afganistan öğrencilerinin din alnlayışı

8/6/2019 afganistan rencilerinin din alnlay

1/235

T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE VE DN BLMLER (DN SOSYOLOJS)

ANABLM DALI

NVERSTE RENCLERNN DN ANLAYII

(AFGANSTAN-KABL NVERSTES RNE)

DOKTORA TEZ

Abdullah MOHAMMAD

Ankara, 2010


2/235


3/235


4/235

T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE VE DN BLMLER (DN SOSYOLOJS)

ANABLM DALI

NVERSTE RENCLERNN DN ANLAYII

(AFGANSTAN-KABL NVERSTES RNE)

DOKTORA TEZ

Abdullah MOHAMMAD

DANIMANProf. Dr. Niyazi AKYZ

Ankara, 2010


5/235

II

TABLOLAR VE EKLLER ......................................................................................... VIKISALTMALAR ......................................................................................................... XIIINSZ ........................................................................................................................ XIV

GR ................................................................................................................................ 11. ARATIRMANIN KONUSU VE PROBLEM....................................................... 12. ARATIRMANIN AMACI VE NEM .................................................................73. ARATIRMANIN HPOTEZLER .........................................................................94. ARATIRMANIN KAPSAM VE SINIRLARI ..................................................... 115. ARATIRMANIN YNTEM............................................................................... 12

5.1. Aratrmann Modeli ....................................................................................... 125.2. Aratrmann Evreni ve rneklemi ................................................................. 135.3. Veri Toplama Aracnn Hazrlanmas ............................................................. 155.4. Veri Toplama Aracnn Geerlik ve Gvenirlii ............................................ 175.4.1. Geleneksel ve Siyasal-slamc Din Anlayna Ynelik lein

Geerlilii ve Gvenirlii ...................................................................................... 185.4.2. Modernist Din Anlayna Ynelik lein Geerlilii ve Gvenirlii ...... 205.5. Verilerin Analizi ............................................................................................. 22

BRNC BLM .......................................................................................................... 24ARATIRMANIN KURAMSAL EREVES ............................................................ 241.Din ve Toplum ............................................................................................................. 24

1.1.Dinin Anlam ve Sosyolojik Tanm ..................................................................... 241.2. Din ve Toplum likisi ......................................................................................... 311.3. Geleneksellik ........................................................................................................ 361.4. Modernleme ........................................................................................................ 401.5. Dinin Siyasallamas ve Siyasal slam ................................................................. 48

2. Din Anlay ................................................................................................................ 532.1. Din Anlaynn Tanm ....................................................................................... 532.2. Din Anlaynn Oluum Evreleri ........................................................................ 54

2.2.1. ocukluk a.............................................................................................. 542.2.2. Ergenlik a ............................................................................................... 562.2.3. Yetikinlik a ........................................................................................... 59

3. Din Kurumunun Toplumsal levleri .......................................................................... 603.1. Zihniyet Kazandrma levi .................................................................................. 603.2. Btnletirme ve Dzenleme levi ..................................................................... 623.3. Merulatrma ....................................................................................................... 64

KNC BLM ............................................................................................................. 65AFGANSTAN VE KABL BLGES HAKKINDA GENEL BLG VERNEKLEM GRUBUNUN OLGUSAL KML ...................................................... 651. Afganistan ................................................................................................................... 65

1.1. Tarihi Durum ........................................................................................................ 651.2. Corafi Durum ..................................................................................................... 691.3. Dini ve Sosyo - Kltrel Yap.............................................................................. 71

2. Kabil ............................................................................................................................ 722.1. Tarihi Durum ........................................................................................................ 722.3. Dini ve Sosyo - Kltrel Yap.............................................................................. 74

2.3.1. rneklem Grubunun Mensup Olduu Mezhebe Gre Dalm.................. 76


6/235

III

2.3.2. rneklem Grubunun Dindarlk Durumuna Gre Dalm .......................... 772.3.3. rneklem Grubunun Namaz Klma Durumuna Gre Dalm ................... 782.3.4. rneklem Grubunun Oru Tutma Durumuna Gre Dalm...................... 80

2.3.5. rneklem Grubunun Dini Hayatnn Durumuna Gre Dalm ................. 813. Yerleim Birimi ........................................................................................................... 833.1. rneklem Grubunun Yerleim Birimlerine Gre Dalm ................................. 833.2. rneklem Grubunun Doum Yerlerine Gre Dalm ....................................... 85

4. Demografik Yap......................................................................................................... 864.1. Etnik Durumu ....................................................................................................... 86

4.1.1 rneklem Grubunun Kimliklere gre Dalm ............................................ 894.2. Nfus Durumu .......................................................................................................... 904.3. rneklem Grubunun Demografik zellikleri .......................................................... 92

4.3.1. rneklem Grubunun Cinsiyete Gre Dalm ................................................. 924.3.2. rneklem Grubunun Yaa Gre Dalm ........................................................ 93

4.3.3. rneklem Grubunun Medeni Durumuna Gre Dalm .................................. 945. Ekonomik Durumu ...................................................................................................... 95

5.1. rneklem Grubunun Ailesinin Ekonomik Durumuna Gre Dalm ................. 966. Eitim Durumu ........................................................................................................... 97

6.1. rneklem Grubunun Fakltelere gre Dalm .................................................. 996.2. rneklem Grubunun Snflara Gre Dalm.................................................... 1006.3. rneklem grubunun Din Eitimine Gre Dalm ........................................... 101

NC BLM ...................................................................................................... 103ARATIRMANIN BULGULARI VE YORUMLARI ................................................ 1031. niversite rencilerinin Din Anlayna Ynelik Tutumlara Etki Eden Faktrler 103

1.1. Cinsiyete Gre Din Anlay .............................................................................. 1031.1.1. Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlayna Sahip Olanrencilerin Cinsiyete Gre Dalm ................................................................. 1031.1.2. Modernist Din Anlayna Sahip Olan rencilerin Cinsiyete GreDalm ............................................................................................................... 105

1.2. Yaa Gre Din Anlay ..................................................................................... 1061.2.1. Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlayna Sahip Olan rencilerinYaa Gre Dalm ............................................................................................. 1061.2.2. Modernist Din Anlayna Sahip Olan rencilerin Yaa Gre Dalm. 107

1.3. Doum Yerlerine Gre Din Anlay ................................................................. 1081.3.1. Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlayna Sahip Olan rencilerin

Doum Yerlerine Gre Da

l

m

......................................................................... 1081.3.2.Modernist Din Anlayna Sahip Olan rencilerin Doum YerlerineGre Dalm ...................................................................................................... 108

1.4.Medeni Durumlarna Gre Din Anlay............................................................ 1091.4.1.Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlayna Sahip Olan rencilerinMedeni Durumlarna Gre Dalm .................................................................... 1091.4.2. Modernist Din Anlayna Sahip Olan rencilerin Medeni DurumlarnaGre Dalm ...................................................................................................... 110

1.5. Snflara Gre Din Anlay ................................................................................... 1111.5.1. Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlayna Sahip Olan rencilerinSnflara Gre Dalm........................................................................................ 111


7/235

IV

1.5.2. Modernist Din Anlayna Sahip Olan rencilerin Snflara GreDalm ............................................................................................................... 112

1.6. Mezheplere Gre Din Anlay ......................................................................... 112

16.1. Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlayna Sahip Olan rencilerinMezheplere Gre Dalm................................................................................... 1121.6.2. Modernist Din Anlayna Sahip Olan rencilerin Mezheplere GreDalm ............................................................................................................... 113

1.2.Yerleim Birimlerine Gre Din Anlay ............................................................ 1141.2.1. Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlayna Sahip Olan rencilerinYerleim Birimlerine Gre Dalm ................................................................... 1141.2.2. Modernist Din Anlayna Sahip Olan rencilerin Yerleim BirimlerineGre Dalm ...................................................................................................... 117

1.3. Fakltelere Gre Din Anlay ........................................................................... 1201.3.1. Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlayna Sahip Olan rencilerin

Fakltelere Gre Dalm ................................................................................... 1201.3.2. Modernist Din Anlayna Sahip Olan rencilerin Fakltelere GreDalm ............................................................................................................... 123

1.4. Gelir Durumuna Gre Din Anlay ................................................................... 1251.4.1. Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlayna Sahip Olan rencilerinGelir Durumlarna Gre Dalm ........................................................................ 1251.4.2. Modernist Din Anlayna Sahip Olan rencilerin Gelir DurumlarnaGre Dalm ...................................................................................................... 128

1.5. Dindarlk Durumlarna Gre Din Anlay ........................................................ 1301.5.1. Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlayna Sahip Olan rencilerinDindarlk Durumlarna Gre Dalm................................................................. 1301.5.2. Modernist Din Anlayna Sahip Olan rencilerin DindarlkDurumlarna Gre Dalm ................................................................................. 132

1.6. Kimlik Durumlarna Gre Din Anlay ............................................................. 1351.6.1. Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlayna Sahip Olan rencilerinKimlik Durumlarna Gre Dalm..................................................................... 1351.6.2. Modernist Din Anlayna Sahip Olan rencilerin Kimlik DurumlarnaGre Dalm ...................................................................................................... 137

2. niversite rencilerine Gre badet ....................................................................... 1402.1. Faklteler ve Namaz Klma Durumlar.............................................................. 1402.2. Faklteler ve Oru Tutma Durumlar................................................................. 141

3. niversite rencilerin fade Ettikler Kimlik Durumlar

na Gre badet ................. 1433.1. niversite rencilerin Kimlik Algs ve Namaz Klma Durumlar ................. 1433.2. niversite rencilerin Kimlik Algs ve Oru Tutma Durumlar .................... 145

4. niversite rencilerinin Din Anlaynn eitli Boyutlarna Ynelik Tutumlar .. 1474.1. Din Adan ntihar Saldrsnn Haram Olmas.................................................. 1474.2. Din Adan Kadnn Bir Yerinde almas................................................... 1484.3. Din Adan Elence Amacyla Kt Oynamas................................................ 1484.4. Doru yolu Bulmada Vahy ve Akl Birbirlerini Tamamlar ............................... 1494.5. Dinin Reforma htiyac ...................................................................................... 1504.6. Mslman Bir Kadnn Mslman Olmayan Biriyle Evlenmesi ....................... 1504.7. Milli ve Kltrel Deerlere nem Verilmesi .................................................... 151


8/235

V

4.8. Dine nem Verdii Kadar Milliyete de nem Verilmesi ................................. 1524.9. lke ve Milliyeti in Savamann Meruluu .................................................. 1534.10. Din Adan Organ Naklinin Caiz Olmas ........................................................ 154

4.11. Dier Din Mensuplarna Hogr Davranlmas ............................................. 1544.12. Allahn Varl ve Tekliine nanmak ............................................................ 1554.13. Ahiret Hayatnn Gereklii ............................................................................. 1564.14. Din Adan Sakal Brakmak Snnettir ............................................................. 1564.15. Cennetin Sadece Mslmanlara Mahsus Olmas ............................................. 1574.16. Din Adan Bartsnn Farz Olmas............................................................ 1584.17. Seimlerde Dindarnsanlara Oy Verilmesi ..................................................... 1594.18. Hz. Peygambere Uymann art Olmas ........................................................... 1604.19. slam Bakalarna Anlatmak nemli Grevlerinden Biri Olmas ................. 1614.20. Kurandaki Hkmlerin Her ada Geerli Olmas ...................................... 1624.21. Herey Allahn Takdiriyle Olmas ................................................................ 162

4.22. Dini nem Veren Bir Partinin lke Ynetimine Gelmesi .............................. 1634.23. Mslmann Baka Bir Dine Girdiinde Mrtet Olmas................................ 1644.24. Depremin, Allahn Gnderdii Bir Azap Olmas ........................................... 1654.25. Bir Mslman in Mezhebin Gerekli Olmas................................................. 1664.26. Dini in Savaman Meru Olmas ................................................................. 1674.27. Bir Mslman in Ahiretin nemli Olmas ................................................... 1674.28. Kadnn Sesi Erkee Haram Olmas ................................................................ 1684.29. Din Adan Kadnla Tokalamann Caiz Olmamas ........................................ 1694.30. Dini Olmayan TV. Programlarna bakmak Caiz Olmamas ............................ 169

