ALISON&PETER SMITHSON:DEKUNSTVANHETBEWONEN

NL

Het boekje dat u in uw handen houdt, bevat de Nederlandse vertalingen van de Engelsezaalteksten. In dit boekje zijn zowel de inleidende tekstenals de projectbeschrijvingen opgenomen, op dezelfde wijze genummerd als de Engelse zaalteksten. Ter afsluiting is tevenseen tijdslijn toegevoegd, met bijbehorendetekst (NL).

ALISON&PETER

Alison en Peter Smithson – De kunst vanhet bewonenVanwege hun streven de progressieve ideeënvan de vooroorlogse beweging aan te passenaan de behoeften van de naoorlogsewederopbouw, behoorden Alison en PeterSmithson tot de meest invloedrijke engeruchtmakende architecten van het tweededeel van de twintigste eeuw. Als jongere ledenvan het CIAM (Congrès Internationauxd’Architecture Moderne, opgericht in 1928) en als medeoprichters van Team10 stonden ze midden in het debat over de toekomstigekoers van de moderne architectuur. Samen met de criticus Reyner Banham formuleerden zij het gedachtegoed van het NieuwBrutalisme in de architectuur.

Nadat ze elkaar als student aan de universiteitvan Durham hadden ontmoet, trouwden Alison (1928–1993) en Peter (1923–2003) in 1949 en verhuisden ze naar Londen. In datzelfde jaar wonnen ze de prijsvraag voor de bouw van een middelbare school inHunstanton in Norfolk, die hen onmiddellijkeen internationale reputatie bezorgde. The Smithsons zouden twee van deopmerkelijkste naoorlogse gebouwen inEngeland realiseren: de gebouwen van The Economist in St James’s Street in Londen(1959–1964) en het Robin Hood Gardenwoningbouwproject in Oost-Londen(1966–1972). Als leden van de in Londengevestigde Independent Group worden ze,samen met kunstenaars Eduardo Paolozzi en Richard Hamilton en fotograaf NigelHenderson, beschouwd als voorlopers van de Pop Art beweging van de jaren zestig.

Hun verbinding tot ‘Brutalisme’ en ‘Pop’overschaduwde hun reputatie en het werk dat centraal stond in hun architecturale enfilosofische praktijk: hun ontwerpen voor huizen en hun voortdurende aandacht voor de mogelijkheden van ‘(be)woning’. Hoewel ze grote bewonderaars waren van Le Corbusier, verwierpen ze zijn idee van dewoning als ‘machine om te leven’. Voor deSmithsons was een huis een bijzondere plek die moest passen in de locatie waarop hetzich bevond en die moest kunnen voldoen aan de dagelijkse levensbehoeften en zichkon aanpassen aan de afzonderlijkegebruikspatronen van de bewoners. Deze tentoonstelling onderzoekt de evolutievan wat zij omschreven als ‘de kunst van hetbewonen’; een benadering waarbij zij zich zelf vonden thuishoren in de traditie vanbekende koppels binnen de ontwikkeling van de moderne architectuur.

De Smithsons waren zich zeer bewust van de vrouwelijke genealogie in relatie tot hetinterieur, waarbij deze vrouwen altijd alsonderdeel van een koppel verschijnen, onder wie Truus Schröder-Schräder en Gerrit Rietveld, Charlotte Perriand en Le Corbusier, Lily Reich en Mies van der Rohe en Ray en Charles Eames.

INLEIDING

1 Stedelijke structuren – Modellen voorhuisvesting voor de massaVan de eerste woningprojecten van deSmithsons maken ook verschillendegrootschalige woningbouwprojecten deel uit.Die zetten hen aan om opnieuw na te denkenover programma’s voor bouwen in de stad enop het platteland, die de vooroorlogsegeneratie moderne architecten en het CIAMmet zoveel enthousiasme hadden verspreid.Ze zochten naar een nieuwe aanpak alsantwoord op het sociale en geografischeweefsel waaruit de vestigingen in kwestiebestaan. Een van de belangrijkste bijdragenvan de Smithsons aan dit debat was dat ze hun aandacht richtten op de straat alssociale ruimte.Niet alleen in het gesprek binnen het CIAM,maar ook in de jaren daarna op bijeenkomstenvan Team 10, pleitten de Smithsons ervoor dat woningbouwprogramma’s moeten passen binnen hun ecologische en cultureleomgeving. Dit blijkt duidelijk uit de ‘ValleySection Grid’ die zij voor het 10de CIAMcongres in 1956 in Dubrovnik vervaardigdenen waarin ze voorstellen deden voor eenaantal woningmodellen voor verschillendesoorten vestigingsplaatsen – van vrijstaandehuizen in een agrarische omgeving tothoogbouw in de stad.

1. NL

2 Valley Section Projects (1955–1956)Het thema van het tiende CongrèsInternationaux d’Architecture Moderne(CIAM), dat in 1956 in Dubrovnik plaatsvond,was de ontwikkeling van een effectiefstedenbouwkundig ontwerp voor deverzorgingsstaat. De presentatie van deSmithsons in de context van het congres was gebaseerd op het idee van de ‘ValleySection’ van de socioloog Patrick Geddes, dat nader ingaat op de relatie tussen migratieen topografie. De Smithsons en hun jonge collega’s bij CIAM waren van mening dat het de taak vande moderne beweging was architectonischeoplossingen te vinden voor de specifiekeeisen en kenmerken van een bepaalde locatie,in plaats van universele oplossingen toe tepassen zoals de vooroorlogse modernistendicteerden. De Valley Section vormde voor deSmithsons de perfecte illustratie van de taakvoorhanden, want het bood vijf verschillende‘cases’ uit dezelfde vallei: ‘isolaat’, ‘gehucht’,‘dorp’, ‘gemeente’ en ‘stad’, waarvoor deSmithsons elk een modelhuis bedachten; eenalternatief voor de dreigende homogeniteitvan de buitenwijk. Voor ‘isolaat’, eenalleenstaande woning, presenteerden deSmithsons ‘Burrows Lea Farm’; een eerderontwerp uit 1953, waarin het huis is ontworpenin samenhang met de omliggende tuin. Het ontwerp van de Smithsons voor het‘gehucht’ draagt de titel ‘village unité’, eenserie van vijf verschillende huizen die eenduidelijke architectonische eenheid vormenen een alternatief bieden voor de standaardhuizen in de voorsteden, die in weerwil vande specificiteit van een locatie of een

gemeenschap overal in het land wordengebouwd. Kenmerkend voor het ‘village unité’zijn in de eerste plaats de manier waarop dehuizen zich in het platteland ‘nestelen’, de inrichting van hun tuinen en de manierwaarop deze zich verhouden tot de wegen en de velden. Het model voor het ‘dorp’ past inde hechte structuur van de bestaande dorpenterwijl het toch overduidelijk innovatiefgenoemd mag worden. Het kreeg de titel ‘Fold House’. Het meest kenmerkende is demassieve muur van twee verdiepingen hoogdie dient als windscherm. Het huis kan worden gebouwd in verschillende posities:recht tegen de muur of op een afstand, omzodoende extra buitenruimte te creëren vooreen tuin, een patio of een garage. Voor de‘gemeente’ presenteerden de Smithsons de ‘Close Houses’, huizen die gekoppeld zijnaan een overdekte passage of met individueleportieken, om zodoende te reageren opnieuwe manieren van het leven in een stad. Ieder huis is anders – om aan individuele eisen te voldoen – maar bedacht vanuithetzelfde organisatorische principe. Omdat ze zijn opgebouwd uit standaardelementen,kunnen ze binnen eenzelfde bouwproject totstand komen. Ten slotte presenteerden de Smithsons eentwaalf verdiepingen tellend gebouw, de ‘SouthFacing Terraced Houses’, ontworpen voor de‘stad’. “Alle woonaccommodaties liggen aande zonzijde, de woonkamers hebben eenverandadeur die toegang geeft tot een eigenterras. De halve maan wordt smaller wanneerhij opkomt... dus komen families met kinderendichter bij de begane grond en koppels ensingles op de hogere verdiepingen.”

2. NL

3 Het ‘als aangetroffen’Door hun contacten met kunstenaar EduardoPaolozzi en fotograaf Nigel Henderson in het begin van de jaren vijftig werden deSmithsons sterk gestimuleerd hun ‘alsaangetroffen’ esthetiek verder te ontwikkelen.De twee tentoonstellingen die ze samen methen maakten, waren een openbaring: ‘Parallelof Life and Art’ in 1953 en in 1956 de installatie‘Patio and Pavilion’ voor de tentoonstelling‘This is Tomorrow’. Terugkijkend stelden de Smithsons dat ze“met ‘als aangetroffen’ al die merktekensbedoelden, die in een plaats herinneringenvormen en die gelezen moeten worden dooruit te zoeken hoe het bestaande weefsel vaneen plaats geworden was zoals het was…Zodoende was ‘als aangetroffen’ een opnieuwbekijken van het alledaagse, een openstaanvoor hoe prozaïsche ‘dingen’ inventies vaneen nieuwe energie konden voorzien. Eenconfronterende erkenning van de naoorlogsewerkelijkheid, waarbij op basis van datgenewat beschikbaar was onvermoedeoplossingen konden ontstaan en hetbestaande weefsel weer energie kon krijgenvan het nieuwe”. Een persoonlijke manier om die gevondenherinneringen bij elkaar te brengen, was hetmaken van collages in verschillendeplakboeken, die nieuwe verbanden enbedoelingen uitlokken.

3. NL

4A De houder en de inhoudAl in de vroege jaren vijftig stelden deSmithsons zich ten doel een architectonischeruimte te ontwikkelen, die zowel individueletoe-eigening mogelijk maakte alsveranderingen door toekomstigeontwikkelingen in het levenspatroon. Hoewel onderling zeer verschillend, wordenzowel in de installatie ‘Patio and Pavilion’ als in het voorstel voor een ‘House of theFuture’ – beide gerealiseerd in 1956 – de algemene voorwaarden van eenconsumptiemaatschappij geïntegreerd in een nieuwe definitie en herwaardering van het alledaagse. De twee projecten zijn gerelateerd door hunafwijzing van de status quo; het eerste projectis echter gebaseerd op een archetypischconcept waarin ‘bewonen’ wordtgerepresenteerd als een elementairecontainer gevuld met objecten en afgeslotenvan de wereld, terwijl het tweede projectnieuwe technologieën onderzoekt en eennieuwe relatie tracht te definiëren met degeavanceerde technische apparaten die ons ondersteunen in het dagelijks leven.

4A.a Patio and Pavilion (1956)Het project voor de installatie ‘Patio andPavilion’ werd ontwikkeld in samenwerkingmet de fotograaf Nigel Henderson en dekunstenaar Eduardo Paolozzi, met wie deSmithsons al geruime tijd werkten en van wie ze hadden geleerd een ander perspectiefop de dagelijkse werkelijkheid te hebben. Ook produceerden ze in 1953 samen detentoonstelling ‘Parallel of Life and Art’. Het project Patio and Pavilion maakte deel uitvan de tentoonstelling ‘This is Tomorrow’ enhet ontwerpen startte kort na de voltooiing van het House of the Future. In tegenstelling tot de titel van detentoonstelling presenteerden de Smithsonseen tijdloos concept, waarover Peter schrijft:“Patio and Pavilion vertegenwoordigt defundamentele behoeften van de menselijkeleefomgeving in een reeks symbolen. De eerste noodzaak betreft een stukje van dewereld; de patio. De tweede noodzaak is eenafgesloten ruimte; het paviljoen. Deze tweeruimtes zijn ingericht met symbolen van allemenselijke behoeften”. Paolozzi voegt hierverder aan toe:“Het Hoofd – voor de mens zelf, zijn hersenenen zijn machines; Het Beeld van de Boom –voor de natuur; De Rotsen & NatuurlijkeObjecten – voor stabiliteit en de decoratie vande kunstmatige ruimte; De Lichtbak – voor hethart en de familie; Artefacten & Pin-ups – voorzijn irrationele drang; Het Wiel & Vliegtuig –voor voortbeweging en de machine; De Kikker& De Hond – voor de andere dieren.”

