1

I MÖVZU

Mənbəşünaslıq məsələləri, Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşu.

P L AN :

1.Yazıya qədərki qaynaqlar. Mixi yazılar və antik

ədəbiyyat.

2.“Albaniya tarixi”və “Kitabi-Dədə Qorqud” un

mənbəşünaslıq baxımından təhlili.

3. Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşu.

ƏDƏBIYYAT

1. Azərbaycan tarixi .VII cilddə, I cild, Bakı 2007, səh, 44-165

2. Azərbaycan tarixi (Z.Bünyadovun redaktorluğu ilə), Bakı, 1994, səh. 19-57

3. Azərbaycan tarixi. (İ.Əliyevin redaktorluğu ilə) Bakı, 1996, səh. 8-33

4. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.Bakı, 1989, sənəd 7 -13

5. Əhmədov Q. Bu günə necə gəlib çıxmışıq. Bakı, 1989

6. Moisey Kalankatuklu. Alban tarixi. Bakı 1993.

7. Kitabi- Dədə-Qorqud. Bakı, 1988.

8. Səfərov Y. Qədim Azərbaycan: Nə bilirik.Bakı 1989.

2

Azərbaycan yer üzünün ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biridir. Onun

ərazisinin sakinləri minilliklər ərzində yaratdıqları zəngin mədəni irs qoyub

getmişlər. Bu irs müxtəlif tarixi qaynaqlar – maddi və yazılı abidələr əsasında

öyrənilir.

Maddi abidələrin öyrənilməsi ilə arxeologiya məşğul olur. Torpaq özündə bu

abidələrin tükənməz "arxivi"ni - əmək alətləri, məişət və bəzək əşyaları, silah,

məskən qalıqları, qəbirlər, qədim mədən və metaləritmə yerləri, həmçinin başqa

şeylər saxlayır.

Axtarış zamanı aşkara çıxarılan arxeoloji abidələr qədim dövrlərdən başlamış

son orta əsrlərədək Azərbaycan tarixini daha əsaslı şəkildə və daha dərindən

işıqlandırmaq imkanı verir.

Arxeologiya təkcə öyrənilən ölkənin ilk sakinlərinin maddi və mənəvi

mədəniyyət səviyyəsi haqqında mühakimə yürütməyə deyil, həm də məhsuldar

qüvvələr tarixi, sinfi cəmiyyətin yaranması və inkişafı, miqrasiya, etnogenez və bir

çox başqa problemlərlə bağlı olan mühüm məsələlərin bu və ya digər dərəcədə həll

olunmasına imkan verir.

Son zamanlar Azərbaycan ərazisində aşkara çıxarılmış və artıq elmi dövriyyəyə

daxil edilmiş numizmatik materiallar da tariximizin öyrənilməsi üçün böyük

əhəmiyyətə malikdir. Onlar bölgənin iqtisadi inkişafı, siyasi tarixinin bəzi

hadisələri, müəyyən dərəcədə həm də mədəni səviyyəsi haqqında mühakimə

yürütməyə imkan verir.

Yazılı qaynaqların da çox böyük əhəmiyyəti var. Azərbaycan tarixi üzrə yazılı

qaynaqları iki qrupa bölmək olar: sənədli və nəqli xarakterli qaynaqlar.

Cənubi Azərbaycan və həmsərhəd ərazilərin tayfaları haqqında məlumatlar

verən, ən, qədim qaynaqlar Şumer-Akkad mətnləridir. Şumer və qədim Akkad

dillərində tərtib olunmuş bütün bu kitabələr e.ə. III minilliyə və II minilliyin

başlanğıcına aiddir. Bu mətnlərin meydana çıxması əsasən Şumer və Akkad

çarlarının Zaqros dağları zonasına yürüşlərinə, habelə kuti hakimlərinin Cənubi

Beynənnəhreyndəki birəsrlik hökmranlığına borcludur. Ən ilkin, yazılı qaynaqlar

3

sırasında lullubi hökmdarlarının bir neçə qısa yerli kitabələrini də xatırlamaq

lazımdır.

E.ə. II minilliyin Elam və Aşşur qaynaqları çox kasıbdır və Zaqros zonası tayfaları

haqqında, demək olar ki, heç bir məlumat vermir. Aşşur qaynaqları içərisində

bizim üçün ən vacibləri II Adadnerari, II Tukulti-Ninurta, II Aşşurnasirapal, III

Salmanasar, V Şamşi-Adad, III Adadnerari, III Tiqlatpalasar, II Sarqon,

Sinaxxerib, Asarxaddon və Aşşurbanipalın kitabələridir.

Aşşur çarlarının kitabələrində çoxsaylı yürüşlərin, Azərbaycan vilayətləri və

qonşu vilayətlərdə məskunlaşmış tayfaların xarici, müəyyən dərəcədə isə daxili

siyasi və iqtisadi həyatının gedişini izləməyə imkan verən təsvirlər verilmişdir.

Aşşur qaynaqlarının Cənubi Azərbaycan vilayətləri haqqında məlumatları

xeyli dərəcədə Urartu kitabələrində mövcud olan məlumatlarla zənginləşir.

Babil qaynaqları içərisində e.ə. VII əsrin son rübünün hadisələrini işıqlandırmağa

imkan verən məşhur "Kedd xronikası"nın adını çəkmək lazımdır.

Cənubi Azərbaycan haqqında bəzi məlumatları "Bibliya"dan da almaq olar.

"Avesta" mühüm mənbələrdən biridir. Zərdüştlük və onunla bağlı olan dini fəlsəfi

sistemlər Cənubi Azərbaycan ərazisində min ildən xeyli artıq olan uzun bir dövr

ərzində yayılmışdı. Bizim "Avesta"ya diqqətimiz də bununla izah olunur.

"Avesta"nın kanonlaşdırılmalarından biri, şübhəsiz ki, Atropatenada bu

məmləkətin Sasani səltənətinin dövlət ziyarətgahı olduğu dövrdə baş vermişdir.

Çar I Daranın Həmədan rayonunda sıldırım qaya üzərində üç dildə yazılmış

Bisütun kitabəsi də bizə bəzi məlumatlar verir.

Antik yazıçılar - Miletli Hekatey, Lampsaklı Xaron, Lidiyalı Ksanf, Hellanik və b.

əsərlərində də Azərbaycan tarixi üzrə müəyyən məlumatlar var. E.ə. VI-V əsrlərin

yunan yazıçısı, ən qədim coğrafi xəritə əlavə olunmuş məşhur "Yerin təsviri"

əsərinin müəllifi Miletli Hekatey Cənubi Azərbaycanda məskunlaşmış matienlər

tayfasının, Arazboyu müklərin, Kaspi dənizi sahilində yaşayan hansısa katannların

adlarını çəkir.

4

Şərq haqqında yazılmış ilk yunan müəllifləri içərisində əsas yer, şübhəsiz ki,

"tarixin atası" Herodota (e.ə. V əsr) - qədim dövrün böyük tarixçisinə mənsubdur.

Herodotun madahlar (midiyalılar) və Mada (Midiya), skiflər və onların Asiya

vilayətlərinə yürüşləri, Azərbaycan tayfaları - müklər, utilər, saqartilər, matienlər,

kaspilər, ortokoribantlar haqqında məlumatları bizim üçün vacibdir. Herodotun

özünün bilavasitə şahidi olduğu hadisələr, habelə sorğu yolu ilə aldığı məlumatlar

onun "Tarix"nin əsas mənbələridir. İran şahları arxivlərinin rəsmi sənədlərinə yol

Herodot üçün ilk növbədə ona görə bağlı olmuşdur ki, o, yunan dilindən başqa heç

bir dil bilmirdi. Lakin bəzən onun əsərlərində, nəticə etibarilə bu rəsmi sənədlərlə

bağlı olan məlumatlara rast gəlinir. Şübhəsiz ki, Herodot onlardan üçüncü əldən

götürməklə istifadə etmişdir. Onun bəzi şeyləri öz sələfi Hekateydən götürdüyü

müəyyənləşdirilmişdir. Onun əsəri bütövlükdə indinin özünədək tariximizin bir

sıra məsələləri üzrə ən mühüm qaynaqlardan biri olaraq qalır.

İyirmi ilə qədər İran sarayında yaşamış, Əhəmənilərin (Haxamanişilərin) saray

həkimi olmuş, e.ə. V əsr müəllifi Knidli Ktesinin "Persika" əsərinin qorunub

saxlanılmış azsaylı parçalarından isə çox şey əldə etmək mümkün deyil.

Ktesi ayrı-ayrı hallarda ola bilsin ki, Əhəməni şah arxivinin rəsmi

sənədlərindən istifadə etmişdir. Onun əsərinin müəyyən məşhurluğuna

baxmayaraq, hələ qədim oxucular orada həqiqətə uyğun olmayan çoxlu məlumat

görə bilmişdilər.

"Persika"da döyüşkən Cənubi Azərbaycan tayfası kadusilər haqqında ən

qədim məlumat vardır. Ola bilsin ki, əsərdə Kaspiananın da adı çəkilirmiş.

Makedoniyalı İskəndərin müasiri e.ə. III əsr müəllifi Hermippin, e.ə. II əsrin

məşhur tarixçisi, əsəri məlumatlarının xüsusi dəqiqliyi ilə seçilən, qırxkitablıq

"Tarix"in müəllifi Polibinin və başqalarının əsərlərində bəzi mühüm məlumatlar

qorunub saxlanılmışdır. Polibinin Atropatena barəsində məlumatları xüsusilə

əhəmiyyətlidir.

Amasiyalı Strabonun (e.ə. 63-cü il - b.e. 23-cü ili) yunan dilində yazılmış və

"Coğrafiya" adlanan sanballı əsəri bizim üçün əvəzolunmaz qaynaqdır. Strabon öz

5

dövrünə görə yaxşı təhsil almış, çoxlu səyahət etmiş, müstəsna müşahidəçiliyi və

dərin zəkası ilə fərqlənmişdir. Amasiyalı müəllifin əsərində Makedoniyalı

İskəndərin müasirlərinin və hətta daha əvvəlki müəlliflərin əsərlərindən başlamış

Strabonun öz müasirlərinin əsərlərinədək saysız-hesabsız müxtəlif qaynaqlardan

istifadə olunmuşdur. Roma sərkərdəsi Pompeyin e.ə. 66-65-ci illərdə Zaqafqaziya

səfərində onun yol yoldaşı Mitilenli Feofanın qeydləri və bir sıra digər müəlliflərin

işləri ilə tanışdır və öz "Coğrafiya"sında bu əsərlərdən bol-bol parçalar gətirir.

Qafqazın, ayrı-ayrı hallarda isə bəzi digər qonşu ölkələrin Strabon

"Coğrafiya"sındakı təsviri, ətraflılığına görə bu ölkələrin tarixi, coğrafiyası və

etnoqrafiyası üzrə yeganə qaynaqdır.

Yazıları dövrümüzə qədər gəlib çatmış antik müəlliflərin heç birində albanlar

haqqında "Coğrafiya"da verilənlər yoxdur. Strabonun Atropat Madası və ya

Atropatenanın Böyük Madanın bir hissəsi olması, bu ölkənin öz adını Atropatın

adından alması və s. kimi məlumatları müstəsna qiymətə malikdir.

Məşhur Roma tarixçisi, 35 kitabı və itib-batmış cildlərinin bir qədər

fraqmentləri qorunub saxlanılmış "Roma tarixi" əsərinin müəllifi Tit Livi (e.ə. 59-

cu il - e. 1-ci ili) Roma müdaxiləsi dövrü albanları haqqında bəzi məlumatlar verir,

madalılar və kadusilərin adlarını çəkir.

Böyük Plininin (23/24-79-cu illər) "Təbii tarix"i bizim üçün mühüm əhəmiyyətə

malikdir. Demək olar ki, 350 yunan və 150-dək Roma müəllifinin əksəriyyəti bizə

gəlib çatmamış bir çox əsərindən istifadə edilərək yazılmış bu ensiklopedik

xarakterli əsərdə Azərbaycanın təbiəti, əhalisi, burada məskunlaşmış tayfaların

məişəti haqqında bir sıra çox qiymətli məlumatlar var.

Albaniyanın paytaxtı Qəbələnin adının ən ilkin xatırlanması Plininin hesabına bizə

gəlib çatmışdır (Plinidə: Kabalaka). O, bu ada, çox güman ki, e.ə. II-I əsrlərdə

yaşamış romalı müəllif Varronun əsərlərində rast gəlmişdir.

Plininin qaynaqlarından danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, bir çox hallarda o

özü bu qaynaqların adlarını çəkir və bununla da onun bu və ya digər məlumatının

xarakteri və dolğunluq dərəcəsini müəyyənləşdirmək sahəsində tədqiqatçının işini

6

yüngülləşdirir. Plininin istifadə olunan qaynaqlara müəyyən qeyri-tənqidi

yanaşmasını və "Təbii tarix"in mətninin pis qorunub saxlanmasını da göstərmək

lazımdır.

Roma dövrü tarixçilərinin hamısından çox tanınanı və məşhuru yunanca yazan

Plutarx (46-127-ci illər) olmuşdur. O, çox səyahət etmiş, məhsuldar yazıçı

olmuşdur. Məşhur "Müqayisəli tərcümeyi-hallar" əsəri Plutarxa şöhrət gətirmişdir.

Aleksandrın, Sullanın, Lukullun, Antoninin və b. tərcümeyi-halları xüsusən

qiymətlidir.

Plutarxın "İsida və Osiris haqqında" əsəri də bizim üçün mühüm əhəmiyyətə

malikdir. Müəllif bu əsərində e.ə. IV əsrdə yaşamış, Makedoniyalı Aleksandrın

tapşırığı ilə zərdüştiliyin müqəddəs kitablarını öyrənən Feopompun ardınca

gedərək maqların təlimi və i.a. haqqında maraqlı məlumatlar verir.

İçərisində "Annallar" ("Salnamələr") və "Tarixlər" kimi xüsusilə seçilən çoxlu

əsərin müəllifi, məşhur romalı tarixçi Korneli Tasit (təxminən 55-117-ci illər) də

bizə bir sıra qiymətli məlumat çatdırmışdır. Onun əsərlərinin Romanın Qafqaz

ölkələri, o cümlədən Albaniya, habelə Parfiya ilə münasibətlərindən bəhs edilən

səhifələri müstəsna dərəcədə mühüm qaynaqdır. Albanlar haqqında maraqlı

məlumatlara II əsr müəllifi Appianın "Mitridatın müharibələri" adlı məşhur

əsərində də rast gəlmək mümkündür.

II əsr müəllifi Klavdi Ptolemeyin "Coğrafiya dərsliyi"ndə Azərbaycanın

coğrafiyası haqqında xeyli material var. Ptolemey bir çox vilayətlərin, dağların,

çayların, keçidlərin, şəhər, iri yaşayış məskənlərinin və xalqların adlarını çəkir.

Lakin onun xəritəsində xeyli miqdarda təhrif və uyğunsuzluqlar vardır.

Dion Kassi Kokkeianın (təxminən 150-235-ci illər) "Roma tarixi"ndə

Atropatena və Albaniya haqqında məlumatlar var.

Antik qaynaqların müstəsna əhəmiyyətinə baxmayaraq, onlara ehtiyatla

yanaşmaq lazımdır, çünki antik müəlliflərin məlumatları tez-tez təsadüfi, çox vaxt

isə ziddiyyətli xarakter daşımış və heç də həmişə dəqiqliyi ilə fərqlənməmişdir.

7

2. Azərbaycanın X əsrə qədərki vəziyyəti haqqında fikir söyləməyə imkan

verən yeganə yerli mənbə Moisey Kalanknatuklinin “Albaniya tarixi “ adlı

əsərinin çox böyük əhəmiyyəti vardır. “Albaniya tarixi” əsəri bənzərsiz tarixi yol

keçmiş əsərlərdən biridir. Onun hansı xalqın tarixi olması haqda qızğın

mübahisələrin arası kəsilmir. Bu xalq Şərqi Zaqfqaziyada yaşamış, indiki

azərbaycanlıların soykökündə dayanan albanlar olmuşlar. Buna görə də

“Albaniya tarixi “ kitabi bizə qədər erməni (qra-bar) dilində gəlib çatsa da, ona

sahib sayıla biləcək yeganə tarixi varlıq yalnız albanların özüdür. O vaxt

Albaniyada yaşamış müxtəlif dilli və ləhcəli 26 alban qəbiləsinin birləşməsi hələ V

əsrdən Aran dilinin Azərbaycanın şimal torpaqlarında vahid dil olması indi tarix

ədəbiyyatlarında şübhə doğurmur. VII əsrdə ərəblər tərəfindən Azərbaycan zəbt

olunmuş, yerli xristian albanların çoxu müsəlmanlığı qəbul etməli olmuş, indiki

dağlıq Qarabağda –Arsaxda yaşayan albanlar isə öz dillərində qalmış, xristian

ermənilərin əhatəsində olduqları üçün getdikcə öz dillərini itirmiş,

erməniləşmışdilər. alban kilsəsini özünə tabe edə bilmiş erməni kilsəsi albanlara

məxsus olan abidələri erməni abidəsi elan etmiş, yazılı abidələrin isə qədim erməni

dilinə -qrabara tərcümə etməyə cəhd etmişdilər. Eyni fəlakət “Albaniya tarixi”

kitabının başına gəlmiş və bu abidə erməni dilində çatmışdır. Tarixdə bu və ya

başqa dillərdə yaranmış əsərlər çoxdur. Məsələn İbn Sına, əl-Biruni, Fərabi və

başqaları ərəb dilində yazıb yaratmışlar. Ancaq belə bir fakt həmin əsərlərin milli-

tarixi ünvanı üçün göstərici deyildir. “ Albaniya tarixi ” kitabı 1861-ci ildə

Patkanyan tərəfindən rus dilinə tərcümə edilərək Peterburqda çap olunmuşdur.

Tərcüməçi əsərdə olan alban – türk ruhunu nə qədər təhrif etsə də, ümumilikdə

onu aradan qaldıra bilməmiş və hətta bəzi türk sözlərini olduğu kimi

saxlamışdır.

Hətta 1984-cü ildə Yerevanda ikinci dəfə nəşr olunan kitab o qədər təhrif

olunmuşdur ki, erməni tədqiqatçıları birinci tərcüməni yararsız saymışlar.

Əsərdə hadisələr VII əsrdən X əsrə qədər davam edir. Əsər 3 kitabdan

ibarətdir. Birinci və ikinci kitabları, görünür bir müəllif yazmışdır. Çünki VII

8

əsrə, xüsusilə Cavanşirin dövrünə düşən hadisələri bu müəllif öz gözləri ilə

görmüşdür. Lakin üçüncü kitabda hadisələrin işlənməsi X əsrə qədər çatdırılır.

Moisey Kalankatuklı VIII-X əsrlərdə yaşaya bilməzdi, deməli, sonuncu kitabın

başqa müəllif tərəfindən yazıldığı inkaredilməzdir. Başqa sözlə, üçüncü kitab

əslində bitmiş bir əsərə sonralar qatılmışdır.

Bu bir daha göstərir ki, Alban kilsəsi ətrafında gedən mübarizə ilə bağlı

olaraq , bu dövrdə “ Albaniya tarixi ” artıq kəskin siyasi əhəmiyyət kəsb etmiş bir

əsərə çevrilmiş-dir.

Əsərdə Mihranilər sülaləsinin Albaniya çarlığında hakimiyyətə gəlməsindən

başlayaraq, Albaniyanın görkəmli çarı Cavanşirin hakimiyyətinin başlanması

dövründən dövlətin sonrakı dövrlərinə qədər, xristianlığın bu ölkədə

yayılmasına, Albanlarla ərəblərin siyasi əlaqəsi qədər çox geniş məlumatlar

verilir.

Albaniyanın sonrakı, XI_XII əsrlər tarixini salnamə halında Gəncə şəhərində

anadan olmuş və ömrünü orada keçirmiş Mxitar Qoş yazmışdır. Qoşun “Alban

salnaməsi”akademik Z.M.Bünyadov tərəfindən 1960 ci ildə Azərbaycan dilinə

tərcümə edilmişdir. Onun “Alban səltənəti” əsəri həcmcə kiçik olsa da

mənbəşünaslıq baxımından çox qiymətli bir əsərdir.

“Kitabi Dədə Qorqud” Azərbaycan ədəbiyyatının ilkin və şah əsəri olmaqla

yanaşı Azərbaycan tarixinin ana qaynağı sayılır. Bu epos elm aləminə 1815-ci il-

də bəlli olmuşdur.

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanları VII –XII əsrlərdə və daha əvvəllər

Azərbaycanda baş vermiş hadisələrlə səsləşir.Dastandakı hadisələrin

əksəriyyəti Dəmirqapı Dərbənd, Bərdə, Gəncə, Dərəşam, Əlincə, Qaradağ, Göyçə

gölü, Qaraçuq dağı və s. yerlərdə cərəyan edir. "Kitabi-Dədə Qorqud"u yazıya

köçürən şəxs Dədə Qorqudu bu dastanların yaradıcısı, həm də iştirakçısı kimi

təqdim edir. Bayat elindən çıxmış bu bilicini oğuzun müşkül məsələlərini həll

edərək gələcəkdən belə xəbər verdiyini göstərir. Bəzi məlumatlara görə Dədə

9

Qorqudun məzarı Dərbənddə yerləşir. XVII əsrin görkəmli səyyahları olan Övliya

Çələbi(səh. 286) vəAdam Olearinin(səh. 274) "Səyahətnamə"lərində bu fakta rast

gəlmək olar.

Alman şərqşünası H. F. D i t s Drezden kitabxanasında “Dədə Qorqud”

dastanlarını ilk dəfə aşkara çıxarmışdır. Hətta “Basatin Təpəgözü öldurdüyü boyu

alman dilinə çevirərək nəşr etdirmişdir. Alman şərqşünası Fridrix fon Ditsin

fikrinə görə, buradakı bəzi mifoloji süjetlər, məsələn, Təpəgöz süjeti qədim

Yunanıstanda yaranmış analoji süjetlərə qida vermişdir. "Kitabi-Dədə Qorqud"dakı

Təpəgöz obrazı Homerin "Odisseya" dastanındakı Polifem obrazı ilə müqayisədə

daha qədimdir.

Drezden nüsxəsi 154 səifəlik bir əsərdir, hər səhifəsində 13 sətir vardır,12

boydan ibarətdir.

Bu eposun İtaliyada Vatikan kitabxanasında saxlanılan 109 səhifəlik başqa

bir nüsxəsi də vardır. Drezden nüsxəsi açıq-aşkar Azərbaycan dilində

yazılmışdır. Vatikan nüsxəsi isə cəmi altı boydan ibarət olub, XVI əsr türkcəsinə

daha yaxındır. İndiki elmi biliklərə arxalanaraq dastanın aparıcı və başlıca

mövzularının çox-çox uzaqlara, hələ ibtidai – icma quruluşunun dağıldığı və “hərbi

demokratiya” hakimiyyətinin yaşadığı zamanlara gedib çıxdığını söyləmək olar.

Bir çox əsrlər boyu ozan sənətinin küçəsindən keçərək bu mövzular artıq VI-

VII əsrlərdə yazıya alınmış, fars (Pəhləvi) və ərəb dillərində də “Oğuznamə” adı

altında çevrilmişdir. Kitabın iki əsrə yaxın öyrənilmə tarixində böyük xidməti olan

böyük rus türkoloqu V.V. Bartoldun yazdığı kimi, kitab islamın ilk dövründə,

yəni Qafqaz mühitində Dərbənd keçidi ilə Ermənistan yaylağı arasındakı

torpaqlarda, yəni Azərbaycanda bəstələnib yaranmışdır. Ancaq kitabın yaşının

açarı onun özündədir. Kitabın əlyazmasında oğuzlar dönə-dönə müsəlman

adlandırılsalarda, bu oğuz cəmiyyəti əslində hələ islam və şəriət qanunlarından

10

kənarda durur. Bu oğuzlar hələdə “allah” yerinə daha çox “tanrı” (tenqri) sözünü

işlədirlər.

“Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda ən qədim dini –mifoloji təsəvvür və adət

ənənələr oğuzların ibtidai dövrünə-bizim eranın III-IV əsrlərinə aiddir.

İslamiyyətdən əvvəlki bu dövrdə oğuzlar yarımköçəri həyat keçirmişlər. Oğuzların

əsas təsərrüfatı qoyunçuluq –maldarlıq, atcılıq və dəvə sürülərindən ibarətdir.

İnamları xeyirxah qüvvələrin rəmzi sayılan Xızır peyğəmbərdir.

At kultu oğuzlar içərisində daha geniş yayılmışdır. Bu isə iskitlərdən, hunlar-

dan gəlmə bir inancdır. At igidin yoldaşıdır, igid ölərsə at da öldürülür.

Çox maraqlı məsələlərdən biri kitabda “alban” adının bir etnos kimi iki dəfə

çəkilməsidir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” da cərəyan edən hadislər əsasən VI-VIII əsrləri əhatə

edir. Lakin bəzi boylarda sonradan əlavə edilmiş və sonrakı tarixi hadisələrlə

uzlaşdırılan epizodlar vardır.

Kitabda biz əxlaq və məişət məsələlərini əks etdirən səhnələrə də rast gəlirik.

Oğuz igidləri, bütün oğuzlar hələ ruhani xidmət nə olduğunu bilməzlər. Onlar

uşaqlarına anadan doğulan kimi ad qoymurdular. Yeniyetmələr yalnız 15 yaşına

dolduqda və igidlik göstərib “ ərlik isdədikdə ”ad alırdılar. Bu adlar islamdan

çox-çox qabaq Oğuz dədələrin yaşatdığı türk adları idi.

Oğuzların qadınları, qız- gəlinləri çadra, yaşmaq nə olduğunu bilməzdilər.

Kitabda oğuz-türk xalqlarının etnik-əxlaqi, məişət məsələləri ilə yanaşı, siyasi,

inzibati -ərazi baxımından çox qiymətli məlumatlar verilir.

Beləliklə göstərmək olar ki. “Kitabi Dədə -Qorqud “ eposu Azərbaycan

xalqının ümumilikdə türk xalqlarının tarixinin, etnoqrafiyasının, öyrənilməsində

bir əvəzsiz mənbə rolunu oynayır.

11

3. İbtidai icma cəmiyyətinin, qədim insanların, onların inkişaf

xüsusiyyətlərinin meydana çıxması, formalaşması və ayrı-ayrı inkişaf mərhələləri

paleolit düşərgələrində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış maddi

mədəniyyət qalıqları vasitəsi ilə tədqiq olunur. Azərbaycanın iqlim şəraiti, çayların

bolluğu, ərazisinin bir hissəsinin dənizlə əhatə olunması bu ölkənin ilk yaşayış

məskəni olmasına imkan yaratmışdır. İnsan yarandığı gündən təbiətlə mübarizə

aparmalı olmuşdur. Təbiətin amansız hadisələri-soyuqlar, buzlaşmalar, daşqınlar

yanğınlar və s.insanları daim məhv olmaq təhlükəsi qarşısında qoyurdu.

Ən qədim zamanlarda insanlar vəhşi heyvanlardan demək olar ki, o qədərdə

fərqlənmirdilər. Qida axtarmaq onların başlıca məşğuliyyətləri idi. Lakin yaşamaq

uğrunda mübarizədə öz fəaliyyətini əmək alətləri hazırlamaq istiqamətində

gedərək, onlar heyvanat aləmindən ayrıla bilmişlər.

İbtidai icma qurluşu üç dövrə bölünür:

1. Daş dövrü

2. Tunc dövrü

3. Dəmir dövrü

İbtidai dövrlərdə alət hazırlamaq üçün ən münasib material daş olmuşdur. Daş

möhkəm, davamlı və uzun müddət qaldığına görə ən qədim insan mədəniyyəti

izləri zəmanəmizə qədər gəlib çıxmışdır. Məhz buna bəşəriyyətin keçdiyi təxminən

2 milyon ilə yaxın dövr tarixdə” daş dövrü” adlanmışdır. Metalın kəşvinə qədər

daş alətlər insan həyatında aparıcı rol oynamışdır.

Alt paleolit abidələrində aparılan tədqiqatlar zamanı 4 arxeoloji mədəniyyət -

olduvay (ən qədim), qədim aşel, aşel və Mustye mədəniyyətləri müəyyən

olunmuşdur.

Azərbaycanın qədim daş dövrü tarixi üçün ən mühüm arxeoloji tapıntılar

Azıx, Tağlar, Daşsalahlı, Qazma və Buzeyir mağara düşərgələrində aparılan

arxeoloji qazıntılar zamanı əldə olunmuşdur. Azıx mağarası (ən qədim türk

dillərində ayı deməkdir). Quruçayın sol sahilində dəniz səviyyəsindən 900 m

12

hündürdə yerləşir. Mağara bir-biri ilə dar keçidlərlə birləşən 6 salondan ibarətdir.

Azıx mağarası aşağı paleolit dövrünə aid nadir mağaralardandır. Oradan 1968-ci

ildə Aşel dövründə yaşamış ibtidai insanın çənə sümüyü tapılmışdır.Bu tapıntı

Azərbaycanın qədim insanların formalaşdığı əraziyə daxil olduğunu sübut edir.

Azıx mağarası arxeoloji cəhətdən 1960-cı ildən M.Hüseynov tərəfindən

öyrənilir. Qalınlığı 10-14m olan 10 təbəqə aşkar edilmişdir.

Birinci təbəqə Eneolit dörünə aiddir. Aşağı paleolitə aid olan 3,5,9

təbəqələrdən 15 mindən çox daş məmulatlar əldə edilmişdir. 6-cı təbəqədə ibtidai

üsulla qəlpələnmiş çapacağa oxşar alətlər tapılmışdır.Bu alətlər Şell dövrünə aid

edilir. 2 və 4 cü təbəqələrdə arxeoloji material tapılmamışdır.

Aşağı paleolitə aid təbəqələrdən tapılan 30 mindən çox daşlaşmış heyvan və

balıq sümüyü mağara sakinlərinin yığıcılıqla bərabər ovçuluqla və balıqçılıqla

məşğul olduqlarını sübut edir. Fauna qalıqları içində 35 növ heyvan sümüyü aşkar

edilmişdir.Eyni zamanda 4 ocaq yeri tapılmışdır.Azix mağarasındakı bu tapıntılar

sübut edir ki,bu ərazidə 1milyon il əvvəl yaşayış olmuşdur.

Qədim paleolit dövründə yaşayan ibtidai insanların həyatında ov xüsusi və

başlıca rol oynamışdır. Arxeoloji materiallar göstərır ki, şell-aşell dövründə

insanlar ayri-ayri dəstələrlə sürü halında yaşamışlar. Onların istifadə etdikləri

istehsal vasitələri dəstənin ümumi mülkiyəti olmuşdur. Onlarda ilk icma və bəsit

icma hakim ictimai qurum olmuşdur.

İstehsal vasitələri təkmilləşdikcə qədim insanlar da inkişaf edirdi. Onların

təfəkkürü genişlənmiş, ünsiyyət əlaqələri artmışdı. Bu münasibətlərin

nizamlanmasında dil və dini anlayışın böyük rolu olmuşdur.

Azərbaycan arxeologiyasının nailiyyətlərindən biri orta daş dövrü (Mezolit)

məsələsidir. Bu dövr e.ə XII:-VIII minillikləri əhatə edir.Tapıntılar göstərir ki, bu

13

dövrün sakinlərinin əsas peşəsi ovçuluq olmuşdur. Ox və yaydan istifadə edən

mezolit dövru insanları, papeolit dövrü insanlarına nisbətən xeyli inkişaf etmişdir.

1965-1966-ci illərdə C. Rüstəmov və F. Muradova tərəfindən Qobustanın “

Ana zağa ” və “ Çar dağ zağa ” sığınacaqlarında mezolit dövrünə aid bir sıra

maddi-mədəniyyət abidələri aşkara çıxarılmışdı. Qobustan Kiçik Qafqaz dağlarının

qurtaracağında Böyükdaş, Kicikdaş və Cingirdağ zonasında yerləşir. Qobustanda

zəngin qayaüstü təsvirlərlə yanaşı, daş dövründən başlamış orta əsrlərədək çoxlu

maddi-mədəniyyət abidələri vardır. Onlardan ibtidai-insan düşərgəsi, qədim

yaşayış məskəni, kurqanlar və s. göstərmək olar.

Qobustan 1947-ci ildən İshaq Cəfərzadənin rəhbərliyi altında öyrini-

lir.Arxeoloji qazıntılar zamanı Qobustanda 14 qədim düşərgə, 30-dan çox kurqan

öyrənilmişdir. Bu məskənlərdən ”Ana zağa” , ”Kənizə” , “Firuz” , “Ovcular”,

“Yazılıtəpə” və s. göstərmək olar.

“Firuz” adlı mezolid dövrü düşərgəsində aşkar edilmiş qəbir böyük elmi

əhəmiyyətə malikdir.11-nəfərin dəfn olunduğu bu qəbirdən balıq toru toxumaq

üçün sümük alətlər, daşdan, heyvan dişlərindən düzəldilmiş muncuqlar diqqəti cəlb

edir.”Ana zağa” dan Neolit dövrünə aid gil qablar, boyunbağılar tapılmışdır.

Qobustan qayaustü rəsmləri daha böyük elmi əhəmiyyət daşıyır.Təqribən 750

qaya üzərində 4000-ə qədər insan və heyvan təsvirləri müxtəlif işarələr aşkar

edilmişdir. Qayalar üzərində oyma üsulu ilə çoxlu qayıq təsvirləri həkk olunmuş-

dur.