5. niversite rencilerin Din Anlayna Ynelik Tutumlarn Derecelendirmesi ..... 170DEERLENDRME VE SONU ................................................................................ 175KAYNAKA ................................................................................................................ 183EKLER .......................................................................................................................... 203

EK. I: TRKE ANKET FORMU .......................................................................... 203EK. II. FARSA ANKET FORMU ......................................................................... 210

ZET ............................................................................................................................ 216SUMMARY .................................................................................................................. 217


9/235

VI

TABLOLAR VE EKLLER

Tablo 1- niversite rencilerinin Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaylei KMO ve Bartletts Testi ...18

Tablo 2- Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlay leinin Faktr Analiz

Sonular...18

Tablo 3- niversite rencilerinin Modernist Din Anlay lei KMO ve

Bartletts Testi ..20

Tablo 4- Modernist Din Anlay

leinin Faktr Analiz Sonular

...20Tablo 5- Din Anlaynn Evreleri .59

Tablo 6- rneklem Grubunun Mensup Olduu Mezhebe Gre Dalm.74

Tablo 7- rneklem Grubunun Dindarlk Durumuna Gre Dalm.75

Tablo 8- rneklem Grubunun Namaz Klma Durumuna Gre Dalm .77

Tablo 9- rneklem Grubunun Oru Tutma Durumuna Gre Dalm 78

Tablo 10- rneklem Grubunun Dini Hayatnn Durumuna Gre Dalm 80

Tablo 11- rneklem Grubunun Yerleim Birimlerine Gre Dalm . 82

Tablo 12- rneklem Grubunun Doum Yerlerine Gre Dalm ... 83

Tablo 13- rneklem Grubunun Kimliklere gre Dalm .. 88

Tablo 14- rneklem Grubunun Cinsiyete Gre Dalm 91

Tablo 15- rneklem Grubunun Yaa Gre Dalm ... 92

Tablo 16- rneklem Grubunun Medeni Durumuna Gre Dalm 93

Tablo 17rneklem Grubunun Ailesinin Ekonomik Durumuna Gre Dalm .. 95

Tablo 18- rneklem Grubunun Fakltelere gre Dalm .. 97

Tablo 19- rneklem Grubunun Snflara Gre Dalm . 99

Tablo 20- rneklem grubunun Din Eitimine Gre Dalm ... 100


10/235

VII

Tablo 21- Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Cinsiyete Gre t-Testi

Sonular 103

Tablo 22: Modernist Din Anlaynn Cinsiyete Gre t-testi Sonular ..105

Tablo 23: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Yaa Gre t-Testi

Sonular ... 106

Tablo 24: Modernist Din Anlaynn Yaa Gre t-Testi Sonular ...107

Tablo 25: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Doum Yerlerine Gre t-

Testi Sonular .. 108

Tablo 26: Modernist Din Anlaynn Doum Yerlerine Gre t-Testi Sonular ...108

Tablo 27: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Medeni Durumlarna Gre

t-Testi Sonular 109

Tablo 28: Modernist Din Anlaynn Medeni Durumlarna gre t-Testi Sonular

.110

Tablo 29: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Snflara Gre t-Testi

Sonular ... 111

Tablo 30: Modernist Din Anlaynn Snflara gre t-Testi Sonular . 112

Tablo 31: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Mezheplere Gre t-Testi

Sonular 112

Tablo 32: Modernist Din Anlaynn Mezheplere gre t-Testi Sonular .113

Tablo 33: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Yerleim Birimlerine Gre

Betimsel statistikleri .113

Tablo 34: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Yerleim Birimlerine Gre

Varyans Analizi (Anova) Sonular ..114

Tablo 35:Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlay Tutum lei Toplam

Puanlar ile Faklteler Arasndaki Korelasyon ..117

Tablo 36:Modernist Din Anlaynn Yerleim Birimlerine Gre Betimsel

statistikleri 117


11/235

VIII

Tablo 37: Modernist Din Anlaynn Yerleim Birimlerine Gre Varyans Analizi

(Anova) Sonular ..1118

Tablo 38: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Fakltelere Gre Betimsel

statistikleri ... 120

Tablo 39: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Fakltelere Gre Varyans

Analizi (Anova) Sonular 120

Tablo 40: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlay Tutum lei Toplam

Puanlar ile Faklteler Arasndaki Korelasyon . 122

Tablo 41: Modernist Din Anlaynn Fakltelere Gre Betimsel statistikleri ..128

Tablo 42: Modernist Din Anlaynn Faklteler Gre Varyans Analizi (Anova)

Sonular 123

Tablo 43: Modernist Din Anlay Tutum lei Toplam Puanlar ile Faklteler

Arasndaki Korelasyon ...123

Tablo 44: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Gelir Durumuna Gre

Betimsel statistikleri 125

Tablo 45: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Gelir Durumuna Gre

Varyans Analizi (Anova) Sonular .. 125


Puanlar ile Ailelerinin Gelir Durumlar Arasndaki Korelasyonu 127

Tablo 47: Modernist Din Anlaynn Gelir Durumuna Gre Betimsel statistikleri

.128

Tablo 48: Modernist Din Anlaynn Gelir Durumuna Gre Varyans Analizi


Tablo 49: Modernist Din Anlay Tutum lei Toplam Puanlar ile Ailelerinin

Gelir Durumlar Arasndaki Korelasyonu ..129

Tablo 50: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Dindarlk Durumlarna

Gre Betimsel statistikleri 130


12/235

IX

Tablo 51: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Dindarlk Durumlarna

Gre Varyans Analizi (Anova) Sonular ..130


Puanlar ile Dindarlk Durumlar Arasndaki Korelasyonu ...132

Tablo 53: Modernist Din Anlaynn Dindarlk Durumlarna Gre Betimsel

statistikleri 132

Tablo 54: Modernist Din Anlaynn Dindarlk Durumlarna Gre Varyans Analizi

(Anova) Sonular.. 133

Tablo 55: Modernist Din Anlay Tutum lei Toplam Puanlar ile DindarlkDurumlar Arasndaki Korelasyonu ...134

Tablo 56: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Kimlik Durumlarna Gre

Betimsel statistikleri .135

Tablo 57: Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlaynn Kimlik Durumlarna Gre

Varyans Analizi (Anova) Sonular ...135

Tablo 58: Modernist Din Anlaynn Kimlik Durumlarna Gre Betimsel

statistikleri 137

Tablo 59: Modernist Din Anlaynn Kimlik Durumlarna Gre Varyans Analizi


Tablo 60: Modernist Din Anlay Tutum lei Toplam Puanlar ile Kimlik

Durumlar Arasndaki Korelasyonu ...139

Tablo 61: niversite rencilerin Namaz Klma Durumlarna Gre Betimsel

statistikleri 140

Tablo 62: niversite rencilerin Namaz Klma Durumlarna Gre Varyans Analizi


Tablo 63: niversite rencilerin Oru Tutma Durumlarna Gre Betimsel

statistikleri 141


13/235

X

Tablo 64: niversite rencilerin Oru Tutma Durumlarna Gre Varyans Analizi


Tablo 65: niversite rencilerinin znel Kimlik Alglarnn Namaz Klma

Durumlarna Gre Betimsel statistikleri ...........................143

Tablo 66: niversite rencilerinin znel Kimlik Alglarnn Namaz Klma

Durumlarna Gre Varyans Analizi (Anova) Sonular 144

Tablo 67: niversite rencilerinin znel Kimlik Alglarnn Oru Tutma

Durumlarna Gre Betimsel statistikleri ...145

Tablo 68: niversite rencilerinin znel Kimlik Alglarnn Oru TutmaDurumlarna Gre Varyans Analizi (Anova) Sonular 146

Tablo 69: Dinimize gre intihar saldrs haramdr. 147

Tablo 70: Kadnn bir iyerinde almas dinimizce caizdir ..148

Tablo 71: Dinimize gre elence amacyla kt oynanmasnda saknca yoktur... 148

Tablo 72: Doru yolu bulmada Vahy ve akl birbirini tamamlar ...149

Tablo 73: Dinde reform yaplmaldr ..150

Tablo 74: Mslman bir kadnn, Mslman olmayan bir erkekle evlenmesi

dinimize gre caiz deildir .151

Tablo 75: Dini inanlarn yan sra milli ve kltrel deerlere de nem vermek

gerekir 152

Tablo 76: Bir insann dini kadar milliyeti de nemlidir ..152

Tablo 77: Bir Mslmann sadece lkesi ve milliyeti iin savamas merudur ...153

Tablo 78: Organ nakli dinimize gre caizdir .154

Tablo 79: Baka dinden ve mezhepten olan insanlara hogrl davranlmaldr .154

Tablo 80: Allahn varl ve birliine inanmak gerekir .155

Tablo 81: Ahiret hayat gerektir 156

Tablo 82: Sakal brakmak dinen snnettir ..156


14/235

XI

Tablo 83: Cennete girmek sadece Mslmanlara mahsustur ..157

Tablo 84: Barts dinimize gre farzdr, kadnn sann bir telinin bile erkee

gsterilmesi haramdr .158

Tablo 85: Seimlerde dindar insanlara oy vermek gerekir .159

Tablo 86:slama uygun bir hayat srmek iin peygambere uymakarttr 160

Tablo 87: Mslmann en nemli grevlerinden biri de slam dinini bakalarna

anlatmak ve retmektir 161

Tablo 88: Kurandaki hkmler, her ada geerlidir ...162

Tablo 89: Herey Allahn takdiriyle olur ..162

Tablo 90: Dini kurallara nem veren bir parti, lkenin bana gelmelidir ..163

Tablo 91: Bir Mslman baka bir dine girerse mrtet olur ...164

Tablo 92: Deprem, bir topluma Allahn gnderdii bir azaptr ..165

Tablo 93: Bir Mslman mutlaka bir mezhebe mensup olmal ..166

Tablo 94: Bir Mslman

n sadece dini iin savamas

merudur .....167Tablo 95: Bir Mslman iin asl olan Ahirettir .167

Tablo 96: Kadnn sesi erkee haramdr .....168

Tablo 97: Erkein kadnla tokalamas dinimize gre caiz deildir .169

Tablo 98: Dine hizmet etmeyen televizyon programlarna bakmak bir Mslman

iin caiz deildir. 169

Tablo 99: niversite rencilerin Din Anlayna Ynelik TutumlarnDerecelendirmesi... 170

Tablo 100: Din Anlay leindeki Maddelere Katlm Dzeylerinin

Derecelendirilmesi .171

ekil 1: rneklem Grubunun Mensup Olduu Mezhep ... 77

ekil 2: rneklem Grubunun Dindarlk Durumlar ...78


15/235

XII

ekil 3: rneklem Grubunun Namaz Klma Durumlar 80

ekil 4: rneklem Grubunun Oru Tutma Durumlar 81

ekil 5: rneklem Grubunun Dini Hayat .83

ekil 6: rneklem Grubunun Yerleim Birimleri 85

ekil 7: rneklem Grubunun Doum Yerleri .. 86

ekil 8: rneklem Grubunun fade Ettikleri Kimlikler 91

ekil 9: rneklem Grubunun Cinsiyeti 94

ekil 10: rneklem Grubunun Ya

. 95

ekil 11: rneklem Grubunun Medeni Durumlar ... 96

ekil 12: rneklem Grubunun Gelir Durumlar ... 98

ekil 13: rneklem Grubunun Okuduklar Faklteler 101

ekil 14: rneklem Grubunun Bulunduklar Snflar .102

ekil 15: rneklem Grubunun Dini renim Durumlar 103


16/235

XIII

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makaleA...F. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

B..E. : Boazii niversitesi Eitim Dergisi

Bkz. : Baknz

Bsk. : Bask

C. : Cilt

C....B. : Cumhuriyet niversitesi ktisadi ve dari Bilimler

C..S.B. : Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler

ev. : eviren

D.E..F. : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat FakltesiDer. : Dergi, Derleyen

DA : Diyanet slam Ansiklopedisi

E...F. : Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi

E..S.B.E. : Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Ed. : Editr, Editrler

F...F. : Frat niversitesi lahiyat Fakltesi

G.. : Gazi niversitesi

H. : Hicri

Haz. : Hazrlayan

.A. : slam Ansiklopedisi

.T.O. : stanbul Ticaret Odas

..E.F. : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

...F. : stanbul niversitesi ktisat Fakltesi

...F. : nn niversitesi lahiyat Fakltesi

M.E.B. : Milli Eitim Bakanl

M...F.V. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf

s. : Sayfa

S. : Say

S.D.. : Sleyman Demirel niversitesi

T.D.V. : Trkiye Diyanet Vakf

T.T.K. : Trk Tarih Kurumu

Yay. : Yayn/Yaynlar


17/235

XIV

NSZ

Afganistann tarihine baktmzda eitli sebepler ve bahanelerle savan ve

istikrarszln her dnemde varln grmekteyiz. lkede devam eden ve uzun

yllar devam edecek gibi grnen savan ve istikrarszln sonucunda eitli

alanlarda ve zellikle bilimsel alanlarda yok denecek kadar az bilimsel alma

gerekleebilmitir. Bundan dolay ve zellikle sosyoloji ve din sosyolojisi

alanlarnda ciddi almalar ortaya konulamamtr. Afganistan geleneksel yapsyla,

dinin, dini nderlerin ve sufilerin Afganistan toplumu ve hatta birey zerindeki

yapc etkisiyle bilinmektedir. Bu meyanda niversite rencilerinin dine olan bak,

gnlk hayatndaki dinin yeri ve nemi, dini inan, sosyal hayat ve dnya grnn

olumasndaki dinin nemi incelemeye deer konulardr. Dolaysyla bu aratrma,

Kabil niversitesi lahiyat, Hukuk ve Mhendislik Fakltelerinde okuyan

rencilerin din anlaynn olumasnda hangi faktrlerin daha fazla etkili olduu,

baka bir ifade ile Kabil niversitesinde eitli fakltelerde okuyan rencilerin

hangi din anlayn daha fazla benimsediklerini bilimsel metotlarla belirlemeye

ynelik bir almann rndr.

