Jameson'un "teki" retorii ve ulusal alegori

Aijaz Ahmad

eviren : dil E.er

Fredric Jameson'n "okuluslu kapitalizm anda nc dnya edebiyat "1

makalesi zerine notlarm toplarken, kendimi olduka garip bir konumda bul

dum. Gnmz ABD'sinde, genel olarak eserlerine en ok sayg duyduum tek

bir edebiyat eletirmeni/kuramcsnn adn vermem gerekse, bu phesiz Ja

meson- olurdu. Jameson'n makalesindeki cokuya kaynak olan yakar; Ame

rikan eitim kurumlarnda edebiyat eitiminin sadece "Bat" yazn zerine deil,

"dnya yazn" dncesi zerine kurulmas, "kanon yazn" kavramnn egemen

zevkin dlayc tatminleri zerine deil, kapsayc ve geni. lekli bir eitlilik

zerine kurulmas, doal olarak btnyle kutlanmaya deer bir giriimdir. Ja-

meson'n uzak lkelerde retilmi metinleri okumakta sergiledii bilgiye ve me

tinlere gsterdii yaknla da ayn lde hayranm.

Ama bu mfredat reformu yakar, Lu Xun ve Ousmane'in olaanst incelikli

metin incelemelerinde bile, metnin her kesine sinen, ancak sadece son dip

notun son cmlesinde aka dile getirilen ok daha iddial bir giriimle

birleiyor ve hatta onun glgesinde kalyor: nc dnya yaznnn bilisel es

tetik kuramn gelitirmek. Bu bilisel estetik kavramysa, gelikin kapitalist

lkelerle, smrgecilik sonras oluumlar arasndaki nemli farklar dizgesinin

bastrlmasna dayanr .. Farkllklar btn yerine, Jameson'n 'Birinci' ve

'nc' dnyalar olarak adlandrd varlklar arasnda ikili bir kartlk sz ko

nusudur. Makalenin sorunlarnn ou da, mfredat reformu arsndan

bilisel estetik kuramna geiten kaynaklanmaktadr. Bu sorunlarn olduka

fazla olduunu da ekleyebilirim.

En bata aa kavuturulmas gereken eylerden biri de, benim bu metinle

karlamamn phesiz isel ve varoluu bir taraf olduudur. Yaklak on

be yldr Jameson'n almalarn okumaktaym, Bat Avrupa ve ABD ede

biyatlari ve kltrleri zerine bildiklerimin en azndan bir blmn Jameson'n

almalarndan rendim; hi bir zaman tam olarak ayn kmede umasak

da, Marksist olduum iin Jameson'la kendimi, hep ayn trden kular gibi

hayal etmitim. Ancak daha sonra. metnin beinci sayfasn okurken [tam ola-

1 S::cia1 Text, Gz 1986, ss. 65-88.

39

40

rak, "Tm nc dnya metinleri zorunlu olarak . . . . " eklinde balayan

cmlede) dier eyler arasnda, benim de kuramsallatrldm farkettim. Ben

Hindistan'da domutum ve Amerikal entelektelerin genelde anlamad bir

dil olan Urduca iirler yazyordum. Kendi.me yle dedim: "Tm me

tinler . . . zorunlu olarak ? " Bu cmle olduka garip bir his uyandryordu. Savlar

gittike daha karmak ve merak uyandran bir nitelik kazanyordu. Makaleyi

okuduka, hi de kmsenmeyecek bir d krklyla, her ne kadr uzaktan

da olsa, o kadar uzun zamandr sevgiyle, yolda kabul ettiim kiinin, kendi

bak asna gre, medeniyet asndan benim "tekim " olduunun farkna

vardm. Bu hi de ho bir duygu deildi.

. 1

Ben de, Asyal, Afrikal ve Latin Amerikal yazarlarn, lngilizce de baslm ok

sayda iyi kitab olduuna ve bu kitaplarn eitim programna dahil edilmesinin,

gnmz ABD'sinde insani bilimlere hakim olan kltrel miyopluk ve etnik mer

keziyetilie panzehir olacana inanyorum. Bu faaliyet iin herhangi bir etiket ge

rekiyorsa, buna "nc Dnya Yazn" ad verilebilir. Jameson'n aksine, "nc

Dnya" teriminin en anlaml kullanmlarnda bile, hi bir kuramsal konuma sahip

olmayan polemiksel bir terim olduuna inanyorum. phesiz polemik, bata si

yasi sylem olmak zere, beeri sylemde nemli bir yere sahiptir; dolaysyla te

rimi geveke kullanrsak, polemiksel balamda olduka geerli olduunu

syleyebiliriz. Ancak bu terimi, polemik kaytlarndan karp bilginin nesnelerini

kurmakta belli bir gce sahip, kuramsal bilgi retme temeli olarak kullanmak sa

dece terimi deil, bu terimin gnderme yapt dnyay da yanl imgelemektir.

Bu balamda, isel olarak tutarl kuramsal bilginin istikrarl bir nesnesi olan

"nc dnya yazn"nn hayal edilemeyeceini ne sreceim. Pozitivist in

dirgemecilik kullanlmakszn bu genelleme dzeyinde zmlenemeyecek, za

manlama, sosyal ve dilsel oluumlar, edebi retim alannda siyasi ve ideolojik

mcadeleler vs. gibi ok temel baz sorunlar mevcuttur.

rnein, Asya ve Afrika da metropolitan lke dillerininin, edebiyat reticilerinin

ounluu tarafndan benimsenmemi olmas, bu ktalardan gelen edebi me

tinlerin byk bir ounluunun metropollerde okunmak iin bulunmad

gerei, nc Dnya edebiyatnn bilisel estetik kuramn oluturmak iin

yola kan bir edebiyat kuramcsnn, Weberci biimde ideal tipler

oluturacan gz nne sermektedir . Bylesi bir aba iinde yer alan ede

biyat kuramcs, oryantalist [arkiyat) bilim adamlarnn, belli bir yksek me-

tinsellik gelenei yorumlarn. lslam medeniyeti olarak adlandrlan. szde

birleik ve tek nesnenin bilgisi olarak sunarken ele aldklar temel sreleri

kopyalayacaktr. Tm bu sylediklerimize, metropolitan lkelerle, smrgecilik

sonras kurulan lke fornasyonlar arasndaki ilikilerin. metropolitan lkelerin

kendi aralarndaki ilikilerden ok farkl olduu da eklenebilir . Avrupa veya

Amerika'da, kendi ana dili dnda bir ka Avrupa dilini iyi bilmeyen bir edebiyat

kuramcsna ender rastlanr; bunun yan sra Avrup.a dilleri arasnda ileri-geri

evirilerin skl metinlerin dolam iin ak kanallar yaratr; bylece lngilizce

dnda dil bilmeyen ABD'li bir bilim adam bile, deiik metropolitan lke ge

lenekleri konusunda temelli bir gre sahip olabilir. te yandan, metropolitan

lkeler ve Asya, Afrika lkeleri arasndaki linguistik ve edebi ilikiler, met

ropolitan lkeler arasndaki kltrel deiime kyasla nemli fark arz et

mektedir. Asya ve Afrika'da, modern bir aydnn en azndan bir Avrupa dilini bil

memesi ender grlen bir durumdur. te yandan Avrupa veya ABD'de, Asya ve

Afrika dillerinden birini renme zahmetine girmi nemli edebiyat kuramclar

da ayn oranda 13nderdin. Gelimi kapitalist lkeler aras.nda dolaan metinleri

reten eviri endstrisi, i Asya ve Afrika dillerinden eviriye geldii zaman

dzensiz ve ar ilemektedir. Bunun sonucunda da, sadece Hindistan'da Ben

galce, Hindu, Tamil ve Telegu ve yarm dzine baka dilde olmak zere retilen

nemli edebi gelenekler, orada burada yer alan bir k:; metin dnda, Amerikan

edebiyat kuramcs tarafndan tam anlamyla bilinmemektedir.

Bir baka sonu da, lngilizce yazan bir ka yazarn, normalin tesinde deer

kazanmasdr. rnein New York Times' da Salman Rt'nn Gece Yar s n n

ocuklar adl kitabnn "bir ktanin sesini bulmas. olarak" tantldn

anmsayalm; sanki lngilizce konuulmadnda, insann sesi yokmu gibi. Ha

lihazrda Said'in yeni bir kitabn'n arka kapan ssleyen, Richard Poirer'in

Raritan' da yaymlanan Edlivard Said methiyesini ele alalm: "Said'in en byk

baars. kitab sayesinde Filistinlilerin hi bir zaman tarih sahnesinden kay

bolmayacak olmalardr. "2 Bu "camera obscura"nn [gizli kamerann) ters yz

edilmi dnyasdr: Said'in bak asn belirleyen Filistin deneyimi deildir,

ama Filistin'in Said'in kitab olmakszn tarih sahnesinde bir yeri olmayacaktr!

lngilizce yazan, herhangi bir neme sahip Asyal, Afrikal veya Arap bir en

telektelin bana gelecek en nemli sorun, bu kiinin grkemti bir tekil tem

silci konumuna ykseltilmesidir; kimi zaman bir rkn. bir ktann, bir uy

garln ve hatta "nc Dnya"nn temsilcisi. Bu balamda, metropolitan

2 Edward Said, Afte:- the rast sey Palestinian Lives, (New York: : Pantheon, 1986]

41

42

lkelerde bulunabilen dillere dayanan "nc Dnya" yaznnn bilisel es

tetik kuram' kanmca, tehlikeli bir giriime dnmektedir.

