AKLİ HUSN VE KUBUH Bulent Sahin

8/7/2019 AKL HUSN VE KUBUH Bulent Sahin

1/10

TASAVVURLARIN DNMNDEVAHY BR PERSPEKTF

"HSN VE KUBH"

Blent ahin Erdeer

nsann hayatta doru bir yaam ortaya koymas onun hayata dorultlerle bakmasnn sonucudur. Eer varl, Allah'n bak dediiyerden bakarak alglayamyorsak doal olarak yanl bakmz yanlameller yapmamza sebep olacaktr. ou zaman teorik, felsef ya da

kelam bir polemik mesabesinde deerlendirilen "Varln yaratlitibariyle gzel olmas ve ALLAHn err Yaratmamas" konusuaslnda dorudan dorudan gncel, hayatmz ekillendiren bir bakasnn ne olup olmamas hakkndadr. Bu temel bak asnnMslmanlar arasnda konuulmas ve ortak bir noktaya varlmasgerekmektedir.

Mslmanlarn bu konudaki baklar ayn zamanda Allah

tasavvurlarna, insana ve haklarna baklarna vb. bir ok konuyayansmaktadr. Varlk felsefesinin temel konularndan biri olan"Theodise" (Ktlk) sorununun slam epistemolojisinin tutarllasndan nemi bunun iindir ki kanlmazdr. Tutarl bir slm bilgiteorisi in etmenin yolu Vahyin muhkem ilkelerinden hareketle"Hsn-Kubh" alann doru bir biimde tanmlamak olacaktr.

E'ari ekolyle, Tevhid ve Adalet (Mutezle) ekol arasnda farkllaan

konulardan birisi de "Hsn ve Kbh- akl"dir. (Kartlar tarafndan"Mu'tezle" olarak adlandrlan bu ekol kendisini "Ehl-i Tevhid ve Adalet"olarak adlandrdndan bundan sonra bu ekol kendi tanmlamalarnesas alarak zikredeceiz.) Bu alanda kullanlan terimleri kk birlgate ile yle tanmlayabiliriz: Hsn: Gzellik ve iyilik anlamn ifadeeder. Kbh: Ktlk ve irkinlik anlamndadr. Hsn- Akl: Akln bir iveya bir tutumungzel ve iyi olduunu tehis etmesine denir. Kbh-

Akl: Akln bir i veya bir tutumun kt olduunu tehis etmesine denir.Hsn- er': Bir i veya bir tutumun er'an ve Allah Teala'nn bildirmesi

1


2/10

zere iyi olduunun tespit edilmesine denir. Kbh- er': Bir i veya birtutumun er'an ve Yce Allah'n bildirmesi zere kt olduunun tehisedilmesine denir.

slam ekoller ierisinde Tevhid ve Adalet ekolyle ia ekol, Hsn veKbh- er'nin var olduunu ifade ederken bunun yannda "hsn" ve"kbh- akl"nin de gerekliini ifade ederler. Bu bak asna grekinattaki bir ok olgunun kt olup olmad ve iyilii o eyin yapsgereidir. Dolaysyla bir olgunun kendi yaps ya doru ya da yanltr.letilen ilahi vahiy ise zaten doru ya da yanl olan eyin doru ya dayanllna iaret eder. Akln grevi hakknda ilahi vahiy olsun ya daolmasn karlat olgularn yaplarn aratrp iyilik ya da ktlklerinitespit etmektir. Vahiy olgularn kendilerinden kaynaklanan bu gzellik yada ktle binaen gzele ynlendirir ve ktden alkoyar.

Oysa bu bakn dnda olanlar (Haeviye'den Ehl-i Hadis ve Ea'riler vb.frkalar) hibir eyin iyilik ve ktlnn akl yoluylaanlalamayacana inanrlar. Bu bak asna gre bir olgunun ya daey'in iyi ya da kt olmas lahi vahyin o eye iyi ya da kt demesine

baldr. Nedensiz ve anlamsz bir biimde lahi vahiy eer bir eye ktderse o kt iyi derse o ktdr. Bu sebepten dolay ilahi vahiy dahanceden kt dedii bir olguya iyi, iyi dedii bir olguya ise kt diyebilir.

Bu bak as lah adalet ve varla bak amz ciddi bir biimdeyaralamaktadr. Hayatta gelien olaylara ve kainatta gerekleendeiimlere bu eit bir bak Mslmanlarn tutarl ve salkl bir varlk,bilim ve sosyal bilgi erevesi oluturamamalar sonucu dourmaktadr.

