ĄĄüČþ ĆĎĎāùúþ

ôñúĆñýĉùô

ÓĄüČþÕĎĎāùúþÃñúĆñýĉùôЗохиолыг: Þ.Ñàíæààгоí÷иг, Л.АлтàíцэцэгХяíàсàí: М.Хулàí, Ё.ОíоíЗөвлөх: О.Мөíхтогтох, Дэлхийí бàйгàль хàмгààлàх сàíгийí Моíгол дàхь хөтөлбөрийí гàзрыí бàйгàль хàмгààлàлыí àсуудàл хàриуцсàí мэргэæилтэí, докторЭх бэлтгэл, зургийг: Х.Áàлдàíдорæ

ISBN

Óулыí хээрийí гàйхàмøиг ......................... 4Аргàль хоíь .................................................. 5Ñ¿ргийг хэí цэгцэлдэг вэ? .......................... 6Мàх÷иí àмьтíы мөрөөдлийг тээг÷ ............. 8Хàруул мàíàà, соíор сэрэмæ .................... 10Óгàлзàí хээíий домог ................................ 12Амàр àмгàлàí төрөх¿й дор өсөх¿й ........... 14Мэíд ¿лдэх àргà ......................................... 16Á¿ргэдийí дàйрàлт ..................................... 17Øилбэ цàгààíдàà íэр хàйрлàсàí íь 18Эрэл ............................................................. 20Ò¿р сàлàх мө÷ ............................................. 22Ñурàг÷ Áолдыí бодол ................................ 23З¿¿д ............................................................. 24Э÷íээ тàíилууд ......................................... 25Øиíэ íàйз ................................................... 26Áàясàх сэтгэл .............................................. 27ßàрсàí бодол .............................................. 28Íàйзàà хàйсàí íь ....................................... 29Óулзàлт ....................................................... 30Öàг цàгààр ховордоæ буй àмиí эрдэíэ .... 32Áàхàрхàл ...................................................... 33

� Уулын хээрийн гайхамшиг

Аргàль хоíь íь øиíæлэх ухààíы àíгиллààр Òуруутíы бàг, Òугàлмàйтíы овогт бàгтдàг. Мàíàй ороíд биåийí хэмæээгээрээ илт ялгàгдàх Алтàйí àргàль хоíь, Ãовийí àргàль хоíь гэсэí хо¸р дэд з¿йл бàйдàг. Эрийг íь угàлз, эмийг íь хомь, төлийг íь хургà гэдэг. Хо¸р íàстàйг íь төлөг (лигтàà х¿рэí ÷ гэдэг) гэíэ. ¯¿íээс цààø íàс íàсààр íь цэíхэр угàлз, øàр угàлз, àтгàр угàлз, цàгààí тохомт угàлз гэæ íэрлэíэ. Óгàлзлàí тàхирлàæ эргэсэí ¿лэмæ том эвэртэй у÷рààс л эрийг íь угàлз гэсэí хэрэг. Хомь íь àрàгøàà мàтийсàí илт ялгàгдàхààр æиæиг эвэртэй. Аргàль хоíь цàйвàр бор, х¿рэí боровтор з¿стэй, хэвлий, хоíгоíы тàíà, хоøуу íь цàгààí, цàгààí сààрàл. ªíгө з¿с íь íàс, улирлыí бàйдлààр хувирдàг. ªвөл àрàй цàйвàрдуу, зуíдàà бор хàлтàрдуу болох æиøээтэй.

Áолд х¿¿ бàйгàль хàмгààлàг÷ Æàмц өвөөтэйгээ том, том хàдтàй уулыí эíгэрийí Хàдàт толгойí àр өөд мориор зөөлөí мàцуулíà. Хàдàтыí àр хяр дээр ирэíг¿¿т Æàмц гуàй ухàà хоíгорыíхоо àмыг тàтàí дөрөө æийí өлийсíээ íàвтàсхийгээд Áолдыг буугààрàй хэмээí гàрààр дохилоо. Áолд ÷имээг¿йхэí буугààд өвөөгийíхөө дэргэд ирэв. ªвөө х¿¿ хо¸р хàд тàøирлàí урàгøлààд уулыí урд эíгэр өөд өлийí хàрвàл àргàль хоíиíы с¿рэг бэл÷ээрлэæ ¿зэгдэíэ. Áолд с¿ргийг хàрæ бàйсíàà гàрààрàà зààæ:-Òэр том эвэртэй íь яàсàí муíдàг þм бэ? Íààдàх íь æиæигхэí эвэртэй þм гэæ соíиу÷лàí өг¿¿лэв. Æàмц à÷ х¿¿ өөдөө өхөөрдсөí яíзтàй хàрààд - Зэрлэг хоíь ø¿¿ дээ. Òэр томыг íь “Öàгààí тохомт” гэæ íэрлэдэг þм. Íàс г¿йцсэí угàлз л дàà. Íàс г¿йцсэí угàлзíы íурууí дээр тохмыí ÷иíээ цàгààí ¿¿сдгийм. Хàæуудàх íь эм. Хàриí т¿¿íий цààíà зогсоæ бàйгàà íь төлөг ÷ þм øиг, эсвэл дàвæàà угàлз ÷ бàйæ мàгàд, ялгàгдàхààрг¿й бàйíà гэлээ. ªвөөгийíх íь яриà х¿¿д дàíдàà соíирхолтой бàйдàг болохоор àсууæ лàвлàх з¿йл ÷ их, àíх ¿зсэí тэр àмьтíыхàà тухàй ил¿¿ ихийг мэдэхийг хи÷ээíэ.

Уулын хээрийн гайхамшиг �

ªвөөгөө уулыí “àæилдàà” явàхàд íь Áолд хàмт явàх дуртàй. Æàмц гуàй ÷ à÷ х¿¿гээрээ хàíь тàтдàг уу, бàйгàлийí соíиí хà÷íыг ухààрàг гэæ боддог уу, àль íь ÷ бàй төвөгøөөсөí удàà т¿¿íд ¿г¿й àæ. Зàримдàà миíий х¿¿ өвөөтэйгээ явàх уу? гэæ дуудàх íь Áолдыí мàгíàйг тэíийлгэíэ. Òэр хо¸р урьдыí àдил өглөө эртлэí мордоæ ªíдөр хàйрхàíы өврийí зàйвàрààр дàвàх íь тэр. Òэд íилээд сàæилсààр хàрууцàд ирæ дурàí бэл÷ээæ ойр хàвийг íэгæиíэ. Áолдоо толгойí сугà өөд дурàíдàæ бàйсíàà Æàмц гуàй дурàíгàà à÷дàà өгөөд х¿¿ миíь тийøээ хàр дàà гээд зàíгàхàд хуруу дàгуулàí øиртэæ бàйсíàà:- ªвөө! тэр тэр, тэíд бàйíà, хэдэí þм бàйíà, àргàль хоíь бàйíà, идэøилæ бàйíà гэæ øулгàíàв. Òэгсíээ íэг íь þм идэхг¿й, íөгөөд¿¿лийгээ эврээрээ сэæээд, íààø цààø явààд, эргэæ тойроод бàйíà, яàæ бàйгàà þм болоо гэвэл Æàмц гуàй иíээмсэглэí, - Зà тэр ÷иíь эíэ с¿ргийí àхлàг÷ íь бàйхг¿й þу. Эíэ зэрлэг хоíиí с¿рэг ÷иíь зàлæ зàлуурдàæ, эмхэлæ цэгцэлæ, ийøээ тийøээ явàх, хэзээ, хààíà àмрàх гэг÷ээр þм þмыг íь удирдàæ бàйдàг æàíæиíтàй бàйдгийм. Òэрийг íь цэгц гэíэ. Ñ¿рэг өглөөг¿¿р идэøлээд íàр хөөрөхөөр хэвтэæ àмàрíà. Òэгэхэд цэгц гàрцààрàà хàруулд зогсоíо. Èйм íàрийí ÷àíд дэг æàягтàй бàйæ л эсэí мэíд ¿лдэíэ ø¿¿ дээ.

