Embed Size (px)
Citation preview
شناسي‌ايران‌های‌انسان‌پژوهش
1هشمار،3دوره
13ـ05،صص1331بهار‌و‌تابستان
قاجار‌دوره‌تهران‌در های‌اعیانيخانهو‌فرهنگ‌در معماری
مريم‌ارمغان
حسین‌سلطانزاده
هما‌ايراني‌بهبهاني
12/3/1331تاريخ‌دريافت:
11/11/1331تاريخ‌پذيرش:
چکیدهقاجار‌‌های‌اعیاني‌تهران‌در‌دورهگیری‌معماری‌خانهاين‌پژوهش‌به‌بررسي‌نقش‌فرهنگ‌زندگي‌در‌شکل
زندگي،ساختار‌خانواده‌و‌شرايط‌فرهنگي‌ـ‌اجتماعي‌زندگي‌ايرانیان‌‌زمان‌با‌شناخت‌شیوه‌پردازد.هم‌مي
دست دنبال به دوره پاسخ‌آن به دربارهيابي هايي است. فضاها تغییر و خلق روند ساختار‌ی‌چگونگي
ه.ق.(1135شاه‌به‌فرنگ)های‌اعیاني‌دوران‌قاجار‌به‌تدريج‌بعد‌از‌اولین‌سفر‌ناصرالدين‌و‌خانه‌خانواده
کند‌تا‌نقش‌ساختار‌های‌اعیاني‌را‌فارغ‌از‌اين‌تغییرات‌بررسي‌ميتغییراتي‌شدند؛اين‌پژوهش‌خانهدچار
خانواده‌و‌فرهنگ‌وابسته‌به‌آن‌را‌در‌شکل‌دادن‌به‌خانه،روشن‌سازد.بر‌اساس‌طرح‌تحقیق‌تاريخي‌و
تر‌اعیاني‌قاجار،بیش‌هایزندگي‌در‌خانه‌های‌مربوط‌به‌فرهنگ‌و‌شیوههای‌توصیفي‌و‌تحلیلي،داده‌روش
عوامل‌موثر‌در‌تعیین‌کالبد‌خانه‌شناخته‌‌جمع‌از‌منابع‌دست‌اول‌و‌گاه‌دست‌دوم آوری‌شده‌است‌تا
منابع‌دست‌اول‌شامل‌نامه نتايج‌تحقیق‌هستهای‌مربوط‌به‌آن‌دوره‌‌ها‌و‌عکس‌حال‌ها‌و‌شرح‌شوند. .
انه،بر‌اساس‌ساختار‌خانواده‌است‌که‌خود‌پذير‌خگیری‌و‌تغییر‌کالبد‌انعطافچگونگي‌شکل‌‌دهنده‌نشان
مردانه مبتني‌بر‌جدايي‌فضاهای‌زنانه‌و را خانه اجتماعي‌ساختار نظام اعتقادات‌مذهبي‌و تحت‌تاثیر
داده‌است.هر‌گونه‌تغییر‌در‌تعداد‌يا‌نیازهای‌اعضای‌خانواده‌بازتعريف‌کالبد‌خانه‌را‌به‌دنبال‌‌شکل‌مي
داشته‌است.
زندگي،قاجار.،شیوهساختار‌خانواده،ساختار‌خانهتهران،کلید واژگان:
مريم‌ارمغان‌است.دکترای‌اين‌مقاله‌برگرفته‌از‌رساله‌‌دانشجوی‌دکترای‌معماری‌دانشگاه‌آزاد‌اسالمي‌واحد‌تهران‌مرکز[email protected]دانشیار‌گروه‌معماری،دانشگاه‌آزاد‌اسالمي‌واحد‌تهران‌مرکز[email protected]
دانشیار‌گروه‌معماری،دانشگاه‌آزاد‌اسالمي‌واحد‌تهران‌مرکز [email protected]
1،شماره3دورهشناسي‌ايران،های‌انسان‌پژوهش35
مقدمه‌شیوه و در‌‌فرهنگ همواره زندگي
فضای‌معماری‌بوده‌‌رابطه ای‌تنگاتنگ‌با
جايي‌که‌معماری‌به‌عنوان‌ابزار است‌تا
جامعه يک مردمان فرهنگ سنجش
کند.کالبد‌خانه‌و‌ساختار‌‌معرفي‌عمل‌مي
واسطه به رفتارها‌ر‌خانواده، و ويدادها
يکديگر با تعامل در زندگي(، )فرهنگ
هستند.به‌اين‌ترتیب‌تغییر‌در‌هر‌يک‌بر
روی‌دو‌عنصر‌ديگر‌تاثیر‌خواهد‌گذاشت
ها‌های‌اعیاني‌و‌کاخقاجار‌به‌اذعان‌بسیاری‌محققان‌و‌شواهد،اوج‌ساختن‌خانه‌دوره(.1)نمودار
معماری‌‌های‌کالبدی‌و‌عناصر‌مجزاشدهبه‌ويژگي‌ها‌از‌معماری‌آن‌دورهاما‌اغلب‌گزارش؛است
کیفیت‌زيبايي يا )میرمیران: اختصاص‌يافته کالن آيت1323شناسي ؛ درودگر:1335اللهي: ؛
کالبد‌خانه‌يعني‌ساختار‌و‌‌دهندهو‌عامل‌اساسي‌شکل(1333؛گودرزی:1335؛قباديان:1331
بخشي‌از‌کتاب‌زندگي‌خانواده‌مورد‌بررسي‌قرار‌نگرفته‌اس‌شیوه طبیعتت. فرهنگ، به‌‌خانه،
سازمان تأکید‌بر‌کالبد‌فضاها‌يابي‌فضای‌خانهدنبال‌شناسايي‌معیارهای‌مؤثر‌در با های‌قاجار،
(ولي‌ساختار‌خانواده‌را‌به‌صورت‌عمیق‌مورد‌مالحظه‌قرار‌نداده1333است)حائری‌مازندراني،
است.
نمايد:خأل‌تحقیقاتي‌موجود،بررسي‌سه‌موضوع‌ضروری‌مي‌در‌زمینه
بررسي‌ساختار‌خانواده (1
برای‌تبیین‌رابطه‌کالبد‌خانه‌و‌رويدادهای‌رخ‌دهندهبررسي‌عناصر‌شکل (1 داده‌در‌آنها
بین‌فرهنگ‌زندگي‌و‌کالبد‌معماری
ساختار‌خانواده‌و‌ساختار‌خانه‌بررسي‌رابطه (3
چارچوب نظری‌نوشته در است‌که موضوعي خانگي فرهنگ‌زندگي و خانه راپوپورتساختار (،1333)1های
دهند‌که‌از‌آن‌میانسخن‌از‌آن‌به‌میان‌آمده‌است.از‌نظر‌او،عوامل‌متعددی‌به‌خانه‌شکل‌مي
شیوه‌يم نظام‌اجتماعي، خانواده، ساختار روابط‌اجتماعي‌‌توان‌به‌اعتقادات‌مذهبي، معیشت‌و
های‌بومي‌را‌مورد‌مالحظه‌بايست‌در‌نظر‌داشت‌که‌بحث‌راپوپورت‌خانهمیان‌افراد‌اشاره‌کرد.مي
شیوه‌يم‌قرار به راجع و صحبت‌ميدهد الگو با خانه‌های‌سنتي‌همراه و های‌اعیاني‌که‌کند
1 Rapoport
منبع:نگارندگان
ساختار‌خانواده
زندگيرهنگ‌ف
حاضر‌پژوهششده‌در‌گانه‌بررسيسه:رابطه1نمودار
هساختار‌خان
31تهران‌در‌دوره‌قاجار‌‌‌های‌اعیاني‌معماری‌و‌فرهنگ‌در‌خانه
گیرد.همچنین‌او‌‌های‌خاص‌جامعه‌در‌بحث‌او‌قرار‌نمي‌تعلق‌به‌روشنفکران،ثروتمندان‌يا‌گروهم
مي ساختهاستدالل شکل برای آنچه که نظر‌کند از است‌که پاسخي نوع دارد، اهمیت شده
مي داده نیازها به فرهنگي )راپوپورت، 1333شود :151 نگرشي،155ـ چنین اساس بر .)
روستايي‌گیالن‌قابل‌مالحظه‌است.(بر‌روی‌مسکن‌جامعه1325ان‌برومبرژه)مطالعات‌کريستی
زندگي‌و‌نقش‌و‌‌در‌پژوهش‌برومبرژه‌بررسي‌ساختار‌و‌شکل‌خانه،بر‌اساس‌ارتباط‌آن‌با‌شیوه
روابط‌افراد‌در‌خانواده‌تبیین‌شده‌است.
ی‌استفادهها‌هيظرنبرای‌تعريف‌و‌تبیین‌مشاهدات‌و1ها‌یجوار‌هماز‌اصطالح1هال‌ادوارد
استفاده‌کرده‌است‌که‌به‌عنوان‌جلوه اصلي‌‌ای‌از‌خرده‌فرهنگ‌دارای‌سه‌جنبهانسان‌از‌فضا
سیمای‌ثابت سیمای‌نیمه3است: بي، 4شکلثابت‌و 1334)هال، :113 ساختمان113ـ ها،(.