Oysa:1- Allah (cc) bir ok dier gzel ve yce sfatyla birlikte "Hekim"

(hikmet sahibi) olma sfatna da sahiptir ve hi bir abes ey, sebepsiz venedensiz hi bir emir ve nehiy ondan sadr olmaz. Kadi Abdulcebbar(rh.a)'n deyiiyle Allah teala, ancak iyi/hasen olan yapar. Allah

Teala'nn fiili olduu sabit olan hereyin, doru ve hikmetli olmasgereklidir. (Konu Resail el-Adl ve'l Tevhid sf. 231-233de ayrntlbiimde ilenmektedir. Tahkik: Dr. Muhammed Amara, Darul Hilal,1971 Kahire)

2


3/10

2- Tm eylemler doalar gerei mutlak iyilik veya ktle

sahiptirler. Allah'n da o eylemlere ynelik emri veya yasa da mutlakaonlarda bulunan bir iyilie veya ktle dayanmaktadr. Akl ilkeler ve

bu ilkeler dorultusunda doru dnme metodu bunlarn doalarnn iyiya da kt olduklarn kavrayabilir. Bu kavrayn doru bir kavray olupolmad ise "lahi vahyin Furkanl" ile test edilir.

Kur'an'n slam' bir ftrat dini olarak tantmas da bu esasadayanmaktadr (Rum Suresi, 30/30). Demek ki btn lahi emir venehiyler insann ftratna uygun eylerdir; ne var ki bunlarn bir ksmnkendi aklyla alglayabiliyor, bir ksmn ise Allah tarafndanaklandnda ftratna uygun buluyor.

te bu esaslara dayanarak Tevhid ve Adalet ekol ve paralelindekidier yaklamlar akln kesin ve tereddtsz bir ekilde kt olduunakanaat getirdii bir eye Allah'n asla emretmeyeceini ya da kendisininyle bir fiilde bulunmayacan ifade etmektedirler. rnein akl,zulmn kt olduunu anlamaktadr. Bu sonu bizi Allah'n asla zulm

saylacak bir teebbste bulunmayacana gtrr. arpc olmasasndan genelde verilen rnekle inceleyebiliriz: "Rabbimiz,Peygamberleri ve m'min olan kimseleri cehenneme, Firavunlargibi kt olan kimseleri de cennete koyar m?" bu soru temel birproblemin somutlamas iin sorulmaktadr. Cevabmz Allahtasavvurumuzu da ele vermektedir. Bu i elbette, Allah'n hayapamayacandan deildir. Aksine Allah'n adalet ve ahlakiliindenkaynaklanmaktadr. Bunun bir hakszlk, bir zulm olduu iindir. Hak

Teala da adil-i mutlak ve hekim olduu iin asla bunu yapmaz. nkkullarndan ahlakl/ilkeli/tutarl/hikmetli olmalarn isteyen Allah bizatihikendisi bu zelliklere sahiptir. Bu Allah' snrlandrmak deildir aksinekeml ve mkemmelliin gereklerindendir. ayet Rabbimiz ilkesiz, heristediini hibir ahlaki/tutarl sebebe dayanmakszn yapan bir Rabolsayd bu onun ha kemalinin eksik olduu anlamna gelirdi ki Obundan mnezzehtir.

3


4/10

Ama E'ariyye Ekol, bunun Allah'n ilerine bir mdahale, O'na birgrev tayini olduu dncesinden hareketle bunu sylemenin caizolmadn, aklen Allah Peygamberleri cehenneme gtremezdenildiinde, bunun, akl ilkelerle Allah'n g ve kudretine snrlama

getirildii anlamna geldii iin doru olmadn, doru olann Allah'nyapt olduunu ve "gtrmez ama" gtrse bile Allah'n Peygamber'icehenneme (haa) gtrmesini dahi kt olaraknitelendiremeyeceimizi; gtrmse demek ki iyidir ki gtrmtrdememiz gerektiini iddia etmektedir. Bir eyin iyi ya da kt olmasonun bizzat iyi ya da kt olmasndan deil lhi kelam ona iyi ya dakt dedii iin anlam kazanr demektedirler. Bu rnek size ok soyutve teorik gelebilir. Oysa konuyu kitap sayfalarndan ve nermelerdenyeryzne indirdiimizde ortaya ne gibi bir tablonun kacana gzatalm: Zin Allah kt dedii iin mi ktdr yoksa gerektenkt olduu iin mi Allah Zinay yasaklamtr? Hrszlk, susuzyere insan ldrmek, yalan sylemek, insanlar kleletirmek nitelik olarak kt eyler olduu iin mi yasaklanm ya dakaldrlmaya allmtr yoksa Allah onlara ktlk sfatykledii iin mi olumsuzlanmlardr? Eer bu sorulara E'ariler

