Arbitraż jako pokojowy sposób rozwiązywania sporów

międzynarodowych.

Przykład Erytrejsko - Etiopskiej Komisji ds. Roszczeń.

Tomasz Dudek

Uniwersytet Warszawski, Stosunki Międzynarodowe, III rok

Liczne zalety arbitrażu międzynarodowego sprawiają, że jest on metodą często

wykorzystywaną do rozwiązywania sporów międzynarodowych o charakterze

prywatnoprawnym, związanych z obrotem gospodarczym. Poufność procedowania, duży

wpływ na kształtowanie składu sędziowskiego i reguł, według których proces będzie toczył,

a także możliwość wskazania podstaw orzekania sprawia, że sposób ten stosowany jest także

w sporach pomiędzy państwami, a zatem w sporach o charakterze publicznoprawnym,

dotyczących odpowiedzialności międzynarodowej.

Celem niniejszego artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, czy za pomocą arbitrażu

międzynarodowego można wyegzekwować odpowiedzialność państwa za naruszenia prawa

międzynarodowego. Przykład, na którym przedstawiono owe zagadnienie, to działalność

Erytrejsko-Etiopskiej Komisji ds. Roszczeń funkcjonującej w latach 2001-2009, powołanej na

mocy tzw. Porozumienia Algierskiego między Etiopią a Erytreą. Porozumienie to zakończyło

wojnę, jaka trwała między ww. państwami w latach 1998-2000.

Artykuł składa się z trzech części – na początku wskazano najistotniejsze cechy

arbitrażu międzynarodowego, następnie, odwołując się do konfliktu etiopsko-erytrejskiego

i pokojowych prób jego rozwiązania, przedstawiono podstawy prawne działania Komisji

ds. Roszczeń. Trzecią część stanowi prezentacja efektów działalności Komisji ds. Roszczeń,

które przybrały formę szeregu orzeczeń wiążących strony pozostające w sporze.

Podsumowanie jest jednocześnie próbą odpowiedzi na pytanie czy arbitraż

międzynarodowy, w tym konkretnym przypadku, przyczynił się do realizacji

odpowiedzialności międzynarodowej.

1

I. Arbitraż międzynarodowy w publicznym prawie międzynarodowym

Pojęcie

Arbitraż o charakterze publicznym stanowi jeden z wielu pokojowych sposobów

załatwiania sporów międzynarodowych, które powinny być, zgodnie z art. 2 ust. 3 oraz art. 33

Karty Narodów Zjednoczonych (KNZ), stosowane przez państwa w wypadku zaistnienia

między nimi konfliktu. Określa się go jako: „załatwianie sporu pomiędzy państwami za

pomocą orzeczenia wydanego przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony”1

lub „załatwianie sporów pomiędzy państwami przez arbitrów pochodzących z ich wyboru,

orzekających w oparciu o międzynarodowe normy prawne i wydających wyroki wiążące dla

stron w sporze”2. Definicje te podkreślają najważniejsze cechy arbitrażu, odróżniające go od

pozostałych metod, a mianowicie wpływ stron na skład orzekający i przebieg postępowania,

oraz wiążący strony charakter wyroku.

W doktrynie dzieli się pokojowe sposoby załatwiania sporów międzynarodowych na

środki dyplomatyczne i sądowe. Kryterium podziału stanowi moc prawna rozstrzygnięcia

sporu. W wypadku środków pierwszego rodzaju (które można rozróżnić na wymagające

zaangażowania organu międzynarodowego – badania i koncyliacja – oraz bez jego udziału -

negocjacje, dobre usługi, pośrednictwo) strony same decydują o tym, czy zrealizują zawarte

postanowienia3. Metody sądowe natomiast charakteryzują się tym, że orzeczenia będące

efektem pracy organów tego typu są z mocy prawa wiążące dla stron. Elastyczność

w powoływaniu organu arbitrażowego oraz obligatoryjny dla stron charakter jego orzeczeń

sprawiły, że instytucja arbitrażu międzynarodowego stosowana jest od starożytności.

Kluczowe znaczenie dla rozwoju arbitrażu międzynarodowego jako pokojowego

sposobu załatwiania sporów miały Konwencje Haskie z 1899 i 1907 r. Otwierały one nową

epokę, w której głównym zadaniem dyplomacji nie jest przygotowanie wojny i rozliczanie jej

skutków, ale zapobieganie konfliktom i ochrona pokoju4.

I Konwencja Haska z 1899 r. w art. 15 definiuje arbitraż międzynarodowy jako sposób

uregulowania różnic między państwami przez sędziów pochodzących z ich wyboru i na

podstawie poszanowania prawa.

1 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2005, s. 352.2 J. Sutor, Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych, Wrocław 1979, s. 154.3 W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2004, s. 372.4 W. Penfield, International Arbitration, “American Journal of International Law” 1907, Vol. 1, nr 2, s. 334.

2

Kolejnym ważnym dokumentem są Fakultatywne Zasady Procedury Arbitrażowej

dotyczącej sporów między dwoma państwami opracowane w 1992 r. przez Stały Trybunał

Arbitrażowy (ang. Permanent Court of Arbitration Optional Rules for Arbitrating Disputes

Between Two States)5.

Funkcjonowanie organów arbitrażowych

Ponieważ arbitraż ma, co do zasady, charakter fakultatywny, żeby doszło do

rozstrzygnięcia przy jego użyciu sporu międzynarodowego, państwa muszą wyrazić na to

zgodę. Przyjmuje ona postać umowy międzynarodowej, w której treści określa się przede

wszystkim przedmiot sporu oraz zasady powołania trybunału, a także zobowiązanie do

przestrzegania orzeczenia. Umowy takie mogą być odrębnymi aktami prawnymi

dotyczącymi tylko uruchomienia arbitrażu (umowa kompromisowa, zapis na sąd polubowny),

albo stanowić część ogólnego traktatu, np. regulującego stosunki między określonymi

państwami i postanawiającego poddawać ewentualne spory między nimi pod arbitraż

(klauzula arbitrażowa). Po zawarciu takiego prawnie wiążącego porozumienia, arbitraż staje

się dla jego stron obowiązkowy, a do zasad w nim określonych muszą się stosować arbitrzy

powołani przez strony do rozstrzygnięcia danego sporu.