اساس‌طرح داخل‌بر از الگوهای‌ثابت‌هستند‌که بندی‌های‌فرهنگي‌معیني‌تقسیمسیمايي‌از
شوند.مي
گرفته قرار مالحظه مورد فضاها موقعیت و رفتارها پژوهش‌حاضر طريق‌در از تا اند
های‌فرهنگي‌به‌شناسايي‌الگوهای‌ثابت‌طراحي‌خانه‌دست‌يافت.شناسايي‌طرح
های پژوهشپرسش‌سوال‌کیفي‌حوزه‌برای‌مطالعه انساني، اجتماعي‌و علوم مرتبط‌با ها طراحي‌های‌پژوهشي‌باز
ضمن‌جستجو‌درباره‌مي گرفتن‌نقش‌پژوهشگری‌که‌‌شوند‌تا به‌کار از موضوع‌مورد‌پژوهش،
کارشناس‌مي را پرسش‌خود بهترين کردن مطرح در سعي و شود.پندارد پرهیز دارد، را ها
تواند‌مطرح‌شوند:های‌اصلي‌به‌شکل‌زير‌ميپرسش
های‌اعیاني‌قاجار‌چه‌عماری‌خانهم‌ساختار‌تاثیر‌ساختار‌خانواده‌و‌فرهنگ‌زندگي‌بر (1
بوده‌است؟
تاثیر‌تغییر‌ساختار‌خانواده‌بر‌کالبد‌خانه‌چه‌بوده‌است؟ (1
پژوهش روشکند‌تا‌بتوان‌تعبیر‌صحیحي‌برای‌هر‌مسئله‌در‌ارتباط‌تحقیق‌تفسیری‌ـ‌تاريخي‌کمک‌مي‌شیوه
اثر واقعیت‌شده‌شناختهبا و داد ارائه از را زندگي به نمودهای‌مربوط استنتاج آنها بنابراين؛
کالبدی‌خانه‌پديده جستجوی اجتماعي‌و مکاني‌پیچیده‌زمینه در فرهنگي‌ـ با‌زماني‌و اش،
مرحلهجهت سه در است‌و همراه نگر کل و روايتي تبییني ابتدا‌‌گیری است؛ صورت‌گرفته
1 Hall, Edward Twitchall 2 Proxemics 3 fixed-feature space 4 informal space
1،شماره3دورهشناسي‌ايران،های‌انسان‌پژوهش31
ها‌و‌در‌سازماندهي‌دادهبايست‌مورد‌بررسي‌قرار‌گیرند،سپس‌جستجو‌و‌‌گردآوری‌منابع‌که‌مي
ها.آخر،ارزيابي،توصیف‌و‌تحلیل‌داده‌مرحله
،خانواده‌و‌ساختار‌خانه‌دهد.های‌اعیان‌و‌تجار‌را‌مورد‌توجه‌قرار‌ميپژوهش‌حاضر،خانه
شاه‌به‌فرنگ‌دچار‌تغییراتي‌شد؛اما‌اين‌‌فرهنگ‌زندگي‌اشرافي،بعد‌از‌نخستین‌سفر‌ناصرالدين
پي‌آشکار‌ساختن‌نقش‌ساختار‌خانواده‌و‌فرهنگ‌زندگي‌در‌شکل‌دادن‌به‌پژوهش‌آثار‌تنها‌در
ساختار‌خانه‌است.
بدون‌مطالعه‌ساختار‌خانه‌و‌دگرگوني‌مطالعه ساختار‌خانواده‌و‌شیوه‌و‌فرهنگ‌‌های‌آن،
ترتیب‌مطالعه اين به امری‌غیرممکن‌است؛ آن، مصاحبهحالشرح‌زندگي‌در و ضروری‌ها ها
اولیهدگي‌خصوصي‌در‌دورهزن‌چرا‌کهاست، زيادی‌از‌آن‌‌ی‌قاجار،موضوعي‌نیست‌که‌اطالعاتِ
از‌جمله‌منابع‌دست‌اول‌مي (،1324السلطنه)خاطرات‌عین‌روزنامهتوان‌به:در‌دسترس‌باشد.
تاج )خاطرات )1321السلطنه عبداهلل‌مستوفي زندگاني شرح و کرد.1321و1331( اشاره )
به)دانشگاه‌هاروارد(در‌عصر‌قاجاردنیای‌زنان‌وجود‌در‌سايت‌اينترنتي‌ها‌و‌مستندات‌ممصاحبه
وجود‌‌غني‌کردن‌يافته بسیاری‌نیز منابع‌معتبر‌دست‌دوم اين‌زمینه در کمک‌کرد. بسیار ها
از‌جمله‌نوشته (1333و1323(و‌جعفر‌شهری)1333و1311های‌منصوره‌اتحاديه)دارند،
اند.به‌اجتماعي،فرهنگي‌و‌سیاسي‌آن‌دوره‌را‌مورد‌بررسي‌قرار‌دادهکه‌شرايط‌‌هستند‌ذکر‌قابل
های‌اعیاني،ساختار‌خانواده‌و‌خانه‌و‌فرهنگ‌زندگي‌در‌خانهادشدهاين‌ترتیب،از‌طريق‌متون‌ي
قاجار‌مورد‌مالحظه‌قرار‌گرفته‌است.
مي مالحظه نقش‌اعضا و خانواده ساختار ابتدا مقاله، اين بخشدر سپس، های‌شود.
گیرد.در‌نهايت‌ارتباط‌ساختار‌خانه‌با‌مختلف‌خانه،رويدادها‌و‌کارکرد‌آن‌مورد‌بررسي‌قرار‌مي
شود.و‌بررسي‌چند‌خانه‌تبیین‌مي‌فرهنگ‌زندگي‌و‌ساختار‌خانواده‌از‌طريق‌مطالعه
پژوهشهای یافته‌سه‌محور‌صوها‌از‌منابع‌پیشمطالعات‌و‌گردآوری‌داده (1رت‌گرفته‌است:تر‌يادشده،پیرامونِ
خانواده‌ساختار ،1 فرهنگ‌زندگي‌خانگي‌و خانه‌و ساختار اساس3( بر خانه تبیین‌ساختار )
ساختار‌خانواده.
ساختار خانواده ازدواج‌اعضای‌خانواده دلیل به تغییر اين بودند؛ تغییر حال در مدام قاجار های‌اعیاني‌دوران
بود. فرزندان‌خانه يا مرد خدمهمتعدد تعداد نیز‌‌متعاقباً بودند خدمت‌اعضای‌خانواده در که
و‌خدمه اعضا تعداد بود. هماناعیاني‌مي‌خانه‌متغیر باشد؛ زياد گونه‌که‌صورت‌توانست‌بسیار
مستخدمین‌داخلي و که‌شبانه‌محوطه‌اجزاء فرمانفرما باغ‌شاهزاده و ساکن‌خانه آنجا در روز
33تهران‌در‌دوره‌قاجار‌‌‌های‌اعیاني‌معماری‌و‌فرهنگ‌در‌خانه
(.104ـ1311:100ر‌برآورد‌گشته‌بود)اتحاديه‌و‌سعدونديان،نف110اند،بودند‌منزل‌داشته
اند‌که‌در‌خارج‌از‌محوطه‌وآمد‌داشته‌فرمانفرما‌رفت‌البته‌اجزاء‌و‌مستخدمین‌ديگری‌نیز‌به‌خانه
(.به‌منظور‌تبیین‌ساختار101ـ103خانه‌و‌باغ‌مسکوني‌شاهزاده‌فرمانفرما‌ساکن‌بودند)همان:
خانواده‌و‌چگونگي‌روابط‌بین‌آنها‌‌دهندهيا‌همان‌عناصر‌شکل‌های‌متعددشبايست‌نقخانواده‌مي
های‌خانه‌شامل‌پنج‌دسته‌بود:مرد)همسر‌يا‌پدر(،زن)همسر‌را‌بررسي‌کرد.به‌طور‌کلي‌نقش
ها‌و‌خدمه.يا‌مادر(،فرزندان،خواجه
ی‌از‌ايشان‌بردار‌فرمان‌ترها‌وحاکم‌بود.احترام‌به‌بزرگ‌قاجار‌دوره‌پدرساالری‌در‌خانواده
لزومات‌بود: اين‌روزگار‌همه‌به‌خود‌اجازه‌ميپرسش”از دهند‌در‌زمان‌پدران‌ما‌هايي‌که‌در
“مرسوم‌نبوده‌و‌اختیار‌آقای‌خانه‌نامحدود‌بوده‌است تأمین‌نیازهای1331:111)مستوفي، .)
برای‌مردان‌اعیاني ی‌رايج‌بود،اين‌چندهمسراقتصادی‌خانواده‌به‌طور‌عمده‌بر‌عهده‌مرد‌بود.
الملک‌‌معاون‌السلطنه‌عروسيخورد‌چنانکه‌عینهای‌آن‌دوره‌بسیار‌به‌چشم‌ميموضوع‌در‌نوشته
الدوله‌را‌با‌دختر‌ظهیرالدوله‌گزارش‌داده‌است:قوام
خیلي‌مفصل‌و‌با‌دستگاه‌عروس‌را‌آوردند.تماشا‌داشت.اين‌مرد‌شصت‌ساله‌اين”
اعلیحضرت‌‌ر‌پنج‌زن‌و‌پسر‌و‌دخترهای‌بزرگ‌و‌نوهقسم‌عروسي‌کند‌و‌پس‌از‌چها
(.1324:002)“دختر‌دوازده‌ساله‌را‌بگیرد.اسباب‌تفريح‌و‌مضحکه‌بود
دوره مي‌زنان‌در کودکي‌برای‌ازدواج‌آماده از هنگامي‌که‌قاجار به‌عنوان‌مثال، شدند.
که‌هنوز‌کودکي.درحاليکردندسالگي‌رسیده‌بود،همه‌از‌عروسي‌او‌صحبت‌مي3السلطنه‌به‌‌تاج
عروسک با بازی مشغول و تاجبیش‌نبود خواهر حالي در ملیجک‌نیز را‌هايش‌بود. السلطنه
(.انتخاب‌همسر‌مناسب‌ثروتمند1321:13السلطنه،انتخاب‌کرد‌که‌خود‌طفلي‌بیش‌نبود)تاج
باارزش‌بود‌که‌تحصیالت‌و‌ثروت‌‌همان‌قدرای‌قدرتمند‌برای‌دختران‌و‌از‌خانواده‌کرده‌لیتحصو
برای‌پسران.زندگي‌زن‌به‌تنهايي‌پسنديده‌نبود‌و‌نه‌تنها‌منعي‌برای‌ازدواج‌مجدد‌به‌خصوص
(.گلدوزی،1333:43شدند)اتحاديه،برای‌زنان‌قاجار‌اشرافي‌وجود‌نداشت‌بلکه‌تشويق‌نیز‌مي
شد.از‌مادر‌به‌دختر‌منتقل‌مي‌پزی‌از‌هنرهای‌زنان‌آن‌دوره‌بوده‌کهخیاطي،آشپزی‌و‌شیريني
برای‌تهیه نمي‌حتاجيما‌زنان خارج خانه اين‌از برای پیشکار و تعدادی‌نوکر همواره و شدند
ها‌و‌کنیزها‌نیز‌درون‌خانه،گوش‌به‌فرمان‌زنان‌بودند‌و‌زنان‌را‌حتي‌در‌منظور‌داشتند.کلفت
وظیفه ميانجام ياری مادری تاج‌ی کردند؛ ضمن در رابطهالسلطنه در‌‌نقد فرزند با مادر
کند‌که‌ظاهرا‌رسم‌بوده‌است‌بعد‌از‌تولد،فرزند‌به‌‌های‌اشرافي،به‌اين‌موضوع‌اشاره‌مي‌خانواده
توانست‌به‌حضور‌شد‌و‌با‌اجازه‌مي‌دايه،دده‌و‌ننه‌سپرده‌و‌در‌سرايي‌مجزا‌از‌مادر‌نگهداری‌مي
ده‌بود‌تا‌کودک‌و‌مادر.حتي‌برای‌شیر‌تری‌بین‌کودک‌و‌دمادر‌برود.به‌اين‌ترتیب‌الفت‌بیش
1،شماره3دورهشناسي‌ايران،های‌انسان‌پژوهش34
دايه نوزاد، به ميدادن استخدام فاصله‌شدای ميو ايجاد مادر و کودک بین گشت‌ای
(2ـ1321:15السلطنه،)تاج
حد‌زيادی‌وجود‌داشت)همان: احترام11ـ13برتری‌فرزند‌پسر‌نسبت‌به‌دختر‌تا .)
