SYMBOLAE PHILOLOGORUM POSNANIENSIUM GRAECAE ET LATINAE XXVI/2
2016 pp. 4557. ISSN 0302-7384
dOI: 10.14746/sppgl.2016.XXVI.2.3
kRzYSzTOF J. BARANOwSkI
Uppsala Universitet, Institutionen fr lingvistik och filologi
Engelska parken Humanistiskt centrum Thunbergsvgen 3H, Uppsala,
SwEdEN
ARAMEJSkIE SOwA I wYRAENIA w GRECE NOwEGO TESTAMENTU
abstarCt. Baranowski krzysztof J., Aramejskie sowa i wyraenia w
grece Nowego Testamentu (Aramaic words and phrases in the Greek
version of the New Testament).
In the New Testament, there are over thirty Aramaic words and
phrases that are transcribed into Greek cha-racters. Approximately
half of them are personal and place names. Another half are
individual words and four short phrases. This paper catalogues them
and proposes Aramaic counterparts.
keywords: Aramaic; New Testament Greek; Loanwords; Language
Contact.
wPROwAdzENIE
Nowy Testament odzwierciedla na wiele sposobw spoeczestwo i
cywili-zacj, w ktrych si narodzi i zosta zredagowany. Jzykow
rzeczywisto Judei i Galilei, obszaru dziaalnoci Jezusa, oddaje
zwile i dobitnie titulus (napis na tabliczce informujcej o winie)
umieszczony przez Piata na krzyu1: , , (Jn 19,20). Interpretacja
dwch ostatnich terminw nie nastrcza problemw: zostay one napisane
po grecku i po acinie2. wtpliwoci moe budzi pierwsze okrelenie.
dosownie zdaje si oznacza jzyk hebrajski, ale chodzi moe take o
jzyk, jakim na co dzie mwia ludno ydowska, czyli raczej aramejski3.
Na tak interpretacj wskazuje argument wewntrzny
1 Mia on by przechowywany i czczony w Jerozolimie jeszcze w IV
w. n.e., jak to opisuje Iti-nerarium Egeriae 37.1,3. Vide
Iwaszkiewicz 1996: 211212. Pomimo, e oczywicie sam titulus nie
przetrwa, do dzisiaj s wystawiane relikwie uchodzce za w bezcenny
przedmiot. Co wicej, niektrzy badacze broni ich autentycznoci. Vide
Cotton, di Segni, Eck, Isaac, kushnir-Stein, Misgav, Price, Roll,
Yardeni 2010: 62.
2 Cz manuskryptw oraz Vulgata zawiera dusz lekcj k 23:38, ktra
doprecyzowuje, e chodzio o pismo uywane dla poszczeglnych jzykw:
superscriptio inscripta super illum litteris graecis et latinis et
hebraicis.
3 Trudno powiedzie, na ile autorzy Nowego Testamentu rozrniali
hebrajski i aramejski. Idc za wikszoci badaczy Nowego Testamentu,
sdz, e termin ten moe odnosi si do obu
46 kRzYSzTOF J . BARANOwSkI
z samego tekstu: w podobny sposb acina zostaa zdefiniowana tutaj
jako j-zyk Rzymian. wydaje si, e jzykiem codziennym uywanym przez
wikszo ludnoci ydowskiej w czasach Jezusa by wanie aramejski4. Na
jego uycie wskazuje take Nowy Testament, ktry zawiera aramejskie
imiona niektrych postaci, sowa oraz krtkie zdania w tym jzyku w
greckiej transliteracji. Tych sw i wyrae dotyczy niniejszy artyku.
Skada si on z katalogu podzielonego na sekcje powicone imionom,
sowom i wyraeniom aramejskim oraz z uwag i wnioskw oglnych, ktre
wycign mona na podstawie tego katalogu5.
ARAMEJSkIE IMIONA wASNE I NAzwY MIEJSC
1. = (dz Ap 1, 19)6. wyraz ten znaczy Pole (w sen-sie odrbnej
dziaki czy zagonu) krwi, jak to zreszt poprawnie objania sam
werset, w ktrym sowo to wystpuje. Na jego aramejski, a nie
hebrajski cha-rakter wskazuje bezsprzecznie pisownia ze znajdujc si
w kocowej sylabie samogosk alfa, ktra odpowiada statusowi
emfatycznemu charakterystyczne-mu dla aramejskiego. Nieco
trudniejsza do wyjanienia jest obecno spgo-ski na kocu wariantu
przyjtego w tekcie gwnym. Poniewa odpowiada ona niememu , trudno j
wytumaczy na gruncie fonetycznym, chyba e jako swojego rodzaju
pisarsk nadgorliwo wynikajc z co najmniej elementar-nej znajomoci
pisanego aramejskiego i prby oddania po grecku litery obecnej
jzykw. Nowa prba wykazania, e termin ten nigdy nie oznacza
aramejskiego nie przekonuje, poniewa tworzy wyszukane alternatywne
interpretacje czci sw powszechnie uwaanych za transkrypcje z
aramejskiego, albo stara si wykaza, e s to sowa hebrajskie
zapoyczone z ara-mejskiego. Vide Buth, Pierce 2014: 66109. Na
ironi, autorzy ci nie zauwaaj, e ten termin nie jest zapoyczony z
formy hebrajskiej , ale wanie aramejskiej , jak to ju dawno
spostrzeg Gesenius. Vide Cowley, kautzsch 1910: 8.
