Ai Cp c i, hay nn vn minh sng Nin, gn lin vi c dn sng bn hai b
sng Nin ti Ai Cp. Dng sng Nin di khong 6500 km, c by nhnh ra a
Trung Hi, to ra ni sn sinh ra mt trong cc nn vn minh sm nht th gii.
Phn h lu sng Nin rng ln, ging nh hnh tam gic di 700 km, hai bn b
sng rng t 10 dn 50 km to thnh mt vng sinh thi ngp nc v bn ngp nc -
mt ng bng ph nhiu vi ng thc vt a dng v ng c. Hng nm t thng 6 n thng
9, nc l sng Nin dng ln lm trn ngp c khu ng bng rng ln v bi p mt lng
ph sa khng l, mu m. Cc loi thc vt ch yu nh: i mch, tiu mch, ch l,
sen, sinh si ny n quanh nm. Ai Cp cng c mt qun th ng vt a dng v
phong ph, mang c im ng bng-sa mc nh voi, hu cao c, s t, tru, b, c
su, cc loi c, chim, Tt c cc iu kin thin nhin u i gp phn hnh thnh nn
vn minh Ai Cp sm nht. Cc ngnh ngh nh nh bt c, nng nghip, th cng
nghip v thng nghip u pht trin ngay t 3.000 nm trc Cng nguyn. c bit,
cc di sn kin trc s v t n mt trnh vn ln tm k quan ca th gii nh: cc
kim t thp, cc kit tc v hi ha, iu khc v ngh thut p xc, Theo cch phn
nh thi gian ca Manetho (th k 3 TCN) th lch s Ai Cp c i c chia ra
thnh C, Trung v Tn Vng quc vi 30 vng triu ko di khong t cui thin
nin k th 4 trc Cng nguyn n nm 332 trc Cng nguyn. Vua ca ton ci Ai
Cp thng c cc vua ch hu di quyn, nn cc ti liu ting Php, ting Ty Ban
Nha, ting B o Nha dng danh t C, Trung v Tn quc thay v Vng quc. Danh
t pharaon bt u c cc vua Ai Cp c dng t vng triu th 12 tr i. Pharaon
c ngha l ngi nh ln m ch cung vua. Vn cn nhiu nghin cu v cc vng triu
Ai Cp ang c tip tc v c th cc vng triu ny s cn thay i, bi v ngy nay
cc cng tc kho c vn tip tc pht hin thm nhiu d liu, chng c khc
nhau.
Mc lc[n]
1 Lch s qua cc thi k o 1.1 Thi k Tin triu i (13.000 TCN - 3.200
TCN) o 1.2 Thi k S triu i (3.100 TCN - 3.000 TCN) o 1.3 Thi k C vng
quc (2.815 TCN - 2.400 TCN) 1.3.1 2815 - 2700 trc Cng nguyn o 1.4
2700 - 2400 trc Cng nguyn o 1.5 Thi k chuyn tip th nht (2.400 TCN -
2.046 TCN) 1.5.1 2400 - 2200 trc Cng nguyn 1.5.2 2200 - 2050 trc
Cng nguyn o 1.6 Thi k Trung vng quc (2.046 TCN - 1.750 TCN) 1.6.1
2.046 trc Cng nguyn - 1.800 trc Cng nguyn 1.6.2 1.800 - 1.750 trc
Cng nguyn o 1.7 Thi k chuyn tip th nh (1.700 TCN - 1.590 TCN) 1.7.1
1.700 - 1.590 trc Cng nguyn o 1.8 Thi k Tn vng quc (1.590 TCN -
1.078 TCN)
1.8.1 1590 - 1310 trc Cng nguyn 1.8.2 1.310 - 1.078 trc Cng
nguyn o 1.9 Thi k chuyn tip th ba (1.078 TCN - 663 TCN) o 1.10 Thi
hu nguyn (663 TCN - 332 TCN) 2 Thnh tu vn ha Ai Cp c o 2.1 Ngh thut
p xc Ai Cp c o 2.2 Ch vit Ai Cp c o 2.3 Vn hc - ngh thut Ai Cp c o
2.4 Kin trc Ai Cp c o 2.5 Th gii quan - trit hc Ai Cp c o 2.6 Chnh
sch qun l v thu 3 Ch thch 4 Xem thm 5 c thm 6 Lin kt ngoi
[sa] Lch s qua cc thi kBi ny nm trong Lch s Ai Cp. Ai Cp c i Ai
Cp thuc Ba T Ai Cp thuc Hy Lp Ai Cp thuc La M Ai Cp thuc Rp Nh
Tulun Nh Ikhshid Nh Fatima Nh Ayyub Nh Mamluk Ai Cp thuc Ottoman Nh
Muhammad Ali
Ai Cp hin i Ngi Ai Cp
[sa] Thi k Tin triu i (13.000 TCN - 3.200 TCN)
13.000 TCN: Dn min nam Ai Cp bt u trng la mch. 7.000 TCN: Dn c
ng bng sng Nin bit canh tc. 5.000 TCN: C x Ombos, kinh l Ballas min
nam Ai Cp (cng gi l Thng Ai Cp). Min bc Ai Cp (H Ai Cp) c x
Balamun, kinh l Behedet. 4.500 TCN: Ngi Ai Cp bit dng dng lch mi nm
c 365 ngy. Truyn thuyt cho rng ngi t ra lch l Thoth. Thoth cng c
cho l ngi t ra mu t Ai Cp, ton hc v thin vn hc[cn dn ngun]. Ngi Ai
Cp tn ng l thn ca thi gian. 4.000 TCN: X Ombos chim x Balamun.
3.900 TCN: X Ombos b chia i: x Nekhein pha bc v x Buto pha nam.
3.700 TCN: Ngi min bc Ai Cp bt u bit dng kim loi. 3.600 TCN: X
Nekhein min bc chim c x Buto min nam. H nh Heliopolis (Nht Thnh).
3.500 TCN: Ai Cp li chia i: Nekhein gi min bc, Buto c lp min nam.
3.300 TCN: Ngi phng ng trn sang chim x Nekhein. 3.250 TCN: Vua x
Buto l Scorpion II thng c vua ca Nekhein.
[sa] Thi k S triu i (3.100 TCN - 3.000 TCN)
3.100 TCN: Con ca vua Scorpion II l Menes (hay Horus Narmer) nh
ui c ngi phng ng, thng nht Nekhein v Buto. Menes lp mt triu i mi,
tc l vng triu th nht, trong vng ph ca Manetho. Menes cng c coi l
ngi khai sinh ra nc Ai Cp. Vng triu th nht: Menes xy dng thnh ph
Memphis (Bch Thnh) ln nht th gii thi . ng ng thnh This. Vng triu th
nht c 7-9 i vua v truyn c khong 300 nm. Cc vua thi ny thng nh ng dp
bc. Menes c nh Libya. Djer chim t Sudan n ghnh th nh ca sng Nin.
Den v Semerkhet nh bn o Sinai.
Thi ny cc s gia cn tranh lun nhiu v cch nh nm. Phn ng xp cuc
thng nht Ai Cp ca Menes vo nm 3100 TCN. C ngi xp tr n nm 2900 TCN.
Ti liu xa ca Julius Africanus xp sm n nm 5664 TCN.
Vng triu th 2: khi u vi vua Hotepsekhemwy. Nhng ngi k v ng l
Nebire, Nineter (Raneb), Uneg, Senji, Peribsen v Khasekhemwy. Vo
hai vng triu u, dn Ai Cp xy nhiu lng tm rt ln (m Mastaba). Kinh ca
hai vng triu u l thnh This nn thi i ca hai vng triu ny cng gi l
"thi Thinite".
[sa] Thi k C vng quc (2.815 TCN - 2.400 TCN)
[sa] 2815 - 2700 trc Cng nguyn
Vng triu th 3: Vua Djoser sai Vizia Imhotep xy dng kim t thp c
bc thm u tin Saqqara.
[sa] 2700 - 2400 trc Cng nguyn
Vng triu th 4: mt trang s vng son ca C vng quc v li rt nhiu di
sn vn ho. Cc vua Khufu, Khafre v Menkaure l ch nhn ba kim t thp ln
Giza. Theo Herodotos, c 300.000 nhn cng xy Kim t thp Khufu trong 20
nm, kim t thp ln nht c xy di s ch th ca Vizia Hemon, y l mt trong
By k quan th gii c i Vng triu th 5: Vua Sahure xng l "Con ca thn
R". Cc kim t thp u tin c xy dng Abusir. Vng triu th 6: C cc vua
Pepi I, Pepi II. Pepi II ngi 94 nm, nn triu i ng c cc s gia u M xp
hng l i vua lu di nht th gii nu khng tnh cc huyn thoi.