(به‌رابطه‌خوب‌میان‌فرزنداني‌از1333ود.فرمايان)مرسوم‌ب‌تر‌بزرگگذاشتن‌به‌خواهر‌و‌برادر
خانه مختلف‌در خانواده‌مادران کودکان البته است. کرده اشاره بر‌‌فرمانفرما عالوه سلطنتي
کودکان‌طبقه چند‌تن‌از برادران‌با سن‌هفت‌سالگي‌متوسط‌بزرگ‌مي‌خواهران‌و در شدند.
مي خمکتب و لَله و معلم آنها برای و ميرفتند معین )تاجواجه شد 1321السلطنه، ؛15:
(.12ـ1311:13السلطان،ظل
)مهدوی:که‌خود‌تحت‌تاثیر‌مالحظات‌مذهبي‌آن‌دوران‌بود‌جدايي‌دنیای‌زنانه‌و‌مردانه
111 کمباعث‌مي (302: فضای‌بیروني‌جامعه‌حضور بنابراين‌شد‌زنان‌در باشند، رنگي‌داشته
شاهزاده‌‌بین‌اين‌دو‌دنیا‌ضروری‌بود.به‌عنوان‌نمونه‌در‌خانه‌هها‌به‌عنوان‌واسطحضور‌خواجه
خواجه‌و‌در‌خانه مرضیه‌خانم‌نصرت‌مظفری‌ثابتي،حاجي‌بشارت‌فرمانفرما،آحسینِ ی‌پدریِ
مي ايفا را مردانه و زنانه و بیروني و اندروني نقش‌رابط‌فضای خان )فرمايان، ؛1333کردند
(.1333مظفری‌ثابتي،
به‌به‌نیازهای‌ساکنان‌خانه،خدمتکاران‌متعددی‌برای‌خانه‌استخدام‌مي‌با‌توجه شدند.
شد‌که‌عنوان‌نمونه‌با‌تولد‌کودک،لَله‌و‌دايه‌و‌با‌رسیدن‌به‌سن‌تحصیل،معلمي‌استخدام‌مي
مي سکونت خانه در خانمگاهي و آقا خدمت به نیز ديگری خدمتکاران خانه‌گزيدند. های
تجمالت‌بوده‌است)عبداهلل‌‌ها‌و‌چهارپايان‌از‌جملهگان‌و‌چاکران‌و‌اسبآمدند.زيادی‌بند‌درمي
(.1331:331مستوفي،
خانواده با ازدواج پس‌از پسر فرزندان زندگي يا مرد همسران مي‌تعداد توانستپدری،
زندگي‌شکل از اساس‌آنچه بر اما کند، ايجاد را خانواده از متفاوتي شرحنامههای و ها‌حالها
(.1قاجار‌دست‌يافت)نمودار‌‌توان‌به‌تصويری‌از‌ساختار‌خانواده‌در‌دوره‌ستخراج‌شده‌است،ميا
30تهران‌در‌دوره‌قاجار‌‌‌های‌اعیاني‌معماری‌و‌فرهنگ‌در‌خانه
ساختار خانه و فرهنگ زندگی خانگی ،ستینپرداختن‌به‌ساختار‌خانه‌بدون‌در‌نظر‌گرفتن‌رويدادها‌و‌فرهنگ‌زندگي‌در‌آن،ممکن
با آن، فرهنگ‌زندگي‌در خانه‌و ساختار اين‌قسمت، گرفته‌‌همبنابراين‌در بررسي‌قرار مورد
است.
سال‌خانه پس‌از‌آن‌با1134های‌تهران‌تا درون‌حصار‌ناصری‌قرار‌داشتند. ه.ق‌غالبا
به‌دلیل‌آب‌و‌هوای‌نامناسب‌تهران‌در‌ش‌توسعه هر،حصار‌ديگری‌در‌اطراف‌شهر‌کشیده‌شد.
از‌حصار‌جديد‌بود،خارجرفتند‌که‌های‌يیالقي‌اطراف‌ميها‌به‌بخشهای‌گرم،اغلب‌خانوادهماه
باغ‌يم‌به‌عنوان‌نمونه داشتن‌چند‌منزل‌برای‌اعیان‌‌های‌شمیرانات‌اشاره‌کرد.توان‌به‌خانه‌ـ
ها‌عازم‌شمیران‌گرديدند‌و‌بنده‌طرف‌عصر‌تنها‌سوار‌شده،تقريباً‌صبح‌خانم‌با‌بچه”.رايج‌بود
فرمانفرما‌نیز(.خانواده1311:13)معیرالممالک،“نیم‌ساعت‌از‌شب‌وارد‌منزل‌تجريش‌گرديدم
های‌يیالقي‌در‌تجريش‌داشتند‌که‌چندين‌اتاق‌و‌آشپزخانه‌داشت‌ولي‌در‌تابستان‌چادرهايي‌باغ
(.1333زدند‌که‌دارای‌در‌و‌پنجره‌بوده‌است)فرمايان،سم‌پوش‌ميبه‌ا
از‌پنج‌قسمت‌تشکیل‌خانه های‌اعیاني‌تهران‌چه‌درون‌حصار‌شهر‌و‌چه‌بیرون‌آن‌غالبا
خانه،بیروني،اندروني‌و‌فضای‌خدمه.الزم‌به‌ذکر‌است‌که‌‌و‌کالسکه‌لهيسر‌طوشد:ورودی،مي
معموال‌به‌صورت‌اتاق های‌يک‌رو‌که‌همگي‌به‌هم‌راه‌داشتند،همواره‌توسط‌يک‌اين‌فضاها،
باغ‌ساماندهي‌مي خانه‌ميفضای‌باز‌همچون‌حیاط‌يا بر‌فضاهای‌مذکور، عالوه توانست‌شدند.
(.1فضای‌مجزايي‌مانند‌حسینیه‌برای‌برگزاری‌مراسم‌مذهبي‌داشته‌باشد)تصوير
هاخواجه
فرزند
فرزند
پیشکار
کلفت
لَلِه،دايه،ننه
خدمه
منبع:نگارندگان
ها‌در‌مرز‌دنیای‌مردانه‌و‌زنانههای‌جداگانه،خواجهاعضای‌خانواده،حريم‌ارتباطاعیاني،خانواده‌ساختار:1نمودار
لَلِه،دايه،ننه
فرزند
لَلِه،دايه،ننه فرزند
لَلِه،دايه،ننه
پیشکار
کلفت
زن)همسر،مادر(
مرد)همسر،پدر(
زن)همسر،مادر(
1،شماره3دورهشناسي‌ايران،های‌انسان‌پژوهش31
ورودی
عقب کوچه از که بود جلوخاني شامل قرار‌‌نشینيورودی ورودی سردر آن پس‌از داشت‌و
جايگاه‌اجتماعي‌ـ‌اقتصادی‌خانواده‌بود.هر‌چند‌‌دهندهگرفت‌که‌ارتفاع‌و‌اجزای‌آن‌نمايش‌مي
امین محمدحسن حاج همچون از‌تجاری و نداشتند ديگران توجه جلب برای تمايلي الضرب
از‌آنجا1333نمودند)مهدوی،های‌استادکارانه‌پرهیز‌ميورودی ها‌چراغ‌عمومي‌يي‌که‌کوچه(.
های‌اعیان‌مجهز‌به‌چراغي‌بودند‌که‌عظمت‌فانوس‌آن‌از‌حیثیت‌اجتماعيِ‌نداشتند،تنها‌خانه
از‌سردر،راهرويي‌تاريک‌قرار‌داشت‌که‌‌پس(.1331:332کرد)مستوفي،صاحب‌آن‌حکايت‌مي
به‌‌واردشدهای‌افراد‌رسید.هشتي‌دارای‌سکوهايي‌بربه‌هشتي،محل‌استقرار‌قاپوچي)دربان(مي
(.از1333شدند)فرمايان،بنا‌بود‌که‌پس‌از‌تشخیص‌هويت‌و‌دريافت‌اجازه‌به‌داخل‌راه‌داده‌مي
(.104ـ1331:102هشتي‌درهايي‌به‌اندروني‌و‌بیروني‌راه‌داشته‌است)مستوفي،
مي از‌هشتي‌به‌اين‌مسئله‌باز کردن‌مسیرها حتي‌با‌‌لزوم‌جدا گشته‌است‌که‌زنان‌را
وآمد‌خود‌مجبور‌به‌عبور‌از‌وسط‌مردان‌‌چادر‌چاقچور‌از‌نگاه‌مردان‌محفوظ‌دارد‌تا‌آنها‌در‌رفت
از‌وسط‌بیروني‌بوده‌است)مستوفي،خواربارها‌نشوند.دلیل‌ديگر‌انتقال‌هیزم،ذغال‌و‌و‌مهمان
1331:102.)
بدون‌هشتي‌و‌‌شد.خانهمعموال‌يکي‌دو‌اتاق‌مجزا‌بر‌روی‌هشتي‌به‌نام‌باالخانه‌ساخته‌مي
است)شهری، به‌ساختن‌باالخانه‌نبوده مجاز کوچه، از 1333بدون‌راهي‌مجزا ظاهرا142: .)
