Bok på 1-2-3Arkimedes og brødskivaAv Hans Sande og Gry Moursund

Tverrfagleg opplegg for 5.–7. trinn i faga norsk, naturfag og engelsk.

Tid: 90 minutt(Etterarbeidet kan kortast ned eller utvidast. Økta kan på denne måten vare i alt frå om lag 45 minutt til 115 minutt.)

Utstyr og førebuing• Kopleopppcmedtilgangtilinternettogprosjektør• SøkeframbokaArkimedes og rulletrappapåwww.bokhylla.no.Gjerebokaklarforskjermvisingiklasserommet

• Skriveutkopieringsoriginal1,2og3tilelevane(avhengigavkvaetterarbeideinvelågjere)

• Leiteframfilmaromdesseemna:• Mythbusterssittbrød-med-smør-eksperiment

https://www.youtube.com/watch?v=e7BEMAk9weQ (peikaraktiv01.02.2019)

• Kviforkattarlandarpåføtene https://tv.nrk.no/serie/dyrevenn-x/sesong/2/episode/6/avspiller• Antigravitasjonskatt https://www.youtube.com/watch?v=NP5gu6sS5ag (peikaraktiv01.02.2019)

Formål

Norsk• Leseeinynorskbiletboksamaniklassa.

• Reflektereoverinnhaldetibiletbokavedhjelpavlese-stopp.

Engelsk• Forståhovudinnhaldetiengelskefilmsnuttaromemneoghypotesarsomblirpresenterteibiletboka.

Naturfag• Sjåeitdømepåkorleiseinkantesteeinhypotesevedsystematiskeobservasjonarogforsøk.

NyNorskseNteret NasjoNalt seNter for NyNorsk i opplæriNga

Vi startar med å samtale om framsida på boka.

Laframsidavisepåskjermen.Spørelevaneomkvadeiser.Etterkvartsomelevaneforeslårkarakteranepåforsida,fortellærarenomkarakteraneiboka:

Pappa: Drøymeromåblioppfinnar.Liggmykjeibadekaretogblæssåpe-boblermedanhanprøveråfinneoppgenialeoppfinningar,mellomannafirkantasåpebobler.

Evreka:Dottertilpappa.HoeroppkallaetterdetkjendeutropettilgenietArkimedes:Eureka.Eurekaergreskogbetyr«egharfunnedetut».Evrekalikaråfinneutomhypotesaneognaturlovenetilpappastemmer.

Arkimedes: KattentilpappaogEvreka.HaneroppkallaettereinkjendfysikarogmatematikarsomlevdepåSiciliaforover2200årsidan.MennesketArkimedesvareitgeni.Hanerkjendforåhafunneeinformelforoverflataogvolumetavkula.Hanfannogsåeifysisklovforoppdriftivatn:Kviforvikjennerosslettareivatn.Dennelovaoppdagahaneindaghanlågibadekaret.AkkuratslikfartilEvrekalikarågjere.

Andre spørsmål/tema i samtalen:• Kvaertittelenpådenneboka?(Arkimedes og brødskiva)• Serdenokomeirpåbiletet?(eibrødskive)• Arkimedes,pappaogEvrekaserforskrekkapåbrødskiva.Kvifordet,trurde? (Herkjemdetsikkertmangeforslag.Ingenforslagerfeil.Nårdeharleseboka,kandegåtilbaketildettespørsmålet.Dåvilkanskjenokreelevarforeslåatdeiserforskrekkapåskivafordihoharramlapågolvetmedsmøretopp.Dettebørikkjelærarenforeslåherdersomdetikkjekjemfråelevanesjølve.)

1 Introduksjon (10minutt)

2 Lese boka Arkimedes og brødskiva med lesestopp (30minutt)

a) Les fram til side 12/13 der Evreka pussar tennene og pappa ligg i badekaret.

Spørelevaneomdeitrurdessepåstandanestemmer

• Landarkattenalltidpåføtene?Elevanekanfådiskuterekvadeitrur.Etterdeiharleseboka,skalelevanefåleselittmeiromdettespørsmålet.

• Vilbrødskivaalltidlandemedsmøretned?Elevanekanfådiskuterekvadeitenkjeromdette.Vikanogsådiskuterekviformangeseierogpåståratdeterslik.Etteratdeiharleseboka,skalelevanesjåeiteksperimentfråMythbustersderdeitestardennepåstanden/hypotesen.

Pappakallardessetofenomenafornaturlover?• Laelevanediskuterekvaeinaturlover. (Svar:Einaturlovereinsamanhenginaturensomgjeldoveraltogalltid.Todømepånaturloverergravitasjonslova(tyngdekrafta),ogArkimedessilovomoppdriftivatn(vikjennerosslettareivatn).)