[sa] Thi k chuyn tip th nht (2.400 TCN - 2.046 TCN)[sa] 2400 -
2200 trc Cng nguyn
Vng triu th 7 v vng triu th 8 l thi k Ai Cp b phn chia thnh nhiu
tiu vng quc. Vng triu th by lon ln: 70 vua cai tr 70 ngy.
[sa] 2200 - 2050 trc Cng nguyn
Vng triu th 9, Vng triu th 10 v Vng triu th 11 l thi k chin
tranh lin min gia cc tiu vng quc, v kt thc bng s ti thng nht do
Mentuhotep II, mt hong thn x Thebes.
[sa] Thi k Trung vng quc (2.046 TCN - 1.750 TCN)[sa] 2.046 trc
Cng nguyn - 1.800 trc Cng nguyn
Vng triu th 11: Vua Mentuhotep II chn thnh Thebes (Ai Cp). Vng
triu th 12: Vua Amenemhat I ln thay Mentuhotep IV. Cc vua k tc nh
Senusret I, Senusret III v Amenemhat III nhiu ln m mang b ci.
[sa] 1.800 - 1.750 trc Cng nguyn
Vng triu th 13 v vng triu th 14 l thi k en ti, lon lc ca Ai
Cp.
[sa] Thi k chuyn tip th nh (1.700 TCN - 1.590 TCN)
[sa] 1.700 - 1.590 trc Cng nguyn
Vng triu th 16 v vng triu th 17 vng Thng Ai Cp l thi k Ai Cp
chng li s xm lc ca ngi Hyksos. Vng triu th 15 l cc vua Ai Cp ngi
ngoi tc Hyksos vng h. Nhiu s gia cho rng ngi Hyksos hn ngi Ai Cp ch
bit dng st trong khi ngi Ai Cp ch bit dng ng.
[sa] Thi k Tn vng quc (1.590 TCN - 1.078 TCN)[sa] 1590 - 1310
trc Cng nguyn
Vng triu th 18: Bt u t khi vua Ahmose I nh ui c ngi Hyksos v ti
thng nht Ai Cp.
Tip theo , nhng ngi k v ng l Thutmosis I, Thutmosis II, n hong
Hatshepsut v Thutmosis III ng trn mt quc Ai Cp m rng n Palestine,
Israel, Liban v mt phn ca Syria. S chinh pht ca triu i a Ai Cp n
nhng cuc chin vi quc Mitanni Syria v quc Hittite Th Nh K. Vua
Tutankhamun ni ting vi cu chuyn "li nguyn ca cc pharaon" (nhiu ngi
vo m ng b cht mt cch ng ng) v nhng di sn qu bu (tm c trong m ca ng)
c trng by nhiu ni trn th gii t th k 20. [sa] 1.310 - 1.078 trc Cng
nguyn
Vng triu th 19: Vizia Pramesse tr thnh vua Ramesses I ca vng
triu th 19, cn gi l nh Tin Ramesses. Nhng ngi k v l Seti I,
Ramesses II tin nh Libya, Syria, Sudan, giao chin vi quc Hittite v
khng ngng xy dng cc cng trnh s, in hnh nh cc ngi n t Abu Simbel n
Karnak. Nm 1275 TCN Ai Cp giao chin vi quc Hittite v lin qun 20 dn
tc ti Kadesh Cn ng. Ti liu. Ti liu Ai Cp cho l ng thng trn nhng ng
ging ha vi Hittite, nhng vng Kadesh cho Hittite v ci cng cha x ny.
Merneptah cng kh ti gii, nh ui c mt lin qun xm lc gm ngi Libya,
Licy, Sardes, Tyrsene v Achean n t phng Ty. Vng triu th 19 b 1 ngi
Syria tn l Bay son ngi. c 5 nm, Setnakhte git c bo cha Bay, ng lp
ra vng triu th 20 cn c gi l nh Nh Hu Ramesses. Vng triu ny thng phi
i chi vi cc tn cng ca Hi Nhn, v kt thc sau khi vua Ramesses XI qua
i.
[sa] Thi k chuyn tip th ba (1.078 TCN - 663 TCN)
Vng triu th 21 do Smendes I lp ln Vng triu th 21 thnh ph Tanis.
Lc y dng di ca quan trn th Herihor (hay thy t Amun) cai tr min nam,
ng Thebes. Mc d h ni ting thn phc Tanis, nhng thc cht h l mt nc c
lp. Vng triu th 22 do Shoshenq I, mt ngi Libya, lp ra. ng thng nht
Ai Cp v ci mt cng cha Ai Cp c dn bn x cng nhn l chnh thng. Sau khi
vua Solomon ca Do Thi mt, Shoshenq (c cho l Shishaq trong Kinh
Thnh) nh Do Thi vo khong 920 TCN v vo cp kinh Jerusalem.
Vng triu th 23 do Takelot II lp min trung v nam Ai Cp chng vi
vng triu th 22 (khong 840 TCN). Mt s s gia li cho ngi lp vng triu
th 23 l Pedubast I, ngi ni ln min nam Ai Cp khong 830 TCN chng vi c
Takelot II ln vng triu th 22. n khong 760 TCN th Ai Cp b v ra nhiu
nc nh nh nhau. Nm 730, vua Nubia (nay Sudan) l Piye vo chim Ai Cp.
Trong i chin thng ca Piye cn c c tn 21 nc trn t Ai Cp. Khi Piye rt
v, Tefnakht ni ln lp nh Sais, tc vng triu th 24, v dit hai vng triu
22 v 23, thng nht Ai Cp. Em trai Piye l Shabaka ni ngi anh khong
716 TCN, sang nh ui nh Sais, di v Thebes, tc l vng triu th 25. Lc
by gi, quc Assyria Iraq ang bnh trng rt mnh. Nm 701, qun ca vua
Assyria l Sennacherib ph tan qun Ai Cp v lin qun 29 nc Altaqah.
Shabaka cht trong trn ny. Con chu ca vng triu ny my mi nm sau khng
c k l vua Ai Cp na, nhng tip tc cai tr Nubia thm 350 nm.
[sa] Thi hu nguyn (663 TCN - 332 TCN)
Nm 672, Assyria vo h Ai Cp, v lp hu du ca nh Sais l Necho I ln
ngi. Necho bt u nh Hu Sais tc vng triu th 26. Li dng lc Assyria suy
yu, Necho I lin kt vi cc cng quc trong vng v ly li ch quyn, nhng b
Tantamani ca Vng triu th 25 bc pht git cht. Assyria tr li nh bi
Tantamani v tn ph kinh Thebes.
Sau , con trai ca Necho I l Psammetichus I khi phc c t nc. Trong
thp nin 660 v 650 TCN, Psammetichus I lin kt vi Lydia Th Nh K chng
vi Assyria. Nhng n 615-605 TCN, khi Assyria suy yu, b lin qun
Babylon v Media vy nh, Psammetichus I v con l Necho II li em qun i
cu. Nhng cc vua Ai Cp b tht bi, quc Assyria b dit.
T nm 551 n nm 529 TCN, c Cyrus i dy ln lp quc Ba T, gm thu c
Media, Lydia v Babylon. Nm 525 TCN, con ca Cyrus i l Cambyses II vo
chim Ai Cp. Vua cui cng vng triu 26 l Psammetichus III ch ln ngi c
6 thng th b bt gii v Ba T, sau ng b git. Nh Achaemenes, tuy khng ng
trn t Ai Cp, nhng c coi l vng triu th 27 ca Ai Cp.
Trong thi Ba T thuc, ngi Ai Cp ni ln c lp c hn 60 nm, thnh c 3
vng triu cht ca danh sch Manetho:
Vng triu th 28, Amyrtaeus ln ngi v ng tr 6 nm (404-399 TCN) Vng
triu th 29, Nepherites I ca Mendes thng vua Amyrtaeus, gi Ai Cp c
18 nm (399 - 380 TCN). Vng triu th 30, do vua Nectanebo I sng lp ra
sau khi lt Nepherites II ca vng triu th 29, c lp c 37 nm (380 - 343
TCN).
Nm 343 TCN, vua Ba T l Artaxerxes III xm lc Ai Cp, nh bi v bt gi
Nectanebo II. Nh Achaemenes chim li c Ai Cp.