1333:011مهدوی،منبع:
1
2 3
هشت
ی
حیاط‌حمام
نقشه1تصوير خان: يوسف میرزا منزل
اش‌بهمن‌بیاني‌کشیده‌است.الممالک‌که‌نوهانیب
www.qajarwomen.org/fa/items/31b077.html منبع:
داالن
بیروني
اندروني
حیاط‌طويله
اندروني
رسم1تصوير خانهالگويي: الضرب‌نیام‌حسنمحمدحاج‌‌از
هینی(حس3بیروني،(1(اندروني،1ه.ق.:1144پس‌از‌سال
32تهران‌در‌دوره‌قاجار‌‌‌های‌اعیاني‌معماری‌و‌فرهنگ‌در‌خانه
صاحب خودِ زندگي محل ميباالخانه نیز عینتوانسخانه چنانچه به‌ت‌باشد، توجه با السلطنه
پدری‌عبداهلل(.در‌خانه1324:142السلطنه،هايش‌خاطراتش‌را‌در‌آنجا‌نوشته‌است)عین‌اشاره
آبرومند يکي‌بر‌روی‌هشتي‌و دو‌باالخانه، ديگری‌برای‌نوکر‌‌روی‌آن‌باالخانهو‌روبه‌مستوفي،
خانه،به‌استفاده‌از‌باالخانه،به‌عنوان‌مکتب(.در‌جايي‌ديگر1331:101بوده‌است)مستوفي،
(.313اشاره‌شده‌است)همان:
خانه کالسکهو لهیسر طو
ای‌که‌دارای‌همه‌چیز‌همان‌طور‌که‌امروز‌گاراژ‌جزء‌لوازم‌خانه‌است،در‌آن‌روزها‌هم‌طويله”
(.از‌دری1331:102)مستوفي،“انبار‌برای‌آب‌دادن‌به‌اسب‌هم‌باشد‌از‌لوازم‌خانه‌بودحتي‌آب
)خانه هشتي )خانه‌در ورودی از پیش داالن در دری از گاهي و مستوفي( عبداهلل پدری
)خانه‌نصیرالدوله( کوچه از مجزا دری از گاهي بیان‌و يوسف‌خان طويله‌میرزا وارد الملک(
شدند.مي
اندرونی و بیرونی
شد‌که‌به‌تمامي‌نیازها‌پاسخ‌دهد.ای‌ساخته‌ميبه‌گونه‌های‌خانهاتاق
و‌دستي‌و‌کتههای‌متعدد‌برای‌چیدن‌ظروف‌دمهر‌اتاق‌شامل‌بود‌بر‌طاقچه” ها
هايي‌برای‌کتاب‌و‌وسائل‌پنهان‌داشتن‌و)رف(برای‌ظروف‌و‌اشیاء‌کوچک‌‌گنجه
صندوقخانه و غیرضرور صندوق‌قیمتي‌و رختخواب‌و دادن‌کرسي‌و ای‌برای‌جا
(.1323:141)شهری،“شپزخانه‌و‌اسباب‌سماورالبسه‌و‌ظروف‌آ
اتاق‌به‌اين‌ترتیب‌توسط‌پستو‌و‌صندوقخانه‌از‌يک‌سو‌و‌ايواني‌در‌جلوی‌‌امکان‌توسعه
تا‌بسته‌مهیا‌بود‌که‌‌باز‌مهینشد‌و‌طیفي‌از‌فضاهای‌متنوع‌زندگي‌از‌آن‌از‌سويي‌ديگر‌میسر‌مي
داد.به‌نیازهای‌مختلف‌ساکنان‌آن‌پاسخ‌مي
میانه‌اثاثیه تا اتاق‌يک‌دست‌فرش‌و‌‌حکومت‌ناصرالدين‌اتاق هر بود. ساده بسیار شاه
هنگام‌شب‌روی‌فرش‌پهن‌و‌صبح‌جمع‌مي به‌طوری‌که‌تشک‌را اند‌کردهتشک‌داشته‌است.
هايي‌که‌حمل‌و‌در‌البسه‌و‌زينت(.تجمالت‌در‌اثاث‌خانه‌و‌طعام‌کمتر1321:100)اولیويه،
تر‌بوده‌است.چنانکه‌در‌اين‌دوران،میز‌و‌صندلي‌و‌تختخواب‌و‌عداد‌زنان‌بیشکردند‌و‌يا‌تمي
ايراني‌معمول‌نبوده‌‌پرده‌در‌خانه کف‌برای‌منظورهای‌مختلف‌‌چرا‌که(1333:103)مهدوی،
کن،کنده‌ها‌قبل‌از‌ورود‌به‌اتاق،در‌کفششد‌و‌کفشنشستن،خوردن‌و‌خوابیدن‌استفاده‌مي
1،شماره3دورهشناسي‌ايران،های‌انسان‌پژوهش33
http://www.qajarwomen.org/fa/items/1015A5.html: منبع
های‌متعدد‌همسران‌فرمانفرما‌و‌اتاق‌آحسین‌خواجه‌اندروني‌لحسین‌میرزا‌فرمانفرما،عمارت‌عبدا‌نقشه:3تصوير
مي سفید جوراب و موضوعميشد اين نوشتهپوشیدند. در ديده‌ها نیز مستوفي عبداهلل های
(.1331:110)مستوفي،“ترين‌نوکرها‌رعايت‌پاکیزگي‌پا‌و‌جوراب‌را‌داشتندپست”شود:مي
بي نام به مسن‌خانه خانهاتاق‌فرد به‌حسن‌امینحاج‌محمد‌بي‌در سمت‌رو الضرب‌در
ها،به‌سمت‌کوچه)جدا‌از‌ورودی‌اصلي‌خانه(بود.عروسغرب‌قرار‌داشت‌و‌حتي‌دارای‌راهرويي
های‌خود‌رفتند‌اما‌برای‌خواب‌و‌صرف‌غذا‌به‌بخشبي‌به‌آنجا‌ميها‌برای‌ديدنِ‌بيپسرها‌و‌نوه
(.1333:103)مهدوی،گشتند‌باز‌مي
تابستان‌گاهي‌بخشي‌از‌يک‌اتاق‌به‌فضای‌شخصي‌اختصاص‌مي در به‌عنوان‌مثال، يافت؛
مکان‌‌پنجره به‌حیاط، مخده‌ريپذ‌دلرو اتاق‌با خانم‌خانه‌بود. و بالشآقا و ميها پر شد‌و‌ها
(.1320:311خانه‌باشد)نجمي،صاحب‌توانست‌دفتر‌کار‌و‌کتابخانهاتاق‌مي‌برگزيده‌گوشه
خانه در امین‌حاج‌اندروني بخشمحمدحسن شامل برای‌الضرب، جنوب به رو هايي
شاهزاده‌فرمانفرما،در‌هر‌‌که‌در‌خانه‌درحالي(.1333:101)مهدوی،ش‌بود‌زندگي‌او‌و‌همسر
زندگي‌مي خدمه فرزندان‌و همراه به او زنان يکي‌از خانه،اندروني، محل‌زندگي‌مرد و کرد
بیروني‌بود.
پدرش‌را‌با‌حکومت‌‌خانه‌حافظ‌فرمايان،فرزند‌عبدالحسین‌میرزا‌فرمانفرما،سیستم‌اداره
اندرون‌ملوک است‌که بودجهالطوايفي‌مقايسه‌کرده خدمتکاران‌و آشپزخانه، مستقل‌بودند؛ ها
مي خوبي به اندرون، هر در مادران داشتند. را هزينهخودشان را‌توانستند خود اندرون های
اندرونها‌به‌هم‌راه‌داشتندبنويسند‌و‌حساب‌کنند.در‌عین‌استقالل،معموال‌اندرون ها‌به‌نام.
مي خوانده بزرگ‌پسر، فرمانفرمافرزند عمارت در مثالً شد. میرزا3)تصوير جمشید اندرون )
متعلق‌به‌فاطمه‌بیگم،اندرون‌صبار‌میرزا‌متعلق‌به‌معصومه‌خانم‌و‌اندرون‌منوچهر‌میرزا،متعلق
(.1333به‌بتول‌خانم‌بوده‌است)فرمايان،
33تهران‌در‌دوره‌قاجار‌‌‌های‌اعیاني‌معماری‌و‌فرهنگ‌در‌خانه
شد.چرا‌کهدر‌قسمت‌بیروني‌گاهي‌اتاقي‌برای‌اقامت‌مهمانان‌در‌نظر‌گرفته‌مي
شخص‌غريب‌در‌آن‌منزل‌کند‌‌در‌اين‌وقت‌در‌تهران‌غیر‌از‌کاروانسرا،جايي‌که”
هايي‌که‌سر‌و‌کاری‌با‌واليات‌داشتند،مجبور‌بودند‌محل‌خانه‌وجود‌نداشته‌کلیه
نسبتا‌آبرومندی‌در‌بیروني‌خود‌داشته‌باشند‌تا‌واردين‌خارج‌را‌که‌گاهي‌با‌اسب‌و
(.1331:111)مستوفي،“آمدند‌بتوانند‌پذيرايي‌کنندنوکر‌هم‌مي
نیمه باغ‌سامان‌دادن‌به‌فضاهای‌بسته‌و اطراف‌بود‌همچنین‌فضای‌‌نقش‌حیاط‌و باز
ها.در‌شرح‌پذيرايي‌هايي‌مانند‌بازی‌کودکان،دور‌هم‌جمع‌شدن‌اعضای‌خانه‌و‌مهماني‌فعالیت
هنگام‌غروب‌اسب‌و‌نوکری‌فرستاده‌بودند‌سوار‌شده‌وارد”نصیرالدوله‌از‌حاج‌سیاح‌آمده‌است:
ی‌داشت‌داللت‌کردند‌در‌وسط‌باغ‌چند‌ا‌شده‌تیتربشدم.نوکرهای‌بسیار‌مؤدب‌و‌منزل‌ايشان
(.1341:25)سیاح،“کرسي‌نهاده‌بودند
آنها‌وسعت‌پذيرايي‌بساط‌تعزيه‌که‌خانه‌کيهر‌از‌شاهزادگان‌و‌اعیان‌و‌رجال‌هم”
های‌چي‌و‌موزيکالچيو‌خود‌آنها‌توانايي‌پرداخت‌انعامات‌قاطرچي‌و‌ساربان‌و‌نقاره
خواندند.حتي‌بعضي‌همان]موزيکانچي[دولتي‌که‌در‌تعزيه‌بود،داشتند،تعزيه‌مي
هم‌طوری‌‌طور‌که‌چادر‌خاص‌به‌اندازه حیاط‌را بودند، حیاط‌بزرگ‌تدارک‌ديده
:1331)مستوفي،“خواني‌بتواند‌به‌تکیه‌تبديل‌بشود‌خته‌بودند‌که‌در‌ايام‌تعزيهسا
433-433.)