Аргàль хоíиíы с¿рэг б¿р цэгцтэй бàйдàг. Ñ¿ргийг хэí мàíлàйлàх, хэí эмхэлæ цэгцлэх гэдэг íàрийí з¿йл. Ñ¿рэг цэгцлэíэ гэдэг дàíхàр эвэрт б¿рийí эрхэлдэг àæил биø. Хàøир турøлàгàтàй, àвхààлæ сàмбààтàй, сэргэлэí цовоо íь с¿ргээ цэгцэлæ, бусàд íь тэрэíдээ зàхирàгдàíà. Ороо íийлэг 10-11-р сàрд болдог. Òэр ¿åд х¿÷ ÷àдàлтàй, àвхààлæ сàмбààтàй эр бяр íь г¿йцсэí зàлуу угàлз с¿ргийг мàíлàйлæ хурààíà.Åр íь ороо íийлэгийí ¿åд хэí íь с¿рэг хурààхàв гэдэг дàí гàíц тэмцлээр øийдэгдэíэ. Ороо íийлэгийí дàрàà угàлзыí с¿рэг тусдàà, хомийí с¿рэг тусдàà сàлààд явíà. Хàøир турøлàгàтàй хомь с¿ргийг бàс цэгцлэíэ. Олоí хургàлсàí, гàзàр íутгàà сàйí мэддэг, дàдлàгà турøлàгàтàй эхийí хàйр хàлàмæààс хэí зөрөхөв. Хэíээр өмөг т¿øиг, íөмөр íөөлөг болгохоо тэд бàс àíдàхг¿й.

� Уулын хээрийн гайхамшиг Уулын хээрийн гайхамшиг �

� Уулын хээрийн гайхамшиг

Áàйгàль хàмгààлàг÷ Æàмц гуàйд хàрæ хàíдàæ бàйх гàзàр íутàг гэæ бий. Òиймээс өвөөгийíхөө хàриуцсàí, өөрийíхөө өсөæ торíисоí гàзрыí уул íуруу, т¿¿íий сàдрàà сàрхиàг, дàвàà г¿вээ, хàд цохио, àр цàрàм, íөмөр íөөлөг, гол горхиор “эрг¿¿л” хийíгээ уул усíы соíиí хà÷íыг мэдэр÷, øиíэ øиíэ þм мэдэæ, ухààí тэлæ явàà Áолдыí хувьд моíгол сургàлт þм дàà. Òэд ªíдөр хàйрхàíы з¿¿í хярыí цохио íөмөрлөí í¿д тàлбиíà. ßмààтыí хуíхàд идэøилæ бàйсàí àргàль угàлз гэíэт ¿ргэæ, дороо хуйлрàí зогссоíоо г¿вээ дàмíàí өгслөө. Òом эвэртэй угàлзыг дàгààд бусàд íь цуврàí хàрàйíà.- ªвөө, эд þуíààс ¿ргэв, бид хо¸рыг хàр÷ихààг¿й бàйгàà? гэхэд өвөө íь,- Хàриí л дээ! гэх зуур ßмààтыí бэл р¿¿ дурàíдсàíàà, - Зà тэр, ÷оíо!, тэр тэр, àрààс íь явлàà ø¿¿! гэхийí зуург¿й Áолд хàрæ àмææээ. Íэг сààрàл боохой с¿ргийí àрààс øогøиæ бàйíà. Òэгсíээ туí удàлг¿й àрàà ø¿дээ àрзàйлгàí хàрàйлгàæ гàрлàà. Òэр хо¸р ÷ яàрàí мордоод, ÷имээ өг÷, хяр дàмíàí хàтирàв. ×имээ àвàíгàà хярààр явàà морьтíыг хàрààд àзг¿йтэл болсíыг мэдрээд зàмàà буруулæ, àмиà хоохойлохоос гэсэí øиг с¿¿лээ хàв÷иí судàг уруудàв. ×оíыí дàйрàлт, х¿íий дуу àвсàí с¿рэг àргàль àль хэдийíээ дàвààд тàлийв. ßмàр хувь тàвилàí тохиох бàйсíыг хэí мэдэхэв. Þутàй ÷ хо¸р тийøээ болсоí хоíь, ÷оíыí явдàлд Áолд х¿¿ оролцæээ. Òэрээр àргàль угàлзыг àрààтàí дàйсíààс àвàрсàí бààтàрлàг ¿йлсийíхээ тàлààр ¿åийíхээ íөхдөд сэтгэл догдлоí яриíà.

Мàíàй орíы сààрàл ÷оíо, цоохор ирвэс, øил¿¿с мий мэтийí мàх÷иí àмьтàí турàг идэх þмсàí хэмээí мөрөөдөæ, т¿¿íийхээ àрààс мөøгөí х¿÷ ÷àдàл, àргà ухààíàà зàрæ бàйдàг. Мàø àмттàй сàйхàí хоол íь àргàль угàлз, яíгир ямàà хэмээх өíдөр уулыí тууртàí билээ. Òэд соíор, соргог, бàс тэгээд бàртàà сààдтàй гàзàр àмьдàрдàг, х¿÷ тэíхээ сàйтàй тул тийм ÷ àмàрхàí àвлàгдààд бàйдàгг¿й. Áàс зуд турхàí болæ эцэæ цуцсàí бàйхыг íь ÷ мàх÷ид àíдàхг¿й. Мàх÷иí øувууд àргàль хоíиíы хургыг идэхийг бàйíгà эрэлхийлíэ. Íэí ялàíгуяà хàвàр турàг àмьтàд төллөөд íялх төл íь б¿рэí тэíцэæ, х¿÷ тэíхээгээ àвààг¿й бàйгàà ¿åийг бàйíгà àíàæ бàйдàг. Эíэ б¿хэí зохилдоæ, биå биåíээ íөхөæ бàйдàг íь бàйгàлийí хууль þм.

Уулын хээрийн гайхамшиг �

10 Уулын хээрийн гайхамшиг Уулын хээрийн гайхамшиг 11

ªíдөр хàйрхàíы æàлгà судàг, àр, өвөр өвс íогоо элбэгтэй, сàлхи øуургàг¿й, тэíгэр цэлмэг, íàлгàр сàйхàí өдөр. ¯д дөхөæ буй цàг. Íөгөө хо¸р мààíь àрыí мàíхàíы өврийг íэгæихээр морио ÷өдөрлөí идэøл¿¿лэв. Áолд х¿¿ ÷ зэрлэг хоíь олæ хàрàхàд дàдàæ бàйгàà хэрэг. Æàмц гуàй тàмхи íэрэх зуур, одоо хэвтсэí бàйгàà, сàйí хàр гэсíээ эíгэрээ íэгæиæ дуусгààд íөгөө р¿¿ íь ор гэлээ. Áолд улààí цохио тийø зààгààд, - ªвөө! тэíд íэг угàлз зогсоæ бàйх øиг бàйíà гэлээ. Æàмц гуàй дурàíдàæ хàрсíàà, - Òийм бàйíà, бàрууí хàæууд íь тàв зургààí þм хэвтэæ бàйíà, тодор÷ ялгàгдàхг¿й бàйíà, сàйí хàр гэлээ. Áолд олæээ. Íээрээ тийм бàйíà, хэвтэæ бàйíà, зургàà бàйíà, з¿¿í зàхыí хо¸р íь æиæигхэí бàйíà. Òэр угàлз яàгààд гàíцààрàà зогсоод бàйíàà өвөө! гэхэд, Æàмц гуàй, - Òэр ÷иíь хàруул, мàíàà íь бàйгàà þм. Ñ¿рэгт ÷оíо, ирвэс, хулгàйí àí÷ид гээд àþул их ø¿¿ дээ! Òиймээс с¿рэг уíтàæ àмрàхдàà íэгээрээ хàруул тàвьдàг þм. Ñ¿ргийí хàруулыí тус их ø¿¿! Дàйсíààс с¿ргээ сэрэмæлэí хàмгààлæ àмрààдàг þм гэлээ.

Ñ¿рэг àмàр÷ хэвтэхдээ хàруул тàвиíà. Хàруул àлсыí хàрààтàй хàдàí дээр зогсоíо. Эргэí тойрíыг хàрàí, ÷имээ àíир ÷àгíàíà. Хэрэв болгоомæлох øààрдлàгàтàй, эсвэл àþул тохиолдохоор бол дохио өг÷ íөхдөө босгоíо. Амàр÷ хэвтэхэд их у÷ир бий. Ñоíор сэрэмæтэй хэвтэíэ. Òэд бөгсөө биå биå р¿¿гээ хàруулààд, хàриí толгойгоо гàдàгøàà з¿г з¿г тийø хàруулæ хэвтэíэ. Хөтөл оíь, зàм хàргуй, хяр сэрвэíг зààвàл àæиглàæ хэвтдэг. Èхэíхдээ цэгц хàруулд гàрíà. Ñэæиг төрвөл àль íь ÷ “комàíд” өгíө.

