WARSZAWA 2017

NACZELNA DYREKCJA ARCHIWW PASTWOWYCH

ARCHEIONTO M CXIV TIII

Rada RedakcyjnaJerzy Gaul, Wojciech Krawczuk, Alicja Kulecka, Janusz osowski, Iryna Matiash, Krzysztof Skupieski, Krzysztof Stryjkowski, Janusz Tandecki (przewodniczcy), Janusz Zbudniewek

RedakcjaAndrzej Biernat, Anna Laszuk, Wadysaw Stpniak (redaktor naczelny), Violetta Urbaniak (sekretarz naukowy redakcji)

RecenzenciProf. Wanda Roman (Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu)Dr hab. Robert Degen (Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu)

Redaktor merytorycznyVioletta Urbaniak

Redaktor jzykowyEwa Stempniewicz

Projekt okadkiMonika Klimowska

Copyright by Naczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych, Warszawa 2017

ISSN 0066-6041

Adres RedakcjiARCHEIONNaczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych02517 Warszawa, ul. Rakowiecka 2 De-mail: archeion@archiwa.gov.pl http://www.archiwa.gov.pl

Printed in PolandWydanie I. Nakad 300 egz.Ark. wyd. 47

Przygotowanie do druku i drukArchiwum Pastwowe w Przemylu37700 Przemyl, ul. Lelewela 4, tel. 16 670 35 38e-mail: archiwum@przemysl.ap.gov.pl

ARCHEION, T. CXVIIIWARSZAWA 2017(ISSN 0066-6041)

SPIS TRECI

Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

P r o b l e m y a r c h i w i s t y k i

Pawe Wolnicki , Wsppraca organw pastwa odpowiedzialnych za narodowy zasb archiwalny z archiwami polonijnymi form zaspokajania informacyjnych potrzeb spoeczestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Hubert Mazur, Z problematyki bada nad dziaalnoci owiatow archiww. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Krzysztof Stryjkowski , Sylwia Stryjkowska, Usugi archiwalne i outsourcing oraz ich wpyw na dziaalno i zasb archiww. . . . . . . . . 48

Bartosz Nowoycki , Procedury i wymagania techniczne przejmowania dokumentacji elektronicznej rozwizania wgierskie i amerykaskie . . . . 69

Teoria i metodyka archiwalna

Maciej Szukaa , Zasady udostpniania materiaw archiwalnych w Archiwum Pastwowym w Szczecinie w okresie midzywojennym XX w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Gabriel Widuch, Problemy wartociowania akt ewidencyjnych kierowcw na przykadzie Starostwa Powiatowego w Kodzku. . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

Agnieszka Janik, System ewidencji ludnoci odzi i okolicznych gmin w latach 19321939 przepisy, praktyka, stan zachowania archiwaliw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Jacek Jad, Ksztatowanie narastajcego zasobu archiwalnego na przykadzie przedsibiorstwa Tomaszowskie Kopalnie Surowcw Mineralnych Biaa Gra w Smardzewicach w latach 19782006 . . . . 150

Archiwoznawstwo

Adam Grzegorz Dbrowski , Prba reformy metod pracy kancelaryjnej Ministerstwa Administracji Publicznej w lipcu 1948 r.. . . . . . . . . . . . . . . 163

Pawe Babi j , Dzieje archiwum zakadw samochodowych w Jelczu . . . . . 185

4 SPIS TRECI

Andrzej Drakoniewicz, Materiay do dziejw szkolnictwa w zespoach aktowych Archiwum Pastwowego w odzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Izabela Ugorowicz, Archiwalia dzkich zgromadze rzemielniczych w zasobie Archiwum Pastwowego w odzi dzieje, charakterystyka, zawarto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

Janina Kosman, Ze zbiorw biblioteki Archiwum Pastwowego w Szczecinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

Z warsztatu his toryka i archiwisty

Agnieszka Bartoszewicz, Henryk Bartoszewicz, Kartografi a miast Korony Krlestwa Polskiego do 1795 r. Stan zachowania miejskich map wielkoskalowych, rozmieszczenie ich w zbiorach polskich i zagranicznych oraz potrzeby i perspektywy badawcze . . . . . . . . . . . . . 275

Andrzej Bdziski , Papiernia w Rakowie i jej pracownicy. . . . . . . . . . . . 326Sylwia Konarska-Zimnicka, Ze zbiorw Archiwum Diecezjalnego

w Kielcach. Rubrycele i schematyzmy diecezji tyraspolskiej (18581913) . . 341Marija Kravchenko, Regulaminy Archiwum Akt Dawnych

miasta Lwowa z 29 kwietnia 1897 r. oraz 15 czerwca 1939 r. . . . . . . . . . 365Kamila Paweczyk-Dura, Ksztatowanie sowieckiej sieci archiwalnej

na poziomie centralnym (19171991) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385Boena Witowicz, Rosyjskie a polskie prawo archiwalne.

Prba porwnania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401Wojciech Klas , Archiwum Polskiego Uniwersytetu na Obczynie

w Londynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414Lidia Potykanowicz-Suda, Dziaalno Instytutu Polskiego w Bejrucie

w latach 19451949 w wietle archiwaliw przechowywanych w Papieskim Instytucie Studiw Kocielnych w Rzymie . . . . . . . . . . . . 427

Wiktor Krajniak, rda do dziejw hydrotechniki i energetyki wodnej w dorzeczu rzeki Bbr w XX w.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

ukasz Kozowski , Dokumentacja przedsibiorstw w zasobie Archiwum Pastwowego w Szczecinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459

Abdushukur Hamidovich Abdullaev, Methods of Assessment of Information Literacy for Decision-Makers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481

, . . . . . 490

Omwienia i recenzje

Losy dokumentacji wyborczej. Uwagi na marginesie raportu Niewane gosy, wany problem. Wyniki bada kart do gosowania z wyborw do sejmikw wojewdzkich 2014 (Wadysaw Stpniak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499

5SPIS TRECI

Nowe funkcje archiww, red. I. Mamczak-Gadkowska i K. Stryjkowski, Instytut Historii UAM, Pozna 2015, ss. 220 (Kamila Biernat) . . . . . . . 506

Archiwa spoeczne w Polsce. Stan obecny i perspektywy, red. K. Zital, Fundacja Orodka KARTA, Warszawa 2016, ss. 103 (Magdalena Winiewska-Drewniak) . . . . . . . . . 517

Niematerialne dziedzictwo kulturowe, UNESCO, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2013, ss. 86 +14 (Wadysaw Stpniak). . . . . . . 525

A.G. Dbrowski, Kancelaria Ministerstwa Spraw Wewntrznych w Warszawie w latach 19181939, Warszawa 2015, ss. 344 (Krzysztof apiski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530

Listy Michaa Wsowicza do Witolda Suchodolskiego i inne rda archiwalne 19451954. Rzecz o archiwach, archiwistach i archiwaliach na Dolnym lsku, oprac. i wstp G. Trzaskowska i I. aborewicz, Wrocaw 2016, ss. 288 (Pawe Fiktus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536

J. Ridener, From Polders to Postmodernism. A Concise History of Archival Theory, Duluth 2009, ss. 184 (Bartosz Nowoycki) . . . . . . . . . . . . . . . . . 539

Polskoje janvarskoje vosstanije 1863 goda. Istoriczeskije sudby Rossii i Polszi, red. N.A. Makrov, Moskva 2014, ss. 414 (Alicja Kulecka) . . . . 543

Jerzy Kuzicki, Nie wiar i nadziej na obcej ziemi. Polskie duchowiestwo katolickie w yciu religijnym i polityczno-spoecznym Wielkiej Emigracji we Francji (18311863), Rzeszw 2014, ss. 842 (Alicja Kulecka) . . . . . 545

Przegld czasopism

Archivalische Zeitschrift 2013, t. 93 (Jerzy Grzelak) . . . . . . . . . . . . . . . . 547 Archivn asopis 2012, t. 61, nr 14 (Wioletta Lipiska). . . . . . . . . . . . . 554La Gazette des Archives 2012, nr 225228 (Urszula Grunwald) . . . . . . . 560La Gazette des Archives 2013, nr 229232; 2014, nr 233236

(Alicja Kulecka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567Otieczestwiennyje Archiwy 2014, nr 16 (Elbieta Wierzbicka). . . . . . . . 597Sbornk Archivnch Prac 2012, nr 12 (Wioletta Lipiska) . . . . . . . . . . . 618Slovensk Archivistika 2012, nr 12 (Wioletta Lipiska) . . . . . . . . . . . . . 620

Kronika

W krgu lskiej kultury heraldycznej nadania herbw, nobilitacje, indygenaty 14641918 wystawa w Archiwum Pastwowym we Wrocawiu (Mieczysawa Chmielewska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625

Sprawozdanie z XVIII Oglnopolskiego Zjazdu Studentw Archiwistyki w Poznaniu (1113 maja 2016 r.) (Justyna Pera). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629

Konferencja Dni Digitalizatora, Warszawa, 2021 czerwca 2016 r. (Eliza Dbrowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633

6 SPIS TRECI

Konferencja metodyczna Zasada przynalenoci zespoowej w praktyce archiww pastwowych NDAP, Warszawa, 27 czerwca 2016 r. (Elbieta Galik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638

Midzynarodowa konferencja naukowa ,,Archiwa dyplomatyczne jako rdo historyczne, Odessa, 810 wrzenia 2016 r. (Dorota Michaluk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 646

X Zjazd Internetowego Forum Archiwalnego, Warszawa, 1516 grudnia 2016 r. (Anna Laszuk, Violetta Urbaniak) . . . . . . . . . . . . 649

Konferencja Teoria, praktyka i historia wydawania rde XIX w., Warszawa, 12 maja 2017 r. (Szczepan Kozak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 660

Wspomnienia pomier tne

Alicja Sokoowska (11 IV 194216 IX 2015) (Iwona Fischer) . . . . . . . . . . 663Zdzisaw Konieczny (10 XII 193025 XI 2016) (Anna Nowak) . . . . . . . . . . 666Lucyna Turek-Kwiatkowska (20 VIII 192511 IV 2017) (Maria Frankel). . . 674Edward Potkowski (10 V 193431 VII 2017) (Magorzata Koka) . . . . . . . 678

Table of contents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .681Table des matires . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .685Co . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .689Wykaz autorw tomu 118 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .693

OD REDAKCJI

Zapraszajc do lektury kolejnego tomu Archeionu, publikowanego w 90. rocznic jego ukazywania si, wyraamy satysfakcj z moliwoci wsppracy z tak licznym gronem autorw, reprezentujcych wiele orodkw zwizanych z dziaalnoci archiwaln na paszczynie naukowej i praktycznej. Ta cecha ar-chiwistyki, cise powizanie myli teoretycznej z czynnociami praktycznymi, znajduje na amach naszego czasopisma szczeglnie dobitny wyraz. Nie oznacza to jednak, e moemy czu si w peni usatysfakcjonowani wieloci publikowa-nych artykuw i rnorodnoci tematyki podejmowanej w dziaach Problemy archiwistyki oraz Teoria i metodyka archiwalna. Archeion przez dziesi-ciolecia w tym wanie zakresie odgrywa najwaniejsz rol w rozwoju naszej dyscypliny, w caej jej zoonej strukturze i powizaniach z innymi dziedzinami nauki i dziaalnoci praktycznej.

Jestemy wiadomi, e rozszerzenie oddziaywania i pozyskiwanie liczniejsze-go grona autorw uzalenione jest w czasach obecnych od regularnoci i czstotli-woci ukazywania si poszczeglnych tomw. Czynilimy i czynimy nadal w tym zakresie wiele, by w wikszym stopniu satysfakcjonowa wsppracujcych z nami autorw, a tym samym odpowiada na aktualne potrzeby rodowiska. Dymy do tego, aeby Archeion, zgodnie z jego dug histori i tradycj, pozosta szerok paszczyzn prezentacji wynikw bada prowadzonych w dziedzinie archiwistyki i nauk jej pokrewnych oraz wymiany dowiadcze w dziaalnoci praktycznej, obej-mujcej obecnie wiele nowych zjawisk i problemw czcych si z zachodzcymi zmianami w zakresie nowych technologii informatycznych i stosunkw spoeczno--politycznych, wpywajcych w jake duym stopniu na przeobraenia dokonujce si w ramach narodowego zasobu archiwalnego. Jest on czci dziedzictwa kulturo-wego, podlegajcego szczeglnej ochronie ze strony pastwa i spoeczestwa.

Niniejszy tom zawiera ponad 20 artykuw podejmujcych rnorodn prob-lematyk, co oznacza, i moe on zainteresowa bardzo szerokie grono czytelni-kw. Aktualne Problemy archiwistyki dotycz strony praktycznej dziaalnoci zarwno twrcw materiaw archiwalnych, jak i archiww. Autorzy poruszaj w tym dziale zagadnienia dotyczce wsppracy z instytucjami polonijnymi, bada-nia dziejw dziaalnoci owiatowej w archiwach, outsourcingu zada archiww oraz przejmowania dokumentacji elektronicznej w innych krajach.