Binnen dit project kan men twee manierenidentificeren waarmee het proces van

4ANL

toe-eigening wordt nagestreefd. Allereerstbinnen de samenwerking tussen de betrokkenpersonen; de Smithsons ontwierpen alleen het gebouw, dat uiteindelijk werd ‘bewoond’door de symbolische objecten van Hendersonen Paolozzi. De Smithsons waren zelf nieteens aanwezig tijdens de installatie,aangezien zij op weg waren naar Dubrovnikom hun ‘Valley Section Grid’ op het tiendeCIAM congres te presenteren. Op deze wijze werden de Smithsons zelf‘bezoeker’ toen ze de installatie voor de eerstekeer bezochten. In tegenstelling tot het House of the Future, waar acteurs de rolvan bewoners op zich namen, werden debezoekers zelf de ‘bewoners’ van Patio andPavilion, hetgeen werd versterkt door demanier waarop ze zichzelf weerspiegeld zagen in de reflecterende panelen van de patiomuren.

4A.b House of the Future (1955–1956)Naast een kopie van een compleet Franskasteel en een stand gewijd aan de laatsteontwikkelingen in de ruimtevaart, werd tijdensde Daily Mail Ideal Home Exhibition van 1956 een ‘dorp van vandaag en morgen’gepresenteerd; een straat van zes huisjes die naar een witte doos met het ‘House of theFuture’ van de Smithsons leidden.

De ontwerpers waren gevraagd te bedenkenhoe een standaardhuis in de buitenwijk over25 jaar zou kunnen uitzien. Om de sponsorentevreden te stellen met het ontwerp, datgrotendeels door Alison werd gemaakt,bevatte het huis de nieuwste huishoudelijkeapparaten, zoals de ‘elektrostatische

stofzuiger’ en een ‘Tellaloud telefoon’. Verderkregen de Smithsons vrij spel in hun ontwerp.Het huis is bestemd voor een jong echtpaarzonder kinderen en is ontworpen als eenheiddie, naarmate er meerdere huizen wordengerealiseerd, een woonblok kunnen vormen.In plaats van een conventionele tuin rondomde woning zijn alle woonruimten gebouwdrond een binnenhof. De kamers wordengescheiden door schuifwanden, ingebouwdekasten of de behuizing van moderneapparatuur, zoals een douche die je droogblaast en tevens een zonnelamp bevat. Een zelfreinigende badkuip en een ruimekleedkamer begrenzen de slaapkamer, waaralleen een bed staat. Er zijn geen dekens opde bedden nodig, aangezien een aangenametemperatuur automatisch wordt gehandhaafd.

Bijzondere aandacht is besteed aan de lay-outvan de keuken. De ovens worden geïnstalleerdop ooghoogte, net zoals de koelkast, dieondiep maar extra breed gemaakt wordt zodatde inhoud ervan gemakkelijk te bereiken is.

Met een druk op de knop komt een zeshoekigesalontafel naar boven uit de vloer van de woonkamer. De gevelbekleding –oorspronkelijk bedoeld in plastic, maaruiteindelijk vanwege budgettaire redenengerealiseerd in vezelig stucwerk – bestaat uitorganische vormen met afgeronde hoekenwaardoor de kamers in elkaar overvloeien.Daardoor krijgt het huis iets weg van eenmoderne grot.

Bezoekers van de tentoonstelling kondendoor gaten of van een verhoogd

4ANL

uitkijkplatform het huis binnenkijken, waaringehuurde modellen, gekleed door ontwerperTeddy Tinling, het gebruik van het huis en zijnapparaten toonden. “De algemene indruk vanhet publiek,” schreef Alison, “moet er een vanglamour zijn.”

4B Zonder Retoriek – Prototypes voor een Huis in de BuitenwijkTijdens de jaren vijftig onderzochten deSmithsons tevens de mogelijkheden vannieuwe consumentgerichte technologieën,prefabricatie en standaardisatie in de bouw.Ze kwamen tot verschillende ‘prototypes’ vaneengezinswoningen. Sommige waren bedoeldvoor tentoonstellingen, zoals het ‘House of theFuture’, andere werden gepubliceerd alsillustraties voor artikelen, en weer anderewerden daadwerkelijk in opdracht ontworpen,maar nooit gebouwd. Deze ontwerpen waren het antwoord op eengroter vraagstuk van de Smithsons: hoe eenalternatief te vinden voor de conventionelevrijstaande huizen in de buitenwijk. Ze wildeneen nieuw type woning ontwikkelen dat beterzou aansluiten bij de nieuwe technologieënvan de consumptiemaatschappij en de nieuwe vormen van leven die hieruitvoortkwamen. Het idee was niet alleen eennieuw tijdperk te vieren, maar de juisteconstellatie te vinden om “de bewoners tebevrijden en plaats te maken voor de kunstvan het bewonen”.

4BNL

4B.a Appliance House (1956–1958)In de late jaren vijftig produceerden Alison en Peter Smithson een serie ‘ideehuizen’,waarmee ze voortborduurden op de thematiek van het House of the Future en hun ontwerp uit 1954 voor eengeprefabriceerde voorstedelijke woning voor het bouwbedrijf RW Rumble. RumbleVilla bestond uit drie standaardblokkengeclusterd rond een driehoekige woonkamer.Dankzij hun geometrie konden ze wordensamengevoegd in een onregelmatige reeks in plaats van een conventionele rij of straat.

De ideehuizen waren een volgende stap in de zoektocht van de Smithsons naar eenalternatief voor de gestandaardiseerdevoorstedelijke omgeving met zijn eindelozereproductie van rijtjeshuizen of halfvrijstaandewoningen op kleine percelen.Geprefabriceerde bouwdelen hadden devoorkeur en de bouwtekeningen warengebaseerd op de geavanceerde mechanisatievan het huis, in het bijzonder de keuken.

De plannen voor Appliance House, SnowballHouse en Bread House zijn de meest radicale,waarin de mogelijkheden van een niet-rechthoekige, ‘organische’ architectuur verderworden verkend. In het House of the Futurewaren deze organische vormen opgenomenbinnen een rechthoekige ruimte om zoveelmogelijk eenheden op een perceel te krijgen.In een voorstedelijke omgeving die vrij is vandergelijke beperkingen, kan het huis volledigworden herschreven in deze ‘gecurvde’ taal. De Smithsons schreven over de ApplianceHouses: “Om zoveel mogelijk van het huis

terug te winnen als bruikbare ruimte, nemenwe aan dat de behoefte aan de oude‘werkruimte’ afneemt dankzij het gebruik van apparaten. Deze nieuwe manier van levennoodzaakt een geheel nieuw type huis dat is ontworpen vanuit de esthetiek van hetopbergen, om op deze wijze verschillendeapparaten in het huis te integreren.” Veel van de ideeën van de Smithsons over de positionering van apparaten werden verder uitgewerkt in het Retirement House,ontworpen in opdracht van de ouders van Alison.

4BNL

5 Nieuw Brutalisme – particuliereopdrachtenIn het begin van hun carrière kregen deSmithsons een aantal opdrachten voorparticuliere woningen. Deze opdrachtenstelden hen in staat te experimenteren en hun eigen architectuurtaal te vinden binnende canon van het Nieuwe Brutalisme, waarbijze te maken kregen met de specifiekekwaliteiten van de plek en de bijzondere eisenvan afzonderlijke klanten, met als resultaat dat de huizen zeer verschillende oplossingenbieden voor hetzelfde probleem. Het Sugdenhuis en het Paolozzihuis behorennog steeds tot de kern van de Nieuw-Brutalistische benadering zoals die door de Smithsons zelf was ontwikkeld, terwijl Cliff House en het Loseyhuis een veel vrijere benadering laten zien. De huizen indeze reeks zijn het meest ‘locatiespecifiek’, maar het materiaalgebruik is nog steedsBrutalistisch: rechtstreeks, spontaan en aards.

5a Sugden House (1955–1956)Derek Sugden, die werkzaam was in hetkantoor van Ove Arup, had de Smithsonsgeadviseerd tijdens het ontwerp van huningenieuze Bates House. Het ontwerp van hetSugden House kent overeenkomsten met devoorstedelijke Close Houses die van de ‘ValleySection’ modellen, die de Smithsonspresenteerden op het tiende CIAM congres in1956, hetzelfde jaar waarin het Sugden Housewerd voltooid. Als enig residentieel ontwerpdat werd gerealiseerd in de vijftiger jaren,neemt dit bescheiden huis een bijzonderepositie in binnen de veelbesprokengeschiedenis van het Nieuwe Brutalisme.

Het huis kenmerkt zich door het gebruik vantweedehands bakstenen, standaard uniformeramen, identieke balken, no-nonsensebouwvormen en een simpel pannendak,allemaal bedoeld “om de vorm en functie van de kamers zoveel mogelijk te latensamenvallen, hetgeen tevens bereikt werddoor de ruimtes verschillende hoogtes tegeven en verschillende openingen naarbuiten.” Binnen deze beperkingen, envoortbordurend op de strategieën die eerderwaren gebruikt in het ontwerp van het SohoHouse (1952), zoals het gebruik vanmetselwerk in het interieur, maakten deSmithsons een design waarin de eerdergenoemde differentiatie in ruimtelijke kwaliteitmede bereikt wordt door de ongekunsteldetoepassing en combinatie van structuren enmaterialen. Het huis staat op een kunstmatigplatform dat uitzicht biedt over de gehelelengte van de diepe tuin. De ongebruikelijke verdeling van de ramen

5. NL

in de gevel “… zorgt er bewust voor dat hetmetselwerk kan samenvloeien met het dak om een vaste massa te vormen, hetgeen desuggestie van volledige bescherming biedt dieeens zo karakteristiek was binnen de Engelsepopulaire architectuur en zo illustratief is voorons klimaat.”

5b Bates House (1953–1954)Het Bates House was één van de modellen die de Smithsons presenteerden in de contextvan het tiende CIAM congres in 1956. “Van alle ‘vrijstaande’ huizen die we in de jaren 1950 en 1960 hebben ontworpen is dit het huis dat we het liefst gebouwd zouden hebben.” Ze ontwikkelden het concept van dit huis voorde tuinder Robert Bates in dezelfde periodewaarin hun plannen voor het Soho House inArchitectural Design verschenen, begeleiddoor een artikel waarin de Smithsons voor heteerst de term ‘Nieuw Brutalisme’ gebruikten.

Het huis is verhoogd om ruimte voor een tuinte creëren die zowel onder als rondom het huisvan de tuinder in Burrows Lea, Shere, Surreyzou komen te liggen. Het gebruikelijkeonderscheid tussen voor- en achterkant entussen de representatieve functie van devoorgevel en het meer informele karakter van de achtergevel, wordt doorbroken. De verhoogde woning is gericht op deomgeving en biedt vanuit de woonkamer enhet aangrenzende terras uitzicht op de vallei.Omdat de overdekte tuin lager ligt dan deomringende tuin is deze aan alle zijdenafgeschermd, terwijl de verhoogde‘bungalow’ boven de fruitbomen lijkt tezweven. Het ontwerp voor het huis valt samen

met de toegenomen belangstelling van deSmithsons voor het naoorlogse werk van Le Corbusier, wiens Villa Savoye ze haddenbezocht tijdens het negende CIAM-congres in Aix-en-Provence.

Waar de Villa Savoye dankzij zijn domino-achtige constructie de suggestie wekt teontkomen aan de zwaartekracht, maakt hetontwerp voor het Bates House het zwevendevolume tot een structurele realiteit. Een bouwvergunning voor het Bates Housewerd afgewezen omdat “de verhoging van het voorgestelde woonhuis ongeschikt zouzijn in het licht van de traditionelebouwontwikkelingen in de omgeving en het typische landschappelijke karakter vanhet gebied.”

5c Losey House (1959–1960)De filmregisseur Joseph Losey verliet deVerenigde Staten in 1953 nadat hij hadgeweigerd te getuigen voor de McCarthycommissie voor Un-American Activities. Het is niet zeker hoe hij de Smithsons heeftontmoet, maar het kan zijn geweest doorHarold Pinter, die het script voor Losey’s film The Servant uit 1963 schreef, en die deSmithsons al kenden sinds de tijd dat ze inBloomsbury woonden.