4 Temat jzykw uywanych w Palestynie czasw Jezusa stanowi osobn
dziedzin bada. Poniewa podanie tylko najwaniejszych prac wymagaoby
kilku stron, odsyam wycznie do najlepszej, moim zdaniem,
prezentacji tej kwestii w: Spolsky 2014: 3562. Co do jzyka
mwio-nego przez Jezusa: vide Eskhult, Eskhult 2013: 315373. wedug
najnowszej pracy powico-nej tej kwestii, Jezus by dwujzyczny i uywa
biegle aramejskiego i greki, oraz by obeznany w mniejszym stopniu z
hebrajskim i acin. Vide Ong 2016. Odnonie aramejskiego uywanego w
hellenistycznej Palestynie: vide Gzella 2015: 221238.
5 Mj katalog jest maksymalistyczny w sensie takim, e zawiera
wszystkie sowa, ktre mo-na objani jako formy aramejskie z dua doz
prawdopodobiestwa. Ich obecno w katalogu nie wyklucza istnienia
alternatywnych interpretacji. wpisuje si wic on w tradycj badawcz
rozwinit przez Gustafa dalmana i zebran w listach sw aramejskich w
Nowym Testamencie w: koopmans 1962: 209212 i Segert 1983: 519.
Segert nie rekonstruuje sw aramejskich, ktre stoj za greckimi
transkrypcjami.
6 Sowa aramejskie mona odszuka pod odpowiednimi hasami w:
Jastrow 1903; Sokoloff 2002a i Sokoloff 2000b. Grecki tekst Nowego
Testamentu i jego warianty cytuj za: Aland, Aland, karavidopoulos,
Martini, Metzger 2004.
ARAMEJSkIE SOwA I wYRAENIA w GRECE NOwEGO TESTAMENTU 47
w aramejskiej grafii. Trzeba jednak wzi pod uwag, e pomimo
swojej wy-jtkowoci, spgosk spotyka si take w greckich
transkrypcjach imienia Syracha ( = ) oraz (k 3,26) odpowiadajcemu
prawdopodob-nie imieniu drugie imi nie zawiera kocowego , a mimo to
pojawia si w nim spgoska dlatego mona przyzna racj dalmanowi, e ta
spgo-ska moga by okazjonalnie dodana do sw semickich na gruncie
greckim dla podkrelenia nieprzyjmowania przez nie kocwek
fleksyjnych7. Jednak maa ilo podobnych przykadw nie pozwala na
zaproponowanie penego wytuma-czenia. Niewtpliwie potrzeba nowych
bada, ktre uwzgldni sposb wymo-wy w I w. n.e. zreszt, manuskrypty
Nowego Testamentu odnotowuj zarwno wersj bez tej spgoski () jak i
hiperpoprawn z ()8. Najciekawszy pord wariantw wydaje si jednak z
Codex Bezae. Pomija on , ale za to dodaje w rodku wyrazu. znowu
trudno wytumaczy ten wariant z perspektywy fonetycznej. Sadz, e
pisownia z stanowi swego ro-dzaju gr fonetyczn lub aluzj do dwch
podobnych greckich sw, ktre maj sens w tym kontekcie: (krew) oraz
(demon sowo nawizujce do faktu zakupu pola z pienidzy
przeznaczonych dla Judasza, ktry odegra w mierci Jezusa demoniczn
rol). w odniesieniu do Pola krwi najistotniej-sze s chyba jednak
nie kwestie fonetyczne, ale sposb, w jaki tekst dziejw Apostolskich
informuje o tej nazwie. w poczeniu z aramejskim pochodzeniem sowa
wskazuje ona, e jzykiem ludnoci Jerozolimy by wanie aramejski;
czytamy bowiem, e nazwa taka zostaa nadana w ich wasnym jzyku (dz
1, 19).
2. Imiona zaczynajce si od - = syn. Mimo i imiona z syn mog
zawiera jako drugi czon imiona bstw czy rzeczowniki pospolite
(cechy, zjawiska itd.), w Nowym Testamencie drugim elementem tych
imion jest zawsze inne imi wasne, rzeczownik odnoszcy si do czonka
rodziny lub profesji. do takich nale: (zoczyca uwolniony zamiast
Jezusa oraz nieznany bliej chrzecijanin z dz 15,22; drugi czon
imienia mona wywie od aramej-skiego sowa ojciec lub skrconej wersji
imienia Abraham), (Mt 23,35: k 11,51; zoenie z imieniem
hipokorystycznym, w ktrym pierw-szym czonem jest sowo brat lub mj
brat), (jeden z apostow; jeli drug cz imienia powiza z rdzeniem
aramejskim pozostawia bruzdy, to cae imi oznacza syn oracza; inne
moliwoci to syn bliniaka, jeli drugi element to oraz syn
Ptolemeusza, jeli owo imi zawiera semick adaptacj tego greckiego
imienia jako )9,
7 dalman 1905: 202.8 warianty z kocow spgosk ( lub ) s typowe
dla wczesnych uncjaw greckich. wy-
stpuj take w Vetus Latina, wulgacie oraz w koptyjskich
przekadach w dialektach saidzkim i bohairskim. Vide Metzger 2000:
248.
9 T interpretacj uprawdopodabnia praktyka nadawania imion
zawierajcych odniesienia do wadcw przez hellenistycznych ydw w
Egipcie. Vide winnicki 2009: 254.
48 kRzYSzTOF J . BARANOwSkI
(syn Jezusa, faszywy prorok z dz 13,6), lub (patronimikon
Szymona Piotra, syn Jony, czyli Jonasza - ), (imi nadane
towarzyszowi w. Pawa, oznacza syn proroka ; znaczenie imie-nia
podano w dziejach Apostolskich (4,36): syn zachty, pocieszenia,
uwypu-klajc w ten sposb jedn z funkcji proroka), (partonimikon
Jzefa w dz 1,13 i Judy w dz 15,22 oznaczajcy syna przodka - ),
(niewidomy z Mk 10,46, jak tumaczy tene werset syn Tymeusza).
