Albertus Magnus. Opera omnia [Borgnet Ed.]. 1890. Volume 8

8/6/2019 Albertus Magnus. Opera omnia [Borgnet Ed.]. 1890. Volume 8.

1/866

RAO(NCtROOIi


2/866


3/866


4/866


5/866

B. ALBERTI MAGNIRATISBONENSIS EPISCOPI, ORDINIS PR^DICATORUM

OPERA OMNIA


6/866

Digitized by the Internet Archivein 2011 with funding fromUniversity of Toronto

http://www.archive.org/details/operaomniaexedit08albe


7/866

B. ALBERTI MAGNlRATISBONENSIS EPISCOPI, ORDINIS PRJIDICATORUM,

OPERA OMNIA,EX EDITIONE LUGDDNENSI RELIOIOSE CASTIGATA, ET PRO AUCTORITATIBUS

AD FIDEM VULGAT.E VERSIONIS ACOURATIORUMQCEPATROLOGI.E TEXTUUM REVOCATA, AUCTAQUE B. ALBERTI VITA AC BIBLIOGRAPHIA SUORUM

OPERUM A PP. QUETIF ET ECHARD EXARATIS, ETIAM REVISA ET LOCUPLETATA

CURA AG LABOHE

AUGUSTI BORGNET,Sacerdolls (/wv-esis Rcinensis.

ANNUENTE FAVENTEQUE PONT. MA.\. LEONE .XIII.

VOLUMEN OCTAVUMPOIilTICOnUM lilil. VIII.

PARISIISAPUD LUDOVICUM VlVfiS, BIBLIOPOLAM EDITOREM

13, VIA VULGO DICTA DELAMBRH, 13


8/866

im INSTITUTE CF WFriAn'AL STUDIES10 ELMSLEY PLACETORONTO 6, CANADA.

0CT22 1931118


9/866

D. ALBERTI MAGNI,RATISBONENSIS EPISCOPI,

ORDINIS PRJDICATOEFM,COMMENTARIIIN OGTO LIBROS POLITIGORUM ARISTOTELIS.

LIBER PRIMUS

CAPUT I.

De civUatc, ejm guhernalore, par/ibiis, domo. pago.

^VNTIQUA TRANSLATIO. LEONARDl ARETINI TRAXSLATIO.

a Quoniam omnom civitatemvidemuscommunitatem quamdam existentem, etomnem communitatem boni alicujusinstitutam : ejus enim quod videtur bo-ni gratia, omnia operantur omnes : nia-nifestum quod omnes bonum aliquod con-j ecturant.

Quoniam videmus omnem civitaiemesse societatem quamdam, et onmemsocietatem boni alicujus gratia constitu-tam. Nam cjus gratia, quod bonum vide-tur, omnia omnes agunt, patet quod- bo-num aliquod omnes conjectant.

b Maxime autem principalissimum Maxime vero principalissimum om-


10/866

2 D. ALli. MAC. OHI). PR/ED.alias circumploctens. HaK" autem est qutB omues complectitur. Est autem ha?c, illavocatur civifas, et commuuicatio 1'oliti- quaj civitas aiipellatur, et civilis societas.ca.

c Quicuui(|ue igitur cxistimant Puliti- Quicumque vero putant gul)ernatoriscum et regale et (economicum et despo- civitalis, i't icgis, pati'isque iamiiias, elticum idem, non bene dicunt. domiiii, eauidem esso ratiouem, non

beiu; (iicunt.

d Multiludine enim et paucitate pu-taut (lifTerre, sed non specie horuiuuuuiuqiiodque : puta, si (|ui(leiu paiiro-riim. Patrcinlaiuiiias : si autcm pluiiiiiu.ceconoiuuui : si auteiu adliuc plurium.Politiciiin aut Uegale : taiiiquaiu uiliilditrerentem magnam domum et parvamcivitatem. Et Polilicum et Hegale, quan-doquidem ipse praeest, regale : quandoautein secunduni rationem disciplinaj ta-lis secuudum parlem piincipans et sub-jectus, PoUticum.

e Haec autem non suut vera. 3Ianil'e-stum autem erit, quod dicitur, intenden-tibus secundum subjectam methodum.Sicut enim in aliis compositum usque adincomposita necesse dividere : lise eniiuininimaB partes totius : sic et civitalcmex quibus compouitur. Considerantesvidebimus et de iis, quibus quideui ditle-runt ab invicem, et si quid artificialecontingit accipere circa unumquodquedictorum. Si quis enim ex principio resnascentes viderit, quemadmodum et inaliis, et in iis optime utique contemplabi-tur.

/' Necesse itaque primum combinarcsine invicem non possibile esse, putafceminam et masculum generalionis gra-tia : et lioc non ex electione, sed sicut inaliis animaiibus et plantis, naturale ap-pctere quale ipsum, tale derelinquere al-terum.

Miiltitudine enim, et paucitate, sednoii spccie, illorum singulos putant dif-1'circ, veluti si paucorum quidcui, domi-niim : si vero plurium, jiatrcmramilias :si etiam plurium, gubernatorem civitatisvel regem, qiiasi niliil dilfeiat magnadomus, et parva civitas, guberiialorquecivitatis et rex, quandoquidem idem pra3-sidet, et regit. Quando vero secundumrationem talis scicntia' in parte praesidet,et in parte subest, gubernator civitatis.

Sed hsec vera noii sunt, quod mani-festum erit secundum hanc doctrinamconsiderantibus. Ut enim in aliis compo-situm usque ad incomposita dividere ne-cessarium est, ha; uamque sunl uiinimGetotius particulae, ita civitatem ex quibuscomponitur considerautes, et quia illadilferunt intcr se, et si quid arliHcii re-cipiuntsingulaipsorum, iutuebimur. Siquis igitur ab iuitio rerum origineminspicit, ut in aliis, sic et in istis optimediscernet.

Primum igitur necesse est combinareillos qui non possunt esse nisi simul, ceumarem et fceminain generationis causa.El hoc non ex electionc, sed vciut incaeteris animalibus ct plantis, naturaleest desiderium tale alterum rclinquendi.

y Principans autcm et subjcctum na- Tmperans vero natura et parens, pro-tura propter salutem. Quod quidem eniiu pter conservationem. Nam quod polestpotest mente prffividcre, el principans mentc prospiccre, natura imperat ac


11/866

LIBER I POLITICORUM, CAP. 1 3potest hoc corporo facere, subjectum et hoc facere, paret natura et servit, qua-natura servuin : propter quod domino propter domino et servo idem confert.et servo idem expedit.

h Natura quidem igitur distinguuntur Natura igitur distincta sunt foemina etfcemina et servus : nihil enim natura fa- servus, nihil enim natura facit tale qualecit tale, quale reris figuratores Delphi- statuarii Delphicum ghidium ob inopiam,cum gUidium paupere, sed unum ad sed unum ad unum. Sic enim optimeunum : sic enim utique perRciet optimc instrumenta proficient, si eorum singulaorganorum unumquodque, non multis non multis, sed uni deserviant.operibus, sed uni serviens.

i Inter barbaros antem foMnina ef ser-vus eunidem lialient ordinem.

Verum apud barbaros fcemina et ser-vus eodem gradu habentur.

k Causa autem quia natura principans Causa vero hujus est, quoniam quodnon habent, sed fit communicatio ipsu- natura dominetur non habent, sed fitrum servte et servi, propter quod dicunt eorum societas exservo et serva, quani-PoetJE barbaris quidem Graecos principa- obrem aiunt poetse, Gra?cos harbarisri congrue, quod sit idem natura barlia- dominari oportere, quodidemsit naturarum et servum. barbarus et servus.

/ Ex liis quidem igitur duabus com- Ex his igitur duabus sociotatibus do-munitatil)us domus prima. Et recte He- mus prima, rectoque Hesiodus inquit :siodus dixit poetizans, domum quidem Domum in primis, mulieremque, etprimum entem mulierem, ot bovem ara- bovem aratorern. Bos enim pro servotorem : bos enim pro ministro pauperi- pauperibus est.bus.

m In omnem quidem igitur diem,constituta communitas secundum natu-ram domus est, quos scilicet Charondasquidem vocat, Homositios : Epimenidesautem Cretensis, Jlomoca/jnos '.

Quotidiana iaitnr societas secundumnaluram constituta, domus est, quosCharondas quidem Homosypios : Epime-niiios vero Cretensis Homocapnos ap-pellat.

n Ex pluribus autem domibus, com- Sed quse ex pluribus domibus consti-municatio prima, usus non diuturnalis tuitur sociotas prima, utilitatis gratia nongratia, vicus. quotidianse, pagus est.

o Maxime autem videtur secundum na- Maxime vero secundum naturam vide-turamvicus viciniadomus esse, quos quitur pagus propagatio qua?dam esse do-dam vocant collactaneos pueros, et pue- mus, quos dicimus coaIuisse,et nalos esserorum pueros. natorum.

p Propter quod et primum rege rege- Quapropter primo sub regibus civitatesbantur civitates, et nunc adhuc gentes, erant, nunc vero etiam gentes. Nam ex


12/866

i T>. ALR. MAT.. Onn. 1M5.ED.cx subjoclis cniin regi. Omnis enini do- his qui suberanl regno accrcverunt. Om-nius re"-itur a sonissinio. Quare el vici- nis autem donius regitur a seniorc, ita-nia propler cogualioneni. Et hoc esl, que et genera inde propagata propterquod dicit Homcrus : leges staluit unus- consanguinitatiin. Kt hoc est quod inquitquisqiie pueris, et uxorilius ' : et dis- Homerus : .lura daiit sini;uli natis etpeisiin eniin, et sic antiquilus habita- uxoribus, sparsini nainque et sic anti-Ijant. quitus habital)ant.

q Et deos autemproptcr hoc onines di- Et deos, ob lioc ipsum, putant cunctacunt regi : quia et ipsi, ii quidem adhuc regem habere, quoniam et ipsi parlimet nunc, ii autem antiquitus regebantur. nunc, partim aiiti(juitus subregibusdege-Sic aulem et species sibi ipt'.:; assimilant bant. Qiieinadmodum veroformas hunia-homines, sic et vitas deorum. nas diis attribuuiit liomines, sic etiain et

vitas.

r Quaeautem ex pluribus viciscommu-nitas, pcrfecta civitas est, jam omnis lia-bens terminum per se sufQcientia^ utconsequens est dicere. Facta quidem igi-tur vivendi gratia, exislens auleia gratiabene vivendi.

Quae autem ex pluribus pagis confici-tur societas, civitas est. Quae quidem, utita dixerira, totius sufficientire finem ha-bet. Constituta quidem gratia vivendi,existens autem lieiie vivendi gratia.

s Proptcr quod omnis civitas naturaest,siquidem et priin^ conununitates : finisenim ipsa illa illarum : natura autem fi-nis est. fjuale eniin unumijuodque estgeneratione perfecta, hanc diciiuus natu-ram esse uniuscujusque, sicut hominis,equi, domus. Adhuc quod cujus gratia,et iinis, optimum. Per se sufficientia au-tem linis, et optimuin.

/ Ex iis igitur manifestum, quod eo-rum quae natura civitas est, et quod homonatura civile animal est : et qui incivi-lis propter naturam, et non projjler for-tunam,aut pravusest, aut nielior quamhomo, queniadmodum et qui ab Honieromaledictus insocialis, illegatus, scelera-tus ' : simul enim nalura lalis alfectatorbelli, veluti sine jugo existens, sicut involatilibus.

Quapropter omnis civitas uatura est,siquidem et primae societates, nain hicillarum est finis. Nafura vero finis estquale enim unumquodque est generatio-nis perfectte, hanc uuiuscujusque natu-ram esse dieimus, ceu hominis, equi, do-mus, insuper cujus gratia et finis, opti-muiii: sufficientia vero finis et optimum.

Ex bis igilur patet civitatem esse exhis qua; natura sunt, et quod homo na-tura civile sit animal. Et qui absque ci-vitaleest pernaturam, non perfortunam,aut nequam est, aut potior quain liomo,ut ab Jlomero per contuineliain increpa-tur sine tribu, sine jure, sine donio, namsimul talis est, et belli cupidus.