12 Уулын хээрийн гайхамшиг

Áолд өвөөтэйгээ явæ àргàль хоíиíы с¿ргийг олоíтоо хàрсàí бàйлàà. Ãэтэл Овоотыí øилд орь гàíцààрàà идэøилæ бàйсàí угàлзыг Áолд х¿¿ àææээ. Òэгээд яàгààд гàíцààрàà бàйдàг билээ гэсээр тэр хàвиàр бэдэрсэí болов÷ иæил хàíь хàрàгдсàíг¿й. ßàгààд гàíцààрдàв гэдгийг бодсíоо, - ªвөө! Эíэ угàлз с¿ргээсээ төөр÷ихсөí þм болов уу? ßàгààд гàíцààрàà явàà þм бэ? хэмээí øàлгààлàà. ªвөө íь толгой дохиод.-Òиймээ х¿¿хээ гàíцààрàà явàх тохиолдол бàйíàà. Íàмàр ороо íийлэгт орсíы дàрàà эр, эмээрээ тàсàр÷ с¿рэглэдэг тàлààр ÷àмд ярьсàí øиг сàíàгдàæ бàйíà. Òэгвэл сàрлàгийí бух гàíцààрàà тоøдог øиг с¿рлэг том эвэртэй угàлз гàíцààрàà голдуу явдгийг тàйлбàрлàв. Áолд дàхиí т¿¿íийг сàйтàр àæààд íээрээ лут том эвэртэй бàйíà ø¿¿! гэв. Æàмц гуàй à÷ х¿¿гээ хàрæ иíээмсэглэí, -×и өвөөгийíхөө гэрийí хойморт бàйдàг àвдàрыí хээг мэдíэ биз дээ? гэхэд -Мэдíэ гээд àвдàрíыхàà í¿¿рíий угàлзàí хээг дуурàйлгàí долоовор хуруугàà мàхийлгàí ¿з¿¿лэв. Æàмц гуàй, - Íэг урàí х¿í угàлзíы эврийг хàрæ àæиæ бàйгààд го¸л, ÷имэглэлд зориулсàí “Óгàлзàí хээ” гэдэг сàйхàí хээг зохиоæ зурсàí домогтой þм. Òэгээд л тэр сàйхàí àмьтíыг хàрæ, дурсàí сàíàæ, яриà өрí¿¿лэх гэæ л өвөө íь хойморыíхоо àвдрыг “Óгàлзàí хээ”-гээр го¸соí хэрэг. Мàíàй íутàгт ийм àвдàртàй àйл олоí бий ø¿¿. - Òийм ¿¿?, ßмàр соíиí þм бэ? гэæ Áолд дуу àлдààд бодол болоí суух íь болæ өгвөл өөрөө бàс íэг øиíэ сàíàà олох þмсàí гэсэí сэтгэл тээí ¿лдэв бололтой.

Óгàлзыí биåийí æиí дуíдæààр 110-150 кг, хомийí æиí 80-100 кг х¿рдэг. Áиåийí урт íь 140-150 см, сэрвээíий өíдөр 120-125 см х¿рдэг бàйíà. Хààяà 200 кг х¿рэх æиíтэй àвàргà том угàлз тохиолдох íь бий. Òом угàлзыí дàíхàр эвэр æиíгээрээ 25 кг х¿рэх íь бий. Мàíàй орíоос àгíàсàí угàлзыí эвэр олоí улсыí àгíуурыí ¿зэсгэлэíгээс “дэлхийí àвàргà” цол х¿ртэæ àлтàí мåдàль àв÷ бàйсàí. Óгàлзыí эврийг

øàлгàруулàхдàà эврийí урт, эврийí б¿д¿¿í (гурвàí хэсгээр хэмæиíэ), бàрууí, з¿¿í эврийí хоороíдыí хàмгийí их

цàлгàйг хэмæээд (эврийí өíгө, цàгирàгíы тоо, åрөíхий ¿зэмæ гэсэí туслàх ¿з¿¿лэлт бий) гàрсàí íийлбэрийг

бàлл гэíэ. Мàíàй àвàргыí бàлл 424.3 бàйсàí бà эврийí урт íь 177 см х¿р÷

(177 бàлл) бàйсàí удààтàй.

Уулын хээрийн гайхамшиг 13

1� Уулын хээрийн гайхамшиг

Хàврыí уриí дулààí àйл÷лàí зулàй дээрээс íàр зөөлөí төөíөíө. Амàр тàйвàí íàлàйæ, àлсыг àæиí идээøилæ бàйсàí с¿рэг àргàлийг àæиí бàйсíàà Áолд х¿¿,- ªвөө! өвөө! Ò¿¿íийг хàр дàà хо¸р æиæигхэí хургà ээæийгээ дàгààд явæ бàйíà, ямàр хөөрхөí þм бэ? Òà хàр дàà гэсээр дурàíгàà сàрвàйв. Æàмц гуàй, -Òийм бàйíà! àргàль голдуу л íэг хургà гàргàдàгсàí. Èхэр хургà гàргàх íь ховор доо. ªíдөр хàйрхàíы мààíь àргàлийí с¿рэг их өсөх íээ х¿¿ миíь, àøтàй þу! хэмээí бàясàí өг¿¿лээд дурàí бэл÷ээсээр. Òээр цààíà íь бàс íэг хургàтàй хомь бàйíà. Одоо ÷ хомь төллөдөг цàг дàà. Хàвàр àмàр àмгàлàí төллөæ, ¿р төл íь сàйí бойæоод бàйвàл àргàль угàлз мààíь өсдөг л эрдэíэ дээ. -Òàргà, тэвээрэг, æилийí өíтэй эсэхээс хàмààрààд төллөлт эхлэх хугàцàà 5-7 хоíогоор урàгøàà, хойøоо болíо. Эíэ тàлààрàà ÷ гэрийí тэæээвэр хоíьтой àдил àрàíøиíтàй сàíàгддàг гэв.

Аргàль хоíь 10-11 сàрд ороо íийлэгт ордогийг дээр дурьдсàí. Ò¿¿íээс хойø хээлээ тээсээр хомь 4-5 дугààр сàрд голдуу íэг хургà төр¿¿лдэг. Зàримдàà ихэр хургà гàргàх тохиолдол бий. Хургà íь эхийí с¿¿гээр бойæиæ, өвс íогооíд ордог.“Амàрæих гàзàр”, “төрөх тàсàг”, “төрөх ор” хэмээх íэр томú¸ог х¿íд хэрэглэдэг øиг àргàль хоíиíд ÷ хэрэглэæ болохуйц тохиолдол тэмдэглэгдсэí бàйíà.Олоí æилийí àæиглàлтààс ¿зэхэд Öàгààí гол ор÷мыí өíдөр уулыí дуíд биå, дуíдààс дооøих хэсгийí ил зàдгàй хэсгээр гол төлөв идэøилæ бàйсàí хомь хургàлàх болохоороо

зààвàл Хэрцийí өвөр, Íогооí хàрàà÷, Хулхыí хөтөл хàвьд ирæ төллөдөг. Эдгээр гàзàр íь íэг тàлààсàà íàм дор, íөмөр дулààí гàзàр, íөгөө тàлààсàà хоíхор хотос, хàд ÷улуу, сугà сàйр мэтийí бàртàà сààд, íуув÷ сàйтàйгààрàà төрөхөд

тààлàмæтàй íөхцөл б¿рд¿¿лдэг. Èймээс хомь тогтмол төрдөг дулààí íөмөр, хоргодох íуув÷ сàйтàй тэр гàзрыг “àмàрæих гàзàр” хэмээí íэрлэæ болмоор

сàíàгдàíà. Хургàà дàгуулсàí хомийг эíэ àмàрæих гàзрààс л àíхлàí хàрíà.Хил ор÷мыí àргàль хоíиíы судàлгààíы явцàд íэг соíиí тохиолдол àæиглàгдæээ. Óвс àймгийí Öàгààí гол гэдэг гàзàрт íэг хомь яг íэг цэгт буþу хàдàí хясààíы өвөрт 3 æил дàрààлàí төрсөí бàйíà. ¯¿íийг “төрөх тàсàг” хэмээí з¿йрлэí хэлæ болíо.Хàриí эíэ цэг бол тэр ор÷имдоо б¿хíийг дээрээс тольдохуйц хàрààтàй. Хàриí тэр хàдàí хясààíыхàà àль хàдíы ¸роолд төрсíийг тогтоогоог¿й. Хэрвээ íэг л хàдíы ¸роолд төрдөг бол т¿¿íийг “төрөх ор” гэх биз ээ.

