Anahtar Kelimeler: VERSE DICTIONARY TRADITION IN … · (Yurtseven, 2003) , Mehmed Fevzî‟nin Tuhfe-i Fevzîsini ve Subha-ı Sıbyân‟ı (Kılıç, ... Garâyib fî Nazmi’l-Cevâhiri’l-‘Acâyib

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/4 Summer 2009

KLÂSİK EDEBİYATIMIZDA MANZUM LÜGAT GELENEĞİ VE MAHMÛDİYYE

Perihan ÖLKER

ÖZET

Manzum lügatler Türk dilinin geniş açıyla incelenebilmesi bakımından önemli, yabancı dil öğretimi bakımından da dikkat çekicidir. Ferişteoğlu lügatine nazire olarak yazılmış Türkçe-Arapça manzum lügat Mahmûdiyye bu yönleriyle değerlidir. Biz bu çalışmamızda klâsik edebiyatımızdaki manzum lugat geleneğinden bahsedeceğiz ve Mahmûdiyye’yi Ferişteoğlu Lügati ile kıyaslayarak tanıtacağız.

Anahtar Kelimeler: Mahmûdiyye, Ferişteoğlu Lügati, Türk Dili, Şiirle dil öğretimi, manzum lügat.

VERSE DICTIONARY TRADITION IN OUR CLASSICAL LITERATURE AND MAHMÛDIYYE

ABSTRACT

Verse dictionaries are important with respect to Turkish language can be assessed with broad perspective. Moreover this dictionaries are remarkable for

foreign language teaching. In this respect having been written by being parallel with Ferişteoğlu Dictionary Mahmûdiyye which is Arabic-Turkish verse dictionary is especial. In this study we will acquaint Mahmûdiyye and compare it with Ferişteoğlu Dictionary. Thereto, we will mention of verse dictionary tradition in our classical litareture.

Key Words: Mahmûdiyye, Ferişteoğlu Dictionary, Turkish Language, language teaching with poetry, verse dictionary.

ArĢ. Gör., Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve

Edebiyatı Bölümü, [email protected]

874 Perihan ÖLKER

Turkish Studies



I. Manzum Lügat Geleneği

Klâsik Türk edebiyatında manzum olarak ortaya konmuĢ

pek çok türün arasında sözlükler kendisine geniĢ yer bulmuĢtur.

Bilindiği gibi vezinli ve kafiyeli yazma geleneği klâsik edebiyatımızın

temelini oluĢturmuĢ, öğretici olma gayesi taĢıyan sözlükler de bu

geleneğin önemli bir parçasını teĢkil etmiĢtir. Böylece etkili bir dil

öğretim yöntemi tercih edilmiĢtir, zevkli bir okuma; sözcükleri,

kolayca ve uzun süre hafızada tutabilme sağlanmıĢtır.

Manzum sözlük ve gramere dair ilk örnekler Arap dilciler

tarafından Arapçanın öğretimi için verilmeye baĢlamıĢtır. Ġsmail b.

Ġbrahim b. Muhammed er-Rib‟î (öl. M. 1087)‟nin Kaydu’l-Evâbid adlı

eseri manzum Arapça sözlüktür. ZemahĢerî‟nin M. 1119-20‟de

yazdığı el-Mufassal‟ı Cemâleddîn Ebî Abdullah Muhammed b. Mâlik

b. Muhammed et-Tâ‟î (öl. M. 1274)‟nin Teshîlü’l-Fevâ’id ve

Tekmiletü’l-Makâsıd’ı manzum gramer kitaplarıdır. Edîb Natanazzî

(öl. M. 1106)‟nin Düstûru’l-Lüga, Arapça-Farsça olup Farslara

Arapça öğretmek maksadıyla tertip edilmiĢtir. Arapçanın gramerine

dair bilgileri de nazmen ihtiva etmektedir (Öz, 1996: 52,53)

Bedrüddîn Ebû Nasr Mes‟ûd b. Ebî Bekr el-Ferâhî tarafından (öl. M.