Trybunały arbitrażowe mogą mieć charakter stały i być powoływane dla

rozwiązywania wszystkich sporów powstałych między państwami-stronami umawiającymi

się na arbitraż, albo ad hoc, do załatwienia określonego sporu.

Arbitraż najczęściej przybiera jedną z trzech podstawowych form, tj. komisji złożonej

z parzystej lub nieparzystej liczby członków6, oddania sporu pod arbitraż głowy państwa, lub

przekazania go do rozpatrzenia przez wykwalifikowanego arbitra pochodzącego np. z listy

Stałego Trybunału Arbitrażowego7. W pierwszym wypadku (tzw. model amerykański)8 można

wyróżnić 4 możliwości powołania komisji: (a) bez określenia sposobu wybrania składu

osobowego, (b) ze wskazaniem takiego sposobu, (c) zawierające odesłanie do już istniejącego

trybunału oraz (d) regulujące sytuację, kiedy brak jest zgody co do powołania składu (wtedy

jest on mianowany przez bezstronną osobistość, np. głowę państwa) 9.

5Permanent Court of Arbitration Optional Rules for Arbitrating Disputes Between Two States, http://www.pca-cpa.org/upload/files/2STATENG.pdf (21.03.2010).6 Parzysta liczba członków występowała np. w arbitrażu na podstawie Traktatu Gandawskiego, co przyczyniło się jednak do niemożności wydania orzeczenia. Por. H. King Jr., J. Graham, Origins…, s.48.7 J. G. Merills, International Dispute Settlement, Cambridge 2005, s. 91 i n.8 R. Bierzanek, J. Symonides, op.cit., s. 353.9 J. Sutor, op.cit., s. 163.

3

Orzeczenie wydane przez komisję arbitrażową ma charakter wiążący dla stron

w sporze, ostateczny i w zasadzie nieodwołalny. Inne postanowienia, dopuszczające np.

rewizje, apelacje czy unieważnienie, strony mogą określić w umowie o arbitraż10. Konwencja

Haska z 1907 r. stanowi, że ewentualnej interpretacji wyroku dokonuje Trybunał, który go

wydał (art. 82). Jeżeli strony zgodzą się na możliwość rewizji orzeczenia, dokonuje się jej

tylko w sytuacji, gdy strony lub Trybunał dowiedziały się o fakcie mogącym mieć decydujące

znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, a którego nie były świadome w czasie trwania procesu.

O przystąpieniu do rewizji decyduje Trybunał stwierdzając istnienie takiego faktu (art. 83).

Wyrok kończący postępowanie arbitrażowe musi zawierać uzasadnienie

(art. 79 Konwencji Haskiej z 1907 r.), chyba że strony uzgodnią inaczej (art. 32 par. 3 Zasad

Fakultatywnych) albo orzeczenie jest wydane przez głowę państwa lub rządu11. Wyrok

przyjmowany jest jednomyślnie lub większością głosów i komunikowany stronom

publicznie12. Związane nim strony powinny wykonać orzeczenie w dobrej wierze (art. 37

Konwencji Haskiej z 1907 r.).

W wyroku arbitrzy określają m.in. odszkodowania, jakie winny zapłacić sobie strony.

Oprócz wyroku o charakterze ostatecznym, Trybunał Arbitrażowy może być przez

strony upoważniony do wydawania orzeczeń częściowych (ang. partial awards) oraz

wstępnych (ang. interlocutory awards). Sytuacja taka występuje wtedy, gdy przed Trybunał

wniesiono wiele roszczeń o podobnym charakterze i dla usprawnienia swojej pracy organ ten

zajmuje się kolejno poszczególnymi rodzajami roszczeń. Dobrym przykładem jest działalność

Etiopsko-Erytrejskiej Komisji ds. Roszczeń, która oprócz orzeczeń końcowych, wydała

13 orzeczeń częściowych.

Zalety arbitrażu

Wskazane wcześniej zasady powoływania oraz funkcjonowania organów

arbitrażowych uwidaczniają charakterystyczne dla arbitrażu, jako środka pokojowego

załatwiania sporów międzynarodowych, cechy, uznawane za jego zalety. Są to przede

wszystkim kontrola stron nad składem trybunału, zasadami procedowania, podstawami

prawnymi orzekania i określeniem przedmiotu sporu, poufność, brak możliwości ingerencji

strony trzeciej w sprawę oraz względna szybkość przeprowadzenia procesu.

10 J. Merills, op.cit., s. 105.11 Por. np. R. Bierzanek, J. Symonides, op.cit., s. 354.12 W. Góralczyk, S. Sawicki, op.cit., s. 380.

4

Możliwość określenia składu organu arbitrażowego, a w związku z tym wytypowania

do niego obywatela strony będącej w sporze, wpływa na poczucie państwa, że jego interesy

narodowe są odpowiednio chronione i uwzględniane. Rzadko bowiem zdarza się, by arbitrzy

głosowali na niekorzyść państwa swojego obywatelstwa13. Wiąże się z tym jednak pewna

odpowiedzialność stron, by wskazani przez nią arbitrzy posiadali odpowiednie kompetencje

zawodowe, interpersonalne, wykazywali się biegłą znajomością języka w jakim proces będzie

się odbywał, oraz reputacją14. Podobnie jest z zasadami procedowania. Prawo do ich

dowolnego ustalenia pozwala stronom przystosować procedurę, miejsce jej odbywania, czas

trwania oraz zasady reprezentacji przez pełnomocników, do swoich potrzeb. Ponadto

umożliwia nieuwzględnienie instytucji czy postanowień niewygodnych dla państw-stron, jak

np. możliwość interwencji w spór ze strony państwa trzeciego posiadającego interes natury

prawnej, który może być dotknięty przez wyrok15.