Tematyka Teorii i metodyki archiwalnej take czciowo dotyka dziaalnoci praktycznej skupia si na dokumentacji masowej. W dziale tym przedstawio-

ARCHEION, T. CXVIIIWARSZAWA 2017(ISSN 0066-6041)

8 OD REDAKCJI

ne zostay propozycje zasad wartociowania na przykadzie akt ewidencyjnych kierowcw oraz rda dotyczce ewidencji ludnoci. Podjta te zostaa prob-lematyka ksztatowania narastajcej dokumentacji konkretnego przedsibiorstwa oraz zasad udostpniania materiaw archiwalnych w okresie midzywojennym w niemieckim systemie archiwalnym.

Dzia Archiwoznawstwo zawiera rwnie rnorodne materiay. Znalazo si w nim zarwno omwienie systemu kancelaryjnego instytucji centralnej, jak i dzie-jw archiwum przedsibiorstwa, a take bazy rdowej dzkiego archiwum do dziejw szkolnictwa i rzemiosa, a take prezentacja interesujcych rde bi-bliotecznych.

Najobszerniejszy jest dzia Z warsztatu historyka i archiwisty. Tematyka tworzcych go tekstw koncentruje si wok zagadnie polskich i zagranicz-nych. Znalazo si w nim omwienie porwnawcze prawa archiwalnego polskie-go i rosyjskiego oraz sowieckiej sieci archiww, a take monografi czne dzieje papierni. Wikszo artykuw dotyczy dokumentacji przechowywanej w archi-wach specyfi cznych dokumentw kocielnych, akt przedsibiorstw, rde do dziejw energetyki oraz przedrozbiorowych kartografi kw polskich zachowanych do naszych czasw. Dwa artykuy przedstawiaj materiay przechowywane w in-stytucjach polonijnych w Wielkiej Brytanii i we Woszech, a jeden regulaminy dawnego archiwum lwowskiego.

Tradycyjnie take recenzenci zachcaj do zapoznania si z dokumentami i publikacjami polskimi i zagranicznymi, ktre ukazay si w latach 20092016, czasem podejmujc merytoryczne dyskusje z ich autorami. Omwione te zostay zagraniczne czasopisma archiwalne wydane w latach 20122014. W Kronice znalazy si relacje z wydarze naukowych i popularyzatorskich, takich jak kon-ferencje i wystawy, ktre miay miejsce w Polsce i za granic w roku 2016 i 2017. Tom kocz Wspomnienia pomiertne o osobach, ktre dugo pracoway w ar-chiwach pastwowych, a zmary w latach 20152017.

P R O B L E M Y A R C H I W I S T Y K I

ARCHEION, T. CXVIIIWARSZAWA 2017(ISSN 0066-6041)

PAWE WOLNICKI

(Czstochowa, Akademia im. Jana Dugosza w Czstochowie, Wydzia Filologiczno-Historyczny)

WSPPRACA ORGANW PASTWA ODPOWIEDZIALNYCH ZA NARODOWY ZASB ARCHIWALNY

Z ARCHIWAMI POLONIJNYMI FORM ZASPOKAJANIA INFORMACYJNYCH POTRZEB SPOECZESTWA

Wprowadzenie

Obecno Polski w strukturach Unii Europejskiej okrela nie tylko nasze zadania, ale te wsplne formy polityki publicznej. Od 1995 r. Rada Europy i Midzynarodowa Rada Archiww (MRA) podjy wysiek opracowania Re-komendacji w sprawie europejskiej polityki dostpu do archiww1 (cyt. dalej: r.e.p.d.a.). Motywem wydania tego dokumentu by m.in. rozwj spoeczestwa obywatelskiego, charakteryzujcego si aktywnym korzystaniem z przysuguj-cych mu praw i wolnoci.

Polska, wpisujc si w standardy wspczesnych pastw, stwarza prawne mo-liwoci gwarancji tych praw, odpowiadajc tym samym na potrzeby spoeczne. Wrd nich istotne miejsce zajmuje wolno pozyskiwania informacji. Dotyczy ona z pewnoci informacji ze rde archiwalnych zgromadzonych przez instytu-cje publiczne. Ponadto r.e.p.d.a. postuluje, aby wyzwaniem dla organw pastwa odpowiedzialnych za polityk archiwaln stao si podjcie wysikw w celu uni-fi kacji zasad dostpu do informacji archiwalnej rnych instytucji, take prywat-nych2. S one rozmieszczone nie tylko w ojczynie, ale take poza jej granicami, w rodowiskach polskich emigrantw i ich potomkw. Stanowi wic wasno osb fi zycznych lub organizacji pozarzdowych (tzw. trzeci sektor). Jako miejsca przechowywania zapisanej na heterogenicznyh nonikach informacji o Polakach i ich dziaalnoci w rnych sferach ycia politycznego, spoecznego, gospodar-czego i kulturalnego stanowi cz dziedzictwa narodowego3. Obowizek jego

1 D. Nacz, Europejska polityka dostpu do archiww, Archeion 1998, t. 99, s. 5471.2 Rekomendacja No. R (2000) 13 w sprawie europejskiej polityki dostpu do archiww p. IV 12

[w:] D. Nacz, Europejska polityka dostpu do dokumentacji archiww, Warszawa 2004, s. 6.3 Zob.: K. Zeidler, Pojcie dziedzictwa narodowego w Konstytucji RP i jego prawna ochrona,

Gdaskie Studia Prawnicze 2004, t. 12, s. 345346.

10 PAWE WOLNICKI

ochrony zapisany w artykule 5 Konstytucji4 ksztatuje polityk pastwa w tym obszarze. Identyfi kuje take funkcj suebn publicznej dziaalnoci pastwa wzgldem jednostki majcej moliwo pozyskania takiej informacji, a nie tylko podmiotu, ktry wykae swj interes prawny bd faktyczny. Interesujce z tej perspektywy wydaje si zatem pytanie o ramy prawne wsppracy Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych z Poloni na rzecz upowszechniania i za-bezpieczania archiww polonijnych i ich zasobw.

Archiwa polonijne i ich zasb

Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach z 14 lipca 1983 r. (cyt. dalej: u.n.z.a.) stosuje termin archiwum w odniesieniu do archiww: pastwowych, wyodrbnionych, zakadowych organw pastwowych i innych pastwowych jednostek organizacyjnych, zakadowych jednostek samorzdu terytorialnego i samorzdowych jednostek organizacyjnych5. Przy tym usta-wodawca pojcie to potraktowa w sposb funkcjonalny, jako dziaalno ar-chiwaln6. Polega ona na gromadzeniu, ewidencjonowaniu, przechowywaniu, opracowywaniu, zabezpieczaniu i udostpnianiu materiaw archiwalnych oraz na prowadzeniu dziaalnoci informacyjnej7. Podmioty, ktre prowadz dziaal-no archiwaln w odniesieniu do niepastwowego zasobu archiwalnego, nie s okrelane w polskim porzdku prawnym jako archiwa. Nie znaczy to jednak, e nazwa ta zostaa zastrzeona wycznie dla podmiotw, ktre maj w swoim zasobie materiay archiwalne. Prawodawstwo polskie nie przewiduje bowiem sankcji karnych bd cywilnych wobec podmiotw, ktre chciayby uywa ta-kiej nazwy. Poza tym funkcjonalne okrelenie archiwum, zwizane z prowa-dzeniem dziaalnoci archiwalnej, wydaje si by w prawie archiwalnym podsta-wow cech pozwalajc na rozumienie pojcia archiwum. Istotn ich funkcj jest zabezpieczenie zasobu, a w dalszej kolejnoci jego udostpnianie8.

W takim te kontekcie naley rozumie termin archiwa polonijne. Zaj-muj si one gromadzeniem, ewidencjonowaniem, przechowywaniem, opraco-wywaniem, zabezpieczaniem i udostpnianiem polonikw oraz prowadz dzia-alno informacyjn. Archiwa te s przez polskiego prawodawc zaliczane do niepastwowego zasobu archiwalnego i stanowi cz skadow tzw. archiww spoecznych9. S wynikiem oddolnej aktywnoci obywateli i wyrazem ich d-

4 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.5 Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach z 14 lipca 1983 r. (cyt. dalej: u.n.z.a.),

Dz.U. 2011, nr 123, poz. 698 ze zm., art. 22.1.6 Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturalnego, red. M. Powoniak-Niedzielska, Warszawa

2015, s. 78.7 Art. 23 u.n.z.a.8 Por.: Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturalnego, s. 78, 82.9 Archiwum spoeczne prowadzone jest przez: organizacj pozarzdow (w rozumieniu art. 3

ust. 2 ustawy O dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie) lub powstaje przy jednostce sa-

11WSPPRACA ORGANW PASTWA ODPOWIEDZIALNYCH

enia do samoorganizacji w realizacji zamierzonego celu, ukierunkowanego na dziaalno archiwaln10. Ich wacicielem jest wic organizacja pozarzdowa, najczciej fundacja lub stowarzyszenie. Moe te by Koci lub zwizek wy-znaniowy. Oprcz nich funkcjonuj oczywicie archiwa rodzinne polskich emi-grantw i archiwa prywatne osb zaraonych bakcylem historii, patriotyzmu czy docieka genealogicznych oraz spucizny. Archiwa te bd zatem miay swoj siedzib poza granicami ojczyzny, a tylko wyjtkowo w kraju. Ich nazwa moe nie zawiera wyrazu archiwum. Dziaalno archiwaln mog prowadzi instytucje polonijne, w nazwach ktrych mamy okrelenia: biblioteki, muzea, stowarzysze-nia, fundacje, orodki duszpasterskie, szkoy, instytuty, zwizki, orodki, sekcje i inne. Formy prawne ich dziaalnoci bd okrela wewntrzne statuty bd cel, dla ktrego zostay powoane. Rni si zatem midzy sob pozycj wasnocio-w oraz struktur gromadzonego zasobu.

Status prawny niepastwowych zbiorw archiwalnych jest zarwno w Unii Europejskiej, jak i krajach poza wsplnot, zrnicowany. Systemy administra-cyjne i prawne w ogle lub w ograniczony tylko sposb ingeruj w dziaania tych instytucji i ich prawa. Tak wic waciciele mog zbywa swj zasb lub nawet go zniszczy11. Z kolei wadze niektrych pastw s ustawowo zobowizane do wiadczenia pomocy archiwom prywatnym gromadzcym zasb o istotnej war-toci. Niekiedy pastwo wprowadza przepisy pozwalajce na pewn form kon-troli i ingerencji w gromadzone zbiory czy zobowizania, wiadczc w zamian fi nansowe wsparcie, dotacje czy subwencje12. Umiejscowione poza granic Rze-czypospolitej podlegaj porzdkowi prawnemu kraju, na terenie ktrego maj swoj siedzib. Wyklucza to jakkolwiek ingerencj polskich organw w ich prawa wasnociowe, struktur zasobu czy dziaalno archiwaln.

Naley jednak dostrzec praktyk przekazywania archiww polonijnych przez prawnych wacicieli do ojczyzny. Archiwa te powikszaj zasb archiww pod-legych pastwowej sieci archiww lub zasb niepastwowy.

Archiwa polonijne gromadz bardzo rnorodny zasb. Jego wytwrc s za-rwno polskie wadze publiczne, jak te prywatni waciciele. Na struktur tego zasobu ogromny wpyw wywieray losy Polski. Cz dokumentacji znalaza si na obczynie na skutek rabunkowej polityki wadz zaborczych i okupanta, wywocych nasze narodowe dobra kultury. Pozostaa cz powstaje przede wszystkim jako wynik rnych form dziaalnoci polskiej emigracji.

morzdu terytorialnego w wyniku celowej aktywnoci obywatelskiej. Archiwum gromadzi, przecho-wuje, opracowuje (w celu udostpniania) materiay dokumentowe, ikonografi czne lub audiowizualne. Dokumentacja ta tworzy niepastwowy zasb archiwalny. Archiwa spoeczne, red. K. Zital, s. 9, publi-kacja dostpna online: .

10 Idem, Defi nicja AS-w, Karta 2012, t. 72.11 P. Wolnicki, Wybrane aspekty cywilnoprawne w polskim prawie archiwalnym [w:] Wzajemne

oddziaywanie gazi prawa prywatnego i publicznego, red. P. Bie-Srokosz, J. Srokosz, E. elasko-Makowska, Czstochowa 2017, s. 4954.

12 W. Stpniak, Cz zasobu archiwalnego [w:] K. Zital, op.cit., s. 15.

12 PAWE WOLNICKI

Prawo do informacji o polonikach

W pastwie demokratycznym gwarancje zabezpieczenia prawa do wolnoci jednostki s wyrazem zabezpieczenia moliwoci jej prawidowego rozwoju13. Wolno oznacza moliwo ksztatowania zachowa w zgodzie z indywidual-nymi wyborami14.