1242-43) M. XIII. yüzyılda yazılan Nisâbu’s-Sıbyân iki dilli manzum

sözlüklerin tertibi bakımından ilk örneğidir. Bu eserde, 1222 Arapça

kelime 1088‟i Farsça karĢılıklarıyla 134‟ü de yalnızca Arapça olarak

nazmedilmiĢtir. Arapça öğretmek için okutulan ve ezberletilen eser

özellikle Ġran, Anadolu, Türkistan ve Hindistan‟da rağbet görmüĢtür

(Öz, 1996: 53)

Manzum sözlüklerin Anadolu sahasındaki ilk örnekleri ise

Arapça-Farsça‟dır. ġükrullah b. ġemsüddîn Ahmed b. Seyfüddîn

Zekeriyâ tarafından M. 1242-43 yılında yazılan Zühretü’l-Edeb ilk

örnektir. 48 kıt‟a ve 418 beyitten ibaret olan eserde Arapça kelimeler

Farsça karĢılıklarıyla birlikte nazmedilmiĢtir (Öz, 1996: 54),

Hüsameddin Hasan b. Abdülmü‟min el-Hoyî‟nin Nasîbü’l-Fıtyân ve

Nesîbü’t-Tıbyân‟ı, Abdülhamîd el-Engürî‟nin M. 1356 yılında

hazırladığı Silkü’l-Cevâhir’i, Germiyanlı Ahmedî‟nin M. 1360-1377

yılları arasında nazmettiği Mirkâtü’l-Edeb‟i ve Ahmed-i Dâî (öl.

1421‟den sonra)‟nin Ukûdu’l-Cevâhir’i (Kırbıyık, 2007: 12) bu

kapsamda yazılmıĢ eserlerdir.

I.I. Türklerin Ġslâmiyeti kabulüyle birlikte Kuran dilini

öğrenme büyük bir ehemmiyet kazanmıĢtır. Ġslam kültüründe çoğu

çalıĢma gibi sözlük çalıĢmaları Kur‟ân-ı Kerim ve hadisleri doğru

anlama gayretleriyle ortaya çıkmıĢtır. Manzum sözlüklerin de mühim

bir kısmında daha çok Kur‟ân-ı Kerim‟de yer alan kelimelere ağırlık

verildiği söylenebilir (Kılıç, 2006/1: 67). Klâsik edebiyatımızın da

Klâsik Edebiyatımızda Manzum Lügat... 875

Turkish Studies



Ģekillenmeye baĢlamasıyla birlikte iki dilli hatta üç veya daha fazla

dille oluĢturulmuĢ manzum sözlükler de ortaya çıkmaya baĢlamıĢtır.

Ġlk defa Arap dilcilerin ortaya koyduğu manzum sözlük geleneğinin

etkisiyle de, Türkçe-Arapça ilk manzum sözlük olan FeriĢteoğlu

Lügati ( Muhtar, 1993; Çağıran, 2000) Kur‟ân-ı Kerim‟i doğru

anlamaya yönelik olarak telif edilmiĢtir. Ġbni Melek tarafından 1392

yılında kaleme alındığı tahmin edilen eser, asırlarca itibar görmüĢ,

istinsah edilmiĢtir, ayrıca eserin Ģerhleri yapılmıĢ ve ona nazireler de

yazılmıĢtır. Türkçe-Arapça manzum sözlükler arasında ġemsî‟nin

Cevâhirü’l-Kelimâtını (Ġlhan, 1997), ġeyh Ahmed‟in Nazmu’l-Leâlini

(Gülhan, 2005) , Fedâî‟nin Tuhfe-i Fedâîsini (Yakar, 2007), Âsım‟ın

Tuhfe-i Âsım‟ını (Dursun, 2005), Vehbî‟nin Nuhbe-i Vehbîsini

(Yurtseven, 2003) , Mehmed Fevzî‟nin Tuhfe-i Fevzîsini ve Subha-ı

Sıbyân‟ı (Kılıç, 2006/1) sayabiliriz.

I.II. Ġslâmiyetle birlikte önem kazanmıĢ olan Arapçanın

yanında Farsça da etkisini hissettirmiĢ ve bu doğrultuda Türkçe-Farsça

sözlükler yazılmıĢtır. (Öz, 1996). Konyalı Hüsam b. Hasan‟ın Tuhfe-i

Hüsam (M. 1399- 1400) adlı eseri Sultan Orhan Bey adına

nazmedilmiĢtir (Öz, 1996: 111), Mevlevî Ģeyhi Muğlalı ġâhidî

Ġbrahim Dedenin Tuhfe-i Şâhidîsi (Öz, 1999; Ġmamoğlu, 2005; Kılıç,

2007c), Sümbülzade Vehbî‟nin Tuhfe-i Vehbîsi (Külekçi ve Karabey,

1990; Kılıç, 2007a), Ahmet Remzi Akyürek‟in Tuhfe-i Remzîsi

(Karaismailoğlu, 1990; Kartal, 2003), Lâmi‟î Çelebi‟nin Lügat-ı

Manzûmu (Öztahtalı, 2004) bulunmaktadır. Yine bu konuda Yusuf Öz

tarafından Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler adlı tamamlanmıĢ

doktora tezi Türk Dil Kurumu tarafından yayıma hazırlanmaktadır.