71 Quod autem civile animal homo, Ex quo patet sociale animal esse homi-omni ape et omni gregali animali magis, nem, magis quam omnis apis, et quampalam. Nihil enim, ut aiunt, fruslra na- omne gregarium. Nihil enim, ut dixi-

.... Quisque gubernat ' Jure, lionioque, li'il)iique carcns.


13/866

LIBER 1 POLITICORUM, CAP. 1 glura fucit : sermnnem autiMii solus habet mus, frustra natura facit. Sermonem ve-humo super animalia. Vox quidem igitur ro homohabet solus omnium animabum.delectabiiiset Iristabilis estsignum, prop- Nam vox quidem molesti atque jucunditer quo I et aliis existit animaiibus : us- sig-nificatio est. Quapropter aliis quo-(jue ad hoc enim natura eorum pervenit que existit animalibus, hucusquo eaimut liabeant sensum frislabilis et delecta- natura processit in his, ut sensum habe-biiis : et hoc signilicant iuvicem. Sermo ant jucundi, et moiesti, et hoc inter seautem est in ostendendo conferens et no- signilicare possunt. At sermo ad hoc da-civum. Quare et justuin et injustum. IIoc tus est nobis, ut ostendamus utilitatemenim ad alia animalia habent, homini- et damnum, atque ita justum et inju-bus proprie solum boni et mali, justi et stum. Hoc enim pra?ter caetera animaliainjusti, et aliorum sensuum habere. Ho- hominibus proprium est, ut boni et malirum autem communicatio facit domum ac justi et injusti, aliorum hujusmodiet civitatem. sensumhabeant soli. Ilorumque societas

facit domum, et civitatem.j- Et prius itaque civitas quam domus,

et unusquisque nostrum est, totum enimprius necessarium esse parte. luteremptoenim toto, nec erit pes neque manus nisiaequivoce, velut si quis dicat lapideam :corrupta enini erittalis. Omnia enim ope-re diflinita sunt et virlule. Quare verojam talia cxistentia, non dicendum ea-dem esse, sed a^quivoca. Quod quidemigitur civitas natura prior quam unus-quisque, manifestum. Si enim non per sesufliciens unusquisque segregatus, simi-liter aliis partibus se habebit ad totuni.Non potens autem communicare, autnullo indigens propter per se suflicien-tiam, nulla pars est civitatis : quare autbestia, aut Deus.

Et certe secundum naturam prius estcivitas quam domus, et quam singuli no-strum. x\am totum prius esse quam par-tem, necessarium est : perempto enimtoto, nonerit pes nec manus nisi a^quivo-ce, veluti si quis dicat lapideam, namcorrupta quidem erit talis. Cuncta qui-dem opera diflinita sunt, et potentia. Ita-que cum amplius non sint talia, non estdicendum ilia esse eadem, sed aequivoca.Esse igitur civitatem natura, et priusquam singuli manifestum est. Si enimnon est sufliciens unusquisque separatusperinde se habet, ac reliquae partes adtotum. Qui autem in communi societatenequit esse, quique nullius indiget prop-ter sufficientiam, nulla pars est civitatis.Quare aut bestia, aut Deus.

// Xatura quidem igitur impetus inom-nibus ad talem communitatem. Oui au-tem primus instituit, maximorum bono-rum causa. Sicut enim perfectum, opti-mum animalium homo est, sic et separa-tumalegc etjustitia, pessimum omnium.Ssevissima enim injustitia habens arma :homo autem liabens arma nascitur, pru-dentia et virtute, quibus ad contraria estuli maxime, propter quod scelestissimumet silvestrissimum sine virtute, et ad ve-nerea et voracitatem et pessimum : ju-stitia autem civile. ^''-n cnim civilis

Natura igitur omnibus ad hujusmodisocietatem cst appetitus. Qui autem pri-mus instituit, maximorum bonorum cau-sa fuit. Ut enini perfectione suscepta op-timum cunctorum animalium est homo,ita si alienus fiat a lege et a judiciis, pes-siuium est omnium animalium. Saevissi-ma est enim injustitia tenens arma. Ho-mo vero arma tenet per innatam pruden-tiam atque virtutem, quibus plurimumvalet contrarium uti. Itaque impiissimumct immanissimum est sine virtute, et adlibidinem cibationemque deterrimum.


14/866

6 D. ALI5. M.\G. ORD. PR.^D.communitatis ordo cst. Alxa o; autcin justi Justilia vero civilc quiddam est. Nam jusjudicium. cst oniinatio civilis societatis. .ludicatio

autem,justi judicium.

C0M5IENTARIUS IN C.\P. I '.

Ptolemseus in Almageslo dicit, quodnon est mortuus, qui scientiam vivifica-vit : nec fuit paupcr. qui iutellcctui do-minatus est, sive qui intellectum posse-dit. Ratio autem dicti esl quod dicit Alfa-rabius in lihro de Iittcllcclu ct IntcUigi-bili^, quod omnes Philosophi radicem.immortalitatis vere posuerunt in intelle-ctu adepto : secundum enim illum intelle-ctum extendit se anima rationalis adprin-cipia incorruptibilis veritatis : nec potestesse quod mortale sit, quod subjecturaest incorruptibilis veritatis. Quia dicitAristoteles in VI Ethiconun. quod ununi-quodque quod in aliquo est, est in eosecundum potestatem ejus cui inest, etnon secunduni potestatom ejus quodinest : et ideo si incorruptibilis veritasest in intellectu adcpto, oportet quod etipse incorruptibilis sit. Hfec etiam causaquare talis pauper esse non potest : quiacum pauper sit non sibi sufticiens, et ta-lis ex possessione et superpositione etpulchrorum el bonorum omnium sibi suf-ficiat ad utramque felicitateni, politicamscilicet et contemplativam, pauper essenunquam potest. Dicit autem Isaac in li-bro de Diffinitioiiibiis, quod Plalo difli-niens Philosophiam dixit, quod primadiflinitio estsuiipsius cojinitio. Est aufembominis consideratio triplex secundum

' Ad niajorem intcllifjcntiani islorumD. Alberti Marjni conuncntarioriim inocto libros Polilicorum Aristotelis, nonmodo versionem anliquam accurate rc-cognovimus, sed etiam in conimentariolitteris italicis, necnon et paragraphis

naturam, scilicet in scipso, iu domo, etin civitate. Inseipso cognoscitur, in pas-sionibus, operationibus ct comtemplatio-ne, et sic cognitio hominis detcrminataest in Elhicis, ubi determinavit Aristote-les dc virtule morali et contemplativa, etfelicitate morali el contemplativa. Sedquia aba est virtus liorainis, el alia virtuscivis, ut dicit Aristoteles in VI Ethicormn,ct iu unoquoque extremum in bono, estvirtus ejus.ut dicit idem in IV Elhicoriim,idco ad perfcctionem hominis in virtute,quia humo est animal naluraliter conju-gale el civile, ideo post perh'ctionenaEthicorian, quibus docctur virtus liomi-nis in seipso, et utraque felicitas, raoralisscilicet et contemplativa, oportuit susci-pere hoc negotium, ut perfecte tradere-tur inoralis scientia : el Iioc est causasuscepti operis. Subjectum autem sivemateria est communicatio ceconomica etcommunicatio civilis secundum ordinemrecti et justi, in quaoslenditur horao per-fectussecundum virtutem secundum quamnaturaliter est liomo animal conjugale,et secundum quam homo naturaliter estanimal civile. In Iioc enim est suflicien-tia moralis doctrinte, quando ostcnsumest qualiter horao est in virtute perfectasecundura se, et in domo, el in civitate.Et ex hoc patet ordo Imjus scientise adscientiam Ethiconim, el etiam hujus doc-trince suflicicntia. Passiones aulcm qua;probanliir di' lioc subjecto, sunt ordinesrecli et justi. quibus coinmunicat homoiis qui sunl in domo, vel iis qui sunt indiversisque annolatioiiibns Philosophilexlum, aliquando subobscurum, curavi-mus illuslrandum.

De Intelleclu adepto, vide lib. II de liitel-lectu el Intellieiliili, cap. 8.


15/866

LIBER I POLITICORUM, CAP. 1 7civitute secundum omneni urbeinitatem et lioc incipit, ijji (littera ?), Quse autemnionarchice, aristocraticT , democratiffi, cx pluribus vicis communilas, etc.quse sumuntur secundum medietatem Prima igitur pars in qua ostendit perarithmeticam, vel geometricam, ut dicit qu;e,et qualiter devenituradscientiam is-Aristoteles in V J^/A/co/vo, in commu- tam, hahet tres partes. In prima proponittando vel distrihuendo. Et sic dicit Tul- quamdam generalem propositionem, perlius,quodprincipiaomniainaquihuscon- quam ostenditur fmis istius scientiae, adcluduntur passiones de subjecto, proli- quem deveniendum est secundum hocciscuntur atribus,sciHcet apari, apacto, opus saplentis, quod est non mentiri deet judicato, ut scilicet fiat secundum quibus novit. Sccundum hoc enim om-par rei inter communicantes, ne alter nis sapiens prffisfituit sibi finem adquemscilicet velit hahere plus in lucro el micum venerit, scit esse perfectum opusnus in damno. IIoc cnim, ut dicit Ari- suum : propter hoc enim dicitur finis,stoteles in V Ethicorum, principium ini- quia in hoc stat studium etopus efficien-quitatis est. Et ut tencanlur pacta, se- tis. Secundo secundum aliud opus sapien-cundum scilicet quod iutervenit inter tis quod est mentientem manifestare pos-communicantes duos vel plures : quia le- se, ponit errorera quorumdam circa hocges confirmant pacta. Dicit autem TulUus et arguit eum, ibi (litt. c),Quici/mque igi-in line I Rlwtoricx, quod lex est jus lur existimant, [etc. In tertia ponit di-scriplum asciscens houestum, prohibens- stincte comraunicationes et partes earum,que contrarium. Proficiscuntur etiam ibi (litt. /), Exhisquidem igilur duabusajudicato : quia in lalibus, quod a prin- commimitatibus, etc.cipe ex consilio senatus et seniorum sci-entium leges et jura majorum decreturaest,legis habet vigorem. Sic igitur patet a Tn prima parte dicit sic : Quomamde subjccto hujus scientise et passionilms omnem civitutem, etc. usque, ibi, Insti-et principiis. tutam, id est, videntes quod omnis civi-

Divisio autem cst, quod in prima parte tas est in communicatione. et institutahoc est, in primo libro docet hominem est ut civibus suis attingat extremum bo-perfectionem secundum communicatio- ni communicationis, quodest virtus ejus.nem virtutis o-conomica' : a secundo au- Quod probatur ex hoc quod omnes ho-lem ulterius docet perfectionem secun- mines, et omnia qusecumque sunt, omniadum virlutem politicam sive civilem. qufficumque operantur, operantur boniPrima pars in duas dividitur, in quarum alicujus gratia. Unde in I Ethicorum di-prima prcTmittit partem procemialem, in cit Aristoteles quod bonum est, quodqua ostendit qualitcr et per qua? deveni- omnia optant. Et addit Dionysius, ettur ad hanc scicntiam. In secunda de propter iUud agunt, quidquidagunt. Etceconomica exsequitur quod proponit, et ratio dicti est, quod unumquodque se-hoc incipil in cap. 2, ibi, Qtioniam au- cundum virtutem sibi propriam, sive mtem manifeslum ex c/uibus parlibus, etc. se, sive in communicatione ad alterum,Prinmm capitulum dividitur in duas par- desiderat venire ad extremum boni quodtes, in quarum prima ostendit ex quibus, sibi debetur. secundum virtutem secun-et per qua; venitur in hanc scientiam. In dum quam operatur. Ex hoc concludit,secunda venatur quatuor conclusiones, in quod omnes sic operantes in omnibusquibus ostendit excellentiam istius scien- operibus suis, bonum aliquod conjectu-ti, scilicet quod est secundum com- rant. Et dicit conjecturant, quia hsecmunicationem perfectissimam, naturalis- scicntia utens est. non docens : eo quodsimam, secundum naturam primam, et usus magis attenditur quam doctrma.optimorum bonorum cratia institutam Quia sicut dicit in Elhicis, ad acquisitio-