Qayaüstü rəsimlər arasında ov səhnəsi, əmək prosesi, taxıl biçini, ibadət

etmək, qiz qaçırmaq, yallıya oxşar rəqs etmək səhnələrinə rast gəlinir. Məhşur

İsveç səyyahı Tur Heyerdal orada olarkən demişdir: ”Dünyada qaya təsvirlərində

əksini tapan qayıqların yaşı 3500 ildən çox deyildir. Bəs nə üçün sizinkilərin sorağı

səkkiz minilliklərdən gəlir.”

14

Mezolit dövrünə aid Damcılı, Qobustan və b. yerlərdən aşkar edilən əmək

alətləri və digər istehsal vasitələri sübut edirlər ki, bu dövrün sakinləri artıq oturaq

həyat sürmüş, kollektiv şəkildə yaşamışlar.

Məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsinə uyğun olaraq ibtidai-icma quruluşu

meydana çıxmaqda idi. Bu quruluş istehsal vasitələri və məhsulları üzərində

ictimai mülkiyyətlə xarakterizə olunurdu. Bu quruluşun əsasını bir-biri ilə qan

qohumluğu olan insan qruplarında ibarət nəsil təşkil edirdi. Nəslin bütün üzvləri

birgə yaşayırdılar. O zaman insanın insan tərəfindən istismarı yox idi.

İbtidai-icma quruluşunun ilk dövrü nədənəsə mənsubiyyət ana xətti ilə inkişaf

edibdi. Bu dövr matriarxat və ya ananın şahlıq dövrü adlanır. Bu onunla əlaqədar

idi ki, qadınlar istehsalda hakim mövqe tuturdular. Sonralar qadınlar torpaq

becərməklə məşğul olduqları halda, kişilər yem arxasınca meşələri və düzləri

dolaşırdılar.

Mezolit (orta daş dövrü) o qədər uzun sürməmişdir. Yeni daş dövrü ilə əvəz

olunmuşdur. Bu yeni daş dövrü Neolit adlanır. Ümumiyyətlə Azərbaycanda

mezolit və Neolit dövrləri demək olar ki, nisbətən zəif öyrənilmişdir. Bu baximdan

Damcılı və Qobustan mağaralarında aşkar edilən abidələr çox böyük maraq

doğurur.

Neolit dövrü təxminən e.ə.VII-VI minillikləri əhatə edir. Neolit dövründə

qəbilələrin birləşməsi zəminində tayfalar meydana gəlir, qəbilə dilləri tayfa dilləri

ilə əvəz olunur. İnsanlar özlərinə lazım olan maddi nemətləri əldə etmək üçün daha

mükəmməl alətlər hazırlamağa çalışırdılar. Neolit dövrünün sonlarında insanlar

təsərrüfat və məişətdə metal əşyadan istifade etməyə başlayırlar. Bu ilk metal mis

olmuşdur. Mis məmulatının meydana çıxdığı bu dövr eneolit (mis-daş) dövrü

adlanır və e.ə. VI-IV minillikləri əhatə edir.

O zamanlar Azərbaycanca sakin olan tayfalar Gədəbəy, Daşkəsən, Yuxarı

Qarabağ ərazilərində olan mis yataqlarından istifadə edirdilər.

15

Azərbaycanin ərazisində eneolit dövrünə aid 60-dan çox yaşayış məskəni

aşkar edilmişdir. Bunlardan I-Kültəpə (Naxçıvan), İlanlıtəpə (Mil-Qarabağ),

Çalağantəpə, Qaraköpəktəpə, Zərgərtəpə (Muğan düzü) və başqa yaşayış yerlərini

göstərmək olar. Bu ərazilərdən misdən hazırlanmış əşyalar-kiçik əyri bıçaq, nizə

ucu, qayıq, bəzək əşyaları və s. şeylər tapılmışdır.

Mis dövründə sosial ictimai həyat tərzi və dünya görüşündədə mühüm

dəyişiklik-lərdə baş verdi. Qoşa nigahlı ailənin meydana çıxması və

möhkəmlənməsi istehsal vasi-tələri üzərində irəliyə doğru mühüm addım idi.

Maldarlıq və əkinçiliyin sürətli inkişafı ilə təsərrüfatda habelə ictimai həyatda

kişilərin mövqeyi möhkəmləndi.

Enolitin son mərhələsində metallurgiya sahəsində baş verən dəyişiklik yerli

tayfaların həyatında yeni daha mütərəqqi mərhələnin – Tunc dövrünün

başlanğıcığını qoydu. Bu dövr 3 min ilə qədər davam etmiş və e.ə. IV-II –

minillikləri əhatə etmişdir.

Azərbaycan ərazisində Tunc dövrü bir neçə inkişaf mərhələsi keçmişdir. Şərti

olaraq onlar ilk, orta və son Tunc dövrləri adlanmışlar. İlk tunc dövrü Kür-Araz

mədəniyyəti də adlanır. Bu mədəniyyətin əsas təşəkkül və yaylma sahəsi Kür-

Araz ovalığı olsada bu mədəniyyətin izlərinə Anadolu yaylası, İran, Suriya, Şimali

Qafqaza qədər ərazilərə də yayılmışdır.

Tunc dövrünün abidələri Xocalı, Gədəbəy, Daşkəsən, Gəncə, Mingəçevir,

Şəmkir, Naxçıvan və başqa ərazilərdə aşkar edilmişdir. Şəmkir və Mingəçevirdə

tunc baltalar və nizə ucları hazırlamaq üçün daş qəliblər aşkar edilmişdir.

Tunc dövrünün əsas qəbir abidələri qüfular və kurqanlar torpaq qəbirlərindən

ibarətdir. Onların içərisindən aşkar edilmiş materiallar tayfalararası mübadilədən

doğan qarşılıqlı əlaqələrin olmasını sübut edir.

Mingəçevir kurqanlarında tunc dövrünə aid mədəniyyət abidələri –qılıclar,

balta, təbərzinlər, xəncərlər, ox ucları və sair tapılmışdır. Maddi-mədəniyyət

16

sahəsindəki ciddi irəliləyişlə əlaqədar olaraq ölkənin təsərrüfat həyatı da xeyli

inkişaf etmişdir.

E.Ə.III-I minilliklərdə ölkənin iqtisadiyyatında əkinçilik və maldarlıq daha

böyük rol oynamışdır. Bu dövrdə dulusçuluq, metalişləmə, toxuculuq, daşişləmə

vəs. sənət sahəsi xeyli inkişaf etmişdir.

Tunc dövründə ana nəsli ata nəsli ilə (patrixal) əvəz edilməyə başlayır.

Patriarxal ailə münasibətləri genişlənməyə başlayır.

Erkən tunc dövründə məhsuldar qüvvələrin inkişafı nəticəsində birinci böyük

ictimai əmək bölgüsü -əkinçiliyin maldarlıqdan ayrılması prosesi baş vermişdir.

Orta tunc dövründə II Ictimai əmək bölgüsünün baş verməsi ibtidai- icma

qurluşunun gələcək tənəzzülü prosesinin sürətlənməsinə səbəb oldu.

Tunc dövrünün sonlarına yaxın əmlak və ictimai bərabərsizlik dərinləşməyə

başlayır, icma quruluşlarının əsasları sarsılır, böyük tayfa ittifaqları yaranır. Son

tunc dövründə III Ictimai əmək bölgüsü baş verdi Tacir sənətkar qrupundan ayrıldı.

Təsərrufat tayfalarının ümumi mülkiyyətdən ayrı-ayrı ailə başçılarının

mülkiyyətinə çevrilirdi. Tayfa başçıları tədricən maddi sərvətləri öz əllərinə alırlar.

Tayfalar arasında otlaq, qul ələ keçirilmək üstündə toqquşmalar təşkil olunurdu.

E.ə. II-ci minilliyin sonu I-ci minilliyin əvvəllərində tunc alətləri tədricən

dəmirlə əvəz olunmağa başlayır. Dəmirdən istifadə olunması ilə bəşər tarixində

yeni dövr-Dəmir dövrü başladı. Bu tunc və mis alətlərin sıxışdırılıb atılmasına,

torpağın becərilməsinin yaxşılaşdırılmasına və genişləndirilməsinə geniş imkanlar

asdı. Bununla da əkincilik insanın əsas və daimi məşğuliyyətinə çevrildi.

İbtidai-icma qurluşunda məsuldar qüvvələr ləng də olsa inkişaf etməkdə idi.

Daş alətlərdən metal alətlərə keçid istehsal üsülunda əsaslı çevrilişə səbəb oldu.

Tədricən insan əməyinin tətbiq olunduğu sahələr genişlənir, insanların yeni peşə

sahələri meydana çıxır, ayrı-ayrı ailələrin müstəqil məşğul olmaları üçün şərait

yaranırdı.

17

İbtidai-icma quruluşunun dağılmasına səbəb olan ziddiyyətlər yetişməkdə idi.

istehsal alət və vasitələri üzərində xüsusi mulkiyyət meydana çıxırdı. Tayfa

ağsaqqalları və bəzi üzvləri icmalardan ayrılır, yaxşı torpaqları öz əllərinə keçirir,

ictimai vəzifələri irsi olaraq öz varislərinə verirdilər.

Xüsusi mülkiyyətin və mübadilənin inkişafi xüsusi mülkiyyətin ictimai

mülkiyyətə qarşı qoyulmasına, ailələrin bir hissəsinin varlanmasına, digər

hissəsinin isə yoxsullaş-masına səbəb olundu. Meydana çıxan icma əyanları qalan

icmaçıları özləri üçün işləmə-yə məcbur edirdilər.

Tədricən varlı tayfalar başqa tayfaları öz nüfuzları altına alır, bəzən də tayfa

ittifaqlarının başında dururdular.

Bütün bu daxili ziddiyyətlər ibtidai-icma quruluşunun dağılmasına səbəb

oldu. İstehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrinin xarakterinə uyğun

gəlməməsi onlar arasında mübarizəyə səbəb olmuş yeni istehsal münasibətlərinin

yaranmasını labüd etmişdi. Cəmyyət siniflərə bölünmüş dövlət yaranmışdır.

Beləliklə, e.ə II minilliyin sonu e.ə.I-ci minilliyin əvvəllərindən başlayaraq

ilk sinifli cəmiyyət yaranmışdır və İbtidai icma qurulusu dağılmışdı. İnsanın insan

tərəfindən istismarına və xüsusi mülkiyyətin yaradılmasına başlanmışdır.

II Mövzu:

Azərbaycan ərazisində tayfa ittifaqlari və qədim dövlətlər.

P l a n :

18

1. Miladdan qabaq III-II minillkilərdə Azərbaycanın etnosiyasi

xəritəsi.

2. İlk Azərbaycan dövlətləri :Aratta, Lillubium və Kutium

dövlətləri.

3. Manna və Atropatena quldar dövlətləri və onların ictimai –

siyasi quruluşu.

4. Qafqaz Albaniyası : sərhədləri etnik tərkibi ,vilayətləri və

təsərrüfatı.

Ədəbiyyat:

1. Azərbaycan tarixi.VII cilddə, I cild, Bakı,2008,səh.166-414.

2. Azərbaycan tarixi .Bakı,1994, səh.73-169.

3. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, Bakı,1998,səh.1-11.

4. Qaşqay S. Manna çarlığının tarixindən. B.1971.

5. Fazili A. A. Atropatena e.ə.IV-bizim eranın VII əsri. B.1992.

6. Məmmədova F.Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası.

Bakı. Elm,1986.

E.ə. II minilliyin ikinci yarısı ibtidai icma quruluşunun intensiv surətdə dağılması

və ilkin sinfi qurumların yaranması ilə səciyyələnir. Bu dövrdə sosial təbəqələşmə

və əmlak təbəqələşməsi prosesi xeyli dərinləşmişdi.

E.ə. I minilliyin əvvəlində Urmiyaboyu rayonda fərqləndirici əlamət daha qəbilə-

tayfa bölgüsü deyil, ərazi bölgüsündən ibarət olan mövcud xırda vahidlərlə

bərabər, nisbətən iri siyasi qurumların da yaranması idi.

19

Aşşurlular Urmiyaboyu rayonun bəzi vilayətlərinin hökmdarlarını bel älänu-dan

("məskən hakimləri"ndən) fərqli olaraq sarrani, yəni "çarlar" adlandırırlar.

Urmiyaboyu hövzə zonasında janzu titulu da qeydə alınmışdır ki, bu da kaşşu

(kassit) dilində "çar" deməkdir.

Mixi yazılardan bəlli olduğu kimi, e.ə. I minilliyin əvvəlində Cənubi Azərbaycan

ərazisinin özündə aşşurlularla mübarizə aparan bir neçə "çarlıq" var idi, burada

ayrı-ayrı "çarlıq"ların birləşmə prosesi gedirdi və bunun sayəsində onlar uzun

müddət Aşşur işğalçılarına müqavimət göstərə bilirdilər.

Həmin birləşmələrin meydana gəlməsi müəyyən dərəcədə xarici təhlükə ilə bağlı

idi.

Mənbələr artıq e.ə. III minilliyin sonlarına yaxın Azərbaycanın cənub –qərb

vilayətlərində lullubilərin və kutilərin tayfa itifaqlarının yarandığını göstərir.

Lillubilərin şərq qonşuları kassitlər, cənubi-şərq qonşuları isə elamlılar idilər.

Urmiya gölünün qərb və şimal sahillərindəki bəzi vilayətlərdə isə xurritlər yaşa-

yırdılar.

E.ə.III və I miniliyin başlanğıcına qədər həmin ərazilərdə yaşayan əhalinin

etnik və dül tərkibində demək olar ki, heç bir dəyişilik baş verməmişdi.

E.ə.I minilliyin başlanğıcında Cənubi Azərbaycan ərazisində sakin olan

qədim tayfaların bir hisəsinin manna tayfalarından ibarət olduğu göstərirlər. On-

lar Urmiya gölündən cənub və şərqdə yaşamışlar.

Mannalılar haqqında ilk məlumatı Assuriya daşüstü yazıları verir. Manna

tayfalarını etnik, iqtisadi və mədəni cəhətdən lullubi tayfalarının varisləri

sayılırlar.

Mannalardan şərq və cənub –şərqə doğru Midiya tayfaları yerləşmişdilər.

Onlar haqqında ilk məlumata e.ə.IX əsrə aid olan Assuriya yazılarında rast

gəlmək olur. Midiyalıların yerləşdiyi həmin ərazi “ Maday” və ya “Amaday”

adlanırdı.

20

E.ə I minillikdə Azərbaycan ərazisində kadusilər, kaspilər, albanlar və başqa

tayfalar da yaşayırdılar. Kadusilər Qarasu (Qaradağda ) çayı vadisində və Araz

çayı-nın cənub axarı ilə qonşu yerlərdə yaşamışlar.

Kaspilər Xəzər dənizinin qərb və cənub –qərb sahillərində yaşamış və son-

ralar midiyalılar, albanlar və başqa tayfalarla qarışmışlar.

Alban tayfaları güclü tayfalardan olub Kür çayının şimalında yaşamışlar.

E.ə VII əsrdə Azərbaycanın düzənlik ərazilərində skif (iskit) tayfaları da

yaşamışlar.

Azərbaycanda erkən tayfa ittifaqlarının yaranması və dövlət halında birləş-

məsi gedişini qaynaqlar əsasında dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün deyil.

Lakin e.ə. III minillikdə Azərbaycanda müxtəlif ad daşıyan dövlət qurumlarının

meydana gəlməsi müşahidə olunur.

Azərbaycanda bizə məlum olan ilk dövlət qurumu Aratta olmuşdur

Aratta dövləti ilə əlaqədar (e.ə. III minilliyin I yarısı) hadisələr və məlumatlar bir

neçə şumer dastanında əks olunmuşdur. Onlar aşağıdakılardır:

1. En-Merkar və Aratta hökmdarı

2. En-Merkar və En-Sukuşsiranna

3. En-Merkar və Luqalbanda

4. Luqalbanda və Hurrum dağı

Arratanın ərazisi Urmiya gölünün cənub və cənub-şərq ərazilərini əhatə edirdi.

Diyala çayının yuxarı axarı və müasir Zəncan-Qəzvin ərazisi Arattanın aşağı

sərhəddini təşkil edirdi. Aratta dövləti İkiçayarası (Mesopotamiya) şəhər dövlətləri

ilə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrə girmişdi. Dastanlara görə Uruk (Şumer

şəhər dövləti) ilə Aratta arasında əlaqələr gah düşmənçilik, gah dinc, gah dostluq

xarakteri daşıyır. En-Merkar (Uruk hökmdarı) Arattanın Uruka tabe olmasını tələb

edir. Aratta hökmdarı da öz növbəsində Uruku Arattaya tabe etmək üçün tədbirlər

görür. Lakin sami tayfaları Uruk şəhərini mühasirə edən zaman En-Merkar hərbi

21

yardım almaq üçün Aratta hökmdarına müraciət edir. Şumerlər Uruk şəhərindəki

məbədləri bərpa etmək üçün tikinti materiallarına, qiymətli metal və daşlara

ehtiyac duyurdular. Uruk hökmdarı En-Merkar bu materialların Arattadan

gətirilməsini istəyirdi. O, Aratta hökmdarı ilə yazışmalar aparır, qasidlər göndərir

və hətta bu ölkəyə səfər edir.

Arattada mövud olan siyasi və ideoloji şərait şumer məfhumları vasitəsilə əks

olunmuşdur. Ölkəni ensi rütbəsi daşıyan hökmdar idarə edirdi. 

Arattanın dövlət idarələri şəhərlərdə yerləşir, hökmdar sarayda oturur və dövləti

idarə edirdi. Əsilzadə təbəqəsinə daxil olan maşmaş (kahin-vəzir), sukkal (elçi-

kiçik hökmdar, əyalət hakimi), uqula (rəis) və başqaları dövlət idarələrinin

qulluqçuları olmuşlar. Arattada dövlət idarəsində mirzələr də çalışırdılar. Onlar

həm Şumer hökmdarına cavab yazır, həm də En-Merkarın şumer dilində yazdığı

məktubları tərcümə edirdilər. Göründüyü kimi, Aratta dövlət idarələri şumer mixi

işarələri və şumer dili ilə tanış idi. Şumer ilə Aratta arasında əlaqə qasid vasitəsi ilə

həyata keçirilirdi. Zəngin yeraltı faydalı sərvətləri olan Aratta ölkəsinin əhalisi

qızıl, gümüş, mis, dağ daşı, qiymətli lacivərd daşı hasil edirdi. Qiymətli

metallardan hazırlanmış əşyalar və lacivərd daşı İkiçayarasına ixrac edilirdi. Aratta

əhalisi əsasən sənətkarlığın müxtəlif sahələri ilə məşğul olurdu. Burada məbəd və

saray tikən, divarlara qiymətli daşlardan naxışlar vuran mahir ustalar vardı.

Arattalılar qiymətli metal və daşlardan nadir zinət əşyaları hazırlayırdılar.

Arattada çoxallahlılıq (politeizm), yəni müxtəlif tanrı və tanrıçalara (ilahələrə)

sitayiş mövud idi. Qaynaqdan göründüyü kimi Şumerdə bərəkət və məhəbbət

ilahəsi hesab edilən İnannaya ibadət geniş yayılmışdı. İnannanın Arattada müqbil

adı məlum deyil. Akkadlar bu ilahəni İştar adlandırırdılar. Qaynaqlarda Aratta ilə

əlaqədar adı çəkilən digər bir ilahə Lamadır. İlahə Lama Arattanın mühafizəkarı

hesab edilirdi. 

E.ə.XXIII əsrdə Urmiya gölünün cənubunda Lullubi dövləti yaranır.

Lullubum padşahlığında xırda hökmdarların hakimiyyəti mövcud imiş. Lullubum

hökmdarı İmmaşqun (e. ə. 2200-2170-ci illər) xırda hakimləri mərkəzi Lullubum

22

dövlətinə tabe etdi. Qaynaqlarda o, "İmmaşqun, Lullu (bum) ölkəsinin padşahlar

padşahı" adlandırılır. Beləliklə, e. ə. XXIII əsrdə Urmiya gölünün cənubunda

İkiçayarası Akkad dövləti ilə rəqabət aparan güclü Lullubum dövləti yaranır. Bu

dövlətin qüdrəti hökmdar Anubanininin (e. ə. 2170-2150-ci illər) dövründə daha da

artır. Məlumdur ki, Anubanini yazılarını mixi işarələr ilə tərtib etdirirdi. Mixi yazı

sistemi buranın əhalisinə hakim dairələrinə hələ Aratta dövründən tanış idi.

Anubanininin siyasi nailiyyətləri daş plitəsi üzərində həkk olunurdu. Onun "Daş

sütunu" abidəsində qeyd edilir: "Anubanini, qüdrətli hökmdar, Lullubum

hökmdarı, öz təsvirimi və İştar ilahəsinin təsvirini Batir dağında qoydurdum". Bu

abidə Diyala çayının orta axarında, Kirmanşaha gedən yol üzərində, Zohab şəhəri

yaxınlığında Saripul adlanan yerdə aşkar edilmişdir. Bu fakta əsasən, demək olar

ki, lullubilərin hakimiyyəti cənubda Diyala çayının orta axarınadək gəlib çatırdı.

Anubanini, eyni zamanda, cənubda Fars körfəzinə qədərki ərazini iddia edirdi,

şimalda isə onun dövlətinin hüdudları Urmiya gölünədək çatırdı. Ola bilsin ki,

Urmiya gölü hövzəsindəki digər torpaqlar da ona tabe edilmişdi.

Lullubum dövləti İkiçayarası ilə iqtisadi əlaqələrə girmişdi. Lullubilər şimali

İkiçayarasının Qasur şəhərində mal mübadiləsi edir və mal-qaranı taxıla

dəyişirdilər. Aratta dövründə olduğu kimi, lullubi dağ sakinlərinin də taxıla

ehtiyacı var idi. Onlar maldarlıq ilə yanaşı, dəmyə əkinçiliyi ilə də məşğul

olurdular.

Lullubilər də, Aratta dövründə olduğu kimi, İkiçayarası mədəniyyətinin

təsirinə məruz qalmışdılar. Onlar da mixi yazı sistemi ilə tanış idilər. Burada akkad

dilini bilən mirzələr və akkad qələbə abidələri hazırlama ənənəsinə uyğun abidələr

yaradan ustalar vardı. Anubanininin "Daş sütunu" İkiçayarası nümunələrinə

əsasən, lullubi ustaları tərəfindən yonulmuşdu.

Lullubilər səma, bərəkət və məhəbbət, ay, günəş və s. allahlara sitayiş

edirdilər. Təəssüf ki, bu allahların lullubi dilində adları qalmamışdır. Anubanininin

"Daş sütunu"nda bu allahların akkad adları çəkilmişdir. Anum (Səma allahı), İştar

(Bərəkət və məhəbbət ilahəsi), Sin (Ay allahı), Şamaş (Günəş allahı) və s. "Daş

23

sütun" abidəsində səma allahı Anunun adı birinci çəkilir. Bu da onu göstərir ki,

lullubi cəmiyyətində ata nəsli hüququ artıq üstünlük təşkil edirdi.

E. ə. II minillikdə vahid Lullubum dövləti parçalanır və yerində xırda

hakimiyyətlər yaranır.

Kuti dövlət qurumu e. ə. III minilliyin II yarısında Urmiya gölündən qərbdə və

cənub -qərbdə meydana gəlmişdir. Türk mənşəli kutilər Mesopotamiyada baş

verən hadisələrə qarışır və Akkad dövləti ilə hərbi münaqişələrə girirdilər. E. ə.

XXII əsrin əvvəllərində kutilər Mesopotamiyaya hücum edərək Akkad dövlətini

süquta uğratdılar. Bununla da kutilərin Mesopotamiyadakı 100 ilə yaxın

hakimiyyəti başladı. Onların hakimiyyəti illərində Mesopotamiyada:

şumerlərin və akkadların idarə sistemi saxlanıldı;

Canişinlik sistemi saxlanıldı;

şəhərlərarası toqquşmalara son qoyuldu;

Sökülmüş məbədlər bərpa edildi;

Ənənəvi məbəd tikintisi davam etdirildi;

Ticarət yollarında əmin-amanlıq yarandı.

E. ə. XXII əsrin sonunda Uruk şəhəri Kuti hökmdarı Tirikana qarşı qiyam

qaldırdı.Qiyam nəticəsində Mesopotamiyada Kuti ağalığına son qoyuldu və e.ə. III

minilliyin sonunda Kuti dövlət qurumu süqut etdi.

E.ə.I minilliyin əvvəllərində Cənubi Azərbaycanda, Urmiya gölü hövzəsində

mərkəzləşmiş dövlətin meydana gəlməsi üçün şərait yaranır.Bu dövlət Manna

adlanır.Manna e.ə. III—II minilliklərdə bu regionda mövcud olmuş kuti, lullubi,

hurri tayfalarının, digər tayfaların və tayfa ittifaqlarının bilavasitə varisi idi.

Manna çarlığının yerləşdiyi torpaqlarda yaşayanlar hələ ən qədim zamanlarda

Mesopotamiya vilayətləri ilə mədəni-iqtisadi və siyasi münasibətlərə

girmişdilər.Həmin ərazidə yaşayan tayfalarda ibtidai icma quruluşunun süqutunun

sürətlənməsində bunun, şübhəsiz, böyük əhəmiyyəti vardı.

24

Mannanın adı mixi yazıda ilk dəfə e.ə. 843-cü ildə III Salmanasarın kitabəsində

("Munna" formasında) çəkilmişdir. Adətən Aşşurlular Mannanı "Mannalılar

(tayfasının) ölkəsi", urartulular isə " Mana ölkəsi" adlandırırdılar. Aşşur

məlumatlarına görə, Manna çarlığı qədimdə Lullubum adlanmış böyük Zamua

vilayətinin bir hissəsi olan Daxili Zamuanın ərazisində meydana gəlmişdi. Güman

ki, Zamua etnik termindir - iri lullubi tayfalarından birinin adıdır

İki təhlükə: bir tərəfdən möhkəmlənmiş Aşşur dövlətinin, digər tərəfdən də çox

keçmədən Urartu dövlətinin törətdiyi təhlükə bu vilayətlərdə Manna tayfalarının

siyasi cəhətdən birləşməsinə güclü təkan verdi.

Mannanın ən qüdrətli hökmdarı İranzu olmuşdur. İranzu:

Mərkəzləşmə siyasəti aparırdı;

Urartunun işğal etdiyi Manna torpaqlarını geri qaytardı;

Manna vilayətlərini mərkəzi hakimiyyətə tabe etdi;

Ölkədə canişinlik sistemi yaratdı;

Assuriya ilə müttəfiqlik əlaqələri qurdu;

Şuandahul və Durdukka şəhərlərinin əhalisinin üsyanını Assuriyanın köməyi ilə

yatırdı (e.ə. 719-cu il);

Mannanın şimal sərhədlərini Araz çayına qədər genişlən-dirdi;

Mana dövlətini Urmiya gölü hövzəsində qüdrətli dövlətə çevirdi;

İzirtu şəhəri Mannanın paytaxtına çevirdi;

Azanın dövrü (e.ə. 718 - e.ə. 716)- Azanın hakimiyyəti illərində Mannada daxili

çəkişmələr gücləndi. Urartu dövlətindən dəstək alan qüvvələr e.ə. 716-cı ildə Azanı

öldürdülər. Hakimiyyətə Ullusunu (e.ə. 716 - e.ə. 680) gəldi və Urartu ilə ittifaqa

girdi. Bundan qəzəblənən Assuriya hökmdarı II Sarqon e. ə. 716-cı ildə Mannaya

hücum edərək Ullusununu özünə tabe etdi.

E. ə. 715-ci ildə II Sarqon tərəfindən qiyamçı Dayaukku və I Rusa məğlub edildi.

Bu qələbədən istifadə edən Manna Urartu tərəfindən işğal edilmiş torpaqlarını geri

25

qaytardı. II Sarqon e. ə. 714-cü ildə Manna, Midiya və başqa ərazilərə yürüşə

çıxdı. Yürüşün əsas məqsədləri:

Mannanı tamamilə Urartu təcavüzündən xilas etmək;

Mannada Assuriyanın mövqeyini gücləndirmək;

Mannadan Assuriya xəzinəsinə göndərilən xəracın vaxtlı - vaxtında gəlməsini

təmin etmək.

Ahşerinin dövrü (e. ə. 675 - e. ə. 650)- Müstəqil xarici siyasət yeridən Ahşerinin

Assuriya ilə müttəfiqlik əlaqələri pozuldu. Bundan qəzəblənən Aşşurbanipal

Mannaya hücum edərək əhalinin var-dövlətini talan etdi və Izirtu şəhərini dağıtdı.

Qəzəblənən əhali qiyam qaldıraraq Ahşerini öldürdülər. Hakimiyyətə gələn Ualli

(e.ə. 650 - e.ə. 630) Assuriya ilə ittifaqı yenidən bərpa etdi. Uallidən sonra

hakimiyyətə gələn hökmdarlar da Assuriya ilə ittifaqa sadiq qaldılar. E.ə. 616-cı

ildə Assuriya Midiya və Yeni Babilistan tərəfindən hücuma məruz qaldığı zaman

Manna Assuriya ilə müttəfiqlik əlaqəsinə sadiq qaldı. Assuriyanın varlığına son

qoyulmasından sonra Manna da öz müstəqiliyini qoruyub saxlaya bilmədi və e.ə.

590-cı ildə Midiyaya birləşdirildi.

Dövlət idarəçiliyi-Manna dövlətini qeyri-məhdud hakimiyyətə malik olan hökmdar

idarə edirdi. Manna mərkəzləşmiş quldar dövlət idi və ölkənin vilayətləri canişinlər

tərəfindən idarə olunurdu. Mannada dövlətin idarə olunmasında “ağsaqqallar

şurası” da mühüm yer tuturdu. Lakin “ağsaqqallar şurası” hökmdardan asılı idi.

Manna mədəniyyətinə aiddir:

Həsənlidə tapılmış “qızıl cam” (camın üzərində günəş, ay və külək-yağış

allahları təsvir edilmişdi);

Ziviyədə tapılan və üzərində heroqlif yazılar olan gümüş sini;

Qrifonlar (qrifon-şir bədənli, qartal qanadlı şir və ya qartal başlı əfsanəvi

heyvan);

Sfinks (sfinks - şir bədənli, insan başlı əfsanəvi varlıq);

Heroqlif yazılardan istifadə;

26

Ritonlar (gümüş qədəh);

Yazılı abidə (II Sarqonun şərəfinə qoyulmuş).

E.ə.IX-VIII əsrlərdə midiya tayfalarının ilk siyasi itifaqı meydana çıxdı ki,

bunlar da gələcək Midiya dövlətinin rüşeymi idilər.Midiyanın adı ilk dəfə

Assuriya hökmdarı III Salmanasarın kitabəsində çəkilir. Heredot “Tarix”

əsərində Midiyada yaşayan altı tayfa haqqında geniş məlumat vermişdir. Midiya

tayfaları e.ə. IX - e.ə. VIII əsrlərdə Assuriya dövlətinə tabe idilər.

E. ə. VIII əsrdə Deyok Midiya tayfalarını birləşdirərək vahid dövlət yaratdı.

Dövlətin paytaxtı Ekbatan şəhəri idi. Midiya hökmdarı Kaştariti (e.ə. 672-e.ə.

653) Assuriyanın tabeçiliyindən çıxmağa nail oldu. O, e.ə. 653-cü ildə

Assuriyaya yürüş etsə də birləşmiş Assur-Skif ordusu tərəfindən məğlub edildi.

Bu məğlubiyyətdən sonra Midiya skiflərin hakimiyyəti altına düşdü)(e.ə653-

625).

Midiyanın hökmdarı Kiaksar dövründə (625-585) Midiya daha da qüvvət-

lənərək Assur ağalığına nəinki son qoyur , hətta ona qarşı mübarizəyə başlayır.

E.ə. 616-cı ildə Yeni Babilistanla ittifaqa girərək Assuriyaya hücuma keçir. 615-

612-ci illərdə Assuriyanın iri şəhərləri olan Aşşur, Arbela , Kalat və paytaxtı

Nineviya zəbt olundu. E.ə.604-cü ildə Assuriya imperiyası məhv edildi və

torpaqları Midiya və Babilistan arasında bölüşdürüldü.

Bundan sonra Astiaq Kiçik Asiyaya hücum edərək ilk Egey dənizi sahil-

lərində yerləşən Lidiya ərazilərini tutdu. O, Skif çarlığını da ləğv etdi. Midiyanın

sərhədləri Orta Asiyadan İran körfəzinə qədər uzanırdı. Azərbaycan əraziləri də

bu imperiyanın tərkib hissəsi idi.

Kiaksarın ölümündən sonra hakimiyyətə oğlu Astiaq (e.ə. 585-550) gəldi. Astiaqın

hakimiyyəti illərində:

Midiyanın daxili və xarici vəziyyəti mürəkkəbləşdi;

Midiya zadagənlarının hüquqları məhdudlaşdırılmağa başlandı;

Dövlətlə əyanların ziddiyyətləri artdı;

27

Midiya sarayındakı farsmeyilli qüvvvələr fəallaşdı;

Bir qrup Midiya əyanı fars vilayətinin başçısı II Kirlə gizli sazişə girdi.

E.ə. 553-cü ildə Midiya dövləti ilə müharibəyə başlayan II Kir qələbə qazandı.

Beləliklə, e.ə 550-ci ildə Midiya dövləti tarıx səhnəsindən silindi.