Bu konuyla ilgili almann olmamas ve kaynaklarn yok denecek kadar az

olmas, aratrmann snrllklar arasndadr. Bizim almamz ise bu sahada ilk

olma zelliini tamaktadr.

almamz giri ve blmden olumaktadr. Giri ksmnda aratrmann

konusu, problemi, amac ve yntemine yer verildikten sonra veri toplama aracnn

hazrlanmas ve verilerin analizi konular zerinde durulmaktadr. Birinci blm olan

aratrmann kuramsal erevesinde din ve toplum ilikisi, geleneksellik,

modernleme, siyasal slam, din anlaynn evreleri ve dinin toplumsal ilevleri

sosyolojik bir yaklamla deerlendirilmitir. kinci blm, Afganistann ve Kabil

niversitesinin bulunduu ehir olan Kabil ehrinin ksa tarihi, corafi ve sosyo-

kltrel yaps gibi konulardan olumaktadr. almamzn ana konusunu oluturan

nc blmde anketten elde edilen sonular dorultusunda, niversitede okuyan

rencilerinin din anlayna etki eden faktrlere, niversite rencilerinin dini ve

toplumsal yaplaryla ilgili konulara ve bunlara ynelik tutumlarn


18/235

XV

deerlendirilmesine ilikin analizlere ve sonulara yer verilmitir. Ayrca rneklem

grubunun olgusal kimliiyle ilgili bilgiler zerinde de durulmutur. Aratrmann

sonu ksmnda ise aratrmann bulgular dorultusunda elde edilen sonulara yerverilmitir.

Bu almada hibir yardmn esirgemeyen deerli danman hocam Prof. Dr.

Niyazi Akyze teekkr bir bor bilirim. Ayrca deerli zamann bizden

esirgemeyen, Prof. Dr. Recep Kla, Prof. Dr. Hasan Onata, Prof. Dr. Ahmet

Hikmet Eroluya, Prof. Dr. Recai Doana, Prof. Dr. ahin Grsoya, Prof. Dr.

Hayati Beirliya, Do. Dr. Kemaleddin Taa, Yrd. Do. Dr. hsan apcoluna,

Ar. Gr. Turul Yrke ve bu almada bilimsel anlamda katkda bulunan tmarkadalarma teekkr bir bor bilirim.

Abdullah MOHAMMAD

ANKARA 2010


19/235

1

GR

1. ARATIRMANIN KONUSU VE PROBLEM

Gnmz toplumlarnda sosyal sahalardan ekonomik sahalara kadar her

alanda nemli gelime ve deimelerin meydana geldiini grmekteyiz. Bu

gelimeler, toplumun mevcut deer ve inan sistemlerini temelinden ykarak, ferdi

byk alkantlar iinde adeta yalnz brakmaktadr.1 Bunun sonucunda

toplumlarda, ailelerde knt, yalnzlk, yabanclama, kuaklar aras kopukluk,

kuak atmas, geleneklere kar kma2 ve dayanma uurunun zayflamas,

toplumun deer yarglarn ve zihniyet biimini temelden sarsarak yeni nesil genleri

hilie (Nihilizm) doru srklemitir. Bu meyanda niversitede okuyan genlerin

toplumsal bunalmlardan en fazla etkilenen grup olduu son aratrmalardan ortaya

kmtr.3

niversitede okuyan genler, gelecein yneticileri ve toplumsal meselelerde

karar verici adaylardr. Ayn zamanda niversitede okuyan genler eitim adan da

toplumun st sosyal snfn oluturmaktadr.4 Bu balamda niversitede okuyan

genlerin byk ounluu geleneksel toplumsal yapnn hakim olduu ortamdan

farkl bir ortama gelmitir. Gencin bulunduu yeni ortam, geleneksel deer yarglar,

tutum ve davran kalplarnda deimeler ve farkllamalarn olduu bir ortam

olabilir. Byle bir ortamda genler, geleneksel dzene ve kendilerine

yabanclamaktadr. Bu sre ierisinde genlerin tutum ve davranlarnda sapmalar,

tutarszlk, kuralszlk ve elikiler grebilir.5 Dolaysyla niversitede okuyan

1 Orhan Trkdoan, Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi, IQ Kltr Sanat Yay., stanbul 2004, s. 471.2 Mualla Seluk, Dini Hitabet Uygulamalarmz, slami Aratrmalar Der., C. V, S: 3, stanbul

1991, s. 165.3 Erdin Yazc ve Dierleri, Trk niversite Genlii Aratrmas, G.. Yay., Ankara 2003, s. 12-13.4 Vehbi Bayhan, niversite Genliinde Anomi ve Yabanclama, Kltr Bakanl Yay., Ankara

1997, s. 2.5 Seluk Uygun, niversite Genliin Yabanclamaswww.yayim.meb.gov.tr/dergiler/sayi57/uygun.htm (02.02.2010).


20/235

2

genlerin yabanclamas,6 genlerin toplumla tam anlamyla btnlememi olmas

manasna gelir. Gencin toplumla olan btnlemesi, siyasi, ekonomik ve toplumsal

vb. alanlarda gereklemektedir. niversite rencileri, yabanclamann da etkisiyledeerlere bak itibariyle tip olarak karmza kmaktadr; tutucu - muhafazakr,

devrimci ve laik tip. Bu gruplar da kendi aralarnda alt gruplara ayrlabilir.7

Afganistanda niversitede okuyan renciler arasnda da yukardaki sz konusu

yabanclamann farkl tiplerini grmek mmkndr.

Bu farkllamann olumasnda dinin nemli bir faktr olduu sylenebilir.

Din, insanlarn hayat tarzn, birbiriyle olan ilikilerini ahlaki deerler erevesinde

dzenleyen, milli deerlerini ve dnya grlerini etkileyen8 ve toplumundinamiklerini ortaya karan bir sistem9 olarak karmza kmaktadr. Bylelikle din,

sosyo-kltrel yap ierisinde yer alarak, bireylere kendine has bir zihniyet vererek

toplumun kurumsal yaplarnn devam etmesine ve salkl bir zeminde yrmesine

imkn salamaktadr.10

te yandan, tarihsel srete, toplumda meydana gelen deiim, dnm ve

farkllamalara paralel olarak dinde de baz deiimlerin ortaya ktn, dinin de

ilevsel bakmdan farkllatn grmekteyiz. Antropolojik adan sosyal bir realite

olarak sosyal olaylarn deitii gibi dinler de deimektedir.11 nk dinler,

6 Bkz., Barlas Tolan, ada Toplumun Bunalm Anomi ve Yabanclama, Kalite Matbaas,Ankara1980, s. 142-146; smail Doan, letiim ve Yabanclama, Sistem Yay., stanbul 1998, s.25-28; Martin Slattery, Sosyolojide Temel Fikirler, ev. zlem Balkz ve dierleri, 2. Bsk., SentezYay., stanbul 2008, s. 34-38, 123-131.

7 Seluk Uygun, a.g.m., http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/sayi57/uygun.htm (02.02.2010).8

Orhan Trkdoan, a.g.e., s. 472-4749 Sistem kavram: Unsurlar arasnda ahenk olan btn anlamn ifade etmektedir. Bir dinin gerek

olabilmesi iin tezat arz eden akideler yerine tutarl ve manal bir inan sistemine sahip olmaslazmdr. Din sistemlerinin olumasyla din konusunda uzmanlam din adamnn rol byktr.Din alan ile dier alanlar arasnda snr ekilmesi, bunlarla ilgili rollerin birbirinden farkllamasdin sistemi iinde yeniden uzmanlama imkanlar alr: Bkz., Erhan Atiker, Bireyselleme veToplumsal Farkllama, ..E.F. Yay., stanbul 1995, s. 7-10, 60; Amiran Kurktan Bilgiseven,DinSosyolojisi, Filiz Kitabevi, stanbul 1985, s. 192.

10 Niyazi Akyz, Dinin Mesajnn Sosyo-Kltrel Muhtevas ve slam,A...F. Der., C. XXXVIII.,Ankara 1998., s. 298-299.

11 Dinde deiim olgusunu, slami literatrnde farkl kelimelerle ifade edilmitir. Olumlu deiim,ihya, slah, teceddt ve tekaml, olumsuz deiim ise taayyr, tahrif, inhiraf, ifsat ve tebeddl


21/235

3

insanolunun gebelikten yerleik hayata, sitelerden imparatorluklara ve krsal

medeniyetlerden sanayi medeniyetlerine gemesini salam ve zaman ierisinde

eitli deiim ve farkllamalara neden olmutur. Baka bir deyile btn dinlerin bir toplum ierisinde yerlemesiyle birlikte toplumda, dini-sosyal deime ortaya

kmaktadr. Bu balamda dinlerin sosyal bir karaktere sahip olmalar, toplumsal

olaylar ile etki-tepki ilikileri iinde olmalar demektir.12 Bu da dinin belli llerde

corafi, toplumsal ve kltrel deikenlere bal olmas anlamna gelmektedir.13

Bu meyanda hzl bir deiim sreci ierisinde bulunan Afganistan toplumu

da geleneksel yapdan modern yapya doru geme durumuyla kar karya

kalmaktadr. Afganistan toplumunun geleceinin inasnda niversite rencilerininrol byktr. Bu noktada niversite rencileri ya bu hzl deiim sreci ierisinde

sosyal, kltrel, milli ve dini deerlerini yitirecek, ya da kendi kltrel ve mill

deerleriyle birlikte modern yap ierisinde yer alarak varln srdrecektir.

Dolaysyla niversite rencileriyle ilgili dini yaay, kltrel deerler, dini inan,

ibadet ve sosyal hayat gibi konularn bilimsel bir erevede aratrlmas ve ortaya

konulmas gerekmektedir.

nsanlk tarihine baktmzda insan hibir zaman tek bana ve yalnz

yaamam,14 bir toplum iinde hayatn devam ettirmitir. Bu balamda bn-i

Haldunun ifade ettii gibi insann toplu halde yaamas zorunludur15 veya baka

bir deyile insann bir toplum ierisinde yaamas ve hemcinsine muhta olmas16

onun sosyal bir varlk17 olarak tanmlanmasna yol amtr. Buna gre birey yaad

gibi szcklerle ifade edilmitir: Bkz., Sabri Hizmetli, slam ve Deime,A...F. Der., C. 37,Ankara 1997, s. 91.

12 nver Gnay, Modern Sanayi Toplumlarnda Din: I,E...F. Der., S: 3, Kayseri 1986, s. 42-44.13 Mehmet Taplamacolu,Din Sosyolojisine Giri, A...F. Yay., Ankara 1961, s. 71.14 Akyz, Dinin rgtselklimi Dini Gruplar, Gndz Eitim ve Yaynclk, Ankara 2007, s. 15;

Akyz, Dinlerin Teekklnde Dini Liderlerin Karizmas,A...F. Der., C. XLI. Ankara 2000,s.275.