16/866

8 D. \U\. MAG. ORD. PILED.nem vidutis tria oxii;iintui-, scilii-ct scire,velle, et perseverare in operibus {jifricili-bus : et scire quideni paruni prodest,velle auiem el pfrscverare multum. Con-jecturant ergo bonum ad quod cuiiiuntpervenire. ex circunistanliis el agenliumct actuum, et principiis paris, et [lacti etjudicati, secundum quod est oplima com-municatio et optimorum bonornm causn,secundum luod attingi potest virtus lio-minis, quae est extremum in bono, sc-eundum (|uod bonio esl nalnraliter con-jugab' animal et civib'.

b Et si lioc est in omnibus.lnnc multomasis esl in principalissima communica-tione oninium. IVnncipalissima autemomnium, est quae omnes alias est com-plectens communicationes, in quibus bo-mo potest devenire ad ullimum su;p vir-tutis, et extremum in bono, secundum([uod animal naturaliter conjugale et na-turaUter civile. Omncs autem compb^-ctens, civitas est, et communicatio polili-ca. Ergo illa est optima, et conjecturatbonum optimum communicalionishuma-nae. Et intendit uiterius (juasi ex corol-lario concludere, quod buic scientife ma-xime intendendum esl, per cujus doctri-nam posifam in usu devenitur ad opti-mum bonum hominis, quod est in com-raunicatione. Quia sicut dicit in lEthico-rian : Bonum quidem est'quod est bo-num bominis, melius autem quod est ci-vitatis, divinissimum vero quod est gen-tis. Ita bonum est monaslici liominis,quod tradilur in Ethicis, melius autemceconomicae communicationis, et opti-mum quod est civitatis.

c Deinde subjungil arguens erroremqui est circa hoc, ibi, Quiciimque if/iturexislimant , etc. El circa iioc sex facit.PiiuKj enim ponit errorem, secundo tan-git errantium rationem, ibi (litt. d),Mul-titudine enim el paucitate, etc. Tertiodistinguit ut ex dislinctionepateat error,ibi, Quoniam quidem ipse, etc. Quartoarguit, ibi (litl. e), Uiec autem uon sunt

rera. Quinto dat aiguendi arlem omnestab'S eriores,ibi, Mdui/esluni aulem erit.Sexto procedit seeundum artem iilamostendendo qualiter, et per quae devc-nitiir ad liiiem, ibi (!itt. /), Nccesse ila-(juc primum, etc.Enumcraiido igitur errores dicit sic :Quicunique iyitur ejistiinant pulilicuni ctrerjalc et wconomicum et despoticumidem, non bene dicunt. Et subjungit ra-tionem eorum sic : Multitudine cnim etpaucitate pulant di/ferrc, sed non speciehoruin ununiquodquc. Et explanat sub-dens : Puta .nquidem paucorum, ab uno]iatre desceiKb^ntium, liinc principantemin bac communicalioiu; dicunt essc pa-tremfamilias : si autem plurium, quodscilicct sil inter descendentes ab unojiatre, ct familias eorum, in servis et an-cillis, tunc principalem in tali communi-catione dicunt esse oeconomu77i : si aulcmsit plurium adhuc, ut scilicet sit inlerconcivcs in civitate, vel conregnaies inregno, tunc dicunt esse politicum, autrecjale. Et hoc dicunt, quia decepti sunt,(}uia putanl (|uod nibil dilTeranl magna(lomus, et par\a civilas,ct tauKjuam iii-liil diflerant regale ct Polilicum. Etquandoquidcm aliquis //re.s7alicui com-inunitati sine genti propria potestate,tunc dicunl esse regale. Rex enim estprincipatum tenens super genlem pro-pria poteslate. Quando autera aliquisprincipatur civiiali, secundum rationemdisciplime, iioc est, legibus et jilebiscitiset stalutis communitalis sccundum par-fem, hoc est, secundum particularem ci-vitatem, et subjecttis regi, qui eura inparte suje soUicitudinis constiluit, tuncdicunt esse Politicum.

e In(b! arguit liunc errorera subdens ;IIxc aulcm non sunt vera. etc. Et ratiocommunis est : Quia quaecumque com-municationes diversa bona specie conje-cturant, non solum quantitate, sed etiaraspficie dilferunt : (cconomica, Politica, etregalis comiiiunicaliones, diveisa bonaspecie conjecturant : ergo non solum


17/866

LTBER I POLITICORUM, CAP. 1differunt quantitato, sed etiam specie. bonum specie diiTerens istius conuuuni-Qualiter autcni ad hoc dcveniatur subdit, cationis.artem doccns, ibi, ManifeslKm aiitemeril,qiiod(licitiir,in/eiuIentibus,hoc,est, g Secunda auteai connnunicatio cstsubliliter considcrantibus secundum sub- inter principans et natura suhdilum,jectam methodum, id est, propositam propter salutcm individui : et liaec estarlem. Est enim via conimunis, ut dicit inter dominum et servum, ([uae commu-Aristoteles in lli 1'hijsicorum, quod nicalio despotica vocatur Crgece, Latine compositum non cognoscimus, nisicum SLuU-m dominalis. Quia sicut maritus etscinms ex quibus, et quot, et qualibus uxor sine invicem non possunt esse utest : et iileo ad cognitionem veram ista- attingant bonum virtutis conjugalis, itarum conununicationum, utrum scilicet servus et dominus sine invicem esse nonquantitate soia, vei etiam specic difTe- possunt, ut attingant bonum despoticfc,rant, necesse est lioc compositum quod in cunmmnicatione crconomica?, quodest communicatio Poiitica, usque ad cst in conservatione vivere, et bene vi-incomposita diridere ct simplicia : hx vore familise. Et hoc probatur si distin-enim mininicX sunt partes totius ex qui- xerimus secundum naturam dominum, etbus cognoscitur compositum. Sic necesse secundum naturam servuni, socundumest civilatem ex quibus componitur, sci- naturam rationem domini, et sccundumlicet dividere in componentia : conside- naturam rationom servi. Dominus enimrantes sciiicet uniuscujusque propriam cst, qui secundum mentom sapientia etnaturam et virtutem, videbimus ^^Wam pmdentia praeditus, convenienter praor-magis de iis quibus quidem di/Jerunt ab dinat et disponit ca per qua' famiiia,qu3eincicem, ot vidobinms otiam si (piid ar- ad domum portiuot, optimo potost dovc-tificiale contingit accipere circa unum- nire ad sua' virtutis optimum ot oxtre-quodque dictorum secundum seipsum, inum. Servus autem est per naturam,utrum scilicet quantitate dillorant et soqui tali mente non est praeditus, potestium, vel etiam specie. Generaliter enim tnmen suscipere pra^ceptum, et instru-verum est, quod si quis ex principio res ctionom domini, ot viribus corporis ex-nascentes ciderit, hoc ost, composita exsuis compouontibus, iis, sciiicet quc-madmodum in civilibus, optime contem-plabitur, et in omnibus aliis compositis.

/ Et subdit exsequendo secundum ar-tom datam, omnes particuiares conunu-nicationes ceconomicam et civiiem com-

soqui omnia qua^ portinont ad vivero, etbenovivere communicationisceconomicffi.

/( Ex quo patet, quod natura et natu-rali virtuto dislinguuntur foemina et ser-vus, maritus et dominus, el quod specieditrorunt vii-tutes communicationis con-jugalis ot communicationis despotica^, ct

municationes componentes. Et prima non quantitate soia. Hoc etiam probaturest mariti et uxoris, quse convenit homi- aiia ratione. Quia iicet ars imitetur natu-ni secundum quod conjugaie animai, per ram, non tamen sequat eam, ita quodnaturam inditam ei comnmniter cum aliquid factuin ab arte, in communica-onmibus a)iimalibus et plantis, sccun- tiono ad alterum contendat, conjecturan-dum quam inditum est unicuique appete- do bonuui aiiquod per communicatm-re tale, allerum relinquere posiie, quale noiu. Cnjus proljatio ost, i/^/of/ a/z/?'a ?a'-est ipsum : hoc cnim ost esse divinum /(;'/ tale fucit, quale


18/866

10 D. ALB. MAG. ORD. PR^D.sc (lofiMidil in oo. I"l liiijiis ratio cst,i|UO(l iiiiNm(iii(i(lcia apud Atlie-nas, qui primus ibi invenil leges tabula-ruin, ut dicit IMalo in TiiUceo. Ex istocxeniplo, Aristoteles vult sic argui : Siconfusio et iudislinclo communicationumin barbaris tantum eis fecit damnum.utuna communicatione utantur pro alia,patet manifestc quod coinmunicationesCEConomicae, Politicae, rcgales, non ditTe-runt quantitate solum, sed specie.

/ Sic ergo iraprobato errore qui est cir-ca materiam propositam, in tertia parteprim;e parlis capituli, quffi incipil, ibi,Ejc his (juidcm it/itur duabus coiiniiuni-latibus, etc. dislincte ponil coinniunica-tiones ct parles earum. In primo fundatse supcr talcm divisionem, quod commu-nieationum, alia est conslituta in omnemdieiu, inter eos scilicet quos omni dieoportel communicare secundum ordincmel legeni juslilice : alia vero non diurna-lis, inter eos scilicet qui non oinni diecommunicant siln invicem. Prima exduabus consliluilur, scilicet dcspolica,quse est inler dominum et servum, nup-liali, quae est inter marilum et uxorem.Et boc j)robat pcr Ilesiodum. qui in liocrecle dixil, (juod ex bis duabus coininu-nitalibus constiluilur priiiia coiniiiuiiica-tio domus. qiia? in oiiuKMn diein cst :quia illi qui sunt in cadem familia do-mus, necessc est quod omni dic coinmu-niceiil sibi et iii cibo et in igne et in aliis

' l,ib. XIV 2 AnisTOTELES, In I Melaphys. In prooDmio.


19/866

LIBER l POLITICORUM, CAP. 1 11quse ad usum vilce pciiinent. Recle diait qusp est communicatio non diurnalis. EtHesiodus poctizans ', quod in omni do- dicit : Ex pluribus aictem domibus com-mo necessc est csse primum cnlem, id municatio prima, id est, imniediata, pro-est, patremfamilias sive dominum qui cedens ex prima diuturnali communica-praeeminet aliis : et necesse est in ea tione, quae est usus (genitivi casus) nonesse mulierem, qure matrimoniali com- diuturnalis gratia, id est, propter usummucatione communicat, de qua in Pro- non diulurnalem instituta, est vicus.verb. : Consideravit semitas domus suse,el panem otiosa non comedit -. Et Ari- o Maxime autemvidetur secundumna-stoteles in I Rheloricse : iMulieris bonum luram vicus vicinia domus e.?.ve,vel domo-est esse operosam : et necesse est esse rum, quos, scilicet tali communicationcin ea bovem aralorcm, qui possessiones communicantes, quidam, id est, Antiquiarando moveat ad cultum, ut provocen- vocant collaclaneos, quasi dc eodem la-tur ex iis fructus qui pertinent ad usum cte et eodem semine parentum exeuntes,domus, et sine quibus communicantes piieros el puerorum pueros, id est, filiossibi in eadem domo ceconomica commu-nicatione nec vivere nec bene vivcrepossunt, bos enim ^vo pauperibus esl proministro.

m Ex bis conciudit, intentam conciu-sionem subinferens, ibi, In omnem qui-

et nepotes. Graece autem collactanei vo-cantur oaoYi)^/'^!;, scilicet uno lacte cnu-triti ; sicut etiam in astronomia quceGraecc dicitur cjalaxia, Latine vocaturlactca. Ratio dicti est est in VIII Etlii-corum, ubi dicitur tam in textu quam incommento, quod sicut filius exit de cor-

dem diem constituta communilas sccun- pore patris et matris, secum trabensdum naturam domus est, in eis, scibcet sufficiens sibi ad substantiam corporis :in tribus sibi inviccm communicantibus. ita debet exire de domo parentum, ut se-Et dicitur quod est secundum naturam : cum ducat de facultate parentum, quodquia natura non salvatur sine ea : hoc sufficit ad necessitatem donms : ot ideoenini nalurale est, sine quo natura non fiHus constituit domum juxta domumsubsistit. Et hoc probat per quemdam patris, et nepos juxta illum, et proneposPbilosophum qui Cbarondas dicilur, qui e1 abncpos juxta illos : et sic facta est vi-tales quotidiaua communicatione com- cinia. Vicinorum autem habitatio, vicus

dicitur. Et inler eos est secunda coni-municatio non diuturnalis, sed opportu-nis temporibus et constitutis ad utilila-tem communitatis sibi invicem coramu-

municantes in domo vocat 6|j.ocriTtoj^, aboijio!; quod cst cum, et =7^x0? quod est pul-mentum, qiiiii^i compulmenlales : eo quodtak's eisdem puinientis ct eadem mensautuntur. Inducit eliam alium, Epimeni- nicanles.dem scilicet Okrem, id est, de Oivra ci-vitate nalum, oixov.airvoj;, id est, in eodem p Et hoc probat, quia quando talisfumo vel eodem igne communicantes, al) incepit multiplicatio domuum sive do-6|jio; quod est unum, et xa-/o; quod est morum, ct crcscere in vicum, et vicifumus, co quod in eodem fumario sibi crescere in civitalcm, omnes civitatescomraunicant. regebcmlur uno qui rex dicebalur ad

omnem communionem. Et hoc ulte-n Deindc distinguit secundam commu- rius probatur ex hoc qwoA nunc ad/iucnicalionera quae fundatur supra secun- genles ita reguntur ad coramunicationesdum meml)rura supradictae divisionis, necessarias et naturales : reguntur enini

' Sit domus in primis, sit fu?mina, sit bos[arator.]