Azərbaycan Makedoniyalı İsgəndərin yürüşünə qədər Əhəmənilərin

hakimiyyəti altına düşür. E.ə. 530-cu ildə II Kir Azərbaycanın şimalında yaşayan

massagetlərə qarşı döyüşdə öldürülür.

Sonralar midiyalılar dəfələrlə əhəminilərin hakimiyyətindən azad olmaq üçün

farslara qarşı üsyanlar etmişdilər. Məs.e.ə. 522-ci ildə Qaumatanın üsyanı, elə

həmin il Fraortanın başçılığı ilə xalq üsyanları olmuşdur. Lakin imperiya bu

üsyanları yatıra bildi.

Qeyd olunduğu kimi Azərbaycan Mada çarlığı adı altında Əhəmənilərin bir

vilayəti kimi fəaliyyət göstərirdi. Lakin Mada çarlığı çox vaxt müstəqil siyasət

yeridirdi.

E.ə.331-ci ildə İran Əhəməni imperiyası dağıldıqdan sonra Mada hökmdarı

Atropat Makedoniyalı İsgəndərin hüzuruna gələrək baş əymişdir. Lakin Qavqamel

(Cancal) döyüşündə Atropat iranlılara kömək etdiyi üçün İsgəndər Atropatı

vəzifədən kənarlalaşdırıb Oksadat adlı bir nəfəri hakimiyyətə gətirir. E.ə.328 –ci

ildə münasibətləri qaydaya salan Atropat Kiçik Madanın –Atropatenanın satrapı

təyin olunur.

Atropat böyük dövlət xadimi, məşhur siyasətçi idi. Onun yeritdiyi siyasət

nəticəsində Yunan-Makedoniya əsgərləri Azərbaycan ərazisinə soxulmadılar.

E.ə 323-cü ildə Makedoniyalı İsgəndərin ölmündən sonra Atropat daha

müstəqil fəaliyyət göstərir.  B.e.ə. 321-ci ildə isə Perdikki öldükdən sonra Atropat

tam müstəqil olur və Atropatena dövlətinin əsasını qoyur.

28

Atropatena Azərbaycanın (Adərbayqan)elmə məlum olan ən qədim adlarından

biridir. İran mənbələrində “Adurbadaqan”,ərərblərdə “Adərbaycan”, ermənilərdə

“Atrpataqan” və şair formalarda əks olunmuşdur.

Atropatın dövründə ölkənin paytaxtı Qazaka şəhəri idi və onun sərhədlərinə

Cənubi Azərbaycan, İran Kürdüstanı və Araz çayından şimala toroaqlar da daxil

idi. Atropatenanın , onun siyasi və mədəni həyatı haqqında məlumatlar,

Atropatendə kənd təsərüfatının, sənətkarlığın, şəhər həyatının və mədəniyyətinin

inkişaf etdiyini göstərir. Hətta mədənlərdə qızıl, gümüş, mis, dəmir, Urmiyə

gölündən düz çıxarılması haqqında məlumatlar vardır. Ölkədə atıcılıq da inkişaf

etmşdi. Atropatena tayfaları bunlar olmuşdur: azərilər, kaddusilər, maqlar, miqlər,

kaspilər.

B.e.ə. 323-cü ildə İsgəndərin ölümündən sonra Suriya (Selevkilər) dövləti

meydana gəlmişdir. E.ə. 222-220-ci illərdə Selevki çarı III Antiox Atropatenə

hücuma keçmişdi. Bu vaxt Atropateni Artabazan idarə edirdi. Selevkilər burada

güclü müqavimətə rast gəldilər. Hətta Artabozan hücuma keçərkən düşməni təqib

edib selevkilərin paytaxtı Selevkiya şəhərinə qədər gəlmişdilər. Selevkilər məcbur

olub müqavilə bağladılar.Bu müqaviləyə əsasən Atropatenanın ərazisi xeyli

genişləndi. Bu ərazilərə Ayrarat vilayətinin baş şəhəri, olan Armavir, Araz vadisi

də daxil olmaqla Kolxidaya qədər vilayətlər daxil idi. E.ə.III əsrin ortalarında

Selevklər dövləti dağılmağa başlayır. Belə bir şəraitdə e.ə. 250-ci ildə Xəzər

dənizinin cənub və cənub-qərbində Parfiya dövləti meydana çıxır.(Paytaxt

Aşqabad yaxınlığında olan Nisə şəhəri idi.)

Sonralar Parfiyalıalar ərazilərini Dəclə çayı vadilərinə qədər genişləndirmiş və

paytaxt Ktesifon olmuşdur. (Dəclə yaxınlığında) Ölkəni əsası I Arşak tərəfindən

qoyulmuş Arşakilər sülaləsi idarə edirdi.

E.ə.II əsrin ortalarında Arşakilər Selevkiləri məğlub edərək, dövləti məhv

etdilər. Təqribən e.ə.150-ci ildə Arşaki çarı I Mitridat Atropatenanı da özündən

asılı vəziyyətə salır. Bu vəziyyət eramızın III əsrinin ortalarına qədər davam

29

etmişdir. Lakin Atropatena Parfiya dövründə nisbətən də olsa öz daxili

müstəqilliyini qoruyub saxlayırdı.

Atropatenada Zərdüşt dini hakim olmuşdur.(Zərdüşt peyğəmbərin adı ilə

bağlıdır).Zərdüşt peyğəmbər b.e.ə. VII əsrin II yarısında yaşamışdır.Zərdüştlüyün

müqəddəs kitabı “Avesta”dır. Makedoniyalı İsgəndər Əhəmənilərin Persopoldakı

sarayını b.e.ə. 330-cu ildə yandıranda “Avesta”nın ilkin variantı məhv olmuşdur.

Lakin bizə kitabın sasanilər dövründə yığılan hissəsi gəlib çatmışdır. Avropanı

“Avesta” əsəri ilə 1771-ci ildə fransız alimi Anketil Düperron tanış etmişdir.

Azərbaycanın şimal vilayyətləri və Dağıstanın xeyli hissəsi qədimdə Albaniya

adlanırdı.Eramızdan əvvəl təqribən IV-III əsrlərdə formalaşmış, eramızın VIII

əsrində Ərəb xilafəti tərəfindən işğal edilmişdir.Paytaxtı əvvəlcə Qəbələ, sonra isə

Bərdə şəhərləri olmuşdur.II əsrdə yaşamış yunan coğrafiyaşünası Klavdi Ptolomey

yazır ki, Albaniya şimalda Sarmatiya, qərbdə İberiya , cənubda Atropatena, şərqdə

Kaspi dənizi ilə həmsərhəd idi. Albaniyanın inkişaf etmiş bir çox vilayətlərinin

adları mənbələrdə verilir. Lpina, Uti, Kambisena, Şakaşena, Kabalaka (Qəbələ),

Heceri, Çola və s. Albaniyada yaşayan əhali tərkib etibari ilə çoxmüxtəlif idi. Ən

iri tayfa olan albanlar Xəzər dənizi sahilində yaşayırdılar və ən qədim etnos

sayılırdılar. Antik səlnaməçi Arian albanları e.ə. IV əsr hadisələri ilə əlaqədar yad

etmişdir.

Strabonun məlumatına görə, Albaniya əhalisi 26 dildə danışan tayfalardan

ibarət idi. Qaynaqlarda Albaniyada yaşayan xalq və tayfalar sırasında utilər,

qarqarlar və amazonkalar, sovdelər, kaspilər, maqlar, sisaklar, mardlar və amardlar,

ariaklar və anariaklar, qellər və leqlərin adları çəkilir. Bu tayfaların ən qədimləri

Qafqaz və türk dillərində danışan avtoxton (yunanca autochton-yerli) etnoslar

olmuşlar. Eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq Sasani şahlarının göstərişi ilə

Albaniyaya bir sıra irandilli tayfalar köçürülmüşdür, III-IV əsrlərdən başlayaraq isə

şimaldan, Dərbənd keçidindən yeni türk tayfalarının, o cümlədən hunların,

subarların, xəzərlərin, barsillərin və s. Qafqaz Albaniyasına axını başlamışdır.

Xüsusən də, subar tayfaları Albaniyanın qədim paytaxtı Qəbələ ətrafında

30

məskunlaşmışdılar. Buna görə də, erkən orta əsr mənbələri Qəbələni bəzən Qəbələ-

Subar adlandırırlar. Ərəblərin gəlişinə qədər Albaniya əhalisi üç hissədən -

qafqazdilli, türkdilli və irandilli əhalidən ibarət idi

Albaniya haqqında əsas mənbə Moisey Kalankatüklünün “Albaniya tarixi”

əsəridir. Burada alban əhalisinin əsasən əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq, ovçuluq,

toxuculuq və ticarətlə məşğul olduqları göstərilir. Çox maraqlıdır ki, Albaniyada

quldarlıq münasibətləri üstünlük təşkil etmədi. Maddi nemətlər istehsalçıları icma

üzvləri idilər. Albanlar günəşə, aya sifayiş edirdilər. Qurban kəsməklə müşaiyət

olunan dini mərasimlər məbədlərdə icra olunurdu.

Alban dövlətinin tarixi erkən qaynaqlarda öz əksini tapmamışdır. Əsaən e.ə.I

əsrdən etibarən albanların siyasi həyatı barədə məlumatlar verilir.

Beləliklə e.ə.I əsrdə Romalıların şərqə hücumları dövründə albaniya əhalisi

aktiv siyasi fəaliyyətə başlayır. Romalılar sərkərdə Lukullun başçılığı altında e.ə.

69-cu ildə öz düşmənləri Pont çarlığını (kiçik Asiyanın Qara dəniz sahillərində

yerləşirdi.) məğlub edərək Cənubi Qafqaz ərazilərinə soxuldular. Albaniya və

Atropatenanın başı üzərini böyük təhlükə almış oldu. Roma sərkərdəsi əvvəlcə

Ermənistan ərazilərinə soxulur, paytaxt Tiqranakert (Van gölünün şərqində )

şəhərini mühasirəyə aldılar. Lakin alban qoşunlarının köməyə gəlməsi ilə Roma

qoşunları geri çəkildi. E.ə.66-cı ildə Qney Pompeyin rəhbərliyi altında Roma

qoşunları hücum edərkən II Tiqranı darmadağın edərək Albaniyaya soxuldu.

Pompey qışın çıxmasını gözləyərək geniş hücum (3 istiqamətdən) planı hazırladı.

Alban hökmdarı Qroys (Uruz) Pompeyin niyyətini başa düşərək, düşmən

üzərinə hücuma keçməklə təşəbbüsü ələ almaq və Roma ordusunu hissə-hissə əz-

məyi qərara alır.

Tarixçi Plutarx yazır:”... Qış Roma ordusunu yoxlayanda və romalılar

Saturnalı bayramını qeyd edən zaman albanlar 40 mindən az olmayan ordu ilə Kür

çayını keçdilər və onlara hücum etdilər.E.ə. 66-cı ildə İberuya sərhəddi

yaxınlığında, Kür çayı sahilində qanlı döyüş başladı. Alban döyüşçüləri düşməni

31

sıxışdırsalarda da romalılar onların hücumlarını dəf edə bildilər. Bu zaman barışıq

imzalandı. Lakin e.ə. 65-ci ildə Pompey yenidən Albaniyaya hücuma keçdi. Kürün

qolu olan Alazan çayı sahilində romalıları 60 min piyada, 12 min nəfərlik süvari

ordu gözləyirdi. Qoşunun başında hökmdarın qardaşı Kosis dururdu. Qanlı döyüş

romalıların qələbəsi ilə başa çatdı. Kosis və onun süvariləri məhv oldular.

Hökmdar Oroys dağlara çəkildi ki, mübarizəni yenidən davam etdirsin. Lakin

Pompey sülh yolu ilə albanları razı saldı.

E.ə.37-ci ildə Roma sərkərdəsi Krass Albaniyaya hücum etsə də burada çox

qala bilməyib geri qayıtmışdı. Lakin Alban hökmdarı Zoberi öz müttəfiqinə

çevrilmişdi.

Eramızın I əsrində Albaniyada hakimiyyət yerli hökmdarın əlində cəmləş-mişdi.Albaniya Roma ilə yaxın dostluq münasibətləri saxlayırdı.

Lakin Roma imperatoru Neron Albanlara qarşı böyük yürüş təşkil etdi. Onun bu yürüşü baş tutmadı, çünki Roma əhalisi üsyan edərək onu öldürdülər. Bir müddət sonra 80—90-cı illərdə imperator Domisianın dövründə romalılar hücum edərək xəzərin sahilinə qədər gəlib çıxmışdılar. Böyük daş (Qobustan ) dağının ətəyində Qafqazda ilk dəfə olaraq latın dilində yazı aşkar edilmişdir. Burada yazılmışdır: İmperator Domisian Sezar Avqust Germanik. Yuli Maksim, Filminatın XII leqionunun senturionu."

Bütün bu hücumlara baxmayaraq romalılar Atropatena və Albaniyanı öz hakimiyyətləri altına ala bilmədilər. Bu ölkələrdə yaşayan xalqlar və tayfalar öz istiqlaliyyətlərini qoruyub saxlaya bildilər.

MÖVZU III

Azərbaycan erkən orta əsrlərdə

P l a n:

1. III-V əsrlərdə Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin inkışafı.Feodal

torpaq mülkiyyətinin yaranması.

2. Sasani ışğalı və ona qarşı xalq azadlıq hərəkatı. Məzdəkizm

32

3. VI-VII əsr Azərbayan dövlətləri.Mədəniyyətin inkişafı.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan tarixi. VII-cilddə, II-ci cild, Bakı,2008, səh. 84-118.

2. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1998, səh. 10-12.

3. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994, səh. 170-231.

4. Nizami Cəfərov “ Azərbaycanşünaslığın əsası ” Bakı 2005, səh 7-18.

5. Məmmədova F. Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi

Coğrafiyası. Bakı, 1986.

6. Osmanov F.L.Qafqaz Albanıyasının maddi mədəniyyəti. Bakı,

1991,səh. 9-12.

7. Qaybullayev Q. Azərbaycanlıların təşəkkülü tarixindən.

Bakı, 1994.

8. Qasımova R.M.Azərbaycan xalqının etnogenizi. Bakı,1997.

III-XVIII ясрлярдя Азярбайжанда феодал жямиййяти мювжуд олмушдур.

Бу тарихи мярщяля цч дювря бюлцнмцшдц: илкин феодал вя йа илкин орта

ясрляр тарихи – III-Х ясрляр; инкишаф етмиш феодализм вя йа классик орта

ясрляр дюврц XI-XV ясрляр; сон феодализм вя йа сон орта ясрляр дюврц: -

XVI-XVIII яср.Азярбайжанда феодализмин тяшяккцлц просеси III-Y ясрляри

ящатя етмиш вя Вятян тарихиндя феодализм ижтимаи – игтисади

формасийасынын мцяййян дюврц – III-VII ясрляр – Азярбайжаны Сасани

империйасы иля (224-651) баьламышды. Эениш яразийя малик бу Иран

дювлятинин пайтахты Ктесифон шящяри олмушдур. III ясрин биринжи

йарысында Азярбайжанын жянуб щиссяси – Атропатена Сасани

33

империйасынын тяркибиня гатылмыш,Азярбайжанын шимал торпагларында

фяалиййят эюстярян Албан чарлыьы юз мювжудлуьуну сахлайа билмишди.

III-V- əsrlərdə Azərbəycanda feodalizmə xas olan ictimai- iqtisadi

münasibətlər yaranmışdı. Çox təəssüf ki, bu dövrə aid yazılı mənbələrin

məhdudluğu üzündən quldarlıq təsərrüfatının dağılması gedişini dərindən izləmək

mümkün deyildir. Bu dövrdə Sasani imperiyasının hakimiyyəti qismən Ön Qafqazı

da əhatə edirdi. Sasani imperiyasına daxil olan ölkələrdə feodal münasibətləri

oxşar şəkildə yaranırdı.

Feodal münasibətlərinin iqtisadi və sosial əlamətləri quldarlıq dövründə

meydana gəlmişdi. Dəmirdən hazırlanan əmək alətləri əkinçilik və sənətkarlıqda

əmək məhsuldarlığının artmasına səbəb oldu. Taxıl əkinləri genişlənirdi. Müxtəlif

sənət növləri yaranırdı. Şəhərlərdə və ticarət yollarına yaxın ərazidə mal-qara

ticarəti genişləndi.

Tədricən torpaq sahibkarlığının yeni səciyyəvi cəhətləri meydana gəldi.

əvvəllər torpaq hökmdara, dini qurumlara, ayrı-ayrı quldarlara mənsub idi.belə

torpaqlarda qulların, məcburi əmək adamlarının əməyindən istifadə olunurdu. Belə

işçilərin əməyə marağı olmurdu.dövlət torpaqları xidmət müqabilində hərbiçilərə,

dövlət işçilərinə payalayırdı. Belə torpaqlar mülk adlanırdı.Mülkün sahibi

mülkədar yəni feodal adlanırdı.Kəndlilər-əkinçilər feodalın torpağında

işləyirdi.Feodalizm cəmiyyəti adı da buradan götürülmüşdür.Feodalizmin ilk

mərhələsində kəndlilərin istismar edilməsinin əsas forması vergilər və dövlət

mükəlləfiyyətlərinin icrası idi.kəndlilər feodala vergini , əsasən məhsul formasında

verirdi. Kəndlilər feodaldan asılı olub,onun torpağını becərməli məhsulun

müəyyən hissəsini ona verməli idi.Eyni zamanda kəndli bir sıra

mükəlləfiyətlər(əvəzsiz əmək)də yerinə yetirməli olurdu.Kəndlinin özünə məxsus

mülkü(həyətyanı sahə,mal-qara,ev,əmək alətləri)olsa da onun əsas gəliri becərdiyi

torpaqla bağlı idi.Kəndlilər əsas istehsalçı qüvvəni təşkil edirdilər..Erkən orta

əsrlərdə Azərbaycanda təsərrüfatın natural forması üstün mövqe tuturdu.

NATURAL TƏSƏRRÜFAT-bazarla əlaqəsi olmayan zəruri tələbat mallarının

34

malikanə daxilində istehsal olunduğu təsərrüfatdır. Kəndli özünün və asılı olduğu

feodalın tələbini ödəmək üçün məhsul istehsal edirdi.

Feodalizmin ilkin mərhələsində kəndlilərin istismar edilməsinin əsas yolu vergi və

mükəlləfiyyətlərin icrası idi.Kəndi feodala minik verməli səfər vaxtı onun dəstəsini

yedizdirməli idi.Bundan əlavə kəndlinin yolların çəkilməsində,körpü və binaların

tikilməsində iştirak etməsi məcburi idi.Kəndlilər feodala vergni məhsul formasında

verirdilər.Feodalizmin yaranması məhsuldar qüvvələrin inkişafının bəhrəsi

idi.Lakin ölkəmizdə onun inkişafı bərabər səviyyədə getmirdi.Bəzi yerlərdə

kəndlilərlə yanaşı qulların da əməyindən istifadə edirdilər.Azərbaycan da əhalinin

əsas hissəsini İranda olduğu kimi kəndlilər təşkil edirdilər.Onlarla yanaşı

sənətkarlar və tacirlər də vergi verən təbəqəyə daxil idilər. Sasani dovlətində əhali

4 sosial təbəqəyə bölünürdü: 1.kahin ( asravan) 2. döyüşçü (arteştaran) 3.

Mrzə (dipiran) 4. Vergi verən (vastrioşan). Axırıncı təbəqə ən ağır can (qezit) və

torpaq (xaraq) vergisi verirdi. Бу дюврдя торпаг цзяриндя хцсуси мцлкиййятин

ики формасы олуб: дастэирд вя йа дастакерт – нясли вя йа гейри – шярти

торпаг сащиблийи вя башга форма – хвостак вя йа хостак – шярти торпаг

сащиблийи бу да, щаким сцлаляйя вя йа дювлятя хидмят мцгабилиндя айры –

айры щярбчиляря вя йа мямурлара верилян торпаг сащиблийи иди. Feodal

torpaq mülkiyyətinin bu iki forması ilə yanaşı məbəd və eləcə də icma və xüsusi

kəndli mülkiyyəti də mövcud idi.

V əsr alban səlnaməçisi Movses Xornilinin verdiyi məlumata görə Albaniya

əhalisi bu dövrdə hakim sinif olan feoddalara (azatlara) və maddi nemətlərin

istehsalçısı olan kəndlilərə (sinakanlara ) bölünürdü. Hakim sinfin nümayəndələri

naxarar,naxapet, azqapet və sair terminlərlə ifadə olunurdu. Getdikcə mərkəzləşən

dövlətdə hökmdarın (İsxan) hakimiyyəti gücləndi. O, ölkənin həm dünyəvi, həm

də dini hakimi kimi qanunvericilik hüququna malik idi. O, həm də hərbi

qüvvələrin başçısı sayılırdı. Mənbələrin məlumatına görə feodal münasibətlərinin

inkişafının ilk dövrlərində əsas istismar forması natural şəkildə toplanan vergilər

təşkil edirdi. Albaniyada toplanan vergilər bunlar idi. Can vergisi-has, kilsə onda

35

biri-tasanord, məhsul vergisi –ptix və s.Afropatendə də 20 yaşından 50 yaşına

qədər bütün kişilərdən can vergisi –cizyə alınırdı .Bu vergini verə bilməyənlər qula

çevrilirdilər.

Vergilərin ağırlıığı əhalini var-yoxdan çıxarır, xırda torpaq sahiblərinin

vergini ödəyə bilməməsi üzündən torpaqlarını satmağa məcbur olurdular.Beləliklə

torpaq iri əyanların əilində cəmləşirdi. Bu dövrdə Atropatena və Albaniyada az da

olsa qul əməyindən istifadə olunurdu. Lakin göstərmək lazımdır ki, kəndli nə

qədər var yoxdan çıxıb torpağını itirsə də, feodaldan tam asılı və ya təhkimçi

düşmədi.

Феодлаизм иctимаи – игтисади формасийасынын илкин дюврцндя

Азярбайжанда феодал шящярлярисалынмаьа башламышды. Бу шящярляр,

мцтляг мцдафия диварлары иля даирялянмиш йашайыш мянтягяляри иди.О

дюврдя Азярбайжанын ян мяшщур шящярляри Ярдябил вя Бярдя, Урмийа вя

Дярбянд, Тябриз вя Нахчыван, Мараьа вя Бейляган, Шабран вя Хунан,

Халхал вя Шяки иди. Бу шящярлярдя сяняткарлар юз сянятляриня уйьун

хцсуси мящяллялярдя йашайырдылар. Сяняткарлар ясасян юз сянятляринин

мящсулундан ялдя едилян эялирля йашайышларыны тямин едирдиляр.

Azərbaycanda feodal münasibətlərinin yaranması məhsuldar qüvvələrin

inkişafının nəticəsi idi. Lakin ölkəmizin ərazisində feodal münasibətlərinin

yaranması və formalaşması prosesi bərabər getmirdi.bəzi yerlərdə feodalizmdən

əvvəlki münasibətlər qalmaqda idi.

Azərbaycanda feodal münasibətlərinin inkişafı feodalizmin ümumi qanunlarına

əsaslanırdı. Lakin onun Avropa ölkələrindəki feodalizmdən fərqli xüsusiyyətləri də

var idi. Belə ki, Azərbaycanda feodalların şəxsi təsərrüfatı demək olar ki, yox idi.

Təsərrüfat düzəltmək onlar üçün əlverişli deyildi. Çünki süni suvarma tələb

olunurdu.

Asılı kəndlilərin vəziyyəti nə qədər ağır olsa da, onlar şəxsən asılı , yəni

təhkimli deyildilər.

36

Avropada feodal cəmiyyəti V əsrin sonlarından XV əsrin sonlarına qədərki

dövrü əhatə etdiyi halda, Azərbaycanda bu cəmiyyət daha erkən- III əsrdən

başlamış XIX əsrin ikinci yarısınadək davam etmişdir.

2. III-IV əsrlərdə Azərbaycanda feodal münasibətləri yarandı. Илкин

феодализм дюврцндя Сасани империйасынын тяркибиня гатылмыш

Атропатенадан фяргли олараг, Гафгаз Албанийасы юзцнцн мцстягиллийини

феодализмин илкин дюврцнцн айры – айры мярщяляляриндя горуйуб

сахлайа билмишди. Е. I ясринин 30-жу илляриндян VI ясрин яввялляриня

гядяр фасилялярля Гафгаз Албанийасынын мцстягиллийини Аршакиляр

сцлалясинин нцмайяндяляри горуйуб сахлайа билмишдиляр. Дювлятин

пайтахты яввялжя Гябяля (Кабалака) сонра ися Бярдя (Партав) олмушду.

Arşakilər sülaləsinin nümayəndəsi Ərdəşir Babəkan 226-cı ildə İranda Parfiya

dövlətini süquta uğradaraq Sasanilər dövlətinin əsasını qoydu. Atropatena bu

dövrdə də zərdüştlüyə sitayiş edirdi. Albaniya 226-cı ildə Sasanilərdən asılı

vəziyyətə düşdü. Atropatena isə 227-ci ildə onun vilayəti oldu. I Xosrov

Ənuşirəvanın dövründə (531-579) Albaniya, Atropatena və İberiya Sasani

dövlətinin Şimal mərzbanlığına daxil edildi. Erkən orta əsrlərdə Albaniyada, Çola,

Şəki, Uti, Arsax, Paytakaran və s. vilayətlər var idi. Uti vilayətində Bərdə şəhəri,

Şəki və Çola arasında Qəbələ şəhəri yerləşirdi. Həmin dövrdə Dərbənd “Dəmir

qapı” adlanırdı. Paytakaran Mil-Muğanı, Arsax isə Qarabağın dağlıq hissəsini

əhatə edirdi. Arsaxın əhalisini türklər təşkil edirdi.

III-V əsrlərdə Sasanilər Roma ilə müharibə edirdi. Sasani şahı I Şapur 260-cı ildə

Roma imperatoru Valerianı məğlub edərək onu əsir aldı. 359-cu ildə Sasanilər

Albaniyanın köməkliyi ilə Romanı yenə də məğlubiyyətə uğratdılar. Bununla da

Arsax, Marlar (Naxçıvan), Kaspiana geri qaytarıldı və Ermənistan Roma və

Sasanilər arasında bölüşdürüldü. İran şahı II Sapur (Ⅶ 309-379) Albaniyada

özünə sadiq hökmdar görmək istəyirdi. Bu zaman yeni Alban hökmdarı Urnayr

37

(359-371) siyasi səhnəyə çıxdı. Urnayr həm də II Şapurun bacısının əri idi. Ona

görə də Sasanilərələ Albaniya arasında müttəfiqlik siyasəti üstünlük təşkil edirdi.

Məs.Ermənistana qarşı döyüşlərdə Urnayr Sasanilərə kömək edirdi. (Movses

Xorneli ) Maisey Kalankatulu yazır ki, Albaniya hökmdarı “Armeniya daxilində

qələbə bayrağını qaldırdı.” (Dzirav döyüşü 371-ci il) .

IV əsr Roma tarixçisi Ammian Marsellin təsdiq edir ki, o, şəxsən Amidin

(Diyarbəkr ) divarları altınada öz dəstələri ilə II Şapuru müşaiyət edən Alban

hökmdarını görmüşdür.

Urnayrdan sonra hakimiyyətdə olan II Vaçaqan, Mirhavan, Satoy və Asay

(371-430-cu illər) dövründə yerli hakimiyyət məhdudlaşdırıldı. Sasanilərdən asılı

olmaq yerli əhalidə mübarizə əhvali- ruhiyyəni artırdı, Sasanilər hər şeydən əvvəl

Albaniyaya strateji cəhətdən çox qiymət verirdilər. İranlılar Albaniyada çoxlu

istekamlar tikirdilər. Sasanilər hər şeydən əvvəl Alban qapılarını (Dərbənd keçidi)

möhkəmlətmək , öz şimal sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək istəyirdilər.

Çünki Şimali Qafqazda yaşayan köçərilər Dərbənd keçidi vasitəsilə İrana

hücumlar edirdilər

V əsrdə köçəri tayfaların hücumları daha da güclənir. Bu hücumlardan

qorunmaq üçün Sasanilər Alban qapıları (Dərbənd ) ərazisində əvvəl torpaq

sədlər , Şah II Yezdəqird (438-457) dövründə daşlardan nəhəng divar çəkildi. Bu

səddin çəkilməsinin ağırlığı yerli əhalinin üzərinə düşürdü. Moisey Kalankatulu

yazırdı: “İran şahları Qafqaz dağları ilə böyük Şərq dənizi (Xəzər) arasında böyük

binanı tikmək üçün memarlar toplamaq, müxtəlif materiallar axtarmaqla ölkəmizi

taqətdən salmışdılar”.

Sasanilər ölkənin daxilində öz qarnizonlarını yerləşdirmək üçün Beyləqanda,

Bərdədə, Şəmkirdə, Şamaxıda, Dərbənddə qalalar tikdirdilər. Eyni zamanda

Sasanilər bu yerlərə Fars dillərində danışan əhalidə köçürürdülər. Sasanilər həm də

yerli əhali üzərinə ağır vergilər qoymuşdular. (xərac, qezit və s.) Bu istisnmara

dözə bilməyən əhali ilk dəfə 450-ci ildə sasani zülmünə qarşı mübarizəyə qalxdı.

38

Həmin il Xalxal yaxınlığında (Qazax ərazisi) üsyançılar sasaniləri məğlub

etdilər.Şah II Yezdəgird vəzir Mehr Nersexin başçılığı altında üsyanı yatırmaq

üçün qoşun göndərdi. 451-ci il mayın 26-da Avaray gölündə (Maku yaxınlığı )şah

ordusu üsyançıları məğlub etdi. Lakin əsarət altına alınmış xalqın mübarizəsi

davam edirdi. Alban hökmdarı İranda gedən siyasi hadisələrdən istifadə edərək

sasanilərə qarşı üsyan etdi.

II Vaçenin başçılığı altında üsyan 460-cı il də baş vermişdi.Üsyançılar

Dərbənd qalasını ələ keçirərkən, Dağıstanda yaşayan dağlı tayfaları ilə ittifaq

bağladılar. Bunu görən Sasani şahı Füruz (459-464) hun tayfalarını öz tərəfinə

çəkərək üsyançılara qarşı onlardan istifadə etdi. 462-ci ildə hunlar (haylandur)

Albaniyaya soxuldular. Bir il uzanan bu müharibə II Vaçenin 463-cü ildə

hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması ilə başa çatır. II Vaçedən sonra 30 il ərzində

Albaniya öz müstəqilliyini itirdi və sasanilərin təyin etdiyi mərzbanlar tərəfindən

idarə edilməyə başlandı.Morsey Kalankatulu yazırdı:” Vaçedən mömin Vaçaqana

kimi 30 il müddətinə Albaniya hökmdarsız qaldı. 493-cü ildə İran Şahı Kavadın

əmri ilə III Vaçaqan Albaniya hakimiyyyətinə gəldi. III Vaçaqan (493-510) ilk

növbədə Albaniyada xristianlığı geniş şəkildə yaymağa başladı. O, 498-ci ildə

Aguen kilsə məclisi çağırdı və xristian dininə aid qanunlar qəbul etdi. Lakin

xristianlıq Albaniyada geniş intişar tapa bilmədi. 510-cu ildə III Vaçaqanın

ölümündən sonra Sasanilər buradakı dövlət qurluşunu ləğv etdilər. Albaniyada

Sasani mərzbanlarının uzun müddətli (510-629) hökmdarlığı dövrü başladı. I

Xosrov Ənuşirəvan (531-579) dövründə Adərbayqan, Albaniya, İberiya və

Armeniya bir məzbanlıqda (canişinlik ) birləşdirildi. 628 –ci ildən Azərbaycan

Xəzər xaqanlığının işğallarına məruz qalmışdır.

III əsrdə Arşakilər sülaləsinə mənsub olan Mani öz təlimini 216 ci ildə

yaymağa başladı. Bu təlim xristian, zərdüşt və buddizm ünsürlərini özündə

birləşdirmişdi. Bu təlimə görə, işıqla zülmət arasında gedən mübarizə insanlara da

təsir edir, ona görə də insan özünü şər qüvvələrdən azad etməli, dünya nemətlərinə

həris olmamalıdır. Mani dini təlimi pəhləvi və Suriya dillərində yayılırdı. Bu təlim

39

tezliklə İrandan tutmuş Roma imperiyasının ucqarlarına, şərqdə isə Orta Asiyaya

qədər yayıldıBu təlim dövlətə qarşı çevrildiyinə görə II Şapur Manini 276-cı ildə

öldürdü, tərəfdarlarını ölkədən qovdu. Bu təlimin Sasanilərə qarşı məzdəkilər

hərəkatına böyük təsiri olmuşdu.

VI əsrin ikinci yarısında Cənubi Qafqazda kəndli çıxışları, ağ hunların hücumları

Sasanilər dövlətini zəiflətdi. 484-cü ildə Sasani qoşunlarını məğlub edən ağ hunlar

Mərv, Bəlx və Heratı ələ keçirdilər. Sasanilər onlara böyük miqdarda xərac

verdilər. Ölkə daxilində iri əyanlar mərkəzi hakimiyyətdən uzaqlaşmağa çalışdılar.

