'" ( 8)basit ve ahl iklan uygarh~lR pis tor tulanndan annmlf liS. 53 .

V-TARtHSEL DAYANAKA tat u r k 'un toplumsal olaylan degerlendirisinde ve dunya

goruunde, Tanh'in onemli bir yer tuttugu bilinmektedir. Ondaki tarihbiIinci, olaylan tarihsel gelisimi icerisinde gorecek ve degerlendirebilecek birtarih kiilturune donutUgu gibi, Turk tarihini gercek boyutlan ve i~erigi ileortaya cikarmayr amac edinen bir Tanh Te~i'neve tarih cahsmalanna yolacmrsur.

J -Turk Tarihinin Eskiligi : Mustafa CeU.lettin - LeonCahun:

Mus t a fa K e m a I'in olaylara tarihsel acidan bakma konusundai lk etkileri Manasnr Idadisindeki ogretmeni M. Tevfik Bilge'den alnusolmakla birlikte, Turk ve Islam tarihi uzerine egilmek geregini duymasmdahi~ kuskusuz ki sonralan okudugu Turk ve yabanci kimi tarihcilerin veyazarlann etkisi olmustu.

O'nun genclik yillarmda, Turk tarihinin uzun ge~mii ve buyukluguhakkmda bilgi verip te Turk aydmlan arasmda en cok tutunan eserler inbasmda Mustafa Celalettin ile Leo n C a h u n'un kitaplan geimek-te idi. Bunlara, daha XVIII. yuzyilda yaztlml olmasma kafm ancak.,Cumhuriyetin ilk yillannda Turkceye ~evrilen Deguigne'nin unlu yapineklenecekti . Atat u rk'un Turk tarihi hakkmdaki degerlendirmelerinde vekimi duuncelennin olusmasmda bu u~ tarih yazanmn ve ozellikle deDeguigne'nin cok buyuk rol oynadigr gorulmektedir.

Aslen Polonyah olup 1848ihtilallerinden sonra Tiirkiye'ye g~ eden vemuslumanhgr kabul ederek Turklesen Mustafa Celalettin, "HenuzTurk ulusal duygusunun dogmadig; ve ulus'un var olmayan O sm an l: u lu suanlammda kullaruldigr donemde, Turklerden bashbasma bir halk olarak sOzeden bir yazar" olarak tanmusn 57. 0, 1870 de yazdlgl us Tu rc s a n ci en s et

57 Et tore Rossi , Da ll 'l m pe ri o 0 1 16 1 1 lI I1 I0 li a R e pl lb b li ca d i T l IT ,h i a, O r ie n te M o dm t o, XXIII,nr. 9 (1943), S. 362


17/41

ATATDRK'DN DD~DNCE YAPISI26d (E ki e Modern Turkler) adh kitapta, Turklerle ariani kavimlerm o eme s s I v 1 dOl Imparaarasindaki Irk yakmhgl konusunu iliyordu. Bunun a a sman I . . .y~

y d k' halklar ozellikle Balkan toplumlan arasmdaki birligitorlugun a I egemen , k i dtehdit eden etnik aynhklarm gen;ekte var olmadigim gosterme IstIyorl~'M f Celalettin'in sozkonusu kitabmi okurken, ahka? Iglusta a k 1 .. d

Y d Y tl rden Ataturk'un en cok u onu ar uzerm egeregl koy ugu Iare e. .Y durdugu, dolayisiyle erkilendigi anlallm.aktadlr . . A, 'Ya) Turkiye'ye yer lemi kavimlerm genelhkle Ari ler ~en gel~lgl,d bi k da Turk oldugu ya da Turk saYllabIleceklen vebunlar an ir Ismlmn b Y 11 Y 1hukumdarlann kulturel etkinliklerinde bu koken ve kan ag I i gmin ro

oynadlgl : . I" C' est p our rappeler q u' en T urq uie, sauf quelques =r-: to~ tes eso p ul at io n s, c h re ti en n es e t mu s ulman e s, a p pa r ti en n en t a la mime famille arz ,enne, .e~

Pb ,h d 'e n tr e e ll es p a ra it -i l ttan: d 'e xt ra ct io n t ur qu e o u p r es qu e t ur qu e, I a ff im teeaucoup " . d I' I' J t' h.' I' d n g d ev raien t a id er no tre souoeram an s a cc om p i ss em e nt a e sa ac ed ' or zg zn e e t z en u s acivilisatrice" 5 8 b) Turklerin uygarhk dl1bir kavim oldugu yolundaki su-;l~mal.arm1 1Y Hach Seferleri doneminde Latinler Orta - Dogu'ya g~ldlklermde~:~~~e~1~Arap uygarhgml koruyan bir yasam duzeyine ~ukselml ol?uklar~:

".N, u s n e r ete nd on s p a s ic i e c rir e I' h is to ir e d es T u rc s; m ats n ou s a vo ns a , co eu r eb a tt r: u n e o ~ ni on " "a s se z g e n e ra le ,j on d ee s u r l es r e ci ts e x ag e re s d e c es t em f s l a, s u r ! e s

: :u rs fi ar ou ch es d es a nc ie ns T u rc s - o pi ni on a pe ine app l~ cabl e ~_que lque s t r zb~ s noma esd d' It etait nab lie vers le onzzeme sitcle, en Palestine> Selond es T urc om ans, on t u n e e es , . db ' d pi t't qu'unt te op i ni on les Turcs e ta ie nt u ne r ac e b dt ar de , u ne ramassts e r zg an s uoce d t' auss i cruels a la g ue rr e q ue p ilta rd s d ur an t le s tr eo es .corps e na ton, hi . h reti d. s" L' in co ns is ta nc e d e c es a cc us at io ns e st d em o n t re e p ar l es z st or z~ ~s ~ r e, u~ ;. eC . d L Latins e n a rr iv an s e n O ri en t, trouoeren! l es T ur cs d ej a bun eta zs e troisa es. es ., . d . 's" 59co nserva nt so ig neu sem ent la civilisa tio n a ra be, jo rt a dm zre~ e s cro :se :

c Halifel ig in Osmanh tarihinde olumsuz. etki y.a~t~gl, Hah~e sa?l.m) 11k di programlanm tarihsel Ilevlenm ihmal ettikleri .alan su tan arm en I , I d' I"L" se de la decadence des Turcs est, que les su tans ottomans a orsunique cau ., t't t d l'aureole des khalifes crurent pouvoire oublier leur program me ; c ess en ouran e ' . . I d' 'b ' JI fi dataires et leurs m ilices par a ism utum aesqu'ils blesserent eurs eu dU: d demplois aux javoris du palais et de la capitale,. e t non pas eux CJen e urs esfi .~ ,,60ron tu r e s . ..

