Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës

Fakulteti i Biznesit

Departamenti i menaxhimit

Tezë disertacioni

ASPEKTE TË AUTONOMISË FINANCIARE TË

INSTITUCIONEVE TË ARSIMIT TË LARTË NË

SHQIPËRI DHE VENDE TË TJERA

Nga

Ulpian HOTI

Tezë për mbrojtjen e gradës shkencore “Doktor”

Udhëheqës Shkencor

Prof. Dr. Mit’hat MEMA

Durrës, 2014

2

DEKLARATË STATUORE

Deklaroj nën përgjegjësinë time personale, se ky punim është shkruar prej meje, nuk

është paraqitur anjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri ose

në pjesë të veçanta. Ky punim nuk përmban materiale të shkruara nga ndonjë person tjetër,

me përjashtim të rasteve të referuara dhe cituara.

© Ulpian HOTI, 2014

3

Mirënjohje

Në qoftë nuk do të isha punësuar në universitet disa vite më parë, do të më mungonte

dhe ideja për të trajtuar këtë punim. Eksperienca, problemet e shumta dhe vështirësitë që

kam kaluar në nivelin drejtues të menaxhimit të një institucioni të Arsimit të Lartë kanë

qartësuar objektivat e këtij punimi dhe më kanë dhënë kënaqësinë të trajtoj aspekte të

ndryshme të një sektori shumë të rëndësishëm për shoqërinë siç është Arsimi i Lartë.

Mirënjohja e parë shkon për të gjithë ata të rinj e të reja që kontribuan me vullnet,

pasion, sakrificë, ndershmëri dhe përgjegjshmëri për krijimin dhe ngritjen deri në nivele të

larta sasiore dhe cilësore, të institucionit më të ri publik të Arsimit të Lartë në Shqipëri,

Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës.

Mirënjohje për udhëheqësin shkencor Prof. Dr. Mit’hat Mema, gjithmonë i palodhur

që më ka nxitur dhe orientuar në këtë studim. Me këshillat e tij konstruktive dhe sistematike

punimi i ka shtuar akoma më shumë vlerat e tij.

Mirënjohje të sinqerta për Drejtoreshën e Bibliotekës Universitare Znj. Venera Alliaj,

për ndihmesën e vazhdueshme dhe korrektësinë e treguar për pajisjen me literaturat

përkatëse të nevojshme për kryerjen e punimit.

Mirënjohje për personelin administrativ të universitetit i cili më ka mbështetur

vazhdimisht në karrierën time akademike krahas asaj administrative. Uroj që dhe ata të

shfrytëzojnë të gjithë kapacitetin e tyre profesional për të përparuar me shpejtësi në

kualifikimet e tyre.

Mirënjohje të thella për prindërit e mi të shkëlqyer dhe vëllain tim.

Mirënjohja më e veçantë është për bashkëshorten time shembullore, Ersida dhe djalin

e mrekullueshëm, Aries që më kanë frymëzuar vazhdimisht.

Mirënjohje të gjithëve!

4

Abstrakt

Autonomia e institucioneve të Arsimit të Lartë është një nga çështjet më të

diskutueshme në të gjithë botën. Ky koncept i hershëm për vendet e zhvilluara përfshin në

vetvete vlerat kryesore të Arsimit të Lartë, lirinë akademike dhe autonominë financiare.

Autori ka trajtuar në një këndvështrim të përgjithshëm dhe krahasues mënyrën e

financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë në Europë, Shtetet e Bashkuara të Amerikës

dhe në vende të tjera. Konstatohen tradita dhe sisteme të ndryshme me anë të cilave

menaxhohen dhe financohen këto institucione. Qeveritë përkatëse të këtyre shteteve ofrojnë

nivele të ndryshme të financimit publik për institucionet e Arsimit të Lartë, ku ndjehet si

domosdoshmëri pjesëmarrja më e madhe e studentëve dhe biznesit si bashkëfinancues. Ky

punim, në varësi të modeleve dhe vende të ndryshme të shqyrtuara, analizon rolin e të gjithë

aktorëve në këtë proces, kontributin financiar të secilit prej tyre në varësi të politikave dhe

rrethanave të caktuara.

Me një histori jo shumë të zhvilluar të arsimit në përgjithësi dhe të Arsimit të Lartë në

veçanti, Shqipëria e pas viteve ’90 ka ndërmarrë iniciativa të vazhdueshme të cilat lidhen

kryesisht me zhvillimin dhe zgjerimin e kufijve të Arsimit të Lartë. Ky punim është

përqendruar kryesisht në autonominë financiare të universiteteve publike, ku konstatohen

përmirësime në lidhje me fleksibilitetin për përdorimin e burimeve financiare nga buxheti i

shtetit, të ardhurat e gjeneruara nga tarifat e shkollimit dhe burime të tjera. Paralelisht vitet e

fundit vëmendja është fokusuar dhe në aspektet financiare të mësimdhënies dhe kërkimit

shkencor.

Në përfundim të punimit evidentohen probleme të natyrës financiare të universiteteve

në Shqipëri dhe në botë, të cilat kërkojnë zgjidhje nëpërmjet një analize të kujdesshme dhe të

saktë. Rekomandohet që politikbërësit të kenë më shumë vullnet në përafrimin e strategjive

dhe kontributeve të tyre në një orientim të përbashkët. Kjo do të çojë në një zgjidhje të

përshtatshme dhe të qëndrueshme për daljen e Arsimit të Lartë nga periudha e krizës për

shkak të zgjerimit masiv.

Fjalët kyçe: Autonomi financiare, institucione të Arsimit të Lartë, e mirë publike, të ardhura,

masivizim

5

Abstract

The institutional autonomy of the Higher Education is one of the most debatable issue

worldwide. For the developed countries this concept involves the essential values of the

Higher Education, Academic freedom and financial autonomy.

The author has treated in a general and comparative perspective the financing of

Higher Education Institutions in Europe, the United States and in other countries. There are

observed various traditions and systems by means of which these institutions are managed

and financed.

Respective governments of these countries offer different levels of public funding for

Higher education institutions, in which the businesses and students’ participation has a

significant role.

Basing on the different models and countries considered, this paper analyzes the role

of all actors in this process, the financial contribution of each of them depending upon their

specific policies and circumstances.

Characterized by a history of non-highly developed Education in general and Higher

Education in particular, the post 90s Albania has undertaken initiatives which primarily relate

to the development and expansion of the Higher education boundaries.

This paper mainly focuses on the financial autonomy of the public universities in

which can be found certain improvements in terms of the flexibility in the use of financial

resources from the state budget and income generated from student fees and other sources. In

addition, in the past years the attention has also been focused on the financial aspects of

teaching and scientific research.

At the end of this study there are evidenced certain financial problems in the Albanian

universities and abroad, which require solution by means of a careful and precise analysis. It

is recommended that the policy makers should be more willing to align their strategies and

contributions to a mutual orientation.

This will lead to an adequate and stable solution giving way to the release of the

Albanian Higher education from the period of crisis due to the massive expansion.

Key words: Financial autonomy, Higher Education Institutions, the grant, the income,

massiveness.

6

Parathënie

Arsimimi është ndër sfidat kryesore të një shteti në zhvillim, të një shteti që synon të

jetë pjesë aktive e organizmave apo organizatave ndërkombëtare. Suksesi i një shteti, në rolin

e tij të brendshëm apo të jashtëm, varet ngushtësisht nga cilësia e brezave që ai nxjerr.

Njerëzimi gjatë gjithë ekzistencës së tij është përfshirë në proçese edukuese dhe

arsimuese.

Të vlerësosh dhe të gjykosh mbi cilësinë dhe efikasitetin e Arsimit të Lartë do të thotë

të prekësh themelet bazë mbi të cilat ky sistem është themeluar dhe vazhdon të ngrihet.

Ky punim hedh dritë mbi çështjet e financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë në

Shqipëri dhe në botë, duke u përqendruar në mënyrë të veçantë në konceptin e autonomisë

financiare.

Arsimi i Lartë në Shqipëri i ka fillesat e tij pas Luftës së Dytë Botërore. Që nga kjo

kohë e deri në fillimin e viteve ’90 nuk mund të flasim për autonomi financiare, meqenëse

ashtu si në çdo degë të ekonomisë, financimi i Arsimit të Lartë ishte pjesë përbërëse e

politikave planifikuese dhe kontrolluese nga vetë shteti.

Pas viteve ’90 janë ndërmarrë iniciativa të ndryshme ligjore për të rritur pavarësinë

akademike dhe financiare të institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri. Këto proçese nuk

kanë qenë gjithëpërfshirëse, duke lënë jashtë këtyre projekteve, propozimeve dhe iniciativave

grupet kryesore të interesit. Gjatë dhjetëvjeçarit të fundit, qeveritë janë angazhuar në draft-

projekte me objekt përmirësimin e problematikave të organizimit, drejtimit dhe mënyrave të

financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë. Të gjitha këto përpjekje nuk janë finalizuar

dhe nuk janë shoqëruar me veprime konkrete ligjore.

Punimi synon të japë një panoramë të modeleve të financimit të Arsimit të Lartë në

Europë. Mbështetur në tre modelet kryesore të menaxhimit dhe të financimit të institucioneve

të Arsimit të Lartë, në periudha dhe në vende të ndryshme konstatohen nivele të ndryshme të

financimit publik për Arsimin e Lartë.

Masivizimi i institucioneve të Arsimit të Lartë, si një nga orientimet kryesore të këtij

sistemi, ka ndikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë në përcaktimin e raporteve të burimeve

financiare në këto institucione. Aksesi i studentëve në universitete ka sjellë si pasojë

ndryshimin e peshave specifike të secilit prej burimeve të financimit të Arsimit të Lartë,

veçanërisht në proçesin e mësimdhënies.

Rritja e dëshirës dhe nevojës për të qenë pjese aktive e universiteteve passjell një sërë

efektesh me karakter ekonomik tek studentët dhe familjet e tyre. Pavarësisht se Shqipëria

karakterizohet nga nivele të ulëta të tarifave shtetërore të shkollimit vërehet mungesa e

mjeteve monetare dhe e lehtësirave fiskale për kategoritë me të ardhura minimale të

popullatës.

Arsimi publik, për vetë specifikat që mbart, ka qenë pjesë e debatit, nëse është një e

mirë publike apo një e mirë private? Angazhimi gjithnjë e më i madh i qeverisë për

mbështetje financiare, nëpërmjet fondeve publike, është logjikë e drejtpërdrejtë e teorisë se

arsimi është një e mirë publike.

Proçesi i transferimit të kostos së financimit nga shteti tek studentët i jep Arsimit të

Lartë karakteristika të një të mire private, pavarësisht se cilësi të tilla si: dija, njohuritë,

përvoja tejçohen nga një individ i mirëarsimuar, tek e gjithë shoqëria, duke qenë ajo pjesë e

produktit të kësaj të mire.

7

Modeli i Arsimit të Lartë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës është standarti më i

mirë që lidhet më përçimin dhe përthithjen e dijeve. Proçesi i masivizimit ka përfshirë dhe

Institucionet e Arsimit të Lartë në këtë pjesë të zhvilluar të botës. Krahas financimit me

grante qeveritare, është zhvilluar sistemi i kreditimit për studentët me qëllim përballimin e

shpenzimeve të studimeve. Ky sistem mbështet fuqimisht studentët dhe familjet e tyre,

pavarësisht nivelit të të ardhurave që ato kanë dhe krijojnë. Duke vlerësuar ndihmën e madhe

që u jepet të interesuarve për ndjekjen e studimeve të larta, ajo që spikat është pasiguria në

lidhje më shlyerjen e kredisë brenda afatit të maturimit.

Krahas mësimdhënies, kërkimi shkencor është një nga shtyllat bazë ku mbështetet

veprimtaria e institucioneve të Arsimit të Lartë. Kërkimi shkencor është një proçes zinxhir që

ndikon në rritjen e cilësisë dhe zhvillimin e teknologjisë dhe dijeve në përgjithësi.

Nga kjo pikëpamje kategorizohen dhe universitetet që janë të orientuara në proçesin e

mësimdhënies apo të kërkimit shkencor. Tendenca është për shkëputjen e kërkimit shkencor

si pjesë e strukturës së universiteteve. Problemet e krijuara nga zvogëlimi i financimit publik

për shkak të zgjerimit, kanë ndikuar dhe në uljen e granteve nga qeveritë për kërkimin

shkencor. Kjo ka sjellë si pasojë gjetjen e burimeve alternative të financimit. Në këtë mënyrë

kërkimi shkencor është drejtuar te bizneset ku spikatin dhe raste ku ai është atashuar pranë

tyre. Këto argumente janë në favor të teorisë që e konsideron Arsimin e Lartë si e mirë

private, pasi dijet e reja, teknologjia apo patentat përdoren nga financuesit e kërkimit

shkencor (industria). Megjithatë, këto risi janë në shërbim të të gjithë shoqërisë dhe

komunitetit, duke u veshur edhe me nuancat e të mirës publike.

Tendenca globale e vendeve në zhvillim është rritje e numrit të universiteteve dhe e

studentëve. Në këto vende spikat nevoja dhe dëshira e popullsisë për edukim, por ky proçes

shoqërohet me një sërë problemesh financiare për shkak të ekspansionit të shpejtë sasior.

Mënyrat tradicionale të financimit të institucioneve publike të Arsimit të Lartë në

Shqipëri janë: grante nga buxheti i shtetit dhe të ardhura që vijnë kryesisht nga tarifat e

shkollimit dhe taksa të tjera. Ndonëse proçesi i përdorimit të të ardhurave i është nënshtruar

disa ndryshimeve të vogla ligjore, mënyra e krijimit dhe e shpenzimit të fondeve është e

njëjtë me institucionet e tjera buxhetore.

Institucionet e Arsimit të Lartë në Shqipëri iu nënshtrohen të njëjtave burokracive

financiare dhe administrative, gjë që në shumicën e rasteve, passjell mosreagimin në kohë

ndaj problemeve dhe në dëmtimin e cilësisë së mësimdhënies dhe kërkimit shkencor.

Gjatë viteve të fundit, shtimi i numrit të studentëve është shoqëruar me ulje të grantit

nga qeveria dhe mos rritje të tarifave të studimit. Kjo sjellje e politikbërësve ndaj

universiteteve ka shkaktuar probleme serioze në financimin e aktiviteteve të ndryshme të

universiteteve (sidomos në përmirësimin e infrastrukturës fizike dhe laboratorike).

Ky punim trajton në mënyrë të hollësishme forma të financimit të universiteteve

publike në vende të ndryshme, duke u fokusuar se çfarë është e rëndësishme të ndryshojë në

skemën aktuale të financimit të universiteteve publike në Shqipëri.

Duke ofruar një vështrim analitik të mënyrës së financimit të Institucioneve të Arsimit

të Lartë në vende të ndryshme dhe në Shqipëri, shoqëruar me raporte të organizmave të

ndryshëm ndërkombëtare, punimi synon të theksojë lidhjen që krijohet midis rritjes së

autonomisë financiare dhe domosdoshmërisë për një nivel të lartë të përgjegjshmërisë dhe të

efikasitetit të përdorimit të burimeve të financimit në këto institucione.

8

Transparenca e përdorimit të fondeve duhet të shoqërojë ngushtësisht këtë proçes, i

cili ka nevojë për kapacitete të nivelit të lartë drejtues dhe menaxherial, që duhet të jenë të

mirëpërgatitur dhe të përgjegjshëm për këto ndryshime.

Eksperienca disa vjeçare në nivele drejtuese në institucionet e Arsimit të Lartë ka

qenë vendimtare në hartimin dhe shkrimin e këtij punimi.

Mungesa në mënyrë të përmbledhur e karakteristikave dhe problematikave që shfaqen

në financimin e institucioneve të Arsimit të Lartë kanë nxitur hulumtimin në përvojën

ndërkombëtare, duke analizuar në mënyrë më të hollësishme rastin e Shqipërisë.

Punimi ofron konkluzione dhe rekomandime që i shërbejnë menaxhimit të Lartë të

universiteteve dhe politikës.

Ky punim synon të zërë një vend në doktrinën ekonomike shqiptare në fushën e

administrimit publik, me fokus kryesor financimin e institucioneve të Arsimit të Lartë, fushë

e cila karakterizohet nga zbehja dhe mungesa e punimeve.

9

Përmbajtja

Deklaratë statuore .................................................................................................................... 2

Mirënjohje ................................................................................................................................. 3

Abstrakt...................................................................................................................................... 4

Abstract ...................................................................................................................................... 5

Parathënie ................................................................................................................................. 6

Përmbajtja ................................................................................................................................. 9

Hipotezat e studimit ............................................................................................................... 13

Metodologjia ........................................................................................................................... 14

Një vështrim i shkurtër mbi punimin ..................................................................................... 16

Lista e shkurtimeve ................................................................................................................ 19

Lista e tabelave ....................................................................................................................... 20

Lista e grafikëve ..................................................................................................................... 21

Kapitulli 1 ............................................................................................................................... 22

Një vështrim historik mbi arsimin dhe financimi i tij në Shqipëri ................................... 22

1.1 Arsimi në vitet 1912 – 1924 ...................................................................................... 22

1.2 Zhvillimi i arsimit në Shqipëri përgjatë viteve 1925 – 1939..................................... 23

1.2.1 Vështrim historik ............................................................................................... 23

1.2.1.1 Arsimi gjatë periudhës së Republikës ........................................................ 23

1.2.1.2 Arsimi gjatë periudhës së monarkisë .......................................................... 25

1.3 Kuadri ligjor në lidhje me sistemin arsimor .............................................................. 26

1.3.1 Reformat ............................................................................................................ 26

1.3.2 Reforma arsimore e vitit 1946 ........................................................................... 29

1.4 Arsimi shqiptar pas viteve ‘90 .................................................................................. 33

1.4.1 Arsimi dhe mendimi pedagogjik pas viteve ‘90 ................................................ 33

Kapitulli 2 ............................................................................................................................... 36

Autonomia e institucioneve të Arsimit të Lartë dhe financimi .......................................... 36

2.1 Fillesat e autonomisë së institucioneve të Arsimit të Lartë ....................................... 36

2.2 Arsimi i Lartë dhe autonomia universitare ................................................................ 37

2.3 Koncepti i financimit ................................................................................................. 37

2.3.1 Financimi i universiteteve .................................................................................. 38

2.3.2 Rëndësia e financimit publik ............................................................................. 40

2.3.3 Rëndësia e financimit privat .............................................................................. 41

2.3.4 Realizimi i një ekuilibri mes financimit publik e atij privat .............................. 41

10

Kapitulli 3 ............................................................................................................................... 42

Parimet e financimit të universiteteve .................................................................................. 42

3.1 Parimet e efikasitetit .................................................................................................. 42

3.1.1 Autonomia.......................................................................................................... 42

3.1.2 Fleksibiliteti ....................................................................................................... 42

3.1.3 Përputhshmëria .................................................................................................. 42

3.1.4 Stabiliteti ............................................................................................................ 42

3.1.5 Transparenca ...................................................................................................... 43

3.1.6 Përgjegjshmëria.................................................................................................. 43

3.2 Parimet e kapitalit...................................................................................................... 43

3.2.1 Barazia vertikale ................................................................................................ 43

3.2.2 Barazia horizontale ............................................................................................ 44

3.2.3 Barazia e gjeneratave ......................................................................................... 44

3.3 Burimet e financimit.................................................................................................. 44

3.4 Mekanizmat institucionalë ........................................................................................ 48

3.4.1 Dimensioni i drejtpërdrejtë (institucional) / indirekt. ........................................ 48

3.4.2 Dimensioni i plotë / i pjesshëm i financave. ...................................................... 49

3.4.3 Buxheti në rritje / Dimensioni i financimit mbi bazë formule ........................... 49

3.4.4 Dimensioni Input / Output ................................................................................. 51

3.5 Matja e autonomisë financiare .................................................................................. 52

Kapitulli 4 ............................................................................................................................... 55

Karakteristikat e financimit të universiteteve në Shqipëri ................................................ 55

4.1 Arsimi i Lartë si një e mirë publike........................................................................... 55

4.2 Eksternalitetet e Arsimit të Lartë .............................................................................. 58

4.3 Arsimi i Lartë publik në Shqipëri .............................................................................. 58

4.4 Autonomia financiare dhe alokimi i fondit për Arsimin e Lartë në Shqipëri ........... 60

4.5 Parime të përgjithshme të politikës shtetërore për financimin e institucioneve

publike të Arsimit të Lartë ................................................................................................... 66

4.5.1 Burimet e financimit të institucioneve publike të Arsimit të Lartë ................... 66

4.6 Të ardhurat e institucioneve publike të Arsimit të Lartë ........................................... 67

4.7 Financimi nga Buxheti i Shtetit ................................................................................. 68

4.7.1 Hartimi i buxhetit të institucioneve publike të Arsimit të Lartë ........................ 68

4.8 Kuadri institucional ................................................................................................... 70

4.9 Problematika e financimit të Arsimit të Lartë Publik ............................................... 72

4.10 Reforma e financimit në Arsimin e Lartë në Shqipëri pas vitit 2009 ....................... 73

11

4.10.1 Skema e financimit me bazë studentin – kuotat................................................. 73

4.11 Faktorët që ndikojnë vlerën e financimit................................................................... 75

4.12 Implikime të pritshme nga aplikimi i financimit të IAL-ve me bazë studentin ........ 75

4.13 Tarifat e shkollimit .................................................................................................... 76

4.14 Sistemi i kredidhënies studentore .............................................................................. 82

4.15 Financimi i aktiviteteve të kërkimit shkencor ........................................................... 82

4.15.1 Burimet njerëzore............................................................................................... 85

4.15.2 Llogaridhënia dhe vlerësimi i cilësisë së kërkimit shkencor ............................. 85

4.15.3 Përmbajtja dhe niveli i kërkimit shkencor ......................................................... 86

4.15.4 Administrimi i kërkimit shkencor ...................................................................... 86

Kapitulli 5 ............................................................................................................................... 88

Financimi i institucioneve të Arsimit të Lartë në Europë .................................................. 88

5.1 Situata e përgjithshme e financimit ........................................................................... 88

5.2 Autonomia financiare sipas Shoqatës së Universiteteve Europiane ......................... 91

5.3 Fleksibilitet për të përdorur fondet publike ............................................................... 94

5.4 Karakteristikat e financimit për Arsimin e Lartë në Europë ..................................... 94

5.5 Kriza financiare e institucioneve të Arsimit të Lartë ................................................ 95

5.6 Vështrim në disa vende europiane ............................................................................ 96

5.6.1 Autonomia financiare në Finlandë ..................................................................... 99

5.6.2 Sistemi i financimit të edukimit në Danimarkë ............................................... 102

5.6.3 Gjermania ......................................................................................................... 104

5.6.4 Anglia ............................................................................................................... 106

5.6.5 Spanja ............................................................................................................... 109

5.6.6 Italia ................................................................................................................. 110

5.6.7 Franca ............................................................................................................... 111

5.6.8 Financimi në Kroaci ......................................................................................... 112

5.6.8.1 Kontributet e studentëve dhe mbështetja financiare ................................. 113

5.6.8.2 Aktivitetet kërkimore ................................................................................ 114

Kapitulli 6 ............................................................................................................................. 115

Financimi në sistemin e Arsimit të Lartë në SHBA e vende të tjera ............................... 115

6.1 Sistemi i lartë arsimor amerikan.............................................................................. 115

6.2 Financimi i Arsimit të Lartë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës .......................... 116

6.2.1 Kreditë; Rritja e limiteve të kredive Stafford ................................................... 119

6.2.2 Ulja e taksave ................................................................................................... 121

6.2.3 Mbikqyrja shtetërore ........................................................................................ 123

12

6.3 Australia .................................................................................................................. 125

6.3.1 Përshkrim i shkurtër i sistemit arsimor të lartë ................................................ 125

6.3.2 Financimi i universiteteve ................................................................................ 126

6.4 Kina ......................................................................................................................... 128

6.4.1 Reforma financiare........................................................................................... 128

6.4.2 Financimi i Arsimit të Lartë ............................................................................. 129

6.5 Tendenca e masivizimit të Arsimit të Lartë në vendet në zhvillim ......................... 130

Konkluzione .......................................................................................................................... 132

Rekomandime ....................................................................................................................... 137

Bibliografia ........................................................................................................................... 139

13

Hipotezat e studimit

Në qendër të këtij punimi është trajtimi i problematikave të Institucioneve të Arsimit

të Lartë në Shqipëri dhe në vende të tjera, duke u fokusuar kryesisht në nivelin e autonomisë

financiare në këtë institucione.

Ky punim synon të japë një përgjigje të plotë dhe të saktë pyetjes së mëposhtme:

A duhet të ndryshohet modeli i financimit në Institucionet e Arsimit të

Lartë në Shqipëri?

Gjithashtu në funksion dhe ndihmë të punimit, por dhe të kësaj hipoteze, autori është

përpjekur t’i japë përgjigje dhe të ngrejë dhe hipoteza dytësore:

Arsimi i Lartë është një e mirë publike apo një e mirë private?

A aplikohet i njëjti model financimi i institucioneve të Arsimit të Lartë në Europë dhe

në vende të tjera?

A ka ndikuar masivizimi i Institucioneve të Arsimit të Lartë, në ndryshimin e

raporteve të burimeve të ndryshme të financimit?

14

Metodologjia

Ky punim ofron një panoramë dhe vështrim të përgjithshëm të autonomisë financiare

të Institucioneve të Arsimit të Lartë, me fokus kryesor Shqipërinë dhe modele të ndryshme të

financimit të shteteve nëpër botë.

Për të zhvilluar punimin janë marrë informacione në lidhje me:

ecurinë e mënyrës së financimit të Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri ndër

vite,

problemet që janë konstatuar në skemat e financimit,

ekzistenca e skemave dhe modeleve të financimit në Europë,

specifikat e financimit dhe të kreditimit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe

vende të tjera,

përcaktimi i orientimit të financimit ndërmjet mësimdhënies dhe kërkimit shkencor,

përfshirja e industrisë në orientim.

Ky punim, pavarësisht sasisë informative ka ndërthurur metodën cilësore dhe sasiore.

Metoda cilësore synon të ofrojë dhe t’u japë përgjigje pyetjeve: Çfarë? Si? Pse? Në

ç’mënyrë?

Metoda sasiore është përdorur për të ofruar të dhëna në mënyrë tabelore ose grafike

në lidhje me çështjet e trajtuara, në sajë të metodës cilësore. Përdorimi i vlerave numerike

është një element mbështetës i teorisë, duke përfshirë në vetvete metodën krahasimore,

brenda vetë shtetit në vazhdimësi apo në raport me shtete të tjera.

Gjithashtu është përdorur një model me katër variabla për të matur autonominë

financiare të institucioneve të Arsimit të Lartë në katër vende të ndryshme.

Metoda cilësore, në këtë punim, është mbështetur në metodën hulumtuese, narrative,

interpretuese dhe krahasimore.

Metoda hulumtuese ose rishikimi i literaturës është përdorur gjerësisht në fazën e parë

të kërkimit. Kjo metodë ka shoqëruar stadet e para të hartimit dhe shkrimit të punimit e

shoqëruar nga mbledhja e materialeve, në mënyrë të shkruar apo elektronike, kërkimi i akteve

ligjore që lidhen me Arsimin e Lartë në Shqipëri ndër vite, mbledhja e raporteve të ndryshme

që kanë të bëjnë me proçesin e financimit të Institucioneve të Arsimit të Lartë në Shqipëri,

vende të ndryshme të Europës apo dhe botës.

Literatura ndërkombëtare ka qenë një element kyç i punimit në funksion të sqarimit

të koncepteve dhe përkufizimeve, ngushtësisht të lidhura me autonominë financiare dhe

elementë të tjerë.

Të dhënat dhe informacionet janë grumbulluar nëpërmjet studimit të faqeve zyrtare të

internetit. Grumbullimi i të dhënave është bërë sipas burimeve dokumentare. Janë përdorur

publikime të organizatave ndërkombëtare dhe të ekspertëve të Arsimit të Lartë për çështje që

lidhen me financimin e universiteteve.

Mungesa e shumëllojshmërisë së burimeve të informacionit për problemet e

financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë ka qenë një faktor pengues në lidhje me

përdorimin efektiv të kohës, me synim zgjerimin e bibliografisë së përdorur.

Proçesi i hulumtimit ka qenë pjesë e rëndësishme e fazës së sistemimit dhe renditjes

së zërave bibliografikë në funksion të shkrimit të këtij punimi.

15

Analiza e mëtejshme e mënyrave, mekanizmave dhe instrumentëve të financimit të

institucioneve të Arsimit të Lartë, në Shqipëri dhe nëpër botë është detajuar nëpërmjet

metodës narrative. Kjo metodë është përdorur veçanërisht në pjesën historike. Metoda

narrative është një mjet i domosdoshëm në sqarimin e parimeve të autonomisë financiare.

Ndërthurja e metodës narrative me atë përshkruese është mënyra kryesore në

shkrimin e këtij punimi. Gjatë reflektimit të mënyrave të ndryshme, të instrumentëve të

autonomisë financiare në botë, por me fokus kryesor Shqipërinë, dallon origjinaliteti i këtij

punimi, ku autori ka interpretuar dhe gjykuar në lidhje me ecurinë, rëndësinë e elementëve të

ndryshëm dhe orientimin e universiteteve, drejt mësimdhënies apo kërkimit shkencor.

Në funksion të orientimit të temës drejt zhvillimeve të deritanishme, por dhe risive në

skemën aktuale të financimit të Institucioneve të Arsimit të Lartë, vetë strukturimi i saj

mbështetet në metodën krahasimore. Dhënia e informacionit në mënyrë narrative apo dhe me

të dhëna numerike për shtete të ndryshme, nxjerr në pah synimin për të qenë një temë me

karakter krahasimor.

Metoda induktive është përdorur për arritjen e konkluzioneve dhe rekomandimeve

përkatëse për ndryshimet që nevojiten të shoqërojnë skemën e financimit të institucioneve të

Arsimit të Lartë në Shqipëri, në Europë apo botë.

Përdorimi i metodës sasiore thjesht ofron një pamje më të qartë dhe vizive për

lexuesin në lidhje me vlera numerikë, tabela apo grafikë. Kjo metodë është një element

ndihmues i metodës cilësore.

Nëpërmjet përdorimit të korrelacionit është analizuar lidhja ndërmjet këtyre

variablave:

1. grantet nga qeveria dhe niveli i autonomisë financiare në Institucionet e Arsimit të

Lartë,

2. masivizimi i Institucioneve të Arsimit të Lartë dhe grantet nga qeveria,

3. grantet nga qeveria dhe Arsimi i Lartë si një e mirë publike (apo e mirë private).

16

Një vështrim i shkurtër mbi punimin

Punimi është strukturuar në 6 (gjashtë) kapituj.

Kapitulli i parë analizon sfondin historik të zhvillimit të së drejtës së drejtës së

arsimit në Shqipëri, duke filluar që nga periudha pas shpalljes së Pavarësisë e deri në ditët e

sotme.

Autori është ndalur në mënyrë të veçantë në karakteristikat e arsimit gjatë periudhës

së Republikës, arsimit gjatë periudhës së monarkisë, arsimi në periudhën e komunizmit, si

edhe arsimi pas viteve ’90.

Arsimi i Lartë në Shqipëri i ka fillesat e tij gjatës viteve 1946 me Reformën Arsimore

të asokohe, ku vihen re edhe rregullimet ligjore për financimin e tij, financim krejt i

ndryshëm nga ai i viteve të deritanishme.

Kapitulli i dytë trajton autonominë e institucioneve të Arsimit të Lartë dhe

financimin e tyre. Tradicionalisht, autonomia e një institucioni të Arsimit të Lartë në Europë

është shoqëruar me lirinë akademike. Një nga vlerat themelore të Arsimit të Lartë dhe në

mënyrë të veçantë një vlerë themelore e vlerësuar shumë nga bashkësitë akademike është liria

akademike.

Fillesat e autonomisë së institucioneve të Arsimit të Lartë në Europë e kanë origjinën

e tyre në esnafet që formuan privilegje akademike dhe profesionale. Në universitetet

mesjetare europiane mesjetare, autonomia kryesore lidhej me çështjen e së drejtës për të

pranuar studentë apo për tërë proçesin e mësimdhënies.

Në të gjitha përvojat bashkëkohore demokratike, autonomia universitare mbetet

autonomia më e rëndësishme, krahas asaj vendore. Duke analizuar këtë parashikim të

Kushtetutës Shqiptare për autonominë universitare, nxjerrim në pah dy elementë kryesorë:

rezerva ligjore dhe autonomia.

Në këtë kapitull është trajtuar gjithashtu rëndësia e financimit publik e privat, duke

vënë i përballë, në përpjekje për të dalluar cila është mënyra më e mirë e financimit të

institucioneve të Arsimit të Lartë.

Kapitulli i tretë trajton parimet e financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë,

duke i ndarë ato në 2 (dy) kategori:

Parimet e efikasitetit, ku përfshihen:

1. Autonomia

2. Fleksibiliteti

3. Përputhshmëria

4. Stabiliteti

5. Transparenca

6. Përgjegjshmëria,

dhe

Parimet e kapitalit, ku përfshihen:

1. Barazia horizontale

2. Barazia vertikale

3. Barazia e gjeneratave

17

Një aspekt tjetër i trajtuar në këtë kapitull është se cilat janë burimet e financimit, që

duhet të financohen përmes kontributeve nga disa kombinime të mëposhtme:

(a) tatimpaguesit,

(b) studentët,

(c) prindërit,

(d) institucionet e Arsimit të Lartë.

Kapitulli i katërt trajton karakteristikat e financimit të universiteteve në Shqipëri, duke u

ndalur në disa çështje, si Arsimi i Lartë si një e mirë publike dhe eksternalitetet e tij.

Arsimi i Lartë është një e mirë me eksternalitete pozitive pasi besohet se rrit

produktivitetin social dhe mirëqenien. Kështu, eksternalitetet pozitive të Arsimit të Lartë janë

pikërisht përfitimet që rrjedhin tek të tjerët nga Arsimi i Lartë i të tjerëve.

Problemet aktuale me të cilat ndeshet arsimi lartë sot janë:

1. Kuadri institucional. Kuadri ligjor dhe rregullues frenon reagimin ndaj ndryshimeve

në ekonomi dhe në shoqëri. Sistemi është shumë homogjen dhe diferencimi në mision

është i pamjaftueshëm.

2. Mësimdhënia dhe të nxënit. Metodat e mësimdhënies nuk janë bashkëkohore, për

përgatitjen e studentëve për nevojat e shekullit XXI. Ende ka një investim të pakët për

përmirësimin e metodave të mësimdhënies, ndërsa një pjesë e përmbajtjes së tyre nuk

është koherente. Praktika mësimore dhe mbikqyrja e saj është e pamjaftueshme.

Sigurimi i cilësisë nuk aplikohet për të gjithë dhe nuk është i detyrueshëm për të

gjithë universitetet. Ky sistem nuk përfshin metodat e mësimdhënies dhe nuk

aplikohet për kurset me kohë të pjesshme.

3. Financa. Financimi i këtij sistemi është i pamjaftueshëm për zhvillimin, veçanërisht

për përmirësimin e metodave të mësimdhënies. Nuk argumentohet shuma e pagesës së

studentëve dhe nuk ka transparencë në përdorimin e tyre. Gjithashtu, është përcaktuar

saktë, sesi do të mbështeten studentët financiarisht.

Problematika e financimit të Arsimit të Lartë Publik dhe hapat e ndërmarra në kuadër

të financimit të Arsimit të Lartë përgjatë viteve trajtohen në këtë kapitull.

Kapitulli i pestë trajton financimin e institucioneve të Arsimit të Lartë në Europë.

Jam ndalur në situatën e përgjithshme në Europë, bazuar nga raporte e të dhëna zyrtare të

institucioneve të Bashkimit Europian.

Në mënyrë të veçantë janë trajtuar karakteristikat e financimit të universiteteve në

disa vende, përmendim këtu Anglinë, Italinë, Spanjën, Francën, Kroacinë, Gjermaninë,

Finlandën etj.

Disa faktorë shpjegojnë krizën financiare të Arsimit të Lartë. E para është kostoja e tij në

rritje. Në tri dekadat e fundit, kanë ndodhur disa ndryshime në Arsimin e Lartë, të cilat kanë

rritur domosdoshmërinë për financim:

1.1 Rritja e numrit të studentëve që hyjnë në Arsimin e Lartë.

Në disa vende evropiane, numri i studentëve të Arsimit të Lartë është rritur dhjetëfish prej

vitit 1960 në 1990, si dhe normat e pjesëmarrjes në Arsimin e Lartë po arrijnë shifrën rreth 30

për qind të grupit përkatës të rinjve në shumë vende të Europës perëndimore dhe rreth gjysma

e kësaj shifre në disa vende të Europës Lindore.

1.2 Mungesa e diferencimit të fortë në qëllimet dhe strukturat e Arsimit të Lartë në

institucionet e disa vendeve evropiane.

18

Proçeset e fundit të diversifikimit duhet të kishin ulur koston e Arsimit të Lartë, por

shumë sektorë të Arsimit të Lartë, që fillimisht fokusohen në programe të shkurtra, kanë

evoluar kërkesat për më shumë fonde kërkimore. Efekti negativ i këtij proçesi është rritja e

kostos dhe prania e joefikasitetit për të gjithë sistemin e Arsimit të Lartë në shumë vende.

1.3 Shqetësimi në rritje në lidhje me sasinë dhe cilësinë e shërbimeve që universitetet

ofrojnë.

Në shumicën e vendeve, universitetet janë të përfshirë në proçeset e rritjes dhe

përmirësimit në lidhje me shërbimet e ofruara për studentët dhe për komunitetin në

përgjithësi.

1.4. Rritjet në koston e Arsimit të Lartë.

Arsimi i Lartë kërkon një punë intensive në aspektin e personelit me kualifikim të lartë,

pagat e të cilëve duhet të jetë konkurruese me pagat e atyre me të njëjtin nivel arsimor dhe

aftësive të atyre që punojnë në sektorë të tjerë.

Kapitulli i gjashtë trajton financimin në sistemin e Arsimit të Lartë në SHBA, sistem

i cili nuk ka një model të vetëm. Ajo që është unike për këtë vend është mjedisi social, i cili e

ka bërë të mundur suksesin e sistemit universitar amerikan. Madhësia dhe pasuria materiale e

universiteteve më të mira amerikane krijojnë, pa dyshim, avantazhe të dukshme ndaj

universiteteve të të gjitha vendeve.

Financimi i universiteteve në Australi po ashtu ka karakteristika të rëndësishme. Në

njëzet vitet e fundit, sektori i Arsimit të Lartë në Australi ka pësuar ndryshime të

jashtëzakonshme në aspektin e organizimit, mbikëqyrjes, pjesëmarrjes dhe financimit.

Në Kinë sakaq, në vitin 1996, rreth 85% e fondeve erdhën nga kontributi kombëtar,

por deri në vitin 2000, niveli i tyre kishte rënë nën 70%. Ajo vazhdon të bjerë edhe në vitet e

fundit, ndërsa tarifat e shkollimit përfaqësojnë rritje. Dy koncepte relativisht të reja në Kinë

janë kredia studentore dhe ndarja në nivele të pagesave të shkollimit. Rritja e tarifave të

Arsimit të Lartë u prezantua për herë të parë në Kinë në vitin 1994, shoqëruar edhe me një

skemë të gjerë të kredisë në vitin 1999, që vazhdon edhe sot.

Në përfundim të këtij punimi janë pasqyruar konkluzionet dhe rekomandimet

përkatëse, që i drejtohen politikbërësve, institucioneve të Arsimit të Lartë, studiuesve dhe të

interesuarve në fushën e arsimit.

19

Lista e shkurtimeve

1. AERES Agjencia e Vlerësimit të Kërkimit në Arsimin e Lartë, Francë.

2. AL Arsimi i Lartë

3. AKTI Agjensia e Kërkimit, Teknologjisë dhe Informacionit.

4. ASH Akademia e Shkencave

5. BE Bashkimi Europian

6. CGS Skema e Grantit Commonwealth

7. CNRS Qendra Kombëtare e Kërkimit Shkencor, Francë

8. ENIC Qendra e Informimit të Rrjetit Europian

9. ERA Zona Europiane e Kërkimit

10. EUA Shoqata e Universiteteve Europiane

11. EURIDICE Rrjeti Informativ i Arsimit të Lartë në Europë

12. FFO Fondi për financimin normativ të universiteteve

13. FKSH Fondacioni Kombëtar i Shkencës

14. HEAL Hapësira Europiane e Arsimit të Lartë

15. HEC Skema e Kontributit të Arsimit të Lartë

16. HEFCE Këshilli i Financimit të Arsimit të Lartë për Anglinë

17. HERD Shpenzimet e Arsimit të Lartë mbi Kërkim dhe Zhvillim.

18. HESA Akti për Përkrahje të Arsimit të Lartë

19. IAL Institucionet e Arsimit të Lartë

20. IPTS Instituti për Studime të Thelluara Teknologjike

21. ISMS Vëzhgimi për Matjen e Standarteve të Jetesës

22. KKSH Këshilli Kombëtar i Shkencës

23. MESR Ministria për Universitetin, Francë

24. MSES Ministria e Shkencës, Arsimit dhe Sporteve, Kroaci

25. NAFTA Marrëveshja e Tregtisë së Lirë në Amerikën e Veriut

26. NARIC Qendra e Informimit për Njohjet Kombëtare Akademike

27. OBT Organizata Botërore e Tregtisë

28. OECD Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim

29. OSI Zyra e Shkencës dhe Inovacionit, Mbretëri e Bashkuar

30. PBB Prodhimi i Brendshëm Bruto

31. SKZHES Strategjia Kombëtare për Zhvillim Ekonomik dhe Social

32. UT Universiteti i Tiranës

33. ZQS Zyra Qendrore e Statistikave

20

Lista e tabelave

Tabela 1. Përqindja e analfabetizmit në popullsinë shqiptare gjatë viteve 1945-1955. .......... 31

Tabela 2. Të dhënat e OECD për burimet e financimit të IAL-ve në vende të ndryshme. ..... 47

Tabela 3. Financimi fillestar, final, publik dhe privat i Arsimit të Lartë në vitin 1992 (në

përqindje). ................................................................................................................................ 47

Tabela 4. Llojet e mekanizmave të financimit në vendet e Komunitetit Europian, 1988. ...... 52

Tabela 5. Financimet publike në arsimin shqiptar (1) . ......................................................... 69

Tabela 6. Financimet publike në arsimin shqiptar (2) . .......................................................... 70

Tabela 7. Vendimmarrja në universitetet publike dhe private. ............................................... 73

Tabela 8. Struktura për analizimin e autonomisë financiare. ................................................ 101

21

Lista e grafikëve

Grafiku 1. Përqindja e PBB për Arsimin e Lartë sipas të dhënave të Ministrisë së Arsimit. . 73

Grafiku 2. Vendimmarrja për përcaktimin e tarifave të studimit në shtete të ndryshme të

Europës. ................................................................................................................................... 81

Grafiku 3. Mënyra e shpërndarjes së fondeve të Arsimit të Lartë në vendet e BE. ............... 90

Grafiku 4. Mesatarja e shpërndarjes së fondeve të Arsimit të Lartë në vendet e marra në

analizë . .................................................................................................................................... 91

Grafiku 5. Historiku në vite i grupit CBS (Copenhagen Business School). ......................... 104

Grafiku 6. Burimet e financimit të universiteteve për studentët me kohë të plotë në Angli.107

Grafiku 7. Financimi e Institucioneve të Arsimit të Lartë në SHBA . ................................ 118

Grafiku 8. Financimi në SHBA me anë të granteve dhe huave. ........................................... 121

Grafiku 9. Ecuria e pagesave të tarifave të shkollimit sipas viteve akademike në SHBA. .. 123

Grafiku 10. Dallimi mes kostove të studimit në universitetet publike e private në SHBA. . 124

Grafiku 11. Ecuria e granteve për studentët në Australi....................................................... 127

22

Kapitulli 1

Një vështrim historik mbi arsimin dhe financimi i tij në Shqipëri

1.1 Arsimi në vitet 1912 – 1924

Nga hapja e shkollës së parë shqipe e deri në vitin 1912 në Shqipëri numëroheshin

rreth 250 shkolla të huaja dhe nga kjo kuptohet se shkalla e analfabetizmit në vend ishte e

lartë veçanërisht tek femrat. Në këto kushte para shtetit të ri shqiptar, krahas detyrave të tjera

të rëndësishme për zhvillimin e vendit, shtrohej dhe detyra e rëndësishme për organizimin

dhe krijimin e sistemit arsimor kombëtar. Qeveria e Vlorës me gjithë kushtet e vështira të

krijuara pas vitit 1912 me politikën e saj arsimore synonte të krijonte një sistem arsimor me

frymë kombëtare, demokratike dhe laike; krijimin e kuadrit mësimor si dhe realizimin e

arsimit fillor të detyrueshëm.1

Krijimi i shkollave në Shqipëri ishte një hap i domosdoshëm që duhej të bëhej nga

qeveria e Vlorës për shkak të prapambetjes së përgjithshme në të cilën ndodhej vendi si dhe

fanatizmit dhe mendimit konservator që ekzistonte në atë kohë në shoqërinë shqiptare në

përgjithësi e sidomos për femrën. Drejtoria Arsimore, e cila kishte degët e saj të veçanta në

Tiranë, Shkodër dhe Berat, bëri shumë për shkollën e gjuhën shqipe.2 Kjo Drejtori në vitet

1913 – 1914 hapi disa shkolla në qytetet kryesore të vendit tonë në atë kohë si Korçë,

Shkodër, Vlorë, Lushnjë, Gjirokastër etj. Domethënës është fakti se dhe në vitet e Luftës së

parë Botërore proçesi i hapjes së shkollave shqipe eci me të njëjtat ritme si ato të para luftës

ku u hapën shkolla në Përmet, Delvinë, Libohovë, Krujë, Kavajë, Shijak etj. Drejtoria

Arsimore do të krijonte edhe Komisinë Letrare, e cila veproi nga 1 shtatori i vitit 1916, deri

më 22 maj 1918, si një organ që merrej me dokumentacionin shkollor.3

Gjatë kësaj periudhe në vend ka ekzistuar edhe legjislacioni për arsimin privat.

Vendimi i parë shtetëror për shkollat private është ai i datës 13 shtator 1913, i marrë nga

Ministria e Arsimit e Qeverisë së Vlorës. Është për t’u theksuar se vetëm disa muaj pas

shpalljes së Pavarësisë Kombëtare, kjo Ministri lejonte shkollat e veçanta (të huaja) “vetëm

nëse do t’i nënshtroheshin kontrollit shtetëror”.4

Në ato vite trazirash të njëpasnjëshme, Qeveria e Vlorës, realizonte qëllimin kombëtar

që mësimi i nxënësve tanë të burojë nga zakonet tona dhe t’u përgjigjej nevojave të

kombësisë sonë (sikurse është shprehur Luigj Gurakuqi në vitet 1911-1912). Ishte një

periudhë kohe, kur nga intelektualët e përgatitur jashtë vendit kërkohej hapja edhe e

shkollave të mesme.

Funksionimi i shkollave hasi në një sërë vështirësish. Në rradhë të parë ndihej

mungesa e kuadrit të nevojshëm për mësues, mungonin programet dhe tekstet mësimore. Për

shkak të mentalitetit patriarkal frekuentimi i shkollës nga vajzat ishte tepër i kufizuar.

Deri në vitin 1920 në shkollat shqiptare kishte sisteme të larmishme arsimore, të

vendosura nga pushtuesit dhe të ngritura sipas programeve shkollore të vendeve të tyre.

Gjithashtu një numër i madh shkollash drejtohej e administrohej nga tri komunitetet fetare me

programe të veçanta që i ndanin nxënësit sipas besimeve. Në këto kushte për forcimin dhe

1Myzyri, H. “Historia e arsimit shqiptar “vëll.II. Tiranë: Instituti i Studimeve Pedagogjike.1990, faqe207.

2 Kraja, M. “Mësuesit për kombin shqiptar”, Toena, Tiranë, 1993 faqe47.

3 Po aty. faqe47.

4 Kadiu. A. “Ecuria e Arsimit Privat në Shqipëri". Revista Shkencore Perla, Fondacioni Kulturor “Saadi

Shirazi”, Viti X, nr. 3 (38). Tiranë, 2005 faqe54.

23

përparimin e shtetit shqiptar, më e përshtatshme ishte një shkollë kombëtare me përmbajtje

laike, që ti bashkonte nxënësit e mësuesit në një program kombëtar. Për Shqipërinë si një

vend me një popullsi mbi 90% analfabete, shtrohej gjithashtu nevoja e zgjerimit të arsimit.5

Problemet e arsimit kombëtar në përgjithësi zunë vendin e tyre në luftën për

demokratizimin e jetës së vendit në vitet 1920–1924. Në këtë kuadër një shtysë të

rëndësishme zhvillimit të arsimit në Shqiperi i dhanë tri kongreset arsimore që u mbajtën në

këto vite. Më 1920 u mbajt kongresi i arsimtarëve në Lushnjë. Kongresi mori vendim të

njësohej përmbajtja e shkollës, duke përdorur të njëjtin program Në të gjitha shkollat e

qyteteve si dhe shkollat private mësimi do të zhvillohej sipas të njëjtit program shtetëror.6 Ky

do të ishte hapi i parë që u hodh për ngritjen e shkollës kombëtare.

Në kongresin e ri arsimor që u mbajt më 22 korrik 1922 në Tiranë, u vendos

themelimi i një shkolle laike në Shqipëri, vendim ky që u bazua në vendimin e qeverisë, në

fillim të korrikut 1922, për shtetëzimin e shkollave private.7 Duhet theksuar se këto veprime

në fushën e arsimit ishin në pajtim me klauzolat e Statutit të Zgjeruar të Lushnjës, miratuar në

dhjetor të 1922 nga Këshilli Kombëtar, ku ishte parashikuar ndarja e fesë nga shteti.8 Në

Kongresin e tretë, i cili u mbajt në gusht të vitit 1924 midis problemeve që qëndronin para

arsimit kombëtar, u ngrit dhe çështja e shkollimit të femrës shqiptare, që u quajt si një

problem i ngutshëm dhe serioz për vendin dhe u përcaktuan rrugët për përmirësimin e saj.

Çështjet e arsimit kanë zënë një vend të rëndësishëm dhe në Parlamentin shqiptar të viteve

1921 – 1924. Në seancat parlamentare kërkohej çelja në shkallë vendi e shkollave të reja

fillore, shkollave pedagogjike për përgatitjen e mësuesve dhe u shtrua si domosdoshmëri

ngritja metodike e kuadrit arsimor në shkollat ekzistuese. U ngrit problemi i përmirësimit të

tipit të strukturës dhe i programeve të shkollës që do ndikonin në rritjen e nivelit arsimor

sidomos të femrës ku do të luftohej zakoni i tërheqjes së saj nga shkolla dhe mbyllja e saj në

shtëpi në moshën të vogël. Në vitin shkollor 1921 – 1922 kishte 25200 nxënës nga të cilat

20 % ishin femra pra afërsisht 5000 nxënëse.9

Këto hapa që u hodhën për zhvillimin e arsimit në këto vite hapën rrugën për shërimin

e një plage të rëndë për shoqërinë tonë siç ishte analfabetizmi. Pavarësisht nga pengesat e

shumta, nga ana e klerit, ato ekonomike e politike, zhvillimi i shkollës shtetërore kombëtare

me përmbajtje laike mori përparësi, në sajë të përpjekjeve të arsimtarëve dhe të atdhetarëve

përparimtarë të vendit.

1.2 Zhvillimi i arsimit në Shqipëri përgjatë viteve 1925 – 1939

1.2.1 Vështrim historik

1.2.1.1 Arsimi gjatë periudhës së Republikës

Shqipëria e këtyre viteve ishte një vend ku mbizotëronte analfabetizmi. Mbi 85% e

popullsisë nuk dinin shkrim e këndim. Në disa zona të vendit sidomos në zonat malore të

veriut kjo shifër mund të arrinte dhe 90%, kurse në fshatra të thella malore analfabetizmi

ishte i plotë. “Në vitin 1925 në Shqipëri kishte 447 shkolla fillore me 25.187 nxënës me 757

5 Koka, V. Cami, M. Puto, A. Frasheri, K. Verli, M. Rama, FAQE Belegu, M. Bajrami, H. Rushiti, L. Lalaj, A.

Shpuza, G. Meta, B. Gjergji, A. Kosumi, H. Vokrri, A. “Historia e popullit Shqiptar “vëll. III. Akademia e

Shkencave të Shqipërisë Shtëpia botuese: Toena, Tiranë: 2007, faqe189. 6 Po aty.

7 Po aty.

8 Po aty.

9 Myzyri, H. vep. e përmd. faqe217.

24

mësues. Në këto kushte kur çdo shkollë ishte me kapacitet shumë të vogël dhe mesatarisht me

më pak se dy mësues, kur në çdo 36 banorë vetëm një vazhdonte shkollën, vendin e kishte

mbuluar analfabetizmi"10

.

Gjatë regjimit republikan rrjeti shkollor nuk pësoi ndonjë ndryshim nga pikëpamja e

shtrirjes gjeografike, ai ruajti pak a shumë atë të viteve 1912-1924, megjithëse arsimi

përbënte një çështje të rëndësishme të qeverisë dhe forcave përparimtare. Sipas elitës politike

të asaj kohe arsimi duhej të zhvillohej paralelisht me zhvillimin ekonomik, politik, shoqëror e

kulturor të Shqipërisë. Përparësi duhej t’i jepej zhvillimit të arsimit në rradhët e femrave dhe

në veçanti përhapjes së tij në zonat rurale. Me gjithë nevojat e mëdha për shkolla dhe

përpjekjen e popullit për hapjen e tyre ritmi i shtimit mbeti i vogël.

Në bazë të të dhënave statistikore të kësaj kohe del gjithashtu se numri i shkollave i

mësuesve dhe nxënësve (sidomos femrave), ishte më i lartë në Shqipërinë e Jugut në

krahasim me Shqipërinë e Mesme dhe atë të Veriut. Kjo lidhet me zhvillimin ekonomik e

shoqëror me të lartë të trevave të jugut me numrin e madh të emigrantëve në shtetet

perëndimore, si dhe lëvizjen e lirë të njerëzve etj.

Niveli i ulët arsimor në Shqipërinë e Mesme, ishte pasojë e fanatizmit dhe

prapambetjes. Këtë e nxjerr në dukje Mehdi Frashëri, në vitin 1930, në konferencën kushtuar

gjendjes arsimore të femrës në Tiranë. Sipas të dhënave të pohuara prej tij nga 2000 vajza në

moshë shkollore vetëm 180 vazhdonin shkollën.11

Për nivelin e ulët të frekuentimit të

shkollës prej vajzave, shtypi i kohës fajësonte qeverinë që nuk i kushtonte vëmendje

përmirësimit të kushteve në shkollat ekzistuese dhe kërkonte ngritjen e godinave të reja

shkollore.

Regjimi parashikonte fare pak mjete financiare për mbajtjen e shkollave dhe u përpoq

t’i plotësonte ato. “Shkollat fillore që u hapën në fshatra, u hapën, në pjesën dërrmuese, me

kontributin e popullit të varfër që mezi siguronin jetesën e tyre”.12

Nën presionin e qarqeve borgjeze e përparimtare, qeveria ishte e detyruar të nxirrte

ligje e urdhëresa, për detyrimin shkollor. Për arsye ekonomike shpeshherë prindi detyrohej ta

fuste fëmijën në punë si shegert, çirak etj. Gjendja ekonomiko-financiare, baza e dobët dhe e

pasigurt e regjimit, bënin që Zogu të mos bënte dot pa ndihmën e jashtme, prandaj në

marrëdhëniet ndërkombëtare ndoqi “politikën e dyerve të hapura”. Ndërhyrja italiane në

çështjet ekonomike e në politikën e brendshme të Zogut, i diktoi atij dalëngadalë edhe

politikën arsimore. Një drejtim i ndërhyrjes së Italisë në sistemin arsimor, ishte ngritja e

shkollave italiane, gjoja për fëmijët e shtetasve italiane që qenë me punë në Shqipëri, por në

të vërtetë për të futur gjuhën dhe kulturën italiane në brezat e rinj shqiptarë. Ndër kategoritë e

shkollave fillore të huaja në Shqipëri vendin e parë e zënë shkollat fillore italiane. Pas

pakteve italo-shqiptare të Tiranës, atij të 1926 dhe 1927, nisën të shtohen shkollat fillore

italiane.

Siç shihet gjatë regjimit republikan u synua kryesisht në konsolidimin e shkollave

ekzistuese, në përmirësimin e programeve arsimore dhe në çeljen e shkollave të reja.

Megjithatë ndihej shumë nevoja për ndërtimin e një sistemi arsimor kombëtar dhe të shkollës

femërore në shkallë vendi. Kjo dëshmohet në kërkesat e fshatarëve të Trebishtit të

Peshkopisë, të disa fshatrave të Shkodrës, të Rehovës, të Babanit në prefekturën e Korçës, për

10

Po aty. faqe 376. 11

Po aty. 12

Po aty.

25

shkolla femërore.13

Në përgjigje të këtij shqetësimi Ministria e Arsimit përgatiti në 1928

ligjin organik mbi arsimin i cili hyri në fuqi po atë vit.

1.2.1.2 Arsimi gjatë periudhës së monarkisë

Problemet që qëndronin para arsimit kombëtar dhe vështirësitë me të cilat

ballafaqohej Shqipëria Ahmet Zogu i trajtoi në fjalimin që mbajti në mbledhjen e parë para

parlamentit pas shpalljes së Monarkisë. Ai shprehu vendosmërinë se do të punonte për

ngritjen e një sistemi arsimor kombëtar dhe të shkollës femërore në tërë vendin. Ai synonte

t’i arrinte këto nëpërmjet zbatimit të reformave shtetërore në fushën arsimore, ekonomike,

sociale dhe legjislative. Për përgatitjen e reformës në arsim në vitin 1929 u ngrit një komision

i posaçëm i kryesuar nga ish – Ministri i Arsimit Abdurrahman Dibra.

Zhvillimi i arsimit në këto vite shtrihej kryesisht në fillore në të gjithë vendin, me

rreth 600 shkolla me afate 5 – vjeçare, 4 – vjeçare, apo 3 – vjeçare, në të cilat jepnin mësim

1436 mësues. Arsimi para shkollor ishte tepër simbolik. Për arsim të lartë në këtë kohë as

mund të mendohej.14

Fundi i viteve ’20 dhe fillimi i viteve ’30, shënoi një ngritje të pandërprerë të presionit

kundër shkollave italiane. Shkollat italiane frekuentoheshin nga bijtë e shtresave të pasura.

Duke parë se lufta për edukatën kombëtare të brezit të ri hasi në pengesa, patriotët nuk i

rreshtën përpjekjet kundër institucioneve të huaja që, rrezikonin interesat kombëtare të

popullit shqiptar.

Reforma arsimore e 1933 bëri të mundur përqendrimin e arsimit në duart e shtetit, gjë

që pati rëndësi për përmirësimin e përmbajtjes së programit shkollor dhe të ngritjes cilësore

të mësimdhënies, pasi këtu u përqendruan forcat më të kualifikuara brenda vendit, gjithashtu

u emëruan edhe mësues nga shtete të ndryshme perëndimore.

Me gjithë përpjekjet e bëra për zhvillimin e arsimit në shkallë kombëtare përsëri

zhvillimi i tij në krahinat e thella malore mbetej në ritme kritike. Në krahinat e Lumës, Pukës,

Tropojës, Mirditës, Skraparit, etj shumica e fëmijëve në moshë shkollore nuk frekuentonin

shkollën për shkak të mungesës së kuadrit, largësisë nga qendra, por dhe fanatizmit në

përgjithësi. Kjo e vinte qeverinë para përgjegjësisë e cila u mundua ta plotësojë këtë boshllëk

me dhënien e bursave për nxjerrjen e mësuesve (rasti i Lumës ku u akorduan rreth 20 bursa

për të mbështetur studimet e 20 vajzave për mësuese në Institutin Femëror të Tiranës).15

Megjithatë duhet kuptuar se mundësitë e qeverisë për plotësimin e gjithë kërkesave për bursa

ishin të pamundura.

Si përfundim mund të themi se periudha 15 vjeçare e qeverisjes së Ahmet Zogut u

karakterizua nga një ngadalësi, por edhe nga një konsolidim i arsimit fillor, nga një vëmendje

dhe disiplinë shkencore si dhe trajtimi i vëmendshëm i punës së mësuesve. Dukuria më e

përgjithshme në këtë kohë ishte kërkesa rigoroze ndaj nxënësit.

Mund të thuhet se shkolla shqipe merr trajtën e saj përfundimtare në vitin 1934. Në

këtë vit, sistemi arsimor ekzistues, i nënshtrohet një reforme të gjerë dhe të gjithanshme.

Premisat për ndërmarrjen e një reforme të tillë ishin të qarta: Gjatë periudhës 1920-1933,

krahas shkollave shtetërore, ishte zhvilluar një rrjet shkollash joshtetërore. Një numër

shkollash të tjera sidomos të mesme, mbaheshin nga ente fetare të cilët, në një farë mënyre,

konkurronin arsimin shtetëror, i cili zhvillohej në vijën e tij laike. Arsimi joshtetëror

13

Po aty. faqe79 14

Kraja, M. vep. e përmed. faqe49. 15

Arkivi Qendror Shtetëror, (1938). Fondi 435. Dos. 232. faqe1.

26

zhvillohej në drejtim të pavarur dhe kjo nuk përkonte me politikën arsimore shtetërore.

Ndërmjet shkollave që vepronin në Shqipëri, disa prej tyre financoheshin nga të huajt, disa

nga shtete si Italia, të cilët kishin synime politike në Shqipëri. Konsiderata të tilla, përcaktuan

Reformën rrënjësore të vitit 1934.