Het uitgangspunt voor het landhuis in Walesdat Peter Smithson voor Losey ontwierp, was de structuur van een reeds bestaandeboerderij op een door Losey gekozen locatie,een plateau met uitzicht op een riviermonding.Smithson ontwierp een grote keuken-eetkamer en een bibliotheek binnen de

5. NL

bestaande structuur en breidde het aan beidekanten uit met stukken nieuwbouw voor deoverige vertrekken. Het contrast tussen de bestaande structuur en de nieuwe toevoegingen wordt versterktdoor het materiaalgebruik. De muren van de oude boerderij behoudenhun oorspronkelijke karakter en wordenbinnenwanden in het nieuwe ontwerp. Nieuwe buitenmuren, met dezelfde dikte als de bestaande muren, zijn voorzien van een dunne bekleding van triplex aan debinnenkant. Het ontwerp, dat zich kenmerktdoor zacht hellende daken die van een afstandzichtbaar zijn, vormt zich naar de omgevingdoor middel van de lage muren die hetonroerend goed afbakenen. De Smithsons publiceerden hun ontwerp in devroege jaren tachtig en omschreven het huisals “genesteld tussen de zee en Mt. Snowdon,waardoor de bewoners kunnen genieten vande rijkdom van het omringende uitzicht, eenhuis … dat uit deze omgeving gegroeid leek en er tevens naar terugkeerde.”Ondanks het feit dat de Smithsons de officiëlegoedkeuring kregen het huis te bouwen,beletten de gezinssituatie en het chronischegeldgebrek van Losey de realisatie van het ontwerp.

5d Cliff House (1959 – 1960)Terwijl Peter Smithson aan het ontwerp voorhet Losey House werkte, ontwikkelde Alisonde plannen voor een vakantiehuis voor deschrijver Wayland Young en zijn grote familie.De Smithsons hadden kort tevoren Young’shuis in Londen uitgebreid, waarbij de stam van een levende boom werd geïntegreerd in

het huis en het glazen dak doorboorde. Gelegen op een plateau in het glooiendelandschap met uitzicht op Wonwell Beach inDevon, moest het vakantiehuis van Younglijken op “een omgebouwde boot die op zijnkop ligt … of … een enorm skelet van eenwalvis”. De basisconstructie, die zich nestelttegen de helling, bestaat uit houten portalendie dicht bij elkaar worden geplaatst,waardoor ze als raamkozijnen maar ook als deurkozijnen kunnen dienen. In het midden worden ze ondersteund door eenononderbroken kern of ‘ruggengraat’, dietevens de gang vormt tussen de slaap- enbadkamers in de vleugel voor de kinderen endie het huis verdeelt in een noordelijk deel eneen zuidelijk deel met een oven, een openhaard en een opslagruimte in het midden. Aan de noordkant van de kern ligt een grotekeuken en eetkamer, die zijn gezellige sfeerdeels ontleent aan het zicht op dezonovergoten helling. De woonkamer aan de zuidkant biedt eenpanoramisch uitzicht op de riviermonding. De keuken leidt naar de ouderlijke slaapkamer,die verder reikt dan de woonkamer en zo eenscheidingsmuur met de buitenruimte vormt.

Ondanks zijn onmiskenbare affiniteit met het landschap werd het ontwerp afgekeurd door zowel de lokale planologen als destaatssecretaris van milieu. Gezien de frequentie waarmee de Smithsonsbestaande structuren in hun nieuwegebouwen opnamen, is het ironisch dat hetniet incorporeren van een oude ruïne verderop de heuvel een belangrijk bezwaar vormdevoor de stedenbouwkundigen.

5. NL

5e Paolozzi Studio House (1959)Met de architectonische taal die de Smithsonseerder ontwikkelden voor hun eigen huis in Soho (1952), maakte Alison in 1959 deeerste voorbereidende tekeningen voor eenvrijstaand huis met atelier voor de kunstenaarEduardo Paolozzi, een vriend van deSmithsons sinds het begin van de jaren 1950.Samen met Paolozzi en de fotograaf NigelHenderson, andere leden van de IndependentGroup, vormden de Smithsons een team dat zich de ambitie stelde een nieuwe kijk op en waardering voor alledaagse dingen te ontwikkelen en bevorderen, zowelindividueel als door middel van gezamenlijketentoonstellingen.

Het langwerpige, twee verdiepingen tellendehuis is gelegen in een glooiend landschaplangs de grenslijn van een landhuis,Springfield House nabij Hawkhurst, Kent. Het interieurontwerp van het Paolozzi StudioHouse biedt een uitstekende verdeling van het licht en maakt optimaal gebruik van hetuitzicht op de omgeving. Net als het SohoHouse kent het ontwerp een raamwerk datbestaat uit dragende wanden met openingenvoor ramen en deuren van verschillendeafmetingen. Aan de bovenzijde van dezeopeningen komen de zichtbare,ononderbroken balken samen die debovenverdieping en het dak ondersteunen.

Over de lengte van het huis vertoont hetontwerp subtiele verschillen in de hoogte vande vloeren, waardoor kleine maar belangrijkeverschillen in de hoogtes van de kamersontstaan. Op deze wijze wordt het zacht

glooiende landschap deels geïntegreerd in het huis. Aan de buitenkant is dit spel vanverspringende hoogtes te zien in de balken.Het Paolozzi Studio House is een duidelijkgeval van een architectuur die “het landschapberijdt”, een term die de Smithsonsgebruikten in de beschrijving van hun Close Houses uit 1956.

5. NL

6 De kunst van het bewonen – De huizen van de Smithsons zelfOoit probeerden de Smithsons op eengebombardeerde plek in Soho een huis voorhenzelf te bouwen, maar ze konden het terreinniet in bezit krijgen. Gedurende het grootstedeel van hun leven woonden ze ingerenoveerde huizen in Londen, Chelsea enomgeving. Ze beschouwden de architectuurvan deze huizen als ‘aangetroffen’. De renovatie richtte zich voornamelijk op debadkamer, de keuken en de keuze voor demeest geschikte plaats hiervoor. Ideeën over ‘het versieren volgens de kunst van hetbewonen’ ontleenden ze vooral aan de wijzewaarop ze hun eigen huizen bewoonden enbezetten. Ook versieringen voor Kerstmis,Guy Fawkes avond en Pasen maakten deel uit van hun productie als ontwerpers, samenmet al die andere dagelijkse zaken vanvoorbijgaande aard die horen bij het bewonenvan een huis.Daaronder viel ook het verblijf in hunweekendhuis, het Upper Lawnpaviljoen. In dit kleine doosje boven een ommuurde tuinvormden het blootstaan aan de verschillendeseizoenen en veranderingen van klimaatopnieuw een bron van invloed en inspiratie.

6a Soho House (1952)Tijdens de bouw van hun eerste gerealiseerdeproject, de Secondary Modern School inHunstanton, ontwierpen de Smithsons eenhuis voor zichzelf op een klein perceel in Sohodat lange tijd leeg had gestaan omdat er eenbom was gevallen tijdens de TweedeWereldoorlog. De specificaties voor het huisillustreren hun zoektocht naar een gebouw dat “lijkt te zijn gemaakt waarvan het isgemaakt”:“Onze intentie bij dit gebouw is het volledigzichtbaar maken van de structuur, waarmogelijk zonder interne afwerking. De aannemer moet streven naar eenbasisconstructie van een hoog niveau, als bij een klein magazijn.”

Deze directe aanpak was niet alleen vantoepassing op de manier waarop materialenwerden gebruikt en behandeld, maar ook opde manier waarop de activiteit van wonenwerd bedacht en vormgegeven. In eencompact huis met slechts 100 vierkante metervloeroppervlak is de relatie tussen wonen enwerken cruciaal. De studio is op straatniveau.De leefruimte bevindt zich op de bovensteverdieping, die het voordeel van goed licht enuitzicht op de natuur heeft. De keuken en deslaapkamer vormen het intermediaire niveauen de kelder is verdeeld tussen een badkameren een opslagruimte, “om niet te hoeven levente midden van alle bezittingen”.

De wens om de structuur ‘waar mogelijk’ bloot te leggen heeft geleid tot een heldereopstelling van de onderdelen, duidelijkzichtbaar in de bouwtekeningen voor dit

6. NL

ontwerp. De betonnen balken die zijn verwerktin de gevel zijn prominent zichtbaar en levereneen belangrijke bijdrage aan de uitstraling vanhet huis. De ramen beslaan de gehele breedtevan de gevel en grenzen direct aan deonderkant van de betonnen balken, waardoorze een secundaire functie als latei krijgen. Het ontwerp geeft goed uitdrukking aan deinteresse van de Smithsons in de naoorlogseinnovaties van Le Corbusier, waarbijgewapend beton is gebruikt voor zowelstructurele als esthetische doeleinden.

6b Priory Walk (1961– 1971)In 1961 verhuisden de Smithsons van een kleinhuis in Chelsea naar een grotere woning in debuurt van Zuid-Kensington. Ze hadden nietalleen meer studioruimte nodig voor hungroeiende werklast, maar hun kinderen, Simon en Samantha, waren nu zeven en vijf enhadden ieder een eigen slaapkamer nodig.

Het dagelijks leven in deze laatnegentiende-eeuwse woning speelde zich normaliter vooralaf rondom de gang en de trappen. Echter, deSmithsons draaiden deze conventioneleorganisatie van de ruimte compleet om. Netzoals in het ontwerp voor het Soho Housesitueerden ze de woonruimtes en keuken opde zonovergoten bovenste verdieping, meteen uitzicht op de tuinen. Studio envergaderruimte werden in de kelder en op debegane grond gerealiseerd. De slaapkamersbevonden zich op de tussenverdieping.

De interventies van de Smithsons in dit ‘alsaangetroffen’ huis illustreren hun verlangenom de identiteit van zowel het originele als het

nieuwe te ontlenen aan elkaars aanwezigheid.Naast kleine toevoegingen als opslagplaatsenin nieuwe kasten naast de bestaandeschoorsteen op de slaapverdieping,bestonden de grotere veranderingen uitgerenoveerde toiletten op de overloop en de inrichting van de bovenste verdieping,waar de keuken volledig werd geïntegreerd in de woonkamer.

Om een goede ruimtelijke relatie met debenedenverdiepingen te bewerkstelligen sloot de trappenhal naadloos aan op dewoonkamer; een dakraam en het reedsbestaande raam boden het gewenste licht en een kijkje in de buitenwereld. De woonkamer zelf was zeer minimaalingericht: een Thonet schommelstoel, eenBertoia Wire Chair, de Zig-Zag Chair vanRietveld en de Smithsons’ eigen Pogo Chair completeerden een inrichting waarinook vier Aluminium Chairs van de Eameseswerden opgenomen.

6c Cato Lodge (1971– 2003)In 1971, toen de Smithsons van Priory Walknaar de andere kant van de straat verhuisdenom de Italiaanse villa Cato Lodge uit 1851 tebetrekken, waren al hun grote projecten uit de jaren zestig ofwel gebouwd (Robin HoodGardens, Londen, het Economist Building,Londen en het Garden Building, St Hilda’sCollege, Oxford) ofwel ongerealiseerdgebleven (British Embassy, Brazilië enGovernment Offices, Koeweit). Simon enSamantha waren respectievelijk zeventien envijftien. Soraya, geboren toen de Smithsons in Priory Walk woonden, was zeven jaar oud.

6. NL

Met de intentie om de specifieke kwaliteitenvan dit ‘als aangetroffen’ huis te bewarenlieten de Smithsons de bestaande ruimtes opkleine toevoegingen of veranderingen nagrotendeels intact. De binnenkant van het huis is georganiseerdvolgens de hiërarchische samenstelling vande buitenkant, met werkruimtes gelegen op deonderste twee verdiepingen; de vergaderzaalen studio bevinden zich op wat oorspronkelijkeen verhoogde woonkamer op de beganegrond is en de twee bovenste verdiepingenworden benut voor het gezinsleven. Om de privacy in het residentiële gedeelte van het gebouw te waarborgen, hebben deSmithsons de bestaande trap tussen de kelderen de verhoogde begane grond verwijderd eneen nieuwe houten trap geïnstalleerd in eenuitbouw waar oorspronkelijk de trappen lagendie naar de hoofdingang leidden. Zo maaktenzij een directe toegang tot de werkruimtes ende kelder.