481-ci ildəİranda Məzdəkilər hərəkatı baş verdi. Бу щярякатын баш вермясинин

ясас сябяби Иранда игтисади вя сийаси бющранын кяскинляшмяси

шяраитиндя шащ щакимиййятинин зяифлямяси, яйанларын вя зярдцшти

кащинляринин гцдрятинин артмасы, ящалинин истисмарынын эцжлянмяси,

ижтимаи вя мцлки бярабярсизлийин дяринляшмяси, халг кцтляляринин вар-

йохдан чыхмасы вя мцфлисляшмяси, харижи сийасятдя

мцвяффягиййятсизликляр иди.Bu hərəkat dövlətin və feodalların zülmünə qarşı

çevrilmişdi. Мяздякиляр иcтимаи вя ямлак бярабярлийи щаггында мяздякилик

тялиминя ясасланараг, яйанларын ямлакыны яля кечириб йохсуллара

пайлайыр, садя адамлары йцксяк дювлят вязифяляриня тяйин едир,

щярямханалары ляьв едирдиляр.Məzdək yaratdığı təlimi ilk dəfə Həmədanda

yaymağa başlamışdı. O, mübarizə yolu ilə ədalətli cəmiyyət qurulmasını mümkün

hesab edirdi. Onun təliminə görə, varlıların torpağı və əmlakı alınıb kəndlilər

arasında bölüşdürülməlidir. Bu hərəkata kəndlilər,qullar, sənətkarlar, və şəhər

yoxsulları qoşulsalar da hərəkatın əsas hərəkətverici qüvvəsi kəndlilər idi.

Mərkəzi hakimiyyətə tabe olmayan əyanların və kahinlərin nüfuzunu sarsıtmaq və

mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün şah I Qubad bu hərəkata qoşuldu.

Məzdəkilərin vasitəsilə iri əyanların müqaviməti qırıldıqdan sonra I Qubad

hərəkatdan uzaqlaşıb, oğlu Xosrovla birlikdə hərəkata qarşı çıxdı. 529-cu ildə

Məzdək edam edildi, onun tərəfdarlarına isə amansız divan tutuldu. 80-mindən çöx

məzdəki tərəfdarına ağır divan tutuldu. Lakin bu hərəkat izsiz qalmadı. Hərəkat iri

kahinlərin təsirini zəiflətdfi. Eyni zamanda şah hakimiyyətinə təsir göstərən

40

əyanların hakimiyyətinə zərbə vuruldu.Məzdəkilər hərəkatının məğlub olmasının

əsas səbəbi, onun onun pis təşkil olunması və kortəbii xarakterli olması idi.

Məzdəkilər hərəkatı məğlub oldu, lakin onun ideyaları xalq arasında uzun müddət

yaşadı. Мяздяки щярякатынын якс-сядасы Гафгаз Албанийасы тарихинин

сонракы мярщялясиндя павликианлыгда юзцнц эюстярмишди. Павликиляр

щаггында илкин мялумат 706-707-жи илляря аиддир. Щямин вахт Партавда

чаьрылмыш Албанийа кился йыьынжагларынын гярары павликиляри

бидятчи кими пислямишдир. Лакин бу тяригят яряб ишьалы дюврцндя

Азярбайжанда халг-азадлыг щярякатынын идеолоjи эюстярижиляриндян

бири олмушдур. Мяздяки щярякаты тякcя Иран вя Азярбайжанда дейил,

цмумиликдя Мяркязи Гафгазда еркян орта ясрлярдя баш верян халг-азадлыг

щярякатынын илщамверижи гцввяси олмушдур.

3. VI əsrin sonu–VII əsrin əvvələrində Allbaniyada Girdiman vilayətinin

sahibləri olan feodal Mihranilər nəsli üstünlük əldə etdi. Moisey Kalankatuklunun

məlumatına görə saray çevrilişində iştirak edən (Kavada qarşı).Mihr sasani

hökmdarı Xosrov II Pərvizin qəzəbindən xilas olmaq məqsədilə 30 min qohumu ilə

Xəzərlərə sığınmaq üçün İrandan qaçmışdı.Lakin Xosrov vəziyyətdən ehtiyat

edərək, ardınca məktub göndərmiş və istədiyi yeri seçməsinə icazə vermişdi.

Şahın məktubunu Uti vilayətində olan Mihr elə burada məskunlaşır. Mihr və onun

xəlifələri yerli feoddalları müxtəlif yollarla aradan götürərək bütün Albaniyaya

sahib olmuşlar.

Onlar özlərinin farslığını iki nəsil saxlamış, bundan sonra xristianlığı qəbul

edəcək albanlaşmışlar. Akademik Bartoldin fikirincə “Yenidən albanların milli,

lakin fars mənşəli sülaləsi bərpa olundu.”Mihranilər Albaniyada 603-cü ilə yaxın

qərarlaşsalarda, bütün ölkəyə 630-cu ildən tam hüquqlu hakimə çevrildilər.

603-604-cü illərdə İran –Bizans müharibələrindən istifadə edən Albaniya

əhalisi sasani hakimiyyətinə qarşı üsyan etdilər. Lakin üsyan IIXosrov tərəfindən

amansızlıqla yatırıldı.Alban əyanlarının bir çoxu məhv edildi.Sonralar katolikos

Vironun köməyi ilə Mihranilərdən olan knyazlara şah “Girdiman hakimi və

41

Albaniyanın işxanı” titulu verildi. Belə bir titul Varaz Qriqor zamanı əldə edildi. II

Xosrov Qafqazın Bizasla əlaqələrini kəsmək məqsəd ilə 612-613-cü illərdə İrana

tabe xristianların məclisini çaqıraraq, Bizans diofizifliyin müqavilində monofizit

cərəyanını qəbul etdirir.

İlk Girdiman knyazı Mihr (570-590) uzun müddət dinc şəraitdə yaşayır. Onun

nəticəsi Qoçaq Vardan (600-615) Girdiman qalasını tikdirir. O, monofizitliyi qəbul

edir. O guya Aranşahlar nəslinin 60 nümayəndəsinə zəhər verib öldürmüş, və

bütün Albaniyanın sahibinə çevrilmişdir. Onun nəvəsi Varaz Qriqor (625-636)

Bizasla ittifaqa daha çox üstünlük verərək xristianlığın diofizit etiqadını qəbul edir.

630-ci ildə Varaz Qriqor əsirlikdən qayıdanVironun təkidi ilə monofizitizmi qəbul

edir. Bu isə sasanilərə yaxınlaşmaq demək idi.

Varaz Qriqorun varisi Cavanşir (636-680) bütün Albaniyanı öz hakimiyyəti

altında birləşdirir. O, Bərdə şəhərini ölkənin paytaxtı edir. Hakimiyyətinin ilk

dövründə Sasani şahı III Yezdəgirdə tabe olan Cavanşir onun tərəfində Ərəblərə

qarşı vuruşmuşdur. 651-ci ildə Sasani imperiyası dağıldıqdan sonra Ərəb

xilafətindən asılı vəziyyətə düşdü. Ərəb xilafətində çəkişmələr başlayan zaman

digər feodallar kimi Bizans imperatorunu II Konstantin (641-668) onu öz himayəsi

altına aldı. Bizans imperatorunun sayəsində Cavanşir İberiya sərhədlərindən Araz

çayına, Dərbəndə qədər bütün əraziləri əhatə edən Albaniyanın hakiminə çevrilir.

Lakin tezliklə Xəzərlərin Albaniyaya hücumları yenidən başladı. Cavanşir Xəzər

xaqanı ilə qohum olaraq müəyyən dərəcədə xaqanlıqdan asılı vəziyyətə düşdü.

Lakin Ərəblərin yeni yüksəlişi dövründə Cavanşir Şimal təhlükəsini aradan

qaldırmaq məqsədilə Ərəb xilafətinə meyl edir. Ərəb xəlifəsinin hüzuruna gederək

Şam şəhərində görüşür və ərəblərin himayəsinə sığınaraq Albaniya dövlətinin

daxili müstəqilliyini qoruyub saxlayır.

42

IV MÖVZU

Azərbaycan Ərəb xilafətinin tərkibində

Plan

43

1.Xilafətin Azərbaycana yürüşlərinin başlanması. Girdiman knyazlığının

xarici və daxili siyasəti.

2.Xilafət hökmranlığı dövründə idarəçilik, köçürmə, torpaq və vergi siyasəti.

islam dininin yayılması.

3.Xürrəmilər hərəkəti. Babəkin başçılığı altında azadlıq hərəkatı.

ƏDƏBIYYAT

1. Azərbaycan tarixi. VII cilddə,Icild, Bakı,2008, səh.150-254.

2. Azərbaycan tarixi: üzrə qaynaqlar.Bakı, 1989, sənəd №14,23

3. Azərbaycan tarixi: Z.Bünyadovun redaktorluğu ilə. Bakı 1994, səh.

290-272.

4. Vəlixanlı N.IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas səyyahları Azərbaycan

haqqında.

Bakı,1974, səh. 33-39.

5. Bünyadov Z.Azərbaycan VII –IX əsrlərdə. Bakı, 1993.

6. Vəlixanlı N.Ərəb xilafəti və Azərbaycan. Bakı, 1993.

7. Səid Nəfisi. Babək. Bakı, 1990.

8. Əliyev R.İ. Azərbaycan XII-XIV əsrlərdə. Bakı, 1980, səh.5-29.

Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində zaman –zaman onun imperiyaların tərkibinə

daxil olması dövrüdə  olmuşdur. Onlardan biri də Ərəb Xilafəti idi. Mənbələr

göstərir ki, VII əsrin birinci qərinəsində Ərəbistan yarımadasında güclü bir feodal

dövləti meydana gəldi. Asiyada, Afrikada və Avropada bir sıra ölkələri işğal edib

şöhrət qazanan bu dövlətin yaradıcısı Məhəmməd Peyğəmbər

Əleyhüssəlamidi.Məhəmməd Peyğəmbər (Ə) 610 cu ildə ərəblər arasında bu dini

44

yaymağa başlamış və onun vasitəsi ilə 630 cu ildə siyasi cəhətdən bir dövlətdə

birləşdirmişdi.Məhəmməd Peyğəmbər Əleyhüssəlamin yaratdığı yeni dini təlim-

islam (mənası Allaha mütilik deməkdi) feodal münasibətlərinin inkişafında,

dövlətin möhkəmlənməsində və genişlənməsində böyük rol oynadı. Ərəb əyanları

Məhəmmədin yaratdığı islam dinindən başqa ölkələrin işğal olunmasında bir vasitə

kimi istifadə etdilər.

Məhəmməd Peyğəmbər Əleyhüssəlamın vəfatından sonra onun yaratdığı

dövləti peyğəmbərin xələfləri idarə etdiyindən, dövlət xilafət adlanırdı. 

Ərəb dövlətinin tarixinə nəzər salsaq 3 dövrə bölmək olar.

Ərəb Xilafətinin I dövrü (630-661) 661-ci ilə qədər olan dövrü əhatə edir.

Bu dövrdə Məhəmməd Peyğəmbər və onun 4 xəlifəsi (Peyğəmbərin müavinləri)

hakimiyyətdə olmuşdular. 632-ci ildə Məhəmməd Peyğəmbər vəfat etdi. O vəfat

edəndən sonra ərəb işğalları genişləndi. Ərəblərin hərbi işğallarının səbəbləri

aşağıdakılardır: Bizans ilə İran arasında uzun illər gedən müharibələr hər ikisini

zəiflətmişdi; ərəb qoşunlarında döyüşçülərin, xüsusi ilə sürətlə hərəkət edən

süvarilərin sayı daha çox idi; Bizans və İran əhalisi ağır vergilərdən azad olmaq

üçün ərəblərə xilaskar kimi baxır, onların tərəfinə keçirdi.

Xəlifə Əbu Bəkir (632-634), Ömər (634-644), Osman (644656), Əli (656-

661) olub.Xəlifələrin dövründə işğalçılıq müharibələri genişləndi. Əbu-Bəkir

dövründə Suriya və İranın işğalına başlandı. Ömər Suriya, İraq və Misiri işğal etdi.

Yərmuq (636) döyüşündə Bizans məğlub oldu. 638-cı ildə Kadsiyyə yaxınlığında

İran qoşunu məğlub oldu. 642-ci ildə Nahavənd vuruşmasında ərəblər İrana qalib

gəldilər. İranın paytaxtı Mədain 4 ay mühasirədə qaldı. Mədain (Ktesefon) 652-ci

ildə tutuldu və Sasanilər dövlətinə son qoyuldu. Xəlifə Əli isə ən yaxşı xəlifə idi.

O, xəracın yiğilmasına deyil torpağın səmərəli əkilib-becərilməsinə diqqət edir.

Əkilməyən torpaqlardan vergi alınmırdı.

Ərəb xilafətinin II dövrü 661-750-ci illəri əhatə edir. 661-ci ildə xəlifə Əli

Kufədə öldürüldü. Hakimiyyətə Müaviyə və onun oğlu Yəzid gəldi. Bu

sülalə Əməvilər sülaləsi adlanırdı. Bu sülalənin dövründə xilafətin paytaxtı

45

Mədinədən Şam (Dəməşq) şəhərinə köçürüldü.725 ci ildə əhali, mal-qara siyahıya

alındı, əvəllər ləğv olunmuş bəzi vergilər bərpa olundu, hətta rahibələrdən belə

vergi alınmağa başlandı, vergilərin ümumi miqdarı artırıldı. Ağır vergilər

yoxsulları deyil, iri və orta feodalları da müflisləşdirdi.

Ərəb xilafətinin III dövrü 750-1258-ci illəri əhatə edir. Abbasilər 750-ci ildə

Kufə məscidində Əməvilərin sonuncu nümayəndəsi Mərvanı qohumları ilə edam

etdilər və hakimiyyətə gəldilər. Onlar 762-ci ildə Bağdad şəhərinin əsasını

qoydular və paytaxtı Dəməşqdən Bağdada köçürdülər. Elə buna görə də bu

dövlət Bağdad xilafəti adlanır. Abbasilər dövründə vergi torpağın əkilib

becərilməsindən asılı olmayaraq alınmağa başladı. Xəlifə Mənsur xalq arasında

“pul atası” ləqəbini almışdı. Ən qəddar xəlifə olan Harun -Ər-Rəşid (780-809) 15

yaşından yuxarı hər bir şəxsin üzərinə vergi qoydu.

Xilafət qoşunu 634-636-cı illərdə Bizans qoşunlarını məğlub edib Suriyanı

ələ keçirdi. Bu qələbə ərəblərin İrana yolunu açmış oldu. Həmin vaxt

Azərbaycanda Sasanilər dövlətinin tərkibində idi. Xəzərlərlə müharibələr və daxili

çəkişmələr nəticəsində Sasani imperiyası xeyli zəifləmişdi. 638-ci ildə Ərəb

qoşunu Kadusiyə yaxınlığında sasaniləri məğlub etdi. 642-ci ildə isə Nahəvənd

döyüşündəki məğlubiyyətdən sonra İran orduları demək olar ki, dağıldı.

Ərəblərin İlkin hücumlarını dəf etməyə cəhd göstərən Sasani hökmdarı III

Yezdəgird ona tabe olan ölkələrdən kömək istədi. Belə bir əmr olan Alban çarı

Varaz Qriqor öz ikinci oğlu Cavanşiri döyüş meydanına göndərdi. O, Xorasan

hakimi Fərruxzaq oğlu Rüstəmin rəhbərlik etdiyi İran ordusunun tərkibində

ərəblərə qarşı döyşmüşdür. Kadusiyə döyüşündə Cavanşir öz şücaəti ilə

seçilmişdi. III Yezdəgird onu qiymətli hədiyələrlə mükafatlandırılmışdır. Demək

olar ki, Cavanşir İran qoşunları tərkibində ərəblərə qarşı vuruşmuşdur.

Ktesifonun mühasirəsində də Cavanşir fəallıq göstərmişdi. Təəssüf ki, həmin

döyüşdə sərkərdə Rüstəm həlak oldu.639-cu ildə Cavanşir döyüşün mənasızlığını

46

görərək öz qoşunları ilə Albaniyaya qayıdır. Həmin ildə Azərbaycana soxulan İran

qoşunları Bərdə yaxınlığında Cavanşir tərəfindən darmadağın edildi.

Ərəblər Sasaniləri məğlub etdikdən sonra 639-cu ildə sərkərdə Hüzeyfənin

başçılığı altında ərəb qoşunları Azərbaycan ərazilərinə soxuldular və burada güclü

müqavimətə rast gəldilər. Azərbaycan qoşunlarına mərzban Fərruxzad oğlu

İsfəndiyar başçılıq edirdi.Lakin o, məğlub olaraq əsir düşür. Bundan sonra onun

qardaşı Bəhram qoşuna başçılıq edir. Lakin o da ərəblər tərəfindən məğlub

edilir.644-cü ildəİsfəndiyar Ərəb qoşunun başçısı Bukeyr ibn Abdulla ilə

müqavilə bağlayır.Müqavilənin şərtlərinə görə azərbaycanlılar ərəblərə tabe

olaraq vergi verməli,ərəb əsgərlərini evində saxlamalı idilər. Ərəblər isə bunun

müqabilində əhalinin dininə və adət-ənənəsinə toxunmamalı idi. Bukeyr ibn

Abdulla Azərbaycanı tutduqdan sonra 642-ci ildəMuğanı, Şirvanı keçərək

Dərbəndə qədər gəlib çıxdılar. Dərbənd hakimi müqavimətsiz təslim oldu və

müqavilə bağladı. Müqavilənin şərtinə görə Dərbənd əhalisi Xəzərlərin

hücumunun qarşısını almaqla, vergilərdən azad olunacaqdı.643 cü ildə Ərəb

qoşunları Dərbəndə gəldi və Bələncər yaxınlığında Xəzərlərlə döyüşə

girdilər.Ancaq ərəblər məğlub oldular.Sonra Ərəblər 646-cı ildə Naxçıvandan

hücuma başlayaraq, əvvəlcə Şəki və Gorus, sonra Beyləqan və Bərdəni tutdular.

Daha sonra Qəbələ, Şivan , Şabran əhalisi təslim oldular.

653-cü ildə Bələncər yaxınlığında ikinci dəfə ərəblər Xəzər qoşunları

tərəfindən darmadağın edildilər. Lakin ərəblər Azərbaycandan əl çəkmək istəmir

və hücumlarını davam etdirirdilər.Azərbaycanı tutmaq uörunda Xəzərlərlə-ərəblər

arasında müharibə bir əsrə qədər davam etmişdi. VIII əsrin 30 cu illərində 300 min

Xəzər qoşunu Azərbaycana soxuldu və Savalan dağı yaxınlığında ərəbləri məğlub

etdilər. Xəzərləri yalnız Hilat şəhəri yaxınlığında Ərəbləri məğlub edərək

Azərbaycandan qovdular.

Belə bir dövrdə gənc Cavanşir ölkəni ərəb təhlükəsindən qurtarmaq

məqsədilə bir sıra tədbirlər gördü. Moisey Kalankatuklu onun haqqında belə

yazırdı: “ Cavanşir İran savaşında ad çıxarıb geri qayıtdı. Hökmdar paltarın geyib

47

taxta çıxdı. Albaniyanı öz səviyyəsinə yüksəltdi. O,Qafqazın vəhşi kimi yaşayan

tayfalarını ağıl və haqq yoluna gətirdi. Beləliklə, İberiya sərhədlərindən Hun

qapılarına (Dərbənd) və Araz çayına kimi mütləq hökmdarlıq etdi.”

Ərəblər Azərbaycana soxulanda Cavanşir onlara qarşı mübarizə məqsədilə

Bizans imperatoru II Konstantin (641-668)ilə ittifaqa girdi.

654 cü ildə hər iki hökmdar görüşüb ərəblərə qarşı birgə mübarizə

məsələlərini müzakirə etmişlər. 660-cı ildə ikinci belə görüş olmuşdu.

662-ci ildə ikinci bir təhlükə yarandı. Ərəbləri Bələncən yaxınlığında məğlub

edən Xəzərlər Albaniyaya soxuldular. Kür çayı sahilində Cavanşir xəzərləri

məqlub edir. Albaniya tarixində göstərilir. “O günü Cavanşir böyük qələbə

qazandığı üçün həmin barbar xalqa belə söylədi. “Get,Çola qapıarından (Dərbənd )

geri qayıt və bir də buraya gəlmə, çünki tanrı sənin gücünü heç etmişdir”.

Lakin 665 –ci ildə ərərlər yenidən Albaniyaya hücum etdilər və Araz

sahillərinə qədər gəlib çıxdılar. Cavanşir həm ərəblərə, həm də xəzərlərə qarşı

mübarizə aparmalı oldu. Bunun çətinliyini görərək Cavanşir xəzərlərlə sülh

bağladı, xəzər xaqanının qızı ilə evlənərək əsirlər və aparılmış qəniməti geri

qaytardı.

VII əsrin 60-cı illərində siyasi hadisələrin sonrakı gedişi Cavanşiri Xilafətə

qarşı öz siyasətini dəyişməyə məcbur etdi. Belə bir şəraitdə Cavanşir ərəblərə qarşı

əvvəlki münasibətini dəyişir və 667-ci ildə Şam şəhərinə Müaviyyənin görüşünə

gedir.Bu görüş Cavanşir üçün uğurlu alınır. 670-ci ildə Xəlifə yenidən Cavanşiri

Şama dövlət etdi. Cavanşir Xilafətlə Bizans arasında gedən diplomatik danışıqlara

vasitəçilik etmişdi.

Alban tarixində göstərilir: “Cavanşir Şama gəldi... Xəlifə axşam yeməyinə

onunla birlikdə oturdu... Xəlifə onun dərin biliyinə heyrət etdi. Ona bir dəvə, 52 iti

yerişli at və Sünik knyazlığının hakimiyyətini bağışladı. Xəlifə həm də Atropatena

torpaqlarının da idarələrini zorla ona tapşırmaq istədi. Lakin Cavanşir artıq şöhrət-

48

dən boyun qaçırdı... öz ölkəsinin üzərinə qoyulmuş verginin azaldılmasını xahiş

etdi”.

Xəlifə Albaniya hakiminə xeyli güzəştə getdi, onun ölkəsinin daxili müstə-

qilliyinə toxunmadı, əhalidən alınan vergiləri üçdə birə qədər azaltdı.

Cavanşir daxildə mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün iri feodal

əyanlara qarşı uzun müddət ciddi mübarizə aparmalı oldu və nəticədə 680 (681)

ci ildə ölkə daxilindəki Bizanspərəst feodalların gizli qəsdi nəticəsində öldrüldü.

Hakimiyyətə Varaz Trdat keçir. Bu zaman Xəzərlər yenidən Albaniya

ərazisinə hücum edirlər. Lakin Varaz onlarla sülh bağlaya bilir.

Xəlifə onu “Şərq vilayyətlərinin canişini, Alban padşahlığının və Uti

əyalətinin hakimi “ təsdiq etdi.

VII əsrin 80-ci illərində Bizansın Cənubi Qafqaza yürüşləri başlayır.

Azərbaycan üç böyük imperiyanın döyüş meydanına çevrilir.

699 – cu ildə yenidən Albaniyaya hücum edən bizanslılar Varaz Trdat və iki

oğlunu həbs edərək Konstantinopola əsirliyə aparılır və onlar orada 705-ci ilə

qədər qalırlar.

Hakimiyyət ərəbpərəst Siruyənin (Şeroy) əlinə keçsədə 704-cü ildə ərəblər

onu Şama çağıraraq gizli şəkildə aradan götürmüşlər.

705-ci ildə Varaz Trdat əsirlikdən qayıdır. Lakin Albaniya hətta vassal

mövqeyini də itirmiş olur. Şimallı- cənublu bütün Azərbaycan qəti şəkildə

ərəblərin tabeçiliyinə düşür.

Ərəb ordularının fasiləsiz hücumlarına baxmayaraq əhali onlara asanlıqla

boyun əymədi. Yalnız 90- illik kəskin mübarizədən sonra Xilafət orduları

Azərbaycanın istilanı başa çatdırdılar.

49

Ərəblər siyasi və dövlət təşkilatı cəhətdən Bizans və İran imperiyasından geri

qalırdılar.Ona görə də ilk vaxtlar onlar işğal etdikləri ölkəmizdə özlərinə qədər

mövcud olan idarə qaydalarını saxlamağa məcbur oldular.

Ərəblər bu yerlərdə əraziləri idarə etmək üçün əmirlik sistemi yaratdılar.

Azərbaycan və Arran 5 ci əmirliyə daxil idi. Abbasilər dövründə 14 əmirlik yara-

dıldı.Əmirliklər kiçik inzibati vahidlərə -nahiyə və rayonlara bölündü. Məs.Hər

nahiyə 12 rayondan. hər rayon 12 kənddən ibarət idi. Hər bir əyalətin sərhədləri

müəyyən edildi. Azərbaycanın şimal sərhədi Dərbənd , cənub sərhədi Həmədana

qədər urtardı. Xilafət dövründə Azərbaycanın paytaxtı Marağa şəhəri idi. Hər bir

əmirliyin başında xəlifə tərəfindən təyin edilmiş əmir dururdu. Bütün mülki və

hərbi işlər onun əlində idi. Əmrin rəhbərliyi ilə müxtəlif vəzifələri icra edən

məmurlar aparatı yaradıldı. Amil – vergilərin toplanmasına nəzarət edir. Qazı-

məhkəmə işlərinə baxırdı. Xilafətdə rabitə sistemini yüksək səviyyədə qurmaq

üçün “Bəril”adlanan rabitə mərkəzi poçt yaradılmışdı. Xilafətin əyalətlərdə əsas

dayağı məmurlar və ordu idi.Ordu əsasən ərəblərdən ibarət idi. Könüllü olaraq ərəb

ordusunda xidmət edənlər vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad idi.Mənşəcə ərəb

olmayan könüllü islam ordusunda xidmət edən şəxslər Mövlalar, könüllü olaraq

ərəb odusunda xidmət edən xristianlar isə zimmilər adlanırdı.

Ərəblər Azərbaycanın Ərdəbil, Marağa, Beyləqan, Bərzənd, Dərbənd, Bərdə,

Naxçıvan kimi strateji əhəmiyyətli şəhərlərdə hərbi dəstələr saxlayırdılar. Bu

hərbi dəstələrdən yerli əhalinin baş verən üsyanlarını yatırmaq üçün istifadə

olunurdu.

Ərəblər işğal etdikləri ərazilərdə öz hakimiyyətlərini qoruyub möhkəmlən-

dirməkdən ötrü köçürmə siyasətindən istifadə edirdilər. Həmin dövrdə

Azərbaycana Ərəbistan çöllərindən çoxlu sayda ərəb əhalisi köçürüldü. Bunu

Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində “Ərəb” adları ilə başlanan çoxlu kənd

adlarının qalması sübut edir. (Şamaxı,Ağsu, Kürdəmir)

50

Azərbaycan işğal olunduqdan sonra münbit və yararlı torpaqların xeyli hissəsi

Xilafətin mülkiyyəti elan olundu. Ərəb xilafətində torpaq sahibliyinin aşağıdakı

formaları vardı:

Xəlifə və dövlətə məxsus mülklər — buradan gələn gəlir xəzinəyə gedirdi.

Mülk — yerli feodallara məxsus idi.

İqta — xidmət əvəzinə verilən torpaqlar.

Vəqf — dini müəssisələrə məxsus torpaqlar.

İcma torpaqları — kəndlərin əkin yeri, otlaqlar, biçənəklər, qəbristanlıq və s.

Xilafət dövründə aşağıdakı vergilər alınırdı:

Xərac — torpaq vergisi (məhsulla torpağı olanlardan alınırdı).

Cizyə — can vergisi. Qeyri-müsəlman kişilərdən alınırdı.

Aşağıdakı dini vergilər alınırdı.

Xüms — daşına bilən əmlakdan, adamların faydalandığı bütün şeylərdən alınırdı.

Zəkat (sədəqə) — maldarlıqdan, ticarət və sənətkarlıqdan, əkin və meyvədən

alınırdı. Şikəstlərin, əlacsızların ehtiyacı zəkatdan ödənilirdi.

Səkkizinci yüzilin ortalarında Əməvilər sülaləsinin siysətinə qarşı həm Xilafət

sarayında, həm də onlara tabe olan asılı ölkələrdə kəskin mübarizə gedirdi. Xəlifə

sülalənin taleyi üçün yaranmış siyasi böhranı və təhlükəni aradan qaldırmaq

iqtidarında deyildi. Üsyanların əhatə dairəsi genişlənir və təsiri küclənirdi. Xilafətə

qarşı çıxışlar Şimali Afrikada, Orta Asiyada və Ön Qafqazda, demək olar ki, eyni

vaxtda baş verdiyindən Əməviləri sarsıtmışdı. Xilafətə qarşı Azərbaycanda çıxışlar

748-752-ci illərdə geniş vüsət aldı. Üsyanda əhalinin bütün təbəqələri iştirak edirdi

və onlara yerli feodal əyanlar başçılıq_edirdilər. Bu, səbəbsiz deyildi. Ərəblər

Azərbaycanda möhkəmləndikcə feodalları dövlət aparatından uzaqlaşdırır, onların

torpağını, kəndlilər üzərindəki hüququnu və digər imtiyazlarını məhdudlaşdırırdı.

Ona görə də, feodallar Xilafətdən daha çox narazı idilər. Azərbaycanda olan ərəb

mənsəb sahiblərinin xeyli hissəsi də Əməvilərin siyasətindən razı deyildi. Onlar da

üsyançılarla həmrəy idilər.

51

 748-ci ildə Beyləqanda başlanmış üsyan tezliklə digər vilayətləri, xüsusilə,

Bərdəni və Ərdəbili əhatə etdi. Beyləqandakı üsyana yerli  hökmdar Qəssab

Müsafir  başçılıq edirdi.   748-750-ci illərdə üsyan bütün Cənubi Qafqazı bürüdü.

752-ci ildə Şəmkirdə belə bir üsyan baş verdi. Üsyanlar Şəməkirdə olan Ərəb

qüvvələrini məhv etdilər.

750-ci ildə hakimiyyətə gələn Abbasilər xilafət ərazilərində, o cümlədən

Azərbaycanda baş verən üsyanları qan içində boğdular.

VII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda azadlıq mübarizəsinin parlaq

səhifələrindən biri ərəb xilafətinə qarşı 60 ildən artıq davam etmiş xürrəmilər

hərakatıdır.Xürrəmilər cəmiyyətdəki bütün ədalətsizliklərin kökünü sosial

bərabərsizlikdə görürdülər. Onların şüarı torpağı və digər istehsal vasitələrini

xalqın ixtiyarına verməkdən, kəndliləri və sənətkarları feodalların əsarətindən

azad etməkdən ibarət idi.

Azərbaycanın istiqlaliyyətini bərpa etmək, onu yadellilərin işğallarından

qurtar-maq xürrəmilərin əsas idealı idi.

Xürrəmilər islamın ehkamlarını rədd edir və göstərirdilər ki, dünya daim

möv-cud olduğu kimi, insanların ruhu da əbədidir.

Dünyada iki qüvvə -xeyr və şər arasında fasilıəsiz mübarizə gedir, həm də

xeyrin şərə qalib gələcəyi labüddür.

Xürrəmiləri ərəblər “müxəmmurə”( qırmızı geyinənlər), farslar “Surxaləm”

(qırmızı bayraqlılar) adlandırırdılar.

Tədqiqatçılar “Xürrəm” sözünün mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər

söyləyirlər.

Məsələn. IX –X əsr müəlliflərinin fikrinə görə, bu söz Ərdəbil yaxınlığında

olan Xürrəm adlı yaşayış məntəqəsinin adı ilə bağlıdır.

52

“Xürrəm “ termininin Məzdəkin arvadı Xürrəmənin adı ilə bağlı olduğunu

söyləyənlər də vardır.Güya Məzdəkin ölümündən sonra onun qadını Xürrəmə

Məda-indən Peyə qaçmış və burada ərinin təlimini təbliğ etmişdir. “Xürrəm”

sözü fars dilində “Sad, xürrəm” kimi izah edilir.

Akademik Z. Bünyadov göstərir ki, xürrəmilər atəşpərəst idilər. O, “Xürrəm”

sözünün pəhləvi : dilində “ xur –od , xvar - günəş anlamında olduğunu göstərir.

Xürrəmilərin ilk çıxışları 778-ci illərdə xəlifə Mehdi dövründə baş vermiş-

dir.Tarixçi Nizam əl-Mülk göstərir ki, 778-ci ildə Çurqan batinləri Xürrəmilərlə

birləşərək Xilafətə qarşı çıxış etmişdir. Əbul-Bərra və onun oğlanlarının başçılığı

ilə Reyə tərəf hərəkət edən üsyançılar məğlubiyyətə uğrayırlar.

Xürrəmilər hərakatı IX əsrin əvələrində dahada genişlənir. Bu dövrdə

xürrəmilərin rəhbəri Cavidan ibn Səhl idi. O, Ərdəbil feodalı olmaqla böyük qoyun

sürülərinin sahibi idi. Üsyan 808-ci ildə başlamışdır və 816-cı ilə qədər zəif də olsa

davam etmişdir. 816-cı ildə Əbu İmranla döyüşdən sonra Cavidan vəfat edir və

Xürrəmilərin rəhbəri Babək olur.

Babək Cavidanın ən yaxın silahdaşı olmuşdur. Cavidan Babəkə Zəncandan

qayıdarkən Bilalabadda rast gəlmiş və qardaşı Abdulla ilə birlikdə öz dəstəsinə

cəlb etmişdi.(Təbəri)

Sonralar xürrəmilərin rəhbəri olan Babək özünü əsl xalq rəhbəri, görkəmli

sərkərdə, siyasi xadim kimi göstərə bilmişdir. Azərbaycanın hər yerindən Babəkə

qoşulmağa gəlirdilər və tezliklə onun 20 min nəfərlik üsyançı qoşunu təşkil

olundu. Babəkin ən yaxın köməkçiləri xalq içərisindən çıxmış istedadlı sərkərdələr

–Asim, Muaviyə, Abdulla, Tərxan, Rüstəm və başqaları idilər. Xürrəmilər 819-cu

ildən 827-ci ilə qədər Xilafətin 6 böyük ordusunu darmadağın etmişdilər.