2 Prov. xsxi, 27.


20/866

12 D. ALB. MAC. OHD. PR.ED.e.i' siilijcc/is fcfjii. /)(iiiii/s iiulciii, iil rst,fainilin ad (luiniim |HMliiu'iis regiliir nscnissimo. i|iii;i illi |ira'siiiininliir esscsapieiitos. l lulf .\ii>lutoles III Topico-riint : Nemo eligit jiivenes duces, elc: propter (iiiiiil qI vicinix (\UiV ail raiiuliincognnlioiicin jtertinent. et iliciintiir (ir;e-ce i-o'.>f!a'., al) eudein sciiissiinu regiinliii',et illi obediunt. Kt lioe probal per Hu-meruin sic dicenteni : Legcs staliiil unii.^i-qiiisijiie jiiicris el ii.roribiis. Qui auteiiileijrem statuil ad ordinein cominiinicalio-nis. vice rcjjis est. /v7 ilispcrsiin cnitii,el sic n/ilii/iiiliis linhiliihant : lioc cniiii,iif dicit alia translatio, seminale est et an-tiquuin, quia a conseminalibus dcscen-dit et ab antiquoest observatum.

q Quod aiilcin scnissiiiii sit regere inparentela, jirohal per exempluiii : quiaomnes ilcos iHcinit rcgi : et est apud co-inicos, quod rei,fibus(sicut Priamo et lle-cuhse) adaptant personas deorum super-induentes eis species sive figuras deorumin sceptris, quse directionem significantsecundum leges et justitiam : et cultumfiguroc, qua' significat honestateni virtu-tis. Et sicut a[itant eis tiguras deorum,sic et attribuunl eis vitas deoruin, in re-gimine scilicet. Et sic patet quod com-municatio vici non est communicatio do-mus, sed diversa; sunt species inter se.Et communicatio donius generatione pri-ina est, et csl naturalis homini sccun-duin nalurain qua liomo conjugale ani-iiial est : et coiiiiiiunicatio vici secundacommunicatio est : et est item naturalishoiiiini secundum quod homo per phi-lanthropiain conjungitur suis. Dicit enimin VIII Ethicoriim. quod pater propin-quior cst lilio i|iiaiii lilius patri : eo quodpater aliqnid sui iiahct in fiiii^ (iliiis au-teni iiiliil siii liahct iii patii;.

r Exhis autein duahuscominunicatio-nibus gcneratur tertia, de qua in secun-da parte capiluli tractal Aristoteles, qu;eincipit, ibi, (jiiie aiitem e.rpluribus cicis,elc., de qua quatuor investigat. Priiiio,

qiiod csl suriicicnlissiiiia, ihi, Qii,x aii-lcni. etc. Secuii(hi i|uoil csl iialiiralissi-nia, ibi (litt. .v), l^roptcr qiind oiiniis ci-citas, etc. Tertio quod sccunduiii natn-rain est prima, ibi (litt. x), Et prins itci-qiie civitas, etc. Quarlo (|uoil oplimo-riim honornin gratia est iiistilula, ibi(litl. //), Qiii aiilcm primus iiistitiiit,elc.

1'riiiiuin probat lali ralionc, siijiponensquod omnis conniiunicatio institula estad suriicienliam vita^ ct bona' vit;e secun-diiiii jiislitiam ordinata?. Ex hoc sic pro-eedit : quascumque comrnunicalio qu;fcoiligit oiiines alias et complectitur, illasuflicientissima et perfectissima esl : po-litica cominunicatio, sive civilis, colligitomnes alias : crgo sufficicntissima el per-fectissinia est. IMajoreni rcputat per sonotam. Ad probationem minoris sic pro-cedit dicens : Qiwe aiitcm ex pliirihns vi-cis communitas sic est, perfecla civilasest jam, id cst, ex ipso civitas est, om-nis habeiis terminum, id cst, complc-mentuin (eo quod oiiinis res complela intermino) per se su//icieiilia' : colligitciiiiii mnnes communicaliones alias quajad vitam, et l)onam vilam homiuis insti-tut;e sunt, iil consequcns est dicere. Quiascilicet consequens rationem esl, quodcx quo colligit omnes alias, quod perfc-ctissima sit et suflicientissima. Sic ergoprobata est priiiia conciusio, ex qua sic-ut ex corollario scquitur ulterius, quodinducit : Facla qtiidcm igitnr vivendigratia, scilicet est, existens, est antem,supple civitas, gratia bene vivendi : beneeniin vivere est ad coininodum et ordi-nem justitiffi vivere. Propter quod dicitAviccnna in suo libro de Animalihus,quod vita hoiiiinis solius est pcjor qiiainessc potesl : unde ut iiulium dcsit coin-inodiim, fachi est ex vicis civilas in qni-bus sunl liabitationes diversorum ;irlili-cum, scilicct coriariorum, fullonuiu, fa-brorum, pannificum, in quibus neccssei'st qiiod civcs communiccnt ;i(l bonamvitam.


21/866

LIBER 1 POLHICORUM, CAP. 1 13s Deiude procedit ad ostendendaiu se- munieatio civilis, sive politica. Ad idem

cundani conclusionem, scilicet quod hsec secundo procedit demonstrandum ex na-communicatio naluralissima est, ibi, tura honiinis, dicens quod homo naluraPropler quod omnls ciiitas, etc. : quaro animal civile est. Quod probat per con-ad hoc inducit quatuor rationes. Prima trarium : quia qui incivilis est, aut estest, quod finis omnium quag sunt ad Incivilis propter naturam dehcientem,finem, naturalissimus est illi cujus finis aut proficientem in ahquid melius quamest : civilis communicatio finis est om- natura hominis sit et /lon propter /ortu-nium comnmnicationum quae sunt ad nam, quae (sicut dicit Aristoteles in IIfinem hominis secundum hominis natu- jP/i?/5ico?7/i') est naturapraeter rationemram. A hoc probat, quia finis ultinms faciens impetum : quod esse non potestuniuscujusque naturalissimus est, sicut nisi ex superioribus natura^ alicujus, quaehominis, equi, domus : communicatio dominatur iu complexione causarum,civilis, linis omnium aliarum est, et quae ordinant et disponunt facta homi-optimum, cum omnia alia ordinentur ad num, secundum quod factum dicitur aipsam : ergo naturalissima est. Majorem Boetio in libro de Consolatione -, quodhujus rationis supponit quasi per se no- cst rel)us mobilibus adhaerens disposi-tam. Mlnorem probat : qula civilis com- tio, per qnam providentia suis qufeqiiemunicatio linis est, eo quod quale sit nectit ordinibus. Unde si propter na-unumquodque, ex ratione perfecta finis turam et non propter fortunam, qusedeuKmstrat, co quod finis accipitur se- mobilis est, est incivilis, id est, impo-cundum ultimam differentiam et conver- tens ad civilem communicationem, auttibilem, ut dicit in I Metaphysicorum : pravus est, si scilicet deficit ab hujus-finis aut(un uniuscujusque, sicuthominis, modi natura, aut uielior est quam ho-equi, et dumus, nalura est ipsius. Et hoc nio, si proficit in aliquid diviniim, et hu-dicil AristoteIes,ibi./'V/.v eu, ipsascili- mana conimunicatione non iudiget. Etcet communicatio est illarum, scillcet hoc confirmat per dictum Homeri, qui decominunicationum. Finis autem semper pravo dicit : Maledictus insocialis, ille-natura est (et est natura ablativi ca- gatus, sceleratus. Et subjungit rationemsus) : nihll enim est ita nalurale sicut Simul enim est ille maledlctus talis, na-finis uniuscujusquc : quia inhoc est com- tura talis, id est, qui destituta natura eslplementum. unde in vila bomiuis nlhil talis : et ille talis esi belli a/fectator, ve-est ita naturale slcut communicatio civi- luti sine jugo et frano rationis existens,lis, quia linls est et comiuunicatiouum sicut corruptus ex ratione in feritatem.omnium complementum : hoc enim di- Et falis est transcorporatus in ferlnamclmus naluram unluscujusque, in quo bestiam lupi vel leonis, ut diclt Plato :complemenluiu sui est. Ad idem inducit sicut videmus in volatilibus, ut dicithoc quod dicit : Adhuc quod cujus gratia, Aristoteles in 1 libro de Animalibus, quodetc. Per se su/ficientia, in communicatlo- avcs rapaces et iracundfe, sicut aqullae,ne civili, finis est et optimum : ergo na- accipitres, et falcones, semper solse sunt,turalissima homlni. et fugiunlur et inclinanlur ab aliis avi-

bus, propter hoc quod corrumpunt na-t Ex iis igilur mani/estum esl, quod turalem communicalionem aviuni et so-

de numero eorum quse sunt natiira cietatem. (ablativi casus) homlni, id est, quae suntnaturaiia homini, civilas est, et com-

' AnisTOTELEs, In II Physic. tex. et com. .'io. prosa 4.'


22/866

II D. Al.U. MAG. ORD. VRJED.II Quoil aulom hoc innaturale sit ho-

niini, prohat coiisoqucutcr inilucous ctostouikMis, (juod homo osl auiiual nalu-raliter civile, ihi, Quod aulem civile ani-mal homo, scilicot sit, ct j^lus o)iiiu apeet omni aiiimali gregali, id cst, iu cujusgenere priucipans conslituilur uuuui, si-cut grues unamsequunlur oidine littera-to, palam ost scilicot ox ilicondis. Suppo-nitur onini goneralis proposilio, qua> ro-gulaiiter vera est, quod natiira nihil fa-cit frustra {I Physicorum), et quod nondeficit in necessariis, ncc ahundat super-fluis : constat auteni quod j^cr ordinatio-nem naturae solits liomo supra ca?teraanimalia habcl scrmonem si^nificalivum,per quoni,ut dicit Plato in Tinnco, homocomnmnicet homini suos couceptus etaffectus, et alia quidem animalia vocemhahent per quam significant sihi dclecta-bile vel Iristabilc : unde vox illa nechtterata nec articulata est. Usqiie enimad hoc perveiiil natiira hrutorum anima-lium quod habeanl scnsinn dclcclabiliset tristabilis : at nllra lioc non pervenit,ut sihi suos significent conceptus. Sermoautem articulatus et litteratus, qui ho-minis est, est in oslendendo confcrenselnocivum, et per consequens juslum etinjiistum. Communicatio enim in hiset ostondere hoc sermone litterato et ar-ticuUito in comparatione ad aHa anima-lia bruta hominibus proprium est. Com-municatio enim honi et mali, justi et in-justi, ol addit Avicenna, verecundi et in-verecundi, turpis et honesti notitiam etconccptionem taHum habere soHs honii-nibus proprium est : solus enim homoinsensihiH cognitione cum sensu laHumaccipit notitiam et discretionem. Horumauletn coinmiinlcalio iuMim icgihus or-dinata, facil dinnum in communicationececonomica , et facit civitatem in commu-nicatione poHtica. Ergo communicatiopoHtica et ceconomica naturaHssima? sunthomini. Sic ergo hahentur duse conclu-siones, quodpoHtica communicatio natu-ratissima et perfectissima est hominis.

