1

ADLĐ BĐLĐMLER VE SPOR

FORENSIC SCIENCES AND SPORTS

Arş. Gör.Özlem ORHAN*

Prof. Dr. Erdal ZORBA*

Prof. Dr. Hamit HANCI**

Yard.Doç.Dr. Burcu EŞĐYOK**

Arş. Gör. Murat TAŞ*

Arş. Gör. Murat AKYÜZ*

ÖZET

Bu çalışmanın amacı, sporda adli bilimlerin önemini ve rolünü araştırmaktır.

Spor karşılaşmalarında meydana gelen yaralanma ve ani ölüm olaylarında, doping, şike

gibi konularda adli tıptan faydalanılmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Spor, Adli Bilimler

ABSTRACT

The aim of this study, to research of role and importance of forensic sciences in

sports. During sports meetings forensic sciences to be used the subjects of injury,

sudden death, dope and cheeting etc.

Keywords: Sports, Forensic Sciences

*Gazi Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu, ANKARA.

**Ankara Üniversitesi Adli Tıp Anabilim Dalı, ANKARA.

* Bu makale IV. KAPADOKYA Adli Bilimler Kongresi, I. Türkçe Konuşan Adli

Bilimciler Kongresi (29 Kasım- 2 Aralık 2007)’nde Serbest Bildiri olarak sunulmuştur.

2

GĐRĐŞ

Adli tıp, insan vücudunu ve insanla ilgili davranışların yarattığı sonuçları

hukukun yargı aşamasında doğru ve bilgilenmiş olarak değerlendirebilmesi için

bilirkişilik yapan bir bilimdir (1). Dışarıdan bakıldığında sadece otopsi yapılan ve adli

rapor verilen bir bilim dalı olarak görülen adli tıp, son yıllarda bir çok bilim dalıyla

ortaklaşa çalışmaktadır (2).

Spor, kişinin sağlık durumunu geliştiren ve gelişmiş sağlık durumunu devam

ettiren hareketler şeklinde ifade edilmektedir. Sporda yarışma amacının dışında, sağlığı

koruma düşüncesi de yer almakta ve insanlar bu düşünceyle spor yapmaya davet

edilmektedir. Bu davet özellikle gelişmiş ülkelerde yerini bulmakta ve geniş insan

kitleleri çok değişik sportif etkinliklerde bulunmaktadır (3). Bu da aynı zamanda

performans sporunu doğurmaktadır. Sporcuların performanslarındaki çok küçük bir

gelişim müsabaka sonucundaki sıralamada belirgin değişikliklere sebep olmaktadır. Bu

olgu, antrenman yöntemlerinin yanı sıra sporcu, antrenör ve bilim adamlarını

performans geliştirici yöntemler aramaya yönlendirmiştir. Sporcular geçmişten

günümüze kadar daima kendilerini rakiplerine göre avantajlı duruma getirecek her türlü

arayışa girmişlerdir (4). Spor sosyal, fizyolojik, psikolojik boyutları ile ele alındığında,

kazanma arzusu veya rakibine üstünlük kurma hırsı bazen istenmeyen hukuki boyutlar,

sakatlıklara hatta ölüme götürebilmektedir. Bunun en önemli göstergelerini, spordaki

ani ölümler, doping, şike, evrak sahtekarlıkları, şiddet gibi konular oluşturmaktadır. Bu

nedenle adli bilimlerle sporu birlikte irdelememiz gereken iki alan olarak düşünmek

gerekir. Aslında bilimsel çalışmalar çok yönlü disiplinler gerektiren çok boyutlu bilim

yumaklarıdır.

Ayrıca spor günümüzde ne yazık ki sağlık boyutundan çok ülkelerin veya

takımların birbiriyle rekabetleri şiddetin veya toplumsal olayların mihenk taşını

oluşturmaktadır. Bu yüzden kitle hareketlerinin dramatik yansımasını görmek

mümkündür. Bu örneklere baktığımızda tribün şiddetinin ölüm boyutuna nasıl

dönüştüğünü görebiliriz. Bunun yanında bilinçsiz kullanılan ilaçlar, antrenmanlar,

yaşam tarzı gibi faktörler bireysel ölümleri veya sakatlıkları beraberinde getirmektedir.