1.3 Kuadri ligjor në lidhje me sistemin arsimor

1.3.1 Reformat

Megjithë nivelin e ulët ekonomik e problematikat e shtetit shqiptar gjatë sundimit të

Ahmet Zogut, në vend u bënë përpjekje për zhvillimin e arsimit. Megjithatë ky zhvillim nuk

kaloi pa probleme, për vetë stadin e zhvillimit politiko-ekonomiko-shoqëror të regjimit

zogist.

Një nga dokumentet e rëndësishme, gjatë kësaj periudhe, është Statuti Themeltar i

Mbretërisë, ku në kreun IV, në pjesën “Të drejtat e qytetarëve” në nenet 206 dhe 207

parashikohet e drejta për arsim, ku shprehet se arsimi është falas dhe ai fillor i detyrueshëm.

Në Statutin Themeltar të Mbretërisë, në artikullin 207 parashikohet edhe lejimi i

shkollave private: “Në konformitet me ligjet dhe brenda principeve të programit të pranuara

prej shtetit për shkollat e veta dhe, kurdoherë nën kontrollin efektiv të Qeverisë, vetëm

shtetasit shqiptarë mund të hapin shkolla të ndryshme private.

Të huajt, në konformitet me ligjet, mund të lejohen vetëm për shkollat teknike e bujqësore me

programe teori-praktikë”.16

Pas vitit 1929 të huajt lejoheshin të hapnin vetëm shkolla profesionale. Gjithashtu,

edhe inspektimi i të gjitha shkollave, sipas shkallës, bëhej nga inspektorët përkatës, gjë që u

mbajt parasysh edhe më pas. Në një nga ligjet e arsimit në kreun IV “Administrata e qarkut

dhe inspektimi i shkollave”, në artikullin 123 shkruhet: “Kontrollimi dhe inspektimi i

shkollave fillore, internateve fillore të shtetit, ashtu edhe i të gjithë institucioneve private të

kësaj kategorie, u ngarkohen inspektorëve të arsimit fillor”.17

Gjithashtu neni 207 i Statutit Themeltar parashikonte edhe hapjen e shkollave fetare,

me leje të ministrisë dhe konform ligjeve. “Numri i nevojshëm i shkollave fetare të çdo

komuniteti, po ashtu dhe numri i nxënësve të këtyre shkollave, caktohen prej ministrisë

përkatëse me vendimin e Këshillit Ministror.”18

Me interes është: “Rregullorja për shkollat private të minoriteteve” e Ministrisë së

Arsimit të Mbretërisë Shqiptare. Në bazë të nenit 5 të Deklaratës të lëshuar në Lidhjen e

Kombeve më 2 tetor 1921, shkollat private të minoriteteve u lanë të veprojnë të lira, me

mësues të zgjedhur prej minoriteteve e të pëlqyeshme prej Ministrisë së Arsimit.19

Qeveria e Zogut deri në 1928, mori disa masa me frymë oksidentale. Ajo përgatiti

“Ligjin Organik të Arsimit”, përmirësoi disa nga ligjet e mëparshme dhe redaktoi një ligj

për kategorizimin e mësuesve, i cili u zvarrit shumë. Gjithsesi këto masa nuk sollën ndonjë

zgjerim të arsimit popullor. Ligji Organik i arsimit që u miratua në Prill të 1928, i cili hyri në

fuqi po atë vit, parashikonte ndryshime në sistemin arsimor shkollor fillor dhe të mesëm,

krijimin e arsimit profesional dhe ndryshime në programet shkollore. Gjithashtu ky ligj

16

Palnikaj, D. Kushtetutat. Grand Prind, Tiranë, 2006, faqe 245. 17

Kadiu. A. Ecuria e Arsimit Privat në Shqipëri. Revista Shkencore Perla, Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi”,

Viti X, nr. 3 (38). Tiranë, 2005 faqe54. 18

Palnikaj, D. vep. e përmd. faqe 245. 19

Po aty.

27

parashikonte kufizimin e diferencimin social të arsimit.20

Si rrjedhim i kësaj mase, në fillim të

vitit shkollor 1928-1929, mbyllën dyert gjimnazi i Gjirokastrës dhe ai i Beratit.

Një ndikim të dëmshëm në arsim pati vendosja e taksave për nxënësit e shkollave të

mesme, që e kufizonte numrin e tyre. Në zbatim të reformave u kërkua që të vendoseshin

konkurse për pranim në shkollat e mesme dhe në këtë kuadër porositeshin, sidomos, të

vobektit të rregjistroheshin në shkollat e mjeshtërisë. Në të njëjtën kohë, për të përmirësuar

gjendjen e arsimit në fshat “u mbyllën 59 shkolla fshati dhe në vend të tyre u hapën 11

shkolla fillore-konvikte"21

. Një vend të veçantë në këto reforma zuri arsimimi i femrës.

Artikulli 26 i këtij ligji parashikonte që në çdo qytet e fshat në varësi të numrit të fëmijëve të

hapeshin një ose më shumë shkolla për vajza.

Megjithë masat e marra gjatë viteve 1925-1928 në fushën e arsimit në përgjithësi,

shtetit shqiptar i mbetej shumë për bërë. Këtë e pohoi dhe A.Zogu në një intervistë dhënë

gazetës "Daily Telegraph" të Londrës, në tetor të vitit 1928, duke u shprehur:

"Ne jemi shekuj të tërë mbrapa Evropës së qytetëruar. Njerëzit nuk janë në gjendje as të

shkruajnë as të lexojnë…Unë jam i vendosur t'a qytetëroj popullin tim dhe t'a fus atë sa më

shumë në rrugën e mësimit të zakoneve dhe të mënyrës së jetesës perëndimore".22

Problemet që qëndronin para arsimit kombëtar dhe vështirësitë me të cilat

ballafaqohej Shqipëria, A. Zogu i trajtoi në fjalimin që mbajti në mbledhjen e parë para

parlamentit, pas shpalljes së Monarkisë. Ai shprehu vendosmërinë se do të punonte për

ngritjen e një sistemi arsimor kombëtar dhe të shkollës femërore në tërë vendin23

dhe synonte

t'i arrinte këto nëpërmjet zbatimit të reformave shtetërore në fushën arsimore, ekonomike,

sociale dhe legjislative.

Për përgatitjen e reformës në arsim, më 1929 u ngrit një komision i posaçëm.

Drejtimet kryesore të reformës ishin forcimi i karakterit shtetëror të shkollës shqiptare,

laicizmi dhe kombëtarizimi i saj. Komisioni i kushtoi vëmendje; arsimimit të femrës,

riorganizimit të sistemit arsimor të shkollave fillore dhe të mesme, përmirësimit të

përmbajtjes së programeve mësimore dhe unifikimin e tyre. Duke shpallur thelbin e

programit tё reformёs arsimore, Ministri Hilё Mosi deklaronte se: “Baza e edukatёs

kombёtare asht e duhet tё jetё: me formue karaktere tё shёndoshёt aktiv e optimista! Me tjera

fjalё me formue djelmosha, qё tue pasё besim nё fuqin’e vet, tё munden me i siguruem

familjes edhe kombit tё vet nji ardhmёni ma tё lumtun!”

Nё verёn e vitit 1931 u mblodh njё komision pёr tё diskutuar platformёn e reformёs

arsimore qё duhej kryer. Mbas analizёs qё i bёri punёve nё shkollat qё vepronin nё atё kohё

nё Shqipёri dhe sistemit arsimor nё pёrgjithёsi, Ministri Hilё Mosi paraqiti programin e tij ku

i kёrkonte Mbretit qё nё ligjin e ri tё arsimit, nё pёrputhje me Statutin Themeltar tё Shtetit të

1928, tё futeshin dispozita tё veçanta qё tё garantonin se vetёm shteti kishte tё drejtёn tё

hapte e tё mbante shkolla fillore. Kёto kёrkesa tё Ministrit Hilё Mosi pёrbёnin thelbin e

reformimit tё parё tё arsimit shqiptar, si dhe pёrpjekjen e parё serioze pёr t’a vёnё arsimin

tonё nё shinat e arsimit modern, europiano-perёndimor, siç aspirohej nga elita intelektuale e

asaj kohe qё po formohej me shpejtёsi. Ministri Hilё Mosi ishte i vendosur nё pikёpamjen e

tij se: “tё drejtёn dhe detyrёn e edukimit, mbas etikёs sё tij, shteti nuk duhet t’ia hajё askujt,

por pa heqё dorё prej superioritetit tё vet”. Ai gjithashtu ishte i bindur plotёsisht se: “shkolla

20

Koka, V. Cami, M. Puto, A. Frasheri, K. Verli, M. Rama, FAQE Belegu, M. Bajrami, H. Rushiti, L. Lalaj, A.

Shpuza, G. Meta, B. Gjergji, A. Kosumi, H. Vokrri, A. vep. e përmd. faqe409. 21

Myzyri, H. (1990). Vep e përmd. faqe349. 22

Fisher, B. J. (1996). Vep. e përmd. faqe182. 23

Po aty.

28

duhet tё kujdeset me forcue dhe me rranjosё sa ma fort nё shpirtin e fёmijёs ato njoftime tё

domosdoshme tё moralit njerzor, tё pёrbashkёta pёr tё gjitha doktrinat dhe tё nevojshme pёr

tё gjithё njerzit e qytetnuem: moralin laik.”24

Fillimet e viteve tridhjetë ishin vite të një krize të thellë për të gjithë botën.

Vështirësitë ekonomike ndikonin në mënyrë të ndjeshme. Në vend ndihej nevoja për reforma,

për ndryshime sociale e arsimore. Shumë shkolla të qyteteve të Shqipërisë ishin shkolla të

huaja, të drejtuar nga të huajt. Shkolla shqiptare nuk ishte në gjendje të kryejë funksionin e

vet edukativ e patriotik gjë që sillte domosdoshmërinë për reformim.

Në fillim të viteve ’30, përpjekjet për shtetëzimin e shkollës, për laicizmin e arsimit

arritën kulmin. Kjo përkoi me acarimin e marrëdhënieve italo-shqiptare. Një nga masat e para

që mori qeveria e Zogut, ishte ndalimi i shqiptarëve që ndiqnin shkollat e mesme të huaja.

Reforma pati edhe karakter politik. Qëllimi i saj ishte të pengonte depërtimin e ndikimeve

nga shtetet fqinje, nëpërmjet shkollave të çelura të financuara prej tyre. Kjo gjë u paraqit me

dekretligjin e 14 Shtatorit 1932, i cili do të miratohej, më 11 Prill 1933. Ky ligj nuk lejonte

çeljen e shkollave të huaja në Shqipëri. Qëllimi kryesor i kësaj mase ishte që të godiste, në

rradhë të parë, shkollat italiane dhe ato të klerit katolik që drejtoheshin nga Italia. Masa

konkrete e 11 Prillit parashikonte që katër shkollat profesionale italiane të kalonin nga

administrimi e drejtimi italian në atë shqiptar. Një masë e tillë parashikohej edhe për shkollat

amerikane të Tiranës.

Më 1933 ministër i Arsimit ishte Mirash Ivanaj dhe reforma e vitit 1933 mbante emrin

e tij, “reforma Ivanaj”. Më 12 janar 1933 Pandeli Evangjeli formon kabinetin e ri qeveritar.

Dr. Mirash Ivanaj caktohet ministër i Arsimit. Kështu në kuadër të këtyre reformave “u

mbyllën ose u shtetëzuan gjithsej rreth 170 shkolla private e të huaja”25

.

Mё 11 Prill 1933 parlamenti miratoi nё mёnyrё unanime tezat e paraqitura nga Dr. M.

Ivanaj pёr reformёn arsimore tё Mbretnisё Shqiptare. Me argumentimet e Ministrit M. Ivanaj

Parlamenti shqiptar ndryshoi nenet e Statutit tё Shtetit. Në nenin 206 të ndryshuar, mësimi

dhe edukimi i shtetasve shqiptarë konfirmoheshin si e drejtë ekskluzive e shtetit26

. Aty

shpallej se arsimi fillor për të gjithë shtetasit shqiptar ishte i detyrueshëm dhe falas.

Megjithatë, për nevoja arsimore të popullatës, në ligjin për arsimin u la një klauzolë, sipas së

cilës shkollat private mund të funksiononin vetëm në qoftë se bashkëpunonin me shtetin, t’a

ndihmonte atë për të çelur shkolla në ato vende ku shteti nuk kishte mundësi t'i hapte vetë.27

Me reformën e Ivanajt, shkolla shqiptare e kohës ishte plotësisht e njohur (akredituar),

në Perëndim. Nga kjo pikëpamje, ajo përbën një pikë referimi të pazëvendësueshme për

zhvillimet e sotme të shkollës dhe arsimit shqiptar. Reformat Ivanaj në kushtet e një

prapambetjeje të madhe e të një analfabetizmi të theksuar, përfaqësonin në vetvete një

revolucion arsimor për Shqipërinë e asaj kohe.

24

Myzyri, H. Vep e përmd. faqe359. 25

Po aty. 26

Neni 206 parashikonte:“Mёsimi dhe edukimi i shtetasve shqiptarё janё njё e drejtё ekskluzive e shtetit. Jepen

vetёm ndёr shkolla shtetёrore shkallёsh tё ndryshme sipas ligjёs. Arsimi fillor pёr tё gjithё shtetasit shqiptar

ёshtё i detyrueshёm dhe jepet falas. Shkollat private tё çdo kategorie qofshin qё kanё veprue deri mё sot

mbyllen.”

Neni 207 parashikonte:“Shkollat fetare pёr pёrgatitjen e klerit tё mbajtura prej komuniteteve fetare shqiptare,

janё tё lira dhe rregullohen me ligje.” 27

Arkivi Qendror Shtetëror. (1933). Fondi 49. Dos.1, faqe1.

29

Rrethanat historike të kohës, nuk lejuan që kjo shkollë e standardeve euro-amerikane

të shtrihej në të gjithë vendin28

. Ndërkaq, mund të pohohet pa hezitim që, nga pikëpamja

cilësore, arsimi ynë i paraçlirimit, sidomos gjatë viteve 30-të, arriti nivele të krahasueshme

me atë të vendeve të tjerë fqinjë e më gjerë. Ky nivel i shkollës shprehet mjaft qartë në vitin

1937, kur kemi publikimin e disa ligjeve të tjera për arsimin dhe sidomos atij privat. Në

kaptinën V “Ndërrimi i degëve ose i shkollave” në nenin 330 të Ligjit shkruhet: “Nxënësit e

shkollave të mesme të huaja dhe, ata, që kalojnë nga një shkollë e mesme në një tjetër me

qëllime e programe të ndryshme ose prej një dege në një degë tjetër, do t’u nënshtrohen

provimeve plotësuese në ato lëndë të detyrueshme, të cilat nuk i kanë mësuar në shkollën e

mëparshme ose i kanë mësuar mbi një tjetër bazë e me kufij më të ngushtë”.29

Pranë ministrisë së arsimit, e cila drejtohej prej 1936 nga Abdurrahman Dibra, u

krijua një komision i përbërë prej shqiptarësh me në krye Sestillo Montanelli. Ky i fundit

kishte mbërritur nga Italia, për reformimin e arsimit në Shqipëri, si ekspert për shkollat e

mesme dhe njeri politik i “besimit absolut” në Romë. Sipas ligjit të 6 Majit 1938, që

sanksiononte reformën, shkollat e mesme, pakësoheshin nga 6 në 2. Hyrja në shkolla bëhej

me konkurs dhe ngulej këmbë në pagimin e taksave, kurse studimet në shkollat e mesme të

Italisë të liheshin të lira për nxënësit shqiptar. Kufizimi i gjimnazeve bëhej gjoja që të

luftohej “superprodhimi intelektual” që përbënte rrezik për vendin.

Kjo reformë favorizonte shumë përhapjen e arsimit, gjuhës dhe kulturës italiane në

Shqipëri. U rihapën shkollat e mesme profesionale italiane që ishin mbyllur më 1933, por me

emër fetar, e me etiketën “kombëtare”, gjoja për të përgatitur kuadro teknikë të ndryshëm për

ekonominë. Për ligjin arsimor të vitit 1938 Montanelli do të shprehej se ky ligj shënonte

fitoren më të bukur në fushën arsimore, kulturore dhe politike të fashizmit.

Por, me gjithë përpjekjet e shumta, nuk u arrit shkombëtarizimi i shkollës shqipe.

Ndonëse ishte shpallur ligji mbi arsimin fillor të detyrueshëm, vetëm një përqindje e vogël e

fëmijëve kishte mundësi të ndiqte shkollën. Në kushtet e zhvillimit të pamjaftueshëm të

arsimit e të kulturës në vend, nuk mund të bëhej fjalë për arsim të lartë brenda vendit.

1.3.2 Reforma arsimore e vitit 1946

Me përfundimin e luftës shteti shqiptar do të përballej me një gjendje mjaft të rëndë

në fushën e arsimit rrjedhojë kjo e shkatërrimeve, por edhe e trashëgimisë të varfër. Mbi 123

shkolla ishin rrafshuar dhe po kaq të tjera rezultonin të dëmtuara pjesërisht apo të

papërshtatshme për zhvillimin e mësimit, pa përmendur mungesën e mjeteve më elementare,

teksteve e sidomos ato të kuadrove30

. Problemet që duheshin zgjidhur ishin të shumta. Në

zgjidhjen e tyre dhe sigurimin e progresit të vendit do të ndikonin shumë faktorë, politikë,

ekonomikë, socialë etj, nga të cilat më kryesori do të ishte ai politik.

Udhëheqja komuniste me marrjen e plotë të pushtetit politik do ta inkuadronte

Shqipërinë në radhët e vendeve që zbatuan sistemin socialist totalitar. Deri në rënien e këtij

sistemi në fillimin e viteve 90-të për afro pesë dekada do të ndërmerren transformimet

radikale që përpos të tjerave luajtën rol të rëndësishëm në zhvillimin arsimor të vendit në

28

Shahini, L. “Rrënjët historike perëndimore të arsimit shqiptar” - Seminari i shtatë mbarëkombëtar për mësimin

plotësues në gjuhën shqipe në diasporë, Gusht, 2011.

www.izha.edu.al/files/publikime/Rrënjët historike perëndimore të arsimit shqiptar.doc. faqe 2. 29

Kadiu. A. Ecuria e Arsimit Privat në Shqipëri. Revista Shkencore Perla, Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi”,

Viti X, nr. 3 (38). Tiranë, 2005. faqe55. 30

Beqja, H, “Në themelet e arsimit popullor”, Tiranë, 1976, faqe34.

30

përgjithësi dhe atij të lartë në veçanti. Dy dekadat e para do të ishin përcaktuese për hedhjen

e bazave dhe konsolidimin e tij si një kategori shkollore masive dhe njëheri edhe të orientuar

drejt një ideologjie të vetme, atë marksiste- leniniste. Në hedhjen dritë të ecurisë së këtij

proçesi mendojmë se është me interes një analizë e shkurtër e ndryshimeve të para ku kulmon

Reforma Arsimore e vitit 1946, e miratuar më 17 Gusht të 1946 nga Kuvendi Popullor31

. Në

ligj përcaktohej sistemi arsimor me të gjithë strukturën dhe hallkat e tij. Ai përbëhej nga

arsimi parashkollor, arsimi i përgjithshëm, ai profesional dhe arsimi për të rritur. Arsimi i

përgjithshëm do të ishte 11-vjeçar. Hallkat e tij ishin: arsimi fillor katër vjeçar, arsimi unik

shtatë vjeçar dhe arsimi i mesëm i përgjithshëm.

Në ligj një vend të veçantë zinte krijimi i arsimit profesional dhe më vonë i Arsimit të

Lartë. “Krijohet arsimi profesional, që ka për qëllim të përgatisë kuadro të mësuar mirë për

degë të ndryshme të jetës ekonomike, shoqërore e kulturore të vendit.32

Gjithashtu në nenet e

reformës do të sanksionohej edhe krijimi i arsimit për të rritur. Për këtë do të hapeshin

shkollat e natës, të cilat krijonin mundësi për vijimin e mësimeve pa u larguar nga puna.

Në përpjekje për të zgjidhur problemet emergjente gjatë dy viteve të para 1945 dhe

1946 do të merren masa për krijimin e kushteve, qoftë edhe minimale që mësimi të fillonte

rregullisht në të gjitha shkollat e vendit33

. Me fondet e vëna në dispozicion nga shteti por

edhe kontributin e gjithanshëm të qytetarëve u meremetuan u ndërtuan dhe u përshtatën një

numër i madh godinash shkollore të cilat u vunë në dispozicion të arsimit.

Që në udhëzimet e para, organet arsimore do t’u bëjnë thirrje të gjithë atyre që kishin qenë

mësues, por edhe elementëve të tjerë që kishin një farë arsimi, që të kontribuonin në hapjen

dhe funksionimin e shkollave në vend. “Problemi i arsimit po bëhet preokupant, - thuhej në

një informacion të vitit 1945, drejtuar Ministrisë, - për arsye se shumë shkollave u mungojnë

arsimtarët. Kjo ngjet se nuk ka arsimtarë me diplomë, kur ka shumë elementë me 2-3 ose më

shumë klasa të shkollës së mesme që kanë hedhur lutje për mësues”.34

Angazhimi i organeve shtetërore i masave dhe i organizatave shoqërore ishte i madh,

në mënyrë të veçantë i Frontit demokratik si organizata më e gjerë për kohën. Në thirrjen

drejtuar vendit në majin e vitit 1946 do të vlerësohej si problem mjaft i rëndësishëm për një

zhvillim të shpejtë të arsimit “Të meremetohen dhe të pajisen me orendi të gjitha shkollat e

prishura dhe të dëmtuara , - do të thuhej në të, - e të jenë gati për 1 tetor 1946… Të ndërtohen

dhe pajisen me orendi 400 shkolla të reja…35

.

Krahas meremetimit, hapjes së shkollave të reja dhe sigurimin e kuadrit mësimor, një

problem i rëndësishëm do të ishte ai i ngritjes së nivelit të përgjithshëm të shkollimit të

popullsisë e cila në masën kryesore ishte analfabete. Si rrjedhojë e prapambetjes social-

ekonomike dhe kulturore niveli i analfabetizmit paraqitej mjaft i lartë.

Politikat e saj arsimore PKSH i bëri edhe më të qarta në Plenumin V të mbajtur në shkurt të

vitit 1946. Vendimet e këtij plenumi u bënë bazë për Reformën e parë Arsimore në vendit

tonë. Plenumi përcaktoi në vija të përgjithshme detyrat më emergjente në fushën e arsimit, si,

luftën kundër analfabetizmit, rindërtimin dhe shtimin e numrit të shkollave, përgatitjen e

kuadrove arsimore, tërheqjen e sa më shumë vajzave, krijimin e kushteve për arsimin pa

31

Gjeçovi, Xh. Milo, P. Meta, B. Sadikaj, D. Dyrmishi, D. Rama, FAQE Mato, J. Papagjoni, J. Kuçuku, B.

Lalaj, A. Tahiri, A. Limani, M. Verli, M. Vokrri, A. Kosumi, H. Pushkolli, FAQE vep. e përmd. faqe 219. 32

Po aty. 33

Beqja, H, “Në themelet e arsimit popullor”, Tiranë, 1976, faqe34. 34

AQSH, Fondi 14, viti 1945, dos. 149, fl. 1-3. 35

Kambo,E. “Arsimi në Shqipëri”, fl. 48.

31

shkëputje nga puna, përgatitjen e gjithë infrastrukturës për hartimin e Reformës Arsimore,

përgatitjen e programeve dhe të teksteve të reja36

.

Pjesë e sistemit të ri i mishëruar në ligjin e Reformës do të ishte edhe krijimi i

arsimit për të rritur. Në kushtet e Shqipërisë ku pjesa më e madhe e popullsisë ishte

analfabete apo me nivel të ulët shkollor hedhja e bazave të një sistemi të rregullt për të gjithë

ata që nuk kishin mundësi të ndiqnin shkollat e ditës, merrte një rëndësi të veçantë. Niveli i

analfabetizmit në vite në raport me numrin e përgjithshëm të popullsisë ka ndryshuar sipas

tabelës së mëposhtme37

.

Vitet Popullsia Analfabete Përqindja e analfabetizmit mbi popullsinë

Në përgjithësi Mbi meshkujt Mbi femrat

1945 1.122.044 864.022 75,4 61,7 86,0

1950 1.218.943 657.010 53,9 41,3 67,1

1955 1.391.499 393.794 28,3 20,3 36,9

Tabela 1. Përqindja e analfabetizmit në popullsinë shqiptare gjatë viteve 1945-1955.

Krijimi apo zhvillimi i një sistemi të plotë arsimor, me hallkat e tij themelore i hapte

rrugën shkollimit masiv të gjeneratave të reja dhe rriste shanset për një progres të shpejtë të

vendit. Vendi, roli dhe rrjedhojat që ajo solli në ecurinë e shkollës shqiptare nga literatura

historike e para dhe pas viteve 90-të janë parë nga këndvështrime të ndryshme. Pavarësisht

dallimeve ajo çka bihet dakord duke konverguar në një mendim të përbashkët, është fakti që

kjo reformë u hapi rrugën si shndërrimeve demokratike ashtu edhe atyre socialiste dhe se ajo

me të drejtë mund të konsiderohet si pikënisja e të gjitha ndryshimeve që përjetoi shkolla

shqiptare e pasluftës së Dytë Botërore. Pas përballimit të problemeve të para emergjente,

programi i qeverisë parashikonte jo vetëm rindërtimin e shpejtë dhe kthimin e normalitetit

por edhe fillimin e reformave që do të mundësonin zhvillimin e mëtejshëm të vendit. Me

masat e marra u bë e mundur që në vitet 1945-1946 të rindërtoheshin të gjitha fabrikat dhe

minierat e shkatërruara nga lufta. Prodhimi industrial në vitin 1946 arriti atë paraluftës. Masa

të rëndësishme do të ndërmerreshin për rimëkëmbjen e bujqësisë dhe riaktivizimin e degëve

të tjera të ekonomisë. Shteti do të fillonte një valë të tërë shtetëzimesh që do t’i jepnin një

goditje të rëndë kapitalit vendas. Prioritet i programit të tij tashmë do të ishte kryerja e

shndërrimeve socialiste me synimin e krijimit dhe forcimit të një ekonomie të centralizuar që

të dominonte gjithë jetën e vendit. Në këtë kontekst një rëndësi të veçantë do të merrte Arsimi

i Lartë, nëpërmjet të cilit mendohej të siguroheshin kuadrot e para aq shumë të nevojshme

për këtë ekonomi.

Në përpjekjet për eliminimin e shpejtë të analfabetizmit, përhapjen e arsimit dhe

emancipimin e shoqërisë shqiptare opinioni shoqëror e personalitete të njohura në fushën e

shkollës do të drejtonin vëmendjen krahas problemeve të ditës edhe në atë të perspektivës.

Edhe pse në realitetin e pasluftës nuk ekzistonte asnjë infrastrukturë në shërbim të Arsimit të

Lartë ata do t’i hidhnin sytë në vendosjen e themeleve edhe të kësaj hallke të sistemit

arsimor.

Me zbatimin e Reformës Arsimore, nevojat për kuadro do të vinin në rritje. Në

mënyrë të veçantë, zgjerimi i arsimit fillor si kategoria më masive për kohën, do të

kushtëzohej përpos të tjerave nga sigurimi i mësuesve. Një rol të rëndësishëm do të luante

36

PPSH, Dokumente kryesore, vëll.I, Tiranë, 1971, faqe 346. 37

Kambo, E. vep. e përmd. faqe76.

32

zgjerimi dhe fuqizimi i arsimit të mesëm pedagogjik. Forcimi i shkollave pedagogjike

ndërkohë rriste shanset për rritjen e numrit të nxënësve që mund të vazhdonin më vonë

Institutit Pedagogjik 2/vjeçar.

Krahas plotësimit të nevojave të shkollave fillore me kuadër të mjaftueshëm, një

problem i mprehtë ishte ai i mungesës së mësuesve për shkollat unike. Deri në këtë periudhë

një pjesë e tyre ishte synuar nëpërmjet tërheqjes së elementëve më të mirë nga arsimi fillor,

por që nuk e zgjidhte problemin. Kjo çonte në dobësimin e këtij të fundit dhe ndërkohë nuk i

siguronte shkollat unike me kuadro të nivelit të duhur, për këtë kategori shkollore. Në këto

kushte hapja e një shkolle studimesh të larta, në vend po kthehej në një domosdoshmëri.

Në shërbim të hedhjes së themeleve të Arsimit të Lartë, kontribut të veçantë do të jepte Prof.

Sejfulla Malëshova, një ndër figurat qendrore historike të luftës dhe personalitet politik i

kohës38

, i cili ishte ndër të rrallët që gëzonte një formim të plotë teorik e politik, duke e

ndihmuar edhe fakti që studimet e larta i kishte kryer jashtë vendit në degën e filozofisë39

.

Instituti pedagogjik do të fillonte veprimtarinë e vet me 70 studentë, në sistemin e rregullt të

ditës, ndërkohë që parashikohej që instituti të pranonte edhe një kontigjent studentësh pa

shkëputje nga puna. Secili student i rregullt përfitonte nga shteti një bursë mujore prej 140

frangash sipas kursit të atëhershëm dhe në vitin e parë ata duhej të përballonin vetë

shpenzimet e strehimit e të fjetjes.

Meqenëse hapja e Institutit Pedagogjik nuk ishte parashikuar në buxhetin vjetor të

shtetit, u mendua që shpenzimet e vitit shkollor 1946-1947 të mbuloheshin nga fondi për

mirëmbajtjen dhe meremetimin e shkollave40

.

“Krijimi i këtyre fakulteteve të reja, - thuhej në raportin e Ministrisë së Arsimit të vitit

1951-1952, - i përgjigjet ndarjes që kanë institutet pedagogjik analoge në Bashkimin Sovjetik

dhe pajtohet me nevojat tona”. Gjithsej ky institut në sistemin e rregullt të ditës numëronte 56

studentë. Veprimtaria mësimore do të zhvillohej në frymën e përvojës sovjetike. Planet,

programet dhe infrastruktura mësimore dhe didaktike do t’i përshtatej gjithnjë e më tepër

kësaj të fundit. Nga pikëpamja organizative është e rëndësishme të theksohet se në këtë

periudhë morën formë të plotë katedrat (departamentet) të konceptuara si njësia bazë

mësimore e shkencore.

Zhvillimi i ngadalshëm i Arsimit të Lartë në Shqipëri nuk i përgjigjej kurrsesi

nevojave që shtronte zhvillimi ekonomiko-shoqëror i vendit, tashmë i orientuar sipas planeve

5-vjeçare. Me objektivat e parashikuara në planin e parë pesëvjeçar 1951-1956, udhëheqja

komuniste do të përcaktonte edhe synimet për zhvillimin e Arsimit të Lartë e të shkencës, si

pjesë përbërëse e organike të këtij planifikimi të përgjithshëm. Plani, parashikonte që në fund

të vitit 1955, treguesit e Arsimit të Lartë të shënonin rritje prej 7 për qind41

.

Gjithnjë sipas parashikimeve numri i studentëve do të vinte në rritje. Në këtë kuadër

nga strukturat arsimore u ndërmorën disa studime mbi perspektivën e zgjerimit të Arsimit të

Lartë. Studimi i parë për këtë problem u realizua në fillim të vitit 195142

, nga një grup pune i

Ministrisë së Arsimit. Sipas tij rezultonte se zhvillimi i Arsimit të Lartë tashmë përbënte një

shqetësim serioz. Për zgjidhjen e problemit do të ofroheshin disa alternativa, pavarësisht se

nga autorët do të pranohej se aty këtu do të kishte edhe ndonjë pasaktësi në dhënien e

përfundimeve, për shkak të pamjaftueshmërisë të të dhënave. Deri në këtë periudhë mungonte

38

Historia e Shqipërisë, vëll. III, Tiranë 1984, faqe52 . 39

Hoxha, E. “Kur u hodhën themelet e Shqipërisë se re”, Tiranë 1981, faqe 19. 40

AQSH, FAQE 511, viti 1946, dos. 14, fl. 2-3, faqe 3. 41

Dokumente Kryesore të PPSH, Vëll.II, Tiranë 1971, faqe28 . 42

AQSH, “Raport mbi hapjen e instituteve të larta” FAQE1011, V. 1951, dos.15, faqe 3-14.

33

një plan i detajuar i nevojave për kuadro të mesme e të larta, në shkallë vendi i specifikuar ky

për çdo dikaster, si dhe studime të plota për përmasat e zgjerimit të arsimit shtatëvjeçar dhe të

mesëm.

Studimi shtronte para shtetit rrugëzgjidhje alternative për zhvillimin e shkollës së

lartë. Njëra prej tyre ishte ajo që zgjerimi i Arsimit të Lartë të trajtohej si çështje e të

ardhmes. Kjo nënkuptonte që mundësitë ekonomike të vendit ishin të tilla që edhe për disa

kohë, rrugëzgjidhja kryesore për sigurimin e kuadrove të larta mbetej dërgimi i studentëve

jashtë shtetit, kryesisht në universitetet e vendeve të lindjes. Shteti mund të mbulonte me

shpenzime financiare në çdo vit të pesëvjeçarit të parë gjithsej rreth 200-250 studentë43

.

Gjithnjë sipas kësaj alternative do të vazhdonte zgjerimi i Arsimit të Lartë brenda vendit, për

ato fusha ku ekzistonin kushte, por do të shpreheshin edhe disa rezerva. Nevojat e prodhimit

për kuadro të mesme ishin të mëdha. Për pasojë, shkollat e mesme, sidomos ato profesionale

(politeknikume, teknikumet financiare, shkollat pedagogjike) etj., me numrin e maturantëve

që dispononin, nuk u përgjigjeshin mjaftueshmërisht kërkesave ekonomike e kulturore.

Kontigjenti tepricë i maturantëve mund të shkonte në shkollat e larta që do të hapeshin. Sipas

llogarive në këto institute mund të tërhiqeshin 250-300 studentë në vit44

.

Alternativa e dytë shkonte në favor të zbatimit të politikave arsimore që nxitnin

zhvillimin me përparësi të Arsimit të Lartë brenda vendit, duke rritur më shumë numrin e

studentëve. Kjo alternativë duket se gjeti më shumë mbështetje. Ajo parashikonte që në vitin

1951 të hapnin dyert katër institute të lartë (katërvjeçarë) në Shqipëri, ai Pedagogjik,

Bujqësor, Mekanik dhe Juridik. Kapaciteti i këtyre instituteve, së bashku me Institutin

Dyvjeçar, do të ishte rreth 300 studentë në vitin e parë numër që do të vinte në rritje.

Në vitin 1960, Arsimi i Lartë u zgjerua. Numri i studentëve u dyfishua në krahasim

me vitin 1955, në këtë kohë vetëm studentët me shkëputje nga puna (student të rregullt),

arrinin në 9650 veta. Në vitin 1968, pranë KQ të PPSH u krijua Komisioni Qendror për

arsimin, për të studiuar, organizuar, drejtuar dhe kontrolluar në të gjitha hallkat arsimin

kombëtar. Më 24.XII.1969 u dekretua ligji “Mbi sistemin e ri arsimor”, kurse më

20.II.1970, doli vendimi i Këshillit të Ministrave “Mbi sistemin e ri arsimor”. E gjithë puna e

shkollës dhe struktura e saj mësimore-edukative u ndërtua mbi bazën e botëkuptimit

marksist-leninist si lidhje organike në mes mësimit me punën prodhuese dhe edukimin fizik e

ushtarak. U forcua më tej karakteri politik i shkollës. Lëndët e drejtpërdrejta marksiste-

leniniste u futën në të gjithë sistemin shkollor. Pastaj për të gjitha hallkat e shkollave të

sistemit arsimor u hartuan plane, programe e tekste të reja mbi bazën e kritereve ideologjike,

politike, shkencore e pedagogjike të përcaktuara nga Partia duke e bërë edhe më tej

revolucionarizimin e shkollës, duke e pasuruar edhe më tej me ide e mendime të reja

marksiste-leniniste e të pedagogjisë shqiptare.

Ajo që vihet re gjatë kësaj periudhe, është se nuk mund të flitet për autonomi

universitare, përsa kohë i gjithë aktiviteti i institucioneve të Arsimit të Lartë rregullohej e

drejtohej nga Partia.

1.4 Arsimi shqiptar pas viteve ‘90

1.4.1 Arsimi dhe mendimi pedagogjik pas viteve ‘90

43

Po aty, fl.8 . 44

Po aty.

34

Pragu i viteve ’90 të shekullit të kaluar u shoqërua me një krizë të thellë të

brendshme, që bëhej gjithnjë e më e pranishme në jetën ekonomike, politike, shoqërore.

Politizimet e tejskajshme filluan të liberalizoheshin e të zbuten disi në prag të këtyre viteve,

ashtu si dhe dogmat e theksuara ideologjike, përfshirë edhe ato që kishin penetruar gjerësisht

edhe në jetën e shkollës, me një ngadalësi të theksuar, të padurueshme.45

Epokën e re, demokratike, pluraliste, me synime në demokratizimin e vrullshëm të

jetës tonë, e sollën në rradhë të parë studentët, nxënësit, mësuesit e pedagogët, duke gjetur

mbështetjen e fuqishme nga masat e gjëra të popullit.

Në Projekt Kushtetutën e vitit 1994 në pjesën e dytë të saj, të titulluar të Drejtat dhe

Liritë Themelore të Njeriut neni 53 “E Drejta për Arsim” shprehet qartë e drejta e arsimit

falas që zgjat jo më pak se tetë vjet, e drejta e arsimimit në shkolla private si dhe garantimi i

autonomisë së universiteteve46

.

Pas vitit 1997 filluan përpjekjet masive për rindërtime shkollash dhe plotësime të

mjeteve didaktike. Filluan të zbatohen programe mësimore të reformuara, përmirësime në

dokumentacionin shkollor, ndryshime në tekstet mësimore si dhe në strukturat e brendshme

të shkollave. Arsimi 8-vjeçar, tani 9-vjeçar ndiqet nga rreth 90% e nxënësve, arsimi i mesëm

nga 65% e nxënësve që mbarojnë 8-vjeçaren dhe Arsimi i Lartë nga 60% e nxënësve që

mbarojnë shkollën e mesme47

. Me ndryshimet kushtetuese të vitit 1998 në kreun III “Liritë

dhe të Drejtat Politike” në nenin 57 janë shtuar, në ndryshim nga Projekt Kushtetuta e 1994,

pikat dy dhe pesë ku shprehet se arsimi shkollor detyrohet me ligj si dhe arsimi i detyrueshëm

dhe ai i mesëm janë falas. Gjithashtu në pikën shtatë të këtij neni ku flitet për Arsimin e

Lartë, veç autonomisë e cila ishte parashikuar edhe në Projekt Kushtetutën e 1994 shprehet

se liria akademike e institucioneve të Arsimit të Lartë është e garantuar me ligj48

.

Ndryshime rrënjësore vazhdojnë të ndodhin në arsim në kuadër të globalizimit duke

synuar integrimin dhe përgatitjen e njeriut në Europë e më gjerë. Për shkollat e larta, shtrohet

problemi për njohje e zbatim të kartës së Bolonjës, për të reflektuar në strukturat e shkollave,

të katedrave nisur nga kërkesat e kartës së Bolonjës, duke ruajtur si specifikat e vendit, ashtu

edhe ato bashkëkohore, që çojnë në lëvizjen e lirë të studentëve, ekuivalentimin dhe njohjen e

lëndëve dhe diplomave tona në Evropë, Amerikë e kudo në botë.

Ligji Nr. 9741, datë 21. 5. 2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë” i

ndryshuar me ligjet Nr. 9832, datë 12.11.2007 dhe Nr.10 307, datë 22.7.2010 ka për qëllim

të përcaktojë misionin, objektivat kryesorë të Arsimit të Lartë dhe të rregullojë aspekte të

krijimit, organizimit, drejtimit, administrimit, financimit, sigurimit të cilësisë në institucionet

e Arsimit të Lartë, në përputhje me standardet europiane, si dhe rolin e shtetit e të shoqërisë

në Arsimin e Lartë49

.

Shndërrimet arsimore janë gjithmonë rezultat dhe sinonim i shndërrimeve shoqërore

me gjuhën e të cilëve ato duhen shpjeguar. Ndërkohë, politikat qeverisëse në fushën e Arsimit

të Lartë synojnë ekselencën dhe cilësinë në Arsimin e Lartë,50

pjesëmarrje të gjerë, diversitet

të njohurive, kompetencave dhe aftësive të domosdoshme për të mbështetur prosperitetin e

aspiruar dhe integrimin Europian të Shqipërisë. Fokusi kryesor i politikave në Arsimin e

Lartë do të jetë sigurimi i cilësisë institucionale, cilësisë në mësimdhënie dhe në aktivitete

45

Kraja, M. vep. e përmd. faqe 57. 46

Palnikaj, D. vep. e përmd. faqe 95. 47

Po aty. faqe 60. 48

Palnikaj, D. vep. e përmd. faqe 25. 49

Ligji Nr.10 307, datë 22.7.2010 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”, neni 43. 50

Raportim për Komitetin e Stabilizim Asocimit për periudhën Qershor 2011-Mars 2012 në fushën e arsimit

dhe shkencës, (Shkurt 2012). Arsimi dhe shkenca. http://www.mash.gov.al/. faqe 6.

35

kërkimore, forcimin e lidhjes mes edukimit dhe tregut të punës, diversifikim të instrumentave

të financimit të Arsimit të Lartë si dhe forcimin institucional të Institucioneve të Arsimit të

Lartë (IAL) nëpërmjet rritjes së autonomisë, llogaridhënies publike si dhe qeverisjes dhe

menaxhimit të reformuar. Ky objektiv politik mbështetet në “Strategjinë Kombëtare për

Arsimin e Lartë 2008-2013”, dhe “Strategjinë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2007-

2013”. Objektivi i vendosur realizon një përputhshmëri të trajektores së zhvillimit të Arsimit

të Lartë shqiptar me atë të hapësirës europiane të përcaktuar në strategjinë europiane “Europe

Strategy 2020” si dhe parashikimeve të caktuara në axhendën e Komisionit Europian për

“Modernizimin e Arsimit të Lartë” - Shtator 201151

.

51

Raporti për Arsimin dhe Kulturën. (2012). http://www.mash.gov.al/ .faqe 9.

36

Kapitulli 2

Autonomia e institucioneve të Arsimit të Lartë dhe financimi

2.1 Fillesat e autonomisë së institucioneve të Arsimit të Lartë

Origjina e fjalës “autonomi” vjen nga dy fjalë greke; autos (vetë) dhe nomos (ligji),52

ndaj është e nevojshme të marrin në konsideratë termat “vetë” dhe “ligj”.

Në përgjithësi, autonomia i referohet një cilësie, një shteti, një autoriteti lokal, një

organizate ose një institucioni53

. Institucionet e Arsimit të Lartë dhe autonomia e tyre e kanë

origjinën nga sistemet e ndryshme ekonomike, ligjore dhe politike, zhvillimet e të cilave u

përkasin fazave të ndryshme54

.

Kjo nënkupton që institucionet e Arsimit të Lartë përmbajnë elemente dhe struktura

specifike nga historitë e tyre dalluese që reflektojnë autonominë e tyre dhe që nuk mund të

kuptohet plotësisht pa një njohje të thellë të së kaluarës së tyre më të gjerë. Ka gjithashtu,

interpretime të ndryshme të autonomisë, për shkak të historive të ndryshme të sistemeve të

Arsimit të Lartë55

.

Liria akademike dhe autonomia në Europë kanë origjinën e tyre në esnafet që

formuan privilegje akademike dhe profesionale. Në universitetet europiane mesjetare,

autonomia kryesore lidhej me çështjen e së drejtës për të pranuar studentë apo për tërë

proçesin e mësimdhënies56

.

Tradicionalisht, autonomia e një institucioni të Arsimit të Lartë në Europë është

shoqëruar me lirinë akademike. Një nga vlerat themelore të Arsimit të Lartë dhe në mënyrë të

veçantë një vlerë themelore e bashkësive akademike është liria akademike dhe kjo është

vlerësuar shumë nga akademikët57

.

Liria akademike, siç formulohet ajo në Deklaratën e Limës “Mbi Lirinë Akademike

dhe Autonominë e Institucioneve të Arsimit të Lartë”, të vitit 1988, është një parim i shenjtë,

i cili synon të mbrojë lirinë e trupit pedagogjik për të menduar dhe për t’u shprehur brenda

institucionit të tyre, si edhe për të qenë të imunizuar nga presionet brenda dhe jashtë sistemit

që synojnë të shtypin pikëpamjet disidente.

Gjithmonë ka pasur, ka dhe do të ketë tension dhe konflikte midis komunitetit

akademik, nga njëra anë, dhe administratorëve të universiteteve apo autoriteteve qeveritare,

nga ana tjetër, përsa i përket gjetjes së një raporti sa më optimal midis synimeve të

përhershme të stafeve akademike për sovranitet akademik apo autonomi dhe kërkesave për

efektivitet dhe ndryshim, të cilat një pjesë e komunitetit akademik i kontestojnë ose nuk i

mirëpresin.

52

Barrow & Milburn 1990,faqe 30. 53

Oxford English Dictionary, 2004 54

Shih Glanz, 2003, faqe 66. 55

Për më shumë mbi modelin gjerman humboldtian , modelin francez të Napoleonit dhe atë britanik shih Ben -

David 1992 , Barnett 2005 , Klark 1983 , Neave 1988. 56

Kohtamaki, Vuokko “Financial Autonomy in Higher Education Institutions”, Tampere University Press,

2009, faqe 69. 57

Liria akademike i referohet lirisë së akademikëve individuale të studiojnë, mësojnë, hulumtojnë dhe të botojë

pa iu nënshtruar ose pa iu shkaktuar ndërhyrje të padrejtë. Tight, 1988.

37

Liria akademike i shërben kryerjes së misionit të akademisë, për të rritur ndjekjen dhe

zbatimin e njohurive të vlefshme. Liria akademike është një vlerë akademike në mbarë botën,

por ajo nuk ka një përkufizim të qartë dhe të pranuar gjerësisht.

2.2 Arsimi i Lartë dhe autonomia universitare

Kur në kushtetutat liberale u sanksionuan për herë të parë të drejtat sociale si të drejta

kushtetuese, u njoh si e tillë edhe e drejta e shtetasve për t’u arsimuar58

. Kjo, sepse arsimi

është një nga fushat më të rëndësishme të çdo shoqërie dhe të çdo sistemi. Arsimi është edhe

një nga fushat që jo vetëm e drejton shoqërinë, por edhe ndikohet fuqishëm prej saj dhe

ndryshimeve shoqërore. Faktet që sistemet e arsimit janë në ndryshim të përhershëm, shërben

për t´ju përshtatur sa më mirë ndryshimit të shoqërisë e që të ecet me hapin e kohës. Ai i

shërben ekzistencës së një shoqërie.

Në Kushtetutën Shqiptare, e drejta për t’u arsimuar paraqitet si një e drejtë-detyrë.

Kushtetuta e kushtëzon ndjekjen e shkollës së lartë nga kritere aftësie dhe e koncepton

Arsimin e Lartë të lidhur ngushtë me autonominë e tij59

. Në të gjitha përvojat bashkëkohore

demokratike, autonomia universitare mbetet autonomia më e rëndësishme, krahaj asaj

vendore60

. Duke analizuar këtë parashikim të Kushtetutës për autonominë universitare,

nxjerrim në pah dy elementë kryesorë:

a. Rezerva ligjore

I gjithë aktiviteti universitar rregullohet nga pushteti legjislativ, megjithatë një rezervë

ligjore absolute61

mund të shërbejë si pikënisje, pasi më tej, në mënyrë më të hollësishme,

rregullimi i autonomisë mund t’i lihet edhe rezervës ligjore relative62

.

b. Autonomia

Nga pikëpamja literale, interpretimi i Nenit 57 të Kushtetutës, u imponon ligjeve mbi

universitetin rregullimin dhe përmbajtjen e autonomisë, e cila është vendosur në një nivel me

autonomitë e tjera, por në realitet është larg tyre. Kjo, sepse universitetet janë rregulluar

kurdoherë nga Ministria e Arsimit dhe autonomia universitare manifestohet vetëm në njëfarë

lirie të mësimdhënies apo liria e kufizuar për të modifikuar statutet.

Kuadri i autonomisë universitare ndërtohet sipas një përcaktimi të përgjithshëm të

mënyrës së ushtrimit të saj: vetënormin, vetorganizim, vetëdrejtim financiar etj.

Në Perëndim, autonomi institucionale e një universiteti, do të thotë që universiteti dhe vetëm

ai e ka fjalën e fundit në vendimmarrjen për aspektet burokratiko-financiare, akademiko-

shkencore, strukturoro-organizative të funksionimit të tij.

2.3 Koncepti i financimit

58

Omari, L. Anastasi, A. “E drejta Kushtetuese”, Shtëpia Botuese ABC, Tiranë, 2010, faqe 181. 59

Neni 57/7 i Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë parashikon: “ Autonomia e institucioneve të Arsimit të

Lartë dhe liria akademike, janë të garantuara me ligj.” 60

Omari, L. Anastasi, A. ”E drejta Kushtetuese”, Shtëpia Botuese ABC, Tiranë, 2010, faqe 185. 61

Rezerva absolute e ligjit presupozon, që disiplina përkatëse t’i rezervohet ligjeve të Kuvendit. Megjithatë,

bëhet përjashtim kur në ndonjë rast ndërhyn qeveria me aktet e saj normative, të cilat duhet të marrin më pas

fuqi ligjore. 62

Rezerva ligjore relative ndodh kur fusha disiplinohet, rregullohet jo vetëm nga ligjet në kuptimin formal të

fjalës, por edhe nga burime të tjera të së drejtës, me kusht që rregullat më themelore të disiplinës përkatëse, të

jenë vendosur me ligj. Në këtë rast, ndryshe nga rezerva ligjore absolute, lejohet ndërhyrja normative e qeverisë.

38

Çështjet financiare janë studiuar kryesisht si pjesë e autonomisë institucionale. Në

këtë lloj qasje fokusi është në autoritetin për të ushtruar autonominë lidhur me çështjet

financiare. Prandaj, është e rëndësishme për t'u marrë në konsideratë se çfarë nënkuptohet me

autonomi institucionale. Konceptet e autonomisë institucionale dhe liria akademike

shpeshherë ngatërrohen.

Autonomia financiare është një nga konceptet më të përmendura në fushën e Arsimit

të Lartë. Ky koncept përdoret sidomos kur kemi interesa që kanë të bëjnë njëkohësisht me:

1. çështjet financiare dhe

2. autonominë.

Me sistem të financimit të arsimimit dhe edukimit para së gjithash nënkuptojmë :

• burimet e financimit (llojet dhe strukturën e tyre),

• aktorët kryesorë dhe dytësorë në sistemin e financimit.

Autonomia financiare kombinon çështjet financiare dhe autonominë në tërësi.

Megjithatë, që të gjitha çështjet financiare së bashku me autonominë nuk mund të shprehen

në mënyrë gjithëpërfshirëse.

Çështjet e autonomisë financiare janë të lidhura me çështje të financave ose të holla.63

Mund të thuhet se çështjet financiare janë të lidhura me burimet, shpenzimet, shpërndarjen e

burimeve dhe menaxhimin financiar. Çështjet financiare kuptohen dhe janë të vendosura mbi

fushën e autonomisë institucionale64

.

Autonomia financiare është rritur në institucionet e Arsimit të Lartë në Europë e më

gjerë, sidomos duke nga filluar nga viti 1995. Në vendet e Bashkimit Europian është vërejtur

se në ¾ e tyre janë rritur gjithnjë e më shumë të ardhurat nga buxheti i shtetit, por pjesa më e

madhe e tyre nuk lejohet të marrë kredi. Tarifat e studimit janë relativisht të ulëta, me

përjashtim të tarifave të studimit për programet master.

2.3.1 Financimi i universiteteve

UNESCO (1995) ka identifikuar katër zhvillime kryesore që ndikojnë në sistemet e

Arsimit të Lartë në mbarë botën gjatë njëzet e pesë viteve te kaluara. Këto janë:

(i) zgjerimi sasior;

(ii) diversifikimi institucional;

(iii) më tepër kufizime financiare të menjëhershme;

(iv) ndërkombëtarizimi i zgjeruar.

Këto zhvillime janë të ndërlidhura: për shembull, zgjerimi sasior ka ndikuar në

mënyrë të pashmangshme në kufizimet financiare. Për më tepër, të katërta lidhen me çështjen

e opsioneve të politikave në financimin e Arsimit të Lartë.

Zgjerimi sasior zakonisht do të thotë se Arsimi i Lartë është i rëndësishëm për një

spektër më të gjerë shoqëror, dhe në këtë mënyrë është e nevojshme, sidomos në lidhje me

aspektet sociale të financimit të Arsimit të Lartë dhe financimin e kostove të studentëve.

63

Yeager, Nelson, Potter, Weidman & Zull,”Finance in Higher Education”, 2001, faqe 13. 64

Vught, V. “The Effects of Alternative Governance Structures. A comparative analysis of higher education

policy in five EU member states”, Kluwer, 1997, faqe 115.

39

Diversifikimi ka pasur implikime financiare. Marrëveshjet optimale financiare për

programe të ndryshme mësimore dhe kërkimore ndryshojnë, dhe kjo mospërputhje e tillë do

të thotë se ka dallime të larmishme midis institucioneve.

Diversifikimi është një proçes i vazhdueshëm, por nënkupton që mekanizmat

financiare duhet të jenë mjaft fleksibile për të rregulluar këto ndryshime, ndryshe, burokracitë

financiare mund të pengojnë ndryshimin dhe zhvillimin.

Kufizimet financiare lidhen me aftësinë dhe gatishmërinë e burimeve tradicionale të

financimit nga qeveria. Kjo situatë ka çuar në sistemet që mund të akomodojnë burime shtesë

të financimit65

, si edhe në një përdorim më efikas të burimeve ekzistuese dhe nxitje të

mekanizmave financiare që të ofrojnë një efikasitet të tillë.

Ndërkombëtarizimi ka rëndësi të veçantë në kontekstin evropian, veçanërisht në

kuadër të zhvillimit të Bashkimit Europian, të programeve për të nxitur nxënësit dhe

lëvizshmërinë e stafit, apo programeve të gjëra evropiane kërkimore dhe të drejtave të

zgjeruara të aksesit në arsimit e lartë, për qytetarët e shteteve të ndryshme anëtare të

Bashkimit Europian.

UNESCO66

gjithashtu rendit disa nga sfidat për Arsimin e Lartë. Është e qartë se çdo

marrëveshje financiare duhet të vlerësohet në dritën e këtyre sfidave që përfshijnë:

Demokratizimi, sidomos sfidat e shkaktuara nga rënia e regjimeve totalitare. Në

kontekstin financiar, mund të përmendim rënien e planifikimit qendror që ishte pjesë e këtij

proçesi. Sistemet e Arsimit të Lartë në ekonomi të planifikuara kanë qenë vetë subjekt i

kontrolleve financiare shumë të hollësishme nga qendra dhe një nga sfidat më të mëdha është

që ata të zhvillojnë mekanizmat më të përshtatshme financiare dhe aftësitë e nevojshme për të

vepruar ato.

Rajonalizimi në formën e lidhjeve të forta ekonomike dhe tregtare përmes organeve

të tilla si Bashkimi Evropian dhe NAFTA67

. Rajonalizimi, që është i ngjashëm me

ndërkombëtarizimin e përmendur më parë, mund të jetë një forcë pozitive në qoftë se është

përdorur për të rritur lidhjet midis institucioneve të Arsimit të Lartë. Megjithatë, kjo kërkon të

ri-menduarit e marrëveshjeve të caktuara financiare jo vetëm në një mënyrë të pjesshme, në

nivel kombëtar.

Polarizimi, i referohet rritjes së pabarazive globale, kombëtare dhe rajonale. Ky

fenomen mund të ketë disa pasoja, sidomos kur merret në konsideratë së bashku me kuadrin e

globalizimit. Veçanërisht, e rëndësishme mund të jetë rritja e lëvizshmërisë së punonjësve të

Arsimit të Lartë, në kontekstin e dallimeve shumë të gjera të të ardhurave: taksapaguesit në

vendet e varfra paguajnë për edukimin profesional të personelit që emigron në vendet e

pasura, e në këtë mënyrë ndikojnë në transferimin e burimeve regresive që çon më tej në

polarizim.

Margjinalizimi, në disa aspekte shihet si e kundërta e polarizimit.

Në një kuptim më të veçantë, rajonet më të varfëra ose më shumë të margjinalizuara mund të

kenë vështirësi në rritjen e financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë në mënyrë të

65

Financimi mund të bëhet nga kompani, studentët dhe familjet e tyre, organizatat filantropike, etj. 66

Paris: UNESCO, 1995 (ED-94/WS/30}), referuar si UNESCO, 1995. 67

Marrëveshja e Tregtisë së Lirë në Amerikën e Veriut

40

përshtatshme për qëllimet e arsimit universitar më cilësi të lartë, dhe kërkimit shkencor. Kjo

situatë në një periudhë afatgjatë mund të prodhojë një sistem të marxhinalizuar të Arsimit të

Lartë me një kapacitet të reduktuar për të vazhduar me zhvillimet e njohurive në zonat më të

favorizuara.

Fragmentimi, nënkupton ndarjet etnike, kulturore, sociale, apo të tjera. Më ekstremet

e tij, ndarje të tilla mund të kërcënojnë vetë ekzistencën e institucioneve universitare.

Fragmentimi mund të jetë më shumë një problem për institucionet që financohen kryesisht

nga një qeveri ose burim tjetër që është identifikuar me një fraksion të veçantë. Strukturat e

ndryshme financiare të Arsimit të Lartë mund të ofrojnë një mënyrë për të përballuar disa

forma të fragmentimit.

2.3.2 Rëndësia e financimit publik

Prirja drejt një kontributi më të madh të fondeve private në financimin e Arsimit të

Lartë është i bazuar mbi besimin se tregu është vendi në të cilin prodhimi ekonomik bëhet më

efikas dhe efektiv. Megjithatë, tregu nuk është një përfaqësim i përsosur i Arsimit të Lartë

dhe nuk mund të mbështetet vetëm në financimin e Arsimit të Lartë68

. Për këtë arsye, Arsimi

i Lartë financohet në një masë më të madhe apo më të vogël, nga fondet publike në të gjitha

vendet. Kontributi publik në koston e Arsimit të Lartë mbështetet në efikasitet69

dhe barazi.

Nga ana tjetër, pasiguria në tregun e Arsimit të Lartë shpjegon ndërhyrjen publike për

arsye të efikasitetit. Arsimi i Lartë është i kushtueshëm, dhe përfitimet monetare ose të

ardhurat e ardhshme janë të pasigurta për shkak të braktisjes së studimeve nga studentët dhe

vështirësive që të diplomuarit kanë për të gjetur punë. Pa mbështetjen publike, studentët do të

duhet të huazojnë para për të financuar studimet e tyre dhe kërkesat optimale të ekonomisë do

të bien poshtë. Shkurtimisht, financimi publik i Arsimit të Lartë vazhdon edhe sot sepse

tregjet nuk mund të sigurojnë sasitë optimale shoqërore dhe cilësitë e arsimit për shkak të

mungesës së arritjes së eksternaliteteve.

Arsyet bazë të paanësisë rrjedhin nga parimi se Arsimi i Lartë duhet të jetë në

dispozicion të njerëzve me kapacitet, pa marrë parasysh burimet e tyre ekonomike, në mënyrë

që të rritin drejtësinë në shoqëri. Meqenëse ajo do të jetë e pamundur për të arritur këtë qëllim

përmes mekanizmave të tregut, shteti duhet të zbatojë politika për të barazuar mundësitë e

qasjes në Arsimin e Lartë. Ka dy mekanizma bazë për arritjen e këtij objektivi70

:

1. Ulja e pagesave të shkollimit nën koston reale të mësimit në institucionet publike.

2. Vendosja e programeve të granteve dhe / ose kredive për të ndihmuar njerëzit me

mundësi socio–ekonomike modeste.

Politika e parë (tarifat e ulëta) subvencionon të gjithë, që ndjekin institucionet e

arsimit të lartë, pa marrë parasysh prejardhjen e tyre ekonomike, kurse e dyta është më tepër

e përqendruar te njerëzit në nevojë .

68

Blaug, M. “Introduction to Economics of Education”, Londër: Penguin, 1970, faqe 143. 69

Përsa i përket efikasitetit, Arsimi i Lartë gjeneron përfitime të jashtme që nuk shihen në formën e fitimeve të

larta ose përfitimeve jopasurore shtesë nga personi, i cili është diplomuar në një institucion të Arsimit të Lartë.

Në mesin e këtyre përfitimeve, mund të dalë në pah aftësia e individëve me arsim të lartë për të rritur

produktivitetin e atyre me të cilët ata punojnë, që do të thotë se ata rrisin produktivitetin e tyre si bashkëpunëtorë

duke i ndihmuar ata në përshtatjen ndaj ndryshimive teknologjike. Kur shoqëria në tërësi merr përfitime nga

Arsimi i Lartë, disa prej kostove duhet të mbulohen nga fondet publike. 70

Griswold, C. P. and Marine, G. M. “Political Influences on State Policy: Higher Tuition, Higher Aid, and the

Real World”, The Review of Higher Education 19(4), 1996, faqe 361-389.

41

2.3.3 Rëndësia e financimit privat

Shkalla e tanishme e lartë e kërkesës për Arsimin e Lartë në vendet e zhvilluara është

rrjedhim i disa faktorëve. Një nga arsyet më të rëndësishme është vlera e lartë e një shkalle

më të lartë arsimi në tregun e punës. Në vendet e OECD-së, shkalla e pjesëmarrjes së të

diplomuarve në tregun e punës është rreth 15 pikë më e lartë se mesatarja. Në të njëjtën

kohë, papunësia është 4.7 për qind më e lartë kundrejt mesatares 8.5 për qind dhe pagat janë

shumë më të mëdha për ata të diplomuar në Arsimin e Lartë në krahasim me ato të njerëzve

që kanë nivele të ulëta të arsimit71

.