6d Upper Solar Lawn (1961 – 1962)Gedreven door de mening dat de spanningtussen stad en platteland een bron vanpositieve energie in hun persoonlijke leven enwerk zou kunnen zijn, besloten de Smithsonsin 1959 om een deel van een boerderij te kopen bij Fonthill Estate in Wiltshire. Dit deelbestond uit een grote ommuurde tuin met eeningebouwd arbeidershuisje in de noordelijkemuur. Ze sloopten het stenen huisje envervingen het door een nieuw en bescheidenpaviljoen dat tegemoetkwam aan hunbehoeften voor een weekendhuisje. Slechtseen van de oude schoorstenen bleef bewaarden functioneerde als het centrum van het

nieuwe paviljoen. De schoorsteen wasopgevat als een doos op de bestaandetuinmuur, vanwaar men het beste uitzicht had op het omliggende platteland. De ruimteonder de doos werd gebruikt als leefruimtemet ondermeer een keuken en eetkamer dievolledig naar de tuin konden worden geopenddoor middel van het openzetten vanschuifdeuren. Deze meer private ruimte kijktuit op de tuin en door het openschuiven van de deuren opent de woonkeuken zich naar de tuin. Een steile houten ladder verbindt de twee verdiepingen. In de glazen doos en de gebruiktebouwmaterialen komen de ideeën van Miesvan der Rohe samen met het gebruik van piloti en de vrije gevel van Le Corbusier, maar met de eenvoud en directheid die dearchitectuur van de Smithsons typeert.Werkend in Barcelona tijdens de reconstructievan de beroemde Barcelona van Mies van de Rohe, opperde Alison dat Upper Lawn wel eens het “Nieuwe Brutalistische kleinkind”van het bouwwerk van Van der Rohe zoukunnen zijn.

6. NL

7 De Verschuiving – IdeehuizenIn het begin van de jaren zeventig hadden deSmithsons weinig werk en gingen zij weerdeelnemen aan prijsvragen. Dat gaf ze deruimte hun ideeën verder uit te werken. De hieruit ontstane projecten dragen opnieuwalternatieven aan voor voorstedelijkewoningen, maar dit keer zijn ze ook noggebaseerd op zeer specifieke programma’s.Deze programma’s hebben hun wortels in deeigen ervaringen en wensen van deSmithsons. Zo ontstonden vanuit dezeontwerpen autobiografische huizen die deideeën van de Smithsons over de kunst vanhet bewonen in zich hadden opgezogen en niet langer waren gericht op nieuwetechnologieën en huishoudelijke apparatuurals de prototypen die in de jaren vijftig waren ontworpen.Naast de vluchtige verschijnselen van wonenen het verfraaien van huizen werd er een nieuwthema geïntroduceerd; dat van ‘overvloed’oftewel de hoeveelheid dingen die een mensverzamelt, en waarvoor opslagruimte nodig is.Vooral in het Putaway project in de jarennegentig worden de behoeften van eenconsumentenhuishouding vertaald naarverschillende soorten opslagruimten, waarbijhet conventionele huis een geheel nieuweindeling krijgt.

7a Yellow House (1976)De Amerikaanse architect Richard Meier washet enige jurylid van de beroemdeShinkenchiku architectuurwedstrijd in 1976.Hij nodigde concurrenten uit een huis teontwerpen op een locatie naar keuze, opvoorwaarde dat het op een stedelijkknooppunt lag. Verder vroeg hij om tereageren op de erfenis van de ‘heroïscheperiode’ van het modernisme, maar ook op dekritiek van de naoorlogse generatie. Meierbeloonde Peter Smithson’s ‘Yellow House’met de eerste prijs.

Dit twee verdiepingen tellend huis is gelegenin een typisch Britse omgeving, “op de hoekvan een oude binnenstedelijkebuitenwijk...waar de oorspronkelijkeruimtelijke indeling dateert uit het begin vande eeuw... Het startpunt is het idee dat er nueen grotere dichtheid van mensen, auto’s enlawaai is dan er toen was.” Om een suggestievan rust of privacy te herstellen, zijn het huisen de tuin omringd door een hoge, stevigemuur. Het huis, een lichte stalen constructie,leunt tegen de muur. De stompe hoek van demuur creëert een plek voor een tuinbank aande straatkant onder een kastanjeboom. Dewoonruimtes van het huis grenzen aan de tuinen zijn zo geplaatst dat er veel zonlichtbinnenkomt. De meer luidruchtige enfunctionele ruimtes – keuken, badkamer entrap – bevinden zich aan de kant van de muur.

7b House with Two Gantries (1977)De opdracht voor de Shinkenchiku-wedstrijdvan 1977 werd geformuleerd door de Britsearchitect Peter Cook, de grondlegger van de

7. NL

groep Archigram. Cook was op zoek naaroplossingen voor het probleem van ‘comfortin de metropool’. Zijn concurrenten moesteneen huis ontwerpen dat tegemoet zou komenaan de nerveuze gevoeligheid van demetropoliet door een rustgevende omgevingte bieden en ‘een plaats waar men zichzelf kanzijn’, maar waar tegelijkertijd prikkelsaanwezig moeten zijn die het zelfbewustzijnvan de bewoner stimuleren.

De inzending van Peter Smithson, een huismet vier verdiepingen, adresseerde een veel voorkomend probleem binnen de nieuwe consumptiemaatschappij; het feit dat mensen te veel spullen hadden om in een normaal huis te bewaren. Het ontwerp kan gezien worden als een uitwerking van het Appliance House, maar dit keer was deaccommodatie van huishoudelijke apparatenniet zozeer het probleem, maar eerder debehoefte aan zorgvuldig gepositioneerdeopslagruimtes. De ‘twee rolbruggen’ en de ruime trap makenhet gemakkelijk voor bewoners om hunbezittingen in en uit de grote kamer op debovenste verdieping te verplaatsen, of heenen weer tussen de verschillende woonruimtes.Smithson zei dat het was ontworpen “voor eenman als ikzelf, die wel eens wat dingen weg wilzetten die hij op dat moment niet gebruikt, …een man met een gezin die bezittingen nodigheeft voor festivals en home-comings en zenaderhand weer wil opbergen.”

De voor- en achtergevel maken gebruik van een ‘raster’, opgebouwd uit omgevendiagonalen, net zoals bij het Yellow House.

Smithson’s montage geeft aan hoe het huiskan worden benut. Het is “een gebouw dat kan worden aangekleed... hetgeen mettertijdaan betekenis wint.”

Peter Cook beloonde de inzending van Peter Smithson met een speciale prijs.

7c Car Court Cottages (1992)Het ontwerp van de Smithsons voor ‘Car CourtCottages’ adresseert opnieuw het vraagstukhoe een specifiek modelhuis zich verhoudtbinnen grotere stedelijke gebieden op eenmanier die aan de eisen van het moderneleven voldoet. In een begeleidende briefschreef Peter: “vandaag de dag is debestaande behoefte aan opslagcapaciteitbepalend voor het idee van wonen; hetgevestigde gebruik van de auto omopgeslagen goederen te vervoeren, isbepalend voor bewoners.” En: “… de leefruimte in een woning wordttegenwoordig overweldigd door niet-op-dit-moment-in-gebruik-misschien-nooit-meerobjecten … babybedjes, buggy’s,babystoeltjes, kinderwagens, kinderstoelen,dozen vol luiers, skates, skateboards,rolschaatsen, mountainbikes, kano’s,peddels, ski’s, skistokken en zo verder; voorelke leeftijdsgroep aparte ‘benodigdheden’ en passies.”

Twaalf semi-vrijstaande huizen zijn gebouwdrond een kleine binnenplaats. De trap,ingebouwde kasten en leidingen wordencentraal geplaatst in de bescheidenwoningen, waarvoor een keuzemogelijkheidaan inrichtingen bestaat. Zo kan bijvoorbeeld

7. NL

ofwel de keuken ofwel het kantoor uitzichthebben op de binnenplaats. Er zijn drieslaapkamers op de eerste verdieping en de zolderverdieping is een soort loft met twee balkons. De opslagcapaciteit van het huis neemt 27%van zijn totale ruimte in beslag, verdeeldtussen de grote loft, ingebouwde kasten enbergingen die toegankelijk zijn vanaf de trap.De loft is vooral bedoeld voor zware en grotevoorwerpen, de aangrenzende balkons voorhet doen van incidentele klussen. Een kleinekraan op de binnenplaats vergemakkelijkt het verplaatsen van alle zware en grotevoorwerpen in het huis.

7d Putaway House (1993 – 2000)Al in 1958 beschreef Alison Smithson het ideeachter Putaway House in een artikel met detitel The Future of Furniture: “Het ApplianceHouse is een transformatie van een chaos van meubels en apparaten naar een ‘opberg’huis.” In de jaren negentig beschreef PeterSmithson de aanwezigheid vaninbouwapparatuur en bezittingen die slechtsaf en toe gebruikt worden als een ‘overvloed’.Over zijn Putaway House uit 1993 schrijft hij:“Het hart van het plan is een opslagplaats voorgrote objecten met een directe verbinding vanbuiten die toegankelijk is vanuit elke kamerzonder een andere kamer te doorkruisen.”

Het idee van ‘overvloed’ is interessant inrelatie tot het ‘zoals aangetroffen’ concept dat Alison en Peter Smithson in de jaren vijftigontwikkelden – een werkwijze die ernaarstreefde om het beste te maken van debeperkte middelen die er in die jaren van

schaarste voorhanden waren. Echter, de lijst van bezittingen die moeten wordenopgeborgen in het Putaway House zijn eerdergewoon dan extravagant. Het omvat bezems,tuingereedschap, feestjurken, stoelen, eenwerkbank, een scooter, een uitschuifbare trap,een fiets, gordijnen, tafelkleden en tapijten,een oude kinderwagen, een opklapbed,koffers, een keukentrapje, planken, nog meergordijnen en spreien, handdoeken, schoenen,vakantiekleding en andere kledingstukken dieop dat moment niet gedragen worden, enneemt ongeveer 22% van de gehele woning in beslag. De centrale positie van de bergruimte, met de kamers eromheen gebouwd, zorgt ervoordat bijna alle gangen en portalen overbodigzijn, afgezien van de grote trap.

Alle woonruimtes kijken uit op de tuin. Onder het ontbijt kan genoten worden van de ochtendzon, terwijl de woonkamer in demiddag al het zonlicht krijgt. De ongebruikelijke vorm van het dak zorgtervoor dat alle kamers het licht van zowel het noorden als het zuiden kunnen vangen. De vorm van het dak komt voort uit de centralepositie van de het dakterras en vormt eenideale drager voor dakramen.

7. NL

8 Conglomerate Ordering – GroeiendehuizenMet enkele klanten ontwikkelden deSmithsons door de jaren heen een specialerelatie, en dat leverde een reeks projecten op die zich over decennia zou uitstrekken. Deze projecten bestaan voornamelijk uit eenserie tijdelijke ingrepen, een aantal kleine eneen paar radicale. Doel was het verbeteren en intensiveren van bestaande kwaliteiten, en het bestaande huis en de ruimte erin met de omgeving te verbinden. Deze projecten sloten naadloos aan bij het idee van‘Conglomerate Ordering’ (samenklonterendeorde scheppen) dat de Smithsons middenjaren tachtig ontwikkelden.

Het idee van terrein en de manier waaroparchitectuur een rol speelt in het vormgevenvan dit terrein, bestond al als onderdeel van de Nieuw-Brutalistische methode. Nu wordt er opnieuw gekeken naar zulke aspecten als‘weven’, ‘verbinden’ en ‘vervlechten’, maarook naar het lichamelijk beleven vanarchitectuur en het door ruimte bewegen.Deze langzaam geëvolueerde projectendienen als nieuw bewijs voor reflectie ennieuwe richtinggeving.

8a Hexenhaus (1986 – 2002)Na hun verhuizing van Oost- naar West-Duitsland in 1972 richtten Axel Bruchhäuseren zijn vader het meubelbedrijf TECTA op in de stad Lauenförde. Axel Bruchhäuserkocht een huis in de bossen boven de rivier de Weser in de buurt van Bad Karlshafen,plaatselijk bekend als het ‘Hexenhaus’ ofwel het Heksenhuis. In het midden van de jaren tachtig vroeg hij de Smithsons of hijeen deel van hun ontwerpen voor meubelsterug in productie mocht brengen. Wat begon als een vraag van AxelBruchhäuser aan Alison Smithson over hetrealiseren van een nieuwe toegangsdeur tot de tuin van Hexenhaus mondde uit in een buitengewone opdrachtgever-architectrelatie die achttien jaar zou voortduren. Wat Bruchhäuser feitelijk wilde, was eenverbeterde relatie met het landschap waarinzijn huis was gebouwd. De getraliede veranda(Axel’s Porch, 1986) van de Smithsons was de eerste van vele ingrepen die ontworpenwaren om de bijzondere relatie tussen hetHexenhaus en de omgeving daarvan tebenadrukken. Met elke interventie van deSmithsons omarmde de woning deomliggende bossen en de vergezichten meer.Zelfs de kat, Karlchen, kreeg een specialestoel die gebouwd was als onderdeel van een erker met een glazen vloer, ontworpen om een groter uitzicht op de Weser vallei te bieden.