Jedn z podstawowych wolnoci gwarantowanych w Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. jest wolno zbierania informacji. Dotyczy ona rnych rde jej pozy-skiwania (art. 54 ust. 1). Jest ona czym szerszym ni tylko prawo do uzyskania informacji publicznej (art. 61). Nie wynikaj jednak z tego adne obowizki innych podmiotw, w tym organw pastwa, do dostarczenia informacji. Jest to zatem wolno do poszukiwania informacji na wasn rk15. Wspczesna Rzeczpospolita gwarantuje take swoim obywatelom w ustawie zasadniczej (art. 54.1) prawo do rozpowszechniania informacji. Wyraenia te zgodnie z za-sad rozumienia Konstytucji naley interpretowa szeroko16. Przy tym prawo do rozpowszechniania informacji obejmuje zarwno informacj biec, jak i ar-chiwaln, ktra zostaa zgromadzona przez rne podmioty. Moe ona zatem pochodzi od krajowych i zagranicznych instytucji oraz osb publicznych bd prywatnych, o ile nie narusza ich praw.

Informacje zapisane w okrelonej formie, za pomoc znakw pisma, dwi-ku, obrazu bd kodu binarnego, bd egzystowa na nonikach tradycyjnych (materialnych bd to: akta, fotografi a, fi lm, pyta CD) lub w postaci cyfro-wej w okrelonym formacie na serwerze17. S to zatem akta i dokumenty, kore-spondencja, dokumentacja fi nansowa, techniczna i statystyczna, mapy i plany, fotografi e, fi lmy i mikrofi lmy, nagrania dwikowe i wideofonowe, dokumenty elektroniczne w rozumieniu przepisw ustawy z 17 lutego 2005 r. o informa-tyzacji dziaalnoci podmiotw realizujcych zadania publiczne (Dz.U. 2005, nr 64, poz. 565, z pn. zm.). Gdy maj znaczenie jako rda o wartoci histo-rycznej dotyczce dziaalnoci pastwa polskiego (jego poszczeglnych orga-nw i innych pastwowych jednostek organizacyjnych, jego stosunkw z innymi pastwami, czy te rozwoju ycia spoecznego i gospodarczego, dziaalnoci or-ganizacji o charakterze politycznym, spoecznym i gospodarczym, zawodowym i wyznaniowym, a take jednostek samorzdu terytorialnego i innych samorz-dowych jednostek organizacyjnych oraz organizacji i rozwoju nauki, kultury

13 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z 12 maja 2008 r., zob.: Dz.U. 2008, nr 90, poz. 560.14 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, red. W. Skrzydo, S. Gra-

bowska, R. Grabowski, Warszawa 2009, s. 641 643.15 P. Sarnecki, Komentarz do art. 54 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 3,

Warszawa 2003, s. 5.16 Ibidem, s. 1.17 Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturalnego, red. M. Powoniak-Niedzielska, Warsza-

wa 2015, s. 83.

13WSPPRACA ORGANW PASTWA ODPOWIEDZIALNYCH

i sztuki), powstae w przeszoci i powstajce wspczenie, stanowi materia archiwalny i wchodz w skad narodowego zasobu archiwalnego18. Ustawodaw-ca zaznacza te wyranie, e narodowy zasb archiwalny suy take potrzebom obywateli19.

Jest to szczeglnie aktualne wyzwanie u progu XXI w., kiedy to archiwa przestay by instytucjami, ktrych gwnymi uytkownikami s naukowcy czy dydaktycy bd osoby wykazujce swj interes prawny lub faktyczny. Z infor-macji zawartej w archiwaliach mog korzysta powszechnie wszyscy. W dobie wspczesnej demokracji, tzw. spoeczestwa informacyjnego, w ktrym to na-rd jest uznawany za suwerena, organy pastwa otrzymuj zadanie zaspokaja-nia tych potrzeb obywateli. Potrzeby te winny by zdiagnozowane w kontekcie procesu ich budzenia, prb wyraania i moliwoci ich zaspokojenia20. Przy tym, jak zauwaa M. Prchnicka, potrzeby informacyjne s subiektywnym odzwier-ciedleniem potrzeb obiektywnych21. W katalogu tych potrzeb naley uwzgldni ch pozyskania informacji o polskiej kulturze i dziedzictwie narodowym22.

W polskim porzdku prawnym nadzr nad narodowym dziedzictwem archi-walnym sprawuje minister waciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa na-rodowego za porednictwem Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych23. Zadaniem wadz publicznych w wietle Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. jest bowiem strzec tego dziedzictwa narodowego (art. 5). Naley przez to rozu-mie wymg ochrony wszystkich czynnikw natury materialnej i duchowej zaistniaych w historii pastwa i spoeczestwa polskiego, wiadczcych o jego tosamoci, rwnej pozycji wrd innych narodw, a take stanowicych za-czyn dalszego rozwoju Strzegc [bowiem] dziedzictwo narodowe spacamy poprzednim pokoleniom w dug wdzicznoci, o ktrym stanowi Wstp do Konstytucji24.

Naoony na organy pastwa konstytucyjny nakaz ochrony dziedzictwa naro-dowego (art. 5) jest konstrukcj prawn odnoszc si do pastwa, w tym sensie, e stanowic o jego obowizkach, nie tworzy odrbnych praw podmiotowych, ktre mog by podstaw formuowania konkretnych roszcze jednostki wo-

18 Art. 1 u.n.z.a.19 Art. 2.1. u.n.z.a.20 B. Urban, Potrzeby informacyjne klucz do zrozumienia uytkownikw biblioteki akademi-

ckiej, publikacja dostpna online: , s. 51.21 M. Prchnicka, Informacja, a umys, Krakw 1991, s. 34.22 Strategia archiww pastwowych na lata 20102020. Zacznik do komunikatu nr 1/2010 Na-

czelnego Dyrektora Archiww Pastwowych, publikacja dostpna online: , s. 1, 3.

23 Art. 4.1. u.n.z.a.24 P. Sarnecki, Komentarz do art. 5 Konstytucji [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Ko-

mentarz, t. 5, Warszawa 2007, s. 5.

PAWE WOLNICKI 14

bec organw pastwa25. Nakrela jednak ramy polityki kulturowej pastwa26. Obecnie zaspokajanie potrzeby informacji o polonikach wpisuje si w plan dzia-ania Naczelnej Dyrekcji Archiww Pastwowych (NDAP), przyjty w formie Strategii archiww pastwowych na lata 2010202027. W myl tego dokumentu pierwszym celem strategicznym, a wic niejako priorytetem, stao si zapewnie-nie powszechnego dostpu do informacji gromadzonej w archiwach. Dlatego po rozpoznaniu danego archiwum, take polonijnego, kwesti wiodc jest rozwi-janie systemu informacji o jego zasobie archiwalnym28.

Z art. 6.1. polskiej ustawy zasadniczej wynika, e wadze polskie maj te stworzy warunki dostpu do takich dbr kultury. S one bowiem rdem to-samoci narodu polskiego, jego trwania i rozwoju. Ten dostp powinien si realizowa m.in. przez ich upowszechnianie zarwno w kraju, jak te i poza jego granicami. W sposb wyrany Konstytucja RP mwi, e pastwo udzie-la Polakom zamieszkaym za granic pomocy w zachowaniu ich zwizkw z narodowym dziedzictwem kulturalnym29. Kademu te zapewnia wolno korzystania z dbr kultury30. Realizacja tych praw rodzi konieczno istnienia odpowiednich organw, ktrych zadaniem jest zapewnienie dostpu do tych dbr kultury. Dobra te w archiwum s obecnie zgromadzone nie tylko w for-mie tradycyjnie rozumianych dokumentw, ale informacji zapisanej na nowo-czesnych nonikach31.

W celu wykonania konstytucyjnie zagwarantowanego prawa rwnego dost-pu do dbr kultury swoim obywatelom (art. 6 p.1) organy pastwa s zobowiza-ne zatroszczy si take o te, ktre zostay wytworzone bd zgromadzone przez polsk emigracj. Stanowi one jego kultur. S wyrazem i rdem trwania oraz rozwoju narodu polskiego32. Kultura wchodzi w skad dziedzictwa narodowego. Pastwo winno wic zapewni warunki dostpu do narodowego zasobu archi-walnego rnym grupom spoecznym, ktre ze wzgldu na swoje pooenie nie zawsze mog ten dostp uzyska. Implikuje to zobowizanie wadz publicznych do udzielania wszechstronnej pomocy tym wszystkim, ktrzy chc z niej korzy-

25 L. Garlicki, Komentarz, rozdzia II, Wolnoci, prawa i obowizki czowieka i obywatela [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 3, Warszawa 2003, s. 4.

26 M. Jaboski, J. Wgrzyn, Wolno twrczoci artystycznej i naukowej oraz dostpu do dbr kul-tury, publikacja dostpna online: , s. 693.

27 Strategia archiww pastwowych...28 Ibidem, s. 3.29 Art. 6.2. Konstytucji RP.30 Art. 73 Konstytucji RP.31 G. Piotrowicz, Cyfrowa konwergencja bibliotek, archiww i muzew w erze informacji

[w:] Dobra kultury w Sieci, red. E. Herden, A. Seidel-Grzesiska, K. Stanicka-Brzezicka, Wrocaw 2012, s. 25.

32 J. Pruszyska, Dziedzictwo kultury w wietle Konstytucji RP z 2 IV 1997 r. [w:] Konstytucja i wadza we wspczesnym wiecie, Warszawa 2002, s. 130.

15WSPPRACA ORGANW PASTWA ODPOWIEDZIALNYCH

sta. Susznie wic P. Winczorek zauwaa, e skoro Konstytucja zapewnia ka-demu wolno twrczoci kulturalnej (art. 73), to pastwo nie moe si wycofa z mecenatu nad kultur narodow. Wolno do korzystania z dbr kultury obej-mujcych caoksztat twrczej i naukowej dziaalnoci czowieka33 nie formuuje jednak w sposb wyrany jakiego pozytywnego obowizku wadz publicznych. Odniesienie bowiem swobodnego dostpu do dbr kultury pozostajcych w r-kach prywatnych mogoby kolidowa z prawem wasnoci czy prawem do pry-watnoci ycia34.

Zobowizanie RP do stworzenia warunkw do upowszechniania dbr kultury (art. 6.1.) naley rozumie jako wymg prowadzenia informacji o wystpowaniu tych dbr. Dostp do informacji identyfi kowany jest bowiem z prawem jednostki do poznania dziedzictwa narodowego35. Przy tym owo upowszechnianie powin-no dokonywa si w formie aktywnoci spoecznej, ktrej pastwo winno za-gwarantowa optymalne warunki oraz przy udziale wadz publicznych, zgodnie z zasad pomocniczoci36. W odniesieniu do archiww polonijnych konieczne jest take uwzgldnienie faktu, e powszechne korzystanie z tych dbr kultury uzalenione jest od woli ujawnienia dziea lub przedstawienia odkrycia i zgody osoby bdcej wytwrc37.

Przy spenieniu tego warunku jednostka (rodak38 yjcy zarwno w ojczynie, jak i poza jej granicami, a take obywatel kadego innego pastwa niezalenie od narodowoci) ma prawo do korzystania z zasobw dziedzictwa narodowego Polonii. Rzeczpospolita skada obietnic, i bdzie im w tym wzgldzie udzie-la pomocy materialnej, organizacyjnej, technicznej, politycznej i moralnej39. Okrelona w art. 6.2 pomoc oznacza pomoc udzielan w ojczynie i za gra-nic, pomoc moraln, polityczn, organizacyjn i materialn, pomoc udzielan organizacjom oraz pojedynczym obywatelom czy ich grupom. Jest ona jednak uzaleniona od moliwoci pastwa. Prawo rwnego dostpu do dbr kultury jest wynikiem rwnego traktowania Polakw niezalenie od tego, czy przeby-waj w kraju, czy za granic40. Rzeczpospolita Polska winna udziela pomocy

33 Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997, red. J. Bocia, Wrocaw 1998, s. 134.

34 L. Garlicki, rozdzia II, s. 9.35 M. Jaboski, T. Radziszewski, Prawne i techniczne aspekty archiwizacji dokumentw elektro-

nicznych, Wrocaw 2014, s. 34.36 P. Sarnecki, Komentarz do art. 6 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 5,

Warszawa 2007, s. 1.37 Art. 73 Konstytucji; Konstytucje Rzeczypospolitej, op.cit., s. 133.38 Pojcie to obejmuje wszystkich Polakw niezalenie od ich statusu obywatelskiego: obywateli

RP, Polakw o podwjnym obywatelstwie, jak i obywateli innych pastw, a take apatrydw; por.: P. Sarnecki, Komentarz do art. 6 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 5, War-szawa 2007, s. 2.

39 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000 , s. 18.

40 Konstytucje Rzeczypospolitej, op.cit., s. 27.

PAWE WOLNICKI 16

rodakom przebywajcym za jej granicami w zachowaniu zwizkw z narodo-wym dziedzictwem kulturalnym (art. 6. p. 2). Wyraenie to naley rozumie jako poczucie bliskoci, przede wszystkim emocjonalnej41. Przechowywane za gra-nic polonika powinny zatem zosta profesjonalnie zabezpieczone przy udzia-le polskich organw. Pomoc ta podlega pewnym ograniczeniom. W literaturze przedmiotu podkrela si, e realizacja tego prawa wymaga nie tylko prawnych, ale te organizacyjnych i gospodarczych dziaa pastwa42. W praktyce przyj-muje form bilateralnych ukadw midzy organami administracji rzdowej RP a archiwum polonijnym.