www.qajarwomen.org/fa/items/1257A87.html:منبع
قاجاری‌حیاطِ‌خانه‌خواني‌در:مراسم‌روضه4تصوير
1،شماره3دورهشناسي‌ايران،های‌انسان‌پژوهش45
دیگر فضاهای اندرونی و بیرونیخانه‌‌شد‌چرا‌که‌اولین‌پخت‌و‌پز‌در‌آن‌ولیمهبندی‌ميآشپزخانه،آخرين‌بنای‌خانه‌بود‌که‌اجاق
(.اجاق‌مطبخ‌در‌شمال155ـ1333:151گرفته‌است)شهری،بود‌و‌بنّا‌با‌اتمام‌مطبخ‌انعام‌مي
کرد‌و‌در‌زرتشتیان‌را‌تداعي‌مي‌و‌جنوب‌مکروه‌و‌ممنوع‌بود؛چرا‌که‌در‌سمت‌جنوب،آتشکده
تر‌بود.سمت‌شمال،آشپزِ‌جلوی‌اجاق‌پشت‌به‌قبله‌بود.جهت‌شرق‌پسنديده
درخانواده داشتند، سکونت خانه يک در که خويشاوندی خانواده‌حاليهای همگي که
ی‌نیز‌داشتند.به‌منظور‌حفظ‌ا‌شده‌فيتعردادند‌اما‌حريم‌خصوصي‌گسترده‌و‌بزرگي‌را‌شکل‌مي
عبداهلل‌مستوفي‌که‌در‌‌های‌متعددی‌باشد.خانهتوانست‌دارای‌آشپزخانهاين‌حريم‌يک‌خانه‌مي
داشتند‌دارای‌دو‌‌و‌مادرش‌سکني‌آن‌خود‌و‌همسرش،برادر‌و‌همسر‌برادرش‌و‌فرزندان‌ايشان
هايي‌برای‌لوازم‌زندگاني‌اندروني‌تعبیه‌شدند‌اندروني‌بود؛در‌دو‌حیاط‌اندرون،آشپزخانه‌و‌قفسه
برادرِ‌ديگر‌جدا‌شد.)مستوفي،عبداهلل‌مستوفي‌با‌مادرش‌يکي‌گشت‌و‌از‌آشپزخانه‌و‌آشپزخانه
1321 آشپزخانه430: که(. داشت نام کارخانه فرمانفرما، بیروني و‌‌ی شاهزاده برای را غذا
مي مهیا بیروني در او خدمهمهمانان و آشپز )فرمايان،ساخت. بودند مرد آشپزخانه، اين ی
1333.)
های‌حمام‌عمومي‌را‌های‌حتمي‌خانه‌بود،تمامي‌بخشحمام‌سرخانه‌برای‌اعیان‌از‌بخش
رای‌اعضای‌خانواده‌مشخص‌تر‌بود.زمان‌استفاده‌از‌آن‌بداشت‌و‌در‌تزيینات‌از‌آنها‌بهتر‌و‌کامل
خانه برخي در که هرچند جداگانهبود. حمام داشت‌ها، وجود خدمه و زنان مردان، برای ای
فرمانفرما‌حمام،بین‌چند‌اندرون‌مشترک‌بود‌و‌هر‌اندرون،روز(.در‌خانه1333:155)شهری،
سالگي(1سر‌قبل‌از‌کرد.گاهي‌نیز‌تمام‌کودکان)فرزندان‌دختر‌و‌پمشخصي‌از‌آن‌استفاده‌مي
ننه همراه ميبه آورده حمام به )فرمايان،هايشان داشتند حضور نیز مادرانشان گاهي شدند،
اينکه‌برخي‌حمام1333 وجود با دوش‌داشته(. پاکي‌و‌ها، دلیل‌اعتقادات‌راجع‌به اند‌ولي‌به
کردند.نجسي،از‌خزينه‌استفاده‌مي
(و‌از1323:143شد)شهری،زيرزمین‌ساخته‌مي‌هترين‌نقطمستراح‌غالبا‌در‌پرت‌افتاده
گرفت‌و‌دستور‌نشیمنش‌پشت‌به‌مغرب‌بود‌جهت‌رعايت‌حرمت‌قبله،شرقي‌ـ‌غربي‌قرار‌مي
1333)شهری، نوشته151: در 1331های‌عبداهلل‌مستوفي)(. :102 103و به‌جای115و )
واژهواژه از در‌ی‌مستراح جای‌آن است. شده پله‌گوشه‌ضروری‌استفاده نزديک‌به های‌بنا،
دان‌بوده‌است.باالخانه،در‌کنار‌انبار،اتاق‌خدمه‌و‌يا‌هیزم
41تهران‌در‌دوره‌قاجار‌‌‌های‌اعیاني‌معماری‌و‌فرهنگ‌در‌خانه
تبیین ساختار خانه بر اساس ساختار خانوادهگرفت،در‌برخالف‌ساختار‌خانواده‌که‌با‌ارتباط‌دروني‌اعضای‌خانواده‌و‌خدمتکارانشان‌شکل‌مي
وان‌نمونه‌تعريف‌کند‌به‌عنساختار‌خانه،تعامل‌با‌ديگران‌و‌روابط‌اجتماعي‌نقش‌پررنگي‌ايفا‌مي
نشین‌آبرومند‌برای‌پذيرايي.ورودی‌يا‌شاه
دروني تعداد مرد، همسران تعداد به افزايش‌ميبسته قابلیت‌ها فضاها چند هر يافت.
يافتند.در‌استفاده‌برای‌منظورهای‌متعددی‌را‌داشتند‌و‌دائما‌در‌طول‌عمر‌بنا‌تغییر‌و‌تبديل‌مي
خواجه‌صورت‌‌مرد‌خانه‌با‌همسرش‌بدون‌وجود‌واسطه‌صورت‌وجود‌يک‌همسر،ارتباط‌فضای
ساختار‌خانه‌و‌فرهنگ‌زندگي‌در‌خانه‌با‌شناخت‌زندگي‌روزمره‌مي زنان‌در‌هم‌تنیده‌گرفت.
تاجاست شوهرِ پدر چنانکه است، برای‌سکونت‌زنان‌بوده اساسا خانه مي. او به گويد:السلطنه
“ب‌نیست‌و‌مرد‌نبايد‌در‌خانه‌مانند‌زنان‌نشستهها‌عیکه‌گردش]و[تفرج‌برای‌جوان‌درحالي”
)تاج 1321السلطنه، بنابرا(34: و‌‌ني؛ خانواده در زن جايگاه تعريف تاثیر تحت خانه ساختار
تر‌در‌ساختار‌خانواده،مرزهای‌زنانه‌گونه‌که‌پیش‌چگونگي‌ارتباط‌او‌با‌دنیای‌مردانه‌است.همان
در‌ساختار‌خانه وجود‌داشت‌و‌به‌واسطهو‌مردانه‌مالحظه‌گشت، اتاق‌خواجه،نیز‌اين‌مرزها
ارتباط‌مي يکديگر با بیروني خانهدروني‌و در محمدحسن‌‌يافت. حاج های‌عبداهلل‌مستوفي‌و
ورودی
فضاهای
خدماتي
اتاق درونيان
خواجه
بیروني
اندروني
زن
اتاق
فرزندان
آشپزخانه
اتاق
خدمه
اتاق‌زن
اتاق‌لَلِه،
دايه،دده
اتاق
مهمانان
اتاق
خدمه
اتاق‌مرد آشپزخانه
مکتبخانه حسینیه حمام
کالسکه
خانه
اندروني
زن
اتاق‌زن
اتاق
فرزندان
اتاق آشپزخانه
خدمه
اتاق‌لَلِه،
دايه،دده
منبع:نگارندگان
ها‌در‌مرز‌های‌زنان‌متعدد‌و‌خواجههای‌جداگانه،اندروني)حريم‌ساختار‌خانواده:ساختار‌خانه‌بر‌اساس3نمودار
دنیای‌مردانه‌و‌زنانه(
1،شماره3دورهشناسي‌ايران،های‌انسان‌پژوهش41
های‌متعدد‌برای‌زنان‌و‌ها‌نیامده،اما‌بر‌وجود‌اندرونيالضرب،سخني‌راجع‌به‌حضور‌خواجهامین
ن است‌که حريمبیروني‌برای‌مردان‌تأکید‌شده تنها ميه ايجاد مردانه و بلکه‌‌های‌زنانه کرده
شده‌است.استقالل‌هر‌يک‌از‌زنان‌و‌مردان،در‌عین‌بودن‌در‌يک‌خانه،حفظ‌مي
نصیرالدوله،عمارت‌مسعوديه‌و‌خانه‌ـ‌باغ‌فرمانیه‌که‌هر‌يک‌در‌‌اين‌موضوع‌در‌سه‌خانه
زماني‌متفاوتي‌ساخته‌شده قابل‌بررسيموقعیت‌مکاني‌و صرف1است)جدول‌‌اند، با از(. نظر
که‌تحت‌تاثیر‌عوامل‌فرهنگي،اجتماعي‌و‌محیطي‌متعددی‌بوده‌است،ساختار‌خانه‌‌شکل‌بناها
گرفته‌است‌و‌عناصر‌متنوعي‌در‌تعريف‌‌همچنان‌بر‌اساس‌تفکیک‌فضاهای‌زنانه‌و‌مردانه‌شکل
شد،با‌توجه‌ه‌محسوب‌نميشد‌اند.از‌آنجايي‌که‌خانه‌ترکیبي‌کامل‌و‌تماماين‌مرزها‌نقش‌داشته
يا و جديد نیازهای يرییتغبه داشت.افته وجود گسترش‌فضاها و تبديل تغییر، امکان خانه،
شدهعمارت ساخته تأخر و تقدم با مسعوديه متعدد مجموعههای بخش‌غربي و‌‌اند. بیروني
اند.اندروني‌نیز‌اندروني‌و‌بیروني‌بود،تخريب‌شده‌حد‌فاصلکه‌‌ساختمان‌شرقي‌حیاط‌ديوانخانه
اما است، بین‌رفته کلي‌از بربه شیرازی)اهللهای‌آيتپژوهش‌بنا 1335زاده :11 باغ11ـ )
آمده‌است.مسعوديه‌اندروني‌به‌حساب‌مي‌نظامیه‌در‌شرق‌مجموعه
ها‌از‌استفاده‌از‌ديوار‌در‌عمارت‌مسعوديه‌و‌باغ‌فرمانیه‌نقش‌مهمي‌در‌جداسازی‌حريم
که‌‌‌دهد‌های‌سنتي‌همچون‌نصیرالدوله‌توسط‌فضاهايي‌روی‌مياين‌اتفاق‌در‌خانهيکديگر‌دارد.