I.III. Ġki dilli manzum sözlüklerin dıĢında üç dilli Arapça-

Farsça-Türkçe pek çok manzum sözlük de telif edilmiĢtir. Bunlar

arasında Bahâüddîn Ġbn Abdurrahmân-ı Magalkaravî‟nin U’cûbetü’l-

Garâyib fî Nazmi’l-Cevâhiri’l-‘Acâyib (telifi: M. 1424) Anadolu

sahasında yazılan ilk Arapça-Farsça-Türkçe sözlüktür (Kılıç, 2001:

15). Abdülkerîm‟in Lügat-i Abdülkerîm (telifi: M. 1594), Hâkî

Mustafa Üsküdârî‟nin Menâzimü’l-Cevâhir (telifi: M. 1632-1633) ve

Hasan Aynî‟nin Nazmü’l-Cevâhir (Aksoy, 1959) adlı sözlüklerini

(Kırbıyık, 2007: 13) ve yine Mustafa bin Osman Keskin‟in yazmıĢ

olduğu Manzûme-i Keskin (Kılıç, 2001) gibi eserleri bu kapsamda

örnek olarak verebiliriz.

I.IV. Osmanlı döneminin mevcut sosyal ortamında, baĢka

dilleri öğrenme ve dilimizi öğretme gayesinin yanı sıra batıya dönüĢün

etkisiyle de farklı dillerde manzum sözlükler oluĢturulmuĢtur.

Aralarında Ahmed Fevzi Kîsedârzâde tarafından yazılmıĢ olan

Türkçe-Rumca Tuhfetü’l-‘Uşşâk (Ölker, 2004), Yusuf Hâlis Efendi

876 Perihan ÖLKER

Turkish Studies



tarafından yazılmıĢ Türkçe-Fransızca Miftâh-ı Lisân (Kırbıyık, 2002,

2007; Çınar, 2007), Mustafa Sabri tarafından yazılmıĢ Türkçe-

Bulgarca Tuhfe-i Sabri An Lisan-i Bulgarî, Refi‟ Kalayi‟nin Lügat-ı

Ermeniyesi, Bosnalı Üsküfî‟nin BoĢnakça-Türkçe Makbûl-i Ârifi yer

almaktadır.

I.V. Tahsile yeni baĢlayanlara ezber yoluyla önemli

miktarda kelime ve bazı gramer kaidelerinin öğretilmesini temin eden,

bunun yanında kültür, edebiyat ve aruz bilgileri de sunan manzum

sözlükler, nazmın talebeye hoĢ ve cazip gelmesi, vezin üzere kolayca

okunması ve tekrar yoluyla kısa sürede ezberlenmeleri bakımından

büyük ilgi görmüĢtür. Bu sözlüklerde bazı edebî sanatların, bahir ve

vezinlerin öğretilmesinin yanı sıra Ģiire ve Ģairliğe meyilli olanların

kabiliyetlerinin geliĢtirilmesi de arzu edilmiĢtir (Öz, 1999: 5).

Manzum sözlükler çoğunlukla mesnevî nazım Ģekliyle yazılmıĢ bir

giriĢ, yani mukaddime ile baĢlar. Asıl kısım olan sözlük bölümü ve

mesnevî tarzında yazılmıĢ olan bir son, yani hâtime ile biterler. Bu tür

sözlüklerin giriĢ kısımlarında hamdele ve salveleden sonra, eserin telif

sebebinin anlatıldığı bir küçük bölüm de yer alır. Sebeb-i telif

kısmında eserin hangi sebep ve amaçla yazıldığı da belirtilir, eserin

ismi verilir, ayrıca dil öğrenmenin faydaları hususunda müellifin

görüĢleri ile de bu bölümde karĢılaĢılır. Manzum sözlüklerin beyit

sayıları da farklılık göstermektedir (Kılıç, 2007c: 342). Bu türdeki

eserlerde öğrenmeyi kolaylaĢtırmak maksadıyla, ilgili veya zıt

kelimeler bir beyit ya da mısrada öğretilmeye gayret sarf edilir. Vezin

ve kafiyenin yanı sıra, cinaslı kelimelerin mısralarda veya beyitlerde

kullanılması yolu ile ahenk sağlanarak, öğrenme zevkli hâle

dönüĢtürülmek istenir. Eserlerde cümle kuruluĢları öğretilmeye

çalıĢılırken, eğitici ve yol gösterici nitelikteki cümlelerin verilmesine

özen gösterilir. Genellikle, yaygın kullanılan kelimeler verilir.

