21

Sadr žaj:

1. Uvod 3

2. Pojam I upravljanje agroekosistemom 4

3. Diverziteti 5

21

3.1. Biodiverzitet 5

3.2. Genetički diverzitet 6

3.3. Ekodiverzitet 7

4. Agrobiodiverzitet 8

5. Nekoliko metoda povećanja agrobiodiverziteta 9

5.1. Plodored 9

5.1.1. Intenzivni plodored 10

5.2. Združeni usjevi 11

5.2.1. Zašto združeni usjevi 12

6. Stanje u Bosni I Hercegovini 14

7. Zaključak 18

8. Literatura 20

1. UVOD

Poljoprivredno zemljište se tretira kao prirodno bogatstvo i dobro od opšteg interesa. Na drugom Svetskom kongresu o očuvanju (The World Conservation Congress-WCC) u glavnom gradu Jordana, Amanu, u oktobru 2000. godine, 76 zemalja, 104 vladine agencije i 720 predstavnika nevladinih organizacija članica IUCN (The World Conservation Union) zatražile su da se u skladu s Okvirnom konvencijom UN o klimatskim promjenama povede računa o tome da korišćenje zemljista, izmjene u korišćenju zemljišta i eksploatisanje šuma ne narušavaju životnu sredinu i globalnu klimu. U razvijenim, ali i sve većem broju zemalja u razvoju, primenjuje se ekosistemski pristup koji predstavlja strategiju integrisanog i održivog upravljanja zemljištem, vodom i živim resursima, kao i promovisanje konzervacije životne sredine.

Opasnost za svijet danas predstavlja gubitak agro-biodiverziteta i to, pored ostalih faktora, zbog upotrebe pesticida, pa čak i đubriva. Upotreba pesticida i đubriva u poljoprivredi, zagađivanje tla otpadom i iz atmosfere

21

samo su neki od akutnih problema s kojim se suočava i Evropa. Poseban oblik zemljišta predstavljaju zaštićene površine (protected areas) koje su takvim proglašene s ciljem da bude zaštićena osetljiva životna sredina, životinjski i biljni svijet, istaknuta posebna ljepota tih površina ili njihova turistička korist. Zaštićene površine su od velikog značaja jer održavaju biodiverzitet, rezervoari su kiseonika, čiste vode. Površinu planete čini voda (60 %) i kopno (40 %). Raspoložive obradive površine u svijetu iznose 1 512 302 000 ha sa tendencijom povećanja obradivih površina ali smanjenje površina per capita zbog dinamičnijeg prirasta stanovništva od povećanja obradivih površina. Problemi u poljoprivrednoj proizvodnji koje je potrebno riješiti u cilju povećanja kvaliteta i obima poljoprivrednih proizvoda kao i očuvanja prirodnog resursa su ekstenzivan način korišćenja zemljišta sa ekstenzivnom setvenom strukturom, relativno mala veličina posjeda privatnih gazdinstava (oko 2.5 ha), smanjeno unošenje organske materije i nizak nivo korišćenja organskog đubriva, naročito stajnjaka kao i degradacija zemljišta izazvana delovanjem prirodnih i ljudskih činilaca. Zemljište je prirodan resurs neobnovljiv, neumnoživ i neproširiv koji smo pozajmili od budućih generacija koji mora da bude predmet posebne brige javne politike1.

2. POJAM I UPRAVLJANJE AGROEKOSISTEMOM

Agroekosistemi su dijelovi kopna na kojima čovjek gaji različite vrste kulturnih biljaka koje koristi u ishrani ili ih primjenjuje u industriji. Pored kulturnih biljaka u ovim ekosistemima uvek žive i različite vrste divljih biljaka, životinja, gljiva i mikroorganizama. Agroekosistemi su nastali na mjestima prirodnih ekosistema. Zemljište je obrađeno, a na njega su posijane ili posađene kulture različitih biljaka. U zavisnosti od toga kakve se kulture gaje razlikujemo polja, vinograde i voćnjake. Na poljima se gaje zeljaste kulture: kukuruz, suncokret, pasulj, krompir, paradajz, paprika, duvan, pšenica, raž, pirinač, ovas, grašak, soja, sočivo, kupus... U vinogradima se gaje različite sorte vinove loze, a u voćnjacima drvenaste kulture Dok u prirodnim kopnenim ekosistemima klima ima presudnu ulogu na formiranje životnih zajednica, u agroekosistemima je čovek najznačajniji ekološki faktor. On bira koja će biljka biti osnovni proizvođač hrane u agroekosistemu. On navodnjava ili isušuje zemljište u skladu sa potrebama biljke koju gaji. On nedovoljno plodno zemljište obrađuje i obogaćuje. Osetljive biljke na mraz i hladnoću štiti (u stakleniku)2.