Na de dood van Alison in 1993 bleef PeterSmithson samenwerken met Bruchhäuser om de door Alison bedachte esthetiek voorAxel’s Porch verder te ontwikkelen. In 2001

8. NL

zei Bruchhäuser: “De Smithsons hebben mijn behoeften precies begrepen. Ik heb niet het verlangen van (Mies van der Rohe’s)Farnsworth House naar volledigezichtbaarheid. Ik wil zien, maar heb ook een gevoel van bescherming nodig.”

8b Hexenbesenraum (1991– 1996)Naarmate de relatie tussen Axel Bruchhäuseren de Smithsons zich verder ontwikkelde,breidde het Hexenhaus zich uit tot in debeboste heuvelrug waar de uitbreidingenzorgvuldig werden geïntegreerd binnen deomringende wegen. De eerste interventie was de Hexenbesenraum (Witch’s BroomRoom, 1991– 1996), een luchtpaviljoen datgebouwd werd tussen de bomen op steltenvan 11 meter hoog. Een houten brug verbindtde Hexenbesenraum met de badkamer op deeerste verdieping van het huis, en loopt door tot de Upper Walkway, die langs het huis is gebouwd. Gebaseerd op deobservatieplatforms die in het gebied veelvoorkomen, biedt de Hexenbesenraum deveiligheid en intimiteit van een boomhut,terwijl de zachte deining op de wind en hetuitzicht door de glazen vloer een constanteherinnering vormen aan haar verheven positie.Smalle ramen in de grijze, naar buiten gerichtewand intensiveren het uitzicht op de vallei van de rivier. Andere ramen zijn juist naar binnen gericht zodat deHexenbesenraum er ’s nachts vanuit hethoofdgebouw uitziet als een lantaarn.Ondanks het feit dat de Hexenbesenraum ineerste instantie ontwikkeld werd door Alison,is het ontwerp aangepast en gerealiseerd door Peter Smithson. Bruchhäuser noemt

het “mijn vakantiehuis … een plek waar ikmezelf kan opladen, weg van de drukkealledaagse wereld.”

8c Hexenhaus Pavilions (1997– 2001)Om de weg naar het Hexenhaus vanaf deUpper Walkway te markeren, bouwden deSmithsons en Axel Bruchhäuser het TeaPavilion (1997), een constructie met een rietendak en bovenlicht dat zodanig gepositioneerdis dat het ‘t zonlicht vangt dat door de bomendringt. Eveneens bereikbaar van de UpperWalkway, maar dieper in de bossen, bevindtzich Peter Smithson’s Lantern Pavilion (2001).Oorspronkelijk was Bruchhäuser van plan delocatie van het Lantern Pavilion te gebruikenom een reconstructie te maken van eengedemonteerd huis van Jean Prouvé, dat zoudienen als bibliotheek en studieruimte. Inplaats daarvan werd besloten een paviljoen te bouwen dat zowel zou dienen als feestzaalals meditatieruimte. Het Lantern Pavilion is toegankelijk vanaf eenvoetgangersbrug die de slaapkamer op deeerste verdieping van de woning verbindt meteen observatieplatform, de Hexenhaus Pier(1999) en de Upper Walkway. De glazenwanden en het glazen dak van het paviljoenzijn de ultieme uitvoering van het ‘Lattice Idea’van de Smithsons, waarin een rooster wordtgebruikt om het uitzicht op de buitenwereld te kaderen. “Het beïnvloedt zowel onsperspectief naar binnen als naar buiten,”merkte Peter Smithson op in 1999. “Weworden bewust van het feit dat we segmentenzien, segmenten die objecten ofverzamelingen objecten isoleren, zodat we ze scherper zien.”

8. NL

9 Vliegend meubilair

Aan het einde van de jaren tachtig en negentigontwikkelden de Smithsons samen met deTECTA meubelfabriek in de persoon van dedirecteur, Axel Bruchhäuser, een groot aantal prototypen voor meubels. Van bijzonder belang zijn hun pogingen eenvrijdragend verende stoel te ontwerpen alsvoortzetting op Mart Stams vroege versie van zijn Cantilever-stoel van gasbuizen uit 1926.

Gefascineerd door een constructief idee dat de gedaante had aangenomen van eenruimtelijke vorm die leek te zweven, kregen ze het idee het concept ‘vliegend meubilair’ teontwikkelen, als een vervolg op de opmerkingvan El Lissitzky: “Onze architectuur rolt,zwemt, vliegt”.Van bijzonder belang is hun gebruik van de ‘tube aplati’ of afgeplatte buis in degebogen delen van de dragende constructie,die Jean Prouvé al in de jaren twintig hadontwikkeld; de uiteindelijke elliptische vorm kan een veel grotere belasting dragen op een smal oppervlak.

9. NL

Colofon tentoonstellingDe tentoonstelling ‘Alison & Peter Smithson:The Art of Inhabitation’ is een herwerkte enuitgebreide versie van een tentoonstelling die in december 2003 werd gepresenteerd bij het Design Museum Londen onder de titel ‘Alison and Peter Smithson – From theHouse of the Future to a house of today’. Deze tentoonstelling was samengesteld door James Peto en Max Risselada insamenwerking met Beatriz Colomina en Dirk van den Heuvel.We zijn dankbaar voor de steun en bijdragevan het Smithson Family Archive in Stamforden Axel Bruchhäuser van TECTA Furniture Cy in Lauenförde.

De tentoonstelling is het resultaat van eensamenwerking tussen NAiM / Bureau Europaen ACAP (Architectural Collections andProductions) van de Faculteit Bouwkunde TU Delft.

Curatoren: Max RisseladaBijgestaan door Marcus Kempers en Bas VahlTeam Bureau Europa:Projectcoördinatie: Saskia van SteinCommunicatie: Margot KrijnenProductieassistent: Loes van Oort

Tentoonstellingsontwerp:EventArchitecture (Herman Verkerk en Paul Kuipers)Grafisch ontwerp:Experimental JetsetOpbouwteam:Roel Knappstein, Dirk van de Weijer,

Reinier van der Meer, Jack Reubsaet, en Andries Hoogenraad, Remko von Berg en Gabriel Guevara van NAiM / BEVertalingen:Studio Guste (Guus van Engelshoven), Paul WesternengSchetsboek film:Motiondust

Leningen van:Smithsons Family Archive, Stamford, UKSamantha en Soraya Smithson, London, UKTECTA Furniture Cy, Lauenförde, DCollectie Faculteit Bouwkunde TU, Delft, NLMax Risselada, Delft, NLVictoria & Albert Museum, Londen, UKHenderson Estate, Londen, UKDe Zaak, Tilburg, NL

Modelbouwers:Harm Scholtens, Thijs de Ruiter, BartAkkerhuis, Astra Loning en Herman Koch3-D modellering van ‘House of the Future’Remco Wilcke voor Vision MachineVideo van HexenhausChristina Linaris-Coridou en Robert NottrotReconstructie Wedding FlagsChirstina Linaris-CoridouFotografie:Sandra Lousada, David Grandorge en PavelStecha

NAiM / Bureau Europa wordt ondersteunddoor hoofdsponsor Vesteda.NAiM / Bureau Europa krijgt structurelesteun van de Provincie Limburg en deGemeente Maastricht.

COLOFON

Alison & Peter Smithson – Een chronologieAlison Margaret Gill (1928 – 1993) en PeterSmithson (1923 – 2003) ontmoetten elkaar opde architectuuropleiding aan de universiteitvan Durham bij Newcastle-upon-Tyne. Peterwas in 1939 aan zijn studie begonnen, maarmoest deze onderbreken vanwege dienst inhet leger, waarvoor hij achttien maanden inIndia en Birma was gelegerd. Hij keerde na de oorlog terug naar Durham en voltooide de opleiding in 1948. Alison studeerde er van 1944 tot 1949, het jaar waarin ze trouwden en naar Londenverhuisden. In 1949 en 1950 werkten ze allebeikorte tijd bij de London County Council SchoolDivision, terwijl ze ’s avonds werkten aan dearchitectuurprijsvraag voor een middelbareschool in Hunstanton. In mei 1950 kregen ze tehoren dat ze de opdracht hadden gewonnen,waarna ze besloten een studio te beginnen inhun eigen huis in Soho. Het combineren vanleven en werken werd een principe dat zougelden in alle huizen waarin ze gedurende hunleven zouden wonen. Kort samengevat: ditwerd in detail uitgewerkt en uitgedrukt in hetproject voor het zogenoemde ‘Soho House’(1952) dat ze voor zichzelf wilden bouwen op een kleine open plek, ontstaan door een bombardement in de TweedeWereldoorlog. Terugkijkend kunnen deSmithsons beschouwd worden als de eerste vertegenwoordigers van het ‘nieuwebrutalisme’. (1)

De school in Hunstanton kwam gereed in delente van 1945. De school werd gebouwd inhet kader van de bouwprogramma’s voorscholen, net als voor woningbouw, die de dat

jaar verkozen Labour regering had vastgesteldonder het motto ‘Let’s Face the Future’. De bouw van de school werd voltrokkentijdens de Koreaanse oorlog (1950 – 1953), ineen tijd dat staal een schaars goed was en niet altijd voorhanden. Deze oorlog en de netbegonnen Koude Oorlog waren er voor eendeel oorzaak van dat na de verkiezingen van1951 de Labour regering werd vervangen dooreen van Conservatieve huize, ondanks het feitdat de Labour partij 48,8% van de stemmenhad gekregen – een eigenaardigheid van hetEngelse kiesstelsel. De Conservatieve partijzou aan de macht blijven tot 1964: jaren diedoor Labour nog steeds als hun ‘jaren in dewoestijn’ worden beschouwd.***) Toch zoudende instituten en organisaties die in en na deoorlog door de regering voor de naoorlogsewederopbouw werden ingesteld, het landlangzaam maar zeker herscheppen ineen welvaartstaat.Na de oplevering van de school in Hunstantonin de jaren vijftig bestond het werk van deSmithsons voornamelijk uit deelnemen aanprijsvragen, zoals voor de kathedraal inCoventry (1951), het Golden Lanewoningbouwproject in Londen (1952), deuniversiteit in Sheffield (1953) en hetoperagebouw in Sydney (1956), die geendaadwerkelijke opdrachten opleverden. Vanenkele kleinere opdrachten werd uiteindelijkalleen Sugden House (1956) gerealiseerd.Gedurende deze slappe jaren maakten deSmithsons, met gelijkgezinde anderen, van de gelegenheid gebruik zich een positie teverwerven in de ontwikkeling van de modernekunst en architectuur zoals zij die op datogenblik beleefden.

TIJDSLIJN

CIAM en de Independent GroupHet Congrès International des ArchitectesModernes (CIAM) was een van de podiawaarop zij actief waren. In 1947 vond heteerste naoorlogse CIAM congres plaats inBridgewater, georganiseerd door de in 1933opgerichte Engelse CIAM groep MARS(Modern Architectural Research Group).Tijdens volgende congressen, respectievelijkhet 7de CIAM in 1949 in Bergamo en het 8steCIAM in 1951 in Hoddesdon, werd duidelijk dat zich tussen de deelnemende nationaleafvaardigingen een jongere generatie bevonddie kritisch stond ten opzichte van de tevolgen koers en de vorm van presentaties enbijeenkomsten. Deze kritische houding werdheftig tot uitdrukking gebracht op het 9deCIAM congres in Aix-en-Provence, waar dejongere generatie niet alleen veel aandachttrok, maar ook een nieuwe weg insloeg op hetgebied van visuele presentatie. Dit was redengenoeg hen te vragen het volgende congres te organiseren. Peter Smithson – sinds 1952een ambitieus lid van de MARS groep – waseen van de leden van het voorbereidendeCIAM X Comité (CIAX). De andere leden waren Jaap Bakema (Nederland), George Candilis(Frankrijk) en Rolf Gutman (Zwitserland). Dit comité was de kern van de groep, dieuiteindelijk zelfs het CIAM zou ontbinden ophet eerstvolgende congres in Otterlo in 1959en verder zou gaan op een meer informelebasis als Team 10.(2) In die jaren en in dehierboven geschetste context gaven deSmithsons vorm aan hun ideeën over demoderne naoorlogse binnenstad, waarinsamenwerking, identiteit, groeipatronen enmobiliteit belangrijke kwesties waren. Al in

1952 schreven zij over dit thema en waren zijvan plan een boek erover uit te brengen metals titel UR – ‘Urban re-identification’. Hoewelhet boek toen nog niet uitgegeven was,werden delen ervan gepubliceerd als essay enlater verzameld in UPPERCASE 3 (1960) dateen resumé is van hun theoretische werk enhun projecten uit de jaren 1954 tot 1959, enlater in een uitgave getiteld Urban Structuring(1967).(3) De toepassing van deze ideeën werdzichtbaar in hun ingezonden project voor deprijsvraag Berlin Haupstadt (1957–1958) en in de London Road Studies (1959–1960).