Уулын хээрийн гайхамшиг 1�

Хàдàт толгойí орой дээр Æàмц, Áолд хо¸р æиí ¿дийí íàр голлоæ буй цàг дор сууæ бàйíà. Эíэ толгойí орой дээрээс хàвь ор÷íыг хàлиàхàд ¸стой л àлгàí дээр тàвьсàí þм øиг ив илхэí. Òийм болохоор Æàмц гуàйí дурàí уулыí эíгэр, бэл, гуу æàлгà, хяр сэрвэí дàмæиí г¿йх зуур хàврыí íàрíы туяàг сàрàв÷лàí суусàí Áолд х¿¿-Х¿¿å! ªвөө! Òэр том хàдíы хàæууд íэг àмьтàí хөдлөх øиг боллоо. Òуулàй þм болов уу? гээд гàрààр ÷иг зààхуйд Æàмц өвгөíий дурàí тэр з¿г дàялсàí ÷ олæ хàрсàíг¿й.-Амьтàí гэíэ ээ! Хààíà бàйíà! гэæ лàвлàхàд Áолд-Эíэ øàргàлтсàí өвстэй сàйрыí бàрууí дэíæийí улààí цохиоíы дор бàйгàà ¿хэр ÷улууíы íөмөр ¸роолд íь, гээд зààхàд өвгөí хэзээíий мэдэх ¿хэр ÷улууíы з¿г дурàíдсíàà -Íээрээ íэг àмьтàí хэвтэæ бàйх øиг бàйíà. Мàй хàр дàà гээд дурàíгàà өгөхөд Áолд дурàíдàí бàйсíàà -Огт хөдлөхг¿й þм…Óíтàæ бàйгàà þм болов уу? гэлээ. Æàмц гуàй дурàíг àв÷ øирэí гэрэíд хийíгээ…Òийм бололтой. Алив х¿¿ миíь хо¸ул сэмхэí ойртоæ хàрúя! Хàлууí íàрàíд цохиулààд уíтàæ бàйгàà бол бàрàгтàй сэрэхг¿й. Х¿í àмьтíààс íуугдààд хярæ бàйæ ÷ мàгàдг¿й гээд бослоо.

Óлààí цохиог тàøирлàí тэр хо¸р àлхуулæ явлàà. Ãэíэт тэдíий толгой дээг¿¿р сàлхи исгэрэí хуйлрàх øиг болæ, с¿р сàрхийсэí ÷имээ гàрлàà. Æàмц дээø àлсхийí хàрæ -Á¿ргэд! гэæ өг¿¿лсíээ -Áолд оо! Á¿ргэд ø¿¿рэх íь! хэмээí дуу àлдààд морио тàøуурдàí цогиулàхàд Áолд ÷ өвөөгөө дàгàæ довтолгов. Á¿ргэд ¿хэр ÷улууíы хàæууд хэвтэæ буй àргàлийí хургàíы з¿г æиг¿¿р дàлиà хумиí øумбàсíàà морьтоí хо¸роос ÷ болсоí þм уу, хурц мàхир хумсààрàà хургыг ø¿¿р÷ ÷àдàлг¿й өíгөр÷ өíдөр àвàí íислээ. Á¿ргэдийí эл с¿рт ÷имээíээс цо÷иí сэрсэí хургà àþул í¿¿рлээд бàйгààг мэдсэí бололтой ухàсхийí босоод яàх ÷ у÷рàà олохг¿й ÷и÷рэí зогсоíо. Мөíөөх б¿ргэд хургàíы дээг¿¿р хэдэíтээ эргэсíээ дàхиàд л øуíгиíàí дàйрàхыг зàвдàхàд Æàмц, Áолд хо¸р ÷ тàøуурàà гозолзуулàí-Х¿¿å! Хàйя! хàøгирàí хургà өөд дàвхихàд àйæ тэвдсэí хөөрхий хургà Æàмц, Áолд хо¸рыí өөдөөс àврàл эрэí хàрàйлàà. Мàх÷иí б¿ргэд ÷ хэргээ б¿тээæ ÷àдààг¿йдээ гоморхсоí яíзтàй х¿÷ирхэг том дàлàв÷àà дэвэí дэвсээр Асгàт уулыí з¿г íисэí одох íь тэр. Хургà морьтоí хо¸рыí дэргэд тулæ ирсíээ àþул өíгөрсíийг мэдэв бололтой зогтусàí í¿дээ б¿лтийлгэí хàрсíàà Óлààí цохиоíы урдуур эргэí г¿йлээ.

1� Уулын хээрийн гайхамшиг Уулын хээрийн гайхамшиг 1�

1� Уулын хээрийн гайхамшиг Уулын хээрийн гайхамшиг 1�

Æàмц, Áолд хо¸р цààøлàí холдох хургàíы àрààс øогøуулсààр Хàдàтыí хàмàр дээр гàр÷ о÷лоо. Öààд хоíхорт íь àргàль хоíиíы с¿рэг бэл÷ээрлэí бàйíà. Á¿ргэдийí дàйрàлтààс àмь àврàгдсàí хургà иæил с¿рэг өөдөө дөхөæ явàхдàà тэр хо¸рыг бàйí бàйí эргэæ хàрàх àæээ. Áолд өвөөгийíхөө дурàíг àв÷ àргàль хоíиíы с¿рэг, мөíөөх хургыг ÷игл¿¿лэí хàрæ бàйсíàà-ªвөө! Ñàя бид хо¸р дээр ирээд явдàг хургàíы өрөөсөí хойт хөлийí øилбэ цàгààí þм бàйíà. Òà хàрсàí уу? гэхэд Æàмц толгой сэгсрэí -Þуí т¿¿íийг хàрàхтàй мàíàтàй! Á¿ргэдийг л ø¿¿р÷их вий гэæ сàíдрààд … гэхэд Áолд -Эíэ хургàíы хөл яàгààд цàгààíтàй бàйгàà þм бэ? хэмээí ¿íэхээр л у÷рыг олæ хуæрыг туíгààх гэсэí яíзтàй øàлгààíà. Æàмц à÷ х¿¿ өөдөө иíээмсэглэí хàрæ -×и хургà, иøиг àлàг цоохор төрдгийг мэдíэ ø¿¿ дээ! -Мэдíэ! Ò¿¿í øиг л бàйхг¿й þу. Дàíхàр эвэртийí с¿рэгт ÷ íэг бөөр цàгààí цэíхэр угàлз бàйдàг биз дээ! ×иíий уíàæ явàà морь ÷иíь ÷ гэсэí хээр àлàг з¿стэй бàйíà ø¿¿ дээ! гээд өвгөí цààø ¿ргэлæ¿¿лэí -Олоí æилийí өмíө þмсàí. ªвөөг íь зàлуухàí бàйхàд мàíàй эíэ íутàгт àргàль хоíиíы “буурàл духт”-ыí с¿рэг гэæ бàйлàà. Òэр с¿рэгт “øààзгàй àлàг”* гэæ íэг бусдààс содоí àлàг угàлз бàйæ билээ… хэмээí хуу÷лàí явíà. Áолд өвөө өөдөө эгцлэí хàрæ -ªвөө! Эíэ хургыг хоæим тàíихàд хялбàрхàí þм бàйíà. Øилбэ íь цàгààí þм ÷иíь …гээд иíээí бàясàæ явлàà.

Æàмц Áолдыí толгойг илæ,-Миíий х¿¿! Эíэ хургàíдàà íэр өгөө÷! Хàрæ хàмгààлæ яв л дàà! Хоæим том дàíхàр эвэртэй угàлз болоод с¿ргийí мàíлàй болох ÷ þм бил ¿¿! гэхэд Áолд бàярлàí дэвхцэæ -Íээрээ тэгьå! ßмàр íэр өгөх вэ? гээд өвөө өөдөө àсуусàí яíзтàй хàрàхàд Æàмц -Öàгààí øилбэт гэх þм уу? гэхэд Áолд бодолхийлэí зогссоíоо -ªвөө! Òà íàдàд эвэр угàлзíы домог ярьæ өгсөí биз дээ! Òэгэхээр хургàà с¿рлэг сàйхàí эвэртэй болохыг билэгдэæ “Óгàлзàí эвэрт” гэдэг íэр өгьå! тэгэх ¿¿? гээд өөдөөс íь í¿дээ б¿лтгэí¿¿лэí хàрàхàд Æàмц өвгөí толгой дохиí, -Òэг дээ миíий х¿¿! хэмээí зөвøөөрөхөд Áолд бàяртàй иíээмсгэлэí с¿рэг өдөө ойртоæ явàà øилбэ цàгààí хургàíы àрààс àмàà гàрààр хàлхлàí -Óгàлзàí эвэрт…угàлзàí эвэрт… хэдэíтэй хàøгирàхàд с¿рэг ¿ргэх мàягтàй болæ цààøлàхуйд íэгэí хомь зогсоí эргэí хàрààд мàйлàхàд Óгàлзàí эвэрт ÷ эхийí з¿г цààøлàв.

* ªтлөх íàс руугàà явæ буй угàлзыг “øààзгàй àлàг” гэæ íэрлэдэг.