Formy prawne i faktyczne wsppracy pastwowej suby archiwalnej z instytucjami polonijnymi

Do ustawowych zada Naczelngo Dyrektora Archiww Pastwowych nale-y prowadzenie wsppracy midzynarodowej w zakresie spraw archiwalnych43. W celu lepszej realizacji tego obowizku od 6 listopada 2002 r. dziaa przy Na-czelnym Dyrektorze Archiww Pastwowych, jako ciao doradcze, Rada Archi-ww Spoecznych. Do jej zada naley wspomaganie dziaa urzdu Naczelne-go Dyrektora wobec niepastwowego zasobu archiwalnego, tworzenie systemu informacji o tego rodzaju zbiorach, okrelanie strategii rozwoju i przygotowanie standardw opracowania niepastwowego zasobu archiwalnego, a take two-rzenie warunkw wspierania archiww spoecznych przez pastwo. Do zasad-niczych przesanek tego przedsiwzicia nale zaobserwowane ograniczenia rozwoju i dostpnoci cennych zbiorw historycznych rde zgromadzonych przez organizacje pozarzdowe. Gromadzenie, bezpieczne przechowywanie, opracowanie i udostpnianie tych rde ma istotne znaczenie dla kreowania narodowego zasobu archiwalnego, dlatego niezbdne jest podjcie wsplnych, zorganizowanych dziaa na rzecz archiww spoecznych.

Ponadto przedstawiciele NDAP oraz archiww pastwowych wchodz w skad wadz innych instytucji naukowych i kulturalnych zajmujcych si pol-skim dziedzictwem narodowym za granic, m.in.: Komitetu Bada Polonii Pol-skiej Akademii Nauk44.

Wzajemne kontakty polskiej administracji rzdowej odpowiedzialnej za ksztatowanie narodowego zasobu archiwalnego z archiwami polonijnymi s realizowane na kilku paszczyznach. Jedn z nich jest dziaalno w ramach in-stytucji skupiajcych rodowiska polonijne. Permanentn form wspdziaania o takim charakterze jest udzia przedstawicieli NDAP w Sesji Staej Konferen-

41 P. Sarnecki, Komentarz do art. 6 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 5, Warszawa 2007, s. 1.

42 W. Skrzydo, Ustrj polityczny w wietle Konstytucji z 1997 r., Warszawa 2009, s. 87.43 U.n.z.a. art. 21.1. p. 6.44 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych w latach 20012014.

17WSPPRACA ORGANW PASTWA ODPOWIEDZIALNYCH

cji Muzew, Archiww i Bibliotek Polskich na Zachodzie, ktrej zadaniem jest koordynowanie dziaalnoci instytucji czonkowskich w celu upowszechniania i rozwoju dorobku kultury polskiej45.

W kraju staym forum wsppracy z Poloni jest Rada Dziedzictwa Archi-walnego, powoana w 1998 r. przez Ministra Edukacji Narodowej, ktra od roku 2000 jest usytuowana przy ministrze waciwym do spraw kultury. Stanowi ona organizacyjn paszczyzn wsppracy z polskimi rodowiskami emigracyjnymi w dziele ochrony polonikw rozproszonych w wielu czciach wiata46. Zajmuje si problematyk ochrony polskich zbiorw archiwalnych za granic oraz mo-liwociami dotarcia i umieszczenia w sieci informacyjnej danych o zasobach przechowywanych w orodkach polonijnych. Wysikiem jej czonkw utworzo-no w 2004 r. Polskie Towarzystwo Dziedzictwa Archiwalnego47.

Form niesformalizowanej wsppracy maj ofi cjalne wizyty przedstawicieli NDAP za granic. S one skadane na zaproszenie organw instytucji prowa-dzcych dziaalno archiwaln opart na polonikach, co wyklucza naruszenie prawa wacicieli do prywatnoci bd wasnoci. Ich celem jest zapoznanie si z zasobami archiwalnymi i potrzebami orodkw polonijnych w rnych krajach w zakresie opracowania i zabezpieczania zbiorw oraz wprowadzenia ich do systemw informacyjnych. Przeprowadzane rozmowy maj czsto za zadanie rozpozna moliwoci wzajemnej wsppracy w zakresie dostpu do polonikw. Podmioty, z ktrymi mogaby zosta ona nawizana, podlegaj jednak pewnej weryfi kacji ze wzgldu na ich znaczenie biece bd historyczne48.

Polski ustawodawca przewiduje, e szczegowe warunki wsppracy okrel dopiero porozumienia zawarte midzy waciwymi organami archiww polonij-nych a ministrem waciwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowe-go49. Ich przedmiotem powinna by deklaracja o przekazaniu polonikw Rzeczy-pospolitej w przypadku, gdyby miejscowe podmioty nie mogy lub nie chciay ich duej przechowywa50. Te pisemne akty woli ukadajcych si stron maj najcz-ciej form umowy uyczenia, porozumienia bd listu intencyjnego.

W praktyce umowa uyczenia jest zawierana midzy Naczelnym Dyrekto-rem Archiww Pastwowych, jako organem administracji rzdowej waciwym w sprawach narodowego zasobu archiwalnego, a organami instytucji polonijnej. Jej przedmiot stanowi materiay archiwalne, ktre s przewoone do ojczyzny

45 Por.: Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych z lat 20012014; S. Milewski, 25 lat dziaalnoci Staej Konferencji Muzew, Archiww i Bibliotek Polskich na Zachodzie, Warszawa 2006.

46 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych w 2003 r., s. 6; Sprawozdanie z dzia-alnoci archiww pastwowych w 2007 r., s. 44.

47 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych w 2004 r., s. 57.48 Por. w odniesieniu do archiww pastwowych waciwych na terytorium RP, Zacznik do Za-

rzdzenia Nr 16 Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych z dnia 10 grudnia 2012 r., dostpne online: http://archiwa.gov.pl/images/stories/zarzadzenie%20nr%2016.PDF.

49 U.n.z.a. art. 45 p. 4.50 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych w 2003 r., s. 5556.

PAWE WOLNICKI 18

w celu ich zreprodukowania i poddania koniecznym pracom konserwatorskim51. Coraz czciej umowy uyczenia dotycz ju nie mikrofi lmowania, ale moli-woci wykonywania skanw dokumentw i budowania ich bazy52. Od 2007 r. prace porzdkowe prowadzone byy z wykorzystaniem sprawdzonych w pol-skich archiwach pastwowych baz danych SEZAM oraz IZA. Od tej pory te na stronie internetowej NDAP (www.archiwa.gov.pl) mona znale pene wykazy materiaw archiwalnych z kilkunastu instytucji polonijnych z terenu Europy i obu Ameryk53. W ofercie proponowanej wsppracy z kolejnymi instytucjami polonijnymi, w zamian za uyczenie polonikw w celu ich reprodukcji i udo-stpnienia online, byo: nieodpatne przekazanie do uytkowania baz danych SEZAM oraz IZA, przekazanie przez archiwum polonijne skanw dokumentw, wsppraca przy konserwacji materiaw archiwalnych54.

Z kolei podpisywane przez Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych z instytucjami polonijnymi listy intencyjne, okrelajce zamiary stron w zakre-sie inwentaryzacji i konserwacji zasobu oraz upowszechnienia informacji o nim w formie publikacji, zmierzaj do zdobycia wzajemnego zaufania i polepszenia wsppracy oraz jej ewentualnego sfi nalizowania w formie umowy55.

Przedmiotem porozumie, na mocy ktrych instytucje polonijne korzystaj z rnych form pomocowych, s dziaania obejmujce: blisze rozpoznanie, ze-widencjonowanie i opisanie polonikw, ich opracowanie, zabezpieczenie, w tym take zapewnienie podstawowych i profesjonalnych sprztw (np. w postaci bezkwasowych pude archiwalnych), czy udzielanie fachowego doradztwa przy opracowywaniu, konserwacji i komputeryzacji zbiorw. Ponadto obejmuj one szkolenie w kraju staystw z poszczeglnych orodkw polonijnych, przygoto-wywanie poradnikw oraz publikacji promujcych wiedz o polskich orodkach emigracyjnych i ich zbiorach56. Zadania te realizowane s gwnie dziki kom-pleksowemu programowi pomocy fi nansowanemu przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego57. Pomoc instytucjom polonijnym coraz czciej jest te fi nansowana ze rodkw unijnych w ramach programw operacyjnych58.

51 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych w 2004 r., s. 5758.52 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych w 2005 r., s. 42.53 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych w 2008 r., s. 42; Sprawozdanie z dzia-

alnoci archiww pastwowych w 2009 r., s. 54.54 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych w 2009 r., s. 53.55 Informacja dostpna online: ; Sprawozdanie z dziaal-noci archiww pastwowych w 2010 r., s. 47.

56 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych w 2002 r., s. 51; Sprawozdania z dzia-alnoci archiww pastwowych w latach 20012014; informacje dostpne online: , .

57 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych w 2005 r., s. 44; Sprawozdania z lat 20052014.

58 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych w 2007 r., s. 42.

19WSPPRACA ORGANW PASTWA ODPOWIEDZIALNYCH

Do innych inicjatyw majcych charakter wsppracy NDAP z archiwami polo-nijnymi naley m.in. organizacja staych wystaw w orodkach zagranicznych powiconych tematyce Polonii59. We wrzeniu 2011 r., gdy wskutek zalania zniszczeniu ulega cz zbiorw Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku, zorganizowano pomoc w zakresie fachowego ratowania i konserwacji zasobu tej instytucji60.

Bardzo potrzebn i sta inicjatyw stao si umieszczenie na stronie in-ternetowej NDAP (archiwa.gov.pl) zakadki archiwa polonijne. Suy ona do informowania o waniejszych inicjatywach pomocowych i projektach prezentujcych zabezpieczanie, opracowywanie i udostpnianie zasobw polonijnych oraz propagujcych wspprac NDAP z Poloni. Zaprezento-wano tu wybrane archiwa polonijne oraz publikacje o polonikach i Polakach za granic.

Podsumowanie

Archiwa polonijne pozostaway niemal nierozpoznawalnym obszarem spoecznej aktywnoci polskich emigrantw i ich potomkw a do koca istnienia PRL. Dopiero transformacja ustrojowa i ostatnie dekady przeomu XX i XXI w. zaowocoway otwarciem Polonii na ojczyzn. Priorytetem pol-skiej administracji rzdowej odpowiedzialnej za narodowy zasb archiwalny staje si rozpoznanie tych miejsc i prba nawizania bilateralnej wsppracy, ktrej celem byoby zewidencjonowanie archiww polonijnych oraz zaofe-rowanie im profesjonalnego wsparcia w opiece nad zasobem. Bez tak upo-wszechnianej informacji o pomocy mona przypuszcza, e wiele bezcennych zbiorw, stanowicych cz polskiego dziedzictwa narodowego, ulegaby nie tylko zapomnieniu i destrukcji, ale i nieodwracalnemu zniszczeniu. Nie zawsze jednak mona do nich dotrze. Przyczyn bywa czsto brak wiedzy o podmiotach prowadzcych dziaalno archiwaln poza granicami ojczyzny. Brakuje te niekiedy informacji o strukturze zasobu, a osoby opiekujce si polonikami to zazwyczaj pasjonaci patrioci, ktrzy nie posiadaj fachowego przygotowania w tym zakresie. Obszar ten wymaga wic permanentnego mo-nitorowania i upowszechnienia deklaracji o gotowoci nawizania ewentualnej wsppracy ze strony organw administracji rzdowej, waciwych w sprawie narodowego zasobu archiwalnego.

W sytuacji zacierania granic i globalizacji rnych sfer ycia oraz stale utrzy-mujcej si znacznej populacji nowych emigrantw z Polski Rzeczpospolita ma konstytucyjny obowizek pamita o tym obszarze ycia naszego narodu. Tym

59 Zob. np.: Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych w 2006 r., s. 39; Sprawozda-nie z dziaalnoci archiww pastwowych w 2006 r., s. 49.

60 Informacja dostpna online: .

PAWE WOLNICKI 20

bardziej, e oczekiwanie spoeczne na udokumentowan histori rodzinn (ge-nealogi), ale te i t o tematyce gospodarczej, spoecznej, kulturowej, wyzna-niowej i politycznej wci ronie. Reprodukowanie dokumentacji za pomoc aparatu cyfrowego, skanera czy kserografu, a take dostp do Internetu, aplika-cji Skype, rozwj szybkiej komunikacji lotniczej i drogowej daje wspczesne-mu czowiekowi realne moliwoci dostpu do interesujcych go wiadomoci. Sprzyja poszerzaniu pola bada naukowych o polonika. Pozwala wreszcie za-douczyni rnorakim potrzebom w zakresie pozyskiwania takich informacji.