58 s. 40 yd. "turque" sozcugune kadar satJr larm aln ve aynca sayfa kenan


18/41

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISIkitabi TUrk gen~leri ve aydmlan arasmda yayilrms, dahasi TUrk~UIUkakimma yol acan etkenlerden biri olmustu. Mustafa Kemal'in genclikyillarmda okuduguna kusku bulunmayan bu yaprttan Cumhuriyet done-minde de yararlandlgl, ozel kitaphgmdaki nUshaya koydugu isaretlerdenanlasilmaktadrr 64.Turklerin karakterlerini ve erdemlerini belirten bir paragrafta Ata-tUrk'Un alum ~izdigi satirlar, O'nun ne tur dUUnce ve gOrUlereonemverdigini gosterecek niteliktedir :

" Ju sq u'd N po qu e 0 1 1 . l a s ci en ce e t l a m e th od e o nt p ri me l af oi e tf or ce b ru ta le ,L esTurcs et les Mongols ont domine l'Asie et l'Europe orientale; l 'e la n r el ig iew e ae l i pou r si p eu q ue r ie n d an s l eu r e cl at an te f o rt un e; a u t em p s d e l eu r p lu s g ra nd e p ui ss an ce ,le ur e mp ir e ty piq ue , c elu i d es M on go ls , n 'a va it p as d e religion d ijin ie; m ais tou t c eq u'o n p eu tfa ir e a ve c l e sa br e, le s T ur cs e t l es M on go ls l'o ntfa it; ils o n i n ca me l'e sp ritmilitaire; leurs vertus sont celles des vrais gens de guerre, le courage,l 'obeissance, la droiture, Ie bon sens; ils o nt e tl d 'e xa cts g ou ve ma nts , d efe rm esadm inistrateurs; lo in de m epriser l'art et la science, ils ont honore les chosesi nt el le ct ue ll es ; i ls o n t e s sa y e d e s e l e s i nc o rp o re r, d e s e l es r e nd r e n a tu re ll es . M a is l emo u l ed e l eu r p en se e o ri gi na le e ta it t ro p e tr oi t e t r ud im en ta ir e p ou r c on te ni r e t t ra ns fo rm e r l ac iv il is at io n p er sa ne o u c hi no is e ; e nf er me e d ef or ce d an s c e m o u le , e ll e n e t ar da it p as d ieb ri se r, e t d p er dre l'e mp re in te q ue lu i d on na ie nt, p ou r u n in st an t, la droiture et lanettete d e v is io n, q ui s on t n at ur el s d l 'e sp ri t t ur c, .. " 65

lZ - Turk Tarihi ve Uygarhgtm Bir ButiiJl Olarak Ele Alma:Deguignes:

Atat Urk'Un TUrk tarihini degerlendirme ve olaylan tarihsel sUre~icinde ele alma konusunda en cok yararlandlgl ve etkilendigi kaynaklardanbirisi, De gu ign es'in H is to ir e g en er al e d es T u rc s d e s M o ng ol s e t d e s a u tr es t as ta re so ca de nt aw e a va nt e t d e pu is J es us - C h ri st ju sq u' tl p re se nt adh UnlUyapindir. 1756-

64 Katalog sira no. 385265 "Bilim veyontemin giic;kazandlS'J doneme gelinceye kadar Turkler veM~ollar, A.ya

ve ~u Avrupa'ya egemen idiler. Gorkemli varhklannda dinsel baA'hhk pekaz onemtllflyordU. Mogollar gibi kendilerine ozgii imparatorluk kurduklan C;okgiic;lildonemlerde,bel irgin b ir d inl er i bi le yoktu . Fakat Turk le r ve M~ol lar, k lhC ;l ayapJlabi le cek heqey iyap ryo rlard i, Gercek savl lf adamlannda bulunan cesare t, i taat , d~luk , sagduyu bl lfhcaerdemleri idi. Tam anlamryla egemen, ciddi birer yonetici idiler. Sanan ve bilimi3faS'Jlamaktan uzak olarak dililnsel ugrllflarla ovilnilyorlardl; bu etkinliklere kaulmaya, onud~al kdmaya c;ah lyo rla rd l. Fakat temel d i1 il nc e kahpl an , I ran ve Qin uygarhk lanmbenimsemek ve degitirmek konusunda C;okdar ve basitti . Bu kahbm ic;inekapanmq olan giic;onu k irmada geci kmedi ve Turk d ii i lnce sin in d~asmda bulunan dogruluk ve gOril ,t ek iaC; lkhgmizleri bir anda kayboldu" A.g.y. Paris, 18g6, s. IX

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI 291758yillarmda '5' cilt olarak Paris'te yayrmlandigmda, islamiyetten oncekidonemde de bir TUrk tarihinin varoldugunu gosterdigi icin genis yankilaryapan bu eser, ne yazik kiTUrk aydmlannca Ancak XIX. yiizyll sonlarmdaogrenilebilmi ve Cumhuriyetin i lk yilmda Turkceye ~evrilebilrnit i.HUseyin Cahit Ya lci n'm Hunlann, Tiaklenn, Mogollann ve Daha SairT ata rla nn T ar ih -i U m um is i adiyla yapt lgl bu ceviri 1924'de basilmisu. tteAtatiirk'Un tarih ~ahmalarmda bu ceviriden yararlandigi, Deguig-nes'in kimi dusuncelerini paylatlgl, dahasi kimi metinler i dogrudandogruya bu yaprta dayanarak hazirladigi anlasilmaktadir.

TUrk Tarih Kurumunca Liseler icin ders kitabi olarak hazirlanan TanhI I ( Or ta za ma nla r} adh kitapta, Islam tarihi konusunda yazilanlan yeterlibulmayan A ta ti ir k 'iin Yalova'ya getirttig! bi r "sandik" kitabtan yararla-narak bir kisim notlar kaleme aldlgl ve M uhammed'in hayati vesavaslanbolumunu yeniden yazdlgl bil inmektedir P''. Bu ~ahmalar sirasmdaA ta tii k'iin daha cok Hunlar ve BUyiik Selcuklular donemi tlzerindedurdugu veozellikle T'ug r ul Bey ile Alparslan'a i li skinolaylan yenidenyazdlgl gorulmektedir. O'nun GMK bashkh kagltlara yazdl~ met inierAmtkabir'deki Ataturk Arsivinde bulunmaktadir. Bu belgelerle Deguig-nes'nin yazdiklan karsilastmldigmda unlan sapt iyoruz :

Ata tUrk, T'u g r u l Bey'in 1058'de Bagdad'a donufUnden sonraHalife EI - K aim ile olan iliskiler ini oyle degerlendiriyor :Bagdad'a avdet "Bu muzafferiyetten sonra Tugrul tekrarve Hususi merasim Bagdad'a dondu. Halifenin yantna girdi. Hali-

fe bir tahtta oturuyordu.T'ug r ul da baska bir taht iizerine oturdu. Bir ferman okundu. Bu fermanlaHalife T'ug r ul Bey'i butun memleketlerin sahibi ve biitiin rnuslumanlafmyuksek hukumdan.olarak tamyordu. .1

Halifenin Turk Nihayet T'ug r u l Bey " ~ark ve GarpHakamm Hakim H ii kUmdan" i Ianed iId i. t f te bus u-tammasi retle Halife kendisine bir hakim tam-

ml oldu. Zaten TUrklerden bir Emi-r u l-u m er a tayinine b as l a n d rg r ta r ih-ten beri Halifelerin h ic bi n ufu z l a r i k a l m am is ti Yal mama as ahrlar ve Isl a mm Halifesi srfa tiy le ha lk m gosterdiA-ihUrmetle iktifa ederlerdi.