15 Bkz., bn Haldun, Mukaddime, Haz. Sleyman Uluda, C. I. 5. Bsk., Dergah Yay., stanbul 2007, s.213; Taplamacolu, Genel Sosyoloji, 2. Bsk., Ankara 1969, s. 14; Trigg Roher, UnderstandingSocial Science, ev. ahnaz Musemma Perest, Neri Ney, Tahran 1384, s. 103; Charon Joel M,Ten Questions: A Sociological Perspective, ev. Menuehr Saburi, Neri Ney, Tahran 1385, s. 51.

16 Niyazi Usta, Ekonomi Ahlak vensan Kayna, Aktif Yay., Erzurum 2001, s. 7.17 Rene Knig, Gnmz Sosyolojisi, ev. Battal nand, Akademi Kitabevi, zmir 1994, s. 71.


22/235

4

toplumun alaca sosyal ekil ve deimelerin ierisinde rol almaktadr.18 Bir bakma

insann toplum iinde yaamasn zorunlu hale getiren iki neden mevcuttur.

Bunlardan birincisi doa, dieri ise insann fizyolojisidir. nsan doa karsndakorumasz ve zayf bir varlktr. nsan doa karsnda kendini korumak ve gl

duruma geebilmek iin birtakm aralara ihtiya duymaktadr. Toplum tam bu

noktada insan hayatnda nemli aralardan biri haline gelmektedir. kincisi ise insan

fizyolojik varln devam ettirebilmek iin doay dntrmek zorundadr. nsann

bunu tek bana yapabilmesi mmkn gzkmemekte ve dier insanlarn yardmna

ve ibirliine ihtiyac olmaktadr.19 Bylece toplum hayatnda bir arada yaamann

getirdii nitelikler ve zellikler, baz

insanlar

yak

nlat

rmakta ve baz

lar

n

iseuzaklatrmaktadr. Bu durum sosyolojik adan toplumsal mesafe olarak

nitelendirilmitir. Toplumsal mesafe, toplumda yaayan bireylerin gruplamasna ve

kutuplamasna neden olmaktadr.20 Toplumda fertler veya gruplar arasnda meydana

gelen yaknlamalar ve ztlamalar sonucunda meydana gelen deiimler, bireylerin

dine olan tutumlarnda ve davranlarnda farkllamalara sebebiyet verebilir.

Dinin insanlar dier varlklardan ayran en nemli unsurlardan biri olduu

sylenebilir. Din bir anlamda insanlara dinamizm veren, toplumlar ve insanlarayakta tutan bir duygu21 olarak nitelendirilebilir. Din ile insann smsk ilikilerinden

dolay ilk insanla birlikte ilk toplumlarda dinin de var olduu kanaatine varlmtr.

Din fenomeni, bireyi ve toplumlar eitli biimlerde etkilemitir.22 Baka bir ifade

ile din, toplumlarda yaayan fertleri zannedildiinden daha fazla etkilemektedir.

Bylece din, zaman zaman baz eletirilere maruz kalmsa da insanlk tarihinin her

18 Emre Kongar, Toplumsal Deime Kurallar ve Trkiye Gerei, 6. Bsk., Remzi Kitabevi, stanbul1995, s. 33-34; Ymni Sezen,slam Sosyolojisine Giri, Turan Kltr Vakf, stanbul 1994, s.13.

19 Geni Bilgi iin; Cevat zyurt, Modern Toplumun zmlenmesi, Alm Kitap Yay., stanbul2005, s. 23; Nurettin azi Ksemihal, Sosyoloji Tarihi, Remzi Kitabevi, 2. Bsk., stanbul 1968,s.23-27.

20 Akyz,lahiyat Fakltesi rencilerinin Din Anlay, Gndz Eitim Yaynclk., Ankara 2007, s.7.

21 Gnay Tmer, eitli Ynleriyle Dinler,A...F. Der., C. 28, Ankara 1986, s. 247.22 Neda Armaner, ahsiyet Terbiyesinde Dini Kltrn Rol,A...F. Der., C. 21, Ankara 1976, s.

143.


23/235

5

devresinden gnmze kadar23 var olmutur ve olmaya da devam edecek gibi

grnmektedir. nk hem bireysel hem de toplumsal bir olgu olarak din, insanla

birlikte yaayan bir gerektir.24

Bylelikle din, kltrn ilkel basamaklarndanbalayarak aile, oymak, kabile, boy ve ulus gibi doal birliklerinin biim ve

davranlarn adeta ekillendirmitir.25 Bu balamda din, insan bilincinin tarihinde

bir aama deil, bilincin yapsnda bir unsurdur.26 Bylece btn toplumlarda din

toplumsal hayatn yapsal unsurlarndan27 biri olarak karmza kmaktadr. zelde

ise din, Afganistan toplumunda belirleyici bir faktr olup bireylerin davranlarnn

dzenlenmesinde, dnya grn hatta yaam biimini ynlendiren,28 belirleyen,

dzenleyen

29

ve kiilerin manevi dnyalar

n

glendiren bir unsur olarakgrlmektedir. Kald ki slam dininin toplumun birlik ve beraberliin salanmasnda

ve toplumun yaplanmasnda nemli rol vardr.30 Bunlarn yan sra bireyin laik,

modernist, geleneki ve reformist olmas da din anlay zerine etki

yapmaktadr.31 Bunlarn yannda Afganistann dini hayatnda nemli rolleri olan

dini lider, pir, erif, seyyid vb.lerinin birey zerinde zellikle de bireylerin din

23 Hans Freyer,Din Sosyolojisi, ev. Turgut Kalpsz, Ankara 1964, s. 31.24 Henri Bergson,Ahlak ile Dinin ki Kayna, ev. Mehmet Karasan, M.E.B. Yay., stanbul 1986, s.

127; Mahirz,Din ve Cemiyet, 2. Bsk., Med Yay., stanbul 1979, s. 17.25 Joachim Wach, Din sosyolojisine Giri, ev. Battal nand, Ankara 1987, s. 17.26 Eliade Mircae, Dinselnanlar ve Dnceler Tarihi, C. I., ev. Ali Berktay, Kabalc Yay.,

stanbul 2000, s. 11. Bu grn tersini savunan sosyologlar da bulunmaktadr. Bu sosyologlarlailgili geni bilgi iin bkz., Gustav Mensching,Dini Sosyolojisi, ev. Mehmet Aydn, Din BilimleriYay., Konya 2004, s. 11; Gnay, Din Sosyolojisi, 4. Bsk., nsan Yay., stanbul 2001, s. 137-139;Emile Durkheim, Toplumsalblm, ev. zer Ozankaya, Cem Yaynevi, stanbul 2006, s. 123;Max Weber,Brokrasi ve Otorite, ev. H. Bahadr Akn, 2. Bsk., Adres Yay., Ankara 2006, s. 5;Trkdoan, slam Deerler Sistemi ve Max Weber, IQ Kltr ve Sanat Yaynclk, stanbul 2005,s. 25-26; Cemil Sena, Tanr Anlay, Remzi Kitabevi, stanbul 1978, s. 553-571.

27 Gnter Kehrer, Roland Robertson, Emile Durkheim Din Sosyolojisi, ev. M. Emin Kkta,Abdullah Topuolu, Vadi Yay., Ankara 1996, s. 11.

28 Max Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev. Zeynep Grata, Ayra Yay., Ankara2005, s. 77.

29hsan apcolu, lahiyat Fakltesi rencilerinin Yakn Sosyal evre le likilerinde Etkili BirFaktr Olarak Dindarlk, Trkiye Sosyal AratrmalarDer, Aralk 2008, Yl: 12, S: 3, ss. 4964, s.

50.

30 Ali Akdoan, Geleneksel Toplumdan Modern Topluma Geite Dini Hayat, Rabet Yay., stanbul2002, s. 79.

31 Olivier Roy, Afganistanda Direni ve slam, ev. Mustafa Kadri Oral, Yneli Yay., stanbul1990, s. 57.


24/235

6

anlaynn olumasnda belli llerde etkisi bulunmaktadr. Bylece her bireyin

benimsedii din anlay kendine zg saylabilir.

Her toplumun yaps itibaryla kendine zg farkl din anlay, kltr, insan

yetitirme dzeni ve yntemi, idealleri ve deer yarglar vardr. Bu balamda

toplumlar ile dinler eitli kltrel alanlarda birbiriyle devaml olarak etkileim

halindedir. Bu karlkl etkileim sonucunda, toplumlarda farkl dnemlerde farkl

gelime ve deimeler ortaya kmtr.32 Yalnzca din tek tarafl olarak toplumlar

ekillendirmez, toplumlar da kendi yaplarna ve artlarna gre bir din anlayn

yanstrlar.33 Bylece din anlaynn olumasnda psiko-sosyal artlar, toplumun

kltrel deerleri ve ekonomik artlar gibi konular etkili olmakta veya baka birifade ile din anlay her topluma veya ferde gre farkllk veya deiiklik arz

etmektedir.34 Bu balamda aratrmalarmzn sonucunda geleneksel ve siyasal

slamc din anlay ile modernist din anlay gibi iki din anlaynn niversite

rencileri arasnda daha belirgin olduu grlmtr. Afganistanda niversite

rencilerinin din anlay konusunda ve genel itibaryla genlerin dini yaaylar ve

buna paralel olarak ortaya kan sorunlarla ilgili ne empirik dzeyde ne de teorik

anlamda ciddi bir aratrma mevcut deildir. Bir bakma bu sahada benzeralmalarn bulunmay aratrmamzn sahasnda tek olmas nemli saylabilir ama

dier taraftan teorik balamda aratrmann erevesini oluturmakta sknt meydana

getirebilir. Kreselleen bir dnyada zellikle Afganistann iinde bulunduu sosyo-

kltrel, ekonomik ve siyasal dzlemdeki sorunlardan niversite rencileri olumlu

veya olumsuz ynde etkilenmektedir. Bu almada niversite rencilerinin din

alglamasn, dini inan, ibadet ve sosyal hayatla ilgili tutumlar ksmen de olsa

sosyolojik a

dan tespit edilmeye al

acakt

r.Bu aratrmada niversite rencilerinin din anlayna etki eden faktrler,

empirik yntemlerle elde edilen veriler dorultusunda analiz edilmitir. Dolaysyla

bu almada ana kitleyi temsil eden rneklem grubu vastasyla niversite

32 Akyz, lahiyat Fakltesi rencilerinin Din Anlay lei zerine Bir Pilot Aratrma,A...F. Der., C. XLII., Ankara 2002, s. 127.

33 Mustafa Aydn,slamn Tarih Sosyolojisi, 2. Bsk., Pnar Yay., stanbul 2001, s. 23.34 Kemaleddin Ta, niversite Genliinin Dindarlk Kriterleri, Alter Yay., Ankara 2005, s. 19.


25/235

7

rencilerinin din anlaynda meydana gelen deiimin ve farkllamann en ok

hangi alanlarda ve ne dzeyde olduu, bu deiim ve farkllamaya sebebiyet veren

faktrlerin neler olduu sosyolojik erevede ortaya konulmaya allacaktr.

Aratrmann konusuyla ilgili verdiimiz bilgiler dorultusunda, aratrmann

temel problemini u ekilde ifade edebiliriz: niversite rencilerinin dini inan,

ibadet, tutum ve davranlarnda, sosyal hayatlarnda ve dnya grlerinde bir

farkllama var mdr?

Bu temel problem erevesinde konunun alt problemlerini u ekilde ifade

edebiliriz:

1. niversite rencilerinin din anlay ve sosyal hayatlaryla ilgili tutum ve

davranlar ne dzeydedir, farkllamalar ve deiimler var mdr?

2. niversite rencilerinin olgusal durumlar, rencilerin din anlaynda

nemli bir faktr mdr?

3. niversite rencilerinde farkl din anlaylar ve farkl yneliler

mevcuttur. rencilerin bulunduklar farkl sosyo-kltrel ve ekonomik yap din

anlaylarnn belirlenmesinde etkili midir?