Poufność arbitrażu ma charakter wewnętrzny oraz zewnętrzny i odzwierciedla się

w tym, że cały proces może być utajniony, co wykluczone jest np. w procesie przed

Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości. Aspekt wewnętrzny dotyczy obywateli

państwa-strony sporu. Przedstawiciele takiego państwa chętniej wybierają w trakcie arbitrażu

rozwiązania kompromisowe, nie walcząc za wszelką cenę o ochronę interesu narodowego,

kiedy mają świadomość, że o sposobie ich działania nie dowie się społeczeństwo, a zatem

często wyborcy. Skutkuje to łatwiejszym dojściem do porozumienia między stronami, a tym

samym szybszym i skuteczniejszym przebiegiem procesu. Natomiast poufność w sensie

zewnętrznym odnosi się do społeczności międzynarodowej. Pozostałe państwa mogą nie

wiedzieć o argumentach wysuwanych w procesie przez skonfliktowane strony, co sprawia, że

nie będą mogły wykorzystać ich stanowisk do udowodnienia praktyki danego państwa

w określonej kwestii16. Oczywiście w praktyce nie dochodzi do tak daleko idącego

wyłączenia jawności, sama Konwencja Haska z 1907 r. nakazuje, by postępowanie odbywało

się jawnie, ale można wskazać sprawy, których przebieg został utajniony17.

13 Ch. Gray, B. Kingsbury, Developments in dispute settlement: Inter-state arbitration Since 1945, London 1992, s. 111.14 L .Malintoppi, Methods of dispute resolution of inter-state litigation: When States Go To Arbitration Rather Than Adjudication, “The Law and Practice of International Courts and Tribunals” 2006, Vol. 5, nr 1, s. 142.15 Postanowienie takiej treści zawiera Statut MTS (art. 62). Jest ono wskazywane jako wada w porównaniu do rozwiązań, które mogą być przyjęte w ramach postępowania arbitrażowego. Por. L. Malintoppi, op.cit., s. 143.16 Ch. Gray, B. Kingsbury, op.cit., s. 110.17 Są to np. sprawa Dubaj-Sharjah, czy II Rainbow Warrior. Por. A. Stuyt, Survey of international arbitrations 1794-1989, Haga 1990, s. 454.

5

Wymienione wyżej zalety sprawiły, że do arbitrażu odwołano się też w celu

zakończenia sporu między Etiopią a Erytreą oraz rozliczenia wzajemnych szkód wywołanych

konfliktem z lat 1998-2000.

II. Konflikt etiopsko-erytrejski i próby jego zażegnania

Przyczyny konfliktu etiopsko-erytrejskiego z lat 1998-2000 sięgają daleko

w przeszłość i trudno wskazać jedną, najważniejszą. Aby jednak je zrozumieć, należy

prześledzić pokrótce relacje obu państw na przestrzeni XX w. Wtedy to bowiem doszło do

podpisania traktatów kolonialnych pomiędzy Etiopią a Włochami, regulujących granicę

oddzielającą Etiopię od pozostającej pod kontrolą włoską od 1890 r. Erytrei18.

W 1934 r. miał miejsce zatarg o charakterze granicznym, tzw. incydent Walwal, który

był przyczyną wybuchu wojny Etiopii z Włochami.19 Trwała ona od 1935 do 1941 r. i jest to

jedyny okres, kiedy Etiopia była państwem zależnym od innego (zaanektowanym przez

Włochy). Przełom w regionie nastąpił w 1941 r. wraz z wysiedleniem wojsk włoskich

z Etiopii i Erytrei przez Wielką Brytanię. Etiopia stała się wtedy znów niezależna, a Erytrea

dostała się pod panowanie Wielkiej Brytanii (jako jej terytorium powiernicze), które trwało

do 1952 r. Wtedy na mocy Rezolucji 390A(V) Zgromadzenia Ogólnego ONZ, Erytrea została

zjednoczona z Etiopią20,21. Etiopia formalnie anektowała Erytreę, likwidując jej autonomię,

w 1962 r., co doprowadziło do wojny o jej wyzwolenie22.

Rozwiązanie federacji, a tym samym przekształcenie Erytrei w 14. prowincję Etiopii

przez cesarza Haile Sellasie w 1961 r., było bezpośrednią przyczyną wybuchu

trzydziestoletniej wojny narodowowyzwoleńczej pomiędzy anektowaną Erytreą a Etiopią23.

18 Hasło: Erytrea, Encyklopedia PWN, http://www.encyklopedia.pwn.pl (16.12.2009).19 Incydent polegał na tym, że Brytyjsko –Etiopska Komisja Graniczna, podczas wymierzania granic między brytyjskim Somalilandem a Etiopią napotkała siły włoskie. W dniach 5-7 grudnia 1934 r. doszło do potyczek między siłami etiopskimi i włoskimi w wyniku których zginęło 107 Etiopczyków i 50 Włochów i Somalijczyków. Por. D. Hamilton, T. Shinn, Ch. Ofcansky, Historical dictionary of Ethiopia, Oxford 2004, s. 392, P. Potter, The Wal Wal arbitration, “The American Journal of International Law” 1936, Vol. 30, nr 1.20 Tekst Rezolucji dostępny jest na stronie internetowej http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/059/88/IMG/NR005988.pdf?OpenElement21(16.12.2009). Erytrea otrzymała prawo do utworzenia autonomicznego parlamentu i rządu. Ponadto, na mocy uchwalonej przez swój parlament i zatwierdzonej przez cesarza Etiopii Haile Syllasje I konstytucji, zachowała kompetencje w sprawach wewnętrznych. Polityka zagraniczna oraz sprawy wojskowe leżały w kompetencji rządu Etiopii. Por. M. Leśniewski, Konflikt na wybrzeżu Morza Czerwonego – Erytrea 1961-2000, w: P. Ostaszewski, Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869-2006, Warszawa 2006, s.570.22 Aneksji dokonano formalnie na mocy decyzji o likwidacji federacji, przyjętej przez parlament Etiopii 14 listopada 1962 r. W. Lizak, Etiopia-Erytrea: Wojna w Rogu Afryki, w: J. Milewski, W. Lizak, Stosunki międzynarodowe w Afryce, Warszawa 2002, s. 221.