819-cu ildə xəlifə əl-Məmun (813-833) xürrəmilər əleyihinə Yəhya İbn-

Müazin başçılığı altında böyük qoşun yeritdi. Bərdə yaxınlığında Xürrəmilər

ərəb qoşunlarını darmadağın etdilər. 821-ci ildə Babək xilafətin yeni bir ordusunu

53

məğlub edərək Bərdə, Beyləqan, Naxçıvan, Ərdəbil şəhərlərini düşməndən azad

etdi.827-ci ildə Xürrəmilərə qarşı məşhur sərkərdə Məhəmməd İbn Humeydin

başçılığı ilə böyük qoşun göndərildi. İki il hazırlıqdan sonra 829-cu ilin iyunun 3-

də Həşdadsər dağında xürrəmilərlə həlledici döyüşə girdi. Lakin Babəkin hərbi

qüdrəti nəticəsində düşmən böyük itki verərək məğlub oldu. Düşmənin 150 minlik

qoşunundan 30 mini, o cüm-lədən sərkərdə Hümeyd öldürüldü. Xürrəmilər 830-

cu ildə böyük strateji əhəmiyyəti olan Həmədan şəhərini tutdular.

833-cu ildə hakimiyyətə gələn Əl.Mötəsim üsyançılar üzərinə İshad İbn

İbrahimin başçılığı altında yeni qoşun göndərir. 833 cü il dekabırın 25-də

Həmədan yaxınlığında şiddətli döyüş başladı. Bu döyüşdə Xürrəmilər ilk dəfə ağır

məğlubiyyətə uğradılar. Üsyançılar böyük itki verdilər.

835-ci ildə Heydər İbn Kavus Afşinin rəhbərliyi altında yeni Ərəb qoşunları

Azərbaycana göndərildi. Babəkin xalq ordusunu daxilən pozmağa çalışan Afşin

cəsusluq və fitnəkarlıqdan daha çox istifadə edirdi. Xürrəmilər hər qarış torpaq

uğrunda mərdliklə vuruşurdular. Üsyançılar vuruşa-vuruşa Bəzz qalasına çəkildi-

lər. Bununla belə üsyançılar xilafət ordularına rahatlıq vermirdilər. 836-cı ildə

Buğa əl-Kəbirin qoşunlarını Həstadsər dağı yaxınlığında məqbul edərək bir neçə

sərkərdəsini öldürdülər.

837-ci ildə xilafətdən Afşinin köməyinə iki böyük ordu göndərildi.Avqusda

Afşin Bəzz qalasını mühasirəyə olur. Bu vaxt Bizans imperatoru - Babəkin

müttəfiqi Feofil 100 minlik qoşunda ərəblər üzərinə hücuma keçsə də, Bəz

qalasında mühasirədə olanların taleyinə heç bir təsir göstərmədi.

837-ci il avqustun 26-da Bəzz qalası süqut edir. Babək gizli yolla Bəzz

qalasından çıxaraq ölkənin şimal torpaqlarına üz tutur. Şunik torpaqlarının hakimi

Səhl İbn Smbat xəyanət edərək Babəki ərəblərə təslim edir.838-ci il martın 14-də

Babək Samirə (İraq) şəhərində edam edilir. Qardaşı Abdulla da Bağdada işgəncə

ilə edam olunur.

54

İşgəncənin dəhşətinə baxmayaraq Babək və Abdulla ölümə əzmlə sinə

gərdilər, mərdliklə əbədiyyətə qovuşdular. Babəkin adı Azərbaycan xalqının

istiqlaliyyəti uğrunda mübarizəyə çevrildi. Xürrəmlər hərakatının məğlub olmasına

baxmayaraq çox böyük tarixi əhəmiyyəti olmuşdur. Bu hərakat xalqın əsl azadlıq

hərakatı idi. İllərlə davam edən mübarizə Ərəb xilafətini maddi və mənəvi

cəhətdən xeyli zəiflədi. Bu hərakat digər xalqların da azadlıq mübarizəsinə təkan

verdi.838-840-cı illərdə Təbəristanda Məzyər Kəbirin başçılığı altında Xilafət

əsarətinə qarşı güclü azadlıq hərakatı başladı.Onlar da Babəkin şuarları altında

çıxış edirdilər.

Beləliklə Xilafətə qarşı bu üsyan və hərakatlar IX əsrin sonlarında Xilafətin

dağılmasına gətirib çıxardı.

55

Mövzu: 5

Etnogeniz məsələsi. Azərbaycan xalqının təşəkkülü

Plan

1. Etnogenez nədir? Etnogenez prosesində ən qədim etnik qrup və

tayfaların iştirakı.

2. Erkən orta əsrlərdə Azərbaycan əhalisi türkdilli tayfaların Azərbaycana

gəlişi.

3. Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü.

.

ƏDƏBİYYAT:

1. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, II cild, Bakı, Elm,2008səh.469-485.

2.Azərbaycan tarixi. Z.Bünyadovun redaktorluğu ilə, Bakı, 1994 səh.211-236.

3.Qeybullayev .Q . “Azərbaycan türklərinin təşəkkülü” Bakı,1994,

4.Qasımova R.M. Azərbaycan xalqının etnogenizi. Bakı,1997.

5.Azərbaycan tarixinin etnogenezinə dair. “Elm və həyat” ,1989, №1 .

6. Sumbatzadə A.F. “Azerbaycantsi-еtnogenez и formiravaniya naroda” Baku,

1990.

56

Etnik proses etnosların (qəbilələrin,tayfaların, xalqların) dəyişilməsi, yeni etnik

birliklərin yaranması prosesidir. Etnik prosesləri, yaxud etnogenez prosesini

öyrənən elm sahəsi etnoqrafiya elmində etnik tarix adlanır. Etnik tarixin tədqiqi

etnogenetik tədqiqatdır. Etnogenetik proses, yaxud etnogenez etnosun etnik

özünəməxsusluğunun, etnik sifətinin formalaşması prosesində baş verən tarixi

proseslərin məcmuudur. ..

Bu söz “etnos” sözündən olub –yunanca tayfa ,xalq deməkdir. “Genezis” isə

yaranma mənasını verir. “Etnogenez” bir neçə etnik komponemtdən yeni etnik

ümumiliyin əmələ gəlmə prosesidir.

İki tip etnogenetik proses fərqləndirlir:

1. Yeni tayfa qpupu və ya xalqın etnogenezində daha qədim tayfa qruplarının

iştirakı;

2.Etnogenez posesində başqa ərazisindən köçən etnosların iştirakı.

Əksər hallarda hər iki tip proses bu vəya digər nisbətdə birləşir. Azərbaycan

xalqının etnogenezində hər iki tip proses özünü göstərmişdir.

Azərbaycanın etnik tarixi Azərbaycan xalqının formalaşması tarixindən

qədimdir. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan xalqının formalaşması prosesi

başlayana qədər Azərbaycanda (və həmhüdud regionlarda) kifayət qədər mürəkkəb

etnik hadisələr baş vermişdir. Bunun bir səbəbi, haqqında söhbət gedən

coğrafiyanın yaşayış üçün münasib təbii şəraitidirsə, digər çox mühüm səbəbi

müxtəlif istiqamətlərə gedən yollar üzərində yerləşməsi, etnik, sosial-siyasi

fəallığı, qaynarlığıdır. Qədim dövrlərdə Azərbaycanda hansı etnosun, yaxud

etnosların (iber-qafqazlıların, iranlıların, yaxud altaylıların — türklərin...) aparıcı

yer tutmasından asılı olmayaraq Azərbaycan xalqı qədim dövrün sonu, orta əsrlərin

əvvəllərindən başlayaraq məhz türk etnosları əsasında formalaşmışdır ki, həmin

etnoslar (türklər) buraya eyni dövrdə deyil, müxtəlif dövrlərdə gəlmişlər.

57

Akademik İ. Əliyevin belə bir mülahizəsini müxtəlif xarakterli faktlar təsdiq

edir ki, kutilər, lullubilər və hurrilər (ola bilsin ki, adı qədim Ön Asiya

mənbələrinə düşməyən başqa bir sıra sosial-siyasi birliklər) "hər biri qohum

tayfalardan — qonşu ərazilərdə yaşayan, bir dilin müxtəlif ləhcələrində danışan və

ümumi mədəniyyətin bir çox xüsusiyyətlərinə yiyələnmiş əhali qruplarından ibarət

idi". Və görünür, görkəmli tədqiqatçının e.ə. III minilliyin sonu, II minilliyin

əvvəllərində Azərbaycanda (və həmhüdud regionlarda) məskunlaşmış əhalinin, o

cümlədən kuti, lullubi və hurrilərin Qafqaz mənşəli olması barədəki fikri də elə bir

şübhə doğurmur. Həmin fikri qədim Ön Asiya dilləri mütəxəssisləri İ. M.

Dyakonov, Q. A. Melikişvili də təsdiq edirlər; onların araşdırmaları göstərir ki,

kuti, lullubi, hurri, Urartu, Alban dilləri Qafqaz dilləridir... Ümumiyyətlə, e.ə. II

minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərinə qədər Azərbaycanda, xüsusilə onun

cənubunda Qafqaz etnosları aparıcı rol oynamışlar və beləliklə, e.ə.V—III

minilliklərdə adları və etnik mənsubiyyətləri məlum olmayan azərbaycanlıları

nəzərə almasaq, ölkənin e.ə. III—II minilliklərə aid sonrakı əhalisi məhz Qafqaz

mənşəli olmuşdur. ...Eramızdan əvvəlki son əsrlərdə, eləcə də eramızın ilk

əsrlərində Azərbaycanın şimalında əsasən uti, girdman, qarqaz tayfaları

yaşayırdılar ki, bunları tarixi mənbələr ümumi şəkildə "albanlar", yaxud "ağvanlar"

adlandırırlar.

Beləliklə, Azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayana qədər

Azərbaycanın etnik tarixini aşağıdakı dövrlərə bölmək olar:

I. E.ə. V minillikdən e.ə. III minilliyin ortalarına qədər — etnik "qeyri-

müəyyənlik" dövrü.

II. E.ə. III minilliyin ortalarından e.ə. II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərinə

qədər — Qafqaz etnoslarının geniş yayıldığı dövr.

III. E.ə. II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərindən eramızın I minilliyinin

ortalarına qədər —İran etnoslarının geniş yayıldığı dövr.

Azərbaycan xalqının təşəkkülünün birinci mərhələsini hun-qıpçaq türklərinin

Azərbaycanda məskunlaşması təşkil edir.

58

Azərbaycan xalqının təşəkkülünün ikinci mərhələsi (oğuz türklərinin

Azərbaycana axını) XI əsrin(və II minilliyin) əvvəllərində başladı... Onlar

Azərbaycanın etnosiyasi baxımdan dağınıq, qeyri mütəşəkkil cənubunu çox qısa

bir müddətdə tutub, Şimala — Qafqazın cənubuna doğru hərəkət etdilər.

Lakin burada oğuzları kifayət qədər ciddi müqavimət gözləyirdi. Alp Arslan bu

müqaviməti də tezliklə qıra (və Qafqazın cənubunu işğal edə) bildi. Və beləliklə,

XI əsrin sonlarında Azərbaycanın həm şimalı,həm də cənubu artıq oğuz türklərinin

yaratdıqları Səlcuqlar imperiyasının tərkibinə daxil oldu... İmperiyanın aydın

sərhədləri olmasa da, sahəsi həm kifayət qədər böyük idi, həm də get-gedə

genişlənirdi.

XI əsrdə, eləcə də XII əsrin əvvəllərində oğuz türkləri Azərbaycanın (və

həmhüdud regionların) etnik simasını tamamilə dəyişdirdilər. İstər türk (qıpçaq),

istər İran, istərsə də Qafqaz etnoslarının, xalqlarının oğuzlara göstərdiyi

müqavimətin heç bir əhəmiyyəti yox idi. Çünki ümumiyyətlə, II minilliyin

əvvəllərindən başlayan türk-oğuz fütuhatı elə bir hadisə idi ki, onun qarşısını

almaq, sadəcə olaraq,mümkün deyildi.

Oğuz türkləri, haqqında söhbət gedən dövrdə Azərbaycanı bütünlüklə

türkləşdirdilər, daha doğrusu, I minilliyin ilk əsrlərindən başlayan həmin proses

(Azərbaycanın türkləşməsi) II minilliyin ilk əsrlərində min ildən sonra keyfiyyətcə

başa çatdı.

Hər bir xalq müəyyən tarixi ərazidə yaşanmışdır. Heç bir xalq indi yığcam

yaşadığı ərazidən kənarda meydana gəlməmişdir. Xalqlar əvvəl müəyyən tarixi

ərazidə yaranmış, sonradan müxtəlif səbəblərə görə başqa ərazilərə yayılmışlar.

Azəri türklərinin bir xalq kimi formalaşdığı ərazi məhz Azərbaycan ərazisi

olmuşdur. Bu ərazi şimalda Dərbənddən, Cənubda Zəncan- Qəzvin , qərbdə Tiflis,

İrəvan və Urmiya gölünün qərb sahillərinə qədər uzanmışdır.

Ümumiyyətlə, xalqın təşəkkülü üçün üç şərt vacibdir:

1) etnik potensial;

2) coğrafiya, yaxud ərazi;

59

3) sosial-siyasi təşkilatlanma.

Azərbaycan xalqının etnik potensialını, yaxud əsaslarını türk mənbəyi müəyyən

etmişdir. Coğrafi, yaxud ərazi təminatına gəldikdə isə buraya zaman-zaman

məskunlaşmış Cənubi Qafqaz, tarixi Azərbaycan (Şimali İran) və Şərqi Anadolu

daxildir. Qədim dövrlərdən kifayət qədər canlı, qaynar həyat yaşayan bu

coğrafiyada uzun zaman davam edəcək sosial-siyasi birliklər qurmaq həmişə çətin

olmuşdur.

Türk etnosunun bölünməsi prosesinin yüz illər boyu davam etməsi, coğrafiyanın

genişliyi, etnik-siyasi hadisələrlə zənginliyi Azərbaycan xalqının təşəkkül-

formalaşma prosesinə ciddi təsir göstərmişdir.

Belə ki,

a) eramızın ilk əsrlərindən başlayan proses xeyli uzanmış, orta əsrlərin sonu yeni

dövrün əvvəllərinə (XVI- XVII əsrlərə) qədər davam etmişdir;

b) coğrafiyadan kənara az-çox diqqəti cəlb edəcək köçlər olmadığı halda,

coğrafiyaya ardıcıl köçüb məskunlaşmalar olmuşdur;

c) xalqın mütəşəkkilliyini təmin etməli olan sosial-siyasi, eləcə də mənəvi-ideoloji

güc mərkəzləri tez-tez dəyişdiyindən həmişə natamamlıq kompleksi özünü

göstərmişdir və s.

Türklər. Onların bölünməsi. Və yenidən bölünməsi.

Türklərin az-çox müstəqil bir etnos olaraq meydana çıxması eramızdan əvvəl III

minilliyin sonu II minilliyin əvvəllərinə aiddir. Həmin dövrə qədər türklər neçə

min illər monqollar və tunqus-mancurlarla Altay birliyinin tərkibində olmuşlar.

Zəngin mifoloji dünyagörüşü əsasında Tanrıçılığa (tək Tanrı təsəvvürünə) qədər

gəlib çıxan türklərin ata yurdu Mərkəzi Asiyadakı Tanrı dağlarının ətəkləri idi.

Onlar tədricən Cənuba, Qərbə və Cənub-Qərbə doğru münbit çöllərə yayılmağa

başladılar. Türk axınları xüsusilə eramızın ilk əsrlərində özünü daha ardıcıl, daha

60

məhsuldar və Avroasiya xalqlarının tarixinə həlledici təsirlərlə göstərməyə başladı.

Doğrudur, bir sıra tarixçilər türklərin hələ daha qədim dövrlərdə Qərbə-Romaya

yürüşləri, burada məskunlaşmaları barədə danışırlar. Eləcə də «tarixin başlandığı»

qədim Şumerdə türk izlərinin mövcudluğu çox az mütəxəssislərdə şübhə doğurur...

Ancaq bu «hadisələr» o qədər qədimdə qalmışdır ki, müasir xalqların keçmişini

təsəvvür etmək üçün bu və ya digər dərəcədə mübahisəsiz qəbul edilə biləcək çox

az şey verir. Qərbə axın edən türklər (hunlar) qədim dövrün sonu orta əsrlər

dövrünün əvvəllərində artıq Şərqi Avropanı məskunlaşdırmışdılar. Onların

«barbar» adlandırılan german və slavyanlarla ittifaqı Roma imperiyasına son

qoyub qocalmış Avropam cavanlaşdırdı. Attilanın hökmdarlıq elədiyi illərdə

həmin proses daha sürətlə gedərək türklərin dünya tarixindəki proqressiv rolunu

təsbit etdi.

Bu gün nəinki Şərqi, eləcə də Qərbi Avropanm bir sıra xalqlarının etnik tərkibində

türklərin danılmaz izləri vardır. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, türklərin Qərbi

Avropaya axınları heç zaman dayanmamış, orta əsrlərin sonlarına qədər davam

etmişdir.

Altay dağlarının ətəklərindən tədricən Cənuba, Qərbə və Cənub-Qərbə yayılan

türklər IX-XI əsrlərdə üç böyük tayfa ittifaqına, yaxud etnocoğrafı birliyinə

bölünürlər:

1)oğuzlar,

2)qıpçaqlar,

3)karluqlar.

Bu, türklərin ilk bölünməsi idi ki, həmin bölünmə təxminən min illik bir tarixə

malik idi.

Mərkəzi Asiya - Altay dağlan çıxış nöqtəsi kimi alınarsa, oğuzlar Cənub-Qərb,

qıpçaqlar Şimal-Qərb istiqamətində xeyli uzaqlara gedib çıxmış, karluqlar isə

Cənuba doğru yayılmışlar. Türklərin oğuz, qıpçaq və karluq tayfalarına bölünməsi

ilə yanaşı, yəni həmin bölünmə hələ başa çatmamış bu tayfalar daxilində də

61

bölünmə prosesi başlanmışdır ki, haqqında söhbət gedən proses orta əsrlərin

sonlarına qədər davam etmişdir.

Beləliklə, IX- XI əsrlər türklərin tarixində elə bir dövrdür ki, həm ilkin bölünmə

başa çatır, həm də ikinci bölünmənin konturları müəyyənləşir. Yəni bir tərəfdən

oğuzlar, qıpçaqlar və karluqlar var, digər tərəfdən müasir türk xalqlarının

«rüşeymlər»i görünür.

Oğuzlar, əsasən, türkmənlərə, Azərbaycan və Anadolu türklərinə, qıpçaqlar Altay,

qırğız, qazax, tatar və başqırdlara, karluqlar isə özbəklərə və uyğurlara bölünürlər.

Bununla belə, türklər Altay birliyindən ayrılarkən bəzi ümumi cəhətləri

saxladıqları kimi türk xalqları da ümumtürk xüsusiyyətlərini mühafizə etməkdə

davam edirlər.

Və beləliklə, Azərbaycan xalqı, əsasən, oğuz türklərinə aid olsa da, ümumtürk (və

ümumaltay!) etnik-mədəni kodunun daşıyıcısıdır

Azərbaycan xalqı bu geniş ərazidə yaşayan türk etnoslarından və qonşu

ölkələrdən gəlib burada məskunlaşan türkdilli digər etnosların qaynayıb-

qarışmasından yaranmışdır. Azərbaycan türkləri erkən dövrdən türk (prototürk)

dilində danışmış və heç birbaşqa xalqdan dönməmişdir. Azərbaycan xalqını öz

etnik və dil köklərindən qoparmaq üçün uzun müddət qondarma müddəalar

ortaya atılmışdır. Lakin XX əsrin 80-ci illərindən bəri Azərbaycan xalqının

etnogenzi məsələləri obyektiv şəkildə araşdırılaraq, qondarma, uydurma

nəzəriyyələrə tutarlı cavablar verilmişdir.

Bu sahədə Ə. Sumbatzadənin “Azərbaycanlılar, xalqın etnoqenizi və forma-

laşması” (1980), S. Əliyarlının” Azərbaycan xalqının etnogenizi haqqında “(1984),

F. Məmmədovanın “Alban etnosu məsələsinə dair” (1989), Q. Qeybullayevin

“Azərbaycan xalqının təşəkkülü yazdıqları sanballı əsərlər xalqın etnoqenezinin

öyrənilməsinə böyük töhvələr vermişdir.

62

Etnogenez məsələsinin öyrənilməsində Z. Bünyadov, İ.Əliyev, Y.Yusifov,

Rus alimlərindən Dyakonov, Trever, Novoseltseva və başqalarının böyük

xidmətləri olmuşdur.

Bir qədər də torpaqımızın qədim sakinləri olan Azərbaycanın şimal torpaq-

larına öz adlarını verən albanlar haqqında. Bəzi müəlliflər albanların lap qədimdən

məhz Azərbaycan dilli olmaları mülahizəsini irəli sürürlər. Albanların dilinin və

tarixinin öyrənilməsində Q.Voroşilin böyük rolu olmuşdur. O,göstərir ki, alban-

ağvan, ağuan oykonimi” comərdlər yurdu” mənasını verir Eyni zamanda

tədqiqatçı alim göstərir ki, Alban adının kökündə “ALP” sözü vardır ki, o da

qəhrəman , ər mənasını daşıyır. Tədqiqatçı alim K. Əliyev də bu fikirdədir. O,öz

mülahizələrini sübuta yetirmək üçün alban çarlarından Kosis və Oroyz (Uruz)

adlarının qədim Azərbaycan dilli soyların nümayəndələrinin adlarının olmasını

əsas götürür. Uruz adına biz Kitabi Dədə Qorqud da rast gəlirik. (Alp Aruz)

Albaniya ərazisində albanlardan əlavə müxtəlif dillərdə yaşayan müxtəlif tayfalar

olmuşlar. Şübhəsiz ki, bu tayfaların çoxu Azərbaycan dilli olmuşdur.

Bəzən Albaniyada yaşayan xalqları Qafqaz dilli tayfalar qrupuna daxil

edirlər. Lakin gəlin görək Albanların yaşadıqları Kür- Araz ovlağında bir dənə də

olsun Qafqaz dilli toponimə rast gəlinirmi?.

Bəzən tədqiqatlar göstərirlər ki, XI əsrdə bu yerlərə səlcuq türklərinin

gəlməsi və Azərbaycan xalqı təşəkkül tapmışdır. Lakin onlar səhv edirlər. Bunu

sübut etmək üçün göstərmək lazımdır ki, səlcuqlardan sonra bir dənə də olsun

səlcuqlarla bağlı və ya ayrı dildə toponim və oykonim qalmamışdır.

Tədqiqatçı V.Abayev göstərir ki, “Hər yeni soy öz sələflərindən nəsə alır, o

cümlədən toponimləri. Əgər bu əraziyə sonradan gəlmiş soylar albanları öz

içərilərində əritmişlərsə (assimilyasıya) onda heç olmazsa bir vəya bir neçə

toponim qalmalı idi. Deməli albanlar da bu əraziyə gələnlərələ eyni dildə

danışmışdır, və azərbaycan dilinin kökundə dayanmışlar. Belə olmasaydı biz

Azərbaycan dilində Qafqaz dillərinin qalıqlarını və ya təsirini görərdik.

63

Alban tayfaları Azərbaycan (türk) dilli olub e.ə. VII əsrdən –VIII əsrə qədər

Azərbaycan ərazisində məskunlaşmışlar. Onlar bir çox mənbələrdə alpan adı ilə də

tanınmışlar.”Kitabi Dədə Qorqud” eposunda biz alpan adlarına rast gəlirik və bu

da sübut redir ki, bizim yazılı abidəmizin tarixi daha qədimlərə gedib çıxır.

Hətta qazax, qırğız, özbək , türkmən xalqlarının formalaşmasında da alban

tayfalarının mühüm rolu olmuşdur. Bu ölkələrdə alban, alpan adı ilə bağlı çoxlu

oykonim, hidronim vardır.

Bir qədər də gəlmə soylar haqqında, hansı ki, onlarda Azərbaycan xalqının

etnogenezində önəmli rol oynamışlar. Əslində onların hamısını gəlmə hesab etmək

olmaz.(tarixçi Rəşiddədinin “Oğuznamə” sindən danışmalı) Hazırda dünyanın

hansı ölkəsini götürsən onların dillərinin də, özlərinin də gəlmə olduğunu

görərik .Tarix boyu etnosların –soyların miqrasiyası olmuşdur və indi də davam

edir.

Bu soylardan Azərbaycan ərazilərinə ən geniş şəkildə yayılanı saq (sak)

tayfaları olmuşdur. Belə ki, onların qalıqları eramızdan əvvəlki və sonrakı dövrdə

Azərbaycan ərazilərində yaşamışlar. Onların adları ilə bağlı çoxlu toponimlər indi

də qalmaqdadır. Saqların adı ilə bağlı ən qədim toponim Muğanda olmuş

Balasakan adıdır. Onalr e.ə. III yüzillikdə bu ərazidə yaşamışlar. Azərbaycannın

Şəki, Zaqtala , Arsaq adları bilavasitə saq tayfalarının adı ilə bağlıdır. Hətta saqlar

Naxçıvan ərazisinə qədər yayıla bilmişlər. Bunu Ordubadın Nusnus kəndində Saq

məhəlləsinin və Saq dağının olması sübut edir.

Azərbaycan ərazisində hələ də öz adını qoruyub saxlayan qədim tayfalardan

biri də qaşqaylar olmuşdur. Onların Azərbaycan ərazisinə gəlmə tarixləri dəqiq

məlum olmasada e.ə. II minillikdə onların kiçik Asiyada yaşamaları və hətta

şəhərlərinin olması məlumdur. Sonrakı dövrdə onların bir qismi miqrasiya

nəticəsində Azərbaycan ərazilərinə köçmüşlər.

Qədim sakinlərdən biri də saspurilərdir. Yunan tarixçisi Herodat saspurilərin

Araz sahilərindəə yaşadıqlarını göstərir. Görkəmli gürcü alimi Melikişivili saspur

64

soy birləşmələrinin tərkibinə xirruq –urartu və işqut-qimmir soy birləşmələrinin

də daxil edir. Tədqiqatlar belə hesab edirlər ki, saspuilərlə savirlər (sabir, Subar)

arasında oxşarlıq vardır. Çox güman ki, tayfalar II-III əsrlərdə dış hullarının bir

qolunu təşkil etmişlər. Bu hunların bir qupu isə Xəzərin qərb sahilində, indiki

Quba-Xaçmaz, Dəvəçi rayonları ərazisində məskun olmuşlar.

Azərbaycan xalqının formalaşmasında yuxarıda göstərilən etnoslarla yanaşı

biz gənlər(peçenek)qarqarlar, hunlar, xəzərlər, onoquzlar, sarqurlar (on oğuz, sarı

oğuz) qıpçaqlar və s.etnoslar haqqında da məlumat verməliyik. Lakin mühazirədə

bütün bu xalqlar haqqında məlumat verməyə imkanımız yoxdur.

Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü məsələlərinin öyrənilməsində böyük

əməyi olan Q. Voroşil çox qiyymətli bir tədqiqat aparmışdır. Məlumdur ki, Moisey

kalankatulunun “Albaniya”kitabı VII əsardə yazılıb. Bu dövrdə Azərbaycan dili

artıq təşəkkül tapmışdır və demək bu əsər məhz Azərbaycan dilində yazılmışdır.

Əsərdə külli miqdarda türk sözlərinin olması dediyimizi sübut edir.Məsələn əsərdə

biz xan, xaqan, xatun, tənin,turkan kimi rütbələrə, əyləntürk, bulqar, onoqur,

hinoqur hun, xəzər, peçenek, (gəngər)və s.kimi hironimlərə,alp Qazan,qonaq kimi

antroponimlərə hunestan, türkstan kimi toponimlərə rast gəlinir.

Hər bir xalqın mənşəyi onun dili müəyyən edilir. Diletnik mənsubiyyəti

bildirən yeganə əlamətdir. XX əsrin 30-cu illlərin sonuna kimi azərbaycanlılar

“türk, türk xalqı dili isə “türk dili adlanırdı. Lap qədimdən bəri Azərbaycan

ərazisində trük dilində danışan etnoslar yaşamışdır. Son illərdə türk dillərində

danışan əhalinin Azərbaycanda aborigen olmasını inkar edirdilər. Lakin

qaynaqların araşdırılıb öyrənilməsi bu mülahizlərin əsassız olduğunu sübut etdi.

Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsudur. Deməli Azərbaycan türklərinin

mənşəyi dil mənsubiyyətinə uyğun Azərbaycanda yaşamış qədim türk etnoslarının

tarixi ilə bağlanmalıdır.

Qərbdə Egey dənizi hövzəsindən ta Anadoluda daxil olmaqla Şərqdə Çinə

qədər, Rusiya çölləri də daxil olmaqla: cənubda İran yaylasına qədər geniş ərazidə

65

türk xalqları təmsil olunmuşlar. Hər bir türk xalqı bu ərazidə müxtəlif adlar altında

formalaşmışlar. Bu proses erkən orta əsrlərdə baş vermişdir. Eləcə də Azərbaycan

xalqının mənşəyində burada yaşamış və müxtəlif dövrlərdə ona qaynayıb qarışmış

türk etnosları yaxından iştirak etmişlər.

Beləliklə, Azərbaycan xalqının və Azərbaycan dilinin formalaĢması haqqında indi

əsasən iki mülahizənin olduğu aydınlaĢır: 1) Azərbaycan xalqının etnogenezində

yerli (Qafqaz mənĢəli) etnoslarla yanaĢı gəlmə (türkdilli və irandilli) etnoslar da

iĢtirak etmiĢ, tarixən türkdilli etnoslar böyük üstünlük təĢkil edərək e. XI-XII

əsrlərində türkdilli Azərbaycan xalqının formalaĢmasına gətirib çıxarmıĢdır; 2)

358

Azərbaycan xalqı ta qədimdən bu ərazidə yaĢayan yerli türk etnosların və

qonĢu ölkələrdən gəlib burada məskunlaĢmıĢ, türk dillərində danıĢan1 digər

tayfaların qaynayıb-qarıĢmasından yaranmıĢ, formalaĢma prosesində və sonrakı

dövrlərdə onun tərkibinə baĢqa dillərdə danıĢan ayrı-ayrı etnoslar, xüsusilə

farsdilli tayfalar daxil olmuĢdur; Azərbaycan türkləri erkən dövrdən türk

(prototürk, erkən türk) dilində danıĢmıĢ və heç bir baĢqa xalqdan dönməmiĢdir

Beləliklə, gördüyümüz kimi, haqqında bəhs etdiyimiz dövrdə tarixi Azərbaycan

ərazisində cərəyan edən dil, ərazi, mədəniyyət və iqtisadi əlaqələr vəhdəti

zəminində yeni etnik birliyin - türkdilli Azərbaycan xalqının təĢəkkülü prosesi

baĢa çatır. Böyük axınla Azərbaycana gələn oğuz türklərinin bu prosesdə iĢtirakı

isə Azər-baycan türklərinin səlcuq yürüĢlərindən əvvəl baĢlayan formalaĢmasını

yalnız sürətləndirmiĢdi.

Bu prosesin baĢa çatması nəticəsində təqribən bugünkü Azərbaycan

dilimizdə danıĢan və artıq əksəriyyəti təĢkil edən xalqımızın təĢəkkülündən

sonra da Azərbaycan ərazisində, əvvəllər olduğu kimi, qafqazdilli və irandilli

xalqlar yaĢayırdılar. Maraqlı burasıdır ki, Azərbaycanın etnik xəritəsi bu gün də

min il əvvəlki cizgilərini saxlamıĢdır. Bu gün də Azərbaycan torpağında indi

"azsaylı xalqlar" adlandırdığımız irandilli talıĢlar, tatlar, kürdlər və b., qafqazdilli

udinlər, ləzgilər, xınalıqlar, bııduqlar və b. yaĢayırlar.

66

Beləliklə Azərbaycan dilinin və xalqının təşəkkülü III-VII əsarlərdə baş

vermiş,VII-VIII əsarlərdə başa çatmışdır.

67

VI MÖVZU

IX –XII əsrlərdə Azərbaycan feodal dövlətləri.

P L A N

1.Xilafətin dağılması şəraitində Azərbaycanda İctimai siyasi vəziyyət Müstə-

qilləşmə prosesinin başlanması.

2.Müstəqil feodal dövlətlətləri: Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər,

Şirvanşahlar.

3.Azərbaycan Atabəylər dövlətinin yaranması. Şəmsəddin Eldəniz

4.IX-XII əsrlərdə Azərbaycanın təsərrüfat həyatı, şəhərlər və mədəniyyət.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan tarixi.VII cilddə, II cild, Bakı, 2008, səh.283-424.

2. İradə Nuriyeva “Azərbaycan tarixi” Bakı, 2015

2. Azərbaycan tarixi.Z.Bünyadovun redaktorluğu ilə Bakı, 1994,səh. 273-322.

3. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989, səh. 121-137.

