ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARİH KURUMUYAYıNLARI

VIIT. Dizi - Sayı: 23

Uluslararası

Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve M edeniyeti Sempozyumu - I

EŞREFOGULLARI BEYLiG i TARİHİ

11-13 Eylül2014-Beyşehir

(Bildiriler)

· Editörler Mehmet ŞEKER Ahmet TAŞGIN

Yakup KAYA

ANKARA, 2018

Beyşehir Eşrefoğlu Camü'ndeki Mahfillerin Anadolu

Cami Mimarisindeki Yeri ve Önemi

Mustafa ÇETİNASLAN'

Eşrefoğlu Seyfeddin Süleyman Bey tarafından 696-99/1296-99 yılları

arasında Beyşehir Gölü kıyısında inşa ettirilen cami, Orta Asya'dan itibaren

görülen ahşap direkli yapı geleneğinin Anadolu'daki en önemli temsilcilerin­dendir. Eşrefoğlu Camisi; gerek mimari kuruluşu, gerekse taş, çini, ahşap ve kalem işi süslemeleri ile özel bir öneme sahiptir.

Bu bildiride caminin mimari kuruluşu ile yakından ilişkili olan ve işlev­sel özelliklerinin yanında sembolik özellikleri ile de öne çıkan mahfilleri ele

alınacaktır. Derinlemesine dikdörtgen planlı caminin kuzeydoğudaki palılı cephesinde yer alan taç kapıdan girilen son cemaat yeri, ince dar bir koridor şeklinde ele alınmış ve bu bölümün üzerine ikinci kat mahjıli (kadınlar mah.fi­li1) yerleştirilmiştir. Harimin güneybatı köşesinde ise ahşap hünklzr/bey mahfi/i

bulunmaktadır. Caminin mihrap önü kupbesi ile karlık bölümü arasındaki ala­na Muharrem 976/Mayıs-Ha,ziran 1571 tarihinde bir müezzin mahfi/i eklen­miştiil. Böylece Eşrefoğlu Camisi, Ttirk-İslam mimarisinde hünka.r, müezzin

· Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, mcetinaslan@selcuk.edu.tr

1 Sanat tarihi terminolojisinde kodm/ar mahfi/i olar~ tarumlanan alanların sadece kadın­ların ibadetine tahsis ecl.il.miş birimler olmadığı açıktır. Bu nedenle bu alanlar için ikinci kat mah­fi/i teıinü tercih ecl.il.miştir. Konu hakkınd~ bir değerlendirme için bkz. Çetinaslan, 2012a: 200.

2 Konyalı, caminin taç kapıslll.Ul sağında kalan ve bir dönem kütüphane olarak da kulla­nılan bölümün hiinkıir mahfili olarak düzenlenmiş olabileceğini belirtmektedir (Konyalı, 1991: 224). G~ümüzde kesin bir işlev yüklemenin i.mkinsız olduğıı bu alan, hünk.ar mahfilinden ziyade bir zaviye olarak değerlendirilmiş olmalıdır. Zira günümüze ulaşan bütün hünlcir mahfil-

174 MUSTAFA ÇETİNASLAN

ve ikinci' kat mah.flli olmak üzere üç farklı şekilde görülen mahfıl tiplerinin bir arada bulunduğu yapılardan birisi haline gelmiştir.

Beyşehir Eşrefoğlu Camisindeki mahfllieri tanıtmaya geçmeden önce mahfillerin hangi amaçlarla yapıldığını belirtmek konunun daha iyi anla­şılınasına iınlci.n sağlayacaktır. Hz. Muhammed (sav) döneminde Mescid-i Nebevi'de herhangi bir mahfi! bulunmamaktaydı. Hz. Muhammed'in vefatın­

dan sonraki süreçte İslam camilerinde farklı amaç ve işlevlere uygun mahfiller inşa edilmeye başlanmıştJil. Halifelerin güvenliğini sağlamak, toplum içerisin­de saygın bir konumda olan kişilerin namaz esnasında durd~ğu yere verilen önem, namaz ibadetinin rahat bir şekilde takip edilebilmesi ve müezzinlerin toplu bir halde o turabilmesini sağlamak ile harim içerisinde yer kazanmak gibi

çeşitli sebep ve ihtiyaçlara bağlı olarak mahfiller ortaya çıkmıştır. Başlangıçta

tamamen işlevsel amaçlarla yapılan mahfiller kısa sürede sembolik a.Qlarnlar da yüklenerek cami mimarisinin en önemli birimleri arasına girmiştir.

Bildiride öncelikle Eşrefoğlu Camisi içerisinde yer alan mahfiller tanıtıla- ' cak daha sonra ise bur~da görülen mahfil çeşitlerinin Anadolu mimarlığındaki gelişimleri ve öze11ikleri ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Beyşehir Eşrefoğlu Camii'indeki Mahfiller \

Harimin güneybatı köşesinde yer alan hünkizr/bey mahfi/i enine bir, bo-

yuna iki sahınlık4,47x9,72 m ölçülerinde derinlemesine dikdörtgen planlı bir alanı kaplamaktadır (1-3. :fotoğraf). Harim zemininden 3,94 m yüksekliğe yerleştirilen mahfi! güney ve batı yönlerde beden duvarlarına yaslanmakta, doğu cephede ise 0,35 m çapında ve 2,80 m boyundaki, sade taş . kaidelerin üzerinde yer alan iki ahşap sütuna oturmaktadır. Mahfil döşemesini ahşap

sütunlar ve güneyde mihrap duvarından çıkan bir konsola oturan, kuzey gü­ney doğrultusundaki ana kirişin üzerine bindirilen doğu batı istikametindeki tali kirişler taşımaktadır. Tali kirişlerin doğu uçları beşgen konsollar şeklinde biçirnlendirilrniştir. Sütun başlıklarının çivilerle çalalarak tutturulan ve kade­meli olarak genişleyerek yükselen mukarnaslı başlıkları bulunmaktadır ( 4. Fo­toğraf) . Mukarnas sıralarından. alttakiler düz, üsttekiler ise badem biçirnlidir. Sütun başlıklarının üzerinde ise ana kirişin oturduğu yastıklara yer verilmiş-·

lerinin mihrabı görebilecek konumda yapılmış olmaları da bu düşünceyi kuvvetlendirmektedir. 3 Mahfillerin ortaya çıkışı ve gelişimi için bkz. Çetinaslan, 2012, 11-1:3.