6

W 1991 r. armia etiopska ostatecznie skapitulowała, a nowy rząd zgodził się na

przeprowadzenie pod kontrolą ONZ (United Nations Observer Mission to Verify the

Referendum in Eritrea, UNOVER) referendum na temat niepodległości Erytrei24. Odbyło się

ono w dniach 23-25 kwietnia 1993 r. Większość Erytrejczyków opowiedziała się za

niepodległością kraju (99,8% za, przy frekwencji 98,5%), która została ogłoszona 27 kwietnia

1993 r.25

Okres pokoju pomiędzy Etiopią i Erytreą, zapoczątkowany w 1991 r. nie trwał niestety

długo, bo tylko 7 lat. Nowa wojna rozpoczęła się od incydentu, jaki miał miejsce 6 maja

1998 r. w miejscowości Badme. Obie strony obwiniają się o jego niesprowokowane

rozpoczęcie.

Konflikt próbowano zażegnać wykorzystując wiele pokojowych metod załatwiania

sporów międzynarodowych. Odwołano się do negocjacji dwustronnych pomiędzy stronami

sporu, mediacji (prowadzonych przy udziale przedstawicieli USA i Rwandy, a także Włoch)

oraz organizacji międzynarodowych. Oprócz ONZ i UE, największą rolę w stabilizowaniu

sytuacji w regionie Rogu Afryki wykazała Unia Afrykańska. Ostatecznie w ramach tej

właśnie organizacji wynegocjowano i podpisano Porozumienia Algierskie z 12 grudnia

2000 r., które zakończyły działania zbrojne. Na mocy owych porozumień ustanowiono

dwie niezależne komisje, graniczną i ds. roszczeń.

III. Erytrejsko-Etiopska Komisja ds. Roszczeń jako sąd arbitrażowy – struktura,

działalność, orzecznictwo

Erytrejsko-Etiopska Komisja ds. Roszczeń powstała na mocy art. 5 Porozumienia

Algierskiego z 12 grudnia 2000 r., który ma charakter klauzuli arbitrażowej w ramach traktatu

pokojowego kończącego konflikt międzynarodowy. Zgodnie z jego dyspozycjami strony

powołały po dwóch arbitrów, którzy wyznaczyli piątego członka Komisji, będącego

jednocześnie jej przewodniczącym. Arbitrzy nie mogli być obywatelami stron ani nie mogli

stale w nich zamieszkiwać26. Erytrea wskazała Lucy Reed oraz John’a Crook’a, natomiast

23 S. Haile, The Origins and Demise of the Ethiopia-Eritrea Federation, “A Journal of Opinion” 1987, Vol. 15, s. 9-17.24 Misja liczyła 21 funkcjonariuszy międzynarodowych i 86 obserwatorów pracujących w trzech biurach regionalnych misji, w Asmarze, Keren oraz Mendefera. Na jej czele stanął Samir Sanbar. http://unyearbook.un.org/unyearbook.html?name=1993index.html (22.01.2010).25 Informacje o Erytrei dostępne na stronie Departamentu Stanu USA http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2854.htm (30.01.2010).26 Art. 5 pkt. 2 Porozumienia Algierskiego z 12. grudnia 2000 r., Porozumienie między Rządem Federalnej Demokratycznej Republiki Etiopii i Rządem Państwa Erytrea, op.cit.

7

Etiopia George’a Aldrich’a i James’a Paul’a27. Wszyscy wymienieni są amerykańskimi

prawnikami. Przewodniczącym został wybrany Belg, profesor Hans van Heutte28.

Po ukonstytuowaniu się, Komisja rozpoczęła swe prace, które pierwotnie planowano

zakończyć w cztery lata po wejściu w życie Porozumienia Algierskiego, czyli do końca

2004 r.29 Tak się jednak nie stało i Komisja wydała Orzeczenia Końcowe dopiero

w sierpniu 2009 r.

Jurysdykcję przedmiotową Erytrejsko-Etiopskiej Komisji ds. Roszczeń określa sama

klauzula arbitrażowa. Art 5. Porozumienia Algierskiego w punkcie pierwszym stanowi, że

Komisja poprzez wiążący arbitraż zadecyduje o roszczeniach za straty, szkody lub krzywdy,

wnoszonych przez Rząd jednej strony przeciwko Rządowi drugiej strony i przez obywateli

(rozumianych jako osoby fizyczne i prawne) jednej strony przeciwko Rządowi drugiej strony

lub przeciwko podmiotom należącym do lub kontrolowanym przez drugą stronę. Warunkami

koniecznymi do uwzględnienia roszczenia były (a) jego związek z konfliktem, który był

przedmiotem Porozumienia Ramowego, Zasad jego Implementacji oraz Porozumienia

o Zaprzestaniu działań wojennych oraz (b) fakt wynikania roszczenia z naruszeń

międzynarodowego prawa humanitarnego, w tym Konwencji Genewskich z 1949 r., lub

innych naruszeń prawa międzynarodowego. Dodatkowo Komisja była właściwa do

rozpatrywania roszczeń wynikających z kosztów operacji militarnych, przygotowań do nich,

lub z użycia siły, ale tylko i wyłącznie wtedy, kiedy roszczenia takie wiązały się

z naruszeniami międzynarodowego prawa humanitarnego (art. 5 pkt.1 Porozumienia

Algierskiego)30.