20 Уулын хээрийн гайхамшиг

Хэсэг хугàцàà өíгөрөв. Æàмц Áолд хо¸р Асгàтыí эíгэрээр тойроí øогøуулæ явлàà. Áолд ийø тийø хàрæ -ªвөө! Óгàлзàí эвэрт … гэхэд өвгөí ¿гийг тàслàí-Миíий х¿¿гийí угàлзàí эвэрт с¿рэгтэйгээ бàйгàà… туí холдоог¿й л бàймààр þм. Хо¸улàà эíэ хөтөл дээр гàрúя! гээд морио тàøуурдàí ухàсхийв. Òэр хо¸рыг хөтөл дээр гàрàхàд цààд хàæууд íь идэøилæ бàйсàí àргàлийí с¿рэг ¿ргэí цэцээ дàгàí цуврàí г¿йлээ. Æàмц, Áолд хо¸р мориíоос бууæ с¿ргийг дурàíдàí хàрíà. Áолд-Миíий Óгàлзàí эвэрт àлгà бол÷ихоæ…яàíàà! гэæ сàíдрàí өг¿¿лэхэд Æàмц с¿ргийí з¿г дурàíдàí-Эíэ өөр с¿рэг бàйíà àà! Хо¸ул булгийí дэíæ өөд о÷ú¸! гээд мордоход Áолд ÷ мориíдоо яàрàí мордоæ, өвөөтэйгээ зэрэгцэí явлàà. Æàмц: -Óгàлзàí эвэртийí ÷иíь с¿рэг холдоог¿й л бàймààр дàà! Öоохор ирвэс, ÷оíо, íохойд хөөгдөөг¿й л бол туí ойрхоí бий дээ! гээд мориíыхоо хоíдлойд тàøуурààр ïодхийтэл ороолгоí эрг¿¿лэв. Áолдыí сэтгэл ихэд зовíиí-ªвөө! Öоохор ирвэс ÷иíь мàх÷иí àмьтàí! тиймээ! гэæ øàлгààхàд-Òийм ээ! Öоохор ирвэс ÷иíь àргàль яíгирààс эхлээд, тàрвàгà зурàм, тэр ÷ бàйтугàй хойлог, хàхилàг øувуудыг ÷ бàрьæ иддэг þм. Аí àмьтàí ховордоæ хоол тэæээл дутàгдвàл àйлыí мàл руу ÷ дàйрдàг àмьтàí хэмээí тàйлбàрлàхàд Áолдыí толгойд Óгàлзàí эвэртийг íь ирвэс гэг÷ тэр àмьтàí хөөæ бàйгàà þм øиг сэтгэл төрæ эмээл дээрээ өíдөлзөí,-ªвөө! Хо¸улàà тэр хөтөл дээр гàрàх уу? Óгàлзàí эвэрт мààíь! гээд тàøуурààр ойролцоох уулыí хөтлийг зààхàд өвгөí х¿¿г тàйвøруулàí, -Зэрлэг àмьтàд мориíы төвөргөөíөөс ¿ргээд àлгà болæ мэдíэ. Хо¸улàà яàрàлг¿йхэí явààд о÷ú¸! Миíий х¿¿ хэзээ хэзээг¿й сургуульдàà явíà. Ò¿¿íээсээ íààíà Óгàлзàí эвэрттэйгээ уулзàх л болíо. ªвөө íь х¿¿гээ хи÷ээл íомоíдоо явàхààр Óгàлзàí эвэртийг ÷иíь сàйí хàрæ хàмгààлæ ÷àдíà. Хàвàр ирэхэд ÷иíь дàíхгàр эвэртэй төлөг бол÷ихсоí бàйх вий. ªвөл цàс их уíàæ зуд зурхàí болбол мàíàй íөхөрлөлийíхөí ÷иíь зэрлэг àí àмьтдàд өвс тэæээл бэлтгэæ бàзààæ л бàйгàà. Òэгэхээр миíий х¿¿ Óгàлзàí эвэртдээ сàíàà зовох явдàлг¿й … гэæ ярилцсààр хөтөл дээр гàрàв.

Åр íь өíдөр уулсыí àр өвөр, хàæуу бэл, зàхыí íàмхàí толгод бол àргàль хоíиíы гол бàйрøил íутàг þм. Аргàль хоíь зуíы улирàлд өдрийí цàгààр бэл÷ээрлэíэ. Óулыí бэл, íөмөр гàзàр хэвтэæ àмрàí øөíийг өíгөрөөíө. Áороо, цàс, сàлхи øуургàтàй ¿åд хàд ÷улууíы íөмөр зэрэгт хоргоддог бàйíà. Óулààр цàс их уíàæ бэл÷ээр хомсдоí х¿йтрэхэд àргàль хоíь, яíгир ямàà мэт àмьтàд бэлд бууí цàс íимгэí гàзрààр бэл÷ээр хөөí ирдэг. Òэгээд ÷ àйл, гэрийí мàл зэргээс дàйæиí холдох ÷ тохиолдол бàйдàг.

Уулын хээрийн гайхамшиг 21

22 Уулын хээрийн гайхамшиг Уулын хээрийн гайхамшиг 23

Òэдíийг булгийí хөтөл дээр гàр÷ ирэхэд хойд эíгэрт íь àргàль хоíиíы с¿рэг àмàр÷ бàйлàà. Хо¸р морьтíыг хàрсàí с¿ргийí хàруул мàйлàí дохио өгөхөд с¿рэг дэрхийí босоæ ийø тийø сэрэмæлэí хàрàв. Ñ¿ргийí мàíлàй өвөө, х¿¿ хо¸рыг хэзээíий тàíих болæ бидэíд хор болохг¿й гэдгийг мэдэх болсоí ÷ “болгоомæлоí” цààø хөдлөхөд дàíхàр эвэртийг бусàд íь дàгàí цуврàí явæ эхэллээ. Áолд өвөөгөө хàрæ, -Миíий угàлзàí эвэртийí с¿рэг бàйíà. Òэр босоод цààøàà хөдлөæ бàйгàà íь мөí дөө! гэхэд Æàмц дурàíдàí хàрæ, -Мөí бàйíà! Øилбэ цàгààí хөл íь íàрíы гэрэлд гялàлзààд àíдàøг¿й л дээ хө! Òэр цààхàí тàлд íь эргэæ хàрààд гàíц хо¸р àлхàæ бàйгàà íь цàгààí хоøуут ээæ íь бàйíà! гээд иíээхэд Áолд бàярлàí мориíоос ¿срэí буугààд урьдыí àдил -Óгàлзàí эвэрт! Óгàлзàí эвэрт ээ! гэæ хàøгиргàхàд дуудàх íэрээ мэдэх болсоí хургà зогсоí эргэæ хàрàв. Áолд өөдөөс íь хэд àлхсíàà -Óгàлзàí эвэрт миíь сàйí сууæ, их том болоод бàйæ бàйгààрàй! Íàйз íь сургуульдàà явлàà ø¿¿! ×иíий тухàй àíгийíхàà íàйзуудàд яриíà àà! Зà т¿р бàяртàй! гээд гàрàà гозолзуулàхàд Óгàлзàí эвэрт ÷ с¿ргийíхээ àрààс эргэí эргэí хàрсààр гэлдэрлээ.

Ñàíдàл дээр сууæ, øирээí дээр дэвтэр íомоо дэлгээд дààлгàврàà хийæ бàйхдàà ÷… Óгàлзàí эвэрт мààíь өдийд Хàдàт толгодыí эíгэрт идэøилæ явàà болов уу Асгàтыí бэлээр ÷ с¿рэгтэйгээ явæ бàйæ мэдíэ. Эвэр íь улàм том болæ бàйгàà бàйх дàà! Òэдíий с¿рэгт бàс гàíц íэг хургà төлөг бий. Íàмрыí íàлгàр сàйхàíд тоглоæ íààдààд го¸ бàйгàà дàà! ªвөө мààíь миíий Óгàлзàí эвэртийг хàрæ хàмгààлæ явàà бàйх дàà! гэх зэргээр элдвийг бодоí зургийíхàà дэвтэр дээр дугуйр÷ муøгирсàí эвэртэй угàлзыí зурàг зурíà. Áолд х¿¿ өдөр ирэх б¿р øиíэ мэдлэг эзэмøиæ, хи÷ээл íомдоо øàмдàíà. Аíгийí х¿¿хд¿¿дэд бàс тàсгийíхàà хэдэд сàв л хийвэл өвөөтэйгээ уул хàдààр “эрг¿¿л” хийí явæ бàйгàлийí сàйхíыг биøирсíээ àргàль хоíь, яíгир ямàà гээд яíз б¿рийí àí àмьтàí хàрсíàà яриíà. Áàс àргàль хоíиíы с¿рэгт с¿ргийí мàíлàй цэгц бàйдàг, с¿рэг уíтàæ àмрàхàд íэг íь хàруул хийæ уíтàлг¿й сэрэмæлэí ¿лддэг тухàй, àргàль угàлз ÷иíь хоíиíы өвөг дээдэс þм гэíэ билээ…гээд л өвөөгөөсөө соíссоí б¿хíээ ярьæ соíирхуулíà. Áàс уíтàæ хоцорсоí àргàлийí хургыг б¿ргэдийí ø¿¿рэлтээс àвàр÷, т¿¿íдээ “Óгàлзàí эвэрт” íэр өгсíөө, т¿¿íтэй хэрхэí уулзàæ у÷ир÷ сургуульдàà ирэхдээ х¿ртэл “бàяртàй” гэæ хэлээд сàлсíàà өг¿¿лíэ. Áолд х¿¿гийí яриà ¿íэхээр соíирхолтой бàйдàг болохоор өөр àíгийí х¿¿хд¿¿д ÷ тэдíий тàсàгт ирæ х¿¿гийí яриàг àмтàрхàí соíсоíо. Ò¿¿íий толгойд “Óгàлзàí эвэрт”-ийí тухàй бодол эргэлдэíэ.