gibi cevap verirsek o zaman lah hukukun zaman ve artlarda temelerdemleri ineyebileceini, dn kt olann bugn iyi bugn dnolann dn kt olarak tanmlanabileceini ifade etmi oluruz. Pekibylesi bir tasavvur slm anlaymz nereye gtrr? lahi hkmlerinhikmetleri ve akl aklamalar ve neden bu hkmn var olduusorusuna cevap veremeyiz. nk lahi hkmler o eyin ktl yada iyiliini belirlediinden

Tevhid ve Adalet ekol ise akln bu hkmnn asla bir grev tayiniveya hesap sorma ya da Allah'n kudretine snrlandrma getirmesi ilehibir ilgisinin olmadn belirtmektedir. Bu iddiann tam aksineAllah'nn btn gzel ve yce zellikleri ve Kur'an'da kendisini anlattekilde alglanmas gerekmektedir. Allah elbette hereye Kdirdirancak bu kudreti hikmet, adalet gibi dier zellikleriyle birbtnlk oluturur.

4


5/10

Haeviyye'den Ehl-i Hadis'in ve devamyla Eariliin ulhiyetanlay, Allah-insan ilikisi bakmndan yalnzca insanla ilgili deil, aynzamanda Allah tasavvurumuzla ilgili sorunlar da ortaya karmaktadr.Snrszl ve sorumsuzluu korunmak istenen Allah, son noktada kaba

gten ayklanmam, keyf hareket eden, ahlak olmayan bir varlkdurumuna drlmektedir. Btn bunlar, istediini yapan vehikmetinden sual olunamayan Allah anlaynn dourduu sonulardr.Bu anlay, ayn zamanda Allahn fiillerinin gayelilii, ahlakilii vebilinebilirlii gereini ortadan kaldrmaktadr. Aslnda bu tasavvursorunu Allah'tan deil kendisini Allah'n temsilcisi olarak gren insan'ndnyadaki kendi iktidarna ykledii anlamdan kaynaklanmaktadr.

3- Tm insanlar kendi vicdanlarna mracaat ettiklerinde iyiliin

gzel ve zulmn kt olduunu bilir. Bu yarg tm insanlarn arasndaolan herkesin kendi aklyla idrak edebildii ortak bir hkmdr. eriatda bu hkm teyit etmitir. Eer eriatta bu hususta hibir emir veaklama bile olmasayd yine de bunu aklmzla idrak edebilirdik. Busonu slam'n ftratla olan uyumunun ifadesidir. letilen vahy bilgi yaratln znde bulunan ftr bilgiyle tam bir uyum iindedir. Bu

bak slam'n doal ve yaamsal bir mesaj olduuna bizi gtrr."Tabii Hukuk" dediimiz bu olgu slam'n herhangi tarihsel bir koullasnrl sradan bir "din" deil insanln ortak vicdan olduu anlamnagelir. Bu perspektifle baktmzda insann zgrl problemizlmekte, insan'n ahlakilii ve mcadelesinin anlamll Allah'nahlakilii ile anlam kazanmaktadr. Yaratcs hikmetli olan, yaratcsadaletli olan kul elbette hikmetli ve adaletli olmak zorunda olacaktr.Ancak yaratcdan bu zellikleri alp onu "ala kran ba kesen" bir varlk

olarak tasavvur ettiimizde Onun temsilcilerini de benzeri bir "padiah"olarak alglamaya balayacaz. Zaten byle de olmutur. Kadertartmasn ilk balatan olay 1. Emevi Kral Muaviye B. Eb Sufyn'nyapt icraatlarn nceden Allah tarafndan belirlendii dolaysylakendisine muhalefet edenlerin kaderlerine raz olmalar gerektiinidillendirmiti. Bylelikle zulme kar karak muhalefetini srdrensahabeler, tabiinden mslmanlar Kaderi inkar etmekle sulandlar!Rebeze lne srlen ve srgnde vefat eden Sahabe'den Eb Zerr ve

5


6/10

Tabiin'den ehid edilen Gaylan ed-Dmak ite bu yzden "kaderiinkar" etmekle itham edilmilerdi!

imdi bu tasavvurun hangisi hangisini oluturdu diye sormannsras. yiye kt ktye iyi diyebilen ve hikmetinden sual olunmayan

devlet erki kendisini merulatrmak iin bu Allah tasavvurunu retti veBu Allah tasavvurunu retenler bylesi bir iktidar sistemi inaa ettiler.Buradaki iktidar sisteminden kastmz sadece siyasal iktidar deil aynzamanda resmi olarak inaa edilen sosyal, dini mslmankltr/birikimidir. Sorgulamayan, sorgulatmayan, hak aramak yerinehak dilendiren hakim kltrdr.