Jurysdykcja przedmiotowa Komisji stanowi o jej wyjątkowości, rzadko bowiem

zdarza się, by organ arbitrażowy powoływany ad hoc był właściwy do rozstrzygania

o odpowiedzialności państw za naruszenia prawa międzynarodowego31.

Rozszerzeniem postanowień klauzuli arbitrażowej jest punkt A Decyzji nr 1 wydanej

przez Komisję w sierpniu 2001 r. Precyzuje on, że Komisja nie ma kompetencji do

27 Informacja pochodzi z oficjalnej strony internetowej Erytrejsko-Etiopskiej Komisji ds. Roszczeń, http://www.pca-cpa.org/showpage.asp?pag_id=1151 (24.04.2010).28 G.H. Aldrich, The work of the Eritrea-Ethiopia Claims Commission, w: T. McCormack, A. McDonald, Yearbook of International Humanitarian Law 2003, Cambridge 2006, tom 6, s. 436.29 Zgodnie z postanowieniami punktów 8. i 12. art. 5 Porozumienia Algierskiego, na składanie roszczeń strony miały rok od wejścia w życie Porozumienia, a Komisja 3 lata na zakończenie swoich prac, liczące od końca terminu na składanie roszczeń.30 Porozumienie między Rządem Federalnej Demokratycznej Republiki Etiopii i Rządem Państwa Erytrea, op.cit.31 G.H. Aldrich, The work of the Eritrea-Ethiopia Claims Commission, w: T. McCormack, A. McDonald, Yearbook of International Humanitarian Law 2003, tom 6, Cambridge 2006, s. 435.

8

interpretowania Porozumienia Algierskiego, a w związku z tym roszczenia dotyczące tego

zagadnienia nie będą przez Komisję przyjmowane32.

Erytrejsko-Etiopska Komisja ds. Roszczeń wydała ostatecznie orzeczenia dwóch

rodzajów, tj. 13 częściowych oraz 4 końcowe.

W niniejszym artykule postanowiono przedstawić kilka orzeczeń o kluczowym

znaczeniu dla wskazania przykładów egzekwowania odpowiedzialności państw za naruszenia

prawa międzynarodowego.

Orzeczenia dotyczące jeńców wojennych

Pierwsze orzeczenia częściowe, wydane 1 lipca 2003 r., dotyczyły jeńców wojennych.

Komisja uwzględniła roszczenia Etiopii oraz Erytrei33.

Erytrea wnosiła o uznanie Etiopii za odpowiedzialną spowodowania szkód

wynikających z niezgodnego z prawem traktowania jeńców wojennych, będących

obywatelami Erytrei. Dodatkowo, państwo to chciało wymuszenia na Etiopii

natychmiastowego uwolnienia pozostających jeszcze w niewoli jeńców wojennych,

zwrócenia im skonfiskowanej własności prywatnej oraz zaniechania publikowania informacji

i zdjęć jeńców wojennych. Etiopia odrzuciła oskarżenia zapewniając, że jej funkcjonariusze

traktowali jeńców wojennych w sposób zgodny z prawem. Sama wnosiła o uznanie Erytrei za

winną szkód wynikłych z niezgodnego z prawem traktowania jeńców wojennych, będących

z kolei jej obywatelami. Komisja zwróciła uwagę, że oba państwa, mimo iż należą do

najbiedniejszych na świecie, starały się postępować z jeńcami zgodnie z postanowieniami

prawa międzynarodowego i nadużycia, o które się wzajemnie oskarżają, miały charakter

incydentalny (par. 11 i 12 Orzeczenia Częściowego wynikającego z roszczenia Erytrei nr 17).

Kontrowersje w tych sprawach budziła właściwość Komisji do orzekania w sprawie

roszczeń wynikających z działań mających miejsce po 12 grudnia 2000 r. Etiopia

kwestionowała jurysdykcję Komisji w tej kwestii, jednak Komisja przypomniała, że jeśli

strony udowodnią, że dane naruszenie prawa wiąże się konfliktem z lat 1998-2000, to

uwzględni także roszczenie go dotyczące (par. 19).

32 Eritrea-Ethiopia Claims Commission Decision number 1: The Commission’s Mandate/ Temporal Scope of Jurisdiction, http://www.pca-cpa.org/upload/files/Decision%201.pdf (22.04.2010).33 Eritrea-Ethiopia Claims Commission Partial Award Prisoners of War Eritrea’s Claim 17, http://www.pca-cpa.org/upload/files/ER17.pdf (26.04.2010).Eritrea-Ethiopia Claims Commission Partial Award Prisoners of War Ethiopia’s Claim 4 , http://www.pca-cpa.org/upload/files/ET04.pdf (26.04.2010).

9

Prawem, jakie posłużyło Komisji do zbadania, czy strony naruszyły swoje

zobowiązania, była III Konwencja Genewska. Obie strony oskarżając się wzajemnie,

odwoływały się do niej, sporne natomiast pozostało to, od kiedy Konwencja wiązała Erytreę.

Etiopia przystąpiła do Konwencji w 1969 r., tym samym Erytrea była związana

postanowieniami traktatu do 1993 r., czyli do czasu uzyskania suwerenności. Sama

przystąpiła do Konwencji dopiero w 2000 r. Komisja uznała ostatecznie, że do rozstrzygania

roszczeń dotyczących wydarzeń sprzed 14 sierpnia 2000 r. (data przystąpienia Erytrei do III

Konwencji Genewskiej) wykorzysta zwyczaj międzynarodowy, tożsamy z postanowieniami

Konwencji (par. 33-42).

