11

arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi - GFSIS · irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani, romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo giuri erTianobis umyares

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi - GFSIS · irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani, romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo giuri erTianobis umyares
Page 2: arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi - GFSIS · irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani, romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo giuri erTianobis umyares

arabebs, Cveulebriv, semitur modgmas miakuTvneben. semituri an semuri modgma

pirobiTi saxelwodebaa da saTaves iRebs bibliuri semis saxelidan. termini XVIII

saukunis 80­iani wlebis bolos Semoitanes germanelma mecnierebma a. l. Slocerma

da i. h. eixhornma, raTa misiT aReniSnaT xalxebi, romlebic xasiaTdebodnen erTnai­

ri struqturis eniT, gansaxlebis saerTo arealiTa da materialuri yofa­cxovre­

bis met­naklebad msgavsi wesiT.

yvelaze ufro gavrcelebuli Sexedulebis mixedviT, Zv.w. IV aTaswleulis bolo­

sa da III aswleulis dasawyisisaTvis, enobrivi TvalsazrisiT, semitebi or Sedare­

biT did jgufad gaiyvnen: aRmosavlur da dasavlur jgufebad.

aRmosavluri (Crdilo­aRmosavluri jgufi) Tavdapirvelad mosaxleobda samx­

reT SuamdinareTis CrdiloeT nawilSi, sadac isini Zv. w. III aTaswleulSi aqtiurad

ereodnen SumerebSi. es jgufi laparakobda aqadur enaze. amave aTaswleulis Sua

xanebSi aqadelebi aRweven SuamdinareTis samxreT nawilSi da male semitTa Crdi­

lo­aRmosavluri jgufis ena gandevnis Sumeruls.

semitebis dasavluri jgufi, Tavis mxriv, iyofoda or an sam qvejgufad. erTi

maTgani, Crdilo­dasavluri qvejgufi, dasaxlda qanaanSi (israelSi), siriasa da

arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi

giorgi lobJaniZe

civilizacia

58

Page 3: arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi - GFSIS · irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani, romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo giuri erTianobis umyares

mesopotamiis CrdiloeTSi. gadasax­

leba or ZiriTad talRad moxda. am

jgufis pirveli cnobili warmomad­

genlebi iyvnen (Zv.w. III s.) amorevelni,

Semdgom – finikielebi, xolo ax. w. II

s. bolo xanebidan – ukve ebraele­

bi da ebraelTa gansakuTrebuli

qvejgufi – arameelebi. arameelTa

calkeulma tomebma SeaRwies meso­

potamiis samxreTSi (qaldeaSi) da

mdinare tigrosis meore mxaresac ki

gadavidnen.

meore, samxreT­semituri qvejgu­fi Zv. w. II saukunis meore naxevar­

Si saxlobda arabeTis naxevarkun­

Zulze. am droisaTvis arabeTis

naxevarkunZulis samxerT nawil­

Si cxovrobdnen semitTa uZvelesi

saxelmwifoebis – mainebis, sabelebis, katabanelebis da hadramauTe­

lebis warmomadgenlebi. samxreT­semituri jgufis aRmosavlur qve­jgufs ki Cveni welTaRricxvis II­I saukuneebSi lihianebi, samudevelebi

da sxva tomebi Seadgendnen, romlebic ara ugvianes ax. w. I saukunisa `ara­

bebis“ saxeliT gaerTiandnen.

arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi

muhamadis Sesvla meqaSi da kerpebis ganadgureba (ucnobi avtori, XIX s.)