Bu hususlara, zellikle nc Dnya edebiyatnn epistemolojik imkanszl ko

nusuna tekrar dneceim. Ancak Jameson'n kendi metni, Birinci ve nc

dnya arasnda ikili bir kartla dayandndan, Jameson'un lkelerin edebi ge

leneklerine ilikin zel nermelerini incelemek iin ilk nce, bu dnyalarn

tanmlarnn kuramsal olarak geerli olup olmad; dolaysyla bu ikili kartlk

temelinde doru bir yazn kavramnn ortaya kp kmayacan incelemek ge

rekir. Jameson "nc Dnya"y "emperyalizm ve smrgecilik deneyimi"

balamnda tanmlad ve bu dlayc vurguyu zorunlu olarak izleyen siyasi ka

tegorinin "ulus" olduu; bu balamda milliyetiliin zellikle deer atfedilen bir

ideoloji olduu ve milliyeti ideolojiye bu kuramsal ereve ierisinde ayrcalkl

bir yer atfedildii iin, kuramsal olarak "Tm nc dnya metinlerinin ulusal

alegoriler olarak okunabilecekleri" iddias ne srlmektedir. Bu nedenle, me

tatekst olarak "ulusal alegori" kuramn, Jameson'un tm metninde izleri

grlen daha kapsaml Dnya. kuramndan ayrmak olas deildir. Bu ne

denle, balang noktasnn kuramsal bir kategori olarak "nc Dnya" kav

ram ve dlayc bir ideoloji olarak milliyetilik zerine yorumlar olmas gerekir.

il

Dnya kuram'nn zel bir uyarlamas olan kendi kuramsal erevesinde, Ja

meson gcn ve nfuzun kresel dalmnn kavramsallat:masna ilikin so

runlarn farknda gzkyor. Eletirilerin hakl taraflarna katldn sylyor. Bu

kuramn temel savlarn dile getirdikten sonra (kapitalist Birinci Dnya; sos

yalist bloun oluturduu ikinci Dnya; ve smrgecilik ve emperyalizm de

neyiminde ac ekmi dier uluslar), ABD ve Sovyetler Birlii arasndaki ben

zerlemeyi vurgulayan Maoist kurama katlmad hususuna aklk getiriyor.

Ancak bu dnya grn ayakta tutmann sorunlar, ileri srd sav ile

katmerleniyor: "benzer bir terim" bulamad sav; bu terimleri zde tanmlayc

bir biimde kulland iddias ve Dnya kuramna yneltilen eletirilerin kendi

makalesi balamnda geerli olmad sav. "Benzer terim" konusu grmezden

gelebileceimiz nemsiz bir husus; te yandan eletirilerin geerlilii konusu

daha sonra zerinde duracamz temel konuyu tekil ediyor. ilk nce,

'tanmlama' konusuna ksaca deinmek istiyorum.

ABD'de yazan eletirmenlerin ouna gre, Jameson'n ok daha iyi bilmesi

gereken bir konu var ki o da u: dnyaya ilikin bir bilgi sz konusu olduunda,

'zde tanmlayc' bir kategori sz konusu olamaz; hi bir tanmlama bilisel

veya ideolojik olarak, asla tarafsz deildir; tanmlamak belli bir anlam ko

numunu belirlemek, bir bilgi nesnesi kurmak ve tanmlayc kurma eylemi ile

snrlanacak bir bilgi retmektir. rnein, smrgeci sylemde, tanmlama

merkezi bir rol oynar. Etnoloji, edebiyat, fotoraflk, dilbilim ve siyaset bilimler

gibi ok farkl. alanlarda vcutlarmz, konuma eylemlerimiz, yaam alanmz,

elikilerimiz, arzularmz, siyasetimiz, sosyalleme davranlarmz ve tarzmz,

cinselliimiz zerine toplanan bilgiler devasa bir tanmlama mekanizmas

araclyla belirlenen sylemler smrgeciliin znelerini snflandrm ve

ideolojik olarak ynlendirmi; ilgi ve farkllklar dntrlerek ideolojik olarak

belirlenmi bir deer hiyerarisine evrilmitir. Ksaca, bir eyi temelde

tanmlayc olarak tantmak, kendi ideolojisini gizleyen bir gereklik dzeyi ya

rattn ne srmek; snflandrma, genelleme ve deer yarglarnn ve

rilmesini mmkn klan bir temel hazrlamaktr.

Jameson'n tanmlad eyin 'zne" indike, Birinci ve ikinci dnyalarn

retim biimleri temelinde tanmlanmasn (srasyla Kapitalizm ve Sosyalizm).

te yandan nc kategorinin-nc Onya'nn-tamamyla dsal olarak uy

gulanm bir deneyim balamnda tanmlanmasnn byk nem tad

grlr. insanlk tarihini oluturan eyin, ilk iki rnekte mevcut olmasna

karn, nc rnekte yeri bulunmamaktadr. ideolojik olarak, bu

snflandrma dnyay, tarihi yapanlar ve tarihin bznesi olanlar olarak ikiye

ayrmaktadr; makalenin baka bir yerinde Jameson, Birinci-nc Dnya

kartln yakalamak iin Hegel'in nl Efendi-Kle ilikisine atfta bulunur.

Ancak, analitik olarak bu snflandrma nc Dnya'y bolukta

brakmaktadr; eer sadece Birinci Dnya kapitalist, ikinci Dnya sosyalist ise

nc Dnyay nasl tanmlanacaktr ? nc Dnya, kapitalizm ncesi bir

retim biimine mi sahiptir? Bir gei aamasnda m yer almaktadr? Ancak,

gene de eitli dnyalar iine, belli lkelerin yerletirilmesi sorunu mevcuttur.

Hindistan rneini ele alalm. ABD'de televizyon ekranlarnn dzeysiz se

rilerinde nostaljiyle anmsanan smrgeci gemiiyle Hindistan, gnmzde ka

pitalist bir lkenin btn zelliklerine sahiptir: genelletirilmi meta [Jretimi, sa

dece tarm ve endstri arasnda deil, endstrinin birinci ve ikinci blmleri

arasnda da youn ve hacmi artan deiim, Almanya ve Fransa'nn toplam

saysndan daha fazla teknik personel says. ok sefil bir kapitalizm tr olan

bu kapitalist retim biiminde, Hint nfusunun yarsndan ounun, kabaca

drt yz milyon insann yaam koullar, Enels'in rgilte:e'd= i sn f n n nr-

43

44

rurnu'nda anlattntjan daha da ktdr. te yandan Hindistan elik endstrisi

bir ka sene nce yznc yln kutlamtr; Hindistan'n en byk sekiz

okuluslu irketi, Vietnam'dan Nijerya'ya kadar ok eitli lkelerde faal olarak almakta, dnyann en hzl byyen irketleri arasnda yer almaktadr. Bu

ekonomik temel, ltalya'nn modern adaki kesintisiz burjuva demokratik

ynetimi ile karlatrlabilecek; en eski smrgeci lkeler olan ispanya ve Por

tekiz'deki burjuva de.mokrasisinin kaderinden daha stn bir baar gsteren,

194 7'deki bamszlk ilanndan bu yana kesintiye uramam, parlamenter bur

juva ynetimi ile birlemitir. Gnmzde Japonya ve Bat Avrupa iin normal

olmayan lde kanunsuzluk ve iddet. uygulamlarna sahne olmasna karn,

Hindistan'daki burjuva parlamenter cumhuriyet, nfusun ounluu iin burjuva

siyasi znelii yaratmtr. Soldan rnek vermek gerekirse, burjuva cum

huriyetindeki iki komnist parti [CPI ve CPl-M}, tm Avrupa komnist partilerinin

toplam deneyiminden daha uzun sreli ve kapsaml yerel ynetim deneyimine

sahiptir ve kapitalist dnyann kalan blmnn tmyle karlatrldnda bu

iki parti, geleneksel olarak tm lkelerden daha fazla oya sahiptir.

Dolaysyla -Hindistan Birinci Dnya'ya m, nc Dnya'ya m aittir? Ayn

soru, Brezilya , Arjantin, Meksika ve Gney Afrika iin de sorulabilir.

Ve . . . ? Gney Kore'den Singapur'a Pasifik kysnda yer alan lkelerin

kresel kapitalizmin en hzl byyen blgesini oluturduunu biliyoruz.

Liste ok daha uzatlabilir ama asl nokta J ameson'n Birinci Dnya ve

muhtemelen kapitalizm ncesi bir retim biimine sahip olan veya ka

pitalist olmayan bir nc Dnya arasnda yaratt ikili kartln, de

neysel olarak hi bir geree dayanmamasdr.

111

Daha nce sylediim gibi. Dnya kuramna-dolaysyla dlayc olarak

smrgecilik ve emperyalizm deneyimi balamnda tanmlanan nc

Dnya'nn varlna-inanlyorsa sol kanattan gelen bir entelektelin kul

lanabilecei temel ideolojik formasyon, milliyetilik olacak; ve nemli lde

abartma pay ile de olsa "tm nc dnya metinlerinin zorunlu ola

rak . . . . ulusal alegoriler olduunu" ileri srmek olas hale gelecektir. Bu dlayc

milliyeti ideoloji vurgusu, nc Dnya'nn tek seeneininin milliyetilik ve

kresel Amerikan postmodern kltr arasnda olduunun sylendii ma

kalenin al paragrafnda bile grlebilir. Baka bir seenek yok mudur?

rnein, ikinci Dnya'fa katlnamaz m? Eskiden Marksist sylemde, ne _mil-

liyeti ne de postmodernist olan soyalist ve/veya komnist kltr diye bir ey

vard. Bu terim bir dilein ad olarak da m, sylemimizden yok oldu?