W stosunku do Etiopii, Komisja wskazała grupę 5 rodzajów naruszeń prawa

międzynarodowego:

Złe traktowanie jeńców wojennych podczas pojmania i bezpośrednio po nim (w tym

poniżające traktowanie). Nie udowodniono natomiast zarzucanego Etiopii braku

udzielenia pomocy medycznej pojmanym oraz torturowania ich podczas przesłuchań;

Zawłaszczanie własności prywatnej jeńców wojennych;

Fizyczne i psychiczne znęcanie się nad jeńcami wojennymi w obozach;

Szkodliwe dla zdrowia warunki w obozach;

Opóźnianie repatriacji jeńców wojennych;

Z kolei Erytrea dopuściła się, zdaniem Komisji, następujących naruszeń:

Odmowy wydania zgody funkcjonariuszom Międzynarodowego Komitetu Czerwonego

Krzyża na wizytację obozów jenieckich;

Złego traktowania jeńców wojennych podczas pojmania i bezpośrednio po nim (w tym

przyzwolenia na zabijanie pojmanych, niehumanitarne traktowanie podczas ewakuacji z

pola bitwy, nadużycia podczas przesłuchań, fizyczne i psychiczne znęcanie się nad

jeńcami w obozach);

Przyzwolenia na szkodliwe dla zdrowia warunki w obozach jenieckich;

Niewystarczającej opieki medycznej w obozach jenieckich;

Niezapewnienia zgodnych z prawem warunków pracy jeńców (zmuszanie do pracy

rannych, w tym oficerów);

Narażenia na niepotrzebne cierpienia podczas przemieszczania jeńców między obozami

(m.in. bicie jeńców przez żołnierzy);

Uniemożliwienia składania zażaleń przez jeńców przetrzymywanych w obozach.

W obu orzeczeniach strony zostały uznane za winne pogwałcenia postanowień

międzynarodowego prawa humanitarnego w 12 (Erytrea) i 8 (Etiopia) przypadkach.

10

Warto odnotować, że poczynione przez Komisję ustalenia co do minimalnej

wymaganej pomocy medycznej, jaką strony konfliktu zbrojnego powinny zapewnić jeńcom

wojennym czy ustanowienie standardów poziomu opieki medycznej w obozach jenieckich,

stanowią ważny dorobek, który może być pomocny do interpretowania zasad

międzynarodowego prawa humanitarnego34.

Orzeczenia dotyczące roszczeń cywilów

Prawem właściwym do osądzenia tych roszczeń uznano IV Konwencję Genewską oraz

jej I Protokół Dodatkowy z 1977 r. Na tej podstawie Komisja stwierdziła odpowiedzialność

obu państw za naruszenia prawa międzynarodowego. W przypadku Etiopii zwrócono

szczególną uwagę na fakt pozbawiania obywatelstwa etiopskiego ludności o podwójnym,

etiopsko-erytrejskim obywatelstwie i wypędzania ich. Ponadto wskazano na zezwalanie

lokalnej ludności oraz policji na wypędzanie ludności erytrejskiej, niezapewnienie

wypędzanej ludności humanitarnych warunków przemieszczenia do Erytrei, przetrzymywanie

w więzieniach i aresztach z narażeniem na nieludzkie traktowanie oraz nadużycia podatkowe

względem wywłaszczanych Erytrejczyków (pkt. XIII D i E Orzeczenia Częściowego

dotyczącego roszczeń Erytrei).

Z kolei Erytrea ponosi odpowiedzialność za niezapewnienie bezpieczeństwa

Etiopczykom pozostającym na terytorium Erytrei oraz nierówne traktowanie Etiopczyków na

krajowym rynku pracy i w dostępie do służby zdrowia. Ponadto wskazano na

przetrzymywanie cywilów w więzieniach i aresztach bez podstawy prawnej i narażanie ich na

przemoc fizyczną i psychiczną oraz na nielegalne konfiskowanie własności cywilów przez

stronę erytrejską (pkt. VIII D Orzeczenia Częściowego dotyczącego roszczeń Etiopii).

Orzeczenia dotyczące roszczeń dyplomatycznych

W wyniku konfliktu zbrojnego między Etiopią a Erytreą doszło również do naruszeń

prawa dyplomatycznego. Nie stosując się do zwyczaju jakim jest powierzenie funkcji

dyplomatycznych państw pozostających w stanie wojny stronie trzeciej, Etiopia i Erytrea

postanowiły w czasie trwania konfliktu utrzymywać stosunki dyplomatyczne. Doprowadziło

to do niemożności realizacji niektórych postanowień Konwencji wiedeńskiej o stosunkach

34 J. R. Weeramantry, Prisoners of War (Eritrea v. Ethiopia), Eritrea's Claim 17/Ethiopia's Claim 4, Partial Awards […],”The American Journal of International Law” 2005, Vol. 99, nr. 2, s. 471.

11

dyplomatycznych z 1961 r. oraz Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z 1963 r.

Ponieważ jednak roszczenia dotyczące zagadnień związanych z drugą Konwencją nie zostały

wniesione przez strony w terminie, podstawą prawną orzekania była tylko Konwencja

z 1961 r.

Etiopia wniosła 6 rodzajów roszczeń przeciwko Erytrei, ale Komisja za naruszenie

prawa międzynarodowego uznała tylko 2 działania strony oskarżonej, a mianowicie

aresztowanie i przetrzymanie chargé d’affaires Etiopii bez poszanowania przysługującego mu

immunitetu dyplomatycznego oraz naruszenie tajemnicy korespondencji dyplomatycznej

i zakłócenie działania misji35.

Zdecydowano, że Etiopia poniesie odpowiedzialność za dopuszczenie do rewizji

osobistej Ambasadora Erytrei oraz przeszukanie jego bagażu podręcznego, a także

przeszukanie pozostałych członków misji dyplomatycznej podczas odprawy na lotnisku

w Addis Ababie w maju 1998 r. Ponadto Etiopia winna jest bezprawnego wejścia,

splądrowania, przeszukania i zajęcia rezydencji będącej własnością ambasady Erytrei oraz

należących do niej pojazdów i mienia innego rodzaju36.