59

Page 4: arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi - GFSIS · irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani, romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo giuri erTianobis umyares

am droisaTvis Crdilo arabeTSi mcxovrebi arabuli tomebi qmnian

kargad ganviTarebul da ayvavebul qalaq­saxelmwifoebs, xolo naxe­

varkunZulis CrdiloeT nawilSi ZiriTadad momTabare arabi beduinebi

saxloben.

daaxloebiT I saukunidan arabeTis naxevarkunZulis CrdiloeT nawil­

Si iqmneba Tadmuris (palmiras), nabateis, lihianelebis, Rasanelebisa da

lahmidebis saxelmwifoebi.

aRmosavleT da CrdiloeT arabebs Soris kavSiri myardeba dasavleT

arabeTis saqaravno­savaWro gzaTa meoxebiT, romlebic hijazis mxareze

gadioda. am regionis mcxovreblebi laparakobdnen arabulad da saku­

Tar warmomavlobas ukavSirebdnen ibrahimis (bibliuri

abraamis) Svils, ismails, an nuhis (bibliuri noes) SviliS­

vils – nuktans.

hijazis mxareSi iyo ramdenime mniSvnelovani da kargad

ganviTarebuli qalaqi. erT­erTi maTganSi, meqaSi, mde­

bareobda qaabas taZari, sadac inaxeboda arabuli tomebis

kerpebi. qaabas (arabulad kubi) taZris agebas tradici­

ulad ukavSireben ibrahims (bibliur abraams), aq jer kidev

warmarTuli xanidan inaxeboda kubis formis meteoruli

Savi qva (al­hajar al­savad), romelmac mogvianebiT, is­

civilizacia

qaabas taZari meqaSi

qaabasa da Savi qvis gamosaxuleba, XVI s.

60

Page 5: arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi - GFSIS · irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani, romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo giuri erTianobis umyares

lamis gavrcelebis Semdgom, sruliad

gansakuTrebuli religiuri datvirTva

SeiZina.

rac Seexeba islamamdel epoqas, ro­

melsac islamis Semdgom wyaroebSi `jahi­

liis“ (anu umecrebis) xanad moixsenieben,

im dros arabTa didi nawili warmarTi

iyo, garda zogi tomisa, romlebic iude­

velobas an qristianobas aRiarebdnen.

warmarTi arabebis umTavres salocavs

ki, rogorc ukve iTqva, qaabas taZari war­

moadgenda, sadac 365 kerpi iyo dasvene­

buli. weliwadSi orjer, gazafxulze

da Semodgomaze, arabuli tomebi Tavs

iyridnen TavianTi kerpebis savaneSi da aq

imarTeboda didi bazroba, romelsac udidesi mniSvneloba eniWebo­

da arabul tomTa kavSiris SenarCunebisa da maTSi informaciisa Tu

materialuri dovlaTis gacvlis TvalsazrisiT.

cxadia, mravalferovani iyo warmarTuli arabuli tomebis RvTae­

baTa panTeonic, maTi religiuri rwmena­warmodgenebi ki moicavda

animizmis, totemizmisa da sxva pirvelyofili da primitiuli reli­

giebis ekleqturad Sereul elementebs. gavrcelebuli iyo sulTa

da, gansakuTrebiT, gardacvlil winaparTa sulebis Tayvaniscema.

arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi

animizmi – adamianis re­ligiuri cnobierebis sawyis etapze bunebis ZalTa gaRmerTeba da Tayvaniscema. dRemdea SemorCenili zogierT aborigenul xalxSi.

totemizmi – animizmTan dakavSirebuli religi­uiri praqtika bunebis romelime sagnis an mov­lenis gamocxadeba ada­mianTa garkveuli (Zir­iTadad sisxlismieri an tomobrivinatesaobis niSniT gaerTianebu­li) jgufis winaprad da mfarvelad, rasac to­temi ewodeba. totemizmi totemis Tayvaniscemaa.

mTavarangelozi jibraili ecxa­deba muhamads, XIV s. xelnaweris ilustracia

sami qalRmerTi: al­laTi, al­manaTi da al­uzza

61

Page 6: arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi - GFSIS · irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani, romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo giuri erTianobis umyares

SedarebiT Zlier RvTaebebad iTvleboda sami qalRmerTi: al­laTi,

al­manaTi da al­uzza, romelTac mamakacuri warmarTuli RvTaebis

al­lahis asulebad miiCnevdnen.

warmarT arabebSi moqmedebda dauwereli zneobrivi kodeqsi, e. w. `mu­

ruvvaTi“ (`vaJkacoba“), romelic, erTi mxriv, efuZneboda pirvelyofi­

li gvarovnul­Temuri wyobilebis Camoyalibebul wesebs, xolo meore

mxriv – udabnoSi mcxovrebi tomebis moralur warmodgenebs.

warmarTi arabebi didad afasebdnen ada­

mianis poetur niWs da bazrobebisas imarTe­

boda Taviseburi poeturi Sejibrebani,

romlis gamarjvebulTa nimuSebsac tradi­

ciulad qaabas taZris kedlebze hkidebd­

nen. am nimuSebis Cvenamde moRweuli nawi­

li, romlebic cnobilia `mualakebis“ (arab.