Manzum sözlüklerde, birçok yerde yabancı dildeki kelimelere karĢılık

olarak köken bakımından Türkçe kelimelerin verilmesi gayreti de

göze çarpmaktadır (Kırbıyık, 2007: 14)

I.VI. Manzum lügatler dönemlerinde bir eğitim ve öğretim

aracı görülmekle birlikte yaygın ilgi görmüĢ ve pek çok yazma ve

basma nüsha söz konusudur. Öte yandan bu doğrultuda da tercümeler,

nazireler, Ģerhler ortaya çıkmıĢtır. Manzum sözlüklere yapılan Ģerhler

manzum sözlüklerin bahirleri, vezinleri hakkında daha geniĢ bilgi

vermek, kelimelerin hareke kayıtlarını ve Türkçe karĢılıklarını daha

ayrıntılı olarak aktarmak, okuyanlara aruz veznini, basit gramer

kurallarını ve vezinlerin taktî‟lerini öğretmek gibi amaçlarla

yazılmıĢlardır (GümüĢ, 2007b:426). Son dönemlerde manzum lügat


Turkish Studies



Ģerhleri üzerinde de çalıĢmalar ortaya konmaktadır (GümüĢ, 2007a-b;

Kılıç 2006;Öz, 1997, 1999).

II. Mahmûdiyye

ÇalıĢmamızda ele alacağımız, Konya Yusuf Ağa

Kütüphanesinde 7713 envanter numarasında kayıtlı, FeriĢteoğlu

Lügatine nazire olarak yazılmıĢ Mahmudiyye de Türkçe-Arapça

manzum lügatler arasında yerini almaktadır. Mahmûdiyye için

KeĢfü‟z-Zünûn‟da “ġeyh Bedreddin el-Kadı Mahmûd b. EĢ-ġeyh

Mehmet b. TanrıvermiĢ tarafından 911/1505‟de yazılıp Sultan

Bayezıd‟a sunulmuĢ” olduğu belirtildiğine göre (Kâtip, 1972, s. 1619)

elimizdeki nüsha istinsahdır. Çünkü elimizdeki yazmaya 957/1550-51

tarihi düĢülmüĢtür:

Meşhūr ola vü niçeleri müntefi‘ ola

Yārabb kendüsi gibi tārīẖ i ẖ oş gele (2a/6) (H. 957/1550-

1551)

Eser toplam 30 varak, 28 kıta ve 994 mısradan meydana

gelmiĢtir, harekeli nesihle yazılmıĢtır. Her bir sayfa belli bir kurala

bağlı kalmaksızın muhtelif sayıda satırdan oluĢmaktadır. Sözlüğün ilk

22 satırı mesnevi nazım Ģekliyle oluĢturulmuĢ, geri kalan kısmı ise

kıtalardan meydana gelmiĢtir. Eserde 13 rezec, 10 hezec, 6 remel, 2

münserih, 1 mütekârib, 1 muzârî, 1 seri‟ bahri kullanılmıĢtır. Metinde

bahirlerin adları verilmemiĢ sadece kırmızı mürekkeple vezinler

yazılmıĢtır. Ġlk kıta Elḳ ıṭ ‘āü’l-ūlā baĢlığıyla verilmiĢtir, diğerlerinde

ise sadece Ḳ ıṭ ‘ā baĢlığı kullanılmıĢtır.

Esere kırmızı mürekkeple Maḥ mūdiyye baĢlığı atılmıĢ, ayrıca

“Ki Maḥ mūdiyye ola nāmı bunuŋda (2a/1)” mısrasıyla eserin adı

belirtilmiĢtir. Besmele ve iki satırlık hamdele kısmından sonra eserin

telif sebebi ve eseri hazırlarken takip edilen yol açıklanmıĢtır. Bu

bölümde iki kez FeriĢteoğlu‟ndan da bahsedilerek lügatin bir nazire

olduğu beyan edilmektedir:

Naẓ ar ḳ ıldım Firişte oġlı sürine

Güzel görünmiş insanıŋ gözine (1b/4)

Tamām irdi Firişte āẖ irine

Ki bir ḳ aç ḳ ıṭ ‘a yazdum bende yine (1b/15)

878 Perihan ÖLKER

Turkish Studies



Daẖ ı niçün getürdüm āẖ irinde

Birer mıṣ rā‘ eyitdüm her birinde (1b/15)

Beyitiyle de hemen her kıtanın sonundaki hümâyûn

beyitlerine iĢaret edilmiĢtir. Böylelikle manzum lügatlerin, sadece

öğretim amacıyla kullanılmadığını, talebeyi eğitme iĢlevini de yerine

getirdiğini görmekteyiz. Eser kuru kelime ezberinden kaçınmak için

Ģiir Ģeklinde oluĢturulmuĢtur ancak bununla da yetinilmemiĢ her kıta

sonundaki hümâyûn beyitlerinin, hem kullanılan veznin belirtilmesi

hem de okuyan ya da ezber eden kiĢiye kelime bilgisiyle birlikte ilmin

ve ahlâkın öneminin kavratılması amacıyla, kullanıldığını

görmekteyiz:

Fā‘ilātün Fā‘ilātün Fā‘ilātün Fā‘ilātün

Bu cihānda ‘ilm ü taḳ vā kesb idenler aḥ mes oldı (3b/13)

Müstef‘ilün Müstef‘ilün Müstef‘ilün Müstef‘ilün

Cāhil kimesne ḳ atına oturma sen zinhār ḳ aç (6b/9)

Mefā‘īlün Mefā‘īlün Mefā‘īlün Mefā‘īlün

Gice gündüz ‘amel ḳ ılġıl ide yüziŋi tā Ḥaḳ aḳ (9b/9)


Her kim ki bunı oḳ uya ‘ilmi ḳ olay ide ẜudāy (8b/3)


Nesne irişmez kimseden Ḥaḳ dan-durur cümle vuḳ ū„

(11a/11)

Mefā‘īlün Mefā‘īlün Mefā‘īlün Mefā‘īlün

Bulanlar Ḥaḳ ḳ a ṭ oġrı yol iki ‘ālemde olur sulṭ ān (16b/9)

Lügatte kıtanın vezni yazılarak gösterilmiĢtir. Ancak zaman

zaman bir kıtanın iki vezinden oluĢtuğunu görmekteyiz, kıta içinde

vezin değiĢikliği söz konusu olduğunda lügatte bunun zaman zaman

belirtilmediğini görüyoruz. Zaten eserde bu durum belirtilmiĢtir:


Turkish Studies



Velī naẓ mı uyuşmaz birbirine

Degil mümkin ki iltesin birine (1b/6)

Daẖ ı her ḳ āfiye olmış degil bir

Biri bir baḥ re biri bire girer (1b/7)

Getürmedüm żarūret şi‘r içün ben

Feṣ āḥ atle belāġatle oldı iŋen (1b/13)

Böylece eser, hem dil öğretimi amacıyla kelime ezberleterek,

hem aruz öğreterek hem de nasihatlerde bulunarak, okuyan kiĢinin

eğitimi açısından pek çok sorumluluğu bir arada üstlenmiĢtir.

Sözlükte mısralar oluĢturulurken belli bir kural takip

edilmemiĢtir. Yani bazen mısra Arapça kelimeyle baĢlamıĢ, sonra

Türkçesi getirilmiĢ; ya da Türkçe kelime önce verilmiĢ, sonra

Arapçası getirilmiĢtir.

Ḥāris oldı pāsbān köselerdür hem ẟıṭ āṭ

Yatacaḳ yir mażca‘ oldı süci ḳ aynamaḳ teşīş (11b/6)

Dede cedd ü çanaḳ kā’s ü daḫ ı çıḳ rındur zen-ḫ arāṭ

Dinir men‘ idene ‘āżil daḫ ı meyl idene cānif (12a/2)

Kālıḥ ne yüzin burtaran nesne ḳ urımaḳ dur ḳ uḥ ūl

Kādiḥ ḳ atı bek dürişen nesne irişmekdür vuṣ ūl (12a/12)

III. Ferişteoğlu Lügati ~ Mahmûdiyye

Naziresi olmakla birlikte Mahmûdiyye yazılırken

FeriĢteoğlu Lügatinden pek çok değiĢiklikle ayrılmıĢtır. Öncelikle

toplamda 994 mısradan meydana gelen Mahmûdiyye, 542 mısradan

meydana gelen FeriĢteoğlundan 452 mısra daha fazladır. Ayrıca

FeriĢteoğlu lügatine göre mısraların daha akıcı bir ifade tarzına sahip

olduğunu görmekteyiz. Bilhassa bu akıcılık ve okuma zevki her

kıtanın sonunda verilmiĢ hümâyûn beyitleriyle de arttırılmıĢtır. Ayrıca

müellif eseri oluĢtururken FeriĢteoğlu‟ndaki kelimelerin yerini

değiĢtirmiĢ, bir kelimenin yerine eĢ anlamlı olan baĢka kelimeyi

880 Perihan ÖLKER

Turkish Studies



yerleĢtirmiĢ, fazlaca eklemeler yapmıĢtır. Zaten Mahmûdiye mısra ve

kıta adedi olarak da FeriĢteoğlu Lügatinden fazladır. Bunu da yazar:

Kimi ḳ ıṭ ‘asın anıŋ iki böldüm

Birin bir baḥ re birin bire böldüm (1b/12)


Feṣ āḥ atle belāġatle oldı iŋen (1b/13)

Daẖ ı niçün getürdüm āẖ irinde

Birer mıṣ rā‘ eyitdüm her birinde (1b/14)

Tamām irdi Firişte āẖ irine

Ki bir ḳ aç ḳ ıṭ ‘a yazdum bende yine (1b/15)

Beyitleriyle açıklamaktadır. Dolayısıyla karĢımıza

FeriĢteoğlu lügatinden epeyce ayrılmıĢ bir sözlük ortaya çıkmaktadır.