Spordaki ani ölümlerin sporun kendisinden kaynaklanmadığı bu gün net olarak

bilinmektedir. Temelinde yatan sebep bilinçsizliktir.

3

Bu çalışmada; katılımın giderek arttığı ve büyük bir sektör haline gelen spor

bilimlerin de adli bilimlerin önemini ve rolünü araştırmaktır.

SPORDA ANĐ ÖLÜMLERĐN SEBEPLERĐ

Düzenli fiziksel egzersizlerin insan sağlığına olumlu etkileri olduğu herkes

tarafından kabul edilmekle birlikte, bazen çok ciddi problemlerde çıkabilmekte ve

ölümlere neden olabilmektedir (3). Şüphesiz birçok sportif müsabaka da üstün

sporcularında kalp krizi sebebiyle öldüğü bir gerçektir. Bu tür ölümlerin hemen hemen

hepsinde bilinçsizce ve sağlığa zarar verecek yapıda spor anlayışı vardır (5).

Sportif aktivasyon sırasında meydana gelen aşırı zorlanmaya bağlı olarak

gelişen, kimi otoritelere göre 1 saat içinde, Dünya Sağlık Örgütüne göre ise 6 saat

içinde meydana gelen ölüm olaylarına ani ölüm adı verilmektedir (6).

Sporda ani ölümler genellikle dolaşım sistemindeki düzensizliklere bağlı olarak,

egzersiz esnasında veya hemen sonrasında ortaya çıkar (7,8,9). Fiziksel aktivite

sırasında kalp hızı, arter kan basıncı ve miyokard kasılabilirliği artar. Bunun sonucunda

miyokardın oksijen tüketimi de artmaktadır. Yapısal ve fonksiyonel olarak normal bir

kardiovasküler sistem, koroner kan akımını, dolayısıyla miyokarda oksijen sunumunu

artırarak bu duruma uyum sağlar. Ancak bu değişiklikleri tolere edemeyecek derecede

kardiovasküler problemi olan bireylerde egzersizle ilişkili semptomlar; hayatı tehdit

eden aritmiler ve ani ölüm ortaya çıkarmaktadır (10).

Tarihte sporla ilgili bilinen ilk ölüm olayı, bu günkü maraton koşularını başlatan

Yunanlı sporcu Pheidippides’in ölmesidir. Bu kişi M.Ö. 490 yılında Perslere karşı

alınan zafer haberini Atina’dan Maraton Bölgesi’ne koşarak ulaştırmış ve 35 km’lik

mesafe sonucunda ölmüştür (11).

1995 yılında bir yıl önce buz pateninde dünya şampiyonu olan bir sporcu kalp

krizi sonucu ölmüştür. Yine 1995 yılında Avrupa maratonunda genç bir sporcu kalp

krizi sonucu yaşamını yitirmiştir. 1984 yılında Amerika’da büyük isim yapmış ve

yaşam boyu sporun yaygınlaşmasına katkıda bulunmuş Jim Fix 52 yaşında bir koşu

esnasında kalp krizi geçirerek ölmüştür. Jim Fix’in ölüm sebebini spor yapmaya

bağlamak yanlıştır. Spor bilinçsiz yapıldığı zaman zararlıdır.

4

Jim Fix üzerinde araştırma yapan Özmeriç H. (1996), Amerika’ya mal olmuş bu

ünlü sporcu ve sağlıklı yaşam sporuna damga vurmuş kişinin ölüm sebebini şöyle

özetlemektedir:

• Jim Fix spora uzun süre ara verdikten sonra 40 yaşından itibaren 12 yıl boyunca

haftada 6 gün 16 km’ den fazla koşmaktaydı. Kalp krizi geçirmeden önce 20 km

ve 8 km yarışlarına katılmış, arkasından çok çekişmeli tenis maçı yapmıştır.

• Babası 43 yaşında iken kalp krizinden ölmesi nedeniyle kalp krizi riski yüksek

kişilerden biriydi.

• Beslenmesine çok dikkat etmediğinden otopsi sonucu kalbe giden damarlardan

üçünde; %99, %85 ve %70’lik tıkanma tespit edilmiştir.