Objanienie znaczenia kilku wspomnianych imion o wyranie
aramejskim brzmieniu (dziki pocztkowemu -) pozwala na sformuowanie
paru cie-kawych spostrzee. Nadawanie aramejsko brzmicych imion
przez populacj ydowsk sugeruje, e uywaa ona powszechnie jzyka
aramejskiego. Fakt, e w kilku wypadkach autorzy Nowego Testamentu
podali znaczenie imienia pokazuje, e sami mieli przynajmniej
rudymentarn znajomo jakiego jzy-ka semickiego lub jego elementw
oraz wiadomo, e adresaci ich dzie nie maj takiej wiedzy i dlatego
potrzebne s wyjanienia. Poczenie za elementu aramejskiego i
greckiego imienia w przypadku Bartymeusza i prawdopodobnie
Bartomieja wpisuje si doskonale w hellenistyczny kontekst epoki i
kontaktu pomidzy tymi jzykami w wczesnej Palestynie.
3. = To okrelenie ksicia demonw jest bardzo cieka-we z punktu
widzenia historii religii w Syro-Palestynie oraz ydowskich technik
hermeneutycznych sigajcych korzeniami ju Biblii Hebrajskiej. Jego
pierwszy czon to imi jednego z gwnych bstw - Baala (historycznie
epitet oznaczajcy pan). drugi natomiast to tytu odnoszcy si do bogw
i znany z ugaryckie-go oraz pojedynczych powiadcze fenickich,
interpretowany najczciej jako ksi10. w drugiej ksidze krlewskiej
(krl 1,216) oraz niektrych wer-sjach i manuskryptach Nowego
Testamentu pojawia si on jako bstwo czczone przez Filistynw w
Ekronie. znieksztacenie pierwotnego epitetu ma oczywicie charakter
polemiczny, poniewa dziki niemu pogaskie z perspek-tywy biblijnej
bstwo staje si panem muchy11. wersja z w wygosie moe oznacza nie
tyle wadc czy pana jakiego witego miejsca (jak to mog suge-rowa
niektre hebrajskie i aramejskie wyrazy pokrewne), ile pana odchodw
jako pogardliwe odniesienie do wadcy demonw. wydaje mi si, e
zastosowa-nie takiej gry sw jest prawdopodobne w kontekcie Nowego
Testamentu.
4. Sadzawka Betsaida: trzy gwne warianty tekstowe jej nazwy to ,
oraz . warianty te pozwalaj na rekonstrukcj oryginalnej nazwy jako
dom aski, jak i , czyli dom oliwki oraz
dom polowania/dziczyzny12. Biorc pod uwag saw, jak cieszyo
si
10 Herrmann 1999: 154156.11 Cogan, Tadmor 1988: 25.12 Odnonie
innych, mniej prawdopodobnych sugestii oraz krytyki wszystkich
propozycji:
vide Buth, Pierce 2014: 100104.
ARAMEJSkIE SOwA I wYRAENIA w GRECE NOwEGO TESTAMENTU 49
to miejsce, pierwsza rekonstrukcja wydaje si najbardziej
prawdopodobna13. Na aramejski charakter tej nazwy wskazuje kocowa
samogoska , ktra odpowia-da statusowi emfatycznemu. Tekst Ewangelii
Jana 5,2 okrela ten termin jako . z kolei dowodzi to, e
niekoniecznie naley go rozumie jako odnie-sienie do hebrajskiego,
ale po prostu do semickiego jzyka miejscowej ludnoci.
5. (Mk 3,17). Przydomek dany przez Jezusa apostoom Janowi i
Jakubowi moe odpowiada formie synowie zamieszania lub synowie
gniewu14. wyjanienie tego przydomku przez ewangelist jako sy-nowie
grzmotu potwierdza, e pierwszym czonem jest sowo synowie, ale nie
odpowiada terminowi semickiemu w drugim czonie, poniewa rdze sowa
grzmot to .
6. (J 19,13). Jednoznaczne wskazanie semickiego terminu miejsca,
w ktrym Piat sdzi Jezusa jest raczej niemoliwe. wydaje si, e
najbardziej prawdopodobna jest jaka aramejska wersja hebrajskiego
sowa ysina, ktre w hebrajskim misznaickim moe okrela puste miejsce
pozbawione we-getacji15, co z kolei odpowiadaoby mniej wicej
greckiemu opisowi tego miej-sca jako wyoonego kamieniem. Mona take
zinterpretowa ten wyraz jako transkrypcj liczby mnogiej sowa wzgrze
czyli 16. w kocu, mona je take poczy z innym rdzeniem oznaczajcym
wzgrze, , ktry by moe jest uyty w nazwie miejscowoci Gabat-Saul,
wzmiankowanej przez Jzefa Flawiusza w Wojnie ydowskiej a pooonej
wedug niego nieopodal Je-rozolimy17.
7. (Mt 26,36; Mk 14,32). Miejsce spotka Jezusa z uczniami
na-zywao si prawdopodobnie tocznia oliwy lub ewentualnie dolina
oliwy. wyjanienie etymologiczne tej nazwy wspgra z pooeniem tego
miejsca w obrbie Gry Oliwnej, wspomnianej w Ewangelii w. ukasza
(19,29.37).
8. (Mt 27,33; Mk 15,22). Nazwa ta pochodzi od sowa czaszka.
znaczenie to jest znane autorom ewangelii, ktrzy objaniaj nazw
Golgota jako Miejsce Czaszki.
9. = bliniak. znaczenie tego imienia jest podane w J 11,16.
Sformuowanie tam obecne pozwala przypuszcza, e aposto uywa
greckiego
13 wariant powsta prawdopodobnie jako harmonizacja pod wpywem
nazwy takie-go miasta wspomnianego w Mt 11,21, a znajdujcego si w
Galilei. w galilejskiej, bowiem, a nie jerozolimskiej scenerii
atwiej wyobrazi sobie miejsce nazwane domem
polowania/dziczyzny.