Nm 332 TCN, vua Macedonia l Alexandros i tiu dit c quc Ba T, ri
chim lun Ai Cp. ng ng Alexandria, Ai Cp. Lc y, nhng trang s Ai Cp
thi c i chnh thc khp li. Khi , cc kim t thp v tng nhn s ng sng sng
trong khong hn 2200 nm. Ngoi tr chu [1] v cc vng t quanh a Trung Hi
[2], nhng ni khc lch s vn cha bt u. t nc ca cc pharaon bc sang thi
k Ai Cp thuc Hy Lp. Bi chi tit: Ai Cp thuc Ba T v Ai Cp thuc Hy
Lp
[sa] Thnh tu vn ha Ai Cp c[sa] Ngh thut p xc Ai Cp cBi chi tit:
Xc p
Bc tranh miu t thut p xc Thut p xc ca ngi Ai Cp ra i t nm 2700
TCN. v ko di n tn th k th 5. Quan nim ca ngi Ai Cp c v s vnh hng th
gii ca cc thn linh sau khi cht nn vic p xc cng l c tin cho s trng
tn ca vng quc Ai Cp. Nguyn tc p xc ca Ai Cp c i da trn vic lm mt nc
trong c th ngi cht v ly i cc b phn d phn hy nh ni tng v b no. Ngh
thut ly no ngi cht tht ti tnh, nhiu nm lm cc chuyn gia gii phu lng
tng v phng php bo v hp s ca ngi cht trong khi no c ly ra mt cch hon
ho. Bc tip theo, xc p c trong natron kh khong 70 ngy thanh trng.
Cui cng l nhi c kh, thm vo phn rng ca ni tng, xoa du thm v qun vi
ln thi th mt cch cn thn v chu o. Cc ngn tay ca xc p c lng bng cc ng
vng. No v ni tng khi ly ra khi xc p c ct gi 4 chic bnh. Nghi thc
chn ct xc p cng thn b v ngy nay cc nh kho c hc vn khm ph thm cc
thng tin th v bn cc khu khai qut mi.
[sa] Ch vit Ai Cp c
Ch tng hnh trn mt bc v lu, cc nh kho c hc tm thy nhng k hiu tng
hnh c khc trn cc bc tranh trong cc di tch tm thy khi tin hnh khai
qut Nekhen (Hierakonpolis theo ngi Hy Lp c v Kom el-Ahmar trong
ting Rp ngy nay), vo nm 1894. Tui ca nhng ch tng hnh ny c nin i vo
khong 3200 TCN. Tuy nhin, gn y, cc nh kho c hc li tm thy nhng k hiu
trn gm Gerzean, 4000 TCN, c s tng ng vi ch vit c Ai Cp. Cc nh Ai Cp
hc xp h thng ch vit ca Ai Cp c vo th loi ch tng hnh l li vit sm ca
h thng ch vit ca th gii. Nhng thy tu tho ra nhng ch tng hnh Ai Cp c
t triu i u tin (2925 - 2775 TCN). Ch tng hnh Ai Cp c khng cn c s
dng t th k th 4. n th k 15, ngi ta bt u gii m h thng ch vit ca Ai
Cp c. n th k 19, nh kho c ngi Php l Champollion gii m c vn t Ai Cp.
Cui th k 20, ngi ta truy ra l mu t Phoenix (t tin ca ngi Li Ban) c
t ra bt chc theo vn t Ai Cp. Sau cc dn tc Do Thi, Rp, Hy Lp v
La-Tinh da theo mu t Phoenix thnh lp ch vit ca mnh. Ngy nay, cc x
dng mu t La Tinh, trong c Vit Nam, Php, Anh; cc x dng mu t Hi Lp,
trong c Nga u tha hng di sn ca ch vit Ai Cp !
[sa] Vn hc - ngh thut Ai Cp c
Mt cun sch ca ngi cht vit trn giy papyrus
Bc tranh tng v hong hu Nefertari Tc phm vn hc c xa nht ca Ai Cp
c l l Cu chuyn ca Sinuhe v tc phm sch giy papyrus (ch tho) Ipuwer,
c nin i 1800 TCN. Hin nay b su tp v cc tc phm c i Ai cp cn c:
Sch giy papyrus Westcar (1600 TCN) Sch giy papyrus Tulli (1400
TCN) Sch giy papyrus Ebers (1300 TCN) Sch giy papyrus Harris I
(1180 TCN) Chuyn ca Wenamun (1000 TCN)
Ngh thut hi ha Ai Cp c ng chng ta kinh ngc bi nhng tranh v trn
tng trong cc khu hm m ca cc pharaon, trn cc cht liu gm c, Cc bc
tranh m t cnh sinh hot v sn xut cng nh tn ngng tp tc ca cc c dn v
vua cha Ai Cp. Cc tc phm hi ha v cc hoa vn trn gm v t nung cung cp
cho cc nh Ai Cp hc cc t liu phong ph v sinh ng.
Mt bnh gm c hoa vn bo tng Louvre
Vic tn ti cho n ngy nay cc tc phm hi ha Ai Cp c c th do kh hu kh
ca sa mc v iu kin thiu nh sng ca cc hm m. Nhng bc v ca Ai Cp c miu
t v mt th gii vui ti cho nhng ngi cht ci vnh hng. Nhiu bc ha v cnh
i vo ci m nhm che ch ngi cht i v vi Cha tri v ngi Ai Cp tin rng s
cht ch l s chuyn ch sang mt th gii cc v thn v iu ny s ph h cho nhng
v pharang v cc triu i ang tr v nc Ai Cp. Ngh thut gm c Ai Cp cng rt
phong ph v tinh xo. Ngi Ai Cp c khm ph ra cht liu men gm kh sm; trn
cc b mt ca gm c Ai Cp c chm khc tinh xo cc hnh nh m t nhiu ch . gm
thng c chn theo ngi cht v dng vo cc nghi l thn b. Giy papyrus l mt
loi giy do ngi Ai Cp c sng ch ra, c lm t cy papyrus mc chu th sng
Nin. Cng ngh lm giy papyrus khng c ghi li v b tht truyn theo thi
gian, tuy vy, vo nm 1940, cc nh Ai Cp hc phc hi c cng ngh ny. Ngi
ta tm thy nhng tm giy c kch thc kh ln, di hng mt. Giy papyrus c ngi
Ai Cp c dng vo cc vic ghi chp li cc cnh sinh hot bao gm vn hc, tn
gio, lch s v cc cng vic hnh chnh.
[sa] Kin trc Ai Cp c
Cc ch tng hnh Ai Cp c lin quan n cc cng trnh kin trc
Thp n Karnak
n Luxor ng sng Nin
Hn 10.000 nm trc y, chu th sng Nin l ni khi u mt nn vn minh sm
ca th gii. Cng vi s xut hin nn vn minh Ai Cp c l cc cng trnh xy dng
v i trn mt khu vc tp trung dy c. Ai Cp c li v ng gp cho nhn loi mt
trong By k quan th gii c i, l Kim t thp Giza v tng nhn s Sphinx
khng l.
c trng kin trc Ai Cp c th hin s khan him vt liu g, nn ngi Ai Cp
c s dng vt liu trong xy dng ch yu l gch cha nung, cc loi. Trong sut
cc triu i Ai Cp c, vt liu c dng hu ht cho cc cng trnh nh lng m v n
i. i khi, cc vt liu gch c c dng trong cc cng vic xy dng lu i ca cc
Hong , pho i v mt s cng trnh dn dng khc nh tng bao quanh lu i, n i
v th v cc cng trnh ph tr t quan trng trong cc n i. Rt nhiu cng trnh
nh ca Ai Cp c b ph hy v cun tri theo nhng cn gin gi bt thng ca sng
Nin. Tuy nhin, do iu kin kh hu kh, nng ca Ai Cp cng gip bo tn c kh
nhiu cc cng trnh xy bng gch cha nung. V d, ngy nay cn li mt s ngi
lng nh Deir al-Madinah, pho i Buhen v Mirgissa. Cc cng trnh bng cc
khu t cao, khng nh hng bi l lt ca sng Nin nhng cng chu tc ng khng
nh ca cc cn bo ct sn c vng ny.
iu n tng nht chnh l k thut xy dng ca ngi Ai Cp c. Nhng cng trnh
s, cao ln v chnh xc theo quan nim v tr ca ngi Ai Cp c n hm nay cng
lm cho cc nh kho c hc lng tng v vic lin tc khm ph chng v c nhiu cng
trnh nghin cu mi ra i thay th cho cc lp lun c khng cn ng vng. Cng
cn nhc n kiu kin trc c trng ca cc cng, ca theo kiu ca vm triu i th
4; tt c cc li vo ca cc cng trnh ln c kt cu bi cc cng ln c dm .
[sa] Th gii quan - trit hc Ai Cp c
Thn Mt tri (thn R) Quan nim v th gii huyn b ca ngi Ai Cp c hay
quan nim tn gio tn ngng ko di trn di 3.000 nm v gia c hai tn gio l
o Ki-t v o Hi.