Jameson'n tarihsel grngleri, ikili kartlklar temelinde totalletirme acelesi

[bu rnekte milliyetilik/ postmodernizm], sadece nc Dnya mil

liyetiliinin ABD'nin kltrel basksna direnme baars gsterdiini ileri

srmesine yol ayor; daha geni bir sosyalist siyasi uygulama kapsamnda

gerek alternatiflerin retildii gibi gereklerin dile getirilmesi iin ok az yer

brakyor. Gerekten de tm dier milliyetilikler Jameson'n kresel Amerikan

postmodernist kltr olarak adlandrd ey ile uzlamakta bir sorunla

karlamamtir. Tekil ve byk lekli lran rneinde [ki Jameson bu admn

kestirilebilir olduu rneinden yola karak, bu rnei vermemizi ya

saklamaktadr) lslami milliyetiliin antikomnizmi, sosyal bir yeniden doua

deil, dini faizme yol amtr. Jameson, bu karitln mutlakln [post

modernizm/ milliyetilik) ileri srmediinden, milliyetiliin kendi iinde nceden

belirlenmi bir ze ve deerlere sahip tekil bir yaps olmad gibi basit bir

gre de yer vermektedir. Asya ve Afrika'da bugn yzlerce tr milliyetilik

mevcuttur; bazlar ilericidir, bazl.ar deildir. Milliyetiliin ilerici bir kltrel uy

gulama yaratp yaratmayaca, Gramsciyen terimlerle ifade edersek; maddi bir

g olarak, milliyetilii, kendi eemenliini kurma srecinde kullanan g

blounun siyasi karakterine baldr. nc Dnya lkelerinin burjuva mi

liyetiliinin, postmodernizm ile bir sorunu olduuna dair herhangi bir ku

ramsal veya deneysel kant yoktur; onlar da postmodernizmi istemektedirler.

Ancak bu noktada, Dnya kuramnda milliyeti ideolojiye ar deer

biilmesiyle, ulusal alegorinin nc Dnya olarak adlandrlan lkelerde

temel, ve hatta dlayc anlatm biimi olduu iddias arasnda bir eliki

mevcuttur . nc Dnya, tekil smrgecilik ve emperyalizm deneyimiyle . yaratlm'sa, bu takdirde tek olas tepki milliyeti olmak durumundadr; bu

deneyimden daha acil olarak anlatlmasi gereken ne olabilir ki? Gerekte

de, bunun dnda anlatlacak hi bir ey yoktur. Eer toplumlar retim

ilikileri deil de, uluslar iindeki egemenlik ilikileri balamnda

tanmlanyorlarsa; kapitalizm [Birinci Dnya) ve sosyalizm [ ikinci Dnya)

arasndaki eliki alannndan srekli olarak dlanmlarsa; tarihin itici gc

buralarda snfsal oluumlar, snf mcadelesi veya snf, ulus, rk, cinsiyet,

blgelere dayal kesien elikiler okluu ile deil de, tekil ulusal smr de

neyimi ile [biri sadece tarihin nesnesi, Hegelyen kleyse) belirleniyorsa, ulu

sal smr dnda anlatacak ne olabilir ki? Siyasi olarak hepimiz Ka-

45

46

libanlarz. Biimsel olarak, hepimiz "farkl tekrarn" yapsalclk sonras

dnyasnda kalmaya mahkumuz; zamann sonuna dek, tekrar tekrar yazlan

ayn alegori; ulusal alegori: "tm nc dnya metinleri zorunlu olarak . . . "

N

insan kkten farkl bir nerme ile ie balayabilir: yani deil de tek bir

dnyada yayor olmamz ile; ama bu dnya Jameson'un kresel ayrcsnn

her iki tarafnda da smrgecilik ve emperyalizm deneyimini iermektedir [ide

olojik oluumdan askeri-endstriyel komplekslerde sosyal art deerin kul

lanmna dek emperyalizm deneyimi, ABD'deki yaamn her ynn belirleyen

temel edir) ; azgelimi kapitalizm oluumlarndaki toplumlar, gelikin ka

pitalist lkelerdeki gibi snflarn ayrl zerine kurulmutur; sosyalizm ikinci

Dnya ad verilen bir eyle snrl olmayp, bugn yerkreyi doyma noktasna ge

tiren kapitalist sisteme direniin de addr; kapitalist sistemin deiik blmleri

ikili kartlk temelinde deil, ancak f&kl ama derin kesiim noktalarna da sahip

celikili bir birlik olarak alglanabilir. Bu olgunun edebiyat kuram iin anlk

sonularndan biri, nc Dnya edebiyat iin bilisel estetik kuramnn im

kansz hale gelmesi ve nc Dnya ad verilen kategoride tm gerek anlatm

biimlerinin oulculuunu ieren bir metatekst fikrinden vazgeilmesidir. Bunun

tersine, rnein Bengal veya Urdu edebi gelenekleri hakknda 'sorulacak so

rularn byk bir blmnn daha nce lngiliz/ Amerikan edebiyat iin sorulan

sorularla benzeecei grlecektir. Ayn nedenle, bu dier geleneklere dair

gerek bilgi, Amerikal edebiyat kuramclarn kendi gelenekleri hakknda daha

nce sormadklari sorular sormaya da zorlayabilecektir.

Jameson "genel liberal ve hmanist bir evrenselcilie dayanmakszn" gerek

bir dnya birlii nermesinden yola klamayacan ne srmektedir. Bir

Marksisten geldii iin, bu olduka garip bir grtr. Dnyann liberal ideoloji

tarafndan belirlenmediini-dnyann Hegelyen veya hmanist olsun fikirler

alannda belirlenmediini- ama tek bir retim biiminin, yani kapitalizmin

kresel ilem alannda belirlendiini ve bu retim biimine direnc:in

yerkrenin deiik yerlerinde eitsiz gelitiini dnlebilirdi. Sosyalizmin

hi bir anlamda szde i kinci Dnya (sosyalist lkeler) ile snrl olmad,

brakn ABO:deki bireyler ve gruplar, Asya, Afrika ve Latin Amerika'daki en

uzak krsal topluluklara bile erien bir grng olduunu dnlebilirdi.

Bu dnyaya birliini veren ey hmanist ideoloji deil, u anda kesin ve esas ola

rak kresel bir nitelik tayan, sermaye ve emek arasndaki amansz mcadeledir.

Sosyalist bir devrim olasl, uygulama ufkunda o kadar uzak bir olaslk haline

gelmitir ki, metropoliten lkelerde sol, gnmzde tm dier mcadelelerin

tesinde geen temel elikinin amanszln unutan ABD'li sol entelektellerinin

batan karmasna kaplmtr. Benim rneimde, Pakistan'dan g'elmenin

. avantaj, kapitalist metalarla kaynayan; ABD silahlar ile dolu; in, Afganistan

ve Sovyetler Birlii'ne komu; rekabeti milliyeti akmlarnn artnn

skntsn yaayan; halen komnist hareketin birleme aamasna tank olan

bir lkeden gelmenin avantajdr. Byle bir lkeden gelindiinde, kremize

elikili birliini veren, tarihin temel hareketini ynlendiren elikiyi unutmak

olas deildir. Tm bunlarn ise liberal insancllk ile ilikisi yoktur.

Kltrel farkllklarn zgnl konusunda da, Jameson'n kavramsallatrmasnn

dier ynde yani homojenizasyon ynnde gelitiini dnyorum. Birinci ve

nc Dnya arasndaki fark "teki " olarak mutlaklatrlm; ama nc

Dnya iindeki sosyal oluumlarn byk lekli kltrel eitlilii, tek bir de

neyim tanmlamas iinde yok edilmitir. Bat Avrupa ve Kuzey Amerika

lkeleri kabaca son iki yzylda, birbir.ine skca balanmtr; kapitalizmin

kltrel mant bu metropoliten oluumlarda o kadar gl ve bu lkeler

arasnda kltrel rn dolam o kadar anlk, keskin ve kapsamldr ki, bu

lkeler arasnda bir tr kltrel homojenlikten sz edilebilir. Ama Asya, Af

rika ve Latin Amerika iin ayn ey sz konusu mudur? Tarihsel olarak bu

lkeler hi bir zaman birbirine, skca balanmamlardr; Peru ve Hindistan

arasnda, lngiltere ve ABD arasndaki ilikiden veya Fransa - Almanya tr

bir ortak tarihten sz edilemez; rnein Hindistan ve Namibya arasnda

tekil "smrgecilik ve emperyalizm" deneyimi bile eitli biimlerde ayn

veya benzer deildir. ktadan deiik lkeler kapitalizmin kresel

yapsna tek bir kltrel grup olarak deil, yksek dzeyde farkllatrlm

yaplar olarak dahil edilmilerdir; her lke metropol ile kendi (eitsiz)

deiim devrelerini kurmu, her lke kendi ok farkl snfsal oluumlarn

gerekletirmitir. Bu lkeler arasndaki deiim devreleri en iyi tahminle ok

temel bir dzeyde nitelenebilir; kendi lkesi konusunda az buuk bilgisi olan

ortalama bir Nijeryal, Asya ve Latin Amerika'daki her hangi bir lkeden, veya Afrika'daki dier lkelerden ok, lngiltere veya ABD konusunda bilgi sahibidir.

Gelimi kapitalist ll

48

asndan ayn homojenletirme gcne sahip deildir.

Doal olarak kresel kapitalist sistemde benzer konumlara sahip lkeler

arasnda byk kltrel benzerlikler ve kapitalizm ncesi gemite sos

yoekonomik yaplarn yol at benzerlikler de mevcuttur. Sorun, Ja

meson'nkinden farkl bir tipoloji ina etmek deil, gelimi kapitalist lkeler

arasnda gelikin bir kltrel homojenizasyon iin maddi bir temel tanmlamak

ve kapitalist dnyann geri kalan kesimi iinde bu tr bir homojenizasyon

yokluunun temelini aklamaktr. Bu balamda, Jameson' Birinci ve nc

Dnya arasndaki "Farkllk ve tekilik" ve "nc Dnya deneyiminin" tek bir

anlatm biiminde yakalanabilecei ve aktarlabilecei srarna amamak

mmkn deildir. Kapitalizmi Birinci Dnya'ya, sosyalizmi ikinci Dnya'ya

yerletirerek Jameson'n kuram, gerekte hareket eden bu byk gler

arasndaki mcadeleye sahne olan kresel mekan tarihselliinden ko

parmakta ve dondurmaktadr. Yaantmzdaki devasa farkllklar ve

retkenlikleri tek bir Hegelci Efendi-Kle ilikisine katarak, bu kuram bizi ideal

tiplere indirgemekte ve bu ideal tiplere uygun anlatm biimleri araclyla

kendimizi anlatmamz talep etmektedir. Tm nc Dnya metinlerinin zo

runlu olarak u veya bu olduklarn iddia etmek, gerekte bu toplumsal alan

dan kaynaklanan metinlerin, bu olmadn veya "doru" anlatm biimi

olmadn sylemektir. Her eyden ok bu tarzda bir "nc Dnya ede

biyat" kategorisi, operasyon alann oluturmakta ve bence epistomolojik

adan imkansz olan bu kategoride, "ulusal alegori" farkllk ve oluumun

ayrc iareti ve metatekst olarak ortaya kmaktadr.

v

Jameson'n metni ile ba etmenin sorunlarndan biri, Jameson'un analitik ka

tegorilerini sunarken, kategorilerin srekli kaymas ve genilemesidir. rnein

kimi zaman Birinci Dnya'nn zgnl, phesiz yakn bir gemie sahip olan

postmodernist andan; kimi zaman da daha kapsaml, daha eski bir oluum

olan kapitalist retim biiminden kaynaklanyor gibidir; dier formlasyonlarda

ise Birinci Dnya, Bat uygarl ile e anlaml olarak kullanlmakta, ve bu kul

lanmyla bugn bildiimiz retim ve snf yapsndan ok ncelere, eski alara

(Jameson'n terimiyle Greko-Judaik dneme) giden olduka ilkel. bir varlk

biimine kadar uzanmaktadr. Birinci Dnya ne zaman birinci olma niteliini ka

zanmtr: Hristiyanlk ncesi alarda m? ikinci Dnya savandan sonra m?