14 Podany przez w. Marka w tej greckiej formie przydomek moe
take stanowi gr fone-tyczno-sown w obrbie greki poprzez skojarzenie
ze sowami krzycze lub krzyk i robi.
15 Even-Shoshan 2003: 227.16 Inne propozycje oraz trudnoci,
jakie ze sob nios poszczeglne interpretacje s dobrze
przedstawione w: Buth, Pierce 2014:104107.17 ksiga V, rozdzia
2,1. Vide Radoycki 2001: 311.
50 kRzYSzTOF J . BARANOwSkI
odpowiednika tego imienia () w rodowisku ydw i chrzecijan
helle-nistycznych18.
10. = skaa. Przydomek nadany przez Jezusa Szymonowi za-chowuje
doskonale brzmienie aramejskiego oryginau i jednoczenie grecyzuje
je poprzez dodanie na kocu . Ostatecznie to grecka wersja tego
imienia, poda-na jako wyjanienie aramejskiego oryginau imiona
Szymona w J 1,42, staa si najbardziej znanym imieniem tego
apostoa19.
11. = . Grecka transkrypcja aramejskiego imienia, ktre oznacza
pani, wacicielka. Ewangeliczna Marta bya siostr Marii i azarza z
Betanii, a wspomniana jest w Ewangeliach wedug w. ukasza i w.
Jana.
12. = namaszczony. Na aramejski, nie hebrajski charak-ter tego
tytuu Jezusa wskazuje schemat spgoskowy oraz kocowe , ktre
odpowiadaj aramejskiemu imiesowowi biernemu i statusowi
emfatycznemu. Ewangelia wedug w. Jana dwa razy (1,41 oraz 4,25)
podaje grecki odpowied-nik tego tytuu jako , czyli Pomazaniec.
13. = (dz 5,1). Safira, ona Ananiasza. Jej imi oznacza do-bra,
pikna.
14. = (dz 9,36.40). Tabita, chrzecijanka z Jaffy. Jej imi jest
esk form aramejskiego sowa gazela.
SOwA ARAMEJSkIE
15. = ojciec (Mc 14,36; Rz 8,15, Gal 4,6). Obecno tego
zapo-yczenia w sownictwie Nowego Testamentu wynika nie tylko
liturgicznego czy modlitewnego kontekstu, lecz take z silnego
nacechowania adunkiem emocjo-nalnym i znaczeniem teologicznym:
chrzecijanie nazywaj Boga tak, jak Go za pomoc tego samego sowa
nazywa Jego Syn.
16. (Mt 27,6). Forma aramejskiego sowa , ofiara wi-tynna, ktre w
kontekcie ewangelicznym oznacza zbir owych ofiar, czyli skarbiec
witynny20. Na aramejski orygina wskazuje samogoska w ostat-niej
sylabie greckiego terminu, odpowiadajca statusowi emfatycznemu.
Mk
18 Praktyka jest znana z hellenistycznego Egiptu, gdzie ydzi
uywali aramejskich imion w swoim rodowisku, a w kontaktach z innymi
grupami etnicznymi sigali po imiona greckie, ktre czsto brzmiay
podobnie do ich imion semickich lub miay podobne znaczenie. Vide
win-nicki 2007: 253254 i Modrzejewski 2000: 102107. do najnowszego
studium tego tematu (Co-ussement 2016) nie miaem dostpu.
19 Odnonie tego sowa: vide Finley 2006: 133151.20 Sowo jest
powiadczone w aramejskim palestyskim. Vide Fitzmyer, Harrington
2000:
5051; 168169; 176177. Niestety ja nie czuj, aby sowo miao w
inskrypcjach na ossu-ariach konotacj tabu, o ktrej pisze Fitzmyer
(1979: 11).
ARAMEJSkIE SOwA I wYRAENIA w GRECE NOwEGO TESTAMENTU 51
7,11 uywa hebrajskiego odpowiednika tego samego terminu ( = ) i
tumaczy go jako dar.
17. (Mt 6,24; k 16,9.11.13). Grecka transkrypcja aramejskiego
nagromadzenie, bogactwo21.
18. = Pascha (np. Mt 26:2, Mk 14:1, J 13:1, 1 kor 5:7, Hbr
11,28), gwne wito ydowskie upamitniajce wyjcie z Egiptu. w Nowym
Testamencie sowo to zostaje uyte w odniesieniu do Jezusa jako
baranka paschalnego. zostao ono zapoyczone w aramejsko brzmicej
formie ju przez Septuagint22.
19. (warianty powiadczone w manuskryptach: , , , ) = (Mk 10:51,
J 20:16). Nie jest to, jak suge-ruje Popowski, hiperboliczna forma
czciej pojawiajcego si w Ewangeliach hebrajskiego tytuu 23, lecz
jego aramejski odpowiednik zbudowany z tego samego rdzenia z
dodaniem formantu -n, powiadczonego z pierwotn samogosk przez
niektre warianty w tekcie greckim24. Etymologicznie termin ten
oznacza mj wielki, a uywany by w znaczeniu pan oraz jako tytu, za
pomoc ktrego zwracano si do powaanych znawcw Biblii i prawa
ydow-skiego. To ostatnie uycie tumaczy jego przekad jako
nauczycielu w J 20,16.
20. = (Mt 5,22). Inwektywa wyraajca pogard, dobrze
udokumentowana w Talmudzie. Pochodzi od rdzenia oznaczajcego pusty,
a uywana bya w sensie nienadajcy si do niczego, tpy.