PåsluttenavdessetosideneseierpappaatEvrekaikkjemåskjegle.Hokanblislikdersomhoskjeglarnårvindensnur.Spøromelevaneharhøyrtslikelovernokongong?Omelevaneikkjekjemmedforslagsjølv,kaneindradeilittigang:

• Serdumeirpåskjermno,bliraugadinefirkanta.• Dumåikkjeskjeregrimasar,dukanblislik.• etc.

Slikefråsegnereriallefallikkjenaturlover,mentommetruslar.Kanskjeerdetforfattarensomleikarsegmedslikevaksen-truslar?

FallandekattfotografertavEtienne-JulesMarey

2 Lese boka Arkimedes og brødskiva med lesestopp (framhald)

b) Les dei to neste sidene (14/15) der Evreka skal sleppe katten ut vindauget.

Kvatrurdeskjervidare?Toogtoelevarskrivforslagasinepågulelapparsomdeihengframmepåtavla.Lærarenlesopplappane,ogelevanefårstemmeoverforslaga.Klassenteksamanstillingtilkvadeitrurskjervidare.

c) Les fram til side 20/21 der pappa får katten i andletet.

Minnaforslagettilklassaomdetsomskjeriboka?Vardetnokonavdeiandreforslagasomstemtebetre?Vardetnokonavelevanesineforslagdeliktebetre?

d) Les dei to neste sidene (22/23) der pappa har starta å skjegle, prøver å ha på briller og Evreka ligg i badekaret.

BeelevanekommemedforslagtilkvaEvrekakangjereforåhjelpepappa.Skrivforslaganedpåtavla.

e) Les boka ferdig

Nårdeharlesebokaferdigkandetildømessamtaleom:• Gjekkdetslikdetrudde?• VardeteinlurmåteEvrekavaldeforåhjelpepappa?• Villedevalteinannanmåte?• Evrekaseierpåsluttenatalternormaltigjen.

• Avklarilagmedelevanekvaordetnormaltbetyr.• Synestdeatalternormaltpåsluttenher?• Kvaerdetsomikkjeernormalt,tenkjerde?• KvifortrurdeEvrekameineratalternormalt?• Kandetsomernormaltfornokon,vereunormaltforandre?

Dekanogsåsjåpåforsidaigjen.Elevanekannokommemedandre/nyeforslagtilkviforpappa,EvrekaogArkimedessersåforskrekkapåbrødskiva.Hervilkanskjenokonavelevaneforeslåatdeierforskrekkafordibrødskivaharlandapågolvetmedpåleggetopp.Ogdetgårjoikkjean,ifølgjepappasitulle-naturlov.Omingenavelevaneforeslårdette,kanlærarenforeslådetfordei.

3 Etterarbeid Engelskognaturfag(5–65minutt)

I etterarbeidet får elevane sjå og lære om ulike eksperiment andre har gjort om nokre av problem-stillingane i boka. Det er ikkje nødvendig å gjere alt etterarbeidet. Læraren vel sjølv.

• Landarbrødskivaalltidmedpåleggetned?(45minutt)• Kattifallmedsmørbrødskivepåryggen(5minutt)• Kviforkattarlandarpåbeina(15–20minutt)

Landar brødskiva alltid med pålegget ned? (45 minutt)Idetteutdragetfrådetpopulærvitskaplegeprogrammet«Mythbusters»stillerdeifølgjandevitskaplegespørsmål:Landartoastmedsmøroftastmedsmørsidanedellermedsmørsidaopp?

Dennefilmenereitgodtdømepåkorleisforskarararbeidernårdeiskalprøveuteinhypotese/finneutompåstandendeirastemmer.Filmenerpåengelskogerikkjetekstatilnorsk.

Samandrag av filmen (5 minutt)Startmedåforteljeelevaneeitsamandragavfilmendeiskalsjå.Dåerdetenklareforelevaneåforståkontekstenoginnhaldetidetsomskjer,sjølvomdetikkjeersikkertdeiforståraltsomvertsagtidenengelskefilmen.

ProgramleiaraneAdamogJamieviltesteomtoastmedsmøroftastlandarmedsmørsidanedellermedsmørsidaopp.Deiblireinigeomågjerekontrolleksperimentmedkvarsinrampe.Deistartarmedåbyggjekvarsinrampesomsendertoastutansmørpånedpågolvet.Deimarkereroversidamedeintusj.Måleteratdetskalverelikemangebrødskiversomlandarmedtusjoppogtusjnedførdeigårigangmedforsøket.Erdetikkjedet,kjemdetteavpåverknadutanfrå,ogrampenverkarikkjesomhanskal.