4. Geleneksel yapdan modern bir yapya doru hzl bir ekilde ilerleyen

Afganistan toplumunda dini nderlerin, pirlerin, seyitlerin ve eriflerin niversite

rencilerinin din anlaynn olumasnda ve dini yaaylarnda etkisi nedir?

Bu aratrmada bu gibi problemler, alan aratrmasndan elde edilen bilgiler

dorultusunda analiz edilmeye allacaktr.

2. ARATIRMANIN AMACI VE NEM

Gnmz iletiim aralar, bilginin hapsedilmesini imknsz hale

getirdiinden,35 btn toplumlar, sosyo-kltrel, ekonomik ve benzeri konularda

meydana gelen deiimlere kar dayanma gcn yitirmitir. Toplumlarda meydana

gelen bu deiim, farkllama ve gelimeler, bireylerin de tutum, davran ve

35 Snmez Kutlu, adaslami Akmlar ve Sorunlar, Fecr Yay., Ankara 2008, s. 26.


26/235

8

beklentilerinde deimelere sebep olmutur.36 Afganistanda da sosyo-kltrel ve

ekonomik alanlarda zellikle son yllarda hzl bir ekilde deimelerin ve

farkllamalarn meydana geldiini grmekteyiz. Bu balamda toplumlarda meydanagelen bu farkllamalarn sonucunda bireylerin, dnya grleri veya baka bir ifade

ile zihniyetlerinde deimeler balamakta ve bireyler, olaylar karsnda daha fazla

rasyonel tutum taknmaktadr. Bunun sonucunda doal olarak bireyler geleneksel

deerlere ve hatta dini konulara kar farkl grlere sahip olabilmektedir.37 Bu

balamda niversite rencilerinin zihniyetlerinde, dnya grlerinde ve din

anlaylarnda farkllamalar ve deimeler meydana gelmektedir.

Din, insanlk tarihinin her safhasnda varln devam ettirmitir ve bundan

sonra da devam ettirecek gibi grnmektedir. Dinler her zaman toplumlar aras ve

fertler aras ilikileri belirlemede nemli bir rol oynamtr.38 Dinlerin asl

amalarndan biri, insanlar dnya ve ahiret hayatnda mutlu klabilmek, toplumlar

aras veya fertler arasnda vuku bulacak olan atma ve anlamazlklar ortadan

kaldrmaktr. Ancakslam dnyasnn zellikle son birka asrdr ki toplumsal yaps,

siyasi ve ekonomi kurumlar iddetli basklara maruz kalmtr. Dolaysyla slam

dnyasnn siyasi ve sosyal yapsnda gerginliklerin ve atmalarn ortaya ktn

grmekteyiz.39 Genel olarak gnmzde atmalarn ve anlamazlklarn en nemli

nedenlerinden birisi, din farkll veya farkl din ve mezhep anlaylar olarak ortaya

kmtr. zellikle slam Dnyasna baktmzda bunu ok ak birekilde grmek

mmkndr.40 slam Dnyasn ve zellikle Afganistan gz nnde

bulundurduumuzda Bat dnr olan George N. Malekin u ifadeleri daha da

nem kazanmaktadr: zelde Ortadouda, genelde ise dier slm topraklarnda

36 Bkz., Ta, Trk Halknn Gzyle Diyanet, z Yay., stanbul 2002, s. 22.37 Abdullah Hassan (Mohammadi), Afganistan Kkenli Hazaralarn Din Anlay, (Baslmam

Yksek Lisans Tezi), Isparta 2004, s.3-4.38 Ekrem Sarkolu,Din Fenomenolojisi, S.D.. Yay., Isparta 2002, s. 1-2.39 Seyyid Hseyin Nasr, Gen Mslmana Modern Dnya Rehberi, 3. Bsk., z Yay., stanbul 2003, s.

143-144.40 Bugn slam dnyasnn birlii, daha nceden hi rastlanlmam dzeyde paralanm

bulunmaktadr: Bkz., Seyyid Hseyin Nasr, slam ve Modern nsann kmaz, 4. Bsk., stanbul2004, s. 113-114.


27/235

9

dini konularla ilgili sorunlar halledilmedike, Bat ile siyasi ve ekonomik ynden

bar salamak mmkn deildir.41 Afganistanda zellikle 1990l yllardan bu

yana atmalarn ve anlamazlklarn olduunu grmekteyiz. Bu atma veanlamazlklarn grnen taraf din veya farkl mezhep anlaylar olmutur.

zellikle Taliban hareketinin ortaya kmas ve Allahn hkmn yeryzne

getirme sloganyla balayan hareket, 1998 ylnda Mezar-i erifte 8 bin sivil

insann lmn fetva ile merulatrmtr. Byle geleneksel bir yapda dini

hkmleri kendi kabilesinin deerlerine gre yorumlayan ve bazen de kabilesinin

deer yarglarnn (bu olay sadece Petun Kabilelerinde grmek mmkndr,

Petunlar

n deyimiyle Petunvali) dini hkmlerden daha fazla nem kazanan biryapda, niversite rencilerinin din anlaylarn inceleme konusu yapmak,

niversite rencilerinin dier dine veya mezhebe mensup olan insanlara kar nasl

bir tavr iinde olduklarn ortaya koyabilmek konumuz asndan nemlidir.

Her toplumun geleceinin inasnda niversitede okuyan rencilerin nemi

byktr. Dolaysyla her toplum, rencilerin salkl birekilde yetitirilmesi iin

toplumun ihtiya ve artlarna gre gereken nlemleri almak durumundadr.42 Bu

almada niversite rencilerinin Afganistanda meydana gelen hzl gelimelerdenne ynde ve ne dzeyde etkilendii, dine kar nasl bir tavr takndklar ve din

anlaylarnn olumasnda hangi faktrlerin daha nemli olduu, sosyolojik

yntemler kullanlarak analiz edilmeye allacaktr.

3. ARATIRMANIN HPOTEZLER

niversite rencilerinin dini inan, tutum ve davran, sosyal hayat ve dnya

grnn olumasnda olgusal durumlarnn yannda sosyo-kltrel, ekonomik vedini yap, ksacas toplumda meydana gelen deiim ve gelimelerden, toplumun

dier kesimine gre daha fazla etkilendikleri grlmtr. Afganistan toplumu

geleneksel bir yapdan kma abalarn srdrrken dini nderlerin etkileri hala

devam etmektedir.

41 Mustafa Kyl, Farklnanlarn Buluma Zemininde nemli Etkenler,Trkiyede Din Eitimi veSorunlar Sempozyumu,Deiim Yaynlar, Adapazar 2002, s. 245-246.

42 Mnir Kota, niversite rencilerinde Dine Bak, T.D.V., Yay., Ankara 1995, s. 3.


28/235

10

Bu genel hipotez erevesinde, aratrmann alt hipotezlerini de u ekilde

sralayabiliriz:

1. niversite rencilerinin din anlaylarnda etkili faktrlerden biri

cinsiyettir. Din anlay, kz ile erkek renciler arasnda farkllk arz etmektedir.

Dolaysyla cinsiyete gre din anlaylar deimektedir.

2. niversite rencilerinin bulunduklar ya dnemi, rencilerin din

anlaylarn etkilemektedir. Yaa gre din anlaylar farkllamaktadr.

3. niversite rencilerinin din anlaylarn hayatlarn geirdikleri yerleim

birimleri ve doum yerleri etkilemektedir. niversite rencilerin farkl yerleim

birimleri yani rencilerin bulunduklar farkl sosyal koullar din anlaylarn

farkllatrmaktadr. Farkl yerleim birimleri rencilerin din anlaylarn

etkilemektedir.

4. niversite rencilerinin medeni durumlar din anlaylarn etkilemekte ve

rencilerin birbirinden farkl din anlaylarna sahip olmalarna sebep olmaktadr.

rencilerin medeni durumlar din anlaylarn etkilemektedir.

5. niversitede renim gren rencilerin okuduklar faklte, rencilerindin anlaylarn farkllatrmaktadr. Faklteye gre din anlaylar deimektedir.

6. niversitede renim gren rencilerin bulunduklar snf, onlarn din

anlaylarn birbirinden farkllatrmaktadr. rencilerin bulunduklar snfa gre

din anlaylar deiiklik arz etmektedir.

7. niversite rencilerinin farkl farkl din anlaylarnn olumasnda

nemli faktrlerden biri de rencilerin dini renim durumlardr. rencilerin dini

renim durumlarna gre din anlaylar farkllamaktadr.

8. niversitede okuyan rencilerin, ailelerinin sahip olduklar ekonomik

dzey, rencilerin din anlaynda farkllk oluturmaktadr. Ekonomik durumlarna

gre rencilerin din anlaylar deimektedir.


29/235

11

9. niversite rencilerinin bal olduklar mezhep, rencilerin din

anlaylarn farkllatrmaktadr. Mezhebe gre renciler farkl din anlaylarna

sahip olmaktadr. Mezhebe gre din anlaylar farkllamaktadr.

10. niversite rencilerinin kendilerini ifade ettikleri dindarlk durumlar,

rencilerin din anlaylarn etkilemekte ve farkl din anlaylarna sebep

olmaktadr. rencilerin dindarlk durumlar, din anlaylarn farkllatrmaktadr.

11. niversite rencilerinin kendilerini ifade ettikleri kimlik durumlar,

rencilerin din anlaylarn farkllatrmaktadr. rencilerin sahip olduklar

kimliklerine gre din anlaylar deimektedir.

4. ARATIRMANIN KAPSAM VE SINIRLARI

Btn sosyal alanlarda aratrma yapmak belli kapsam ve snrlar ierisinde

gerekleir. zellikle empirik aratrmalarda aratrlacak olan sahann kapsam ve

snrlarnn tespit edilmesi, aratrmacnn ncelikli ilerinden biridir. Dolaysyla bu

aratrmann kapsam ve snrlaru ekilde ifade edilebilir:

1. Bu arat

rmada elde edilen sonular, rneklemin temsil ettii AfganistanKabil niversitesi lahiyat, Hukuk ve Mhendislik Fakltelerinin Birinci ve Son

snflarnda okuyan rencilerle snrldr.

2. Bu aratrma deneklerin verdikleri cevaplarn samimi ve doru olduu

varsaymyla snrldr.

3. Bu alma belli bir zaman dilimi ierisinde yapldndan dolay aratrma,

gerekletii zaman dilimiyle snrldr.

Kabil niversitesinde renim gren rencilerin din anlaylarndaki

deiim ve farkllamalarn sonularn ve rencilerin hangi din anlayna

yneldiklerini, Afganistanda bulunan tm niversitelerde renim gren rencileri

iine alacak ekilde genelletirmek, phesiz bir rnek zerinde almak yeterli

olmayabilir. Ancak Kabil niversitesi, lkede bulunan dier niversitelere gre belli

karakteristikleri ifade etmesi bakmndan Afganistan genelinde tipik bir rnek

oluturabilir.


30/235

12

5. ARATIRMANIN YNTEM

Aratrmann yntemi bal altnda, aratrmann modeli, aratrmann evren

ve rneklemi, aratrmann veri toplama aracnn hazrlanmas, veri toplama aracnn

geerlilik ve gvenirlii ve verilerin analizine yer verilmitir.

5.1. Aratrmann Modeli

Bir aratrmann salkl birekilde ortaya konulabilmesi iin belli bir takm

modellere ihtiya duyulmaktadr. Her bilimsel aratrma iin model seildiinde,

modelin arat

rmac

ya zaman ve masraf bak

m

ndan yk getirmeyecek ekildeseilmesi nemli hususlardan biridir. Ama sebebi ne olursa olsun her aratrmada

model bulunmas gerekmektedir. Bu balamda model, bir aratrmann konusunun

belirlenmesinden aratrmann sonuca varlmasna kadar geen faaliyetlerin btn

denebilir.43 Bir baka adan bakldnda aratrma modelinin seilmesi, doru

yntem ve tekniklerin yerinde kullanlmas sosyal aratrmalar bakmndan

nemlidir. Bu balamda aratrmann model seme safhasnda, her trl sosyal

olaydan ve n yargdan uzak kalmas gerekmektedir.44 Dolaysyla model, bir

sistemin temsilcisi olup sadece nemli grlen deikenleri iine alacak ekilde,

gerek durumun zetlenmi halidir.45 Aratrmacnn aratrma modelini hazrlarken

dikkat etmesi gereken hususlar ise modelin, aratrma amacna uygun olmas,

ekonomik adan aratrmacya yk getirmemesi, verilerin toplanmas ve

zmlenebilmesi iin gerekli koullarn dzenlenmesidir.46

Bu aratrmann modeli dokmantasyon ve tarama metotlarna

dayanmaktadr. Teorik ksmda dokmantasyon metodu ile eserler taranarak elde

edilen teorik bilgiler deerlendirilmi ve uygulamal ksmda ise tarama metodu ile

rencilerin din anlaynn eitli ynlerini ortaya koymak amacyla iki faktrl din

43 Zeki Aslantrk, Aratrma Metod ve Teknikleri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi VakfYay., stanbul 1999, s. 38-39.