Camokidebulni) saxeliT, msoflio poetu­

ri saganZuris nawilad iTvleba.

saliteraturo (klasikuri) arabuli

enis safuZvels, mualakebTan erTad da up­

irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani,

romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo­

giuri erTianobis umyares safuZvels warmoadgens. yurani im RvTae­

briv gamocxadebaTa krebulia, romelic 610 wlidan 632 wlis SualedSi

periodu lad zegardmoevlineboda winaswarmetyvel muhamads (570­633).

meqaSi, bani haSimis arabul tomSi dabadebuli da oblad gazrdili biWi

msoflios erT­erTi udidesi da uZlieresi religiis – islamis mqadage­

beli da fuZemdebeli gaxda.

islamma jer daqsaqsuli arabuli tomebi gaaerTiana, xolo mogvi­

anebiT xeli Seuwyo maT eqspansias erTiani saxelmwifos farglebSi, rom­

lis sazRvrebic Sua saukuneebSi mkveTrad gascda arabeTis naxevarkun­

Zulis farglebs da espaneTSi, evropis misadgomebamde, xolo Crdilo

afrikisa da samxreT­dasavleT aziis gavliT indoeTamde mivida.

arabul­muslimuri eqspansiis dasawyisisaTvis eTnonimi `arabi“ Tan­

daTanobiT iqca arabuli warmoSobis tomTa aRmniSvnelad. xolo imis

miuxedavad, rom Tavidan am eqspansiaSi ZiriTadad beduinebi monawile­

obdnen, mogvianebiT is qalaqad mcxovrebi, ganaTlebuli adamianebis

meSveobiT xorcieldeboda.

arabTa migraciam gamoiwvia arabuli enis farTod gavrceleba da

arabuli gaxda ZiriTadi ena erayidan marokomde, ara mxolod islamis

aRmsarebelTaTvis, aramed am teritoriaze mcxovrebi iudevelebisa da

qristianebisTvisac. Crdilo afrikisa da axlo aRmosavleTis mosax­

leoba TandaTanobiT `arabizirda~, am sityvis farTo mniSvnelobiT.

civilizacia

mualakebi qarTu­ladac aris Targm­nili profesor nana furcelaZis mier da qarTvel mkiTxvels SeuZlia am leqsebis mSvenierebas mSobliur enaze gaecnos.

mualaki

yurani

62

Page 7: arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi - GFSIS · irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani, romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo giuri erTianobis umyares

am mizezis gamo arabul­muslim­

uri saxalifos sazRvrebSi VII­XII

saukuneebSi iqmneba umdidresi

arabuli literaturis gamorCeu­

li nimuSebi, iTargmneba imdroin­

deli mecnierebis miRwevebi sxva­

dasxva, ZiriTadad, berZnuli da

laTinuri enebidan, romelTac ara­

bi mecnierebi, Tavis mxriv, axal da

uaRresad faseul dakvirvebebs am­

ateben. iwereba iuridiuli kodeqs­

ebi da filosofiur­Teologiu­

ri traqtatebi. gansakuTrebulad

viTardeba astronomia, medicina,

geografia, istoria da maTematika.

VIII saukunidan arabul­muslimu­

ri sulier­inteleqtualuri cent­

ri xdeba saxalifos imJamindeli

dedaqalaqi baRdadi.