IAdamsinrampeliggtoastenpåeitbordmedtusjmerketopp.Rampenskubbartoastennedpågolvet.Idettoastenbikkarkanten,fårhanrotasjon.Viserattoastengjereihalvomdreiing,oghanlandaroftastmedoppsidaned.Dennemodellenliknarpåslikdeterirøyndommen(naturalistic).Mentoastenblirpåverkautanfråtilrotererundt.

3 Etterarbeid (framhald)

Adammeinerdeimålageeinrampedertoastenhengvertikaltogramlarrettned.Kvaforeisideveltoastenålandemot?Sidamedellerutansmør?Deterdettespørsmåletdeiskalfinnesvaretpå.

IJamiesinrampehengtoastenvertikalt(påhøgkant)iluftaogblirslepptrettned.Hanmåprøvesegframmedulikeramparforåfåtileinsomverkarsomhanskal.Herblirresultatetnoksålikt50/50nårdeisleppernedbrødskivermedtusjmerke.Deterdennerampendeivelåbruketilsluttforåtestehypotesensin.Deiviltestekorleistoastenoppførersegutanpåverknadutanfrå.Dennemodellenblirmeirerfaringsbasert/empirisk.

Deterviktigforforskaraneåtavekksåmangefeilkjelderdeikanvedåautomatiseremestmogleg.Tilslutthardeieinrampesomdeimeinereignarseg,ogprøverutmedtoastmedsmør.

Ordforklaring (10 minutt)Deterogsålurtåforklareenkeltevanskelegeordforelevane.Dåvildeiforståmeiravinnhaldet.Brukkopieringsoriginal2somliggvedlagt,oggågjennomsentraleordsomblirbrukteifilmen.Elevanekanogsåsjølvprøveåomsetjeordafråengelsktilnorsk.Elevanekanveljeomdeivilbrettearket,slikatkolonnenmeddeinorskeglosenevendernedibordet.Elevanesomoppleverdettesomvanskeleg,kanbrukedeinorskeordasomstøttenårdeifylleruttabellen. Sjå filmen (15 minutt)Mythbusterssittbrød-med-smør-eksperimenthttps://www.youtube.com/watch?v=e7BEMAk9weQ (peikaraktiv01.02.2019)

Skriv samandrag (10 minutt) Nårelevaneharsettfilmen,delervielevaneinnigrupperpåtoogto.Delutkopioriginal3,oglaelevaneskrivenokresetningaromkvaravsceneneifilmen.Dettekanvereeifinøvingiåskriveoppsummeringogtilåsjekkeomelevaneharfåttmedsegnokoavinnhaldet.

3 Etterarbeid (framhald)

Oppsummering i plenum (5 minutt)SamtalilagmedelevaneomkorleisJamieogAdamifilmenarbeiddeforåfinneutaveitvitskaplegspørsmål.

Hererelementsomkanverenaturlegeåhamed1. Lagasegeitvitskaplegspørsmål(hypotese).2. Fannuteinmåteforåfinnesvarpådetvitskaplegespørsmålet.3. Gjordekontrollforsøk.4. Fjernaflestmoglegfeilkjelder+menneskelegpåverknad.5. Gjennomførteforsøketunderulikeforhold.6. Konklusjon.KvakonkluderteJamieogAdammed?

Naturfag: Kva skjer om ein festar ei brødskive med pålegg på ryggen til ein katt? (5 minutt)

AntigravitasjonskattDeterikkjeberreEvrekasomharlurtpåkvasomskjerdersomdufestareibrødskivemedsmørpåryggentileinkatt.Nokonhartilogmedkommeoppmedomgrepetantigravitasjonskatt.

Hypotese:Einantigravitasjonskattereinkattmedeibrødskivemedsmørpåryggen.Dennekattenkanikkjelandepåbeina,sidanbrødskivamålandemedpåleggsidaned.Brødskivakanhellerikkjelandemedpåleggsidaned,sidankattenmålandemedbeinaned.Kattenvildiforsnurreukontrollertogovervinnetyngdekrafta.

Detteforsøketersjølvsagteitredigerttulleforsøk.Mendetkanvereartigforelevaneåsjåkorleiseinkanbrukefantasientilålagetul-leteunderhaldningmedutgangspunktinaturfaglegefenomen.Detliggfleireforsøkutepåyoutube.Søkpå«butteredtoastcat».Detkjemoppfleireforslag.Dukanogsåfølgjedennepeikaren(pei-karenvaraktiv30.01.2019).https://www.youtube.com/watch?v=NP5gu6sS5ag

Naturfag: Katten landar alltid på beina (15–20 minutt)

Lestekstenomkviforkattengreierålandepåbeina,samanmedelevane.Laelevaneforklareforkvarandretoogtokviforkattenersågodtilålandepåbeina.EinkanogsåsjådetteklippetfråNrkSuperomemnet:https://tv.nrk.no/serie/dyrevenn-x/sesong/2/episode/6/avspiller