AĢağıda FeriĢteoğlu Lügati ile Mahmûdiyye arasındaki Türkçe

kelimelerle ilgili değiĢikliklere dair birkaç örnek sunuyoruz.

Mahmûdiyye Ferişteoğlu Lügati

110. m./ hems gizlü ün-durur 47. m./ hems āvāz gizlüsi

121. mısra/ ḳ arḥ yara 64. mısra/ karh cerâhât

132. m./ ḳ ov nemīm 73. m./ nemīm ḳ ovu

155. m./ çiviler-durur daḫ ı mismār 72. m./ çuvalduzdur mismār

155. m./ żı„f iki ḳ at olmaḳ dur 91. m./ żı„f iki ol ḳ adar

171. m./ rufāt oldı çürimiĢ nesneler 99. m./ çürimiĢ nedür rufāt

175. m./ keskin ḥ adīd 108. m./ ḥ adīd tiz

184. m./ mekān ṭ utmaḳ tebevvu‟dur 115. m./ tebevvu‟ maḳ ām dutmaḳ

225. m./ ḫ ançer nacaḳ dur 154.m./ ḫ ançer pıçaḳ

235. m. / maḥ ṣ ad aŋız 161. m./ maḥ ṣ ad ekin

246.m./Süci içerken yiyilen

yemiĢlere dirler nuḳ l

116. m./ nuḳ l çerez

281. m./ eyülük eylemek irfāḳ 200.m./ eylük degürmek irfāḳ

285. m./ raḥ īḳ uçmaḳ Ģarābıdur 208.m./ raḥ īḳ sücisi uçmaġuŋ


Turkish Studies



IV. Sonuç

Anadolu sahasında yüzyıllar boyu nazım sadece edebî gaye

için kullanılmamıĢ, öğretmek, hatırda tutmayı kolaylaĢtırmak

amacıyla bir araç olarak da değerlendirilmiĢtir. Sadece lügatler

hususunda değil tıp metinleri hususunda da Ģiirin bir araç olarak

kullanıldığını görmekteyiz (Ay, 2000; Kaya, 2008). Bilhassa

Beylikler ve Osmanlı sahasında eğitim-öğretim için Ģiirle öğretimim

yaygın bir metot olarak kullanıldığı açıktır.

Klâsik Edebiyatımızın önemli eserleri manzum lügatler çok

daha geniĢ ve farklı açılardan değerlendirmelere tâbi tutulmalıdır.

Türkçenin değiĢim yönünü inceleme, kelimelerin tarihî seyrini

görebilme açısından olduğu kadar, anlam bilgisi açısından da

Türkçeyi derinliğine tahlil edebilme imkânını bu tür eserler

tanıyacaktır. Satır-altı tercümelerin sağladığı malzemeden çok daha

fazla malzeme sunan manzum lügatler karĢılaĢtırmalı dilbilim

çalıĢmalarının da önünü açacak değerdedir. Eserin öğretici olma

kaygısı taĢıması, sanat amacı gütmeyiĢi pek çok imlâ hatasının yanı

sıra, vezin kusurlarını da ortaya çıkarmaktadır. Bu duruma eserde;


Feṣ āḥ atle belāġatle oldı iŋen (1b/13) beyitiyle iĢaret

edilmektedir.

Biz bu çalıĢmamızla Türkçe-Arapça manzum lügat olan

Mahmûdiyye‟yi değerlendirmeye ve tanıtmaya çalıĢtık. Mahmûdiyye

FeriĢteoğlu lügatinden aĢağı yukarı yüz yıl sonra, ona nazire olarak

oluĢturulmuĢtur. Ancak pek çok özelliğiyle de ondan ayrılmıĢtır.

Gerek yazılıĢ amacıyla gerekse kelime hazinesiyle önemli bir

konumda olan Mahmûdiyye‟nin de çeĢitli açılardan incelenmesi ve

değerlendirilmesi gerekmektedir. EĢ ve art zamanlı olarak

oluĢturulmuĢ diğer manzum Türkçe-Arapça lügatlerin de

karĢılaĢtırmalı incelemeleri neticesinde yapılacak tespitler Türk dilinin

ve karĢılıklı olarak da Arap dilinin söz varlığının tarihî seyrini ortaya

koyacaktır.