1 mr Dragan Rahovic, dr Milovan Pusic, mr Slavica Colic, Tipovi zemljišta, septembar 2009 godine2 http://sr.wikipedia.org/sr-el/Агроекосистем

21

Agroekosistem kao složeni kompleks zahtjeva posebne metode njegovog praćenja i načina organizacije. Opšta strategija zaštite životne sredine u uslovima intenzivne hemizacije poljoprivrede, treba da se zasniva na održavanju fundamentalnih ekoloških procesa i životnih sistema i očuvanju genetičkog fonda, a sve u cilju obezbeđivanja stabilnosti I upravljanjem agrarnog ekosistema u cjelini. U tom cilju veliki značaj ima kontrola stanja životne sredine primjenom monitoringa. Monitoring se sastoji u sistematskom prikupljanju podataka kvantitativne i kvalitativne prirode o prisustvu i distribuciji zagađivača, kao i njihovom djelovanju na komponente ekosistema. Intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju, koja ima negativan efekat na životnu sredinu, neophodno je zamjeniti sa proizvodnjom koja će manje narušavati ravnotežu u agroekosistemu i obezbediti proizvodnju kvalitetne hrane3.

3. DIVERZITETI

3.1. Biodiverzitet

Biodiverzitet nastaje tokom razvoja Zemlje i evolucije živog svijeta. Biološki raznovrsna bića nastajala su od najranijih vremena uspostavljanja života na zemlji, opstajala i mijenjala se tokom evolucije, u prostornom i vremenskom kontinuitetu, istovremeno na genetičkom, specijskom i ekosistemskom nivou. Tokom istorije zemlje obrazovale su se, nastajale i trajale ili još uvek traju, jedinstvene i neponovljive kombinacije gena, na osnovu kojih su nastajale najraznovrsnije organske vrste. Te vrste su se tokom vremena formirale u specifične zajednice i ekosisteme koji su bili najbolje prilagođeni uslovima okruženja

Biodiverzitet ili biološki diverzitet označava ukupnu raznovrsnost živog svijeta planete Zemlje. Biološkim diverzitetom se obuhvataju sve različitosti i promjenljivosti oblika, pojava i procesa živih organizama i biosfere u cjelini, koje se ispoljavaju na svim nivoima organizacije bioloških sistema (od atoma i molekula do ekosistema i biosfere u cjelini). Stoga se, pod pojmom biodiverziteta podrazumjeva:

genetička varijabilnost (variranje gena) individua u okviru bilo koje vrste (genetički diverzitet);

raznolikost i specifičnost svih pojedinačnih organskih vrsta (specijski diverzitet);

raznovrsnost ekosistema (ekosistemski diverzitet) kojima različiti organizmi pripadaju.

Na sveukupnoj biološkoj raznovrsnosti gena, organskih vrsta i ekoloških sistema, zasniva se struktura, funkcionalnost i integritet života na Zemlji. Pored toga, termin biodiverzitet ističe i izuzetnu varijabilnost adaptivnih

3 Vidojević Dragana, Planiranje poljoprivredne proizvodnje sa aspekta zaštite ekosistema, 2001 godina

21

oblika i funkcija (strukturni i funkcionalni diverzitet) najrazličitijih tipova živih organizama, koja se javlja u skladu sa raznovrsnim uslovima staništa i odnosima sa drugim živim bićima.

3.2. Geneti č ki diverzitet

Genetički diverzitet  podrazumjeva ukupan broj i raznovrsnost gena, odnosno genetičkih informacija realizovanih u pojedinačnim vrstama svih tipova organizama na Zemlji (mikroorganizama, gljiva, životinja i biljaka). Svaka organska vrsta posjeduje specifičnu kombinaciju gena koja je jedinstvena i neponovljiva, nastala tokom evolucijskog razvoja. Ekspresija bilo kog genotipa je individualni fenotip, odnosno neposredno prepoznatljiv morfološko-funkcionalni oblik pojedinačnih organskih vrsta.Prirodne i antropogeno izazvane promjene u biosferi, naročito one globalnog karaktera (smanjenje debljine ozonskog omotača, povećanje efekta staklene bašte, kisele kiše i drugo), kao i pretjerana eksperimentalna intervencija ljudi (genetički inženjering) mogu dovesti do erozije genetičkog diverziteta i narušavanja genetičkih resursa. Genetička erozija se odnosi na smanjenje i gubitak genetičkog diverziteta između i u okviru populacija iste vrste tokom vremena4.Rapidna, antropogeno izazvana izumiranja organskih vrsta u poslednjih 200 godina, a posebno tokom 20. vijeka, dovela su do značajnog smanjenja genetičkog diverziteta i osiromašenja genofonda planete Zemlje. Osim toga, nestajanje davno selekcionisanih sorti i rasa kulturnih biljaka i domaćih životinja uslovilo je, takođe, smanjenje specifičnog genetičkog diverziteta domestifikovanih vrsta, koje su, često, od presudnog značaja za opstanak ljudskih populacija u datim uslovima sredine (kao hrana, gradivni materijal, sirovina za dalju preradu, itd.). Danas je uobičajena praksa da se različite lokalne sorte gajenih biljaka, naročito voća i povrća, zamjenjuju univerzalnim hibridnim vrstama, tako da se , svuda u svijetu može naći, na primjer, ista sorta jabuke (delišes), što, neminovno, dovodi do narušavanja i osiromašenja genetičkog diverziteta. Genetički resursi obuhvataju ukupan genetički materijal svih organskih vrsta koje su bile ili i danas postoje na Zemlji. Oni imaju aktuelnu ili potencijalnu vrijednost za ekosisteme i biosferu u cjelini, a posebno i za čovječanstvo, njegov opstanak i kvalitet života (liječenje, ishrana, biotehnologija).