4. Bünyadov Z.M. Azərbaycan Atabəylər dövləti. Bakı, 1985,səh.185-220.

5. Şərifli M.X.IX əsrin 2-ci yarası-XI əsrlərdə Azərbaycan feodal dövlətləri.

Bakı, 1978, səh. 258-343.

6. Kərimov N.Odlar yurdunun səyyah və coğrafiyaşünasları. Bakı, 1996.

68

Abbasilər Xilafəti tarixində IX əsrin sonu, X əsrin əvvəli geniĢ ərazili

müsəlman imperiyasının ucqarlarındakı yerli hakim və canişinlərin separatizminin

güclənməsi ilə əlamətdardır. Onlardan hər biri mərkəzi hakimiyyətin üzlədiyi

çətinliklərdən, eləcə də idarə işini boş buraxmasından istifadə edərək ayrılmağa,

yarımmüstəqil və yaxud müstəqil dövlət qurumu yaratmağa can atırdı. Belə hakim

və caniĢinlər ilk növbədə xəlifə xəzinəsinə göndərdikləri vergilərin məbləğini

azaltmağa baĢlayır, sonra isə bu iĢi tamam dayandırırdılar.

Mərkəzi hakimiyyətdən birinci olaraq Mərakeş, Əlcəzair, Tunis və Liviya

ayrıldı. 788 və 800-cü illərdə həmin ərazilərdə İdrisilər, sonra isə Əqləbilər sülaləsi

möhkəmləndi. 20 il sonra Yəməndə Zeydilər, Xorasanda Tahirilər və baĢqa bu

kimi dövlətlər meydana gəldi. 861 -ci ildə xəlifə əl-Mütəvəkkil öldürüldükdən

sonra babə-kilər hərəkatının təsirilə artıq tamam zəifləmiĢ Xilafətin parçalanması

prosesi yenidən baĢlanır: Təbəristanda Ələvilər, Ġranda Səffarilər, Misirdə

Tulunilər, Xorasan və Orta Asiyada Samanilər dövlətləri yaranır.

 Əsarət altına alınmış xalqların azadlıq mübarizəsi, daxili çəkişmələr, iri

feodalların mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaması Xilafəti zəiflətdi və onun

ərazisində müstəqil dövlətlərin yaranmasına gətirib çıxartdı.İlk əvvəllər

imperiyanın ucqarlarında, o cümlədən Azərbaycanda kiçik dövlətlər-əmirlərliklər

yarandı (Bərdə, Qəbələ, Şəki və s.).IX əsrin ikinci yarısından başlayaraq

Azərbaycan ərazisində Şirvanşah Məzyədilər, Sacilər, Salarilər, Şəddadilər,

Rəvvadilər dövlətləri meydana çıxdı.Onlar ərəb əsarətindən qurtarmağa cəhd

edirdilər, buna görə onların yaranması müsbət hal idi.Lakin ölkənin xırda feodal

dövlətlərinə parçalanması xarici düşmənlərdən qorunmağı çətinləşdirirdi.

IX əsrdə Xilafətə qarşı mübarizə şəraitində Azərbaycanda meydana gələn

feodal dövlətlərdən biri də paytaxtı Ərdəbil şəhəri olan Sacilər dövləti (889-942-ci

illər) idi. Yeni sülalənin banisi hesab edilən Əbu Saç Divdad "adlı-sanlı türk

sərkərdələrindən" olmaqa Xilafət ordularının döyüşlərində dəfələrlə sınaqdan

çıxmış, Səhl ibn Sumbatın xəyanəti nəticəsində Babəkin tutulub Bərzəidə, Afşinin

düşərkəsinə aparılmasında iştirak etmişdi.

69

Sacilər mənşəcə türk idilər. Əbu Sac Divdad və onun varisləri Məhəmməd

və Yusif muxtəlif vaxtlarda Xilafətin əyalət hakimləri olmuş Abbasilər

hakimiyyətinə qarşı baş vermiş üsyanların yatırılmasında fəal iştirak etmişdilər.

Sacilərin banisinin Əbu Sac Divdad hesab edilməsinə baxmayaraq, dövlət

onun ölümündən xeyli sonra oğlanları Məhəmmədin və Yusifin dövründə

yaranmışdı. Xidmətləri ilə Xəlifənin rəğbətini qazandığına görə, 889-cu ildə

Məhəmməd Azərbaycanın   hakimi təyin  olundu.  Təbərinin  yazdığına   görə,

o,  "Azərbaycana gəldikdən dərhal sonra özünü müstəqil elan edib, Xilafətə tabe

olmaqdan boyun qaçırtdı". Lakin mənbələrdə qeyd edilir ki, Məhəmməd xəlifə ilə

əlaqəsini tamamilə kəsə bilmir və tez-tez sazişə girməli olurdu.

Məhəmməd ona qarşı itaətsizlik göstərən Marağa hakimini susdurdu və şəhəri

ələ keçirdi. 893-cu ildən başlayaraq o, bir neçə dəfə Ərməniyəyə uğurlu yürüşlər

təşkil etdi, Naxçıvandan keçərək Dvin hasarlarına qədər çatdı və erməni hakimi I

Sumbatın ailə üzvlərini və yaxın qohumlarını əsir götürdü, onun özünü güzəştə

getməyə məcbur etdi. Qələbədən sənra Məhəmməd öz oğlu Divdadı Ərməniyəyə

hakim təyin edib, özü Gürcüstana gedərək, Tiflisi və digər şəhərləri soyub taladı.

Bu qələbələr Məhəmmədin şöhrətini yüksəltdi. Qonşu dövlətlərin hakimləri ondan

çəkinməyə başladılar.

Bacarıqlı sərkərdə olan Yusifin qibtə ediləcək dərəcədə çevikliklə rəqiblərini

əzməsi, hakimiyyəti möhkəmləndirməsi, əvvəlki siyasi nüfuzunu bərpa etməsi,

Azərbaycanın müstəqilliyinin reallaşdırması Bağdadda xəlifə sarayına rahatlıq

vermirdi. Ona görə də xəlifə onu "idarə etdiyi Azərbaycan, Ərməniyə, Arran,

Beyləqan və s. əyalətləri buraxıb, İkiçayarasından "təhlükəli bir səfərə", Xilafətə

qarşı üsyan qaldırmış qərimətlərə qarşı müharibəyə göndərdi. 927-ci il dekabrın

27-də Kufə şəhəri yaxınlığındakı döyüş zamanı Yusifin qoşunu məğlub oldu. O

özü yaralandı, əsir düşdü və öldürüldü.

Sacilər sulaləsinin hakimləri içərisində Yusif ən nüfuzlusu olmaqla 24 il bu

dövləti idarə etmişdi. Sacilər dövləti

istiqlaliyyət  qazandı.  Azərbaycan   torpaqları   mərkəzləşdirildi ki, bunun

sayəsində də təsərrüfatın canlanmasına, şəhərlərin, sənətkarlığın, ticarətin və

70

mədəniyyətin inkişafına xeyli zəmin yarandı. Onun maliyyə və vergi sahəsində

obyektin siyasəti ölkədə iqtisadiyyatın dirçəlməsinə və əhalinin artmasına təkan

verdi.

Yusifin ölümündən sonra hakimiyyət əldən-ələ keçdi. Onun sərkərdəsi

Deysəmin dövründə Azərbaycan yenidən müharibə meydanına çevrildi. 942-ci ildə

Sacilər sülaləsinin hakimiyyətini Salarilər əvəz etdilər.

Salarilər dövləti. Dövlətin yaradıcısı Mərzuban ibn Məhəmməd Kilan

vilayətindəki Salarilər tayfasına mənsub olduğundan dövlət Salarilər adlanırdı.

Dövlətin təməlini qoyan Mərzuban ibn Məhəmməd çox uzaqgörən, ağıllı, mərd və

cəsur şəxsiyyət, görkəmli dövlət xadimi olmuşdu. O, yuxarıda qeyd edildiyi kimi,

942-ci ildə Sacilər hakimi Deysəmi məğlub edərək Azərbaycanı tutdu. Həmin

tarixdən hakimiyyət onun təmsil etdiyi Salarilər sülaləsnnin (942-981) əlinə

keçdi. Salarilər dövlətinin də paytaxtı Ərdəbil idi.

 Salari hakimi Mərzuban ibn Məhəmməd çətin mubarizə şəraitində Sacilər

dövlətinin hakimiyyəti altında olan Azərbaycan torpaqlarına sahib olaraq öz

səltənətini möhkəmləndirməyə çalışdı. Möhkəmlənməkdə olan gənc dövlət yeni

fəlakətlə üzləşdi. Mənbələrdə Rus adlanan tayfalar təbiətinin və sərvətinin

zənginliyinə görə Qafqazın mirvarisi hesab edilən Bərdə şəhərinə hücum etdilər.

Xalq müqəddəs torpaq uğrunda mübarizəyə qalxdı. Görünməmiş qırğınlar və

talanlar başlandı, gözəl binalar dağıldı, şəhər əvvəlki əzəmətini itirdi. Bundan

istifadə edən Məsul hakimi Azərbaycanın cənubunda Səlmas şəhərinə basqın etdi.

Salari hakimi Bərdənin müdafiəsini sərkərdələrindən birinə tapşırıb, özü Səlmasın

harayına getdi. Onun bu yürüşü uğurlu oldu. Döyüşlərdəki qələbələr sayəsində

ölkənin cənub-qərb vilayətlərindən düşməni qovduqdan sonra, Azərbaycanın

şimal-qərb vilayətlərini və Ərməniyəni öz hakimiyyəti altına keçirdi. Sacilərin

dövründə olduğu kimi, Şirvanşah Məzyədilər dövləti Salarilərə tabe

edildi.Bununla da Salarilərin şimal sərhədi Dərbəndə qədər uzandı.

Azərbaycanın cənub-şərq vilayətlərinin, xüsusilə, Zəncanın, Əbhərin, Qəzvin

və İsfahan hakiminin asılılığında qalması Mərzubanı narahat edirdi. Onun məqsədi

Azərbaycanın qədim sərhədlərinin bütövlüyünə nail olmaq idi. O, bu niyyətlə 948-

71

ci ildə hərbi yürüşə başlayaraq Qəzvinə getdi. Mərzubanın

5 min nəfərlik ordusu düşməninkindən dəfələrlə az idi. Buna baxmayaraq, o,

döyüşdən imtina etməyi qeyrətinə sığışdıra

bilmədi. Saatlarla davam edən savaş Mərzubanın məğlubiyyəti ilə başa çatdı. O,

sərkərdələri ilə birlikdə əsir düşdü. Onun əsirlikdə olduğu dövrdə Azərbaycanda

hakimiyyət uğrunda feodalara müharibələri yenidən qızışdı. Hakimiyyəti əvvəlcə

Mərzubanın atası, sonra isə qardaşı Vəhsudan

ələ keçirdiyi hakimiyyət uğrunda mübarizədə keçmiş Sacilər

dövlətinin hakimi Deysəm də iştirak edirdi. O, Zəncanda, Azərbaycanın və

Ərməniyənin bir hissəsində hakimiyyəti

bərpa etdi.   Salarilərin qoşunu maaşla saxlanılan süvari dəstələrindən

və piyada hissələrindən ibarət idi. Onların dənizdə gəmiləri də vardı.

40 il yaşamış Salarilər dövləti təkcə Azərbaycan və

Qafqazdakı feodal dövlətlərlə deyil, Ön Asiyadakı nüfuzlu dövlətlərlə də

müqayisə olunmağa layiq idi. X əsrin II yarısında Azərbaycanda meydanagələn

müstəqil feodal dövlətlərdən biri də paytaxtı Gəncə olan Şəddadilər

dövləti idi. Onun ərazisi əsasən Kür və Araz çayları arasındakı torpaqları

əhatə edirdi. Şəddadilər şimal tərəfdən Şəki və Kaxetiyaçarlığı ilə, cənubdan

Rəvvadilər dövləti ilə həmsərhəd idi. Dövlətin cənub-qərbində yerləşən Dəbil

şəhəri də Şəddadilərə tabe idi. Müəyyən dövrlərdə Şəki və Kaxetiya çarlığının bəzi

əraziləri də onlardan asılı vəziyyətə düşmüşdü. Ərməniyənin xeyli hissəsi

Şəddadilərin hakimiyyəti altında idi.

Bu dövlətin yaradıçısı hesab edilən Məhəmməd ibn Şəddad mənşəcə kürd idi.

O, Dəbil ətrafında yaşamaqla siyasi fəaliyyətə X əsrin ortalarında başlamışdı.

Əslində, Şəddadilər dövləti Salarilərin dövründə və onların

ərazisində meydana gəlmişdi. Salari hakimi Mərzuban əsirlikdə qaldığı beş il (948-

953) müddətində onun varisləri arasında hakimiyyətin qızışdığı şəraitdə

dövlət xeyli zəiflədi. Ona tabe olanfeodal əyanlar içərisində müstəqillik meylləri

gücləndi. Belə feodallardan biri Məhəmməd ibn Şəddad idi. O, fürsətdən istifadə

edərək, Dəbili tutdu və özünü mustəqil elan etdi. Lakin o, burada möhkəmlənə

72

bilmədi. Mərzuban əsirlikdən xilas olduqdan sonra hakimiyyətini

bərpa etdiyi zaman Dəbil Şəddadın əlindən çıxdı. Onun ölümündən sonra,

oğlanları Fəzl və Ləşkəri Gəncəyə gəldilər və 971-ci

ildə Salariİbrahimin Gəncədəki naibini qovaraq burada hakimiyyəti ələ

keçirdilər. MüharibədəƏbülhəsənLəşkəriyə gücü çatmayan Salari hökmdarı İbrahi

m ibn Mərzuban onunla muqavilə bağladı və Şəddadilər dövlətini rəsmən tanımağa

məcbur oldu. 971-ci ildən Şəddadilər dövləti fəaliyyətə başladı. Bu hadisə

Ləşkərinin nüfuzunu artırdı o, az müddət ərzində Bərdəni, Şəmkiri,

Ərməniyənin xeyli hissəsini öz dövlətinə birləşdirdi, ölkədə əmin-amanlıq yaratdı.

Səkkiz illik hakimiyyəti dövründə Şəddadilər dövləti möhkəmləndi və ərazisi

genişləndi. Onun varisi Fəzlin dövründə Beyləqan Şəddadilər dövlətinə

birləşdirildi. Ağıllıdiplomat olan Fəzl dövlət işlərini məharətlə idarə edirdi.

Ərəb tarixçisi ibn əl-Əsirin məlumatına görə, "Kürd Fəzlun 1030-cu ildə xəzərlər

üzərinə hücum etdi. Onlardan çox adam qırdı,əsir tutdu və böyükmiqdarda qənimət

aldı".

Şəddadi Fəzl uğurlu xarici siyasətlə yanaşı, ölkənin daxili işləri ilə məşğul

olmağı da unutmur, sənətkarlığın, ticarətin, mədəniyyətin inkişafına qayğı

göstərirdi. O, ticarət və hərbi məqsədlə Araz çayı üzərində körpu saldırdı.

Gəncədə öz adına pul kəsdirdi. Onun Şirvanşah Manuçöhrlə(1027-1034) qohum ol

masına baxmayaraq,

Şəddadilərlə Şirvanşahlar arasındakı dostluq və qohumluq sabit deyildi.

Şəddadilər tez-tez Şirvanşahlar, Rəvvadilər və gürcü hakimləri ilə müharibələr

edirdilər.

Şəddadilərin görkəmli

hakimlərindən olan Əbüləsvər Şavurun dövründə  (1050-1067)

dövlət daha da möhkəmləndi. Şavur iqtisadi, ictimai həyatda və

xüsusilə, orduda bir sıra

faydalı islahatlar keçirərək,Gürcüstanla və Şirvanşahlarla müharibələri davam etdir

di. Alan tayfalarının, qonşu feodal dövlətlərin və xüsusilə, şöhrəti gündən-

günə artmaqda olan səlcuq türklərinin

73

basqınlarından qorunmaq üçün tədbirlərgördü. Gəncənin ətrafında xəndək

qazdırıb, hasar çəkdirdi. Onun tapşırığı ilə Dəmirçi İbrahim 1063-cü ildə Gəncənin

dəmir qapılarını düzəltdi. Həmin il Şirvana bir neçə yürüş təşkil

edərək, onlardan 40 mindinar xəraç aldı. Lakin siyasi vəziyyətin dəyişməsi ilə

əlaqədar olaraq Şavur hakimiyyətinin sonunda səlcuqların vassallığını qəbul

etməyə məcbur oldu.

Şəddadilər dövlətinin axırıncı əmiri olan III Fəzlun (1074-1088)

vassalı olduğu səlcuq sultanlığına qarşı mübarizəni davam "etdirmək istəyirdi.

Mənbələrin məlumatından aydın olur ki, Yaxın və OrtaŞərqdə,

həmçinin, Zaqafqaziyada güclü dövlət yaradan Səlcuq türkləri

Şəddadilərin daxili müstəqilliyini özləri üçün təhlükə hesab edirdilər. Ona görə də,

Səlcuq sultanı Məlikşah öz sərkərdəsi Buğanı qoşunlaGəncəyə

göndərdi. Buğa 1088-ci ildə Gəncəni tutdu və III Fəzlunu əsir

götürərək Bağdada göndərdi. O, 1091-ci ildə orada, əsirlikdə öldü. Beləliklə, 1088-

ci ildə Şəddadilər dövlətinin tarixi sona çatdı.

Orta əsr müəllifləri Rəvvadilər sülaləsinin tarixi və dövlətin yaradıcısı

Əbülheyca Rəvvadinin şəxsiyyəti barədə dolaşıq fikirlər söyləmişlər.

Əbulheycanın mənsub olduğu Rəvvadilər (mənşəcə ərəb idilər)

sülaləsinin tarixi qədimdir. Onlar VIII əsrdə Təbrizdə, Marağada,

Əhərdə, Qaradağda hakimlik etməklə uzun müddət müstəqilliyə can atmışdılar.

RəvvadilərinmənşəcəSalarilərləyaxınlığı olmamışdı.

X əsrin ortalarında və ikinci yarısındaƏhər

(Qaradağ) hakimi ƏbülheycaRəvvadiSalarilər

dövlətinin hakimi Mərzubana, sonra isə onun varisi İbrahimə tabe olan və xərac

verən nüfuzlu feodallardan idi. Əbulheyca yaranmış tarixi şəraitdən istifadə edərək,

981-ci ildə Salari İbrahimə tabe olmaqdan boyun qaçırdı, onunla mübarizəyə

başladı, qalib gəldi və hakimiyyəti ələ aldı. Beləliklə, Rəvvadilər dövləti rəsmən

yarandı. Vaxtilə Salarilər dövlətinin əlində olan Azərbaycan və Ərməniyə

torpaqları Rəvvadilərin hakimiyyəti altına keçdi. Dövlətin paytaxtı Ərdəbildən

Azərbaycanın qədim və zəikin şəhəri Təbrizə köçurüldü.Bu zaman Təbriz Ərdəbilə

74

nisbətən iqtisadi, siyasi  və mədəni  cəhətdən xeyli  tərəqqi etmişdi. Təbrizin təbii-

çəğrafi mövqeyi paytaxt şəhəri uçun daha münasib idi. Rəvvadilər dövlətinin

ərazisi əsasən indiki İranAzərbaycanı ərazisini əhatə edirdi. Əbülheyca hakimiyyəti

ələ keçirib dövlətin daxili işlərini səhmana saldıqdan sonra 987-ci ildə

Ərməniyəyə hücum edərək onu özünə tabe edib əhali üzərinə vergi qoydu və xərac

aldı. O, Xəy və Urmu feodallarını da hakimiyyəti altına keçirtdi. Dövlətin ərazisi

genişlənməklə yanaşı, onun nüfuzu da yüksəlirdi. Əbülheycanın

varislərindən olan Əbu Mənsur Vəhsudan da (1020-1059) ölkə daxilində bir sıra

tədbirlər həyata keçirdi. Mərkəzi hakimiyyəti xeyli güçləndirdi. Onun dövründə

Şəddadilərlə düşmənçilik davam etdi. 1042-

ci ilin oktyabrındaTəbrizdə güclü zəlzələ baş verdi. Mənbələrin məlumatına görə,

zəlzələ nəticəsində bir çox binalar və qalalar dağıldı, 40 mindən

artıq adam tələf oldu, şəhərin müdafiə qabiliyyəti zəiflədi. Şəhərin

ətrafındakı qala hasarları uçulub-dağıldığından Rəvvadi Vəhsudan Təbrizi

tərk edib başqa qalaya köçdü. Şəhərin bərpa işləri başa çatdırılmamış Toğrul bəyin

başçılıq etdiyn səlcuq türkləri

Təbrizə hücum etdilər hücuma hazır olmayan Vəhsudan muqavimət göstərə

bilmədi.

İbn əlƏsirinyazdığınagörə, "səlcuq hakimi Toğrul bəy bir sıra

qələbələrdən sonra, 1054-cü ildə Təbrizə

gəldiyi zaman Rəvvadi hakimi Vəhsudan siyasi hakimiyyəti

əlində saxlamaq məqsədilə səlcuqların vassallığını qəbul etməyə məcbur oldu".

IX-XI əsrlərdə gərkin mübarizə şəraitində Azərbaycanda

müstəqil feodal dövlətlərin yaranması müstəsna əhəmiyyəti olan hadisə idi. Həmin

dövlətləri yaradan sülalələrin mənşəyindən və

mənsubiyyətindən  asılı  olmayaraq,  bu dövlətlər  Azərbaycan

torpağında  milli zəmində  təşəkkül tapırdılar.

75

3. . XII əsrin 30-cu illərində Yaxın Şərqlə baş verən siyasi hadisələrin

zəminində böyük tarixi hadisə baş verdi. Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136-

1225) meydana çıxdı. Atabəylər dövlətinin banisi zəmanəsinin ağıllı diplomatı,

uzaqgörən dövlət xadimi Şəmsəddin Eldəniz (1136-1175) idi. Onun uşaqlığı son

dərəcə ağır keçmiş, valideyinlərini çox erkən itirmiş, qul bazarlarında satılaraq

əldən ələ keçmişdi.

Orta əsr tarixçiləri Mirxond və nəvəsi Xondəmir Şəmsəddin Eldənizin həyatı

haqqında məlumat vermişlər. (Rövzət əs-səfa “ və “Həbib əs siyar” adlı əsərlərində

)

O, Sultan Mahmud dövründə (1118-1131) bir qul kimi alınmış və İraqa apa-

rılaraq vəzir Əhməd əs-Sümeyrəməyə satılmışdır. 1122-ci ildə Sumeyrəmə Sultan

tərəfindən öldürülür və onun varidat Sultan Mahmudun ixtiyarına keçir. Deməli

Şəmisəddin Eldəniz də onun xidmətinə keçir. Sultan onun bacarığını görüb

tərbiyəsini əmir Nəsrə tapşırır. Çox çəkmir ki, O, at oynatmaq, qılınc çalmaqda öz

yaşıdlarını ötür. Bundan sonra sultan onu Əhlivan–salar (mətbəx başçısı) təyin

edir.

1132-ci ildə hakimiyyətə Sultan Toğrul keçir və Şəmsəddin Eldəniz

məmlüklər sırasına keçirilir. Sultanın arvadı Möminə xatun ona böyük iltilaf

(simpatiya) göstərdi. Bir az sonra Eldəniz əmir rütbəsinə çatdırılır. Sultan Toğrul

Eldənizi özünün azyaşlı oğlu Arslana atabəy (qəyyum) təyin edir. Sultan Toğrul

öləndən sonra Sultan Məsud Eldənizi dul qalmış Möminə xatunla evləndirir. Onun

iki oğlu və bir qızı olmuşdur.1136-cı ildə Sultan Məcud Arranı Şəmsəddin

Eldənizə iqta verir və o, yavaş-yavaş bütün Azərbaycana yiyələnməyə başlayır.

1160-cı ildə oğulluğu Arslan hakimiyyət -Sultan taxtına yiyələnsə də, dövləti

faktiki olraq Şəmsəddin Eldəniz idarə edirdi.

Tarixçilər Azərbaycan Eldənizlər dövlətinin və onu idarə edən sülalənin (Ata-

bəylər) tarixini 3 dövrə bölürlər: təşəkkül (1136-1160), çiçəklənmə (1160-1191),

tənəzzül (1191-1125) .

76

Birinci və ikinci dövrlərdə əldə edilən nailiyyətlər Eldənizin və onun

oğlanları-nın adı ilə bağlıdır. Qızıl Arslanın ölümündən sonra Cahan Pəhləvanın

oğlanları Əbu Bəkir (1191-1210) və Özbəyin (1210-1225) hökmdarlığı dövründə

dövlət tənəzzülə uğramış və Xarəzmşah Cəlaləddinin hücumu ilə süqut etmişdir.

Səlcuq şahzadələri arsında gedən mübarizədən məharətlə istifadə edən Şəmsəddin

Eldəniz 1160-cı ildə 20 minlik qoşunla Həmədanı alaraq atabəyi olduğu Arslan

şahı taxta çıxardı. Həmin dövrdən Şəmsəddin Eldəniz İraq Səlcuq dövlətinin

böyük atabəyi adlandı. Əslində dövləti o özü idarə edirdi. Şəmsəddin Eldəniz

Sultanın və özünün imkanlarından istifadə edərək oğlanlarının feodal iearxiyasının

ən yüksək pilləsində möhkəmləndirməyə nail oldu. Cahan Pəhləvanı hacib, Qızıl

Arslanı isə Sultan ordusunun baş sərkərdəsi təyin etdi.

Təbriz və Naxçıvan Atabəylər dövlətinin paytaxtı oldu.

Şəmsəddin Eldəniz 1161-ci ildə Həmədan yaxınlığında Rey vilayətinin

qoşunlarını məğlub etdi. Rey vilayətini iqta şəkilində oğlu cahan Pəhləvana verdi.

Tədricən Qum, Qəzvin, Ərdəbil, Marağa, Kirman vilayətləri də Eldənizdən asılı

vəziyyətə düşdülər. Eldənizin nüfuzu getdikcə artırdı. Ziya Bünyadov yazır:

“Atabəy Eldəniz əsl hökmdar idi. Əmrləri O, verir, İqta torpaqlarını paylayır,

dövlət xəzinəsinə o, nəzarət edirdi. Sultan Arslan Şah İbn Toğrulun ancaq adı

hökmdar idi.” Atabəylər öz torpaqlarını genişləndirməyə çalışırdılar. Onlar tez-tez

Şirvana və Ərməniyyəyə yürüşlər təşkil edir, Gürcüstanla düşmənçiliyi davam

etdirirdilər.

Gürcülər hətta 1139-cu ildə Gəncə zəlzələsindən az sonra şəhərə hücum

edərək oranı talamış və “Gəncə darvazalarını” qənimət kimi aparmışdılar.

1161-ci ildə Gürcülər 30 minlik qoşunla Gəncə və Dəbil şəhərinə hücum

edərək böyük vəhşiliklər törətdilər. Gürcülərin vəhşi hərəkətlərinə cavab olraq

1163-cü ilin yanvarında Şəmsəddin Eldəniz 50 minlik qoşunla Gürcüstana hücum

edərək 1 aydan çox vuruşdu. Çoxlu sayda adam öldürdü, əsir götürdü və hərbi

qənimət ələ keçirdi. Lakin bundan nəticə çıxarmayan gürcülər 1164 və 1166-cı

77

illərdə Azərbaycana yenidən hücumlar etmiş və Gəncəyə qədər gəlmişdilər. 1174-

cü ildə yenidən Eldəniz Gürcüstana yürüş etmiş və onları daha ağır məğlubiyyətə

uğratmışdır.

Mənbələrdə deyilir: “Abxazlar (gürcülər) darmadağın edildi, müsəlmanlar elə

bir qələbə çaldı ki, beləsini kimsə xatırlaya bilməzdi”.Gürcüstan yürüşündən

qayıtdıqdan sonra 1175-ciilin noyabrında Şəmsəddin Eldəniz Naxçıvanda vəfat

etdi.(ondan 1 ay əvvəl arvadı Möminə xatun vəfat etmişdi.) Az sonra Sultan Arslan

şah da vəfat etdi. Sultanlıq taxtına onun 7 yaşlı oğlu III Toğrul keçdi. Məhəmməd

Cahan Pəhləvan III Toğrula atabəy təyin edildi. Cahan Pəhləvanın dövründə

mərkəzi hakimiyyət daha da möhkəmləndi. O, Azərbaycanın idarə olunmasını

qardaşı Qızıl Arslana tapşırdı və eyni zamanda onu oğlu Əbu Bəkirin atabəyi təyin

etdi. Təbriz Qızıl Arslanın paytaxtı oldu.

Cahan Pəhləvanın dövründə (1175-1186) Atabəylər dövlətinin ərazisi dahada

genişləndi. Dövlət iqtisadi və siyasi cəhətdən dahada möhkəmləndi. Atabəylərin

təkcə 50 minlik süvari ordusu var idi.

80-ci illərdə Misir və Suriya ilə münasibətlər kəskinləşdi. 1185-ci ildə Qızıl

Arşlan böyük qoşunla Mosula tərəf hərəkət etdi. 1185-ci ildə Cahan Pəhləvan özü

də Əhlətə gəldi və münaqişəni dinc yolla öz xeyrinə həll etdi. Geri qayıdarkən

xəstələndi və 1186-cı ildə martın 23-də vəfat etdi.

Onun ölümündən sonra hakimiyyət məsələsi ciddi münaqişəyə səbəb oldu,

Arvadı İnancXatun öz oğlanlarını hakimiyyətdə görmək istəyirdi. (Qutluq İinanc

və Əmir Əmiran Ömər İran, Əbu Bəkir türk qızı Quteybə xatun, Özbəyin anası

kəniz Zahidə xatun idi) Bütün bunlara baxmayaraq hakimiyyətə Qızıl Arslan

(1186-1191) keçdi. Onun dövründə ölkədə sakitlik pozuldu. İnanc Xatun III

Toğrulla birləşərək Qızıl Arslana qarşı mübarizəyə başladılar. 1188-ci ildə

Həmədan yaxınlığında müxalif qüvvələr Qızıl Arslanı məğlub etdilər Lakin o,

xəlifə ilə İt-tifaqa girərək onları parçaladı və məğlub etdi: (1190) Sultan III

Toğrulu əsir edərək Naxçıvan yaxınlığında zindana saldı. Hakimiyyətini

78

möhkəmlədən Qızıl Arslan yolunu azmış əmirləri cəzalandırmaq məqsədi lə

əvvəlcə Van sahillərinə, sonra isə Şirvan və Gəncəyə yürüşə başladı. Burada

Qızıl Arslan böyük şair Nizami Gəncəvi ilə görüşdü. Sonra Gürcüstana yürüşə

başladı və onları məğlub edərək qənimət ələ keçirdi. Ömrünün sonlarına yaxın

eyş-işrətə və kef məclislərinə çox meyl göstərməyə başladı.1191-ci il sentybrın

21-də yatağında sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. (İnanc Xatun tərəfindən)

Qızıl Arslanın ölümündən sonra Cahan Pəhləvanın qadınları və oğlanları

arsında hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən kəskinləşdi. Atabəylərin yaratdığı

mərkəzi hakimiyyət parçalandı. İraq, Rey, Mosul, İsfahan onların asıllığından

xilas oldu. Eldənizlərin əlində yalnız Azərbaycan torpaqları qaldı. Azərbaycannın

hakimi və sultan taxtına Əbu Bəkir yiyələndi. (1191-1210) Həmədanı və qonşu

əyalətləri İnanc Xatunun oğlanları Qutluq İnanc və Əmir Əmiran Ömər arasında

mübarizə başladı. 1192-ciildə Əbu Bəkir Təbriz yaxınlığında qardaşlarının

qoşununu məğlub etdi.Qutluq İnanc Xarəzmşah Təkisin yanına, Ömər isə

Şirvanşah Axsitanın yanına qaçdı.

1192-ci ildə Sultan III Toğrul zindandan xilas olaraq qoşun toplayır və

Təbrizə hücum edir. Daha sonra Həmədanı ələ keçirərək sultanlıq taxtına

yiyələnir. Lakin onun hakimiyyəti çox çəkmir. Xorəzmşah Təkişlə İttifaqa girən

Qutluq İnanc 1194-cü ildə III Toğrulu məğlub edərək öldürdü. Həmədan

Xarəzmşahın əlinə keçdi.Xorəzmşah Təkişin ölümündən sonra Sultan Əbu Bəkr

qardaşı Öməri Həmədan və Reyə hakim təyin etdi.

Əbu Bəkrin 20 illik hakimiyyəti dövründə təmsil etdiyi sülalənin nüfuzu xeyli

zəiflədi, dövlətin süqutunun qarçısını ala bilmədi. Əbu Bəkrdən sonra hakimiyyətə

qardaşı Atabəy Özbək keçdi. Onun hakimiyyəti dövründə (1210-1225) Azərbaycan

Atabəylər dövləti daha da zəiflədi. Özbəyin hakimiyyətinin ilk illərində Gürcü çarı

Tamaranın və Xarəzmşah Məhəmmədin ardıcıl hücumları başladı. Hətta Atabəy

Özbək Xarəzmşahlardan asılılığı qəbul etdi. Xarəzmlilər Azərbaycanın şəhər və

kəndlərini talan etdilər. Hətta bir sıra yerlərdə öz hərbi qüvvələrini yerləşdirdilər.