21. = (k 1,15). Napj alkoholowy w rodzaju piwa. Na ara-mejskie
pochodzenie sowa wskazuje kocowa , ktra nie wystpowaaby jeli sowo
to byoby transkrypcj hebrajskiego ( ), co sugeruj sowniki
Abra-mowiczwny i Popowskiego25. wity ukasz zapoycza je
prawdopodobnie z kp 10,9 w wersji Septuaginty, gdzie znajduj si
przepisy odnonie naziratu, do ktrych czyni aluzj piszc o yciu i
powoaniu w. Jana Chrzciciela. Co ciekawe, take w Septuagincie (mimo
i zasadniczo jest to przekad z hebraj-skiego), uyte jest sowo w
aramejsko brzmicej formie. zdaje si wic,
21 Sowo jest znane nie tylko z aramejskiego, ale take punickiego
powiadczonego przez w. Augustyna, hebrajskiego z Qumran i z
hebrajskiego tekstu ksigi Syracha. dlatego to Fitz-myer (1979:
1112) woli mwi o oglnie semickich rodowodzie sowa w Ewangeliach, a
nie jego specyficznie aramejskim charakterze. Jednak, przyjmujc tak
interpretacj, kocowe pozostaje bez wyjanienia.
22 Eynikel, Hausie, Lust 1996: 361.23 Popowski 1995: 543.24
dalman 1905: 176. w hebrajskim i aramejskim sowo jest powiadczone
zarwno z sa-
mogosk /a/ jak i /i/ w pierwszej sylabie. wybr samogoski nie
odzwierciedla jzyka ale dialekty obu jzykw, odpowiednio zachodnie i
wschodnie. Vide Buth, Pierce 2014: 100.
25 Vide Abramowiczwna 19581965: 4.49 i Popowski 1995: 554.
Sownik do Septuaginty (Eynikel, Hausie, Lust 1996: 425) jest
bardziej powcigliwy i klasyfikuje to sowo oglnie jako zapoyczenie
semickie.
52 kRzYSzTOF J . BARANOwSkI
e musiao ono funkcjonowa w takiej postaci pord ydw
hellenistycznych. Gdyby tak nie byo, w Septuagincie znalazaby si
prawdopodobnie transkryp-cja sowa hebrajskiego.
22. (Mt 21,9.15; Mk 11,9.10; J 12,13). Grecka transkrypcja
bar-dziej odpowiada aramejskiemu ni paradymatycznemu
hebrajskiemu
26. Ten imperatyw zbaw! sta si wykrzyknieniem nie tylko
wyraa-jcym baganie o pomoc, ale take uwielbienie.
zdANIA ARAMEJSkIE
23. krzyk Jezusa na krzyu. Umierajcy na krzyu Jezus modli si
sowami Psalmu 22,2, ktre Ewangelie wedug . Mateusza i Marka cytuj w
transkryp-cji tekstu semickiego. w ustaleniu oryginau semickiego
ktremu odpowiada-by tekst ewangeliczny problemy stwarzaj warianty
pojawiajce si w tradycji rkopimiennej. wydaje si, e pierwotnie sowa
te mogy by znane w brzmie-niu aramejskim, ale by moe ju w tradycji
ustnej, a na pewno rkopimiennej, przeszy harmonizacje i byy
upodobniane przez kopistw do hebrajskiego tek-stu Biblii. wezwanie
mj Boe, mj Boe pojawia si w dwch wariantach: oraz . Pierwszy z nich
najczciej pojawia si w tradycji r-kopimiennej Ewangelii w. Mateusza
i odpowiada formie hebrajskiej , drugi natomiast w Ewangelii w.
Marka i jest bliszy aramejskiemu 27. Nastpne sowo, partykua
pytajna, wystpuje w trzech wariantach: , , i 28. O ile ostatni
wariant wydaje si wtrny, to wybr pomidzy pierwszy-mi dwoma jest
trudny. Odzwierciadla to fakt, e do lat szedziesitych dwu-dziestego
wieku edycje krytyczne i komentatorzy opowiadali si za wariantem ,
a od tego czasu preferowany jest dla obu Ewangelii wariant .
warian-ty te odpowiadaj formom przyjmowanym jako paradygmatyczne w
hebrajskim ( ) i aramejskim ( ), chocia nie mona wykluczy, e take w
aramejskim
26 Forma bez /i/, , wystpuje dwa razy w Biblii Hebrajskiej (Jer
31,7 i Ps 86,2), podczas gdy forma z /i/ pojawia si dziesi razy.
Jest ona take jedyn form uywan z zaimkami sufik-salnymi, co
dodatkowo wskazuje na jej paradygmatyczny status w staroytnym
hebrajskim. Buth (2014: 407409) stara si dowie, e forma bya typowa
dla jzyka potocznego.
27 Obie ewangelie (Mt 27,47; Mk 15,35) podaj, e tum zgromadzony
pod krzyem Jezusa rozumie Jego sowa jako wezwanie skierowane do
proroka Eliasza. Na tej podstawie mona zasu-gerowa, e pierwsze sowo
Jezus wymwi w wersji hebrajskiej, poniewa taka wymowa byaby blisza
skrconej formie imienia Eliasza.
28 Podstawowym znaczeniem tego sowa jest dlaczego, ale biorc pod
uwag jego etymolo-gi, by moe lepiej go przeoy jako po co. Ten drugi
przekad moe lepiej oddawa interpre-tacj terminu semickiego, ktr
zdaje sie sugerowa grecki przekad w. Marka ; (Mk 15,34). Naley
bowiem rozway, czy zgodnie z uyciem przez t Ewangeli, pyta-nie to
oznaczao w jakim celu mnie opucie a nie dlaczego mnie opucie? Vide
Mazzucco 2006: 205216. Odnonie szczegw sw Jezusa na krzyu: vide
take Buth 2014: 395421.
ARAMEJSkIE SOwA I wYRAENIA w GRECE NOwEGO TESTAMENTU 53
pierwsza sylaba bya wymawiana z samogosk /a/29. Czasownik w
pytaniu Jezusa na krzyu wystpuje w dwch gwnych wariantach jako i .