44 Trkdoan,Bilimsel Aratrma Metodolojisi, 4. Bsk., Tima Yay., stanbul 2003, s. 190.45 Niyazi Karasar, Bilimsel Aratrma Yntemi, Nobel Yay., 19. Bsk., Ankara 2009, s. 76.46 Karasar, a.g.e., s. 76.


31/235

13

anlay lei gelitirilmitir. Aratrmann hipotezleri anlayc ve aklayc

yaklamla47 mlakat ve anketten elde edilen veriler ile test edilerek analize tabi

tutulmutur.

Bu alan aratrmasn oluturan niversite rencilerinin dini inan, ibadet,

sosyal hayatlarnda bir farkllama olup olmad varsa hangi dzeyde ve ne ynde

olduu, bamsz deikenlere gre farklla p farkllamad incelenmektedir. Bu

balamda bu aratrmada karlatrmal iliki tarama modeli48 tercih edilmitir.

Bu aratrmann baml deikeni, niversite rencilerinin din anlayna

ynelik tutumlar; bamsz deikenleri ise cinsiyet, ya, yerleim birimleri, medeni

durumlar, niversitede renim grdkleri faklte, rencilerin bulunduklar

snflar, dini renim durumlar, ailelerin ekonomik durumlar, rencilerin bal

olduklar mezhep, rencilerin dindarlk durumlar ve rencilerin sahip olduklar

kimlikleri olarak belirlenmitir.

5.2. Aratrmann Evreni ve rneklemi

Sosyal aratrmalarda rneklem, aratrlacak olan evrenin temsili bir kmesi

veya evrenin herhangi bir parasdr.49 Baka bir deyile rneklem, belli olan

evrenden belli sayda birimlerin seimiyle meydana gelmektedir. Aratrlacak olan

evrenin tamamna ulamak hem zor hem de maliyet bakmndan masrafl bir itir.50

Dolaysyla aratrmalarda parametrelere ulamak iin iki yol izlenebilir. Birincisi

evrenin tamam zerinde gzlemde bulunmak, ikincisi ise evrenden temsili bir

47 Bkz., Akyz, lahiyat Fakltesi rencilerinin Din Anlay, s. 45; Ta, niversite GenliininDindarlk Kriterleri, s. 24; Ramazan Uar, Sosyolojik Adan Alevilik Bektailik (Abdal MusaTekkesi zerine Bir Aratrma), Aziz Anda Yay., Ankara 2006, s. 7.

48 Yusuf Ziya zcan, zden zbey, Sosyolojiye Giri Sosyolojide Aratrma Metotlar, ed. hsanSezal, Ankara 2002, s. 87.

49 Cavit Orhan Ttengil,sosyal Bilimlerde Aratrma ve Metod, 4. Bsk., ...F. Yay., stanbul 1978,s. 69; Saim Kaptan,Bilimsel Aratrma Teknikleri, Ayyldz Matbaas, Ankara 1973, s. 11.

50 Birsen. Gke, Toplumsal Bilimlerde Aratrma, 3. Bsk., Sava Yay., Ankara 1999, s. 129.


32/235

14

rneklem seerek bu seilmi kme zerinde gzlemde bulunmaktr.51 Bylece

salam sonulara ulalmaya allacaktr.

Btn aratrmalarn evreninin aratrlacak konunun amalarna uygun olarak

ortaya konmas ve belirlenen evrenin yap itibariyle kendine zg belli deiken ve

zelliklere ayrlarak tanmlanmas gerekmektedir.52 Bu aratrmann evrenini, Kabil

niversitesinde renim gren lahiyat Fakltesi, Hukuk Fakltesi ve Mhendislik

Fakltesi rencilerinin birinci ve son snfta okuyan renciler oluturmaktadr.

Aratrmann alma evreni olarak belirlenen Kabil niversitende renim gren

rencilerin seilmesindeki sebep ise Kabil niversitesinin eitli fakltelerinde

renim gren rencilerin farkl sosyo-kltrel ve ekonomik evrelerdengelmeleridir. Baka bir husus ise bu niversitenin lkede bulunan dier niversitelere

gre kkl ve daha fazla kurumsallam olmasdr. lahiyat, hukuk ve mhendislik

fakltelerinin seilmesinin nedeni de bu fakltelere Afganistanda dier

fakltelerden daha fazla nem verilmesidir.

Bu aratrma Kabil niversitesinde ilahiyat, hukuk ve mhendislik

fakltelerinde renim gren rencilerin birinci ve son snflar arasnda bir

karlatrmaya dayanmaktadr. niversite ortam, renciler iin bir sosyalleme

ortamdr.53 rencilerin bu ortama girdiklerinde hangi din anlayn daha fazla

benimsediklerini son snfta okuyan rencilerin de hangi din anlayna

yneldiklerini ayr ayr tespit ederek iki grup arasnda karlatrma yoluna

gidilmektedir.

Btn saha aratrmalarnda evrenin tamamna ulamak hem zaman kaybna

hem de ar ekonomik maliyetlere sebep olmaktadr.54 Bu iki faktrn nne

geilmesi iin ana kitleyi temsil etme yeteneine sahip olan ve evrenin bir modeli ya

51 Ali Balc, Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntem, Teknik ve lkeler, 4. Bsk., Pegem Yay., Ankara2004, s. 79-80.

52 Karasar, a.g.e., s.110.53 Akyz ,lahiyat Fakltesi rencilerinin Din Anlay, s. 46.54 Ali D.Arseven,Alan Aratrma yntemi (lkeler Teknikler rnekler), Gndz Eitim Yay., Ankara

2001, s.106.


33/235

15

da rnei durumunda olan rneklem metodu kullanlmtr.55 rneklem zerinde

almak tm evren zerinde almaktan daha verimli ve salkl olabilir. nk bu

tr aratrmalarda verilerin okluu anlam tamaz, verilerin geerli ve gvenilirolmas nemlidir.56 Bu dorultuda ana kitleyi iyi temsil edebilen rneklem zerinde

aratrma yaplmtr.

Aratrmada, ana kitleyi temsil eden rneklem grubu tesadf rnekleme

tekniiyle oluturulmaya allm ve belli kategorilere ayrlmtr. Bu aratrmada

toplumda meydana gelen deiim ve farkllamalar da dikkate alnmtr. Her tabaka,

evrenin tmn temsil edebilmesi iin kendi iindeki oranna gre Kota

rnekleme teknii kullanlmtr. Kota rneklemesinde en nemli hususlardan biride ana kitlenin iyi tannmasdr.57 Bu teknikler kullanlarak aratrmann rneklemi

oluturulmaya allmtr.

Aratrmann evrenini, Kabil niversitesi ilahiyat, hukuk ve mhendislik

fakltelerinde renim grmekte olan rencilerden meydana gelirken aratrmann

rneklemi ise fakltenin ilk ve son snflarda okuyan renciler oluturmaktadr.

Kabil niversitesinde renim grmekte olan rencilerin says58 dikkate alnarak

600 renci zerinde anket uygulanmtr. Ancak eksik, geri dnmeyen ve cevapsz

anketlerle birlikte 64 anket formu karlarak 536 anket formu deerlendirmeye

alnmtr.

5.3. Veri Toplama Aracnn Hazrlanmas

Bu aratrmada niversite rencilerinin inan, ibadet, dnya gr, sosyal

hayat ve dine olan tutum ve davranlarnn ortaya konulmas iin anket formu

gelitirilmitir. Anketin hazrlanmasnda bilimsel aratrma tekniklerine, kendi

55 Bkz., Hseyin Bal, Bilimsel Aratrma Yntem ve Teknikleri, S.D. Yay., Isparta 2001, s.111;Amiran Kurtkan Bilgiseven, Sosyal Bilimler Metodolojisi,stanbul 1973, s. 203.

56 Karasar, a.g.e., s.111.57 Aslantrk, a.g.e., s. 108-109.58 7000 renci Kabil niversitesine bal eitli fakltelerinde okumaktalar, www.ka.edu.af(05.06.2010).


34/235

16

sahalarnda uzman kiilerin grlerine bavurulmu59 ve bu sahada yaplan

almalardan istifade edilmitir.60 Bu aratrmada niversite rencilerinin Olgusal

kimlikleri, Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlay ve Modernist DinAnlay leklerini yanstan bir anket formu kullanlmtr.

niversite rencilerine anket formunu datmadan nce, rneklemin

tamamn temsil edebilme gcne sahip olan kk bir renci grubu zerinde n

aratrma gerekletirilmitir. renciler zerinde yaplan pilot aratrmamz, her

faklteden 15 kii toplam 45 kii zerinde uygulanmtr. Tarafmzdan

gerekletirilen n aratrmada eksik, anlalmas g olan ifadeler veya gereksiz

olan ifadeler dzeltilmi veya anket formundan karlmtr. Daha sonra anketformu, Kabil niversitesi lahiyat, Hukuk ve Mhendislik Fakltelerinde birinci ve

son snfta okuyan renciler zerinde uygulanmtr. Anket uygulamasndan sonra

her faklteden 15 renci toplam 45 renciyle derinlemesine mlakat yaplmtr.

Bu balamda mlakatn yaplmasnda iki nemli ama mevcuttur. Bunlardan

birincisi katlmcy tam ve doru cevap verme konusunda gdlemek ikincisi ise

katlmcnn sosyal isteklilik, uyum gibi kaynaklardan gelen yanllklarn

gidermek.61

Dolaysyla bu tr almalarda anketin yaplmas kadar mlakatnyaplmas da nem arz etmektedir.

almamzda Likert tipi beli derecelendirmeli Din Anlay lei

kullanlmtr. Bu balamda Modernist Din Anlay lei, 11 maddeden,

Geleneksel ve Siyasal - slamc Din Anlay lei ise 19 maddeden olumaktadr.

Her iki faktr de toplam 30 maddeden meydana gelmitir. Dolaysyla maddelerden

elde edilen puanlar ne kadar yksek olursa yapnn o kadar yksek bir dzeye sahip

olduunu iaret etmektedir.62 rencilerin din anlayna ynelik tutum puanlar,rencilerin iaretledii seeneklere gre hesaplanmtr.

59 Prof. Dr. Niyazi Akyz, Yrd. Dr. hsan apcolu, Do. Dr. Kemaleddin Ta,60 Bkz. Akyz, Gecekondularda Dini Hayat ve Kentlileme, Gndz Eitim ve Yaynclk, Ankara

2007; Akyz, lahiyat Fakltesi rencilerinin Din Anlay; Ta, niversite GenliininDindarlk Kriterleri.

61 Balc, a.g.e., s. 159.62 Balc, a.g.e., s. 120.


35/235

17

niversite rencilerinin inan, ibadet, dine olan tutum ve davranlarna,

sosyal hayata ve dnya grlerine ynelik tutumlarn lmek amacyla Tamamen

katlyorum, Katlyorum, Kararszm, Katlmyorum ve Hi katlmyorumseeneklerinin olumlu maddelerinde Tamamen katlyorum tercihine 5,

Katlyorum tercihine 4, Kararszm tercihine 3, Katlmyorum tercihine 2 ve

Hi katlmyorum tercihine 1 puan verilmitir. Seeneklerin olumsuz maddelerinde

ise, Tamamen katlyorum tercihine 1, Katlyorum tercihine 2, Kararszm

tercihine 3, Katlmyorum tercihine 4 ve Hi katlmyorum tercihine 5 puan

verilmitir. Deneklerin setikleri cevaplar gz nne alarak inan, ibadet, dine olan

tutum ve davran

lar, sosyal hayat ve dnya gryle ilgili toplam puanlarhesaplanmtr.