Obustronna i sformalizowana wsppraca NDAP z archiwami polonijnymi przybiera form pisemnych aktw woli w postaci rnych porozumie, umw uyczenia czy choby tylko listw intencyjnych inicjujcych wzajemne kontakty. Dokonuje si to wic z penym poszanowaniem prawa wacicieli bd opieku-nw archiww polonijnych do wasnoci i prywatnoci. W zamian za dziaalno subsydiarn pastwa polskiego zasb uznany za cz narodowego dziedzictwa moe zosta zabezpieczony, a informacja o polonikach i archiwach polonijnych zostaje upowszechniona w celu umoliwienia jej wykorzystania dla zaspokojenia potrzeb spoeczestwa obywatelskiego. Pomoc ta nie jest jednak bezwarunko-wa, jest bowiem ograniczona moliwociami pastwa. Pomimo tych ogranicze wsppraca organw pastwa odpowiedzialnych za narodowy zasb archiwalny z archiwami polonijnymi suy, oprcz zabezpieczania informacyjnych potrzeb spoeczestwa, budowaniu zaufania obywateli do organw pastwa.

Pawe Wolnicki , Cooperation of State Authorities Responsible for the National Archival Holdings with the Archives of the Polish Community Outside Poland a Form of Satisfying the Informational Needs of the Society. The process of Polands political transformation infl uenced the development of the democratization of citizens lives, including the freedom to obtain information. European and EU standards in this area include access not only to current, but also archival information. They were expressed, among others, by the Council of Europe in the Recommendation on the European Policy of Access to Archives. This document calls for the state authorities responsible for the archival policy to undertake efforts to unify the rules of access to archival information of various institutions, including private entities. They are distributed not only in Poland, but also beyond its borders within the circles of Polish emigrants and their descendants.

It is therefore the constitutional duty of the Polish government administration responsible for the national archives to recognize such places, while respecting the ownership rights and the privacy of their administrators and attempt to establish bilateral cooperation. Its purpose is to inventory the archives of the Polish community abroad and offer them professional support in taking care of the resources. Bilateral and formalized cooperation of NDAP with the Polish community archives takes the form of written acts of will in the form of agreements, lending agreements, letters of intent initiating mutual contacts. This is done with full respect for the ownership rights and the privacy of the owners or guardians of the Polish community archives. In exchange for the states subsidiary activity, a resource recognized as part of the national heritage can be protected, and information about the Polish community abroad and its archive is disseminated in order to meet the needs of the civil society.

Pawe Wolnicki , Coopration des organes publics, responsables du fonds darchives national, avec les archives polonaises ltranger : forme de rponse au besoins dinformation de

21WSPPRACA ORGANW PASTWA ODPOWIEDZIALNYCH

la population. Le processus de transformation politique en Pologne a infl uenc le dveloppement de la dmocratisation de la vie des citoyens, y compris leur libert dacquisition des informations. Les normes europennes et communautaires dans ce domaine comprennent non seulement laccs linformation actuelle, mais aussi celle provenant des archives. Elles ont t exprimes, notamment, par le Conseil de lEurope, dans sa Recommendation sur une politique europenne en matire de communication des archives. Ce document plaide pour que les organes publics responsables de la politique archivistique prennent des efforts en vue dunifi cation des rgles daccs linformation darchives de diffrentes institutions, y compris des entits prives. Ces archives sont rassembles non seulement sur le territoire national, mais aussi ltranger, en milieux des migrs polonais et de leurs descendants.

Lidentifi cation de ces fonds et la tentative dtablissement dune coopration bilatrale relve dune obligation constitutionnelle dadministration gouvernementale polonaise, responsable du fonds darchives national, dans le respect du droit de proprit et de la vie prive de leurs dtenteurs. Elle se donne pour but dinventorier les archives polonaises, situes ltranger, et de proposer un soutien professionnel pour protger la ressource. La coopration bilatrale et formelle de NDAP avec les archives polonaises ltranger seffectue sous forme dactes crits de volont, formaliss par les accords, contrats de prt usage et lettres dintention qui marquent le dbut de contact mutuel. Cela se fait donc dans le respect plein et entier des droits de propritaires ou de grants archives polonaises ltranger, prenant en compte les rgles de la proprit et de la vie prive. En contrepartie des mesures subsidiaires de ltat, le fonds considr comme une partie du patrimoine national peut tre scurise et linformation sur les documents dintrt national et sur les archives polonaises situes ltranger est communique au public pour permettre son exploitation visant ainsi rpondre aux besoins de la socit civile.

, , - , - . , , . - , , , . , , , . , , , . , .

, , , , , - -. , - . (A, NDAP) , - , , - . . , , , .

HUBERT MAZUR

(Krakw, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie, Instytut Historii i Archiwistyki)

Z PROBLEMATYKI BADA NAD DZIAALNOCI OWIATOW ARCHIWW

Refl eksja naukowa w dziedzinie archiwistyki od kilku przynajmniej lat zda-je si przekracza granice dotychczasowego klasycznego modelu badawczego, koncentrujcego si wok tradycyjnych obszarw teorii i metodyki archiwal-nej oraz archiwoznawstwa. Przewartociowaniu i modernizacji podlega nauko-we spojrzenie na kad z tych dziedzin, co jest czciowo pokosiem nieustannej ewolucji funkcji archiww. Zwrot ku czowiekowi w archiwistyce, zaintereso-wanie twrc i uytkownikiem materiaw archiwalnych oraz ich opiekunem, czyli archiwist, rozszerza dziedzin archiwaln o czwart dyscyplin archi-wozofi .

Nie wdajc si w szczegowe rozwaania nad przemianami i przeobrae-niami w onie archiwistyki, zauway trzeba, e w nowatorskim i nowoczesnym podejciu do bada w zakresie tej nauki prym wiedzie orodek toruski. Wyra-zem nowego spojrzenia na dziedzin archiwaln s m.in. pionierskie badania Agnieszki Rosy nad funkcj i dziaalnoci edukacyjn archiww1. W nurt ten wpisuj si podjte ostatnio przez autora niniejszego tekstu badania, bdce nie-jako kontynuacj czy rozwiniciem ustale Agnieszki Rosy, powicone dziaal-noci owiatowej archiww.

Istnieje potrzeba bada nad tym obszarem dziaalnoci archiwum. Wynika to z faktu, e aktywno owiatowa jest sabo rozpoznana, wci marginalizo-wana w caoksztacie pracy archiww, czsto negowana i kwestionowana przez archiwistw. Jej pozycja pord innych funkcji archiww nie jest nadal nale-

1 Zob. m.in.: A. Rosa, Funkcja edukacyjna archiww, Warszawa 2012; eadem, Funkcja edu-kacyjna archiww. Pojcie i zakres [w:] Muzea i archiwa w edukacji historycznej, red. S. Roszak, M. Strzelecka, Toru 2007, s. 1520 (Toruskie Spotkania Dydaktyczne, t. 4); eadem, Wystawy archiwalne w subie polityki historycznej pastwa. Funkcja propagandowa wystaw archiwalnych w Polsce Ludowej, Archiwista Polski (cyt. dalej: AP), t. 13, 2008, nr 4 (52), s. 4369; eadem, Funkcja edukacyjna archiww stan bada i defi nicja, Archeion 2010, t. 111, s. 331351; eadem, O poytkach z refl eksji antropologicznej funkcja edukacyjna archiww [w:] Archiwistyka na uni-wersytetach, archiwistyka w archiwach, red. W. Choryczewski, A. Rosa, Toru 2009, s. 203211 (Toruskie Konfrontacje Archiwalne, t. 1).

ARCHEION, T. CXVIIIWARSZAWA 2017(ISSN 0066-6041)

23Z PROBLEMATYKI BADA NAD DZIAALNOCI OWIATOW

ycie ugruntowana i usankcjonowana. Pod wzgldem czstotliwoci i systema-tycznoci inicjatyw oraz form i metod wsppracy jest to pole bardzo zaniedba-ne, a w porwnaniu do dziaalnoci np. muzew, Instytutu Pamici Narodowej czy archiww zagranicznych, wrcz zacofane. Dziaalno owiatowa archiww nie staa si te niestety przedmiotem szerszych rozwaa i powaniejszych do-cieka naukowych archiwistw i dydaktykw2. Brak spojrzenia teoretycznego przeoy si na defi cyt refl eksji metodycznej, co czsto negatywnie rzutuje na jako oferty owiatowej archiww. Badania nad dziaalnoci archiww powin-ny te dowie, e sfera ta nie jest jedynie przejciow mod, a realn potrzeb3 i odpowiedzi na oczekiwania spoeczestwa wiedzy.

Jeli chodzi o zakres problematyki bada nad dziaalnoci owiatow archi-ww, powinien on w szczeglnoci obejmowa:

opisywanie wspczesnej i dawnej dziaalnoci owiatowej, poszukiwanie regularnoci i prawidowoci oraz formuowanie uoglnie

i praw rzdzcych tym obszarem, formuowanie prognoz dotyczcych edukacji w archiwach, tworzenie optymalnych modeli dziaalnoci owiatowej archiww4.Jeli chodzi o metody badawcze, to w badaniach nad dziaalnoci owiatow

archiww mona wykorzysta: w zakresie gromadzenia danych: analiz tekstw (ustaw, statutw, regu-

laminw, rozporzdze i zarzdze, ale te opracowa z zakresu archiwi-styki i dydaktyki historii, scenariuszy i konspektw lekcji archiwalnych, materiaw promocyjnych i rnorodnych rodkw edukacyjnych), an-kiet, wywiad i obserwacj;

w zakresie metod wnioskowania: metod porwnawcz, statystyczn, a czciowo take prozopografi czn;

jeli chodzi o modele badawcze: analiz systemow i metod historyczn5. Nawizujc do przedmiotu i zakresu badawczego dydaktyki historii, widzia-

bym cztery kierunki bada na dziaalnoci owiatow archiww: teoretyczne, empiryczne,

2 Przegldu literatury przedmiotu dokona: H. Mazur, Od prac kulturalno-owiatowych do edukacji w archiwach pastwowych. Dzieje myli popularyzatorskiej i przegld pimiennictwa z lat 19302014, Archeion 2015, t. 116, s. 244290.

3 H. Mazur, Edukacja archiwalna w Polsce realna potrzeba czy przejciowa moda? [w:] Ar-chiwum jako stranik pamici, red. B. Popioek, A. Chosta-Sikorska, A. Saby, Krakw 2017, s. 1932 (Historia, pami, tosamo w edukacji humanistycznej, t. 4).

4 H. Mazur, Midzy dydaktyk a archiwistyk. Interdyscyplinarno archiwistyki w kontekcie edukacyjnej funkcji archiww [w:] Nowa archiwistyka archiwa i archiwistyka w pnonowoczes-nym kontekcie kulturowym, red. W. Choryczewski, W. Piasek, A. Rosa, Toru 2014, s. 172 (To-ruskie Konfrontacje Archiwalne, t. 4).

5 W. Choryczewski, Metodologia archiwistyki. Archiwistyka midzy nauk a refl eksj [w:] Ar-chiwistyka na uniwersytetach, s. 195196.

HUBERT MAZUR 24

porwnawcze, historyczne6.Badania teoretyczne nad dziaalnoci owiatow archiww pozwalaj na

sformuowanie problemw badawczych, prawidow interpretacj osignitych wynikw, stwarzaj te podoe do pozostaych studiw. Powinny one obj przede wszystkim rozwaania nad potrzeb prowadzenia dziaa owiatowych przez archiwa. Nie mniej wana jest tu refl eksja nad pojciem, zakresem i celami dziaalnoci owiatowej, na czym warto si w tym miejscu zatrzyma.

Pojcie dziaalno owiatowa w pimiennictwie i praktyce archiwalnej funkcjonowao ju od lat 50. XX w. Przy czym, jak zauwaya Maria Wilczy-ska, brak byo konsekwentnego rozgraniczenia poj: praca regionalna, dziaalno kulturalno-owiatowa, dziaalno popularyzatorska, co jej zdaniem stwarzao zamieszanie w terminologicznym rozumieniu poj uywa-nych w dyskusjach archiwalnych7. Stanisawa Pakw za dziaalno kultu-raln i owiatow uznaa organizacj wystaw, pokazw i wykadw8. Autorka ta waciwie stawiaa znak rwnoci midzy pracami kulturalno-owiatowymi a popularyzacj. Nie zdefi niowaa tych poj, ale okrelia cel dziaa populary-zatorskich. Jej zdaniem byo to: ustalenie, a w wikszoci przypadkw wpro-wadzenie do wiadomoci spoeczestwa przewiadczenia, e zasoby archiww to zabytki kultury narodowej na rwni z zabytkami architektury i sztuki oraz wyjanienie sensu istnienia archiww jako instytucji sprawujcych piecz nad tego typu zabytkami i wreszcie zyskanie zaufania spoeczestwa, ktre winno widzie w archiwach jedynie waciwe miejsce przechowywania akt9.