`arabuli oqros xana“, romel­

mac Tavis mwvervals xalifa harun

ar­raSidis (763­809) zeobisas miaR­

wia, abasianTa dinastiis (750­1258)

mmarTvelobis periods emTxveva. am

arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi

sityva baRdadis etimologiis Sesaxeb ramdenime versia arsebobs, es qalaqi jer kidev Cvens welTaRricxvamde X saukuneSi ixsenie­ba asurul warwerebsa da aseve mefe nabuqudonosoris (Zv.w. VI s.) beWeddasmuli Tixis babilonur warwerebSi. yvelaze swori Cans versia, romlis Tanaxmadac sityva `baRdadi“ momdinareobs saSu­alo sparsuli `baga dada“­dan da niSnavs `RvTiT boZebuls“, nak­lebad sarwmunoa meore etimologia, romlis Tanaxmadac, `baR (e) dad“ axali sparsulis `samarTlis baRs“ niSnavs. Zveli qalaqis axali sicocxle iwyeba abasianTa xalifa abu jafar abd al­lah ibn muhamad al­mansuris zeobis xanidan (754­775). man 762 wels praqtikulad xelaxla daafuZna da Semdeg yvelanairad gaamSve­niera qalaqi, romelsac `dar as­salami“, anu mSvidobis saxli, mSvi dobis samkvidro uwoda da saxalifos dedaqalaqi da politi­kuri mmarTvelobis centri abasianTa wina xalifis mier arCeuli qufidan baRdadSi, gadaitana, romelsac, oficialuri arabuli dasaxelebis miuxedavad, mainc yvela Zveli saxeliT moixseniebda.

`qalilasa da dimnas wignis“ es arabuli versia qarTulad bolo xanebamde ar iyo Targm­nili. is CvenSi 2002 wels ga­moica da arabulidan Targmna am werilis avtorma, giorgi lobJaniZem.

`qilila da damanas~ arabuli miniatura

63

Page 8: arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi - GFSIS · irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani, romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo giuri erTianobis umyares

dros daarsda Taviseburi mecnierebaTa

akademia `baiT al­hiqma“ – `sibrZnis sax­

li“, romelic im periodisaTvis udides

biblioTekasa da observatoriasac moi­

cavda. aq daiwyes qaRaldis warmoeba da

aRmosavleTSi pirvelad gaixsna saavadm­

yofoebi da afTiaqebi. `baiT al­hiqmaSi“

gacxovelebuli mTargmnelobiTi proce­

si mimdinareobda da ZvelberZnul da ro­

maul traqtatebs arabulad Targmnidnen

arabi da araarabi mwignobrebi, romel­

Tac arabuli ena aerTianebdaT. am qalaq­

Si moRvaweobdnen eqimi ar­razi, geogra­

fi al­iayuTi, istorikosi al­masyudi,

mogzauri ibn fadlani, filosofosebi –

al­qindi da al­farabi.

eraySi arabuli literaturis aRmav­

loba baRdadis xalifatis pirvel peri­

ods (VIII­X ss) emTxveva. am dros aq, ZiriTa­

dad, sam qalaqSi – baRdadSi, qufasa da

basraSi Seiqmna bevri iseTi literaturuli Zegli, romelic mogvianebiT msoflio

literaturis saganZurSi Sevida. poetebidan gansakuTrebiT aRsaniSnavia cnobili

civilizacia

poeti abu nuvasi

siriis udabnos umSvenieresi qalaqi palmira

64

Page 9: arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi - GFSIS · irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani, romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo giuri erTianobis umyares

hedonisti lirikosi, `Rvinis mexotbe“ abu nuva­

si (gard. 813), romelic didad miRebuli da da­

fasebuli iyo xalifa harun ar­raSidis karze.

amave periodSi iTargmna saSualo sparsuli­

dan induri warmomavlobis arakebis krebuli

`qilila da damana“ – ̀ wigni qalilasa da dimnasi“.