Tug r u I zarnanmda, islam aleminin idaresi resmen Turklereverilmis oluyordu. Btitiin miisliiman dunyasi bir kUI kabul olunuyordu.

66 Afet t nan, Atatiirk'ten Mektuplar, s. 20


19/41

30 ATATURK'ON DO~ONCE YAPISITug r u 1dini r iyaseti kabul etmedi, laik bir devlet reisi kalmayi tercih

etti Unvam "Sultan-i islam" oldu. Dini riyasette Halifeyi brrakti. Bu diniriyasetin kaldmlmamasi hatasmin, sonralan butun Turk tarihinde acr veyikici akisleri gorulmustur" 67.

A t a t t i r k'tin, laik devlet baskanhgr sorunu dismda bu bilgileriDeguignes'den aldigrm samyoruz :

"B u m uza fferiya ttan sonra Tugrul B ey B agdad yo lunu tuttu . .. Bagdad'agirdi . .. Halife siyah bir perdenin arkasmda oturmustu , omuzlannda burdetabir olunan siyah bir esvab vardi, elinde asay-i peygamberi bulunuyordu.T'u g r u l Bey, H a li fe ni n t ah tm a yaklasmca yeri optu, bi r mt iddet ayaktadurdu. Sonra, onunde Halifenin vezir-i azarm ile bir terctiman oldugu haldetahta dogru ytirtidti. K e nd is i d e b a sk a b ir t ah t u ze ri nd e o tu rd u. B ir J er m an o ku nd u:H aliJ e, b unu nla T ug ru l B ey 'i cenab-i Hakkin ona bahs etmis oldugu bu tunm emal ik in s ah i bi u e b u tu n m i is li im a n la n n h a kim i o la r ak t an z yo rd u . Tug r u 1 Bey eiist uste '7 ' hil 'at g iydiri ld i. Halifeler in imparatorlugunu teskil eden '7 'muhtelif d iyara mensup koleler hediye edild i. Basma misk ile dolu altunislemeli bir kumas ortuldu. Sonra biri Arabistan digeri Acemistan icin ikiTac giydi rildi. Halife Tug ru 1 Beye altun ile mtizeyyen bir kihc verdi . Bumerasimden sonra Tug ru 1 Bey yerine dondu, Yeri opmek istedi, fakatmtisaade etmediler. Hal ifenin elini iki defa optu. Kaim Biemrill ah onaikinci bir kihc daha hediye etti . Ikisini de beline bagladi, Bu, iki devletintevcihine alametti. Nihayet Tugru l Bey Sark ue C arp Hukumdan i l tZned ild i .

" lf te H a li fe b u s ur et le k en di si ne b ir h ak im tammu o l du . B i r Em i ru 'l -i im e ra t ay ine d ilm is o l du g u t ar ih te n ben H a li fe le r b u m a ka m a gelen k um a nd an l eh in e o lm a k u zr eb ut un n ii Ju zi ar tn da n t a' a r rt e de rl er di . A d et a b ut un e he mmi ye tl er i b ir m a as a lm a gai nh is ar e de rd i. D in -i i sl dm m h al iJ es i s if ati yl e halkin uhar e tt ig i h ur me tl e i kt iJ aederlerdi" 68.

Atattirk'tin Deguignes'de olmadigi halde bu kismm sonunaekledigi "laik devlet baskanhgi" ve T'u g r u l Bey'in dinsel baskanligikaldirmamasmm Turk tarihinde acr sonuclar dogurdugu hakkindakisatirlar, Mustafa Celalettin'in, Osmanh imparatorlugu yonundenHalifeligin olumsuz etkiler yaratngr yolundaki sozlerinin izlerini tasisa bile,kuskusuz ki daha cok kendi oz degerlendirmesini yansitmaktadir. Ne var kiA tat ti r k'tin Tug r u 1-Halife iliskileri konusunda yazdigr metin, ders kitabiolan Tar ih lrye almmarms, bu konuya bir tek ciimle ile yer verilmistir :

67 Amtkabir Arsivi, bk. Ek: II68 A.g.y. c. II, Istanbul, '924, s. 327vd.

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI 3'. " . : M u ~u l h av al is in i z ap te de re k B a gd ad 'a d on di i, m u ta nt an m e ra si m le A b ba siH alifesi K azm B iem rillah ile m uldka t etti,,6 9

.. B~n~n gibi Atatiirk'iin sozkonusu T~rih kitabi icin Alparslandonem.ml d~ .De .gu ign es 'den yararlanarak yazdlgl anl~Ilmak tadir.De gu ign es mn kitabmm III. cildinde '21' sayfa tutan 0donern olaylarA ta ti k " c . d' rrnuri 2 sa~laya m irmistir. Bu uzun metinlerin ba tanba ak~rIl,~.tmlmaslyenne yer yer yapilacak bir karllatIrmanm bile At 1 -t u rk un. bu Fransiz tarihcisinden ne denli etkilendigini kamtlama~~cr~r. ~

Atatiirk, Alparslan'm basa gecisi ve Nizamtilmiilk'ti veziria-zam yapmasi konusunda sunlan yaziyor :" :u gr ul 'u ~ y er in e A lp a r s I a n g ef ti .l lk i fi H a li Je ni n k zz zm B a gd ad ' a g o nd er ip ,

B ag d~ d ta k en di n am tn a H utb e o ku nm as mi i st em ek o ld u. T ek li ji k ab ul o lu nd u.A lp ar sl an , $ ar kt n e n b iiy uk a da ml ar tn da n b iri o la n N i z a m i iI m i iI k 'i i o eri r

y a p tz ' .B~ uear y al nzZ A lp a r s I a n 'z n f an v ef er if zn i o ehalktn s a ade t in i t em in i l e i f ti g a leylemistir' 70.Bu konuda Deguignes'de Ubilgileri buluyoruz :.... " T u~ r~ I B e y~ in ~ ek il i s if at iy le o n s ek i; s en ed en be ri H o ra sa n' z i da re e de n b u

h u kumd ar , z ~ tz da _Ha li ./ en zn k er im e si n i B a g da d 'a i ad e e tt i. O r a da k en d i n am tn a Hu tb eo ku nm a st m i st ed i. H a li fe u m um i b ir m e cl is -i m e so er et a k d e de re k b u t e kl zi fi ik b I . /"Cih du'd di , a u zeonaI a u - l~ 1.~Ztid-devle "lakabmi verdi ... Ten i oezir N izam iilm iilk ...$arkzn en buyuk adam larzndan b irid ir Talnir e Ien d isi ..r . .. . . .... ' znzn fan vejereJ znz ve h alk in saadetznz t em in ile iftigal e tm iftir" 7 1. lA tat ii r~, Malazgi rt Meydan Savasi'm ve Romen Dio~enes'inesir a mmasmi oyle anlatiyor :

" A l~ a rs la n , R oman o s ( a) s ul h t ek li J e tm e k i i< ; er e i r e l fi giinderdi. Alp a rs I an':z n b u t ek li ji , m u h ar eb e e tm e k te n k o rk tu g un a h am lo l un d u. T u rk elcisine mutaazzz ';anem ua me l~ o lu nd ~. R om an os R ey fe hr in in k en dis in e re hi ne o la ra k tesliminiistedi.H a lb ~~ z b u f eh zr 0 z am a n S el fu k l m pa ra to rl ug un un p ay it ah tz i di .