X Doindc cuin dicil, Et prius ilai/uecivilas, etc, proccdit ad domonstralionomtorticc conclusionis, sciHcct quod priorcst secundum naturam. Et ad hoc indu-cit uuam ralioncm : sicut dicitur in /';-dicamcnlis : Prius natura est, a qiio nonconvcrlilur coiisoquonlia : sodposita ci-vitatis communicatione j)onitur comiiiu-nicatio doiiius, non e converso : orgoprior ost socuudum naturam communi-catio civilatis quam domus. Major patetet per se nola cst, quod superius ininferiori est actu ot iutcilcctu, ct none convcrso : et ideo al)ialo sujieriori, au-icilur, ct non e converso. Ad prohatio-nem autem minoris piocodit sic, poncnsprimo conclusionom intontam, utsoiaturad quid deveniatur pcr ralioncm indu-ctam, et haac est : Et priiis est civitassccunduni naturam qiiam domiis, ct oliamquam unusqiiisque noslriim. Et hujusrationem suhjungit : Totum cnim priusnecessarium esse partc. Et hujus causaest, quia pars trahit rationom a toto, otnon e converso. Et iHam suhjungit di-cens : Inlcremplo enim loto non esl pes-ncqiic iiianiis, nisi xquivoce, quod nonliabcl rationom perfocti pedis nequc por-fectiE manus. Velut si quis dicat lapide-am manum esse manum, vel lapidoumpedem esse pedcm. Omnia enim taliadiffiniunlur virlule elactii, qucmhabentin toto : quare jam non taHa existunt,([uando sciHcet noc virtutcrn habent necaclum quem hahont in toto : et nonsunteadem dicenda secundum formam et ra-tionem : et si dicantur talia nomino, hoceiit jequivoce. Et iioc concludit ultcriusinforons : Qiiod quidcm igitur civitasnatura prior, etc. Et rationem commu-nem quam induxit de tolo ct partc, ada-ptat ad propositum, subinforons : Si enimnon per se sufficiens cst imusquisque,ad vitam sciHcet ct honam vitain, illesegregatus a communicationc civiH, si-niililer aliis partibus, segregatis sciliceta suis totis se habebit, quod sciHcet nondicetur homo, vel domus, nisi sequivo-ce : quia virtutem et actum hominis non


23/866

LIBER I POLITICORUM, CAP. 1 15liabent, sicut nec pes lapideus, nec ma- quod dicit : Qui atitcm primiis insti-nus. Ex lioc ullerius infert, quod non tiiit, etc. Et hoc probat ratione indu-potens coinmiinicare civili communica- cta subdens : Siciit eniin perfectum, etc.tione, aut nullo indigens, et propter lioc Perfectum autem est, quod attingit ulti-niliil communicans, nulla pars est civi- mam perfectionem communicatione ci-tatis. Et ex corollario infert, quod tunc vili, quBB optima est et naturalissima.aut bestia est, aut Deus : bestia, si pra- Sic e contrario, separatum a lege et ju-vitate defecit a natura liominis : Deus, si, stitia civili acceptum animalhomo, pessi-sicut Didimus Bragmanoruni rex, probi- mum est omnium animalium. Cujus ra-tate Pliilosophia? sio profecit, quod ne tio est, quia injustitia ssvissima est,impediretur afrequentantibus, nulli com- quando hal)et arma et est armata admunicare voluit. Sicut dicitur de Dioge- iniquitatem : in homine autem est :ne ab eodem Didimo, quod exiens de habet eniminhominecallensingenium adpalatio solum scyphuni ligneum in sinu nocendum et astutiam ad machinandumportavit, quo aquam hauriret ab hiben- omne malum : homo enim nascitur ha-dura : et cum fugeret ad solitudinem, et bens arma ingenii et astutise : unde na-videret pastores bihere haustu manus, scitur animal prudentia, id est, callidita-projecit scyplmm quem portaverat, di- te, et virtute, id est, robore nocendi etcens : Xescivi quod natura scyphum mi- vi pra?dilum, quihus adcontraria justitiaehiparaverat.EtAlexandromultapromit- communicationis civilis utens, sive abu-tcnti si secum rediret ad palatium, cum tens, separatur a lege et justitia : pro-in solitudine esset, et observaret cursum pter quod scelestissimum et silvestrissi-astrorum, respondit quod nihil simile of- 7num efficitur, quando est sine virtuteferre posset delectationi Philosophiae. et scientia frsenantibus ipsum, quasi ef-

fraene efficitur et proclive ad venerea etij Ex omnibus his conclusionem infert voracitatem, et pessimum, adomniavitia

intentam, dicens : Nalura quidein igitur pronum. E contra Awim\justitia eflkilurimpetus in omnibus. scilicet hominibus ^"'


24/866

16 D. ALI3. MAG. ORD. VlXJEi).

CAPLIT II.

JJe oeconomia.

ANTIQUA TRANSLATIO. LEONARDI ARETINI TKANSLATIO.

a Quoniamautemmanifeslum exquibus Quoniam vero declaratuin est quibuspartibus civilas constat, necessarium pri- ex partibus sit conslitutacivitas, necessa-mum de ceconomia dicere. Omnis enim rium videtur primum de re domcsticacomponitur civitas ex domibus. Domus dicere. Omnis enim civitas ex domibusautem partes, ex quibus autem rursus constat. Uei domesticse rursus partesinstituta domus est. sunt ex quittus domus est constituta.

b Domus autem perfecta ex ser\s etliberis. Quoniam autem ex minimis pri-mum unumquodque quferendum, primreautem et minimse partes domus, dominuset servus, et maritus et uxor, ct patcret filii : de tribus iis considerandum uti-que erit, quid unumquodque, et qualeoportet esse. Haec autem sunt despotica,et nuptialis (innominata enim foeminae etviri conjuj,Mtio),et tertium tecnofactiva'etenim bsec non est nominala proprionomine. Sunt autem tres, quas diximus.

Domus autem perlicitur ex servis etliberis. Cum vero prima quaeque sintin minutissimis porquirenda, primce veroac minutissimffi partes domus cxistant,dominus et servus, maritus et uxor, pa-ter ol fdii, do his utique tribus conside-randum fuerit, quid unumquodque etquale esse oportet, hoc est, de dominica,de conjugaU (nam et ipsa proprio nominenon nominatur), cl de patcrna disciplina.Sint autem ha3 tres quas diximus.

videturEst autem quBedampars,qiice vidolur Kst insupor qutedam pars quse viiis quidemessecEconomia,his autem raa- quibusdam esse disciplina roi familiaris,xima pars ipsius. Quomodo autem babot quibusdam vcro maxima ejus pars. Le-

' TE/.voT:ot(;T'xr;, vol fortc est nienduin, nam a -^iXoT/j et vr^mov, (iiseiplina natorum.in comnientario invenitur (liU. 6) /etoanepio,


25/866

LIBER I POLITICORUM, CAP. 2 17se considerandum. Dico autem de vocatachrematistica '.

C|uor autem de illa parte quae versaturcirca acquirendum, quse etipsa quemad-modum se habeat, considerandum erit.

d Primum autem de despotica et servo Ac primum de servo et domino dica-dicamus, ut el quae ad necessariam op- mus, ut quae necessaria sunt, intuonmur,portunitatem videamus, et ut utique si et si quid de his melius comprelienderequid ad scire de ipsis poterimus accipe- possumus, quam ea quae nuncexistiman-re, melius sit nunc opinatis. tur.

e lis quidem enim videtur scientiaquaedam esse despotica, et eadem ceco-nomica et despotica et piditica et resna-tiva, sicut diximus incipientes : iis au-tem praeter naturam despotizare : legcenim, hunc quidem servum esse, huncautem liborum : natura autem nibil dif-ferre : proptor quod neque justum, sedviolentum.

/ Quoniam igitur possessio pars do-mus, et possessiva, pars oeconomiae. Si-ne enim necessariis impossibile est vive-re. Quemadmodum autem determi-natis artibus, necessarium utique eritexistere convenientia oi'gana, si debeatporfioi opus, sic ot ceconomico. Orga-norum autem haec quidom inanimata,baec autem animata. Volut gubernatori,gubernaculum quidem inanimatum, pro-rarius autcm animatus, minister enimin organi specie artibus. Sic et res pos-sessa organum ad vitam esse, et posses-sio multitudo organorum est, et servusres possossa animata, et sicut organumante orsiana omnis minister. Si onimposset unumquodque organorum jussumet prsesentions perficere suum opus,quemadmodum quae Daedali aiunt, autVulcani tripodas quos ait Poeta spon-taneos, divinum subinduere agonem,sic si pectines pectinaront per se,et ploc-tra citharizaront, nihil utique opus essetarchitectoribus instrumentorum, nec do-minis servurum.

Quibusdara porro videtur scientia quae-dam esse dominatio, eademque esse dis-ciplina domostica, et dominatio gubor-natioque civilis et regia, ut in principiudiximus. Aliis autem praetcr naturamvidetur esse dominatio, quoniam naturaniliil dilforant, sod lege duntaxat indu-ctum sit utalii liberi sint, alii sorvi. Qua-propter injustum, violontum onim.

CiUm igitur possessio sit pars domus,certe et illa per quam acquirimus, parserit domesticae discipbnae. Nani sine ne-cessariis impossibile estet viverc, et benevivere. Et vero in artibus necessarium estsubesse propria instrumenta, si opus mo-do contici debeat, sic otiam in re fami-liari. Instrumentorum voro quaedam ina-nimata sunt, quaedam animata, velutigubernatori.navis quidem gubornaculuminanime est, qui vero proram regit,animatus : nam minister in artibuslocurainstrumenti obtinet, sic et res possessainstrumentum est ad vitam, rcs autonipossessa, multltudo instrumentorum, ottamquam instrumentorum ante instru-montum, omnis ministor. Sionim possentinstrumenta adjussum vel nutum dominiopus suum conficere, quemadmodumDEcdali, aut Vulcani tripodes, quos inquitPoeta sponte sua divinum prodiisse incortamen, sic et pectinos toxerent.etplec-tra pulsarent, nec architecti sane mini-stris, neque domini indigerent servis.

(1 Qua' (luidem dicuntur organa, fa- Quse igitur instrumenta dicuntur, fa-

' \zr^\j.n.-'.rs-.v/./^.


26/866

18 I). ALB. MAG. ORI). PR.El).cliva organa sunt, rcs posscssa autemactivum. E.k pccline quiJem enim alte-rum aliquiil fit prajler usum ipsius : exvestilu autem ot lecto usus solum. Ad-huc quoniam dilTerunt factio specie, etactio, et indigent amhie or^anis, noccs-se ct hanc eamdem habcre ditlcren-tiam. Vita autem actio, non factio est :proptcr quod et servus minister corumqua? ad notionem. Res possessa autemdicitur qucmadmodum et pars : qutequidem pars non solum allerius est pars,sed et simpliciter alterius : simiHter au-tem et res possessa. Propter quod des-potcs solum, iliius autem non est : ser-vus aulem non solura despotis servusest, sedest omnino illius.

/; Quae quidem igitur natura servus, etquse virtus, ex iis manifestum. Qui enimnon sui ipsius natura, sed alterius homo,istc nalura servus, aUerius autem esthomo : qui cuni res possessa sit, servusest : res possessa autem organum acti-vum et separatum.

ctiva sunt : quod vero possidemus, acti-vum esl. A pcctinc quidem enim aliquidfit praetcr illius usum, a veste voro al-que leclica usus solum. Praeterea cumspecie diiTeraul facerc et agcre, et indi-gcat utrumque instrumontis, necessariumcst et illa oamdem liabore dilferentiam :vita certe actio est, el non factio, quapro-ptcr servis minister est ad actionem, idautem quod possidetur, dicitur quemad-modum et pars ad totum. Pars onimnon solum alterius est pars, sed etiamomnino alterius : quapropter dominusservi est dominus solum, .scd illius nonest, servus autem non solum domini ser-vus, sed omnino illius.

Quae igitur sit natura servi, et quae po-testas, ex his patet : qui enim suiipsiusnon est secundum naluram, sed alteriushomo, hic natura est servus. alterius au-(era est qui possidetur horao existens,res vero possessa est instrumentum adacquirendum, aclivum et scparabile.

COM.MEXTARIUS IN C.Ar. U.