Tarihte hangi noktada, smrgecilik ve emperyalizm deneyiminden geen

lkelerde retilen bir metin, nc Dnya metni olma zelliini ka

zanmaktadr? Bir okumaya gre sadece smrgecilik sonrasnda retilen me

tinler bu ekilde adlandrlabilirler, nk nc Dnya'y belirleyen. tanmlayan

smrgecilik ve emperyalizm deneyimidir. Ancak. nc Dnya'y srekli

Bat'nn teki olarak sunan; srasyla Lu Xun (Asya) ve Sembene'nin (Afrika)

seiminin kuramsal temeli olarak, gebe/ geleneksel ve Asya Tipi retim

Tarzna [ATT) gnderme yapan; Lu Xun'un metnini erevelediini syledii. on

asrlk zgn in libidinal enerji dalmna karn Freud'un kuramn Batl veya Bi

rinci Dnya okumas olarak tanmlayan Jameson; bu geni dnemli ve me

deniyetsel kategorileri kullandnda. Birinci ve nc dnyalar arasndaki

farkn, kapitalizm ncesi dnemlerden kaynaklanan temel bir yn olduunu

iddia eder gibi de gzkmektedir. Eer Birinci dnya, Bat veya Greko-Judaik ile

ayn ey ise; insan bir anda (her ne kadar Kuran'daki lbrani unsurlar pheye

yer brakmayacak kadar ak olsa da, gnmz Pakistan'ndaki eski sanatn

ounun da Greko-Hint rn olsa da) Bhagavad-Gita, Kuran ve Manu

yaztlarnn. belki de nc Dnya metinleri olduu gibi tehlike uyandrc bir

duyguya kaplmaktadr.

Bir baka sorun da mekan sorunudur. Smrgecilik ve emperyalizm deneyimi

altnda kalan lkelerde retilen btn metinler. corafi konum itibariyle nc

dnya metinleri haline mi dnmektedirler? Jameson ska "tm nc

Dnya metinleri"nden sz etmekte, nc Dnya edebiyatnn tek bir anlatm

biimine sahip olduu iddiasnda srar etmektedir ki, onun ifadesini literer olarak

almamak. onun sylemini inemek anlamna gelecektir. Yine de, dnyann

kendi blgesinden gelen ok sayda metnin ulusal alegori tanmna uymadn bi

lenler iin, Jameson'n neden tm kategorisinde srarl olduu dnmeye

deer bir konudur. Bu kategori olmakszn phesiz, bir nc Dnya yazn

kuram retilemez. Ama gerekte sylediinin tam aksini anlatmak istedii du-

rumlardan da sz edilebilir: "tm 'nc Dnya metinlerinin ulusal alegoriler

olduu" deil de; sadece ulusal alegorilerle ykl metinlerin nc Dnya ede

biyatnn otantik metinleri olduu sylenebilir. Bu durumda, geri kalan metinler

tanm itibariyle nc Dnya edebiyatinin dnda m kalmaktadr? Dolaysyla

hi bir zaman bir yanlla (tm nc Dnya metinleri u ya da budur) ya da

"Babann Kanunu" [kuramma dahil olmak istiyorsan unu ya da bunu yaz

malsn) ile mi kar karya olunduu tam olarak bilinememektedir.

insan bilgisinin nesneleri tanmlamada kaymalar ve tereddtlerin burada

aklayacamz baz karlklardan kaynaklandna inanyorum. nc

49

50

Dnya'nn "emperyalizm ve smrgecilik deneyimi" ile biimlendirildii iddia edi

liyorsa; smrgeci/emperyalist dinamiin iki hareketinin de tannmas gerekir:

smrgeci/emperyalist oluumlardan zoraki deer transferleri ve bu oluumlar

arasnda kapitalist ilikilerin younlamas. Eer kapitalizm sadece dsal bir veri

deil de, bu oluumlar iinde biimlendrici bir g ise, kapitalizmin karakteristik zelliklerinden biri olan mahrem/kamu ayrmnn, en azndan bir lde bu

lkelerde de gerekletii, zellikle bu ayrmn yazl metinlerin ounu reten ve

kapitalist metalar dnyasnda taklp kalan kentli aydnlarn dnyasnda

gerekletiinin de dikkate alnmas gerekir. Bu ayrmla birlikte, en azndan baz

metin reticileri iin libidinal enerjinin kiiselletirilmesi ve bireyselletirilmesi .

"somut" deneyime ulama eksiklii ve bunun sonucu olarak da insann kendini

yaltlm, yabanclam, herhangi bir topluluk ile gerek bir organik balant kur

maya muktedir olmayan bir varlk olarak yaamas gereklemektedir. Bu

yaltlmtkta temellendirilmi metinler, belki ok sayda metnin bulunmas da ge

rekir. Bu metini.erde, Jameson'n talep ettii trden bir alegorizasyon ve or

ganiklii yerine getirme kapasitesi mevcut deildir. Jameson'un kendi savnn

mant, -nc Dnyann smrgecilik ve emperyalizm deneyimi ile ku

rulduu- en azndan nc Dnya'da baz yazarlarn kabile tipi veya Asya tipi

retim tarznda deil de, Birinci Dnya geleneinde, kapitalist dnemin ka-,

rakteristik metinlerini rettii sonucuna bizi gtrmektedir.

Jameson, ksmen bile olsa, bu sonucu karsamaktan kanmaktadr; nk

Jameson iin nc Dnya, modern retim sistemlerinin [kapitalizm ve sos

yalizm) dnda asl kalm bir sistemdir. Aka nc Dnya'nn kapitalizm

ncesi veya kapitalizm d bir retim tarzna sahip olduunu sylemese de,

rnein aadaki ifadede belirtilen kartln ima ettii sonulardan biri budur:

" . . . . kapitalist kltrn en nemli, belirleyici unsurlarndan biri, Battl gereki ve

modernist roman kltr esi, mahrem ve kamusal, iirsel ve siyasal

arasndaki temel ayrm yani cinsellik, bilinaltnn alan ile snflarn ve eko

nominin arasndaki ayrmdr. Bir baka deyile Freud'a kar

Marks . . :Uygulamada kolaylk ve analiz gerekleri nedeniyle znel, kamusal ve si

yasal kategorilerini kullanmaya devam etsek de, bu kavramlar arasndaki ilis

kinin nc dnya kltrnde tmyle farkl olduuna inanyorum. " [s. 69)

Burada kamu ve mahrem arasndaki kkten ayrmn kapitalist retim

biiminden kaynaklandnn sylenmesi; ancak Jameson'n Dnya Kuram

tanm ile tutarl olarak, bu ayrmn nc Dnya kltrnde var olmaynn,

hi bir retim biimine balanmamas dikkate ayandr. Ama Jameson neden

sz ettiini biliyor; gemite savlar ok daha az mulakt. rnein olduka

eski almalarndan birinde, Lukacs zerine bir almasnda, Marksizm ve

Form'da yle demektedir: "Endstri ncesi, kabile veya tarm toplumlarnn

sanat eserlerinde, sanatnn kulland hammade insani leklere ve anlk

anlama sahiptir . . . . yknn zaman iinde bir ereveye sahip olmas ge

rekmez, nk kltrn tarihi yoktur: her kuak ayn deneyimleri tekrarlar.

ilk kezmiesine ayn temel insani durumlar yeniden icat eder . . . . Bu tr top

lumlarn sanat eserlerinin unsurlar, dardan tam olarak anlaml olduklar

iin, bu eserler somut olarak adlandrlabilir . . . . Hegelci bir ifade kullanlrsa,

bu ham maddelerin aracla gereksinimi yoktur . . . Bu tr eserlerden,

endstriyel an edebiyatna gelindiinde, her ey deimektedir .. . . insann

bir tr zmlemesi devreye girmektedir . . . . Sorgulanmayan, trensel ka

saba hayat artk varolmad iin; kamu ve mahrem arasnda bir ayrm

gereklemitir . . . . " [ss. 165-7)

Aka bir zamanlar endstrilemi ve endstri ncesi toplumlar arasndaki

fark olarak kuramsallatrlan farkllk [birinde mahrem ve kamusal alann

birlii, dierinde ikisininin ayrl) bu kez Birinci ve nc Dnya'nn farkll

olarak sunulmaktadir. Somut fikri bu kez, hafife farkl bir kelime hazinesi ile

sunulmaktadir: "nc dnya kltr . . . kendine ramen materyalist ve du

rumsal olmak zorundadr". Belki de nc Dnya'y modern retim

biimlerinin [sosyalizm ve kapitalizm) dnda tutan; Hegelci Efendi-Kle

mecaznda nc Dnya deneyimini somutlatran ve bu nc Dnya 'de

neyiminin anlatld tek bir anlatm biiminin (ulusal alegori) ne srlmesinin

temelinde , bu farkl gr , yani "endstri ncesi . . . kltrn tarihi yoktur; her

kuak ayn deneyimi tekrarlar" yatmaktadr. Her iki metinde d;, tahmin edi

lebilecei gibi Hegel'in kuramsal otoritesine atfta bulunulmaktadr.