Edhe pse përqindja e të diplomuarve në Arsimin e Lartë të në tregun e punës është

rritur ndjeshëm në dekadat e fundit në Europë, pozita e tyre në tregun e punës mbetet në një

nivel të kënaqshëm. Në Spanjë, për shembull, gjatë vitit 1980, numri i të diplomuarve në

Arsimin e Lartë, në tregun e punës ka arritur shifrën nga 850,000 në mbi një milion72

.

Përkundër kësaj rritje të lartë, të ardhurat nga ato të diplomuarve në lidhje me nivelin bazë të

arsimit nuk ka ndryshuar. Ky rezultat ilustron përthithjen më mirë të të diplomuarve në

arsimin të lartë në tregun e punës, edhe pse ka disa vështirësi në kalimin nga sistemi arsimor

në tregun e punës.

Përfitimet e tregut të punës janë vetëm një pjesë e përfitimeve që kanë individët me

një shkallë arsimi më të lartë. Përfitime të tjera ekonomike dhe sociale janë më të vështira për

t'u matur, por ka një konsensus të gjerë se të diplomuarit kanë më shumë mundësi për

punësim, për të marrë të ardhura më të larta dhe të fitojnë status më të lartë.

2.3.4 Realizimi i një ekuilibri mes financimit publik e atij privat

Ekuilibri ndërmjet financimit publik e privat të institucioneve të Arsimit të Lartë

mund të vendoset duke pasur parasysh këto pika kryesore:

Së pari, njohja se përfitimet e Arsimit të Lartë rriten për individët privatë dhe

punëdhënësit e tyre.

Së dyti, pritet që konkurrenca për fondet të rrisë efikasitetin dhe përgjegjësinë e

institucioneve për nevoja ekonomike dhe sociale.

Rritje e pjesëmarrjes private në financimin e Arsimit të Lartë do të mund të zbatohet

në

disa mënyra73

:

(i) duke krijuar pagesat themelore për shkollim, që përfaqësojnë një pjesë të

konsiderueshme të kostove mësimore,

(ii) duke vendosur tarifa specifike për shërbime të veçanta ,

(iii) duke zhvilluar kontributet e biznesit për të financuar arsimimin dhe trajnimin e

vazhdueshëm.

71

OECD, 1996. 72

Calero, J. "Incidencia distributiva del gasto público educativo en España", in, Oroval, E., ed., Economia de la

Education. Barcelona: Ariel, 1996, faqe 67. 73

Lincoln, I. and Walker, A. “Increasing Investment in Higher Education: The Role of the Graduate Tax”,

Education Economics 1 (3), 1993, faqe 211-226.

42

Kapitulli 3

Parimet e financimit të universiteteve

3.1 Parimet e efikasitetit

3.1.1 Autonomia

Me autonomi nënkuptohet kapaciteti për të marrë vendime financiare në mënyrë të

pavarur nga qeveria ose agjenci të tjera të financimit. Autonomia financiare duhet të veprojë

brenda një kuadri të përgjithshëm të rregullave financiare të qeverisë. Në mënyrë të veçantë,

ajo i referohet aftësisë për të gjeneruar fonde nga burime joqeveritare dhe për shpërndarjen e

këtyre fondeve në mënyrë të pavarur.74

Matjet e shkallës së autonomisë janë të nevojshme për të përballuar tendencën për të

favorizuar diversifikimin institucional, për të ndihmuar përballjen nga kufizimet e qeverisë

mbi financat, dhe për t'u marrë me ndërkombëtarizimin e burimeve financiare.75

Megjithatë,

autonomia kërkon elementë të rëndësishëm përgjegjësie, në qoftë se ajo do të pranohet nga

qeveritë.

3.1.2 Fleksibiliteti

Diversifikimi institucional është një faktor që rrit në mënyrë të veçantë nevojën për

fleksibilitet. Me fleksibilitet, nënkuptohet aftësia për të rialokuar burimet brenda vendit në

përputhje me ndryshimin e kërkesave. Për shkak se institucionet i nënshtrohen ndryshimeve

me kalimin e kohës, çdo sistem financiar që padrejtësisht kufizon këtë fleksibilitet do të

parandalohet nga institucionet e do të përgjigjet për ndryshimin e kërkesave dhe rrethanave

efektive. Fleksibiliteti, ashtu si autonomia, kërkon llogaridhënie.

3.1.3 Përputhshmëria

Rregullat dhe proçedurat financiare të vendosura nga qeveritë apo agjencitë

financuese do të gjenerojnë stimuj për institucionet, në mënyrë që të sillen në mënyra të

veçanta. Shpesh është e vështirë për ministritë e qeveritë që të vlerësojnë stimujt që veprojnë

në “anën tjetër”. Kompatibiliteti, nënkupton se stimujt e dhëna për institucionet duhet;

(a) të jenë përgjithësisht në përputhje me objektivat e politikës publike dhe

(b) në mënyrë të veçantë duhet të nxisin efiçencën brenda institucioneve.76

3.1.4 Stabiliteti

Parimi i stabilitetit i lidhur ngushtë me dukurinë e paqëndrueshmërisë, përfshin shumë

aspekte. Për shembull, reformat e shpeshta dhe jo të mirëmenduara mund të krijojnë pasiguri

74

Për sa kohë që ato nuk i rrezikojnë proçedurat financiare bazë ose rolin kryesor akademik e një institucioni. 75

Për shembull, është e vështirë për institucionet të konkurrojnë për fonde kërkimore të Bashkimit Evropian

nëse proçedurat kombëtare financiare u japin institucioneve pak ose aspak rol efektiv në përdorimin e fondeve të

tilla. 76

Një problem shumë i përgjithshëm është lidhja midis financimit qeveritar dhe objektivave të qeverisë. Në

mënyrë ideale, grantet që jep qeveria për institucionet duhet të jenë të lidhura me disa tregues të prodhimit (të

themi të diplomuarit); ndërsa në praktikë, ato zakonisht kanë të bëjnë me inpute (psh numri i të regjistruarve).

43

të madhe për institucionet dhe t'i pengojnë ato në elementë të stabilitetit financiar që ju

nevojiten për të planifikuar punët e tyre siç duhet. Mekanizmat financiare që promovojnë

rritjen e regjistrimeve mund të jenë shumë të suksesshme, por mund të pasohen edhe nga

shkurtime të papritura. Mekanizmat financiare që shpërblejnë punën e mirë kërkimore mund

të “dënojnë” kërkuesit e varfër në një spirale përkeqësuese rënieje, përjashtimisht vetëm nëse

nuk kanë qenë pjesë e programeve përmirësuese financiare77

.

3.1.5 Transparenca

Institucionet duhet të dinë rregullat me të cilat agjencitë donatore përcaktojnë

alokimet e tyre ndërsa qeveritë dhe agjencitë e financimit duhet të dinë rregullat e

përgjithshme financiare dhe proçedurat që përdoren nga institucionet. Kjo njohuri reciproke

është e nevojshme, pjesërisht për të rritur përgjegjshmërinë, por edhe për të zhvilluar një

element të besimit mes agjencive dhe për të rritur stabilitetin e marrëveshjeve financiare.

3.1.6 Përgjegjshmëria

Ky kriter është i nevojshëm për të plotësuar autonominë dhe fleksibilitetin e

institucionit. Përgjegjshmëria përfshin dy aspekte kryesore:

(a) aspektin financiar, në kuptimin e pasjes së një auditimi të pavarur si një element

mbrojtës kundër shpërdorimit të fondeve,

(b) efikasitetin, në kuptimin e proçedurave që vlerësojnë alokimin e burimeve në

aspektin e vlerës për para.

Përgjegjësia është rritur nga transparenca dhe këto parime do të duken të rëndësishme

kur bëhet vlerësimi i strukturave financiare ekzistuese ose të propozuara për Arsimin e Lartë.

Të marra së bashku, ato konsiderohen si kushte të domosdoshme për agjencitë financuese

qeveritare dhe institucioneve të tjera, në marrjen e vendimeve që janë efikase, që të

maksimizohet arritja e qëllimeve të deklaruara për totalin e burimeve financiare që caktohen.

3.2 Parimet e kapitalit

Në kohët e fundit ka pasur shumë debate në lidhje më parimet e kapitalit, që janë të

rëndësishme në Arsimin e Lartë, sidomos kur kanë të bëjnë me çështje të mundësive të

barabarta dhe lidhjes midis atyre që paguajnë dhe atyre që përfitojnë nga aktiviteti.

3.2.1 Barazia vertikale

Parimi i barazisë vertikale i referohet drejtësisë ndërmjet njerëzve me nivele të

ndryshme të të ardhurave. Për shembull, ekziston një bindje mjaft e gjerë që aftësia për të

paguar duhet të merret parasysh në një sistem tatimor të “drejtë”78

. Të tjerë shprehen se një

drejtësi e tillë nënkupton një element të progresit në tatim, pra, është më mirë që njerëzit të

paguajnë tatim progresiv (parimi i barazisë së sakrificës).79

77

Tight, M. “Academic Freedom and Responsibility. The Society for Research into Higher Education”, Open

University Press, 1988, faqe 114-132. 78

Për më shumë në lidhje me qasjen e këtij sistemi tatimor, shiko: Musgrave, R. A. “A Theory of Public

Finance”, New York:McGraw-Hill, 1961, faqe 61-89. 79

Ose, të arrijë një grup të caktuar të objektivave me kosto minimale.

44

Në kontekstin e Arsimit të Lartë, ky parim nënkupton që studentët më të varfër duhet

në mënyrë efektive të paguajnë më pak se nxënësit e pasur për arsimimin e tyre, qoftë për

shkak të granteve të mirëmbajtjes, tarifa më të ulëta, kredi të subvencionuara, etj.

Një tjetër pikëpamje thekson se përsa i përket kontributeve gjatë gjithë jetës, studentët

do të jenë më të pasur se taksapaguesit mesatare dhe për këtë arsye, subvencionet globale për

Arsimin e Lartë janë regresive për një afat të gjatë.

Një kriter alternativ tek aftësia për të paguar, vjen nga metoda e përfitimit të tatimit,

që bazohet në konceptin e një kompesimi ndërmjet përfitimeve nga shpenzimet publike dhe

taksat që i financojnë ato. Në rastin e Arsimit të Lartë, ky parim mund të përdoret në

përkrahje të tatimeve të të diplomuarve dhe kredive studentore dhe kundër tatimit të

përgjithshëm si një burim i financave. Në thelb të shumë debateve politike qëndrojnë çështjet

e barazisë vertikale që nuk mund të zgjidhen thjesht në mbështetje të argumenteve

ekonomike.

3.2.2 Barazia horizontale

Ky parim i referohet trajtimit të njëjtë të njerëzve, të cilët ndodhen në kushte të

ngjashme. Në këtë mënyrë, në qoftë se dy studentë kanë nivel ekonomik të ngjashëm, ata

duhet të trajtohen në mënyrë të ngjashme në aspektin e mbështetjes financiare publike. Parimi

vlen edhe për institucionet: mbështetja financiare publike duhet të ndahet në mënyrë të

qëndrueshme, e nëse ka dallime, ato mund të justifikohen vetëm për shkaqe të arsyeshme dhe

të informuara paraprakisht.

3.2.3 Barazia e gjeneratave

Parimi i barazisë së gjeneratave është një risi në sistemin arsimor, i cili i referohet

paanësisë ndërmjet brezave ose ndërmjet grupmoshave të ndryshme. Financimi në arsim

përfshin një transferim ndërmjet tatimpaguesve më të vjetër dhe më të pasur tek nxënësit më

të vegjël dhe më të varfër. Kjo mënyrë financimi do të thotë që taksapaguesit të paguajnë për

edukimin e një brezi të mëvonshëm. Në afat të gjatë, ky proçes ndoshta është konsideruar si i

balancuar, i drejtë, dhe i arsyeshëm. Megjithatë, supozohet të merret një vendim për të

zgjeruar Arsimin e Lartë në një masë të konsiderueshme për një periudhë kohore relativisht të

shkurtër.

Kjo proçedurë nënkupton se një brez i tatimpaguesve do të përballet me një barrë në

rritje për një veprimtari, nga e cila do të përfitojnë kryesisht të tjerët. A është e balancuar dhe

e drejtë?

Në kërkim të mekanizmave të ndryshëm financiarë për Arsimin e Lartë, secili do të

vlerësohet kundrejt kritereve të efikasitetit dhe barazisë siç u tha më lartë. Këto kritere janë të

lidhura me çështjet e ngritura nga UNESCO (1995). Ky vlerësim do të lidhë aspektin

financiar me aspekte të tjera të politikave mbi Arsimin e Lartë duke kthyer në një diskutim

për burimet themelore të financave që kufizojnë të gjitha mekanizmat e mundshme të

financimit.

3.3 Burimet e financimit

45

Burimet e kërkuara për Arsimin e Lartë duhet të financohen përmes kontributeve nga

disa kombinime të mëposhtme80

:

(a) tatimpaguesit81

,

(b) studentët82

,

(c) prindërit

(d) institucionet e Arsimit të Lartë83

.

Për çdo të dhënë të totalit të burimeve, del se një reduktim në kontributin e çdo burimi

duhet të shoqërohet me një rritje të barabartë të kontributit të përgjithshëm të të tjerëve. Me

një llogaritje të saktë, kostot totale të resurseve duhet të korrespondojnë me kostot oportune

të arsimit, pra, kostot e sigurimit në institucione dhe shpenzimet e të ardhurat e paracaktuara

të studentëve.

Në praktikë, diskutimet rreth financave të studentëve janë përgjithësisht të kufizuara

në sigurimin e burimeve të mjaftueshëm për të përmbushur një masë mjaft themelore të

jetesës dhe tarifave të shkollimit, që mund të privojnë të ardhurat paraprirëse, dhe në këtë

masë, çdo analizë në bazë të shpenzimeve monetare aktuale do të nënvlerësojë shkallën në të

cilën studentët do të paguajnë për arsimimin e tyre.

Në këtë kontekst, dallimi midis institucioneve dhe financave të studentëve (në

kuptimin e financimit të shpenzimeve të studentëve) është disi arbitrar, edhe pse në mënyrë të

pashmangshme kjo bëhet zakonisht kur diskutohen çështjet e politikës. Stimujt me të cilat

përballen institucionet do të ndryshojnë në atë nivel që qeveria dhe nxënësit do të përdorin

kritere të ndryshme kur marrin vendime në lidhje me shpenzimet, dhe si pasojë është e

mundshme që institucionet të ndryshojnë sjelljen e tyre.

Një tjetër arsye për të kërkuar më shumë mbi origjinën dhe destinacionin

përfundimtar të financimit është shpërndarja. Financimi i drejtuar nga tatimpaguesit për

studentët (për shpenzimet e jetesës dhe të shkollimit) mund të jetë i diferencuar në bazë të

mjeteve të nxënësve, ndërsa nëse financimi rrjedh direkt nga taksapaguesit për institucionet

nuk mundet të bëhet lehtë në të njëjtën mënyrë diferencimi midis institucionet e Arsimit të

Lartë.

Nga më sipër del një konkluzion shumë i rëndësishëm: financimi i Arsimit të Lartë

nuk është thjesht një çështje që lidhet me faktin sa paguhen nga burimet përfundimtare të

fondeve, por edhe çështje e mekanizmave, prej të cilave mblidhen këto burime, pra këto të

ardhura. Këto mekanizma janë të rëndësishme në disa aspekte, ashtu si edhe shuma e

përgjithshme e fondeve në dispozicion.

Johnstone ka llogaritur shpenzimet e studentëve që jetojnë në pesë shtete,

përmbledhur në Tabelën 1. Të dhënat e tij kanë të bëjnë me shpenzimet e shkollimit dhe

shpenzimet e jetesës që paguhen nga studentët dhe familjet e tyre, por me ndihmën e

mbështetjes financiare në formën e granteve dhe kredive të subvencionuara.

Për financimin nga studentët, bazuar në Tabelën 2, mund të thuhet që :

80

Johnstone, B. “International Comparisons of Student Financial Support”, in, M. Woodhall, ed., Financial

Support for Students: Grants, Loans, or Graduate Tax, Londër, Kogan, faqe1989. 81

Autori preferon të përdorë termin, “tatimpagues”, në vend të termit “qeveri”. Ky diskutim është i

rëndësishëm, kryesisht për pagesën për arsim dhe shpenzimet qeveritare të financuara nga taksapaguesit. 82

Kjo do të thotë se studentët financojnë nga kursimet e tyre, puna me kohë të pjeshme apo puna sezonale, ose

në të ardhmen ata i përdorin të ardhurat për të shlyer kreditë. 83

Institucionet e Arsimit të Lartë janë të përfshirë në listë vetëm nëse kanë një burim tjetër të të ardhurave

përveç

pagesave të studentëve dhe grantet qeveritare, të tilla si të ardhurat të dhuruara ose kontributeve filantropike.

46

(a) Studentët punojnë me kohë të pjesshme ose punojnë në punë sezonale, kryesisht gjatë

pushimeve për të mbuluar shpenzimet e tyre, ose

(b) Studentët mund t’i bëjnë pagesat nëpërmjet skemave të kredive për studentët.

Financimi nga tatimpaguesit në përgjithësi korrespondon me grantet për studentët.

Kontributet prindërore në disa raste janë të bazuara në vlerësimet zyrtare, si psh në

Mbretërinë e Bashkuar. Shpenzimet e jetesës së studentëve, që financohen nga prindërit me të

ardhura të ulëta, rritin ndjeshëm nevojën për mbështetje nga ana e qeverisë për përballimin e

kostove të studimeve.

Kjo karakteristikë pasqyron një aspekt të veçantë të politikës sociale suedeze,

domethënë se studentët e Arsimit të Lartë janë të rritur, të cilët konsiderohen të pavarur,

ndërsa në Francë, Mbretërinë e Bashkuar, Gjermani, dhe Shtetet e Bashkuara, studentët

konsiderohen si pjesë e një familje më të gjerë që pritet për t’i mbështetur ata ekonomikisht.

Dy vende, veçohen me aksione shumë të ulëta të financimit nga vetë nxënësit: Franca dhe

Mbretëria e Bashkuar.

Në Francë, kjo karakteristikë shfaqet për të pasqyruar rolin tradicional të mbështetjes

prindërore, kurse në Mbretërinë e Bashkuar, ajo pasqyron nivelin e granteve qeveritare të

financimit të studentëve, që mbizotërojnë që në vitin 1985. Për më tepër, në asnjë vend nuk

ishte mbështetje e konsiderueshme në kredi studentore (të paktën në vitin 1985)84

.

Cilat janë burimet kryesore të financimit për institucionin e Arsimit të Lartë?

Edhe këtu të dhënat janë fragmentuese. Në vitet e fundit, informacioni i mbledhur nga

Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim (OECD) është në dispozicion të

vendeve i paraqitur në dy mënyra:

1. E para është “Fondet fillestare” bazë, që përfshin:

(i) shpenzimet e drejtpërdrejta publike dhe transfertat për studentët,

(ii) shpenzimet totale që vlerësohen si private (studentët plus prindërit), minus çdo

transferim të marrë nga Qeveria.

2. E dyta është në bazë të “fondeve përfundimtare” dhe përfshin të gjitha pagesat që

kryejnë familjet, nëse këto të fundit financohen nga burimet e tyre ose nëpërmjet

marrjes së transfertave (grantet) nga qeveria.

Vende Burimi i financës Të ardhurat e familjes

Ulët Mesatare Lartë

Britani e Madhe

Studentët

Të afërmit

Tatimpaguesit

Total

0.0

5.9

94.1

100.0

5.9

65.5

28.6

100.0

0.0

100.0

0.0

100.0

Gjermani

Studentët

Të afërmit

Tatimpaguesit

Total

33.2

8.5

58.3

100.0

27.0

58.8

14.2

100.0

21.1

78.9

0.0

100.0

Francë Studentët

Të afërmit

Tatimpaguesit

Total

0.0

17.1

82.9

100.0

30.0

55.0

15.0

100.0

0.0

85.0

15.0

100.0

84

http://plato.stanford.edu/en-tries/simplicity/#3.

47

Suedi Studentët

Të afërmit

Tatimpaguesit

Total

55.3

0.0

44.7

100.0

54.6

7.1

38.3

100.0

47.4

14.3

38.3

100.0

USA Studentët

Të afërmit

Tatimpaguesit

Total

38.4

0.0

61.6

100.0

42.1

47.0

10.8

100.0

22.6

77.4

0.0

100.0

Tabela 285

. Të dhënat e OECD për burimet e financimit të IAL-ve në vende të ndryshme.

Vende

(a)

Fillestar

Publik

(b)

Fillestar

Privat

(c)

Final

publik

(d)

Final

Privat

(e)

Transfertat

për

familjet

(% e Totalit)

(f)

Transfertat

për familjet

(% publike

fillestare)

Kanada 97.4 2.6 84.7 15.8 12.7 13.0

SHBA 54.5 45.5 49.5 50.0 4.9 9.0

Japoni 39.7 60.3 39.7 60.0 0.0 0.0

Danimarkë 98.8 1.2 62.1 37.9 36.7 37.1

Francë 91.1 8.9 83.7 16.3 7.4 8.1

Irlandë 83.3 16.7 66.8 33.2 16.5 19.8

Holandë 100 0.0 70.5 29.5 29.5 29.5

Spanjë 83.4 16.6 77.2 22.0 6.2 7.4

Britani e Madhe

100 0.0 77.7 22.3 22.3 22.3

Suedi 99.3 0.7 62.9 37.1 36.4 36.7

Vend mesatar 86.1 13.9 68.5 31.5 17.6 20.4

Tabela 3. Financimi fillestar, final, publik dhe privat i Arsimit të Lartë në vitin 1992 (në përqindje)86

.

Duke marrë në konsideratë të gjitha vendet të marra si shembull, kostot që mbështesin

studentët përfaqësojnë rreth një të gjashtën e kostove totale të Arsimit të Lartë, dhe një të

pestën e të gjitha shpenzimeve publike për Arsimit të Lartë.

Edhe te vendet, që mund të konsiderohen relativisht “bujare”, skemat e granteve

studentore (Mbretëria e Bashkuar, për shembull, me 22 për qind) nuk e arrijnë këtë nivel të

85

Shënim: Institucionet kanë një pjesë zero dhe për këtë arsye janë lënë jashtë. Megjithatë ata nuk kanë një rol

të konsiderueshem në sektorin universitar privat të Shteteve të Bashkuara. 86

Kolona (a) dhe (b) të tregojnë përqindjen e financimit publik (nga Qeveria) dhe sektorit privat mbi “Fondet

fillestare”; kolona (c) dhe (d) tregojnë përqindjet në “Fondet përfundimtare” bazë, siç shpjegohet në tekst.

Kolona (e) është (a) minus (b) dhe korrespondon me një vlerësim të transfertave qeveritare për studentët. Duket,

megjithatë se shlyerja e huave nga të diplomuarit nuk janë të përfshira . Në vendet në të cilat skemat e kredisë

kanë qenë në operacion për disa vjet (p.sh., Suedia dhe Danimarka) këto pagesa janë të një madhësie të

konsiderueshme, dhe pjesa publike neto e financave është dukshëm me pak e shfaqur.

48

transfertave për studentët. Në përgjithësi, nga të dhënat mjaft të kufizuara, mund të

konkludohet, që:

(a) ka një shumëllojshmëri të gjerë të rasteve të fundit në vende europiane, të cilat

tregojnë një ulje në shkallë të konsiderueshme të mbështetjes në përballimin e kostove

studentore, nga ana e institucioneve të Arsimit të Lartë apo Qeveritë,

(b) kemi një shkallë progresive të mbështetjes të tatimpaguesit për studentët,

(c) rritet niveli në të cilin qeveritë përqendrohen mbi financat institucionale, duke lënë

financat studentore si përgjegjësi familjare.

Është gjithashtu e qartë nga të dhënat ndërkombëtarisht të krahasueshme mbi

shpenzimet që përballohen nga ekonomitë familjare, që është një element i rëndësishëm i

kostove studentore.

3.4 Mekanizmat institucionalë

Burimet përfundimtare të fondeve për Arsimin e Lartë, rregullat dhe mekanizmat që

janë përdorur për shpërndarjen e burimeve nga qeveritë për institucionet janë ndoshta çështja

e vetme më e rëndësishme politike për ata që merren me përgjegjësi të përgjithshme politike

për operimin e sistemeve të Arsimit të Lartë. Arsyeja për këtë rëndësi është se rregullat apo

mekanizma të tillë mund të ndikojnë në nivelin e përgjithshëm të burimeve në dispozicion të

institucioneve, si dhe në efikasitetin me të cilin përdoren këto burime. Është e pamundur të

jepet një klasifikim përfundimtar i mekanizmave financiare. Mekanizmat që gjenden në

praktikë mund të jenë të llojeve të ndryshme, por secili ka karakteristika që janë rezultat i

përvojës unike të historisë së një vendi të caktuar.

Mekanizmat financiare kanë disa dimensione përgjatë të cilave mund të klasifikohen.

Diskutimi në vijim liston katër dimensione të tilla:

(i) financat institucionale / studenti,

(ii) financa të plota / të pjesshme,

(iii) financa buxhetore / formulë,

(iv) financa input / output.

3.4.1 Dimensioni i drejtpërdrejtë (institucional) / indirekt.

Ky dimension ka të bëjë me shkallën në të cilën bëhet financimi i institucioneve me

anë të pagesave direkte për vetë institucionet ose me anë të mbështetjes indirekte përmes vetë

studentëve87

. Kjo është në disa aspekte e ngjashme me dimensionin input / output. Financimi

i drejtpërdrejtë institucional është mbizotërues.

Financimi i drejtpërdrejtë institucional ka një avantazh nga pikëpamja e qeverive, atë

të thjeshtësisë relative dhe duke u dhënë atyre mundësi kontrolli mbi sistemin. Një kontroll i

tillë mund të justifikohet nëse vetëm nëse qeveritë marrin strategji të përshtatshme afatgjatë

të çështjeve të politikës arsimore.

Financimi indirekt ka gjithashtu avantazhet e tij, si në aspektin e efikasitetit ashtu

edhe të kritereve të kapitalit, që konsiderohen si më serioze. Përsa i përket efikasitetit, nëse

supozojmë se, kolektivisht, studentët kanë mjaftueshëm informacion për tregun e punës dhe

për zgjedhjen e karrierës së tyre, duke i bërë të ardhurat institucionale të varen nga tarifa e

studimit, zgjedhjet e tyre u japin kështu këtyre institucioneve një nxitje shumë të qartë për t'iu

përgjigjur kërkesave.

87

Ose përmes këshillave të kërkimit.

49

Nëse institucionet vendosin tarifa të lidhura me kostot, studentëve mund t'u jepen

grante për të mbuluar të gjitha ose një pjesë të taksave të tyre. Kjo politikë mund të plotësohet

duke financuar kërkime në baza konkurruese ose mund të kombinojnë këtë lloj financimi me

një element të drejtpërdrejtë institucional që mbulon shpenzimet e rëndësishme të

infrastrukturës. Autonomia institucionale nga shteti mund të rritet, por institucionet do jenë

në një nivel më të ulët autonomie ndaj studentëve te tyre.

Financimi nëpërmjet studentëve, në kushtet e kapitalit, ka avantazhet e tij të

mundshme. Grantet për tarifat mund të lidhen me të ardhurat e familjes, dhe një element i

kapitalit horizontal mund të sigurohet duke dhënë grante të ngjashme për kurse të ngjashme.

Në këtë mënyrë shmangen subvencionet shtesë të fshehura e joefikase të institucioneve me

kosto të lartë.

3.4.2 Dimensioni i plotë / i pjesshëm i financave.

Ky dimension i referohet masës në të cilën të ardhurat institucionale financohen nga

qeveria ose sipas burimeve të tjera. Sistemet e Arsimit të Lartë ndodh të jenë gati 100 për

qind të financuara nga qeveritë, por ato mund të plotësojnë financat që jepen nga qeveria, me

burime të tjera alternative, si psh nga donacione të ndryshme. Në anën tjetër, dhe institucionet

private nuk janë, plotësisht të pavarura nga financat e shtetit: ose studentët e tyre janë të

subvencionuar nga shteti, ose ata përfitojnë grante shtetërore për kërkim, ose për aktivitete të

tjera. Në realitet, të gjithë sistemet e Arsimit të Lartë janë “të përziera” në aspektin e

burimeve të financimit, por në sistemet e përziera, mekanizmat e përdorura për financimin e

qeverisë mund të ndërveprojnë me financimet joqeveritare në disa mënyra.

Përsa i përket çështjeve të politikës, shkalla në të cilën institucionet e Arsimit të Lartë

financohen nga qeveritë është ndoshta më pak e rëndësishme sesa mekanizmi i financimit. Në

terma të përgjithshëm mund të themi se, qeveritë që paguajnë për një përqindje të lartë të

shpenzimeve institucionale do të kenë ndikim të madh mbi sjelljen institucionale, por,

pavarësisht nga ndikimi i formulave të veçanta financiare, faktorë të tjerë mund të kufizojnë

institucionet. Për shembull, anëtarët e stafit të universiteteve në shumë vende paguhen në

bazë të shërbimit civil ose nga normat e përgjithshme të pagave të sektorit publik. Kështu,

edhe institucionet që gjenerojnë një pjesë të madhe të të hyrave në mënyrë të pavarur nga

qeveria mund të kenë të imponuara nga jashtë detyrimet në lidhje me masën më të madhe të

kostos dhe pagave.

3.4.3 Buxheti në rritje / Dimensioni i financimit mbi bazë formule

Financimi institucional “tradicional” mund të karakterizohet si një sistem “i buxhetit

në rritje”. Në shumë vende, reformat gjatë dhjetë deri në pesëmbëdhjetë vitet e fundit kanë

qenë të prirura në drejtim të sistemeve formulë, megjithatë ka shumë variacione, dhe

mekanizmat aktuale financiare mund të përfshijnë të dy elementët, si ato tradicionalë dhe të

reja. Për më tepër, funksionimi i çdo sistemi buxhetor në rritje apo me bazë formule do të

ndërveprojë me dimensione të tjera, të tilla si shtrirjen dhe natyrën e burimeve joqeveritare të

të ardhurave institucionale.

Buxheti i rritur përfshin vlerësimin e kostos së mbajtjes së një institucioni për vitin e

ardhshëm financiar në të njëjtin nivel të aktivitetit si në vitin financiar paraprak ose atë

aktual. Zakonisht ky proçes është kryer përmes negociatave mes institucioneve individuale

dhe agjencive të financimit në bazë të projektbuxheteve që mund të specifikojnë kategoritë

mjaft të hollësishme të shpenzimeve dhe një shqyrtim të buxhetit të vitit të kaluar, të përfshirë

në këtë proçes negocimi.

50

Institucionet formalisht mund të kenë autonomi financiare pasi buxhetet e tyre janë të

përcaktuara për të pasur liri për të rialokuar, por në praktikë, proçesi i shqyrtimit dhe i

vlerësimit kufizon sjelljen e tyre. Më e rëndësishmja është që sistemi vendos kufizime të

ashpra mbi politikën ose nismat e zhvilluara nga institucionet, si sanksion parabuxhetor.

Në një sistem të Arsimit të Lartë ka një numër të madh të institucioneve të

diferencuara, ku buxheti i lartë prodhon një proçes administrativ dhe financiar

jashtëzakonisht shumë të gjatë kohor kontrolli. Për më tepër, koha dhe energjitë e

administratorëve duke u marrë deri në zbatimin rutinë të politikave dhe në negocimin e

detajeve financiare, mund të çojë në faktin që shumë aspekte të politikave të vlerësimit dhe

rishikimit të mund të neglizhohen.

Por... efikasiteti të mund të cënohet përmes këtyre veprimeve:

(i) Një paragjykim i natyrshëm në favor të status quo-së:

Aktivitetet ekzistuese janë përfshirë automatikisht në buxhet, ndërsa për zhvillimet e reja

duhet të mbizotërojnë argumentet që mund të jenë influencuar fuqishëm në favor të

interesave vetjake.

(ii) Dekurajime për kursimet e shpenzimeve:

Nëse institucionet bëjnë përpjekje për të ulur shpenzimet, ato mund të rezultojnë në

alokime buxhetore më të ulëta se në vitet e ardhshme, rast në të cilin institucionet, në

mënyrë të arsyeshme nuk do të përpiqen t’i minimizojnë shpenzimet.

(iii) Pengesa për gjenerimin e të ardhurave:

Ky problem ka të bëjë me rritjet në të hyrat joqeveritare gjë që mund të kompensohen me

shkurtimet e ardhshme në financimin e qeverisë, duke përdorur si argument për të nxitur

fillimisht të ardhurat.

Pengesat e vërejtura në pikën (ii) dhe (iii) lidhen me tendencën për alokimet

financiare të qeverisë, të bëra sipas një sistemi buxhetor në rritje për të bërë grante në mënyrë

efektive, në kuptimin që sa herë themelohet një kërkesë buxhetore, rezulton që granti i

qeverisë llogaritet pas zbritjes së të ardhurave joqeveritare të institucionit. Nuk ka rëndësi

nëse fondet e qeverisë përfaqësojnë 25 për qind apo 95 për qind të buxhetit institucional.

Në qoftë se për çdo dollar që institucioni gjeneron me përpjekjet e veta, granti

qeveritar është shkurtuar nga një dollar, dekurajimi është i njëjtë88

. Një rezultat i këtyre

pengesave është tendenca për një sistem të granteve të mbetura për një kategori aktivitetesh

“jashtë-buxhetore”.89

Thelbi i financimit formulë është që negocimi i detajuar me institucionet individuale

që zëvendësohet nga një set i përbashkët i rregullave të financimit, zakonisht përfshihet në

një formulë lidhur me aktivitetet e institucionit. Formula e thjeshtë është padyshim e lidhur

me numrin e të regjistruarve dhe kostot për njësi/student. Përveç kësaj, ajo bën kompensimin

për faktin se studentët në fusha të ndryshme kanë kosto të ndryshme, kështu, rezulton që

alokimi mesatar për student nuk është uniform në të gjithë institucionet, por reflekton profilin

e regjistrimit të secilit institucion. Specifikimi fillestar i një formule të financimit është një

proçes shumë kompleks dhe i detajuar, shpesh duke përfshirë kostot e konsiderueshme të

88

Me fjalë të tjera, stimuj të rëndësishëm janë ato që operojnë nën marzh. 89

Për shembull, disa zhvillime të reja të kursit mund të promovohen brenda një institucioni si “vetë-financimi”

për të shmangur probleme të përfshira në marrjen mbi buxhetin kryesor.

51

vëna në drejtim të sondazheve të shpenzimeve, informacionit të duhur të menaxhimit,

sistemeve të kontabilitetit, etj90

. Në mënyrë të qartë, një kosto e tillë bëhet më e vlefshme, si

dhe numri dhe diversiteti i institucioneve në rritje të sistemit të lartë të arsimit.

Financimi formulë është i veçantë për dy arsye kryesore:

Së pari, ai është i lidhur zakonisht me aktivitetet e mësimdhënies dhe të

infrastrukturave themelore kërkimore të institucioneve, që janë thelbësore për mësimdhënien.

Së dyti, financimi formulë mund të financojë vetëm një pjesë të shpenzimeve të

mësimdhënies të cilat duhet të mbulohen me burimet e tjera të financimit të tilla si tarifat e

shkollimit. Një pasojë e rëndësishme është që financimi formulë duhet të mbajë parasysh

ndërveprimet me burimet e financimit.

Kur formula e financimit është përdorur në një sistem “të përzier”, dmth, në

bashkëpunim me institucionet që kane të ardhura nga taksat dhe detyrime të tjera, rregullat

mund të hartohen në lidhje me përqindjen e kostos totale të përsëritur, që do të financohen

nga burime jashtë formulës. Institucionet që kalojnë në këtë skemë mund të lejohen të mbajnë

të ardhura shtesë për blerjen e pajisjeve. Është e rëndësishme që rregullat të jenë të qarta, të

njohura që më parë, e të mos i nënshtrohen ndryshimit arbitrar, si edhe të jenë të përbashkëta

për të gjitha institucionet. Ka rrezik, që financimi formulë, si buxhetimi rritës, të bëhet tepër

kompleks, ose të përjashtojë shumë elementë të sistemit të Arsimit të Lartë prej formulës. Një

formulë financimi njësi-kosto është në thelb një model “kosto-strukturë” i sistemit të Arsimit

të Lartë.

Modelet janë përfaqësime të thjeshtësuara të botës reale. Ato janë një përpjekje për të

kapur veçoritë më të rëndësishme të sistemit arsimor. Kur aplikohet për detyrën e alokimit

financiar, do të bëhet e qartë se shumica, në qoftë se jo të gjitha institucionet, do të kenë

kosto që shkelin “mesataren“ e parashikuar nga modeli.

Kur divergjenca është negative, institucionet nuk do të ankohen apo të kenë probleme,

por kur ajo është pozitive ata do të përpiqen për të vetëdeklaruar rrethanat e veçanta që

justifikojnë kostot më të larta. Kjo është detyrë e organit të financimit për të dalluar rrethanat

vërtetë të veçanta të krijuara nga joefikasiteti që kanë çuar në kosto të larta, gjë që duhet të

eliminohet përmes vënies në zbatim të formulës. Mund të jetë e mundur përsosja e formulës

në mënyrë që ajo të marrë në konsideratë karakteristika të veçanta institucionale. Përndryshe,

mund të jetë e arsyeshme për të përjashtuar disa elementë të caktuara nga formula.

Megjithatë, në qoftë se këto kompleksitete dhe përjashtime shkojnë shumë larg, mekanizmi i

formulës së financimit mund të çojë një sistem të buxhetit jo real. Çdo anomali në kostot

ekzistuese institucionale negociohet në formulë ose trajtohet veçmas jashtë formulës. Në fakt,

baza ekzistuese e buxhetit mund të përcaktojë ndarjen e fondeve të vitit të ardhshëm.

3.4.4 Dimensioni Input / Output

Në parim, është rënë dakord gjerësisht se alokimet financiare duhet të pasqyrojnë

objektivat e politikës. Për qëllime të financimit të institucioneve të mësimdhënies, një masë e

arsyeshme e objektivave është numri i të diplomuarve. Megjithatë në praktikë, numri i

studentëve të regjistruar është bazë e zakonshme për shumë vendime të alokimit financiar,

qoftë në formulën bazë ose të buxhetit. Regjistrimi është më shumë një input se sa një masë e

prodhimit, pasi lidhet ngushtë me sasinë e kohës së shpenzuar nga studentët për të arritur një

shkallë arsimimi.

90

Një shembull në të cilin përjashtimi nga formula është i arsyeshëm është kur një institucion ka një strukturë që

është edhe e shtrenjtë dhe unike, për shembull, shkolla e vetme e mjekësisë veterinare në vend.

52

Vështirësia vjen nga fakti se të diplomuarit e një viti të caktuar do të jenë rezultat i

aktiviteteve institucionale gjatë disa viteve të kaluara, në varësi të kohëzgjatjes së

programeve të kurseve. Vendosur në një mënyrë tjetër, institucionet duhet të financohen,

zakonisht në një bazë vit pas viti, para daljes se rezultateve nga aktivitetet aktuale që janë

zhvilluar.

Presioni për të ulur normat e dështimit mund të rritet si një mënyrë për të reduktuar

shpenzimet e studentëve. Për këtë arsye, financat e lidhura të prodhimit duhet të plotësohen

nga kontrollet e duhura të cilësisë.

Financat e lidhura me output-et bëhen edhe më të vështira nëse Arsimi i Lartë është

dhënë falas ose tarifat e studentëve janë shumë të ulëta, për ata që kanë të drejtë të përsërisin

provime të shumta. Një politikë që kufizon përsëritjen e viteve të studimit me kosto shtesë,

bën që financat output të jenë të lidhura me një alternativë më të realizueshme.

Financat output kombinohen më lehtë me formulën sesa me financën bazë të

buxhetimit. Megjithatë, ato janë ende relativisht të rralla, siç tregon Tabela e mëposhtme:

Vende Mekanizmi: Buxheti

kundrejt Formulës

Baza: input kundrejt

output

Belgjikë formulë të dhëna

Danimarkë formulë të dhëna

Gjermani, Rep.Federale buxhet të dhëna

Francë formulë input/xhiroja

Greqi buxhet të dhëna

Irlandë buxhet të dhëna

Itali formulë të dhëna

Luksemburg buxhet të dhëna

Holandë formulë input/output

Portugali buxhet të dhëna

Spanjë formulë të dhëna

Angli formulë të dhëna

Tabela 4. Llojet e mekanizmave të financimit në vendet e Komunitetit Europian, 1988.

3.5 Matja e autonomisë financiare

Siç është trajtuar në këtë punim autonomia universitare përfshin në vetvete elementë

të autonomisë akademike, autonomisë organizative, të stafit dhe autonomisë financiare. Matja

e autonomisë financiare të universiteteve është një proçes sa i ndërlikuar aq dhe i vështirë. Së

pari duhen përcaktuar kush janë faktorët që ndikojnë në autonominë financiare të

universiteteve. Secili nga këta elementë mund të pasqyrohet nëpërmjet treguesve të ndryshëm

cilësorë.

53

Nga një numër i caktuar elementësh që ndikojnë në autonominë financiare, në

përputhje dhe me kuadrin ligjor që funksionojnë aktualisht universitetet, mund të përcaktojmë

si më kryesorët:

1. Përqindja e fondeve që vijnë nga qeveria në totalin e fondeve të universitetit.

2. Përcaktimi i tarifave të shkollimit që paguajnë studentët.

3. Vendimarrja në përcaktimin e nivelit të pagave të stafit.

4. Pavarësia në përdorimin e fondeve që ka në dispozicion universiteti.

Duke klasifikuar në shkallën nga 1-5 secilin nga këta faktorë, mund të bëjmë një

llogaritje të përafërt të nivelit të autonomisë financiare.

Për faktorin e parë, dhe të katërt (përqindja e fondeve nga qeveria, dhe pavarësia e

menaxhimit) klasifikimi është i tillë:

Niveli i autonomisë Vlerësimi Buxheti Menaxhimi

Pa autonomi 1 >70% Kontroll nga Qeveria

Autonomi e pakët 2 60-69 % Kontroll nga qeveria me pak ndikim nga

universiteti

Autonomi mesatare 3 50-59 % Universiteti dhe qeveria

Autonomi e lartë 4 40-49% Universiteti me pak ndikim nga Qeveria

Autonomi e plotë 5 <40% Universiteti

Për faktorin e dytë dhe të tretë (përcaktimi i tarifave të shkollimit dhe përcaktimi i

pagave) klasifikimi është i tillë:

Qeveria 1

Qeveri me pak ndikim nga universiteti 2

Universiteti dhe qeveria 3

Universiteti me pak ndikim nga Qeveria 4

Universiteti 5

Bazuar në ndikimin që ka secili nga këta faktorë dhe në të dhënat e disponueshme për

universitetet e Shqipërisë, Anglisë, Gjermanisë dhe Finlandës, si dhe në vlerësimin e gjendjes

se tyre për katër vite të njëpasnjëshme për çdo faktor, mund të themi se situata paraqitet si në

tabelë:

Shqiperia Anglia Gjermania Finlanda

Përqindja e Buxhetit 2,25 4 1,25 1,75

Vendimarrja në tarifa 1,25 3,5 2,25 3,75

Vendimarrja në paga 1 3,5 2,25 2,75

Mundësia e menaxhimit 1,75 4,5 3,25 3,75

54

Pas analizimit të situatës së këtyre faktorëve në universitetet e vendeve të marra në

shqyrtim dhe duke ponderuar ndikimin e secilit prej faktorëve në nivelin e autonomisë

rezulton se ndikimi i tyre është si më poshtë:

1. Buxheti 0,375926

2. Përcaktimi i Tarifave 0,148148

3. Kompetencat në përcaktimin e pagave 0,112963

4. Aftësitë menaxhuese 0,362963

Në këtë mënyrë indeksi i autonomisë mund të llogaritet nëpërmjet formulës:

Iaut=0.38*Buxhet+0.15*Tarifë+0.11*Paga+0.36*Menaxhim

Duke patur parasysh që të gjithë faktorët janë në shkallën nga 1-5, atëherë niveli i

buxhetit dhe mundësia e menaxhimit të tij përcaktojnë në mënyrë të ndjeshme indeksin e

autonomisë, ndërsa vendimmarrja në përcaktimin e tarifave te shkollimit dhe të nivelit të

pagave ka një efekt më të vogël.

Nëse përdorim këto koefiçientë atëherë niveli i autonomisë për vendet që ne kemi të dhëna do

të ishte si vijon:

Shqipëria 1.78

Anglia 4,1

Gjermania 2,2

Finlanda 2,9

Këto rezultate janë në linjë dhe me rezultatet e studimeve të tjera të cilat përdorin të

njëjtën metodë dhe pozicionimi i autonomisë financiare të universiteteve është i njëjtë91

.

Në qoftë se ngremë hipotezën se duam të rrisim autonominë financiare të universiteteve

në Shqipëri, atëherë mund të supozojmë situata të tilla:

1. Rritje e plotë e mundësisë së universiteteve për të menaxhuar fondet e tyre.

Në këtë rast indeksi i autonomisë finaciare do të arrinte në nivelin e 3, që do të na rendiste

në grupin e universiteteve me autonomi të moderuar drejt autonomisë së lartë.

2. Një mundësi e dytë do të ishte që mundësia për menaxhimin e fondeve të shoqërohej dhe

me kontroll të plotë për vendosjen e tarifave te shkollimit. Në këtë rast indeksi i

autonomisë do të arrinte vlerën 3.5 duke na çuar dukshëm në vendet me autonomi

financiare të lartë.

3. Një skenar tjetër i mundshëm është ai që maksimizon autonominë dhe në drejtim të

përcaktimit të pagave. Në këto kushte indeksi i autonomisë arrin ne 4 duke u bërë i

krahasueshëm me universitetet angleze.

91

McDaniel, O. (1996) “The paradigms of governance in higher education systems” Journal of Higher

Education Policy, 9(2), fq. 137–158.

55

Kapitulli 4

Karakteristikat e financimit të universiteteve në Shqipëri

4.1 Arsimi i Lartë si një e mirë publike

Përcaktimet objektive të Arsimit të Lartë nuk janë të lehta por gjerësisht është pranuar

se Arsimi i Lartë përmbush katër funksione madhore:

1. Zhvillimin e dijeve të reja (funksioni kërkimor).

2. Trajnimin e personelit kompetent (funksioni i mësimdhënies).

3. Sigurimin e shërbimeve ndaj shoqërisë.

4. Funksionin etik, që nënkupton kritikën sociale.

Konceptet e Arsimit të Lartë mund të interpretohen në mënyrë të ndarë si të mira

publike në një plan afatgjatë. Është e qartë se Arsimi i Lartë ka një sasi të konsiderueshme të

karakteristikave të të mirës publike92

dhe është e mundur që ajo të trajtohet si një e mirë

publike. Nëse Arsimi i Lartë është i ndërtuar si një e mirë publike dhe iniciativat politike

ndërmerren nën këtë pikëpamje, atëherë dështimet e tregut, të tilla si efektet e dëmshme mbi

normën e zhvillimit teknologjik, harmonizimi kulturor dhe shfuqizimi (mosdhënia e

mundësisë) selektiv mund të shmangen. Rritja e përfshirjes së aspekteve të Arsimit të Lartë

në marrëveshjet tregtare është një prirje që duhet të monitorohet me kujdes, me qëllimin për

të mbrojtur elementët e Arsimit të Lartë që nuk do të sigurohen në mënyrë të mjaftueshme

dhe përshtatshme nga tregu.

Një konsideratë e Arsimit të Lartë si një e mirë publike është një mënyrë e vlefshme

për të bindur sigurues kyç të tillë të përfitimeve sociale. Ky konceptim do të lejonte Arsimin

e Lartë global të zhvillohej në një mjedis mbështetës dhe të lirë për të siguruar kërkime të

reja, për të mësuar brezin e ri (dhe të vjetër) të mendojnë në mënyrë kritike dhe të vazhdojë të

sigurojë të mira sociale dhe kulturore93

. Ideja e Arsimit të Lartë si një e mirë publike shpesh

është konceptuar në termat e kontributit të tij në zhvillimin ekonomik. Nëse rritet numri i

individëve me arsim të lartë atëherë e gjithë shoqëria do të përfitojë94

.

Sipas teorisë së kapitalit njerëzor arsimimi rrit produktivitetin dhe efiçencën e

punonjësve duke i pajisur ata me dije dhe aftësi të dobishme dhe si pasojë punonjësit do të

kenë paga më të larta në të ardhmen e tyre95

. Ndërkohë ideologjia neoliberale beson se

shpërndarja e pagave duhet të lihet në dorë të tregut dhe se pabarazia është e paevitueshme.

Sigurisht që të dyja këto pikëpamje kanë elementë të vërtetë brenda tyre, megjithatë arsimimi

jo në të gjitha rastet lidhet me një rritje të të ardhurave. Nga ana tjetër, edhe tregjet nuk janë

tërësisht të lira, pasi ato janë të organizuara dhe funksionojnë duke u mbështetur në

legjislacione përkatëse.

92

Të mira publike, konsiderohen të mirat, konsumimi i të cilave nuk përjashton konsumin e saj nga persona të

tjerë. Për më tepër, shih Mançellari, Ahmet; Hadëri, Sulo; Kule, Dhori; Qirici, Stefan “Hyrje në ekonomi”, Pegi,

Tiranë, 2007, faqe 225. 93

Michael, Steve O. Kretovies, Mark A. “Financing higher education in a global market”. (2005). Algora

Publishing. Higher education Series. 94

Fisher, S. “Does the Celtic Tiger society need to debate the role of higher education and the public good?”,

(2006). International Journal of Lifelong Education. Volume 25. 95

Becker, G. S. “Human capital”. (1964). New York: Columbia University Press.

56

Racionaliteti në investimin mbi kapitalin njerëzor bazohet në tri argumenta:

1. Brezit të ri i duhet dhënë pjesa e duhur e dijeve të cilat janë akumuluar nga brezat e

mëparshme;

2. Brezi i ri duhet të mësojë se si dija ekzistuese duhet përdorur për të zhvilluar produkte të

reja, për të përhapur proçese, metoda të reja prodhimi si dhe shërbime sociale;

3. Njerëzit duhet të inkurajohen të zhvillojnë ide, produkte, proçese dhe metoda krejtësisht të

reja përmes qasjeve krijuese96

.

Teoria e kapitalit njerëzor siguron bazën për të justifikuar shpenzimet e

jashtëzakonshme në arsim si për vendet e zhvilluara ashtu edhe për ato në zhvillim97

. Shumë

ekonomistë argumentojnë se karakteri dhe ritmi i zhvillimit ekonomik dhe social i një shteti

përcaktohet nga burimet njerëzore të këtij shteti dhe jo nga kapitali njerëzor dhe burimet

materiale të tij. Burimet njerëzore përbëjnë bazën e pasurisë së kombeve. Kapitali dhe

burimet natyrore janë faktorë pasiv të prodhimit, qeniet njerëzore janë agjensitë aktive të cilat

grumbullojnë kapital, shfrytëzojnë burimet natyrore, ndërtojnë organizimin social, ekonomik

dhe politik dhe kujdesen për zhvillimin kombëtar98

. Analiza e mëposhtme lidhur me Arsimin

e Lartë si një e mirë publike do të mbështetet në disa nga funksionet kryesore të Arsimit të

Lartë. Ekonomistët e sotëm sugjerojnë se faktori më i rëndësishëm i prodhimit është burimi

njerëzor.

Sikundër u përmend edhe më parë rivaliteti në konsum do të thotë se konsumimi i të

mirës nga një individ nuk pengon që edhe të tjerët t’a konsumojnë atë. Arsimi i Lartë synon

të zhvillojë dije të reja, kështu Arsimi i Lartë mund të konsiderohet jo rival në konsum pasi

dija nuk “konsumohet” vetëm nga një student. Dija një produkt kryesor i universiteteve

mundet të shërbejë si një shembull klasik e një të mire jo rivale. Papërjashtueshmëria

nënkupton se është e vështirë, për të mos thënë e pamundur të kufizosh të tjerët nga

përdorimi i një të mire të caktuar. Prodhimi i dijes mund të shërbejë si shembulli kryesor i të

mirës që është e papërjashtueshme pasi është e vështirë që një dije të tillë ta bësh ekskluzive

ose ta kontrollosh atë privatisht. Në këtë mënyrë, teorikisht mund të dalim në përfundimin se

produkti qëndror i Arsimit të Lartë dhe kërkimit shkencor ka karakteristikat e të mirës

publike të pastër99

.

Arsimi i Lartë synon të trajnojë personel sa më të kualifikuar. Në Arsimin e Lartë

pedagogu nuk është thjesht një transmetues i dijes, por është më tepër një mbikqyrës. Si

pasojë krijohet një marrëdhënie më e ngushtë midis studentit dhe pedagogut. Megjithatë

kontakti i studentit me pedagogun nuk e ul aftësinë e pedagogut për të dhënë mësim dhe si

pasojë mund të ruhet aspekti i jorivalitetit për këtë të mirë. Arsimi i Lartë i siguron shërbime

shoqërisë. Në përgjithësi pranohet se Arsimi i Lartë ndikon në nxitjen e aktivitetit ekonomik,

përmirësimin e aftësive të komunikimit, rritjen e tolerancës etj. Kështu është e pamundur që

të përjashtosh një individ nga këto përfitime. Duke qenë se këto përfitime transferohen mes

individëve që ndërveprojnë në mjediset sociale, atëherë mund të thuhet se kjo e mirë është jo

rivale.

Në mënyrë të përmbledhur të mirat publike të Arsimit të Lartë përfshijnë:

96

Babaloa, L. B. “Budget Preparation and Expenditure Controll in Education” (2003), Ibadan Awemark

Industrial Printers. 97

Fagerlind, A. Saha, L.J. “Education and National Developments” (1997), New Delhi, Reed Educational and

Professional Publishing Ltd. 98

Psacharopoulos, G. Woodhall, M. “Education for Devepolment: An Analysis of Investment Choise” (1997),

New York Oxford University Press. 99

Enders, J. Jongloed, B. “Public Private Dynamics in Higher Education, Expectations Developments and

Outcomes”, Transaction Publishers New Brunswick, 2007.

57

1. prodhimin, kodifikimin dhe qarkullimin e kërkimit dhe dijes;

2. kontributin e Arsimit të Lartë në të nxënit të avancuar shkencor dhe social;

3. kontributet e universiteteve ndaj arteve;

4. vlerat sociale të avancuara nga arsimi si psh toleranca kozmopolite; alokimi i drejtë

dhe i paanshëm i mundësive sociale100

.

Besohet se personat e arsimuar janë konsumatorët më të mirë, më efiçent dhe që e

përdorin më mirë kohën e tyre të lirë. Ka një numër të madh përfitimesh jomonetare

personale dhe familjare të arsimit. Këto përfshijnë një sjellje kërkuese për punë më efiçente,

ulje të vdekshmërisë, shëndet më i mirë personal, shëndet më i mirë i anëtarëve të tjerë të

familjes, praktika më të mira të kujdesjes ndaj fëmijëve etj.

Të trajtuara veçmas, konceptet e Arsimit të Lartë në plan afatgjatë mund të cilësohen

si të mira publike. Nëse politikat e hartuara do ti kushtojnë më tepër vëmendje garantimit të

cilësisë akademike të të gjithave formave të Arsimit të Lartë qofshin këto publike apo private,

atëherë interesit publik do ti shërbehet akoma edhe më mirë. Interesit publik i shërbehet më

mirë nga politika e cila garanton që të gjitha institucionet e Arsimit të Lartë të sigurojnë

kapital njerëzor për shoqërinë në mënyrën më efiçente dhe të drejtë të mundshme. Në vitet e

fundit sistemi i lartë arsimor është duke u zgjeruar dhe zhvilluar dhe në të njëjtën kohë shumë

universitete janë përfshirë në një garë të fortë për prestigj.

Çdo politikë për të siguruar se universitetet janë prodhues efiçent të kapitalit njerëzor

ka avantazhet dhe disavantazhet e saj, por politikat më efektive njohin se vetërregullimi i

universiteteve mbetet mënyra më e mirë për sigurimin e standarteve akademike101

.

Marrëdhënia mes Arsimit të Lartë dhe të mirës publike është mjaft komplekse. Kështu, parë

nga një këndvështrim mund të thuhet se universitetet shërbejnë si një e mirë publike jo kur

ato kontribuojnë në “zhvillimin ekonomik” në një kuptim abstrakt dhe të përgjithshëm, por

kur ato ndihmojnë në rritjen e pasurisë dhe mirëqenien e të gjithë individëve së bashku dhe

më specifikisht kur ato sigurojnë që individët me arsim të lartë të mos përfitojnë në “kurriz”

të individëve pa arsim të lartë. Nëse universitetet ndikojnë në rritjen e pagave, pasurisë dhe

mirëqenies së studentëve të tyre ndërkohë që lënë pas gjithë të tjerët, atëherë ato nuk mund të

konsiderohen të mira publike. Kontributi i arsimit në rritjen ekonomike ndodh përmes dy

mekanizmave.

Së pari, arsimi ndikon në krijimin e dijeve të reja. Më tepër individë të arsimuar do të

thotë më tepër shkencëtarë, analistë, teknikë dhe shpikës të cilët punojnë për të rritur stokun e

dijes njerëzore përmes zhvillimit të proçeseve dhe teknologjive të reja.

Së dyti, arsimi ndikon në rritjen ekonomike përmes difuzionit dhe transmetimit të

dijes. Universitetet sigurojnë nivelin e nevojshëm arsimor për të kuptuar, përvetësuar dhe

transmetuar informacionin e ri. Ideja e kapitalit njerëzor është që individët fitojnë aftësi dhe

dije për të rritur vlerat e tyre në tregun e punës.

Tri mekanizmat kryesorë për të fituar kapital njerëzor janë:

1. eksperienca,

2. trajnimi,

3. arsimimi.

100

Marginson, S. “Globalization and higher education: global markets and global public good”, York University

International Colloquium, 2006. 101

Hill, David D. “The public good, the Public Interest, and Public Higher Education” (2005), Paper preparing

for the Conference Recapturing the “Public” in Public Higher Education. The Graduate center City University

of New York.

58

Arsimimi lehtëson përvetësimin e aftësive, zotësive dhe njohurive të reja të cilat rrisin

produktivitetin. Kjo rritje e produktivitetit bën që të rritet rezerva e burimeve për të krijuar

teknologji të reja, biznese dhe pasuri të re. Të gjitha këto rezultojnë në zhvillimin e rritjes

ekonomike. Duke qenë se si shoqëria ashtu edhe individi përfiton nga arsimimi, atëherë

arsimimi është një e mirë publike. Një konsideratë e Arsimit të Lartë si një e mirë publike do

të lejonte Arsimin e Lartë global të zhvillohej në një mjedis mbështetës dhe të lirë për të

siguruar kërkime të reja, për të mësuar brezin e ri dhe të vjetër të mendojnë në mënyrë kritike

dhe të vazhdojë të sigurojë të mira sociale dhe kulturore.

4.2 Eksternalitetet e Arsimit të Lartë

Eksternalitete quhen ato veprime të caktuara të një firme ose konsumatori që nuk janë

transaksione ekonomike, por që ndikojnë në mirëqenien e agjentëve të tjerë ekonomik102

. Kjo

do të thotë se përfitimet dhe kostot e eksternaliteteve nuk reflektohen në çmimin e tregut të

mallrave dhe shërbimeve. Ndryshe, eksternaliteti quhet edhe efekti anësor mbi një individ ose

entitet nga veprimet e një individi apo entiteti tjetër. Tipari kryesor i eksternaliteteve është

fakti që aktiviteti i një njësie ndryshon në mënyrë direkte ose indirekte mundësitë në

dispozicion të subjekteve të tjera.

Një karakteristikë e Arsimit të Lartë në veçanti është se ata që nuk kanë përfituar

direkt nga ai, mund të përfitojnë në mënyrë indirekte pasi niveli i përgjithshëm i arsimit në

një shoqëri të caktuar mund ti shpërblejë të gjithë. Kështu psh, kërkimi shkencor mund të

prodhojë dije dhe shpikje të reja të cilat nuk janë shpërblyese vetëm për ata që kanë i shpikur

apo prodhuar ato, por edhe për shoqërinë më gjerë.103

Eksternalitetet potenciale të Arsimit të

Lartë dhe të kërkimit implikojnë se vetë tregjet nuk janë të prirur të gjenerojnë të mirën

publike të pastër. Kjo do të thotë se qeveria ka një rol të rëndësishëm në sigurimin dhe

prodhimin e të mirave që shpërblejnë shoqërinë e gjerë104

. Kur ekzistojnë eksternalitete

pozitive atëherë përfitimi marzhinal social nga konsumimi i të mirës apo shërbimit tejkalon

përfitimin marzhinal privat.

Arsimi i Lartë është një e mirë me eksternalitete pozitive pasi besohet se rrit

produktivitetin social dhe mirëqenien. Kështu eksternalitetet pozitive të Arsimit të Lartë janë

pikërisht përfitimet që rrjedhin tek të tjerët nga Arsimi i Lartë i të tjerëve105

.

4.3 Arsimi i Lartë publik në Shqipëri

Ekonomia e vogël e Shqipërisë në valën e globalizimit përveç reformave strukturore

të tjera të ndërmarra gjatë këtyre viteve është duke u përpjekur më shumë në mbështetjen e

sektorit të arsimit. SKZHES106

e trajton sektorin e arsimit si sektorin kryesor.

Problemet me të cilat ballafaqohet Arsimi i Lartë sot në Shqipëri janë107

:

102

Colell, Andreu Masç; Whinston, Michael Dennis; Green, Jerry R. “Misroeconomic Theory” (1995), Oxford

University Press, USA. 103

Stephan, P.A. “The Economics of Science” (1996), Journal of Economic Literature, 34 (3). 104

Enders, Jurgen; Jongloed, Ben “Public Private Dynamics in Higher Education, Expectations Developments

and Outcomes” (2007), Transaction Publishers New Brunswick, faqe13. 105

Kështu, nëse personi A ka përfunduar studimet e larta, ai ka më tepër mundësi të pozicionohet në një punë e

cila i siguron më tepër të ardhura krahasuar me personin B i cili është pa Arsimin e Lartë dhe këto përfitime

rrjedhin kryesisht tek personi A. Megjithatë edhe personi B fiton nga përtitimet e A pasi ky i fundit është më i

prirur që të paguaj taksat dhe më pak i prirur të kërkojë transferta qeveritare dhe si pasojë detyrimi i personit B

ndaj taksave ka më tepër mundësi të reduktohet. 106

Strategjia Kombëtare për Zhvillim Ekonomik dhe Social.