Finita parte proo^miali, incipil parsexsecutiva, quam inoipit dividere secun-dum artem traditam in parte procemiali.tJndo duo dicuntur in parle isla. Primoenim dicit ex quot et quibus partibusconstat oeconomia. Deinde oslendit quodde iis eodem ordine quo dictae sunt, tra-dendum est : et isla' sunt partes istiusprimi libri, ul scilicet prima sit de des[)o-tica, secunda de chrcmatistica, quae inci-pit, ibi (cap. ti, a), Totaliter autem deomni possessione, etc. Tertia de nuptialietpaternali siraul : et incipit, ibi (cap. 9,a), Qiioniam autem tres oeconomica;,etc. In priraa, hoc est, de dcspotica tria

dicit, quorura primum est, quae sit vcradcspotica. Secundo movct dubitationemsuper hoc, ibi (cap. 3, a), Utrum autemest aliquis natura talis, etc. Tertio facitcollationem inter contraria dicentes deeo, ibi (cap. i, a), Quod autem et quicontraria dicunt, etc. In prima partequatuor dicit. Primo enim ostendit quodde despotioa prius dicendum est, et exquibus parlibus componitur. Secundoreraovet errorem qui est circa hoc, ibi(in hoc cap. litt. c), lis quidem enim vi-delur scieniia, etc. Tertio probat hoc persimilo, ibi(litl. /), Quemadmudum aulemin urlibus, ctc. Sed quia induxerat deorgano factivo ot activo, idco quarto dis-tinguit inter illa, ibi (litt. y), QuiC quidemdicuntur oryana, ctc.

In primo duo sunt. Quia cnim oranecompositum cx componcntibus cognosci-


27/866

LIBER I POLITICORUM, GAP. 2 19tur, iileo prlmo ostendit ex quibus com-ponitui- CBconomica. Secundo dicit, quodeodem modo quo componunt, tradendumest de illis, ibi (litt. b), De tribiis iisconsiderandiim, etc.

a Dicit ergo : Quoniani manifestum,ex praecedenti scilicet parte, ex qnibuspartibus civitas constat, constat enim exdomo et vico, secundum hoc necessariumesl primum de aeconomia dicere, et ratiodicti est : quia licet civitas et communi-catio civitatis natura prior sit quam do-mus, tamen generatione prior est domusquam civitas. Et hujus rationem assignatdicens, quod necessarium est primum dececonomia dicere. Et subdit rationem di-cens : Omnis enim componitur civitas exdomibus. Et quia, sicut habitum est,compositum non componitur nisi excomponentibus, subdit qucC sint compo-nenlia domus, dicens primo in genere,secundo in specie. In gcnere autem dicitsic : Domiis autem partes ex quibus ru)'-sus doinus instituta est. Et intelligit departibus virtualibus, non integralibus,per quas hoc totum quod tcconomia est,perfocte dispensatur et perlicitur.

b Deinde enumerat eas in speciali sub-dens : Domus autem perfccta ex servis etliberis. Et dicit pcrfecta : quia domuspauperis imperfecta est, et bovcm aran-tem habet pro servo et ministro. Deinderelinquit propositionem per se notamquani in ante habilis probavit, dicens :Quoniam autem ex minimis, id est, pri-mis componentibus simplicibus, primumunumquodque, supple, compositum qitse-rendum est : sic etiam faciendum est inceconomia, quse est scientia dispensativadonius. Et enumerat partes illas, sub-dens : Primse autem et minimx partesdomus, hoce^i, ceconomice, supple, sunt,dominus et servics, et maritus et uxor, etpntcr et flii. Et si debeat sciri oecono-mia, ex partibus suis scietur. Unde detribus iis considerandum utique crit, qnid

unumquodque istorum. Inter haec enimest communicatio domus, qua? diurna etin omnem diem est, ut in ante habitisdictum est. Hxc autem, scilicet partes sitgillatim acceptse, sunt despotica, hoc estcommunicatio servi et domini, quce apudnos dominalis vocatur, et nuptialis com-munitas vocata, eo quod innominala estproprio nomine viri et foemina conju-gatio : apud nos autem dicitur matrimo-nialis, quae significat viri ct uxoris com-municationem ad ordinem justitise redactain lide thori et spe prolis educandae adcivilem communicationem etprovisionemdomus : et tertium quod vocatur teleta-nepia : TEXexjj autem in Grseco, traditioritus est, vrinioi; autem filius, et est in-structio parentalis ad filios, ut sic scilicetinstruantur quod ad civilem valeantcommunicationem. Enumeratis his parti-bus ex quibus perfecte dispensantur do-mus, licet secunda et tertia proprium no-men non habeant, sed ipse haic nominaeisdederit, dicit quodhce tres, quas dixi-mus, sunt partes ceconomiae sive dispen-salivaj domus.

c Et subjungit alteram quae non exaequo venit in divisionem partium do-mus, sed est eis subserviens et ad vivereet ad bene, quam vocat chrematisticam,id est, tliesaurizativam sive pecuniativam.Et dicil quod in hac sentenliae Antiquo-rum diflerunt^ eo quod quidam dixeruntquod haec est tota oeconomia, quidamauteni quod niaxima pars illius est : etsubdit quomodo istae virtutes se habeantad invicem ibi, Considerandum est. Etexprimit eam per nomen subdens : Dicoautem de vocata chrematistica, quae apudnos vocatur thesaurizativa sive pecunia-tiva, quae scihcet procurat ut abundent indomo ea quae sunt ad necessitatem fami-Iie, quia sine his non potest esse com-municatio domus : unde ex his scitis,scitur tota ceconomia.

d Et subdit determinans ordinem, quo


28/866

20 D. ALB. MAG. UUD. 1'ILED.anlem ilv (/(^jiolicn ct scrvo (Hcomiis.llivc cniin inlor quatuor nalura priorest : quia sorvus cst organuni iloniini inlconimunicationem malrimonialom cl pa-tornalom, ot ad acquisitionom eoruni quaiperchromalisticam halionlur. Kt ilotermi-nat modus (licens : l'l ct qiim ad necesa-rinin o/}/iortiiiiitatciii, (eoonomicae scili-cel pertinenl, vidcmmis. ct iit iiliiiue siquid, supple, ex alioruui opinionihus,ad scire de i/)sis perlinontihus /intcriiiiiisacci/)ere, ex pra^terilis 1'liilosopliorumopinionibus, quid mclius sit ex nunc opi-nalis : saepe enim errores praesentiumcorri^unlur ox suporiorihus Antiquorum,eo qiujd in lalihus oxporionlia maximoprodest, qu.ne melior ot cortior ost in an-tiquis quam juvenihus.

d Ponit igilur conscqucnter opinioncsAntiquorum dc his, ut sicut dicit in fineprimi de Anima, hene quidem dicta ac-cipiamus, male autom dicta veroamur :ct lioc ihi, lis qiiidein eniin vidctur scicn-tia rjmedani essc despotica, id est, dis-pensativa sorvorum, et vidotur ois quoduna et eadcm scienfia sit oeconoiiiicii ctdespotica et polilica et regnativa, et nondifferant specie, sed quantitate sola, sicutdiximus inci/nentes, id est, in principiotractatus istius lihri. Et falsitas istiusopinionis jam in ante hahitis ostensaest. Et suhdil falsam Antiquorum opinio-nem, dicons : Jis uutcin, id osl, quihusdamaliis, supple, videlur, quod des/mtizarcsit /ineter tiaturam. Et rationem indu-cunt, quia legc promulgata a principedicunt hunc quidem esse se)Tum, in helloscilicet scrs'atum, hunc autrm lilieiiim :naturu autem, id o>l, natuialiter nihildiffen-e, scilicet servum ot lihorum. Etpropter lioc dicimt quod de.spotizare, siveservis uti, sit praeter naturam liominis,et non sit justian naturalc, ratione sub-inferentcs, violentum cssc, et nihil vio-lentum esse naturale. Et arguunt sic :Omnis communicatio humana (oconomicaet civilis sive politica csl socundum ali-quam virlutom naturalem liominis : dos-

potizare secundum violonliam est, ol nonsocundum aliquam virlutom naluralomluiminis : ergo despotizare lum ostdoali-qua communioationo naturali liomiMis,sive sit (oconomica, sive civilis.

/ lluuc (Tuii crnirom iipoi'tot prinui r-o-movoro, ot ostondoro quod dos|iotioa.pars (ooonomicse ost, ot soouudum natu-raui hominis. Et ad hoc ostendendumutifurgencrali propositione pro principio,quae nota est apud omnes. IJndo dicitQuoniam iijitur /losscssio /)ars domus est,sinc qua domus scilicet suhsistere nonpotest : et /losscssira /)ars (rconomi;v, sup-ple, erit. VA suiijungil rafiouem diceus :Sine enim necessariis im/)ossibile cst vi-vere : ergo nec heno vivere, quia negatosuperiori, negatur inferius : et cum omniscommunicatio sif ad vivere et hene vi-vere, sequitur de necessitate quod posses-siva sit jiarsoommuuioafionis lmmana> etnafuraiis: et cum dospotioa sif pars pos-sessivae, sequitur ulterius quod despoticaest pars communicafionis hunuinae, qute(Tconomica dicifur, et naturalis, sine quanec ost vivcre nec hene vivere. IMajor il-lius svllogismi per se manifesta ost. Mi-norom prohat por simiie in artihus, sci-licet qua^ architecfocinae dicunlur et mo-chanicffi, ibi, Quemadmodiim autem de-tcrminatis artibus mechanicis, si debeat/icrfici o/ms artis secundum artis praecep-ta, ncccssariuni esl existere convenienliaorfjana qiiihus opus perticiatur, ut in fa-lirili inalloum et forcipom, iu aedilicafivaaufom securim, asciam ef serram, cf pr;e-tor lioc artificem, eo quod ista non pcrfi-ciunf opus nisi mota ah aliquo animafo,ot arlem habonte. Ita necesse est tccono-nmm, cum sit ars dispcnsandi domum,hahcre organa sivo insfruiuonfa quihusperliciat opus suum.

Deinde cum dicit : Orjjanurum aiilcin,sive instrumentorum, etc. dat aliquamdivisionem, per quam probare vultquoddospofica sit pars reconomicae, et suppo-nif unam propositionom pro sujipositio-ne, hanc soiliocf, (piod omno illud ad


29/866

LIBER I POLITICORUM, CAP. 2 21ceconomicampertinet, sine quo possessio tur ager, nec colitur vinea, ncc movelurnon vcnit ad necessarium usum domus. securis, nisi pcr organum aniraatum.Organoruniautem qu;e suntpossessio ad Et hoc idem ostendit aliter, ibi, Sinecessarium usum domus, qucedam sunt enim posset, etc. quia si posset unum-inanimata, ul ager, vinea, securis : quae- quodque organorum inanimatorum, itadam autcni sunt animata, quse scilicet quod esset pr;tsentiens et prfficonciperetmolorem liabent apud se, et moventur a jussum dosnini, et sic pcriiceret jussumprincipio intrinseco, ut servus et ancilia. domini et opus suum ad quod est, tuncEt dat exemplum in navigio, sicut est posset dici quod servus et minister nonorganumgubernatori.gubernaculuraqui- essent necessarii, et despotica non essetdem inanimatum, nec movetur adopera- ceconomia^ pars. Et inducit Poetas su-tionem nisi alio movente : prorarius au- per hoc dicens : Quemadmodum autemtem quL stat in prora navis et impellit Da:daH, id est, poemata qus de Dfeda-navim ad navigationem, sicut dicit in lo aiunt, aut sicut poemata Vulcani quiEthicis ' quod Calypso suasit, ille est or- est deus infernalis secundum errorem An-ganum animatum, sine cujus motu nihil tiquorum, cujus tripodas poeraata illa di-ad operationem movetur organum inani- cunt spontaneos et divinos subinduerematum. Et assignat rationem hujus divi- agones ; ita ut per se, sicut animata, tri-sionis. Minister enirasubservienspraecep- podiant, hoc est, opus tripodarum perfi-tori in artil)us mechanicis est in specieet ciant,tunc verum esset quod motore ani-forma et ratione organi. Ratio enim or- mato non indigeret, sicut est servus velgani est quod moveatur ad opus ad prae- rainister. Sic etiam si pectines textoruraceptum alterius ct motum : et cum ser- per se pecterent etperficerent opussuum,vus sive niinister semper moveatur ad et navicuhi per se subtegumen suppone-auditum prceceptum domini, et concep- ret ultro, et plectra citharsedorura per setura, et non proprio raotu, patet quod sine motore ad syraphoniam tangerent etservus vel minister sit in organi forraa, raoverent chordas, tunc non essetneces-specie et ralione, sine quo organum ina- se quod exteriorem motorem haberent,nimatura non venit ad usurapropriae ope- et hoc est quod sequitur : si ita esset,j-rationis. Et hinc patet quod organum hil utique opus esset architectorihus, idinanimatura est res possessa, et quod est est, principibus in artibus mechanicis,ordinata ad \ilam in comraunicatione i.?//7/?e/o/7/i, id est, derainistris (ge-CEConoraicse, et quod possessio ad cecono- nitivus pro ablativo). Nec opus esset do-

minis servorum, id est, de servis, pereuradem modura constructionis.