Tutum leinden istifade eden aratrmalarda tutum cmlelerinin iyi

seilmesi, kendi sahalarnda uzman kiilere danlmas ve leklerin geerlik ve

gvenirlik testlerinin yaplmas nem arz etmektedir. Bu tr aratrmalarda yukarda

saydmz hususlar dikkate alnmazsa verimli bir sonu alnmas mmkn

olmayabilir.63 Bundan dolay aratrmada gelitirdiimiz leklerin geerlik ve

gvenirlii test edilmitir.

5.4. Veri Toplama Aracnn Geerlik ve Gvenirlii

Gelitirdiimiz ankette yer alan niversite rencilerinin din anlayna

ynelik Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlay lei ve Modernist Din

Anlay leinin geerlik ve gvenirlii, n aratrmann deneme formu zerinde

test edilmitir.

Bir anketin geerlii, lme aracnn hangi amaca gre hazrlanmsa

istenilen amaca hizmet edip etmemesi demektir.64 Baka bir deyile llmek istenen

eyin llebilmi olma derecesi anlamna gelmektedir.65 Bilimsel aratrmalarda bir

63 Uar, a.g.e., s. 10.64 Arslantrk, a.g.e., s. 115.65 Karasar, a.g.e., s. 151.


36/235

18

lmenin geerli olabilmesinin n koulu onun gvenilir olmasdr.66 Ama

unutmamak gerekir ki istenilen bir ama iin geerlii test edilmi bir lme arac

baka bir ama iin kullanldnda geerli olmayabilir.67

lme aracnn gvenirliiise, llmek istenen eyin ayn srelerin izlenmesi ve ayn ltleri kullanlarak

srekli bir ekilde ayn deerleri almas anlamna gelmektedir.68 lein

gvenirliini gstermek amacyla en yaygn yntem olan Cronbach Alpha i tutarlk

katsays ile hesaplanmtr. lekteki yer alan ifadelerin, ayrt etme gcn test

etmek ve bu erevede lein gvenirliini incelemek iin lekteki yer alan her bir

maddeye verilen tepkiler ile lein toplam puan arasndaki iliki, Pearson

Korelasyon teknii ile hesaplanm

t

r.

leklerdeki maddelerin tek bir yapy lp lmediini test etmek iin

faktr analizi uygulanmtr. Faktr analizi, ayn yapy len deikenleri toplayarak

lme iini az sayda faktr ile gerekletirmektir.69 Bu aratrmada analiz

sonularnn deerlendirilmesinde, lekte yer alan maddelerin faktr yk deerinin

.30 ve daha yksek olmasart dikkate alnmtr. Faktr yk deeri, .30un altnda

kalan maddeler deerlendirilmeye alnmamtr.

5.4.1. Geleneksel ve Siyasal-slamc Din Anlayna Ynelik lein

Geerlilii ve Gvenirlii

Tablo 1: niversite rencilerinin Geleneksel ve Siyasal slamc Din

Anlay lei KMO ve Bartletts Testi

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling

Adequacy.,803

66 Ozankaya, Toplumbilim, 6. Bsk., Tekin Yay., stanbul 1986, s. 37.67 Karasar, a.g.e., s. 151.68 Karasar, a.g.e., s. 148.69 Bkz., ener Bykztrk, Sosyal Bilimlerin Veri Analizi El Kitab, 6. Bsk., Pegem Yaynclk,

Ankara 2006, s. 123; Ed. eref Kalayc, Spss Uygulamal ok Deikenli statistik Teknikleri, 4.Bsk., Asl Yay., Ankara 2009, s. 321.


37/235

19

Bartlett's Test of

Sphericity

Approx. Chi-Square 3762,644

df 171

Sig. ,000

Anketten elde dilen verilerin uygunluunu test etmek iin Kaiser-Meyer-

Olkin (KMO) testi yaplmtr. Test sonucunda yeterlilik puan ,803 olarak ortaya

kmtr. Elde edilen bu puan, verilerin ok yksek dzeyde uygun olduunu

gstermektedir.

Tablo 2: Geleneksel ve Siyasal - slamc Din Anlay leinin Faktr

Analiz Sonular

Geleneksel ve Siyasal slamc Din

Anlay Tutum lei

FaktrYk

Deeri

Dndrme

SonrasY

k

Deeri

MaddeToplam

Korelasyonu

15. Sakal brakmak dinen snnettir ,684 ,441 ,6536

13. Allahn varl ve birliine inanmakgerekir

,678 ,659 ,5841

24. Dini kurallara nem veren bir parti,lkenin bana gelmelidir

,653 ,705 ,4835

19. slama uygun bir hayat srmek iinpeygambere uymakarttr.

,641 ,724 ,5641

21. Kurandaki hkmler, her adageerlidir

,621 ,705,5477

20. Mslmann en nemli grevlerinden biri de slam dinini bakalarna anlatmakve retmektir

,610 ,562 ,5158

18. Seimlerde dindar insanlara oy vermekgerekir

,595 ,641 ,4448

16. Cennete girmek sadece Mslmanlaramahsustur

,595 ,513 ,5159

26. Deprem, bir topluma Allahngnderdii bir azaptr

,588 ,660 ,4621


38/235

20

22. Herey Allahn takdiriyle olur ,586 ,313 ,4565

17. Barts dinimize gre farzdr,

kadnn sann bir telinin bile erkeegsterilmesi haramdr ,565 ,619 ,4815

25. Bir Mslman baka bir dine girersemrtet olur

,555 ,601 ,5776

33. Erkein kadnla tokalamas dinimizegre caiz deildir.

,525 ,677 ,4752

28. Bir Mslmann sadece dini iinsavamas merudur

,520 ,741 ,4404

29. Bir Mslman iin asl olan ahirettir ,468 ,696 ,3990

34. Dine hizmet etmeyen televizyonprogramlarna bakmak bir Mslman iincaiz deildir

,364 ,523 ,3239

31. Kadnn sesi erkee haramdr ,450 ,688 ,3496

14. Ahiret hayat gerektir ,367 ,714 ,4810

27. Bir Mslman mutlaka bir mezhebemensup olmal

,490 ,812 ,5135

Aklanan Varyans: % 19,46 Cronbach Alpha: ,8744

5.4.2. Modernist Din Anlayna Ynelik lein Geerlilii ve

Gvenirlii

Tablo 3: niversite rencilerinin Modernist Din Anlay lei KMO ve

Bartletts Testi

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling

Adequacy. ,707

Bartlett's Test ofSphericity

Approx. Chi-Square 1218,358

df 55

Sig. ,000

Anketten elde dilen verilerin uygunluunu test etmek iin Kaiser-Meyer-

Olkin (KMO) testi yaplmtr. Test sonucunda yeterlilik puan ,707 olarak ortaya


39/235

21

kmtr. Elde edilen bu puan, verilerin yksek dzeyde uygun olduunu

gstermektedir.

Tablo 4: Modernist Din Anlay leinin Faktr Analiz Sonular

Modernist Din Anlay Tutum

leiFaktrYk

Deeri

Dndrme

SonrasY

k

Deeri

Madde

Toplam

Korelasyonu

1. Dinimize gre intihar sald

r

s

haramdr ,753 ,720 ,5111

3. Dinimize gre elence amacylakat oynanmasnda saknca yoktur

,677 ,568 ,4697

2. Kadnn bir iyerinde almasdinimizce caizdir

,614 ,717 ,3862

10. Organ nakli dinimize gre caizdir ,593 ,691 ,4842

6. Mslman bir kadnn, Mslmanolmayan bir erkekle evlenmesi

dinimize gre caiz deildir

,371,360 ,4298

7. Dini inanlarn yan sra milli vekltre deerlere de nem vermekgerekir

,452 ,824 ,5540

8. Bir insann dini kadar milliyeti denemlidir

,332 ,712 ,4776

9. Bir Mslmann sadece lkesi vemilliyeti iin savamas merudur

,468 ,643 ,3285

4. Doru yolu bulmada vahy ve akl

birbirini tamamlar,547 ,651 ,4931

5. Dinde reform yaplmaldr ,461 ,696 ,4944

11. Baka dinden ve mezhepten olaninsanlara hogrl davranlmaldr

,385 ,466 ,4455

Aklanan Varyans: % 22,33 Cronbach Alpha: ,7334

Kabil niversitesinin eitli fakltelerinde okuyan rencilerin din anlayna

ynelik sorular toplam 30 sorudan ve iki faktrden olumaktadr. Bu balamda


40/235

22

birinci faktrn (Geleneksel ve Siyasal slamc) toplam varyansn % 19,46sn ve

ikinci faktrn (Modernist ) ise toplam varyansn % 22,33n aklamaktadr.

Dolaysyla aratrmamzda kullanlan iki faktrn aklad toplam varyansn %41,79 olduu ortaya kmaktadr.

Birinci faktr, dndrme (rotasyon) sonrasnda 19 maddeden ( 15, 13, 24, 19,

21, 20, 18, 16, 26, 22, 17, 25, 33, 28, 29, 34, 31, 14 ve 27) ve ikinci faktr ise 11

maddeden (1, 3, 2, 10, 6, 7, 8, 9, 4, 5 ve 11) olumaktadr. Bu balamda birinci faktr

(Geleneksel ve Siyasal slamc Din Anlay) yk deerleri 0,364 0,684 arasnda

deitii grlmtr. kinci faktr (Modernist Din Anlay) yk deerleri ise 0,332

0,753 arasnda deitii saptanmtr. Dolaysyla faktr yk deerlerinin yksekkmas, lein birbiriyle yksek dzeyde ilikili olduu anlamna gelmektedir.

Bu almada anket formunda yer alan maddeler, ifade ettii anlamlara gre

snflandrlmtr. Dolaysyla almamzda birinci faktrdeki maddeler,

Geleneksel ve Siyasal - slamc Din Anlay ve ikinci faktrdeki maddeler,

Modernist Din Anlay olarak adlandrlmtr. Bylece Afganistann genel

yaps dikkate alnarak gerekletirilen aratrmamzda iki lek kullanlmtr.

5.5. Verilerin Analizi

Anketten elde edilen verilerin deerlendirilmesinde istatistiksel paket

program olan SPSS (11,5) ( Statistical Package For Social Sciences ) kullanlmtr.

Aratrmamzda, anketten elde edilen verilerin yorumunda, t-testi, varyans

analizi (Anova), Lsd Post-Hoc oklu karlatrma, Pearson Korelasyon, yzde ve

frekans dalm kullanlmtr.

niversite rencilerin din anlayna ynelik tutumlar tespit etmek amacyla

iki bamsz rneklemden elde edilen ortalamalar arasndaki farkn anlamln test

etmek iin bu tr aratrmalarda gl bir parametrik test olan t-testi teknii

kullanlmtr.70

70ener Bykztrk ve Dierleri, Sosyal Bilimler iin statistik, 3. Bsk., Pegem Akademi, Ankara2008, s. 159-160.


41/235

23

Aratrmamzda niversitede okuyan rencilerin din anlayna ynelik

tutumlar ile ikiden daha fazla deiken ortalamas arasnda fark olup olmadn test

etmek iin varyans analizi (Anova) kullanlmtr. Varyans analizi (Anova), temelhedef ortalamalar arasnda farkllama olup olmadn tespit etmektedir.71

almamzda daha sonra F deerinin anlaml olmas ve hangi ortalamalarn

birbirinden farkl olduunu anlamak veya baka bir deyile farkn kaynan anlamak

amacyla oklu karlatrma yntemi Lsd Post-Hoc kullanlmtr.72

Bu aratrmada anlamllk dzeyi ,05 olarak belirlenmi ve ,05ten byk olan

anlamllk farklar aratrmaya dahil edilmemitir.