BEYŞEHİR EŞREFDOLU CAMii'NDEKi MARFİLLERİN ANADOLU CAMi MİMARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

175

tir. Hem yastıldann alt ve yan yüzeylerinde hem de mul<arnas yüzeylerindeki

rumi, palmet ve çeşitli bitkisel motiflerden oluşan kalemişleri son restoras­

yonda yenilenmiştir. Ana kirişin yan yüzeyleri üzeri kalemişi süslemeli ince

ahşap levhalarla kaplanmıştır (5. Fotoğraf). Kirişin alt kısmında ise iki yastık

arasında kalan alanda uçları yastık genişliğinde kesilmiş ve kademeli olarak

daralıp iki yana hilal şeklinde kıvrılan daha sonra ince bir şerit halinde ortada­

ki simetri aksını belirleyen sekiz dilimli rozete ulaşan leyhalar çakılmıştır. Bu

levhaların üzerinde ve tali kirişlerin arasında kalan yüzeylerde de sarı, kırmızı,

mavi ve yeşil renkli kalemişi bitkisel süslemeler görülmektedir.

Caminin İsmail Aka Medresesi'ne açılan batı kapısı aynı zamanda bey

mahfilinin özel girişi olarak kullanılmıştır (8. Fotoğraf). Dikdörtgen bir çer­

çeve içerisine alınan basık kemer li açıklığın üzerinde 0,29x1,87 m ölçülerinde

mermer bir kitabe yer almaktadır. Sülüs hatlı kitabede ibadethane yapmarun

faziletlerini belirten bir Hadis-i Şerif işlenmiş tiC. Girişin güneyinde batı be­

den duvarına bitişik olarak yükselen 1,30 m genişliğindeki, on dört hasarnaklı

ahşap merdivenle bey mahfiline çıkılmaktadır. Merdivenin sol tarafında O, 78

m yüksekliğinde geometrik geçmelerden oluşan bir korkuluk bulunmaktadır.

Merdivenin sonunda tek kanatlı ahşap bir kapı ile örtülen sivri kemer li açık­

lıktan mahfile girilmektedir.

Bey mahflli iki kademeli olarak tasarlanmıştır. Zemini 0,22x0,22 m ölçü­

lerinde kare tuğlalar la kaplı girişin ardından birinci sütun. sırasının bizasında

bu bölümden 0,35 m daha yüksek olarak yapılmış ve zemini ahşap kaplı ikin­

ci bölüme geçilmektedir. Bu bölümde mihrap duvarında 0,45 m derinliğinde

ve 0,95 m genişliğinde sivri kemerİi sade bir mihrap nişi yer almaktadır (6.

Fotoğraf) . ;Mahfıl katında ikisi mihrap duvarında birisi batı beden duvarında

olmak üzere üç alt ka~ ve birisi mihrap duvarında ikisi batı beden duvarında

olmak üzere alçı şebekeli üç üst kat penceresi bulunmaktadır. Alt kat pence­

releri ve mihrap nişinin üzerindeki üst kat penceresi düşey dikdörtgen, batı

beden duvarındaki üst kat pencereleri ise içte sivri ~epıerli dışarıda ise düşey

dikdörtgen biçirnlidir.

4 Hadis-i Şerif'in Türkçesi şöyledir: Her kim mescide bir kandil asar ise o kandil yok olımcaya kadar kendisine yetmij bin melek liua eder. Her kim mescide bir hruır sererse o hflSır eskiyineeye kadar kendisine yetmi{ bin melek dua eder. .

176 MUSTAFA ÇETİNASLAN

Mahfilin harime açılan kuzey ve doğu cepheleri ahşap malzemeden ya­pılmış korkuluklar ile sınırlandırılmıştır. Mahfilin kuzey cephesinde yer alan 1,46 m yüksekliğindeki korkuluk iki bölümden oluşmaktadır. Altta yan yana sıralanmış dilim1i kemerle sonlarran açıklıklar, üstte ise sekiz kollu yıldızlar

çevresinde gelişen sekizgenler ve geometrik geçmelerden oluşan bir korkuluk yer almaktadır. Doğu cephedeki 0,90 m yüksekliğindeki korkuluk iki ayrı lev­hadan oluşmaktadır (3. Fotoğraf). Birbirine ters olarak verilmiş sekizgenlerden oluşan geometrik geçmeli levhal.ardan mihrap duvarına yakın olanının altında kare taksimatlara ayrılmış bir bölüm yer almaktadır (5. Fotoğraf). Mahfildeki kot farkından kaynaklanan bu bölümde kare levhalar halinde kalemişi süsle­

melere yer verilmiştir.

Bey mahfilinin tavanı, caminin genelinden yaklaşık 1,50 m daha yüksek olarak yapılmıştır. Söz konusu durum yapının beden duvarlarına da yansımış ve mahfilin olduğu bölümde beden duvarları diğer bölümlerden daha W-ksek

tutulmuştur (7. Fotoğraf). Bu uy~ama bey mahfilinin yapı ile birlikte tasa'r- , landığını ve üst örtünün mahfilin önemine uygun olarak tasarlandığını ortaya koymaktadır. Mah.fllirr üst örtüsü biri kıble duvarına bitişik diğer ikisi alttaki sütunların hizasında yükselen üç ahşap dikme ile desteklenmiştir. Söz konusu bu dikmeler iki ahşap direğin bir araya getirilmesi ile oluşturulmuş ve yüzey­leri ince ahşap levhalarla kaplanmıştır. Destek aralai-ı da ince tahtalarla kap­lanarak dekoratif Bursa Kemeri biçiminde düzenlenmiştir. Kemerierin alt ve

yan yüzleri ile desteklerde kalemişi süslemelere yer verilmişfu-5. Yusuf Aleyurt mahfildeki mevcutizlerden-duvarların çini tuğlalar ile kaplı olması gerektiğini, ancak camide inceleme yaptığı 1936'lı yıllarda herhangi bir çini görmediğini belirtmektedir6

•

Mihrap önü kubbesinin hemen arkasında yer alan iki ahşap sütun ile son­raki sırada yer alan iki ahşap sütuna oturan müezzin mahfi/i orta sahın genişli-

5 Yaşar Erdemir kemerierin alt ve yan yüzleri ile desteklerdeki kalemişi süslemelerin bez üzerine işlendiği ve yer yer halen bez izlerinin görillebildiğini .ifade etmektedir (E rdemir, 1999: 57). Günümüzde mahfilde yaptı~ incelemelerde bez kullaruma rastlamadık ancak, gerek cami ile ilgili çalışma yapan araştırmacılar, gerekse cami görevlileri bez üzerine yapılan süsleme.: !erin son restorasyon çalışmalarında ortadan kaldırıldığını belirtmektedirler.