Thn linh ca ngi Ai Cp c, khi s khi c quan nim l mt th gii hn
mang ca vt cht l nc. V thn u tin, thn Ra-Atum, hng nm xut hin nh nc
l ca sng Nin x s Ai Cp. Thn Ra sinh ra cc bt nc, t bin thnh thn Shu
(khng kh) v Tefnut (hi nc). Th gii c to ra khi thn Shu v Tefnut
sinh ra hai a tr: Nut (bu tri) v Geb (mt t). Con ngi c to ra khi
thn Shu v thn Tefnut s b lc trong hoang mc en ti, thn R dng i mt ca
mnh i tm h v trong khi xc ng v s on t, nc mt sung sng ca thn R to
nn loi ngi. Con trai ca thn Geb l Osiris c c lm vua ca Ai Cp c i.
Ngi em trai ca Osiris l Seth c xem l k xu xa trong v tr. Seth git
Osiris v t ln ngi l vua Ai Cp. Sau khi git Osiris, Seth thch u vi
con trai ca Osiris (Horus) v b thua, Seth b y n sa mc v bin thnh
thn bo ct khng khip. Osiris c p xc bi Anubis v bin thnh thn ca s
cht. Horus bt u ln ngi vua v tr thnh pharaon.
Cn rt nhiu truyn thuyt xung quanh cc triu i Ai Cp. Nhng th gii
ca ngi Ai Cp lun xoay quanh cc iu thn b v con sng Nin v sa mc, to
nn mt c tin v cc th lc thn b, lun li ko con ngi phi thn phc cc
pharaong v cc pharaong nh mt v thn hin hu, thay mt cc v thn khc c
nhim v trng coi dn Ai Cp v dung ha cc th lc
thin nhin khc nghit a n cho thn dn Ai Cp mt cuc sng yn lnh bn
cnh pharaong v dng sng Nin giu c v thn b.
Quan nim v ci cht ca ngi Ai Cp c nh mt s chuyn tip mt cuc sng
khc th gii bn kia, th gii ci m. Nghi l v ci cht l mt s kin quan
trng v t m nhm tin a ngi cht v vi ci vnh hng. Ngi Ai Cp c quan nim
con ngi c c phn th xc v phn linh hn, chnh v vy, cc nghi l l th hin
s chun b cho th xc v linh hn c c s ha hp khi v ci m, h tin tng rng,
nu thi th c bo qun tt nht th linh hn s ti ha nhp sau mt thi gian no
. iu kin linh hn mau chng tr li ha nhp vo th xc l xc phi c mt ngi
thy tu lnh ngh bo qun nguyn vn c th, khun mt c nh lc cn sng v c th
phi c p hng thm. u tin, c th ngi cht sau khi c ly i ni tng, s c cho
vo mt quan ti nh bng sy vi vo ct nng nhm lm kh xc cho c th khng th
phn hy sau ny, sau th mi mai tng trong hm m.
[sa] Chnh sch qun l v thu
Bc tranh m t cuc sng lao ng thng ngy Ai Cp c Nhm qun l hiu qu,
Ai Cp c i chia vng quc thnh cc vng, c gi l nome. Vt tch v cc nome c
l c bt u t thi k Tin triu i (trc 3100 TCN), khi cc vng c t tr nh cc
tiu th. H thng cai tr ny rt ph bin di nhiu triu i ca cc pharaong Ai
Cp c, vng quc c chia thnh 42 nome. Thi k suy yu, Ai Cp cng c chia
thnh 22 nome. Trong mi vng ny, vic cai tr c trao cho mt ngi ng u,
ging nh thng c ca mt a phng cp tnh, vi y quyn lc cai tr a phng mnh.
a v ca v th lnh c php truyn i theo dng h, cha truyn con ni, c b
nhim ca pharaong. S cai tr ca Ai Cp c p t khc nhau v s thu phi ng
ca cc c dn. Ngi ta cha r t khi no ngi dn Ai Cp phi ng thu bng cc
hnh thc hoc l sn phm, hoc l lao ng. V quan iu hnh h thng thu thng
qua mt b ca bang, vng. B iu hnh thu c cc thng bo hng ngy v s lng
hin c trong kho, v d tnh thi gian ht trong tng lai. Cc loi thu phi
np da trn kt qu cc ngnh ngh th cng v li tc. Cc ch t phi np thu bng
cc sn phm thu hach trn t ai, m nc v cc c o ca mnh. Nhng th sn v ngi
nh c phi np cc khon thu trn cc sn phm t sng, h, m ly v sa mc. Mi
thnh vin trong cc gia nh buc phi tr thu bng sc lao ng cc cng trng
bng s lng vi tun trn mt nm, v d nh o knh hay lm vic cc khu khai
khong. Tuy
nhin, nhng ngi giu c, c th c php thu nhng ngi n ng ngho kh i ng
thu lao ng cho mnh. ng
Kin trc Ai Cp c iBch khoa ton th m Wikipedia Bc ti: menu, tm
kim
Lch s kin trc phng Ty Kin trc thi k Kin trc Ai Cp c i Kin trc
Lng H Kin trc C in Kin trc Hy Lp c i Kin trc La M c i Kin trc Trung
c Kin trc Byzantine Kin trc Roman Kin trc Gothic Kin trc Phc Hng
Kin trc Baroque
Kin trc Rococo Kin trc Tn C in Kin trc Hin i Kin trc Hu Hin i Ch
ngha Ph bnh bn a
Cc bi vit lin quan
Trang tr trn trong snh chnh ca Medinet habu
Nh nc Ai Cp c i l mt trong nhng nh nc ra i sm nht lu vc sng Nin
vng ng bc chu Phi. Nn vn minh Ai Cp c i l mt trong nhng nn vn minh
c xa nht v rc r nht ca nhn loi. c im ca kin trc Ai Cp l cng trnh c
quy m ln, kch thc s, nng n v thn b. Trc khi nhc n s pht trin ca ngh
thut kin trc Ai Cp c i, phi ni n s kho tay trong ngh lm ca nhng ngi
th gii trong x hi Ai Cp c i. Vt liu trong x hi Ai Cp c nhiu loi:
vi, sa thch, en, thch anh, hoa cng, minh ngc... Kinh nghim xy dng
thy li trn hai b sng Nin gip cho ngi dn Ai Cp pht minh ra my nng v
vn chuyn, bit cch t chc lao ng cho hng vn ngi mt lc. Mt bng, mt ng,
mt ct ca cng trnh kin trc c dng vi thc o. Vic s dng dng c nh ru, ba
v thc thy chun cng rt chuyn nghip.
Mc lc
[n]
1 Kim t thp 2 n th 3 Nh 4 Xem thm 5 Lin kt ngoi
[sa] Kim t thpNgi Ai Cp c i c tc l p xc, to thnh cc "mummy" v
chn chng trong nhng ngi m s l Mastaba v Kim t thp. Mastaba l lng m
ca tng lp qu tc, l mt khi xy bng , c mt ct hnh thang, mt bng hnh ch
nht. Trong Mastaba c ba phng: snh, phng t l v phng th (ni t tng ngi
cht). T mt trn ca Mastaba ngi ta o mt ging hnh trn hoc hnh vung, su
n khong 30 m. y ging thng sang mt hnh lang ri n phng mai tng (ni
quan ti). Sau khi chn ngi cht, ging c lp kn. Ai Cp cn tm thy nhiu
ni c du vt ca cc khu vc c Masataba nh khu lng m vua cha Memphis, xy
dng vng triu th ba, khong th k 18 trc Cng nguyn. Loi hnh kin trc ny
l ngun gc ban u ca cc Kim t thp. Mt trong nhng Kim t thp ln xut hin
u tin l Kim t thp Djoser. N c y hnh ch nht, hai cnh di 126 m v 106
m, cao 60 m, c 6 bc, cc tng thu nh v pha trn. Cng trnh ny do
Imhotep ch o xy dng. ng l mt v quan u triu ca nh vua vng triu th 3,
nm 2770 trc Cng nguyn. Ngoi Kim t thp ny cn c Kim t thp Meidum v
Dashur l nhng loi c ba bc cp. Sau ny, chng c nghin cu v pht trin
thnh Kim t thp trn, tiu biu nht l qun th Kim t thp Giza. Qun th ny
bao gm ba Kim t thp ln, mt con nhn s Sphinx, 6 Kim t thp nh, mt s n
i v 400 Mastaba. Ba Kim t thp trn l: Kim t thp Kheops (hay Kim t
thp ln ti Giza), Kim t thp Khephren v Kim t thp Mykerinos. Cc Kim t
thp ny mang tn cc nh vua ca Vng triu th 4; cc kim t thp nh hn l ca
cc hong hu cng thi. Vt liu xy dng thp l vi c khai thc ti ch, bn
ngoi c ph lp vi trng nhn bng, ly t cc m Tourah, trn hu ngng sng
Nin, lp ph ny ngy nay b trc mt.