Przez dziaalno owiatow archiww rozumie naley, za defi nicj Ag-nieszki Rosy, cz dziaalnoci edukacyjnej archiww, bdcej caoksztatem dziaa, majcych na celu edukowanie spoeczestwa, czyli rozpowszechnianie wiedzy o archiwum, jego zasobie, szerzenie kultury archiwalnej i wiadomoci historycznej. Gwnym adresatem dziaalnoci owiatowej s uczniowie wszyst-kich typw szk10. Obecno nauczycieli, jako opiekunw podczas wizyt dzieci i modziey w archiwach, implikuje fakt, e automatycznie staj si oni drug istotn grup odbiorcw dziaalnoci owiatowej. S nimi jako organizatorzy procesu ksztacenia. Po trzecie wreszcie inicjatywy owiatowe (np. w formie warsztatw, lekcji pokazowych, seminariw) mog i powinny by adresowa-ne do nauczycieli w celu podnoszenia ich wiedzy merytorycznej, doskonalenia

6 Ibidem, s. 182, 183.7 M. Wilczyska, Archiwum radomskie w yciu regionu [w:] Materiay na sesj naukow z okazji

50-lecia Archiwum Pastwowego w Radomiu, red. B. Zwolanowska, Radom 1971, suplement, s. 19.8 S. Pakw, Archiwa, Warszawa 1975, s. 111113.9 Eadem, Dziaalno popularyzatorska archiww pastwowych w Polsce Ludowej, Archeion

1964, t. 40, s. 139.10 A. Rosa, Funkcja edukacyjna archiww, s. 4344; eadem, Funkcja edukacyjna archiww.

Pojcie i zakres, s. 1520.

25Z PROBLEMATYKI BADA NAD DZIAALNOCI OWIATOW

warsztatu dydaktycznego i ksztatowania kultury rdoznawczej oraz zaintere-sowania ich rol archiww w pozaszkolnej i pozalekcyjnej edukacji historycz-nej. Do odbiorcw dziaalnoci owiatowej archiww zaliczam te studentw historii (i ewentualnie innych kierunkw) specjalnoci nauczycielskiej, ktrzy w ramach przygotowania do przyszego zawodu poznaj ofert edukacyjn ar-chiww oraz moliwoci wykorzystania tych placwek w procesie nauczania uczenia si historii i ewentualnie innych przedmiotw. Poza grup adresatw dziaalnoci owiatowej wyczam natomiast studentw, ktrzy podczas bytno-ci w archiwum zapoznaj si z warsztatem badawczym historyka, jak rwnie studentw archiwistyki. Ci ostatni bowiem poznaj archiwum jako miejsce po-tencjalnej pracy, jako przedmiot studiw i ewentualnych bada. Ostatni grup adresatw dziaalnoci owiatowej archiww w moim mniemaniu stanowi spe-cjalici odpowiadajcy za ksztacenie, doksztacanie i doskonalenie zawodowe nauczycieli, w tym przede wszystkim nauczycieli historii dydaktykw histo-rii i doradcw metodycznych.

Jako cele i zakres funkcji owiatowej wyznaczy mona dwa podstawowe rodzaje dziaa:

szerzenie wiedzy o archiwach (ich zasobie i funkcjach) i historii regionu, adresowane do uczniw i nauczycieli, czyli budowanie i ksztatowanie wiadomoci i kultury historycznej oraz kultury rdoznawczej;

promowanie dziaalnoci owiatowej, czy szerzej edukacyjnej i informo-wanie o niej rodowisk owiatowych.

Do zasadniczych form dziaalnoci owiatowej zaliczam: lekcje archiwalne, wycieczki do archiwum, warsztaty archiwalne, wykady/prelekcje/spotkania, pokazy, konkursy, quizy, gry miejskie, projekty edukacyjne, wystawy stacjonarne, wystawy i galerie online, lekcje archiwalne online, publikacje.Lwia cz wymienionych wyej form ma oczywicie charakter uniwersalny,

moe by kierowana do rnych grup odbiorcw w caoksztacie dziaalnoci edukacyjnej archiww. Mona dokona kilku typologii form owiatowych ar-chiww opartych w duej mierze na ustaleniach Agnieszki Rosy11, biorc pod

11 Eadem, Funkcja edukacyjna archiww, s. 168278.

HUBERT MAZUR 26

uwag kryterium: odbiorcy, miejsca, organizatora, liczby uczestnikw, rodkw przekazu, dugoci trwania, celw.

Naley podj refl eksj teoretyczn nad defi nicj i typologi form pracy owiatowej, przede wszystkim z uwagi na rnice terminologiczne w rozu-mieniu form edukacyjnych. W 1950 r. Archiwum Pastwowe w Szczecinie zamierzao zorganizowa pokaz dokumentw, wykorzystujc do tego celu ramy i gabloty12. Przez wczesnych archiwistw pokaz zosta utosamiony z wystaw, podczas gdy dzi rozumiemy go jako metod ogldow, polegaj-c na demonstrowaniu uczniom rnych przedmiotw13. Z kolei wspczenie pogadanka to inaczej rozmowa nauczajca, dialog nauczyciela z uczniami14. Natomiast w informacji podanej w sprawozdaniu z 1958 r., z dziaalnoci ar-chiww powiatowych w Kutnie i owiczu, napisano: pogadank Co to jest archiwum przekazano do uytku szk15, co wiadczy o tym, e form t traktowano na rwni z wykadem i odczytem. Obecnie naduywany jest z kolei termin lekcja archiwalna, bowiem nie wszystkie okrelane tym pojciem za-jcia z uczniami w archiwach speniaj kryteria okrelone dla lekcji16. W spra-wozdaniach rocznych z dziaalnoci archiww nieprecyzyjne, nieadekwatne i bdne sformuowania dotyczce dziaalnoci edukacyjnej (w tym zwaszcza owiatowej) wprowadzaj chaos terminologiczny17. Wikszo poj wyma-ga gruntownej redefi nicji i weryfi kacji. W lad za formami owiatowymi te-oretykw powinny interesowa te cele i treci, metody i rodki dydaktyczne w edukacji archiwalnej.

Przedmiotem studiw teoretycznych powinny by take uwarunkowania kul-turowe, polityczne, spoeczne, prawne, fi lozofi czne, metodologiczne, historio-grafi czne i pedagogiczne dziaalnoci owiatowej archiww18.

Kolejny nurt bada teoretycznych skoncentrowa naley wok spoecznej roli archiww, a cilej ich owiatowej aktywnoci w ksztatowaniu kultury hi-

12 Archiwum Pastwowe w Szczecinie (cyt. dalej: APS), Archiwum Pastwowe w Szczecinie 19452003 (cyt. dalej: APSz), sygn. 325, k. nlb, Pismo dyrektora Archiwum Pastwowego w Szcze-cinie do Naczelnej Dyrekcji Archiww Pastwowych, 22 kwietnia 1950.

13 M. Bieniek, Dydaktyka historii. Wybrane zagadnienia, Olsztyn 2007, s. 179. 14 J. Mazur, Pogadanka [w:] Wspczesna dydaktyka historii. Zarys encyklopedyczny dla nauczy-

cieli i studentw, red. J. Maternicki, Warszawa 2004, s. 274 275.15 Archiwum Pastwowe w odzi (cyt. dalej: AP), Archiwum Pastwowe w odzi, sygn. 582,

k. nlb. Sprawozdanie z obchodu Tygodnia Archiww w owiczu i Kutnie, 22 wrzenia 1958.16 A. Rosa, Funkcja edukacyjna archiww, s. 267.17 G. Tyrchan, M. Szczepaniak, Rozszerzanie oferty edukacyjnej archiww pastwowych. Nowy

kierunek i wymg czasu, Poznaski Rocznik Archiwalno-Historyczny 2013, t. 16, s. 8194.18 H. Mazur, Uniwersalny monolit czy lokalna rnorodno? Od czego zaley charakter i jako

dziaalnoci edukacyjnej archiww w teorii i praktyce? [w:] Archiwistyka uniwersalna archiwi-styka lokalna, red. W. Choryczewski, A. Rosa, Toru 2016, s. 125145 (Toruskie Konfrontacje Archiwalne, t. 5).

27Z PROBLEMATYKI BADA NAD DZIAALNOCI OWIATOW

storycznej19 i wiadomoci historycznej20, kultury archiwalnej21 i wiadomoci archiwalnej22 oraz kultury rdoznawczej23.

Ostatni kierunek dotyczy zawodu archiwisty, a w szczeglnoci jego wy-ksztacenia i owiatowych kompetencji24.

Zostawiajc na pniej kierunek bada empirycznych, przej naley do bada historycznych, czyli refl eksji nad dziaalnoci owiatow archiww w XX w. i jej uwarunkowaniami, m.in. politycznymi, spoecznymi, prawnymi, historiografi cznymi, metodologicznymi, pedagogicznymi itd.

Warto zbada, czy archiwa byy wykorzystywane w edukacji historycz-nej przed zakoczeniem pierwszej wojny wiatowej. miao mona posta-wi tez, e takiej wsppracy do XIX w. midzy archiwami a szkoami nie byo i raczej by nie mogo. Wynikao to, rzecz jasna, z modelu ksztacenia historycznego. Historia jako samodzielny przedmiot nauczania pojawia si dopiero w pocztkach XVII w. Do tej pory treci historyczne przekazywane byy w ramach nauki innych przedmiotw. W szkolnej edukacji historycznej w XVII i pierwszej poowie XVIII stulecia dominujc rol w przekazie wie-dzy historycznej odgryway wykad nauczyciela i podrcznik, uzupeniany niekiedy o lektur dzie antycznych. Modernizacja w zakresie edukacji histo-rycznej i narodziny polskiej dydaktyki historii nastpiy w zwizku z dziaal-noci Komisji Edukacji Narodowej25. Niemono wykorzystania archiww i archiwaliw w edukacji historycznej wynikaa te ze specyfi ki tych plac-wek. W dobie staropolskiej nie miay one naukowego charakteru, co wizao

19 J. Maternicki, Kultura historyczna [w:] Wspczesna dydaktyka historii, s. 162164.20 Idem, wiadomo historyczna [w:] Wspczesna dydaktyka historii, s. 378381.21 Kultura archiwalna zesp wzorcw postpowania z archiwaliami. Ma wpyw na wiele

procesw, ktre prowadz do ksztatowania si zasobu archiww. To dbao o waciwe, wiadome gromadzenie archiwaliw oraz metody postpowania z nimi; J. Nowatkiewicz, Wspczesna kultu-ra archiwalna w rodowisku studentw UMK [w:] Pamitnik IV Oglnopolskiego Zjazdu Studentw Archiwistyki, Krakw 1214 kwietnia 2000, red. A. Krzemiska, Katowice 2000, s. 3739. Moim zdaniem termin ten rozumie naley szerzej, jako zesp wartoci i wzorcw zachowa wobec mate-riaw archiwalnych i archiww.

22 Przez wiadomo archiwaln rozumiem wszelk wiedz na temat archiww i archiwaliw, bdc w dyspozycji jednostki lub grupy spoecznej.

23 M. Janik, Pojcie kultury rdoznawczej nauczyciela historii, Wiadomoci Historyczne, t. 49, 2006, nr 2, s. 2734.

24 W. Choryczewski, Archiwista przyszoci edukator i autopromotor w spoeczestwie in-formacyjnym [w:] Archiwa w nowoczesnym spoeczestwie. Pamitnik V Zjazdu Archiwistw Polskich Olsztyn 68 wrzenia 2007, red. J. Poraziski, K. Stryjkowski, Warszawa 2008, s. 4553; A. Kulecka, Modele ksztacenia archiwistw a archiwum jako orodek bada regionalnych [w:] Archiwa, jako orodki bada regionalnych na przykadzie prac nad dziejami Mazowsza, red. L. Franciszkiewicz, Pock 2008, s. 716; H. Mazur, Kilka uwag i refl eksji o zawodzie i pracy archiwisty w kontekcie edukacyjnej funkcji archiww [w:] Czowiek i praca, red. G. Pako, K. Ruhland, Wrocaw 2016, s. 113132.

25 A. Sobczak, Nauczanie historii w Polsce w szkoach Komisji Edukacji Narodowej, Rozprawy z Dziejw Owiaty 1973, t. 16, s. 141194.

HUBERT MAZUR 28

si ze stanem wczesnej historiografi i. Suyy one wwczas wadzy oraz uprzywilejowanym elitom.

W dobie porozbiorowej nastpi regres w szkolnym nauczaniu historii, ktre stao si narzdziem polityki rusyfi kacyjnej i germanizacyjnej. Wyrugowano lub zmarginalizowano obraz dziejw ojczystych, powrcono do pamiciowych me-tod nauczania. Niemniej jednak w XIX w. szerzej zainteresowano si wykorzy-staniem rde w edukacji historycznej. Wykorzystanie pogldowych rodkw sporadycznie postulowali Joachim Lelewel, Wadysaw Smoleski, Stanisaw Sobiski czy Stanisaw Zaraski, ktry uwaa, e nauczanie historii powinno przygotowywa uczniw do samodzielnych bada rdowych26. W drugiej poowie tego stulecia odnotowa mona te pierwsze wycieczki historyczne uczniw do miejsc zabytkowych i muzew27. W tym czasie nastpio stopnio-we upublicznianie archiww oraz ich unaukowienie zwizane z rosncym prze-wiadczeniem, e zgromadzone w nich materiay to nie tylko dowody prawne, ale te rda historyczne.

Dotychczas w literaturze przedmiotu nie odnaleziono wzmianek na temat przyjmowania wycieczek szkolnych przez archiwa. Wyjtek stanowi tu informa-cja w monografi i pira Ryszarda Mienickiego pt. Archiwum Akt Dawnych w Wil-nie. Carskie wadze szkolne obligoway dyrektorw szk do organizacji wizyt uczniw w archiwum, co miao mie cel propagandowy o ostrzu antypolskim28.