3.3. Ekodiverzitet

Ekosistemski diverzitet obuhvata ukupnu raznovrsnost staništa (’nežive komponente prirode’) i biocenoza (’žive komponente prirode’), kao i ekoloških

4 http://www.golija.rs/index.php/ekologija.html

21

procesa koji ih povezuju (kruženje supstanci, proticanje energije, trofički odnosi, sukcesije, itd.) i na osnovu kojih se ostvaruje jedinstvenost i funkcionalnost ekosistema kao elementarne jedinice biosfere. Raznovrsna staništa (vlažna, sušna, sa razvijenim zemljištem, kamenita, izložena vjetru, na velikim nadmorskim visinama, na slanoj podlozi, itd.) uslovljavaju pojavu najrazličitijih biocenoza, koje obiluju posebnim životnim formama organizama specifične građe i funkcije u skladu sa uslovima sredine. Iz tog proizilazi izuzetna šarolikost biosfere na Zemlji, neponovljiva i ponekad nevjerovatna raznovrsnost pojedinačnih organizama i prirode u cjelini. Od ekvatora ka polovima smjenjuju se, shodno klimatskim zonama i u zavisnosti od razvijenosti i tipa zemljišta, ekosistemi vječno zelenih listopadnih tropskih šuma, savana, pustinja, tvrdolisne zimzelene mediteranske vegetacije, listopadnih šuma umjerene zone u kojoj se, prema kontinentalnim predjelima, pružaju ekosistemi stepa, a prema sjevernijim, hladnijim oblastima ekosistemi četinarskih šuma. Opšte pravilo ekosistemskog diverziteta je da što su u njima povoljniji uslovi i dostupniji resursi, to su oni bogatiji vrstama, dok su ekosistemi sa sve ekstremnijim uslovima sredine sve siromašniji ukupnim specijskim diverzitetom.

Kopneni vodeni ekosistemi su, obzirom na fizičko-hemijske karakteristike vode i podloge, mnogo raznovrsniji od mora i okeana. Oni uključuju stajaće i tekuće vode, različitog hemijskog sastava, sa manjom ili većom količinom neorganskih soli, odnosno slatkovodne do veoma slane, hladne ili tople, veoma providne ili različitim česticama zamućene vodene basene. U kopnenim vodenim ekosistemima , koji zauzimaju svega oko 1% kontinenata, živi oko 40 % od svih poznatih vrsta riba, dok su preostalih 60% riba stanovnici ekosistema mora i okeana, koji pokrivaju oko 71% površine Zemlje.Kopneni ekosistemi koji se odlikuju najvećim bogatstvom organskih vrsta su tropske prašume. One se prostiru na oko 7% ukupne površine Zemlje i u njima živi oko 90% svih vrsta organizama koji postoje u biosferi.

4. AGROBIODIVERZITET

Agro-biodiverzitet odnosi se na raznovrsnost biljnih i životinjskih vrsta koje se koriste u čovječijoj ishrani. Samo 7.000 biljaka (2,6% svih biljnih vrsta) koristi se u ljudskoj ishrani, vise od 95% svjetske populacije se hrani svinjskim, goveđim i živinskim mesom, dok samo deset vrsta ribe dominira globalnim ishranom tim mesom. 840 miliona ljudi na planeti dnevno ne

21

unese dovoljne količine namirnica, a broj tog dijela svjetske populacije povećava se iz dana u dan. To znači da će do 2020. godine količina proizvedene hrane morati da se poveća za 50%. Oko 90 miliona hektara svjetskog zemljista moraće da bude pretvoreno u poljoprivredna dobra do 2010. godine da bi se postigla globalna obezbeđenost hranom, a polovina tih površina trebalo bi da bude dobijena krčenjem šuma što će imati negativne posljedice po globalnu klimu i biodiverzitet. Opasnost za svijet danas predstavlja gubitak agro-biodiverziteta i to, pored ostalih faktora, zbog upotrebe pesticida, pa čak i đubriva. Upotreba pesticida i đubriva u poljoprivredi, zagađivanje tla otpadom iz atmosfere samo su neki od akutnih problema s kojim se suočava Evropa.

Šume i njihovo zemljiste obezbjeđuju osnovne ekološke funkcije kao što su zaštita vododjelnica (linije razdvajanja riječnih slivova), regulisanje režima vode, održavanje regionalne klime, čistog vazduha i staništa divljih životinja. One donose dobrobit ljudima kroz hranu, turizam, gorivo i drugo. Šume prekrivaju oko 1.900 miliona hektara u nerazvijenim zemljama, a od tog broja 720 miliona su tropske šume (čak 50% tropskih šuma nalaze se u Brazilu, Indoneziji i Demokratskoj Republici Kongo). Najveći gubitak šuma uzrokovan je drvnom industrijom, ilegalnom sječom i pretvaranjem šuma u obradive površine. Između 1980. i 1995. godine zemlje u razvoju su izgubile 200 miliona hektara šuma. Nestanak i degradacija tropskih šuma predstavljaće jedini veliki uzrok izumiranja živih vrsta za 50 godina5.