[sa] n th
Mt bng n Luxor
Nhng n th Ai Cp c i dng th thn Mt Tri. Th thn Mt Tri cng chnh l
th vua. n th thng c mt ci ca ln, ng b v ph hp vi tnh cht ca cc nghi
l tn gio. Phn quan trng th hai ca n l khu vc ni b ca i in. y l ni
vua tip nhn s sng bi ca mt s ngi nn khng gian c t chc sao cho u un,
kn o, mang tnh thn b. i khi, n cn c bao quanh bi bc tng thnh, y c
tr mt ca gi l tin thp mn (propylon), sau l mt con ng lt , rng 34 m,
di khong 140 m, hai bn t nhng con Sphinx, tip n l cc thp bia, tng
vua v thp mn.
[sa] Nh Kin trc Ai Cp c i Th su, ngy 18 thng 12 nm 2009 09:31Nh
nc Ai Cp c i l mt trong nhng nh nc ra i sm nht lu vc sng Nil vng ng
bc chu Phi. Nn vn minh Ai Cp c i l mt trong nhng nn vn minh c xa
nht v rc r nht ca nhn loi. c im ca kin trc Ai Cp l cng trnh c quy m
ln, kch thc s, nng n v thn b.
Trc khi nhc n s pht trin ca ngh thut kin trc Ai Cp c i, phi ni n
s kho tay trong ngh lm ca nhng ngi th gii trong x hi Ai Cp c i. Vt
liu trong x hi Ai Cp c nhiu loi: vi, sa thch, en, thch anh, hoa
cng, minh ngc... Kinh nghim xy dng thy li trn hai b sng Nil gip cho
ngi dn Ai Cp pht minh ra my nng v vn chuyn, bit cch t chc lao ng
cho hng vn ngi mt lc. Mt bng, mt ng, mt ct ca cng trnh kin trc c
dng vi thc o. Vic s dng dng c nh ru, ba v thc thy chun cng rt chuyn
nghip.
Trang tr trn trong snh chnh ca Medinet habu. Kim t thp
Ngi Ai Cp c i c tc l p xc, to thnh cc "momi" v chn chng trong
nhng ngi m s l Mastaba v Kim t thp. Mastaba l lng m ca tng lp qu
tc, l mt khi xy bng , c mt ct hnh thang, mt bng hnh ch nht. Trong
Mastaba c ba phng: snh, phng t l v phng th (ni t tng ngi cht). T mt
trn ca Mastaba ngi ta o mt ging hnh trn hoc hnh vung, su n khong 30
m. y ging thng sang mt hnh lang ri n phng mai tng (ni quan ti). Sau
khi chn ngi cht, ging c lp kn. Ai Cp cn tm thy nhiu ni c du vt ca
cc khu vc c Masataba nh khu lng m vua cha Memphis, xy dng vng triu
th ba, khong th k 18 trc Cng nguyn. Loi hnh kin trc ny l ngun gc
ban u ca cc Kim t thp.
Mt trong nhng Kim t thp ln xut hin u tin l Kim t thp Djoser. N c
y hnh ch nht, hai cnh di 126 m v 106 m, cao 60 m, c 6 bc, cc tng
thu nh v pha trn. Cng trnh ny do Imhotep ch o xy dng. ng l mt v
quan u triu ca nh vua vng triu th 3, nm 2770 trc Cng nguyn. Ngoi
Kim t thp ny cn c Kim t thp Meidum v Dashur l nhng loi c ba bc cp.
Sau ny, chng c nghin cu v pht trin thnh Kim t thp trn, tiu biu nht
l
qun th Kim t thp Giza. Qun th ny bao gm ba Kim t thp ln, mt con
nhn s Sphinx, 6 Kim t thp nh, mt s n i v 400 Mastaba. Ba Kim t thp
trn l: Kim t thp Kheops (hay Kim t thp ln ti Giza), Kim t thp
Khephren v Kim t thp Mykerinos. Cc Kim t thp ny mang tn cc nh vua
ca Vng triu th 4; cc kim t thp nh hn l ca cc hong hu cng thi. Vt
liu xy dng thp l vi c khai thc ti ch, bn ngoi c ph lp vi trng nhn
bng, ly t cc m Tourah, trn hu ngn sng Nil, lp ph ny ngy nay b trc
mt. n th
Mt bng n Luxor. Nhng n th Hy Lp c i dng th thn Mt Tri. Th thn Mt
Tri cng chnh l th vua. n th thng c mt ci ca ln, ng b v ph hp vi tnh
cht ca cc nghi l tn gio. Phn quan trng th hai ca n l khu vc ni b ca
i in. y l ni vua tip nhn s sng bi ca mt s ngi nn khng gian c t chc
sao cho u un, kn o, mang tnh thn b. i khi, n cn c bao quanh bi bc
tng thnh, y c tr mt ca gi l tin thp mn (propylon), sau l mt con ng
lt , rng 34 m, di khong 140 m, hai bn t nhng con Sphinx, tip n l cc
thp bia, tng vua v thp mn.
Nh
Vo khong th k 17 TCN, nhiu loi hnh nh c thy thnh Telel Amarna. C
ba loi nh chnh sau : Nh Nh ba cho gian, quan vt li, liu xy dng gch
l cao, lau sy m v ba t ca st, quay mi ra bng. ph.
tng
- Loi lu i, dinh th c ao c, vn cy pha trc, vt liu dng ct g, tng
gch, dm g, mi bng v trong nh c trang tr tranh tng. Cc cung in ca nh
vua c quy m ln, nhn mnh trc dc, bn trong cc phng c nhiu ct, ngoi
trc dc cn c th c trc ph. G lm cung in, Ai Cp khng c m c vn chuyn t
Syrie ti.
Mt phn ca n Luxor
Trm khc trn Ngi Ai Cp c i c bit quan tm ti nhng ngi n ca h nh l
nh ca Cha tri
hay mt v thn tng ng.
Nhng ngi n ny c th ch l mt gian nh n s hay nhng ta nh b th cu k,
nhng thnh phn quan trng nht i vi bt k mt ngi n no l gian th cng
trong cng hay bn th, ni t tng nh ca Cha tri hay thn tng ng. Nhng
hot ng ca mt ngi n xoay quanh vic th cng v thc hin cc nghi l sng bi
qua tng nh ca v thn m h t trong in th.
Cc ngi n cng c s dng cho nhng nghi l tn gio, l nhng cuc diu hnh
ca cc thy t t, thng thng lin quan ti Cha tri hay thn. Theo tn gio
Ai Cp cng nh nhng g ghi li trong n: vo thng th 3 ca ma h, cc gio s
ca ngi n th thn Hathor Dendera s dng con thuyn ny rc bc tng ca thn
Hathor t Dendera v n Horus Edfu "v chng ti hp", lo chuyn sinh con
ci. Nghi l ny
c ghi li trn tng ca n Horus Edfu, cng nh n Hathor Dendera.
Nhng ngi n cng c xem nh l nhng th d in hnh ca kiu kin trc phn nh
s to thnh v tr. Nn ca n th c xy theo kiu dn dn t thp n cao, i qua
xuyn qua nhng cy ct to ln v c lp mi bi nh ca nhng chm sao hay hnh
ht u.
n cng l nhn t quan trng ca c s h tng kinh t Ai Cp c i, bn cnh
vic s dng n l lm lc lng lao ng chnh, thu li t vic canh tc nng nghip
v nhng m vng. Xung quanh ngi n c nhng ta nh ph nh kho thc v l st
sinh, ni hng ngy dng d tr cng nh tin hnh dng ca l cho ng ti cao ca
h.
Vic qun l cc n th c chng minh bng ti liu t nhng cuc khai qut ti
y v trong nhng ti liu lu tr nht nh cn tn ti trn giy papirus - mt t
liu tt nht c khm ph cho n lc ny t nhng lng m triu i Neferirkara v
Raneferef ti kim t thp v i Abusir. An ng
n th Luxor, Ai Cp n Luxor l qun th kin trc n ln nht Ai Cp c, vi
ca ln hng v, v s ct , tng khc v thp nhn vung, c xy dng bi Pharaoh
Amenhotep III, ni Pharaon (n) Hatshepsut th thn Amun. Ca ngoi cng
ca n chnh hin nay vn cao 43,6 m, rng 113 m, vch tng dy 15 m, trong
lu ca l i in vi hnh lang ct vy quanh, c th thng n nhng n nh hn. Lu
ca th hai thng n in ct ln, din tch bng 1/3 gio ng San Peter La M.
Hin nay, nc i in c chm tr hnh hoa leo v n hoa khng cn na, nhng v
kiu dim ca ngi i in ny khng v th m mt i.