Orzeczenie dotyczące jus ad bellum

Ostatnie orzeczenie o charakterze częściowym dotyczyło rozstrzygnięcia kwestii

odpowiedzialności za rozpoczęcie konfliktu między Etiopią a Erytreą i było najbardziej

kontrowersyjne. Wniosła je Etiopia domagając się uznania Erytrei za winną agresji37. Erytrea

argumentowała, że Komisja nie jest właściwa do osądzenia tej sprawy, ponieważ do tego

został wyznaczony, przez Porozumienie Algierskie, inny organ. Komisja zauważyła jednak,

że ciało takie nigdy nie zostało powołane, a ponadto miałoby orzekać tylko co do faktów.

Tym samym Komisja zaznaczyła, że to ona jest właściwa do rozstrzygania o przypadkach

naruszeń prawa międzynarodowego. Mimo argumentów Erytrei, wskazujących na Etiopię

jako nielegalnego okupanta jej terytorium, który dopuścił się ataków 6 maja 1998 r., zabijając

kilku erytrejskich żołnierzy, oraz podkreślających, że to Etiopia zadeklarowała

13 maja 1998 r. wojnę, Komisja orzekła, że Erytrea winna jest naruszenia postanowień

35 Eritrea-Ethiopia Claims Commission Partial Award Diplomatic Claim Ethiopia’s Claim 8, http://www.pca-cpa.org/upload/files/FINAL%20ET%20DIP%20AWARD.pdf (26.04.2010).36 Eritrea-Ethiopia Claims Commission Partial Award Diplomatic Claim Eritrea’s Claim 20, http://www.pca-cpa.org/upload/files/FINAL%20ER%20DIP%20AWARD.pdf (26.04.2010).37 Eritrea-Ethiopia Claims Commission Partial Award Jus Ad Bellum Ethiopia’s Claims 1–8, http://www.pca-cpa.org/upload/files/FINAL%20ET%20JAB.pdf (27.04.2010).

12

art. 2 pkt. 4 Karty Narodów Zjednoczonych, a więc użycia siły zbrojnej (pkt. IV D Orzeczenia

Częściowego dotyczącego roszczenia Etiopii).

Zdaniem części komentatorów, Komisja przekroczyła zakres swojej jurysdykcji

podejmując się orzekania w kwestii odpowiedzialności za rozpoczęcie konfliktu. Prof.

Christine Gray wskazuje, że gdyby strony chciały rozstrzygnięcia przez Komisję tej kwestii,

to określiłyby to w klauzuli arbitrażowej dosłownie38. Zwraca również uwagę na fakt, że

większość członków Komisji specjalizuje się w prywatnym prawie międzynarodowym

i międzynarodowym arbitrażu handlowym, a co za tym idzie nie do końca są kompetentni

w kwestiach jus ad bellum. Ponadto Komisja, zdaniem prof. Ch. Gray, źle zinterpretowała

przyczynę starć między stronami. Otóż stanęła na stanowisku, że Erytrea poprzez użycie siły

chciała przyznać sobie tytuł do spornego terytorium. Tymczasem Erytrea uznawała, że tytuł

taki posiada na mocy traktatów kolonialnych i użyciem siły chciała chronić swoje terytorium

przed okupacją etiopską. Kolejnym argumentem przeciwko decyzji Komisji jest

niedostateczne uwzględnienie ustaleń poczynionych przez drugi organ powołany przez

Porozumienie Algierskie, tj. Komisję Graniczną. W orzeczeniu kończącym jej prace przyznała

ona bowiem sporne terytorium (w tym okręg Badme) Erytrei. Gdyby Komisja ds. Roszczeń

wzięła pod uwagę takie rozstrzygnięcie, musiałaby uznać, że to okupacja prowadzona przez

Etiopię była nielegalna.

Orzeczenia końcowe

Po ustaleniu odpowiedzialności Etiopii i Erytrei za naruszenia prawa

międzynarodowego, czego dokonano w orzeczeniach częściowych, Komisja zarządziła

w Orzeczeniu Końcowym z 17 sierpnia 2009 r. wypłatę odszkodowań na rzecz obu państw

i ich obywateli39. W związku z dużą liczbą roszczeń oraz ograniczeniami czasowymi, które

Komisja i tak już przekroczyła (prace miały trwać trzy lata, a „faza odszkodowawcza”

rozpoczęła się w czwartym roku działalności Komisji), postanowiono, że roszczenia zostaną

pogrupowane. Do grupy pierwszej zaliczono roszczenia dotyczące: działań na frontach,

jeńców wojennych, przesiedleńców oraz odszkodowań za naruszenie jus ad bellum. Pozostałe

roszczenia, w tym roszczenia cywilów, włączone zostały do grupy drugiej.

38 Ch. Gray, The Eritrea/Ethiopia…, op.cit., s.704 i n.39 Eritrea-Ethiopia Claims Commission Final Award Eritrea’s Damages Claims, http://www.pca-cpa.org/upload/files/ER%20Final%20Damages%20Award%20complete.pdf (30.04.2010).Eritrea-Ethiopia Claims Commission Final Award Ethiopia’s Damages Claims, http://www.pca-cpa.org/upload/files/ET%20Final%20Damages%20Award%20complete.pdf (30.04.2010).

13

Ważną kwestią było ustalenie wysokości rekompensat. Komisja wzięła pod uwagę

sytuację ekonomiczną Etiopii i Erytrei i zdecydowała, że odszkodowania, jakie państwa będą

musiały sobie wzajemnie przyznać, będą niższe niż te, o które strony wnosiły. Wiązało się to

z uznaniem, że funkcją odszkodowania jest naprawienie wyrządzonych szkód, a nie ukaranie

winnej strony (pkt. 2. Orzeczenia końcowego na rzecz Erytrei).

Podstawą przyznania odszkodowania, a tym samym orzeczenia, że dana strona jest

zobowiązana do jego wypłaty, było udowodnienie związku między naruszeniem prawa,

a działaniem państwa. Uznano, że aby fakt ten dowieść, musi wystąpić „bezpośrednia

przyczyna” (pkt. 39. ww. Orzeczenia). Komisja badała zatem, czy konkretna szkoda mogłaby

być racjonalnie przewidziana przez podmiot dokonujący deliktu prawa międzynarodowego.