6 Akyurt, 1940: 117. Bugün bey mahfilinin duvarlarının çini kaplı olduğuna dair herhangi b ir iz bulunmamaktadır. Camide inceleme yapan pek çok araştırmacı da b.ey mahfilinde çini görmemiştir. Bkz. Konyalı, 1991: 229-230; Erdemir, 1999: 57; Çaycı, 2008: 44-45.

BEYŞEHİR EŞREFOGLU CAMii'NDEKİ MAHFİLLERİN ANADOLU CAMİ rvtİMARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

177

ğinde kenarlan ortalama 5,45 m ölçüsünde kare bir alanı kaplamaktadır (9-10.

Fotoğraf). Üst örtüyü taşıyan ve taş kaidelere oturan ahşap sütunların arasına atılan yatay kirişlerin ortalarına yerleştirilen birer adet dikme de kirişleri des­

teklemektedir. Dikmeler köşeleri yuvarlatılıruş yastıklarla sonlanmaktadır.

Harim zemininden 2,32 m yüksekliğe yerleştirilen mahfilin döşemesini

taşıyan k.irişler, dört yönde 0,27 m çıkıntılı konsollar şeklinde sonianmaktadır

(ll-12. Fotoğraf). Mahfilin döşemealtı tavanı kırmızı renge boyanmış ve koyu

yeşil renkli çıtalarla kare taksimatlara ayrılmıştır. Köşelerde kırık çizgilerden

oluşan geometrik motifl.erin yer aldığı tavanın ortasında, içerisi yine geometrik

motifl.erle süslenmiş kare şeklinde bir tavan göbeğine yer verilmiştir (13. Fo­

toğraf). Tavan göbeğinin zemininde bez kullanılmıştır.

Mahfilin kuzey cephesi ortada altıgen ve dört kollu yıldızların yatay ek­sende dönüşümlü olarak yerleştirilmesi ile oluşturulan geometrik geçmeli

korkuluk levhaları ile sınırlandırılmıştır (16. Fotoğraf). Söz konusu korkuluk

levhaları, ikinci kat mahfilinin ön cephesindeki korkuluk levhalarından biri

haricindeki ile aynı şekilde yapılmıştır (19. Fotoğraf). Müezzin mahfilinin

doğu cephesindeki geometrik geçmelerden oluşan korkuluk levhası ise ikinci kat mahfilinin batısındaki korkuluk levhası ile aynı şekilde biçirnlend.irilmiştir.

IVİüezzin mahfilinin güney ve batı cephelerinde ise sade dikmelerden oluşan ahşap parmaklıklar yer almaktadır. Batı cephede yer alan parmaklık kuzey uç­

taki sütuna kadar uzat:.ı.lmarnış, böylece merdiven için bir boşluk oluşturulmuş­

tur. Mahille seyyar ahşap bir merdivenle ulaşılmaktadır.

Mahilli taşıyan dört ana kirişin alt ye harime bakan yan yüzleri ince tahta

levhalarla kaplanmış ve levhal~ın yüzeyleri kalemişi olarak yapılmış bitkisel

motiflerle süslenmiştir (14. Fotoğraf). Alt yü~de bütünüyle ayru olarak yapıl­mış motiflerden oluşan kuşak, yan yüzlerde farklı motifl.erle zenginleşmekte­

d.ir. Alt yüzde koyu yeşil zemin üzerine kırmızı, san, beyaz, yeşil renkli sap ve

dallardan oluşan bitkisel kompozisyon san, kırmızı ve beyaz renkli iri çiçekler,

yaprak ve şakayıklar la zenginleştirilrniştir. Kirişlerin ·yan yüzlerinde her cep­

hede farklı şekillerde olmak üzere kırmızı zemin üzerine sarı, kırmızı ve yeşil

renklerin çeşitli tonlarının kullaruldiğı sap, dal, yaprak, çiçek ve şakayıklardan

oluşan kompozisyonlar yer almaktadır.

178 MUSTAFA ÇETİNASLAN

,Kuzey cephede iki uçta dilimli rozetler içerisinde bitkisel motifl.er, arada ise düz ve dilimli rozetler içerisinde kitabe yer almaktadır (15-16. Fotoğraf).

Kuzey cephede yer yer görülen izlerden konsol aralannda da dönüşümlü ola­rak iki ayrı bitkisel motife yer verildiği anlaşılmaktadır. Yatay eksende yan yana sıralanmış rozetler içerisindeki inşa kitabesi Seyyid Muharrem tarafindan ya­zılıruştır (17. Fotoğraf). Kitabede müezzin mahfilinin babası vezir olan Mus­tafa Bey isimli bir kişi tarafindan yaptırtldığı belirtilmektedir. Kitabede her rnısranın arasında sırasıyla "saadet getirsin" ve "mübarek olsun" ibareleri tekrar

etmektedir. Kitabenin metni şu şekildedir:

Mustafa Bey ki sahib'ül-hayrat

Pedaidi7· vezi1·-i sultani

Cami' içre mah-i Muharrem'de

Eyledi bir makam-ı nurani

Gö1-icek dahi ben dedim tarih

Ne güzel mahfi! etdiler anı

Ketebehü el-fakir seyyid lvf.uharrem

·.

Kitabenin bugün büyük oranda tahrip olmuş,son rnısrası ebced hesabı ile

979/1571 tarihini vermektedir7• İ. Hakkı Konyalı kim olduğunıı: dair kesin bir bilgi bulunmayan Mustafa Bey'in 969!1561 yılında ölen ve caminin doğu ta­rafi.ndaki kare planlı üzeri açık tü.rbede gömülü bulunan kişinin oğlu olduğunu belirtmektecl.i.rS.