59

1. Kuadri institucional. Kuadri ligjor dhe rregullues frenon reagimin ndaj

ndryshimeve në ekonomi dhe në shoqëri. Sistemi është shumë homogjen dhe diferencimi në

mision është i pamjaftueshëm. Autonomia universitare është e pamjaftueshme, por çdo rritje

e saj duhet të balancohet me:

� më shumë llogaridhënie ndaj faktorëve të jashtëm;

� një manaxhim të brendshëm më të mirë dhe më transparent.

Ka një numër të vogël të diplomave profesionale dhe të kurseve jo universitare. Institutet

kërkimore janë të ndara nga mësimdhënia dhe Ministritë e Arsimit kanë patur një kapacitet të

kufizuar analitik.

2. Mësimdhënia dhe të nxënit. Metodat e mësimdhënies nuk janë bashkëkohore, për

përgatitjen e studentëve për nevojat e shekullit XXI. Ende ka një investim të pakët për

përmirësimin e metodave të mësimdhënies, ndërsa një pjesë e përmbajtjes së tyre nuk është

koherente. Koncepti i specializimit nëpërmjet “ndjekjes se kurseve” nuk vlerësohet si i

ndryshëm nga ai nëpërmjet kërkimit shkencor. Programet e përgatitjes së lektorëve janë të

mbingarkuara me mësime teorike. Praktika mësimore dhe mbikqyrja e saj është e

pamjaftueshme. Sigurimi i cilësisë nuk aplikohet për të gjithë dhe nuk është i detyrueshëm

për të gjithë universitetet. Ky sistem nuk përfshin metodat e mësimdhënies dhe nuk aplikohet

për kurset me kohë të pjesshme.

3. Financa. Financimi i këtij sistemi është i pamjaftueshëm për zhvillimin,

veçanërisht për përmirësimin e metodave të mësimdhënies. Nuk argumentohet shuma e

pagesës së studentëve dhe nuk ka transparencë në përdorimin e tyre. Në universitete ka

probleme administrative për të ardhurat nga të tretët. Ka një fleksibilitet të kufizuar në

përdorimin e të ardhurave, nga çdo burim që ato vijnë. Llogaridhënia e brendshme është e

pamjaftueshme dhe lë shteg për keqpërdorimin e fondeve.

Kohët e fundit, në Shqipëri, debati për autonominë e Arsimit të Lartë është në rritje.

Debati është i dyfishtë: ai lidhet me problemet e financimit të Arsimit të Lartë dhe së dyti në

zgjedhjen e sistemit të menaxhimit financiar. Burimet kryesore të financimit të Arsimit të

Lartë në Shqipëri janë ato nga qeveria, që do të thotë të ardhurat nga tatimpaguesit, dhe pjesa

tjetër e financimit vjen nga tarifat e shkollimit. Në rastin e Shqipërisë, kur Prodhimi i

Brendshëm Bruto për frymë është ende i ulët dhe niveli i varfërisë është i lartë, është e

vështirë për studentët të përballojnë koston e shërbimit të Arsimit të Lartë.

Qeveria Shqiptare, në Strategjinë Kombëtare për Arsimin e Lartë (Shtator 2008-2013)

deklaroi si objektiv kryesor rritjen e aksesit të të rinjve shqiptarë në Arsimin e Lartë si dhe

përmirësimin e standarteve dhe cilësisë së tij. Iniciativa e reformimit të financimit të IAL-ve

u vu në funksion të këtyre objektivave duke synuar forcimin e rolit të Arsimit të Lartë si

faktor kryesor i zhvillimit dhe prosperitetit të vendit.

Kjo reformë fillimisht synoi të mbështesë objektivin e rritjes së aksesit dhe cilësisë

duke maksimizuar burimet kombëtare që mobilizohen për zhvillimin e Arsimit të Lartë, duke

iu përgjigjur sfidave dhe zhvillimit të shpejtë të Arsimit të Lartë si nga ana e kërkesës ashtu

dhe nga ajo e ofertës. Liberalizimi i aksesit në Arsimin e Lartë ka rritur ndjeshëm numrin e

studentëve, ndërkohë që kërkesa e lartë për arsimim është shoqëruar me rritjen e ndjeshme të

kapaciteteve në arsimin publik (dhe jo vetëm).

107

Arsimi në Shqipëri-Dosje kombëtare, CEU, Tiranë 2006.

60

Tendencat e zhvillimit të Arsimit të Lartë në botë, ku koncepti tradicional i

universitetit ka evoluar dhe universitet janë shndërruar në qendra të hapura të akumulimit dhe

shkëmbimit të dijes është gjithashtu një faktor i rëndësishëm, që mendohet të ketë nxitur këtë

reformë. Nevoja për ndryshime më rrënjësore në Arsimin e Lartë është një mësim i nxjerrë

nga eksperienca e vendeve të tjera që kanë implementuar sakaq reforma të ngjashme.

Objektivat e reformës financiare në Arsimin e Lartë në Shqipëri synojnë pikë së pari

autonominë financiare, ndonëse ka ende punë për t’u bërë108

. Reformat e ndryshme financiare

sipas legjislacionit shqiptar kanë pasur në vëmendje të tyre këto pika kryesore:

Zhvillimi i metodave të financimit publik për të inkurajuar të gjithë sistemin

në arritjen e objektivave për autonomi financiare.

Kryerja e aktiviteteve kërkimore.

Projekti për reformën gjatë viteve të fundit pati disa parime bazë rreth financimit si

fondet publike ndjekin studentin, në institucionet e Arsimit të Lartë që ofrojnë përgjatë

studimeve një shërbim brenda normave të përcaktuara dhe pranuara të cilësisë. Me këtë

mekanizëm, institucionet e Arsimit të Lartë kanë mundësi të përfitojnë fonde publike në bazë

të numrit të studentëve të regjistruar, të cilët plotësojnë kriteret për përfshirjen në skemën e

financimit.

4.4 Autonomia financiare dhe alokimi i fondit për Arsimin e Lartë në Shqipëri

Koncepti i autonomisë është analizuar nga një numër studiuesish dhe sipas Kohtamäki

(2003)109

autonomia mund të nënkuptojë lirinë e veprimit por gjithashtu dhe kapacitetin për

të vepruar dhe arritur rezultate (pushtet). E gjithë autonomia e universiteteve është e lidhur

me lirinë institucionale të universiteteve, liria akademike brenda tyre dhe autonomia

financiare e universiteteve. Sipas Neave (1998)110

dhe kategorisë historike të tij, modele të

autonomisë së universiteteve janë modeli i Bolonjës, Parisit, modeli Humboldtian dhe ai

Britanik. Modeli i Bolonjës për autonominë konsiston në lirinë individuale të të mësuarit.

Shqipëria ka nënshkruar Deklaratën e Bolonjës dhe ka ndërmarrë hapa për të

përshtatur sistemin e vet arsimor drejt këtij modeli. Ligji për Arsimin e Lartë në Republikën e

Shqipërisë jep hapësirë për lirinë e universiteteve, kërkimit shkencor, institucional dhe ka

hapur mundësinë për autonomi financiare. Në thelb është liria e pastër institucionale. Të

gjitha pozicionet menaxheriale brenda universitetit janë të zgjedhshëm. Është e qartë se

universitetet në Shqipëri janë të pavarur nga çdo autoritet politik. Gjithashtu, ligji përcakton

qartë se universitetet janë të lirë të zgjedhin fushën e mësimdhënies dhe kërkimit shkencor.

Rreth lirisë së autonomisë financiare ligji përcakton qartë se universitetet kanë buxhetin e

tyre dhe menaxhimi i tyre bëhet sipas rregullimeve ligjore.

Kështu, ligji lejon se universitetet në Shqipëri mund të menaxhojnë buxhetin e tyre si

një entitet i pavarur. Lëvizja nga një sistem ekzistues i menaxhimit financiar të universiteteve

tek një tjetër sistem kërkon një infrastrukturë të ndryshme ligjore. Është e qartë se kuadri

ligjor ekzistues nuk përputhet me filozofinë e autonomisë financiare të universiteteve. Duhet

108

Për të arritur standartet ndërkombëtare, sistemi i Arsimit të Lartë në Shqipëri ka kaluar përmes një sërë

reformash, duke kaluar nga Ligji për Arsimin e Lartë, i vitit 2007, ndjekur nga “Strategjia për Arsimin e Lartë”

e vitit 2008 , dhe në pritje të ndryshimeve të fundit. 109

Kohtamäki, V. (2003), “Financial autonomy of professional higher education institutions – comparison

between Finland and some European countries”, University of Tampere, Finland, faqe 3.

Për më tepër shih në www.uta.fi/finhert . 110

Neave (1998) “On Being Economical with University Autonomy”: Being Account of the Retrospective Joys

of a Written Constitutions, In Academic Freedom and Responsibility Malcolm Tight (ed.), faqe 31-48.

61

të ketë kritere të tjera në fondet që universitetet do të përfitojnë nga buxheti i shtetit.

Meqenëse numri i universiteteve publike po rritet, alokimi i fondeve është bërë më kompleks.

Alokimi duhet të marrë në konsideratë, politikat e qeverisë për rritjen e shkallës së

regjistrimit të Arsimit të Lartë dhe rritjes së cilësisë së edukimit.

Universitetet në Shqipëri janë trajtuar njësoj si me institutet e tjera publike përsa i

përket çështjes së buxhetit me përjashtim të disa rregullimeve të bëra kohët e fundit rreth të

ardhurave që vijnë nga tarifa e shkollimit. Për momentin sistemi i manaxhimit financiar

konsiston në dy hapa:

Hapi i parë, pasi buxheti është miratuar nga Parlamenti, Ministria e Arsimit, si pjesë e

veçantë për Arsimin e Lartë, e shpërndan atë midis universiteteve. Shuma e buxhetit për

Arsimin e Lartë është bazuar në situatën makroekonomike si dhe në kërkesat e universiteteve

bazuar në disa kritere. Në shumë raste, kërkesat e universiteteve nuk përputhen me fondet

alokuar atyre.

Hapi i dytë është i lidhur me shpërndarjet e fondeve brenda universiteteve, të cilat

ndjekin të njëjtat kritere me buxhetimin e universiteteve. Rolin kryesor në këtë proçes e luan

Ministria e Arsimit dhe stafi i universiteteve.

Në statutin e Universitetit është përcaktuar gjithashtu struktura e manaxhimit financiar

të universitetit. Statusi më i lartë i Universitetit i takon Senatit dhe Këshillit të Administrimit.

Senati i Universitetit dhe Këshilli i Administrimit janë organe kolegjiale të zgjedhura, të cilat

vendosin sipas kompetencave përkatëse mbi çështjet më të rëndësishme përsa i përket

mësimdhënies, kërkimit shkencor dhe menaxhimit financiar. Rektori (i zgjedhur nga Senati)

drejton dhe përfaqëson ligjërisht Universitetin për problemet financiare. Për çdo universitet

dhe fakultet, është zgjedhur një kancelar për qëllim të transaksioneve financiare. Kancelari i

universitetit propozohet nga Rektori dhe miratohet nga Ministria. Detyrat dhe kompetencat e

tij në lidhje me fushën e manaxhimit financiar janë:

(i) ndjek të gjitha aktivitetet ekonomike dhe administrative të Universitetit;

(ii) organizon dhe ndjek hap pas hapi procedurën e përgatitjes së buxhetit,

implementimin dhe shpërndarjen e fondeve dhe burimeve të tjera financiare;

(iii) organizon auditimin në të gjitha fakultetet brenda universitetit;

(iv) i deleguar nga Rektori, përfaqëson universitetin tek bankat dhe institucionet e

tjera financiare për të gjitha çështjet financiare.

Në Statutin e Universiteteve është theksuar se në strukturën organizative të

universitetit ekziston Departamenti i Financës dhe Kontabilitetit dhe Sektori i Investimeve si

një i ndarë, i cili nuk varet nga ai i pari. Departamenti i Financës dhe Kontabilitetit punon në

bashkëpunim të ngushtë me njësitë ekonomike në të gjitha fakultetet duke u varur nga

universiteti. Bazuar në ligjin për Arsimin e Lartë, në statutin e universitetit dhe rregulloret

përkatëse, Senati dhe Këshilli i Administrimit i universitetit vendosin për çështjet financiare

më të rëndësishme.

Ka një kontradiktë ligjore në rolin e rektorit dhe kancelarit të Universitetit (dekanit

dhe kancelarit të fakultetit). Rektori drejton dhe përfaqëson universitetin; ndërkohë kancelari

monitoron të gjitha aktivitetet ekonomike të universitetit. Kështu, nga ky këndvështrim

kancelari është më shumë i rëndësishëm përsa i përket çështjeve financiare se sa rektori.

Megjithatë ne duhet të theksojmë se rektori i universitetit është autoriteti kryesor i buxhetit

(dekani i fakultetit). Në fakultete, auditimi i brendshëm bëhet nga Departamenti i Auditimit të

universitetit, ndërsa Drejtoria e Auditimit në Ministrinë e Arsimit kryen monitorimin e

buxhetit dhe shpenzimeve.

62

Alokimi i fondeve brenda universitetit realizohet në të njëjtën kohë me alokimin e

fondeve për institucionet e Arsimit të Lartë.111

Proçesi që shpjeguam më parë mbi aplikimet

dhe përgatitjen e buxhetit bëhet në të njëjtën mënyrë edhe brenda universitetit. Shpërndarja e

brendshme e fondeve bazohet në kriteret e mëposhtme:

(i) numri i studentëve të regjistruar për studime bachelor në çdo fakultet;

(ii) numri i profesorëve me kohë të plotë dhe të pjesshme;

(iii) sipërfaqja e ndërtesave të fakultetit;

(iv) shpenzimet e veçanta të proçesit të mësimdhënies;

(v) shuma e të ardhurave të gjeneruara nga fakulteti.

Është e rëndësishme të përmendet se numri i studentëve të çdo fakulteti dhe numri i

profesorëve me kohë të plotë/ stafi i universiteteve vendosen nga qeveria. Është e qartë se

universitetet nuk kanë shumë liri në manaxhimin e burimeve të buxhetit. Për këtë arsye,

shuma e buxhetit të universiteteve/ fakulteteve varet nga numri i studentëve që ndjekin

studimet bachelor si dhe nga numri i punonjësve. Sistemi ynë i financimit të Arsimit të Lartë

nuk është i lidhur me efikasitetin, i cili nga ana e tij është i lidhur ngushtë me numrin e

krediteve, që përputhet me masa të tjera të cilësisë. Megjithëse, alokimi i fondeve bëhet në

bazë të të dhënave sasiore, proçedurat e reja që janë tani në përbërje të buxhetit krijojnë

stimuj për të përdorur masa cilësore (joplotësisht) në shumën e fondeve të buxhetit. Por,

meqenëse në sistemin tonë të Arsimit të Lartë nuk ekziston një vlerësim cilësor i

universiteteve është e pamundur të planifikohet buxheti i bazuar në këto masa.

Infrastruktura që menaxhimi financiar i universiteteve operon është shumë larg nga

konceptet e përgjithshme të aplikuara në modelin europian në lidhje me menaxhimin e

institucioneve të Arsimit të Lartë. Ne duhet të theksojmë se legjislacioni nuk e përmban

shumë qartë problemin e autonomisë financiare dhe të menaxhimit financiar. Nga njëra anë,

duket sikur kjo gjë nuk krijon probleme por nga ana tjetër është shumë evasive sepse nuk

përcakton kufijtë brenda të cilave auonomia financiare mund të operojë. Është e pranueshme

se autonomia financiare e universiteteve influencon progresin e sistemit të Arsimit të Lartë

por implementimi i saj nuk do të thotë domosdoshmërisht se do të zgjidhë të gjitha problemet

që përballet sistemi ynë. Universitetet nuk janë si bizneset e tjera që mund të përmirësojnë

performancën në bazë të rritjes së kapitalit të tyre. Performanca e universiteteve varet nga

disa faktorë, si për shembull kultura e vendit, historia e tyre-eksperienca, struktura e

shoqërisë, sistemi ekonomik etj. Në fjalimin e tij, Ministri për Arsimin i Singaporit pas

vizitës së tij në tre universitete publike në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në vitin 2004

deklaroi: “autonomia duhet të përfshijë një kulturë të përgjithshme brenda universitetit. Nuk

është thjesht një autonomi në proçese të veçanta. Secili prej këtyre universiteteve ilustron, se

që autonomia të ketë sukses, një universiteti i kërkohet një kulturë mbi pronësinë dhe

angazhimin në të gjitha nivelet: Bordi i Administratorëve, lidershipi i universitetit, stafi kyç

administrativ, dhe një fakultet aktiv gjithëpërfshirës”.

Prandaj, duhet menjëherë që përveç ligjit, një kornizë ligjore duhet të krijohet me

qëllim lënien në tërësi të manaxhimit financiar universiteteve/ fakulteteve. Korniza ligjore

duhet të ketë lidhje me rregullimet që kanë të bëjnë me autoritetin e universiteteve se si

fondet janë alokuar tek ata dhe si i përdorin këto para. Gjithashtu, një çështje tjetër e

rëndësishme ka të bëjë më strukturën ligjore midis universiteteve dhe brenda tyre me

përgjegjësinë për llogaridhënie në proçesin e buxhetit. Autonomia financiare nënkupton

transferimin e përgjegjësisë menaxheriale nga qeveria tek institucionet publike të Arsimit të

Lartë. Ky zhvillim i ri gjithashtu presupozon pranimin e sfidës për rritje të përgjegjësisë

111

Për më shumë shih: Mema, F. (2004), “Albania: “Vortices of imbalance”, Higher Education in Europe, Vol.

XXIX, No 3, October 2004, faqe 309-317.

63

kundrejt shtetit dhe shoqërisë. Le të analizojmë disa nga problemet që mund të lindin në

menaxhimin financiar të universiteteve.

Hapi i parë i autonomisë financiare i universiteteve në Shqipëri duhet të lidhet me

vendimin e alokimit të buxhetit. Pikë së pari, dihet gjerësisht, se buxhetimi i përgjithshëm

mund të jetë një mjet shërimi për një pjesë të madhe të problemeve aktuale të sektorit të

Arsimit të Lartë. Ziegele112

tregon se duke lëvizur nga sistemi i buxhetimit të përgjithshëm,

tre janë faktorët më të rëndësishëm që duhet të analizohen:

E para ka të bëjë me dallimin midis autonomisë formale dhe faktike. Autonomia

formale nënkupton që institucionet e Arsimit të Lartë kanë kompetencën të vendosin si t’i

shpenzojnë paratë publike. Autonomia faktike nuk është përcaktuar plotësisht nga kjo

kompetencë sepse nuk është e qartë nëse institucioni i Arsimit të Lartë është me të vërtetë i

lirë në vendimet e tij për të shpenzuar në pajisje apo të vendosë të shtojë stafin e tij. Ziegele

deklaroi gjithashtu se, nëqoftëse autonomia formale kufizon autonominë faktike, atëherë

buxhetimi i përgjithshëm është një masë reformuese pa ndonjë efekt. Është shumë e

rëndësishme që përpara se sistemi financiar në Arsimin e Lartë të lëvizë drejt këtij lloj

buxhetimi nevojitet një analizë e kujdesshme mbi autonominë faktike të universiteteve. Kjo

analizë duhet të fokusohet tek struktura qeverisëse e universiteteve.

Faktor tjetër i rëndësishëm i lidhur me buxhetimin e përgjithshëm është se nuk është e

garantuar, se institucionet e Arsimit të Lartë me të vërtetë përdorin autonominë e tyre

financiare në një mënyrë efiçente dhe efektive që është e dëshirueshme nga ana e shoqërisë.

Këtu mund të lindë problemi i një rreziku moral; nuk është e qartë nëse kuadrot e manaxhimit

të universiteteve nuk të do përdorin pushtetin e tyre për qëllime vetjake. Për të parandaluar

këtë rrezik në institucionet e Arsimit të Lartë duhet të krijohet një sistem sanksionesh dhe

nxitjesh që do të bëjnë të mundur rregullimin e sjelljes së vendimmarrësve. Në strukturën

ekzistuese, përdorimi i të ardhurave të derivuara nga taksa e shkollimit nuk bazohet në

rregullime të qarta dhe autoriteteve drejtuese i është dhënë shumë pushtet. Në këtë kontekst,

duhet të kryhet një analizë e kujdesshme për këtë mjet menaxherial.

Faktori i fundit i rëndësishëm i lidhur me sistemin e buxhetimit është se autonomia

financiare në periudhë afatgjatë nuk mund të pranohet nga shoqëria dhe politikanët dhe mund

të këtë rrezik të anullohet. Hapi drejt autonomisë financiare duhet të bëhet me kujdes dhe të

merret pëlqimi i të gjithë aktorëve. Në kontekstin e autonomisë financiare është e vështirë për

auditimin publik të gjykojë zgjedhjet autonome të vendimmarrësve të universiteteve. Është e

vështirë për publikun (duke përfshirë politikanët) të jenë dakort me rezultatet e Arsimit të

Lartë për shkak të vendimmarrësve egoist. Kjo situatë mund të krijojë konflikte midis

universiteteve dhe publikut dhe sidomos me studentët. Në këtë aspekt, është shumë e

rëndësishme që duhet të krijohet një kornizë gjithëpërfshirëse e llogaridhënies me qëllim

mbështetjen e jetës së autonomisë universitare.

Të tre faktorët të përmendur më lart, duhet të jenë temat e diskutimeve përpara

vendimit të dhënies së autonomisë universiteteve. Të gjitha problemet që priten të vijnë nga

autonomia financiare duhet të analizohen dhe të gjitha zgjidhjet duhet të vendosen në

kornizën e menaxhimit të universiteteve. Siç edhe përmendëm më sipër, autonomia e

universiteteve lidhet me disa faktorë dhe implementimi i autonomisë financiare tek të gjitha

universitetet mund të jetë e rrezikshme. Nuk është e drejtë të krahasojmë universitetet

112

Ziegele, F. “Financial Autonomy of Higher Education Institutions: The Necessity and Design of an

Institutional Framework” Gütersloh, Germany, 1998, Centrum fur Hochschulentëicklung, Arbeitspapier, nr.17,

faqe 1.

64

perëndimore me universitetet tona. Sigurisht, universitetet tona gjatë viteve të fundit kanë

ndërmarrë autonomi institucionale dhe akademike, por është akoma herët të gjykojmë rreth

shkallës faktike të universiteteve / fakulteteve tona. Gjithashtu, një faktor tjetër i rëndësishëm

në kohën e lëvizshmërisë drejt autonomisë financiare është mungesa e rankimit të akreditimit

të universiteteve tona. Autonomia financiare pa këtë vlerësim ndoshta do të ndikojë

negativisht në cilësinë e Arsimit të Lartë, në mësimdhënien dhe kërkimin shkencor.

Siç edhe e përmendëm me lart, lëvizja drejt një buxhetimi të përgjithshëm do të

kërkojë një kornizë ligjore (ndoshta ligj) që do të merret me alokimet e fondeve midis

universiteteve. Kjo gjë duhet të marrë në konsiderate rezultatin përfundimtar - nxitjen për të

prodhuar cilësi të mirë në Arsimin e Lartë. Eksperienca në shtetet e tjera ose eksperienca jonë

me decentralizimin tregon se një mënyrë e alokimit të këtij buxheti është duke përdorur një

formulë. Është shumë e rëndësishme dhe shumë e vështirë të përcaktojmë elementët e kësaj

formule. Kjo e fundit duhet të marrë në konsideratë të gjithë faktorët që influencojnë qëllimin

e universiteteve, kostot e funksionimit të saj dhe taksën e shkollimit . Është e rëndësishme që

formula të marrë në konsideratë edhe cilësinë e universiteteve dhe konkurrencën midis tyre.

Krijimi i kësaj lloj formule kërkon dhe analizimin e një sërë çështjesh që lidhen me të.

Idea e formulës në autonominë financiare të universiteteve në Shqipëri është trajtuar

nga Instituti për Studime Bashkëkohore (Ruli et al. 2004)113

. Ne nuk do të analizojmë

elementët e formulës të propozuar nga ky studim por do të vazhdojmë të ngrejmë probleme

që duhen zgjidhur nga qeveria përpara se të kalojmë në autonominë financiare. Përpara se të

shkojmë tek elementet e formulës është e rëndësishme të vendosim se në çfarë pjese të

burimeve financiare do të përdoret kjo formulë. Është e nevojshme për qeverinë të vendosë

nëse ata do të përdorin metoda të ndryshme në alokimin e buxhetit tek universitetet, metoda

që lidhen me mësimdhënien apo të tjera të lidhura me kërkimin shkencor. Eksperienca në

shtetet e tjera tregon se fondet për kërkim janë përdorur të ndara nga ato për mësimdhënie.

Sigurisht që ky vendim do të merret pas një analize, por sipas ndikimit që kërkimi ka në

zhvillimin ekonomik ne propozojmë që këto fonde duhet të jenë të ndara. Gjithashtu është e

rëndësishme të vendoset nëse fondet për investime kapitale do të jenë pjesë e kësaj formule

apo do të trajtohen veçmas. Nga ana tjetër, duhet të kujtojmë se asetet kapitale të

universiteteve janë krijuar ndër vite dhe nuk janë të njëjta për të gjitha universitetet.

Një tjetër vendim i rëndësishëm që duhet ndërmarrë para diskutimit të elementëve të

formulës është ‘politika’ e taksës së shkollimit. E quajmë ‘politikë’ sepse efektet e saj janë

shumë më të mëdha se sa pagesa e një takse. Pavarësisht çfarë lloj sistemi takse shkollimi do

të përdoret, niveli i tyre varet nga disa faktorë. Kërkesa për një universitet të caktuar nuk

varet vetëm nga cilësia e tij (emri i mirë) por dhe nga struktura e ekonomisë prandaj qeveria

është e detyruar të rregullojë këtë sektor (psh. duke iu dhënë grante studentëve që studiojnë

në matematikë). Është e vështirë të thuhet nëse paratë nga taksa e shkollimit duhet të jenë

brenda apo jashtë formulës, por për momentin duket se është jashtë saj. Por përsëri taksa

duhet të trajtohet me shumë kujdes tek reforma për autonomi financiare.

Për momentin, është e vështirë të listojmë të gjithë elementët potencialë të formulës

për alokimin e fondeve midis universiteteve. Opinioni përsëri është se pa një sistem

akreditimi autonomia financiare nuk është e besueshme. Siç edhe përmendëm në hyrje

institucionet tona të Arsimit të Lartë janë të ndryshme nga njëra tjetra në lidhje me temat,

eksperiencat, vendndodhjet, kërkesat, kostot për student etj. Është e nevojshme që formula të

marrë në konsideratë të gjithë këto elemente. Në Europë ka një sërë shembujsh të alokimit të

granteve të përgjithshme tek universitetet. Në Gjermani, në Saksoninë e Poshtme rreth 70% e

113

Ruli, G.; Puka, LL.; LLaci, SH.; Çela, H. (2004), “Increasing the financial autonomy of higher education

institutions as a fundamental element for the development of institutional autonomy”, Tiranë, Shqipëri.

65

granteve duhet të përllogariten nga indikatorë të orientuar drejt volumit (25% të lidhur me

numrin e të diplomuarve, 25% të lidhur më numrin e studentëve në vitin e parë nga dy vitet e

para të studimit dhe 20% të lidhur me numrin e njësive kërkimore që përmbajnë profesorate

dhe institucione të tjera kërkimore). Sistemi i alokimit për Arsimin e Lartë në Angli është më

shumë kompleks, duke përdorur dy formula të ndryshme për mësimdhënien dhe kërkimin,

nga ku elementet e çdo formule reflektojnë disa faktorë që influencojnë Arsimin e Lartë.

Një aspekt tjetër i autonomisë financiare të universiteteve mund të lidhet me fonde të

tjera që universitetet mund të përfitojnë, si për shembull fonde nga donatorët, qeverisja

lokale, sponsora të ndryshëm etj. Është e rëndësishme që ndonjëherë këto lloj burimesh mund

të influencojnë konkurrencën midis universiteteve. Këto të fundit duhet të kenë një mjedis

favorizues për të përfituar nga bashkëpunimi me komunitetin e biznesit. Sistemi i autonomisë

financiare mund të krijojë nxitje për universitetet, në mënyrë që ato të përfshihen në

bashkëpunime me institucione të tjera akademike brenda shtetit apo dhe jashtë tij. Ndoshta

një lloj autorizimi i bashkëpunimit universitar mund të përdoret në formulë. Kështu, ato

universitete që janë më shumë të orientuara drejt bashkëpunimit në mësimdhënie dhe

kërkimit shkencor me universitete të tjera të njohura në botë mund të inkurajohen nëpërmjet

alokimit të më shumë fondeve për kërkim shkencor.

Një faktor tjetër i rëndësishëm që duhet të diskutohet në kohën e ndërtimit të

infrastrukturës të autonomisë financiare është politika e huasë. Huaja këtu do të trajtohet në

dy kontekste; në kontekstin e universiteteve dhe në atë të studentëve. Në të parin, funksionimi

i politikës së kredisë varet nga roli i fondeve kapitale. Nëse ky i fundit i përket Ministrisë së

Arsimit (qeverisë) atëherë do jetë më mirë të ndalojnë universitetet së marri hua. Nëse fondi

kapital i përket një granti të përgjithshëm (formula) atëherë duhet të krijohen kritere specifike

mbi të drejtat e universiteteve për të marrë hua. Në këtë rast, duhet të krijohet një

infrastrukturë e kujdesshme që merr në konsideratë të gjitha situatat. Huamarrja nga entitete

publike mund të jetë një problem i madh për buxhetin e shtetit.

Aspekti tjetër i politikës së huasë është i lidhur me pikëpamjen e studentëve. Është e

rëndësishme për qeverinë të zgjidhë disa probleme sociale, që rrjedhin nga përdorimi i

shërbimeve publike. Dihet se qeverisa nuk është në gjendje të ofrojë shërbime falas për të

gjithë qytetarët. Ajo mund të përdorë politika burse114

të njëjta për ata studentë që vijnë nga

familje me të ardhura të ulëta, por gjithashtu duhet të hapë dhe dritën për skemën e kredive

dhe huave. Këto lloj skemash janë përdorur në vendet perëndimore dhe duket se prodhojnë

rezultate të mira. Nëse ne do të shkojmë drejt një autonomie financiare të universiteteve dhe

përdorimit të taksave të diferencuara të shkollimit, autonomia financiare duhet të asociohet

me këto skema të huamarrjes. Është e rëndësishme që infrastruktura e përdorimit të këtyre

skemave duhet të jetë e arsyeshme. Mund të ndodhë që rreziku për probleme morale të

ngrihet midis studentëve dhe universiteteve, studentëve dhe bankave dhe këtyre të fundit dhe

universiteteve.

Siç e përmendëm më parë, autonomia ka të ngjarë të prodhojë rezultate të mira, por në

të njëjtën kohë ka mundësi edhe të dështojë për shkak të sjelljes të orientuar nga interesi

vetjak i menaxherëve të lartë. Universitetet me autonominë financiare do të kenë shumë

përgjegjësi. Shkalla e transparencës dhe llogaridhënies e universiteteve do të luajë një rol të

rëndësishëm në progresin e këtij sistemi. Analiza ex ante dhe ex post 115

periodike duhet të

jenë pjesë e këtij sistemi. Ky sistem me rregullime të shumta kërkon një kontroll dhe auditim

të fortë, të brendshëm dhe të jashtëm njëkohësisht. Ndoshta do të jetë e nevojshme krijimi i

një strukture të re monitorimi për menaxhimin financiar të universiteteve. Kontrolli i jashtëm

114

Në kuptimin “scholarship”. 115

Para dhe pas.

66

luan një rol të rëndësishëm në progresin e autonomisë financiare. Është e rëndësishme të

shihet se si kontradiktat midis Ministrisë së Arsimit (qeverisë) dhe universiteteve dhe këtyre

të fundit e fakulteteve mund të zgjidhen. Kështu, të gjitha këto pyetje që ngrihen duhet t’u

kthehen përgjigje nga infrastruktura ku operon autonomia financiare.

4.5 Parime të përgjithshme të politikës shtetërore për financimin e institucioneve

publike të Arsimit të Lartë

Institucionet publike të Arsimit të Lartë116

funksionojnë sipas parimit të autonomisë

financiare, siç është trajtuar në këtë punim. Të ardhurat e krijuara nga institucionet e Arsimit

të Lartë përdoren tërësisht prej tyre dhe pjesa e papërdorur e tyre mbartet në vitin pasardhës.

Transfertat e pakushtëzuara, që Buxheti i Shtetit akordon në vitin buxhetor pasardhës për

institucionet e Arsimit të Lartë, do të përcaktohen duke marrë në konsideratë edhe pjesën e

këtyre transfertave që do të mbarten nga viti paraardhës.

Shpërndarja e burimeve financiare dhe përdorimi i tyre bëhen në përputhje me

rregullat dhe standardet e programimit buxhetor dhe menaxhimin financiar publik. Në

përdorimin e burimeve financiare përparësi kanë të ardhurat e veta, të cilat do të shpenzohen

në përputhje me proçedurat e buxhetit afatmesëm.

Të gjitha transaksionet e arkëtimeve, përfshirë dhe të ardhurat e veta, si dhe ato të

pagesave të institucioneve publike të Arsimit të Lartë kryhen nëpërmjet sistemit të thesarit,

duke respektuar të gjitha rregullat e kontrollit financiar, të përcaktuara sipas kuadrit ligjor në

fuqi. Këshilli i Ministrave, përmes Ministrisë së Arsimit, si dhe opinioni publik kanë të drejtë

të kërkojnë transparencë të plotë për përdorimin e këtyre të ardhurave, si dhe financimeve

nga Buxheti i Shtetit. Ky informacion do të përfshihet në raportin vjetor të çdo institucioni,

që i dërgohet Ministrisë së Financave dhe Ministrisë së Arsimit dhe bëhet publik117

.

Financimi qëndron në thelb të reformës financiare të Arsimit të Lartë118

. Qasja e re e

financimit fillon nga një filozofi më e drejtë, në të cilën fondet publike shpërndahen kryesisht

në bazë të performancës së universitetit. Parimet e përdorura nga shteti rreth financimit të

institucioneve të Arsimit të Lartë duhet të përkojnë me parime të drejta, të bazuara në

performancë ku pjesa më e madhe e fondeve publike do të ndjekë studentin.

Sakaq, sipas Planit të Veprimit Kuadër, duhet të sigurohet një balancë për

shpërndarjen e shpenzimeve midis shtetit dhe studentëve, për një pasqyrim më të mirë të

“përfitimit privat”, që studentët marrin nga Arsimi i Lartë.

Ne kemi analizuar gjatë këtij punimi funksionin e Arsimit të Lartë si një e mirë

publike, duke e shpjeguar atë gjerësisht, ndaj jemi të mendimit se Arsimi i Lartë nuk është

përfitim privat i studentit, por e drejtë e gjithkujt dhe si e drejtë garantohet pavarësisht nga

kostoja çka nënkupton se këtë të fundit e merr përsipër shteti.

4.5.1 Burimet e financimit të institucioneve publike të Arsimit të Lartë

Institucionet publike të Arsimit të Lartë financohen nga:

a) transferta nga Buxheti i Shtetit;

116

Institucione publike janë institucionet, të cilat kontrollohen dhe menaxhohen nga një autoritet publik ose një

agjensi, drejtëpërdrejtë ose përmes një organi të caktuar, anëtarët e të cilit emërohen po nga një autoritet publik. 117

Ligji Nr. 9741, datë 21.5.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, neni 72. 118

Për këtë arsye, në 2010 u publikua Green Paper, një dokument konsultimi mbi Reformën e Fondeve Publike

të vitit paraardhës.

67

b) të ardhura të krijuara nga institucionet publike të Arsimit të Lartë;

c) burime të tjera me destinacion.

Këshilli i Ministrave, përmes Ministrisë, u jep institucioneve publike të Arsimit të

Lartë fonde për përmbushjen e misionit të tyre sipas standardeve. Institucionet publike të

Arsimit të Lartë bëjnë rregulloret e tyre mbi mënyrën e përdorimit të fondeve të krijuara nga

të ardhurat, duke respektuar rregullat financiare të përcaktuara nga ligjet e shtetit119

.

Edhe ligji nr. 7810, datë 06.04.1994 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e

Shqipërisë” parashikonte: “Shkollat e larta janë institucione buxhetore. Ato financohen nga

shteti sipas ligjit "Për hartimin dhe zbatimin e buxhetit" dhe sipas akteve nënligjore në

zbatim të tij. Buxheti i çdo shkolle të lartë duhet të jetë një zë më vete në buxhetin për

arsimin”120

.

Krahas pjesës së shpenzimeve të dhëna nga buxheti i shtetit, sipas ligjit të parë

shqiptar që rregullonte Arsimin e Lartë, institucionet e Arsimit të Lartë kanë të drejtë të

krijojnë të ardhura nga veprimtari kryesore e dytësore dhe nga bashkëveprimi me të tretët,

vendas a të huaj, në përputhje me mundësitë dhe aktet ligjore e nënligjore që përcaktojnë

rregullat e krijimit e të përdorimit të këtyre të ardhurave.121

Në këtë situatë, kur sektori i arsimit është ofruar si një shërbim publik, financimi i tij

është i varur nga burimet e disponueshme që gjeneron ekonomia. Në rastet kur qeveria nuk ka

financuar një shërbim publik dhe kur ka mundësitë për të trajtuar këtë shërbim si një e mirë

private blerësit mund të paguajnë që t’a kenë atë. Në rastin e Shqipërisë, kur Prodhimi i

Brendshëm Bruto për frymë është ende e ulët, niveli i varfërisë është i lartë, është e vështirë

për studentët të përballojnë koston e Arsimit të Lartë122

.

4.6 Të ardhurat e institucioneve publike të Arsimit të Lartë

Në të ardhurat e institucioneve publike të Arsimit të Lartë përfshihen:

a) tarifat e studimeve, të cilat janë të diferencuara sipas cikleve, formave të studimeve

etj.

b) të ardhura nga organizimi i trajnimeve ose kualifikimeve për të tretë, sipas marrëveshjeve

të lidhura;

c) të ardhura nga shërbimet që realizohen nga institucionet publike të Arsimit të Lartë, që

veprojnë në fushën e artit, kulturës dhe sportit;

ç) të ardhura nga kryerja e punimeve kërkimore të porositura dhe shërbimeve të tjera të

specializuara;

d) të ardhura që krijohen nga dhënia e aktiveve në përdorim të palëve të treta në trajtën e

kontratave të qiradhënies dhe me forma të tjera kontraktimi;

dh) dhuratat, trashëgimitë dhe donacionet publike;

e) financimet e pakthyeshme, të marra nga burime të huaja në kuadrin e projekteve dy dhe

shumëpalëshe;

ë) financime të tjera të ligjshme, të marra nga burime të ndryshme.

Të ardhurat e krijuara derdhen 100 për qind në llogarinë e institucionit dhe përdoren nga

vetë ai, sipas rregullave të përcaktuara123

.

119

Ligji nr. 9741, date 21.5.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, neni 73. 120

Ligji nr. 7810, datë 06.04. 1994 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë” neni 2. 121

Po aty, neni 23. 122

Mema, F. “Vortices of imbalance, Albania”, Higher Education in Europe, Vol. XXIX, No 3, Tetor 2004, faqe

309. 123

Ligji nr. 9741, date 21.5.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, neni 74.

68

4.7 Financimi nga Buxheti i Shtetit

Transferta nga Buxheti i Shtetit për institucionet publike të Arsimit të Lartë jepen në

formë granti, që përdoret sipas këtyre kategorive:

a) transferta e pakushtëzuar;

b) transferta me konkurrim për investime.

Transferta e pakushtëzuar përdoret për financimin e shpenzimeve që lidhen me

funksionimin e institucioneve të Arsimit të Lartë dhe për financimin e investimeve me

karakter të vazhdueshëm124

, si edhe bazohet në një formulë që garanton barazi, drejtësi dhe

transparencë.

Transferta me konkurrim për investime përdoret për financimin e investimeve me

karakter ndërtimi dhe projekte të tjera të mëdha, sipas klasifikimit në proçedurat për

menaxhimin e investimeve publike dhe për kërkim shkencor125

.

4.7.1 Hartimi i buxhetit të institucioneve publike të Arsimit të Lartë

Projektbuxheti i një institucioni publik të Arsimit të Lartë hartohet nga rektorati, duke

u mbështetur në programin buxhetor afatmesëm 3-vjeçar dhe në propozimet e ardhura nga

strukturat përbërëse të institucioneve, si dhe miratohet nga senati akademik, pasi miratohet

prej Këshillit të Administrimit.

Hartimi i buxhetit bëhet në përputhje me standardet e vendosura nga Ministria e

Financave dhe projektbuxheti i përcillet Ministrit të Arsimit, i cili brenda 30 ditëve ushtron

kontrollin që i takon sipas ligjit në formën e kërkesës së motivuar për rishikim. Institucionet

publike të Arsimit të Lartë kanë të drejtë të detajojnë dhe të miratojnë buxhetin e tyre vjetor

sipas rektoratit, fakulteteve, departamenteve, qendrave kërkimore dhe njësive të tjera të

njëvlershme me to, në përputhje me statutin dhe rregulloret e tyre. Të gjitha këto njësi janë

autonome në administrimin e buxhetit të tyre.

PBB

(Milion

EUR)

Shpenzimet

publike

(Milion

EUR)

Totali i

Financimit

Publik në

Arsim

(Milion

EUR)

Shpenzimet e

Publike në

Arsimin Baze

ndaj PBB

(në %)

Shpenzimet

Publike ne

arsimin e

Mesëm të

Përgjithshëm

ndaj PBB

(në %)

Shpenzimet

Publike ne

arsimin e

Mesëm

Profesional

ndaj PBB

(në %)

2 4 4 3 4 5

4.817 1.525 151,7 2,1% 0,3% 0,1%

4.530 1.396 143,8 2,1% 0,3% 0,1%

5.108 1.505 154,7 1,9% 0,4% 0,2%

124

Kriteret dhe komponentët e formulës përcaktohen nga Ministri, në konsultim me Këshillin e Arsimit të Lartë

dhe Sportit dhe miratohen në ligjin vjetor të Buxhetit të Shtetit. 125

Ligji nr. 9741, datë 21.5.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, neni 76.

69

PBB

(Milion

EUR)

Shpenzimet

publike

(Milion

EUR)

Totali i

Financimit

Publik në

Arsim

(Milion

EUR)

Shpenzimet e

Publike në

Arsimin Baze

ndaj PBB

(në %)

Shpenzimet

Publike ne

arsimin e

Mesëm të

Përgjithshëm

ndaj PBB

(në %)

Shpenzimet

Publike ne

arsimin e

Mesëm

Profesional

ndaj PBB

(në %)

6.048 1.755 186,5 1,9% 0,4% 0,2%

6.829 1.896 210,1 1,9% 0,4% 0,2%

7.273 2.092 226,7 1,9% 0,4% 0,2%

8.123 2.363 261,4 1,8% 0,4% 0,3%

8.733 2.853 299,8 2,1% 0,4% 0,2%

8.634 2.942 327,8 2,2% 0,5% 0,2%

9.383 3.014 370,6 2,4% 0,5% 0,2%

10.544 3.345 442,8 2,3% 0,5% 0,3%

11.640 3.652 497,4 2,3% 0,5% 0,3%

Tabela 5. Financimet publike në arsimin shqiptar (1) 126

.

Shpenzimet

publike në

Arsimin e

Lartë dhe

Kërkimin

shkencor

ndaj PBB

(në %)

Shpenzimet

te

menaxhimi

t të arsimit

ndaj PBB

(në %)

Raporti i

Financimeve

ne Arsim

ndaj

Shpenzimet

Publike

(në %)

Raporti i

Financimeve

ne Arsim

ndaj PBB

(në %)

Shpenzimet

nga burime

private/indivi

duale/

familjare

për arsimit

ndaj PBB (në

%)

Shpenzimet

TOTALE për

arsimin ndaj

PBB

(në %)

6 7 7 = 5/3 11 = 4/2 9 10 = 8+9

0,4% 0,2% 10% 3,1% 3,1%

0,5% 0,2% 10% 3,2% 3,2%

0,5% 0,1% 10% 3,0% 3,0%

0,5% 0,1% 11% 3,1% 3,1%

0,5% 0,1% 11% 3,1% 0,6% 3,7%

0,6% 0,1% 11% 3,1% 0,6% 3,7%

0,6% 0,1% 11% 3,2% 0,7% 3,9%

0,6% 0,1% 11% 3,4% 0,7% 4,1%

126

Financimet publike ne arsim janë vlerësuar nëpërmjet buxhetit faktit te MAS, si dhe financimet nga njësite e

pushtetit vendor. Të dhënat për këto vite janë plan buxhetet e miratuara me ligjin vjetor të buxhetit, përkatësisht

Ligji Nr. 10125, datë 27.11.2008, si edhe janë parashikime të marra nga Planifikimi Buxhetor Afatmesëm,

2010-2012, miratuar me VKM nr. 1130, datë 18.11.2008.

70

0,8% 0,1% 11% 3,8% 0,8% 4,6%

0,7% 0,1% 12% 3,9% 0,9% 4,8%

1,0% 0,1% 13% 4,2% 1,0% 5,2%

1,1% 0,1% 14% 4,3% 1,0% 5,3%

Tabela 6. Financimet publike në arsimin shqiptar (2) 125

.

4.8 Kuadri institucional

Kuadri institucional aktual i AL-s nuk u përgjigjet zhvillimeve të kohës. Ligji i AL (2007)

ishte një hap i mirë drejt një sistemi modern megjithatë, zhvillimet e parashikuara në kuadrin

e kësaj strategjie kërkojnë edhe përmirësime për aspekte të veçanta të tij. Lidhur me kuadrin

institucional vërehen disa mangësi të renditura më poshtë127

:

1. Së pari, sistemi i AL-s nuk u përgjigjet ende mjaftueshëm nevojave të së ardhmes së

shoqërisë dhe ekonomisë së vendit. Shumë aspekte të AL-s, dhe në veçanti niveli i

mësimdhënies dhe kërkimit në institucionet e Arsimit të Lartë (IAL) nuk i janë

përgjigjur dinamikës së ndryshimeve të shoqërisë shqiptare dhe prirjeve evropiane.

2. Së dyti, sistemi aktual është tepër homogjen dhe nuk inkurajon IAL-të të zhvillojnë

misione të ndryshme.

3. Së treti, mësimdhënia (në IAL) dhe kërkimi (në institutet kërkimore jashtë sistemit të

Arsimit të Lartë, kryesisht në varësi të Akademisë së Shkencave) kanë qenë të ndarë

nga njëri tjetri.

Mungesa e aftësisë për t'iu përgjigjur nevojave dhe sfidave nuk është tërësisht

përgjegjësi e IAL-ve, pasi ato nuk kanë gëzuar autonominë e nevojshme për të funksionuar

efektivisht si institucione të shekullit XXI. Ligji i AL (2007) ndonëse ishte hap i rëndësishëm

përpara në këtë drejtim, nuk arriti deri në autonomi të plotë, që do t'i shndërronte IAL-të tona

nga shtetërore në publike. Një nga synimet themelore të kësaj strategjie ishte që ato të

shndërrohen realisht në IAL publike. Ky transformim kërkon përmirësime të mëtejshme të

qeverisjes dhe menaxhimit të tyre, si dhe ndryshime në mekanizmat e sigurimit të

llogaridhënies së brendshme dhe të jashtme.

Nevoja më urgjente dhe më e rëndësishme për investim është rritja e cilësisë së

mësimdhënies përmes zhvillimit të personelit akademik në IAL, i cili do t'i përgjigjet më mirë

kërkesave në rritje të studentëve. IAL-të nuk kanë pasur lirshmërinë e nevojshme për

përdorimin e fondeve. Proçedurat financiare kanë qenë të tilla që nuk i nxitnin IAL-të të

gjeneronin më shumë të ardhura, pavarësisht disa përpjekjeve pozitive të bëra në këtë drejtim.

Vetëm një pjesë e vogël e financimeve publike të alokuara IAL-ve llogariteshin mbi një bazë

objektive, përjashtuar fondet për pagat. Për më tepër, metodat e përdorura për përcaktimin e

këtyre financimeve nuk merrnin parasysh rezultatet dhe nivelet e IALve.

Me hyrjen në fuqi të ligjit AL (2007), IAL-ve u krijohet më shumë hapësirë për

përdorimin efektiv dhe fleksibël të burimeve financiare. Rritja e mëtejshme e lirshmërisë së

përdorimit të këtyre burimeve përbën një aspekt të rëndësishëm të zhvillimit të autonomisë

institucionale128

, por ajo duhet të shkojë paralelisht krahas fuqizimit të kapaciteteve

127

Vendim nr.1509, datë 30.7.2008 “Për miratimin e strategjisë kombëtare për Arsimin e Lartë, 2008-2013”. 128

Autonomi institucionale do të thotë, që institucioni, përkatësisht institucionet e Arsimit të Lartë të mund të

hartojnë kurrikula novatore, përmbajtje të reja të lëndëve dhe, në kuadrin e Sigurimit të Cilësisë dhe

kushtëzimeve financiare, të vendosë për hapjen apo mbylljen e degëve dhe të formimeve.

71

menaxhuese dhe rritjes së transparencës dhe përgjegjshmërisë në përdorimin e fondeve. Ky

ligj, gjithashtu, parashikonte edhe zhvillimin e një metodologjie të re për alokimin e fondeve.

Tarifat e studimit të paguara nga studentët janë burimi tjetër i rëndësishëm i të ardhurave për

IAL-të, por strukturimi i niveleve të ndryshme të tarifave nuk ka qenë racional. Gjithashtu, ka

pasur pak transparencë në përdorimin e këtyre të ardhurave, e cila natyrisht ka shqetësuar ata

që paguajnë. Mekanizmi për të ndihmuar studentët me të ardhura të pakta ka qenë i

konceptuar jo mirë dhe për rrjedhojë nuk ka mbështetur përherë ata, të cilët realisht kanë

pasur këtë nevojë.

Ndryshimet e nevojshme në Arsimin e Lartë, në kuadrin e implementimit të reformës

së financimit do të diskutohen në vazhdim të grupuara si më poshtë:

I. Skema e Financimit me Bazë Studentin;

II. Tarifat e Shkollimit;

III. Fondet Për Kërkim dhe Zhvillim;

IV. Fondi për Zhvillimin Strategjik të Institucioneve të Arsimit të Lartë.

Në bazë të kësaj reforme financiare është edhe orientimi i Arsimit të Lartë nga tregu i

punës; një çështje kjo për të cilën të gjitha palët e interesuara duket se kanë rënë dakord, pasi

janë shumë të rrallë zërat që e vënë në pikëpyetje këtë orientim si thelb të reformave.

Sidoqoftë, disa studiues duket se janë në një mendje për domosdoshmërinë e këtij orientimi.

Linjat kryesore129

, sipas tyre, ku duhet të bazohet një reformë në Arsimin e Lartë dhe

rezultatet e pritshme duhet të fokusohen në:

Pjesëmarrjen më të madhe;

Diversifikimin e institucioneve;

Diversifikimin e studentëve;

Diversifikimin e burimeve të financimit;

Përgjegjshmëri dhe monitorim më cilësor;

Rritja e privatizimeve;

Rritja e financimit me bazë performance;

Ndërgjegjësimi për koston e shkollimit;

Renditja komerciale e institucioneve të Arsimit të Lartë.

Ky sistem duhet të jetë në gjendje të absorbojë kërkesat masive gjithnjë e në rritje për

të ndjekur universitetin; duhet të përballojë sfidën e modernizimit dhe përmirësimit cilësor;

duhet të gjejë ekuilibrin e nevojshëm dhe vendosur barazinë e reciprocitetin ndërmjet sistemit

universitar publik e atij jopublik; duhet të gjejë rrugë e mundësi të reja për të gjeneruar e

tërhequr financimet e domosdoshme; duhet të jetë i hapur dhe në dispozicion të një vlerësimi

ndërkombëtar e sipas kritereve ndërkombëtare për cilësinë e ofertës së tij; duhet të jetë sa më

atraktiv për burimet njerëzore cilësore e të motivuara në sferën akademike; duhet të ketë një

shkallë sa më të lartë të autonomisë së funksionimit dhe drejtimit në të gjitha sferat e

aktivitetit të tij; duhet të mbyllë ciklin e zbatimit të "Kartës së Bolonjës" dhe të jetë sa më i

integruar me gjithë sistemin universitar evropian e atë ndërkombëtar, etj.

Në këtë këndvështrim e përballë këtyre sfidave thelbësore, është e domosdoshme

konceptimi dhe zbatimi i një reforme tërësore në Arsimin e Lartë universitar shqiptar,

reformë që përveç angazhimit dhe vullnetit politik të domosdoshëm, i cili, tashmë, ekziston

dhe është shprehur në shumë raste, kërkon dhe një përfshirje sa më të gjerë të të gjitha

strukturave akademike universitare në vend, kërkon angazhim të shoqërisë civile dhe

129

Michael, Steve O; Kretovics, Mark A. “Financing higher education in a global market” Algora Publishing,

2005, USA, faqe 12-24.

72

mendimit të avancuar bashkëkohor, kërkon kooperimin e ngushtë me partnerët

ndërkombëtarë dhe përfitimin nga eksperienca pozitive e mjaft vendeve të tjera në këtë fushë.

Vitet e fundit evidentohet nje rritje e ndjeshme e Buxhetit dhe duke i kushtuar një

rëndësi të veçantë, Arsimit në përgjithësi dhe atij të lartë në veçanti pa përjashtuar edhe

kërkimin shkencor. Kjo politikë i jep një ngjyresë të të mirës publike, Arsimit të Lartë në

Shqipëri.

Shifrat e viteve të fundit në lidhje me kuotat e regjistrimit të studentëve në

Institucionet publike të Arsimit të Lartë tregojnë se Qeveria Shqiptare, ka patur si objektiv

kryesor rritjen e aksesit të të rinjve shqiptarë në Arsimin e Lartë. Përcaktimi i kuotave në

vetvete tregon karakteristikën thelbësore të Arsimit të Lartë publik si një e mirë private, pasi

kështu plotësohet më së mirë kriteri i përjashtueshmërisë. Por, fakti i rritjes së madhe të

numrit të kuotave vit pas viti në Shqipëri i jep Arsimit të Lartë publik në Shqipëri një

ngjyresë të lehtë të të mirës publike. Fakti që studimet e Arsimit të Lartë në Shqipëri nuk janë

falas por për të ndjekur këto studime kandidatët duhet të paguajnë një tarifë regjistrimi dhe

një shkollimi, tregon se kjo e mirë është një e mirë private, por nga analiza e kryer u vu re se

megjithëse shërbimi dhe kostot e ofrimit të kësaj të mire janë rritur ndjeshëm, tarifat e

studentëve nuk kanë pësuar pothuajse asnjë rritje. Pra, edhe në këtë pjesë të politikës

qëndrore vihet re një këndvështrim me karakteristikat e një të mire publike për Arsimin e

Lartë publik në Shqipëri.

4.9 Problematika e financimit të Arsimit të Lartë Publik

Nëpër pothuajse të gjitha forumet e mundshme akademike dhe më gjerë, pranohet

qoftë nga përfaqësues të shtetit, ashtu edhe të shoqërisë civile se arsimi ballafaqohet sot me

një mori problemesh.

Në gjuhën e shifrave, shpenzimet publike për arsimin në vitet e fundit kanë shënuar

rritje: nga 2.8% të Prodhimit të Brendshëm Bruto (në vijim, PBB) në 2005 ato arrijnë 3.55%

në 2009. Edhe pse 3.55% e PBB përfaqëson investimin më të lartë në vitet e tranzicionit, ajo

ngelet përsëri më e vogël se investimet në arsim në vitin 1989: në këtë periudhë, që përket me

fundin e diktaturës, investimet në arsim ishin 4% të buxhetit.

Ndërkohë që, zëri i arsimit në PBB e vitit 2010 zë 3.1%, dhe po aq ishte parashikuar

për vitin 2011, pra gjatë këtyre dy viteve, qeveria ka ulur vëmendjen ndaj arsimit ndryshe nga

parashikimet dhe premtimet e saj për një ngritje çdo vit deri ne objektivin prej 6% në vitin

2013. Një rritje e tillë financiare, qoftë në nivelin e 5% – akoma më shumë në atë 6% –

krijon hapësirë reale për zbutjen e disa problemeve të mprehta në arsim dhe të jep shpresën se

vërtetë, arsimi është më në fund jo vetëm funksion retorike, por edhe një prioritet.

Megjithatë, duhet të themi se jemi ende larg niveleve të financimit, në krahasim me

vendet e BE-në, Kanadanë, SHBA-në, etj. Në Shqipëri financohet afërsisht 0,5-0,7% të PBB

për universitetet, ndërkohë që mesatarja e vendeve të BE-së është 1.7 – 2.2% të PBB,

Kanadaja 2.5% të PBB, SHBA 2.7%, Japonia mbi 3%, etj. Ajo që bën diferencën në këtë rast,

nuk është vetëm ndryshimi në përqindjen e financimit në raport me PBB, ku duket se ne jemi

ndjeshëm larg, por edhe fakti se pothuajse në asnjë vend universitetet nuk financohen

tërësisht nga fondet publike apo tërësisht nga ato private.

73

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Përqindja e PBB financuar në vite

Grafiku 1. Përqindja e PBB për Arsimin e Lartë sipas të dhënave të Ministrisë së Arsimit.

Në universitetet publike, është për t’u nënvizuar fakti që vendimmarrja bëhet nga

shteti, duke filluar që nga niveli i buxhetit, alokimi i tij, taksa që vendosen për pranimin e

studentëve, punësimi dhe pagat e pedagogëve. Ndërkaq në universitetet private ndodh krejt e

kundërta. Buxheti mbështetet tek pronarët e universitetit si dhe te studentët. Rrjedhimisht janë

këta të fundit që vendosin për suksesin e universiteteve, duke zgjedhur ata që janë më

cilësorë. (Shiko tabelën)

Vendimmarrja

Univer. Publike

Univer. private

Niveli i Buxhetit Shteti Universiteti

Studentët

Alokimi buxhetit Shteti Universiteti

Taksa shkollës Shteti Universiteti

Studentët

Punësimi Pedagogëve Shteti Universiteti

Pagat e pedagogëve Shteti Universiteti

Proçesi i pranimit te

studenteve Shteti Universiteti

Zgjedhja e universitetit Shteti Studentët

Tabela 7. Vendimmarrja në universitetet publike dhe private.

4.10 Reforma e financimit në Arsimin e Lartë në Shqipëri pas vitit 2009

4.10.1 Skema e financimit me bazë studentin – kuotat

74

Në një mekanizëm financimi të bazuar tek studenti, kufizimi i numrit të studentëve të

cilët përfitojnë nga fondet publike është i domosdoshëm, në të kundërt ekziston rreziku që

kërkesa për fonde publike të bëhet e papërballueshme. Nëse ky kufizim do të vendosej vetëm

mbi numrin e përgjithshëm të studentëve (pa dalluar fushat e ndryshme të studimit),

shpërndarja e studentëve dhe fondeve sipas fushave të studimit do të realizohej vetëm nga

vendimet individuale të studentëve. Zgjedhja e fushës së studimit nga individët do reflektojë

optimizimin e objektivave individuale dhe sinjalet që vijnë nga tregu i punës. Megjithatë këta

dy faktorë nuk duhet të jenë të vetmit përcaktues të zhvillimit të Arsimit të Lartë, sepse ky

sektor është një e mirë publike dhe ndikon shumë në perspektivën e vendit. Si rezultat,

qeveria Shqiptare duhet të përcaktojë kuotat, të shprehura në numër studentësh që përfitojnë

financim për fusha studimi. Kuotimi do të aplikohej si për universitetet publike ashtu dhe ato

private të përfshira në skemën e financimit me bazë studentin. Numri total i studentëve që do

të përfitonin financim publik nëpërmjet kësaj skeme do të jetë funksion i totalit të fondeve

publike në mbështetje të Arsimit të Lartë.

Kuotat do të përcaktohen në grupime mjaft të gjëra të fushave të studimit në krahasim

me kuotimin e detajuar që bëhet aktualisht (200 fusha studimi), kjo për tu dhënë fleksibilitet

universiteteve në përshtatjen dhe zhvillimin e programeve të reja të studimit. Numri total i

fushave të studimit që do të përdoret për kuotimin e numrit të studentëve nuk është

përcaktuar përfundimisht, por sugjerimi fillestar i Ministrisë së Arsimit ka qenë që të

përdoren rreth 10 fusha studimi. Fushat e studimit do të karakterizohen nga konvergjenca

akademike si dhe nga një variacion i ulët i kostos për student. Sygjerimi fillestar i fushave të

studimit që do të përdoren për përcaktimin e numrit të studentëve është si vijon:

1. Shkenca sociale (Juridik, Sociologji, Shkenca Politike, Gazetari, Filozofi);

2. Ekonomi dhe Biznes;

3. Mësuesi;

4. Shkenca Inxhinierike;

5. Shkencat Natyrore;

6. Bujqësia dhe Shkencat e Tokës;

7. Filologji (Gjuhët e huaja, Gjuha Shqipe dhe Letërsia, Histori, Gjeografi);

8. Mjekësi;

9. Arte dhe Sporte;

10. Shkencat kompjuterike dhe teknologji informacioni.

Kuotimi do të realizohet mbi bazën e informacionit të saktë dhe analizave racionale

dhe jo vetëm mbi historikun e shpërndarjes së studentëve. Tre janë faktorët kryesorë që duhet

të mbahen parasysh në përcaktimin e kuotave;

a. Nevojat kombëtarë për forcë punëtore të kualifikuar, qeveria Shqiptare do të shqyrtojë

edhe mundësinë e përshtatjes së anketimeve kombëtare të tregut të punës për të

siguruar informacion mbi profesionet dhe aftësitë e kërkuara.

b. Tërësia e programeve të studimit të ofruara, kapaciteti dhe cilësia e programeve të

studimit për çdo universitet

c. Sinjalet që do të vijnë nga vetë zgjedhja dhe kërkesat e studentëve

Kuotat për çdo fushë studimi duhet të vendosen me një tolerance +/-5%. Nëse

universiteti arrin të rekrutojë studentë (cilësorë) aq sa kuota e vendosur +/-5%, kjo do të thotë

se ekziston kërkesë e lartë nga studentët dhe se kjo kërkesë duhet të reflektohet në kuotimin e

vitit pasardhës.