Pierwsza lekcja odpowiada aramejskiemu , a druga hebrajskie-mu , z
elizj pierwszej sylaby zawierajcej spgosk gardow. wybr pierwszej
lekcji w wydaniach krytycznych wynika ze zrozumienia tej drugiej
jako harmonizacji tekstu greckiego z tekstem hebrajskim. Codex
Bezae zawiera nawet lekcj, ktra prawie doskonale odpowiada tekstowi
hebrajskiemu: .
24. = (Mk 5,41). zdanie to znaczy dziewczynko, wsta!, ale
przekad w Ewangelii dodaje jeszcze mwi ci po pierwszym sowie: , , .
Interesujcym wariantem dla filologii se-mickiej jest lekcja tego
imperatywu z kocow samogosk : . Odpowia-da ona paradygmatycznej
kocwce trybu rozkazujcego w jzykach semickich w oglnoci. w
aramejskim ta kocwka (podobnie jak kocwka imperatywu mskiego w
liczbie mnogiej) ulega czsto elizji30. warianty w tekcie Ewangelii
potwierdzaj znajomo takiej alternatywnej wymowy i grafii przez
niektrych greckich kopistw.
25. (1 kor 16,22). zdanie to podaj w formie pojedynczego wyra-zu
nie tylko dlatego, e tak wanie jest powiadczone w niektrych
rkopisach, ale przede wszystkim ze wzgldu na istnienie trzech
moliwoci podziau tego zdania na sowa i jego rnego zrozumienia. Mona
je odda po aramejsku na nastpujce sposoby: nasz Pan przyszed, nasz
Pan przy-szed, lub nasz Panie, przyjd! w pierwszych dwch wypadkach
mamy do czynienia z wyznaniem wiary, e Jezus jest Panem i
Mesjaszem, ktry przyszed. Przyjmujc ostatni moliwo oryginau, zdanie
to jest modlitew-nym wezwaniem powtrnego przyjcia Pana na kocu
czasw. Ta moliwo moe by bardziej prawdopodobna, jeli uzna, e
wezwanie na kocu Apoka-lipsy w. Jana przyjd, Panie Jezu! (Ap 22,20)
jest grec-kim odpowiednikiem aramejskiego . Moliwe natomiast, e
pierwsza interpretacja w wikszym stopniu odpowiada sensowi wiersza,
w ktrym si pojawia aramejskie w 1 kor 16,22. Przed tym wyraeniem w.
Pawe pisze: , Jeli kto nie kocha Pana, niech bdzie wyklty!. Cae to
stwierdzenie mona wic zrozumie jako skrtowe uzasadnienie wyklcia:
Pan przyszed, a kto nie odpowiada na Jego obecno mioci, ten jest
przeklty. Niezalenie od dokadnego sensu , zda-nie to jest
wiadectwem wiary pierwszej wsplnoty chrzecijan posugujcej si
jzykiem aramejskim, a wic judeochrzecijan. kluczow kwesti jest
tutaj nadanie Jezusowi tytuu nasz Pan, ktry odpowiada greckiemu , a
przez to proklamuje Jego bosko.
29 Mazzucco 2006: 205206.30 Bar-Asher Siegal 2013: 118199.
54 kRzYSzTOF J . BARANOwSkI
26. otwrz si (Mk 7,34). Forma tego imperatywu dostarcza
cie-kawych, szczegowych informacji na temat fonologii aramejskiego.
wydaje mi si, e rekonstrukcja tej formy autorstwa dalmana jako
imperatywu eskiego liczby mnogiej skierowanego do uszu niesyszcego
jest zbyt wyszukana. Jego propozycja to paradygmatyczne , wymawiane
jako z nieodr-nianym w Galilei od 31. Sadz, e mona t form
zrekonstruowa jako impe-rativus mski w licznie pojedynczej
(oczywicie od rdzenia otwiera), w koniugacji Ethpel ( ) lub Ethpaal
( ). w obu wy-padkach spgoska infiksu koniugacyjnego ulega
asymilacji progresywnej do jest nieme, przez co zgodnie z procesem
dobrze znanym w aramejskim32, a forma grecka koczy si samogosk.
Transkrypcja grecka potwierdza wic te dwa procesy. Pomimo e
rekonstrukcja w Ethpaal wydaje si blisza formy greckiej, moliwe
jest, e forma ta przyjmowaa posta dwusylabow, tak jak w syriackim
zachodnim, i brzmiaa prawie identycznie jak forma Ethpel33.
UwAGI OGLNE
Obecno oraz taka a nie inna typologia sw i wyrae aramejskich w
No-wym Testamencie wynika z charakterystyki jego bohaterw i
wsplnoty pierw-szych chrzecijan, o ktrej opowiada, oraz z historii
spisania, redakcji i jego rkopimiennego przekazu. Pord trzydziestu
trzech hase katalogu najwiksz grup stanowi imiona wasne (trzynacie
hase), pokrewne im przydomki (trzy) oraz mesjaski tytu Jezusa. Ich
obecno jest cakowicie zrozumiaa i oczeki-wana w dziele odnoszcym si
do populacji posugujcej si jzykiem aramej-skim. Oczywicie mona
byoby oczekiwa wikszej liczby imion aramejskich, biorc pod uwag
liczb osb wspomnianych na kartach Nowego Testamentu. Poniewa jednak
wikszo bohaterw Nowego Testamentu to ydzi, posiadaj oni tradycyjne
imiona hebrajskie i tylko w rzadkich przypadkach aramejskie lub
greckie. w tym wypadku onomastyka nowotestamentowa odpowiada
konserwa-tyzmowi religii biblijno-judaistycznej. Podobnie rzecz si
ma z nazwami miej-scowymi, stanowicymi istotn grup w katalogu. z
punktu widzenia odbiorcy Nowego Testamentu, ktry czyta go po
grecku, imiona i nazwy miejscowe s nie tylko czci kolorytu ziemi
Izraela, ale take pewn przeszkod w zrozu-mieniu tekstu, tote
kilkakrotnie Ewangelie decyduj si na podanie stosownych
objanie.