Caminin taç kapısından son cemaat yeri olarak tanımlanabilecek bir ara mekana girilmektedir. Ahşap parmaklıklarla harimden ayrılan bu bölümün üzerinde beşgen planlı ikinci kat mahfili yer almaktadır. Ko.nyalı bu mahfilin, camiye müezzin mahfıli yapılana kadar müezzin mahfıli olarak kullanıldığını belirtmektedir9• Ancak mihraptan bu kadar uzak bir alanda müezzin mahfili yapılmasının bir anlamı olmayacaktır. Nitekim· mevcut mahfilin mihraba ya-

7 YusufAkyurt k.itabede bazı hatalı okumalar yaptığı için tarihi 982/1574 olarak vermek­tedir (Akyurt, 1940: 118).

8 Konyalı, 1991: 228. 9 Konyalı, 1991: 225.

BEYŞEHİR EŞREFOGLU CAMİİ'NDEKİ MAHFİILERİN ANADOLU CAMİ MİMARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

179

kın bir konumda, caminin bütününe hakim bir alanda yapılmış olması da bu durumu doğrulamaktadır.

Harim giriş açıklığının doğusunda yer alan on altı hasarnaklı taş merdi­venle ulaşılan ikinci kat mahflli yaklaşık 5,60xl8,60 m ölçülerinde bir alanı kaplamaktadır (20. Fotoğraf). Mahfılirıin harirne açılan ön cephesi 0,60 m yüksekliğinde korkuluklevhaları ile sırıırlandırılıruştır10• Beş birim halinde dü­zenlenmiş olan korkuluk levhalarından batı beden duvarına bitişik olanı geo­metrik geçmelerden oluşmaktadır. Diğer korkuluk levhaları ise altıgen ve dört kollu yıldız motiflerinin yatay eksende dönüşürnlü olarak sıralanması ile oluş­turulmuştur (18-19. Fotoğraf). Söz konusu dört levhadan batı uçtaki özgün iken, diğerleri yenilenmiştir.

Mahfıl katının batı beden duvarında içte sivri kemerli, dışta düşey dik­dörtgen biçimli alçı şebekeli bir pencere ve kuzey beden duvarında ise bu pen­cere ile aynı yükseklikte üç adet düşey dikdörtgen pencere yer almaktadır (21. Fotoğraf). Ancak kuzey cephedeki pencereler günümüzde kapatılmış ve niş haline dönüştürülmüştür.

Mahfil döşemesi kuzey-güney doğrultusunda 0,30-0,40 m aralıklarla yer­leştirilmiş silindirik kirişler üzerine yerleştirilen ahşap tahtalardan oluşmakta­dır. Kuzeyde beden duvarına oturan silindirik kirişler, güneyde doğu-batı doğ­rultusunda uzanan kalın bir kirişe oturmaktadır. Enine uzanan kalın kirişten öne doğru çıkıntı yapan silindirik kirişlerin uçları bey mahfilinin yan cephesin­de görülen kirişlerin uçları gibi beşgen şeklinde biçimlendirilmiştir. Kirişlerin mahfilin altına gelen ve son cemaat yerinin üzerinde görülen uçları yontulmuş ve buralara ağaç levhalardan kesilen palmet şeklinde sorılanan uçluklar çakıl­mıştır. Ancak bu uçlukların bü}rük bir kısmı yenilenmiş tir. Silindirik kirişlerin harime bakan uçları arasında ve enine atılan kalın kirişin yüzeyinde kalemişi olarak yapılmış bitkisel motifler görülmektedir.

Değerlendirme

İslam dininin yayıldığı coğrafyada ll. ve 12. yüzyıllarda yaygınlaşan hünlci.r mahfllleri, Osmanlı öncesi Anadolu topraklarında çeşitli şekillerde ve

10 Giinümüzde korkulük levhalarının arkasına daha yüksek seyyar paravanlar yerleştirilmiştir.

180 MUSTAFA ÇETİNASLAN

konumlarda yapılmıştır. Divriği Kale Camisinde (1180-81) görülen ilk ör­

nekten sonra pek çok yapıda hünkar-bey mahfiileri inşa edilm.işti.r11 • Eşrefoğlu

Camisinin bey mahfilinde açık bir şekilde görüldüğü gibi Anadolu Selçuklu dönemi yapılarında hünkar mahfilin önemi ayrı bir galeri-asma kat olarak ya­pılması, mah.file ve malıilideki unsurlara gösterilen özel önem, üst örtüdeki farklı uygulamalar ve bazı örneklerde de mahfıle açılan özel bir kapıyla belir­lenmektedir u.

Osmanlı öncesinde yapılan sultan-bey mahfillerinin bulundukları yapılar ve sayıları konusunda araştırmacıların üzerinde uzlaşma sağladıkları kesin bil­

giler bulunrnamaktadır13• Genellikle ahşap malzemeden yapılmış olan bu dö­nem mahilllerinin büyük bir kısmının tamamen ortadan kalkması, bazılarının da pek çok onarımla günümüze ulaşmış olması sebebiyle çeşitli görüşler ve

sayılar ileri sürülmektedir14• ..

Divriği Kale Camisi (1180-81) ile başlayan geleneğin Konya Alaeddin Camisi (1220), Divriği Ulu Camisi (1228-29), Niğde Alaeddin Camisi (1288~, Beyşehir Eşrefoğlu Camisi (1297-99), Niğde Sungur Bey Camisi (1335-36),

HasankeyfUlu Camisi (ll. yüzyılın ortasında yapılan cami son şeklini 1394'de almıştır) ve Aksaray Ulu (1408-1409) Camisinde de devam ettirildiğini söyle­

mek mümkündür. Ancak bu yapılardaki bey mahfi!lerinden Eşrefoğlu Camisi bey mahfiligibi sadece birkaç tanesi günümüze ulaşabilmişti.r. Büyük bir kısmı ortadan kalkan ya da tamamıyla şekil değiştiren sÖz konusu örneklerden bir

kaçının ise mevcut izlerdep yola çıkılarak özgün durumunu tespit edilebilmek mümkündür15•

11 Tanınan, 2003: 331-333. 12 Yavuz, 1978: 143. 13 Yavuz, 1987:351-361.

ı4 Hünkar mahfillerinin ortaya çıkışı ve gelişimi için bkz. Çetinaslan, 2013a, 64-71. Ayşıl Tıikel Yavuz, Anadolu Selçuklu devri camilerinde yedi hünkar mahiili saptanabildiğini belirtmekte ve Divriği Kale (1180-81), Divriği Ulu (1228-29),Amasya Burmalı Minare (1237-47), Sinop Alaeddin (1267), Niğde Alaeddin (1288),Ankara Arslanhane (1289-90) ve Beyşehir Eşrefoğlu (1297-99) camilerinin isimlerini vermektedir (Yavuz, 1978: 143).