75

Universitetet publike lejohen të marrin studentë mbi kuotat e përcaktuar për financim,

në një masë të kufizuar (ndoshta jo më shumë se 10% të kuotave) përsa kohë që këta studentë

plotësojnë kriteret e vendosura nga universiteti për pranimet e reja dhe nuk rrezikojnë

parametrat e vlerësimit të cilësisë (sipërfaqe/student, staf akademik/student).

Kufizimi i numrit të studentëve jashtë kuotave të parashikuara për financim në

universitetet publike bëhet si një masë për të mbrojtur cilësinë dhe asetet publike nga keq

përdorimi. Qeveria do të vendosë një minimum të tarifës së shkollimit për studentët që nuk

do të përfshihen në skemën e financimit.

4.11 Faktorët që ndikojnë vlerën e financimit

Vlera e financimit për student do të variojë në përputhje me fushën e studimit.

Ndryshimet legjitime në koston për student në fusha të ndryshme studimi do të pasqyrohen në

vlerën e financimit për studentin. Koefiçientë diferencues në llogaritjen e financimit për

student duhet të përdoren edhe për programet e studimeve të larta profesionale (dy vjeçare),

të cilat kanë kosto më të larta se kostot vjetore për studentët e ciklit të parë të studimeve

universitare.

Një tjetër faktor që ndikon kostot e arsimimit, mbi të cilin universitetet nuk kanë

kontroll, janë diferencat rajonale, disa rajone janë më të shtrenjta se të tjerat. Për shembull

kostot e jetesës në Tiranë janë gati 30%130

më të larta se mesatarja e kostos së jetesës në

pjesët e tjera të vendit. Ky fakt do të reflektohet në llogaritjen e financimit për student.

Përveç reflektimit të diferencave sistematike të kostos për student në vlerën e

financimit, qeveria Shqiptare mund të përdorë vlerën e financimit për student si sinjalizues

për universitetet për fushat të cilat konsiderohen si prioritete kombëtare. Një diferencë e

lartë e financimit për student krahasuar me koston për student, për një fushë studimi të

caktuar (psh. shkencat inxhinierike) do të përdoret për ta bërë më tërheqës këtë program.

Objektiva dhe prioritete të qeverisë për sa i përket zhvillimit të Arsimit të Lartë duhet të

pasqyrohen në koefiçientë preferenciale në vlerësimin e financimit për student, objektiva të

tilla mund të jenë nxitja e studimeve të larta profesionale (diplomat 2-vjeçare post-

secondary), zhvillimi i programeve ndërdisiplinore, nxitja e programeve të veçanta në

universitetet rajonale etj.

Vlera e financimit për student, në mënyrën si llogaritet do të financojë edhe aktivitete

të zhvillimit akademik të stafit. Ky fond do të vazhdojë të jetë 8% e totalit të financimit

publik dhe duhet të përdoret rigorozisht për aktivitete që përmirësojnë performancën

akademike. Qëllimi afatgjatë i këtij financimi është përmirësimi i cilësisë së mësimdhënies në

Arsimin e Lartë dhe futjes së metodave moderne të zhvillimit të mësimit. Auditimi dhe

raportimi i përdorimit të këtyre fondeve do të jetë rigoroz dhe i përvitshëm.

4.12 Implikime të pritshme nga aplikimi i financimit të IAL-ve me bazë studentin

Për të përcaktuar fondet publike që përfiton çdo institucion i Arsimit të Lartë duhet të

aplikohen një sërë faktorizuesish që kanë lidhje më përbërjen e studentëve të universitetit. Për

të përcaktuar saktësisht nivelin e financimit me bazë studentin, qeveria ka nevojë për

informacion të saktë dhe të besueshëm rreth numrit të studentëve sipas fushave të studimit

dhe kuotave të përcaktuara, për të qenë të sigurt se studentët për të cilët paguhet janë në të

130

Ky indeks është llogaritur mbi bazën e te dhënave të Living Standards Measurement Survey (LSMS) 2008.

76

vërtetë në auditorë. Realisht universitetet duhet të mbajnë këtë informacion edhe për një vet-

menaxhim të mirë. Ky informacion duhet të shkëmbehet lehtësisht me qeverinë, me kërkesën

e saj, si parakusht për disbursimin e fondeve publike. Një formë e auditimit të numrit të

studentëve do të ishte e nevojshme për të bërë një kontroll periodik të saktësisë dhe

besueshmërisë të të dhënave të universiteteve.

Pa konsideruar përfshirjen e universiteteve private në skemën e re të financimit

(bazuar tek studenti), aplikimi i saj tek universitetet publike do të sjellë ndryshim të

strukturës tradicionale të shpërndarjes së fondeve publike tek universitetet. Është e pritshme

që në fazën fillestare të ketë “të fituar” dhe “të humbur”. Në përgjithësi, do të ketë

universitete që do të përfitojnë nivel financimi më të ulët se ai aktual (humbës) por do ketë

universitete që do mund të përfitojnë rritje të financimit publik. Përfshirja e universiteteve

private në skemën e financimit do të jetë një faktor tjetër që do ndikon në strukturën e

shpërndarjes së financimit publik, pasi ai do të bëhet edhe më i kursyer për universitetet

publike.

Për të ndihmuar universitetet të përshtaten me kushtet e reja, me lëkundje të

mundshme në buxhetin e tyre, qeveria duhet të parashikojë të ndërhyjë për një periudhë

kalimtare me instrumenta balancues (që të mos lejojë rënie drastike të burimeve financiare).

Në momentin që mekanizmi i ri i financimit bëhet plotësisht operacional (parashikohet një

periudhë 3-vjeçare) universitetet duhet të planifikojnë vetë numrin e pritshëm të studentëve

dhe si rezultat dhe burimet financiare të pritshme nga një vit në tjetrin. Fondet publike që

përfiton universiteti në bazë të numrit të studentëve, për shkak të diferencës në kohë të vitit

buxhetor me atë akademik duhet të llogariten me një vit diferencë.

Një nga qëllimet e reformimit të mekanizmit të financimit të Arsimit të Lartë është të

krijojë një farë presioni mbi universitetet publike për t’u bërë më fleksibël ndaj evolimit të

kërkesës dhe nevojave të tregut si dhe për të gjetur rrugë e mënyra inovative për të qenë më

efikas. Qeveria Shqiptare duhet të besojë se përmirësimi i efikasitetit të përdorimit të fondeve

publike në universitete do të ishte mënyra më e drejtë për të përmirësuar cilësinë e Arsimit të

Lartë.

Universitetet do të inkurajohen të gjenerojnë të ardhura nga kontrata tregtare apo

aktivitete të tjera, duke hequr pengesat rregullatore ose ligjore për universitetet publike.

Shpesh, të ardhurat e krijuara nga aktivitete të tilla në universitete konsiderohen si të ardhura

që i përkasin atyre personave që marrin pjesë në këtë aktivitet (stafit akademik që realizon një

projekt) dhe jo universitetit. Në shumë vende të botës këto të ardhura ndahen mes stafit

akademik dhe universitetit. Universitetet shqiptare duhet të inkurajohen të zhvillojnë

rregullore të brendshme për këtë pikë.

Megjithë burimet alternative të të ardhurave dhe rritjes së efikasitetit ne menaxhim,

universitetet do të kenë nevojë të rrisin të ardhurat për të siguruar cilësi dhe fleksibilitet në

kushtet e konkurrencës. Ato duhet lejohen të rrisin tarifat e shkollimit, duke zgjeruar

konceptin e partneritetit privat-publik në Arsimin e Lartë.

4.13 Tarifat e shkollimit

Një nga debatet kryesore në SHBA dhe në shtetet e tjera lidhet me koston e Arsimit të

Lartë, nëse Arsimi i Lartë është i përballueshëm, sidomos për studentët që vijnë nga familje

me të ardhura të ulëta dhe se përgjegjësia për financimin e arsimit postsecondary duhet të

ekzistojë. Së fundmi një grup kërkuesish realizuan një studim, i cili thotë se kostoja e

universitetit është shumë e lartë. Konstatohet se studentët me të ardhura të ulëta nuk munden

77

më të përballojnë vazhdimin e universitetit, se një numër në rritje e të diplomuarve janë të

mbytur me borxhe të mëdha pas diplomimit dhe se kostot e larta shpien në një problem të

madh të braktisjes dhe zvogëlon aksesin e studentëve.

Realiteti është më kompleks se kaq dhe nuk është e vërtetë se universitetet publike

kanë çmime të larta. Kostoja e Arsimit të Lartë në mijëvjeçarin e ri në Amerikë dhe në

shumicën e vendeve në botë, është zhvendosur nga shteti tek studenti. Në të vërtetë ajo është

pjesë e iniciativës së politikës afatgjatë dhe të ngadaltë nga qeveria në të gjitha nivelet. Gjatë

tri dekadave të fundit ka pasur tri elementë në këtë zhvendosje tektonike në politikën e

Arsimit të Lartë. Ato mund të përmblidhen si e mira private përkundrejt të mirës publike,

tarifë e lartë shkollimi, ndihmë e lartë dhe dërgimi i një numri të madh studentësh në

universitetet komunitare.

1. Përfitimet publike dhe private:

Arsimi i Lartë publik dikur bazohej në besimin se universiteti i jepte përfitime

shoqërisë duke i shtuar aftësitë e popullatës dhe si rrjedhojë përmirësonte ekonominë, rriste

të ardhurat nga taksat dhe në përgjithësi shtonte “të mirën publike”. Sa më i madh të ishte

numri i studentëve që mund të ndiqnin studimet e larta dhe të përfitonin nga studimi i

avancuar aq më mirë ishte për shoqërinë. Diploma e universitetit krijon të ardhura më të larta

dhe një pjesëmarrje civile më të madhe. Pa dyshim që ky është një investim i mirë. Për shkak

të përfitimeve të qarta sociale të Arsimit të Lartë, shoqëria duhet të investojë shumë në arsim.

Në shumicën e shteteve dhe në nivel federal kishte një miratim të përgjithshëm se qeveria

duhet të sigurojë shumicën e financimit për Arsimin e Lartë. Ky angazhim filloi të bjerë rreth

viteve 1970, kur ekonomistët konservator filluan të argumentojnë se përfitimet që rrjedhin

apo shtohen nga Arsimin e Lartë shkonin tek individët dhe si rrjedhojë ajo ishte një e “mirë

private” për të cilën individët dhe familjet e tyre duhet të paguanin131

.

Një shtesë e idesë së të mirës private është që grantet kanë ndryshuar në vendosjen e

barrave të huave më të mëdha mbi shumë të diplomuar. Ky spostim ideologjik, kombinuar

me presionin në rritje mbi buxhetet publike çoi në një ndryshim dramatik rreth Arsimit të

Lartë publik. Shumica e shteteve kanë spostuar gradualisht koston e Arsimit të Lartë publik

drejt të ardhurave të taksave në pagesën e shkollimit nga studentët. Shumë shtete tani

sigurojnë më pak se një të tretën koston e Arsimit të Lartë publik, ndërsa pjesën tjetër e

paguajnë studentët.

2. Tarifë shkollimi e lartë - Ndihmë e lartë

Një ndryshim tjetër i madh në politikën publike ka qenë një përpjekje për t’u siguruar

se ata që munden të përballojnë të paguajnë për Arsimin e Lartë publik, kreditojnë ata që

kanë nevojë për asistencë financiare. Më parë studimet kanë zbuluar se shumë studentë që

ndiqnin universitete publike ishin nga familje të cilat mund ta përballonin pagesën e një tarife

të lartë për një shkollim të arsyeshëm. Shteti kryesisht ishte duke subvencionuar të pasurit.

Duke u përballuar me mungesat fiskale, nivelet e tarifave të shkollimit u rritën dhe paratë u

vendosën mënjanë për programet e bursave. Koncepti tarifë shkollimit të lartë- ndihmë e

madhe filloi të kishte kuptim në kohën e një shpenzimi të limituar publik sepse siguronte

akses për ata të cilët nuk mund të përballonin dot tarifën e shkollimit. Problemi është se në

shumë shtete janë ruajtur nivele të larta të tarifave të shkollimit por premtimi i “ndihmës së

madhe” nuk është mbajtur dhe rezultati është që shtresat e varfëra janë në gjendje akoma më

të keqe.

131

Stephan, P.A. “The Economics of Science”, Journal of Economic Literature, 1996, faqe 34.

78

3. Universitete komunitare (shkolla të larta 2 vjeçare)

Rritja e numrit të studentëve që ndjekin shkollat e larta komunitare dyvjeçare për

pjesën e parë të edukimit studentor pas arsimit të mesëm është inkurajuar, duke i transferuar

më pas tek universitetet trevjeçare për kompletimin e studimeve të tyre. Universitetet

komunitare zakonisht vendosin tarifa shkollimi më të ulëta dhe janë më pak të kushtueshme

për shtetet për të operuar se sa universitetet trevjeçare. Kështu studentët kursejnë para përmes

një tarife shkollimi direkt më të ulët dhe shtetet kursejnë nga kostot operative më të ulëta.

Studentët munden gjithashtu të kursejnë nga qeraja e shtëpive pasi ata zakonisht priren të

ndjekin këto universitete dy vjeçare brenda distancës së komunitetit (commuting). Megjithatë

studentët humbin eksperiencën e mjedisit të kampusit, vazhdimësinë kurrikulare dhe

koherencën e edukimit universitar trevjeçar132

. Politikbërësit e duan alternativën e

universitetit komunitar thjesht sepse ajo kursen para.

Shembuj të tjerë:

Vende të tjera ofrojnë alternativa të tjera. Në Evropën Perëndimore, tarifa e shkollimit

mbetet e ulët ose në disa raste është e gjitha falas. Ka akoma një angazhim ndaj argumentit të

të mirës publike. Eksperienca Europiane tregon se shoqëritë moderne postindustriale munden

të përballojnë sistemet e Arsimit të Lartë dhe tu sigurojnë akses një numri në rritje

studentësh. Në Australi ku ka një stil zhvendosjeje si të SHBA ndaj idesë së të mirës private.

Sistemi financiar bazohet në konceptin e një takse mbi fitimet e studentëve, koston e Arsimit

të Lartë, mbi kohën (over time) bazuar në fitimet (të ardhurat) e tyre. Ka një ngarkesë më të

vogël të menjëhershme mbi individët dhe një shkallë barazie më të madhe. Këto shembuj

tregojnë se ka edhe mënyra të tjera për të menduar rreth financimit të sistemeve të Arsimit të

Lartë. Të mirat publike të pastra nuk mund të lihen në dorë të tregut pasi tregu është kryesisht

i interesuar tu shesë konsumatorëve produke që janë ekskluzive, dhe ata paguajnë për këtë

privilegj. Të mirat publike të pastra janë të rralla.

Në parim një e mirë publike nuk mund të sigurohet për përfitim pasi është e

pamundur që të përjashtohet konsumi ndaj saj. Si pasojë të mirat publike në përgjithësi

sigurohen nga shteti. Të mirat publike të pastra prodhohen me më tepër efiçencë nga qeveria,

ndërsa të mirat private të pastra nga tregu133

. Shumica e përfitimeve të arsimimit merren nga

individi dhe jo nga shoqëria. Nëse ndodh kështu atëherë përse të tjerët duhet të paguajnë për

atë? Studentët kanë mundësi më të mëdha për të përmbushur mundësitë e karrierës dhe kanë

mundësi për të patur paga më të mira krahasuar me bashkëmoshatarët e tyre jo me arsim të

lartë. Ata që paguajnë për arsimin e tyre, bëjnë një nga investimet në të mira të jetës së tyre,

pasi ky arsim i ripaguan ata shumë herë edhe në para edhe në mundësi.

Arsimi i Lartë publik është parë si një investim i mirë publik për të avancuar interesin

publik dhe që i shërben të mirës publike. Sot ai kryesisht shihet si një përfitim privat që i

shërben individit i cili merr avantazhet për të rritur fitimin e tij privat. Kështu jo më kot lind

pyetja se përse mbështetet nga financat publike? Në Shqipëri institucionet publike të Arsimit

të Lartë financohen nga transfertat e buxhetit të shtetit, të ardhurat e krijuara nga institucionet

publike të Arsimit të Lartë dhe nga burime të tjera me destinacion. Këshilli i Ministrave,

përmes Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, u jep institucioneve publike të Arsimit të Lartë

fonde për përmbushjen e misionit të tyre sipas standardeve134

.

132

Jongloed, B. “Public Private Dynamics in Higher Education, Expectations Developments and Outcomes”

(2007), Transaction Publishers New Brunswick, faqe13. 133

Blinder, S. “The Economics of public finance”, Atlantic Publisher & Distributors, 1989, faqe 28. 134

Ligji nr 9741, datë 21.5.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, neni 73, pika 1

dhe 2.

79

Pse qeveria përfshihet kaq shumë tek Arsimi i Lartë? Përse nuk e lë sigurimin e kësaj

të mire në dorë të tregut? Cila është kjo e veçantë tek arsimi që e shpie qeverinë jo vetëm t’a

sigurojë, por edhe të prodhojë atë? Tregu në përgjithësi dështon në sigurimin e të mirës

publike. Duke pasur këtë natyrë të dyfishtë, tregu e ka të vështirë ti sigurojë ato për

konsumatorët. Kështu që, në përgjithësi të mirat publike sigurohen nga organizatat

jofitimprurëse dhe qeveritë. Kjo edhe për shkak të kërkesës që kanë të gjithë anëtarët e

shoqërisë për të mirën publike.

Një teori është se arsimi publik prodhon kapitalin njerëzor ndërkohë që njëkohësisht

forcon besimin në sistemin politik ekzistues. Për shkak se individët i japin rëndësi kapitalit të

tyre njerëzor por nuk marrin ndonjë përfitim privat nga besimi në sistemin politik,

universitetet private në konkurrencë për studentë do ti kushtojnë të gjitha burimet e tyre në

prodhimin e kapitalit njerëzor. Sipas kësaj pikëpamje, zhvillimi i një angazhimi të përbashkët

për vendosjen dhe ruajtjen e proçeseve demokratike është më e lehtë të mbahet nga një sistem

i universiteteve publike të mbrojtura nga konkurrenca. Pavarësisht shpjegimit të arsyeshëm

për sigurimin e universiteteve publike me tarifa shumë të ulëta studimi, një rezultat surprizues

i teorisë ekonomike është se sistemi nuk përfshin domosdoshmërisht që çdo njeri të

konsumojë më tepër shkollim në krahasim me atë që ata do të kishin në një treg privat135

.

Arsimi i Lartë publik dikur bazohej në besimin se universiteti i jepte përfitime

shoqërisë duke i shtuar popullatës aftësitë dhe zotësitë dhe si rrjedhojë përmirësonte

ekonominë, rriste të ardhurat nga taksat dhe në përgjithësi shtonte “të mirën publike”. Sa më i

madh të ishte numri i studentëve që mund të ndiqnin studimet e larta dhe të përfitonin nga

studimi i avancuar aq më mirë do të ishte sepse diploma e universitetit çon në të ardhura më

të larta dhe një pjesëmarrje civile më të madhe. Për shkak të përfitimeve të qarta sociale të

Arsimit të Lartë, shoqëria duhet të investojë mbi atë. Qëndrimi aktual i shteti shqiptar është i

tillë ku qeveria duhet të sigurojë shumicën e financimit për Arsimin e Lartë.

• A është i drejtë ky qëndrim?

• Mos vallë përfitimet që rrjedhin apo shtohen nga Arsimi i Lartë shkojnë tek individët dhe si

rrjedhojë ajo është një e mirë private për të cilën studentët dhe familjet e tyre duhet të

paguajnë?

• Mos ndoshta politika publike duhet të përqafojë filozofinë tarifë e lartë shkollimi-ndihmë e

lartë?

Studentët shqiptarë paguajnë tarifa shkollimi si në universitetet publike ashtu dhe në

ato private. Reforma e financimit të Arsimit të Lartë ka gjasa të kërkojë një rritje të tarifave të

shkollimit në universitetet publike, por ata studentë që përfitojnë nga skema e financimit në

universitetet private do të kenë ulje të tarifës së shkollimit. Qeveria sipas këtij koncepti do të

vendosë një nivel maksimal të tarifës së shkollimit që universitetet publike mund të aplikojnë

për studentët e financuar nga fondet publike. Ky kufizim mbi vlerën e tarifës së shkollimit

vendoset pjesërisht për faktin se këto universitete janë publike dhe ofrojnë një të mirë

publike. Niveli maksimal i tarifës së shkollimit së bashku me vlerën e financimit për student

mbulojnë koston e plotë për student. Për studentët të cilët shkojnë në universitetet publike,

por nuk përfshihen në skemën e financimit, do të përcaktohet një minimum i tarifës së

shkollimit i barabartë me vlerën e financimit për student plus tarifën e shkollimit që paguajnë

studentët e financuar nga fondet publike. Mendohet se kufizimi mbi tarifat e shkollimit (në

formën e një niveli maksimal) për universitetet publike duhet të jetë i njëjtë ndërmjet

universiteteve dhe fushave të studimit. Studentët nuk duhet të paguajnë një çmim më të lartë

vetëm sepse interesi i tyre ndodh të jetë për një fushë studimi (si psh. mjekësia) e cila është

135

Rosen, H. “Public Finance”, The McGraw-Hill Companies Inc., faqe 71.

80

mjaft e shtrenjtë. Diferencimi i pagesave sipas fushave të studimit do të realizohet nëpërmjet

diferencimit të vlerës së financimit për çdo student.

Në aspektin psikologjik është e rëndësishme që studentët të njohin vlerën e studimeve

që ata përfitojnë. Eksperienca ka treguar se motivimi dhe vlerësimi i tyre për studimet është

më i lartë nëse ata njohin koston e vërtetë të tyre. Për të bërë të njohur tek ta vlerën e

studimeve të tyre sygjerohet që tarifa e shkollimit të paraqitet si një kontribut që studenti bën

mbi vlerën e financuar nga fondet publike.

Në sistemin e Arsimit të Lartë në Shqipëri, është aplikuar gjithashtu një politikë e

granteve për studentët. Ky sistem është aplikuar fillimisht për studentët që plotësojnë tre

kritere:

( i) i përkasin familjeve me të ardhura ekonomike nën nivelin mesatar ,

(ii ) janë studentët më të mirë (klasifikuar nga mesatarja më e lartë),

( iii ) janë studentët e matematikës dhe fizikës në Fakultetin e Shkencave Natyrore të

Universitetit të Tiranës136

.

Politika e granteve për studentët është aplikuar edhe për studentët shqiptarë që

studiojnë jashtë vendit në kuadër të marrëveshjeve bilaterale me vende të ndryshme. Në të

njëjtën kohë, qeveria shqiptare ofron bursa për studentët e huaj, që vijnë në Shqipëri

në bazë të marrëveshjeve dypalëshe. Granti është 20 % më i lartë se ai i studentëve shqiptarë,

dhe kryesisht përpiqet për të mbuluar shpenzimet e akomodimit dhe të ushqimit137

.

Ndryshe nga vendi ynë, ku tarifat përcaktohen nga shteti, vende të ndryshme kanë

praktika po aq të ndryshme, të cilat po i trajtojmë në tabelën e mëposhtme.

136

Malaj, A.; Mema, F.; Hida, S. “Albania, Financial Management in the Education System: Higher Education”,

Bamberg, Dhjetor 2005, faqe 11. 137

Mema, F. “Autonomy and financial management at universities: the case of Albania”, Workshop, UNESCO -

CEPES, Rumani, Maj 2003.

81

Grafiku 2. Vendimmarrja për përcaktimin e tarifave të studimit në shtete të ndryshme të Europës.

*Tregon se përjashtohen vetëm tarifat për Bachelor

Në SHBA koncepti tarifë shkollimit të lartë - ndihmë e madhe filloi të kishte kuptim

në kohën e një shpenzimi të limituar publik sepse në këtë mënyrë mund të sigurohej akses për

ata të cilët nuk mund të përballonin dot tarifën e shkollimit. Megjithatë në shume shtete të

Amerikës rritja e tarifave të shkollimit nuk ka ndikuar në përmirësimin e ndihmës financiare

për shtresat që nuk përballojnë taksat e larta të shkollimit. Shtete të tjera ofrojnë alternativa të

tjera. Në Europën Perëndimore, tarifa e shkollimit mbetet e ulët ose në disa raste është e

gjitha falas. Ka akoma një angazhim ndaj argumentit të të mirës publike. Eksperienca

Europiane tregon se shoqëritë moderne postindustriale munden të përballojnë sistemet e

Arsimit të Lartë dhe tu sigurojnë akses një numri në rritje studentësh. Megjithëse në teori

arsimi mund të duket një e mirë publike e pastër, në praktikë gjërat duken ndryshe. Rezultatet

e kërkimit shkencor mundet të mos kodifikohen në botime ose në produkte fizike dhe mund

të bëhen të disponueshme vetëm për ata që kanë akses në këto dije. Dija shkencore mund të

kodohet në publikime në një gjuhë e cila është e vlefshme për një komunitet të kufizuar

studentësh në një fushë, për të cilën më parë ata kanë investuar në kapacitetet e nevojshme

për të kuptuar këtë gjuhë. E drejta e autorit, patentat dhe informacionet sekrete kanë kuptim

për të përjashtuar të tjerët nga rezultatet e kërkimit të paktën për një periudhë të caktuar

kohore. Pengesat ligjore në një disiplinë të caktuar dhe pengesat financiare të tilla si tarifat e

larta të shkollimit për të ndjekur studimet në universitetet elitë mund ta rrisin akoma edhe më

tej rivalitetin dhe përjashtueshmërinë. Së fundi Arsimi i Lartë dhe kërkimi shkencor në jetën

82

reale prodhohen nga sigurues privat, të cilët shesin produktet e tyre në treg si dhe nga

sigurues publik të cilët mund të caktojnë një tarifë për aksesin në dijet e tyre. Kështu që në

parim nuk ka arsye të argumentojmë se produktet të tilla mund të sigurohen vetëm si të mira

publike dhe pa pagesë. Disa ekonomistë që kanë aplikuar këtë perspektivë kanë dalë në

përfundimin se universitetet sigurojnë shërbime të cilat nuk janë të mira publike138

të tjerë

kanë dalë në përfundimin se ato janë të mira publike jo të pastra ose pothuajse të mira

publike139

.

4.14 Sistemi i kredidhënies studentore

Të gjithë studentët (pa bursa) duhet të paguajnë tarifën e tyre të shkollimit dhe të

sigurojnë kostot e jetesës gjatë studimeve. Në Shqipëri, është duke u diskutuar ndërtimi i një

sistemi kredidhënie më anë të të cilit studentët mund të marrin kredi për të paguar tarifat e

tyre – ndoshta edhe një kontribut për kostot e jetesës. Të gjithë studentët që plotësojnë

kushtet, në universitetet publike ose private, duhet të kenë të drejtën të marrin kredi140

, deri

në një shumë maksimale. Gjithashtu është shqyrtohet mundësia për të implementuar një

sistem të kredidhënies studentore nëpërmjet bankave private të nivelit të dytë. Nëse kjo nuk

do të ishte e mundur atëherë do të mendohet të implementohet një sistem kredidhënie

studentore publike. Në rrethana të caktuara, mund të amnistohet një pjesë të kredisë ose e

gjitha, psh në rastet kur është e pamundur për arsye madhore shlyerja e kredisë, ose për të

mbështetur politika të tilla si inkurajimi i të diplomuarve që të punësohen në zona të thella

rurale.

Studentët do të fillojnë të shlyejnë kredinë e tyre brenda një ose dy vitesh që nga

diplomimi i tyre; shpejtësia me të cilën ata duhet të shlyejnë kredinë do të varet nga niveli i të

ardhurave të tyre. Mënyra më e mirë për të identifikuar nivelin e të ardhurave dhe pagesën

periodike të kredisë do të ishte sistemi i tatimit të të ardhurave personale. Kjo do të kërkonte

që deklarimi i të ardhurat të të diplomuarit të ishte i saktë, por aktualisht kjo nuk ndodh

gjithmonë. Qeveria Shqiptare synoi që ta korrigjojë këtë më anë të sistemit të ri për tatimin

mbi të ardhurat, i cili u bë operativ në vitin 2012.

Studentët nga familjet me të ardhura të kufizuara do të kenë të drejtën të marrin një

kredi në po të njëjtën mënyrë dhe kushte si të gjithë studentët e tjerë. Shlyerjet e kredive të

tyre do të fillojnë vetëm pasi ata të nxjerrin të ardhura, duke mos ndikuar aspak ekonominë

familjare të tyre. Vendet e tjera që kanë zbatuar një skemë të tarifave dhe kredive studentore

sugjerojnë se nuk ka evidenca të reduktimit të pjesëmarrjes së studentëve nga familje me të

ardhura të kufizuara. Sistemi i tanishëm për të ndihmuar studentët me të ardhura të kufizuara

nga autoritetet lokale ka rezultuar të jetë jo efikas në përzgjedhjen e tyre.

4.15 Financimi i aktiviteteve të kërkimit shkencor

Rrjeti i kërkimit shkencor në Shqipëri zë fill me Institutin e Shkencave, krijuar në

vitin 1947, u cili i integrua në Universitetin e Tiranës (UT), themeluar më 1957. Më 1972 u

krijua Akademia e Shkencave (ASH), e cila thithi të gjitha qendrat e kërkimit shkencor të

138

Barr, N. “The economics of the Wealfare State”, Oxford: Oxford University Press, 2004. 139

Jongbloed, B. “Refulation and Competititon in Higher Education”, Teixeira, Dordrecht:Kluwer, 2004,

faqe87. 140

Kreditë studentore përfaqësojnë mjetet më efikase dhe të drejta për tejkalimin e barrierave financiare për

arsimin. Edhe pse programet aktuale të huave lejojnë shlyerjen e tyre, disa huamarrës zgjedhin këtë opsion edhe

pjesërisht për shkak të informimit dhe këshillimit të dobët.

83

UT-së, duke i lënë këtij të fundit vetëm një pjesë të misionit të tij, atë të mësimit dhe duke

zbehur aspektin kërkimor. Kërkimi shkencor u përcaktua si mision i ASH-së, e cila u

mbështet si institucioni më i rëndësishëm i kërkimit shkencor. Kësisoj, për herë të parë, u bë

ndarja e mësimit nga kërkimi, si shprehje e zbatimit (ashtu si edhe në fushat e tjera) të

modelit lindor. Ky raport, midis ASH-së dhe Arsimit të Lartë, u pasqyrua rrjedhimisht në

mbështetjen parësore të ASH-së me personel, investime dhe mjete të tjera. Krahas ASH-së,

gjatë viteve tetëdhjetë, u krijuan edhe institutet kërkimore-shkencore në varësi të disa

ministrive.

Gjatë periudhës së tranzicionit, në këndvështrimin institucional, rrjeti i kërkimit

shkencor në vendin tonë ka pësuar pak ndryshime dhe për rrjedhojë, nuk ka arritur të

pasqyrojë ndryshimet e mëdha, që kanë ndodhur në ekonominë dhe në shoqërinë shqiptare;

veçanërisht në këndvështrimin e lidhjes midis Arsimit të Lartë dhe kërkimit shkencor.

Përpjekja e parë për reformimin e sistemit të kërkimit shkencor u bë në vitin 1994, me

miratimin e Ligjit për Shkencën dhe Zhvillimin Teknologjik. Kjo çoi vetëm në një lehtësim të

organikës të instituteve me personel shumë të fryrë.

Përpjekja e dytë u bë në vitin 1996. Në bashkëpunim me Këshillin e Europës, u

formulua një program, që parashikonte krijimin e një sistemi të vetëm të Arsimit të Lartë dhe

të kërkimit shkencor si dhe hapat që duheshin ndërmarrë për ta realizuar atë. Por, realizimi i

këtij programi mbeti vetëm një tentativë.

Tetë vjet më vonë është bërë përpjekja e tretë. Një grup ad-hoc rekomandoi një

riorganizim të të gjitha instituteve kërkimore jashtëuniversitare në tri qendra të mëdha

kombëtare, të organizuara sipas fushave (shoqërore, teknike, natyrore) dhe jashtë varësisë së

ministrive apo të Akademisë së Shkencave. Të trija qendrat do të funksiononin në bazë të

Ligjit për Shkencën dhe Zhvillimin Teknologjik, në varësinë administrative të Ministrisë së

Arsimit. Raporti i Grupit Qendror arriti deri në Këshillin e Politikës Shkencore, por nuk u

arrit në një vendim të prerë. Për institutet e ministrive të ndryshme janë bërë herë pas here

tentativa reformuese, që kanë qenë shumë të pjesshme dhe pa një qëllim të përcaktuar qartë.

Madje, shpesh janë angazhuar edhe grupe ekspertësh të huaj, në kuadër të programeve të

ndryshme, që kanë prodhuar raporte me kosto shumë të lartë, por pa rezultate konkrete.

Shkaku kryesor për këtë ka qenë mungesa, në programin e qeverive, e një objektivi të

përcaktuar qartë.

Financimi i sistemit të kërkimit shkencor përfshin:

1. Financimin institucional, që është buxheti i drejtuar drejtpërdrejt në

institucion.

2. Financimin programor, që është financim sipas projekteve apo programeve të

kërkimit shkencor.

Financimi programor përfshin programet dhe projektet kombëtare, marrëveshjet

dypalëshe, si edhe programet ndërkombëtare. Financimi i kërkimit shkencor në Shqipëri

është thuajse tërësisht shtetëror. Mjetet financiare për kërkim nga donacionet e huaja janë

thuajse të pakonsiderueshme, ndërsa nga sektori privat thuajse zero. Kjo është rrjedhojë, para

së gjithash, e mungesës së strukturave thithëse të fondeve për kërkim.

Financimi programor, d.m.th. për kërkimin e mirëfilltë shkencor, i pasqyruar në

programet kombëtare dhe në projekte, zë më pak se 10% të gjithë fondit, që jepet për

institucionet jashtëuniversitare të kërkimit shkencor dhe të zhvillimit dhe më pak se 2,5% e

fondit total, duke përfshirë edhe universitetet. Madje edhe një pjesë e fondit, që merret

përmes projekteve kërkimore, ndryshon drejtim në institucion dhe përdoret për qëllime krejt

të tjera. Në qoftë se do t’i referohemi këtyre të dhënave, atëherë ne mund të flasim për

84

financimin e një personeli, që merret me kërkim, por jo për financim të kërkimit shkencor.

Disa institute të ministrive figurojnë si institucione me vetëfinancim, por praktikisht

“ushqehen” me fonde të tërthorta, që deklarohen për kërkim dhe zhvillim.

Nëse do të krahasojmë vendin tonë me Anglinë, në rastin e financimeve të kërkimit,

që përfshijnë shtatë Këshillat kërkimorë për të menaxhuar shumën prej 20% të vlerës totale të

përcaktuar për Arsimin e Lartë, nuk ndodh në të njëjtën mënyrë të evidentuar më lart.

Këshillat hulumtuese financohen përmes zërave të buxhetit të destinuara për kërkime

shkencore nga Departamenti i Tregtisë dhe Industrisë dhe të menaxhuara drejtpërdrejtë nga

Zyra e Shkencës dhe Inovacionit (OSI). Fondet janë disbursuar në bazë të vlerësimit të

projekteve specifike kërkimore të prezantuara, të cilat janë të vlerësuara nga njëri prej 67

komisioneve të ekspertëve (njësitë e vlerësimit) dhe për të cilat është vendosur një rezultat

prej 4 pikësh për projektet më të favorizuara, me përsosmëri në nivel botëror, për të arritur në

vlerësimin me notën 1, që nënkupton kualitet të mjaftueshëm në nivel kombëtar. Ndër

projektet më të mira dhe atyre më pak të mira ka një ndryshim të konsiderueshëm në sferën e

financimit: raporti midis vëllimit të fondeve që merr një projekt i nivelit 4 dhe vëllimit të

fondeve të caktuara për një projekt të nivelit 1 është 07:01.

Sistemi i destinimit të fondeve për aspektin kërkimor është në proces të ndryshimit të

madh. Në vitin 2014 do të zbatohet në një mënyrë të zakonshme një sistem që përfshin

vlerësimet e rezultatit, të integruara me analizën e ndikimit të hulumtimit dhe kontekstin e

realizimit të tij.

Financimi me bazë studentin mbulon shpenzimet e mësimdhënies në universitete.

Mësimdhënia akademike kërkon një formë mbështetje financiare nëpërmjet të cilës

akademikët realizojnë punë kërkimore dhe marrin pjesë në seminare dhe konferenca të

ndryshme. Ky aktivitet është i lidhur ngushtë me mësimdhënien dhe i shërben asaj, e si e tillë

mbulohet nga financimi me bazë studentin. Në mënyrë të ngjashme, puna administrative

është pjesë e detyrimeve të të gjithë stafit akademik dhe është gjithashtu e përfshirë në

financimin me bazë studenti.

Përveç kësaj, disa akademikë angazhohen edhe në punë të tjera. Disa prej tyre

ndërmarrin kërkime të aplikuara për të ndihmuar rajonin e tyre, një kompani vendore apo

komunitetin; të tjerët ndërmarrin kërkime për qëllime të pastra akademike. Strategjia e

Qeverisë është që kërkimi akademik i financuar nga fondet publike të kufizohet në shtatë

fusha të rëndësisë kombëtare ndërkohë që përqendrohet në një numër të vogël universitetesh

(për efekt të ekonomive të shkallës). Aktualisht projektet kërkimore që paraqiten pranë

Agjensisë së Kërkimit, Teknologjisë dhe Informacionit (AKTI), vlerësohen mbi bazën e

konkurueshmërisë dhe në bazë të vlerësimit përzgjidhen për financim. Çdo universitet, si dhe

organizata të tjera, mund të aplikojnë për projekte të tilla kërkimore, e cila do të ishte mjaft e

vlefshme sidomos për universitetet rajonale që të ndërtojnë aktivitetin e tyre kërkimor në

funksion të zhvillimit rajonal.

Në Kroaci, një institut publik hulumtues shkencor quhet institucion publik dhe

financohet nëpërmjet MSES141

. Gjithashtu ekzistojnë dhe institutet e korporatave që

financohen nëpërmjet ministrive të tjera, por në nivele të ulëta. Nuk është e qartë, nëse ata

duhet të derdhin çdo fitim që ata bëjnë në buxhetin e shtetit, ose nëse ata mund t’a përdorin

atë për të përmirësuar punën e tyre. Pavarësisht nga statusi, shumë institute të organizuara si

kompani, e sigurojnë financimin e shpenzimeve të tyre nga buxheti kombëtar, ndërsa në të

njëjtën kohë krijojnë të ardhura nga aktivitetet e tyre të biznesit. Të ardhurat e tyre nuk janë

të tatueshme, për shkak se institucionet e kanë fituar statusin e përfituesit buxhetor. Një

141

Ministria e Shkencës, Arsimit dhe Sporteve, Kroaci.

85

problem tjetër është se ende nuk është përcaktuar numri i të punësuarve, për të cilët instituti

financon pagat. Institutet mund të financojnë disa shkencëtarë me të ardhurat e tyre.

Përkundër këtij statusi të padefinuar, MSES ka financuar një pjesë të të punësuarve dhe

shpenzimet materiale të instituteve të korporatave, edhe pse ata nuk kanë qenë në kompetencë

të saj.

Është e nevojshme që në mënyrë të qartë të caktohen kufijtë deri ku institutet publike

mund të kryejnë një shërbim publik si mbështetje për ministritë dhe institutet kërkimore

shkencore. Qeveria duhet të përcaktojë kriteret të qarta për fitimin e statusit të institutit

shkencor, që duhet të jetë themeluar mbi prioritetet e përcaktuara në veprimtarinë kërkimore-

shkencore dhe një vizion të zhvillimit të shkencës.

Financimi i ofruar në Shqipëri nga AKTI për këto projekte kërkimore mbulon

përgjithësisht kostot e drejtpërdrejta të kërkimit, por pa kontribut për shpenzimet e pagave të

studiuesve që janë staf akademik me kohë të plotë apo drejtuesve administrativë. Aktualisht,

këto fonde zënë një pjesë shumë të vogël në financimin total të universiteteve dhe përfshirja e

kostove indirekte të projekteve kërkimore në financim nuk do të kishte efekt të dukshëm.

Nëse buxheti i kërkimit rritet në mënyrë të konsiderueshme, duhet të rishikohet përfshirja e

një pjese të pagesës së stafit si dhe një bonusi për kostot administrative.

Më anë të Ligjit nr. 9741, datë 21.05.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e

Shqipërisë”, i ndryshuar, një numër institutesh kërkimore u shkrinë me universitetet

përkatëse. Tani ekziston një projekt i planifikuar për të vlerësuar se si institutet kërkimore

mund të integrohen më mirë me universitetet “pritëse”. Stafi akademik i këtyre instituteve

kërkimore pritet t’i kushtojë rreth 30% të kohës mësimdhënies në universitet, shpenzim që

duhet të mbulohet nga financimi i bazuar tek studenti142

. Financimi i aktivitetit kërkimor të

tyre realizohet nga fondet publike jashtë skemës së financimit me bazë studentin.

4.15.1 Burimet njerëzore

Numri dhe përbërja e personelit në sistemin e kërkimit jashtë universiteteve është

shumë i madh dhe nuk e justifikon vëllimin e veprimtarisë që realizohet. Gjithsej janë rreth

2240 punonjës, ndër të cilët vetëm 632 janë punonjës shkencorë, një raport ky shumë i

papranueshëm për një sistem të kërkimit dhe zhvillimit (për një punonjës shkencor rreth 3.5

punonjës ndihmës). Në të gjithë sistemin e Arsimit të Lartë punojnë rreth 2484 veta, ndër të

cilët 521 veta janë punonjës ndihmës. Në personelin e shkollave të larta janë llogaritur edhe

asistentët, që kanë kontrata të përkohshme pune. Vetëm në ASH punojnë 620 veta. Rreth

16% në gjithë sistemin dhe rreth 20% e personelit shkencor të ASH-së ka moshë mbi 60 vjeç.

Në Kroaci, edhe në ditët e sotme ka diskutime rreth numrit të punonjësve shkencorë,

numër i cili nuk është i përcaktuar se sa duhet të jetë.

4.15.2 Llogaridhënia dhe vlerësimi i cilësisë së kërkimit shkencor

Vlerësimi i kërkimit shkencor në vendin tonë, thuajse nuk ekziston si një sistem i

organizuar, çka lidhet edhe me mungesën e organeve të politikbërjes dhe veçanërisht, të

administrimit të kërkimit. I vetmi rast kur shihet rendimenti i punës shkencore (edhe në këtë

rast në mënyrë sipërfaqësore), është momenti kur bëhet kërkesa për tituj shkencorë.

142

Greenpaper

86

Përvoja ka vërtetuar se Komisioni i Kualifikimit Shkencor dhe kriteret e vendosura

prej tij, për kalimin nga një titull në një tjetër, nuk pasqyrojnë nivelin e vërtetë të kualifikimit

dhe të rendimentit të punës shkencore të kandidatit. Ato kanë të bëjnë më shumë me kohën e

nevojshme, që duhet të plotësojë një kandidat për të fituar titullin, sesa me rendimentin

shkencor. Llogaridhënia për kërkimin shkencor thuajse nuk ekziston. Vetëm ASH-ja ka një

sistem disi të zhvilluar të verifikimit të përdorimit të mjeteve dhe të outputit të realizuar,

ndërkohë që në institutet e ministrive dhe në universitete një gjë e tillë, për kërkimin

shkencor, thuajse nuk aplikohet.

4.15.3 Përmbajtja dhe niveli i kërkimit shkencor

Në tërësi veprimtaria kërkimore duket e paorientuar, po të përjashtojmë këtu

projektet, që kryhen në kuadër të programeve kombëtare, që i përkasin fushave prioritare.

Shumica e instituteve të shkencave natyrore dhe teknike, pretendojnë se merren me studimet

e mjedisit.

Veprimtaria aktuale për kërkimin shkencor në institucione tregon se:

1. ASH-ja kryen kërkime shkencore kryesisht të aplikuara dhe shërbime.

2. Institutet kërkimore të ministrive bëjnë përgjithësisht shërbime dhe shumë pak

kërkime, megjithëse disa prej tyre kanë një bazë laboratorike.

3. Në universitete ka vetëm individë, që bëjnë kërkim shkencor.

Veprimtaria botuese tregon se kryesisht ASH-ja boton monografi, që kanë nivel

shkencor. Institutet kanë raportuar mjaft konferenca, që i konsiderojnë internacionale, por që

nuk kanë proceedings të cituar në indeksin ndërkombëtar. Përgjithësisht, laboratorët e

instituteve kërkimore shkencore janë të vjetëruara. Vetëm në disa institute ka pajisje të reja,

por nuk shfrytëzohen. Bibliotekat janë shumë të varfëra. Revistat shkencore të huaja dhe

librat nuk mund të blihen për shkak të mungesës së fondeve dhe të përdorimit të tyre të

gabuar.

4.15.4 Administrimi i kërkimit shkencor

Në nivel kombëtar, aktualisht mungon një strukturë e qartë për administrimin e

kërkimit shkencor. Strukturat brenda Ministrive të Arsimit kanë qenë krejtësisht e

pamjaftueshme dhe deri tani kanë administruar vetëm një pjesë shumë të vogël mjetesh, që

qeveria jep për programet kombëtare. Struktura që parashikonte ligji i vitit 1994, për këtë

qëllim, ka qenë Fondacioni i Shkencës.

Në nivel dikasterial, ministritë e degëve që kanë institute në varësi, realisht nuk kanë

struktura dhe kapacitete të zhvilluara për administrimin e kërkimit. Drejtoritë ose sektorët, që

teorikisht mbulojnë institutet, nuk janë në gjendje të ofrojnë informacionin më elementar

lidhur me kërkimin.

Kjo mungesë e strukturave të kualifikuara, për administrimin e kërkimit shkencor, ka

bërë që administrimi i mjeteve financiare dhe i materialeve për kërkimin të jetë në nivel

shumë të ulët. Mungesa e strukturave të mirëfillta të administrimit të kërkimit shkencor dhe

të zhvillimit teknologjik, në shkallë vendi, ka vështirësuar partneritetin ndërkombëtar

dypalësh dhe shumëpalësh në këtë fushë, për shkak se partnerët janë zakonisht fondacionet

dhe agjencitë qeveritare, që mbështeten në rekomandimet e ekspertëve jashtë ekzekutivit dhe

që gëzojnë pavarësi në vendimmarrje.

87

Edhe në nivelin e institucionit, ku duhet të realizohet kërkimi shkencor (institutet dhe

universitetet), kapacitetet administruese për kërkim janë shumë të pazhvilluara. Organet

drejtuese, të shumta në numër, marrin vendim për përdorimin e mjeteve të kërkimit për

qëllime që nuk kanë të bëjnë me kërkimin duke u shmangur shumë nga qëllimet e

parashikuara, madje edhe në projektet e fituara. Ndihet mungesa e njësisë bazë, që duhet të

jetë përgjegjëse e drejtpërdrejtë për kërkimin shkencor, si grupi kërkimor në institutet dhe

grupi kërkimor-mësimor në universitete.

Në vazhdimësinë e reformave financiare të Arsimit të Lartë143

mendohet që

veprimtaritë e kërkimit dhe të zhvillimit të universiteteve jashtë Tiranës do të jenë më shumë

në pjesën e “zhvillimit” sesa në atë të “kërkimit shkencor”, me një fokus më të përqendruar

në nevojat e rajonit të tyre. Kështu, ata duhet të veprojnë si “Qendra të zhvillimit rajonal”, për

të ndihmuar në kërkesat e zhvillimit të rajonit të tyre, për shembull, organizimin e kurseve

për drejtim për ndërmarrjet lokale. Kjo nuk do të thotë domosdoshmërisht që duhet të krijojnë

një njësi të re për mision, por që universitetet duhet të kenë mekanizma, që në mënyrë aktive

të inkurajojnë këto aktivitete, nëpërmjet bashkëpunimit si brenda universitetit, ashtu edhe me

komunitetin jashtë tij144

.

143

Për më tepër shih pikën 18 të “Plani i veprimit kuadër- Reforma financiare në Arsimin e Lartë”, Qershor

2011. 144

Për këto aktivitete lind nevoja për “Fonde për zhvillimin strategjik”, fonde publike me të cilin qeveria pajis

universitetet për kryerjen e veprimtarive të veçanta. Këto fonde nuk operojnë bazuar në të njejtat parime. Disa

prej këtyre fondeve mund të kenë jetëgjatësi të kufizuar, e disa të tjerë mund të krijohen përgjatë shfaqjes së

prioriteteve të reja.

88

Kapitulli 5

Financimi i institucioneve të Arsimit të Lartë në Europë

5.1 Situata e përgjithshme e financimit

Gjatë dekadës së fundit universitetet janë bërë një çështje kryesore në rendin e ditës të

politikës së BE-së dhe në nivel kombëtar. Strategjia “Europa 2020” e ka njohur në mënyrë të

qartë rolin e tyre qendror duke e lejuar Europën të dalë nga kriza dhe të hyjë një ekonomi më

të zgjuar, më të gjelbër e gjithëpërfshirëse.

Performanca jo plotësisht e kënaqshme e universiteteve evropiane në renditjen

ndërkombëtare si dhe roli i tyre qendror si interpretues e hulumtues ka ngjallur edhe debatin

për domosdoshmërinë për të modernizuar institucionet e Arsimit të Lartë (IAL), duke vënë

theks të veçantë në nevojën për qeverisje më të mirë dhe sisteme të përshtatshme të

financimit për të prodhuar kërkime të nivelit botëror.

Sistemet europiane të Arsimit të Lartë kanë përjetuar ndryshime të rëndësishme gjatë

dekadave të fundit, duke çuar në autonomi të lartë në shumicën e rasteve. Sa më shumë

autonom të jetë një universitet, aq në gjendje duhet të jetë parimisht për të konkurruar më

mirë në marrjen e fondeve nga burime të ndryshme të tilla si fondet konkurruese, kontratat

me kompanitë private dhe donacione nga sektori jofitimprurës.

Kjo do të mund t’i bëjë institucionet më pak të varura nga një burim i vetëm i të

të ardhurave dhe më të afta për t’u përshtatur me një mjedis të ndryshueshëm.

Sipas një studimi145

të kryer nga Komisioni i BE-së dhe IPTS146

, duke analizuar

buxhetin e përgjithshëm të universiteteve rezulton se, 70% e të ardhurave të përgjithshme

universitare vjen nga alokimet e qeverisë. Burime nga kompanitë private përfaqësojnë rreth

6% të tyre, 3% vjen nga sektorët jo-fitimprurëse dhe rreth 2% është nga jashtë. Pjesa tjetër

prej 19% i takon një kategorie të ashtuquajtur “të tjera”.147

Duke marrë parasysh vetëm fondet publike që vijnë nga qeveria (kombëtare dhe

rajonale) është vënë re se në Mbretërinë e Bashkuar dhe në përgjithësi në universitetet

teknologjike që kanë aksionet më të larta të fondeve konkurruese,148

mesatarisht rreth 20 % e

tyre është caktuar nga institucionet e Arsimit të Lartë. Shembuj të këtyre institucioneve janë

Universiteti i Kembrixhit në Mbretërinë e Bashkuar, Universiteti i Karlsruhe në Gjermani,

Universiteti i Firences në Itali dhe universitetet e Leiden dhe Wageningen në Holandë.

Shumica e institucioneve me buxhet shumë të larmishëm janë të vendosur në Britani

të Madhe. Buxhetet e kërkimit të Universitetit mund të ndryshojnë në mënyrë të

konsiderueshme ndërmjet institucioneve të ndryshme. Fondet e kërkimit që vijnë nga

autoritetet rajonale konsiderohen të rëndësishme për institucionet që veprojnë në vendet me

një strukturë qeveritare më të decentralizuar të tilla si Belgjika, Gjermania apo Spanja. Janë

145

http://ipts.jrc.ec.europa.eu Pjesë e këtij studimi të kryer më 2011 ishin mbi 200 universitete kërkimore nga

33 për Zonën Europiane të Kërkimit ( ERA ), Vendet-anëtare dhe Islanda, Izraeli, Norvegjia, Zvicra dhe Turqia

brenda kuadrit të “Observatorit Evropian të Universiteteve dhe Agjencitë Kombëtare të Financimit të

Kërkimeve Publike” (UniObs). 146

Institute for Prospective Technological Studies. 147

de Dominicis, Laura; Pérez, Susana Elena; Fernández-Zubieta, Ana “European university funding and

financial autonomy”, “A study on the degree of diversification of university budget and the share of competitive

funding,” EUR 24761 EN – 2011, faqe 7. 148

Po aty.

89

pikërisht institucionet që deklarojnë të jenë tërësisht autonome, ato që kanë buxhet më të

larmishëm149

.

Pjesa e fondeve konkurruese me bazë të qeverisjes rrit në nivele të larta

autonominë financiare të universiteteve. Qasjet kombëtare ose institucionale, të cilat nuk

lejojnë universitetet të veprojnë në një mënyrë financiare tërësisht autonome janë larg

mundësive për të sjellë një ndryshim të vërtetë.

Komunikata “Shpërndarja në rend të ditës e Modernizimit për Universitetet: Arsimi,

Kërkimi dhe Inovacioni”150

theksoi se universitetet nuk do bëhen inovative dhe të

përgjegjshëm nëse ato nuk ndryshojnë për të arritur një autonomi reale. Ajo më tej

identifikon punën e bërë për çështjen e financimit më të efektshëm në mësimdhënie dhe në

punën kërkimore si një çelës për sfidën e qëndrueshmërinë së IAL-ve.

Sistemet më të larta arsimore europiane kanë pësuar ndryshime të rëndësishme gjatë

kohëve të fundit.151

Këto ndryshime përfshijnë ndryshimet në financimin e përgjithshëm,

duke rritur rëndësinë e financimit të projektit dhe burimet e tjera të financimit, të tilla si

kontratat private dhe donacionet jofitimprurëse. Pavarësisht dallimeve kombëtare në sistemet

e financimeve dhe instrumentet e përdorura, një nga ndryshimet më të rëndësishme qëndron

në mënyrën si qeveritë ndajnë fondet, duke kaluar nga kriteret e të ardhurave në drejtim të

sistemeve të orientuara të prodhimeve.

Ka një tendencë drejt reduktimit të fondeve kryesore, formulës së financimit, duke

rritur financimin konkurrues (financimi kontraktual).152

Si rezultat, fondet e Qeverisë janë

shpërndarë nëpër universitete duke ndjekur një sistem dualist dominues të mbledhjes së

fondeve, që përcakton dhe bën dallimin e tyre.153

Core funding154

si formë financimi është

caktuar shpesh për universitetet që kryejnë si mësimdhënie, ashtu edhe veprimtari kërkimore.

Kjo formë e financimit publik është e ndarë në përgjithësi me anë të formulave të financimit,

e llogaritur në mënyrë tipike duke përdorur një sërë kriteresh sasiore në institucion155

dhe

gjithnjë e më shumë me anë të treguesve të prodhimit156

. Universitetet janë të lirë të

shpërndajnë këtë buxhet, edhe pse disa fonde publike ndahen në bazë të një qëllimi të

caktuar.157

Nga ana tjetër, financimi konkurrues (financimi kontraktual) është i bazuar

kryesisht në vlerësimin e projekt-propozimeve dhe caktohet kryesisht për punë kërkimore.

Burimet e financimit të universiteteve në Europë ndryshojnë në masë të madhe dhe

kanë ndikim në sistemin e kontabilitetit dhe në menaxhimin financiar të institucionit. Buxheti

i përgjithshëm vjetor i universitetit përfshin të gjitha aktivitetet, si mësimdhënien, kërkimin,

etj. Më poshtë do të analizojmë llojet e financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë në

Europë.

149

Wildavsky, A. “Budgeting a comparative theory of budgetary processes”, 1975, Toronto, faqe 18. 150

Komisioni Evropian , 2006 151

Geuna 2001 , OECD , 2005 , KYVIK , 2004 152

Geuna, 2001, Braun, 2003. 153

Financimi në rritje, në vend të formulës dhe financimit kontraktual, ndahet në bazë të shpenzimeve të kaluara

dhe ishte financimi më i zakonshëm deri fillim të viteve 1980 (Geuna, 2001). 154

Njihen si të ardhura kryesore. 155

P.sh. numri i nxënësve të regjistruar ose numri i personelit. 156

P.sh. numri i diplomave të dhëna ose numri i të diplomuarve. 157

Shoqata e Universitetit Evropian (2009) tregoi se ka disa vende (të tilla si Bullgaria,

Qiproja, Greqia dhe Letonia), ku financimi është i shpërndarë në mënyrë të atillë, që universitetet

marrin fonde e tyre për aktivitete.

90

1. Fondet e qeverisë.

Ky lloj financimi i referohet fondeve publike që vijnë nga qeveria, kombëtare apo

rajonale qofshin ato, si edhe përfshin financimin kryesor158

dhe financimin konkurrues159

.

2. Industrisë.

Ka të bëjë me të ardhurat që vijnë nga kontratat me kompanitë private.

3. Jo-fitimprurëse.

Kjo kategori përfshin fondet që vijnë nga organizatat jofitimprurëse, fondacionet,

burimet filantropike apo donacionet e ndryshme.

4. Jashtë vendit: BE-ja.

Ai përfshin fondet e marra nga programe të ndryshme në Europë. Shpesh,

ka qenë shumë e vështirë për universitetet të përcaktojnë origjinën e fondeve të huaja dhe në

këtë mënyrë, kjo kategori në disa raste përfshin fonde ndërkombëtare që vijnë nga qeveritë e

huaja apo nga agjensitë e financimit jashtë Europës.

Më poshtë po paraqesim shpërndarjen e të ardhurave në institucionet e Arsimit të

Lartë, ku bëhet e mundur dallimi i llojeve të financimit parashikuar më sipër.160

Figura

paraqet të ardhurat sipas burimit të tyre.161

Grafiku 3. Mënyra e shpërndarjes së fondeve të Arsimit të Lartë në vendet e BE.

158

I njohur si core funding, përfshin grantet e përgjithshme të autoriteteve qeveritare (kombëtare/rajonale) për të

mbështetur universitetin në tërësi, duke përfshirë të gjitha aktivitetet. 159

Financimi konkurrues përfshin kontratat dhe grantet që vijnë nga autoritetet qeveritare (kombëtare / rajonale)

shpërndarë në baza konkurruese. Gjithashtu, ajo përfshin fonde kërkimore të shpërndara përmes Këshillave

hulumtuese, ose të mjeteve të ngjashme të financimit në një bazë të konkurruese. 160

Bazuar në raportin e kryer nga BE në Luksemburg, 2011, Zyra e Publikimeve të BE. 161

Mesatarja e të gjitha institucioneve.

91

Grafiku 4. Mesatarja e shpërndarjes së fondeve të Arsimit të Lartë në vendet e marra në analizë 162

.

5.2 Autonomia financiare sipas Shoqatës së Universiteteve Europiane

Sipas studimeve, që kanë analizuar dhe krahasuar autonominë universitare dhe

qeverisjen e të gjithë vendeve të Europës theksohet se universitetet nuk kanë ende një

autonomi të mirëfilltë. Rritja e autonomisë së universiteteve do të jetë një hap i rëndësishëm

në drejtim të modernizimit të universiteteve në shekullin e XXI. Një raport i ri nga Shoqata e

Universiteteve Europiane (EUA)163

thekson se praktika e autoriteteve publike ende luan një

rol shumë të rëndësishëm në rregullimin e sistemit të Arsimit të Lartë dhe në një numër të

madh vendesh, ende ushtron kontroll të drejtpërdrejtë. Pavarësisht nga fakti se autoritetet

publike në një numër vendesh evropiane kanë kaluar nga kontrolli direkt i shtetit drejt më

shumë mekanizmave “indirekte” drejtuese, universitetet në përgjithësi ende nuk kanë

autonomi në shumë fusha të rëndësishme, sidomos në aspektin e menaxhimit të financave.

Në një kohë kur nivelet e përgjithshme të fondeve publike në arsim janë ulur në të

gjithë Europën dhe universitetet janë gjithnjë në kërkim të burimeve alternative të financimit,

EUA beson se kjo mungesë e autonomisë është një kërcënim real për qëndrueshmërinë e

universiteteve të Europës. Studimi164

fokusohet në më shumë se 30 tregues të ndryshëm në

162

de Dominicis, Laura; Pérez,Susana Elena; Fernández-Zubieta, Ana “European university funding and

financial autonomy” A study on the degree of diversification of university budget and the share of competitive

funding, EUR 24761 EN – 2011, faqe 9. 163

Ky raport nga EUA formoi bazën e parë të një projekti dy-vjeçar për të zhvilluar një autonomi universitare si

pikë referimi (në nivel kombëtar) në të gjithë Europën. Autonomia do të jetë një mjet i madh si në nivel

kombëtar dhe në nivel institucional individual, duke shërbyer si referencë për qeveritë kombëtare që dëshirojnë

përparimin e tyre në reformat e qeverisjes perballë sistemeve te tjera, përderisa ndihmon edhe për të rritur

ndërgjegjësimin midis dallimeve të universiteteve që ekzistojnë në Europë. 164

www.eua.be .