Уулын хээрийн гайхамшиг 2�

Áолд х¿¿ ороíдоо орæ íàм уíтæээ. Амттàй íойр íь удàлг¿й з¿¿дэíд умбàæ эхэллээ. Óгàлзàí эвэртийí с¿рэг булгийí усíààс хàíàтлàà уугààд бàрууí дэíæээр íь идэøлэí Асгàтыг ÷иглэí àлгуурхàí дөхíө. Ãэтэл дээрэлх¿¿ зàíтàй зàлуу угàлз т¿¿íий Óгàлзàí эвэртийí урдуур хөíдөлсөí хэрæ “Х¿÷ээ ¿зьå!” хэмээí с¿¿лээ өргөí толгойгоо дàíхàлзуулàх àæээ. Óгàлзàí эвэртийí бàйгàлиàс зàяàсàí эр àмьтíы омог бàрдàм зàíг өдөí сэргээсэí тул ààæуухàí ухàр÷ дөрвөí хөл дээрээ бàт зогсоод х¿лээлээ. Мөíөөх бөөр цàгààí угàлз ¿срэí ирæ мөргөлдөхөд тэдíий эвр¿¿дийí хоороíд гàл гàр÷ àяíгà цàхих мэт тàр íяр хийсэí ÷имээ гàрíà. Òэд хо¸р тийø ухàр÷ холдсоíоо дàхиàд л ухàсхийí мөргөлдлөө. Óгàлзàí эвэрт уруулàà сэт мөрг¿¿лэí толгой гудàйí эргэхэд, Áолд -Х¿¿å! Óгàлзàí эвэртээ гэæ хàøгирààд босоí хàрàйв. Эíэ ÷имээíээр тàсгийí íь хэдэí х¿¿ ÷ сэрæ -Áолд оо! Þу болов оо? Ãэрээ сàíààд з¿¿длээ þу? гэх зэргээр элдвийг øàлгààíà.

Áолдыí хàмгийí дуртàй хи÷ээлийí íэг íь зургийí хи÷ээл бàйлàà. Òэрээр Óгàлзàí эвэрт íàйзыгàà сàíàæ з¿¿длэхээрээ дэвтэр дээрээ àргàль угàлзíы зурàг зурíà. Аíгийí бàгø íь íэг удàà х¿¿хд¿¿ддээ-Òà íàр өөрсдийíхөө хàмгийí сàйí íàйзàà зурæ, т¿¿íийхээ тухàй àíгийíхàíдàà яриàрàй гэæ дààлгàвàр өглөө. Áолд ÷ удààí бодсоíг¿й. ªíдөр уулыí хàæууд зогсох Óгàлзàí эвэртээ зурæ өíгийí хàрàíдààгààр будàхдàà øилбэíий íь цàгààíыг ÷ мàртсàíг¿й. Òэдíий àíгийíхàí угàлзàí эвэртийí тухàй яриàг олоíтàà соíсоæ э÷íээ тàíил болсоí болохоор Áолдыí зурсíыг хàруутàà л -Áàгøàà! Мàíàй Áолд Óгàлзàí эвэртээ зур÷ихàæ! -Ò¿¿íий Óгàлзàí эвэрт том болоод лут эвэртэй с¿ргийí мàíлàй болíо. Òиймээ! гэцгээíэ. Áолд Óгàлзàí эвэртийíхээ тухàй ярихыг øимтэí соíслоо. Òэгээд ÷ àíгийíхàí íь т¿¿íийг “Áàйгàль хàмгààлàг÷” гэæ íэрлэх болсоí бөгөөд х¿¿ ÷ өвөөгийíхөө àдил эíэ íэрэíдээ туí дуртàй. Áàгø íь дàрààгийí хи÷ээл дээр “Áàйгàль хàмгààлàг÷” сэдвээр эх зохиох дààлгàвàр өглөө.

2� Уулын хээрийн гайхамшиг

2� Уулын хээрийн гайхамшиг Уулын хээрийн гайхамшиг 2�

Áодолд дàрàгдсàí мэт þу ÷ болсоí дууг¿йхэí сууæ бàйдàг øàр х¿¿ Áолдтой íэг àíгид сурдàг бàйлàà. Íэр íь Ñ¿хбàт. Òэр мàø их íом уíøдàг, хи÷ээлдээ хэíээс ÷ дутàхг¿й сàйí. Хэт дууг¿й зàíтàй болохоор íь àíгийíхàí íь хààяà “дууг¿й øàр” гэæ øоолíо. Øиíэ æилийí бàярààр х¿¿хд¿¿д ø¿лэг зохиоæ биå биåдээ дурсгàæ бэлэглэхээр болов. Ñ¿хбàт мààíь Áолдыí тухàй иíгэæ би÷æээ.

Áàйгàльд хàйртàй Áолд мààíьÁяцхàí хургàíдàà хàйртàйÓдàм угсààг íь бодоод Óгàлзàí эвэрт гэæ íэрлэæээ“Áàйгàль хàмгààлàг÷” íàйзыí мààíь Óгàлзàí эвэрт том болæ бàйгààÁàгà÷уудыí àмрàлтààр о÷оод уулзàхààрàà Áидíий мэíдийг дàмæуулààрàй

гэæ би÷ээд дор íь том эвэртэй угàлз, х¿¿ хо¸рыí зурàг зурààд дурсгàв.Ñ¿хбàтыí тэр ø¿лэг Áолд х¿¿д хàмгийí сàйхàí ø¿лэг øиг сàíàгдсàí болохоор тэр цàгààс хойø дотíо íàйзууд болæ, хи÷ээлээ ÷ хàмтрàí дàвтдàг болов.

Æàмц өвгөí à÷ х¿¿гээ эргэхээр сумыí төвд ирлээ. Ñургуулийí дотуур бàйрíы хààлгààр àлхуут íь Áолд өөдөөс íь -ªвөө! Хэмээí дуу àлдààд ухàсхийí о÷иход Æàмц х¿¿гээ тэврэí àв÷ духàí дээр íь ¿íсээд -Зà миíий х¿¿ сàйí сууæ, их эрдэм сур÷ бàйíà уу? гэæ àсуухàд Áолд толгой дохиí,-Ñàйí, гэсíээ өвөө өөдөө хàрæ- Миíий Óгàлзàí эвэрт сàйí уу? хэмээí лàвлàíà. ªвгөí Æàмц-Ñàйí! Èх том болсоí… гэсíээ, зà х¿¿хээ тàсàгт ÷иíь орæ бàйгààд ярилцúя гээд өíдийв. Íэг тàсàгт бàйх дөрөв Æàмц өвгөíий àв÷ирсàí боорцог, ààруул, ÷ихэр боовíоос идэæ их л хөөр бàяртàй ярилцàíà. -Эíэ өвөл цàс их орæ, мàлыí бэл÷ээр ховордсоí болохоор ààв, ээæ хо¸р ÷иíь хэдэí мàлàà àвààд өвлийí отроор яв÷ихсàí. Óулыí с¿рэг ÷ бэл р¿¿ бууæ Óгàлзàí эвэрт бид ÷иíь бàрàг л өдөр б¿р øàхàм бàрàà бàрààгàà хàрæ бàйгàà. Òэгээд цàс øуургàтàй, х¿йтэí өдөр Дорæ àх бид хэд ÷иíь ªíдөрухààгийí хàдíы íөмөр, Áулгийí дэíæ зэрэг гàзрààр тààíà, хөмөл, өвс тэæээл тàвьæ өг÷ бàйсààр өвлийí хàтуу бэрхийг дàвæ бàйíà. Ñ¿ргийí мàíлàй íөгөө дàíхàр эвэрт л их ядàр÷ оíд орæ бàйх øиг бàйíà гэæ ярихàд Áолд х¿¿-Áàтàà! Öогоо! … хэмээí тàсгийíхíàà дуудàí-Миíий Óгàлзàí эвэрт сàйí бàйгàà þм бàйíà.Òэр мààíь том эвэртэй с¿рлэг угàлз болíо бàйхдàà хэмээí бàярлàх сэтгэлээ íууæ ядíà.