Su ltan kizd . Muharebeye haorlandi. Bu b ir cum a .... d '" b id.k"1 k k -I rr:.. k k gunuy u , zraz sonrao u e ce 0 aaar s UT a m nz d ii fi in er ek a gl am a kt an k en di ni m e n e de m ed i" Alp ar sl an st rtt na b ey a; b ir e lb is e g iy di , 'E ge r m ag lu p o lu rs am b u~ as z b an am e za r o la ca kt ir ' d ed i u e R um o rd us un a k ar n y ur ud ii ." M uh ar ~b ~ a ks am a k ad ar g ?e t f id de tl i u e k ~n lz b ir s ur et te d eo am e tt i. K a rf zl zk lz

d al ga la r ..o ld u , n zk ay et a ks am a d og ru R om a n o s neat e m ri ni v er di . R ie at p an ik e kl in ialdi; Turkler fedzt h ueum larla sa ldzrzyorlardz. f69 s. 21770 Amtkabir Arsivi71 c.III, Istanbul, '924, s. 335


20/41

32 ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI" Ro man 0 s 'u n b e yg i ri y er e y zk zl dz , y a ra l an d z u e e si r e d il di ." Alp ars la n, B iza ns l mp ar at oru nu o nu nd e y er le rd e g or on ce , e vv el a a ya gz i le

i iz er in e b a sn , s on ra y e r in d en k a ld u d , t es li ye tt e b u lu n du , hU s nu mu am el e e tt i."S ultan , R om an os'la bir su lh m ua he desi ya pa ra k on u serb est buaku. Sulh

j art la n : b ir m iry on a lt m si kk e o er me k v e b utu n T urk e sir le ri ni t es li m e yl em ek ti. "Anlanm bicimi ve kullarnlan sozcukler A t a tii r k 'iin bu bilgileriDeguignes 'den aktardigmi gostermektedir :

" F ak a t S u lt an z n 0 z am a n t ek li f e tt ig i s ul hu r ed e tm e si i ht iy at kd ra ne b ir h ar ek etd eg il di . A lp ar sl an 'z n b u t ek li fi m u ha re be de n k or kt ug un da n i le ri g el di gi ne k an aa te d er ek T u rk m u r ah h as st na g a ye t m u ta a zz zm d n e mu am el e g o st er di . A z er b ay c an 'd a R e yjeh rin in ken disin e reh ine o lara k teslim ini isted i. B u je hir 0 z am an S el fu kl uim pa ra to rl ug un un p ay ita htz i di. B u t ale pl er de n h id de t e de n s ul ta n m uh are be yeh a zz rl a nd z . B u bit c um a g ii nu i di . Namaznu krldi, b ir a z s o nr a d o ki il ec ek 0 kadarm U sl um an k am m d Uji in er ek a gla ma kt an m en -i n ef s e de me di . Muharebe etmekistemiyenlerin cekilip gitmesi icin bir emir isdar etdikten sonra, okunu veyayml terk ile kihcmi ve kalkarurn aldr, Atmm kuyruguna kendisini bagladi;butun ordu Sultam imtisal ettiler. S ul ta n a rk as m a b ey a; b ir e sv ab g iy di , itriyatsiiriindii. " Eg er m ag lu p o lu rs am burasi b an a m e za r o la ca kt u" dedikten sonrarumlara kafl yiiriidii. Muzafferiyet uzun miiddet iki taraf arasmdamuaallak kaldi.. Imparator ...aksama dogru muharebeyi tatil ettirerek askereg er i f ek il m el er i e m J' in i v er di .. . O rd u d ar m ad ag zn zk o la ra k j ir ar a b tl jl ad z. T ia kl ete kr ar g el er ek lm pa ra to ra h iic um e tti le r. Imparator biiyiik bir cesaret lemudafaada bulundu. Etrafindaki kimseler oldukten, beyg ir iyere yzh ldzktan ,k en di si d e ya ra rl an dz kt an s on ra , ~ a di isminde bir kole tarafmdan e sir e dildi .Alp arsl an Imparatorun esir diimii olacagina inanmak istemiyordu .l m pa ra t or un a y ak la n na k a pa n dz gz n z g o ro n ce , art ik kanaat getird i. Rum muver-rihlerinin iddiasma gore Al pa rsla n, Imparatoru yerde gorunce, Turkleriniiseraya kafl gostermeleri mutad olan muameleyi icra ederek, ayag iy le uzer inebasm q, sonra yerinden k ald sra ra k, d Uf ar o ld ug u f el dk ett en d ol ay z t es li ye tt ebu lunmUftur . . .

" Fi dy e- i n ec at o lm a k i ke re , b ir m i ry on a lt un s ik ke v er m ek v e R u m l m pa ra to rl ug ud a hi li nd e ki bU tu n mU s luma 1l e s i rl er in i t es lim e yl em e k j ar ti yl e s et be st buaku" 7 2

~urasml da belir tmek gerekir ki Mustafa. Ke ma l, Deguignes'denbu sanrlan ahrken, Al parsla n'm namaz kihp itriyat surmesi.johc-kalkankusanmasi ve atmm kuyruguna baglanmasi gibi kisisel eylemlerine yervermemis ve "miisliiman asker" yerine "Turk askeri" diye daha gercekci birdeyim kullanmayi yeglemitir.

72 Ayn. y. s. 346-348

ATATURK'UN DU~UNCE YAPISI 33Nihayet Mus taf'a Kemal'in Al p a r s l a n'rnolumu vemezar kitabesikonusunda Deguignes'den yararlandigmi goruyoruz :"A lp arslan b u y arad an iildu ; M erv [ eh rin no klo lu nara k o ra da g om iild ii.

M__e:ar.!~fz .~da..f U .. si izl er y azz lz~ zr : S em al ara k ad ar y uk se le n A lp ars la n'z nbu yu klu gu nu g orm uf o lan lar, g elin, sim di on u M erv'd e bir avu f to tna k a lu nd agoriindii! ,,73 'r a,

3-tslam Tarihini De~iik Bir A~ldan Yorumlama: LeoneCaetani:. A ~v~ t ii r k'?n Islam Tarihi ve HIIMet sorunu icin yararlandigi veetkilendigi eserlerin basinda Leo n e Cae tan i'nin iinlu Islam Tarih i .

g.eldigibilinmektedir. Ig05-lg12 yillan arasmda Anna li d e l l' I sl am adlyl~ ~~~cilt o~a~ak .yay~rrianan bu eser Hiiseyin Cahit Ya l ci n'm Maltaesar .e tmm bir ugrasi olarak Tiirk~eye cevrilmis ve 1924-Ig26'da 'g' eilt~ekhnde bastmlrmsti.