Niewykluczone, e archiwa na przeomie XIX i XX w. mogy odgrywa pew-n poredni rol w edukacji historycznej, np. kilku archiwariuszy Archiwum Miejskiego w Przemylu zatrudnionych byo jednoczenie na stanowisku na-uczycieli historii w tamtejszym gimnazjum29. Na ile jednak informacje na temat archiwum przekazywane byy uczniom przez profesorw, trudno orzec, wyma-gaoby to bowiem mudnych poszukiwa i pogbionych bada.

Co zatem utorowao drog do nawizania wsppracy ze szkoami w latach midzywojennych. Zjawisko to wizao si nie tylko z ewolucj historiografi i, ale te z powstaniem sieci archiww jako samodzielnych placwek gromadzcych dokumentacj urzdw ju nieistniejcych, czyli z wytworzeniem si archiww historycznych, ich upublicznieniem i unaukowieniem. Jeli chodzi o wspprac archiww z owiat w tym okresie, to wydaje si, e inicjatywa w tym wzgldzie leaa po stronie szk. Zapewne wynikao to z wysokiego poziomu wczes-nej dydaktyki historii i praktyki nauczania historii. W tym czasie szerzej zajto

26 Zob. m.in.: H. Wjcik-agan, O nowy ksztat edukacji historycznej. Sprawa wykorzystania rde w teorii i praktyce szkolnej lat 18901918, Przegld Humanistyczny 1983, nr 3, s. 5974; J. Maternicki, Dydaktyka historii w Polsce 17731918, Warszawa 1974, passim.

27 A. Puszka, Nauczyciele historii i geografi i pastwowych szk rednich Galicji w okresie auto-nomii (18681914), Lublin 1999, s. 188190.

28 R. Mienicki, Archiwum Akt Dawnych w Wilnie w okresie od 1795 do 1922 roku. Rys historycz-ny, Warszawa 1923, s. 127.

29 Z. Konieczny, Dzieje archiwum przemyskiego i jego zasobu, Przemyl 1989, s. 3235, 3950.

29Z PROBLEMATYKI BADA NAD DZIAALNOCI OWIATOW

si stosowaniem rde w edukacji historycznej, przede wszystkim za spraw Wincentego Gorzyckiego, a take Haliny Mrozowskiej, Natalii Gsiorowskiej, Adama Szelgowskiego i Kazimierza Krotoskiego30. Dydaktykw i nauczycie-li historii w tym okresie zainteresowaa take idea regionalizmu w nauczaniu historii, zarwno w teorii, jak i praktyce. Lata midzywojenne to take coraz czstsze wykorzystanie wycieczek w edukacji historycznej. Prawdopodobnie wszystkie wyej wymienione czynniki, lece zarwno po stronie archiww, jak i szk, doprowadziy do podjcia pierwszych prb wsppracy tych dwch rodowisk. Udowodnienie postawionych tez moe przynie analiza publikacji dotyczcych dziejw archiww oraz wydawnictw powiconych nauczaniu hi-storii czy pamitnikw.

Nieco uwagi wypada powici pierwszym inicjatywom owiatowym ar-chiww w okresie midzywojennym31, co jest zadaniem nieatwym ze wzgl-du na ubstwo rde i enigmatyczno przekazw. Lakonicznych informacji w tym zakresie dostarczaj sprawozdania z dziaalnoci archiww w latach 30. XX w. publikowane na amach Archeionu. Dowiedzie si z nich moemy m.in. o wycieczkach uczniw z gimnazjw do Archiwum Akt Dawnych32 czy Archiwum Pastwowego w Pocku33. Sprawozdania zdawkowo donosz take o wypoyczaniu archiwaliw do szk na potrzeby organizowanych wystaw (np. przez Archiwum Pastwowe w Poznaniu)34. Znacznie mniej informacji na temat dziaa owiatowych odnaleziono w aktach wytworzonych przez ar-chiwa pastwowe w II Rzeczypospolitej. Bardzo skpe wiadomoci na temat popularyzacji znaleziono w zespole Archiwum Miejskie w odzi z okresu midzywojennego. S to m.in. tabela o frekwencji pracownikw naukowych i wycieczek (informacje o wycieczkach ze szk) z lat 1937193835, sprawo-zdanie z dziaalnoci za rok 1938, z ktrego wynika, e archiwum odwiedzio 17 wycieczek z dzkich szk (601 osb)36. Poszukiwania w dokumentacji narosej w wyniku dziaalnoci pozostaych archiww w okresie midzy-wojennym nie przyniosy dotychczas rezultatu. Kwerend objto take akta gimnazjw z okresu II Rzeczypospolitej znajdujce si w zasobach archiww pastwowych w Kielcach, Krakowie, odzi, Pocku i Poznaniu. Poszukiwania

30 H. Pohoska, Dydaktyka historii, Warszawa 1937, s. 318326; T. Maternicki, Polska dydaktyka historii. 19181939. Materiay i komentarze, Warszawa 1979, passim.

31 Nieco wiadomoci na ten temat podaje I. Mamczak-Gadkowska, Archiwa Pastwowe w II Rze-czypospolitej, Pozna 2006, s. 335340.

32 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych. Rok 1935, oprac. A. Rybarski, Archeion 1936, t. 14, s. 144.

33 Sprawozdanie z dziaalnoci archiww pastwowych. Lata 1933 i 1934, oprac. A. Rybarski, Archeion 1935, t. 13, s. 257.

34 Sprawozdanie z dziaalnoci Archiww Pastwowych. Rok 1936, oprac. A. Rybarski, Archeion 19371938, t. 15, s. 201.

35 AP, Archiwum Miejskie w odzi, sygn. 21, s. 9.36 Ibidem, s. 30.

HUBERT MAZUR 30

najdrobniejszych choby ladw wsppracy szk z archiwami nie przyniosy, jak dotychczas, rezultatu.

Jednym z gwnych celw bada historycznych nad dziaalnoci owiatow archiww powinno by opisanie jej stanu w okresie PRL i pierwszej dekadzie III RP. Zagadnienia tego nie mona rozpatrywa w oderwaniu od kontekstu, a wic analizy dwch elementw systemu, czyli archiww i szk, a cilej na-uczania historii. W tym drugim wypadku dysponujemy przede wszystkim wy-nikami prac nad dziejami nauczania historii prowadzonych przez Barbar Ja-kubowsk37, Jzefa Brynkusa38, Zbigniewa Osiskiego39, Mariol Hoszowsk40 i Anit Mynarczyk-Tomczyk41. Nieodzowna jest te analiza programw naucza-nia historii, podrcznikw do historii, poradnikw metodycznych oraz rozma-itych publikacji z zakresu dydaktyki historii w szczeglnoci powiconych wykorzystaniu rde historycznych, edukacji pozaszkolnej i pozalekcyjnej oraz regionalizmowi. Wobec braku monografi i dziejw archiww po drugiej wojnie wiatowej utrudnione bdzie zadanie opisania kontekstu historyczne-go rozwoju dziaalnoci owiatowej archiww. Wykorzysta trzeba przede wszystkim syntetyczne ujcia dziejw archiww pira Andrzeja Tomczaka42 i Janusza Tandeckiego43, monografi e poszczeglnych archiww44 oraz artykuy przyczynkarskie.

Problematyka dziaalnoci popularyzatorskiej i kulturalno-owiatowej bya podejmowana w rnych drobnych artykuach publikowanych gwnie w Ar-cheionie i Archiwicie Polskim. Opisuj one dziaania archiww na polu po-pularyzacji, dajc oglny ogld na praktyk prac kulturalno-owiatowych i ich formy. Wnioski wynikajce z analizy literatury przedmiotu sprowadzaj si do stwierdzenia, e wszystkie archiwa w wikszym lub mniejszym stopniu prowa-dziy takie dziaania w obszarze popularyzacji opartej na takich formach, jak: wystawy, pogadanki, prelekcje, odczyty, wykady, pokazy czy wycieczki, audycje radiowe i artykuy prasowe. Poszczeglnym inicjatywom w rnych archiwach

37 B. Jakubowska, Przeobraenia w szkolnej edukacji historycznej w Polsce w latach 19441945, Warszawa 1986.

38 J. Brynkus, Komunistyczna ideologizacja a szkolna edukacja historyczna w Polsce (19441989), Krakw 2013.

39 Z. Osiski, Nauczanie historii w szkoach podstawowych w Polsce w latach 19441989. Uwa-runkowania organizacyjne oraz ideologiczno-polityczne, Toru 2006.

40 M. Hoszowska, Praktyka nauczania historii w Polsce 19441956, Rzeszw 2002.41 A. Mynarczyk-Tomczyk, Edukacja historyczna w liceach pedagogicznych (19441970). Te-

oria i praktyka, Kielce 2009.42 H. Robtka, B. Ryszewski, A. Tomczak, Archiwistyka, Warszawa 1989.43 J. Tandecki, Organizacja i dziaalno archiww w Polsce w latach 19441989 [w:] Historia

nauki polskiej, red. L. Zasztowt, J. Schiller-Walicka, t. 10, 19441989, cz. 2, Instytucje, Warszawa 2015, s. 271362.

44 Np.: T. Matuszak, Archiwum Pastwowe w Piotrkowie Trybunalskim 19191951, Piotrkw TrybunalskiRadzy Podlaski 2009; Archiwum w regionie, region w archiwum. 80 lat Archiwum Pa-stwowego w Katowicach 19322012, red. B. Kalinowska-Wjcik, Katowice 2012.

31Z PROBLEMATYKI BADA NAD DZIAALNOCI OWIATOW

przywiecay te same cele popularyzacja historii regionu i propagowanie wie-dzy o archiwach, a take oddziaywanie ideologiczne.

Ten uoglniony, dajcy si opisa w kilku zdaniach obraz archiwalnej popu-laryzacji, naley pogbi przez bardziej wnikliw eksploracj. Z jednej strony potrzebne jest ujcie problemu w sposb bardziej analityczny przez zbadanie po-szczeglnych form i inicjatyw oraz ich czstotliwoci. Zadaniem trudniejszym bdzie analiza treci pokazw, wykadw, prelekcji, odczytw i pogadanek. O ile bowiem zachowana dokumentacja pozwala na analogiczne badania w od-niesieniu do wystaw, to w wypadku wymienionych form ubstwo rde stwarza pewn barier badawcz. Przede wszystkim zwrci naley uwag na odmien-noci w realizacji prac kulturalno-owiatowych przez poszczeglne archiwa pastwowe. Cho w praktyce dziaania te suyy podobnym celom, opieray si na podobnych formach i adresowane byy do podobnych grup odbiorcw, to aktywno popularyzatorska niektrych placwek miaa swoj specyfi k45. I tak np. Archiwum Pastwowe w Lesznie w latach 70. i 80. specjalizowao si w wykonywaniu fotokopii materiaw archiwalnych, ktre jako zestawy po-mocy dydaktycznych byy nastpnie sprzedawane lub wypoyczane do szk46. Z kolei archiwum w Czstochowie du wag przywizywao do zamieszczania w lokalnej prasie notatek informacyjnych o kolejnych Tygodniach Archiww. Nieodcznym elementem kadej z nich byo zaproszenie do zwiedzania wy-staw, udziau w pogadankach i wystawach adresowane do szk. I tak np. ycie Czstochowy w odniesieniu do zorganizowanej w 1958 r., z okazji Tygodnia Archiww, ekspozycji pt. Rzemioso czstochowskie w dokumencie archiwal-nym napisao: Wystaw archiwaln, jako pierwsz tego rodzaju w Czstocho-wie, powinni zwiedzi wszyscy, a przede wszystkim modzie szkolna uczca si historii47. Specyfi ka kadego archiwum w zakresie iloci i jakoci podejmowa-nych przedsiwzi owiatowych zaleaa w duej mierze od czynnikw ludz-kich kierownictwa i pracownikw danej placwki. Uwag powici trzeba wic prekursorom i propagatorom prac regionalnych i kulturalno-owiatowych, zwaszcza Stanisawie Pakw, Mieczysawowi Bandurce, Jackowi Jedliskie-mu, Tadeuszowi Modkowskiemu, Aleksandrowi Piwoniowi i ich pogldom.

Niewtpliwie potrzebne jest rwnie spojrzenie bardziej syntetyczne i global-ne. Zbada naley te inne czynniki majce wpyw na charakter realizowanych zada w materii popularyzatorskiej. Wane s wszystkie determinanty stymulu-jce lub hamujce rozwj dziaa owiatowych zarwno w ujciu lokalnym, jak i oglnopolskim. Ciekawym zagadnieniem moe by te prba odpowiedzi na

45 H. Mazur, Uniwersalny monolit46 Archiwum Pastwowe w Lesznie (cyt. dalej: APL), Archiwum Pastwowe w Lesznie 19762004

(cyt. dalej: APLe), sygn. 767, 777, 779; A. Piwo, Prace regionalne Archiwum Pastwowego w Lesz-nie w latach 19581974, Archiwista, t. 11, 1975, nr 4 (43), s. 1735.