Jeżeli wynik testu był pozytywny, rozpoczynano procedurę określania wysokości

odszkodowania. Komisja brała pod uwagę m.in. naturę, wagę i zakres konkretnych naruszeń

prawa międzynarodowego. Badała, czy działania te były umyślne oraz czy występują

okoliczności mogące łagodzić odpowiedzialność, a także ile osób ucierpiało w wyniku ich

popełnienia.

Ostatecznie, na rzecz Erytrei orzeczono odszkodowanie w wysokości 161,455,000$

oraz 2,065,865$ dla podmiotów indywidualnych, w których imieniu Erytrea złożyła

roszczenia (pkt. IX 21 Orzeczenia końcowego na rzecz Erytrei). Etiopii przyznano natomiast

174,036,520$ oraz zobowiązano Erytreę do wynagrodzenia naruszeń Konwencji wiedeńskiej

o stosunkach dyplomatycznych (pkt. XII E Orzeczenia końcowego na rzecz Etiopii). Tym

samym, po wzajemnym zaliczeniu sobie zobowiązań odszkodowawczych, Erytrea powinna

zapłacić Etiopii kwotę 10,515,655$. Sumy te nie wydają się duże, szczególnie biorąc pod

uwagę wcześniejsze wydatki obu państw na zbrojenia, które podejmowały jeszcze w trakcie

trwania konfliktu w latach 1998-200040.

IV. Podsumowanie

40 Zgodnie z danymi publikowanymi przez Departament Stanu USA, Etiopia wydała na zbrojenia w roku 1998 137 mln $, a w 1999 r. 307 mln $, por. http://www.state.gov/www/global/arms/98_amiextoc.html oraz http://www.state.gov/www/global/arms/99_amiextoc.html. Z kolei BBC poinformowała, że strony łącznie przeznaczały ok. 1 mln $ dziennie na działania zbrojne w trakcie konfliktu, por. http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/750789.stm (30.04.2010).

14

Działalność Erytrejsko-Etiopskiej Komisji ds. Roszczeń stanowi dobry przykład

funkcjonowania organu arbitrażowego, a jednocześnie ilustruje realizację odpowiedzialności

państw za naruszenia prawa międzynarodowego. Egzekwowanie odpowiedzialności,

rozumiane w tym przypadku jako wypłacenie odszkodowania drugiej stronie, przyniosło

także wymierne efekty w postaci doprecyzowania co jest, a co nie jest deliktem prawa

międzynarodowego.

O efektywności arbitrażu jako pokojowego sposobowi załatwiania sporów

międzynarodowych niech świadczy fakt, że od czasu wejścia w życie Porozumienia

Algierskiego między Erytreą a Etiopią nie doszło do konfliktu na tak dużą skalę, jak w latach

1998-2000. To powoduje, że można uznać proces pokojowy oraz funkcjonowanie Erytrejsko-

Etiopskiej Komisji ds. Roszczeń za skuteczne.

Aby jednak zachować obiektywizm, trzeba zauważyć, że na granicy między

państwami nadal panuje napięcie. Serwisy informacyjne zawiadamiają o ciągłych potyczkach,

np. 3 stycznia 2010 r. doszło do starć w których zginęło 10 Etiopczyków41. Etiopia oskarża też

Erytreę o wspieranie działań terrorystycznych w celu zakłócenia przebiegu planowanych na

23 maja 2010 r. wyborów parlamentarnych, m.in. 24 kwietnia 2010 r. doszło do zamachu

bombowego, w wyniku którego zginęło 5 mieszkańców Etiopii42. Są to, na co wskazuje skala

działań, problemy marginalne, które jednak przypominają, że w regionie nie ma mowy

o pełnej stabilizacji.

Wydaje się, że przyczyną takiego stanu rzeczy jest pierwotne niedostrzeganie przez

społeczność międzynarodową angażującą się w rozwiązanie konfliktu szerszego kontekstu

sporu. Opieranie się na założeniu, że ma on charakter tylko graniczny, spowodowało, że nie

poświęcono uwagi na rozwiązanie problemów ekonomiczno – społecznych. Ponadto, nie

udało się osiągnąć wystarczającego stopnia implementacji porozumień, które podpisano oraz

rozstrzygnięć przyjętych przez drugi organ arbitrażowy, tj. Erytrejsko-Etiopską Komisję

Graniczną. Przyczyną takiego stanu rzeczy wydaje się być sytuacja wewnętrzna Etiopii

i Erytrei oraz niechęcią do ustępstw postrzeganych jako oznaki słabości43.

Z drugiej jednak strony, gdyby społeczność międzynarodowa, a szczególnie

organizacje międzynarodowe, nie zainicjowały procesu pokojowego, sytuacja w regionie

z pewnością uległaby destabilizacji na większą skalę, a normalizacja nie byłaby możliwa.

41 http://af.reuters.com/article/topNews/idAFJOE60206K20100103 (15.02.2010).42 http://af.reuters.com/article/eritreaNews/idAFLDE63N0C420100424 (10.05.2010).43 M. Pratt, A Terminal Crisis? Examining the Breakdown of the Eritrea-Ethiopia Boundary Dispute Resolution Process, “Conflict Management and Peace Science” 2006, nr 23, s. 339.

15

Dlatego też słuszną wydaje się konstatacja, że działalność Erytrejsko-Etiopskiej Komisji

ds. Roszczeń wpłynęła pozytywnie na zakończenie konfliktu. Społeczność międzynarodowa

musi jednak z tego przykładu wyciągnąć wnioski na przyszłość, dotyczące kompleksowego

i wieloaspektowego spojrzenia na genezę sporu, jako jednej z gwarancji skutecznego

zażegnania konfliktu i ustabilizowania sytuacji w zapalnym regionie świata, które z kolei

stanowią warunek egzekwowania odpowiedzialności państwa w prawie międzynarodowym.

16