15 Konya Alaeddin Camii hünkar mahfili pek çok onarımlar geçirerek günümüze gelebil­rniştir. Divriği Kale ve Niğde Alaeddin camiierin hünkir mahfillerini oluşturan ahşap bölümler tamamen ortadan kalkıruş, Divriği Ulu Camii'nde ise ahşap direk ve döşeme kirişlerinin bir los­mı günümüze ulaşabilmiştir. Ancak özel girişleri ve üst örtüleri bu mahfillerin durumu haklanda

BEYŞEHİR EŞREFOÖLU CAMİİ'NDEKİ MAHFİLLERİN ANADOLU CAl'viİ M:İM.ARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

181

Anadolu Selçuklulan döneminde inşa edilen bey mahfillerinde ahşap malzemenin kullarulması ve bu malzemenin nispeten dayaru.ksız oluşu, konu hakkındaki bilgilerimizin oldukça sınırlı olmasına neden olmaktadır. Eşrefoğ­

lu Camisinin bey mahfili ahşap malzemeden yapılmış olmakla birlikte sağlam bir şekilde günümüze ulaşabilmiştir. Osmanlı döneminde hünlcir mahfilleri­nin yapımında mermer malzeme öne çıkmış olmakla birlikte; bulundukları yapıya sonradan eklenen hünkar mahfillerinin gene~~ ahşap malzemeden yapıldığı görülmektedir. İstanbul Galata Arap (1734-35), Bursa Ulu (1862)16,

ve Edirne Eski (1753) camilerinin hünlcir mahfılleri ahşap malzeme kullanı­larak inşa edilmiştir.

Anadolu'daki ilk örnekleri harimin köşeleri ve kuzey cephe gibi çeşitli konum ve yerlerde inşa edilen hünkar mahfılleri, Klasik Osmanlı dönemi ile birlikte yapının güneydoğu köşesinde inşa edilmeye başlanmıştır. Böylece ca­minin ana eksenini belirleyen milırabın sağında yer alan minberin karşısındaki alan, hünkar mahfillerinin yeri olarak belirlenmiştir. Geç Osmanlı döneminde ise hünlcir dairelerinin ortaya çıkışı ile birlikte hünlcir mahfilleri tekrar yer değiştirmiş, arsa ve ulaşım imkanları da dikkate alınarak genellikle caminin kuzeyine taşınmıştır. Ancak Eşrefoğlu Camisinin hünkar/bey mahfili gibi yapının güneybatı köşesinde inşa edilen hünkar mahfiileri de bulunmaktadır. Konya Alaeddin (1116-1236), İstanbul2. Bayezıd (1500-06), İstanbul Eyüp Sultan (1800) camilerinin hünkar mahfiileri caminin güneybatı köşesinde yer almaktadır (22. Fotoğraf). Söz konusu konurnlanrnaların hepsinde sultanın/ beyin camiye ve mahfile ulaşım şartlarının dikkate alındığı anlaşılmaktadır.

Osmanlı camilerinde yer alan hün.Kar mahfillerinde görülen ilk mihrabiye uygulamal~ı Mimar Sinan tarafından inşa edilen İstanbul Şehzade (1543-48) ve Süleymaniye (1557) camilerinde görülmektedir (23. Fotoğraf). Osmanlı öncesindeki camilerde yer alan hün.kar mahfillerinde ise sadece Eşrefoğlu Ca­misinde mihrabiye bulunmaktadır. Oldukça sade bir halde biçimlendirilen bu mihrabiyenin özgün olup olmadığını kesin olarak tı:spit edebilmek mümkün değildir. Ancak buradaki bey mahfilinin yapıyla beraber tasadarup uygulandı-

kısmi bilgiler edinebilmemize iınlci.n tanımaktadır. Önge, 1969: 8-9, 20. 16 Bursa Ulu Camü'ne 1862 yılında eklenen hün.kir mahfili için bkz. Çetinaslan, 2013b:

189-200.

182 MUSTAFA ÇETİNASLAN

ğını göz önüne alırsak, mi.hrabiyen.in de devrinden olduğunu söylemek müm­kündür.

Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemine tarihleneo camilerden günümü­ze ulaşabilen müezzin mahfili sayısı oldukça azdır17• Bu konuda ahşap direkli olarak inşa edilen Kastamonu Kasabaköy CarnisF8 (1366) gibi birkaç istisnai

örnek bulunmaktadır. Osmanlı döneminde ise özellikle büyük boyudu cami­lerde işlevsel sebeplerle müezzin mahflli yapımında artış görülmektedir19•

Osmanlı mimarisinin erken örnekleri olan Zaviyeli ya da "Ters T" olarak adlandırılan camiler ile enine gelişen planda yapılmış olan camilerde müezzin mahfilleri genellikle yapının "kuzey beden duvarına bitişik" olarak yapılmıştır. Bursa Yeşil (1419-20), İstanbul Üsküdar Mihrimalı Sultan (1548), İstanbul Üsküdar Ati.k Valide (1577-83) ve Konya Az~ziye (1876) camilerinin müez­

zin mahfılleri yapının kuzey duvarına bitişik bir konumda yer alrrlaktadır (24. Fotoğraf).

Büyük boyudu Osmanlı camilerindekF0 müezzin mahfillerinin hepsi fev: kani konurnda olup, akustik açıdan en uygun yer olan harimin ortası yerine mekanın görsel bütünlüğünü bozmamak için büyük çoğuOluğu m.ih.rap-taçka­

pı ekseninin sağına kaydırılnuştı.r21 • Mihrap-taçkapı ekseninin sağına kaydın­lan müezzin mahfillerinin harim içerisinde kubbeyi taşıyan ayaklardan birine dayalı olarak yapılması da klasik dönem Osmanlı mimarisinde y~ygınlık gös­teren bir uygularoacfı.r22• Mihrap-taçkapı .. eksenin.in sağına yerleştirilen roüez­zin roahfilleri de iki farklı konumda tasarlanmıştır:

Amasya 2. Beyazıd (1486), İstanbul Süleymaniye (1550-57), Konya Seli­ıniye (1567), İstanbul Sultan Ahmet (1609-17) ve İstanbul Fatih (1767) cami-

17 Müezzin mahfiileri ile ilgili bir tipoloji denemesi ve Konya camilerindeki müezzin mahfiileri için bkz. Çetinaslan, 2012a: 197-218.