Poseban oblik zemljišta predstavljaju zaštićene površine (protected areas) koje su takvim proglašene s ciljem da bude zaštićena osjetljiva životna sredina, životinjski i biljni svijet, istaknuta posebna ljepota tih površina ili njihova turistička korist. Zaštićene površine su od velikog značaja jer održavaju biodiverzitet, rezervoari su kiseonika, čiste vode

U tropskim zemljama postoji oko 560 miliona hektara zaštićenih površina, od toga najviše u Africi i Južnoj Americi. U zaštićene površine spadaju prirodni rezervati, nacionalni parkovi, prirodni spomenici, zaštićena staništa i druge vrste zemljišta. Kada one obuhvataju najmanje dvije zemlje nazivaju se "parkovi mira". Glavnu štetu zemljištu na starom kontinentu nanose zagađenje tla i vazduha, erozija, salinizacija, prekomjerna urbanizacija i poplave, a za njegovu zaštitu ne postoji zajednička strategija EU, iako ti problemi svakog dana poprimaju sve veće razmjere, upozoreno je u jednom izvještaju Evropske komisije. U Italiji je, na primjer, 45 procenata obale izbetonirano, za Španiju naročit problem predstavlja isušivanje tla, a kada su u pitanju zemlje istočne Evrope kandidati za članstvo u EU na njihovim teritorijama izražena je erozija tla, 35 procenata zemljista Poljske je

5 ’ENCIKLOPEDIJA, Životna sredina i održivi razvoj’, Beograd 2003. ’’ECOLIBRI’’ & Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.

21

pretjerano kiselo, a u 40 procenata litvanskog zemljista zabilježena je visoka koncentracija teških metala6.

5. NEKOLIKO METODA POVE Ć ANJA AGROBIODIVERZITETA

5.1. Plodored

Plodored se uspostavlja na osnovu zahtjeva vrsta prema obradi zemljišta, đubrenju stajnjakom i predusjevu. Biološke specifičnosti povrća su osnov za izbor predusjeva (predkulture). Neko povrće se uspješno gaji posle velikog broja vrsta (naročito grašak), a za neke je sužen izbor predusjeva. Za bio-baštu je karakteristično gajenje dve ili više vrsta zajedno. Plodored je smjena vrsta u prostoru i vremenu. U bašti plodored omogućuje pravilno i racionalno đubrenje stajnjakom, smanjuje zakorovljenost, čuva plodnost zemljišta, sprečava pojavu istih bolesti i nagomilavanje štetočina.

Nasuprot plodoredu, ako se jedna ista vrsta gaji duže godina na istom zemljištu (monokultura), dolazi do narušavanja strukture i plodnosti zemljišta, povećava se opasnost od korova, bolesti, štetočina i toksina koje luči korjen. Povrće različito reaguje na gajenje u monokulturi. Tako je praziluk osetljiv na monokulturu, ali ima jak uticaj na naknadnu kulturu dok veoma slab uticaj imaju kupusnjače. Plodored se uspostavlja na osnovu zahtjeva vrsta prema obradi zemljišta, đubrenju stajnjakom i predusjevu. U odnosu prema đubrenju stajnjakom povrće djelimo u tri grupe: I grupa vrste koje se obično đubre stajnjakom (vrežaste vrste, kupusnjače, paradajz, paprika, plavi patlidžan, celer, praziluk, bijeli luk); II grupa vrste sa manjim zahtjevom za stajnjakom i često se gaje druge godine posle unšenja stajnjaka (korjenaste vrste, crni luk, salata, spanać, rotkva, rotkvica); III grupa su vrste koje obogaćuju zemljište azotom (grašak, boranija-pasulj, bob). U tropoljnom plodoredu prvo polje uvek zauzimaju vrste iz I grupe, drugo polje iz II, a treće polje vrste iz treće grupe. Njihovom smjenom dobija se trogodišnji ciklus gajenja povrća. Na odvojenom dijelu bašte gaje se višegodišnje vrste (špargla, rabarbara, vlasac, kiseljak i dr.). Biološke specifičnosti povrća su osnov za izbor predusjeva (predkulture). Neko povrće se uspješno gaji posle velikog broja vrsta (naročito grašak), a za neke je sužen izbor predusjeva.

5.1.1. Intenzivni plodored

Specifičnost povrtnjaka su intenzivni plodored i mješane vrste. Intenzivni plodored oslanja se na princip tropoljnog povrtarskog plodoreda. Kod njega se u toku jedne vegetacione sezone ili godine, na istom zemljištu uzastopno, a nekad i istovremeno, gaji više vrsta povrća. To znači da se

6 http://www.ekoforum.org.yu/index/default.asp

21

odmah po skidanju jedne vrste sije ili sadi druga. Intenzivni plodored je moguć zbog različite dužine vegetacije povrća, razlika u zahtjevima za toplotom i otpornosti na niske temperature. U intenzivnom plodoredu razlikujemo predkulturu (najčešće neka rana proljećna ili ozima vrsta kao što su salate, spanać, rotkvica, grašak, rani krompir, mladi luk); glavnu kulturu koja ima najdužu vegetaciju (paprika, kupus, crni luk) i naknadnu kulturu koja se gaji posle glavne kulture (salata, spanać, mladi luk). Za bio-baštu je karakteristično gajenje dvije ili više vrsta zajedno i to: red do reda, naizmjenično u istom redu, cik-cak u dva reda. Za mješane kulture koriste se vrste različite visine, različite bujnosti, ali i sličnih zahteva za toplotom, vodom, svjetlošću i hranivima. Osnov za uspješno gajenje mješanih vrsta je njihova međusobna trpeljivost (alelopatija). Poznate mješane vrste su mrkva i crni luk, salata i crni luk. Broj kombinacija zavisi od bioloških svojstava povrća i uslova gajenja.