Lu ca th ba thng n vin lc khong gia, pha bn trong cn c ba lu ca
dn n khm thn. Trong khm thn c tng vng ng hng v pha nam, xuyn qua bn
lu ca. Hoa vin trang tr ti nhng kin trc ny hin nay khng cn na. Pha
trong cng ca Luxor vn cn du vt ca mt nh th, cho thy ngi Cng gio tn
dng ngi n ny mt thi gian, sau khi phn ny c s dng trc bi Alexander i
.
Li vo chnh dn ti khu phc hp ca ngi n trc y c trang tr hai bn bi
su pho tng khng l ca Ramesses - bn tng ngi v hai tng ng nhng ngy
nay ch cn tn ti hai tng ngi. Nhng ngi n thm n ngy nay c th nhn thy
trc ngi n mt ngn thp bng hoa cng hng cao 25 mt. Trc y l c mt cp
nhng ngy nay trc n Luxor ch cn mt 1 cy. Cy cn li ang nm Place de la
Concorde, Paris. C th ni n th Luxor li n tng cho bt k ai tng chim
ngng. Ngy nay, cc tn Thin Cha gio bin n lm gio ng, bn trong c mt
cha Hi gio, mt hnh lang tr do ct trn chm hoa leo hp thnh, tng ln
cng nhiu bc ph iu v cng sng ng.
Kin trc Ai Cp c i - Phn II n th
Kim t thp Mt Tri Teotihuacan (nh: google) Nhng n th Hy Lp c i
dng th thn Mt Tri. Th thn Mt Tri cng chnh l th vua. n th thng c mt
ci ca ln, ng b v ph hp vi tnh cht ca cc nghi l tn gio. Phn quan
trng th hai ca n l khu vc ni b ca i in. y l ni vua tip nhn s sng bi
ca mt s ngi nn khng gian c t chc sao cho u un, kn o, mang tnh thn
b. i khi, n cn c bao quanh bi bc tng thnh, y c tr mt ca gi l tin
thp mn (propylon), sau l mt con ng lt , rng 34m, di khong 140m, hai
bn t nhng con Sphinx, tip n l cc thp bia, tng vua v thp mn.
Thn mt tri ti n Luxor (nh: flickr)
n Luxor (nh: omniplan)
n Karnak (nh: flickr) Nh Vo khong th k 17 TCN, nhiu loi hnh nh c
thy thnh Telel Amarna. C ba loi nh chnh sau: Nh ba gian, vt liu xy
dng l lau sy v t st, mi bng. Nh cho quan li, tng gch cao, m ba ca
quay ra ph. Loi lu i, dinh th c ao c, vn cy pha trc, vt liu dng ct
g, tng gch, dm g, mi bng v trong nh c trang tr tranh tng. Cc cung
in ca nh vua c quy m ln, nhn mnh trc dc, bn trong cc phng c nhiu
ct, ngoi trc dc cn c th c trc ph. G lm cung in, Ai Cp khng c m c vn
chuyn t Syrie ti.
Kin trc Ai Cp c iNh nc Ai Cp c i l mt trong nhng nh nc ra i sm
nht lu vc sng Nin vng ng bc chu Phi. Nn vn minh Ai Cp c i l mt
trong nhng nn vn minh c xa nht v rc r nht ca nhn loi. c im ca kin
trc Ai Cp l cng trnh c quy m ln, kch thc s, nng n v thn b. Trc khi
nhc n s pht trin ca ngh thut kin trc Ai Cp c i, phi ni n s kho tay
trong ngh lm ca nhng ngi th gii trong x hi Ai Cp c i. Vt liu trong
x hi Ai Cp c nhiu loi: vi, sa thch, en, thch anh, hoa cng, minh
ngc... Kinh nghim xy dng thy li trn hai b sng Nin gip cho ngi dn Ai
Cp pht minh ra my nng v vn chuyn, bit cch t chc lao ng cho hng vn
ngi mt lc. Mt bng, mt ng, mt ct ca cng trnh kin trc c dng vi thc o.
Vic s dng dng c nh ru, ba v thc thy chun cng rt chuyn nghip. Kim t
thp Ngi Ai Cp c i c tc l p xc, to thnh cc "momi" v chn chng trong
nhng ngi m s l Mastaba v Kim t thp. Mastaba l lng m ca tng lp qu
tc, l mt khi xy bng , c mt ct hnh thang, mt bng hnh ch nht. Trong
Mastaba c ba phng: snh, phng t l v phng th (ni t tng ngi cht). T mt
trn ca Mastaba ngi ta o mt ging hnh trn hoc hnh vung, su n khong 30
m. y ging thng sang mt hnh lang ri n phng mai tng (ni quan ti). Sau
khi chn ngi cht, ging c lp kn. Ai Cp cn tm thy nhiu ni c du vt ca
cc khu vc c Masataba nh khu lng m vua cha Memphis, xy dng vng triu
th ba, khong th k 18 trc Cng nguyn. Loi hnh kin trc ny l ngun gc
ban u ca cc Kim t thp.
http://www.sacred-destinations.com/egypt/images/saqqara/step-pyramid-djoser-cc-phool-4-XC.jpg
(http://www.sacred-destinations.com/egypt/images/saqqara/step-pyramid-djoser-cc-phool-4-XC.jpg)
Kim t thp Djoser
http://www.diaoconline.vn/web/Upload/Images/7010_DOOL_CD_070725_K4_5.jpg
(http://www.diaoconline.vn/web/Upload/Images/7010_DOOL_CD_070725_K4_5.jpg)
Mt trong nhng Kim t thp ln xut hin u tin l Kim t thp Djoser. N c
y hnh ch nht, hai cnh di 126 m v 106 m, cao 60 m, c 6 bc, cc tng
thu nh v pha trn. Cng trnh ny do Imhotep ch o xy dng. ng l mt v
quan u triu ca nh vua vng triu th 3, nm 2770 trc Cng nguyn. Ngoi
Kim t thp ny cn c Kim t thp Meidum v Dashur l nhng loi c ba bc cp.
Sau ny, chng c nghin cu v pht trin thnh Kim t thp trn, tiu biu nht
l qun th Kim t thp Giza. Qun th ny bao gm ba Kim t thp ln, mt con
nhn s Sphinx, 6 Kim t thp nh, mt s n i v 400 Mastaba. Ba Kim t thp
trn l: Kim t thp Kheops (hay Kim t thp ln ti Giza), Kim t thp
Khephren v Kim t thp Mykerinos. Cc Kim t thp ny mang tn cc nh vua
ca Vng triu th 4; cc kim t thp nh hn l ca cc hong hu cng thi. Vt
liu xy dng thp l vi c khai thc ti ch, bn ngoi c ph lp vi trng nhn
bng, ly t cc m Tourah, trn hu ngn sng Nin, lp ph ny ngy nay b trc
mt.
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bf/Egypt.MedinetHabu.02.jpg
(http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bf/Egypt.MedinetHabu.02.jpg)
Trang tr trn trong snh chnh ca Medinet habu
http://www.davidpbillington.net/sphinx2.jpg
(http://www.davidpbillington.net/sphinx2.jpg) Tng nhn s Sphinx
http://eutaxy.net/americia/giza018a.jpg
(http://eutaxy.net/americia/giza018a.jpg) Kim t thp Khephren n th
Nhng n th Hy Lp c i dng th thn Mt Tri. Th thn Mt Tri cng chnh l th
vua. n th thng c mt ci ca ln, ng b v ph hp vi tnh cht ca cc nghi l
tn gio. Phn quan trng th hai ca n l khu vc ni b ca i in. y l ni vua
tip nhn s sng bi ca mt s ngi nn khng gian c t chc sao cho u un, kn
o, mang tnh thn b. i khi, n cn c bao quanh bi bc tng thnh, y c tr
mt ca gi l tin thp mn (propylon), sau l mt
con ng lt , rng 34 m, di khong 140 m, hai bn t nhng con Sphinx,
tip n l cc thp bia, tng vua v thp mn.
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/2/20/Dentho.png
(http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/2/20/Dentho.png)
Nh
Vo khong th k 17 TCN, nhiu loi hnh nh c thy thnh Telel Amarna. C
ba loi nh chnh sau : * Nh ba gian, vt liu xy dng l lau sy v t st,
mi bng. * Nh cho quan li, tng gch cao, m ba ca quay ra ph. * Loi lu
i, dinh th c ao c, vn cy pha trc, vt liu dng ct g, tng gch, dm g,
mi bng v trong nh c trang tr tranh tng. Cc cung in ca nh vua c quy
m ln, nhn mnh trc dc, bn trong cc phng c nhiu ct, ngoi trc dc cn c
th c trc ph. G lm cung in, Ai Cp khng c m c vn chuyn t Syrie
ti.