2� Уулын хээрийн гайхамшиг

Ñургуулийí зуíы àмрàлт эхэллээ.Öэлмэг хөх тэíгэрт íàрíы туяà цàцрàí гийсэí, сàлхиг¿й тогтууí сàйхàí өдөр бàйлàà. Áолд х¿¿ íомхоí àлàг морио уíà÷ихсàí, Æàмц өвөөгийíхөө хàмт гэрийí з¿г хөдлөв. Áолд х¿¿д өвөөгөөсөө àсууæ мэдэх þм зөíдөө. Зàмдàà àм хуурàй явсàíг¿й. -Óгàлзàí эвэрт мààíь их том болсоí уу? -Òэгсэí, эвэр íь лут сàйхàí ургàæ бàйгàà. -Òэгвэл бөөр цàгààíтàй мөргөлдвөл ¸стой дийлэх бàйх дàà.-Мàгàдг¿й! -ªвөө тà ойрд Óгàлзàí эвэрттэй мààíь тààрàлдсàí уу? -Öàс мөс хàйлæ, өвс íогоо гàр÷ дулààрсàí болохоор с¿рэг уулàíдàà гàрсàí ø¿¿ дээ! Òэгсэí ÷ өвөө íь Хàдàтыí хàæуу, Асгàтыí эíгэрээр эрг¿¿л хийæ явàхдàà хэдэí удàà тààрàлдсàí.-Óгàлзàí эвэрт мààíь одоо с¿ргийíхээ цэц íь болсоí уу? -Миíий х¿¿гийí Óгàлзàí эвэрт íь удàхг¿й с¿ргийí мàíлàй болох бàйлг¿й гээд Æàмц à÷ х¿¿гээ өхөөрдөí хàрàв. Áолд сэтгэлдээ Óгàлзàí эвэртийгээ ¿з¿¿р íь дугуйрàí эргэсэí с¿рлэг эвэртэй, øилбэíийх íь цàгààí гялàлзàí цàйрсàí муíдàг том биåтэй болсíоор төсөөлөí бодоод,-ªвөө, Óгàлзàí эвэрт мààíь íàйзтàй болсоí болов уу? гэæ àсуухàд Áолдыí бодлыг тààсàí бололтой Æàмц: -Òийм бàйх àà! Ñ¿рэгтээ олоí íàйзтàй, с¿рлэг болæ бàйгàà биз. Миíий х¿¿ ÷ гэсэí олоí íàйзтàй болоо биз дээ? гэæ àсуухàд Áолд бàясгàлàíтàйяà иíээí,-Òэгсээí! Áàтàà, Öогоо, Áàярàà, Ñ¿хбàт гээд зөíдөө. Миíий íàйзууд бàс Óгàлзàí эвэртийí мààíь íàйзууд болсоí. Òэдэíдээ би Óгàлзàí эвэртийíхээ тухàй зөíдөө ярьдàг. Áолд х¿¿гийí сэтгэлд буøуухàí хàрьæ иæил дàсàл болсоí их уулсààрàà явàí Óгàлзàí эвэрттэйгээ уулзàх þмсàí гэсэí бодол сàлàхг¿й эргэлдэíэ.

Áолд х¿¿ гэртээ ирсíий мàргààøíààс л-ªвөө хо¸улàà хэзээ эрг¿¿лд гàрàх вэ? гэæ øàлгààíà. Óгàлзàí эвэрттэйгээ уулзàхсàí гэæ яàрàх Áолдыí сэтгэлийг мэдэх болохоор -Áямбà гàригийí өглөө мордоíо оо! гэхэд Áолд бàрууí гàрыí àлгыг тэíийлгэí æиæигхэí могтгор хуруугàà íугàлàí -Áи ï¿рэв гàригт ирсэí. ªíөөдөр ÷иíь бààсàí бàйíà…гэсíээ мàргààø явíà тиймээ гэæ лàвøруулàхàд Æàмц толгой дохиí -Òэгíээ! гээд иíээæ суулàà. Æàмц, Áолд хо¸р болзсоí өдрөө мордоæ Хàдàтыг àрлàí Óгàлзàí эвэртийí с¿ргийг хàйæ явлàà. Ãэíэт холг¿йхэí íохой хуцàæ, àмьтàд г¿йлдэх ÷имээ гàрàв. Æàмц:-Эíэ þу болов оо! гэæ àмàíдàà хэлээд ухàсхийв. Áолд морио гуядàí дàвхилàà. Òэдíийг Хàдàтыí з¿¿í хойт хàæууд гàр÷ о÷иход íэг том хàлтàр íохой, хургàà дàгуулсàí хэдэí хомийг хөөæ бàйлàà. Æàмц өвгөí тàøуурàà гозолзуулàí дàвхиæ,-Хàйя! Æов! гэæ хàøгирàí íохойí урдуур ороход тэдíий дуу ÷имээíээр гàйхсàí хàлтàр íохой ÷ зогтусàí хàрсíàà з¿гээ буруулàí цààø øогøив. Áолд өвөөгөө г¿йцэí ирæ-ßàсàí бэ? хэмээí гàйхàæ àсуухàд тàøуурààр зàíгàí,-Дàíдàрыí íөгөө с¿рхий хàлтàр бàйх øив. ×àмàйг дàà… хэмээí àмàíдàà бувтíàí зогсоíо. Áолд х¿¿ íохойíы з¿г хàрæ, -Эíэ ÷иíь àйлыí íохой бàйíà ø¿¿ дээ! тэгээд яàгààд эдíийг хөөгөөд бàйгàà þм бэ? гэхэд Æàмц: -Аàí! Ãэрийí íохой ÷ гэсэí эдэíд ÷иíь àþул у÷руулæ хургà, төлөгíөөс íь бàрьдàг þмàà х¿¿ миíь! хэмээí тàйлбàрлàхàд àйлыí íохой ÷ гэсэí Óгàлзàí эвэртийг миíь àйлгàх þм бàйíà гэсэí бодол Áолд х¿¿гийí толгойд эргэлдэæ эхлэхэд тэрээр буøуухàí явæ íàйзыгàà олæ хàрàхсàí гэæ улàм яàрлàà.

Уулын хээрийн гайхамшиг 2�

Уулын хээрийн гайхамшиг 31

Æàмц, Áолд хо¸р ээлæийí àæилдàà мордлоо. Òэр хо¸рыг Асгàтыí эíгэр өөд өлийтэл цààдхàí хàæууд íь àргàль хоíиíы с¿рэг идэøилæ хàрàгдàв. Òэд мориíоос бууí ойролцоо бàйх с¿рэг өөд дурàíдлàà. Дàíхàр эвэрт, цàгààí хоøуут хомь, бөөр цàгààí цэíхэр угàлз, øилбэ цàгààí Óгàлзàí эвэрт гээд яг д¿рээрээ бàйíà àà. Áолд х¿¿ íàйзтàйгàà уулзàæ бàйгààдàà бàярлàí босоæ с¿ргийí з¿г хэд àлхсíàà, -Óгàлзàí эвэрт ээ! Ñàйí бàйíà уу? гээд гàрàà àлдлàí сàрвàйхàд с¿рэг ¿ргэí àлгуурхàí цààøилíà. Хàриí Óгàлзàí эвэрт иæил дàсàл болсоí íэрээ соíсоод х¿¿гийí з¿г толгой эрг¿¿лэí àæиглàæ зогсоод мàйлàх øиг болоход Áолд ихэд бàярлàí, -ªвөө! Óгàлзàí эвэрт мààíь íàмàйг тàíьæ бàйíà гээд хàцàр дàгàí бөíæгөíөх íулимсàà хàíцуйгààрàà øудрàí àр÷ààд иíээæ зогсоíо.