Zəif iradəli Atabəy Özbək nə tez-tez hücum edən gürcülərin, nə də monqolların

79

hücumlarının qarşısını ala bilmədi. Atabəy Özbək əhali arasında öz nüfuzunu

tamamilə itirmişdi. Əslində dövləti onun həyat yoldaşı, III Toğrulun qızı Məlakə

Mehrican xatun idarə edirdi.

Monqolların birinci yürüşlərindən sonra (1221) Xarəzmşahın oğlanları

Cəlaləddin və Qiyasəddin Azərbaycana hücum etdilər. Atabəy onlara da

müqavimət göstərə bilmədi. Öz bacısı Cəlaliyyəni Qiyasəddinə verib onunla

qohum oldu. Lakin 1225-ci ildə Cəlaləddin yenidən Təbrizə hücum edəndə Atabəy

Özbək əvvəl Gəncəyə, sonra isə Əlincə qalasına qaçdı və orada öldü. Bununla da

Atabəylər döv-lətinin tarixi sona çat-dı.

XII əsrdə Azərbaycanda feodal dövlətin yaranması müsbət hadisə idi. Ölkə

daxilində sabitliyin və əmin–amanlığın bərqərar edilməsi məhsuldar qüvvələrin

inkişafına və təsərrüfatın bütün sahələrinin canlanmasına və mədəniyyətin

çiçəklən-məsinə təkan verdi.

XII əsr əbəs yerə Azərbaycan mədəniyyətinin “qızıl dövrü “ adlandırılmır. Bu

İntibah dövrü xalqımız üçün ona görə qiymətlidir ki, N.Gəncəvi və onun müa-

sirlərinin - ədəbiyyat, incəsənət və elmimizin böyük dühasının yaşadığı dövrdür.

XII əsr həm də Azərbaycan elminin, ədəbiyyatının, incəsənətinin, memarlığın

böyük sü-rətlə inkişaf etdiyi dövrdür.

30 ilə qədər astronomiya ilə məşğul olmuş və bir sıra ulduz cədvəllərini

tərtib etmiş Fəridəddin Şirvani çox məşhur idi. XII əsrdə təbabətə dair çoxlu elmi

əsərlər yazılmışdır. Bunlardan Muzhəbəddin Təbrizi və Mahmud İbn İlyas bir çox

xəstəliklərin müalicəsi, əczaçılıq və sair haqqında gərəkli elmi əsərlər yazmışlar.

Tarix, fəlsəfə, nücum, məntiq sahəsində həmin dövrdə çoxlu elmi əsərlər

yazılmışdır. Məsələn Fəxrəddin ət Təbrizi ilk dəfə “Tarixi –Azərbaycan “ adlı

elmi əsər yazmışdır. Tarixə aid Səlcuqların vəziri olmuş Nizamülmülkün də

dəyərli əsərləri vardır. Memarlıq sahəsində xüsusi Azərbaycan məktəbi

formalaşmışdı. Əcəmi Naxçıvaninin tikdiyi İbn Quseyr və Möminə Xatun türbələri

memarlığın ən gözəl nümunələri hesab edilir. Məşhur Qız Qalası da mülahizələrə

80

görə XII əsrin yadigarıdır. XII əsrdə daha çox ədəbiyyat sahəsində böyük sıçrayış

olmuşdur. XII əsr Azərbaycan xalqına Xaqani, Şirvani, Mücirəddin Beyləqani,

Şihabəddin Sührəvərdi, Yusif əl Xuveyyi (Xoylu)kimi görkəmli şəxsiyyətləri

vetmişdir.

Qətran Təbrizi fars dilində yazsada, əsərlərində azərbaycan –türk sözlərindən

daha çox istifadə etmişdir. Şer-sənətin günəşi sayılan Nizani Gəncəvi çox geniş

intellektual səviyyəyə malik, özündən sonrakı nəsl üçün şer məktəbi qoyub getmiş

simalardandır. Onun “Xəmsə”si şer sənətinin zirvəsində dayanan poemalar top-

lusudur. XII əsr incəsənətin çiçəkləndiyi dövr sayılır. Bədii sənətkarlıq ustaları

oyma, həkketmə, xalçaçılıq və tətbiqi incəsənətin digər sahələrində çox işlər

görmüşlər. Musiqi sahəsində xanəndələr, sazəndələr, rəqqasələr, aşıqlar, ozanlar və

sair xadimlər xalqa xidmət edirdilər.

81

VII MÖVZU

Azərbaycan Elxanilər (Hülakülər) dövlətinin tərkibində.

P L A N

1. XIII əsrin başlanğıcında Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət. Monqolların

hücumlarinin başlanmasi.

2.Elxanilər dövlətinin yaranması.

3.XIII əsrdə təssərüfat həyatı. Şəhərlər və mədəniyyət.

Ədəbiyyat.

1.Azərbaycan tarixi. VII cilddə, III cild, Bakı,2008,səh.14-76.

2.Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.B,1989,səh.121-137.

3.Azərbaycan tarixi.B,1994,səh.322-348.

4.Bakıxanov A.Gülüstani-İrəm.B,1991.

5.Əlizadə AA.XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın sosial –iqtisadi və siyasi

həyatı.B,1956.

6.Piriyev V. Azərbaycan Hülakülər dövlətinin tənəzzülü dövründə.(1316-

1360-cı illər). Bakı. 1978.

82

1.XIII əsrin əvvəllərində Mərkəzi Asiyada güclü hərbi qüdrətə malik olmuş

Monqol dövlətinin qonşu ölkələrə yürüşü bu ölkələri təhlükə qarşısında qoydu.

Monqollar arasında tatarlar, naymanlar, keraitlər, merkitlər, tayciutlar, onkutlar

adlanan tayfa birləşmələri vardı. Çingiz xanın (1206-1227) başçılığı ilə təşkil

edilmiĢ monqol feodal dövləti qonşu vilayətləri zəbt etməyə baĢladı. TəĢkilati və

hərbi cəhətdən möhkəm olan ordu hissələri monqol feodalların qarĢısında geniĢ

imkanlar açdı. Qonşu ölkələrdə hökm sürən feodal pərakəndəliyi isə Çingiz xanın

iĢğalçı planlarının həyata keçməsi üçün əlveriĢli Ģərait yaratdı.

Monqol yürüşləri ərəfəsində Azərbaycanın vəziyyəti acınacaqlı idi. Ölkənin şərq

sərhədlərində mövcud olan Xarəzmşahlar dövləti daxilən möhkəm əsaslar üzərində

qurulmadığı üçün iqtisadi və güclü hərbi qüdrətə malik deyildi.

Həmçinin , Orta Asiyanın, Azərbaycanın yerli köçəri və oturaq feodal əyanları

daxili çəkişmələrə və ziddiyyətlərə son qoymadılar, düşmənə qarşı birgə mübarizə

aparmaq əzmi ilə vahid cəbhədə birləşə bilmədilər. Monqol hücumlarına məruz

qalmış hər bir şəhər ayrılıqda öz daxili qüvvələri hesabına istilaçılara qarşı döyüşür

və məğlub olurdu. Monqol qoşunları tutduqları şəhərlərdə görünməmiş dağıntılar

törətdilər, əhalini qırdılar, qul etdilər, var-dövlətini taladılar və yerli əhalinin yeni

etiraz çıxışları üçün zəmin saxlamadılar.

Monqol yürüşləri ərəfəsində Azərbaycan ərazisində vahid, mərkəzləşmiş dövlət

yox idi və burada feodal pərakəndəliyi hökm sürürdü. Azərbaycanda Eldənizlər

(yaxud Atabəylər) dövləti və şirvanşahlar dövləti mövcud idi, Marağada isə

Rəvvadilər nəslindən olan yerli Ağsunqurilər sülaləsi (1108-1227) hökmranlıq

edirdi.

XII əsrin sonunda Eldənizlər dövləti əzəli qüdrətini itirmişdi. Atabəylər ailəsinin

ayrı-ayrı üzvləri arasında səltənətə varis olmaq uğrunda şiddətli mübarizə gedirdi.

Daxili feodal çəkişmələri o dərəcəyə çatdı ki, bəzi feodal qruplar Əbubəkri

hakimiyyətdən salmağa və Azərbaycanı ələ keçirməyə cəhd göstərdilər.

Atabəylərin son nümayəndəsi olan Özbək (1210-1225) feodal qrupların əlində

oyuncağa çevrildi. Bütün dövlət işləri onun iştirakı olmadan həll edilirdi. Qonşu

83

ölkələrdə mövcud olan şəraitdən istifadə edən Çingiz xan hakimiyyətinin ilk

illərindən etibarən işğalçı müharibələr aparmağa başladı. 1211-ci ildə şimali Çin,

1215-ci ildə Pekin və şərqi Türküstan ələ keçirildi. 1219-cu ildə monqollar Xarəzm

dövləti ərazisinə basqın etdilər. Orta Asiyanın Otrar, Buxara, Səmərqənd şəhərləri

xarabalığa çevrildi. Monqol hücumlarına ciddi müqavimət göstərə bilməyən

Xarəzmşah Məhəmməd və onun oğlu Cəlaləddin İrana qaçdılar.

Monqollar Azərbaycana ilk dəfə 1220-ci ildə yürüş etdilər. Monqol sərkərdələri

Cəbə və Subutay Zəncanı, Ərdəbili, Sərabı və başqa şəhərləri talan etdilər,

dağıtdılar, Təbrizə yaxınlaşdılar.lakin Təbriz xərac verərək hücumdan xilas oldu.

Monqollar böyük xərac aldıqdan sonra qışlamaq üçün Muğana yollandılar və

oradan Gürcüstana basqın etdilər. 1221-ci ilin əvvəllərində Cəbə və Subutayın

dəstələri Gürcüstandan Azərbaycana qayıtdılar və Təbrizə tərəf yönəldilər. Təbriz

hakimi ġəmsəddin Tuğrayi pul, geyim və mal-qaradan ibarət xərac verməklə şəhəri

qarətdən xilas edə bildi. Bundan sonra monqollar qəflətən Marağa üzərinə yürüş

etdilər.əhaliyə qanlı divan tutuldu. Monqollar Marağada ikən Həmədanda xalq

üsyanı baş verdi, Cəbə və Subutay Azərbaycanı tərk etməli oldular. Tezliklə Cəbə

və Subutay Həmədanda üsyanı yatırdılar, sonra isə Ərdəbilə basqın edərək Ģəhəri

ələ keçirdilər.

Monqol qoşunu Ərdəbil istiqamətindən Təbrizə üçüncü dəfə hücum etdi. Özbək

düşmənin şəhərə yaxınlaşdığını eşidib Naxçıvana qaçdı. Təbriz hakimi Şəmsəddin

Tuğrayi üçüncü dəfə də xərac verib şəhəri azad etdi. Monqollar Sərab şəhərini zəbt

etdikdən sonra Beyləqana tərəf yönəldilər. Monqol qoşunları ilə şəhər əhalisi

arasında qanlı vuruşma baş verdi. Amansız döyüşdən sonra Beyləqan zəbt edildi və

əhaliyə qanlı divan tutuldu. Beyləqana od vurub yandıran monqol sərkərdələri

Cəbə və Subutay şəhər əhalisindən xərac alıb Gürcüstana getdilər və oradan

qayıdıb ġirvana soxuldular. Lakin şəhərə girə bilmədilər. Monqollar 1222-ci ildə

Şamaxıdan şimala tərəf yönəldilər. Dərbənddən keçməyin çətinliyini anlayaraq

hiyləyə əl atdılar və danıĢıqlar üçün ġirvanĢaha xəbər göndərdilər. Şirvanşah

təklifi qəbul etdi və 10 nəfərlik elçi heyəti göndərdi. Monqollar elçilərdən birini

84

öldürdülər, digərlərini isə məcbur etdilər ki, onları gizli yollarla Dərbənddən

Ģimala keçirsinlər. Beləliklə, monqol qoĢunları 1222-ci ildə Azərbaycan ərazisini

tərk etdilər və Monqolustana qayıtdılar. Monqolların ilk yürüşləri kəşfiyyat

xarakteri da.ıyırdı. Lakin bu yürü.ər Azərbaycanda siyasi pərakəndəliyin hökm

sürdüyünü bir daha sübut etdi. Düşmənə qarşı yekdilliklə mübarizə aparılmaması

monqolların qələbəsini təmin etdi.

1223-cü ildə Eldənizlərin zəifliyindən istifadə edən Qıpçaq tayfaları Dərbəndi

keçərək Şirvan, Gəncə, Qəbələyə qədər gəlib çıxdılar, böyük talanlar törətdi-

lər.Belə bir vəziyyətdən Gürcü feodalları da istifadə etmək məqsədilə 1225-ci ildə

Gəncəyə basqın etdilər.

1225-ci ildə Azərbaycan monqol hücumları nəticəsində hakimiyyətdən

məhrum olmuş Xarəzmşah Cəlaləddinin hücumlarına məruz qaldı. Cəlaləddn

Xəzərin cənubundan keçərək Marağanı tutdu. Az sonra Təbrizə hücum etdi.Atabəy

Özbək ailəsi ilə Gəncəyə,oradan isə Əlincəyə qaçdı və az sonra orada

öldü.Bununla da Atabəylər dövləti süqut etdi (1225).

Təbrizlilər Şəmsəddin Tuğrainin qardaşı oğlu Nizaməddinin başçılığı altında

şəhəri müdafiəyə qalxdılar. Müdafiəçilər 7 gün mərdliklə vuruşdular. Lakin şəhər

əyanlarınn satqınlığı üzündən şəhər təslim oldu. Daha sonra Gəncə, Beyləqan,

Bərdə, Şəmkir və başqa şəhərlər də istila olundu. Marağanın tutulması ilə

Ağsunqurilər dövləti də süqut etdi. Şirvanşahlar da ildə 100 min dinar vermək şərti

ilə Cəlaləddinin vassalına çevrildilər.

Azərbaycanın idarəçiliyi Cəlaləddinin vəziri Şərəf Əl Mülkin ixtiyarına

verildi. Onun Təbrizdə qeyri-qanuni vergilər toplaması şəhər əhalisinin üs-yanına

səbəb oldu. Gürcüstan yürüşündə olan Cəlaləddin Təbrizə gələrək üs-yanı yatırmış

və şəhər rəisi Nizaməddin Tuğraini edamı etdirmişdi. Bir qədər sonra Təbriz

əhalisi Yarbəyin başçılığı altında üsyana qalxmışdı.Tezliklə xalq hərakatı bütün

Azərbaycanı bürümüşdü.

85

1231-ci ildə Gəncə üsyanı xalq hərakatının ən yüksək pilləsi oldu. Sənət-kar

Bəndərin başçılığı ilə gəncəlilər şəhər hakiminin sarayını ələ keçirərək şəhərdəki

özbək qarnizonunu məhv etdilər. Şəhər üsyançıların əlinə keçdi. Bunu görən

Cəlaləddin üsyançıalarla danışığa girib təslim olunmalarını tələb etdi. Lakin

üsyançılar mübarizədən əl çəkməyərək, şəhərdən çıxdılar və sul-tan ordusuna

hücum etdilər. Lakin qanlı döyüşdən sonra üsyançılar şəhərə doğru geri

çəkildilər. Bunların ardınca Cəlaləddin də şəhərə soxularaq üsyanı yatırdı. 30 min

nəfəri Cəlaləddin edam etdirdi, Bəndəri isə tikə-tikə doğratdı.

Azərbaycanın Xoy, Mərənd, Naxçıvan və başqa şəhərlərində də Cəla-ləddinə

qarşı xalq üsyanları baş vermişdi.

Monqol qoşunları Cormağunun başçılığı ilə Rey və Həmədan şəhərlərini zəbt

edib, 1231-ci ildə ikinci dəfə Azərbaycana soxuldular. Azərbaycanda mövcud olan

vəziyyət düşmənə güclü müqavimət göstərməyə imkan vermədi, lakin bir sıra

şəhərlərdə istilaçılara qarşı gərgin mübarizə getdi. Marağa şəhəri düşmənə ciddi

müqavimət göstərdi. Monqollar şəhəri çətinliklə tuta bildilər və əhali üzərinə ağır

vergi qoyuldu. Sonra Təbriz şəhəri mühasirəyə alındı. Lakin şəhər əyanları

yenidən istilaçılarla danışıqlar apardılar. Onları qiymətli hədiyyələrlə razı saldılar

və şəhəri növbəti qırğından xilas etdilər. Monqollar buradan Gəncəyə yönəldilər

və şəhəri tutmağa cəhd etdilər. Əhalinin müqaviməti elə güclü idi ki, işğalçılar qala

divarlarını dağıtdıqdan sonra da bir həftə ərzində şəhərə girməyə cürət etmirdilər.

1235-ci ildə Gəncəni zəbt edən düşmənlər əhaliyə qanlı divan tutdular. Gəncə 4 il

ərzində xaraba vəziyyətdə qaldı. Monqollar Azərbaycanın digər Ģəhərlərində də

dağıntılar törətdilər, Ģəhər və kənd əhalisini qarət etdilər. Onlar şəmkirdə ciddi

müqavimətə rast gəldilər. DüĢmən Ģəhərə yaxınlaĢdıqda Ģəmkirlilər Ģəhər

hakimi Bəhramdan yadellilərə qarĢı mübarizəyə qalxmağı tələb etdilər. Lakin

Bəhram buna razı olmadı. Monqollar ġəmkiri mühasirəyə aldılar, Ģəhər ətrafındakı

xəndəklərə odun və saman dolduraraq qala divarlarına qalxmağa cəhd göstərdilər.

ġəmkirlilər bundan xəbər tutub gecə ikən samana od vurub yandırdılar. ġəhərə can

86

atan monqol qoĢunu xəndəkləri qum ilə doldurdu və bu üsulla atəşə son qoyaraq

şəhərə soxula bildi. ġəmkir yandırıldı, onun sakinləri qılıncdan keçirildi.

Monqollar Azərbaycanın digər şəhərlərinə də yürüş etdilər. Bakı və Tovuz ələ

keçirildi. 1239-cu ildə Dərbənd Ģəhərinin zəbt olunması ilə bütün Azərbaycan

monqollar tərəfindən istila edildi.

İlk yürüşlərdən fərqli olaraq monqolların ikinci yürüşündə əsas məqsəd zəbt

edilmiş ölkələrdə (ilk növbədə Azərbaycanda və ona qonşu olan ərazidə)

möhkəmlənmək idi. Buna görə də monqollar qələbə əldə etdikdən sonra

Monqolustana qayıtmadılar, Cənubi Qafqazda və İranda məskunlaşdılar.

2. Azərbaycan və eləcədə Ön Qafqaz ərazisi 1239-1256-cı illərdə ali mon-qol

xaqanlığının təyin etdiyi canişinlər tərəfindən idarə olunurdu. İlk canişin Arqun

ağanın yeritdiyi əsas siyasət yerli feodalların monqol əyanlarından asılılığını təmin

etməkdən ibarət idi.

Monqol xaqanlığının ön Asiya, Cənubu Qafqaz və Kiçik Asiyanı ələ

keçirməsinə baxmayaraq XIII əsrin ortalarında həmin vilayətlərdə iri feodal

malikanələri hələ də öz müstəqilliyini itirməmişdi.

Ali monqol xaqanı Münke istilaları davam etdirmək məqsədilə 1253-cü ildə

Ön Asiyaya qoşun göndərdi. Yürüşə Münkenin qardaşı Hülakü xan rəh-bərlik

edirdi. O, 1256-cı ildə Amu-Dəryanı keçərək Xəzərin cənubu ilə hərə-kətə başladı.

Həmin il İsmalilərin Ələmut qalası süquta uğradı. 1258-ci ilin fevralında

Hülakünün sərkərdəsi Baqu Bağdadi ələ keçirərək 500 il hökm-ranlıq etmiş

Abbasilər xilafətinə son qoydu.

Zəbt edilmiş ərazilər hesabına yeni Monqol ulusu (dövləti ) Hülakülər dövləti

yarandı. Bu dövlət Azərbaycanda bir əsrə qədər (1357) fəaliyyət gös-tərmişdir.

Azərbaycan dövlətin siyasi-inzibati mərkəzinə çevrildi. Əvvəlcə Marağa, sonra isə

Təbriz paytaxt oldu.

Hülakülər dövlətinin tərkibinə Azərbaycan, İraqi- Ərəb, İraqi-Əcəm, Kir-man,

Gürcüstan , Kiçik Asiya, Fars, Xrizistan, Xorasan vilayətləri daxil idi.

87

Hülakü xan oturaq əhalinin istismarı və yerli feodalların istismarı və sı-

xışdırması nəticəsində güclü mərkəzləşmiş dövlət yaratdı. Yalnız Şirvan-şahlar

öz daxili müstəqilliklərini qoruyub saxlaya bilmişdilər.

Hülakü xanın ölümündən sonra (1265) hakimiyyətə Abaqa xan (1265-1282)

keçdi.Onun hakimiyyətinin son dövrlərində mərkəzi hakimiyyətə qarşı narazılıqlar

artdı. 1275-ci ildə ona qarşı hətta Aranda üsyan baş verdi, lakin üsyan çətinliklə də

olsa,yatırıldı.Abaqa xandan sonra hakimiyyətə gələn Əh-məd xan (1282-1284)

cəmi iki il ölkəni idarə edə bildi.O, feodalların səyi ilə taxtdan salındı və Arqun

xan (1284-1291), sonra isə Göyxatun xan (1291-1295) hakimiyyətə gəlsə də bir

neçə ay taxtda oturdu.

Hülakılər sarayında baş verən çevriliş və çəkişmələr mərkəzi hakimiy-yəti

olduqca zəiflətmişdi.Bundan istifadə edən Qızıl Ordalılar 1263,1265, 1288 və 1290

-cı illərdə Azərbaycan torpaqlarına basqın edərək talanlar törət-mişlər.Qızıl

Ordalılarla Hülakulər arasında müharibələr fasilələr 100 ilə qə-dər davam etmişdir.

Bu müharibələr xalqı tamamilə var-yoxdan çıxarmışdı.

1295-ci ildə Hülakulər taxtına Qazan xan (1295-1304) yiyələndi.O, öz

siyasətində yerli feodallarla əlaqənin möhkəmlənməsi siyasəti yeridirdi. Hətta

o,islam dinini də qəbul edərək məscid tikdirdi.Köçəri monqol əyanları ona qarşı

çıxsalar da O,yerli feodallara arxalanaraq narazılıqları yatıra bildi. Mər-kəzi

hakimiyyəti möhkəmləndirdi. Ölkədə nisbətən sabit vəziyyət yarandı. Ulcaytu

xanın dövründə də (1304-1316) bu sabitlik pozulmadı. Lakin 12 yaşlı Əbu Səidin

hakimiyyətə gəlməsilə (1316-1335) feodal araçəkişmələri yenidən qızışdı. Faktiki

olaraq hakimiyyətin Sulduzilər nəslindən olan Əmir Çobanın əlində cəmlənməsi

bir çox feodalların narazılığına səbəb oldu. 1319,1320,1322-ci illərdə dövlətin

müxtəlif ərazilərində iğtişaşlar qalxdı. Lakin həmin iğtişaşlar Əmir Çobanın səyi

nəticəsində yatırıldı. Bundan sonra Əmir Çoban artıq dövlətin faktiki hakimi kimi

fəaliyyət göstərməyə başladı. Bundan narazı olan Əbu Səid 1328-ci ildə Əmir

Çobanı və bir neçə oğlunu öldürtdürdü.

88

1335-ci ildə Qızıl Ordu xanı Özbək yenidən Azərbaycana soxuldu. Elə bu

zaman Əbu Səid feodal araçəkişmələri nəticəsində öldürüldü. Qısa müddət ərzində

hakimiyyətdə Arpa xan (1335-1336), Musa xan (1336), Məhəmməd xan (1336-

1338) bir-birini əvəz etdi. Bu vəziyyətdən istifadə edən bir sıra əy-anlar və nəsillər

müstəqilləşməyə meyl etməyə başladılar. Belə qüvvələrdən Çobaniləri, Cəlariləri

və Xorasan əmirlərini göstərmək olar.

Çobanilər hakimiyət uğrunda mübarizəyə qoşulan ən qüdrətli feodal

qruplarından idi .Əmir Çobaninin nəvəsi Şeyx Həsən Çobani 1338-ciildə

cəlairlilərə qalib gələrək Ulcaytu (Məhəmməd Xudavəndə) xanın qızı Satıbəy

Xatunu padşah elan edib dövləti onun adından idarə eməyə başladı.1340-cı ildə

ildə Şeyx Həsən Satıbəyi hakimiyyətdən kənarlaşdırıb Süleyman xanı padşah elan

etdi. (1340-1344) 1344-cü ildə hakimiyyət Məlik Əşrəfin əlinə keçir. Əşrəfin

qəddarlığından cana doyan əhali Qazı Məhiyəddin Bərdəinin başçılığı ilə üsyan

etdilər. Hətta onlar Qızıl Orda xanı Cani Bəyi köməyə çağırdılar. 1357-ci ildə Cani

bəy Azərbaycana gəlir və hakimiyyəti ələ keçi-rir.Əşrəf-Çobani isə ələ keçirilərək

edam edildi. Beləliklə həm də Hülakülər dövlətinin varlığına son qoyuldu.

Hakimiyyəti ələ keçirən Cani bəy oğlu Bərdi bəyi Təbrizdə səltənətə oturtdu.

2 ay sonra atasının ölüm xəbərini alan Bərdi bəy Qızıl Orduya qayıtdı.

Bundan istifadə edən Cəlairi əmir Şeyx Uveys (1359-1374) 1358-ci ildə

Azərbaycana yürüş etdi və hakimiyyətə yiyələndi. Azərbaycan Cəlairlər

dövlətinin tərkibinə daxil oldu. Təbriz dövlətin paytaxtı idi.1367 –ci il də

Cəlairlilər Şirvani zəbt etdilər. Şeyx Uveysin dövründə mərkəzi idarəetmə aparatı

möhkəmləndi, iqtisadiyyatda müəyyən canlanma baş verdi. Lakin Cə-lairi Sultan

Hüseynin dövründə (1374-1382) ölkədə feodal dağınıqlığı gücləndi, mərkəzi

hakimiyyətə qarşı mübarizə şiddətləndi.

Hakimiyyəti ələ almağa can atan Cəlairli Sultan Əhməd yerli feodalların

narazılığından öz xeyrinə istifadə edərək 1382-ci ildə Sultan Hüseyin öl-dürtdürür.

Hakimiyyətə Sultan Əhməd keçir (1382-1410). Onun hakimiy-yətinə isə Əmir

89

Teymurun yürüşləri son qoysa da 1410-cu ildə Qaraqoyunlu Qara Yusif tərəfindən

öldürülərək Cəlairlər sülaləsinə son qoyur.

3. Monqol işğalı Azərbaycanın iqtisadiyyatına çox ağır zərbə vurdu. Əhalinin

kütləvi Ģəkildə məhv edilməsi monqol qoĢunlarının ilk yürüĢlərinin nəticəsi idi.

Monqol yürüĢləri, iĢğalları orta əsrlər ərzində görünməmiĢ terror və zülm

sisteminin tərkib hissəsi olmuĢdur. Xeyli maddi dəyəri və insan ehtiyatını özündə

cəmləĢdirmiĢ iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri - Ģəhərlər monqol qoĢunlarının

baĢlıca hücum hədəfləri idi.

Monqolların birinci və ikinci yürüĢləri nəticəsində Ərdəbil, Beyləqan, Marağa,

Gəncə, ġamaxı, Naxçıvan, Xoy, Səlmas, Sərab, ġəmkir, Kağəzkonan, Bərdə, Ucan

və Qəzvin Ģəhərləri daha böyük dağıntılara məruz qaldı. Yalnız Qəzvin Ģəhərində

40 minədək insan qətlə yetirildi.

Ərdəbil və Beyləqan Ģəhərləri 7-8 il ərzində əhalidən məhrum olmuĢ, viran

edilmiĢ vəziyyətdə qaldı. Bu Ģəhərlər XarəzmĢah Cəlaləddinin dövründə qismən

bərpa edildi.

Tarixçi Həmdullah Qəzvininin verdiyi məlumata görə Azərbaycanın

cənubunda buğda,çəltik,pambıq, meyvə və üzüm becərilirdi. Bir sıra şəhərlərdə

sənətkarlıq istehsalı dirçəlməyə başlamışdı. Ərdəbildə zolaqlı və alabəzək parçalar,

Bərzənddə ipək örtüklər, Şəmkirdə yun paltar hazırlanır, Qəbələdə xan ipək

istehsal olunurdu. XIII əsrin sonlarında ticarət də müəyyən qədər canlanmışdı.

Azərbaycanın Şərq və Avropa ilə geniş ticarət əlaqələri tədricən bərpa edilirdi. Ən

mühüm ticarət yollarında karvansaralar tikilirdi. Karvansaralar müəyyən dərəcədə

qala istehkamlar şəklində tikilirdi. Çünki tacirlər tez-tez basqınlara məruz

qalırdılar.Məsələn, Minəcik, Sanqaçal, Beş-Barmaq dağları yaxınlığında indi də

qalmaqda olan karvan-saralar qalaları xatırladır.

XIII-XIV əsrlərdə Qərblə Şərq arasındakı ticarətdə Venetsiyalı və Genuyalı

tacirlər böyük rol oynayırdılar. Onlar Azərbaycana xəz, kətan, mahud, qalay

gətirir, buradan isə ipək, ədviyyat, daş-qaş və sair aparırdılar. Ticarətdə Təbriz

şəhəri əsas rol oynayırdı. Elxanilər dövründə Təbriz çox böyümüşdü. Lakin digər

90

şəhərlər monqolların vurduqları ziyan nəticəsində uzun müddət dirçələ bilmədi.

Məsələn Gəncə, Beyləqan və s.

Mənbələrin məlumatına görə Təbrizdə 200 min ev, 1 milyona yaxın əhali

yaşayırdı. 1321-ci ildə Təbrizə gəlmiş italiyalı Odorik Perdenon belə yazır: "Təbriz

şahanə şəhərdir. Ticarət baxımından dünyada Təbrizdən yaxşı şəhər yoxdur. Çünki

yer üzündə elə mal tapılmaz ki, Təbriz anbarlarında həmin maldan olmasın.

Monqol işğalı Azərbaycanın mədəniyyətinə də böyük ziyan vuraraq bir

müddət elm, mədəniyyət və incəsənətin inkişafını ləngitdi. İşğalçılar əsarətə

alınmış xalqların əsrlərdən bəri yaratdıqları mədəniyyət xəzinələrini dağıdıb məhv

edirdilər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycan xalqı öz mədəniyyətinin

inkişafını davam etdirirdi. Hətta monqolların dövründə də Azərbaycan şərqin ən

mühüm mədəni mərkəzlərindən biri olmuşdur.

Həmin dövrdə Övhədi Marağai, Zülfiqar Şirvani, İzzəddin Həsənoğlu kimi

şairlər yazıb yaratmışdılar.

Övhədi Marağainın yazdığı, “Dəhnamə” (on məktub) poeması Azərbay-can

şairlərinin əsərləri içərisində xüsusilə seçilirdi. Poemada feodalların amansız

zülmü və ruhanilərin ziyanlığı ifşa olunurdu.

Azərbaycan –türk dilinin əhəmiyyətinin artması ilə əlaqədar olaraq hə-min

dildə yazılan əsrlərin sayı da çoxalmışdı. Elmi əsərlər isə əvvələrdə ol-duğu kimi

ərəb və fars dillərində yazılırdı. Türk dili dövlət dili səviyyəsinə qaldırıldı.

Məhəmməd Naxçıvani qeyd edir ki, mühüm dövlət sənədləri əha-liyə 3 dildə -

türk, ərəb və fars dillərində çatdırılırdı. Alim İbn Mühənna ilk dəfə Azərbaycan

sözləri tərtib etmişdi. 1233-cü ildə şair Əli türk dilində “Yusif dastanı” əsərini

yazmışdı.

Azərbaycan dilində yazan şairlərdən biri də İzzəddin Həsənoğlu idi. Onun

Azərbaycan dilində yazılmış “Divani” böyük şöhrət tapmışdır. Həmin poemada

91

coşqun və sədaqətli məhəbbət tərənnüm edilir.O, öz nigarına mü-raciət edərək

deyir:

Həsənoğlu sənə gərçi duaçidir, vəli sadiq

Nə sadiq, sadiqi bəndə, nə bəndə, bəndeyi-çakər.

Göstərilən dövrdə memarlıq da inkişaf edirdi. Abşeronda. Naxçıvanda, Təbrizdə

memarlığın gözəl abidələri-qalalar, qullələr, məqbərələr, məscidlər, karvansaralar

və s. indidə qalmaqdadır.

Məsələn, Mərdəkan, Nardaran, Ramana qalaları həmin dövrdə tikilmiş-dir.

Təbrizin Ərk qalası, Naxçıvanın Qarabağlar memarlıq kompleksləri indi də öz

gözəlliyini saxlayırlar.

Azərbaycanda astronomiya (nücum), riyyaziyyat, tibb, fəlsəfə, tarix, coğrafiya

və sair elmlər üzrə əhəmiyyətli kəşflər edildi, əsərlər yazıldı.