Targmanis avtori ibn al­mukafa samarTlianad

iTvleba arabuli sityvakazmuli xelovnebis

namdvil didostatad.

unda aRiniSnos, rom Tuki arabi beduinebi

ara beTis naxevarkunZulze, ZiriTadad, poeziiT

iyvnen saxelganTqmulni, baRdadis daarsebis

Semdgom arabul­muslimur saxalifoSi umTav­

resad mecniereba ganviTarda. jer erTi, aq

Camoyalibda yuranis egzegetikis, anu saRvTo

werilis ganmartebis sxvadasxva mimarTuleba,

romelTa saqmianobac efuZneboda arabuli enis,

filosofiis, samarTalmcodneobis, Teologiis nairgvari aspeqtiT Ses­

wavlasa da kvleva­Ziebas. paralelurad, arnaxuli tempiT viTardeboda

zusti da sabunebismetyvelo mecnierebanic.

arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi

al­razi mkur­nalobs avadmyofs, 1250­1260ww.­is evropuli naxati

65

Page 10: arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi - GFSIS · irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani, romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo giuri erTianobis umyares

STamomavalTaTvis um­

niSv nelovanesi aRmoCn­

da am epoqis geografe­

bis naSromebi, romelTac

dawvrilebiT asaxes da

Semoinaxes maSindeli msof­

lios topografiuli da

eTnikuri maxasiaTeblebi.

arabulma astronomiam

gvaCuqa iseTi terminebi,

rogoricaa: zeniti, nadiri

da azimuti. arabulia sity­

va algebrac, xolo qimiaSi

im periodSive aRiwera ise­

Ti procesebi, rogoricaa:

distilacia, sublimacia,

kalcinireba da filtra­

cia. Tanamedrove qimikosebi

jer kidev iyeneben zog arabul qimiur sazomsa da sawyaos.

arabTa warmatebebi ganaTlebasa da mecnierebaSi evropelebs SeumC­

neveli ar darCeniaT. IX­XIII saukuneebSi maSindeli evropis gamoCenili

mecnierebi araerTgzis stumrobdnen arabul saganmanaTleblo cent­

rebs anda ecnobodnen da gulisyuriT swavlobdnen maT naSromebs.

al­Razalis, ibn sinasa da sxva arab swavlulTa saxelebi gviani Sua

saukuneebisa da aRorZinebis xanis evropaSi klasikurad iqna aRiarebu­

li. arabebs umniSvnelovanesi wvlili miuZRviT samxedro saqmis, qimiis,

astronomiis, maTematikis, geometriisa da sociologiis sferoebSi. me­

dicinaSi ki dRemde xelmZRvaneloben avicenas

– abu ali ibn sinas – traqtatebiT, romelmac

pirvelad aRwera adamianis anatomia da Sinagani

organoebi.

arabTa samxedro teqnikam, cifrebma, saaTma,

astrolabma, parfiumeriam da saafTiaqo saqmem

Zireulad Secvala evropelTa yofa­cxovrebis

mravali mniSvnelovani aspeqti.

arabebs ukavSireben sayofacxovrebo kul­

turis bevr elements, ris gareSec dRevandeli

civilizaciis arseboba, ubralod, warmoud­

geneli gveCveneba. magaliTad, swored arabebma

Semoitanes da daamkvidres evropaSi yavis sma,

rac sxvadasxva arabul tomSi tradiciulad iyo

civilizacia

arabuli kaligrafiis nimuSi

arabi mecnierebi baRdadis biblioTekaSi, 1237

66

Page 11: arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi - GFSIS · irvelesad, qmnis saRvTo wigni – yurani, romelic dRevandlamde arabTa ara mxolod enobrivi, aramed ideolo giuri erTianobis umyares

miRebuli. muslimur aRmosavleTsve unda umadlodes

Sua saukuneebis msoflio, magaliTad, abanos kultis

arnaxul gavrcelebas.

es yvelaferi, xSirad mere gamdidrebuli da damuSave­

buli saxiT, evropidan aRwevda arabul qveynebSi da am

didi urTierTgacvlis Sedegia, arsebiTad, dRevandeli

teqnikuri da teqnologiuri aRmavloba, romelSic ukve

aRmosavlelsac da dasavlelsac – yvelas Tanabrad mi­

uZRvis wvlili.

arabebi da maTi wvlili msoflio kulturaSi

abu ali ibn sina – avicena

67