Мàíàй хо¸р бààтàр àргàль угàлзыí тàлààр ярилцàæ сууíà. Аргàль угàлз бàрууí àймгуудàд элбэг бàйдàг гэсэí Áàярàà àхыíх íь ¿г сàíààíд íь орæээ. Òэгээд мàíàй ороíд åр íь хààгуур бàйдàг þм бол, элбэг бàйдàг болов уу? гэх÷лэí олоí àсуулт уíдàр÷, тэр б¿рийг өвөөгөөсөө лàвлàв. А÷ х¿¿ төдийг¿й х¿¿хэд, зàлуу÷уудàд мэддэг, ÷àддàгàà хэлэхээс огтхоí ÷ цààргàлдàгг¿й Æàмц гуàй яриàгàà эхэллээ. - ªвөө íь яг ÷àм øиг бàйхдàà бàс л ààвыгàà дàгàæ бàйæ эíэ тэрийг гàдàрлàдàг болсоí ухààíтàй. Òэр цàгт сургууль со¸л гэæ бàйх биø. Òэгээд л одоо ÷àмд íутàг орíоо мэдр¿¿лэх гэæ бàйí бàйí дàгуулдàг íь эíэ. - Хàриí бидíий хотоíд бàйдàг хоíь мààíь эíэ зэрлэг àмьтíààс л гàрàл ¿¿сэлтэй гэдэг þм билээ. Áодвол өвөг дээдэс миíь эíэ зэрлэг àргàль угàлзыг бàрьæ àв÷, гàрыí дор мàл болгох гэæ оí удààí æилийí турø оролдсоор бàйгààд л х¿íий гàрààр бойæигдоí бидíийгээ тэæээдэг эíэ хоíийг мààíь бий болгосоí þм гэдэг.Ãовийí б¿сийí умàрд хэсгээс хойøоогоо хээр, ойт хээр, уулыí тàйгыí өмíөд хэсэг х¿ртэл Моíгол Алтàй, Ãовийí Алтàйí íуруу, З¿¿í гàрыí говь, Алтàйí өвөр говийí уулс, Алàøàíь говь, Дорíод говийí бэсрэг уулсààр тàрхсàí. Мөí Òөв хàлхыí зàрим уулс, Хàí хөхий, Хàíгàйí íуруу, Хөвсгөлийí Арсàйí гол ор÷имд тэр¿¿хэí тэíдээ цөөхөí цөөхíөөр ¿лдэæ хоцорсоí àргàль хоíь бий.

30 Уулын хээрийн гайхамшиг

Уулын хээрийн гайхамшиг 33

Áолд х¿¿ өвөөтэйгээ уул хàдààр с¿лæиí хол ойроос дурàíдàí хàрæ өдөр хоíогоор өсөí томор÷, ¿åлæ дугуйрсàí эвэр ургàæ бàйгààг хàрæ улàм ÷ бàясàí -Миíий угàлзàí эвэрт с¿ргийí мàíлàй болíо хэмээí өвөөдөө, гэрийíхэíдээ ярьдàг бàйлàà. Óгàлзàí эвэртийí с¿рэгт íэг хо¸рыí зэрэг дугуйр÷ муøгирсàí эвэртэй àргàль, гàíц хо¸р төлөг, Óгàлзàí эвэртийí эх цàгààí хоøуут хомь гээд àрвààд àргàль хоíь бàйдàг болохоор àíдàøг¿й. Áусàд с¿ргээс ялгàæ тàíихàд дөхөмтэй билээ. Æàмц Хàдàтыí хяр дээрээс ийø тийø дурàíдàí бàйсíàà ойролцоо д¿íхийх их уулсыí з¿г зààæ, -Асгàтыí цохиоí дээр íөгөө àрàв гàруй ¿åлсэí эвэртэй с¿рлэг тэх мààíь гàр÷ихсàí зогсоíо. Òэр дор íь яíгирыí с¿рэг бàйíà гээд дурàíгàà х¿¿д өгөхөд Áолд тэр з¿г дурàíдàæ бàйсíàà, -ªвөө! мөí бàйíà. Òэр тэх муíдàг том эвэртэй! Òийм ээ! гэхэд Æàмц өвгөí буурàл сàхлàà øувтрàí -Ñàйхàí с¿рлэг àмьтàí хэмээí бàхдàí өг¿¿лээд, -Зà миíий х¿¿ íààøàà суу! гэæ à÷ х¿¿гээ хàæуудàà суулгààд,

- Óлсыí хэмæээíд хэд хи÷íээí бàйдгийг өвөө íь мэдэхг¿й þм. Ò¿¿íий тоо толгойг гàргàх гээд тоолæ бàйíà л гэдэг. Хàриí мàíàй эíэ хàвьд урьд өмíө íь бàйсíààсàà олоí дàхиí бàгàссàíыг өвөө íь мэдэх þм. Íàмàйг бàгà бàйхàд 100-гààс дээø тоогоор с¿рэглэдэг бàйсàí. Одоо 40-50-иàс хэтрэхг¿й болсоí бàйгàà þм. Óлààí íомоíд би÷íэ гэдэг ÷ сàйíы дохио биø л дээ, муудàæ л бàйгàà хэрэг. 2009 оíд Моíгол улсыí хэмæээíд хи÷íээí тооíы àргàль хоíь бàйгààг тогтоох тооллого, судàлгàà хийсэí. Ò¿¿íий д¿íгээр мàíàй ороíд дуíдæààр 18 мяíгà гàруй толгой àргàль хоíь бàйíà гэæ судлàà÷ид тогтооæээ. Ãэтэл өíгөрсөí зууíы с¿¿лийí хàгàст 53 мяíгàí толгой бàйæээ. ¯¿íээс ¿зэхэд ¿íэхээр цөөр÷ хорогдоæ, ховордоæ бàйгàà íь эрх биø хàрàгдàæ бàйгàà буй зàà. Ховор эрдэíээ хàйрлàх íь àргàльтàй íутгийí àрд иргэдийí соíор ÷их, соргог хàрàà, сэтгэлийí хàялàгààс л хàмààрíà.

32 Уулын хээрийн гайхамшиг

3� Уулын хээрийн гайхамшиг Уулын хээрийн гайхамшиг 3�

-Мàíàй Моíгол орíы àí àмьтàí, бàйгàлийí бàялгийг тоо÷оод бàрàмг¿й. Аргàль хоíь, яíгир ямàà, мàíуул, ирвэс, бөхөí, ¿íэг хярсíààс эхлээд төрөл б¿рийí àí àмьтàí бий. Зэрлэг тэмээ хàвтгàй гэхэд л З¿¿í гàрыí говь, Хоíиíы усíы булàг гээд íилээд гàзрààр бàйх æиøээтэй. Хулàíгийí с¿рэг гэхэд л Алтàйí цààд говь, Алтàйí уулсыí бэлээр тоос тàтуулàí хурдàлæ бàйдàг þм. Эíэ б¿хэí дэлхийд ховордсоí àмьтàд ø¿¿ дээ! Зà тэгээд говь íутгийí хàрмàг æимс, зàг сухàйíààс эхлээд хàíгàй гàзрыí элдэв мод ургàмàл, æимс, гàзрыí хөрсөí дор бàйх гàзрыí тос, àлт, мөíгөíий х¿дэр, ÷улууí í¿¿рс, хàйлуур æоíø гээд бàялàг ихээ их! Áàхàрхмààр ийм сàйхàí íутàгт төрсөíдөө моíгол х¿í б¿р бàярлàæ, явàх ¸стой þм.

Эíэ б¿хíээ хàйрлàæ, хàмгààлàí зөв зохистой àøиглàх хэрэгтэй þм л дàà Òиймээс ÷ өвөө íь өдий олоí æил “Áàйгàль хàмгààлàг÷”-ийí àлбàíд з¿тгэæ бàйíà. Одоо ÷ ÷и бид хо¸р хàмтдàà явæ …х¿¿ миíь íàдàд íэг ¸соíдоо хàрàх í¿д, соíсох ÷их миíь болæ явíà. Эíэ àæлàà улàм сàйí болгохыí тулд íутгийíхàà хэсэг х¿м¿¿стэй хàмтрàí “Áàйгàль хàмгààлàх íөхөрлөл” бàйгуулààд àæиллàæ бàйíà. Эíэ íөхөрлөлд Дорæ àх ÷иíь ÷ орсоí бàйгàà. ×и ÷ гэсэí íэг гиø¿¿í íь мөí гээд Áолдыг духыг ¿íсэв. Èйíх¿¿ хөдөө ороí íутàгт “Áàйгàль хàмгààлàх íөхөрлөл” -¿¿д олíоор бий болæ íутàг ороíдоо хулгàйí àí÷ид, мод бут, ¿р æимс з¿й бусààр с¿йтгэг÷ид, зөвøөөрөлтэй, зөвøөөрөлг¿й àøигт мàлтмàл олзворлохоор гàзàр ухàæ олз àøиг хàйг÷идтàй тэмцэл явуулæ бàйгàà íь олíы тàлàрхлыг х¿лээæ, мэргэæлийí бàйгууллàгààс ÷ дэмæлэг урàмøуулàл х¿ртэæ бàйгàà þм.

3� Уулын хээрийн гайхамшиг

×и зурààрààд будààрàй