Spekulacje na temat przyczyn zapoyczenia pojedynczych sw s
trud-ne, ale jednoczenie pozwalaj na swoist archeologi tekstu
ewangelicznego,
31 dalman 1905: 278, Stevenson 1998: 52.32 Stevenson 1998: 45.33
Pazzini 1999: 61.
ARAMEJSkIE SOwA I wYRAENIA w GRECE NOwEGO TESTAMENTU 55
poprzez ktr dotyka si faz rozwoju poprzedzajcych jego przekaz po
grec-ku. Myl tutaj o takich sowach jak (nr 15) czy (nr 19), ktre s
autentycznymi sowami wypowiedzianymi przez Jezusa czy do Jezusa.
Ich transkrypcja jest wyrazem adunku emocjonalnego, ktre posiaday
dla autora Ewangelii i pierwszych chrzecijan. dlatego koniecznym
stao si zachowanie ich w niezmienionej formie jzykowej. Podobna
motywacja musiaa sta za od-daniem sw Jezusa po aramejsku (nr 23, 24
i 26). w przypadku polece (nr 24) i (nr 26) mona si dopatrzy
dodatkowego motywu w ich przekazie wanie po aramejsku. Niewtpliwe
pierwsi chrzecijanie naladowali Jezusa poprzez uzdrawianie chorych
i wypdzanie demonw przy uyciu Jego wasnych sw. Tre tych polece
zachowano w oryginalnej formie, poniewa dziki temu posiaday wiksz
moc. z kolei sowo (nr 25) musiao by zakorzenione w zwrotach
uywanych w pierwszych wsplnotach chrzeci-jaskich jako wyznanie
wiary i modlitwa. Podobnie w jzyku liturgicznym jest zakorzenione
wezwanie (nr 22). Uycie sowa moe wynika z ewangelicznej
personifikacji bogactwa jako postaci demonicznej, ktra wy-maga
odpowiedniego imienia. Tego wanie aramejskie okrelenie dostarcza
dla mwicych po grecku.
w kilku wypadkach mona si dopatrzy bardziej prozaicznych powodw
uycia terminw aramejskich. Odpowiadaj one sytuacjom uycia obcych sw
w jzykach wiata w oglnoci, jak na przykad zapoyczania terminw
tech-nicznych, okrelajcych rzeczy i pojcia nieznane w innym jzyku
lub uycia sw obcych dla podkrelenia, e mowa o specyficznych
kulturowo przedmio-tach czy pojciach. do tej grupy terminw
technicznych na pewno naley (nr 18) oraz prawdopodobnie (nr
16).
wszystkie omwione sowa mona scharakteryzowa jako transkrypcje
greckie sw aramejskich ktre staraj si zachowa fonetyczn posta
orygi-nau a nie sowa zgrecyzowane, dostosowane do greckiej fonetyki
i morfolo-gii. Nie s wic zapoyczeniami, lecz sowami obcymi uytymi w
innym, w tym wypadku greckim, kontekcie jzykowym34. Na ten ich obcy
dla greki wymiar wskazuje posiadanie przez nie czsto wielu wariantw
w tradycji rkopimien-nej. Tylko niektre z imion zostay zapoyczone i
stay si czci onomastyki pochodzenia chrzecijaskiego w wielu
jzykach, zwaszcza europejskich.
BIBLIOGRAFIA
Abramowiczwna 19581965: z. Abramowiczwna (red.), Sownik
grecko-polski, warszawa 19581965.
Aland, Aland, karavidopoulos, Martini, Metzger 2014: B. Aland,
k. Aland, J. karavidopoulos, C.M. Martini, B.M. Metzger (ed.),
Novum Testamentum Graece post Eberhard et Erwin Ne-stle editione
vicesima septima revisa, Stuttgart 2004.
34 Co do rozrnienia zapoycze od sw obcych vide Haspelmath 2009:
4243.
56 kRzYSzTOF J . BARANOwSkI
Bar-Asher Siegal 2013: E.A. Bar-Asher Siegal, Introduction to
the Grammar of Jewish Babylo-nian Aramaic, Mnster 2013.
Buth 2014: R. Burth, The Riddle of Jesus Cry from the Cross: The
Meaning of (Matthew 27:46) and the Literary Function of (Mark
15:34), [w:] The Language Environment of First Century Judaea, R.
Buth, R.S. Notley (ed.), Leiden 2014, 395421.
Buth, Pierce 2014: R. Buth, Ch. Pierce, Hebraisti in Ancient
Texts: Does Ever Mean Aramaic?, [w:] The Language Environment of
First Century Judaea, R. Buth, R. S. Notley (ed.), Leiden 2014,
66109.
Cogan, Tadmor 1988: M. Cogan, H. Tadmor, II Kings: A New
Translation with Introduction and Commentary, Garden City 1988.
Cotton, di Segni, Eck, Isaac, kushnir-Stein, Misgav, Price,
Roll, Yardeni 2010: H.M. Cotton, L. di Segni, w. Eck, B. Isaac, A.
kushnir-Stein, H. Misgav, J. Price, I. Roll, A. Yardeni, Corpus
Inscriptionum Iudaeae/Palaestinae, vol. I: Jerusalem, part I: 1704,
Berlin 2010.
Coussement 2016: S. Coussement, Because I Am Greek: Polyonymy as
an Expression of Iden-tity in Ptolemaic Egypt, Leuven 2016.