fj Hoc idera vult ostendere per aliam

micum pertinens est raultitudo taliumorganorum, et quod servus est rcs pos-sessa animata, et est sicut organum anleorgana oranis ministor. t >mnis enira mi-nister in hoc rainistrat, quod ad praecep- divisionem istruraentorura. Unde subdittum domini organa inanimata, quse pos- Quae quidem dicuntur organa, factivasessiones sunt, movet ad usum domus et illa organa sunt, res possessa, ethaecsuntfamiiite, ut sufficienter habeant ad vivere activa aliquando et operationum, et ali-et bene vivere. Ex omnibus igiturhiscon- quando sunt usus tantum. Verbi gratia :cluditur, quod despotica sive dominalis ex pectine quidera enim textoris aliquidad ceconomicam pertinet, quia organura fit praeter pecten et pr^eter usum ipsius :animatum. Est autem organum inanima- operatio enim distinguendi et complanau-lum, quod nec ad operationemnec usum di et ordinandi fila in tela fit ex pectine,venit, nisi per animatum : quia nec ara- qufe nec estpectcn, nec ususpectinis : sed

II Ethie. cap. 9.


30/866

90 D. AI.B. MAG. ORD. PR.^D.ex vesdlu et leclo non quaTitur (ijx-ialioconstitueus aliquiJ aliuil, sed i/si/s lan-tiim, scilicel jaceuiii el induenili. Orgauaigitur ex quibus queerilur operatio adaliquid faciendum quoJ ad usuni douiuspertinet, exlrinseco indiji^ct motore, sinequo ad operationem propriam et usumdomus non proficiunt : ergo et ista quaimovent ca ad operatiomis, ad usum tlo-mus perlinent : et sic despoticum perti-netad fficonomiam. Ifoc adlmcaliter jiro-bat, ibi, Adliitcquoniam differunt jactio,elc. Actio enim, ut dicit Gregorius Nys-senus, est uniuscujusque proprius et na-turalis actus. Factio autem est operatioin materia extrinseca, sicut ipse Arislo-teles dicit in VI Ethicomm : proplerquod actio et factio indigent aniba? orga-nis propriis necessario, et ex organis ba-bent differentiam. Vita autem actio,non factio est. Est enim vita, ut dici-tur in lihro du motu cordis, molus conti-nuus ab enle quicto. Et Avicenna dicit,quod vita cst actus continuus anima? incorpus : propter quod etiam difllnituranima, quod est principium et causa ta-lis vitse. In actione ergo non exigitur mi-nister per quem fiat actio : in factioneautem exigitur, qu,Te exigit instrumentasese non moventia, sed ab alio mota :proptcr quod etiam scrvus in ipconomi-cis minister esl eorum qufc perlinent adfactionem, et non ad actionem. Cum igi-tur factio ad a'conomiam pcrtineat, se-quitur ctiam quod despotica, quae estscientia utendi servis, pars est cecono-mise. Ad idem adbuc inducit, sic dicens :Res autem dicitur possessa qumnadmo-dum dicitur et pars, id est, ad altcrum :quod quidem enim pars est, supple, subratione partis, nonsolum alterius e.5/perrelationem, sed eliam simpliciler est : est

euim membruni iii toto : similitcr respossessa simj)liciler esl : propter quod cxxmdespotes sive dominus dicatur relative adservuiu, ad convertentiam rcbitiva dicen-do, per eumdem casum dicctur quidemdominus servi dominus solum : ctdespo-tes, servi dcspotcs soliiui. Et non scqui-liir cx lioc quod dominus sive despotessimjdiciter sitservi : quia lioc falsum cstnon est enim possessio sua, licet relativedicaliir ad ipsum. Cum autem e contradicitur scrvus domini sivc despotis, nondicitiir tantum relativead ipsum, sed di-citur servus domini sivc despotis, quiasimpliciter et omnino est servus sicut respossessa.

// Undc ponitepilogum omnium dicto-rum do despotico princi[)atu, ibi, Qu;cf/uidem igitiir natura servi, et qufc vir-tus in (Economicis, ex his, suppie, quaedicla sunt, manijestum. Et colligit ea insumma subdens : Qui enim non suiipsius7iafuram (ablativi casus) id est, pcr suf-iicienliam providcntiam nalurse : sed alte-rius homo est, ad qucm oportet eum inregimine vitoe respicere, istc natura ser-vus est. Res autem possessa aut servusest qui alterius homo est : sed in hoc dif-ferunt quod )'es possessa est organum fa-ctivum, servus autcm vel minister or//a-num activum siibserviens ct ministransad factionem ejiis quod factivum csl. Dif-fcrunl etiam in boc quod organa faclivaseparata sunt a suis movcnlibus, servusautem ctminister motorcm suum, id est,animam, habent conjunctum sibi, perrationcm enim concipiunt formam prae-cepti domini, ct ad illam movcntur. Sicigitur fiiiita est pais in qua probaturquod despotica ad (cconomiam pcrtiuct.


31/866

LIBER I POLITICORUM, CAP. 3 23

CAPUT IIL

Ulrum aliqiiis sit natnra scrvas, cl aliquis naturu liber, et aliquisnatura dominus?

ANTIQIA TRANST.ATIO. LEOXARDI ARETIXI TRANSLATIO.

a Utrum autem est nliquis natura talis Utrum vero sit aliquis natura talis velaut non, et utrum ([iyaius et justius ali- non, et utrum melius ac justius sit alicuicui servire quam non, sed omnis servi- servire vel non, sed omnis servitus sittus proeternaturamest.post hocconside- pr.Tpter naturam, considerandum postearandum. erit.

b Non difficile autem ratione contem-plari, et ex his quse fiunt, addiscere. Prin-cipari enim et subjici, non solum neces-sariorum, sed etiam expedientium est, etstatim ex nativitate qusedam segregatasunt, haec quidem ad subjici, hsc autemad principari : et species multae et subjo-clorumsunt, et principantium. Etsempermelior principatus, qui meliorum subje-ctorum, puta liominis quam besli;e. Quodenim efficitur a melioribus, meliusopus.Ubi autem hic quidem principatur, hicquidem subjicitur, etiam aliquod horumopus.

Nec sane difficile est ratione perspice-re, et ex his quae fiunt, cognoscere. Im-perare enim, et parere non solum neces-sariorum est, verum etiam utilium, acstatim ex generatione quaedam distinctasunt, alia quidem ad imperandum, aliavero ad parendum, et species multce etimperantium, et parentium, et sempermelius imperium, meliorum parentiumest, ceu hominis quam bestiae, nam quoda melioribus pcrficitur, melius est opus,ubi vero aliud imperat, aliud paret, estaliquod horum opus.

c Quandocumque enim ex plurihus Nam qufecumque expluribusconstant,constiluta sunt, et fiunt unum aliquod et unum quid commune fiunt, sive excommune, sive cx conjunctis, sive ex di- continuis, sive ex discretis, in omnibusvisis, in omnibus videtur principans et apparet, et quod imperatet quodparet.subjectum.


32/866

24 D. ALB. MAG. 0\\\). IMLEI).(/ Kt hoc ex oinniuiu natura inest aiii- Et hoc ex tota natura inest animatis'

matis : etenim in non participantihus vi- et in his, quae oxperlia sunt vita;, estta est quidom principatus, puta haiiiio- quoddani imperium instar harmoniae :niae. Sed ha^c quideiu forte magis cxtrin- sed haec forsan aliena sunt ah ista consi-secae sunt speculationis. deratione.

f Animal auteiii prinuiiu constat exanima et corpore : quorum haec quidemprincipans est natura, lioc autein suhje-ctum. Oportet autein intendere ex secun-dum naturam liahentihus magis quamnatura, et non in corruptis. Propterquod ct optime dispositum et socundumcorpus, et secunduin aiiimam lioniinoinconsiderandum, in quo hsec palam. Pe-stilentium enim ot prave se halientiumvidebitur principari multoties corpus ani-mae, propter prave et prajter naturam ha-here. Est equidem, sicut dicimus, pri-mum in animali contemplari et despoti-cum princi])atum et politicura. Auimaquidem corpori enim dominatur despo-tico principatu, intellectus enim appeti-tui politico et regali. In quihus manife-stum est, quod secundum naturametex-pediens corpori regi ab anima, ct passi-hili parti ab intellectu, et parte rationemliabente : excequo auteiii aut e contrario,nocivum omnibus.

Aniiiial vero constat piiiiumi ex aniinaet corpore, quorum alterum impcrat se-cundum naturam. alterum paret. Opor-tet autein considerare naturara non incorruptis, sed inhis qute magis se liahontsecundum naturam : quocirca is qui etanimo et corpore optime dispositus sit,inspiciondus est, in quo certe id manifo-stum est : nam pravorum quidem, autprave dispositorura stepe invenireturcor-pus imperare anirao, cx eo quia perverseac praeter naturam se liabeut : est igitur,ut dicimus, primum in aiiimali prospice-ro imporium dominicuin ot civih^, naraanimus quideui in corpus doininicum ha-bet imperium, mens vero in appotitumcivilem et regium, in quihus clarum estsecundum naturam et utilitatem impora-ri ab animo corpori, et ah ea parto quaehabet rationem ei parti quae subjacetperturbationi, aequalitatom vero, ac vi-cissitudinera oinnibus nocero.

/ Itoruminhomine otin aliis aniraali- Rnrsus iu horaine et aliis aniraalibusbus sirailiter se habet : mansueta quidera eodom inodo, mansueta quidoni moHoraenim sylvestribus digniora sunt secun- sunt quam fera : his autom universisdum naturaiii : his autem omnibus me- molius osl ut hoinini paroant, nam salu-liusregi ah homine : adipiscuntur onim tom ita rocipiuut.salutem sic.

ff Adhuc autera et masculinura et fce- Praetorea autom masculus et fcominamininum,naturahoc quidem mclius, hoc alterum melius secundum naturam, alte-autem deterius : ethoc autem principans, rum dcterius : et hocimperans, illud pa-et haec autem principata. Eodein autera rons. Eodom modo necesse est in ciin-modo necessarium essc et in hominibus. ctis bominibus esse.

h Quicumque quidera igitur tantum Ouicumqueigiturdistant tantum quan-distant quantum aniina a corporo, ot ho- tiiiu animus a corpore, ct honio a be-rao a bestia, (disponuiitur autom hoc stia, per huuc moduin se hahent.quorum-modo quorumcumque est opus corporis cumque est iu corporis usu (et hoc estinusus, et lioc est ab ipsis opliraum), isti ois potissiinum) : hi sunt natura serviquidem sunt natura servi, quihus melius quihus moliusestut imperetur, queinad-


33/866

LIBER I POI.ITICOHUM, CAP. 3 25esl regi lioc piliuipalu,siquidem el didiscreditur. Xalura enim servus qui pot-est alterius esse, propter quod et alte-rius est. Et comnmnicans rationc tantumquantum ad sensum recipere, sed nonhabere : alia enini animalia non rationesentientia, sed passionibus serviunt. Op-porUinitas variat modicum : ad necessa-ria enim corpori auxilium Utab ambobus,et a servis, et a domeslicis animalibus.

i Vult quidem igitur natura, etcorporadilTerentia facere, quae liberorum, et ser-vorum : haec quidem fortia ad necessa-rium usum, htec autem recta et inutiliaad tales operationes, sed utilia ad civilemvitam : iste autem etiam fil divisus adbellicam opportunitatem et pacilicam.Accidit autem multoties et contrarium,lios quidem corpora habere liberorum,hos autem animas.

niodum iii prajmissis : est enirn naturaservus qui potest alteriusesse,quapropteret alterius est. Et qui tantum particepsest rationis ut sentiat quidem, at non ha-beat : aani cieteraanimalia rationem qui-dem non sentiunt, sed passionibus inser-viunt : usus etiam variat parumper : ne-cessariorum enim corporl auxilium lit abutrisque, a servisvidelicet, ac mansuetisanimalil)us.