M. Kemal Atatiirk'iin T arih II. Ortazamanlar kitabma Muham-med'in hayatim ve savaslanru yazarken en cok bu kitabi kulland v.. .. A .. 19m1g~ruyor~z. . .~nea ozel kitaphgmda bulunan niishalardaki isaretlerden,o nu~ kimi yo~erden de Caetani'ye onem verdigi ve onun degerlendir.melenne.~a~lldlgl anlasilmaktadn-, Bunlardan se~tigimiz birkac ornegi oyleslrahyabllmz.. ~) L. C ~eta n i, Islamiyetin onemini ve topluma getirdigi eanhhglbelirtirken, tanhsel olaylan yalmz kisilere maletmenin yanhhgma, bunda

toplumsal ortamm da etkili olduguna deginerek unlan yazryor :" P ey g amb e ri n ~ ~ f~ e tt i! i ~ i ~i n k a lb - i b e se rd e d e ri n b ir t el i i h ti za za g e ti rm i s o ld u gu

oe P ey gam be ri n s es t s om ipg z t tz g z h a lde on i i f astr s o n ra e la n b i iy i ik b i r f i d d e tl e 0 ilttizazzh u su le g e ti rd i gi h is o lu n du ." Ma am aj ih b u k ab il b ir ta ha rr iy at ic in e sa s o la ra ky aln zz M uh a~ me d'i n

j a hs z~ z . alm ak la y ~ n ~ h ~ tq y a d ii f~ l ii yo r du . . . T a ri hi o a k' a l a n t ef hi s e tm e k y an i h e rs ey in~ eb eb zm u e " !e nf em ~ b zr .~ ~ am a t rc a e de re k d ah a m i ih im b ir co k a na st n i hm a l e yl em e k~n s anla rd ab i r s e o k- i t a b z. z z c aba t zn dandz r . Daha e i ya d e ha i r- i e h emmiy e t o la nbu ana si rtse, ~~ v ~u - u b a hs o la n k im s ey e s ah a y- if aa li ye t t es ki ! e d en heyet-i i ft im a iy e ni n a h va l v efe raz tzdz r . . : BiiY_ ii~hadisatt t e vl i d e d e n fey , ya ln z Z b ir a d am d eg i ld i r, b ii tu n m e ei ye tl er i o ek u su ~ la n z le . ~ z r lz kt ~ b i it ~ n heyet-i i ft im a iy e di r. $ a hs z h a kkmda k i tetkikati mensupo ld ug u, d ah il in de z cr qy -z f aa li ye t e lt ig i heyet-i i ct im a iy e h a kk zn d ak i t et ki ka t da na yz ra ma z. P ek ar y ah ut h if d er ec esi nd e t ah si l g or mii f b ir a da min , y ed in ci a sir da ki

73 Yalruzca Atatiirk kitaptaki (S.354)"semavat" siizciigiinii"semalar" "azamet" i de"biiyiikliik" olarak tiirk"eletirmitir. 'F3


21/41

34 ATATDRK'DN DD~DNCE YAPISIM ed in e g ib i e ah il o e i pti da i b ir m uh it if in de kisa hayattmn b ii ti in d ii ny a ya j ami l b iri nk zl ab i fi n e nm i i him u e e n a s li b ir dm il o la b il ee eg in i i sb a ta k al kt sm a k i ns an z b eh eme h alh at ay a se uk e de ce k u e i sb at i g ay et m usk ul o la ea k b ir d a'o ad u" 7 4.

A tat tir k 'un ozel kitapligmda bulunan kitapta bu paragraftakicumlelerin yer yer alt lanru ve sayfa kenarlanru ~izdigi , aynca dort tane (x)i sareti koydugunu goruyoruz. O'nun bu dusuncelere ders ki tabi olarakhazi rlanan II . cil t Tarih'e girmesi icin yazdig; metinde de yer vermesi,Caetani'nin goruslerine ne denli kanldigmi karutlamaktadir :

" M u h am m e d ' in n e jr et ti gi d in , i ns an la n n. k a lb i nd e d e ri n b ir i ht i; :; a; :; y an d ir di .o o li ip g i tt ig i h a ld e, o n i i f a m s on ra h a La i sl dm i ye ti n k a lp le rd e ihtiza; husu lege t irmek teo ld ug u h is o lu nu yo r. B u h ar ik am n s eb eb in i anstmrken yalnu; M uham med 'in jahszi i; :; er in d ed u rm a k k a fi d eg i ld ir . B a sk a u n su rl ar t d a n a za r- e d ik ka te a lm a k l az im d ir . 0u nsu rl ar , m eu zu ub ah s o la n a da mm fa al iy et s ah as tm t esk il e de n k av mi n h al le rid ir .H e rh a ld e i ft im a i heyet M u h am m e d'in ilk telkin lerin i b att bir tekd mul ile ta dil vet ev si ' e tm is ti r' 7 4a

b) Cae tan i, Muhammed 'in birdenbire Peygamberlik iddiasiyleortaya cikmadigmr, goruslerinde zamanla degismeler oldugunu, bunuKur'an'dan da izlemenin mumkun oldugunu one siirerek diyor ki :

" K u r' a nd a o gr en di gi mi ;: ;e g or e M u h a m m e d , h if t eb ed di il u e t a ha ou ul e tm e de ny aj am lj m u te ke bb ir b ir i ns an d eg il di . 0 d a b ir co k i st ih a le le rd en g efm ij , m u ba re ze -ih a ya u n i ca b at i zaruriyesi o e pe k u e lu e le li b ir m e sl eg in g a yr -i m emul h a di sa t i kars tsmdad d et a h e rg ii n t ah a uu u la ta u g ram zj tz r . .. M u h amme d b ii ti in d ii ny amn v ek a yi i i i; : ;e ri nd ei er ay -i t es ir e tm i st ir . F a ka t h a ya t- z h u su si ye si n in g a ye t k ii fi ik v ek a yi i d e o n un i i; : ;e ri nd ea z im t es ir le r ya pmZj tl r. B i !J le b ir t ek aam ii li in i zl e ri K u r' a n d a p e k b a ri ;: ;v e d e ri n s ur et dekalmutir ..

"M uham med 'in neden dolcyi o rta ya fz km ak i fi n k en dis in de b ir ih ti ya f h ise tt ig i, t el ak kz ya t- z d in iy es in in t ez ah u ra tm a i bt id a h a ng i j ek l- i s ar fh a lt in d a b a ;l ad zg lbi r sudtr. Buna bastm fa rp ma k il el eb ed a kim b ir ij olacaktu, Fa ka t h e rh a ld e i le ri deis ba t e de ee gim i; :; i iim it e diy on u; k i, M u h am m e d ib ti da R es ul ul la h o la ra k o rta yafzkm am lj, bu m efhum a senelerce m ucadeleden oe nesr-i efkdrdan sonra vaszlo lmu stu r . . " 7S

74 L. Caetani, lsldm Tarihi, Miit. Huseyin Cahid, I , Istanbul, 1924, s. 24. Anlamayikolaylasnrrnak icin kimi osmanhca sozctiklerin bugiin kullamlan Turkce karsrhklarmi vermeyiyararh giiriiyoruz: ihtizaz-titresim; taharriyat-arasnrmalar; teshis-kisilestirme; mense-koken;irca-indirgeme; anasrr-ogeler; sevk-i tabii-icgudu; heyet-i ictimaiye-toplum; tevlid-dogurma,amil-kaplayan; amil-neden.