• Çok stresli bir iş hayatı vardı.

• Kısa sürede 30 kilo almış ve kısa sürede bu kilosunu vermişti.

• 40 yaşına kadar günde 2 paket sigara içmişti.

• Đki kez boşanmış ve nafaka ödemektedir.

• Düzensiz bir hayat tarzı vardı.

• Hiç doktor kontrolünden geçmemişti. (özellikle 35 yaşından sonra en az 2 yılda

bir doktor kontrolünden geçilmelidir).

• Ölümüne sebep olan son koşuda, 6500-7000 m koştuktan sonra aniden

durmuştu. (Bilinen bir gerçek var ki; koşu anında, kalp atımının maksimale

ulaştığında, ani olarak duruşlar insan sağlığı açısından tehlikeler

doğurabilmektedir).

Bu özelliklere sahip bir kişinin kalp-damar sistemini bu kadar zorlaması, ölüme

davetiye çıkarmaktan başka bir şey değildir (5).

Sporda ani ölüm olayları sık değildir ve ani ölümün yılda yaklaşık 100.000

sporcuda 1 ile 4 arasında olduğu ve erkeklerde daha sık görüldüğü bildirilmektedir (10).

Ülkemizde 1980 ile 2006 tarihleri arasında spora bağlı 139 adet ani ölüm vakası

tespit edilmiştir (12).

SPORDA ANĐ ÖLÜMLER VE YASAL SORUMLULUK

Türk Ceza Hukuku’nda kanunun yasakladığı eylemler suç olarak kabul

edilmektedir. Bir olayda suç ve ceza sorumluluğu bulunup bulunmadığı, o olay içindeki

davranışın yasalarda suç olarak kabul edilip edilmemesine bağlıdır. Yani eylemin

5

yasalarda açıklanmış, anlatılmış olması lazımdır. Kişi eyleminden doğacak sonucu

tahmin edemezse bu eylem suç olarak kabul edilmez. Kusursuz suç olmaz.

Kusurluluğun kast ve taksir olarak iki türü vardır (13). Kasıtlı suçlarda kişi eyleminden

doğacak sonucu öngörerek, tahmin ederek ve bu sonucu isteyerek suçu işler

(13,14,15,16) Taksirli suçlarda kişi eyleminden doğacak sonucu tahmin etmekte, sonucu

istememekte ama gerekli önlemi de almamaktadır. Taksirli suçların cezaları kasıtlı

suçlara göre daha hafiftir (13,16,17,18).

Sporun kanunun açık veya örtülü iznine dayanması nedeniyle müsabakalar

esnasında meydana gelen yaralama ve ölüme sebebiyet olayları cezayı gerektirmez (13).

Ancak kanunun izni nedeniyle sorumluluğun oluşmayacağı esasını; spor faaliyetleri

sırasında oyuncular tarafından oyun kurallarına uygun hareket edilmesi şartıyla yapılan

hareketler hakkında kabul etmek gerekir (19,13,20).

Şahıs veya takım karşılaşmaları şeklinde yapılan ancak ne araç ne de amaç

olarak sporcuların birbirlerine karşı şiddet kullanmaları söz konusu olmayan sporlar;

futbol, voleybol, basketbol, su topu, tenis gibi sporlarda oyun kurallarına uyulmasına

rağmen yaralanma veya ölüm meydana gelirse olaya sebep olan sporcu sorumlu

tutulamayacak, ancak oyun kurallarına uyulmaması sonucu yaralanma, sakatlanma veya

ölüme sebebiyet verilmişse olaya sebep olan sporcu kastı veya taksiri dolayısıyla

sorumlu tutulacaktır (15).

DOPĐNG

Asırlar boyunca insanlık iş verimini artırarak başarıya ulaşmak ve zaferler

kazanmak için çaba harcamıştır (21,22). Tarihin çok eski dönemlerinden itibaren

insanlar fiziksel güç ve sportif performansı arttırdığına inanılan çeşitli maddeler

kullanmışlardır (22). 1960 Roma Olimpiyat Oyunlarında bisikletçi K. Jensen’in aşırı

amfetamin alımı ile ölmesi, büyük sansasyon yaratmış ve doping ciddi anlamda spora

yansımıştır (11).