47 Archiwum Pastwowe w Czstochowie, Archiwum Pastwowe w Czstochowie 19501993, sygn. 58, s. 36.

HUBERT MAZUR 32

pytanie, czy i w jaki sposb wadze pastwowe i partyjne ingeroway w dziaa-nia owiatowe archiww. Przeanalizowa trzeba zwaszcza polityk owiatow Naczelnej Dyrekcji Archiww Pastwowych (NDAP) i poszczeglnych archi-ww funkcjonujcych w sieci. Szczeglnie istotna bdzie prba odpowiedzi na pytanie, dlaczego aktywno owiatowa nigdy nie staa si jedn z podstawo-wych funkcji archiww i dlaczego placwki te, w odrnieniu od muzew, nie byy traktowane jako instytucje pozaszkolnej edukacji historycznej. Czy czynni-kiem decydujcym bya sytuacja archiww, czy te przyczyna leaa po stronie systemu owiaty? Cho wsppraca midzy archiwami a szkoami w zakresie upowszechniania wiedzy historycznej istniaa, to, jak zauwaya Marta Dobi-janka, nie wesza [] na tory planowej i powszechnej dziaalnoci owiatowej, w sensie wyjcia szkoom naprzeciw w celu unowoczenienia metod nauczania historii48. miao mona postawi tez, e czynniki hamujce rozwj dziaal-noci owiatowej archiww w Polsce wynikay z wczesnej sytuacji archiww pastwowych, ksztatu systemu owiatowego, a zwaszcza edukacji historycznej i kondycji dydaktyki historii. Przez cay okres PRL archiwa traktowano jako in-stytucje suce nauce polskiej i gospodarce narodowej. Hermetycznie zamkni-te, przeznaczone byy w powszechnej wiadomoci dla wskiego grona spe-cjalistw historykw. Prawodawstwo archiwalne, nie liczc Wytycznych do prac naukowych i kulturalno-owiatowych terenowych archiww pastwowych z 1954 r.49 i Wytycznych w sprawie regionalnych prac archiww powiatowych i oddziaw terenowych wojewdzkich archiww pastwowych z 1958 r.50, nie obligowao w aden sposb archiww do prowadzenia dziaa na gruncie owiaty historycznej. Dopiero ustawa z 1983 r. jako jedno z zada archiww wymienia popularyzacj wiedzy o materiaach archiwalnych i archiwach51. Pierwsze lata po zakoczeniu dziaa wojennych to koncentracja wysiku i dziaa archiww na odbudowie zasobu archiwalnego i infrastruktury ze zniszcze, rewindykacji archiwaliw, zabezpieczaniu i przejmowaniu archi-ww miejskich, prywatnych i pookupacyjnych. W kolejnych dekadach skupio-no si na rozbudowie sieci archiwalnej oraz opiece nad narastajcym zasobem archiwalnym, co wizao si ze wzrostem czynnikw aktotwrczych. Bardzo wanym zadaniem byo opracowanie zasobu, zwaszcza e w archiwach pojawi-y si materiay archiwalne dotychczas w nich nieobecne. Sukcesywnie rosa te liczba uytkownikw archiww i udostpnianych archiwaliw. Archiwa w-

48 M. Dobijanka, Wsppraca archiww ze szkoami w zakresie nauczania historii, Archiwista, t. 2, 1966, nr 2 (5), s. 711.

49 ANK, Archiwum Pastwowe w Krakowie 19521962 (cyt. dalej: APKr), sygn. 343.50 Pismo oklne nr 23 Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych z 25 listopada 1958 r.

w sprawie regionalnych prac archiww powiatowych i oddziaw terenowych wojewdzkich archiww pastwowych [w:] Zbir przepisw archiwalnych. Stan na dzie 30 czerwca 1961 r., oprac. M. Bieli-ska, A. Ptanikowa, Warszawa 1962, s. 5058.

51 Ustawa z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, rozdz. 3, art. 28. ust. 7.

33Z PROBLEMATYKI BADA NAD DZIAALNOCI OWIATOW

czone w system socjalistycznej gospodarki planowej skupiay si na realizacji odgrnych wytycznych co do liczby opracowanych zespow, wizytacji skadnic akt itp. Nic wic dziwnego, e w tych warunkach dziaania owiatowe nie mogy sta si jedn z najwaniejszych funkcji archiww pastwowych. Zbada naley kwestie nawizywania wsppracy archiww ze szkoami i szk z archiwami, problem jej inicjowania i rozwijania.

Wyzwaniem bdzie niewtpliwie udowodnienie tezy, e przyczyny regresu w dziaalnoci popularyzatorskiej archiww w dwch ostatnich dekadach XX w. wynikay z sytuacji polityczno-gospodarczo-spoecznej Polski w latach 80. i 90. minionego wieku. Niewiele mamy opracowa dotyczcych historii archiww w tym okresie. Wzmianki rdowe, choby takie, jak ta w sprawozdaniu lesz-czyskiego archiwum z 1981 r.: Trwajce napicia spoeczno-polityczne nie sprzyjay dziaalnoci popularyzatorskiej. Prowadzono j jedynie w ograniczo-nych rozmiarach52, nale do rzadkoci.

Kwerenda przeprowadzona w archiwach pastwowych w: Biaymstoku, Bydgoszczy, Czstochowie, Gdasku, Kielcach, Lesznie, Lublinie, odzi, Piotrkowie Trybunalskim, Olsztynie, Opolu, Pocku, Poznaniu, Radomiu, Su-wakach, Szczecinie, Wrocawiu oraz Archiwum Narodowym w Krakowie, Archiwum Gwnym Akt Dawnych i Archiwum Akt Nowych, a take Archi-wum Zakadowym Naczelnej Dyrekcji Archiww Pastwowych pozwala na wycignicie kilku wnioskw natury rdoznawczej. Prace kulturalno-owia-towe i dziaalno popularyzatorska archiww pastwowych s niewtpliwie obszarem sabo udokumentowanym. Najwicej informacji na ten temat znale mona w jednostkach zatytuowanych Popularyzacja, Inne formy popula-ryzacji, Tygodnie archiww, nieco mniej w jednostkach o tytuach Wy-stawy i pokazy. Dziki nim wiemy, e np. wystawa zorganizowana w 1970 r. w Szczecinie na temat Dokumenty mwi pocztki polskiej wadzy na Pomorzu Zachodnim bya licznie odwiedzana przez wycieczki, wrd kt-rych przewaaa modzie ze szk rednich, dla ktrych wystawa stanowia pokazow lekcj historii. Wiadomo, e cznie zwiedzio j 1332 uczniw z licew i technikw oraz 50 nauczycieli historii z Orodka Metodycznego Ksztacenia Nauczycieli53.

Wikszo materiaw ma charakter sprawozdawczy. Np. w sprawozdaniu do Naczelnej Dyrekcji Archiww Pastwowych z realizacji Tygodnia Archiww w 1958 r. Wojewdzkie Archiwum Pastwowe w Kielcach napisao, e pracow-nicy oprowadzili po archiwum 17 wycieczek modziey szkolnej, udzielajc na miejscu odpowiednich wyjanie i informacji54. Istotn rol w badaniach nad

52 APL, APLe, sygn. 155, s. 7.53 APS, APSz, sygn. 332, k. nlb., Sprawozdanie z wystawy Dokumenty mwi pocztki

polskiej wadzy na Pomorzu Zachodnim, 1970.54 Archiwum Pastwowe w Kielcach (cyt. dalej: APK), Archiwum Pastwowe w Kielcach 19222011

(cyt. dalej: APKi), sygn. 1358, s. 3.

HUBERT MAZUR 34

archiwaln popularyzacj odgrywaj te sprawozdania roczne z dziaalnoci ar-chiww. Ze sprawozdania Archiwum Pastwowego w Lesznie za 1987 r. wyni-ka, e placwka ta przyja cztery wycieczki modziey (cznie 107 osb), przy czym podano nazwy szk, oznaczenia klas i liczb uczniw w kadej z grup55. Mniej szczegowe jest sprawozdanie Powiatowego Archiwum Pastwowego w Koskich z 1961 r., ktre informuje o organizacji trzech prelekcji o tematyce regionalnej w starszych klasach miejscowych szk rednich56. Dziki sprawo-zdaniom rocznym biaostockiego archiwum wiadomo, e w Powiatowym Ar-chiwum Pastwowym w Eku ze wzgldu na prace remontowe w roku 1966 i 1967 nie przyjto adnych wycieczek szkolnych57. Tak rny poziom uszcze-gowienia danych w zakresie liczby grup, uczestnikw wycieczek, wykadw itd. utrudnia statystyczne ujcie podejmowanej problematyki.

Oprcz sprawozda du warto poznawcz maj te plany pracy, progra-my poszczeglnych Tygodni Archiww oraz protokoy z posiedze czonkw komitetw organizacyjnych Tygodni Archiww. Np. na zebraniu Komitetu Ob-chodw Tygodnia Archiww w Piotrkowie Trybunalskim w 1958 r. prof. Jzef Trzebuchowski przekonywa, e naley najpierw powiedzie modziey co o archiwach w szkole, dopiero pniej przyprowadzi j do archiwum, aby na miejscu, przy zwiedzaniu magazynu, zapoznaa si z zadaniami i zasadami pracy archiww. Ale modzie jednak musi przyj do archiwum, nie wystarcz poga-danki w szkoach akt obejrzany w oderwaniu od caoci nie speni zadania popularyzacji w dostatecznym stopniu58.

Interesujce, ale niezbyt czste materiay to sprawozdania z konferencji re-gionalnych archiwistw, na ktrych podnoszono zagadnienia popularyzacji. Eg-zemplifi kacj niech bdzie sprawozdanie z konferencji, ktra odbya si 17 maja 1972 r. w Gnienie59.

Due znaczenie w badaniu dziaalnoci owiatowej archiww ma nie tylko sprawozdawczo, ale take korespondencja tych placwek z innymi instytu-cjami. Daje ona podstawy do zbadania wsppracy archiwum ze szko i pierw-szych prb promowania dziaalnoci popularyzatorskiej w rodowiskach owia-towych. W 1949 r. np. Archiwum Pastwowe w Gdasku, organizujc wystaw

55 APL, APLe, sygn. 161, k. nlb., Sprawozdanie roczne z dziaalnoci Archiwum Pastwowego w Lesznie za 1987 rok.

56 APK, APKi, sygn. 250, k. nlb., Sprawozdanie Powiatowego Archiwum Pastwowego w Ko-skich za 1961 rok.

57 AP w Biaymstoku, Archiwum Pastwowe w Biaymstoku 19532005, sygn. 73, s. 66; sygn. 74, s. 83.

58 Archiwum Pastwowe w Piotrkowie Trybunalskim (cyt. dalej: APPT), Archiwum Pastwowe w Piotrkowie Trybunalskim 19182000 (cyt. dalej: APPTr), sygn. 310, k. nlb., Protok zebrania or-ganizacyjnego Wojewdzkiego Komitetu Obchodw Tygodnia Archiww, 27 maja 1958.

59 Archiwum Pastwowe w Poznaniu (cyt. dalej: APP), Archiwum Pastwowe w Poznaniu 19451922 (cyt. dalej: APPo), sygn. 92, k. nlb., Sprawozdanie z konferencji regionalnej w Gnienie, 17 maja 1972.

35Z PROBLEMATYKI BADA NAD DZIAALNOCI OWIATOW

dokumentw powiconych polskoci tego miasta, zabiegao o udzia jak naj-wikszej liczby modziey szkolnej w tym przedsiwziciu. W tym celu pisma wystosowano do Kuratora Okrgu Szkolnego Gdaskiego oraz Zarzdu Okrgu Gdaskiego Zwizku Nauczycielstwa Polskiego60. Z kolei w 1960 r. Archiwum Pastwowe miasta Poznania i Wojewdztwa Poznaskiego wystpio z pismem do Kuratora Okrgu Szkolnego w Poznaniu z propozycj organizacji pogadanek w szkoach61. Wspomnie trzeba te pismo Prezydium Miejskiej Rady Narodo-wej w Bydgoszczy do kierownikw szk z 1958 r., ktre zachcao do organizo-wania wycieczek uczniw w celu zwiedzenia wystawy Bydgoszcz w dokumen-cie archiwalnym, ksice i obrazie, a ktre trafi o do wiadomoci bydgoskiego archiwum62. Z kolei wicekurator dzki w pimie do Archiwum Pastwowego w odzi z 1978 r. dzikowa za umoliwienie zorganizowania dla nauczycieli historii szk ponadpodstawowych wojewdztwa dwch konferencji na temat roli dokumentu historycznego z prezentacj zbiorw dotyczcych 60-lecia pa-stwa polskiego i przeobrae kulturalnych odzi63. Na uwag zasuguje te do-kumentacja z pocztkw XXI w. pismo Archiwum Pastwowego w Olsztynie Oddzia w Mrgowie do Zespou Szk Nr 3 zapraszajce do udziau w Dniach Otwartych Archiwum w 2003 r. Zawiera ono szczegow informacj o programie imprezy64. W 1963 r. Oddzia Terenowy w Radomiu Wojewdzkiego Archiwum Pastwowego w Kielcach zwraca si do Liceum Oglnoksztaccego im. Marii Konopnickiej, proszc o umieszczenie w holu szkoy p