Benzer biimde, Jameson tekrar tekrar, ulusal deneyimin nc Dnya

aydnnn bilisel oluumunda merkezi bir rol oynadn, bu deneyimin

anlatmda dlayc olarak ulusal alegori biimi,ni aldnda srar etmektedir.

Ama "ulus" kategorisi zerinde bu empatik srar, ok daha az snrlar be

lirlenmi, ok daha geni "kltr", "toplum" ve "kollektivite" kavramlarna kay

maktadr. Ulus ve kollektivite ayn ey midir? Kuramn sunuunu sona erdirir

gibi gzken iki ifadeyi ele alalim. Balangta, altm dokuzuncu sayfada bize

yle denmiti:

"Tm nc-dnya metinlerinin zorunlu olarak, ok zel bir biimde alegorik

51

52

metinlerdir: Bu metinler, roman gibi arlkla Batlnn temsil me

kanizmalarndan kaynaklanan biimlerde retildiklerinde bile ulusal alegoriler

olarak okunmaldr. "

Ancak makalenin sonlarnda, seksenbe ve seksenaltnc sayfalarda u ifadeyi

grrz: " . . . bireysel yknn anlatm ve bireysel deneyim, kollektivitenin de

tayl anlatmn tmyle ieremez ama onunla balantldr. "

Bu iki ifadede de ayn ey mi anlatlmaktadr? Bu szck hazinesi deiimindeki

sorun, gerekte insann kiisel deneyimini bir kollektiviteye balayabilecek

olmasdr. Snf, cinsiyet, kast, dini topluluk, sendika, siyasi parti, kasaba, ha

pishane balamnda gerekletirilebilecek olan bu balant mahrem ve ka

musal alan birletirerek; "emperyalizm ve smrgecilik deneyimine zorunlu

olarak gnderme yapmakszn" veya "ulus" kategorisini iermeksizin, kiisel de

neyimi alegorize edebilir. Dolaysyla ikinci ifade, ok daha byk bir doruluk

pay ile ok daha fazla sayda metne uygulanabilir. Ancak ayn nedenle, kol

lektivitenin bu daha geni kapsaml uygulamas, Avrupa romannda gerekilik

tarihi ok deiik biimlerde sosyal ve tipiklik grleriyle balantl olduu ve

bugn bile Birinci Dnya'da retilen yazl anlatmlarn ou bireysel yky

daha geni bir deneyimle temel bir iliki iinde sunduu iin, Birinci ve

nc Dnya arasnda ok daha az kktenci bir farkllk yaratacaktr.

Ulus grn daha byk, daha az kstlayc kollektivite fikirinin iine

yerletirirsek, alegorizasyon srecini milliyeti terimlerle deil de, kamusal ve

mahrem, kiisel ve toplumsal arasndaki bir iliki olarak dnmeye balarsak,

alegorizasyonun hi bir anlamda nc Dnya'ya zg olmadn grmek

mmkndr. nc Dnya metinlerinde "biz"in ve ulusal alegorinin varln

abartmasna karn, Jameson, ayn genellemeci tavrla ABD'deki kltrel top

luluklarn benzer drtlerini de grmezden gelmektedir. rnein Pynchon'un

Gravity's RainJ:n.v ve Ellison'un Invisible Mm adl eserleri bireyler!n -ok da bireysel olmayan-deneyimlerinin alegorizasyonlar deilse nedir? Kitaplarna Na

tive S::n veya Your Native Land, Ya.r Life veya Alone with Arerica gibi

balklar seen Richard Wright, Adrianne Rich ve Richard ve Richard Howard

bunun dnda ne demek istiyor olabilir ki? Sadece Asyal veya Afrikal deil,

Amerikal yazarn da zel imgelemleri, kollektivitenin deneyimi ile balantl

olmak zorundadr. Postmodern ABD'de bile siyahlarn ve feministlerin

yazlarna bakarak saysz alegori bulunabilir.

VI

ameson'un nc dnya edebiyatn kanonik edebiyat d niteleme.si ile de bir sorunum var, nk bunun tam olarak ne anlama geldiinden pek

emin deilim. Asya, Afrika ve Latin Amerika'da retilen edebi metinlerin byk bir ounluu lngilizce yaymlanmad iin, bunlarn ABD/lngiliz ka nanik edebiyatnn dnda kalmas kendinden aikar bir gerektir. Ancak, eer biri Jameson'un dnd trden metinleri .dikkate alrsa, bu tr

almalarn tmyle dlandg kanonik edebiyat metnine dntrme mekanizmalarnn nasl olduunu da. dnmemek mmkn deil. .

Neruda, Vallejo, Octavio Paz, Borges, Fuentes, Garcia Marquez vs. yani Latin Amerika kkenli az sayda yazar, Amerikan akademi dnyas tarafndan modern edebiyatn temel kiileri arasnda saylmaktadr. Bu kiiler ve hatta onlarn evirmenleri bile en kayda deer dllere layk grlmlerdir, mesela Gabriel Garcia Marquez'e Nobel Edebiyat dl verilmi, Eshleman'in Vallejo tercmesi ise National Book Award' alm$tr: ada ltalyan veya Alman benzerleri gibi ve hatta daha dzenli olarak, edebiyat kurslarnda retilmektedir. Soyinka yakn zamanda al Nobel dl ile kanonik edebiyata dahil edilmitir; Achebe'nin romanlar. ABD kitap pazarnda rnein Richard Wright'n kitaplarna kyasla ok daha kolay bulunabilmektedir. Filistin kkenli olan Edward

Said'in kitaplar, kendi farkl oluumlar ile birlikte, Amerikan akademi dnyasnn sunabilecei aa yukar tm dllere layk grlm, Said'in kitab Orientalism, bu lkede herhangi bir sol kanat edebi/kltrel almaya kyasla ok daha geni bir lekte, tm disiplinlerde ders programna dahil edilmitir. V. S. Naipuf Karayiplerden gelmesine karn, u anda nemli bir lngiliz romancs olarak kabul edilmektedir; Naipul da, Borges gibi bir. " nc Dnya" yazardr. Salman Rt'nn Midnight's Orildra. adl eseri lngiltere'de en saygdeer edebiyat dlne layk grlm ve gene ayn yazarn bir baka eseri Shame, yaymland andan itibaren ABD'de ve lngiltere'de en nemli edebiyat dergilerinde yaymlanan kitap eletirilerinde nemli bir roman olarak incelenmi ve olumlu eletiriler .almtr. Rt, lngiliz

. kltrel sahnesinin

nemli bir karakteri ve Atlantiin iki yakasnda da konferanslara davet edilen, yksek lisans blmlerinin makbul konuudur. Ksmen New York Times'da yaymlanan. eletiriden alntlara dayanan, Shame'in Vintage Press'ten kan ucuz basksnn arka kapandaki yazda Rt, Swift, Voltaire, Sterne, Kafka, Grass, Kundera ve Marquez ile karlatrlmaktadr. u anda bile Columbia niversitesi'nde, Rt hakknda en az bir doktora tezi yazlmtr.3 ada,

3 Timothy Brennan, Salman Rushdie & the Third World : Myths of the Nation, (New Yorlc St. Martin's Press, 1989)

53

54

modern, kimi durumlarda grece gen yazarlar (rnein Rt) sz konusu

olduunda bu, kanonik edebiyata dahil edilmek deildir de, nedir?

Benim savm, ne bu nn hakkedilmedii (Naipul konusu ise bambaka bir

hikaye], ne de baka yazarlarn kanonik edebiyata dahil edilmemesi ge

rektiidir. Ama bu almalar btnnn, Jameson'n syleminden kanonik

edebiyat d olarak dlanmas-yani Amerikan Akademisinde yksek me

tinselliin ada uygulamalarnn tmnden dland gibi bir gr- ko

nuyu nemli lde abartyor gibi gzkmektedir.

Jameson, nc Dnyannki gibi kanonik edebiyat d yaznsal formlardan

sz ederken, bu tekilletirilmi biimi, Dashiell Hammet'i konumlandrld bir

baka kanon d yaznsal biimle karlatrmakta ve yle demektedir:

"Kanon d ya:z:nsal ' metinlerin kkten farkll konusunda sessiz kalarak

kazan salamak olas deildir. nc Dnya roman, Proust'un veya

Joyce'un verdii tatmini sunmaz; ama belki de daha tehlikeli olan, nc

dnya romannda, birinci dnya kltrnn modas gemi geliim saf"

tialarnn grlmesi ve nc dnyada hala 'Dreiser veya Sherwood An

derson tipi romanlar yazld' sonucuna varlmasdr. "

Bu paragrafta, Jameson'n nc Dnya edebiyat tanmlamasnn mer

kezinde yer alan gerekilik, bu yaznda o kadar evrensel bir nitelik tamakta,

Jameson'n Birinci Dnya'nn kltrel geliimi olarak nitelendirdii srete ise

ortadan kalkmaktadr. Gncel kltrel sahnede, en kayda deer kabul edilen,

Bellow'dan, Malamaud'a, Grace Paley'den Robert Stone'a dek baz Amerikan

yazarlar, her ne kadar Dreiser veya Sherwood Anderson gibi yazmasalar

da, kesin olarak realist form iinde yer almaktadrlar. te yandan, Cesare'in

Fransz srrealistler arasnda bu kadar n kazanmasnn nedeni, Cesare'n

sylemindeki terimlerin srrealistlerin sylemi ile ezamanl olmasdr. Ne

ruda nde gelen baz Amerikan airlerince lngilizceye evirilmitir, nk

biimsel olarak bile Neruda'nn modas gememitir. Garcia Marquez veya

Rt gibi romanclarn ABD/lngiliz yazn evrelerinde bu kadar iyi

karlanm olmasnn nedeni, kesinlikle Dreiser veya Sherwood Anderson

gibi yazmyor olmalardr. Cretkar metinlerden elde edilen doyum Joyce

veya Proust'unki ile ayn olmasa da, kesin olarak ayn tr.den doyumdur; mo

dernizm ve postmodernizm ile byyen okuyucular iin zevk doludur. Ce

sare'in Return to the Native Land. adl eseri, renci gnlerinin Parisli avant

garde geleneinin biimsel metotlaryla Jameson'n "ulusal alegori" olarak

tanmlad eyi, birletirdii iin neyse odur. Borges ise Amerika'da uzun

sredir Latin Amerika kkeni balamnda grlmemekte; Kafka gibi nemli

modern yazarlarn saygn grubuna ait olarak grlmektedir.