Doping organizmaya yabancı bir ajanın veya fizyolojik maddelerin anormal

miktarda ve anormal bir yolla, bir sporcuya yarışma sırasında performansı yapay olarak

ve kural dışı bir şekilde artırmak amacıyla uygulanmasıdır (23,6).

Uluslar arası Olimpiyat Komitesi her yıl hangi maddelerin ve hangi yöntemlerin

doping kapsamına girdiğini bildiren doping listesi yayınlanmaktadır. Listede yer alan

6

yasaklı maddeleri kullanan ve yöntemleri uygulayan sporcular dopingli sayılarak ceza

almaktadırlar (23,6).

DOPĐNG VE YASAL SORUMLULUK

Yapılan analizler sonucunda sporcunun numunesinde yasak maddelere

rastlanırsa, sporcu doping kullanma suçunu işlemiş demektir, bunun sonucunda ulusal

ve uluslar arası spor kurallarına göre cezalandırılır.

Sporcu dopingli maddeyi bazen bilmeyerek alabilir. Örneğin bir rahatsızlığının

(soğuk algınlığı) tedavisi için aldığı bir ilaçta, yasak kapsamına giren maddeler de

bulunabilir. Aksi durumda ceza almaktan kurtulamaz.

Ülkemizde bu konu iki metinde düzenlenmiştir. Birincisi G.S.G.M. Amatör Spor

Dalları Ceza Yönetmeliği, ikincisi ise Futbol Federasyonu Disiplin Talimatıdır.

Uluslar arası federasyonlarca düzenlenen spor müsabakalarında doping yaptığı

belirlenen sporcular ile kendilerine doping maddesi verilmiş yarış hayvanlarına ceza

uygulanır. Ödül varsa geri alınır, müsabakalardan belirlenen sürelerde men cezası

verilir. Ancak daha önce doping ile cezalandırılmış sporcu tekrar doping suçu işlediği

takdirde, ömür boyu müsabaka ve faaliyetlerden men cezası verilir. Dopingli sporcunun

antrenörü, yarış hayvanının sahibi ve sorumlularının antrenörlük belgesi gibi belgeleri

iptal edilir (24).

SPOR VE ŞĐDDET

Günümüzde birçok spor türü, hayli kalabalık seyirci önünde icra edilmektedir.

Takım ya da kulüplerin taraftarlarının taşkınlıkları veya başka sebeplerle sahalarda

güvenlik sorununun çıkması her zaman ihtimal dahilindedir (24).

Sporda şiddet, spor kuralları dışında oluşan ve sporun yarışmacı amaçlarıyla

alakasız olan zarara sebep olan davranış olarak tanımlanabilir.

Şiddet, buz hokeyi, futbol, ve rugby gibi temas içeren takım sporlarında yaygın

olarak görülmektedir (25).

7

SPOR- ŞĐDDET VE YASAL SORUMLULUK

Sporla ilgili mevzuatta bu konuya ilişkin düzenlemeler bulunmaktadır. Ancak bu

tür tedbirler yeterli olmadığından şiddet olaylarını önleme maksadıyla 5149 sayılı ‘Spor

Müsabakalarında Şiddet ve Düzensizliğin Önlenmesine Dair Kanun’ yapılmıştır.

Spor müsabakalarında seyircilerin neden olduğu şiddet olaylarında, öncelikle bu

şiddet olaylarını çıkaran kişilerin spor yaptırımı içinde cezalandırılması

öngörülmektedir. Bu tür olaylara, seyircisi ve hak mahrumiyeti cezası öngörülmektedir

ve sebep olan kulüp de cezalandırılmaktadır (24).

SONUÇ

Spor sosyal, fizyolojik, psikolojik boyutları ile ele alındığında, kazanma arzusu

veya rakibine üstünlük kurma hırsı bazen istenmeyen hukuki boyutlar, sakatlıklara hatta

ölüme götürebilmektedir. Bunun en önemli göstergelerini, spordaki ani ölümler, doping,

şike, evrak sahtekarlıkları, şiddet gibi konular oluşturmaktadır. Bu nedenle adli

bilimlerle sporu birlikte irdelememiz gereken iki alan olarak düşünmemiz gerekir.