18 J\kok,1946.293-301;Kiztitan,1958:55-62. 19 Osmanlı camilerinde müezzin mahfillerinin konuinu ile ilgili olarak bkz. Çetinaslan,

2011: 131-133. 20 Osmanlı dönemine tarihleneo daha küçük boyutl~ cami ve mahalle mescitlerinde ise

müezzin mahfiileri harimin bir köşesinde yerden birkaç basamalda yükseltilmiş, çevresi parmak­lıklar la çevrili birimler halindedir.

21 Tanınan, 2003: 333 22 Çamay, 1989: 10-80

BEYŞEHİR EŞREFOCLU CAMİİ'N"DEKİ MARFİLLERİN ANADOLU CANlİ l\IIİ1v1ARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

183

lerinin müezzin mahfllleri "sağ-ön ayağa bitijik"; İstanbul Beyazıd (1500-06), İstanbul Şehzade (1543-48), İstanbul Kılıç Ali Paşa (1581), Konya Şerafeddin (1636) ve İstanbul Yeni (1663) camilerinin müezzin mahfilleri ise "sağ-arka ayağa bitişik" olarak inşa edilmiştir (25-26. Fotoğraf).

Müezzin mahfillerinde görülen dördüncü bir grup ise "mihrap-taçkapı ekseni üzerinde konum/anan" münferit birkaç örnekten oluşmaktadır. Bu ör­neklerin en çok bilinenleri Edirne Selimiye23 (1574) ve İstanbul Galata Arap (1734-35) camilerinin müezzin mahfilleridir (27. Fotoğraf). Beyşehir Eşre­foğlu Camisine 979/1571 yılında eklenen müezzin mahflli de bu münferit tip içerisinde yer almaktadır. Ancak bu mahfillerin üçü de gözü rahatsız etmemesi ve caminin görsel bütünlüğüne zarar vermemesi için oldukça alçak bir seviyede tutu1muşru.r24•

Osmanlı camilerindeki müezzin mahfilleri Edirne Selimiye (1574), İstan­bul Galata Arap (1734-35), Konya Şerafeddin (1636) ve Edirne Eski (1753) camileri gibi birkaç örnek dışında genel olarak mermer malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Ahşap direkli olarak inşa edilen Eşrefoğlu Camisinin müezzin mahflli her ne kadar yapıya sonradan eklenmiş olsa da yapının genel karak­terine uygun olarak ahşap malzemeden yapılmıştır. Nitekim müezzin mahflli genel kuruluşu bakırnından yapının devrini aşan bir anlayışla Edirne Selimiye Camisi müezzin mahfilinin bir prototipi olarak karşırnızda durmaktadır. Bu durumu özellikle yapı malzemesi, konum ve kalemişi süslemelerde görmek mümkündür.

Mermer malzemeden inşa edilen !llÜezzin mahfillerinin süslemeleri sü­tun, sütun başlığı, döşeme hizasında ye~ alan kuşak ve silme takımları, kor­kuluk ve döşemealtı tavanında toplanmaktadır. Eşrefoğlu Camisinin ahşap malzemeden inşa edilen müezzin mahfilinin süslemeleri ise geometrik geç­melerden oluşan korkuluk levhalarında, kare taksimatlı döşemealtı tavanında ve kiriş ~zeylerindeki kalemişlerinde yoğunlaşmaktadır. Caminin bütününde görülen rumi ve palmet ağırlıklı bitkisel süsleme kompozisyonları müezzin

23 Edirne Selimiye Camü, müezzin mah.flli ile mahfilin altındaki havuz ve bu öğelerin tarihsel gelişimi hakkında bkz. Akın, 1998: 27-38.

24 Kızıltan,1958: 40.

184 MUSTAFA ÇETİNASLAN

mahfilinde yerini natüralist bitki motiflerine bırakmıştır. Söz konusu motif ve kompozisyonlarda renk ve stil farkları da dikkat çekmektec:Ur25.

Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemine tarihlenen camilerden günü­

müze ulaşabilen ikinci kat mahfiileri müezzin mahfillerinde olduğu gibi ahşap direkli olarak inşa edilen Kastamonu Kasabaköy Camisi (1366) gibi birkaç örnekte görülmektec:Ur26 (28. Fotoğraf). Osmanlı döneminde ise özellikle cami boyutlarının büyümesi ve yüksekliklerinin artmasına bağlı olarak cami­

lerin başta kuzey cepheleri olmak üzere bazı örneklerde doğu, batı ve kuzey cephelerde ikinci kat mahfillerinin yapımına başlanmıştır. Bı: süreçte nüfusun artışına paralel olarak özgün halinde mahflli bulunmayan pek çok mescit ve camiye de mahfiller eklenmiştir. Büyük boyutlu camilerde kagir olarak hazır­lanan ikinci kat mahfilleri, küçük boyutlu camilerde genellikle ahşap malzeme

ile inşa edilmiştir. Bunun yanında yapıya sonradan eklenen pek çok mahfi! de

ahşap malzemeden yapılnuştır.

Sonuç

Beyşehir Eşrefoğlu Camisi mimari kuruluşu ve öz~llikle süslemeleri ile dikkat çeken Anadolu'nun en önemli camilerindendir. Camiyi oluşturan her

birim hem tek başına hem de bir bütünürı parçası olarak pek çok özelliğe sa­hiptir. Cami içerisinde konum, işlev ve süslemeleri 'ile dikkat çeken mahflller, dönemin mimari tasarım ve süsleme anlayışını en iyi şekilde ya.qsıtan birim­

lerdendir.

İslam mimarisinde camilerde farklı işlevlere uygun olarak üç farklı tipte mahfi! inşa edilmiştir. Bu mahfillerden hünlcir mahfiileri genel_ olarak Sul­tanlar tarafindan yaptınlan camilerde görülürken, müezzin mahfiileri büyük

boyutlu camilerin vazgeçilmez tasarım öğelerindir. İkinci kat mahfllleri ise genel olarak yapılarda yer kazanmak amacıyla yapılan ve bazı özel hallerde bayanların ibadetine tahsis edilmiş alanlardır. Söz konusu mahfiller camilerin kim tarafindan yaptırıldığına, boyutuna ve çeşitli ihtiyaçlara bağlı olarak cami hacmine dahil edilmiştir. ·

25 Çaycı, 2008: 55. 26 Ahmet Çaycı kadınlar mahfili uygulamalarının Anadolu Selçuklu· mimarisinde yaygın

olmadığını ve bunun sebebinin dini otoritelerin kadının ibadet alanlarına yönelik değerlendir­meleri olduğunu belirtmektedir (Çaycı, 2008: 53).