Begin jaren vijftig raakten de Smithsons ookbetrokken bij de discussies die werdengehouden tijdens de bijeenkomsten van deIndependent Group (IG), opgezet door hetLondense Institute of Contemporary Arts(ICA). De bijeenkomsten van de IG richttenzich zowel op de naoorlogse ervaringen metafbraak en wederopbouw als de op komstzijnde consumptiemaatschappij en de nieuweesthetiek die na de oorlog ontstond. Samenmet fotograaf Nigel Henderson en – op datmoment – beeldhouwer Eduardo Paolozziorganiseerden zij twee tentoonstellingen:‘Parallel of Life and Art’ in 1953 en ‘Patio andPavilion’ in 1956.(4) In hetzelfde jaar als delaatstgenoemde tentoonstelling richtten zij op de Ideal Home Exhibition van de Daily Mailhet House of the Future (HOF) in. Het verschiltussen het HOF en ‘Patio and Pavilion’ konniet duidelijker zijn. Ze verwierpen weliswaarbeide de status quo, maar de ene onderzochtde mogelijkheden van nieuwe technologieënen stelde nauwe verbondenheid voor metgeavanceerde technische apparaten die het

TIJDSLIJN

dagelijkse leven gemakkelijker maken, terwijl de andere gebaseerd was op eenarchetypisch concept dat het woonhuisvoorstelde als een eenvoudige container volalledaagse voorwerpen binnen eenafgebakend stuk van de wereld.(5)

De jaren vijftig waren voor de Smithsons ookeen tijd van buitenlandse reizen. Niet alleenom gebouwen te bezoeken die ze alleenkenden uit publicaties, zoals het vroege werkvan Le Corbusier tijdens hun vrijwel jaarlijksebezoeken aan Frankrijk tussen 1954 en 1959,en van Mies van der Rohe in de VS in 1957 en1958. Ze maakten in 1951 en 1958 ook langereizen naar Griekenland. Op die laatste reislazen ze het boek van de Zuid-Afrikaansearchitect Rex Martienssen, The Idea of Space in Greek Architecture (1956), dat vandoorslaggevende betekenis was voor hetbegrijpen van ‘ruimte’ als een ‘leegte’ – eenidee dat pas later een van de belangrijksteonderwerpen zou worden in het denken vande Smithsons, zoals duidelijk mag worden uit de titels van hun verzamelde werken: The Charged Void en The Space Between.(6)

Andere teksten die van belang waren voor deontwikkeling van de Smithsons manier vandenken in die jaren, waren Architecture in the Age of Humanism van Rudolf Wittkower(1949) en The Case for a Theory of ModernArchitecture (1957) van John Summerson.(7)

In deze periode werden ook hun kinderenSimon en Samantha geboren. De Smithsonswaren intussen al van hun huis in Sohoverhuisd naar het mondainere Chelsea.

Van The Economist tot Robin Hood GardensDe hoogtijdagen van het bureau van de

Smithsons begonnen in 1959 met de opdrachtvoor het complex van The Economist (1959–1964) in het prestigieuze Londense stadsdeelSt James’s. De periode eindigde met de bouwvan Robin Hood Gardens (1966 – 1972) in eenvroegere volkswijk bij de Londense haven. De opdrachtgevers voor beide projectenwaren zeer verschillend, maar weerspiegeldenwel de politieke ontwikkeling in het VerenigdKoninkrijk. In 1964 kwam een einde aan eenperiode van Conservatieve regering, toenLabour de verkiezingen won met eenverkiezingsprogramma vol modernisering ensociale hervorming, zoals verwoord in hunmanifest ‘The New Britain’. Zowel TheEconomist als Robin Hood Gardens warenvoorbeeldige uitvoeringen van de ideeën vande Smithsons over de plaats van de modernearchitectuur in de naoorlogse binnenstedenzoals ze die in de jaren vijftig haddengeformuleerd en hadden uitgewerkt in huninzendingen voor prijsvragen voor GoldenLane (1959), de universiteit van Sheffield(1953), Churchill College in Cambridge (1959),Berlin Haupstadt (1959) en Mehringplatz inBerlijn (1962). Het belangrijkste essay is ‘The Pavilion and the Route’, waarin devoornaamste ingrediënten van de architectuurvan deze projecten werden samengevat alsuitgesproken heldere gebouwen die ‘eenfragment van de volledige stad’ vormen en‘vastgehaakt zijn aan of ingebed zijn in eenveel losser circulatieplan’ om ‘een halfopen enhalfgesloten ruimtesysteem’ te vormen. Eensysteem dat de bestaande stadsstructuur kanbevrijden ‘uit een geleidelijk ontstane of juistopgelegde dwangmatigheid’ en gebouwenweer de nodige ruimte kan geven,

TIJDSLIJN

‘bewegingsruimte’ om zich te ontwikkelenvolgens hun eigen wetmatigheden of patronenom te komen tot ‘een architectuurtaal voorelke plaats’, met zelfs de mogelijkheid omdoor de tijd heen te veranderen.(8)

In 1966 publiceerde ARENA, het tijdschrift van de Architectural Association, een insamenwerking met de Smithsons door JeremyBaker samengesteld vollediger en uitvoerigeroverzicht van hun werk tot dan toe.(9)

Tot 1961 woonden en werkten de Smithsons in een klein rijtjeshuis in Chelsea, terwijl zeintussen ook een huis op het plattelandhadden gevonden en verbouwd – Upper LawnPavilion - waar ze in het weekend met dekinderen heengingen in hun Volkswagen Kever waarin ze in die jaren nog reden. Deovergang naar een Citroen DS viel samen met hun verhuizing naar Priory Walk 2, eengroter huis in South Kensington. Ze haddenniet alleen meer kantoorruimte nodig voor de toenemende opdrachten, maar Simon en Samantha moesten ieder een eigen kamer hebben. Aan het eind van de jaren zestig kregen zeprestigieuze opdrachten, zoals van de nieuwaangetreden Labour regering voor de Engelseen van de Sjeik van Koeweit voor deherinrichting van Koeweit-Stad (1968–1972).Om politieke en economische redenen zijnbeide projecten niet doorgegaan, ondanks hetfeit dat ze het stadium van uitvoerigewerktekeningen al hadden bereikt. Er lijkt indeze twee projecten een nieuwe sensibiliteitaanwezig voor plaats en ruimte, misschien weldoor het buitenlandse karakter van de tweelanden waar ze gebouwd zouden worden en

waar de Smithsons uitgebreide reizen naarmaakten om zich de context ten volle eigen temaken. Het belangrijkste probleem hier wasde ‘bescherming’ tegen de overweldigendeleegte en hitte. In Brasilia werd de oplossinghiervoor gevonden in een rechtlijnig, in degrond verzonken gebouw met een centralegang en brede overhangende gedeeltes omventilatie te bevorderen, terwijl in Koeweit het ‘toevallige’ patroon van de soek de basiswerd voor een ‘Mat Building’ als een andersoort weefsel.

Team 10 alleen verderNa het opheffen van het CIAM op het congresin Otterlo in 1959 kwam het Team 10 samen op wat informelere bijeenkomsten, waar zealgemene kwesties aan de orde stelden bij hetpresenteren van projecten waar ze direct bijbetrokken waren. Voor de Smithsons warendeze bijeenkomsten niet alleen van essentieelbelang voor het ontwikkelen van hun eigenwerk en ideeën, maar ze fungeerden ook alseen podium voor collectieve bespiegelingenen activiteiten. Een van de uitkomsten ervanwas het Team 10 Primer (‘eerste leerboek’) dateen overzicht gaf van de ideeën en het werkvan Team 10 tot dan toe. Het stuk werd in 1962 door Alison geredigeerd en vervolgensgepubliceerd in de decemberuitgave vanArchitectural Design, en daarna in herzieneedities in boekvorm, respectievelijk in 1965 en 1968.(10)

Maar in de periode van 1962 tot 1968 raakteTeam 10 in een ernstige crisis over hetfunctioneren als groep. De kernleden van degroep hadden elk verschillende opvattingen

TIJDSLIJN

over hun rol in de maatschappij en hoe zekritisch konden blijven ten opzichte van depolitieke en economische omgeving waar zeals architecten van naam al in meespeelden.Ze hadden meegewerkt aan het gestaltegeven aan de welvaartstaat met zijneconomische groei, massaproductie enmassaconsumptie, terwijl ze door een jongere generatie, geboren na de oorlog,daarvoor werden aangeklaagd met protesten in verschillende gedaantes en talvan actievormen.

De generatiekloof werd Team 10 op eenbijzondere manier duidelijk tijdens de 14deTriënnale in Milaan, met Giancarlo de Carlo als curator, waarvoor een aantal leden van deTeam 10 familie was uitgenodigd, onder wieAldo van Eyck, Shadrach Woods en deSmithsons. Het thema van de 14de Triënnalewas ‘Het grote aantal’, een thema dat ookcentraal stond in de Team 10 discussies in die periode. Het thema had tot doel nieuwemanieren te stimuleren om de fysiekewerkelijkheid waar te nemen door ze in relatiete zien met de immense kracht van hetbeschikbare instrumentarium en om het effectte onderzoeken van massaproductie enmassaconsumptie op het snel verdwijnen vansociale groepen, en op de vergrote mobiliteiten het nieuwe gedrag van die sociale groepen.Ondanks deze kritische doelstellingen werdde Triënnale al op de dag van de opening door demonstranten ‘bezet’ en gebruikt alseen podium voor heftige discussies, zoalsdeze in die tijd plaatsvonden in zoveel andere geïnstitutionaliseerde plaatsen in deWesterse wereld.

De ruim opgezette presentatie van deSmithsons getiteld ‘A Wedding in the City’ was een hulde aan de bezetting en het in bezitnemen van de openbare ruimte, door het latenzien van de dagelijkse gebeurtenissen daarinen het versieren ervan. De presentatie raakteechter ernstig beschadigd gedurende dedemonstratieve bezetting en werd daaromdoor de media geheel genegeerd.

Robin Hood Gardens (1966–1972) en St Hilda’s (1967–1970)Zowel het woningbouwproject Robin HoodGardens als het slaaphuis voor vrouwelijkestudenten voor het St Hilda’s College inOxford zijn perfecte voorbeelden van wat de theorie in ‘The Pavilion and the Route’behandelde. Beide projecten zijn gebouwd in de periode dat de Smithsons zich bewustwerden van de effecten van de welvaartsstaatzoals die vorm gekregen had en die de neiginghad van mensen louter consumenten temaken en hen te ontdoen van hunverantwoordelijkheid zorg te dragen voor de maatschappij. Robin Hood Gardens is het enige voorbeeldvan een woningbouwproject met ‘straten in de lucht’ die ze twintig jaar daarvoor bij deinzending voor de Golden Lane prijsvraag als oplossing hadden voorgesteld voorwoningbouw in de binnenstad. Een oplossingtrouwens die hen zou blijven fascineren ennaderhand in verschillende projecten zouworden toegepast als een structurerendinstrument. De opdrachtgever was de LondonCity Council en het was de bedoeling dat heteen project zou worden waarin veel van hunideeën over de stad en haar inwoners, zoals

TIJDSLIJN

ze die sinds de jaren vijftig hadden ontwikkeld,zouden worden uitgewerkt en samengebald.Terugkijkend vervulde het die functie ook alszodanig in hun eerste ‘officiële’ publicatieOrdinariness and Light – Urban theories1952–60 and their application on a buildingproject 1963–1970, die het licht zag in 1970. Na oplevering stond Robin Hood Lane echterbloot aan hevige kritiek, door de anonimiteitvan het stedelijke concept en de vertalingervan in een ‘harteloze’ architectuur. Dezekritiek was onderdeel van een meer algemenevisie op de modernistische architectuur vaneen generatie die had meegewerkt aan denaoorlogse wederopbouw. Hoewel het veelonopvallendere gebouw voor St Hilda’sCollege dezelfde architectuurtaal leek tegebruiken als Robin Hood Gardens, gaf hettegelijk een verschuiving te zien in het werkvan de Smithsons die tot uitdrukking komt inhun beschouwingen die gepubliceerd zijn inWithout Rhetoric – An Architectural Aesthetic1955 –1972 (1973). Hierin nemen ze afstandvan de zogenaamde ‘brutalistische’ esthetiekvan hun werk en nemen ze tegelijk stellingtegen oprukkende postmoderne trends.