Cowley, kautzsch 1910: A.E. Cowley, E. kautzsch (ed.), Gesenius
Hebrew Grammar, Oxford 1910.
dalman 1905: G. dalman, Grammatik des jdisch-palstinischen
Aramisch nach den Idiomen des palstinischen Talmud, des
Onkelostargum und Prophetentargum und der jerusalemi-schen Targume,
Leipzig 1905.
Eynikel, Hauspie, Lust 1996: E. Eynikel, k. Hauspie, J. Lust, A
Greek-English Lexicon of the Septuagint, Stuttgart 1996.
Eskhult, Eskhult 2013: M. Eskhult, J. Eskhult, The Language of
Jesus and Related Questions: A Historical Survey, kUSATU: kleine
Untersuchungen zur Sprache des Alten Testaments und seiner Umwelt
15, 2013, 315373.
Even-Shoshan 2003: A. Even-Shoshan, , 2003.Finley 2006: Th.
Finley, Upon This Rock: Matthew 16.18 and the Aramaic Evidence,
Aramaic
Studies 4, 2006, 133151.Fitzmyer 1979: J.A. Fitzmyer, A
Wandering Aramean. Collected Aramaic Essays, Missoula
1979.Fitzmyer, Harrington 2000: J.A Fitzmyer, d.J. Harrington, A
Manual of Palestinian Aramaic Texts
(Second Century B. C. - Second Century A. D.), Roma 2000.Gzella
2015: H. Gzella, A Cultural History of Aramaic. From the Beginnings
to the Advent of
Islam, Leiden 2015.Haspelmath 2009: M. Haspelmath, Lexical
Borrowing. Concepts and Issues, [w:] Loanwords in
the Worlds Languages. A Comparative Handbook, M. Haspelmath, U.
Tadmor (ed.), Berlin 2009, 3554.
Herrmann 1999: w. Herrmann, Baal Zebub, [w:] Dictionary of
Deities and Demons in the Bible, B. Becking, P.w. van der Horst, k.
van der Toorn (ed.), Leiden 1999, 154156.
Iwaszkiewicz 1996: P. Iwaszkiewicz, Do Ziemi witej. Najstarsze
opisy pielgrzymek do Ziemi witej, krakw 1996.
Jastrow 1903: A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and
Yerushalmi, and the Midrashic Literature, London 1903.
koopmans 1962: Aramische Chrestomathie. Ausgewhlte Texte
(Inschriften, Ostraka und Papy-ri) bis zum 3. Jahrhundert n. Chr.
fr das Studium der aramischen Sprache gesammelt, vol I:
Einleitungen, Literatur und Kommentare, Leiden 1962.
Maccuzzo 2006: C. Maccuzzo, ; Perch? (Mc 15,34), [w:] Grammatica
intellectio Scriptur: Saggi filologici di Greco biblico in onore di
Lino Cignelli OFM, R. Pierri OFM (ed.), Jerusalem 2006, 205216.
Metzger 2000: B.M Metzger, A Textual Commentary on the Greek New
Testament, Stuttgart 2000.
ARAMEJSkIE SOwA I wYRAENIA w GRECE NOwEGO TESTAMENTU 57
Modrzejewski 2000: J.M. Modrzejewski, ydzi nad Nilem od Ramzesa
II do Hadriana, krakw 2000.
Ong 2016: H.T. Ong, The Multilingual Jesus and the
Sociolinguistic World of the New Testament, Leiden 2016.
Pazzini 1999: M. Pazzini, Grammatica siriaca, Jerusalem
1999.Popowski 1995: R. Popowski SdB, Wielki sownik grecko-polski
Nowego Testamentu. Wydanie
z pen lokalizacja greckich hase, kluczem polsko-greckim oraz
indeksem form czasowniko-wych, warszawa 1995.
Radoycki 2001: J. Radoycki, Jzef Flawiusz: Wojna ydowska,
warszawa 2001.Segert 1983: S. Segert, Altaramische Grammatik mit
Bibliographie, Chrestomathie und Glossar,
Leipzig 1983.Sokoloff 2002: M. Sokoloff, A Dictionary of Jewish
Babylonian Aramaic of the Talmudic and
Geonic Periods, Ramat Gan 2002.Sokoloff 2002b: M. Sokoloff, A
Dictionary of Jewish Palestinian Aramaic of the Byzantine Pe-
riod, Ramat Gan 2002.Spolsky 2014: B. Spolsky, The Languages of
the Jews: A Sociolinguistic History, Cambridge
2014.Stevenson 1988, w.B. Stevenson, A Grammar of Palestinian
Jewish Aramaic, Oxford 1998.winnicki 2009: J.k. winnicki, Late
Egypt and Her Neighbours. Foreign Population in Egypt in
the First Millennium BC, warszawa 2009.
ARAMAIC wORdS ANd PHRASES IN THE GREEk VERSION OF THE NEw
TESTAMENT
S u m m a r y
The presence of Aramaic words and phrases testifies to the
milieu of the New Testament. The occurrence of personal and
geographical names reveals that Aramaic was one of the languages
used in Palestine at that time. Aramaic personal names are often
composed of the initial - () son or are common nouns which refer to
their bearers qualities. The identification of geographi-cal names
as specifically Aramaic rather than Semitic in general relies on
their final vowel , which corresponds to the Aramaic emphatic
state. The relatively low number of Aramaic names in the New
Testament stems from the preference for Hebrew onomastics among the
local Jewish population and the permanence of earlier Hebrew
toponymy. The Aramaic words attributed to Jesus can be considered
as examples of what comes closest to his ipsissima verba. what is
also very precious is the word , which preserves a liturgical
formula of the first Christians. All these words and phrases are
better characterized as transcriptions into Greek or loanwords than
borrowings into Greek. Their non-Greek character is expressed in
their numerous variant spellings in the manuscript tradition.