92

katër fushat kryesore të autonomisë: autonomisë organizative (p.sh. administrative,

udhëheqja, struktura, qeverisja), autonomisë akademike (p.sh. përcaktimin e fushave

studimore, numrin e studentëve, përzgjedhjen e studentëve, dhe strukturën / përmbajtjen e

diplomave), autonomisë financiare (p.sh. aftësia për të mbledhur fonde, për të patur

ndërtesat e veta, për të marrë hua para) dhe fusha e autonomisë te stafit (p.sh. aftësinë për të

rekrutuar në mënyrë të pavarur, aftësinë për të nxitur dhe zhvilluar stafin akademik dhe jo

akademik).

i. Autonomia organizative.

• Në shumicën e shteteve, universitetet janë të lira të vendosin për strukturat e tyre të

përgjithshme administrative. Megjithatë në Turqi, Luksemburg dhe Qipro universitetet duhet

të ndjekin udhëzimet ligjore mbi strukturat administrative.

• Anëtarët e jashtëm dhe qeverisja janë gjithnjë e më shumë duke u përfshirë në

marrjen e vendimeve në universitet dhe strukturave drejtuese. Përzgjedhja e tyre është ose e

kontrolluar nga universiteti, nga shteti, apo të dyja së bashku. Ka nivele të ndryshme, për të

cilat këta anëtarë janë të përfshirë në qeverisjen e universitetit që nga përfshirja e plotë

strategjike në atë këshilluese. Në shumicën e rasteve kuadri i organeve vendimmarrëse është i

përcaktuar në ligj, me variacione në nivel kombëtar lidhur me përzgjedhjen e numrit të

përgjithshëm të anëtarëve të bordit165

.

• Udhëheqja e universitetit: Rregulloret për udhëheqjen e universitetit janë formuar

kryesisht nga legjislacioni kombëtar. Për shembull, drejtuesve të universitetit (rektori,

zëvendësi i tij dhe kancelari) mandati u caktohet me ligj në dy të tretat e vendeve. Në të

njëjtin numër vendesh kualifikimet e kërkuara të Rektorit janë të përcaktuara me ligj dhe jo

nga universiteti. Ekziston një numër i konsiderueshëm i modeleve “tradicionale” ku rektori

është akademik “primus inter pares” dhe është zgjedhur nga komuniteti akademik i

brendshëm në mesin e profesorëve të universitetit në fjalë.

ii. Autonomia financiare.

Edhe pse universitetet në më shumë se dy të tretat e vendeve të anketuara mund të

mbajnë një tepricë të fondeve shtetërore, ato kanë disa kufizime në nivel operacional. Në

vetëm gjysmën e vendeve të anketuara universitetet kanë të drejtë të kenë ndërtesat e tyre, e

cila është një vlerë e rëndësishme për të qenë një aktor i pavarur financiar. Megjithatë, kjo

nuk do të thotë se ata janë të lirë për të shitur pasuri të tyre pa mbikëqyrjen / autorizimin e

ministrisë. Shumica e vendeve mundësojnë universitetet për të marrë hua fonde financiare,

megjithatë, ligji, sidomos në Europën veriore shpesh vendos shumë kufizime frenuese në

lidhje me shumat e përgjithshme dhe / autorizim paraprak nga Ministria përkatëse. Më pak se

një e treta e vendeve të anketuara i lejojnë universitetet të investojnë në fonde dhe aksione.

Pjesa më e madhe e universiteteve në Europë mund të vendosë “tarifat e shkollimit

apo pagesat administrative”. Megjithatë, ekziston një diversitet i madh në nivelet e tarifave166

Vetëm 10 vende të BE-së janë krejtësisht të lirë për të caktuar nivelet e tarifës167

, kurse 9

vende168

të tjera i kanë tarifat e vendosura nga qeveria. Në vendet e mbetura ka lloje të

165

Levin, H. M. “Raising Productivity in Higher Education”, Journal of Higher Education 62 (3), 1991, faqe

137-158. 166

Tarifat mund të shkojnë nga më pak se 100 Euro në disa mijëra euro. 167

Përfshirë këtu Polonia, Rumania, Hungaria, Letonia. 168

Përfshirë Francë, Spanjë, Zvicër, Holandë.

93

ndryshme të “modeleve bashkëpunuese”, ku qeveritë dhe universitetet bashkërisht vendosin

tarifat e studimit, por ka edhe vende, ku nuk ka pagesa për shkollim.

iii. Autonomia e personelit.

Në disa vende, universitetet janë duke fituar një fleksibilitet më të madh në

menaxhimin e burimeve njerëzore. Krahas kuadrit ligjor përkatës varet shumë dhe nga aftësia

e universiteteve për të përcaktuar pagat individuale, mirëpo, njëkohësisht ka dhe një kontroll

në një shkallë të madhe nga autoritetet publike.

Shpenzimet e përgjithshme të pagave menaxhohen nga:

1. universitetet

2. shteti

3. pjesërisht nga shteti

Shpenzimet individuale të pagave: Në disa sisteme universitetet nuk kanë autoritetin

për të vendosur mbi nivelet individuale të pagave të personelit të tyre, pasi ato janë të

fiksuara nga autoritetet publike. Në shumicën e vendeve, universitetet janë në gjendje për të

përcaktuar pjesërisht pagat individuale169

.

Rekrutimi i stafit.

Në vetëm 12 shtete, universitetet janë krejtësisht të lira për të rekrutuar të gjithë stafin

e tyre170

. Universitetet gjithashtu janë të lira për të zbatuar praktikat individuale të rekrutimit

të stafit, por ato duhet të veprojnë në përputhje me rregulloret kombëtare në lidhje me

kërkesat për kualifikim dhe proçedurat e rekrutimit për kategori të caktuara apo të gjithë

stafin.

iv. Autonomia akademike.

Ndonëse universitetet në të gjithë Europën janë kryesisht përgjegjëse për përcaktimin

e strategjisë së tyre institucionale, është mjaft e zakonshme që ato të përballen me kufizime të

ndryshme, të cilat shkojnë ne përputhje me strategjinë e Ministrive, planeve të detajuara të

zhvillimit, ose për shembull, kufizime në aspektin e politikës gjuhësore171

.

Universitetet në thelb janë të lira të zhvillojnë profilet e tyre akademike172

. Në vende

si: Danimarka, Finlanda, Gjermania, Irlanda dhe Spanja përgjegjësitë edukative të

institucioneve janë të përcaktuara në ligjin kombëtar, nga ministria përkatëse, ose të

negociuara midis Ministrisë dhe universitetit. Ndërsa hartimi i kurrikulave është vendosur

përgjithësisht nga vetë universitetet, prezantimi i programeve të reja zakonisht kërkon shpesh

një formë të miratimit nga Ministria përkatëse ose nga një autoritet tjetër publik dhe shpesh

është i lidhur me negociatat buxhetore173

.

169

Universitetet janë të autorizuara vetëm për të vendosur pagat e personelit të caktuar, por jo të gjithë anëtarët e

stafit. P.sh. universitetet në Austri, Francë, Gjermani, Itali, Portugali dhe Spanjë lirisht mund të vendosin për

pagat e stafit të kontraktuar ose të stafit të sapo punësuar, të cilët nuk e kanë statusin e nëpunësit civil. 170

Kryesisht vende të Europës veri-perëndimore. 171

Në Finlandë, për shembull, universitetet janë caktuar me ligj si Finlandisht-folëse, suedisht-folëse ose

dygjuhëshe. 172

Ato janë subjekt i formave të ndryshme të proçedurave të akreditimit, liçencimit apo të negocimit, në bazë të

legjislacionit të tyre kombëtar, si dhe në raste të caktuara të kërkesave të nivelit europian, si, për shembull, rasti

për programet kryesore të kualifikimeve profesionale, me të cilat përputhja është e detyrueshme. 173

Autori Thomas Estermann, shpjegon: “Ky raport thekson se ndërsa ka një marrëveshje të gjerë mes palëve të

interesuara mbi rëndësinë e autonomisë universitare, ka pasur shumë më pak sukses në transformimin nga

retorika në realitet, veçanërisht te çështjet financiare. Në qoftë se universitetet nuk janë të lira për të vepruar në

94

5.3 Fleksibilitet për të përdorur fondet publike

Në disa vende, universitetet janë duke fituar një fleksibilitet më të madh në aspektin e

menaxhimit të fondeve publike; personeli i punësuar paguhet gjithnjë e më shumë

drejtpërdrejtë nga universiteti dhe jo nga qeveria. Megjithatë, universitetet në mënyrë të qartë

kanë më pak liri për të menaxhuar shpenzimet individuale të pagës. Një numër vendesh të

raportuara përshkruajnë kufizimet, të cilat përfshijnë aftësinë për të vendosur paga të

kategorive të caktuara vetëm për personelin. Përveç kësaj, në pothuajse gjysmën e vendeve,

të gjithë ose shumica e personelit kanë statusin e nëpunësit civil, e cila është një formë më

pak elastike e punësimit.

5.4 Karakteristikat e financimit për Arsimin e Lartë në Europë

Në kuadër të financimit publik për universitetet, një raport i dhjetorit 2013174

nga

Shoqata e Universiteteve Europiane ka theksuar se karakteristikat e financimit për Arsimin e

Lartë po ndryshojnë gjerësisht jo vetëm për arsye të presionit ekonomik me të cilin po

përballen qeveritë. Çelësi për të marrë financimet e përshtatshme në këto ditë është

efikasiteti, thotë raporti. Modelet tradicionale të të ardhurave për Arsimin e Lartë po

ndryshojnë në të gjithë Europën si përgjigje e zhvillimeve shoqërore dhe ekonomike. Në

kuadrin e rritjes së konkurrencës për burimet publike, efikasiteti i financimit në sektorë të

mëdha, siç është Arsimi i Lartë në Europë, mbështetet në financimin publik. Autoritetet

publike janë të etur për të marrë sa më shumë nga paratë e investuara në universitete. Që nga

viti 2008 gjendja ekonomike në Europë është përkeqësuar dhe autoritetet presin shpesh më

shumë rezultate nga një nivel më i ulët fondesh175

. Siguruesit publikë të fondeve për Arsimin

e Lartë kanë hedhur sytë gjerësisht nga performanca dhe po shqyrtojnë mundësinë për

ristrukturim përmes shkrirjes apo krijimit të nismave të ekselencës. Ky raport është një tablo

e përkohshme e punës nga DEFINE176

, një projekt që do të zgjasë dy vjet e gjysmë deri në

pranverë të 2015-ës dhe drejtohet nga Shoqata Europiane e Universiteteve në bashkëpunim

me trupat e Arsimit të Lartë në Portugali, Britani, Finlandë, Gjermani dhe Danimarkë.

Pjesa më e madhe e sistemeve të Arsimit të Lartë tani përdorin disa lloj elementesh të

bazuar në performancë për rezultatet e tyre. Këto përfshijnë formulat dhe të ashtuquajturat

kontrata performance. Për shembull, mbi 50 për qind e financimeve të përgjithshme publike

të universiteteve vijnë nga grantet e bazuara mbi formulat të paktën në 8 sisteme të Arsimit të

Lartë europian.

Indikatorët e ndryshëm të përdorur janë numri i studentëve, për ata që fokusohen në

rezultate janë numri i të diplomuarve, ndërsa theksojmë se mësimdhënia dhe aktiviteti

interes të studentëve dhe stafit të tyre, atëherë dimensionet e tjera të autonomisë mund edhe të ekzistojnë vetëm

në teori.” 174 Ky raport nga EUA do të formojë bazën e parë të një projekti të ri dy-vjeçar për të zhvilluar një fletnotim ku

autonomia universitare do të jetë pikë referimi (në nivel kombëtar) në të gjithë Europën. Autonomia fletënotim

do të jetë një mjet i madh si në nivel kombëtar dhe në nivel institucional individual, duke shërbyer si referencë

për qeveritë kombëtare qe dëshirojnë një etapë të përparimit të tyre në reformat e qeverisjes përballë sistemeve

te tjera. Gjithashtu ajo ndihmon edhe për të rritur ndërgjegjësimin midis diferencave të universiteteve që

ekzistojnë në Europë. Shtetet e marra në analizë janë Austria, Irlanda, Belgjika, Italia, Finlanda, Letonia, Lituania, Çekia, Holanda,

Danimarka, Norvegjia, Estonia, Polonia, Portugalia, Franca, Sllovakia, Gjermania, Spanja, Greqia, Suedia,

Hungaria, Turqia, Islanda., Britania. 175

“Europe’s universities lack ‘genuine autonomy” from state control – Raport i EUA. 176

Projekti “Hartimi i Strategjive për financim efikas të Arsimit të Lartë në Europë”.

95

kërkimor janë shpesh të financuar në mënyrë të ndryshme. Në thuajse të gjithë shtetet e

analizuar, autoritetet dhe universitetet po marrin në konsideratë të ndërmarrin hapa drejt

proçeseve shkrirëse, bashkë me objektivat e tjerë, për të racionalizuar shpërndarjen e

financimeve. Këto proçese variojnë me ristrukturimin më të madh që ka nisur në Danimarkë,

Estoni, Finlandë dhe Letoni.

Autoritetet publike në BE inkurajojnë këto proçese duke vendosur skema specifike

financimi, shpesh me një fokus te ekselenca. Nismat me shkallë të gjerë veprimi si në

Gjermani dhe Francë, ku financimet shtesë janë të disponueshme për universitetet, mbeten

një përjashtim që kanë një ndikim të rëndësishëm në sistemin si i tërë. Ndërsa universitetet po

kërkojnë në mënyrë aktive për të përmirësuar efikasitetin së brendshmi duke krijuar sinergji

brenda sektorit, mbetet tabloja ligjore ajo që përcakton fuqishëm kapacitetin e implementimit

të masave të ndryshme.

Ndërkaq, universitetet kanë rolin e rëndësishëm në financimin e fushës së efiçiencës

dhe duhet të jenë proaktive në adresimin e kësaj sfide për të kontribuar në formësimin e kësaj

agjende.

5.5 Kriza financiare e institucioneve të Arsimit të Lartë

Kriza financiare të Arsimit të Lartë shpjegohet nga disa faktorë. Së pari është kostoja e saj

në rritje. Në tri dekadat e fundit, kanë ndodhur disa ndryshime në Arsimin e Lartë, të cilat

kanë rritur domosdoshmërinë për financim:

1. Rritja e numrit të studentëve që hyjnë në Arsimin e Lartë.

Në disa vende evropiane, numri i studentëve të Arsimit të Lartë është rritur dhjetëfish prej

vitit 1960 në 1990, si dhe normat e pjesëmarrjes në Arsimin e Lartë po arrijnë shifrën rreth 30

përqind të grupit përkatës të rinjve në shumë vende të Europës perëndimore dhe rreth gjysma

e kësaj shifre në disa vende të Europës Lindore177

.

2. Mungesa e diferencimit të fortë në qëllimet dhe strukturat e Arsimit të Lartë në

institucionet e disa vendeve evropiane.

Modeli humboldtian e universitetit178

është promovuar në shumë vende evropiane.

Proçeset e fundit të diversifikimit duhet të kishin ulur koston e Arsimit të Lartë, por shumë

sektorë të Arsimit të Lartë, që fillimisht fokusohen në programe të shkurtra, kanë evoluar

kërkesat për më shumë fonde kërkimore179

. Efekti negativ i këtij proçesi është rritja e kostos

dhe prania e joefikasitetit për të gjithë sistemin e Arsimit të Lartë në shumë vende.

3. Shqetësimi në rritje në lidhje me sasinë dhe cilësinë e shërbimeve që universitetet

ofrojnë.

Në shumicën e vendeve, universitetet janë të përfshirë në proçeset e rritjes dhe

përmirësimit në lidhje me shërbimet e ofruara për studentët dhe për komunitetin në

përgjithësi.

4. Rritjet në koston e Arsimit të Lartë.

177

OECD, 1996. 178

Ky model është promovuar si sistemi i vetëm me të cilin transmetohet njohuri, si edhe për të prodhuar njerëz

shumë të aftë. 179

Lenschow, 1991.

96

Arsimi i Lartë kërkon një punë intensive në aspektin e personelit me kualifikim të

lartë. Pagat e punonjësve në universitete duhet të jenë konkurruese krahasuar me pagat e

atyre me të njëjtin nivel arsimor dhe aftësish që punojnë në sektorë të tjerë. Në sektorin

konkurrues të ekonomisë, ndryshimet teknologjike janë duke u bërë pjesë e sistemit në

mënyrë progresive. Si pasojë, produktivitetit dhe pagat rriten për një numër më të madh

punonjësish të kualifikuar. Megjithatë, sistemi i prodhimit në Arsimin e Lartë përdor të

njëjtën bazë teknologjike si ajo që është përdorur shekuj më parë180

. Produktiviteti i sistemit

nuk përmirësohet ndjeshëm, por kostot, dhe veçanërisht pagat, rriten me të njëjtin ritëm si në

sektorët e tjerë produktiv181

.

Arsyeja e dytë për krizën financiare të Arsimit të Lartë është kriza e përgjithshme që

mund të ketë shteti si pasojë e konkurrencës së fortë për fonde publike nga ndryshmet e

shërbimeve sociale në shtetet moderne. Qeveritë europiane janë nën presione të mëdha nga

sektorë të tjerë, të cilat janë zgjeruar jashtëzakonisht shumë në vitet e fundit. Reduktimi i

shpenzimeve publike dhe balancimi i buxheteve janë prioritete në shumicën e vendeve

evropiane, veçanërisht për ato të Bashkimit Europian.

Së fundi, një tjetër shkak për krizën financiare lidhet me ndryshimet e Arsimit të Lartë

në shtetet moderne. Një mision themelor i universiteteve në dy shekujt e fundit ishte ai i

përgatitjes së një elite të aftë për të drejtuar shtetin182

.

Shteti ishte i gatshëm për të financuar Arsimin e Lartë për shkak se universitetet kanë

qenë në thelb në shërbim të shtetit për të përmbushur nevojën e tij për rekrutim të një stafi të

kualifikuar për shërbimin publik. Për më tepër, madhësia dhe si pasojë kostoja e sistemit të

Arsimit të Lartë ka qenë relativisht e parëndësishme dhe nuk përfaqësonte një barrë të madhe

për buxhetin publik183

.

Zgjerimi i Arsimit të Lartë që u zhvillua në tre dekadat e fundit në vendet europiane

ka ndryshuar rolin kryesor të universiteteve, duke i transformuar ato në institucionet që janë

më të fokusuara në shërbim të nevojave të sistemit produktiv dhe të shoqërisë në përgjithësi.

Sot, vihet re se shteti është më i gatshëm për të financuar Arsimin e Lartë184

.

Rritja ekonomike dhe konkurrenca, bazuar në përparimin e njohurive të reja, është një

sfidë serioze për Europën. Kështu, investimi i tanishëm në Arsimin e Lartë mund të mos jetë i

mjaftueshëm për të mbështetur një sektor që është një faktor kyç për zhvillimin e ardhshëm

në Europë185

. Për të zgjidhur këtë kontradiktë, pra, atë të nevojës për një arsim të lartë të

mirëfinancuar dhe nga ana tjetër paaftësia e shtetit për të mbuluar të gjithë faturën financiare,

shumica e ekspertëve rekomandojnë rritjen e financimeve private të Arsimit të Lartë.

5.6 Vështrim në disa vende europiane

Perëndimi ofron një model të vetin të formuar prej vitesh. Krahas shumë

universiteteve të njohura disaqindravjeçare që i administron dhe financon sektori publik, të

pranishëm janë edhe një sërë universitetesh apo shkollash të larta, të profileve të ndryshme,

që përbëjnë sektorin privat në Arsimin e Lartë.

180

Leksione e kështu me rradhë. 181

Levin, 1991. 182

Ky mision u theksua në veçanti në vendet evropiane që kanë miratuar të ashtuquajturin modelin universitar të

Napoleonit. 183

Roberts, Milgrom “Financial Autonomy in Higher Education Institutions”, 1992, faqe 26. 184

Mora, José-Ginés “Equity in Financing and Access to Higher Education”, Higher Education in Europe, Vol.

XXII, No. 2, 1997. 185

Lenschow, 1991.

97

Në sistemin europian mbizotëron sistemi shtetëror, ndërkohë që universitetet private

janë me qindra, më të vogla, me profile të ngushta, që formojnë specialistë të lartë, zakonisht

të profilit teknik, praktik, profesional, konkret. Universitetet private ushtrojnë aktivitetin e

tyre me logjika dhe me mundësi të tjera, disi të ndryshme, nga ato të shkollave të larta

publike. Ato funksionojnë brenda tregjeve efiçentë, të cilat u përgjigjen shpejt kërkesave e

zhvillimeve të fundit të ekonomisë moderne të globalizimit. Kërkesat priren gjithnjë e më

shumë drejt specializimit dhe krijimi i specialistëve është nevoja e sotme e tregjeve botërore.

Në terma të efiçencës teknike, ka një përshtypje në rritje mes europianëve se sistemi

aktual i Arsimit të Lartë, nuk është i organizuar në mënyrë efiçente. Komisioni Gjerman i

Ekspertëve Ekonomike konfirmon se sistemi aktual i Arsimit të Lartë, tradicionalisht nën

kontrollin shtetëror në shumë vende të Europës, dëshmon për inefiçencë të lartë. Si rrjedhojë,

ata sugjerojnë se efiçenca në Arsimin e Lartë duhet rritur përmes nxitjes së konkurrencës, që

siguron disiplinë të tregut.

Në Gjermani p.sh u propozuan reforma me bazë tregun, të cilat do të organizonin

Arsimin e Lartë në ambjent konkurrues, do të lejonin universitetet dhe kolegjet të çliroheshin

nga ndërhyrjet burokratike dhe do të motivonin aktorët për performancë të lartë dhe cilësore,

krahas të tjerave edhe nga lidhja e performancës me pagesën. Në vend që të vazhdohet të

mbahet administrimi i institucioneve universitare nën përgjegjësinë vetëm të shtetit, duket se

sistemi i lartë arsimor europian do të fitonte shumë më tepër në terma të efiçencës, nëpërmjet

privatizimit.

Si pjesë e reformave me bazë tregun, mbledhja e tarifës së shkollimit nga studentët,

do të stimulonte studentët për të studiuar me shumë. Nëse përfituesit nga Arsimi i Lartë do të

shtonin edhe më tepër në financimin e edukimit të tyre, kjo jo vetëm do të nxiste efiçencën në

menaxhim të kohës së tyre, por edhe në drejtim të rritjes së efiçencës së përdorimit të

burimeve nga siguruesit e Arsimit të Lartë.

Në perspektivën europiane, tregu i brendshëm dhe lëvizja e studentëve ndihmon në

krijimin e një konkurrence funksionale në Arsimin e Lartë, sidomos për vende të vogla, aty

ku nuk mund të zhvillohet konkurrencë efektive. Për ketë qëllim, nevojitet koordinim i

politikave të Arsimit të Lartë mes vendeve europianë për të siguruar një analizë reale të kosto

/ përfitimeve. Ky koordinim duhet të realizohet gjithnjë në frymën e konkurrencës së drejtë

dhe krijimit të mundësive të barabarta186

.

Përsa i përket vendeve të BE mund të dallojmë 3 modele të sistemit të lartë arsimor:

a-Modeli kontinental

I krijuar së pari në Europën kontinentale. Pothuajse të gjitha universitetet e ndërtuara

sipas këtij modeli janë publike dhe financohen nga buxheti i shtetit (kombëtar apo federal),

ose provincial. Shumica e këtyre universiteteve drejtohen nga një Rektor. Senati i një

universiteti të tillë, i përbërë nga anëtarë të stafit akademik, ka një peshë më të madhe në

drejtimin e universitetit sesa senatet e universiteteve amerikane. Në vendet që aplikojnë këtë

model, është qeveria ajo që përcakton buxhetin për çdo universitet dhe fare pak përpjekje

bëhen për të gjeneruar fonde apo donacione bamirëse për sektorin e arsimit.

Për shkak të parimeve të shtetit të mirëqenies, në këto vende studentëve u kërkohet të

paguajnë fare pak apo aspak për studimet e tyre të larta, çka do të thotë se mundësitë për të

financuar sistemin e Arsimit të Lartë përmes të ardhurave nga regjistrimet e studentëve janë

186

Romo de la Rosa, A. “Institutional Autonomy and Academic Freedom: A perspective from the American

Continent”, Higher Education Policy, 2007, Vol. 20, faqe 275-288.

98

tepër minimale. Përveç kësaj, në shumë universitete europiane theksi vihet jo në

konkurrencën, por në trajtimin e barabartë, gjë që ka çuar në politika të pranimeve falas të një

numri shumë të madh studentësh në një institucion të vetëm (më shumë se 100,000 studentë

në Universitetin La Sapienza të Romës; 70,000 studentë në Universitetin e Vienës) si edhe në

një rënie të ndjeshme të kushteve dhe të standardeve të mësimdhënies. Në vendet e Europës

kontinentale kërkimi i kualifikuar shkencor realizohet kryesisht jashtë universiteteve, në

qendra dhe institute kërkimore kombëtare, si për shembull, Centre National de la Recherche

Scientifique në Francë, apo Instituti Max Planck në Gjermani, të cilat edhe pse në më të

shumtën e rasteve “ushqehen” nga sistemi universitar, nuk i japin këtij të fundit thuajse asgjë

në shkëmbim. Edhe pse vitet e fundit kanë filluar të krijohen universitete private (siç është,

për shembull, Universiteti Zeppelin, në Gjermani), ata janë, përgjithësisht, të vegjël dhe të

marxhinalizuar në sistemin e Arsimit të Lartë.

b-Modeli francez

Ky model mund të thuhet se është i ngjashëm me modelin kontinental. Sidoqoftë, në

Francë, krahas me sistemin e universiteteve publike, shteti ka krijuar, që nga shekulli i 18-të,

një sistem paralel të “shkollave të mëdha” (grandes écoles), në të cilat tradicionalisht është

përgatitur elita ekonomike dhe politike franceze. Kjo elitë duket se është, në parim,

meritokratike dhe pranimi në këto shkolla bëhet në bazë të konkurimit. Megjithatë, aksesi në

këto shkolla nuk është i njëjtë për të gjithë (çka do të thotë se ky sistem nuk është i hapur për

këdo) dhe elita franceze, në tërësi, vazhdon të riprodhojë vetveten. Grandes écoles

financohen përgjithësisht nga shteti. Cilësia e tyre më e lartë, krahas lehtësive që krijon për to

CNRS-ja187

dhe disa institucione të tjera kërkimore të klasit të parë, kanë bërë që elita

shkencore dhe intelektuale franceze të ruajë prestigjin e saj edhe në kushtet e një rënieje të

ndjeshme të sistemit të universiteteve publike në këtë vend.

c-Modeli britanik

Ky model dallon si nga modeli amerikan, ashtu edhe nga ai europian, pasi

universitetet angleze nuk janë ekzaktësisht as institucione shtetërore, as private. Ato janë

institucione publike, të cilat mbështeten dhe subvencionohen nga qeveria, por nuk financohen

krejtësisht prej saj. Financimi i tyre bëhet nga British Exchequer, një agjenci e veçantë

qeveritare (e krijuar qysh në shekullin e 12-të nga Mbreti Henri I), përmes një proçesi, i cili

ruan një barrierë midis universiteteve dhe qeverisë, duke u dhënë universiteteve britanike më

shumë autonomi nga ajo që gëzojnë universitetet publike në Europë.

Pavarësisht nga kjo, sistemi universitar në Britani, siç pohon Timothy Garton Hash në

një ese botuar në gazetën MAPO, ka problemet e veta. Gjatë dekadave të fundit, sidomos

duke filluar nga qeveria e Kryeministres Margaret Thatcher, të gjitha qeveritë britanike i kanë

shkurtuar buxhetet për universitetet e vendit dhe kanë bërë ndryshime masive në sistemin

tradicional britanik të Arsimit të Lartë, i cili për një kohë shumë të gjatë kishte funksionuar

shumë mirë, veçanërisht për elitën e këtij vendi.

Një politikë esencialisht populiste e ndjekur nga konservatorët anglezë në vitet 1980

çoi në konvertimin e një numri të madh shkollash politeknike në universitete, gjë që përveçse

rriti numrin e studentëve me diploma universitare, çoi pashmangësisht, nga njëra anë në

rënien e standardeve dhe të prestigjit të universiteteve britanike në përgjithësi dhe, nga ana

187

Centre National de la Recherche Scientifique- Qendra Kombëtare e Kërkimit Shkencor në Francë.

99

tjetër, në thellimin e hendekut midis universiteteve kërkimore angleze më të mira dhe një

grupi universitetesh të klasit të dytë, pothuaj njëlloj siç ka ndodhur në Francë.

5.6.1 Autonomia financiare në Finlandë

Në Finlandë, statusi ligjor i universiteteve ka ndryshuar në Janar të vitit 2010.

Universitetet sipas ligjit publik tani kanë fituar statusin e korporatave ndërsa dy universitete

kanë statusin e fondacioneve sipas ligjit privat. Në të njëjtën kohë, struktura qeverisëse e

universiteteve ka ndryshuar në një sistem të dyfishtë. Anëtarët e jashtëm më parë ishin të

kufizuar në një ose dy senate institucional. Tani, të paktën 40% e anëtarëve të bordit të një

universiteti publik duhet të jenë të jashtëm. Anëtarët zgjidhen nga senati universitar, i cili

mund të vendosë për të përfshirë një shumicë të anëtarëve të jashtëm në bord. Përpos këtyre

ndryshimeve, problematika qëndron në mënyrën e financimit të institucioneve të Arsimit të

Lartë.

Një element i rëndësishëm në kategorinë e zhvilluar nga Ashby dhe Anderson rreth

autonomisë financiare të institucioneve të Arsimit të Lartë në Finlandë, fokusohet në

lirinë për të vendosur se si do të ndahen të ardhurat që vijnë nga burimet publike dhe private.

Kjo qasje merr në konsideratë alokimet e burimeve monetare ku autoriteti buxhetor është i

shumë i afërt. Megjithatë, çështje që duhet të merret në diskutim është nëse autoriteti

përgjegjës për të caktuar burimet monetare merr në konsideratë të gjitha elementët relevante

të autonomisë financiare të një institucioni të Arsimit të Lartë. Një element i rëndësishëm në

autonominë financiare është edhe autoriteti për të rritur fondet publike dhe fondet private.

Të dy autoritetet për ngritjen dhe përdorimin e burimeve monetare janë

vendimtare në autonominë financiare. Këto konsiderata kufizojnë çështjet financiare të

burimeve monetare. Për më tepër, ata nuk analizojnë tiparet e një njësie ekonomike që ka

lirinë për të përdorur këto burime. Megjithatë, Frazer (1997)188

, theksoi se duke pasur

parasysh autonominë, secili duhet të marrë gjithmonë në konsideratë karakteristikat e

institucionit.

Autonomia financiare në Finlandë është studiuar duke analizuar se si mund të arrihet

ajo nëpërmjet dy faktorëve:

1. Njësia e analizës tregon se cila autonomi financiare është nën shqyrtim189

. Kjo pikëpamje

është e shqetësuar nga përmbajtja materiale e autonomisë financiare.

2. Mekanizmat e organizimit ose kufizimit të autonomisë financiare janë instrumenta që

lidhen me një njësi ekonomike dhe me faktin nëse përdorimi i autonomisë financiare është

bërë i mundur ose kufizohet.

Aspektet e autonomisë financiare në Finlandë përfshinë të drejtën e institucioneve të

Arsimit të Lartë për të pasur dhe gëzuar ndërtesat e tyre, për të rekrutuar stafin e tyre dhe të

drejtën për të mbledhur e përdorur fonde. Po kështu, këto institucione kanë lirinë për të

përcaktuar nivelin e pagesave të shkollimit, të marrin dhe të shpenzojnë fondet nga sektori

privat.

Çështjet financiare veçanërisht të lidhura me burimet e një shkollë të lartë të tilla kanë

të bëjnë me ngritjen e fondeve, alokimin dhe përdorimin e burimeve monetare dhe

jomonetare190

. Burimet e specifikuara mund të grupohen në dy mënyra:

188

Williams, G. & Kitaev, “Overview of National Policy Contexts for Entrepreneurialism in Higher Education

Institutions“. Higher Education Management and Policy, 2005, faqe 125. 189

Te autonomia financiare duhen parë aspektet apo veprimet që do të ndiqen në kuadër të autonomisë

financiare.

100

A) Burimet monetare: fondet qeveritare të buxhetit, fondet e jashtme ose fonde

nga sektori privat, fonde nga burime të ndryshme, fondet e marra hua, fondet

nga aktivitetet që sjellin të ardhura, pagesat e shkollimit dhe fitimet vjetore

B) Burimet jomonetare: stafi, postimet, struktura akademike, numrat e

studentëve, ndërtesat, reputacionin, statusi.

Nuk ka përkufizime të qarta teorike apo empirike rreth çështjeve financiare, por më së

shumti “autonomia” përkufizohet si kapaciteti për të marrë vendime financiare në mënyrë të

pavarur nga qeveria ose agjenci të tjera të financimit dhe veçanërisht aftësinë për të

gjeneruar burimet e financimit publik dhe të ndajë ato fonde në mënyrë të pavarur191

.

Nga ana tjetër, Rothblatt thekson se pushteti për vendimmarrje të pavarur mbi

përdorimin e fondeve qeveritare kontribuon në autonominë financiare, përveç fuqisë së

institucioneve më të larta për të ngritur fonde nga burime të tjera. Të dy, Sheehan192

dhe

Rothblatt193

e lidhin autonominë financiare vetëm me burimet monetare194

.

Po kështu, Cazenave (1992) e sheh autonominë financiare të institucioneve të Arsimit

të Lartë si njësi me burime monetare dhe jomonetare - fondet publike, stafit, postimet dhe

ndërtesat. McDaniel195

(1996) i mat aspektet financiare si autoriteti për të marrë hua para në

tregun e kapitalit, liri për të përcaktuar plotësisht aktivitetet institucionale në lidhje me

mësimdhënien, kontratat e kërkimit dhe autoritetin për të mbajtur fitime196

.

Tabela e mëposhtme197

tregon se si autonomia financiare është lejuar apo ndoshta

kufizuar. Këto janë kushtet për autonominë, që do të përdoren ose mund të përdoren

gjithashtu për të kufizuar autonominë. Nga tabela mund të rrjedhin mekanizmat e

mëposhtme, që kategorizohen në tri grupe:

Autori Njësia e

analizave

Vështrim mbi autonominë: aspekte të

autonomisë financiare

Mekanizmat e

organizimit/kufizimi i

autonomisë financiare

Cazenave

(1992)

Sistemi i

Arsimit të

Lartë

Autoriteti në:

Mirëmbajtja e ndërtesës Kapaciteti ligjor. Statusi

ligjor i universiteteve

Rekrutimi i vendeve të

stafit

Qeveria. Përbërja e

organit qeverisës,

zgjedhja e presidentit

Caktimi dhe përdorimi

i fondeve

Financat.

Buxheti.

Proçesi i përpilimit të

buxhetit

190

Humane ose fizike. 191

Teoria e Sheehan, 1997. 192

Sheehan i konsideron aspektet financiare si vendime financiare dhe burime të financimit publik. 193

Aspektet financiare janë identifikuar si fonde të qeverisë dhe burime të tjera të financimit. 194

Qasja e tyre për autonomi financiare është e ngjashme me Frazer (1997), i cili e sheh autoritetin për çështjet

financiare si një jetë element të autonomisë institucionale. 195

E përdori autonominë financiare me autonominë institucionale, në lidhje me pjesën e financave në studimin e

tij. 196

Ose transferimin e tyre për qeverinë. 197

Mekanizmat e organizimit / kufizimit të autonomisë financiare.

101

Jongbloe

d (2000)

Institucion

i Arsimit

të Lartë

Liria e

autoritetit në:

Vendosja e nivelit të

taksave te shkollës,

blerja (të ardhurat e

përgjithshme nga

aktivitetet) dhe fondet e

shpenzuara nga sektori

privat

Kapaciteti ligjor.

Transferimi pronave dhe

infrastrukturës nga shteti

te institucionet

Qeveria. Decentralizimi i

vendimeve mbi

punësimin dhe stafin

universitar

Financat.

Blerjet e menjëhershme

(jo me këste)

McDaniel

(1996)

Sistemi i

Arsimit të

Lartë

Autoriteti në

lirinë:

Marrja borxh ne tregun

kapital, përcaktimi i

tërë aktiviteteve

institucionale në lidhje

me mësimdhënien

komerciale dhe

kontratat e kërkimit

shkencor që krijojnë

fitime

Financat.

Forma e fondeve nga

buxheti i qeverisë.

Forma e burimeve të

tjera. Ndarja e buxhetit

për investime nga ai

operacional

Ordorika

(2003)

Sistemi i

Arsimit të

Lartë

Jo

e specifikuar

Shpërndarja e fondeve

nga burimet e taksave

të shkollimit

Financat.

Përcaktimi se kush

paguan, niveli i fondeve

dhe kriteret e financimit

Rothblatt

(2002)

Sistemi i

Arsimit të

Lartë

Vendimarrja

e pavarur.

Fuqia në:

Vendosjen dhe rritjen e

fondeve

Financat.

Fondet e qeverisë dhe

fondet nga burime të

tjera

Sheehan

(1997)

Jo e

analizuar

Kapaciteti

dhe aftësia e

pavarësisë

Fondet e caktuara nga

qeveria, marrja e

vendimeve financiare

dhe shpërndarja e

burimeve publike

Jo e specifikuar

Tabela 8. Struktura për analizimin e autonomisë financiare.

A) Status ligjor

Statusi ligjor ofron mundësi ose kushte kufizuese për një institucion për të vepruar si

një person ligjor në emër të vet. Statusi ligjor i personit juridik është një instrument ligjor për

të krijuar një entitet ligjor të pavarur e të veçantë198

. Pa statusin e personit juridik, një entitet

ekonomik nuk ka kapacitet ligjor. Më saktësisht, statusi ligjor i personit juridik ofron

elementin bazë për të qenë një ent i veçantë dhe i pavarur ligjor199

. Në këtë perspektivë, një

198

Në Britani, para reformës së vitit 1992 për Arsimin e Lartë, që ndryshoi universitetet, është argumentuar se

në qoftë se universitetet politeknike do të jenë të regjistruar si kompani të vogla apo organizata bamirëse, ato do

të jenë ligjërisht përgjegjëse për të ardhurat dhe shpenzimet e tyre. 199

Pavarësi pasurore, do të thotë që institucionet e Arsimit të Lartë të kenë mjete të caktuara monetare që janë të

domosdoshme për realizimin e veprimtarisë së tyre.

102

njësi ekonomike dhe kufijtë e saj, po kështu edhe veprimet ndaj personave të tjerë janë të

rëndësishme.

Një ent ligjor i pavarur ka autoritet për të lidhur kontrata të detyrueshme, për të

kërkuar zbatimin e kontratës në gjykatë, dhe për ta bërë këtë në emër të organizatës dhe të

dallueshme nga individët e tjerë, anëtarë të një organizate200

.

B) Qeverisja e brendshme

Qeverisja e brendshme në nivel institucioni siguron strukturat e vendimmarrjes lidhur

me financat dhe operacionet e institucionit. Një organ qeverisës emërohet për një njësi të

caktuar dhe organi drejtues është përgjegjës për çështjet e specifikuara për të qeverisur.

C) Financa

Financat merren me menaxhimin dhe planifikimin e çështjeve financiare të njësisë

ekonomike. Nga pikëpamja e një entiteti ekonomik të pavarur çështjet financiare janë të

rëndësishme pasi lidhen me pasjen e buxhetit të vet, të hyrat dhe shpenzimet, kapitalin dhe

menaxhimin e vet financiar.

Menaxhimi financiar përfshin, ndër të tjera, planifikimin financiar, proçeset

buxhetore, kontrollin financiar të të ardhurave dhe shpenzimeve, marrëveshjet e kontabilitetit

dhe menaxhimit të aktiveve.

Autonomia financiare e institucioneve të Arsimit të Lartë në Finlandë shihet në dy

drejtime. Së pari, autonomia financiare në blerjen dhe shpërndarjen e burimeve monetare201

dhe së dyti, në blerjen dhe shpërndarjen e burimeve monetare dhe burimeve jomonetare.

Analizat në të cilat përqendrohet autonomia financiare rreth lirisë për të rritur dhe / ose

përdorur fondet janë vendimtare. Në arsim, siç është rasti në Arsimin e Lartë, burimet tipike

janë ato financiare, njerëzore dhe burimeve materiale202

.

5.6.2 Sistemi i financimit të edukimit në Danimarkë

Në shumicën e vendeve perëndimore, kornizat për kërkime shkencore janë sfiduar në

vitet e fundit, si nga burimet e kufizuara publike për universitetet dhe nga strukturat e reja për

shpërndarjen e burimeve në bazë të konkursit për fondet e jashtme të kërkimeve shtetërore,

fondacionet e ndryshme strategjike kërkimore dhe agjencitë e financimit të BE. Rritja e rolit

të burimeve të financimit të jashtëm nënvizon nevojën për strategji të reja për krijimin e

hapësirave për kërkime në universitete.

Në sistemin europian të Arsimit të Lartë që nga viti 1994 vepron ENIC203

, si organ i

Këshillit të Europës, anëtarë të së cilës janë NARIC204

në çdo vend të veçantë. Qendrat

NARIC janë formuar prej ministrive të arsimit në çdo vend, por statusi dhe objekti i punës së

tyre mund të jetë i ndryshëm nga një vend në tjetrin. Në vendet ku universitetet kanë një

autonomi të fortë, vendimi për njohjen e kualifikimeve dhe periudhës së studimeve për

arsimimin e fituar jashtë shtetit merret prej tyre. Në këto raste NARIC nuk marrin vendim,

por ofrojnë informacion dhe këshilla për të gjithë të interesuarit.

200

Milgrom & Roberts , “Financial Autonomy in Higher Education Institutions”, 1992, faqe 20. 201

Wasser, H. “Redefining Autonomy of Universities. Higher Education Policy”, faqe15. 202

Whitford, A.B “Decentralization and political control of the bureaucracy”, Journal of Theoretical Politics,

2002, faqe 167. 203

Europian Network of Information Centre. 204

National Academic Recognition Information Centre.

103

Rrjeti NARIC është i lidhur me rrjetin informativ të Arsimit të Lartë në Europë

(EURIDICE) i cili përkrahet nga Bashkimi Europian. Rrjeti NARIC kooperon edhe me

Rrjetin Europian të Sigurimit të Cilësisë në Arsimin e Lartë (ENQA) i krijuar më 1999.

Në të gjitha vendet, Naric kryejnë këto funksione :

- japin informacion për Arsimin e Lartë.

- përfaqësojnë shtetin në bashkimin Europian, Këshillin e Europës dhe UNESCO.

- japin vlerësime krahasuese për Arsimin e Lartë të huaj.

- publikojnë informacione, broshura, shërbime në internet.

- japin informacion për mundësitë e studimit dhe punësimit.

Rasti tipik i modelit të Arsimit të Lartë në Danimarkë, veçanërisht në fushën e

kërkimit shkencor është Shkolla e Biznesit të Kopenhagen-it.

Mësimi në tregun e brendshëm në CBS (Copenhagen Business School)205

bëhet pjesë

e përpjekjeve për të krijuar grupe kërkimore, dhe kërkime të financuara nga jashtë. Kjo

mënyrë krijon një bazë për formimin e grupeve të kërkuesve të rinj, të cilët mund të

zhvillojnë programe të reja mësimore.

Financimi i jashtëm për departamentet e universiteteve është një dimension shumë i

rëndësishëm për të patur pushtet dhe që të gjitha departamentet përdorin aftësitë dhe kriteret

e tyre për të thithur burime.

Bazuar në Studimin kërkimor në Shkollën e Biznesit të Kopenhagenit, tregohet qartë

nevoja për cilësi të veçanta për udhëheqje kërkimore, të tilla si:

• Cilësitë personale (kapitalit shkencor) në mënyrë që të krijohet respekti dhe të formulohen

programet e kërkimit.

• Aftësia për një ndërmjetësim midis rrjeteve në mësimdhënie dhe kërkime, duke u kushtuar

më tepër rëndësi atyre jashtë vendit, për të krijuar aleanca për financim.

• Të jetë në gjendje të përdorin kontaktet e jashtme dhe shpërndarjen e kërkimit për qasje në

kërkime të mëtejshme.

• Të jetë në gjendje të përdorin rregullat dhe të negociojë në burokracinë dhe zhvillimin e

hapjes organizative në mënyrë krijuese.

• Për të krijuar një ambient të menaxhimit të vet në një grup kërkimi kolektiv të organizuar

për të mobilizuar kërkuesit e rinj për të marrë iniciativat e tyre.

Me fjalë të tjera, udhëheqja sipërmarrëse në kërkime si një lloj i menaxhimit të

njohurive dhe mospërshtatja në strukturat ekzistuese dhe burimeve është ajo që karakterizon

mjedisin e ri të universitetit. Kjo është një mundësi për të krijuar mundësi të reja në

institucionet, ku hapësira për kërkim shkencor është shtrydhur gjithnjë.

205

CBS-Copenhagen Business School (Shkolla e Biznesit në Kopenhagen), është themeluar në vitin 1917, së

pari si një institucion privat nga Shoqata Daneze për avancime në edukimin e biznesit. Në vitin 1965 CBS u

integrua në sitemin e edukimit të lartë dhe arriti që të jetë institucion vetëqeverisës. CBS është një nga shkollat e

biznesit më të mëdha dhe më të mira në Europën veriore, përqendruar kryesisht në hulumtim.

104

Grafiku 5. Historiku në vite i grupit CBS (Copenhagen Business School).

5.6.3 Gjermania

E kaluara e Arsimit të Lartë gjerman është karakterizuar nga një dallim i qartë

ndërmjet universiteteve dhe institucioneve të specializuara të inxhinierisë, mjekësisë,

ekonomisë, si dhe kolegjeve të ndryshme dhe shkollave profesionale. Megjithatë, duke filluar

nga viti 1960, kolegje të specializuara kanë arritur statusin e universitetit. Termi i ri është

menduar për të siguruar më shumë transparencë për studentët e huaj të interesuar për studime

në Gjermani.

Arsimi i Lartë gjerman është kryesisht publik206

. Disa shtete, ose Länder, janë

përpjekur për të krijuar forma të tjera ligjore për universitetet, p.sh., universitetet publike në

bazë të ligjit të ri të shtetit mund të kenë mundësinë për t’u shndërruar në fondacione.

Buxheti themelor i universitetit vjen nga shtetet, megjithatë, institucioneve të Arsimit të Lartë

u garantohet e drejta kushtetuese për vetëqeverisje. Ministria e arsimit apo ministritë e

Arsimit të Lartë të Landeve individuale udhëheqin institucionet e Arsimit të Lartë. Për shkak

të kësaj politike federale ndaj Arsimit të Lartë, ka një shumëllojshmëri të gjerë të rregullave,

megjithatë, tendenca është qartazi drejt një rritje të autonomisë së tyre. Në vitin 2005,

qeveritë federale dhe shtetërore implementuan një iniciativë, Nismën e Ekselencës, për të

krijuar një sektor elite të universiteteve kërkimore që do të forcojnë shkencën dhe kërkimin

në Gjermani, dhe për të përmirësuar aftësinë e saj konkurruese. Nisma siguron fonde shtesë të

rëndësishme për krijimin e shkollave pasuniversitare dhe grupimeve të ekselencës, si dhe

promovimin e universiteteve të ekselencës. Ndërkaq, secila prej shkollave pasuniversitare do

të marrë 1 milion euro çdo vit dhe secili grup i ekselencës do të marrë 6.5 milion euro në

vit207

.

206

Universitetet publike janë të përcaktuara në Gjermani si , “korporata” , sipas të drejtës publike, ku profesorët

janë nëpunës civil dhe pranimi i studentëve është i rregulluar nga ligji kombëtar. 207

Harding, L. “German states end era of free study”, Education Guardian, 27 Janar 2007.

http://education.guardian.co.uk/print/

105

Sipas Kushtetutës Gjermane sistemi i Arsimit të Lartë në Gjermani është në parim, një

çështje ku shtetet federale (Länder) janë përgjegjëse për autonomi. Për shkak të ashtuquajturit

parimi i sovranitetit të shtetit në çështjet kulturore, pozita ligjore e institucioneve të Arsimit

të Lartë, financimi i tyre, si dhe instrumentet e qeverisjes dhe menaxhimit janë të rregulluara

me aktet përkatëse të Arsimit të Lartë të landeve. Universitetet janë inkorporuar në

administratën shtetërore si korporata publike, e kjo sjell problematikë në buxhet, në çështje

ekonomike dhe atyre të stafit. Buxhetet e tyre vjetore janë pjesë e buxheteve të länder, të cilat

janë miratuar nga parlamentet respektive të landeve208

.

Pjesa më e madhe e financimit për Arsimin e Lartë është siguruar nga fondet publike.

Përderisa institucionet e Arsimit të Lartë janë institucione publike të landeve, shpenzimet e

tyre për hulumtim dhe mësimdhënie (paga, materiale dhe shpenzimet operative) financohen

kryesisht nëpërmjet buxheteve të landeve209

. Shpenzimet për investime më të mëdha, të tilla

si ndërtesat dhe pajisjet shkencore janë ndarë deri më tani mes qeverisë dhe landeve në masën

pesëdhjetë për qind, si pjesë e detyrës së përbashkët për të ndërtuar Arsimin e Lartë. Kohët e

fundit, një reformë e debatuar gjatë, është ajo e miratuar nga parlamenti me qëllim që të ndajë

kompetencat mes qeverisë dhe landeve. Si rezultat, këto të fundit nuk do të marrin në të

ardhmen fonde për investime të mëdha nga Qeveria Federale.

Menaxhimi i ri publik i Arsimit të Lartë gjerman ka në fokus një model të qeverisjes,

që siguron autonomi në nivel të decentralizuar, por siguron në të njëjtën kohë që objektivat

qendrore të arrihen me anë të instrumenteve konkurruese të biznesit210

. Duke pasur në

konsideratë faktin se Gjermania është një shtet federal dhe se shtetet (Länder) janë

përgjegjëse për financimin e Arsimit të Lartë, studimi kombëtar për Gjermaninë duhet të

bazohet në sistemet individuale të Arsimit të Lartë të landeve211

.

Ndërmjet qeverisë e universiteteve gjermane janë lidhur marrëveshje që shërbejnë si

grante për planifikimin e sigurisë për kohën e periudhës së zgjedhjeve, ndërsa universitetet

angazhohen për shkurtime financiare në një masë më të madhe apo më të vogël, në disa lande

këto fonde janë duke u investuar në sektorin e Arsimit të Lartë për qëllime strategjike.

Planifikimi i sigurisë është vlerësuar shumë nga universitetet në kohën kur fondet publike

janë reduktuar ndjeshëm. Duke globalizuar buxhetet universitare dhe duke i bërë ato më

fleksibël, landet delegojnë përgjegjësi në çështjet financiare ndaj institucioneve. Përveç kësaj,

një numër i madh i kompetencave për sa i përket stafit si emërime, ekzaminime dhe

menaxhimi i brendshëm u janë caktuar universiteteve212

.

Disa universitete tashmë kanë përvoja pozitive me marrëveshjet e lidhura nga bordi i

universitetit dhe fakulteteve. Për shkak se autonomia financiare dhe planifikimi i sigurisë

rezulton në kërkesat e larta për përgjegjësi dhe transparencë, universitetet kanë përcaktuar

vetë se cila do të jetë tarifa e studimit. Përveç kësaj, po zhvillohen sistemet e standardizuara

të raportimit ndërkohë që parlamentet kanë për detyrë të sigurojnë një kornizë legjislative.

Burimi kryesor i financimit të institucioneve të Arsimit të Lartë mbetet financimi nga

fondet publike, ndaj shteti është gjithashtu përgjegjës që financat të përdoren në mënyrë të

208

BMBF “Grund-und Strukturdaten/Basic and Structural Data: 1999/2000”, në B. Kehm’s book Higher

Education Germany, Wittenberg & the UNESCO European Center for Higher Education, Bukursht, 1999, faqe

73. 209

Kaulisch, M. Huisman, J. “Higher Education in Germany Country Report”, Cheps Higher Education

Monitor, 2007. 210

Hartwig, Lydia “Funding Systems and Their Effects on Higher Education Systems-Case study, Germany”,

Bavari, November, 2006, faqe 1. 211

Po aty. 212

Beiträge zur Hochschulforschung 1/2006.

106

tillë që dhe universitetet të mbajnë përgjegjësi. Për këtë arsye, universiteteve u është kërkuar

që të bëjnë një raport vjetor mbi arritjen e qëllimeve të përcaktuara dhe përdorimin e

burimeve të tyre. Nëse do te bazohemi te Universiteti i Mynihut, tri janë konfliktet kryesore

të objektivave të cilat duhet të theksohen:

Së pari, ka një konflikt midis kërkesës për të tërhequr kërkuesit shkencor më të mirë

në garën ndërkombëtare, afrimin e gjerë të subjekteve dhe shfrytëzimin e plotë të

kapaciteteve.

Së dyti, qëllimi për t'a bazuar pranimin në Arsimin e Lartë në vlerësimin e aftësive

nga universitetet, është në kontrast me rregullin për të rritur numrin e studentëve.

Së treti, synimi për të krijuar më shumë hapësirë për zhvillimin e kërkimit shkencor

është në kundërshtim me rritjen e ngarkesave të mësimdhënies, që janë tashmë në mënyrë të

konsiderueshme më të larta në krahasim me praktikën ndërkombëtare213

. Është e rëndësishme

specifikimi i këtyre konflikteve të objektivave për shkak se ato kanë efekte në vendimet

strategjike dhe mbi përdorimin e instrumenteve të qeverisjes.

Për disa vite, vërehen dy prirje të përgjithshme të sistemit financiar gjerman. Nga

njëra anë, sistemi i Arsimit të Lartë gjerman vuan nga një financim i ulët, që bëhet i dukshëm

duke krahasuar universitete të mëdha kërkimore në Gjermani me universitetet evropiane. Për

më tepër, universitetet gjermane kanë numrin më të lartë të studentëve.

Nga ana tjetër, përqindja e financimit bazë që mund të përdoret pa kufizime është në

rënie, ndërsa përqindja e programit që lidhet me rezervat financiare është në rritje214

.

Në vitin 2007, Universiteti i Baden-Württemberg, Bayern dhe Nordrhein-Westfalen

vendosën një tarifë shkollimi deri në 500 euro për një semestër, me qëllim pasjen e të

ardhurave shtesë215

.

Tarifat e shkollimit janë për të përmirësuar mbështetjen e studentëve dhe llojin e

kurseve të ofruara. Ministritë dhe universitetet shpresojnë që të rritin sa më shumë motivimin

e studentëve në mësim. Përveç krijimit të një menaxhimi të duhur, ata duhet të bëjnë

dispozita përkatëse që parashikojnë dhe mundësojnë grante për bursa studentore dhe kredi.

Gjithsesi, vetëm tarifat e shkollimit nuk do të mund të zgjidhin problemet financiare të

universiteteve.

5.6.4 Anglia

Sistemi anglez është i njohur si një nga sistemet më të mira universitare në botë jo

vetëm se në Angli ndodhen dy universitetet më të vjetra e më prestigjioze - Oxford dhe

Cambridge - të cilat zëvendësojnë rregullisht njëra - tjetrën, së bashku me universitetin

Harvard të SHBA -së, duke u renditur në tri vendet e para të klasifikimeve vjetore të

universiteteve më të mira në nivel global. Përtej kësaj “kurore” të dhënë, sipas Grupit Russel

- organizatë që bashkon njëzetë akademitë më të mëdha kombëtare - 18 ndër 100 universitetet

me përsosmëri më të lartë në mbarë botën janë universitetet britanike.

213

Kaiser, Frans; Vossensteyn, Hans; Koelman, Joes: “Public funding of higher education. A comparative

study of funding mechanisms in ten countries”, Zoetermeer 2002, faqe 89. 214

Kjo bën që kontributet të ndikojnë në qëllimin strategjik të një universiteti kërkimor për të promovuar

hulumtimin nga përqendrimi në të dhe jo nga presioni afatshkurtër për të marrë fonde. 215

Strobel, Ilka “Neue Finanzierungs- und Steuerungssysteme und ihre Ausëirkungen auf die Hochschulen”,

Die Sicht der Senatverwaltung für Wissenschaft, Forschung und Kultur des Lands Berlin. In: Beiträge zur

Hochschulforschung 1/2006, faqe 70-72.

107

Sipas vlerësimeve të qeverisë sasia e kontributit të sistemit universitar në PBB është

në vlerën prej 2.3%. Por, komuniteti akademik britanik është në gjendje të prodhojë 12% të

botimeve shkencore botërore dhe 33% të botimeve të shkencave humane.

Megjithatë, kriza ekonomike ka shkaktuar dhe do të shkaktojë një goditje të fuqishme

për financat e këtij sistemi model, me reduktime prej £ 950,000,000 në tre vjet. Në kontekstin

e uljes së konsiderueshme, megjithëse ciklike, të ndërhyrjes së qeverisë, debati dhe

veprimtaria politike janë duke u fokusuar në objektivin prioritar që është për të ruajtur

standardin e përsosmërisë në sistemin universitar britanik, nëpërmjet një sërë veprimesh që

veçanërisht synojnë nxitjen e investimeve private në këtë fushë.

Rëndësia specifike e burimeve të financimit të natyrës jo publike, deri më sot, është

më e gjerë dhe më e konsoliduar në Britani se sa në sistemet e tjera të Europës.

Tradicionalisht, kontributet nga studentët (tarifat e shkollimit), donacionet dhe financimet e

projekteve të përbashkëta mes investitorëve dhe objekteve kërkimore janë burime të

rëndësishme të financimit. Universitetet gëzojnë pavarësi në mbledhjen e fondeve, pavarësi e

cila vjen gjithnjë duke u rritur.

Zërat kryesorë të fondeve që lejojnë mbajtjen e korpusit universitar përbëhen nga

financimet publike (63% e totalit të burimeve totale në vitin 2008)216

, sidomos nëpërmjet të

ashtuquajturit financim i granteve, që është zëri kryesor e financimit të zakonshëm.

Më poshtë, për të mbështetur atë që thamë më sipër, po paraqesim këto të dhëna217

.

Grafiku 6. Burimet e financimit të universiteteve për studentët me kohë të plotë në Angli.

Burimet janë të ndarë sipas një skeme të veçantë të administrimit të sistemit anglo-

sakson, duke iu drejtuar për asistencë agjencive qeveritare që veprojnë në baza teknike dhe

vlerësojnë në mënyrë të paanshme.

216

Dearden, L. Fitzsimons, E. & Wyness, G. (forthcoming) “The Impact of Higher Education Finance on

University Participation in the UK”, IFS Working Papers. 217

BIS, “The Impact of High Education Finance on University Participation in the UK”, 2010.

108

Agjencia e caktuar si zëvendësuese në ndarjen materiale të flukseve të zakonshme të

mjeteve monetare të cilat subvencionohen nga Qeveria, është HEFCE218

, (Këshilli i

Financimit të Arsimit të Lartë për Anglinë). Qeveria duhet të vendosë mbi shumën totale të

financimit, por do të jetë përgjegjësi e vetme e Këshillit të Financimit të vendosë mbi

disponimin e këtyre fondeve.

Fushat e investimit në të cilat kategorizohen shpenzimet janë katër219

:

1. fusha e mësimdhënies dhe e të mësuarit,

2. kërkimit shkencor,

3. zgjerimit të pjesëmarrjes

4. fusha e mundësive të barabarta.

Metoda e shpërndarjes së fondeve të qeverisë të caktuara për arsimin bazohet në një

sërë përllogaritjesh të cilat marrin në konsideratë disa faktorë të shumëllojshëm. Midis tyre

përmendet numri dhe lloji i studentëve që ndjekin një universitet të caktuar, lëndët që

mësohen, shpenzimet shtesë për infrastrukturën, të tilla si kostoja e mirëmbajtjes së

ndërtesave historike apo detyrimet e krijuara nga një aktivitet i bazuar në shpenzimet e

kapitalit. Pas përllogaritjes së të gjitha ndryshimeve, financimet e caktuara për mësimdhënien

dhe studimin krahasohen me të ashtuquajturat “kosto standarde”, që është një shumë teorike,

dhe “kosto hipotetike”, që llogaritet duke marrë parasysh vetëm lëvrimet që janë bërë gjatë

vitit të kaluar. Midis dy përllogaritjeve të sjella si shembull, aplikohet një rang i tolerancës në

masën + / - 5% dhe të dy shumat krahasohen, duke dhënë rezultatin e financimit që do të

lëvrohet efektivisht. Shuma e përcaktuar në këtë mënyrë përllogaritjeje nuk ka kufizime përsa

i përket destinacionit të saj dhe universitetet janë të lirë të përdorin atë si e gjykojnë të

arsyeshme220

.

Në rastin e financimeve të kërkimit, që përfshijnë shtatë Këshillat kërkimorë të cilët

menaxhojnë shumën prej 20% të vlerës totale të përcaktuar për Arsimin e Lartë, nuk ndodh si

në mënyrën e evidentuar më lart. Këshillat kërkimorë financohen përmes zërave të buxhetit të

destinuara për kërkime shkencore nga Departamenti i Tregtisë dhe Industrisë dhe të

menaxhuara drejtpërdrejtë nga Zyra e Shkencës dhe Inovacionit (OSI). Fondet janë

disbursuar në bazë të vlerësimit të projekteve specifike kërkimore të prezantuara, të cilat janë

të vlerësuara nga njëri prej 67 komisioneve të ekspertëve (njësitë e vlerësimit) dhe për të cilat

është vendosur një rezultat prej 4 pikësh për projektet më të favorizuara (me përsosmëri në

nivel botëror) për të arritur në vlerësimin me notën 1, që nënkupton kualitet të mjaftueshëm

në nivel kombëtar. Ndër projektet më të mira dhe atyre më pak të mira ka një ndryshim të

konsiderueshëm në sferën e financimit: raporti midis vëllimit të fondeve që merr një projekt i

nivelit 4 dhe vëllimit të fondeve të caktuara për një projekt të nivelit 1 është 07:01.