Kader tartmalarnn kmasnn sebebi neydi? ddia edildii gibi Yunan felsefesinin etkisi ve soyut bir polemik zevki miydi? Aksine Husnve Kubh, nsann zgrl/Allah tasavvurumuzun ahlakiliisorunu gibi tartmalar hep hayatn iinden km, gndem merkezlitartmalard. Yunan felsefesiyle Mslmanlarn karlamalarndan oknceleri balamt. Dolaysyla Kelam'n hayattan kopuk bir polemikmalzemesi olduu sylemi gereklikle uyumamaktadr. Kelm bizzathayatn ortasndan yeermitir. Bu balamda o hayatn pratiinin, teori

alannda tartld bir olgudur. imdi esas konumuza geri dnelim;

4- Eer hibir eyin "kt olduu" aklla ispat olmasayd o zamanha Allah'n yalan sylemesi de akli olarak kt olmazd ve sonutaAllah istedii taktirde yalan konuur ve bu yalan konumas da bumanta gre O'nun istediine dayand iin gzel bir i bile olurdu.

Yani baka bir ifadeyle Allah'n yalan konumasnda hibir sakncaolmazd. Bu ihtimal olduu srece eriatta var olan hkmlere gven

kalmaz ve Allah'n ktln bildirdii her eyde yalan konumuolabilecei ihtimali ortadan kalkmaz ve bylece hibir eyin gerektendinen bile kt olduu tespit edilemezdi. Yani Allah tarafndan bazilerin iyi ve bazlarnn kt olduuna dair gelen emirlerin doruluunuanlamak mmkn olamazd ve bu ihtimal var olduu mddete er'ande bir eyin kt olup olmadn anlamak imkansz olurdu. Bu da er'ihsn ve kbh'un de batl olmasn ve dinde phe etmei gerektirirdi.Bu yzden de bu iddiann yanl olduunu syleyebiliriz.

6


7/10

5- Eer akln bir eyin ktl veya iyilii konusunda tanmlamayetenei olmasayd ve her ey srf Allah'n istemesiyle iyi veistememesiyle kt olsayd o zaman Allah'n zulm istediini farzettiimizde zulmn iyi olduuna hkm vermemiz gerekir veya istediitaktirde kafirleri cennete gtrp Peygamberleri ve mminlericehenneme gtrmesinde de bir saknca grlmemesi gerekirdi; oysabunu akl sahibi hibir kimsenin kabul etmesi mmkn deildir. Ancakslam topraklarndan zuhur eden mslman ismi tayan zalimleriledikleri zulmlerin zulm olduklarn en az muhalifleri kadarbiliyorlard. Mnker olan, kubh olan bu fiillerin ise kaderimiz olduuerr'in de Allah'tan olduu (!) Allah'n yeryzndeki halifelerinin (siyasalotoritenin) yaplan icraatnn hikmetinden sual olunmamas gerektii,ktl sorgulamann yanl olduunu teorize ettiler. Halifenin ktdedii kt iyi dedii iyiydi. Bu siyasetin Allah tasavvurunayansmasyla balayan bu tartma akletmenin, sorgulamann, sormannyerini koulsuz itaat, hkmetsiz bir kullua brakt. "Allah-nsan"ilikisinin "nsan-nsan" ilikilerinden doan problemlerle yenidenekillendirildiine ahit oluyoruz. Pratikten teoriye dnelim:

6- Rabbimiz'in Kur'an'da anlatt ayetler, akln bir takm iyilik vektl vahiy gelmeden nce de kendi bana anladn ve ayetlerin okavraylara ynelik indiini ortaya koymaktadr:

Allah-u Teala yle buyuruyor:

"Muhakkak ki Allah; adaleti, ihsan ve akrabaya eldeolandan vermeyi emredip, zinadan, fenalklardan ve insanlara

zulm yapmaktan da nehyeder. Size bylece t veriyor ki,benimseyip tutasnz." Nahl 16/90

"De ki: "Rabbim btn arlklarn gizlisini de an da ve

pislikleri, haksz yere azgnl... haram etti." A'raf 7/33

7


8/10

"Bir ktlk yaptklar zaman "Biz atalarmz byle bulduk;bize bunu Allah emretti" derler. De ki, "Allah ktlemretmez..." A'raf 7/28