71 Ed. Kalayc, a.g.e., s. 131.72 Bykztrk ve Dierleri, a.g.e., s. 186.


42/235

24

BRNC BLM

ARATIRMANIN KURAMSAL EREVES

1.Din ve Toplum

1.1.Dinin Anlam ve Sosyolojik Tanm

nsanlk tarihinin en eski dnemlerinden gnmze dek din olgusu insan

toplumlarnn en nemli balarndan73 birisi ve ayn zamanda insann kendi varl

hakkndaki soru kadar nemli bir sorun olarak karmza kmaktadr.74 yle ki

ferdin mutlak surette btn mevcudiyeti ile itirak ettii bir vaka mevcut ise o da

dindir75 diyebiliriz. u halde din, bireyin kiiliinin olumasnda byk lde rol

oynamakta ve topluma eitli ekillerde etki etmekte ve bireyin temel dnce

biimlerini tekil etmektedir. Dolaysyla din, tartmasz olarak insan zihninin en

eski ve evrensel etkinliklerinden biri olarak ortaya kmaktadr.76 Bylelikle insanlk

tarihini ayn zamanda din ve dini olaylar tarihi olarak da sylemeyi mmkn

klmaktadr.77

Dini, kelime manas bakmndan incelediimizde Arapada yol, hkm,mkfat, kaza, usul, adet ve takva gibi eitli anlamlara gelmektedir.78 Farsada

bireyin baland ve uyduu nazari ve ameli yol manasna gelmektedir. Bu tanm

bugn dinden anlalan manaya daha yakn grnmektedir.79 Din, Latincede

(religareden religio) balanmak ve cemaat manalarnda olup kutsal olan varla

73

Akyz, Gecekondularda Dini Hayat ve Kentlileme, s. 47.74 Kamuran Birand, Dinin Mahiyeti zerine,A...F. Der., C. 6, S: 1, Ankara 1957, s. 118.75 Freyer,Din Sosyolojisi, s. 29.76 Carl Gustav Jung,Din ve Psikoloji, ev. Cengiz iman, nsan Yay., stanbul 1993, s. 17.77 Harun zdemirci Yaar olak,Din Devlet Din Siyasetlikisi, Diyanet leri bakanl Yay.,

Ankara 2001, s. 15.78 Bkz., Sezen, Sosyoloji Asndan Din, M...F.V. Yay., 3. Bsk., stanbul 1998, s. 29; Gnay, Din

sosyolojisi Dersleri, Erciyes niversite Yay., Kayseri 1996, s. 127; Kemal Gran, Mslmann ElKitab, T.D.V. Yay., Ankara 2000, s. 35; Gnay Tmer, Din, DA, C. 9, stanbul 1994, s. 312-314.

79 Gnay,Din Sosyolojisi, s. 192; Hamdi Dndren, slamlmihali, Erkam Yay., stanbul 2008, s. 15.


43/235

25

kar saygyla ball ifade etmektir.80 branicede hkm, idrak etme ve ceza

anlamlarnda kullanlmtr.81slamda ise din kelimesi Kuran- Kerimle irtibatldr.

yle ki Kuran- Kerimin eitli ayetlerinde din kelimesi taat, itaat, teslimiyet,ibadet ve millet gibi manalarda kullanlmtr.82 Ayrca Kuran, dinin Allah katnda

slam olduunu da ak birekilde ifade etmektedir.83

Btn insanl yakndan ilgilendiren ey olan dinin ne olduunu ve ne

anlama geldiini bilmek ve kavramak ok nemlidir.84 Zira insanlk tarihinin eitli

dnemlerinde bir din tanm gerekletirme istei, her zaman gncelliini

korumutur. Ne var ki her bilim dal kendi yntembilimine gre tanmlamalar

yapmtr. Bir psikolog dini, yaanan bir tecrbe, bir sosyolog, sosyal bir olgu ve

bir kelamc ise akla ve nakle dayanan bir sistem olarak tanmaya almlardr.85

Her bilim dalnn din tanm bir dierini darda brakmtr.86 Tabii ki dinin ne

anlamlara geldiini ortaya koymann birtakm zorluklar vardr.87 Zira dinin

toplumsal realitede farkl ekillerde tezahr etmesi, evrensel olmas ve yeterince

geni, ama bir o kadar da ak bir tanm bulmay hemen hemen imknsz

klmaktadr.88 Byle olduu iindir ki herkes kendi grne gre dinle ilgili bir

tanm ortaya koymutur.89 Din sosyolojisi uzmanlarnn da bugn zerinde ittifak

ettikleri bir din tanm mevcut deildir. Ne kadar ki eitli din tanmlarnda benzerlik

80 Adnan Advar, Tarih Boyunca lim ve Din, Remzi Kitabevi, stanbul 1987, s. 13-14; Veysel Uysal,Din Psikolojisi Asndan Dini Tutum, Davran ve ahsiyet zellikleri, M...F.V. Yay., stanbul1996, s. 17.

81 Akyz, Dinin Nesnellemesi,A...F. Der., C. XXXVII., Ankara 1998, s. 287.82 Gnay,Din sosyolojisi, s. 192-193; Bilgiseven,Din sosyolojisi, s. 883 Ali-mran 19.84 Emile Durkheim,Dini Hayatnlkel Biimleri, ev. Fuat Aydn, Ata Yay., stanbul 2005, s. 21.85zzet Er,Din Sosyolojisi, Aka Yay., Ankara 1998, s. 4.86 Halis Adnan Arslanta, Sosyal Deime, Kentleme ve Kentlilemenin Din zerine Etkileri,

...F. Der., 13:2, stanbul 2008, s. 181.87 Er, a.g.e., s. 3.88 Gnter Kehrer,Din Sosyolojisi, ev. Semahat Yksel, Kubbealt Neriyat, stanbul 1992, s. 9.89 Bilgiseven,Din sosyolojisi, s. 8.


44/235

26

mevcut olsa da aralarnda nemli farkllklar da dikkat ekmektedir.90 Bu balamda

dinle ilgili kavram ve terimleri tanmlamadan aratrmann zemininin salam bir

ekilde oturtulmas ve empirik boyuta tanmas mmkn gzkmemektedir.91

Dinleilgili tanmlar yaparken hepsini doru veya yanl kabul etmemiz bize fayda

salamaz.92 Bununla beraber din sosyologlarnn din hakkndaki tanmlar farkllk

arz etse bile bu tr almalarda din tanmlarna yer vermek konu asndan faydal

olabilir.

Dinin mahiyeti hakkndaki tartmalar incelendiinde Batl dnrlerin

Hristiyanlk stne yaptklar genellemelere dayand grlr. Bu dnrler dini,

ilahi kaynandan uzaklatrarak onu akl yoluyla insann temel eilimlerine veya

toplumsal fonksiyonlara balayarak izah etmeye almlardr.93 Bu aklc eilimler

birekilde hala devam etmektedir. Bu erevede August Comte, dini, toplumun bir

fonksiyonu olarak kabul etmitir.94 Ona gre din, toplumu oluturan bireyler arasnda

zorunlu olarak anlamay (concensus) ve bireyler arasnda birlii salamaktadr. Ona

gre din kendinde insan doasnn farkllamasn yanstr veya baka bir ifade ile

din toplumdaki birlii salayarak insan varlnn btn zelliklerini ortaya

karmaktadr.95 Ona gre bu an dininin pozitivizmden etkilenebileceini ve

etkilenmesi gerektiini dnmektedir. Comte bu dncesini daha ileriye gtrerek

bu dinin gemi dnemlerin dini olamayacan, zira gemi dnemlere ait bir dinin

geerliliini yitirmi olduu dncededir.96 Buna gre toplumlarn tekml iinde

90

Bkz., Mehmet Bayyiit, niversite Genliinin Dini nan Tutum ve Davranlar zerine BirAratrma, (Baslmam Doktora Tezi), Uluda niversitesi, Bursa 1989, s. 9; Gnay, Dinsosyolojisi, s. 196.

91 Ejder Okumu, Toplumsal Deime ve Din, nsan Yay., stanbul 2003, s. 52.92 Peter L. Berger,Dinin Sosyal Gereklii, ev. Ali Cokun, nsan Yay., stanbul 1993, s. 89.93 Mustafa Aydn,slamn Tarihi Sosyolojisi, Pnar Yay., 2. Bsk., stanbul 2001, s. 20.94 Gustav Mensching, a.g.e, s. 11.95 Raymond Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev. Korkmaz Alemdar, 5. Bsk., Bilgi Yaynevi,

stanbul 2004, s. 89.96 Din, pozitivist anlaynn aksine yalnz zamana bal bir fenomen olmayp, insann ebedi planna

da uygundur. Bkz., Joachim Wach, Din Sosyolojisine Giri, s. 37.


45/235

27

olduu gibi dinlerin de tekml iinde olduklarn savunmutur.97 Ona gre insan

topluluklarnn bulunduu her yerde mutlaka bir din de vardr. Dinlerin de dier

sosyal kurumlar gibi deiebilir ve geliebilir zellikleri vardr. Comte, pozitivist birtoplumun pozitivist bir dini olacan ileri srerek98 pozitivist bir dinin temellerini

kurmaya almtr.99

te yandan Durkheim ve onun etrafnda toplanan Fransz Okulu da dini, bu

izgide aklama teebbsnde bulunmulardr. Buna gre dinin zn ve

balangcn tamamen sosyal koullara balay p, dini rasyonel olarak aklamaya

almlardr. Durkheime gre btn dinler totemden hareketle gelimitir.100

Dolaysyla din, cemaatle fert; klanla kabile arasnda bir bamllk ilikisi vardr.

Bu iliki, dinlerin kayna saylm, totem bu ilikinin iinde yer almtr. Fakat

Frazerin totemizmle ilgili almas, bu ilikinin tamamen dini ilikiler olmadn

gstermitir.101 Ayn zamanda Durkheim, dini kutsal ve kutsal olmayan olarak ikiye

ayrmakta102, dini inan ve amellerden ortaya km bir sistem olarak izah etmeye

almaktadr.103 Bunlara inanan kiiler, ahlaki bir topluluk olan kilisede bir araya

gelmektedir. Ona gre din hayaletlerden bahsetmez gerein ta kendisidir. Buna gre

din ne lde bir sosyal fenomen ise toplum da o lde bir dini fenomendir.104

Durkheimin ifade ettii din kavram ok geni apta tutulmutur. Buna gre son

tahlilde milli ve politik ideolojiler de din olarak anlalabilir.105 Durkheim, dier

btn kurumlarn din kurumundan ortaya ktn savunmutur. yle ki, toplumda

97 Emile Durkheim, Sosyolojik Metodun Kurallar, ev. Enver Aytekin, 2. Bsk., Sosyal Yay., stanbul1994, s. 56; Mnir Kota, Auguste Comteun Din Sosyolojisi, A...F. Der., C. 34, Ankara1993 s. 70-73.

98 Kota, Din Sosyolojisine Giri,A...F. Der., C. XXVIII., Ankara 1986, s. 362.99 Erol Gngr, Trk Kltr ve Milliyetilik, 15. Bsk., tken Yay., stanbul 2004, s. 148.100 Gnay,Din Sosyolojisi, s. 137-139; Durkheim, Toplumsalblm, s. 123.101 Mensching, a.g.e., s. 11.102 Peter L. Berger, Kutsalemsiye, ev. Ali Cokun, Ra bet Yay., stanbul 2000, s. 254; Gnay,

Din Sosyolojisinin Tarihsel Geliimi ve Temel sorunlar,E..S.B.E., Der., S. 12, Yl. 2002, s. 6.103 Sezgin Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, C. I., Yunus Emre Yay., 2. Bsk., Konya 1994, s. 208;

Gnay,Din Sosyolojisi, s. 139.104 Kehrer, a.g.e., s. 23-24.105 Gnter Kehrer, Din Sosyolojisi, Der. Yasin Aktay-M. Emin Kkta, Vadi Yay., 2. Bsk., stanbul

1998, s. 21.


46/235

28

var olan her trl sosyal kurumun dinin emsiyesi altnda bulunduunu ve zaman

ierisinde bu kurumlarn bamsz birer profan kurumlar olarak ortaya ktn

sylemitir.106

Durkheimin ortaya koyduu teoriye gre dinsel ayin ve trenlerininananlar tarafndan yerine getirme gayelerinin bireylere toplumun moral

stnln tasdik etmektir.107 Ona gre dinler, toplumlarda meydana gelebilecek

deimelere108 sebebiyet verebilecek gte deiller, ancak toplumsal sistemi

destekleyebilir.109 Durkheim ayn zamanda Tylorn animist ve Max Mllerin

natrist din teorilerini eletirerek dinin bilim ncesi dncenin rn olduu

teorisini110 de reddettikten sonra dini toplumsal olana ind

Documents

afganistan öğrencilerinin din alnlayışı