KAYNAKLAR

1. http://www.adlitip.org/yazilar/turkce/konular/adli_tip/adli_tip_nedir.htm

(12.11.2007)

2. http://www.adlibilimciler.org/belgeyonkr/1.htm (05.11.2007)

3. KALYON, T.A. Spor Hekimliği Sporcu Sağlığı ve Spor Sakatlıkları, GATA

Basımevi, Ankara, 1990.

4. WADLER, G., HAĐNLĐNE, B., Drugsand Athlete, F.A., Davis Company, Philadelphia,

1999.

5. ZORBA, E., Yaşam Boyu Spor, Marmara Đletişim Basın Yayın, Đstanbul, 2004.

6. ERGEN, E., Spor Fizyolojisi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, no:584, Eskişehir,

1993.

7. CHAO, T.C., Death in Sport and Recration, Ann Acad Med Singapore, 12(3),

400-4, 1983.

8. KOESTER, M.C., A Riview Of Sudden Cadiac Đn Young Athletes And

Strategeles Preparticipation Cardiavasculer Screening, J Athl Train, 36 (2), 197-

38,2001.

8

9. NOAKES, T.D., Suden Death and Exercise, Sport Science, 2(4), 1-11, 1998.

10. BUX, R., PARZELLER, M., RASCH, C., BRATZKE, H., Earky Symptoms and

causes of Sports- Related Death, Dtsch Med Wochenschr, 129, 997-1001, 2004.

11. AKGÜN, N., Sporda Ani Ölümler, Spor Hekimliği Dergisi, cilt: 20, sayı:4,

s:131-150, 1985.

12. KINALI, M., Sporda Kalpten Ani Ölüm Korkutuyor, Hürriyet, 11 Aralık 2006.

13. KESKĐN, O.K., Tedbirsizlik Ve Dikkatsizlikle Ölüme Ve Yaralanmaya

Sebebiyet, Adalet Dergisi, 2:96-101, 1989.

14. ÇAĞLAYAN, M.M., Yargıtay Đçtihatlarının Işığı Altında Çeşitli Cürümler

Açısından Kast Ve Ceza Sorumluluğu Üzerine Bir Đzah Denemesi, Adalet

Dergisi, 5:56-100, 1986.

15. ÇAĞLAYAN, M.M.,Yargıtayın En Yeni Đçtihatlarının Işığı Altında Müessir Fiil

(etkili eylem) Üzerinde Bir Đzah Denemesi (I), Adalet Dergisi, 1:37-50, 1983.

16. GÖZÜBÜYÜK, A.P., Türk Ceza Kanunu Açılması, cilt:4, Đstanbul, s: 307-

458,1981.

17. HANCI, H., Spor Karşılaşmalarında Meydana Gelen Yaralanma ve Ölüm

Olaylarında Yasal Sorumluluk, Spor Hekimliği Dergisi, cilt:30, s:35-41, 1995.

18. KESKĐN, K., Uygulama Taksirle Ölüme ve Yaralanmaya Neden Olma Suçları,

Ankara, 1992.

19. DÖNMEZER, S., ERMAN, S., Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku, Đstanbul,

Haşmet Matbaası, 1985.

20. TANER, T., Ceza Hukuku, Đstanbul, s: 435,1953.

21. KARATAŞ, E.S.,Sporcu Sağlığı, Alp Reklam, Kayseri, 1987.

22. AÇIKADA, C., ERGEN, E., Bilim ve Spor, Ankara, 1990.

23. Dopingle Mücadele Vakfı Yayınları, Doping ve Bilinmesi Gerekenler, no:1,

Ankara.

24. ÇAĞLAYAN, R., Spor Hukuku, Asil Yayın Dağıtım, Ankara, 2007.

25. http://www.childdevelopmetinfo.com/health_safety/violence_kids_sports.shtml

(Violence in Sports) Đsmat Abdal Haqq (15.11.2007)

Đletişim Adresi: Arş.Gör. Özlem ORHAN Gazi Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu ANKARA

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21