74 a)Amtkabir Arsivi, s. 15-167S II, 59-61

ATATDRK'DN DD~DNCE YAPISI 35A t.at u r k'~n, onemi ne~eniyle isaretledigi bu goruu de kendine ozgu'

anlatrmivle T anh frye aktarmak istedigini goruyoruz :_ . ' ~K u r ' an da o gr en di gi m i; :; eg or e, M u h a m m et h if d eg ij me de n y aj am zj b ir i ns an

degz l~~; 0 d a h a ya t u e ~ a ~ i se le ri n z ar ur i i ca p la n k a rs is m da a d em h e rg ii n d eg ijm ij ti r..... M ~h.am met, ibtid a A lla hm resu lu yiim d iyerek o rtaya fzkm am zjtzr ; bu nudUjunmemZjt lr . Bu . d usi mc e, s en el erc e m ii ea de le e tt ik te n s on ra k en dis in de h asi lolmujtur ',76.

c) Bu~arplCliki ornegin dismda da A tat tir k'un islam tarihi notlanruve ozellikle M u ham med 'in savaslanrn yazarken buytik olcude L.Ca:tani'ye day~ndlgml saptryoruz. Mustafa Kemal'in islamiyet veHIlaf~t ~akkmdakl dtlsuncelerinin olusmasmda Cae tan i'nin degerlendir-melerinin biiyiik etkisi olmustur. Buna en belirgin bir kamt olarakislamiyette hilafet'in nasil basladigr konusunda Caetani'nin yazdiklanmnM. Kemal tarafmdan paylasrldigim gosterebil ir iz :

" Ls ld m iy et in I lk Z am a nl an nd a H Z la fe ti n T eu el lu du u e M a hi ye t- i H a ki ki ye si "bashkh b?l.iimde, M u ham med 'in olumunden sonra Ebu bekir'in hangikosullar icinde ve ne amacla Halife secildigi i izer inde duran Caetaniisla~. toplulugunun baSIZkaldigr ve dagilma tehlikesinin belirdigi 0giinde:de~~lkgo:~leri olan '3' grubun, Peygambere akraba olusundan dolayideg~l d~, ki~ISelyeteneklerinden oturu E bub ek ir iizerinde birlestiklerini,Hilafetin dmsel oldugu kadar siyasal bir gorev oldugunu belirtmekte veEbub ek i r 'in Halife unvamm kullandigrm gosteren kesin kam tlar bulun-madigmi, bu unvanm Orn er zamamnda goruldtigunu one siirmektedir .

Cae tan i'nin bu bolumde yazdiklarmdan A tat ii r k 'iin cok onemli~orerek ~e.ndine ozgu cizgiler ve 'D" (Dikkat !), 'M" (Miihim) harfler iy leisaretledigi yerler oldukca ilginctir : ;

" E b u b _~k ~ r'in H ~life yan i P eygam berin Vekili unuanun a lnus I o lmas tm ~h a~ ka k d eg zl dz r. .. H al if e u nv am nz n a ne ak H ali fe O m er za ma nm da r es me n k ab ule dz lm _ yo lm ~ sz p e k m u ht ~e ld ir . 9 ii nk ii b u g i bi t ef er ru au e n e u oe l 0m e r 'i n t es bi t e tm ijo ld u gu ma lumdu r . K e za li k 0m e r, E m ir ii 'l -m i in in fn d iy e i ki ne i b ir u no an -t r es mi d ealmistir ' 77.

. "~b u b e k i r, tezaifinin m a hi ye ti , n uf u o e s el ah iy et in in h ud ud u h ic bi r s ur et le: e d~ lm _e d enm i is li im a n e ema a ti ni n r ei si i L an o lu n du . E b u b e k i r y a l nz ;: ; b i r a h d o er: i le i nti ha b o lu nd u. B u d a P ey ga mb eri n a na ne vi u e m a dd i mirasim t am am en e sk ih ~ ~z y_ lem u ~ af a~ a e tm e k. u a ri fe - i m u ka d de se si nd e n i ba re tt i. S a ir s ey le ri n k df fe si g a ye tm u hzm t ab ir at i le k ad e ri n k ey fi ne birakildi. H tl df et in h uk uk o e o e za if in i d ah a i yi t ay in

76 Amtkabir Arsivi, s . 977 VIII, 122


22/41

ATATDRK'DN DD~DNCE YAPIS Ie de n je yle r, s on ra ki v ek ay i o lm us tu r. H ila fe t a yn z z am an da s iy as i v e d in i o az ife id i.Uzun, karuik b i r t ek dmul de n g e ft i" 78.

Butun bunlarm yambasmda, At a tur k 'un L. Caetani'nin IslamTarihi'nde isaretledigi kimi yerler ve degerlendirmeler, Q'nun yaamml vedavramslanm etkilernis ya da en azmdan dusunce ve davramslarmidestekler nitelikte gorulmektedir.

d) Mu hamm ed 'i n S iy as al L id er li gi :" M u h a m m e d s iy as i b ir a da md i. G ay et m iik em m el b ir z am an ec i r opportuniste)

idi. Muas tr laruu tetkik ve m iqahedsde pek nufuz-z nazara m alikdi. G erektaroftarlanmn, gerek d Uj ma nla nm n h ak ik i ih tr ya fl an m v e h ak ik i h is le rin i ta yin v et ak di r h us us un d a m i sl i b ul un m az b ir i sa be t- i m u ha ke m e e se ri g os te ri rd i. T a ro ft ar la n-m n a rt ik b as ka d in i t el ki na t i st em iy ec ek b ir d er ec ey e ge ld ik le ri ni g O rU rg or m ez , b O j b irh uly ap er ve r d eg il, a me li v e z e ki b ir z at o la n M u ha m m ed is tik am eti d eg ijtir di" 79;

Mus ta fa K em aI 'in, tarihin en buyuk kahramanlanndan biri olarakkabul ettigi M u ham m ed 'in onderlik yeteneklerini belirten bu paragrafmbasma "Muh" (Muhim =Onernli) isaretini koymasi ve sayfa kenanru '4 'paralel cizgiyle isaretlemesi, Cae tan i'nin degerlendirmesine kanlmasmmacik belirtisi olsa gerektir.