بیروني از ديوارهايي‌ديوانخانه‌را در‌عمارت‌مسعوديه، دور‌فضای‌باز‌کشیده‌شده‌است. تا دور
های‌بیروني‌در‌عین‌يافتن‌هويت‌مستقل،به‌يکديگر‌ديد‌دارند‌کنند،به‌طوری‌که‌حیاط‌جدا‌مي
تعريف‌تقارن‌منظر‌فضا‌موثر‌هستند.بخش‌اندروني‌نیز‌توسط‌ديوارهايي‌مرتفع‌از‌و‌به‌نوعي‌در
توجیه مسعوديه بیروني زياد ارتفاع به توجه با است‌که شده جدا عمارت‌بیروني است. پذير
است.دور‌حیاط‌ديواری‌وجود‌داشت‌‌جنوبهايي‌در‌شمال‌و‌اندروني‌باغ‌فرمانیه‌نیز‌دارای‌حیاط
شده‌است.ساختمان‌يک‌طبقه‌در‌شمال‌اندروني،مستقیم‌به‌حیاط‌اندروني‌ميکه‌مانع‌از‌ديد
که‌ورودی‌اصلي‌آن‌از‌سمت‌شمال‌بود،ولي‌دری‌به‌سمت‌اندروني‌نیز‌‌ها‌بودمحل‌کار‌منشي
رويش‌قرار‌که‌برای‌جلوگیری‌از‌ديد‌مستقیم‌به‌حیاط‌اندروني،ديواری‌هاللي‌شکل‌روبه‌داشت
گرفت.مي
43تهران‌در‌دوره‌قاجار‌‌‌های‌اعیاني‌معماری‌و‌فرهنگ‌در‌خانه
حیاط‌بیروني
کالسکه‌خانه
حیاط‌اندروني
ورودی
خدمهحیاط‌‌باغ‌حیاط و
اندروني
ورودی
حیاط‌بیروني
ساختار‌خانه‌و‌تفکیک‌فضاها:1جدول
ي‌فضاهای‌مختلفسامانده
ی‌نصیرالدولهخانه‌عمارت‌مسعوديه‌خانه‌ـ‌باغ‌فرمانیه
کل‌میراث‌فرهنگي‌استان‌‌منبع:اداره1335زاده‌شیرازی،اهللمنبع:آيت‌منبع:نگارندگان1331:14تهران،
فضای‌زنانه‌و‌مردانه‌‌‌‌‌‌‌کننده‌‌کیتفکساماندهيِ‌فضاهای‌زنانه‌‌‌‌‌‌و‌مردانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌عنصر
جداسازیِ‌فضاهای‌زنانه‌و‌مردانه از‌ديوارها را اندروني باغ، درختان و
کنند.بیروني‌جدا‌مي‌نقش مرتفع موازیِ ديوارهای
کنند.را‌ايفا‌مي‌جداکننده‌نیمه بینابین‌نقش‌فضاهای‌بسته‌و باز
جداکننده‌را‌دارند.
منبع:www.archnet.org/library/images/on
e-image.jsp?location
_id=18443&image_id=211524
کل‌میراث‌فرهنگي‌استان‌‌ادارهمنبع: 1321،112سمسار،منبع:ذکاء‌و
1331:13تهران،
منبع:نگارندگان
از‌نظر‌راپوپورت)همان‌طور‌که‌پیش عوامل‌فرهنگي‌شکل1333تر‌گفته‌شد، دهنده(،
شیوهعبارت‌فضا اجتماعي، نظام خانواده، ساختار مذهبي، اعتقادات از: روابط‌‌اند و معیشت
هامحلِ‌کار‌منشي اندروني‌باغ
بیروني‌باغ
1،شماره3دورهشناسي‌ايران،های‌انسان‌پژوهش44
به‌فضاهای‌مختلف‌خانه‌به‌‌شکل‌دادننقش‌هر‌يک‌در1که‌در‌جدول‌‌میان‌افراداجتماعي
اختصار‌آمده‌است.در‌ساختار‌خانه‌که‌از‌طريق‌فرهنگ‌زندگي‌خانگي‌توجیه‌گرديد،هر‌فضای
زندگي مرتبط‌با و گاهي‌تکرارپذير اين‌رويدادها است. به‌صورت‌قالب‌رويدادهايي‌بوده خانه
که‌کالبد‌ثابت‌فضا‌به‌طیفي‌از‌است.چنان‌گرفتهر‌ايام‌خاصي‌صورت‌ميروزمره‌بوده‌و‌گاهي‌د
داده‌است.نیازهای‌زندگي‌روزمره‌پاسخ‌مي
فضا‌دهنده:ساختار‌و‌عوامل‌فرهنگي‌شکل1جدول
فهرست‌فضاهای
خانه‌ساختار‌فضا‌فضا‌دهندهعوامل‌فرهنگي‌شکل
ورودی
اعتقادات‌مذهبي
محرمیت،لزوم‌جدا‌نمودن
فضاهای‌زنانه،مردانه‌و
خدماتي‌از‌يکديگر
مراتب‌فضايي)جلوخان،دارای‌سلسله
سردر،داالن،هشتي(
کنترل‌ورود‌و‌خروج‌روابط‌اجتماعي
وجود‌فضايي‌برای‌استقرار‌دربان‌و
سکوهايي‌در‌اطراف‌هشتي‌برای
انتظار
دارای‌ورودی‌مرتفع‌و‌تزئینات‌شأن‌اجتماعي‌نظام‌اجتماعي
اندروني
ها،حیاط/باغ،)اتاق
فضاهای‌خدماتي(
اعتقادات‌مذهبيمحرمیت،مرزهای‌زنانه‌ـ
مردانه
فضايي‌مجزا‌شده‌از‌محل‌کار‌مرد
مرد‌دارای‌چند‌همسر‌‌که‌يصورتدر
بوده‌باشد،اتاق‌کامالً‌مجزای‌زن‌و
مرد
ساختار‌خانواده
فرديت،جدا‌بودن‌زن‌از
زنان‌ديگر)همسران‌يا‌مادر
مرد(
خانه‌فضايي‌کامل‌با‌آشپزخانه،مهمان
و...جداگانه‌برای‌زندگي‌هر‌زن
نقش‌زن،زاينده‌اما‌تربیت‌و
رسیدگي‌به‌فرزندان‌بر
دايه‌و‌ننه‌و‌لَله‌عهده
مادر‌از‌فرزندان‌اتاق‌جداگانه
میزان‌محبوبیت‌زنی‌تعیین‌محل‌قرارگیری‌و‌اندازه
اندروني‌مجزا
هاپذيرايي‌از‌مهمان‌روابطِ‌اجتماعي
ترين‌و‌در‌نظر‌گرفتن‌بزرگ
فضا‌يا‌همان‌تاالر‌اصلي‌‌نيتر‌باشکوه
اندروني
بیروني
ها،حیاط/باغ،)اتاق
فضاهای‌خدماتي(
محرمیت‌اعتقادات‌مذهبيفضايي‌مجزا‌شده‌از‌فضای‌زندگي
زنان‌و‌فرزندان
ساختار‌خانواده
العنان‌در‌نقش‌مرد،مطلق
دارای‌چند‌خانواده،گاه
همسر
-فضايي‌دارای‌دسترسي‌به‌اندروني
های‌متعدد
40تهران‌در‌دوره‌قاجار‌‌‌های‌اعیاني‌معماری‌و‌فرهنگ‌در‌خانه
روابط‌اجتماعي
نیاز‌اقتصادی‌کننده‌‌نیتأم
خانواده
قرار‌گرفتن‌بخشي‌از‌فضای‌کار‌در
خانه
و‌تاالر‌آبرومند‌خانهدارای‌مهمان‌پذيرايي‌از‌مهمانانِ‌مرد
فضای‌خدمه‌و
هاخواجه
مردانه‌های‌زنانه‌ـحريم‌اعتقاداتِ‌مذهبيها‌در‌محل‌قرارگیری‌فضای‌خواجه
مرز‌اندروني‌و‌بیروني
ساختار‌خانوادهدر‌خدمت‌زنان‌يا‌مردان
خانه
محل‌قرارگیری‌فضای‌خدمه‌نزديک
به‌اندروني‌يا‌بیروني
فضاهای
خدماتي
وابسته
به
اندروني
و
بیروني
حسینیه
برگزاری‌مجالس‌مذهبي‌اعتقادات‌مذهبياز‌حیاط‌و‌يا‌گاهي‌اختصاص‌بخشي
فضاهای‌اندروني‌و‌بیروني
روابط‌اجتماعيگرفتن‌‌در‌خدمتامکانِ
فضا‌توسط‌افرادی‌ديگر
بخشي‌مجزا‌در‌کنار‌خانه‌با
دسترسي‌مجزا
آشپزخا
نه‌اعتقادات‌مذهبي
جهات‌مقدس‌‌مالحظه
ها‌و‌مسلمانانزرتشتي‌محل‌قرارگیری‌اجاق‌در‌شرق
حمام
پاکي‌و‌نجسي‌مالحظه‌اعتقادات‌مذهبيداشتن‌خزينه‌حتي‌با‌وجود‌دوش‌در
حمام
روابط‌اجتماعي‌گاهي‌پذيرايي‌از‌مهمانان
نمايش‌شأن‌اجتماعي
دارای‌تزئینات‌بسیار‌زيبا
اعتقادات‌مذهبي‌ضروری‌احترام‌به‌جهت‌قبله
پاکي‌و‌نجسي‌مالحظه
دارای‌جهت‌شرقي‌ـ‌غربي
ترين‌بخش‌خانهدر‌پرت‌افتاده
نگارندگانمنبع:
موقعیت‌و‌يا‌شکلشان‌و‌به‌ندرت‌بر‌اساس‌کارکرد‌کننده‌‌مشخصهای‌اساسا‌فضاها‌با‌نام
شاهگذاری‌مي‌نام چنانکه‌نام‌فضاها، بوده‌است.شدند؛ ... باالخانه‌و پنج‌دری، سه‌دری، نشین،
پذيری‌خانه‌يافته‌است.انعطافمختص‌فضا‌نیز‌تسری‌مي‌پذيری‌فضاها‌به‌اسباب‌و‌اثاثیه‌انعطاف
ممکن‌مي را خانواده شکل‌جديد گونهامکان‌مطابقت‌آن‌با به حريم‌خصوصي‌ساخت؛ ای‌که
گسترده‌ارتباط‌آنها‌را‌با‌خانواده‌حال‌نیدرعداد‌و‌کوچک‌نوپا‌شکل‌مي‌جديدی‌را‌برای‌خانواده
ی‌ر‌در‌خانهتوان‌به‌تبديل‌اندروني‌و‌بیروني‌به‌يکديگنمود.به‌عنوان‌نمونه‌ميپیشین‌حفظ‌مي
منزل‌اختصاصي‌عروس‌و‌داماد‌بیروني‌تازه‌ساز‌تعیین‌شده‌بود‌که”عبداهلل‌مستوفي‌اشاره‌کرد:
(.1321:430)مستوفي،“بايد‌من‌و‌مادرم‌در‌اين‌حیاط‌منزل‌کنیم‌و‌اندرون‌وسط‌بیروني‌شود
های‌الزم‌برای‌ساختن‌بیروني‌آبرومند‌نیز‌انديشیده‌شده‌بودبینيپیش
” ولي‌چون‌خیال‌داشتیم‌در‌البته حیاط‌وسط‌برای‌بیروني‌خیلي‌آبرومند‌نبود
آن‌و‌اين‌حیاط‌وسطي‌را‌‌قرينه‌یآتیه‌حیاط‌کوچک‌جنب‌هشتي‌مدخل‌و‌طويله
1،شماره3دورهشناسي‌ايران،های‌انسان‌پژوهش41
به‌هم‌کوبیده‌و‌زمیني‌به‌طول‌چهل‌پنجاه‌و‌عرض‌بیست‌متر‌ايجاد‌کرده‌و‌در
حیاط‌و‌باغچه‌کنیم‌سمت‌شمال‌آن‌چهار‌اتاق‌و‌چهار‌زيرزمین‌بسازيم‌و‌باقي‌را
و‌اين‌ساختمان‌را‌به‌بیروني‌تخصیص‌دهیم،اگر‌بیروني‌موقتا‌هم‌چندان‌آبرومند
آمد.اين‌فکر‌خوبي‌بود‌زيرا‌اصل‌دوری‌و‌دوستي‌را‌نبود،چیز‌مهمي‌به‌شمار‌نمي
جاری هم‌بین با زندگي چیز همه در که برادر دو بیروني و داشته محفوظ ها
)همان(.“ ون‌اتفاق‌افتاده...شريک‌بودند،بین‌دو‌اندر
های‌همواره‌ثابتي‌نبودند‌و‌در‌طول‌عمر‌ساختمان‌با‌تغییر‌ساختار‌اندروني‌و‌بیروني‌مکان
عوض‌مي شکل‌و‌جای‌آنها خانهخانواده، تر‌نیز‌به‌سبب‌عروسي‌عبداهلل‌مستوفي‌پیش‌کردند.