882 Perihan ÖLKER

Turkish Studies



KAYNAKÇA

AHTERÎ, Mustafa (1310), Ahterî-i Kebîr, Ġstanbul:

Matbaa-yı Âmire.

AKKUġ, Perihan (2004). “Mahmûdiyye” Adıyla Bilinen Manzum

Lügat (Metin-Sözlük). Selçuk Üniversitesi, SBE

(YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Semineri)

AKSOY, Ömer Asım (1959). Hasan Aynî ve Nazmü‟l-Cevâhir,

Gaziantep: Cihan Matb.

AY, Ümran (2000); Nîdâî, Dürr-i Manzum (Ġnceleme-

KarĢılaĢtırmalı Metin), Marmara Üniversitesi, Türkiyat

AraĢtırmaları Enstitüsü (BasılmamıĢ Yüksek Lisans

Tezi).

ÇAĞIRAN, Önder (2000). FeriĢteoğlu Sözlüğü Üzerine Bir Dil

Ġncelemesi. Kayseri.

ÇINAR, Bekir (2007). Miftâh-ı Lisân Manzum Türkçe-Fransızca

Sözlük. Ankara: Akçağ Yay.

ERDEM, Mehmet Dursun, (2005). Manzum Sözlükler ve Tuhfe-i

Âsım. International Journal of Central Asian Studies,

Volume 10-1, Editor in Chief: Choi Han-Woo, The

Ġnternational Association of Central Asian Studies Intitute

of Asian Culture and Development, p. 197-216, Korea

GÜLHAN, Abdülkerim (2005). Manzum Sözlük Nazmü‟l-Leâl‟in Dil

ve Üslûp Özellikleri Üzerine Bir Değerlendirme. Celal

Bayar Üniversitesi II. Uluslararası Türk Tarihi ve Edebiyatı

Kongresi, 11-12-13 Kasım. Manisa.

GÜMÜġ, Zehra (20007a) Pîrî PaĢa-Zâde Mehmed b. Abdü‟l-Bâkî El-

Cemâlî‟nin Tuhfe-i ġâhidî ġerhi: Tuhfe-i Mîr, Turkish

Studies, Volume 2/3, s. 297-312., Summer.

http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi5/gumuszehra.pdf

GÜMÜġ, Zehra, (2007b). Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük

ġerhleri. Turkish Studies, Volume 2/4 s. 423-434., Fall.

http:/ /

www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi6/sayi6pdf/27.pdf

ĠLHAN, Seyfettin (1997). ġemsi, Cevâhirü‟l-Kelimât (Mukayeseli

Ġnceleme). Fırat Üniversitesi, SBE, (YayımlanmamıĢ

Yüksek Lisans Tezi)



http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi6/sayi6pdf/27.pdf



Turkish Studies



ĠMAMOĞLU, Ahmet Hilmi (2005). Tuhfe-i ġahidi: Muğlalı ġahidi

Ġbrahim Dede (Farsça-Türkçe manzum sözlük). Muğla:

Muğla Üniversitesi Yay.

KARAĠSMAĠLOĞLU, Adnan, “Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i

Remzî”, Millî Kültür, sayı: 74, Temmuz 1990, 60-61.

KARTAL, Ahmet (2003). Tuhfe-i Remzî. Ankara: Akçağ Yay.

KÂTĠP Çelebi (1972). KeĢf-el-Zunun. C. II., Ġkinci baskı, Ġstanbul:

MEB Yay.

KAYA, Emel (2008); Muhiddîn Mehî‟nin Müfîd (Nazmü‟t-

Teshîl) Adlı Eseri (Ġncele-Metin-Dizin) ve Bu Eserin

XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin OluĢmasındaki Yeri,

Selçuk Üniversitesi, SBE, (BasılmamıĢ Doktora Tezi).

KILIÇ, Atabey (2001). Mustafa bin Osman Keskin, Manzûme-i

Keskin (Ġnceleme-Metin-Sözlük). Kayseri: Laçin Yay.

KILIÇ, Atabey , (2007b). Denizlili Osman b. Mustafa Keskin ve Eseri

Manzûme-i Keskin. Turkish Studies, Volume 2/3 s. 341-

348.,Summerwww.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi5/sa

yi5pdf/kilicatabey2.pdf

KILIÇ, Atabey, (2006). Manzum Sözlüklerimizden Sübḥa-i Ṣıbyān

Şerhi “Hediyyetü’l-İḫ vān”, Turkish Studies, Sayı 1, s. 19-

28.

www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi1/makale/kilic.pdf

KILIÇ, Atabey, (2006/1). Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük

Yazma Geleneği ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden

Sübha-i Sıbyân. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler

Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı) S.