Sistemi i destinimit të fondeve për aspektin kërkimor është në proçes të ndryshimit të

madh. Në vitin 2014 do të zbatohet në një mënyrë të zakonshme një sistem që përfshin

vlerësimet e rezultatit, të integruara me analizën e ndikimit të kërkimit dhe kontekstin e

realizimit të tij.

Në kushtet e krizës ekonomike, qeveria britanike ka aplikuar një mekanizëm nxitës

për të shpërblyer aftësinë e universiteteve për të tërhequr donacione private. Universitetet, në

bazë të “përvojës” së tyre të konsoliduar në fushën e grumbullimit të mjeteve financiare, janë

218

Këshilli i Financimit të Arsimit të Lartë për Anglinë. 219

Barr, N. “Financing higher education: Lessons from the UK debate”, Political Quarterly, 2003, faqe 371-

381. 220

Blanden, J. & Machin, S. “Educational inequality and the expansion of UK higher education”, Scottish

Journal of Political Economy, 2004, faqe 230-249.

109

klasifikuar në tri kategori, ku secila prej tyre do të marrë një sasi proporcionale të ndihmës

publike të përshtatshme për investime private pikërisht për shkak të kategorisë së

anëtarësimit.

Aktualisht janë duke u studiuar masat e reja që do të përqendrohen në ruajtjen dhe

mbrojtjen e përsosmërisë, në sigurimin për një përqasje në Arsimin e Lartë e të paktën 50% të

të rinjve që mbarojnë arsimin e mesëm, si dhe në promovimin e kërkimit shkencor dhe të

matematikës, e cila konsiderohet si më e lidhur direkt me nivelet e zhvillimit dhe

konkurrencës së vendit.

5.6.5 Spanja

Për Spanjën, së pari mund të flasim për dy lloje financimi, atë të universiteteve

shtetërore dhe të universiteteve private. Këta të fundit nuk marrin fonde publike për

aktivitetet e tyre thelbësore, edhe pse mund të marrin fonde për kërkimin dhe studentët mund

të marrin ndihmë ekonomike ashtu siç është përcaktuar nga e drejta për të studiuar sipas

legjislacionit spanjoll.

Me miratimin e reformës “Ley Universitaria” (LRU) në vitin 1983, kalohet nga një

financim të centralizuar në një model të financimit të universiteteve shtetërore të fokusuara

në qeveritë rajonale, të cilat akordojnë fonde për universitetet në formën e shumave

gjithëpërfshirëse. Çdo universitet është autonom në lidhje me destinacionin e brendshëm të

fondeve. Mbeten të përjashtuara nga autonomia e qeverive rajonale disa zëra të shpenzimeve

të tilla si përcaktimi i pagave të personelit mësimdhënës që janë caktuar në nivel qendror dhe

disa nga burimet kryesore të të ardhurave, të tilla si tarifat e shkollimit.

Në Spanjë janë 17 modele të ndryshme të financimit universitar. Ekzistojnë modelet

më të thjeshta që janë tipike të rajoneve të vogla me një apo dy universitete, deri tek modelet

shumë komplekse, në rajone me shumë universitete të tilla si Katalonja, Andaluzia, Rajoni i

Madridit, Kastilia dhe Leoni, Rajoni i Valencias, ku ne gjejmë sistemet me treguesit realë të

performancës që identifikojnë universitetet më efikase.

Në vitet e fundit, shuma e përgjithshme e fondeve të caktuara për universitetet është

rritur në mënyrë të konsiderueshme: ka shkuar nga 0.54% e PBB-së në vitin 1985 në 1.1% të

PBB–së në vitin 2005 (sipas të dhënave të OECD –së në vitin 2009). Duhet marrë parasysh

fakti se një sasi e konsiderueshme e këtyre investimeve është investuar në infrastrukturën e

re. Përveç kësaj, shumica e fondeve të akorduara për universitetet në Spanjë është përthithur

nga pagat e personelit (59.3% krahasuar me mesataren e vendeve të OECD-së, e cila arriti në

43.5%)221

.

Një tregues tjetër i rëndësishëm në financimin e universiteteve spanjolle është

mundësia e dhënë nga reforma “Ley de la Lou” (LRLOU) e miratuar në vitin 2007.

Universitetet mund të veprojnë si nxitës apo anëtarë të kompanive dhe fondacioneve dhe më

konkretisht: “Për promovimin dhe zhvillimin e aktiviteteve të tyre, universitetet mund të

krijojnë, vetëm ose në bashkëpunim me ente të tjera publike apo private, ndërmarrje,

fondacione apo persona të tjerë juridikë”.

Përveç kësaj, pranohen dhe promovohen aktivitetet e jashtme të grupeve dhe

individëve, të tilla si:

221

Mora, J.G. and Vidal, J. “Adequate policies and unintended effects in Spanish Higher Education”, 6 Tertiary

Education & Management (2000), faqe 254-256.

110

“Grupet kërkimore të njohura nga universitetet, departamentet dhe institutet

kërkimore universitare, si dhe stafi pedagogjik. Përmes këtyre organeve të njëjta ose

organeve të tjera, si qendra, fondacione apo struktura organizative të ngjashme me

universitetet, grupet kërkimore mund të lidhin kontrata me individë, universitete dhe ente

publike apo private për realizimin e punës me karakter shkencor, teknik ose artistik, si dhe

për zhvillimin e specializimit mësimor ose të aktiviteteve specifike të trajnimit.222

”

Çdo universitet përcakton kriteret për lidhjen e kontratave të tilla dhe shpërndarjen e

aseteve dhe burimeve që rrjedhin nga këto marrëveshje.

Çmimi i studimit në Arsimin e Lartë nuk vendoset lirisht nga universiteti, por

caktohet nga shteti, ndaj universitetet kanë pak liri veprimi në lidhje me çështjet e çmimeve.

Megjithatë, tarifat e shkollimit në universitetet shtetërore janë të ulëta. Qeveria subvencionon

pjesën më të madhe të kostos së Arsimit të Lartë publik, përsa kohë tarifat e shkollimit nuk

mund të mbulojnë më shumë se 20 për qind të buxhetit të çdo universiteti

Vetëm universitetet private kanë liri absolute për të vendosur tarifat e tyre të

shkollimit, të cilat në krahasim me universitetet shtetërore priren të jenë mjaft të larta (mbi

5.000 Euro në vit).

5.6.6 Italia

Modeli aktual i financimit në sistemin universitar italian është zhvilluar me vendosjen

e autonomisë financiare të universiteteve, me ligjin nr.537 i vitit 1993.

Që në vitin 1994, mjetet financiare të vendosura nga shteti për universitetet shtetërore janë

parashikuar nga Ministria në këtë mënyrë:

a) Fondi për financimin normativ të universiteteve (FFO).

b) Fondi për mirëmbajtjen e universitetit dhe për pajisjet e mëdha shkencore.

c) Fondi për programimin e zhvillimit të sistemit universitar

Veçanërisht FFO përbëhet nga një pjesë parash bazë223

dhe nga një sasi parash riekuilibrimi,

që vendosen në përputhje me objektivat e dhënë promovues dhe kriteret relative.

Mekanizmi i funksionimit të modelit është i bazuar mbi një miks financimesh formulë

dhe financimi konkurues.

Elementi i parë gjithmonë ka qenë më mbizotërues se i dyti: në një fazë të

karakterizuar nga një kufizim permanent i burimeve të lëna në dispozicion për sistemin

universitar, kriteret e ndarjes së FFO kanë nxjerrë shpërndarjen historike të burimeve

ndërmjet universiteteve.

Diskutimi më i fundit po zhvillohet rreth propozimit të shpërndarjes së fondeve

shtetërore bazuar mbi një element konkurrues më të gjerë, lidhur me performancën e

universiteteve dhe shoqëruar nga zbatimi i një autonomie të vërtetë224

. Kushti thelbësor i një

autonomie të tillë tregohet nga qëndrueshmëria ekonomike dhe nga menaxhimi i

përgjegjshëm i burimeve. Stimulimi i cilësisë dhe vlerësimi mbi meritën e rezultateve të

kërkimeve dhe formimit, në anën tjetër janë në bazë të vlerësimit konkurrues, me një objektiv

rritjeje deri në 30% të sasisë së parave të FFO.

222

Mora, J.G. and Vidal, J. “Lifelong Learning in Spanish Universities: The Market Inside the Public System”,

3 European Journal of Education (2000), faqe 317-327. 223

Sqarim: proporcionale me transferimin historik të burimeve për çdo universitet që është në rënie me kalimin

e kohës. 224

Stolfi, G. “Il finanziamento dei sistemi universitari”, Itali, 2010, faqe 10.

111

Paralelisht me ligjin e tanishëm organik të reformës së kontabilitetit të shtetit në

Francë, u mbajt edhe në Itali, prezantimi i një reforme organike, që përmban një sërë

autorizimesh225

, që riformulon në tërësi mjetet e Bilancit të Shtetit, duke përmbushur një

proçes reformash. Të tilla ndryshime të perspektivës do i ndiejnë efektet dhe mbi proçedurat

e financimit universitar duke zhvilluar sipas objektivave të reformave, autonominë e

menaxhimit të qendrave të shpenzimeve, përgjegjshmërinë e tyre dhe kulturën e cilësisë dhe

të kontrollit.

5.6.7 Franca

Në vitet e fundit kriza ekonomike ka ndikuar negativisht në investimet kombëtare në

universitetet franceze, sidomos në punën kërkimore226

. Duke analizuar vitet 2007-2013,

treguesit japin një rritje prej 16 % të burimeve të investuara. Rritja në terma sasiore të

burimeve të investuara përkon me periudhën e vendosjes së një reforme paralele shumë

domethënëse mbi sistemet qeverisëse të financimit të arsimimit të lartë. Vendosja në veprim e

reformës nisi në vitin 2007 dhe u koordinua me hyrjen në fuqi të reformës së Bilancit

Shtetëror të mbajtur nga LOLF-Loi Organique rélative aux Lois de Finance, ndërhyrje

strukturore e përpunuar në vitin 2001 dhe që ka hyrë në fuqi me 1 janar 2006.

Më parë financimi publik i universiteteve bëhej duke ndjekur këto linja kryesore:

1. Një financim për menaxhimin normativ të shpërndarë ndërmjet universiteteve mbi

bazën e disa treguesve si numri i studentëve të regjistruar, të ndarë sipas llojit të kursit të

ndjekur, nevoja e orëve të mësimdhënies, nevojat pedagogjike, sipërfaqja (në metra katrorë) e

institucionit dhe kompensimi i personelit jo mësimdhënës.

2. Një financim mbi bazën e akordeve me kontrata katër vjeçare Shtet-Universitet të

karakterizuar nga objektiva të qartë, tregues për monitorimin dhe vlerësimin (rreth 40% e të

gjithë burimeve publike).

3. Një financim i përkryer, për projektet e lidhura me prioritetet e dhëna nga

Ministria.

Kuadri ndryshoi krejtësisht me hyrjen e ligjit nr.1199 “Mbi përgjegjësitë e

universiteteve”227

, në 10 gusht 2007. Objektivi kryesor i ligjit ishte për ti dhënë institucioneve

akademike franceze mjetet e nevojshme për të qenë më reagues dhe më të shpejtë në

konkurrimin botëror mbi arsimin. Për të bërë këtë u parashikua një reformë radikale e

modeleve të qeverisjes dhe të sistemeve të financimit publik në dobi të autonomisë së

menaxhimit të qendrave të shpenzimeve dhe të zhvillimit të politikave të përgjegjshmërisë

dhe cilësisë.

Burimet publike që nga viti 2009 shpërndahen si një transfertë unike jo të limituar

sipas përdorimit. Janë analizuar gjithashtu dhe treguesit në bazë të së cilave përcaktohet

ndarja e transferimeve të vendosura në favor të çdo institucioni. Deri në vitin 2008 sistemi i

ndarjes së burimeve, si u konstatua më lartë bazohej përveç se në kontratat 4 vjeçare, mbi

përcaktime të larta cilësore dhe duke iu drejtuar ekskluzivisht problematikave të didaktikës.

Sot parametrat lëvizin, nga numri i të regjistruarve në numrin e studentëve që japin

provimet dhe nga numri i punonjësve në numrin e kërkuesve “aktivë” mbi bazën e tre

parimeve thelbësore:

1) Thjeshtësi, globalizim dhe transparencë.

225

Ligji 31 dhjetor 2009, nr.196 226

P.sh në 2010 pranohet se rritja e financimeve publike ka një rritje prej 6% në krahasim me vitin e shkuar. 227

Loi sur la Responsabilité des Université, LRU.

112

2) Financim i barabartë i të gjithë detyrave të vendosura nga universiteti për menaxhimin

e shërbimit publik (vëmendje e re mbi problematikat e financimit të kërkimit dhe

ekselencës).

3) Vlerësim i rezultateve.

Sa i përket pikës së fundit, është për t’u vënë re roli në rritje në vlerësimin e performancës

të secilit prej aktorëve institucional të sistemit, ku AERES228

, si një organ teknik është në

mënyrë funksionale i pavarur nga hierarkia qeveritare.

5.6.8 Financimi në Kroaci

Në vitin 2003 Akti mbi Arsimin e Lartë i delegoi universiteteve vendosjen e kuotave të

pranimit si dhe përcaktimit e niveleve të tarifës së shkollimit. Nga ana tjetër, ai prezantoi

skemën e financimit, që lejon institucionet e armimit të lartë të alokojnë në mënyrë të pavarur

fondet e marra.

Burimet e fondeve të institucioneve të Arsimit të Lartë në Kroaci janë:

1. Buxheti i shtetit,

2. Fondet e autoriteteve lokale,

3. Fondacioni Kombëtar i Shkencës (fonde të bazuara në projekte),

4. Institucione që posedojnë fonde dhe donatorë të ndryshëm.

Midis vitit 2003 dhe 2007, një mesatare prej 70% e të ardhurave të institucioneve të

Arsimit të Lartë është siguruar nga buxheti i shtetit, i cili në vitin 2007 arriti në 0.86% të

GDP-së. Po në këtë vit, të dy burimet e financimit, fondet shtetërore dhe vetë të ardhurat e

institucioneve u dyfishuan, por pjesëmarrja në PBB pësoi rënie. Për shkak të mungesës së një

metodologjie zyrtare në mbledhjen e të dhënave, këto të dhëna janë bazuar në vlerësime të

Ministrisë së Financës, të mbledhura nga Instituti për Financa Publike. Kriteret ligjore për

financim janë: sasia e punës e vlerësuar si kërkesë / kusht për të zbatuar programet e

aprovuara, çka lidhet me numrin e punonjësve, ngarkesën e tyre në punë (e vlerësuar sipas

standarteve të Arsimit të Lartë) si dhe cilësinë e programeve. Nuk ka asnjë diferencim në

lidhje me fushën e studimit. Në praktikë, shumat e fondeve të alokuara janë bazuar mbi ato të

viteve të mëparshme dhe nuk ka ndonjë mekanizëm konsistent bazuar në kriteret e

mësipërme. Sipas kornizës ligjore, alokimi duhet të bëhet në përputhje me modelin e dhënies

së fondit në mënyrë të menjëhershme dhe të përgjithshme (pa këste të vogla të shpërndara në

kohë). Sipas këtij modeli, vetë institucioni arsimor mund të bëjë shpërndarjen e shumës së

marrë pa u konsultuar më parë me Ministrinë. Përqindja më madhe e fondeve ndahet për

pagesat e punonjësve nëpërmjet marrëveshjeve kolektive si dhe për shpenzime indirekte.

Këto të fundit kufizojnë fondet që janë në dispozicion për një rishpërndarje të lirë. Kështu,

modeli i financimit ka nevojë për reformim. Pjesa e mbetur prej 30% vjen kryesisht nga

institucione që posedojnë fonde që përbëhet nga tarifat e studentëve (rreth 38%) dhe nga

publikimet dhe aktivitetet kërkimore (36%).

Ligji lejon për financim publik të arsimit privat nën të njëjtat kritere që janë të

vlefshme për institucionet publike. Por gjithashtu ekziston edhe një “kusht shtesë”, që

institucionet private të Arsimit të Lartë mbulojnë aktivitete në një fushë të caktuar që nuk

mund ta bëjnë institucionet publike. Praktikisht, shteti zakonisht nuk u siguron fonde

institucioneve private, por studentët e tyre kanë ushqim të subvencionuar, janë të përjashtuar

nga taksat, sigurimet shëndetësore dhe benefite të tjera të mirëqenies së studentëve.

228

Agjencia e vlerësimit të kërkimit në Arsimin e Lartë.

113

5.6.8.1 Kontributet e studentëve dhe mbështetja financiare

Çdo vit, universitetet në mënyrë autonome vendosin kuotat e pranimit. Nëpërmjet

këtyre kuotave universitetet normalisht caktojnë dhe një numër studentësh që janë të

përjashtuar nga pagesa e tarifës së studimit (student full ose part time). Që në vitin 2008,

Ministria ka kaluar një vendim për mbështetjen e studentëve të ciklit të dytë të studimeve.

Gjithashtu ajo ka firmosur kontrata me universitetet për të rimbursuar pagesat e shkollimit

për studentët me kohë të plotë në programin e ciklit të dytë, duke e bërë këtë studim falas për

studentët.

E njëjta gjë do të implementohet për vitin e parë të studentëve të ciklit të parë në vitin

2010/11. Sipas MSES229

, deri në 2010 rreth 60% e studentëve full time të ciklit të parë nuk

paguanin taksë shkollimi tek institucionet publike të Arsimit të Lartë në Kroaci. Kostot e tyre

të studimit ishin paguar nga buxheti i shtetit nëpërmjet një sistemi indirekt të mbështetjes

financiare. Pjesa tjetër, 40% e studentëve të mbetur e paguanin këtë taksë të vendosur nga

institucionet e Arsimit të Lartë, e cila afërsisht përbënte një të tretën të kostove aktuale të

studimit. Përqindja e saktë e pagesës që ata kryenin varionte midis institucioneve të Arsimit

të Lartë dhe studentëve, në përputhje me suksesin e tyre të përgjithshëm si renditja e tyre në

provimet e pranimit, notat dhe numri i krediteve që një student ka fituar. Studentët part time

dhe ata pasuniversitare e paguajnë gjithmonë taksën dhe nuk marrin ndonjë benefit të

siguruar nga sistemi kombëtar i mirëqenies së studentëve. Taksat vjetore janë midis 700 dhe

1400 Euro për studentët e ciklit të parë dhe të dytë. Ndërsa për studentët pasuniversitarë

taksat variojnë nga 1400 deri në 3000 Euro.

Ministria e Shkencës, Arsimit dhe Sporteve formoi një Komitet në vitin 2009 më

qëllimin zhvillimin e një kornize ligjore për Arsimin e Lartë dhe për të vlerësuar kornizën

legjislative të asaj kohe që kishte të bënte me kostot e financimit për studim në Kroaci.

Qeveria e Republikës së Kroacisë kaloi një vendim në mars të vitit 2010 që në thelb kishte

sigurimin e arsimit falas në ciklin e parë të studimeve. Kontratat janë firmosur me

institucionet e Arsimit të Lartë dhe zbatimi i këtij vendimi filloi në vitin akademik 2010-

2011.

Të gjithë studentët e institucioneve private të Arsimit të Lartë paguajnë taksa

shkollimi, të cilat variojnë ndërmjet 500-1500 Euro në vit. Këto institucione mund të ofrojnë

dhe falje të tarifës së shkollimit për studentët e tyre, por kjo gjë nuk është rregulluar me ligj

në nivel kombëtar.

Të gjithë studentët full time në Kroaci marrin një subvencion për ushqimin (çmimi i

një vakti të plotë për studentët është 0.8 Euro dhe pjesa tjetër mbulohet nga shteti), sigurimet

shëndetësore, përjashtimin nga taksat për punësimin e studentëve, subvencion për

akomodimin privat, lehtësim të taksave mbi të ardhurat e prindërve të studentit. Përveç kësaj,

shumica e studentëve me kohë të plotë në Kroaci kanë subvencione të plota ose të pjesshme

për kostot e transportit lokal (financuar nga komunitetet lokale). Studentët të cilët jetojnë në

konvikte paguajnë rreth 30 Euro në muaj për strehimin e tyre (çmimet variojnë për konvikte

dhe qytete të ndryshme). Gjithashtu, ekziston dhe një sistem i granteve shtetërore vjetore për

disa kategori të studentëve si studentë të jashtëzakonshëm, studentë me status të ulët

ekonomik apo social dhe studentë me nevoja të veçanta. Meqenëse nuk ka të dhëna zyrtare

mbi kostot e studimit apo aksesin e të gjitha grupeve sociale në Arsimin e Lartë, Ministria e

Shkencës, Arsimit dhe Sporteve dhe aktorë të tjerë u janë bashkuar projektit Tempus “Drejt

Aksesit të Barabartë dhe Transparent në Arsimin e Lartë”, i cili u implementua nga fundi i

vitit 2012. Qëllimi ishte vlerësimi i sistemit aktual të mbështetjes studentore duke siguruar të

229

Ministria e Shkencës, Arsimit dhe Sporteve, Kroaci.

114

dhëna dhe prodhuar udhëzime për ndryshimet në politikat arsimore. Republika e Kroacisë

gjithashtu i është bashkuar studimit krahasues mbi mirëqenien studentore230

.

5.6.8.2 Aktivitetet kërkimore

Siç është deklaruar në Aktin mbi Aktivitetin Shkencor dhe Edukimin e Lartë,

Politikën e Shkencës dhe Teknologjisë të Republikës së Kroacisë për periudhën 2006-2010

(MSES, 2006), aktivitetet shkencore janë një përgjegjësi kryesore e universiteteve (por jo e

institucioneve të tjera të Arsimit të Lartë).

Aktivitetet kërkimore të ndërmarra nga institucione të Arsimit të Lartë janë nën

autoritetin e Ministrisë së Shkencës, Arsimit dhe Sporteve, e cila kryen detyra administrative

të lidhura me planifikimin, financimin, zbatimin dhe monitorimin e shkencës dhe

teknologjisë në Republikën e Kroacisë. Trupi strategjik dhe këshillues për zhvillimin dhe

mirëmbajtjen e cilësisë së të gjithë aktivitetit shkencor është Këshilli Kombëtar për Shkencën

(KKSh). Ky këshill monitoron dhe përcakton cilësinë e organizatave shkencore, propozon

buxhete për aktivitete shkencore, organizon përcaktimin e projekteve dhe programeve

shkencore, dhe i paraqet propozime buxhetore vjetore për shkencën dhe Arsimin e Lartë

qeverisë kroate. Në vitin 2000, parlamenti kroat miratoi një akt që themeloi Fondacionin

Kombëtar të Shkencës (FKSH), agjensi qeveritare e cila ishte përgjegjëse për financimin e

projekteve shkencore dhe zhvilluese përveç Ministrisë. Pjesa më e madhe e aktiviteteve

kërkimore në aspektin e burimeve njerëzore dhe numrit të subjekteve ligjore të regjistruara

nga Zyra Qendrore e Statistikave (ZQS) janë pjesë e sektorit të Arsimit të Lartë. Ky sektor

përbën rreth 44% të të gjithë institucioneve të kërkimit dhe zhvillimit231

dhe punëson rreth

50-60% të të gjithë studiuesve. Shumica e projekteve kërkimore të financuara nga shteti, mbi

70%, zbatohen nga universitetet, ndërkohë që ajo çfarë mbetet zbatohet nga institucionet

publike, institucionet private dhe njësitë e tjera kërkimore. Komercializimi i shkencës

nëpërmjet bashkëpunimit shkencor ose kompanive të sapo krijuara është akoma një praktikë e

re në komunitetin akademik kroat232

. Pjesa e shpenzimeve të Arsimit të Lartë në kërkimin

dhe zhvillimin (R&D) e financuar nga ndërmarrjet private të biznesit ose industria përbën

rreth 10% të këtyre shpenzimeve, ndërkohë që shumica e HERD233

financohet nga qeveria

qendrore, në më shumë se 70% të totalit të fondit. Në prill të vitit 2007 parlamenti kroat

miratoi ndryshimet në Aktin e Aktivitetit Shkencor dhe Arsimit të Lartë të cilët prezantuan

një sistem të uljes së taksave për kërkimet shkencore në mënyrë që të lehtësojë

komercializimin e tij dhe hyrjen e financimit privat në Arsimin e Lartë. Shkencëtarët kroatë

gjithashtu marrin pjesë në projekte ndërkombëtare, kryesisht ato të financuara nga Bashkimi

Europian, si FP7, COST, ESF, Eureka etj.

230

Njohur si studimi EUROSTUDENT IV. 231

R&D- Research and Development në origjonal. 232

Havas, A. (2001) “Innovation policy in six candidate countries: The challenges, Innovation - Policy Profile”

Hungari. ftp://ftp.cordis.lu/pub/innovationpolicy/studies/studies_six_candidate_countries_hungary_2001.pdf 233

HERD, Higher Education Expenditure on R&D/ Shpenzimet e Arsimit të Lartë mbi Kërkim dhe Zhvillim.

115

Kapitulli 6

Financimi në sistemin e Arsimit të Lartë në SHBA e vende të tjera

6.1 Sistemi i lartë arsimor amerikan

Sistemi i Arsimit të Lartë në SHBA nuk ka një model të vetëm. Ajo që është unike për

këtë vend është mjedisi social, i cili e ka bërë të mundur suksesin e sistemit universitar

amerikan. Madhësia dhe pasuria materiale e universiteteve më të mira amerikane krijojnë, pa

dyshim, avantazhe të dukshme ndaj universiteteve të të gjitha vendeve.

Modeli amerikan është pa dyshim, “standardi i artë”, të cilin përpiqen ta imitojnë, ose

ta përshtasin, sipas kushteve dhe nevojave të tyre, pjesa më e madhe e vendeve të botës. Në

Shtetet e Bashkuara ka mbi 2,500 universitete dhe kolegje; shumë prej tyre janë private,

shumë të tjera mbështeten nga shteti, një pjesë kanë mbështetje private dhe shtetërore. Më

shumë se gjysma e universiteteve të këtij vendi janë krijuar pas Luftës së Dytë Botërore.

Shumë universitete amerikane kanë programe akademike dhe profesionale

pasuniversitare (graduate programs), të tjera ofrojnë vetëm kurse dhe diploma universitare.

Disa universitete janë të orientuara në arsimimin liberal në shkenca dhe arte, duke e vënë

theksin kryesisht në mësimdhënie dhe më pak në veprimtari kërkimore; të tjerë i kushtojnë

prioritet kërkimit dhe “trajnimit” në krahasim me mësimdhënien dhe janë të orientuara nga

shkencat natyrore dhe biznesi.

Pavarësisht këtyre dallimeve, struktura e pothuajse të gjitha universiteteve dhe

kolegjeve amerikane është e ngjashme në kuptimin që të ardhurat e tyre vijnë nga pagesat e

shkollimit, kontributet dhe donacionet dhe për institucionet shtetërore, nga buxheti për

arsimin. Struktura dhe mënyra e drejtimit të universiteteve është e centralizuar ku në krye të

saj janë Presidenti i Universitetit dhe një bord i vogël të besuarish (board of trustees). Përveç

kërkimeve që kryhen nga institutet kërkimore kombëtare, nga industria private, nga

institucionet që kanë të bëjnë me sigurinë kombëtare dhe nga organizatat think tank, të cilat

janë organizata të profilizuara në shkencat sociale të aplikuara, veprimtaria më e madhe

kërkimore në SHBA realizohet në 50 universitetet më të mira kërkimore të këtij vendi (në ato

që quhen research universities). Pjesa më e madhe e buxhetit për R&D (Research &

Development - kërkim dhe zhvillim) në universitetet amerikane financohet nga korporatat

dhe industritë e mëdha. Gjatë 30 vjetëve të fundit, financimi i kërkimeve shkencore në

universitetet amerikane nga ana e kompanive industriale është rritur mbi 500 përqind. Vetëm

në vitin 2003, shpenzimet e universiteteve kryesore amerikane për kërkime shkencore arritën

vlerën 40 miliardë USD.

Një tipar dallues i sistemit amerikan është se fokusi dhe aktivitetet arsimore dhe ato

kërkimore në universitetet e këtij vendi kanë qenë dhe janë të lidhura institucionalisht

ndërmjet tyre që nga koha kur Presidenti Abraham Linkoln themeloi Akademinë Kombëtare

të Shkencave më 1863, gjë që u fuqizua më shumë në kohën e “Projektit Manhattan”, në vitet

1942-1946. Një lidhje e tillë institucionalisht organike midis mësimit dhe kërkimit ka

mundësuar, më shumë se në çdo vend tjetër të botës, që idetë, stafet akademike dhe resurset

njerëzore e financiare të qarkullojnë midis universiteteve dhe sektorëve të tjerë të shoqërisë.

Si shembuj mund të përmendim bashkëpunimin Harvard/MIT (Massachusetts Institute of

Technology); Bell Labs, DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency), etj. Në

Shtetet e Bashkuara, kjo lidhje midis arsimit dhe kërkimit merret si e mirëqenë, gjë që nuk

është e vërtetë për vende të tjera.

116

Në Shtetet e Bashkuara, janë propozuar rekomandime të ngjashme për rritjen e

taksave të shkollës disa vjet më parë234

me qëllim shpërndarjen në mënyrë adekuate të kostos

totale të Arsimit të Lartë mes studentëve, familjeve të tyre dhe burimeve publike. Kjo rritje e

tarifave të shkollimit, së bashku me rritjen e pjesëmarrjes së korporatave në financimin e

institucioneve të Arsimit të Lartë, ka qenë një faktor i rëndësishëm në zhvillimin e sistemit të

Arsimit të Lartë në Shtetet e Bashkuara.

Duke analizuar zhvillimet e fundit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës235

, një trend i

përgjithshëm është gjithashtu ulja e peshës së prindërve dhe tatimpaguesve për financimin e

Arsimit të Lartë dhe dhënia e kredive që duhet të garantohen nga shteti. Një tjetër alternativë

është dhënia e kontributeve monetare për shlyerjen e kredive. Futja e një skeme kredish do të

prezantonte bashkëpunimin në ndarjen e kostos dhe mund të ndihmojë në përmirësimin e

efikasitetit, të paktën në vendet në të cilat kohëzgjatja reale e studimeve është tepër e gjatë.

Disa vende europiane janë duke diskutuar llojet e politikave të përshkruara më lart.

Në Spanjë236

, Raporti për Financimin e Universitetit, hartuar nga Këshilli i Universiteteve në

vitin 1995, parashikon një situatë të re financiare duke filluar nga viti 2004, sipas të cilit

mekanizmat e rinj do të stimulojnë efektivitetin, efikasitetin dhe cilësinë. Raporti propozon

një rritje në të ardhurat e Universiteteve në 53 përqind nga pagesat e studentëve dhe 76 për

qind nga burime të tjera private.

6.2 Financimi i Arsimit të Lartë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës

Sistemi amerikan i Arsimit të Lartë është ndër më të mirët në botë, megjithatë, shumë

fusha kanë ende nevojë për përmirësim. Në veçanti, duket të jenë thelbësore barrierat

financiare në Arsimin e Lartë, pavarësisht shpenzimeve të mëdha qeveritare që kanë për

qëllim qasjen e promovimit. Hartuesit e politikave të financimit të universiteteve kanë

propozuar rritjen e granteve të studentëve. Duke qenë se grantet janë të kushtueshme, ato

kanë cënuar efikasitetin dhe barazinë, si edhe zbatimet e tyre dhe puna kërkimore tregojnë që

ato janë jo efektive. Konçesionet e tatimit mbi të ardhurat dhe subvencionet qeveritare

gjithashtu kanë probleme të kësaj natyre.

Në dallim nga kjo, praktikat më të mira ndërkombëtare duket se konvergojnë në

kreditë studentore me pagesa që ndryshojnë në bazë të të ardhurave. Kreditë e bazuara mbi të

ardhurat duket se lehtësojnë aksesin në kolegj me kosto të ulët fiskale, pa joefikasitetin dhe

pabarazitë që shoqërojnë grantet, subvencionet ose konçesionet tatimore.

Shtetet e Bashkuara kanë një program kredie mbi të ardhurat e kushtëzuara, që mund

dhe duhet të përmirësohet, pasi problemi kryesor në këtë program është se kufijtë e kreditimit

janë shumë të ulëta. Në kontrast me shkollat e saj të larta, sistemi i Arsimit të Lartë të

Shteteve të Bashkuara është pranuar gjerësisht të jetë më i miri në botë237

.

234

CFAT, 1973. 235

Hearn, J. C, and Longanecker. “Enrollment Effects of Alternative Postsecondary Pricing Policies, Journal of

Higher Education” 56(5), 1985, Reprinted in D. Breneman, et al., ed. ASHE Reader on Finance in Higher

Education. Needham Heights, Massachuseet: Simon and Schuster Custom Pub, 1993, faqe 27. 236

Hansen, W. L. and Stampen, J. O. “The Financial Squeeze on Higher Education Institutions and Students:

Balancing Quality and Access in the Financing of Higher Education”, Journal of Education Finance 15 (1989).

Reprinted in D. Breneman, et al., ed. ASHE Reader on Finance in Higher Education. Needham Heights,

Massachusetts: Simon and Schuster Custom Pub,1993, faqe 18. 237

Suksesi i sistemit amerikan të Arsimit të Lartë shpesh i ngarkohet strukturës së saj së decentralizuar. Këto

karakteristika e dallojnë atë (në shkallë të ndryshme) nga të dyja shkallët e arsimit fillor e atij të mesëm nga

Arsimi i Lartë në vendet e tjera të Shteteve e Bashkuara.

117

Një nga debatet kryesore në SHBA dhe në shtetet e tjera lidhet me koston e Arsimit të

Lartë, nëse Arsimi i Lartë është i përballueshëm, sidomos për studentët që vijnë nga familje

me të ardhura të ulëta dhe se duhet të ekzistojë përgjegjësia për financimin e arsimit

postsecondary. Një teori është se studentët me të ardhura të ulëta nuk munden më të

përballojnë vazhdimin e universitetit, se një numër në rritje i të diplomuarve janë të mbytur

me borxhe të mëdha pas përfundimit të studimeve dhe se kostot e larta shpien në një problem

të madh të braktisjes dhe zvogëlon aksesin në Arsimin e Lartë. Universitetet janë duke

gërryer studentët dhe familjet e tyre, por realiteti është më kompleks se kaq. Kostoja e

Arsimit të Lartë, në mijëvjeçarin e ri, në Amerikë dhe në shumicën e vendeve në botë, është

zhvendosur nga shteti tek studenti Në të vërtetë ajo është pjesë e nismës së politikës afatgjatë

dhe të ngadaltë nga qeveria në të gjitha nivelet.

Ka shumë të dhëna, që tregojnë kufizimet në disponueshmërine e financimit. Kjo

përfshin studentët (si për shembull ata që jetojnë larg kolegjeve), studentë që punojnë me

kohë të pjesshme me një pagesë të ulët (dukë shtyrë diplomimin) dhe ndjeshmëria shumë më

e madhe është tek studentët me familje me të ardhura të ulëta238

. Sidoqoftë, këto janë subjekte

të interpretimeve alternative. Në lidhje me këtë çështje, Cameron dhe Heckman239

, për

shembull, shprehin skepticizëm

Kreditë private për Arsimin e Lartë janë rritur me shpejtësi240

. Disa komentues

supozojnë se një gjë e tillë ka zgjidhur problemin e aksesit. Megjithatë, edhe pse tani kreditë

private janë përhapur shumë, ato nuk janë universale. Ato në mënyrë tipike kërkojnë një

bashkë-firmosësh të besueshëm, si për shembull një prind. Shumë studentë, si përfituesit e

“pavarur” të Pell Grant241

nuk mund të sigurojnë diçka të tillë. Disa kredi janë të

disponueshme pa një garanci, por këto janë për studentët profesionistë, jo për të

padiplomuarit normal. Kështu që, popullariteti i kredive private nuk mënjanon nevojën për

disa masa politikash me qëllim sigurimin e aksesit në Arsimin e Lartë.

Duhet pranuar që këto çështje janë kontradiktore. Pika e rëndësishme mund të jetë që

ka një numër të madh hulumtimesh që mbështesin pikëpamjen se barrierat financiare

pengojnë shumë studentë të ndërmarrin studime të vlefshme. Megjithatë, shkalla me të cilën

këto studime provojnë këtë hipotezë është çështje për t’u diskutuar.

Këshilluesit e ndihmës financiare, udhëzuesit e karrierës dhe të tjerët që merren me

ata që përfundojnë shkollën e mesme sugjerojnë se barrierat financiare janë vendimtare në

pengimin e shumë studentëve për të shkuar në kolegj. Shumë politikëbërës thonë se janë të

vetëdijshëm rreth këtyre rasteve. Ky informacion mund të mos i bindë studiuesit, por duket se

është me ndikim në komunitetin e Arsimit të Lartë dhe qarqet më të gjera politike në të cilët

duket se ka një konsensus se barrierat financiare tek edukimi janë të rëndësishme dhe duhet

bërë më shumë në lidhje me këtë. Edhe pse debati akademik nuk mund të zgjidhet, ai politik

duket më i vendosur.

Shprehja më e fundit e këtij konsensusi është raporti i Komisionit Spellings242

. Ai

arriti në përfundim se “Aksesi në Arsimin e Lartë në Shtetet e Bashkuara është padrejtësisht i

kufizuar nga … pengesat e vazhdueshme financiare. Ka fakte të mjaftueshme që të rinj të

238

Bound, J.; Groen, J.; Kezdi, G.; Turner, S. “Trade in University Training: Cross-State Variation in the

Production and Stock of College-Educated Labour” Journal of Econometrics, Gusht, 2004, faqe 143-73. 239

Cameron, S. and Heckman, J. (1999), “Can Tuition Policy Combat Rising Wage Inequality?”, Chapter 5, in

Financing College Tuition, M.H. Kosters (Ed), The AEI Press, Washington DC. 240

Për informacion të mëtejshëm rreth kredive private, shih Instituti për Politikën e Arsimit të Lartë, SHBA. 241

Pell Grant është granti ku qeveria federale amerikane siguron për ata studentë që kanë nevojë për të paguar

studimet. 242

Spellings Commission është Komisioni mbi të Ardhmen e Arsimit të Lartë.

118

kualifikuar nga familje me të ardhura të ulëta kanë shumë më pak gjasa për të shkuar në

kolegj në krahasim me bashkëmoshatarët e tyre të ngjashëm nga familje me të ardhura të

larta”243

.

Në përputhje me këto rrethana, u bë thirrja për një rritje të granteve financiare të

bazuara në nevoja dhe në veçanti, për të rritur fuqinë blerëse të mesatares të Pell Grant në një

nivel prej 70% (nga 48% në vitet 2004-2005) të gjysmës së institucioneve publike 4 vjeçare

për një periudhë pesë vjeçare244

. Kjo do të përfshinte një rritje reale me rreth 2/3 të

shpenzimeve federale për Pell Grant, me një kosto totale ndoshta rreth 8 billion dollarë (duke

supozuar se studimet vazhdojnë të rritet me ritmet më të fundit). Administrata dhe Kongresi u

janë përgjigjur shumë pozitivisht këtyre propozimeve dhe pritet që rritjet e mëdha në pell

grantet të përfshihen në buxhetin e ardhshëm.

Realiteti politik tregon se ka presione të forta mbi hartuesit e politikave për të

përmirësuar barrierat e perceptuara financiare. Pyetja kryesore nuk është nëse politika245

duhet të synojë reduktimin e barrierave financiare, por si. Seksionet e mëposhtme diskutojnë

katër rrugët kryesore me të cilat qeveritë mbështesin Arsimin e Lartë.

Grafiku 7. Financimi e Institucioneve të Arsimit të Lartë në SHBA 246

.

243

Komisioni mbi të Ardhmen e Arsimit të Lartë,SHBA, 2006, faqe 7. 244

College Board (2006), Trends in Student Aid, The College Board, New York NY. 245

Në kuptimin e policy. 246

SHEED.

119

6.2.1 Kreditë; Rritja e limiteve të kredive Stafford247

Qeveria e Shteteve të Bashkuara ka disa programe për kredi studentore, ku ndër më të

rëndësishmet janë kreditë “Stafford”. Këto vijnë në dy variacione. Kreditë studentore

“direkte” janë nga Departamenti (federal) i Edukimit, ndërsa kreditë studentore “të

garantuara” janë nga bankat private për të cilat qeveria garanton shlyerjen. Në vitin 2005,

23% e kredive Stafford ishin bërë nëpërmjet programit të kredive studentore direkte. Kreditë

Stafford mund të jenë “të subvencionuara” ose “jo të subvencionuara” ku dallimi qëndron se

asnjë interes nuk i ngarkohet kredive të subvencionueshme deri në 6 muaj pas diplomimit.

Legjislacioni aktual para Kongresit do e ulte ndjeshëm normën e interesit për kreditë e

subvencionuara. Rreth gjysma e kredive Stafford që lindën në vitet 2005-2006 ishin të

subvencionueshme. Programe të tjera për kredi përfshijnë kreditë PLUS për prindërit dhe

kreditë Perkins të shpërndara për shkollat. Huatë individuale (duke përfshirë dhe kreditë nga

programe të ndryshme) mund të “konsolidohen” ose bashkohen së bashku në një kredi.

Programi i kredive Stafford ka disa karakteristika relativisht më të mira se programet

e kredive në shtetet e tjera. Kreditë janë të vlefshme për të dyja, pagesën e shkollimit dhe

shpenzimet e jetesës. Ato janë të disponueshme për të gjithë studentët edhe pse me limite të

ndryshme. Nivelet e subvencionit variojnë, por tentojnë të jenë të ulta dhe shlyerjet mund të

ndryshojnë nga të ardhurat e krijuara të post-diplomimit. Disa nga këto karakteristika,

sidomos dy të fundit, janë diskutuar më poshtë.

Kreditë e dala që nga Korriku 2006 kanë një normë interesi prej 6.8%. Kjo është rreth

2 përqind pikë më lart shkallës së normës së qeverisë prej 43/4 përqind. Kostot e administrimit

dhe mospagimit janë të vështira për t’u vlerësuar, por secila mund të shtojë rreth 11/2

përqind

pikë në vit248

, ku pjesërisht kompensohet nga një tarifë me një bazë rreth 3%. Kostoja e

përgjithshme e qeverisë për kreditë Stafford direkte të pasubvencionuara është e vogël dhe

mundësisht negative.

Në vlerësimin e niveleve të subvencionit, zbritja e taksës për pagesën e interesit mund

të jetë relevante. Kjo zbritje redukton pagesat e interesit (për ata që janë poshtë një pragu të

ardhurash) nga norma e tatimit të të ardhurave marxhinale. Për të vlerësuar një shkallë

marxhinale (federale, shtet plus lokalitet) në një normë prej 35%249

, norma e interesit efektiv

është rreth 4.4%, që dukshëm duket i subvencionueshëm. Por ndoshta, zbritja e taksës nuk

duhet të shihet si një subvencion por si një shtesë mbi taksën e kthimit të investimit. E parë

në këtë formë, subvencioni është i vogël. Kjo është e rëndësishme sepse do të thotë se

pengesat fiskale nuk janë një argument kundër zgjerimit të aspektit të programit.

Huatë studentore janë krijuar për të rritur në mënyrë modeste pjesëmarrjen në kolegj,

dhe zgjedhjen250

e programit përkatës të studimit. Për shembull, Long251

zbuloi se rritja me

1000 dollarë në vitin 1997 rezultoi me një rritje prej 4.3 përqind të studentëve të regjistruar

në kolegj që vinin nga familje më të ardhura nën 15 000 dollarë252

. Dynarski253

(2003) gjeti

247

Kredia Stafford është një kredi studentore që u ofrohet studentëve të regjistruar në insitituconet amerikane të

akredituara për Arsimin e Lartë me qëllim t’i ndihmojë financiarisht në edukimin e tyre. 248

CBO, 2005. 249

Kjo përmbledh normat federale, shtetërore dhe lokale. Në mjaft shtete dhe lokalitete, taksat janë vendosur në

bazë të të ardhurave të tatueshmë federale (që përfshin tarifen neto të shkollimit dhe diferenca të tjera.

Juridiksione të tjera përdorin të ardhurat bruto. Llogaritja në teks, që synon të jetë një përafrim ilustrues, është

një mesatare e ashpër bazuar nga informacioni i marrë nga zyrtarë Federalë. 250

GAO, 2005, faqe 5. 251

Long, B.T. (2004) “The Contributions of Economics to the Study of College Access and Success”, Teachers

College Record, Vol. 109, No. 10, 2007, faqe 7-8. 252

CBO (2005), “Subsidy Estimates for Guaranteed and Direct Student Loans”, Washington DC. November. 253

Dynarski, S. (2003) “Loans, Liquidity, and Schooling Decisions”.

120

një përgjigje të ngjashme midis studentëve më të pasur dhe rritjeve të vlerës së

subvencioneve të huave. Këto rezultate bien ndesh me analizën e granteve Pell, ku siç

diskutohet më poshtë shpesh ka dhënë pak ose aspak efekt. Në krahasimet ndërkombëtare,

me vendet të cilët aplikojnë programe huash studentore të mëdha vërejmë se ato tentojnë të

kenë shkallë regjistrimi dhe diplomimi të studentëve mbi mesataren. Nuk janë të qarta

shkaqet që çojnë në këtë marrëdhënie, por kjo është në përputhje me pikëpamjen se huatë /

kreditë lehtësojnë aksesin e studentëve në kolegje.

Shumë studentë nuk marrin hua pasi ata nuk janë të sigurt nëse do të jenë në gjendje

t’i shlyejnë ato. Edhe pse Arsimi i Lartë është i leverdisshëm për studentët në përgjithësi,

shumë studentë nuk dëshirojnë të bëjnë si mesatarja e kolegëve të tyre. Në 2005, mesatarja e

35-44 vjeçarëve fitues të diplomave bachelor fituan 54 800 dollarë. Ndërkohë, ndërsa 28% e

këtij grupi fituan më pak se 40 000 $, 5% e tyre fituan më pak se 20 000 dollarë254

. Këto

variacione janë të vështira për t’u parashikuar paraprakisht. Karakteristikat e vëzhguara255

të

studentëve të shkollave të mesme në vitin 1972 shpjegojnë vetëm një të katërtën e variacionit

të të ardhurave të tyre të mëvonshme të vitit 1986256

. Kështu është e arsyeshme për studentët

që kanë frikë risqet, t’u shmangen këtyre pagesave fikse për të cilat kanë lënë diçka peng.

Nëse të ardhurat e mëvonshme do të mund parashikoheshin / siguroheshin, atëherë kjo nevojë

nuk do të ishte më një problem. Shumë studentë potencialë priren të jenë ta pavetëdijshëm

rreth përfitimeve financiare të Arsimit të Lartë e si rrjedhojë shfaqin një sjellje pesimiste.

Nuk është mjaftueshëm e qartë se sa të rëndësishme janë problemet që lidhen me

pasjen frikë / pasiguri prej riskut dhe pritshmërive pesimiste në terma ekonomikë. Studiuesit

kanë patur vështirësi të gjejnë prova bindëse rreth efekteve të këtyre. Megjithatë, të dy

grupet, votuesit dhe politikëbërësit, në Shtetet e Bashkuara si gjithkund, shfaqen të bindur se

këto probleme janë serioze. Veçanërisht, ata mbështesin idenë për të patur më shumë

subvencionime për mbështetjen financiare (subvencione direkte ose Pell Grant) mbi kreditë

me pagesa fikse. Reforma mbi financimin e Arsimit të Lartë duhet t’i marrë në konsideratë

këto vlerësime. Mund të jetë e mundur që të gjitha këto problematika të zgjidhen dhe të

realizohen edhe me një kosto të ulët fiskale.

Një zgjidhje e mundshme për këto probleme mund të jetë realizimi i huave të

ndryshme në përputhje me shkallët e ndryshme të të ardhurave. Studentët e suksesshëm

shlyejnë më shumë se ata që nuk arrijnë rezultate të mira. Kështu, nëse një student dështon së

gjeturi një punë pas diplomimit, ai apo ajo nuk do të frikësohet më se ka për të paguar huanë

e lartë. Në thelb, huadhënësit marrin më shumë risk në këtë rast. Në mënyrë të ngjashme,

studentët me prirje pesimiste nuk duhet të frikësohen për borxhin pasi shlyerja e tyre e

kredisë gjithashtu pritet që të jetë e ulët.

Ekonomistët kanë argumentuar gjatë se kreditë e kushtëzuara në të ardhura

përfaqësojnë një mjet efikas dhe të paanshëm në financimin e Arsimit të Lartë257

. Shtetet në

të cilat është prezantuar diçka e përafërt përfshijnë Suedinë në 1988, Zelandën e Re në 1989,

Afrika e Jugut në 1991, Kili në 1994 dhe Mbretëria e Bashkuar në 1997. Në Shtetet e

Bashkuara, kreditë e kushtëzuara nga të ardhurat janë prezantuar si pjesë e programit të

254

College Board, Education Pays, 2006. 255

108 variabla shpjegues me qëllim matjen e demografisë, profilin familjar, arritje në provime e kështu me

radhë. 256

Krueger, A.; Bowen,W. (1993) “Income-Contingent College Loans”, Journal of Economic Perspectives, Vol.

7, No. 3, faqe 196. 257

Shiko si shembull Chapman, B. (2006) “Income Contingent Loans for Higher Education: International

Reforms” in Handbook of the Economics of Education, Vol. 2, E. Hanushek and FAQE Welch Eds), North-

Holland Publication, Holandë.

121

kredive direkte Safford në vitin 1993. Kjo i lejon huamarrësit të kryejnë pagesa të barabarta

më 20% të diferencës midis shkallës së varfërisë dhe të ardhurave, deri në një nivel tavan.

Programi i huave në Australi dhe Zelandën e Re ka qenë krijuar me zgjerimin e

regjistrimeve respektivisht në 50% dhe 90%. Shumë shtete kanë zgjeruar programet e huave

me qëllimin për të rritur ndjeshëm rolin e tyre. Gjithashtu dhe përhapja e tyre në vende të

tjera duket se është në vazhdim. Megjithatë, të dhënat e mëtejshme përfshijnë zhgënjime dhe

probleme të programeve të huave. Suedia e braktisi programin e saj në vitin 2001258

.

Australia ndaloi së dhëni kredi për shpenzimet e jetesës në vitin 2003. Dhe në Shtetet e

Bashkuara, vetëm 11% e huamarrësve me kredi direkte apo të konsoliduara kanë zgjedhur të

shlyejnë në bazë të të ardhurave.

Kredi vs Grantet

Grafiku 8. Financimi në SHBA me anë të granteve dhe huave.

6.2.2 Ulja e taksave

Qeveritë federale dhe shtetërore gjithashtu financojnë Arsimin e Lartë nëpërmjet uljes

së taksave për studentët dhe familjet e tyre. Megjithëse ndoshta shpenzimi më i madh i taksës

federale është për arsimin, problemet në lidhje me shpenzimet shtetërore dhe vendore do të

diskutohen në paragrafin më poshtë.

258

Kjo ishtë pjesërisht për shkak të shqetësimit për normën e lartë efektive tatimore marxhinale, e cila iu shtohej

normave tatimore që tashmë ishin shumë të larta.

122

Kredia e “taksës të mësuarit gjatë gjithë jetës” dhe kredia e “taksës së shpresës”

sigurojnë te ardhura deri në 2000 $ në vit për person për shpenzimet e Arsimit të Lartë. Në të

kundërt, individët mund të zbresin nga të ardhurat e tyre të taksuara deri në 4000 $ në vit për

shpenzimet e Arsimit të Lartë. Lëshimi tjetër kryesor i cili kishte si qëllim promovimin e

hyrjes në Arsimin e Lartë është zbritja e interesit të paguar në huanë e studentit. Të katër këto

“stimuj shkollimi” shtojnë deri në 9 bilion dollarë në vit në të ardhurat e qeverisë, rreth 1% e

totalit të shpenzimeve të taksës federale259

.

Përjashtimi nga prindërit i studentëve me moshë mbi 18 vjeç (me vlerë 2.5 bilion

dollarë) konsiderohet disa herë si promovim për hyrjen në arsim, megjithëse të tjerë e

konsiderojnë si masë drejtësie. Shpenzimet totale të taksës federale mbi arsimin (pa përfshirë

zbritjen e taksave shtetërore dhe vendore) shkojnë deri në 19 bilion dollarë.

Zbritja e pagesave të interesit për studentin ndryshon sipas stimujve të shkollimit dhe

në këtë mënyrë ajo ndikon në pagesën e huasë, më shumë se sa në shpenzimet koherente. Një

veçori e kësaj zbritjeje është që ajo zhduket gradualisht mbi një të ardhur bruto prej 50 000 $

për beqarët dhe 100 000 $ për çiftet. Kjo përgjysmon dukshëm pagesat e interesit real për ata

të cilët kanë të ardhura të ulëta pas diplomimit gjë e cila i jep huave të studentëve një element

pasigurie të ardhurash.

Një problem me uljen e taksave është që nga kjo kryesisht përfitojnë individët me të

ardhura mesatare. Për arsyen se familjet me të ardhura të ulëta kanë norma të ulëta të taksave

marxhinale dhe mesatare, ata përfitojnë pak nga zbritjet ose kreditë e pakthyeshme. Formula

për llogaritjen e kredive redukton vlerën e tyre ndërkohe që bursa rritet. Prandaj, rreth 60% e

vlerës së tre përparësive të lidhura me shkollimin shkojnë për familjet me të ardhura më

shumë se 40 000 $260

. Në të kundërt, 9% e vlerës së bursës së studentëve të varur shkon për

familjet me të ardhura mbi 40 000 $, ndërkohë që 48% shkon për familjet me të ardhura

poshtë 20 000$. Përveç problemeve të dukshme të drejtësisë, kreditë nuk janë një instrument

me kosto efektive për të promovuar aksesin.

Bashkëveprimi me sistemin e ndihmës financiare është i pavolitshëm. Qeveria e

Shteteve të Bashkuara ka një program (bursat) i cili me kujdes shënjestron ndihmën për

familjet me të ardhura të ulëta. Ndërkohë që një program tjetër (ulja e taksës) shënjestron

familjet me të ardhura mesatare. Çdo program krijon kosto domethënëse për të parandaluar

që përfitimet ti drejtohen një grupi të caktuar marrësish, të cilët mund të përfitojnë nga një

program tjetër. Duke patur dy programe dyfishohet administrata, format dhe burokracia.

Në teori, edukimi mund të shihet si një shpenzim që sjell krijimin e një të ardhure. Në

qoftë se e ardhura taksohet, pa asnjë zbritje për shpenzimin, atëherë aktiviteti do ishte

dekurajues. Prandaj zbritjet mund të ndihmojnë në eliminimin e një situate të pafavorshme.

Në praktikë, ky argument rrallë përparon në publik duke u zëvendësuar nga kreditë që

justifikohen si promovim hyrjeje. Gjithashtu dhe kjo është pjesërisht kështu për arsye se

argumenti nuk aplikohet në modele më të ndërlikuara me kufizime kredish që parandalojnë

marrjen hua. Aktiviteti është i kufizuar gjithsesi, me kufizimet e kredive që sigurojnë një

barrierë gjë që sjell përfitime të mëdha. Huatë duhet të zbusin detyrimet në mënyrën që

rezulton me kosto efektive (më të drejtë).

Ata që bëjnë politikën duhet të kërkojnë mundësi për t’i thjeshtuar modelet e

financimit të studimeve të larta. Prezantimi i mënyrave me kosto më efektive për të

përmirësuar aksesin e këtyre studimeve mund të na sigurojë një rast të përshtatshëm për

zbatim.

259

P.sh në vitin 2002, 16 milion taksapagues kishin një nga këto preferenca. 260

Vetëm 11% e vlerës së taksës së përparësive shkoi për familjet me të ardhura poshtë 20 000$.

123

6.2.3 Mbikqyrja shtetërore

Edhe pse grantet dhe kreditë janë të larta në programet politike aktuale, ndërhyrja më

e madhe e qeverisë në financimin e Arsimit të Lartë është ajo me anë të subvencioneve

direkte. Sigurimi direkt i Arsimit të Lartë nëpërmjet universiteteve dhe kolegjeve të

mbështetur nga institucionet lokale por edhe ato qendrore shkoi në shumën prej 160 bilion

dollar në vitin 2001-2002. Kjo shifër përfaqëson 9% të shpenzimeve totale shtetërore dhe

lokale si dhe 1.5% të PBB-së. Këto institucione ofrojnë arsim bazë të subvencionuar për

studentët që kërkojnë ndihmë dhe disi më pak për studentët e tjerë. Në vitet 1996-1997,

shpenzimet mesatare për arsimin në institucionet e larta publike 4-5 vjeçare ishin 13 118

dollarë për studentët me pjesëmarrje të plotë261

. Në kundërshtim me këtë, shifra e publikuar

ishte 2 975 $. Kështu që studentët pa ndonjë zbritje në çmim mesatarisht paguanin 23% të

kostove direkte të edukimit të tyre. Ndërsa studentët të cilët ishin me grante (hua), sigurisht

që paguanin më pak.

Grafiku 9. Ecuria e pagesave të tarifave të shkollimit sipas viteve akademike në SHBA.

Gjatë dy dekadave të fundit, shpenzimet e qeverisë për studentët janë rritur, por jo

mjaftueshëm që t’u përshtaten kërkesave në rritje të regjistrimeve. Ky kufizim ka ndodhur

pjesërisht nga rritjet e mëdha të pagesave të shkollimit. Zgjidhja për këtë problem duket se

261

Fulltime equivalent student është një masë që tregon përqindjen e pjesëmarrjes me kohë të plotë (ditë e plotë,

javë e plotë) në sistemin arsimor. (Kane 2006, faqe 1372) Kjo përjashton shpenzimet për bursë dhe fellowship

(një transferim nga një grup studentësh tek një tjetër); si dhe shpenzimet për operacionet shtesë si për shembull

spitalet dhe konviktet.

124

janë financimet private. Në vendet e OECD-së262

, pjesa e shpenzimeve të Arsimit të Lartë, të

financuara privatisht është rritur nga 19% në vitin 2005 në 24% në 2008.

Duke filluar nga viti 1980, shpenzimet për student në institucionet arsimore publike 4-

5 vjeçare janë rritur rreth 2% në vit më shpejt se sa indeksi i çmimeve të konsumit. Nga ana

tjetër, në ndryshim nga kjo panoramë, shpenzimet në institucionet private janë rritur me një

mesatare 5% në vit me shpejt se ky indeks. Teksa këto institucione kanë rritur raportin staf-

student, ato publike i kanë ulur. Në mënyrë të ngjashme, pagat e punonjësve tek universitetet

private janë më të larta se atyre të institucioneve publike.

Shumë vëzhgues besojnë se subvencionet janë të padrejta, pasi nga ato përfitojnë

studentë që vijnë nga familje të pasura. Në vitin 1994, 61% e fëmijëve nga familje më të

ardhura të larta u regjistruan për të ndjekur studimet e tyre pas postsekondare, ndryshe nga

34% e fëmijëve nga familje me të ardhura të ulëta. Për më tepër, këta studentë shkojnë edhe

në një punë të paguar mirë. Sidoqoftë, gjykimet mbi paanësinë varen edhe se si financohet

subvencioni. Ndonëse të ardhurat e qeverisë tentojnë të vijnë nga taksapaguesit të cilët,

mesatarisht, fitojnë më pak se të diplomuarit, është më pak e qartë se nga vijnë të ardhurat

marxhinale.

Grafiku 10. Dallimi mes kostove të studimit në universitetet publike e private në SHBA.

Paefektshmëritë lindin nga çrregullimet në sinjalet e çmimeve. Për shembull, ka më

pak presion tek universitetet publike për të kontrolluar kostot ose për të siguruar një shërbim

me vlerë se sa në rastin kur ata do të zhvillonin aktivitetin nën efektin e forcave të tregut.

Veçanërisht, subvencionet për studentët që punojnë / jetojnë dhe shkollohen në një shtet

kufizojnë konkurrencën ndërshtetërore. Ndërkohë që kufizimet e vazhdueshme në financa

262

Në 14 dhjetor të vitit 1960 u nënshkrua Konventa mbi Organizatën për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim

(Organization for Economic Co-operation and Development). Aktualisht anëtarë janë 14 shtete nga e gjithë

bota.

125

kanë shumë mundësi të jenë të qëndrueshme, duke dëmtuar cilësinë. Ndoshta, duke u

siguruar më shumë subvencione individëve sesa institucioneve, do të kemi adresimin e shumë

prej paefektshmërive263

.

Balancimi i këtyre argumentave është i vështirë. Analiza tradicionale do të sugjeronte

se subvencionimi duhet të ishte më mirë një përgjegjësi federale se sa shtetërore.

Subvencionimi duhet t’u paguhet individëve dhe jo institucioneve dhe mundësisht atyre të

mund t’u falet borxhi e jo t’u jepet para cash. Sidoqoftë, literatura ekonomike ofron pak

udhëzime në lidhje më çështjen qendrore të nivelit të subvencionimit.

Debati publik mbi këto çështje është penguar nga problemi dominues i aksesit. Nëse

do të ishte një sistem i mirë i kredive në vend, atëherë subvencionet direkte të qeverisë

(qendrore) nuk do të ishin më të justifikueshme për të kapërcyer barrierat financiare. Disa

subvencione të qeverisë akoma do të ekzistojnë për shkak të eksternaliteteve. Opinionit

publik i duhet ti rezistojë reduktimeve në subvencionet shtetërore teksa barrierat në akses

mbeten të rëndësishme.