ت‌عروس‌و‌داماد‌تعمیر‌شد.بیروني‌قديم‌برای‌سکون‌که‌یطوربرادرش‌تغییر‌شکل‌داده‌بود.به
آشپزخانه از نهار و ميشام برده خدمتکارهايشان و داماد برای‌عروس، با‌ی‌عمومي‌خانه شد.
ای‌شکل‌عوض‌کرد‌تا‌تغییر‌چنداني‌تغییر‌ساختار‌خانواده،کالبد‌و‌کارکرد‌فضاهای‌خانه‌به‌گونه
آن‌پديد‌نیايد: بنابراين‌در‌وضع‌زندگي‌تغییر”در‌زندگي‌ساير‌ساکنین‌خانه‌و‌نظام‌مديريتيِ
مي اداره را خانه عمومي کارهای کماکان مادرم و بود نشده حاصل خانوادهزيادی و ی‌کرد
(.311-311)همان:“جديدالتأسیس‌از‌روز‌اول‌گرفتار‌زحمت‌و‌دردسر‌زندگي‌نبود
الضرب،بعد‌از‌توسعه‌و‌پیشرفت‌اوضاع‌کاری،همسر‌جديدی‌به‌حاج‌محمد‌حسن‌امین
تر‌کرد.به‌اين‌ترتیب‌که‌قسمت‌اندروني‌اش‌را‌بزرگام‌صغری‌خانم‌گرفت‌و‌به‌اين‌منظور‌خانهن
خراب‌کرد‌و‌چند‌خانه اندروني‌سه‌طبقهاطراف‌خانه‌قديم‌را خريد. يک‌حیاط‌و‌اش‌را ای‌با
کوچکي‌خريد‌که‌صغری‌خانم‌در‌آن‌‌با‌باقي‌الحاقات‌ساخت.در‌پشت‌حیاط‌تاالر،خانه‌حمام
ی‌دوری‌و‌دوستي‌قر‌شد.در‌اينجا‌نیز‌جدايي‌بین‌دو‌اندروني‌توسط‌بیروني،يا‌همان‌قضیهمست
خانه،بیروني‌‌به‌حسینیه‌تبديل‌شد.پس‌از‌توسعه‌شده‌یداريخرهای‌‌شود.يکي‌از‌خانهديده‌مي
ای‌زير‌نظر‌آشپز‌زن،اختصاصي،زير‌نظر‌آشپز‌مرد‌و‌اندروني‌توسط‌آشپزخانه‌توسط‌آشپزخانه
ای‌به‌اعضای‌خانه‌اضافه(.پس‌از‌تولد‌پسرش،دايه011: 1333شد)مهدوی،خدمات‌داده‌مي
مي اقامت خانه در نیز او که خانواده‌شد مادران توسط فرزند از نگهداری که چرا های‌کرد
نبود. مرسوم امینپسرش‌بزرگ‌که‌يزمانثروتمند، شد، خانهتر مکتب‌الضرب‌يکي‌از به را ها
ی‌نیز‌بعدا‌به‌آموزش‌فرزند‌او‌گماشته‌شد‌که‌او‌نیز‌جزئي‌از‌اعضای‌ا‌سر‌خانهد.معلم‌تبديل‌کر
خانه‌گشت.
در‌عمارت‌فرمانفرما‌نیز‌اندرون‌خداداد‌میرزا،در‌واقع‌بخشي‌از‌اندرون‌يکي‌از‌دو‌همسر
ند‌که‌پس‌از‌ازدواج‌با‌اين‌زن،بخشي‌از‌اندروني‌سابق‌را‌به‌او‌تخصیص‌داد‌قبلي‌او‌بوده‌است
(.1333)فرمايان،
42تهران‌در‌دوره‌قاجار‌‌‌های‌اعیاني‌معماری‌و‌فرهنگ‌در‌خانه
گیرینتیجه
شکل‌مي خانه کالبد به آن‌دهندعوامل‌متعددی میان از ميکه فرهنگ‌زندگي‌و‌ها به توان
ساختار‌خانواده‌اشاره‌نمود.فرهنگ‌زندگي،خود‌تحت‌تاثیر‌عوامل‌متعددی‌است؛برخي‌از‌اين
تعريف‌جايگاه‌و‌چگونگي‌ارتباط‌اند‌از:ساختار‌خانواده‌و‌تعريف‌نقش‌اعضای‌آن،عوامل‌عبارت
دهد‌که‌فرهنگ‌ی‌اعضای‌خانواده.شواهد‌تاريخي‌برگرفته‌از‌متون‌نشان‌ميازهاین‌و‌زن‌و‌مرد
يافته‌است:گاه‌در‌شکل‌خانه‌و‌گاه‌در‌لوازم‌و‌مبلمان‌و‌يم‌زندگي‌اعیان‌در‌کالبد‌خانه‌تجلي
آرايش‌بنا.شیوه
تاثیرگذا مهمِ عواملِ از خانواده حیاطساختار وجود چنانکه است. خانه شکلِ بر های‌ر
ای‌که‌در‌عین‌استقالل،به‌يکديگر‌راه‌داشته‌باشند،حضور‌مرکزی‌متعدد‌و‌در‌کنار‌هم‌به‌گونه
کرده‌است.نظام‌خاصي‌قاجار‌ممکن‌مي‌ی‌مرد‌ايراني‌دورهچند‌زن)همسر،مادر‌و...(را‌در‌خانه
خان فضاهای‌معماری‌در روابط‌انساني‌و خانه‌هاز است؛ داشته عبداهلل‌مستوفي،ايراني‌وجود
های‌فرمانفرما،در‌اندروني‌منزل‌دو‌برادر‌به‌همراه‌مادر،همسر‌و‌فرزندانشان‌بوده‌است.در‌خانه
زندگي‌مي فرزندان‌او همسران‌و اعضای‌خانوادهمتعدد، يک‌خانه،کردند. عین‌زندگي‌در در
ا‌شده‌حفاظتحريم‌خصوصي تجربه نقش‌مهمي‌در‌ميی‌را خانواده، عضو موقعیت‌هر کردند.
باعث‌اختصاص‌اندروني ويژگيتعیین‌جايگاه‌او‌داشته‌است‌چنانکه‌جا‌و‌مقام‌زن، های‌هايي‌با
مي او به مسنمتمايز اندروني‌زنان است. شکل‌شده است. بوده خاصي‌برخوردار جايگاه از تر
شد.معموال‌عث‌ايجاد‌فضاهای‌مجزا‌و‌مشترک‌ميارتباط‌اعضای‌خانه‌با‌يکديگر‌و‌با‌ديگران،با
های‌اعیاني،کودک‌توسط‌افرادی‌همچون‌اتاق‌مادر‌و‌کودک‌از‌يکديگر‌جدا‌بود،چرا‌که‌در‌خانه
شد.لَله،دايه‌و‌ننه‌بزرگ‌مي
جايي‌کارکرد‌فضاها)دروني‌و‌بیروني(و‌يا‌خانواده‌منجر‌به‌تغییر‌شکل‌خانه‌با‌جابه‌توسعه
آسايش‌افراد‌و‌‌شد.اين‌تغییرات‌با‌مالحظهمجزا(مي‌مورد‌نیاز)همچون‌آشپزخانه‌ايجاد‌فضاهای
صورت محرمیت و خانه اعضای بین روابط و افراد جايگاه حفظ است‌يم‌همچنین .گرفته
فضاهای‌زنانه‌و‌مردانهدر‌خانه‌تیمحرم تعريف‌ميهای‌اعیاني‌سنتي‌قاجار، کرد.ی‌مجزايي‌را
شد.ها‌ديده‌ميارتباط‌قلمرو‌خارج‌خانه‌به‌داخل‌آن‌و‌در‌طراحي‌ورودی‌نحوهاين‌محرمیت‌در
البته‌ميریگيجا بايست‌ی‌فضاهای‌اندروني‌و‌بیروني‌نیز‌تحت‌تاثیر‌چنین‌تدبیراتي‌بوده‌است.
توجه‌کرد‌که‌تعريف‌محرمیت‌و‌مرزهای‌زنانه‌ـ‌مردانه،خود‌متاثر‌از‌اعتقادات‌مذهبي‌بوده‌است.
مينمود‌ديگر‌ا همچنین‌عتقادات‌مذهبي‌را توان‌در‌ساختار‌مطبخ‌و‌جای‌اجاق‌مالحظه‌کرد.