Ksaca, kanonik edebiyata hi bir nc Dnya yazarnn kabul edil

mediini sylemek, burjuva kltrnn ileyiini yanl ifade etmektir. Bur

juva kltr , seici bir mekanizmayla kanonik edebiyata nc Dnya

yaznn kabul etmektedir. Modernizm, gnmzde mzeler ve

niversitelerde nasl tam olarak klasik hale dntyse; baz Marksizm

trleri akademik ereveye dahil edilip, saygnla layk grldyse, "nc

Dnya"dan gelen kimi yazarlar da, Amerikada edebi sylemin bir paras

haline gelmitir. Dorudan dlama iddiasnda bulunmak yerine, met

ropoliten lkelerin dnda retilen metinler balamnda seici dahil etme

mekanizmasnn nasl altn aratrmak ok daha yararl olabilir.

Vll

Urdu edebiyatnn tarihi zerine baz yorumlar sunmak istiyorum; amacm

btnleik bir anlatm biiminden sz etmek deil, hele tarih zerine ksa bir

zet vermek hi deil; amacm "tm nc dnya metinleri zorunlu ola

rak . . . . ulusal alegoriler olarak okunmaldrlar" apriori yorumunun ierdii

anlam yoksullamasn sergilemektir.

Hindistan'daki en gen dil oluumlarndan biri olan Urdu dilinin, ilk byk airi,

Hsrev (1253-1325) 13. yzylda ortaya km ve byk bir iir geleneini

balatmtr. Dzyaz metinlerin ilk nernli derlemesi iin alt yzyl ge

rekmesi, dilin inceliklerinden biridir. Urdu dilinde iirlerin olmad

sylenemez; Urduca ilk dzyaz metinleri ise 15. yzyla kadar geri git

mektedir.ama sklkla dini nedenlerle yazlan metinler, Arapa veya Farsa

metinlerin tercmesidir. Medrese d veya teolojik olmayan anlatmlarn

ou, okumann zevkleri ve etiket kurallar ile ilgili metinler, ok daha son

ralar, 18. yzyln son on ylndan itibaren grlmeye balamaktadr. Bunu iz

leyen on yl iinde iki dzinenin zerinde metin baslmtr. Gelimeyi bu

kadar sre engelleyen, daha sonra tam olarak bu srada ortaya kmasna

neden olan nedir? Deiimin byk bir blm, zaman iinde Urducann

eitimli, kentli dili olmasna ve baz blgelerde Urducann dzyaz dili olarak

Farsann yerini almasna yol aan karmak sosyal gelimeyle balantldr.

Detayl olarak tarihsel koullar anlatmayacak olsak da, bu retimin kimi maddi

koullar tanmlanabilir: 19. yzyln ilk on ylnda grlen dzyaz anlatmlarnn

55

56

ou, ama hepsi deil; lskoyal John Gilchrist'in, kendi evresinde Dou Hin

distan Kumpanyas'nn Hindistan'daki mal varln sadece Farsaya dayanarak

ynetmeyi umamayacan ileri srmesiyle balayan sre iinde lrgilizce bit'

seenek olmadndan, Urduca yazlm ve baslmtr. 18DO'lerde Gilchrist'in

savlar, lngilizcenin Hint dillerinde retilmesini hedefleyen Fart William Ko

leji'nin kuruluuna yol amtr. Farsa bir sre kolejde retilen en popler dil

olarak kalm; ama Urduca da dahil olmak zere kendini zgn yerel dil bilgini

ve bu dillerin savunucusu olarak gren Gilchrist zamannn en bilgili adam

larn tutarak, yerel . dilde okunabildii takdirde, onlarn yazmak istedikleri

eyleri yazmalarna olanak tanmtr. Bu giriim dahice olmaktan ok ansl

bir adm olarak nitelenebilir. Bu giriim sonucunda, o zaman varolan szl

kelime hazineleri .ve konuma biimleri hareketlenmi; Kuzey Hindistan'da

st snflarn kltrel yaamnn bir paras olup, Arapa veya Farsada var

olan yklerin ksaltlm biimlerini veya szl edebiyatn byk klasiklerini

yazya dken anlatm gelenei kurulmutur. Bu anlatmlarn en nllerinden

biri, Meer Amman'n Bagh-o-Bahaar adl eseri. bir ka yzyl nce lngiliz

Kraliesi 1. Elizabeth'in tam ada olan Mogol Han Ekber'in elencesi iin

yazlmtr. Bu eser, byk bilgin Feyzi'nin Farsa yazd antsal K ssa-i Qa

haar Dervish adl eserinin gndelik Urducada yazlm harika bir zetidir.

Ama bu giriim sadece bir anlk tepki deildi, Fart William Koleji'nin yaynevi

ksa bir sre sonra kapatlmt. Ayn zamanlarda, lngiliz smrgelerinin

dnda olan bir yer olan Lucknow'da da benzer bir gelime yaanyordu; .Fart

William yazarlarnn bir blm Lucknow'dan gelmilerdi ve deiik i

seeneklerini aratryorlard. Rajab Ali Beg Saroor'un Fasara-e-Ajaili adl eseri

bu dier Urduca anlatm biimi geleneinin byk bir klasiidir; aslnda bu iki

gelime, iki ayr gelenek deil ayn gelenein farkl biimleridir; gelenein bir

blm lngiliz smrgelerinde, bir blm smrge dnda olumutur.

1848 ylnda, lngiliz silahlarna yenik dmeden sekiz yl nce, Lucknow

ehirinde yirmi basmevi bulunuyordu . Urduca anlatm gelen.einin oturmas

bu basmevlerinin tarihinden ayrlamaz. lngilizlerin Hindistan'n fethini ta

mamlad yarm yzyllk sre iinde yazlan nemli Urduca dzyaz anlatm

formlarnda dikkate ayan bir ey de, bu anlatmlarn ieriinde hibir eyin,

dnyay grme biimlerinin, smrgeci saldr veya buna bir tr direni duy

gusu ile balantl olmamasdr. Smrgeci saldry belgeleyen iirlerin yan

sra byk hacimli bir mektup kitlesi bulunmaktadr. yle grnyor ki,

basmevlerinin kuruluu ve dzyaz anlatm iin okuyucu bir kitlenin ortaya

knn tek sonucu, hzla kaybolan szl geleneklerin ve Farsilemi kltrn

en azndan bir blmn kitaplarda koruyan bir yazm geleneini ortaya

karmak olmutur. Sadece bu olumsuz anlamda, terimleri byk lde es

neterek bu yaznn, ulusal alegori edebiyat olduu ileri srlebilir.

Urducaya ilk byk basmevini veren kii, Munshi Naval Kishore, daha sonralar ortaya kmtr. Bykbabas zamann bir ok st kast Hindu'su gibi Mogol Finans Bakanl'nda alan bir grevli, babas ise kibar, etkili ma zen

gin olmayan bir iadamyd. Naval Kishore'in yazl sze tutkusu vard; ama

babas ve bykbabas gibi parann dilinden de anlyordu. Kariyerine gazeteci

olarak balam, daha sonra eski elyaz metinleri satn almaya ve bunlar daha

geni bir kesim iin basmaya balamtr. Zaman iinde yaymclk ile ilgili tm alanlara el atan Kishore, Urducaya ilk modern basl kitap arivini ka

zandrmtr. Buna karlkda Urduca ona para yadrmtr. ld yl olan

1895'te serveti bir krore rupi (yaklak yarm milyon lngiliz Poundu] olarak tah

min edilmekteydi . Bu tr para kazanmak iin, smrgecilik ve emperyalizm

deneyiminden kaynaklananlardan ok daha fazlasn, ulusal alegorilerden faz

lasn, yaymlamann zorunlu olduunu da eklemeliyim.

Tekrar anlatm konusuna geri dnersek, insann ikna edici bir biimde

roman olarak adlandrabilecei metinlerin, Arapa ve Farsa yklerin ye

niden yazmndan ve szl gelenein klasiklerinin yazya dklnden

yakiak yarm yzyl sonra ortaya kmas ilgi ekici hususlardan biridir.

Sarshar'in Fasanaa-e-Azaad adl eseri en kayda deer ilk romanlarndan biri

olan bu eser, 1830'1arda yeni doan orta snf iin dzenli olarak

yaymlanan Urduca gazetelerde 1870'1erde seri halinde yaymlanmtr.

Modern roman ve geleneksel yk arasnda, lan Watt'in The Rise .of :Nave ve Lennard J. Davis'in ok daha yakn za_manda yaymlanan Factua:l Ficticns kitaplarna kadar ok deiik almalarda ortaya kan lngiliz edebiyat tarihinde

anlatlan sreler, gaietelerin ve nemli bir okuyucu kitlesinin ortaya

kmasyla kendini gsteren deiim Urduca iinde sz konusudur.

Bakalarnn sk sk Dickens konusunda ifade ettii gibi, ben de Sarshar'n

romannn yapsnn seri olarak yaymlanmak yerine , dorudan kitap olarak

yaymlanmak iin yazlsayd, farkl olup olmaya-can dnmmdr.