Kao mješavina mogu se gajiti visoke i niske biljke, biljke duge i kratke vegetacije, biljke sličnih potreba prema toploti, vodi i svjetlosti, biljke plitkog i dubokog korjena, bujne i manje bujne vrste, a najbitnije je da su to vrste koje uspjevaju jedna pored druge. Broj redova mješanih vrsta zavisi od tipa leje. Na baštenskoj i visokoj leji veoma su uspješne kombinacije mješanih vrsta različite dužine vegetacije. U takvoj kombinaciji na leji se stalno smjenjuju povrtarske i začinsko-lekovite biljke i biljke za zelenišno đubrivo. Tako se na baštenskoj leji može istovremeno gajiti više vrsta povrća, ali je moguće i njihovo smjenjivanje u toku godine. Broj mješanih vrsta i broj smjena povrća u toku godine veći je na uzdignutoj leji. Poznavanje svojstava biljaka da dobro ili loše uspjevaju jedna pored druge značajno je ne samo u bašti već i na njivi. Tako, na primjer, red paprike uz red paradajza uvek je slabijeg porasta od ostalog usjeva paprike. Negativan efekat se u bašti umanjuje razmakom između leja7.

5.2. Zdru ženi usjevi

Istodobno gajenje dviju ili više biljnih vrsta na istoj površini naziva se konsocijacija useva. Svaka biljka je aktivan faktor staništa a to vrijedi i za poljoprivredne vrste. Svojim dijelovima biljka horizontalno i vertikalno zauzimaju prostor tvoreći veći ili manji habitus. U nadzemnim dijelovima biljke nastaje proces fotosinteze, biljke iz atmosfere upijaju razne materije, a izlučuju materije koje kiša ispire (alohtone supstance). Korenjem biljka prima vodu, hranjiva i kiseonik, ali s druge strane izlučuje čitav niz materija (organske kiseline, šećere, aminokiseline, ugljendioksid) kao i fitoncide koje štete mikorganizmima zemljišta i koline (alelopatike) koje djeluju na korjenje drugih biljaka. Na biljke takođe deluju mikroorganizmi a ovi dalje antibioticima deluju jedni na druge u zemljištu. Na prirodnim staništima postoje prikazani odnosi ali su oni uravnoteženi. Za razliku od ovih, u

7 Prof. dr Branka Lazić"Povrtnjak-bašta zelena cele godine-Plodored, april 2006 godina

21

agrobiocenozi čovjek sam bira odnosno kombinuje usjeve za gajenje na istoj površini u konsocijaciji.Za uspješnu konsocijaciju ili združivanje useva ne sme između partnera postojati negativna alelopatija niti sekreti korjenja koji negativno djeluju na korisne mikroorganizme u zemljištu. U združenom usjevu, partneri ne smeju doći u konkurentne odnose u primanju edafskih vegetacionih faktora. Nadalje, biljke nadzemnim organima ne smiju ometati druge biljke u primanju atmosferskih vegetacionih faktora, niti smije doći do štetnog uticaja alohtonih materija.

5.2.1. Za što združeni usjevi

Bolje iskorištavanje iste proizvodne površine je jedan od najvažniji razloga. Postoji nekolikooblika iskorišćavanja proizvodne površine.

a) Ekstenzivna polikultura se primjenjuje gde obradivih površina ima malo ili je bonitetna vrednost zemljišta slaba. Gajenje biljaka je na niskom tehničkom nivou, a preteže konsocijacija jednogodišnjih ratarskih ili povrtnih usjeva.b) Intenzivna polikultura je češći oblik konsocijacije u povrtarstvu nego u ratarstvu, a tome pomaže kraći period vegetacije većine povrtnih usjeva. U ratarstvu ima primjera ovakve konsocijacije kao što je sjetva tikava, pasulja ili siderata u kukuruz.c)Iskorištavanje slobodnog prostora u nasadima drvenastih usjeva i šumskog drveća gdje postoji nekoliko mogućnosti. U prvom slučaju, nakon sadnje drvenastih usjeva (voćaka, vinove loze i šumskog drveća) kombinuju se ratarski i povrtni usjevi. Druga mogućnost je da se u vrlo širokim redovima maslinjaka trajno siju neki ratarski ili povrtni usjevi, i treći mogući oblik konsocijacije je da se između redova vinove loze takođe sijuratarski i povrtni usevi (interkalarni usjev).

Pozitivno djelovanje na plodnost zemljišta u smislu nakupljanja trajnog humusa i stimulativnog uticaja na rad korisnih mikroorganizama u zemljištu. Školski je primjer konsocijacije trava i leguminoza. Trave obogaćuju humusom površinsko sloj zemljišta, a leguminoze prodiru duboko u zemljište i stvaraju vrijedan humus uskog odnosa ugljenika i azota.