6.3 Australia

6.3.1 Përshkrim i shkurtër i sistemit arsimor të lartë

Në njëzet vitet e fundit, sektori i Arsimit të Lartë në Australi ka pësuar ndryshime të

jashtëzakonshme në aspektin e organizimit, mbikëqyrjes, pjesëmarrjes, dhe financimit. Në

fillim të vitit 1970 deri në vitin 1988, Arsimi i Lartë në Australi ishte i përbërë nga tre sektorë

të veçantë: universitete, kolegje të arsimit të avancuar (caes) dhe shkollat teknike dhe më

vonë Arsimi i Lartë është mbikëqyrur nga Komisioni Commonwealth. Në vitin 1988,

drejtimet e reja të politikave u shpallën në Librin e Bardhë të qeverisë dhe u abrogua linja

binare ndërmjet universiteteve dhe caes. Të dy sektorët u zëvendësuan me një sektor të ri të

vetëm, të kombinuar, duke u shndërruar kështu në një sistem të unifikuar kombëtar të Arsimit

të Lartë. Ky sistem i Arsimit të Lartë së bashku i cili me arsimin dhe trajnimin profesional

përbën atë që konsiderohet “sektori i arsimit terciar” në Australi.

Mekanizma të reja këshilluese u vendosën duke përfshirë Bordin Kombëtar të

Punësimit, Edukimit dhe Trajnimit, si edhe katër këshilla ndihmëse, roli i të cilave ishte që të

siguronin koordinimin, këshillimin e pavarur të Ministrit Australian të Punësimit, Edukimit

dhe Trajnimit. Këto mekanizma kishin një rol më të kufizuar se Komisioni Commonwealth i

Arsimit i lartë duke pasur parasysh se Departamenti i Punësimit, Edukimit dhe Trajnimit

(riemëruar Departamenti i Arsimit, Trajnimit dhe Çështjeve të të rinjve në vitin 1998) mbajti

përgjegjësinë kryesore për hartimin e politikave, shpërndarjen e programit dhe administrimin

e granteve. Ndërkaq, në mars 2000, hyri në fuqi legjislacioni për heqjen e Bordit dhe tre nga

katër prej këshillave të tij, duke lejuar të vazhdojë vetëm Këshilli Australian i Kërkimeve.

Sektori i Arsimit të Lartë të Australisë është i përbërë nga 37 universitete publike dhe

3 universitetet private, 3 institucione të Arsimit të Lartë të vetëakredituara dhe 86 institucione

private të Arsimit të Lartë duke përfshirë edhe kolegjet teologjike. Sipas reformave të

përfshira në Aktin për përkrahje të Arsimit të Lartë (Hesa) të vitit 2003, Skema e Grantit

Commonwealth (CGS) ka zëvendësuar sistemin operativ të granteve bllok. Sipas CGS, secila

nga 37 universitetet do të nënshkruajë një marrëveshje vjetore financimi me qeverinë. Sipas

këtij sistemi, u investuan 50 milion264

dollar australian në vitin 2008. CGS gjithashtu ka

263

Pagesat për individët, ku përfshihen grantet Pell dhe huatë e subvencionueshme shpesh referohen si bono. 264

www.hecs.gov.au

126

rezervuar mbështetje në vend për institucionet e Arsimit të Lartë privat që do të ndahen në

bazë të vlerësimit të Qeverisë Australiane, bazuar te nevojat dhe prioritetet.

6.3.2 Financimi i universiteteve

Sistemi financiar i Arsimit të Lartë, dhe roli i qeverisë në të, ka ndryshuar në mënyrë

dramatike që nga fillimi i viteve 1970. Para vitit 1974 studentët duhet të paguanin tarifat e

pjesshme. Këto u hoqën në vitin 1974 dhe për më shumë se 10 vjet, Arsimi i Lartë australian

ishte i lirë kundrejt pagesave të shkollimit, me përjashtim të disa kontributeve të kërkuara nga

studentët për të financuar objekte të studentëve. Taksat filluan të shfaqen përsëri në vitin

1985.

Që nga viti 1989, shumica e studentëve Australianë kontribuojnë në koston e arsimit

të tyre të lartë përmes Skemës së Kontributit të Arsimit të Lartë (HEC-eve), e cila u prezantua

në Aktin e Financimit të Arsimit të Lartë, 1989. Skema administrohej nga Departamenti i

Arsimit, Shkencës dhe Trajnimit, Zyra Australiane e Taksës dhe institucionet e Arsimit të

Lartë. Në vitet e para të punës, të gjithë studentët u paguanin HEC-eve në masën rreth 23 për

qind të shpenzimeve mesatare të studimit. Në vitin 1997, pagesa u hoq nga skema.

Skema e Kontributi të Arsimit të Lartë është projektuar për të siguruar qasje

universitare për të gjithë studentët, pa marrë parasysh përkatësinë socio-ekonomike. Studentët

mund të paguajnë taksat për studime në universitetet e tyre dhe të marrin një 20 për qind (të

reduktuar nga 25 për qind nga reformat e fundit) të zbritjes ose ata mund të zgjedhin për të

shtyrë pagesën dhe për të marrë kredi me normë interesi zero. Që nga viti 1998, studentët

mund të zgjedhin një kombinim të të dy mundësive të pagesës, duke paguar një pjesë të

tarifave (të paktën 500 dollar australian) me një zbritje 10 për qind dhe të paguajnë më pas

pjesën tjetër.

Studentët janë përgjegjës për shlyerjen e borxhit të tyre ndaj HEC-e me anë të një

skeme pagimi të detyrimit të tyre. Ata duhet të fillojnë të kryejnë pagesën nëpërmjet sistemit

tatimor sa herë paga e tyre vjetore arrin pragun minimal për shlyerjen e detyrueshme (38,148

dollar australian të ardhura për vitin 2006-2007)265

. Çdo varg i të ardhurave ka një normë të

shlyerjes, e cila rritet sipas të ardhurave të ish studentit. Normat e ripagimit shkojnë nga 4 për

qind në nivelin më të ulët të të ardhurave e deri në 8 për qind në ata me të ardhura më të larta.

HEC mbulon kurset e Arsimit të Lartë që janë të financuara nga qeveria e

Commonwealth-it, të cilat lidhen me dhënien e gradave të ndryshme, të diplomave,

diplomave të asociuar, të diplomave universitare, çertifikatat si të diplomuar, kurse

kualifikuese master, kurse master apo doktoraturë. Studentët, të cilët marrin kurse jo të

financuara nga Commonwealth (dmth universitare ose pasuniversitare, kurse për të cilat

pagesat janë zero) nuk janë të detyruar t’u paguajnë HEC-eve. Studentët nga ana tjetër nuk u

kërkohet të paguajnë HEC-et në qoftë se ata janë duke vazhduar kurse studimi, të cilat nuk

kërkojnë një shpërblim, ndërsa në institucionet e Arsimit të Lartë që financohen si kurse në

institucionet TAFE (pjesë e arsimit profesional dhe sistemit të trajnimit), janë plotësisht të

financuar nga punëdhënësit. Këto kurse apo njësi të studimit janë miratuar e financuar nga

Commonwealth bazuar në sistemin e meritës.

Në Australi, ka një shumëllojshmëri të granteve financiare publike dhe atyre të

universiteteve si bursat dhe skemat e kredisë në dispozicion të studentëve të Arsimit të Lartë,

265

Commonwealth-Australi, 2005: 90.

127

për t’i mbështetur në të dy sektorët e Arsimit të Lartë për të mbuluar shpenzimet e jetesës të

Arsimit të Lartë dhe të trajnimit profesional.

Gjithashtu, ekziston një program i veçantë për zbritjen e tarifës studimore në rastet e

mëposhtme:

Së pari, privilegjohen studentët që studiojnë me kohë të plotë deri në moshën 25

vjeçare;

Së dyti, studentët me kohë të plotë mbi moshën 25 vjeçare, nëse ata ishin kanë

përfituar nga ky program i të rinjve para se të mbushin 25 vjeç dhe ata janë ende në ndjekje të

të njëjtit kurs studimi;

Së fundmi, të rinjtë deri në moshën 21 vjeç, të cilët janë të kombinuar mes punës me

kohë të pjesshme dhe të studimit me kohë të pjesshëm

Grafiku i mëposhtëm tregon se si janë rritur grantet për studentët duke filluar nga zbatimi i

kësaj skeme financiare, megjithëse në ditët e sotme ndryshimet janë të mëdha.

Grafiku 11. Ecuria e granteve për studentët në Australi.

Në vitin 2004, qeveria australiane prezantoi Programin e Bursave “Commonwealth

Learning” për të ndihmuar studentët me prejardhje të ulët socio-ekonomike, për të përballuar

shpenzimet e Arsimit të Lartë. Dy lloje bursash në bazë të meritave janë në dispozicion për

studentët me kohë të plotë; e para, Arsimi Commonwealth, ku përballohen shpenzimet për

128

shpenzimet arsimore deri në 2,000 dollar australian për një vit dhe së dyti, Bursat

Commonwealth për Strehim për kostot e akomodimit (paguar direkt te studentët) deri në

4,000 dollar australian në vit. Duke filluar në vitin 2005, qeveria gjithashtu i lejon

institucionet e Arsimit të Lartë të japin bursa duke u bazuar në shpenzimet e tyre, duke i bërë

kështu studentët e përzgjedhur të përjashtohen nga pagesa e pagesave të shkollimit.

6.4 Kina

6.4.1 Reforma financiare

Më parë, qeveria kineze ishte përgjegjëse për gjithë financimin e universiteteve. Vitet

e fundit është krijuar një sistem i ri i menaxhimit, ku qeveria merr përgjegjësi në ofrimin e

shërbimeve arsimore në të gjitha nivelet me pjesëmarrjen aktive të shoqërisë dhe individëve

në tërësi. Kolegjet joqeveritare dhe universitetet janë krijuar në të gjithë vendin dhe janë bërë

një forcë e dallueshme në ofrimin e arsimit profesional dhe atë të lartë dhe disa prej tyre janë

akredituar edhe për dhënien e diplomave bachelor. Me anëtarësimin në OBT266

, Kina do të

përjetojë një pjesëmarrje edhe më të madhe të ofruesve të arsimit ndërkombëtar në tregun e

saj të brendshëm arsimor. Në të vërtetë, numri i universiteteve të huaja që ofrojnë programe

të përbashkëta me universitetet kineze është vazhdimisht në rritje. Kjo mund të jetë një prirje

pozitive, për aq kohë sa produktet arsimore përshtaten me kërkesat e tregut kinez të punës

dhe mbështesin zhvillimin e qëndrueshëm afatgjatë. Në të njëjtën kohë konsumatorëve

(studentët dhe punëdhënësit) u është dhënë informacion i mjaftueshëm në lidhje me kostot

reale dhe përfitimet e këtyre kurseve dhe programeve.

Pjesëmarrja më e madhe nga aktorët joshtetërorë në ofrimin e Arsimit të Lartë

ndihmon të plotësohet buxheti i kufizuar i arsimit kombëtar, që arrin në një shifër relativisht

të ulët prej 3.4%të PBB-së (mesatarja e OECD është 5.8 % e PBB-së), në një kohë kur

shumica e IAL-ve kanë nevojë për investime të reja të konsiderueshme në përmirësimin e

objekteve të tyre të mësimdhënies, kushteve për jetesën e studentëve, kapaciteteve kërkimore

dhe në mjaft raste cilësinë mësimore të fakulteteve të tyre. Niveli i zhvillimit të IAL-ve duket

të jetë i lidhur ngushtë me zhvillimin ekonomik të lokalitetet e tyre. Në fjalë të tjera,

ekzistojnë mospërputhje të rëndësishme në lidhje me mundësitë e mësimdhënies dhe

pajisjeve, midis IAL-ve që u përkasin provincave të pasura bregdetare dhe IAL-ve që

ndodhen në krahina dhe rajone më pak të zhvilluara. Krahasimet e “cilësisë” së arsimit në

këtë kontekst janë vështirë për t’u përcaktuar

Sektori publik dhe ai privat (kompanitë dhe individët) janë mobilizuar për të plotësuar

një pjesë të hendekut për disa nga institucionet më pak të favorizuar. Universitetet kanë

krijuar infrastrukturë të kënaqshme si edhe zhvillojnë një proçes të mësuari nëpërmjet

përdorimit të teknologjisë, megjithëse nuk është e qartë se sa IAL të tjera janë të pajisura me

kapaciteteve arsimore të krahasueshme. Në universitetet shtetërore, stafi i mësimdhënies

krahasuar me standardin ndërkombëtar është ende i paktë. Edhe pse universitetet nuk marrin

asnjë mbështetje shtetërore dhe nuk lejohen të marrin financim për kërkim, ata janë të pajisur

me tokë dhe përjashtohen nga tatimi, si edhe disa gëzojnë vetëmjaftueshmëri financiare,

madje edhe mund të gjenerojnë një tepricë të ardhurash mbi shpenzimet.

Më shumë se 10 vjet pas themelimit të shkollave të para, pjesëmarrja e aktorëve jo

shtetërorë në tregun e arsimit kinez mbetet e kufizuar. Ligjet në lidhje me pronësinë e

pronave arsimore janë në diskutim kohët e fundit. Ligji për Promovimin e Shkollave Jo-

Shtetërore hyri në fuqi më 1 shtator 2003. Qëllimi i këtij legjislacioni është për të sqaruar të

266

Organizata Botërore e Tregtisë.

129

drejtat dhe përgjegjësitë e këtyre institucioneve. Trendi duket të jetë i qartë: pjesëmarrja e

sektorit joshtetëror në ofrimin e shërbimeve të Arsimit të Lartë do të vazhdojë të rritet,

ndoshta në mënyrë proporcionale si dhe në numra absolut. Aktualisht, në Kinë ka 10 IAL të

tilla, numër i cili me shumë gjasa do të rritet me shpejtësi me ligjin për ofrimin e sektorit

privat të Arsimit të Lartë. Prania e tyre ka rritur kapacitetet ekzistuese të Arsimit të Lartë në

Kinë, si edhe gjithashtu shton një element të konkurrencës që mund të jetë pozitiv në rritjen e

cilësisë së arsimit dhe në rritjen e aksesit të popullatës në Arsimin e Lartë, për aq kohë që

aplikohet një sistem i rreptë kualifikimi.

IAL duhet të jetë i ndjeshëm ndaj nevojave të studentëve dhe punëdhënësit, e

vazhdimisht duhet të ripërcaktohet programi i tyre dhe kurrikula në mënyrë që të

mbijetojnë financiarisht. Kështu, IAL-të kanë mundësi të hartojnë kurrikula të reja

(produkte), të cilat kombinojnë një qasje multidisiplinare të synimeve të profileve specifike të

punës. Megjithatë, mbetet nevoja për monitorimin e jashtëm të cilësisë së proçesit mësimor

në vazhdimësi e sipër në lidhje me arritjen e kompetencës së të diplomuarve dhe aftësinë e

tyre për t'u integruar në tregun e punës.

6.4.2 Financimi i Arsimit të Lartë

Në vitin 1996, rreth 85% e fondeve në Kinë erdhën nga kontributi kombëtar, por deri

në vitin 2000, niveli i tyre kishte rënë në nën 70%. Ky kontribut vazhdon të bjerë edhe në

vitet e fundit, ndërsa tarifat e shkollimit kanë një tendencë rritje. Dy koncepte relativisht të

reja në sistemin e lartë arsimor kinez janë kredia studentore dhe ndarja në nivele të pagesave

të shkollimit. Rritja e tarifave të Arsimit të Lartë u prezantua për herë të parë në Kinë në vitin

1994, shoqëruar edhe me një skemë të gjerë të kredisë në vitin 1999, që vazhdon edhe sot.

Reformat administrative në Arsimin e Lartë të shoqëruara dhe me mekanizma të rinj

financimi - për shkollim dhe kredi - lejohen të zhvillohen së bashku, megjithëse tarifa e

studimit në një nga universitetet kryesore të vendit mund të jetë deri në 4 000 Euro, ku

mesatarja llogaritet afërsisht 1 000 Euro për studentët me kohë të plotë.

Kjo rritje shumë e madhe në nivelet e tarifës së Arsimit të Lartë mund të përballohet

vetëm nga studentët dhe familjet e tyre, nëse atyre u vihet në dispozicion një skemë kredish

studentore shumë më fleksibile. Një skemë kredie studentore më gjerësisht e aplikueshme

është jetike. Aktualisht, universitetet publike dhe kolegjet financohen përmes katër të

ardhurave:

i) pagesave për frymë të bëra nga pushteti qendror për institucionet;

ii) fondet e qeverisë shtesë, me kusht kundrejt universiteteve më të mira në bazë të

skemave të projektit;

iii ) pagesat për shkollim, të cilat janë të përcaktuara nga qeveritë provinciale në bazë

të kostove arsimore dhe “përballueshmërisë”; dhe

iv) të ardhurat shtesë që universitetet dhe kolegjet janë në gjendje ti krijojnë

nëpërmjet mësimdhënies suplementare, hulumtimit dhe aktivitete të tjera.

Të gjitha institucionet publike marrin grante për frymë popullsie. Universitetet

private, nga ana tjetër financohen nga një kombinimin i shkollimit dhe të ardhurave

sipërmarrëse. Një skemë kredish studentore u prezantua në vitin 1999 dhe që atëherë rreth

800 000 studentë kanë marrë kredi për të përballuar studimet e tyre. Kjo është një përqindje

relativisht e ulët e studentëve (rreth 10 % deri në 15 %), dhe shpesh përfitojnë ata që janë në

nivele të larta të shoqërisë apo klasa e mesme.

130

Skema e kredisë ka katër karakteristika kryesore267

:

Së pari, nxënësit në vështirësi financiare mund të huazojnë shuma deri në koston e

tarifave të shkollimit dhe shpenzimeve të jetesës e banimit gjatë kurseve të tyre të studimit.

Së dyti, kreditë janë krijuar dhe lëshohen nga bankat kombëtare.

Së treti, ndërsa studentë janë në proçes shkollimi, ata ngarkohen të paguajnë vetëm

gjysmën e interesit për këto kredi të marra dhe gjysma tjetër paguhet nga qeveria.

Së katërti, në përfundim të studimit, kreditë bëhet me interes të plotë dhe normalisht

janë planifikuar të paguhen gjatë katër viteve të mëvonshme (dmth në shtatë apo tetë vjet në

total nga emetimi i borxhi fillestar).

Megjithatë, mund të bëhet zgjatje të periudhës së shlyerjes për gjashtë ose madje edhe

tetë vite pas diplomimit, gjë që mund të jepet në rrethana të caktuara, të tilla si nëse studenti

vazhdon studimet pasuniversitare (megjithatë, studentët që marrin zgjatje të tilla të periudhës

së shlyerjes së kredisë duhet të paguajnë normën e plotë të interesit gjatë kësaj kohe). Këto

dispozita, janë shumë më kufizuese se ato që gjenden në shumicën e vendeve anëtare të

OECD-së, si dhe më pak “bujare” se ato që gjenden në Azi.

6.5 Tendenca e masivizimit të Arsimit të Lartë në vendet në zhvillim

Ambiciet për demokratizimin global të Arsimit të Lartë janë bërë sot një tipar jo

vetëm i vendeve më të industrializuara por edhe i vendeve ne zhvillim. Në vendet që po

njohin një zhvillim të madh dhe të shpejtë, si India, Kina apo Brazili, në shumë prej vendeve

postkomuniste, si edhe në ato vende që akoma cilësohen “vende në zhvillim”, miliona të rinj

kërkojnë të ngjisin shkallët e mobilitetit social në hierarkitë e shoqërive të tyre përmes

arsimimit universitar dhe atij pasuniversitar.

Ky është një fenomen i panjohur më parë në këtë nivel masivizimi. Rritja e

mundësive për shkollim, numri i madh i të rinjve me arsim të mesëm dhe shtimi i numrit të

studentëve universitarë, dukuri këto të cilat u bënë mjaft të përhapura në Amerikën e Veriut

dhe në pjesën më të madhe të Europës Perëndimore gjatë gjysmës së dytë të shekullit të 20-të

janë bërë, në ditët tona, një dukuri e përbotshme. Rreth 130 milionë studentë ndjekin sot

universitetet dhe kolegjet në vendet në zhvillim. Edhe pse në këto vende vetëm një përqindje

e ulët (3-15 përqind)268

e popullsisë arrin të kryejë studimet universitare (krahasuar me 45

deri 85 përqind në vendet e zhvilluara), numri i të rinjve që ndjekin shkollat e larta në vendet

në zhvillim është rritur në mënyrë të konsiderueshme.

Vetëm në Indi, sot numërohen 15 mijë universitete dhe rreth 30 mijë kolegje të llojeve

të ndryshme, në të cilat studiojnë mbi 4.7 milionë studentë. Shumica e studentëve në vendet

në zhvillim vijnë nga shtresat e ulëta dhe të pasigurta të klasës së mesme të cilët, aq sa janë të

shqetësuar për shkak të gjendjes së tyre të rënduar social-ekonomike, aq edhe janë të

motivuar dhe të ndikuar nga interneti për ta ndryshuar status quo-në e tyre.

Në shumë prej vendeve postkomuniste (përfshirë edhe Shqipërinë) dhe në vendet në

zhvillim, qeveritë e kanë pasur dhe e kanë relativisht të lehtë t’i bëjnë ballë presionit të parë,

duke inkurajuar masivizimin e Arsimit të Lartë përmes zgjerimit të institucioneve arsimore

ekzistuese, krijimit të universiteteve të reja publike dhe private dhe krijimit të kolegjeve apo

267

Zhang, L. “Educational Statistic Report 2000, Development and Planning Division, Ministry of Education”,

Vol. 1 cited in National Research Institute of Educational Development, 2001 Green Paper on Education in

China: Annual Report on Educational Policy in China, Beijing Educational Science Publishing House, Beijing,

2001, faqe 13. 268

Kroo, N. (2001) “Science and Technology in Central and Eastern Europe”, Budapest.

131

kampuseve të afiliuar me universitete ekzistuese, vendase apo të huaja. Sfida më e madhe,

sidoqoftë, ka qenë dhe mbetet përballja me presionin e dytë, konkurrenca dhe prestigji

akademik në një kohë kur universitetet janë bërë njëherësh agjentë dhe subjekte të

globalizimit.

132

Konkluzione

Autonomia financiare nënkupton që Institucionet e Arsimit të Lartë të kenë mundësi

që përveç grantit nga buxheti i shtetit, të thithin fonde të tjera private ose publike, si dhe të

kenë autonomi të plotë në shpërndarjen e burimeve të brendshme mbi bazën e planeve,

buxhetit si dhe shpenzimin e tyre, sipas proçedurave të miratuara nga organet përkatëse të

universitetit.

Arsimi i Lartë është mjet kyç në dinamikat e globalizimit, veçanërisht i njohur dhe i

dukshëm në kontekstin europian, ku tematikat e afrimit të sistemeve universitare janë

ndërthurur me problemet e integrimit politiko-ekonomik. Në fushën e arsimimit të lartë dhe

kërkimit ende nuk është bërë një ndërhyrje e harmonizuar, por me kalimin e viteve janë

realziuar strategji përmbledhëse që përcaktojnë objektivat themelore, linjat që mbajnë tërë

zhvillimin ekonomik mes vendeve të Bashkimit Europian.

Pas Proçesit të Bolonjës, në të cilin normat akademike vendosen në një lëvizje të një

përfshirje progresive në aspektin e vetëm dhe të përputhshëm, në aktet e Bashkimit Europian

është pohuar që në fillim roli qendror i universiteteve në “trekëndëshin e dijes” (arsim,

kërkim, inovacion) mbi të cilat duhet të bazohet zhvillimi i shoqërive.

Autonomia financiare e universiteteve është një sistem superior në

menaxhimin e Arsimit të Lartë. Burimet publike të vëna në dispozicion nga ana e qeverisë

për sektorin e Arsimit të Lartë nuk përputhen me nevojat e këtij sektori.

Gjatë viteve të fundit kemi masivizim të Arsimit të Lartë në shumicën e vendeve të

zhvilluara industriale. Në të njëjtën kohë, roli i Arsimit të Lartë si një faktor në proçesin e

rritjes ekonomike bëhet i njohur si kurrë më parë. Megjithatë, këto zhvillime pozitive kanë

sjellë me vete sfida, ku më e dukshme është paaftësia e shumë qeverive për të financuar

shkollimin. Përgjigjet e qeverive dhe politikanëve për këto kufizimeve kanë qenë shpesh

konfuze për shkak se Arsimi i Lartë është kompleks nga natyra dhe ka shumë objektiva.

Në modelet e ekzaminuara kemi mbizotërimin e financimit publik, i cili, siç

evidentohet, është një tipar i përhershëm dhe i nevojshëm, megjithëse në përmasa të

ndryshueshme.

Karakteristikat e spikatura nga të cilat nisemi për të identifikuar një ose më shumë

modele themelore nuk mbështeten në llojin mbizotërues të financimit. Ato gjenden kryesisht

në rregullimet e ndryshme që akte të karakterit organizativ japin për problemin e ndarjes së

këtyre burimeve financiare, rregullime thelbësisht me natyrë publike.

Duhet theksuar se diferencat mes sistemeve të veçanta kombëtare në Institucionet e

Arsimit të Lartë në Bashkimin Europian do të vijnë duke u zvogëluar si pasojë e

harmonizimeve të diktuara nga anëtarësimi i përbashkët. Për këtë arsye konstatohen përafërsi

mes sistemeve të financimeve të këtyre universiteteve.

Çështja e ndarjes së financimeve publike përcakton modelin e financimit të Arsimit të

Lartë. Nga përshkrimi i sistemeve individuale ligjore kombëtare është bërë e qartë se

mekanizmat e subvencionimit të universiteteve reflektojnë modelet e vetë qeverisjes

universitare të përzgjedhur. Të dy nocionet e marra së bashku, qeverisja dhe financimi,

pasqyrojnë strukturat më kryesore të disponimit të kompetencave publike në një vend të

caktuar që shërben si referencë.

Financimi i Arsimit të Lartë nuk lidhet vetëm me se sa paguhen në burimet

përfundimtare por edhe me mekanizmat prej të cilave mblidhen këto burime.

133

Mbështetur në fushën e financimit të universiteteve të Europës konstatohen tri

modele kryesore:

1. modeli “anglosakson”, karakteristikë e sistemit anglez është i ndikuar nga një traditë

e gjatë dhe ka një mënyrë të veçantë të konceptimit të strukturës dhe rolit të administratës

publike.

2. modeli “francez” aktualisht është në transformim të shpejtë, por sigurisht duke

ruajtur formën e tij, karakteristikat e bazuara në një kulturë, një traditë administrative si dhe

duke iu nënshtruar një përpunimi shumë të veçantë politik dhe juridik të funksioneve

shtetërore. Nën frymën e sundimit të ligjit, Arsimi i Lartë ruan kufijtë e autonomisë

operative dhe menaxheriale, por financimi i tij ka të bëjë kryesisht me ushtrimin e

funksioneve publike “të mirëfillta” dhe si të tilla klasifikohen në veprimtari ministrore dhe

qeveritare, të mishëruara në mekanizmin e buxhetit të shtetit. Treguesit për kategorizimin e

resurseve financiare ndaj institucioneve janë kryesisht të tipit sasior me një ndikim të

veçantë në shpenzimet e programuara dhe financimin e aktiviteteve edukative si dhe

programeve infrastrukturore. Qëllimi i sistemeve të Arsimit të Lartë që bëjnë pjesë në këtë

model është universaliteti i shërbimeve të ofruara dhe i ndërtimeve të një qasjeje

demokratike dhe globale në Arsimin e Lartë. Franca dhe Italia janë pjesë integruese e këtij

modeli, edhe pse Italia shfaq tiparet e hibridizimit me modelin “federal” , sidomos në

konceptin e autonomisë universitare.

3. modeli “kontinental (ose federal)” përfshin Spanjën dhe Gjermaninë. Tipari më i

spikatur i këtij modeli është pasojë e faktit se burimet hyjnë nëpërmjet niveleve të

ndryshme të qeverisë e autonomisë dhe përdorimi i tyre është i bazuar nga zbatimi i parimit

të subsidiaritetit269

. Në thelb, synohet të arrihet integrimi ndërmjet institucionit të Arsimit të

Lartë, kombit dhe sistemit produktiv të referencës, duke bërë të mundur që burimet e

disponueshme në nivelin federal të shpërndahen në nivelin më të afërt universitar, në

mënyrë që të dallohen dhe të përshtaten vendimet për ndarjen e fondeve në varësi të

kontekstit të përdorimit të tyre.

Autonomia tradicionale e institucioneve të Arsimit të Lartë është gjithashtu një faktor

i komplikuar në debatet e politikës. Liria akademike dhe autonomia universitare

konsiderohen në përgjithësi si sine qua non e një universiteti.

Autonomia menaxheriale dhe financiare gjithashtu janë elementë shumë të

nevojshëm. Për këtë arsye, autonomia financiare dhe menaxheriale duhet të shoqërohet me

përgjegjshmëri financiare dhe menaxheriale, ashtu siç është theksuar gjithnjë nga hartuesit e

politikave që liria akademike kërkon një element të përgjegjësisë në formën e sigurimit të

cilësisë.

Ekonomistët bëjnë një dallim ndërmjet aspekteve të kapitalit dhe të efikasitetit të

politikave publike dhe ka një qasje, që efikasiteti dhe barazia duhet të paraqiten kundër njëri-

tjetrit.

Efikasitetit ekonomik dhe disa lloje të konsideratave të kapitalit i japin më tepër

rëndësi një financimi të përgjithshëm të qeverisë për shpenzimet e shkollimit dhe të

mbijetesës të studentëve, ndërsa konceptimet politike deri diku të ndryshme për kapitalin,

anojnë në drejtim të kundërt.

269

Parim i përgjithshëm i së drejtës: “Kur një pjesë ose tërë aspektet e veprimtarisë të rregulluara me një ligj të

caktuar, i nënshtrohen një rregullimi me legjislacion të veçantë, do të zbatohet rregullimi i veçantë i

legjislacionit të veçantë”.

134

Nga modeli i përdorur për matjen e autonomisë financiare në katër vende si: Anglia,

Gjërmania, Finlanda dhe Shqipëria për një periudhë katër vjeçare rezulton se niveli i buxhetit

dhe mundësia e menaxhimit të tij përcaktojnë në mënyrë të ndjeshme indeksin e autonomisë,

ndërsa vendimmarrja në përcaktimin e tarifave te shkollimit dhe të nivelit të pagave ka një

efekt më të vogël.

Duke analizuar lidhjen ndërmjet granteve nga qeveria dhe nivelit të autonomisë

financiare në Institucionet e Arsimit të Lartë konstatojmë që kemi korrelacion negativ, ku

rritja e granteve nga qeveria passjell rritje të nivelit të influencës, proçedurave dhe të

kontrollit qeveritar mbi Institucionet e Arsimit të Lartë, duke ndikuar drejtpërdrejt në uljen e

autonomisë financiare në këto institucione.

Në rastin e lidhjes ndërmjet masivizimit të Institucioneve të Arsimit të Lartë dhe

përqindjes së granteve nga qeveria, të dhënat tregojnë se shtimi i universiteteve dhe numrit të

studentëve ka sjellë një reduktim të peshës specifike të fondeve qeveritare për Arsimin e

Lartë, duke orientuar një korrelacion negativ midis këtyre variablave.

Grantet nga qeveria dhe Arsimi i Lartë si një e mirë publike (apo e mirë private) janë

variabla që kanë korrelacion pozitiv, sa më i lartë të jetë financimi i Institucioneve të Arsimit

të Lartë, nëpërmjet granteve qeveritare aq më shumë forcohet koncepti i Arsimit të Lartë si

një e mirë publike.

Financat institucionale krijojnë hapësira për marrëveshje ndërmjet Institucioneve të

Arsimit të Lartë, duke u mbështetur në zhvillimin e strukturave të duhura nxitëse për to dhe

më pas duke i lejuar atyre lirinë për të vepruar në një mjedis konkurrues. Në praktikë, kjo

nënkupton konkurrencën për burime të rëndësishme kërkimore, zhvillimin e burimeve

joqeveritare të të ardhurave nga një shumëllojshmëri e gjerë e aktiviteteve dhe mbi të gjitha,

të lejohet mbajtja e këtyre të ardhurave si një shtesë neto në burimet e tyre.

Autonomia (jo vetëm financiare) e universiteteve shqiptare është, pa dyshim, një

kërkesë shumë e drejtë, që duhet mbrojtur dhe realizuar në praktikë. Por më e rëndësishme se

kjo autonomi është cilësia e programeve, e kurrikulave dhe e proçesit të mësimdhënies në

universitetet tona, pa përmendur domosdoshmërinë që universitetet shqiptare të shndërrohen

në qendra të vërteta të kërkimit shkencor. Eksperienca e universiteteve amerikane dhe ajo e

disa vendeve të tjera, për aq sa ato janë të dobishme për kushtet dhe mundësitë e vendit tonë,

mund të studiohen dhe të mbahen parasysh më mirë nga qeveritë shqiptare dhe universitetet

tona, për të nisur një transformim rrënjësor të sistemit të Arsimit të Lartë dhe të politikave që

inkurajojnë studime universitare të standardeve bashkëkohore dhe kërkimin më të kualifikuar

shkencor.

Vitet e fundit në Shqipëri evidentohet një rritje e buxhetit, duke i kushtuar një rëndësi

të veçantë arsimit në përgjithësi dhe atij të lartë në veçanti, pa përjashtuar edhe kërkimin

shkencor. Kjo politikë i jep Arsimit të Lartë në Shqipëri ngjyrat e të mirës publike. Rritja e

masës së grantit nga qeveria nuk ka qenë në raport të drejtë me ritmin e rritjes së

regjistrimeve në Institucionet e Arsimit të Lartë.

Shifrat e viteve të fundit në lidhje me kuotat e regjistrimit të studentëve në

Institucionet publike të Arsimit të Lartë tregojnë se Qeveria Shqiptare ka patur si objektiv

kryesor rritjen e aksesit të të rinjve shqiptarë në Arsimin e Lartë. Përcaktimi i kuotave në

vetvete tregon karakteristikën thelbësore të Arsimit të Lartë publik si një e mirë private, pasi

kështu plotësohet më së mirë kriteri i përjashtueshmërisë.

Rritja e madhe e numrit të kuotave vit pas viti në Shqipëri i jep Arsimit të Lartë publik në

Shqipëri një ngjyresë të lehtë të të mirës publike.

135

Studimet e Arsimit të llartë në Shqipëri nuk janë falas, por për të ndjekur këto studime

kandidatët duhet të paguajnë një tarifë regjistri dhe një shkollimi, kjo tregon se është një e

mirë private.

Nga analiza e kryer u vu re se megjithëse shërbimi dhe kostot e ofrimit të kësaj të

mire janë rritur ndjeshëm, tarifat e studentëve nuk kanë pësuar pothuajse asnjë rritje. Pra,

edhe në këtë pjesë të politikës qendrore vihet re një këndvështrim me karakteristikat e një të

mire publike për Arsimin e Lartë publik në Shqipëri.

Liria akademike, siç formulohet në Deklaratën e Limës mbi Lirinë Akademike dhe

Autonominë e Institucioneve të Arsimit të Lartë, të vitit 1988, është një parim i shenjtë, i cili

synon të mbrojë lirinë e trupës akademike për të menduar dhe për t’u shprehur brenda

institucionit të tyre, si edhe për të qenë të imunizuar nga presionet brenda dhe jashtë sistemit

që synojnë të shtypin pikëpamjet disidente.

Gjithmonë ka pasur, ka dhe do të ketë tension dhe konflikte midis komunitetit

akademik, nga njëra anë dhe administratorëve të universiteteve apo autoriteteve qeveritare,

nga ana tjetër, përsa i përket gjetjes së një raporti sa më optimal midis synimeve të

përhershme të stafeve akademike për liri akademike apo autonomi dhe kërkesave për

efektivitet dhe ndryshim, të cilat një pjesë e komunitetit akademik i kontestojnë ose nuk i

mirëpresin.

Në Perëndim, autonomi institucionale e një universiteti do të thotë që universiteti dhe

vetëm ai e ka fjalën e fundit në vendimmarrjen për aspektet burokratiko-financiare,

akademiko-shkencore, strukturoro-organizative të funksionimit të tij.

Rritja ekonomike dhe konkurrenca, bazuar në përparimin e njohurive të reja, është një

sfidë serioze për Europën. Kështu, investimi i tanishëm në Arsimin e Lartë mund të mos jetë i

mjaftueshëm për të mbështetur një sektor që është një faktor kyç për zhvillimin e ardhshëm

në Europë270

. Për të zgjidhur këtë kontradiktë, pra, atë të nevojës për një arsim të lartë të

mirëfinancuar dhe nga ana tjetër paaftësia e shtetit për të mbuluar të gjithë faturën financiare,

shumica e ekspertëve rekomandojnë rritjen e financimeve private të Arsimit të Lartë.

Ndonëse niveli aktual i Arsimit të Lartë dhe i Kërkimit Shkencor në Shqipëri ka

përmirësime në krahasim më të shkuarën, ai nuk është i përshtatshëm për të ardhmen. Arsimi

i Lartë dhe kërkimi shkencor duhet të evoluojnë, sidomos në kuadër të integrimit të

Shqipërisë në BE, si edhe për të pasur vendin e saj në Hapësirën Europiane të Arsimit të

Lartë271

.

Reforma në Arsimin e Lartë në vendin tonë, mbështetur në ligjin mbi Arsimin e Lartë

dhe aktet e tjera nënligjore, nuk do të mund të konsiderohet e plotësuar, në stadin aktual, pa

një riorganizim të ri të sistemit të mbështetjes financiare shtetërore për këtë sistem dhe pa

reforma të mëtejshme ndërlidhëse në sistemin parauniversitar.

Institucionet e Arsimit të Lartë në Shqipëri financohen kryesisht nga buxheti i shtetit,

burime të cilat nuk kanë qenë të mjaftueshme për të mbështetur një përmirësim cilësor dhe

zhvillimin sasior të tyre. Kapaciteti i ndërtesave, pajisjeve, bibliotekave si dhe cilësia e

shërbimit të ofruar prej tyre nuk është në standardet rajonale dhe sigurisht, jo në nivelet

ndërkombëtare.

Ndonëse ligji “Për Arsimin e Lartë në Shqipëri” operon sipas parimit të autonomisë

financiare, universitetet publike shqiptare nuk mund të vendosin vetë tarifat e ndryshme, nuk

270

Lenschow, 1991. 271

Hapësira Europiane të Arsimit të Lartë.

136

mund të huazojnë fonde në tregje financiare, nuk mund të zotërojnë tokat apo ndërtesat që

përdorin dhe nuk mund të ruajnë rezerva financiare nga fonde buxhetore.

Institucionet e Arsimit të Lartë në Shqipëri nuk kanë patur lirshmërinë e nevojshme

për përdorimin e fondeve. Proçedurat financiare kanë qenë të tilla që nuk i nxitnin

Institucionet e Arsimit të Lartë të gjeneronin më shumë të ardhura. Për më tepër, metodat e

përdorura për përcaktimin e këtyre financimeve nuk merrnin parasysh rezultatet dhe nivelet e

Institucioneve të Arsimit të Lartë.

Nga pikëpamja teorike mund të them se janë bërë hapa të rëndësishëm, të cilat janë

ilustruar në formën e ligjeve dhe amendamenteve, por realiteti është ndryshe. Shpesh

konstatojmë tendencën e organeve të ndryshme vendimmarrëse, qendrore ose lokale, që

shkelin apo nuk respektojnë autonominë financiare të universiteteve. Në këto kushte,

unifikimi i qëndrimeve pozitive që mbështesin forcimin e skemave financiare që ofrojnë

lehtësi, fleksibilitet dhe zbatimin e projekteve të ndryshme do të reduktojë praktikat bllokuese

për institucionet e Arsimit të Lartë.

Tarifat e studimit të paguara nga studentët janë burimi tjetër i rëndësishëm i të

ardhurave për Institucionet e Arsimit të Lartë, por strukturimi i niveleve të ndryshme të

tarifave nuk ka qenë racional. Gjithashtu, ka patur pak transparencë në përdorimin e këtyre të

ardhurave. Mekanizmi për të ndihmuar studentët me të ardhura të pakta ka qenë i konceptuar

jo mirë dhe për rrjedhojë nuk ka mbështetur përherë ata, të cilët realisht kanë patur këtë

nevojë.

137

Rekomandime

Universitetet europiane, shqiptare dhe më gjerë duhet të kenë më shumë autonomi

institucionale. Kjo autonomi duhet të garantojë hapësirën dhe shtysën për vetë universitetet,

me qëllim zhvillimin e strategjive dhe strukturave të tyre. Veçanërisht, kjo passjell më shumë

hapësirë për të pasur liri veprimi në përcaktimin e strukturave të qeverisjes së brendshme,

buxhetin e tyre, prioritetet financiare dhe politikat e zhvillimit të burimeve njerëzore si dhe

profilet e komuniteteve të tyre akademike në termat e përzgjedhjes së stafit dhe studentëve

dhe programet e edukimit e të kërkimit.

Reformat duhet të kryhen në aspektin organizativ dhe atë financiar. Ndërtimi i një

skeme të re financimi është një nismë e rëndësishme që kërkon vëmendjen e të gjithëve për

ndryshimin e gjendjes, për ndryshimin e sistemit të financimit të arsimit dhe përputhshmërinë

më të madhe të burimeve të akorduara shtetërore, me realitetin dhe nevojat e reja.

Qeveria e Shqipërisë dhe universitetet duhet të bashkëpunojnë në projektimin e të

gjitha kornizave ligjore, në mënyrë që autonomia financiare të funksionojë, si edhe për të

rekomanduar një model të përshtatshëm të autonomisë për universitetet publike, që do t’u

mundësojë atyre ti përgjigjen mundësive dhe sfidave të një peisazhi universitar më shumë

konkurrues dhe për të arritur përsosmërinë globale.

Statusi publik i Institucioneve të Arsimit të Lartë duhet të reformohet dhe bashkë me

të modeli i financimit të Arsimit të Lartë në Shqipëri. E vetmja mënyrë për të përmirësuar

sistemin e Arsimit të Lartë në Shqipëri është krijmi i stimujve për universitetet, për të

përballuar të gjitha kërkesat dhe për të përmirësuar shërbimin e tyre. Për të realizuar këtë

objektiv duhet kaluar në atë model të autonomisë financiare që lejon një sistem të tarifave të

ndryshueshme të shkollimit.

Shteti nuk mund të vazhdojë të financojë me të njëjtën formë studentët shqiptarë, pa

marrë parasysh: nevojat e shoqërisë për studime të orientuara, mbështetjen e studentëve

cilësorë, studentëve nga shtresat e margjinalizuara, etj. Por nga ana tjetër, financimi shtetëror

nuk mund të reduktohet i orientuar vetëm nga studenti. Universitetet tona duhet të synojnë të

shndërrohen në organizata vetëfinancuese, që stimulojnë cilësinë e shërbimit (mësimdhënien

bashkëkohore, kërkimin shkencor dhe kualifikimin efikas të kuadrit dhe përmirësimin e

infrastrukturës).

Institucionet e Arsimit të Lartë në Shqipëri duhet të marrin të gjitha nismat e

nevojshme ligjore për përmirësimin e skemave të financimit të tyre. Marrja e vendimit nga

organet e brendshme për të përcaktuar tarifën e shkollimit dhe pagesat e ndryshme

administrative është një hap i parë dhe i sigurt drejt funksionimit të autonomisë financiare.

Për këtë rekomandohet kthimi në pronësi të universiteteve i të gjithë aseteve aktuale, i cili do

të mundësojë marrjen e kredive për financimin e projekteve të ndryshme.

Skema e re e shpërndarjes së fondeve të buxhetit shtetëror për Arsimin e Lartë duhet

të qartësojë se shteti financon: 1. Studentin; 2. Burimet njerëzore mësimdhënëse dhe

shkencore; 3. Infrastrukturën universitare mësimore dhe kërkimore; 4. Kërkimin shkencor.

Rekomandohet që përpara se sistemi financiar në Arsimin e Lartë të lëvizë drejt një

buxhetimi të ri të bëhet një analizë mbi autonominë faktike të universiteteve dhe të fokusohet

te qeverisja e tyre.

138

Ndërtimi i një skeme të re financiare përbën një operacion shumë kompleks, që duhet

të ndërtohet me shumë kujdes profesional nga specialistë të arsimit dhe të financës. Kjo

skemë duhet të artikulohet në një spektër shumë më të gjerë, gjë që kërkon përqendrim,

përkushtim dhe saktësim që duhet të bëhet në kohë. Pa këtë skemë, ligji “Mbi Arsimin e

Lartë” nuk do të përmbushë me efikasitet qëllimin për të cilin është miratuar.

Rekomandohet të rriten investimet në Arsimin e Lartë dhe fushën e kërkimit në

Europë. Pa pasur investime, vështirë se universitetet mund të jenë në gjendje të përmbushin

plotësisht pritshmëritë për vetë figurën dhe rolin e tyre. Reformat qeverisëse duke u

kombinuar me nivelet e mjaftueshme të financimit ofrojnë më tepër gjasa për të kontribuar në

rritjen e performancës së vetë sistemit arsimor. Për të arritur në këtë objektiv, kërkohet të

rishqyrtohet raporti i investimeve publike dhe private në Arsimin e Lartë si dhe në sferën e

kërkimit.

Raporti midis autonomisë dhe përgjegjësisë së universiteteve duhet të rishqyrtohet.

Ajo çfarë duket se është fituar në kuadër të autonomisë, lehtësisht, mund të humbasë në sajë

të kërkesave të tepërta të llogaridhënies. Mjetet tradicionale të rregullimit dhe menaxhimi

shtetëror duhet të zëvendësohen nga metodat e përgjegjësisë dhe të raportimit ndaj

autoriteteve të tjera. Sigurisht, në këtë kontekst konsiderohen të dobishme për t’u vlerësuar

mjetet dhe qëllimet e llogaridhënies në Arsimin e Lartë në Europë.

Duhet të modifikohen format e shpërndarjes së fondeve publike, duke vendosur në to

një rradhë strategjish të mëdha. Kriteret e cilësisë dhe të konkurrencës në aplikimin për fonde

publike duken të jenë forma më e mirë në kushtet që ndodhet Arsimi i Lartë në Shqipëri dhe

më gjerë.

Transparenca e përdorimit të fondeve duhet të shoqërojë ngushtësisht këtë proçes, i

cili ka nevojë për kapacitete të nivelit të lartë drejtues dhe menaxherial, që duhet të jenë të

mirëpërgatitur dhe të përgjegjshëm për këto ndryshime.

Për të zgjidhur kontraditën midis nevojës për një mirëfinancim të Arsimit të Lartë dhe

paaftësisë së shtetit për të mbuluar faturën financiare rekomandohet rritja e financimeve

private tek Institucionet e Arsimit të Lartë.

Kreditimi i studimeve konsiderohet si një nga format e financimit të Arsimit të Lartë.

Plani i shlyerjes së huasë studentore rekomandohet të bazohet tek të ardhurat e huamarrësit.

Duke qenë se individët përfitojnë nivele të ndryshme të ardhurash skema e kredimit duhet të

jetë fleksibël për të favorizuar të gjithë kategoritë sociale.

Huamarrësit, të cilët janë të shqetësuar rreth të ardhurave tyre në vazhdimësi, duhet të

këshillohen se si do të proçedohet me pagesën.

Rekomandohet vendosja në dispozicion e financimeve shtesë për projekte të

përsosmërisë në kërkim, formimin dhe internacionalizimin e universiteteve.

139

Bibliografia

1. Arsimi në Shqipëri-Dosje kombëtare, CEU, Tiranë 2006.

2. Arsimi në Shqipëri , CDE, Mediaprint, Tiranë, 2006.

3. Barr, N. “Financing higher education: Lessons from the UK debate. Political

Quarterly”, 2003.

4. Becker, G. S. “Human capital”, New York: Columbia University Press, 1964.

5. Beqja, H. “Në themelet e arsimit popullor”, Tiranë, 1976.

6. Beiträge zur Hochschulforschung 1/2006.

7. BIS, “The Impact of High Education Finance on University Participation in the UK”,

2010.

8. Blanden, J. & Machin, S. “Educational inequality and the expansion of UK higher

education”. Scottish Journal of Political Economy, 2004.

9. Blaug, M. “Introduction to Economics of Education”, Londër: Penguin, 1970.

10. BMBF “Grund-und Strukturdaten/Basic and Structural Data: 1999/2000”, në B.

Kehm’s book Higher Education Germany, Wittenberg & the UNESCO European

Center for Higher Education, Bukursht, 1999.

11. Bound, J. Groen, J. Kezdi, G. and Turner, S. “Trade in University Training: Cross-

State Variation in the Production and Stock of College-Educated Labour” Journal of

Econometrics,Gusht, 2004.

12. Calero, J. "Incidencia distributiva del gasto público educativo en España", in, Oroval,

E., ed., Economia de la Education. Barcelona: Ariel, 1996.

13. Cameron, S. and Heckman, J. (1999), “Can Tuition Policy Combat Rising Wage

Inequality?, The AEI Press, Washington DC.

14. CBO, “Subsidy Estimates for Guaranteed and Direct Student Loans”, Washington

DC, 2005.

15. Chapman, B. “Income Contingent Loans for Higher Education: International

Reforms” in Handbook of the Economics of Education, Vol. 2, 2006, North-Holland

Publication, Holandë.

16. College Board, Trends in Student Aid, The College Board, New York NY.

17. David, D. “The public good, the Public Interest, and Public Higher Education”, New

York, 2005.

18. Dearden, L. Fitzsimons, E. & Wyness, G. (forthcoming) “The Impact of Higher

Education Finance on University Participation in the UK”, IFS Working Papers

19. Dokumente Kryesore të PPSH, Vëll.II, Tiranë 1971.

20. Dynarski, S. “Loans, Liquidity, and Schooling Decisions”, 2003.

21. Enders, J., Jongloed, B.“Public Private Dynamics in Higher Education, Expectations

Developments and Outcomes”. Transaction Publishers New Brunswick, 2007.

22. Fagerlind, A. & Saha, L.J. “Education and National Developments”. New Delhi.

Reed Educational and Professional Publishing Ltd, 1997.

23. Fisher, S., “Does the Celtic Tiger society need to debate the role of higher education

and the public good?. International Journal of Lifelong Education. Volume 25, 2006.

24. Griswold, C. P. and Marine, G. M. "Political Influences on State Policy: Higher

Tuition, Higher Aid, and the Real World", The Review of Higher Education, 1996.

25. Gjongecaj, B. “Universitetet dhe shkenca nën peshën e mosreformimit”, Gutenberg,

Tiranë, 2007.

26. Harding, L. “German States End Era of Free Study”. Education Guardian, 27 Janar

2007.

140

27. Hansen, W. L. and Stampen, J. O. "The Financial Squeeze on Higher Education

Institutions and Students: Balancing Quality and Access in the Financing of Higher

Education", Massachusetts, 1993.

28. Higher education in Albania, Tempus, 2010.

29. Hirsch, F. “Social Limits to Growth”, Cambridge, Mass: Harvard university Press,

1976.

30. Hoxha, E. “Kur u hodhën themelet e Shqipërisë se re”, Tiranë 1981.

31. Hunfer, K. “Higher education as a public good: means and forms of provision”, 2003.

32. Jashari, H. “Sociologjia e arsimit”, Interlingua, Shkup, 2005.

33. Jerry, R. “Misroeconomic Theory”, Oxford University Press, USA, 1995.

34. Johnstone, B. “International Comparisons of Student Financial Support", in, M.

Woodhall, ed., Financial Support for Students: Grants, Loans, or Graduate Tax,

Kogan, Londer.

35. Kadiu, A. “Ecuria e Arsimit Privat në Shqipëri". Revista Shkencore Perla, Viti X, nr.

3 (38). Tiranë, 2005, Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi”.

36. Kaiser, F. Vossensteyn, H. Koelman, J. “Public funding of higher education. A

comparative study of funding mechanisms in ten countries”. Zoetermeer 2002.

37. Kaulisch, M. Huisman, J. “Higher Education in Germany Country Report”. Cheps

Higher Education Monitor, 2007.

38. Koka, V. Cami, M. Puto, A. Frashëri, K. Verli, M. Rama, F. Belegu, M. Bajrami, H.

Rushiti, L. Lalaj, A. Shpuza, G. Meta, B. Gjergji, A. Kosumi, H. Vokrri, A.” Historia

e popullit Shqiptar” vëll. III. Tiranë, 2007, Akademia e Shkencave të Shqipërisë

Shtëpia botuese: Toena.

39. Kohtamaki, V. “Financial Autonomy in Higher Education Institutions”, Tampere

University Press, 2009.

40. Kohtamäki, V. “Financial autonomy of professional higher education institutions –

comparison between Finland and some European countries”, University of Tampere,

Finland, 2003.

41. Kraja, M. “Mësuesit për kombin shqiptar”, Toena, Tiranë, 1993

42. Kroo, N., “Science and Technology in Central and Eastern Europe”. Budapest, 2001.

43. Krueger, A., W. Bowen, “Income-Contingent College Loans”, Journal of Economic

Perspectives, Vol. 7, No. 3, 1993.

44. Laura de Dominicis, Susana Elena Pérez, Ana Fernández-Zubieta, “European

university funding and financial autonomy” A study on the degree of diversification

of university budget and the share of competitive funding,” EUR 24761 EN – 2011.

45. Levin, H. M. "Raising Productivity in Higher Education", Journal of Higher

Education 62 3, 1991.

46. Lincoln, I. and Walker, A. "Increasing Investment in Higher Education: The Role of

the Graduate Tax", Education Economics 1 3, 1993.

47. Long, B.T. “The Contributions of Economics to the Study of College Access and

Success”, Teachers College Record, Vol. 109, No. 10, 2007.

48. Lydia Hartwig, “Funding Systems and Their Effects on Higher Education Systems-

Case study, Germany”, Bavari, Nëntor, 2006.

49. Malaj, A., “Albania, Financial management in the education system, Government and

Growth”, 2005.

50. Malaj, A., Mema, F. dhe Hida, S.“Albania, Financial Management in the Education

System: Higher Education”, Bamberg, Dhjetor 2005.

51. Mancellari, A. Hadëri, S. Kule, Dh. Qirici, S. “Hyrje në ekonomi”, Pegi, Tiranë,

2007.

141

52. Marginson, S. “Globalization and higher education: global markets and global public

good”. York University International Colloquium, 2006.

53. McDaniel, O. “The paradigms of governance in higher education systems” Journal of

Higher Education Policy, 9(2), 1996.

54. Mema, F. “Autonomy and financial management at universities: the case of Albania”,

Work Milgrom & Roberts , “Financial Autonomy in Higher Education Institutions”,

1992. Workshop, UNESCO - CEPES, Rumani, Maj 2003.

55. Mema, F. “Albania: Vortices of imbalance”, Higher Education in Europe, Vol. XXIX,

No 3, Tetor 2004.

56. Mora, G. Vidal, J. “Adequate policies and unintended effects in Spanish Higher

Education”, 6 Tertiary Education & Management 2000.

57. Mora, G. Vidal, J. “Lifelong Learning in Spanish Universities: The Market Inside the

Public System”, 3 European Journal of Education 2000.

58. Mora, G. “Equity in Financing and Access to Higher Education”, Higher Education in

Europe, Vol. XXII, No. 2, 1997.

59. Myzyri, H. “Historia e arsimit shqiptar “vëll.II. Tiranë: Instituti i Studimeve

Pedagogjike.1990.

60. Neave ”On Being Economical with University Autonomy”: Being Account of the

Retrospective Joys of a written Constitutions. In Academic Freedom and

Responsibility Malcolm Tight, 1998.

61. Nelson, Dr. “Canberra: Commonwealth of Australia”, 2002.

62. Oxford English Dictionary, 2004.

63. Omari, L. Anastasi, A. ”E drejta Kushtetuese”,Shtëpia Botuese ABC, Tiranë, 2010.

64. Palnikaj, D. “Kushtetutat”, Grand Prind, Tiranë. 2006.

65. Psacharopoulos, G. & Woodhall, M. “Education for Devepolment: An Analysis of

Investment Choise”.New York Oxford University Press, 1997.

66. Romo de la Rosa, A. “Institutional Autonomy and Academic Freedom: A perspective

from the American Continent”, Higher Education Policy, Vol. 20, 2007.

67. Ruli, G. Puka, LL. Llaci, SH. Çela, H. “Increasing the financial autonomy of higher

education institutions as a fundamental element for the development of institutional

autonomy”, Institute for Contemporary Studies, Tiranë, Shqipëri, 2004.

68. Shahini, L. “Rrënjët historike perëndimore të arsimit shqiptar” - Seminari i shtatë

mbarëkombëtar për mësimin plotësues në gjuhën shqipe në diasporë, Gusht, 2011.

69. Sporn, B. “Building Adaptive Universities: Emerging organisational Forms Based on

Experiences of European and US Universities”, Tertiary Education and Management,

2001, Vol. 2.

70. Stephan, P.A. “The Economics of Science”. Journal of Economic Literature, 1996.

71. Steve O. Michael & Mark A. Kretovies. “Financing higher education in a global

market”. Algora Publishing. Higher education Series, 2005.

72. Stolfi, G. “Il finanziamento dei sistemi universitari”, Itali, 2010.

73. Strobel, I. “Neue Finanzierungs- und Steuerungssysteme und ihre Ausëirkungen auf

die Hochschulen”. Die Sicht der Senatverëaltung für Ëissenschaft, Forschung und

Kultur des Lands Berlin, Beiträge zur Hochschulforschung 1/2006.

74. Tight, M. “Academic Freedom and Responsibility. The Society for Research into

Higher Education”, Open University Press, 1988.

75. Vught, V. “The Effects of Alternative Governance Structures. A comparative analysis

of higher education policy in five EU member states”, Kluwer, 1997.

76. Wasser, H. “Redefining Autonomy of Universities. Higher Education Policy”.

77. Whitford, A.B. “Decentralization and political control of the bureaucracy”, Journal of

Theoretical Politics, 2002.

142

78. Wildavsky, A. “Budgeting a comparative theory of budgetary processes”, Toronto,

1975.

79. Williams, G. & Kitaev, “Overview of National Policy Contexts for

Entrepreneurialism in Higher Education Institutions”, Higher Education Management

and Policy, 2005.

79.Yeager, N. “Finance in Higher Education”, 2001.

80. Zhang, L. “Educational Statistic Report 2000, Development and Planning Division,

Ministry of Education”, Vol. 1 cited in National Research Institute of Educational

Development, 2001 Green Paper on Education in China: Annual Report on

Educational Policy in China, Beijing Educational Science Publishing House, Beijing,

2001.

81. Ziegele, F. “Financial Autonomy of Higher Education Institutions: The Necessity and

Design of an Institutional Framework” Centrum fur Hochschulentëicklung ,Gütersloh,

Gjermani, 1997.

Legjislacion i brendshëm

1. Ligji Nr. 7810, datë 06.04.1994 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”.

2. Ligji Nr. 9741, datë 21.05.2007 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”.

3. Ligji Nr.10 307, datë 22.7.2010 “Për Arsimin e Lartë në Republikën e Shqipërisë”

4. Ligji datë 24.12.1969 “Mbi sistemin e ri arsimor”.

5. Plani i veprimit kuadër”- Reforma financiare në Arsimin e Lartë, Qershor 2011.

6. Vendim i Këshillit të Ministrave Nr.1509, datë 30.7.2008 “Për miratimin e strategjisë

kombëtare për Arsimin e Lartë, 2008-2013”.

7. Vendim i Këshillit të Ministrave “Për miratimin e strategjisë kombëtare për zhvillim

dhe integrim, 2007-2013”

8. Vendimi i Këshillit të Ministrave datë 20.02.1970 “Mbi sistemin e ri arsimor”.

Legjislacion i huaj

1. Akti i Financimit të Arsimit të Lartë, Australi, 1998.

2. Deklarata e Limës mbi Lirinë Akademike dhe Autonominë e Institucioneve të Arsimit

të Lartë, 1988.

3. Konventa mbi Organizatën për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim (Organization

for Economic Co-operation and Development, Dhjetor, 1960.

4. Ligji 31 dhjetor 2009, nr.196- Loi Organique rélative aux Lois de Finance

5. Ligj 10 gusht 2007, Nr. 1199 “Mbi përgjegjshmërinë e universiteteve”, Francë.

6. Ligji mbi të Ardhmen e Arsimit të Lartë,SHBA, 2006.

7. Ligji Nr.537/1993, Itali.

8. Ligji për Promovimin e Shkollave Jo-Shtetërore, 1 shtator 2003, Kinë.

Raporte e arkiva

1. Arkivi Qendror Shtetëror, (1938). Fondi 435. Dos. 232

2. AQSH, F. 511, viti 1946, dos. 14.

3. AQSH, F.1011, V. 1951, dos.15. Raport mbi hapjen e instituteve të larta.

4. Europe Strategy 2020.

5. Komisionit Europian për “Modernizimin e Arsimit të Lartë” - Shtator 2011.

143

6. Raportim për Komitetin e Stabilizim Asocimit për periudhën Qershor 2011-Mars

2012 në fushën e arsimit dhe shkencës, (Shkurt 2012). Arsimi dhe shkenca.

7. Raporti për Arsimin dhe Kulturën. (2012).

8. Raporti i kryer nga BE në Luksemburg, 2011, Zyra e Publikimeve të BE.

9. Raport për veprimtarinë e Agjencisë Publike të Akreditimit të Arsimit të Lartë ( 2007)

APAAL.

10. Reforma e financimit në Arsimin e Lartë në Shqipëri (2010), MASH.

11. Reichert, S. & Tauch, C., Trends 2003 Progress Towards the European Higher

Education Area, EUA, Bruksel, 2003

12. Reichert, S. & Tauch, C., Trends IV: European Universities Implementing Bologna,

EUA, Bruksel, 2005.

Faqe interneti

1. http://www.eua.be/publications

2. http://dx.doi.org/10.1080/713847910

3. www.minfin.gov.al

4. http://education.guardian.co.uk/print/

5. http://eacea.ec.europa.eu/tempus/

6. http://ipts.jrc.ec.europa.eu

7. www.uta.fi/finhert

8. http://www.mash.gov.al

9. www.eua.be

10. http://plato.stanford.edu/en-tries/simplicity/#3.

11. www.detya.gov.au/highered/unis.htm

12. www.hecs.gov.au

13. http://www.iro.hr/en/

14. http://public.mzos.hr/Default.aspx

15. http://www.azvo.hr/Default.aspx

16. http://www.mobilnost.hr/