Gazetelerden bamsz olarak yaymlanan kitaplar da olmutur. ok retken

yazarlardan biri, kitaplarnn zerine .ad geen, merak uyandran kiilerden biri

ems-l-Ulema Deputy Nazr Ahmed'dir. ( 1831-19 12) Bu yazarn asl ad

Nazr Ahmed'dir. ems-l-Ulema "lslam bilginlerinin gnei" olarak evrilebilir

57

58

ve lslam ilmindeki almalar ile yazarn sivrildiini gsterir. Deputy, yazarn

ahsi geliri olmadn ve yazarn smrgeci vergi dairesinde altn

gstermektedir. Yazar. kapsaml ve youn bir Arapa eitimi almtr, resmi

eitim grmedii iin lngilizce bilgisi yarm yamalaktr. Her konuda retken bir

evirmen olarak alan yazar, Hint Ceza Kanunu'nu, Hint Kant Kanunu'nu,

Kuran', astronomi kitaplarn Urducaya evirmitir. Her eyden ok, bir romanc olarak tannan yazarn en nemli kaygs kzlarn modern bir eitim

grmeleri (bu adan yeni yeni gelien kent burjuvazisi temsil etmektedir) ama

yine de iyi, geleneksel ev kadnlari olarak kalmalardr. (bu duygu tm sosyal

snrlarn tesinde paylalan olduka yaygn bir istektir). Bu kaygnn, yazarn

tm edebi eserlerine egemen olan temel drt olduu grlr.

Kanmca, 19. yzyln son blmnde ve 20. yzyln banda Urdu romann oluum aamasnda ve romannn yan sra grlen anlatm biimlerinde,

anlatnn smrgecilik ve emperyalizm deneyiminden ok iki farkl tr bask ve

tema altna ekillendiini ileri srmek olasdr: kendi kk karlar iin var

olan tm sosyal normlar ineyen yeni bir tr kk burjuvazinin ortaya k

(Nazir Ahmed'in kabaca "Zaman Dolduran" olarak evrilebilecek olan Jlnul

Vaqt adl eseri bu trn klasikleri arasndadr); ve kadnlarn stats. Doal

olarak, Nazr Ahmet her iki konuda da muhafazakar bir tutum alm, ikinci ko

nuda ok retken bir yazar olarak eser vermi; ancak dier konular da

ilemitir. Rasid-ul-Khairi ok baarl bir yaynevi olan Asmat Kitap Deposu'nu

kurmu, bu yaynevi kadnlar ve ocuklar iin yzlerce kitabn yansra, iki

kuaktan uzun bir sre iinde aileme gelen be dergiden drdn de

yaynlamtr: Asrrat, Hatun-u Masrik, Cevher-i Nisva, Bana.at ve Nev-Nihal. Son drt derginin adlarn kabaca lngilizceye evirmek olduka kolaydr:

'Dounun Kadn', 'Kadnln z', Kzlar (veya kz evlatlar). ve ocuklar. Ancak

birinci derginin adn, yani Asmat' lngilizceye evirmek daha byk zorluklar ser

gilemektedir; nk Urducadaki kullanmnda bu szcn, balantl mes

leklerde ksaca ierdii anlamlar Bakirelik'ten, erefe, Dzgn Yaamaya kadar

eitlilik gsterir. Bu dergilerin dzenli olarak, kabaca krk yl sreyle benim ai

leme gelmi olmas, ailem metropolitan anlamyla eitimli bir aile olmad iin

nem tamaktadr. Ailem byk kent merkezlerinden uzak, kk bir kasabada

yaamaktayd ve ben ailemin liseyi bitiren veya araba kullanan ilk yesiydim, Bu

tr bir ailede kadn ve ocuklarn bu tr dergilerin dzenli okuyucular arasnda

yer almas, bu tr yaynlarn sosyal olarak ulaabildii kitlelerin geniliini sergilemektedir. Ksaca edebiyatn byk bir blm, ok muhafazakar bir biimde

kadnlk ve dzgn yaama kurallar etrafnda dnmekteydi.

Ancak egemen syleme meydan okuyan, Urducada hakknda birok szck bu-

. lunan ve en renkli biimiyle yukar odann kadnlar olarak nitelenebilecek, belli

bir sosyal katmandan gelen ve normlara uygun yaayan erkeklerin erotik oyun

larda eitim, kibar davran, edebi zevk ve mzik bilgisi iin gittikleri kadnlar

hakknda mehur Umran Jan Ada romann yazan Meer Hadi Hassan Rusva

gibi yazarlar da vard. Rusva'nn 20. yzyln banda yazd metnin skandal ya

ratan nermesi, hi bir erkee dayanmad ve ok sayda erkek ona baml

olduu iin, bu tr bir kadnn toplumumuzda grece olarak tek zgr kadn

tipi olduu gryd. Her ne kadar bariz biimde Rusva, Nazir Ahmed'i n

eserlerinden hazzetmese de, kendi metninin ironik ve isel feminizminin her

hangi bir Batllamann yansmas olmadn da vurgulamak gerekir. Rusva

ok geleneksel bir kiiydi ve deiik ahlaki konumlar deniyordu. te yandan

geleneksel toplumumuzda aile basks gr o kadar yaygnd ki , sadece

toplumda "dzgn" bir yere sahip olmayan kadnlarn. kendileri iin bir tr

temel baz seimleri yapma zgrl olduuna inanlyordu. Bu yoldan

karc gr, 1980'1arda, milliyetil iin bayra altnda deil de, 1935 son

rasnda Komintern'in Birleik Cephe politikasnn dorudan bir sonucu olarak

Hindistan Komnist Partisi'nin kltrel cephesi olan ilerici Yazarlar Birlii'nin

destei altnda yeniden ortaya kmtr.

Bunu izleyen yirmi yl boyunca eletirel gereklik temel anlatm biimi haline

gelmitir. Ulus kavram zellikle edebiyat d anlatm biimlerinde kullanlan bir

kategoriydi ve aka ifade edilen bir sosyalleme ve topluluk duygusu mev

cuttu; ancak topluluk duygusu iin kullanlan kategoriler deiik ve karmakt.

Eletirel gerekiliin talep ettii dierlerinin eletirisi (smrgecilik

kartlarnn), kendimizin ok ynl ve kapsaml bir bak andan eletirisi

araclyla gerekletiriliyordu: snfsal yapmzn, aile ideolojimizin, kendi

vcutlarmzn ve cinselliimizin idaresinin, idealizmimizin ve sessizliimizin. 1935 ylndan, smrgeciliin ortadan kalkmasnda nemli bir yl olan 1947

ylna kadar yazlm tek bir Urduca roman dnemiyorum ki, dorudan ve

dlayc biimde smrgecilik ve emperyalizm deneyimini anlatsn. Bu dnemden bildiim tm romanlar arlkla dier konular ele almaktadr: feodal

aalarn barbarl, dini mistiklerin evlerindeki cinayetler ve tecavzler, kyllerin

ve kk burjuvazinin yaam zerinde tefecilerin kontrol, okullu kzlarn sosyal

ve cinsel zmszlkleri vs. Smrgecilik kart tema bu romanlarn ounun

dokusuna rlmtr ama hi bir zaman iin dlayc veya egemen neme

sahip deildir. Gerekten de, kabaca son iki yzyl iinde, nem tayan ve nemli bir uzunlukta (burada bir ka nemli ksa yky es geiyorum) yaratlm

59

60

herhangi bir Urduca metin dnemiyorum ki, smrgecilik konusunu veya

Forster'in A Passage to India veya Paul Scott'un Raj Q.artet'inde' olduu gibi

lngilizler ve Hintliler arasnda medeniyet ilikilerinin zorluunu ilesin. Tipik Urdu yazarnn zel bir bak as vard ve bu bak asna gre yazar, kendi top

lumlarnda gce sahip yerel kiilerin zalimlii ile smrgecinin sular arasnda

sabit bir snr izmeyi baaramyordu. Orada ve burada kendi isterilerimiz olsa da-gerekte olduka ok sayda- smrgecilerle karlamadan nce var olan

masumiyete ilikin gl ve srekli bir mitos hi var olmamtr.

Ulus kavramnn Urdu edebiyatnda temel ideolojik problematik haline gelmesi

Bamszlk anna rastlar, nk bamszlmz da olduka ilgin zellikler tamaktadr: bamszlk, lkemizin paralanmas ile birlikte, insanlk tarihinin

en byk ve muhtemelen en sefil g, alt ktann hafzasnda yer alan en kanl

blm ile birlikte gereklemitir: Hindu, Mslman ve Sih toplumlarnn de

vasa karde katliam. Bu noktada bizim "milliyetiliimiz", yas tutmann mil

liyetilii, bir tr talandrmasyd; nk sadece kesinlikle orada olan

lngilizlerin bl ve ynet politikasna deil, ama kendi uygarlk birliimizi

paralamaya, kendi komularmz ldrmeye, onsuz hi bir insar. i topluluun

varolmasnn mmkn olmad bizi birbirimize balayan o ahlaki badan, sivil

ahlaktan vazgeme istekliliimize de tank olmutuk. Dierlerinin eletirisi

(smrgecilik kart milliyetilik) ok daha geri plana itilmi, ilk sray kendimize

yneltiimiz ok daha sert eletiriler almt. 1950 ve 1960'1arn temel

yaratlar -Manto'nun, Bedi'nin ve lntezar Hussein'in ksa ykleri, Qurrat ul

Ain, Khadija Mastoor ve Abdullah H usein'in romanlar-u ya da bu biimde

kendi varlmzda daha nce yaptmz ve halen de yapmaya devam ettiimiz

eyi affetmeyi reddetmenin bir sonucu ol.arak ortaya kmtr. Anlatda

smrgeciye yer verilmemitir; ama burada kendimize de yer yoktur. Bu

balamda genel biimiyle bir ulustan sz edilebilir ama milliyetilikten sz edi

lemez. Elbette Pakistan'da bir dier ezici phe de mevcuttur: aslnda biz bir

ulus muyuz? Eminim, sol kanattan gelenlerin ou u cevab veriyordu: Hayr !