De wisselwerking tussen het gegroeide enhet gebouwdeNa in de jaren zestig blootgesteld te zijn aan de problemen van het bouwen en degenoegens ervan gesmaakt te hebben,werden de Smithsons zich steeds meerbewust van de aard en kwaliteit van hun eigenvakmanschap en hun manier van werken en denken. Maar hun ervaringen met destedelijke plannen en voorgestelde ingrepenvoor de stad Street in Somerset (1964–1971)

en voor Koeweit-Stad (1968–1972) hadden ook tot gevolg dat ze zich bescheiden enterughoudend opstelden tegenover demogelijkheden om op grotere schaal in staden regio in te grijpen. Vanaf die tijd waren zeniet langer betrokken bij het maken vanplannen op dergelijke schaal. In plaatsdaarvan raakten ze steeds meer betrokken bij het verkrijgen van inzicht in de gelaagdestructuren van bestaande systemen en hoezich die in de loop der tijd hebben ontwikkeld,om te weten te komen hoe op een meerbeperkte en responsieve manier in te grijpen.Het ontwaken van deze nieuwe opvattingkomt tot uitdrukking in hun commentaren enessays voor Architectural Design tussen 1972en 1975: de ‘Wandelingen’ in Bath (1972),Oxford en Cambridge (1972) en hun essaysonder de kop ‘Collective Design (1952–55)’die hun zwanenzang zouden zijn voordat hunstem lange tijd in Engeland niet meer zouworden gehoord. Ze kunnen ook tot de hierboven genoemdeverandering van opvatting zijn gekomen onder invloed van ontwikkelingen op hetwereldtoneel, die voor Engeland belangrijkepolitieke en economische gevolgen hadden.De oliecrisis van 1973 met de beurscrash alsgevolg hadden langdurige sociale eneconomische gevolgen. Begonnen als eenpolitieke actie van de Arabische leden van de OPEC in antwoord op de Amerikaansebeslissing om tijdens de Jom Kippoer oorloghet Israëlische leger te herbevoorraden, wasdit de bevestiging van de bevindingen van deClub van Rome in Grenzen aan de Groei (1972),in 1974 gevolgd door De mensheid op eenkruispunt. Zij voorspelden dat economische

TIJDSLIJN

groei niet eindeloos zou kunnen voortduren,omdat natuurlijke grondstoffen maar eenbeperkte tijd beschikbaar zijn. Voor het milieubevatte het tweede rapport echter een meeroptimistische toekomstverwachting: hetmaakte melding van tal van factoren die demens kon beïnvloeden en vond daarom datmilieurampen en economische catastrofesvoorkomen of vermeden konden worden dooreen verandering van mentaliteit en gedrag. De milieucrisis had in Engeland ook politiekegevolgen. De Conservatieve regering die in1969 weer aan de macht was gekomen,verloor in 1973 de verkiezingen, waarna deLabour partij een minderheidsregeringvormde die voor het uitvoeren van hunwetgevende programma afhankelijk was vande Liberale partij. In 1974 waren er opnieuwverkiezingen en behaalde Labour een krappemeerderheid, waardoor men de gevolgen vaneen crisis met stijgende inflatie, verlammendestakingen en werkeloosheid maar moeizaamkon beteugelen. Het dieptepunt was derampzalige ‘winter van ongenoegen’**) van1978–79. In 1979 wonnen de Conservatievenonder een nieuwe leider, Margaret Thatcher,met een kleine meerderheid de verkiezingen.

Het grootste deel van de jaren zeventig kregende Smithsons geen opdrachten, ondanks hundeelname aan verscheidene prijsvragen. Voordeze en andere projecten in die tijd werkten ze hun idee verder uit van een ‘responsieve’architectuur, waarvoor zij een architectuurtaalontwikkelden die een ‘ontspannen intensiteit’bezit en tegelijk ‘vol potentie’ is. Huninzendingen voor het nieuwe hoofdkantoorvoor Lucas Ltd. in Shirley, Birmingham (1973)

en de uitbreiding van Magdalen College inOxford (1974) getuigen hiervan in een‘wisselwerking tussen het gegroeide en het gebouwde’.Een opvallend onderdeel in het uiterlijk vandeze gebouwen zijn de diagonale schoren.Wat aanvankelijk een toevoeging was aan destrakheid van St Hilda’s paviljoen volgensMies van der Rohe, zou tot aan het eind vanhun leven een structureel onderdeel blijvenvan hun architectuur in tal van projecten,bijvoorbeeld in prijsvraagontwerpen voor ‘The Yellow House’(1976), ‘House with the Two Gantries’ (1977) en de Kansai Kan Library(1996), in de uitbreidingen van het Hexenhaus(1985–1998) en het TECTA stoelenmuseum(2004). Als methode wordt het als ‘The LatticeIdea’ in een korte tekst omschreven en aan het eind van de jaren negentig door PeterSmithson gepubliceerd. (12)

Team 10 en ILA&UDHet groeiende besef van de eindigheid vanlevensondersteunende systemen die op eenverantwoorde manier behandeld moetenworden, werd ook duidelijk in anderewerkzaamheden van de Smithsons in dezeperiode zonder bouwactiviteiten. Ze werdennauwer bij de Team 10 bijeenkomstenbetrokken, nu deze samenkomsten meergingen lijken op familiebijeenkomsten waarmensen in kleine kring elkaars werkbespraken, geheel in overeenstemming metde veranderende sociale omstandigheden. Op de bijeenkomst in Toulouse-le-Mirail in1971 werden de grootschaligewoningbouwprojecten besproken die na jarenhard werken tot stand waren gekomen. Zoals

TIJDSLIJN

gebruikelijk gebeurde dit op instigatie van deSmithsons, onder het motto ‘Twijfel aan dewelvaartsstaat’. Thema’s van volgendebijeenkomsten waren ‘Bouwkundigeverantwoordelijkheid’(Rotterdam 1974),‘Deelname en betekenis van het verleden’(Spoleto 1976) en ‘Uitvindingen en interventiesbinnen bestaande stedelijke weefsels’(Bonnieux 1977).Het laatste thema was een vervolg op debijeenkomst in 1973 in Berlijn, waar dediscussie ging over ‘De matrix als concept enorganiserend principe’. Dit voerde terug naarde voltooiing van het complex van de FreieUniversität in Berlijn van de hand vanShadrach Woods. Na 1977 werden er geenbijeenkomsten meer gehouden en na de doodvan Jaap Bakema in 1981 besloten de ledenniet langer samen te komen onder naam Team 10. (13)

Nog een podium waarbij de Smithsonsbetrokken raakten in die jaren, was hetInternational Laboratory of Arechitecture and Urban Design (ILA&UD), dat Giancarlo de Carlo in 1974 in Urbino had opgericht. Elkzomer, vanaf de eerste uitnodiging in 1976 tot aan zijn dood in 2003, werd Peter gevraagdde workshops in respectievelijk Urbino,Sienna en Venetië bij te wonen. Binnen deILA&UD ging De Carlo in feite verder met demorele erfenis en het elan van Team 10. In een educatieve omgeving gaf hij nieuwe meningen de ruimte en verkende hij nieuweonderwerpen als territorium,medezeggenschap en hergebruik. Peter Smithson werkte samen met dedeelnemers, maar ontwikkelde tegelijkertijd

zijn eigen voorlopige voorstellen voor kleineingrepen in de steden die ze bestudeerdhadden, en die regelmatig gepubliceerdwerden in de jaarlijkse uitgave van ILA&UD,naast zijn beschouwingen over enverklaringen van de fysieke omgeving en decontext daarvan in de ruimste zin van hetwoord.(14) Die ervaringen en het in dezejaarlijkse periodes verkregen inzicht warenvan groot belang voor de projecten die zij in de jaren tachtig ontwikkelden, met inbegripvan de gerealiseerde gebouwen voor decampus van de universiteit van Bath.

Een nieuwe sensibiliteit – ConglomerateOrderingAan het eind van de jaren zeventig kregen de Smithsons de opdracht om een aantalgebouwen toe te voegen aan de campus van de universiteit van Bath. In dit projectprobeerden ze het bestaande naar binnengekeerde complex te openen naar hetomringende landschap door middel vangebouwen die ‘verbinden’ en het bestaandenetwerk van doorgangen voortzetten zoalsdat werd aangetroffen in het bestaande ‘matbuilding’. Tegelijkertijd probeerden ze hetverhoogde voetgangersdek, dat over deparkeergelegenheid is gebouwd, juist weer in contact te brengen met de grond. In deverwezenlijking van de gebouwen werd ditidee van contact met de grond nog benadruktdoor de taal van de zware, in serie gebouwde,betonnen architectuur van de bestaandegebouwen op de campus.Peter Smithson was tijdens de projecten voorde universiteit van Bath in de periode 1978–1988 ook professor aan de

TIJDSLIJN

architectuuropleiding. Op deze manier kon hij bouwen en lesgeven combineren en wist hij de praktijk van werken en beschouwen ineen intieme relatie te verweven. Deze ‘domesticatie’ voltrok zich ook in CatoLodge, een halfvrijstaand huis in Italiaansestijl vlak om de hoek van hun oude huis, waarde Smithsons in 1971 naar toe verhuisd waren.Ook hier was sprake van een intiemeverwevenheid: in dit geval van werk en gezin,zoals het geval was geweest in al hun vorigehuizen, in een poging om een geheel tevormen. Door dit samengaan van eenprivébestaan vol reflectie en een openbaarleven vol actie zag de buitenwereld hen alsinvloedrijke krachten en gaf hen een positiedie niet afhankelijk was van politiekeveranderingen en de gevolgen daarvan voorde bouwmarkt. Vanaf het begin van de jarentachtig was er sprake van een rolverdelingtussen de echtgenoten die zich tot dan toe alsondubbelzinnige eenheid aan de buitenwereldhadden voorgedaan. Peter hield zichvoornamelijk bezig met het realiseren van hunideeënwereld, verwezenlijkte bijvoorbeeld degebouwen in Bath, terwijl Alison actief washun ideeën te verwoorden en bekend temaken. Dit gebeurde op verschillendemanieren. Behalve het archiveren envoorbereiden van diverse publicaties over hun werk en de achtergrond ervan, was Alisonactief in het onderwijs en het begeleiden van relevant onderzoek.Ze bedacht een aantal thema’s om over tediscussiëren, vooral tijdens het voorbereidenvan seminars en lezingen. Sommige hiervanontleende ze aan bestaand werk, terwijlandere nieuw aan het licht werden gebracht,

gedeeltelijk als antwoord op het sinds de jarenzeventig groeiende besef van de milieucrisis.(16) Vanuit dit perspectief raakte Alisonopnieuw betrokken bij een aantal projecten op grotere schaal, waarbij de relatie tot hetlandschap als een gelaagd gebruiksnetwerkeen belangrijk punt was, zoals in haarparadijselijke inzending voor de prijsvraagvoor het Parc de la Vilette in Parijs(1981–1982). Deze gevoeligheid was alaanwezig in de kleine ‘Landscape into Art’projecten uit 1977 en in deze categorie horenook de observaties die ze maakte terwijl ze inhun Citroen DS door het Engelse landschaptoerde, en die verschenen in AS in DS, een van de ‘eerste leerboeken gevoeligheid’ die ze van plan was te publiceren.(17) Parallelhieraan kunnen de kleine ingrepen wordengezien die Peter voorstelde in het weefsel van Italiaanse steden tijdens zijn werk metdeelnemers aan de ILA&UD, want die warenvan dezelfde orde.(18)