Bu ayetlerden ak bir ekilde anlalan udur ki, nceden insanolu

adaletin, ihsann, akrabaya iyiliin ne olduunu, mnkerin, arln,pisliin, hakszln, fenaln ne olduunu, suyu, topra ve benzeridier mevzular tand gibi tanmaktadr ki, Rabbimiz bizzat onlarn

ismini getirerek emir ve nehiyde bulunuyor. Yoksa eer bunlartanmasalard ve iyi veya kt olduklarn bilmeselerdi, nce onlarnolduunu tantp sonra emir veya nehiyde bulunmas gerekirdi. YineAllah, baz ayetlerinde bizzat insann kendi akln iyilik ve ktlkkonusunda hkmetmeye davet ediyor. Hi iyilik ve ktlkavramaktan aciz olan bir eyi, o konuda hakemlik yapmaya davetetmek doru olur mu?

Rabbimiz yle buyuruyor:

"Biz hi, iman edip de salih amellerde bulunanlar, o

yeryzndeki mfsitlerle bir mi tutacaz? Yahut Allah'tankorkan takva sahiplerini kafirlerle (zalimler) bir tutar myz?"(Sd 38/28 )

"Biz Mslmanlar', mcrim kafirler gibi mi tutarz? Ne oluyor size? Nasl hkmediyorsunuz? ( Kalem68:35- 36)

"yiliin karl iyilikten baka bir ey olur mu?" (Rahman

55:60)

8


9/10

Kur'an'da onlarca yerde geen bu gibi ayetler zerinde birazdnldnde, Hsn Kbh-i aklnin bir gerek olduunda ve bir okiyi ve ktnn akl yoluyla mstakillen kavranabileceinde hibirpheye yer kalmaz. Sonu olarak Hsn Kubh tartmasnn kayna

pratikten kaynaklanan bir teori sorgulamasdr. Sosyal ve siyasalyaamda ortaya kan Kur'an d uygulamalar doal olarak kendine birmeruiyet zemini aram ve pratikteki bozulma teorinin yenideninaasna sebebiyet vermitir. Egemen otorite ve ona bal dinikurumlar araclyla Mslman kitleye dayatlan bu resm sylemkarsnda asla sadk kalan muhalif dnceleri bulmu ve bylecetartma zemini olumutur. Bugn slam dncesinin ierisinedt kriz, kaderci, sosyal, siyasal ve dinsel iktidara itaati buyuransylemin zihinleri tl hale getirmesinden kaynaklanmaktadr.Mslman dnrlerin yaralanm olan Mslman zihnini yeniden eskiaktivitesine kavuturmalar iin ncelikle slam dnyasndaki Allahtasavvuruyla zemini oluturulan peygamber tasavvuruyla ekillendirilenve iktidar tasavvuruyla (sosyal teori) vcud bulan yapnn ne kadarKur'an olduunu bu Kur'anliin ise ne kadar tutarl/akl zemineoturduunu belirlemeleri gerekmektedir.

Bu Yaplmazsa Ne Olur?

Bu nemli ze dn abasna g verilmezse olacak olan ey zahirdeverilen zalimlere kar verilecek mcadelenin anlamszlamas olacaktr.Bamzda bulunan zalimlerin devrildii ama yerine airin deyimiyleyeni zalimlerin "yeil sarkl ulu hocalar" olarak gelecei bir anlamszlk.Emperyalizme ve Kapitalizm'e kar insanlk tarihinin en onurlu

mcadelelerinden birini veren Sosyalizmin trajedisi burada yatmyormuydu? ktidar snavn, Kapitalizmi aratan brokratik bir diktatrleimza atarak kaybetmemiler miydi? ayet kendi tasavvurunu veteorisini tevhid ve adalet zemininde slah edememi bir "slam"niktidara geldiinde neler yapabileceini merak ediyorsak daha iktidaragelmeden neler yaptna bakarak bunu anlayabiliriz. Kendi gibidnmeyenlere kin ve baskyla muamele etme ve kendi dorudediini doru yanl dediini yanl ilan etme eilimi kitapsayfalarndan tayor. Halen reddiye ve lin kltr deiik boyutlarda

9


10/10

yaatlyor. Kitabullah'n in ettii yeni tasavvurlarn nclk ettiikresel bir dnmn umudu ise bizim slah abalarmza bal

1

Documents

AKLİ HUSN VE KUBUH Bulent Sahin