NN VN MINH AI CP C INn vn minh Ai Cp, hay nn vn minh sng Nil, gn
lin vi c dn sng bn hai b sng Nil ti Ai Cp. Dng sng Nil di khong
6500 km, c by nhnh ra a Trung Hi, to ra ni sn sinh ra mt trong cc
nn vn minh sm nht th gii.
Phn h lu sng Nil rng ln, ging nh hnh tam gic di 700 km, hai bn b
sng rng t 10 dn 50 km to thnh mt vng sinh thi ngp nc v bn ngp nc -
mt ng bng ph nhiu vi ng thc vt a dng v ng c. Hng nm t thng 6 n thng
9, nc l sng Nil dng ln lm trn ngp c khu ng bng rng ln v bi p mt lng
ph sa khng l, mu m. Cc loi thc vt ch yu nh: i mch, tiu mch, ch l,
sen,... sinh si ny n quanh nm. Ai Cp cng c mt qun th ng vt a dng v
phong ph, mang c im ng bng-sa mc nh voi, hu cao c, s t, tru, b, c
su, cc loi c, chim... Tt c cc iu kin thin nhin u i gp phn hnh thnh
nn vn minh Ai Cp sm nht. Cc ngnh ngh nh nh bt c, nng nghip, th cng
nghip v thng nghip u pht trin ngay t 3.000 nm trc Cng nguyn. c bit,
cc di sn kin trc s v t n mt trnh vn ln tm k quan ca th gii nh: cc
kim t thp, cc kit tc v hi ho, iu khc v ngh thut p xc...
Theo cch phn nh thi gian ca Manethon (mt gio s ca Ai Cp c i, mt
nh s hc rt ni ting c nhiu ng gp rt ln v nghin cu lch s Ai Cp) th
lch s Ai Cp c i c chia ra thnh C, Trung v Tn Vng quc vi 30 vng triu
ko di khong t cui thin nin k th IV trc Cng nguyn n nm 331 trc Cng
nguyn. Vn cn nhiu nghin cu v cc vng triu Ai Cp ang c tip tc v c th
cc vng triu ny s cn thay i, bi v ngy nay cc cng tc kho c vn tip tc
pht hin thm nhiu d liu, chng c khc nhau. Cc thi i * Thi k 3000 nm
trc Cng nguyn - Vng triu th nht: Vua Menes xy dng Memphis, thng nht
cc tiu vng quc Bc Ai Cp. - Vng triu th hai: khng r, cha c ti liu. *
Thi i c vng quc - Nm 2815 - 2700 TCN Vng triu th ba: Vua Djoser sai
Imhotep xy dng kim t thp c bc u tin Saqqara. - Nm 2700 - 2400 TCN
Vng triu th t: Vua Sneferu, Kheops, Mykerinos, Khephren... Thi i ny
li cho nhn loi rt nhiu di sn vn ha. Vng triu th nm: Vua Sahure, cn
gi l con ca thn R. Vng triu th su: Vua Pepi I, Pepi II. - Nm 2400 -
2200 TCN Vng triu th by v th tm l thi k Ai Cp b phn chia thnh nhiu
tiu vng quc. - Nm 2200 - 2050 TCN Vng triu th chn, X v XI l thi k
chin tranh lin min gia cc tiu vng quc, v kt thc bng s ti thng nht
ca Mentouhotep II.
Tranh khc ca Amenemhat I trong m ti El-Lisht
Thi i trung vng quc - Nm 2000 - 1800 TCN Vng triu th XII: Vua
Amenemhat I thng nht Ai Cp. K tc l cc vua Sesostris I, Sesostris
III v Amenemhat IV tin hnh nhiu cuc chin tranh m rng lnh th Ai Cp.
- Nm 1800 - 1750 TCN Vng triu th XIII, XIV l thi k en ti, hoan lc
ca vng quc Ai Cp. - Nm 1700 - 1590 TCN Vng triu th XV, XVI, XVII l
thi kz Ai Cp chng li s xm lc ca ngi Hyksos. Thi i tn vng quc Nm
1590 - 1310 TCN Vng triu th XVIII Vua Ahmose I ti thng nht Ai Cp.
-Nm 1310 - 1200 TCN Vng triu th XIX gm c cc vua Seti I, Ramses II v
Merneptah. Ai Cp tri di qua cc i vua khc tr v v n nh cho n thi k b
ngi La M xm lc v thng tr vo nm 27 TCN. Thi i La M thng tr Ai Cp Ngi
La M nh chim v thng tr Ai Cp t nm 27 TCN. n n NHNG THNH TU VN HA AI
CP C 1. Ngh thut p xc Ai Cp c Thut p xc ca ngi Ai Cp ra i t nm 2700
TCN v ko di n tn th k th 5. Quan nim ca ngi Ai Cp c v s vnh hng th
gii ca cc thn linh sau khi cht nn vic p xc cng l c tin cho s trng
tn ca vng quc Ai Cp. Nguyn tc p xc ca Ai Cp c i da trn vic lm mt nc
trong c th ngi cht v ly i cc b phn d phn hy nh ni tng v b no. Ngh
thut ly no ngi cht tht ti tnh, nhiu nm lm cc chuyn gia gii phu lng
tng v phng php bo v hp s ca ngi cht trong khi no c ly ra mt cch hon
ho.Bc tranh miu t ngh thut p xc Vua Ramses II
Bc tip theo, xc p c trong natron kh khong 70 ngy thanh
trng. Cui cng l nhi c kh, thm vo phn rng ca ni tng, xoa du thm v
qun vi ln thi th mt cch cn thn v chu o. Cc ngn tay ca xc p c lng
bng cc ng vng. No v ni tng khi ly ra khi xc p c ct gi 4 chic bnh.
Nghi thc chn ct xc p cng thn b v ngy nay cc nh kho c hc vn khm ph
thm cc thng tin th v bn cc khu khai qut mi. Nhng c nhn u tin c p xc
c nin i t khong nm 3300 TCN, d khng phi l nhng xc p ni ting nh
Rameses II hay Seti I. Xc p hin vn cha chnh thc c bit l ca ai ny
ang c trng by trong Bo tng Anh v c t tn hiu l 'Ginger' bi v xc c mi
tc . Ginger c chn trong ct nng sa mc, c l c chng ln trn ngn thn th
b ch rng xm hi. Nhng iu kin thi tit kh v nng sy kh v bo qun xc.
Ginger c chn vi mt s chu gm, c l trc kia ng thc n v nc ung linh hn
s dng trn ng i n th gii bn kia. Khng c nhng ghi chp no v tn gio thi
i , nhng c l n cng ging vi tn gio v sau ny mt s im. Cc iu kin thi
tit sa mc l mt s thc v cuc sng v ci cht, v th, trong bt kz trng hp
no, mt s s bo qun thn th c th l t nhin. T triu i Ai Cp u tin v sau
ny, nhng ngi c i Ai Cp hin nhin tm cch gi gn th xc ca ngi cht, nh
th linh hn ca h c mt thn th hng dn h ti kip sau. Ngi Ai Cp cng m
rng c vic p xc cho nhng con vt. Nhng con vt linh thing dnh cho th
cng nh c qum, diu hu, c su v mo c p xc vi s lng ln ti hng nghn. Cc
xc p Ai Cp vi t cch ngh thut c i Vic nghin cu p xc ngi vi mc ch gi
gn xc rt khc bit so vi vic nghin cu p xc vi mc ch ngh thut. Nhng xc
p ban u phn nh kiu cch ca thi cc triu i. Nhng xc p sau ny c th c
phn loi theo tin trnh thay i vn ho khi cc nc khc chinh phc Ai Cp
(ngha l Nubia, Hy Lp) v p t mt s nh hng ngh thut.Xc p mt con mo t
thi Ai Cp c i ti Vin bo tng Louvre, Paris
Nhng xc p rt mun v sau ny, thi Rma v Thin cha gio (ti nm 250)
trn thc t c mt bc tranh v li khun mt lc sng trn mt vng phng bn trn
mt ngi cht. Nhng xc p c chn dung c coi l nhng bc chn dung trnh cao
nht thi Rma. Mt s xc p ni ting t Ai Cp c i nhPharaoh Tutankhamun
(tr v: 1333-1323 TCN) sinh ra trong triu i ca Pharaoh Akhenaton
(1353-1335 TCN), thuc vng triu th 18 thi k Tn vng quc. Tutankhamun,
cn c gi vn tt l Vua Tut, l pharaoh tr nht ca cc triu i Ai Cp c i
nhng li cht khi cha y 19 tui. 2. Vn ha Ngh thut Ai Cp c Tc phm vn
hc c xa nht ca Ai Cp c l l Cu chuyn ca Sinuhe v tc phm sch giy
papyrus (ch tho) Ipuwer, c nin i 1800 TCN. Hin nay b su tp v cc tc
phm c i Ai cp cn c:
Sch giy papyrus Westcar (1600 TCN) Sch giy papyrus Tulli (1400
TCN) Sch giy papyrus Ebers (1300 TCN) Sch giy papyrus Harris I
(1180 TCN) Chuyn ca Wenamun (1000 TCN) Ngh thut hi ha Ai Cp c ng
chng ta kinh ngc bi nhng tranh v vit trn giy papyrus trn tng trong
cc khu hm m ca cc pharaoh, trn cc cht liu gm c... Cc bc tranh m t
cnh sinh hot v sn xut cng nh tn ngng tp tc ca cc c dn v vua cha Ai
Cp. Cc tc phm hi ha v cc hoa vn trn gm v t nung cung cp cho cc nh
Ai Cp hc cc t liu phong ph v sinh ng. Vic tn ti cho n ngy nay cc tc
phm hi ha Ai Cp c c th do kh hu kh ca sa mc v iu kin thiu nh sng ca
cc hm m. Nhng bc v ca Ai Cp c miu t v mt th gii vui ti cho nhng ngi
cht ci vnh hng. Nhiu bc ha v cnh i vo ci m nhm che ch ngi cht i v
vi Cha tri v ngi Ai Cp tin rng s cht ch l s chuyn ch sang mt th gii
cc v thn v iu ny s ph h cho nhng v pharaoh v cc triu i ang tr v x
Ai Cp. Ngh thut gm c Ai Cp cng rt phong ph v tinh xo. Ngi Ai Cp c
khm ph ra cht liu men gm kh sm; trn cc b mt ca gm c Ai Cp c chm khc
tinh xo cc hnh nh m t nhiu ch . gm thng c chn theo ngi cht v dng vo
cc nghi l thn b. Giy papyrus l mt loi giy do ngi Ai Cp c sng ch ra,
c lm t cy papyrus mc chu th sng Nil. Cng ngh lm giy papyrus khng c
ghi li v b tht truyn theo thi gian, tuy vy, vo nm 1940, cc nh Ai Cp
hc phc hi c cng ngh ny. Ngi ta tm thy nhng tm giy c kch thc kh ln,
di hng mt. Giy papyrus c ngi Ai Cp c dng vo cc vic ghi chp li cc
cnh sinh hat bao gm vn hc, tn gio, lch s v cc cng vic hnh chnh. 3.