BEYŞEHİR EŞREFOGLU CAMii'NDEKİ MAHFiLLERiN ANADOLU CAM! MİMA.RİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

185

Beyşehir Eşrefoğlu Camisinin bey mahfili, Anadolu Selçukluları döne­rninden özgün halini koruyarak günümüze ulaşabilen tek örnek olarak özel bir öneme sahiptir. Bey mahflli konumu, özel bir girişe sahip olması, caminin üst örtüsüne etkisi ve süslemesi ile hem döneminde hem de sonraki dönem­

lerde yapılacak olan hünkar mahfillerini etkilemiştir. Aynı şekilde henüz ikinci kat mahfili uygulamalarının yaygın olmadığı bir dönemde son cemaat yerinin üzerine yerleştirilen mahfil katı. da bu alandaki öncü tasaı:ınıiardandır. Yapının ana sahru üzerinde merkezi bir konuma yerleştirilen müezzin mahflli de yapı ile büyük bir uyum içerisindedir. Yapının bütününde görülen uyum camiye

sonradan eklenen müezzin mahfilinin bilinçli tasarımı ile başarılı bir şekilde korunmuş tur.

Ahşap direkli cami geleneğinin en önemlilerinden birisi durumundaki

Eşrefoğlu Camisi kalemişi süslemelerin.in yanında farklı işlevlere ait birimleri ile de zengin bir mimari ve sanat mirasının temsilcisi olarak varlığını sürdür­mektedir. Camide gerçekleştirilecek çalışma ve araştırmalar ile bu zengin mi­rasın ve sanatımızın köklerinin daha iyi arılaşılması sağlanacaktır.

186 MUSTAFA ÇETİNASLAN

KAYNAKÇA

Akın, Günkut (1998), "Edirne Selimiye Camü'ndeki Müezzin Mahfili Üzeri­ne Düşünceler", Uluslararası Mimm· Sinan Sempozyumu, Ankara, s. 27-38.

Akok, Mahmut (1946), Kastamonu'nun Kasabaköyünde Candaroğlu Mah­mut Bey Camii", Belleten, Sayı: X, Ankara, s. 293-301.

Akok, Mahmut (1976), "Konya Beyşehri'ndeki Eşrefoğlu Camü ve Tı.i.rbesi", Türk Etnografja Dergisi, Sayı: XV, Ankara, s. 5-34.

Çam, Nusret (1995), ''Müezzin Mahfılleri ve Gaziantep C,aı:nilerinin Ahşap Müezzin Mahfılleri", IX Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildirihi,

Cilt: 1,Ankara,s.541-555. ·

Çamay, Nil (1989), Mimar Sinan'ın İstanbul'daki Camilerinde Mahfiller, (İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi);·İstanbul.

Çaycı, Ahmet (2008), E;refoğlu Beyliği Dönemi Mima1·i Eserleri, Ankara.

Çetinaslan, Mustafa (2011), "A Research On The Muezzin Mah.fils In Otto­man Period Mosques In Konya", BAR S2200 2011: SOMA 2009 Procee­

dings of the XIII Symposium on Mediterranean Archaeology, Selcuk Univer­sity of Konya, Turkey 23-24 April2009, Oxforp, s. 131-136.

Çetinaslan, Mustafa (2012), Osmanlı Camilerinde Hünkar Mahfi/leri, (S.Ü.

Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat rarihi Anabilim Dalı Yayınlanmarnış Doktora Tezi), Konya:

Çetinaslan, Mustafa (2012a), "Konya Cami ve Mescitlerindeki M:ıhfiller", is­tem İslam San'at, Tarih, Edebiyat ve Mitsikisi De1-gisi, Sayı: 20, Konya, s. 197-218.

Çetinaslan, Mustafa (2013a), "Hünk.ar Mahfillerinin Ortaya ·çıkışı, Gelişi ve

Osmanlı Dönemi Örnekleri", Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Dergisi, Sayı: 29, Konya, s. 61-74.

Çetinaslan,Mustafa (2013b), "Bursa Ulu Camü Hünk.ar Mah.fili", Uluslararası SosyalAraJtırmala7· Dergisi - P1·of D1: Hamza Gündoğdu Armağanı, Cilt: 6, Sayı: 25, s.189-200.

Efe, İsmail (2012), EJrefoğlu Camii ve Külliyesi, Konya.

BEYŞEHİR EŞREFOCLU CAMii'NDEKİ lVIAHFİLLERİN ANADOLU CAMi lv:IİMARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

187

Erdernir, Yaşar (1999), Beyşehir Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii ve Külliyesi, Bey­şehir.

Kızıltan, Ali (1958), Anadolu Beyliklerinde Cami ve M esciller (XIV yüzyıl sonu­

na kadar), İstanbul.

Konyalı, İbrahim Hakkı (1991),Abideleri ve Kitfibeleriyle Beyjehir Tarihi, (Haz. Prof. Dr. Ahmet Savran), Erzurum.

Önge, Yılmaz (1969), "Divriği Ulu Camisi'nin Hünlcir Mahfeli ", Önasya,

Cilt: IV, Sayı: 49, Ankara, s. 8-9-20.

Tanınan, M . Baha (2003), "Mahfil", TDVİA, Sayı: 27,Ankara, s. 331-333.

Tekin, Ömer- Bilginer, Recep (1945), Bey1ehi1· ve Ejrefoğulları, Eskişehir.

Yavuz, Ayşıl Tüke! (1978) "Divriği Ulu Camisi Hünlcir Mahfeli Tonozu", Divriği Ulu Camisi ve Darü;jifosı, (Derleyenler: Yılmaz Önge, İbrahim Ateş ve Sadi Bayram), Ankara, s.139-144.

Yavuz, Ayşıl Ttikcl (1987), "The Presence of the Sultan's Mahfil in Pre­Ottoman Anatolian Mosques",Ars Turcica L Atken des VI. In temationalen

Kongresses j01· Türkische Kunst, München, s. 351-361.

Yaviız, Memduh (1934), Epefoğulları Tarihi -Beyjehir Klavuzu, Konya.