که‌آداب‌منحصر‌به‌خود‌را‌داشته‌است‌و‌نیاز‌به‌فضای‌مناسبي‌برای‌اين‌‌برگزاری‌مراسم‌مذهبي
کرده‌است.منظور‌را‌ايجاد‌مي
مالقات‌‌گذاشت.اين‌روابط‌برایچگونگي‌روابط‌اجتماعي‌و‌مالقات‌بر‌شکل‌خانه‌تاثیر‌مي
بیروني‌روی‌مي در مردان‌ديگر با زنان‌خانه‌ميمرد آن‌حضور‌داد. حجاب‌کامل‌در بايست‌با
1،شماره3دورهشناسي‌ايران،های‌انسان‌پژوهش43
ها‌اين‌کرد،در‌بیروني،پوشش‌و‌خواجهيافتند.اگر‌در‌اندروني،معماری‌نقش‌حجاب‌را‌ايفا‌مي‌مي
خواجه بر‌عهده‌داشتند. واسطهوظیفه‌را دنیای‌مردانه‌بودند.ها و‌در‌مهماني‌ارتباط‌زنان‌با ها
بخش ميمراسم گرفته کار به بنا مختلف مالقاتهای با آشنايي درجه مکان‌‌شد. بر شونده،
نیز‌وابسته‌به‌همین‌موضوع‌است. برگزاری‌مالقات‌تاثیرگذار‌بود.مبلمان‌و‌تزئینات‌اين‌فضاها
چنانچه‌داشتن‌بیروني‌آبرومند‌برای‌عبداهلل‌مستوفي‌بسیار‌ضروری‌بوده‌است.
اما؛کنندگان‌خانه،تعريف‌کارکرد‌فضاها‌استاسخگويي‌به‌ديگر‌نیازهای‌اساسي‌زيستپ
خانه در کارکرد مياين نام‌های‌سنت‌قاجار چنانچه روی‌دهد، مختلفي فضاهای توانست‌در
باالخانه،زيرزمین،اندروني،بیروني‌و...که‌بر‌اساس‌‌مانندبرخي‌از‌فضاها‌فارغ‌از‌کارکرد‌آنها‌بود
نامموق شده‌عیت‌فضاها بود:گذاری مرتبط آنها کارکرد با خدماتي فضاهای نام نیز گاهي اند.
ها‌توسط‌مبلمان‌مشخص‌کارکردها‌به‌اين‌ترتیب،ابعاد‌اتاق...خانه‌و،آبدارخانه،هیزمخانه‌قهوه
تلف‌های‌مخگاه‌کارکرد‌بخش‌شد.با‌تعريف‌نیازهای‌جديد‌يا‌تغییر‌ساختار‌خانواده،تعیین‌نمي
يافتند.به‌طور‌جوار‌به‌يکديگر‌يا‌به‌بیرون‌از‌کالبد‌بنا‌توسعه‌مي‌کرد‌و‌گاه‌فضاهای‌همتغییر‌مي
بايست‌در‌شد‌و‌اتاقي‌برای‌زندگي‌او‌ميای‌به‌خانه‌اضافه‌ميمثال‌پس‌از‌تولد‌فرزندی‌تازه،دايه
که‌يا‌با‌خريد‌زمین‌از‌‌گرفتای‌شکل‌ميگرفتند.يا‌با‌ازدواج‌مجدد‌مرد‌خانه،دروني‌تازهنظر‌مي
.شد‌همسايگان‌خانه‌يا‌با‌در‌هم‌کوبیدن‌فضاهای‌خانه‌و‌تغییر‌شکل‌آنها‌بنا‌مي
43تهران‌در‌دوره‌قاجار‌‌‌های‌اعیاني‌معماری‌و‌فرهنگ‌در‌خانه
منابع
،تهران،نشر‌تاريخ‌ايران.زناني‌که‌زير‌مقنعه‌کالهداری‌کردند(.1333اتحاديه،منصوره)
،تهران،نشر‌تاريخ‌ايران.معیشت‌در‌عصر‌قاجارسیاق(.1311اتحاديه،منصوره‌و‌سعدونديان،سیروس)
محمد،ترجمهسفرنامه‌اولیويه)تاريخ‌اجتماعي‌ـ‌اقتصادی‌ايران‌در‌دوران‌آغازين‌سلطنت‌قاجار((.1321اولیويه)
طاهر‌میرزا،چاپ‌اول،تهران،انتشارات‌اطالعات.
های‌فرهنگي.ندر‌مختاری،تهران،دفتر‌پژوهش،زير‌نظر‌اسکعمارت‌مسعوديه(.1335زاده‌شیرازی،باقر)اهللآيت
ي‌الهدی.الملل‌نیب،تهران،انتشارات‌کتاب‌ايران:تاريخ‌هنر(.1335الهي،حبیب)آيت
کريستیان) 1325برومبرژه، معماری‌در‌جامعه(. ترجمهروستايي‌گیالن‌مسکن‌و تهران،الدين‌گوشهی‌عالء، گیر،
مطالعات‌و‌تحقیقات‌فرهنگي.موسسه
،به‌کوشش‌منصوره‌اتحاديه،چاپ‌سوم،تهران،نشر‌تاريخ‌ايران.السلطنهخاطرات‌تاج(.1321السلطنه)تاج
( محمدرضا مازندراني، 1333حائری طبیعت(. فرهنگ، و‌خانه، شهرسازی تحقیقاتي و مطالعاتي مرکز تهران، ،
معماری.
.25-21،شماره‌معماری‌و‌شهرسازی،«های‌هنری‌معماری‌دوران‌قاجار‌ارزشبررسي»(.1331)قاسم‌‌درودگر،
،جلد‌دوم،تهران،سروش.تهران‌در‌تصوير(.1321ذکاء،يحیي‌و‌سمسار،محمدحسن)
خسرو‌افضلیان،تهران،حرفه‌هنرمند.،ترجمهشناسي‌مسکنانسان(.1333راپوپورت،آموس)
حاج‌محمدعلي) 1341سیاح، دوره‌خوف‌و‌وحشت‌خاطرات(. چاپ‌دوم،حاج‌سیاح‌يا به‌کوشش‌حمید‌سیاح، ،
تهران،انتشارات‌امیرکبیر.
،جلد‌سوم،چاپ‌چهارم،تهران،معین.طهران‌قديم(.1333شهری،جعفر)
،جلد‌اول،چاپ‌سوم،تهران،موسسه‌وکار‌کسبتاريخ‌اجتماعي‌تهران‌در‌قرن‌سیزدهم:زندگي،(.1323)━━━
رسا.خدمات‌فرهنگي
)ظل مسعود‌میرزا 1311السلطان، سفرنامه‌فرنگستان(. تحرير‌اسماعیل‌میرزا‌تاريخ‌سرگذشت‌مسعودی‌همراه‌با ،
معتمدالدوله،تهران،انتشارات‌بابک.
،جلد‌اول،به‌کوشش‌مسعود‌سالور‌و‌ايرج‌افشار،السلطنهروزنامه‌خاطرات‌عین(.1324السلطنه،قهرمان‌میرزا)عین
رات‌اساطیر.تهران،انتشا
.11سال‌سوم،شماره،معماری‌و‌فرهنگ،«العماره‌نمادی‌از‌تجدد‌و‌تبادل‌شمس»(.1335)قباديان،وحید
کل‌میراث‌فرهنگي‌استان.(.تهران،اداره1331نصیرالدوله)گزارش‌ثبتي‌خانه
مرتضي) 1333گودرزی، تزئینات‌‌آيینه(. بررسي‌نقوش‌و تحلیل‌و و تجزيه خیال: تهراندوره‌هنردر ،ی‌قاجار
تهران،انتشارات‌سوره‌مهر.
،جلد‌اول،تهران،نشر‌کتاب‌شرح‌زندگاني‌من‌يا‌تاريخ‌اجتماعي‌و‌اداری‌دوره‌قاجاريه(.1331مستوفي،عبداهلل)
هرمس.
انتشارات،جلد‌دوم،چاپ‌سوم،تهران،شرح‌زندگاني‌من‌يا‌تاريخ‌اجتماعي‌و‌اداری‌دوره‌قاجاريه(.1321)━━━
زوار.
دوست 1311علیخان)معیرالممالک، نظام‌وقايع‌الزمان)خاطرات‌شکاريه(،(. نشر‌به‌کوشش‌خديجه تهران، مافي،
تاريخ‌ايران.
هادی) 1323میرمیران، نگاهي‌به‌معماری‌دوره‌مدرسه»(. شکوفايي‌ساخت‌و‌‌شهید‌مطهری)سپهساالر(، قاجار:
.04ـ3،02،شماره‌‌نشريه‌معمار،«پرداخت
،چاپ‌دوم،تهران،انتشارات‌ارغوان.تهران‌در‌يکصد‌سال‌پیش(.1320نجمي،ناصر)
1،شماره3دورهشناسي‌ايران،های‌انسان‌پژوهش05
چاپ‌و‌انتشارات‌دانشگاه‌تهران.منوچهر‌طبیبیان،تهران،مؤسسه،ترجمهبعد‌پنهان(.1334هال،ادوارد‌توئیچل)
( مرضیه ثابتي، مظفری 1333نصرت مصاحبه(. صوتي سايت‌‌فايل از نقل به ثابتي، مظفری نصرت مرضیه با
http://www.qajarwomen.org/en/items/1028A27.htmlالکترونیکي‌دنیای‌زنان‌عصر‌قاجار:
با‌حافظ‌فرمايان،به‌نقل‌از‌سايت‌الکترونیکيِ‌دنیای‌زنان‌عصر‌قاجار:(.فايل‌صوتي‌مصاحبه1333فرمايان،حافظ)http://www.qajarwomen.org/fa/items/1015A8.html
Mahdavi, Shireen (1999). "The Structure and Function of the Household of a Qajar Merchant",
In Iranian Studies, 32(4): 557-571.
Mahdavi, Shireen (2012). "Everyday Life in Late Qajar Iran", In Iranian Studies, 45(3): 355-
370
Sykes, Ella C. (1898). Through Persia on a Side-Saddle, London: A. D. Innes & Company, Ltd
![ﻥˇˆ بِ - YJC · 28.06.2005 -2- :2ˆ˙˝˛ ، ، ی x˜ « x ید yی z رد ار tuv "ّ » ،شا s رد رد ش˜&[ ه \ ]^ ، ی x˜ " ˜_!` ˇ)ﺕ ]ﻥ ،bﺕˇ ˜ ˚c رد](https://img.dokumen.tips/doc/110x75/5f5d6ce7de16a57c4e56c948/i-yjc-28062005-2-2-oe-oe-oe-xoe-x-oe-yoe-z-.jpg)