Vl l l

Son olarak, Jameson'n diyalektiin epistemolojik konumunu alglama

biimiyle ilgili bir sorunum var. Metnin iindeki analitik srelerin mer

kezinde, tm anlatmlarn kayna olarak var olan, bu muhteem

yaltlmtkta tek bir belirleyicinin aray var gibi gzkyor: ideoloji ve kltrel retim alannda kendi esiz, tekil belirleyici gcne sahip tekil bir oluum olrak nc Dnya nermesi. (ulusal alegori)

Tm metinlerin tam anlamyla bamsz, tmyle belirleyicinin hedonistik oyun

lar olarak okunmas gereken postmodernist entelektel ortamda, metinlerin

retimini belirgin ve bilinebilir bir g ve belirlenme alanna yerletirmeye

alan kuramsal ilem ile duygudalk kurabilirim, ancak tekil belirlenme

gr, kaynaklar asndan Marksizm ncesi bir grtr. abucak ifade etmeliyim ki, bu gr Marks'n ok sayda formlasyonunda olduu kadar, u

ya da bu ekilde Marks'n ayak izlerini takip eden ok sayda cok saygdeer ve

ok retken kuramsal oluumda da mevcuttur. rnein ok yakn bir zamanda

gerekleen nl Dobb-Sweezy tartmasn izleyen yazmalarda bile bu

grn rnekleri grlebilir; tartma temel belirleyicinin [Bct Avrupa'da ka

pitalist retim biiminin ykseliinde tekil belirleyici konusu) aray zerine

odaklanmtr. Jameson, bu zel diyalektik anlayna satr aralarnda gnderme yaptnda cidden nemli ahslarla ayn kampta yer almaktadr.

Ama kanmca, [a) belirlemeden tmyle bamsz postmodern klt ile [b) Hegel'den modern Marksist- tartmalarn ouna dek varln korumu tekil

belirleyici gr arasnda, insann kendi konumunu belirlemesi iin olduka

geni bir alan mevcuttur. Benim anlayma gre, Marksist diyalektiin ana itici gc, nihai belirleyici sorunsal [rnein maddi emein yaam srecinin fi

kirsel ierii) ile oklu, birbiriyle kesien belirleyici lerin tam . tarihsell ii

arasndaki gerilimden, karlkl dntrc ilikiden kaynaklanmaktadr ;

bylece -Engels'in szleriyle- 'herhangi bir zel tarihin sonucu, sonu iin

mcadele eden tarihsel oyuncularn iradesine ok az tekabl etmektedir.

Dolaysyla, rnein ben dnyann birliini oluturan eyin kapitalist retim

biiminin kresel ileyii olduunu ve bu retim biimine direniin nihai ola

rak sosyalist bir karakter tadn sylemitim. Ama bu oluturucu g

Asya ve Afrika'daki tm lkelerde ayn ekilde ilememektedir. Namibya'da

kapitalist _retim tarznn uygulanmas dorudan smrgeci bir biim alrken,

Hindistan'da kapitalizmin biimini belirleyen temel unsur smrge sonras

burjuvazinin iinde, kapitalist toplum snflarnn istikrarl ve yaygn mevcudiyeti olmutur. Halihazrda kapitalizm sonras bir aamaya giren Vi

etnam'da -her ne kadar bu gelime retici glerin ar mahrumiyeti ile gereklese de- oluturucu diyalektiin yaps tmyle farkldr. Bu nedenle,

her rnekte nihai belirleyici sorunsal faal olsa da, her olayda farkl

olumutur ve prensip olarak her vakada yaznsal retim farkl olacaktr.

Sosyal ve edebi diyalektii daha da karmaklatran bir unsur da, bir unsur

' btn olarak sosyal oluumlar oluturmada ne kadar merkezi rol oynarsa

61

62

oynasn, ister Birinci Dnya'ya ister nc Dnya'ya ait olsun edebi rnlerin ounun tek bir unsurun tekil ve dorudan belirleyiciliine daima ak ol

mamasdr. Edebi metinler genelikle, rekabet eden ideolojik ve kltrel yu

maklarn, ar belirlenmi ve hzla farkllam balamnda retilmektedir; bylece de herhangi bir evrensel kategoride totalize edilmeden nce, belli bir dzey karmaklna sahip olan herhangi bir metin, daima kendisine g ve

biim veren kmeye yerletirilecektir. Ar belirlenme olgusu, bireysel metinlerin havada yzd anlamna veya totalitenin bu biimde imkansz bir

bilisel kategori olduu anlamna gelmez. Ama totalitenin herhangi bir biimde anlalabilmesi iin, herhangi bir alan oluturan belirleyicilerin tanmlanmas ve tarihsellemesi ger.ekmektedir; normalde alana ilikin yeterli bilginin var olmas durumunda, temel ideolojik oluumlarn ve anlatm biimlerinin saptanmas mmkndr. Mmkn olmayan, metropolitan dillerde bulunabilen az sayda metinle i yapmak ve daha sonra belirleme

srecinde tam bir tekilletirme ve effaflk olduunu ileri srmek ve bylece tm ideolojik karmakl tek bir ideolojik oluuma indirgeyip, tm anlatmlarn metatekstin yerel ifadeleri olarak okunmasdr. Bu yapld takdirde, benim de temel bir bilisel kategori olarak algladm totaliteye i likin

bilgi retmek yerine, Hegelci ve pozitivist trde bir idealizasyon retilecektir.

Herhangi bir karmak metinde oklu belirlemeden ne kastettiime, Ja

meson'n kendi. metninin kltrel konumu sorununa bakarak aklk getirilebilir. rnein, metin tartlmaz olarak bir Birinci Dnya metnidir: Jameson Amerikal bir entelekteldir ve kendini bu biimde tanmlamaktadr. Ama Jameson

zel bir Amerikan entelektelidir; herkes Ousmane ve Deleuze'un konumlarn bu kadar rahata, bu kadar iyi karlatramaz. Jameson kendi lkesinin kltr olduunu syledii kresel postmodern Amerikan kltrn de pe atmaktadr. Daha da tesi, kuramsal erevesi Marksist, siyasi kimlii sosyalisttir; bu olgu da, metninini ikinci Dnya'da konumlandracak- gibi gzkmektedir; yaz!nn temas, metne anlam kazandran dier metinlerle olan

i likisi , kendi bilisel estetik kuramnn dayand temel anlatm , kendisini dorudan, deer ykledii nc Dnya'ya gndermekte, nc Dnya yaznn, kendi lkesindeki belirleyici ve egemen belirleyiciye kar ne

karmaya, onunla balant kurmaya itmektedir. Dnya Kuramna inanmayan ben, onun metnini nereye (hangi dnyaya) yerletirmeliyim? Kkeninin olduu Birinci Dnya'ya m, ideoloji ve siyaseti ile balantl olduu ikinci

Dnya'ya m, sempati ve kardelik duyduu nc Dnya'ya m? Eer "tm

nc dnya metinleri zorunlu olarak" u veya bu ise, nasl oluyor da Ja-

meson; metinini, Birinci Dnya'da dierlerini dlayc bir konuma sahip olmaktan kurtarmaktadr? Ben-ben olarak- Jameson'n metnini temel zellikleri itibariyle, kresel sosyalizm kltr iine yerletireceim. Jameson'un tabiriyle,

ikinci Dnya, benim terminolojimde kresel direniin ad olan bu konumu seerken de, onun kimliinin kalan blmn bastrmayacak [Amerikal kkeni,

nc Dnya sempatisi) ve belirleyici olarak uzun sredir tm kuramsal almalarnda merkezi bir rol oynayan dinamii tanmlayacam.

Jameson'n metninde sadece belirleyicilerin alt sylenemez. Burada Jameson'n sessizlii ile kendini belli eden, iki ayr unsura da deineceim. Her eyden nce, Jameson'n metni cinsiyeti belirli bir metindir. Atlantiin iki yakasnda da yer alan Birinci Dnyal kadnlarn temel ura konularndan birini oluturan -Jameson'n Birinci Dnya ve nc Dnya'daki kltrel pratiklerin

kartl tezinde merkezi bir rol oynayan- mahrem/ kamusal ayrmnn ve bu

iki alan arasindaki ilikinin kesildii yerlerde tekrar kurulmas gerei zerine kapsaml tartma veya nemli aklamalar olmakszn bu metnin, Amerikal bir

kadn tarafndan yazldn dnmek bana imkansz gibi geliyor. Jameson'n

metnini belirleyen bir dier belirleyici, yaznn belli bir rksal erevede yazlm olmasdr. Bu yaznn, kendi lkesindeki Siyahlarn edebiyatnn da benzersiz

nc Dnya edebiyat zelliklerine sahip olduu, yani ulusal alegorilerle bezenmi olduunu ne srmeyen Amerikal bir Siyahi yazar tarafndan yazlm

olduunu dnmek de ayn derecede imkansz geliyor. (Kanmca, Urdu edebiyatndan ok daha fazla ulusal alegoriyle ykldr. ]

Jameson'n metinindeki aikar belirleyicilere nedenle dikkati ekiyorum. Bu

nedenlerden biri, bir metnin retiminde belirleyici olan ideolojik koullarn hi bir zaman tekil deil, ok sayda olduu nermemi glendirmektedir. lkiici nedende udur; eer Jameson'n yerkreyi dnyaya blme nerisini kabul ede

cek olsaydm, sadece feminizme ve Siyahi edebiyata deil, Jameson'n kendi konumuna yaptm gndermelerin de iaret ettii gibi, Birinci Dnya'nn kresel postmodernizminin tam gbeinde, dorulanabilir bir, veya iki, tane

Dnya bulunduunda srar ederdim. nc olarak, emek ve sermayenin uzlamaz mcadelesinin yerkremize balad birliin iinde, kolayca u ya da bu dnyann iinde konamayacak bir sr metin bulunmaktadir. Ne Jameson'n metni bir Birinci Dnya metni, ne de benimki bir nc Dnya

metni. Biz birbirimizin medeniyetsel "tekisi " deiliz.

63