Povoljno djelovanje jednog partnera na drugog. Ovde se ne radi o pozitivnoj alelopatiji, nego o korjenskim izlučevinama koje s korisnim učinkom prima drugi partner. Među najpoznatije primjere, pripada konsocijacija leguminoze s drugim usjevima, jer leguminoze izlučuju azotna jedinjenja (aminokiseline). Time one još za života poboljšavaju azotnu ishranu neleguminoznih usjeva. To vrijedi za konsocijaciju trave i djeteline, strnih žitarica i leguminoza.

21

Iskorišćavanje rubnog uticaja na partnere u konsocijaciji. Rubne biljke imaju veći vegetacioni prostor što se odnosi na korjenov sistem i nadzemne dijelove, a time imaju veće mogućnosti u primanju edafskih (voda i hrana), i atmosferski činioca. Kao posljedica položaja u rubnim redovima, biljke u njima imaju bujniji rast i u skladu s time veći prinos. Kada dođđe do pojačanog rasta i razvoja biljaka u rubnim redovima, govorimo o fenomenu ruba ili efektu rubnog reda. Polazeći od postavke o rubnom efektu, organizovane su konsocijacije jednogodišnjih usjeva. One su poznatije u gajenju povrtnih usjeva nego u ratarstvu. U ratarstvu konsocijacija usjeva se naziva još združena sjetva. Ovde postoje znatne razlike u habitusu biljaka koje ulaze u združenu sjetvu, zatim u terminima sjetve, ritmu porast, vremenu nastupa kritičnog perioda razvoja (razlike u utrošku vode i biljnih hranjiva, u intenzitetu svjetla), razmacima sjetve, zahvatima njege, fitozaštiti itd. U praksi se pokazalo da su konsocijacije pšenice i kukuruza te šećerne repe i kukuruza nepovoljne, a kukuruza i soje, kukuruza i krompira, kukuruza i paprike povoljne. Od navedenih najslabija je konsocijacija kukuruza i šećerne repe, jer kod užih pojaseva raste jalovost kukuruza, a kod šećerne repe manji je sadržaj šećere.

Zaštitna uloga jednog prema drugom usjevu u konsocijaciji, ostvaruje se kada jedan usjev većeg habitusa stvara povoljna mikroklimat u kojem počinje život drugog usjeva manjeg habitusa ili kasnije sjetve. Jeda od primjera je zaštitna uloga strnih žitarica s prema usijanim djetelinama čiji je početak aktivnog rasta spor i pri tome su veoma osjetljive na nepovoljne vremenske prilike.

Dobijanje prinosa boljeg kvaliteta je posebno izraženo kod konsocijacije trava i djetelina. Trave su bogate ugljenhidratima a djeteline proteinima. Takva se masa lakše i bolje suši a i manja je opasnost od nadimanja stoke.

Bolje iskorišćavanje vegetacionog prostora se dijelom odnosi na zaštitnu ulogu partnera u konsocijaciji a dijelom na bolje iskorišćavanje proizvodne površine. Naime, nakon skidanja zaštitnog usjeva, drugi partner počinje rasti i razvijati se znatno ojačan. Osim konsocijacije strnih žitarica i djetelina, poznata je kombinacija ječma i šargarepe, paradajza i krompira, paradajza, cvetače i salate itd.

Povećanje sigurnosti gajenja jednog usjeva na granici areala njegova gajenja. Ovde se radi o konsocijaciji srodnih biljnih vrsta. Najviše su poznate konsocijacije strnih žitarica na granici gajenja manje prilagodljivih usjeva. Primjer toga je konsocijacija pšenice i raži u ekološkim uslovima nepovoljnim za pšenicu, a poznata je kao suražica8.

8 Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO

21

6. STANJE U BOSNI I HERCEGOVINI

U skladu sa principima Konvencije o biološkoj raznolikosti, biodiverzitet BiH se temelji na raznolikosti gena, raznolikosti vrsta i raznolikosti ekosistema i pejzaža. Specijski diverzitet (diverzitet vrsta) odlikuje se najvišim stepenom endemičnosti na prostoru Evrope. Osim specijske, diverzitet BiH se odlikuje i izuzeno visokim stepenom pejzažne raznolikosti u koju su integrirani i svi oblici geološke i biološke različitosti u najširem smislu. Bosna i Hercegovina je bogata biološkom raznolikošću, između ostalog, iz razloga što pripada trima različitim geološkim i klimatskim regijama: Mediteranska regija,Eurosibirska-boreoamerička regija, Alpska-visokonordijska regija.

Upravo na području BiH nalaze se brojni razvojni endemni centri, te centri reliktnosti – refugijumi tercijarne flore i faune, koja se upravo u specifčnim klimatskim uslovima održala i do danas. Uzevši u obzir broj vrsta (S) i relativno malu površinu zemlje (A) – S/A odnos – Bosna i Hercegovina spada među najbogatije zemlje u Evropi. Čak 30% ukupne endemične fore Balkana (1.800) vrsta se nalaze u BiH. BiH također raspolaže izuzetno visokim stepenom diverziteta biotopa. Tome doprinosi specifčna orografja, geološka podloga, hidrologija i ekoklima.Niže je navedena Procjena diverziteta u BiH prema skupinama (Strategija zaštite okoliša FBiH, 2007.)