In 1984 hadden de Smithsons eenallesbeslissende ontmoeting met de directeur van de meubelfabriek TECTA, AxelBruchhäuser, in de tijd dat Alison een seminarhield aan de Technische Universität München.Wat begon als een eenvoudige vraag of hij een aantal vroege meubelontwerpen van deSmithsons in productie zou kunnen nemen,ontwikkelde zich tot een levenslangesamenwerking, in eerste instantievoornamelijk met Alison en na haar dood in1993 met Peter. Met Bruchhäuser konden zeexperimenteren, projecten ontwikkelen enrealiseren, waarin hun ideeën over bewoningen toe-eigening zichtbaar en tastbaar waren.Een aantal prototypen voor meubels werd

TIJDSLIJN

ontwikkeld, maar belangrijker nog waren eenaantal radicale veranderingen die zeuitvoerden in het meubelbedrijf TECTA en bij Axel thuis, in het ‘Hexenhaus’. Dit wareningrepen die volgens hen in overeenstemmingwaren met een traditie die Peter Smithsonlater in 1994 zou beschrijven in Changing the Art of Inhabitation – en tevens eeneerbewijs aan Alison, die een jaar eerder was overleden.(19)

Na Alisons dood zette Peter het werk voort,alleen en samen met zijn jarenlange assistentLorenzo Wong. In feite werd het meeste werkvoor het TECTA meubilair in deze periodeverricht. Peter was grotendeelsverantwoordelijk voor de meubels eninstallaties van TECTA op meubelbeurzen enbracht vele veranderingen en uitbreidingenten uitvoer zowel in de fabriek als in hetwoonhuis van Bruchhäuser. Hier werd dearchitectuurtaal die Alison hem in haar eersteproject voor Axel had aangereikt door Peterverder uitgewerkt en vastgelegd, enuiteindelijk in 2000 door hem opgeschreven in‘The Lattice Idea’. Het TECTA Stoelenmuseum(2003) is het laatste project dat in dit idioom is gebouwd.(20)

In deze periode nam Peter ook het door Alisongoed gedocumenteerde en geordende archiefonder zijn hoede. Hij wist niet alleen eenaantal teksten te publiceren, in het bijzonderde twee door Alison al voorbereide boekenmet daarin hun verzameld werk onder de titel The Charged Void, 2001–2003,(21) maarmaakte het archief ook toegankelijk voor eenjongere generatie van geïnteresseerdewetenschappers en bewonderaars. Peterstierf tijdens de voorbereidingen voor de

eerste retrospectieve tentoonstelling van hunwerk in Engeland, getiteld ‘From the House of the Future to a house of today’, die indecember 2003 in het Design Museum inLonden werd geopend.(22)

TIJDSLIJN

Noten van de vertaler:

*) Deuteronomium 29:5 En Ik heb uliedenveertig jaren doen wandelen in de woestijn.

**) Nu werd de winter van ons ongenoegenglorierijke zomer door deze zoon van York. En alle wolken die ons huis bedreigden,verzonken in de diepe schoot der zee. Shakespeare, Richard III

Noten

1Het ‘Soho House’ project werd voor het eerstgepubliceerd in 1954 in het decembernummervan Architectural Design. Een commentaar vande Smithsons volgde datzelfde jaar in hetaprilnummer van Architectural Review.

2Voor een uitvoerige geschiedenis van hetnaoorlogse CIAM, zie Eric Mumford, The CIAMdiscourse on Urbanism, 1928–1960, MIT Press,2002; en Jos Bosman (red.), ‘The last CIAMs’, in Rassegna no.5, 1992; voor de activiteiten van CIAX binnen de CIAM, zie Max Risselada en Dirk van den Heuvel, Team 10 – in search of a Utopia of the present, NAi publishers, 2005, pg. 18–92.

3Vijf nummers van Uppercase werden tussen1958 en 1960 door de Zuid-Afrikaanse architectTheo Crosby uitgeven. Crosby was van 1950 tot 1963 ‘redacteur techniek’ van ArchitecturalDesign en was een tijd betrokken bij activiteitenvan het ICA, waarvoor hij in 1956 de

tentoonstelling ‘This is Tomorrow’ maakte en de catalogus samenstelde.

4Voor een uitvoerige geschiedenis van dewerkzaamheden van de Independent Group (IG), zie David Robbins (red.), TheIndependent Group: Postwar Britain and theAesthetics of Plenty, MIT Press, 1990.

5Zie ook Dirk van den Heuvel, ‘Picking up,Turning over and Putting with’ en BeatrizColomina, ‘Unbreathed Air’, beide in Dirk vanden Heuvel en Max Risselada (red.), From theHouse of the Future to a house of today, 010Publishers, 2004; en Max Risselada, ‘Regardingthe House of the Future’ in Let’s talk aboutHouses, Lissabon Architectuur Triënnale, 2010

6De Smithsons leerden het boek van RexMartienssen vermoedelijk kennen via TheoCrosby die in Zuid-Afrika door Martienssen zelf was opgeleid. Peter Smithsons’ eersteopmerkingen over ‘ruimte’ als ‘leegte’ werdengepubliceerd in het nummer van The Listenervan 16 oktober 1958 vlak na zijn reis naarGriekenland. The Earth, the Temple and theGods van Vincent Scully is een andereprikkelende uitgave over de ontwikkeling van dit idee en werd door Peter Smithsonbesproken in Architectural Review, nr. 3, 1963.

7Afgezien van de vele verwijzingen van deSmithsons en anderen naar het boek vanWittkower, zie ook de bijdrage van Peter

TIJDSLIJN

Smithson in het juninummer van het RIBAJournal, 1957 naar aanleiding van een discussiena een lezing op het RIBA onder de titel TheCase for a Theory of Modern Architecture.

8Alison en Peter Smithson, ‘The Pavilion and theRoute’, in Architectural Design, maart 1965.

9Jeremy Baker (red.), ‘A Smithson File’, inARENA februari 1966. Deze nauwgezetteinventarisatie van het werk van de Smithsonsomvat niet alleen hun projecten en decommentaren van henzelf en van anderen, maar ook een overzicht van in de loop der tijdgeschreven essays en van andere aanverwanteactiviteiten als studiereizen, conferenties,lessen, enz., alles geheel chronologischgeordend. Inclusief als commentaar achter elkebijdrage hun visie op hoe zij de gebeurtenissenachteraf zagen.

10Alison Smithson (red.), ‘TEAM 10 PRIMER1953–62’, in Architectural Design, december1962. Tijdens de voorbereiding voor dezeaflevering van AD vonden een aantal heftige en zelfs behoorlijk ruzieachtige bijeenkomstenplaats binnen de ‘kring van vertrouwelingen’van Team10. De vervolgens herziene versie die door MITPress in boekvorm werd uitgegeven kon nietieders goedkeuring wegdragen.

11Voor de bijeenkomsten van Team 10 in de jarenzestig, zie Max Risselada en Dirk van den

Heuvel (red.), Team 10 – in search of a Utopia ofthe present, NAi publishers, 2005, pg. 84–157

12Zie Mirko Zardini, ‘Milan Triennale: Il grandenumero’, in Team 10 – in search of a Utopia ofthe present, NAi publishers, 2005, pg. 158–161

13Peter Smithson, ‘The Lattice Idea’, in ILA&UDYear book 1999–2000; een herziene versie werd ook opgenomen in Peter Smithson en Karl Unglaub, Flying Furniture, Verlag WalterKönig, 1999.

14Voor de bijeenkomsten van Team 10 in de jaren zeventig, zie Max Risselada en Dirk vanden Heuvel (red.), Team 10 – in search of aUtopia of the present, NAi Publishers 2005, pg. 162– 241.

15De publicaties van ILA&UD werden vanaf 1978uitgegeven en nu eens Annual Report dan weerYear Book genoemd. Soms werd er ook eenBulletin gepubliceerd. De teksten van deSmithsons werden voor het grootse deelverzameld in Italian Thoughts en in 1993 in eigenbeheer in Stockholm uitgegeven. De Duitseuitgave Italienische Gedanken, onder redactievan Hermann Koch en Karl Unglaub (Vieweg &Sohn, 1996), werd gevolgd door ItalienischeGedanken Weitergedacht (Vieweg & Sohn,2001), onder redactie van Karl Unglaub. DeSmithsons publiceerden ook in het tijdschriftvan De Carlo Spazio e Società (1975–2000) datbegon als een Italiaanse versie van Espace et

TIJDSLIJN

Société onder redactie van Henri Lefebre enAnatole Kopp, maar vanaf 1978 een eigen koersging varen.

16Voor documentatie over de huizen waarin de Smithsons gewoond hebben, zie MaxRisselada, ‘The Art of Inhabitation – TheSmithson Homes’ in Dirk van den Heuvel enMax Risselada (red.), From the House of theFuture to a house of today, pg. 134–165.

17De moeite van het vermelden waard is haarvoorbereidende werk voor de thema’s vanNoah’s Ark en St Jerome; the Study – the Desertvoor de seminars die ze in 1983 hield aan defaculteit bouwkunde van de TechnischeUniversität in München en in 1984 aan deETSAB (Escola Tècnica Superior d’Arquitecturade Barcelona) en die zij samenvoegde onder detitel Fragments of an Enclave.

18Alison Smithson AS in DS – an Eye on the Road, Delft University Press, 1983. Vanaf dejaren zestig werkte Alison aan wat zij ‘eersteleerboeken gevoeligheid’ noemde:beschrijvingen van veranderingen ingevoeligheden als gevolg van ontwikkelingen in onze ‘machinale maatschappij’. Aanvankelijk had ze drie uitgaven in gedachte:QFK over de Engelse gevoeligheid om dienst tedoen in India, in de jaren 1880 tot 1900, 1916A.S.O. over Duitsland en het wezen van deModern Movement, 1910–1920, AS in DS alseen dagboek van beweging per auto, beginjaren zeventig.

Een verkorte versie van QFK werd uiteindelijkna Alisons dood uitgegeven als Imprint of India,AA Publications, 1994.

19 – Zie 15.

20Alison en Peter Smithson, Changing the Art of Inhabitation – Mies’ pieces, Eames dreams,The Smithsons, Artemis, 1994. Zowel de eerdergepubliceerde als de onuitgegeven tekstenomspannen ‘drie generaties modernearchitecten die door hun werk en hun denkenonze kunst van bewoning hebben veranderd’.

21Het TECTA Stoelenmuseum in Lauenförde werdna de dood van Peter Smithsons in 2003 in driefases gebouwd en kwam pas in 2007 gereed.Het staat op het terrein van meubelbedrijfTECTA en bezit een van de meest fascinerendecollecties van historische stoelen in Europa.

22Alison en Peter Smithson, The Charged Voidwerd in New York door Monacelli Pressuitgegeven in twee delen, The Charged Void –Architecture in 2001 en The Charged Void –Urbanism in 2005. Een derde deel met tekstenonder de titel The Space Between is voorzien,maar tot nu toe nog niet verschenen.

23De tentoonstelling From the House of the Futureto a house of today, samengesteld door JamesPeto en Max Risselada, was te zien in hetDesign Museum in Londen van december 2003tot februari 2004.

TIJDSLIJN

Colofon tijdslijn

Alison & Peter Smithson – Een chronologieGebouwen, projecten en teksten 1948 – 2003De hier afgedrukte chronologie werd door Max Risselada en Paul Vlok aanvankelijkgemaakt voor ‘Climate Register’, eententoonstelling over de Smithsons in defaculteit Bouwkunde van de TU Delft in 1996.Een gedrukte versie verscheen in 1999 inOASE nummer 51, een speciale uitgave gewijd aan het werk van de Smithsons onder de titel ‘Re-Arrangements, A SmithsonsCelebration’, ontworpen door Stuart Bailey en Karel Martens (Werkplaats Typografie,Arnhem NE).

Deze versie werd voor deze uitgavegeactualiseerd door Jaap van Triest enMarcus Kempers.

TIJDSLIJN

ALISON&PETER SMITHSON:THEARTOFINHABITATION