e ) lb ad etin T op lu ms al T asa m ve T im etim B aktm md an O ne mi:" .. H ad d-i za tm da d in -i m uc err ed , m ab dd u't-ta bi'i v ey a f else fi b ir m efh um

s if at zy la h if bi r z am a n b ir t ej ki la t k uv ve ti t es ki l e de m ez : O n un h ak ik i t es ir in i i za h i fi nk uv ve tl i d yi n s il ah im k ul la nm a ga , m u nt az am v e ' us ul d ai re si nd e b ir i ba de t t es is e tm e gei ht ry af o ar di . B u s ay ed e h is s- i d in ry e m a dd i v e m a h su s b ir s ek il v er il eb il ir di , h er j ah sz ni n fi ra d t ema y ii ll er in in o n un e g e fi le b il ir d i, i n zi ba : v e i ta a t h i sl er i k a lb le r e s o ku l ab il ir d i.B ir d e M ed in e'd e in sa nla n, k en di k en dile rin i a yr z b as ma h ur v e m u sta kil b ir er v ah de tg ib i t el ii kk i e tm e kt en v az g ef ir er ek i ft im a i b ir u zv ry et in z ar ur i b ir er f er di g ib i t el ak kie tmeg a luurmak ve bu uzvryet-i iftim aryenin m enafii ayn ayn her ferdin jahsim e n fa a tl er i, a r zu la n , k e yf v e h e v es le r i [ e ok in d o ld u g un u o n la r a k a bu l e tt irm e k l az zmdz .M a am af ih m iis liim an a yin in in t ee ss us u M u h a m m e d' i n d ii ju nd ug ii b ir p ro gr am in

78 VIII , 134 . M. Kemal 'ink imi sanrlannm a ltnu < ;izd ig ibu sayfanm kenanru da


23/41

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISIA tat i.ir k'i .in sozkonusu yapin E sq ui ss e d e l 'h is to ir e U n iv er se ll e adryla

1925'te franslzcaya vapilrms olan c;evirisinden okudugunu, ozel kitaphgmdakini.ishaya koy?ugu iaret.lerden anhyo.r~z ~4. . ....Well s'in bu eserr, di.inya tarihini bir butun olarak ele almamnyarubasmda, tarihe egemen olan ya da egemen olmasi gereken temel ilkelerivurgulama yonunden de bir degiiklik gosteriyordu. H.G. Wells di.inyatarihini, kavimlerin, uluslann ya da devletlerin. tarihi olarak de~i~,insanlarm ve insanhgm tarihi olarak gori. iyordu. Bmlerce yilhk gec;mll,insan ve insanhk acrsmdan deger lendirdigi gibi, kitabmm sonunda dainsanligm Birinci Dunya Savasi gibi yrkimlardan kurtulabilmesi icin,uluslararasi ibirligi ve dayamsmanm artmlmasi, bir Federa l Dimya Devleti'-nin kurulmasi gibi onlemler i.izerinde duruyordu.Well s'in gori.ilerinin A ta t i .ir k i.izerindeki etkilerini, ya da O'nunsozkonusu kitabi nasil degerlendirdigini oyle ozetliyebiliriz:a) Di.inya tarihinde asil nesnenin insan ve insanhk oldugu gori.ii.i,kendiana di.ii.incelerine de uygun oldugu icin M. Kemal tarafindankabullenilmistir.

b) A tat i .ir k, di.inyamn si.irekli bir bansa kavusabilmesi icin "tek biryasa'ya ve tek bir adalete" dayah Birlesik bir Di.inya Devleti kurulmasigerektigi yolundaki oneriyi " ta tl z b ir d ii l' ol~ra~ nitele!Ditir..Bu ~a tamanlamiyle gercekci olan Mustafa Kemal m ideallerinde bile duse yervermek isterneyisinin dogal bir sonucudur.c) Boyle olmakla birlikte A tat i .ir k, Well s'in di.iledigi B ir le si k Du ny aDev le t i ile I s/ a m B i rl ig i ve Halifeligin gi.ic;lendirilmesi onerileri arasmda birkosutluk, bir benzerlik kurma yoluna gitmistir.d) B i rl es ik D i in y a D e v le ti kurl!.lun~ay'a..degin, d~vle,t.~erarasmda bolgeselbirlikler kurmamn yararh olacagi goruu, A t at u r k un bansa dayah dissiyasasmm ana ilkelerinden birini olusturmustur.e)Atati.irk, c;ogu gori.ilerini paylatlgl Well~'in ~i.i~~kamu oyuncada tanmmasr icin kitabm ivedilikle Turkceye c;evnlmesml istemis ve eserMilli Egitim Bakanhginca C ihan T arih in in U mum i H atlan adiyla 1927-1928'de bastmlrmsnr 85.f) Bi.iti. in bunlarm disinda, Wells 'in di. inya tarihini incelerken,"tnsanm meydana C;lklmdan once dunya-Insarun C;lkllve gelismesi-

84 Edouard Guyot t ar af indan yapi lan bucev ir i d ismda At a tur k'un ozel kitaphgindavapitm ingilizce ashndan da '2' nusha bulunmaktadlr . KT.Katalog, nr. 3103-3105

85 Istanbul, Devlet Matbaasi. Kitabm c;abucak c;evrilmesi icin her cilt ayri ayn kisilereverilmistir. Qeviricilerin adlari ci lt ler in basmda bel ir ti lmis , dl kapakta ise, "Maar ifVekalet inin emr ve tensibiyle muderris ve muall imlerden mutesekki l bir heyet tarafmdanTurkceye nakl edilrnistir." denilmistir.

ATATORK'ON DO~ONCE YAPISI 39Yeryi.izi.inde ilk uygarhklar" biciminde izledigi plan, 1930-1931 de Liselericin hazirlanan Tarih kitaplarma ornek olarak almnustir.

Bu soylediklerimizi, dogrudan dogruya A tat i.ir k'i.in S&lev'ine daya-narak biraz daha yakmdan vesomut olarak gorebi liriz. Mus tafa Kemal,1927 Ekiminde Cumhuriyet Halk Partisi Kongresinde okudugu S;rylev'ininsonlarmda, Saltanat ve Hilafet sorunundan, Abdi.ilmecit'in Halifeligin-den sozederken, Well s 'in B ir le si k D i in ya D e vl et i onerisini ammsatiyor vebununla 0 donemdeki B ir le si k M ii sl ii m an D e vl et le r istemi arasmda birkarsilasurma yapryordu:

"Bay lar , Ingili; t ar il ui le ri nd en W e ll s, i ki yz l o nc e bi r t a ri h k it ab zy ay zm la dz . B uk it ab zn s on s ay ja la rz nd a ' Di m ya T ar ih in in G e le ce k E vr es i' b a; lz gz a lt zn da b ir ta ki md ii ji in ce le r v ar dz r. B un la r, B irl es ik b ir D im ya D ev le ti ( Un g ou ve rn em en t je de ra lm o nd ia l) k ur ma k k on us u i le i lg il id ir .

" W e ll s , b u b ii lu m de , b ir le ji k b ir d ii ny a d ev le ti ni n n as tl k ur ul ab il ec eg i o e boyleb i r d e vl et in o n em l i a y zr zc z n i t el ik le ri n in n e le r olacag: i i ; :;er indek id i i ji ince le r in i or tayaa uyo r; a da letin u e tek b ir y asa mn bu yrug u a ltzn da d iiny am z;:;zn alacag: durumucan la nd i rmaga fa lz j ry o r .