1100 Vrsta alga,500 vrsta mahovina, 70 vrsta papratnjača, 4100 vrsta sjemenača, Više od 100 vrsta riba, 20 vrsta vodozemaca, 35 vrsta gmizavaca, 320 vrsta ptica, 80 vrsta sisara, Oko 10 000 vrsta beskičmenjaka, Oko 1400 vrsta gljiva, Oko 300 vrsta lišajeva, više hiljada nedovoljno poznatih prokariota

Geološka raznolikost predstavlja raznovrsnost formi stijena i njihovih konstituenata minerala, reljefa, hidrogeoloških oblika i drugih determinanti stvarnih i potencijalnih biotopa određenog prostora. Imajući u vidu površinu zemlje, te broj do sada utvrđenih geoloških rariteta, BiH spada u red najraznovrsnijih zemalja u Evropi. Iako pod izraženim antropogenim uticajem georaznolikost je još uvijek lokalno očuvana pa je treba staviti pod odgovarajući sistem održivog upravljanja. Geološka raznolikost Federacije BiH je temeljna determinanta visokog stepena raznolikosti staništa, odnosno biotopa. Kao posljedica koegzistencije i visokog nivoa interakcija između

21

biološke i geološke raznolikosti, na čitavom prostoru BiH je prisutan i visok stepen pejzažnih raznolikosti.

Uvažavajući biogeografske i fzičko-geografske specifčnosti mogu se razlikovati slijedeći tipovi pejzaža:Mediteranski pejzaži, Supramediteranski pejzaži, Mediteransko-montani pejzaži, Pripanonski pejzaži, Planinski pejzaži;

Poseban pečat unikatnosti prostoru BiH daju specifčni pejzaži koji su karakteristični za ukupni diverzitet i prema kojima se vrši identifkacija ekosistema sa visokim prirodnim vrijednostima:

Visokoplaninski pejzaži sa dominacijom ekosistema planinskih livada ili rudina, planinskih točila ili sipara, pukotina stijena, baziflnih treseta, te pretplaninskih ekosistema klekovine bora, bukve, munike, smrče i jele;

Raznoliki i polidominantni pejzaži u refugijumima Bosne i Hercegovine:a. pejzaži reliktnih borovih šuma na dolomitima i ofolitskoj zoni sa ekosistemima ilirskog bora, munike,b. pejzaži reliktno-refugijalnih ekosistema u kanjonima i klisurama Une, Sane, Neretve, Bosne i Drine, u kojima je sadržan najveći diverzitet ekosistema, zajednica, staništa, vrsta, te geoloških formi;

Močvarni pejzaži (Hutovo Blato, Buško Blato, Bardača), planinska jezera Kupreške visoravni, Bjelašnice, Prenja, Čvrsnice, Šatora, te močvarna planinska područja u obliku ostrva (Vranica, Zvijezda).

Složeni ekosistemi kraških polja i polja u kršu (Grahovsko, Livanjsko, Glamočko, Kupreško, Šuićko, Grudsko, Posuško, Dugo polje, Mostarsko blato, Ljubuško, Stolačko i zapadni dio Popovog polja sa hidrogeološkim i morfološkim fenomenom – pećinom Vjetrenicom) Na osnovu Strategije zaštite okoline FBiH generalno se mogu izdvojiti sljedeće karakteristike biološke i pejzažne raznolikosti: visok stepen specijske, genetičke i ekosistemske raznolikosti; visok stepen očuvanosti cjelina pejzažne raznolikosti od evropskog i globalnog značaja; značajan stepen promjena u odnosu na distribuciju i sastav klimatogenih ekosistema; izražen trend gubitka biološke i pejzažne raznolikosti, uslovljen antropogenim uticajima;

21

Prirodno naslijeđe BiH podrazumijeva dijelove prirodnog okruženja koji su izdvojeni i prepoznati kao područja od visokog značaja te kao takvi zaštićeni zakonskim aktima. Ukupna površina pod zaštitom je veoma niska i ne odgovara prirodnim potencijalima koje BiH posjeduje. Čak ni ona područja koja posjeduju određeni stepen zaštite ne ostaju pošteđena raznih antropogenih destruktivnih aktivnosti. Stoga nije rijetkost da se u zaštićenim područjima, pod izgovorom „održivog“ razvoja, grade energetski objekti, otvaraju kamenolomi, vrše neprimjerene sječe itd.

Osnovni elementi koji utiču na gubitak biološke raznolikosti su: konverzija staništa, prekomjerna eksploatacija prirodnih resursa, zagađenje, invazivne vrste, uticaj klimatskih promjena, ekološka svijest.