188 MUSTAFA ÇETİNASLAN

Çizimler

~~--~----------~d~·~----------------------~--~

@) !iii l!i1 ;,: - --···· .. ·--

lo --~ı ~

l!i1 3il

(§) @1

ri) il

i ı 1 ı ın---i!J

@J li!

1!1 !iii

@) @J

@) el

@) :il

(!] 1!1

(!] rtl

@J -.

Çizim 1- Beyşehir Eşreoğlu Camisinin Planı (Kızıltan'dan)

Çizim 2- Beyşehir Eşreoğlu Camisinin Enine Kesiti, Müezzin ve Bey Mahfilinin ·

Görünüşü (Kızıltan'dan. )

BEYŞEHİR EŞREFOGLU CAM1İ'NDEKİ MAHF1LLERİN ANADOLU CAMİ MİMARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

Fotoğraflar

Fotoğrafi- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camü, Bey Mahfilinin Genel Görünüşü

(Çetinaslan)

189

Fotoğraf 2- Eşrefoğlu Süleygı.an Bey Camü, Bey Mah.fllinin Görünüşü (Çetinaslan)

190 MUSTAFA ÇETİNASLAN

Fotoğraf3- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii, Bey Mahfilinin Görünüşü (Çetinaslan)

/

Fotoğraf 4- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii, Bey Mahfilinin Sütun Başlığırun

Görünüşü (Çetinaslan)

BEYŞEHİR EŞREFOCLU CAMİİ'NDEKİ 1\IIAHFİLLERİN ANADOLU CAMİ MİMARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

191

Fotoğraf S- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camü, Bey Mahô.lini.n Yan Korkuluklarının

Görünüşü (Çetinaslan)

Fotoğraf 6- Eşrefoğl~ Süleyman Bey Camü, Bey Mahfilindeki Mihrabiyenin

- Görünüşü (Çetinaslan)

192 MUSTAFA ÇETİNASLAN

Fotoğraf7- Eşrefoğlu 'Süleyman Bey Camii, Bey Mahfilinin Yer Aldığı Güneybatı

Köşesinin Dıştan Görünüşü (Çetinaslan)

BEYŞEHİR EŞREFOCLU CAMii'NDEKİ MARFİLLERİN ANADOLU CAMİ rvıtMARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

193

Fotoğraf S- Eşrefoğlu Süleyman.Bey Camii, Bey Mahfiline Açılan Batı Giriş Kapı­sının Genel Görünüşü (Çetinaslan)

194 MUSTAFA ÇETİNASLAN

Fotoğraf9- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camü, Müezzin Mahfilinin Genel Görünüşü

( Çeti.naslan)

BEYŞEHİR EŞREFOGLU CAJVIİİ'MDEKİ l'vlAHFİLLERİN ANADOLU CAMi MİMARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

195

Fotoğraf lO- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camü, Müezzin Mahfilinin Genel Görünüşü

(Çetinaslan)

196 MUSTAFA ÇETİNASLAN

Fotoğraf ll- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii, Müezzin Mahfilinin Görünüşü

(Çeti.naslan)

Fotoğraf U - Eşrefoğlu Süleyman Bey Camü, Müezzin Mahfilinin Görünüşü

( Çeti.naslan)

BEYŞEHİR EŞREFOGLU CAMii'NDEKİ MARFİLLERİN ANADOLU CAMi MİMARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

Fotoğraf13- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camü, Müezzin Mahfili Döşemealtı

Tavanının Görünüşü (Çetinaslan)

Fotoğraf14- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camü, Müezzin Mahfili Döşemealtı

Tavanındaki Kalemişlerinin Görünüşü {Çetinaslan)

197

198 MUSTAFA ÇETİNASLAN

Fotoğraf15- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii, Müezzin Mahiüinin Kuzey '

Cephesindeki Kalemişlerinin Görünüşü (Çetinaslan)

Fotoğraf16- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii, Müezzin Map.minin Kuzey

Cephesindeki Kitabenin Görünüşü (Çetinaslan)

BEYŞEHİR EŞREFOCLU CAMii'I'TDEKl MAHFiLLERiN ANADOLU CA1\IIİ lVIİMARİSİNDEKl YERİ VE ÖNEMİ

Fotoğrafl7- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii, Müezzin Mahfilindeki Usta

Kirabesinin Görünüşü (Çetinaslan)

Fotoğraf lS- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii, İkinci Kat Mah:flllnin Genel

-·Görünüşü (Çetinaslan)

199

200 MUSTAFA ÇETİNASLAN

Fotoğraf19- Eşrefoğlu Süleyman Bey Ca.rni.i, İkinci Kat Mahfilinin Konsol ve '

~orkuluklannın Görünüşü (Çetinaslan)

Fotoğraf20- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii, Harim ve İkinci Kat Mahfilli

Girişlerinin Görünüşü (Çetinaslan)

BEYŞEHİR EŞREFOGLU CAMii'NDEKİ :MAHFİLLERİN ANADOLU CA.Mİ MİMARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

201

Fotoğraf21- Eşrefoğlu Süleyman Bey Camisi, ikinci kat mahfilinin genel görünüşü

( Çetinaslan).

Fotoğraf22- İstanbul.2. Bayezıid Camii, hün.kar mahfilinin genel görünüşü

(Çetinaslan).

202 MUSTAFA ÇETİNASLAN

Fotoğraf23- İstanbul Süleymaniye Camii, hünkar mahflli mihrabiyesinin görünüşü

( Çetinaslan).

Fotoğraf24- Bursa Yeşil Cami, hürikar ve mü~zzin ·mahfillerinin genel görünüşü (Çetinaslan).

BEYŞEHİR EŞREFOGLU CAMİİ'Nl:>EKİ MARFİLLERİN ANADOLU CAMİ .MİMARİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

203

Fotoğraf25- Konya Selimiye (Sultan Selim) Camisi, müezzin mahfilinin genel

görünüşü {Çetinaslan).

Fotoğraf26- İstanbul Eminönü Yeni Cami, müezzin mahfilinin genel görünüşü

( Çetinaslan).

204 MUSTAFA ÇETİNASLAN

Fotoğraf27- Edirne Selimiye Camisi, müezzin mahfilinin genel görünüşü·

(Çetinaslan).

Fotoğraf28- Kastamonu Kasabaköy Mahmut Bey Camisi, mahfil katının genel

görünüşü (Çetinaslan).