Vult ergo natura, et differentia facitcorpora liberorum et scrvorum, alia qui-dem robusta ad neccssarios usus, aliavero recta et inutilia ad tales operatio-nes, vcrum utilia ad civilem vitam : hsecautem divisa est in belli opportunitateset pacis. Accidit vero saepc et contra, bosquidem corpora habere libcrorum, illosvero aaimos.

k Quoniam et hoc manifestum, quod Nam id quidem patet, quod si tantumsi tantum fiuat ditferentes corpore so- prsecellant corpore quantum deorumlum quantum deorura imagines subde- imagines, reliqui omnes digni appare-ficientes, omnes dicent ulique dignos esse rent illis servire.his servire.

/ Si autem in corpore hoc verum,mul- Id si verum est in corporibus, multoto justius in anima diffiniri, sed non si- justius ia animo idem putare, sed nonutmiliter facile videre animaj, et corporis.Quod quidem igitur sunt natura qui-dam, hi quidarn liberi, ii autem servi,manifestum, quibus et expedit servire,et justum est.

corporis, ita et animi pulchritudinemdiscernerc facile. Quod igilur sint secun-dum naturam alii liberi, alii servi, patetquibus ct servire prodest ac justum est.

COMMENTARIUS IN CAP. III.

vellege tantum. In secunda ostendit quidveritatis sit in dictis eorum qui contra-riam aiTerunt sententiam, ibi(cap. 3, a),Quod aulcin et. qui contraria dicunt, etc.Prima dividitur in duas, in quarum pri-ma ponit disputationem ad hoc, quod

Quia veroPhilosophorumrationescirca aliquis natura servus est. In secunda po-hoc diversse fuerunt, ideo includit se- nit detcrminationem, ibi (litt. h), Qui-quentis capituli dispulationem. Et habet cumque quidem igitur tantum distant,duas partes. In prima ostendit, quod ali- etc. In prima harum duo facit. Primoquis natura servas cst, et non condilione enim movet duas qusestiones. In secunda


34/866

2ti D. ALB. MAG. ORl). I>R.En.vero dispulat ad utrainque, ilii (litt. h).Xon ililficile antein el ralionc, etc.

a Prima quaistio liaec csl,iiir/iJJi ali(/7iisest natura talis, id est, naluraliter ser-vus, vel non? Ila?c est qua^stio prima.Secunda cst, tilrum dignius et justiusest alicui inservij'e quani non, seu anomnis servilus, ut quidam dicunt, sit prse-ter naluram ?

b Et statimprocedit ad disputationem,ibi, Non difficile aiitem, etc. Et quiaqUiTstio est de his qute sunt inter homi-nes, ideo eliam rationes dispulationumah humanis accipiendae sunt. Et hoc estquod dicit, quod non diflicile est etiamratiojie conlcjnplari ex iis quae fiunt interhomincs, quod sic est, quod aliquis estnatura servus, el aliquis natura liher, etaliquis natura dominus. Si enim conside-remus ea quiT? fiuul, facile est addisccrequod principari et suhjici in humaniscommunicationihus, non solum est denumero necessariurum, sed etiam de nu-mero expedientiiim et utiHum ad huma-nas communicationes. Similiter, facilecst addiscerc quod statijn ex nativilalequaidam segregala sunt, hsec quidcm adsuhjici, luecautem ad principaji. Et hu-jus ratio est, quia species multx sunl etsuhjeclorum et pjijicipantiuui. In omni-bus autem illis dilferentiis lioccommuni-ter verum est, quod semper melior estprijiclpalus, qiii est meliorum suhjcclo-rum, pula /lominis principatus melior estquam heslise. Cujus ralio est, quia sem-per quod cfficilur a meliorihus, meliusopus est. Uhicumque autcm unum pjin-cipalur et ahud suhjicilur, est aliquodhorum commune opus, quod ad commu-nicationem eorum pertinet : sequilur er-go quod despotis sive domini el servi estaliquod ununi commune opus, quod adcommunicationem despotis sivc domi-ni et scrvi perlinet.

c IIoc autem probat per combinatio-nem corporis et animte, maris et fcemi-

n;e, inteUectus el appelitus, et hoc ibi,Quandocumque enim ex plurihus con-slilula, etc. VA secunchim lioc in tria (hvi-ditur isla pars usqucad (k'terminationemquffistionis. Prcemittit autem, quod inomnihus et animatis et inanimatis sibiinvicem communicantibus, qua^ ex plu-rihus conslituta sunt, sive unum liat exillis pluribus, sicut ex corporc et anima,sive non liat unum, sicut ex domino e'tservo, mare et fcemina : tamen iji omni-bus est principans et suhjectum.

d VA hoc primum probat per locum aminori. JMinus enim videtur, quod in hisquse communicant ad unum principiumvitse nonhahentium, et ideo vitam nonliarticipantium, sit unum principans, etalterum suhjeclum, quam in vilam par-ticipantihus constitutis ad unum : sed estin non parlicipantihus unum principanset alterum subjeclum : ergo multo magisin vitam participantibus. Assumptnmprobat, scihcet quod in non participanti-bus vitam est unum principans et aite-rum suhjectum. Ouia in haniioniis adunam symphoniam compositis, unaprincijiatur, altera subjicitur. Et ponithoc quod tangitur in Ovidio magno libroir Metamoj-phoseon, quod Mincrva incoelo invenit fistulas, et cum inflaret adsymplioniam, dii indatas buccas ejns de-riserunt, et orta est contenlio qme. musi-carum principaretur, Minerva dicentequod fistularis, aliisdicentibus quod nm-sica fidium, sicut viella?, aliis vero quodcymbahiris, quando sciHcet cy^mbahnnvel cliorda ajrea percutitur ad harmonifesonum, sicut in citharis, psalteriis, si-stris, et aUis liujusmodi percutltur chordaad sonum harmonice. Judicium relatumfuit ad Jovem, qui sententiam dcdit,quod musica vocalis principaretur, mu-sica autem fidium et cliordarum suhscr-viret, fanmhiretur autem musica fislu-laris et cymhalaris : et sic musica voca-Us esset sicut rex et monarcha, fidiumautem esscnt in principatu despotico, fis-tularum autem essent in infimo famula-


35/866

LTBER I POLITICORUM, CAP. 3 27tu. Quod audiens Minerva contra se pro-batum esse judiciuni, fistulas inventasprojccit de codo in terram, quae cadentesjuxta paludes Maeotidas, inventse sunt apastoribus : et pastoribus cantantibus ineis, eadem contentio orla in terra, qusefuerat in coelo. Judicium autem relatumcst ad Midam regem qui contra Jovemdixit niusicam listularem principari, pro-pter quod Jupiter affixit capiti illius au-res asininas, signiticans quod nisi auribusasininis audisset, tale judicium non de-disset. Ex liis vult sic argui Aristoteles.Quod si in liis qutTe non participant vitamconslitutis ad communicationem cjus-dem, est unum principans, alterum sub-jectum, multo magis in liis qua; parlici-pant vitam ordinatis ad unum secundumcommunicationem, est unum principanset alterum subjectuia. Subjungit tamen,quod haec consideratio quae non sumiturab humanis, magis forte extrinsecse estspeculationis , id est, eorum qua? non per-tinent ad hanc scientiam : snmitur enimmagis ex principiis musicce quam politi-cae.

e Et ideo hic secundo inducit alianiconsiderationem per quam hoc probatur,dicens : Animal autem primum interomnia qua^ sunt, constat aniina et cor-pore, et communicant sibi corpus et ani-ma ad actiones vitae et bonae vit8e, ctinter ea est ha^c quidem principans, sci-licet natura, scilicet anima, hoc autemsuhjectum, scilicet corpus. Et quia pos-set aliquis objicere, quod in multis im-perat corpus et concupiscentia corporis,per liguram, quse dicitur antipophora,respondet ad hoc, et dicit quod oportethoc intendere, scilicet quod anima prin-cipaturj et corpus subjicitur secundumnaturam habentibus magis, id est, quise habent secundum naturaleni ordinem,et non corruptum in quo palam, scilicethomine se habente secundum ordinemnaturae : et no7i oportet hoc considerare

pus et secundum animam considerandum.Dispositiones enim quac sunt in corpore,signa sunt dispositionum quae sunt inanima, et vix unquam contingit, ut dicitPorphj-rius et philosophia, quin mon-strum in corpore sit etiam monstruni inanima et morum dispositione. Et propterhoc subdit, quod ille qui est de numeropestilentium et prave se habentium, inillo saepe videbilur principari corpusanimie, propter prave ct prseter naturamse haberc, id est^ quia pravus est, et se-cundum ordinem non se habet.Ex omnihus his concludit, quod in ho-niine secundum corpus et animam sunt

(iuo principatus, scilicet principantis etsubjecti, ibi, Est equidem sicut diximus,etc. : inter corpus enim et animam estdespoticus principatus, in quo unum,scilicet anima libere praecipit sicut domi-nus, alterum autem famulatur sicut ser-vus : quia corporis membra de necessita-te famulantur praeceptis animae : et estcommunicatio quse est inter dominum etservum : intellectus etiam qui sempcrrectus est, et movet appetitum, ut dicitAristoleles inlll Ae Anima, cum appetituhabet communicationem, etunumcorpusperficiunt : ct ideo communicalio est in-ter eos et principans et subjectum. Sedtalis communicatio vel est regalis, velpolitica, et non despotica : etenim interliberos, qui in seipsis principium habentsuarum actionum et dominium : quiaetiamsi praecipiat intellectus, appctitusadhuc libertatem habet faciendi vei non .et ideo similis est politico et regali prin-cipatui, qui inter liberos et super liberoscst.Ex omnibus his concludit, quod se-

cundum naturam et expediens est corpo-ri reffi ab anima despotico principatu,dtpassibili parti anims, id est, appetituiqui passionibus agitatur, gaudii scilicetct tristitiae, spci, el timoris, expedienscst etiam principari intellectum, et regiab intelleettc sive a parte animae rationem


36/866

28 D. ALH. .MAG. ORI). PR.ED.piis ot animain. iiitcllccliiin cl aji]iclitiini.et (' contrario, quoil scilicet corpus |iiin-cipctur siiper aniinain, ct appctitus Mipcrintellcctuin, iwcic/nn csl (iiitni/i/ts aii \\-tam ct aii bonam vitain.

f riterius probat hoc per coinmunica-tionem inasculi et foMninae, ibi. Mansiie-ta qtiidem eniin silveslribiis digniorasiint seciindiim nafiiraiii. Et hoc ideo est,quia mansueta aliquam disciplinam abhomine acccperuut, quam non silvestria.f/is autem omnibin\ silvestribus et man-suetis sciiicet, meliiis est bonum, scilicetquod ab homine sive a principatu liomi-nis adipisciintur : quia secundum ratio-nem est opus liominis quod alia animaliaadipiscuntur maxime ad aeconomicampertinentia. Et hoc est quod dicit, adi-piscuntur salutem sic, scilicet ab hominerecta.

g Et intendit, quod ex omnibus liisconcludatur, quod in omni communica-tione humana, sive ex communicantibusconstituatur unum, ut ex corpore et ani-ma, et intellectu et appetitu, sive nonconstituatur unum, ut ex viro et fcemina,domiuo et servo, expedit et naturale estunum principari, et alterum subjici, etita similiter necessarium est esse in hoini-nibus.

h Unde liabita conclusione quam in-tendit, accedit ad ileterminationem quae-stionis, ibi, Quicumque quidem igiturtantum, etc. Et circa hoc facit duo. Pri-mum est, quod determinat quaestioncm.Secundum est, quod probat dctermina-tionem per naturale signu

Documents

Albertus Magnus. Opera omnia [Borgnet Ed.]. 1890. Volume 8