20, s. 65-77. Kayseri.

KILIÇ, Atabey, (2007a). Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerimizden

Tuhfe-i Vehbî. Turkish Studies, Volume 2/2 s. 410-475.,

Spring.http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi4/kilicatabey.pdf

KILIÇ, Atabey, (2007c). Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden

Tuḥfe-i ġâhidî (Metin). Turkish Studies, Volume 2/4 s.

516-548.,Fall.

http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi6/34kılıçatabey.pdf

http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi5/sayi5pdf/kilicatabey2.pdf

http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi5/sayi5pdf/kilicatabey2.pdf

http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi1/makale/kilic.pdf

http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi1/makale/kilic.pdf

http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi4/kilicatabey.pdf



http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi6/34k�l��atabey.pdf

http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi6/34k�l��atabey.pdf

884 Perihan ÖLKER

Turkish Studies



KIRBIYIK, Mehmet (2002). “Miftâh-ı Lisân Adlı Manzum Fransızca-

Türkçe Sözlük Üzerine” Selçuk Üniversitesi Türkiyat

AraĢtırmaları Enstitüsü Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi, S.

11, s. 181-200

KIRBIYIK, Mehmet, (2007); Yûsuf Hâlis, Miftâh-ı Lisân Manzum

Fransızca-Türkçe Sözlük, Ġstanbul: BeĢir Kitabevi

KIRKKILIÇ, Ahmet (1999), ġeyhülislâm Mehmed Esad Efendi,

Lehcetü‟l-Lügat, Ankara: TDK Yay.

KÜLEKÇĠ, Numan - KARABEY, Turgut (1990). Sünbülzâde Vehbî,

Tuhfe (Farsça Türkçe Manzum Sözlük), Erzurum: Fen-

Edebiyat Fakültesi Yay.

LEVEND, Agah Sırrı (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler

Mazmunlar ve Mefhumlar. Ġstanbul: Enderun Yay.

MUHTAR, Cemal (1993). Ġki Kur‟an Sözlüğü Luğat-ı FeriĢteoğlu ve

Luğat-ı Kânûn-ı Ġlâhî. Ġstanbul: Marmara Üniversitesi,

Ġlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.

ÖLKER, Gökhan (2004). Tuhfetü‟l-„UĢĢâk (Metin-Sözlük). Selçuk

Üniversitesi, SBE (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisan

Semineri)

ÖZ, Yusuf (1996). Tarih Boyunca Türkçe-Farsça Sözlükler. Ankara

Üniversitesi SBE (Yayın AĢamasında Olan Doktora Tezi)

ÖZ, Yusuf , (1997). Tuhfe-i Vehbî ġerhleri, Ġlmî AraĢtırmalar, S. 5, s.

219-232, Ġstanbul.

ÖZ, Yusuf, (1999). Tuhfe-i ġâhidî ġerhleri, Konya: Selçuk

Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yay.

ÖZTAHTALI, Ġbrahim, Ġmran (2004).Lâmi‟î Çelebi ve Lügat-ı

Manzûmu (Tuhfe-i Lâmi‟î), Bursa: Gaye Kitabevi.

REDHOUSE, Sir James (2001). A Turkish And English Lexıcon,

Ġstanbul: Çağrı Yay.

SARI, Mevlût, El-Mevarid, Arapça-Türkçe Lûgat, Ġstanbul: Ġpek Yay.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1986). Manzum Lügatler. C.

VI. s. 144. Ġstanbul: Dergâh Yay.

YAKAR, Halil Ġbrahim (2007). Manzum Sözlüklerimizden Tuhfe-i

Fedâî, Turkish Studies. Volume 2/4, s. 1015-1025., Fall.

http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi6/sayi6pdf/55.pdf.




Turkish Studies



YURTSEVEN, Necmettin (2003). Türk Edebiyatında Arapça-Türkçe

Manzum Lügatler ve Sünbülzâde Vehbî‟nin Nuhbe‟si.

Ankara Üniversitesi, SBE (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi).

Ek.I. Varak 1b-2a

886 Perihan ÖLKER

Turkish Studies



Ek.II. Varak 2b-3a


Turkish Studies



888 Perihan ÖLKER

Turkish Studies



Ek.III. Varak 30b

Documents

Anahtar Kelimeler: VERSE DICTIONARY TRADITION IN … · (Yurtseven, 2003) , Mehmed Fevzî‟nin Tuhfe-i Fevzîsini ve Subha-ı Sıbyân‟ı (Kılıç, ... Garâyib fî Nazmi’l-Cevâhiri’l-‘Acâyib