Istovremeno, značajan stepen ugroženosti biološke i pejzažne raznolikosti ogleda se kroz sljedeće identifikovane karakteristike: kritično ugrožene vrste / staništa / ekosistemi / pejzaži od lokalnog i globalnog značaja; staništa i ekosistemi sa velikim brojem endemičnih i reliktnih vrsta ili ugroženih vrsta ili sa visokom stopom bogatstva biološke raznolikosti; ekosistemi sa značajnom ekonomskom i ekološkom vrijednošću; pejzaži sa značajnom biološkom i kulturnom raznolikošću;

Iako u Bosni i Hercegovini ne postoji državna agencija koja bi se bavila pitanjima okoline Vlade Entiteta su sarađivale po pitanju zajedničkih interesa kroz Koordinacioni odbor za okolinu koji je formiran sredinom 1998. godine. Osnivanjem međuentitetskog tijela za zaštitu okoline 2006. godine prestao je sa radom Koordinacioni odbor za okolinu, a treba pomenuti da od 2002. g. na nivou BiH, postoji i Upravni komitet za zaštitu okoline i održivi razvoj. Prema Zakonu o ministarstvima i upravi BiH, Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH je odgovorno (u saradnji sa entitetskim ministarstvima) za izvršavanje međunarodnih obaveza na području BiH. Zakonom o ministarstvima i drugim tijelima uprave BiH (Službeni glasnik BiH br. 5/03) se ovom ministarstvu daje izmedju ostalog “nadležnost za prirodne resurse, energetiku i okolinu”.

21

7. ZAKLJU Č AK

Očuvanje kvaliteta životne sredine je neophodan preduslov opstanka živih bića. Poljoprivreda kao temeljna ljudska aktivnost s ciljem proizvodnje hrane,treba biti usklađena s karakteristikama okoline i pored proizvodnje hrane kao glavnog cilja, treba nastojati očuvati i povećati prirodni potencijal plodnosti tla, pridonijeti očuvanju kakvoće vodenih resursa i smanjivanju emisije stakleničkih plinova i različitih onečiščivača zemljišta, vazduha i vode. U uslovima zdravog okruženja moguće je uzgajati biljke poželjne kakvoće (poželjan hemijski i elementarni sastav) i zadovoljavajućeg prinosa (akumulisane organske supstance), što se naročito odnosi na biljne vrste koje su izvor poželjnih sastojaka za kvalitet hrane. Biljni proizvodi visoke vrijednosti, čija je proizvodnja kontrolisana, ne smiju sadržavati štetne sastojke iznad dozvoljenih granica te trebaju imati zadovoljavajući kvaliteti (shelf life) do konzumacije. Na svjetskom tržištu postaje sve traženija tzv. funkcionalna hrana, koja svojim povećanim sadržajem za zdravlje korisnih komponenata (npr. antioksidansi, poželjan proteinski i masno-kiselinski sastav) doprinosi prevenciji i smanjivanju rizika od mnogih savremenih oboljenja, poput karcinoma, kardiovaskularnih i neuroloških oboljenja.

Poljoprivreda je kroz istoriju, gotovo u svim zemljama zapostavljena i omalovažavana, kao manje vrijedna ljudska djelatnost. Dok su donedavno države EU-a stimulisale proizvođača na što veću proizvodnju putem subvencija za mineralna gnojiva, pesticide, sjeme, gorivo i slično, danas ih ograničavaju nizom propisa čiji je glavni zadatak zaustaviti prekomjernu proizvodnju i izdatak iz EU budžeta. Posljedica toga je pad broja aktivnih poljoprivrednika u državama EU te poljoprivrednici čine svega 6% ukupnog broja stanovnika. Poseban problem je u Bosni i Hercegovini visoka prosječna starost poljoprivrednog proizvođača (preko 50 godina) i nedovoljna obučenost.

Poljoprivreda 20. vijeka imala je vrlo intenzivan razvoj:do 1960. godine – industrijalizacijaoko 1960. godine – kulminacija intenzivne poljoprivredeoko 1970. godine – početak borbe za ekološke ciljeveoko 1980. godine – aktueliziranje održivog razvoja prema ekološkim načelima.

Održiva poljoprivreda (Sustainable Agriculture) temelji se na zaštiti zemljišta, vode, biljne i animalne raznovrsnosti, uz primjenu odgovarajućih tehničkih mjera i postizanje ekonomske opstojnosti te socijalnu prihvatljivost.

Održiva poljoprivreda ima slijedeće ciljeve:održati ili povećati plodnost zemljištamanjiti rizike za okolinu održati dostignuti nivo i trend rasta proizvodnje

21

Za ispunjenje tih ciljeva neophodno je poznavanje kompleksnih odnosa koji vladaju u agroekosistemu na svim nivoima, kako bi se mogle pravovremano primijeniti odgovarajuće mjere.

8. LITERATURA

1. mr Dragan Rahovic, dr Milovan Pusic, mr Slavica Colic, Tipovi zemljišta,

septembar 2009 godine

2. Prof. dr Branka Lazić"Povrtnjak-bašta zelena cele godine-Plodored, april

2006 godina

3. Vidojević Dragana, Planiranje poljoprivredne proizvodnje sa aspekta

zaštite ekosistema, 2001 godina

4. ENCIKLOPEDIJA, Životna sredina i održivi razvoj’, Beograd 2003.

’’ECOLIBRI’’ & Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.

5. Prof. dr Ilija Komljenović OPŠTE RATARSTVO

6. http://www.golija.rs/index.php/ekologija.html

7. http://sr.wikipedia.org/sr-el/Агроекосистем

8. http://www.ekoforum.org.yu/index/default.asp

21