" W ell s , 'B iaun egemenlikler tek b ir egemenlik i fi nd e e nt il m ez se , u lu sl ar znii st ii nd e b ir k uv ve t y ar au lm az sa d ii ny a y o k o la ca kt u' d iy or u e jU d iij ii nc el er i i le ris ii ri iy or : ' G e rc ek d ev le t, f ag zm z; :; i l er i y a ;a m a k os ul la ru un z or un lu k zl dz gz B ir le si kD i my a D e vl et i' nd en b as ka b ir j ey o la m az : K U jk uy ok tu r k i, i ns an la r kendiyaratuklanj ey le ri n a lt tn da e zi lm e k i st em e zl er se e rg ef b ir le sm e k z or un da k al ac ak la rd u' d iy or .4 _ yn c a, " In s an lz g zn d a yam smas i i le i lg i li b ii yi ik d ii ji in g e rf ek le je b ilm es i i fi n n ey a pma kv e n e yi n o n ii n e ge fm e k g e re ke c eg i ni n d o gr u ol ar a k b il in m e di g in i; s al d ug a n b i r d Z j s i y as ag e le n eg i o la n d e vl et le ri , b ir d i in y a b i rl es ik d e vl et in i n gU f/ ii kl er le t em s il edilebiieceginii le ri s ii ri iy or . W e ll s' in d ii ji in ce le ri ni d e b ur ad a a nm a k i st er im : A v ru pa v ,! ,A sy a' mnortak gereksemeleri v e u g ra d zk la n y zk zm l a r, b e lk i d i in y anm b u i ki p a rc a si n da k i u l us la r znb ir o lf ii de birlesmesine y ara ya ca kt zr . O la bi li r k i, d ii ny a o lf ii si in de b ir b ir le sm ey eg i di lm e d en o n ce , b i r sua bo lgese l b ir le sme ler yaptlu,"

" B ay la r , b i it ii n i n sa n lz g zn g o rg i i, b i lg i v e d i i ji in i ij te olgunlasmasi, Huistiyanlik-t a n, M i is li im a n lz k ta n , B u d iz m d en u a zg e ce re k ya lz n la jt zr zlm zj o e h e rk es i fi n a n la s il ac a kb ir d uru ma g et ir il mi j k at ki su ; v e l ek es i; b ir d ii ny a d in in in k ur ul ma st v e i ns an la nn ,ji md iy e d eg in , k av ga la r p is li kl er , k ab a i st ek v e e gil im le r a ra st nd a b ir b at ak ltk tay a; ad zk la rz m k ab ul e de re k, b ii ti in g ov de le ri u e u sl an a gu la ya n k ot il li lk e tm e nl er in io r ta d an k a dz rm a y a k a ra r v e rm e si g i bi k o su ll a nn g e rf ek le jt ir ilm es in i g e re kt ir en B i rl es ikD i in ya D e vl et i k ur m a d il ji in ii n, t at lt b ir d ii j o ld ug un u y a d si ya ca k d eg il i; :;86.

86 Siiyltv, T.DiI Kurumu yay , Ankara, I I, 1978, s . 521


24/41

ATATlJRK'lJN DlJ~lJNCE YAPISIAtat ti r k 'un ozetledigi bu kisim, Well s'in F~a~s~zca t;evirisinin " L _ ap ro ch ain e p ha se d e l'h is to ir e d u m on de " (Dunya Tarihinin Gelecek Evresi)

bashkh '40.' bolumunu olusturmaktadir 87. .Kurulmasmi istedigi B ir le si k D u ny a D e vl et i icin Isvicre ve A.B.D. dekifedere sistemi uygun goren Wells, Osmanh Imparatorlugu gibi ':reaya"denilen cok - uluslu siyasal sistemlerin, sozkonusu federasyona kanlabilmele-ri icin, once parcalanmalan gerekt igini one suruyordu. Bunda~ sonra,1919'da kurulan Mi ll et le r C em iy e ti ( C em iy e t- i A k vam ) nin.gelecektekl dunyafederasyonunun tohumlanm tasiyip tal.madlgl . tizer.mde dur~y~r ~~," D ii ny an m i st ed ig i f ry b ir C e mi ye t- i A kv a m d e gz l, h a tt a b ir M i ll et le r C e m iy et i d eg tl ,J a ka t l ns a nl ar Cem iy e ti 'd ir " diyordu.Yerytiztindeki btitt in egemenliklerin tek bir merkezde toplanrnasmr,milliyetlerin tisttinde bir kuvvetin ortaya t;lkmasml z~runlu go~en Well s,bir Dunya Federasyonu olusuncaya kadar bolgesel birlesmeleri de yararhbuluyor ve kurulacak Birlesik Dunya Devleti 'nin ozelliklerini siralarken,"din" konusunda sunlan soyluyordu:"D u ny a D e v le ti , s a de le s ti ri lm i s v e h e r k es i fi n a n la s tl a bi li r h a le g e ti ri lm i f b ir d i~u ze rin e k uru lm altd tr. B u d in , n e h uistiya nh k, n e isld miy et, n e d e B ud a m ez he bio lm a y ac a k, s a J o la r ak d o g ru d a n d o g ru y a d in in k e nd is i o la c a kt tr ' 88.A tat tirk, kuramsal olarak insanhga vedtinya bansma buyuk yararlarsaghyacagi dti4J1tilen boyle bir B i rl es ik D im ya D e v le ti 'n in ve bir "dunyadini" nin gert;eklemesini olanak disi gordiigti icin Well s in tasanrruru "tatlib ir d u l' olarak nitelemekten kendini alamarrusnr.Bununla birlikte Well s 'in bolgesel bi rlikler kurulmasmm yararholdugu yolundaki gorusunun ashnda Atattirk'tin dl siyasa anlaYII~a1.Iyg1.l!"!ldugunu biliyoruz. Bir Balkan Birligi'ni gert;~~~eti~megeyonelikolan B a lk a n A n ta n tt ile Ortadogu'da bans ve gtivenhgl sagiamaYI amacedinen S ad a ba t P a ku , kuskusuz ki boyle bir anlayrsm sonuclandir.Ttirkiye Cumhuriyeti kurucusunun yerytiztinde anlamazhklar~ kaI~I-racak orgutlere yandas oldugu bilindigi icindir ki 1talya.n y~zan GlO.~,g~OQuartara, ash 1930'da basilrms olan ve "Avrupa Birlesik Devleti ileDunya'yi karsihkh konusturan bir dialog turunde yazdigr k~tabmm 1931deyapilan Fransizca cevirisini, "hayranhk" duygulanm behrterek Kern aI

_ . . 89Atat ti r k 'e armagan etrrnsnr87 s. 547-550. krs. Turkce ceviri: V, 104-10788 V, 10689 Atatiirk'iin ozel kitaplan, Amtkabir, nr. 429 ( l c ; : kapakta : "3. son ExellenceKAMAL

ATATURK, President de la Republique Turque. Hommage admiratif du tres devoue -Giorgio Quartara")

ATATlJRK'lJN DlJ~lJNCE YAPISI 41Buyuk Sirylev'inde Well s'in B i rl es i

Documents

ATATÜRKÜN DÜŞÜNCE YAPISI Ş. TURAN