Ch vit Ai Cp c lu, cc nh kho c hc tm thy nhng k hiu tng hnh c khc
trn cc bc tranh trong cc di tch tm thy khi tin hnh khai qut Nekhen
(Hierakonpolis theo ngi Hy Lp c v Kom el-Ahmar trong ting Rp ngy
nay), vo nm 1894. Tui ca nhng ch tng hnh ny c nin i vo khong 3200
TCN. Tuy nhin, gn y, cc nh kho c hc li tm thy nhng k hiu trn gm
Gerzean, 4000 TCN, c s tng ng vi ch vit c Ai Cp. Cc nh Ai Cp hc xp
h thng ch vit ca Ai Cp c vo th loi ch tng hnh l li vit sm ca h thng
ch vit ca th gii. Nhng thy tu tho ra nhng ch tng hnh Ai Cp c t triu
i u tin (2925 - 2775 TCN).Mt cun sch ca ngi cht
Ch tng hnh trn mt bc v
Ch tng hnh Ai Cp c khng cn c s dng t th k th 4. n th k 15, ngi
ta bt u gii m h thng ch vit ca Ai Cp c.
4. Kin trc Ai Cp c
Cc ch tng hnh Ai Cp c lin quan n cc cng trnh kin trc
Hn 10.000 nm trc y, chu th sng Nil l ni khi u mt nn vn minh sm
ca th gii. Cng vi s xut hin nn vn minh Ai Cp c l cc cng trnh xy dng
v i trn mt khu vc tp trung dy c. Ai Cp c li v ng gp cho nhn loi mt
trong By k quan th gii c i, l Kim t thp Giza v tng nhn s Sphinx
khng l. c trng kin trc Ai Cp c th hin s khan him vt liu g, nn ngi
Ai Cp c s dng vt liu trong xy dng ch yu l gch cha nung, cc loi.
Trong sut cc triu i Ai Cp c, vt liu c dng hu ht cho cc cng trnh nh
lng m v n i. i khi, cc vt liu gch c c dng trong cc cng vic xy dng
lu i ca cc vua, pho i v mt s cng trnh dn dng khc nh tng bao quanh
lu i, n i v th v cc cng trnh ph tr t quan trng trong cc n i. Rt
nhiu cng trnh nh ca Ai Cp c b ph hy v cun tri theo nhng cn gin gi
bt thng ca sng Nil. Tuy nhin, do iu kin kh hu kh, nng ca Ai Cp cng
gip bo tn c kh nhiu cc cng trnh xy bng gch cha nung. V d, ngy nay
cn li mt s ngi lng nh Deir al-Madinah, pho i Buhen v Mirgissa. Cc
cng trnh bng cc khu t cao, khng nh hng bi l lt ca sng Nil nhng cng
chu tc ng khng nh ca cc cn bo ct sn c vng ny.
Thp n Karnak
iu n tng nht chnh l k thut xy dng ca ngi Ai Cp c. Nhng cng trnh
s, cao ln v chnh xc theo quan nim v tr ca ngi Ai Cp c n hm nay cng
lm cho cc nh kho c hc lng tng v vic lin tc khm ph chng v c nhiu cng
trnh nghin cu mi ra i thay th cho cc lp lun c khng cn ng vng. Cng
cn nhc n kiu kin trc c trng ca cc cng, ca theo kiu ca vm triu i th
4; tt c cc li vo ca cc cng trnh ln c kt cu bi cc cng ln c dm . 5.
Th gii quan - trit hc Ai Cp c
Quan nim v th gii huyn b ca ngi Ai Cp c hay quan nim tn gio tn
ngng ko di trn di 3.000 nm v gia c hai tn gio l o C c v o Hi. Thn
linh ca ngi Ai Cp c, khi s khi c quan nim l mt th gii hn mang ca vt
cht l nc. V thn u tin, thn R-Atum, hng nm xut hin nh nc l ca sng
Nil x s Ai Cp. Thn R sinh ra cc bt nc, t bin thnh thn Shu (khng kh)
v Tefnut (hi nc). Th gii c to ra khi thn Shu v Tefnut sinh ra hai a
tr: Nut (bu tri) v Geb (mt t). Con ngi c to ra khi thn Shu v thn
Tefnut s b lc trong hoang mc en ti, thn R dng i mt ca mnh i tm h v
trong khi xc ng v s on t, nc mt sung sng ca thn R to nn loi ngi.
Con trai ca thn Geb l Osiris c c lm vua ca Ai Cp c i. Ngi em trai
ca Osiris l Seth c xem l k xu xa trong v tr. Seth git Osiris v t ln
ngi l vua Ai Cp. Sau khi git Osiris, Seth thch u vi con trai ca
Osiris (Horus) v b thua, Seth b y n sa mc v bin thnh thn bo ct khng
khip. Osiris c p xc bi Anubis v bin thnh thn ca s cht. Horus bt u
ln ngi vua v tr thnh pharaoh. Cn rt nhiu truyn thuyt xung quanh cc
triu i Ai Cp. Nhng th gii ca ngi Ai Cp lun xoay quanh cc iu thn b v
con sng Nil v sa mc, to nn mt c tin v cc th lc thn b, lun li ko con
ngi phi thn phc cc pharaoh v cc pharaoh nh mt v thn hin hu, thay mt
cc v thn khc c nhim v trng coi dn Ai Cp v dung ha cc th lc thin
nhin khc nghit a n cho thn dn Ai Cp mt cuc sng yn lnh bn cnh
pharaoh v dng sng Nil giu c v thn b. Quan nim v ci cht ca ngi Ai Cp
c nh mt s chuyn tip mt cuc sng khc th gii bn kia, th gii ci m. Nghi
l v ci cht l mt s kin quan trng v t m nhm tin a ngi cht v vi ci vnh
hng. Ngi Ai Cp c quan nim con ngi c c phn th xc v phn linh hn, chnh
v vy, cc nghi l l th hin s chun b cho th xc v linh hn c Thn Mt tri
c s ha hp khi v ci m, h tin tng rng, nu thi th c bo qun tt nht th
linh hn s ti ha nhp sau mt thi gian no . iu kin linh hn mau chng tr
li ha nhp vo th xc l xc phi c mt ngi thy tu lnh ngh bo qun nguyn vn
c th, khun mt c nh lc cn sng v c th phi c p hng thm. u tin, c th
ngi cht sau khi c ly i ni tng, s c cho vo mt quan ti nh bng sy vi
vo ct nng nhm lm kh xc cho c th khng th phn hy sau ny, sau th mi
mai tng trong hm m.