Görkəmli Alim Nəsrəddin Tusinin rəhbərliyi ilə 1259-cu ildə açılmış Marağa

rəsədxanası və eləcə də XIV əsrin əvvəlində Şamqazanda tikilmiş rəsədxana

Şərqdə astronomiya elminin mərkəzinə çevrilmişdi. Burada dünyanın bir çox

ölkələrindən görkəmli alimlər çalışırdılar. Ən yaxşı cihazlarla təchiz olunmuş bu

rəsədxanada elmi əsərlər, ulduzlu göyün xəritəsi, astronomiya cədvəlləri yaranmış

və hətta həmin əsərlər Yunan dilinə tərcümə edilmişdi. Təbabətin inkişafında

mühüm naiyyətlər əldə olunmuşdu. XIV əsrin əvvələrində Təbrizdə “Dar-əş Şəfa”

(Şəfa evi) yaradılmışdı. Hətta orada universitetə oxşar bir məktəb var idi. Burada

təbiətşünaslığı, fəlsəfəni, məntiqi, tarixi, təbabəti, ilahiyyatı, öyrənmək üçün

Şərqin müxtəlif ölkələ-rindən gəlmiş 6-7 min tələbə təhsil alırdı.

Həmin dövrdə riyaziyyat , fəlsəfə, tarix və başqa elm sahələrində gör-kəmli

alimlər yetişmişdi. Azərbaycanın məhşur riyaziyyatçısı “Risalətül-he-sab”əsərinin

müəllifi Ubeyd Təbrizi və görkəmli filosof Mahmud Şəbüstəri “Gülşəniraz”,

“Səadətnamə” kimi qiymətli elmi əsərlər yazmışlar.

92

Tarixçi Məhəmməd Naxçıvaninin yazdığı “Dəstül Əl-Kitab” (qanunlar kitabı)

o dövrün ictimai-siyasi həyatını canlandırır. Tarixçi Rəşiddədinin əsərləri “Şərq

tarixşünaslığının qızıl əsərləri”hesab olunur. Onun “Came ət təvarix” əsəri hələdə

qiymətli tarixi əsər sayılır.

Bu dövrdə Azərbaycanda elmin və ədəbiyyatın inkişafı ilə əlaqədar husn-xətt

sənəti geniş yayılmışdı. Bütün kitabları xəttatlar gözəl xətlərlə ya-zıb köçürürdülər.

Musiqi sahəsində Səfiəddin Urməvinin xidmətləri çox böyük olmuşdur. O,

özünün “Dövlət kitabı” əsərində musiqi nəzəriyyəsinə və not sənətinə aid qiyməli

fikirlər söyləmişdir. O, not yazısının banisi sayılır. Səfiəddin Urməvi hətta bir

neçə klassik muğam yaratmışdır.

Beləliklə Hülakülər dövründə baxmayaraq ki, işğalçılar Azərbaycan

mədəniyyətinin obyektiv inkişafını ləngidir və maneçilik göstərirdilər, lakin xalq

öz mədəniyyətini qoruyub saxlayır və inkişaf etdirirdi.

93

IV MÖVZU

Azərbaycan Ərəb xilafətinin tərkibində

Plan

1.Xilafətin Azərbaycana yürüşlərinin başlanması. Girdiman knyazlığının

xarici və daxili siyasəti.

2.Xilafət hökmranlığı dövründə idarəçilik, köçürmə, torpaq və vergi siyasəti.

islam dininin yayılması.

3.Xürrəmilər hərəkəti. Babəkin başçılığı altında azadlıq hərəkatı.

ƏDƏBIYYAT

1. Azərbaycan tarixi. VII cilddə,Icild, Bakı, 2008, səh.150-254.

2. Azərbaycan tarixi: üzrə qaynaqlar.Bakı, 1989, sənəd №14,23

3. Azərbaycan tarixi: Z.Bünyadovun redaktorluğu ilə. Bakı 1994, səh.

290-272.

4. Vəlixanlı N.IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas səyyahları Azərbaycan haqqında.

Bakı,1974, səh. 33-39.

5. Bünyadov Z.Azərbaycan VII –IX əsrlərdə. Bakı, 1993.

6. Vəlixanlı N.Ərəb xilafəti və Azərbaycan. Bakı, 1993.

7. Səid Nəfisi. Babək. Bakı, 1990.

8. Əliyev R.İ. Azərbaycan XII-XIV əsrlərdə. Bakı, 1980, səh.5-29.

94

Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində onun imperiyaların tərkibinə daxil olması

dövrü də  olmuşdur. Onlardan biri də Ərəb Xilafəti idi. Mənbələr göstərir ki, VII

əsrin birinci qərinəsində Ərəbistan yarımadasında güclü bir feodal dövləti meydana

gəldi. Asiyada, Afrikada və Avropada bir sıra ölkələri işğal edib şöhrət qazanan bu

dövlətin yaradıcısı məkkəli Məhəmməd idi. Onun yaratdığı yeni dini təlim-islam

(mənası Allaha mütilik deməkdi) feodal münasibətlərinin inkişafında, dövlətin

möhkəmlənməsində və genişlənməsində böyük rol oynadı. Ərəb əyanları

Məhəmmədin yaratdığı islam dinindən başqa ölkələrin işğal olunmasında bir vasitə

kimi istifadə etdilər.

Məhəmmədin vəfatından sonra onun yaratdığı dövləti peyğəmbərin xələfləri

idarə etdiyindən, dövlət xilafət adlanırdı. 

Ərəb tarixi 3 dövrə bölünür.

Ərəb Xilafətinin I dövrü (630-661) 661-ci ilə qədər olan dövrü əhatə edir.

Bu dövrdə Məhəmməd Peyğəmbər və onun 4 xəlifəsi (Peyğəmbərin müavinləri)

hakimiyyətdə olmuşdular. 632-ci ildə Məhəmməd Peyğəmbər vəfat etdi. O vəfat

edəndən sonra ərəb işğalları genişləndi. Ərəblərin hərbi işğallarının səbəbləri

aşağıdakılardır: Bizans ilə İran arasında uzun illər gedən müharibələr hər ikisini

zəiflətmişdi; ərəb qoşunlarında döyüşçülərin, xüsusi ilə sürətlə hərəkət edən

süvarilərin sayı daha çox idi; Bizans və İran əhalisi ağır vergilərdən azad olmaq

üçün ərəblərə xilaskar kimi baxır, onların tərəfinə keçirdi.

Xəlifə Əbu Bəkir (632-634), Ömər (634-644), Osman (644656), Əli (656-

661) dövründə işğalçılıq müharibələri genişləndi. Əbu-Bəkir dövründə Suriya və

İranın işğalına başlandı. Ömər Suriya, İraq və Misiri işğal etdi. Yərmuq (636)

döyüşündə Bizans məğlub oldu. 638-cı ildə Kadsiyyə yaxınlığında İran qoşunu

məğlub oldu. 642-ci ildə Nahavənd vuruşmasında ərəblər İrana qalib gəldilər.

İranın paytaxtı Mədain 4 ay mühasirədə qaldı. Mədain (Ktesefon) 652-ci ildə

tutuldu və Sasanilər dövlətinə son qoyuldu.

Ərəb xilafətinin II dövrü 661-750-ci illəri əhatə edir. 661-ci ildə xəlifə Əli

Kufədə öldürüldü. Hakimiyyətə Müaviyə və onun oğlu Yəzid gəldi. Bu

95

sülalə Əməvilər sülaləsi adlanırdı. Bu sülalənin dövründə xilafətin paytaxtı

Mədinədən Şam (Dəməşq) şəhərinə köçürüldü.

Ərəb xilafətinin III dövrü 750-1258-ci illəri əhatə edir. Abbasilər 750-ci ildə

Kufə məscidində Əməvilərin sonuncu nümayəndəsi Mərvanı qohumları ilə edam

etdilər və hakimiyyətə gəldilər. Onlar 762-ci ildə Bağdad şəhərinin əsasını

qoydular və paytaxtı Dəməşqdən Bağdada köçürdülər. Elə buna görə də bu

dövlət Bağdad xilafəti adlanır.

Ərəblərin İlkin hücumlarını dəf etməyə cəhd göstərən III Yezdəgird ona tabe

olan ölkələrdən kömək istədi. Belə bir əmr olan Alban çarı Varaz Qriqor öz ikinci

oğlu Cavanşiri döyüş meydanına göndərdi. O, Xorasan hakimi Fərruxzaq oğlu

Rüstəmin rəhbərlik etdiyi İran ordusunun tərkibində ərəblərə qarşı döyşmüşdür.

Kadusiyə döyüşündə Cavanşir öz şücaəti ilə seçilmişdi. III Yezdəgird onu

qiymətli hədiyələrlə mükafatlandırılmışdır. Demək olar ki, Cavanşir İran qoşunları

tərkibində ərəblərə qarşı vuruşmuşdur.

Ktesifonun mühasirəsində də Cavanşir fəallıq göstərmişdi. Təəssüf ki, həmin

döyüşdə sərkərdə Rüstəm həlak oldu.639-cu ildə Cavanşir döyüşün mənasızlığını

görərək öz qoşunları ilə Albaniyaya qayıdır. Həmin ildə Azərbaycana soxulan İran

qoşunları Bərdə yaxınlığında Cavanşir tərəfindən darmadağın edildi.

639-cu ildə sərkərdə Hüzeyfənin başçılığı altında ərəb qoşunları Azərbaycan

ərazilərinə soxuldular və burada güclü müqavimətə rast gəldilər. Azərbaycan

qoşunlarına mərzban Fərruxzad oğlu İsfəndiyar başçılıq edirdi.Lakin o, məğlub

olaraq əsir düşür. Bundan sonra onun qardaşı Bəhram qoşuna başçılıq edir. Lakin o

da ərəblər tərəfindən məğlub edilir.644-cü ildə o, ərəblərlə müqavilə bağlayır.

Müqavilənin şərtlərinə görə azərbaycanlılar ərəblərə tabe olaraq vergi

verməli,ərəb əsgərlərini evində saxlamalı idilər.

642-ci ildə Ərəblər Muğanı, Şirvanı keçərək Dərbəndə qədər gəlib çıxdılar.

Şirvanşah Şəhriyar aman istədi və sülh bağladı. 646-cı ildə Naxçıvandan hücuma

96

başlayan ərəblər, əvvəlcə Şəki və Gorus, sonra Beyləqan və Bərdəni tutdular.

Daha sonra Qəbələ, Şivan , Şabran əhalisi təslim oldular.

653-cü ildə Bələncər yaxınlığında ərəblər Xəzər qoşunları tərəfindən

darmadağın edildilər. Lakin ərəblər Azərbaycandan əl çəkmək istəmir və hücum-

larını davam etdirirdilər.

Belə bir dövrdə gənc Cavanşir ölkəni ərəb təhlükəsindən qurtarmaq

məqsədilə bir sıra tədbirlər gördü. Moisey Kalankatuklu onun haqqında belə

yazırdı: “ Cavanşir İran savaşında ad çıxarıb geri qayıtdı. Hökmdar paltarın geyib

taxta çıxdı. Albaniyanı öz səviyyəsinə yüksəltdi. O,Qafqazın vəhşi kimi yaşayan

tayfalarını ağıl və haqq yoluna gətirdi. Beləliklə, İberiya sərhədlərindən Hun

qapılarına (Dərbənd) və Araz çayına kimi mütləq hökmdarlıq etdi.”

Ərəblər Azərbaycana soxulanda Cavanşir onlara qarşı mübarizə məqsədilə

Bizans imperatoru II Konstantin (641-668)ilə ittifaqa girdi.

654 cü ildə hər iki hökmdar görüşüb ərəblərə qarşı birgə mübarizə

məsələlərini müzakirə etmişlər. 660-cı ildə ikinci belə görüş olmuşdu.

622-ci ildə ikinci bir təhlükə yarandı. Ərəbləri Bələncən yaxınlığında məğlub

edən Xəzərlər Albaniyaya soxuldular. Kür çayı sahilində Cavanşir xəzərləri

məqlub edir. Albaniya tarixində göstərilir. “O günü Cavanşir böyük qələbə

qazandığı üçün həmin barbar xalqa belə söylədi. “Get,Çola qapıarından (Dərbənd )

geri qayıt və bir də buraya gəlmə, çünki tanrı sənin gücünü heç etmişdir”.

Lakin 665 –ci ildə ərərlər yenidən Albaniyaya hücum etdilər və Araz

sahillərinə qədər gəlib çıxdılar. Cavanşir həm ərəblərə, həm də xəzərlərə qarşı

mübarizə aparmalı oldu. Bunun çətinliyini görərək Cavanşir xəzərlərlə sülh

bağladı, xəzər xaqanının qızı ilə evlənərək əsirlər və aparılmış qəniməti geri

qaytardı.

VII əsrin 60-cı illərində siyasi hadisələrin sonrakı gedişi Cavanşiri Xilafətə

qarşı öz siyasətini dəyişməyə məcbur etdi. Belə bir şəraitdə Cavanşir ərəblərə qarşı

97

əvvəlki münasibətini dəyişir və 667-ci ildə Şam şəhərinə Müaviyyənin görüşünə

gedir.Bu görüş Cavanşir üçün uğurlu alınır. 670-ci ildə Xəlifə yenidən Cavanşiri

Şama dövlət etdi. Cavanşir Xilafətlə Bizans arasında gedən diplomatik danışıqlara

vasitəçilik etmişdi.

Alban tarixində göstərilir: “Cavanşir Şama gəldi... Xəlifə axşam yeməyinə

onunla birlikdə oturdu... Xəlifə onun dərin biliyinə heyrət etdi. Ona bir dəvə, 52 iti

yerişli at və Sünik knyazlığının hakimiyyətini bağışladı. Xəlifə həm də Atropatena

torpaqlarının da idarələrini zorla ona tapşırmaq istədi. Lakin Cavanşir artıq şöhrət-

dən boyun qaçırdı... öz ölkəsinin üzərinə qoyulmuş verginin azaldılmasını xahiş

etdi”.

Xəlifə Albaniya hakiminə xeyli güzəştə getdi, onun ölkəsinin daxili müstə-

qilliyinə toxunmadı, əhalidən alınan vergiləri üçdə birə qədər azaltdı.

Cavanşir daxildə mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün iri feodal

əyanlara qarşı uzun müddət ciddi mübarizə aparmalı oldu və nəticədə 680 (681)

ci ildə ölkə daxilindəki Bizanspərəst feodalların gizli qəsdi nəticəsində öldrüldü.

Hakimiyyətə Varaz Trdat keçir. Bu zaman Xəzərlər yenidən Albaniya

ərazisinə hücum edirlər. Lakin Varaz onlarla sülh bağlaya bilir.

Xəlifə onu “Şərq vilayyətlərinin canişini, Alban padşahlığının və Uti

əyalətinin hakimi “ təsdiq etdi.

VII əsrin 80-ci illərində Bizansın Cənubi Qafqaza yürüşləri başlayır.

Azərbaycan üç böyük imperiyanın döyüş meydanına çevrilir.

699 – cu ildə yenidən Albaniyaya hücum edən bizanslılar Varaz Trdat və iki

oğlunu həbs edərək Konstantinopola əsirliyə aparılır və onlar orada 705-ci ilə

qədər qalırlar.

Hakimiyyət ərəbpərəst Siruyənin (Şeroy) əlinə keçsədə 704-cü ildə ərəblər

onu Şama çağıraraq gizli şəkildə aradan götürmüşlər.

98

705-ci ildə Varaz Trdat əsirlikdən qayıdır. Lakin Albaniya hətta vassal

mövqeyini də itirmiş olur. Şimallı- cənublu bütün Azərbaycan qəti şəkildə

ərəblərin tabeçiliyinə düşür.

Ərəb ordularının fasiləsiz hücumlarına baxmayaraq əhali onlara asanlıqla

boyun əymədi. Yalnız 90- illik kəskin mübarizədən sonra Xilafət orduları

Azərbaycanın istilanı başa çatdırdılar.

Ərəblər siyasi və dövlət təşkilatı cəhətdən Bizans və İran imperiyasından geri

qalırdılar.Ona görə də ilk vaxtlar onlar işğal etdikləri ölkəmizdə özlərinə qədər

mövcud olan idarə qaydalarını saxlamağa məcbur oldular.

Ərəblər bu yerlərdə əraziləri idarə etmək üçün əmirlik sistemi yaratdılar.

Azərbaycan və Arran 5 ci əmirliyə daxil idi. Abbasilər dövründə 14 əmirlik yara-

dıldı.Əmirliklər kiçik inzibati vahidlərə -nahiyə və rayonlara bölündü. Məs.Hər

nahiyə 12 rayondan. hər rayon 12 kənddən ibarət idi. Hər bir əyalətin sərhədləri

müəyyən edildi. Azərbaycanın şimal sərhədi Dərbənd , cənub sərhədi Həmədana

qədər urtardı. Xilafət dövründə Azərbaycanın paytaxtı Marağa şəhəri idi. Hər bir

əmirliyin başında xəlifə tərəfindən təyin edilmiş əmir dururdu. Bütün mülki və

hərbi işlər onun əlində idi. Əmrin rəhbərliyi ilə müxtəlif vəzifələri icra edən

məmurlar aparatı yaradıldı. Amil – vergilərin toplanmasına nəzarət edir. Qazı-

məhkəmə işlərinə baxırdı. Yerli əyanlar əvvəlki imtiyazlardan məhrum edilib,

idarə işlərinə buraxmırdılar. Ona görə də yerli feoddallar ərəblərin siyasətindən

narazı qalaraq onlara qarşı olan üsyanlarda iştirak edirdilər. Sonralar ərəblər

qoşunlarının təşkilində islamı qəbul etmiş yerli əhalidən (Mövlalardan və hətta

xristianlardan (zimmi) istifadə edirdilər).

Ərəblər Azərbaycanın Ərdəbil, Marağa, Beyləqan, Bərzənd, Dərbənd, Bərdə,

Naxçıvan kimi strateji əhəmiyyətli şəhərlərdə hərbi dəstələr saxlayırdılar. Bu

hərbi dəstələrdən yerli əhalinin baş verən üsyanlarını yatırmaq üçün istifadə

olunurdu.

99

Ərəblər işğal etdikləri ərazilərdə öz hakimiyyətlərini qoruyub

möhkəmləndirməkdən ötrü köçürmə siyasətindən istifadə edirdilər. Həmin dövrdə

Azərbaycana Ərəbistan çöllərindən çoxlu sayda ərəb əhalisi köçürüldü. Bunu

Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində “Ərəb” adları ilə başlanan çoxlu kənd

adlarının qalması sübut edir. (Şamaxı,Ağsu, Kürdəmir)

Azərbaycan işğal olunduqdan sonra münbit və yararlı torpaqların xeyli hissəsi

Xilafətin mülkiyyəti elan olundu. Ərəb xilafətində torpaq sahibliyinin aşağıdakı

formaları vardı:

Xəlifə və dövlətə məxsus mülklər — buradan gələn gəlir xəzinəyə gedirdi.

Mülk — yerli feodallara məxsus idi.

İqta — xidmət əvəzinə verilən torpaqlar.

Vəqf — dini müəssisələrə məxsus torpaqlar.

İcma torpaqları — kəndlərin əkin yeri, otlaqlar, biçənəklər, qəbristanlıq və s.

Xilafət dövründə aşağıdakı vergilər alınırdı:

Xərac — torpaq vergisi (məhsulla torpağı olanlardan alınırdı).

Cizyə — can vergisi. Qeyri-müsəlman kişilərdən alınırdı.

Aşağıdakı dini vergilər alınırdı.

Xüms — daşına bilən əmlakdan, adamların faydalandığı bütün şeylərdən alınırdı.

Zəkat (sədəqə) — maldarlıqdan, ticarət və sənətkarlıqdan, əkin və meyvədən

alınırdı. Şikəstlərin, əlacsızların ehtiyacı zəkatdan ödənilirdi.

Xəlifə Əlinin dövründə vergilərin toplanmasında ədalətli siyasət yeridilirdi.

Əli İbn Əbutalib deyirdi ki, diqqəti xəracı yığmağa deyil, toppağın

əkilib ,becərilməsinə vermək lazımdır.

Əməvilər dövründə (661-750) dövlət xərac toplanmasına böyük diqqət

yetirirdi.725-ciildə Azərbaycanda əhali, mal-qara, torpaq siyahıya alındı. Yeni

vergilər tətbiq edildi.

100

15 yaşdan yuxarı əhali vergi verməli idi. Vergilərin ağırlığına dözə bilməyən

kəndlilər kəndlərdən kütləvi şəkildə gedirdilər. Onların torpaqlarını isə feodallar

mənim-səyirdi .Əməvilərin yeritdiyi bu siyasət onlara qarşı böyük narazılıqlar

yaratdı və 750-ci ildə onları Abbasilər əvəz etdilər. (750-1258)

Abbasilər əsasən yerli feodalların nüfuzundan istifadə edirdilər. Vergi

qaydasında yeni dəyişikliklər qoyuldu. Torpaq əkilib-əkilməməyindən asılı

olmayaraq vergi verilməli idi. Zimmilər (xristanlar) daha çox vergi verirdilər.

Səkkizinci yüzilin ortalarında Əməvilər sülaləsinin siysətinə qarşı həm Xilafət

sarayında, həm də onlara tabe olan asılı ölkələrdə kəskin mübarizə gedirdi. Xəlifə

sülalənin taleyi üçün yaranmış siyasi böhranı və təhlükəni aradan qaldırmaq

iqtidarında deyildi. Üsyanların əhatə dairəsi genişlənir və təsiri küclənirdi. Xilafətə

qarşı çıxışlar Şimali Afrikada, Orta Asiyada və Ön Qafqazda, demək olar ki, eyni

vaxtda baş verdiyindən Əməviləri sarsıtmışdı. Xilafətə qarşı Azərbaycanda çıxışlar

748-752-ci illərdə geniş vüsət aldı. Üsyanda əhalinin bütün təbəqələri iştirak edirdi

və onlara yerli feodal əyanlar başçılıq_edirdilər. Bu, səbəbsiz deyildi. Ərəblər

Azərbaycanda möhkəmləndikcə feodalları dövlət aparatından uzaqlaşdırır, onların

torpağını, kəndlilər üzərindəki hüququnu və digər imtiyazlarını məhdudlaşdırırdı.

Ona görə də, feodallar Xilafətdən daha çox narazı idilər. Azərbaycanda olan ərəb

mənsəb sahiblərinin xeyli hissəsi də Əməvilərin siyasətindən razı deyildi. Onlar da

üsyançılarla həmrəy idilər.

 748-ci ildə Beyləqanda başlanmış üsyan tezliklə digər vilayətləri, xüsusilə,

Bərdəni və Ərdəbili əhatə etdi. Beyləqandakı üsyana yerli  hökmdar

Vard  ibn  Səfvan  başçılıq edirdi.   748-750-ci illərdə üsyan bütün Cənubi Qafqazı

bürüdü.

752-ci ildə Şəmkirdə belə bir üsyan baş verdi. Üsyanlar Şəməkirdə olan Ərəb

qüvvələrini məhv etdilər.

710-ci ildə hakimiyyətə gələn Abbasilər xilafət ərazilərində, o cümlədən

Azər-baycanda baş verən üsyanları qan içində boğdu.

101

Azərbaycanda azadlıq mübarizəsinin parlaq səhifələrindən biri ərəb

xilafətinə qarşı 60 ildən artıq davam etmiş xürrəmilər hərakatıdır.Xürrəmilər

cəmiyyətdəki bütün ədalətsizliklərin kökünü sosial bərabərsizlikdə görürdülər.

Onların şüarı torpağı və digər istehsal vasitələrini xalqın ixtiyarına verməkdən,

kəndliləri və sənətkarları feodalların əsarətindən azad etməkdən ibarət idi.

Azərbaycanın istiqlaliyyətini bərpa etmək, onu yadellilərin işğallarından

qurtar-maq xürrəmilərin əsas idealı idi.

Xürrəmilər islamın ehkamlarını rədd edir və göstərirdilər ki, dünya daim

möv-cud olduğu kimi, insanların ruhu da əbədidir.

Dünyada iki qüvvə -xeyr və şər arasında fasilıəsiz mübarizə gedir, həm də

xeyrin şərə qalib gələcəyi labüddür.

Xürrəmiləri ərəblər “müxəmmurə”( qırmızı geyinənlər), farslar “Surxaləm”

(qırmızı bayraqlılar) adlandırırdılar.

Tədqiqatçılar “Xürrəm” sözünün mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər

söyləyirlər.

Məsələn. IX –X əsr müəlliflərinin fikrinə görə, bu söz Ərdəbil yaxınlığında

olan Xürrəm adlı yaşayış məntəqəsinin adı ilə bağlıdır.

“Xürrəm “ termininin Məzdəkin arvadı Xürrəmənin adı ilə bağlı olduğunu

söyləyənlər də vardır.Güya Məzdəkin ölümündən sonra onun qadını Xürrəmə

Məda-indən Peyə qaçmış və burada ərinin təlimini təbliğ etmişdir. “Xürrəm”

sözü fars dilində “Sad, xürrəm” kimi izah edilir.

Akademik Z. Bünyadov göstərir ki, xürrəmilər atəşpərəst idilər. O, “Xürrəm”

sözünün pəhləvi : dilində “ xur –od , xvar - günəş anlamında olduğunu göstərir.

Xürrəmilərin ilk çıxışları 778-ci illərdə xəlifə Mehdi dövründə baş vermiş-

dir.Tarixçi Nizam əl-Mülk göstərir ki, 778-ci ildə Çurqan batinləri Xürrəmilərlə

102

birləşərək Xilafətə qarşı çıxış etmişdir. Əbul-Bərra və onun oğlanlarının başçılığı

ilə Reyə tərəf hərəkət edən üsyançılar məğlubiyyətə uğrayırlar.

Xürrəmilər hərakatı IX əsrin əvələrində dahada genişlənir. Bu dövrdə

xürrəmilərin rəhbəri Cavidan ibn Səhl idi. O, Ərdəbil feodalı olmaqla böyük qoyun

sürülərinin sahibi idi. Üsyan 808-ci ildə başlamışdır və 816-cı ilə qədər zəif də olsa

davam etmişdir. 816-cı ildə Əbu İmranla döyüşdən sonra Cavidan vəfat edir və

Xürrəmilərin rəhbəri Babək olur.

Babək Cavidanın ən yaxın silahdaşı olmuşdur. Cavidan Babəkə Zəncandan

qayıdarkən Bilalabadda rast gəlmiş və qardaşı Abdulla ilə birlikdə öz dəstəsinə

cəlb etmişdi.(Təbəri)

Sonralar xürrəmilərin rəhbəri olan Babək özünü əsl xalq rəhbəri, görkəmli

sərkərdə, siyasi xadim kimi göstərə bilmişdir. Azərbaycanın hər yerindən Babəkə

qoşulmağa gəlirdilər və tezliklə onun 20 min nəfərlik üsyançı qoşunu təşkil

olundu. Babəkin ən yaxın köməkçiləri xalq içərisindən çıxmış istedadlı sərkərdələr

–Asim, Muaviyə, Abdulla, Tərxan, Rüstəm və başqaları idilər. Xürrəmilər 819-cu

ildən 827-ci ilə qədər Xilafətin 6 böyük ordusunu darmadağın etmişdilər.

819-cu ildə xəlifə əl-Məmun (813-833) xürrəmilər əleyihinə Yəhya İbn-

Müazin başçılığı altında böyük qoşun yeritdi. Bərdə yaxınlığında Xürrəmilər

ərəb qoşunlarını darmadağın etdilər. 821-ci ildə Babək xilafətin yeni bir ordusunu

məğlub edərək Bərdə, Beyləqan, Naxçıvan, Ərdəbil şəhərlərini düşməndən azad

etdi.827-ci ildə Xürrəmilərə qarşı məşhur sərkərdə Məhəmməd İbn Humeydin

başçılığı ilə böyük qoşun göndərildi. İki il hazırlıqdan sonra 829-cu ilin iyunun 3-

də Həşdadsər dağında xürrəmilərlə həlledici döyüşə girdi. Lakin Babəkin hərbi

qüdrəti nəticəsində düşmən böyük itki verərək məğlub oldu. Düşmənin 150 minlik

qoşunundan 30 mini, o cüm-lədən sərkərdə Hümeyd öldürüldü. Xürrəmilər 830-

cu ildə böyük strateji əhəmiyyəti olan Həmədan şəhərini tutdular.

833-cu ildə hakimiyyətə gələn Əl.Mötəsim üsyançılar üzərinə İshad İbn

İbrahimin başçılığı altında yeni qoşun göndərir. 833 cü il dekabırın 25-də

103

Həmədan yaxınlığında şiddətli döyüş başladı. Bu döyüşdə Xürrəmilər ilk dəfə ağır

məğlubiyyətə uğradılar. Üsyançılar böyük itki verdilər.

835-ci ildə Heydər İbn Kavus Afşinin rəhbərliyi altında yeni Ərəb qoşunları

Azərbaycana göndərildi. Babəkin xalq ordusunu daxilən pozmağa çalışan Afşin

cəsusluq və fitnəkarlıqdan daha çox istifadə edirdi. Xürrəmilər hər qarış torpaq

uğrunda mərdliklə vuruşurdular. Üsyançılar vuruşa-vuruşa Bəzz qalasına çəkildi-

lər. Bununla belə üsyançılar xilafət ordularına rahatlıq vermirdilər. 836-cı ildə

Buğa əl-Kəbirin qoşunlarını Həstadsər dağı yaxınlığında məqbul edərək bir neçə

sərkərdəsini öldürdülər.

837-ci ildə xilafətdən Afşinin köməyinə iki böyük ordu göndərildi.Avqusda

Afşin Bəzz qalasını mühasirəyə olur. Bu vaxt Bizans imperatoru - Babəkin

müttəfiqi Feofil 100 minlik qoşunda ərəblər üzərinə hücuma keçsə də, Bəz

qalasında mühasirədə olanların taleyinə heç bir təsir göstərmədi.

837-ci il avqustun 26-da Bəzz qalası süqut edir. Babək gizli yolla Bəzz

qalasından çıxaraq ölkənin şimal torpaqlarına üz tutur. Şunik torpaqlarının hakimi

Səhl İbn Smbat xəyanət edərək Babəki ərəblərə təslim edir.838-ci il martın 14-də

Babək Samirə (İraq) şəhərində edam edilir. Qardaşı Abdulla da Bağdada işgəncə

ilə edam olunur.

İşgəncənin dəhşətinə baxmayaraq Babək və Abdulla ölümə əzmlə sinə

gərdilər, mərdliklə əbədiyyətə qovuşdular. Babəkin adı Azərbaycan xalqının

istiqlaliyyəti uğrunda mübarizəyə çevrildi. Xürrəmlər hərakatının məqbul olmasına

baxmayaraq çox böyük tarixi əhəmiyyəti olmuşdur. Bu hərakat xalqın əsl azadlıq

hərakatı idi. İllərlə davam edən mübarizə Ərəb xilafətini maddi və mənəvi

cəhətdən xeyli zəiflədi. Bu hərakat digər xalqların da azadlıq mübarizəsinə təkan

verdi.838-840-cı illərdə Təbəristanda Məzyər Kəbirin başçılığı altında Xilafət

əsarətinə qarşı güclü azadlıq hərakatı başladı.Onlar da Babəkin şuarları altında

çıxış edirdilər.

104

Beləliklə Xilafətə qarşı bu üsyan və hərakatlar IX əsrin sonlarında Xilafətin

dağılmasına gətirib çıxardı.

105

Mövzu:IX

Azərbaycan Səfəvilər dövləti

Plan

1. Qızılbaşlar hərəkatı. Səfəvilər dövlətinin yaranmasında onun

rolu.

2. I Şah İsmayıl. Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi.

3. Səfəvilər dövlətinin daxili və xarici siyasətinin başlıca

istiqamətləri.

4. XVII əsr-XVIII əsrin birinci yarısında Səfəvi dövlətinin

zəifləməsi və beynəlxalq rəqabət meydanına çevrilməsi.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan tarixi. VII cilddə, III cild, Bakı, 2008, səh 182-346.

2. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı,1989,sənəd N 29-

41, 50-51,55

3. Azərbaycan tarixi, Bakı, 1994, səh. 392-459.

4. Azərbaycan tarixi. S. Əliyarlının redaktorluğu ilə

Bakı,1996,səh.364-459.

5. Mahmudov Y.A. Odlar yurduna səyahət.Bakı,1980,səh.9-62.

6. Fərzəliyev Ş. F. Azərbaycan XV -XVIəsrlərdə.Bakı,1983,səh.73-

82,113-127.

7. Şah İsmayıl Xətai.(məqalələr toplusu).Bakı,1988.

8. Əfəndiyev O. Azərbaycan Səfəvilər dövləti.Bakı,1993.

106

XV əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın siyasi həyatında Səfəvi xanədanına

mənsub olan Ərdəbil şeyxləri mühüm rol oynamağa başladılar. Səfəvi

xanədanının, habelə Ərdəbil "Səfəvi təriqəti"nin adı şeyx Səfiəddinlə (1252-1334)

bağlıdır. XV əsrin ortalarınadək Səfəvilər Ərdəbildə dərviş şeyxləri idi və onların

fəaliyyəti əsasən dini səciyyə daşıyırdı. şeyx Səfiəddinin xələfləri olan şeyx

Sədrəddin (1334-1392), şeyx Xoca Əli (1392-1427) və şeyx İbrahim (1427-1447)

təriqət başçıları kimi böyük nüfuz qazanmışdılar. Onların dövründə Ərdabil

təriqətinin Gilanda, Farsda və Rumda (Kiçik Asiyada) çoxlu müridi olmuşdur.

Tarixçilər Səfəvilərin tarixini 4 dövrə bölürlər:

1-ci dövr XIII əsrin sonlarından 1447-ci ilə qədər, 2-ci dövr 1447-1501-ci illər, 3-

cü dövr 1501-1587-ci illər, 4-cü dövr 1587-1736-cı illər.

Əgər birinci dövrdə səfəvilər şiəliyi yayır, xalq kütlələrinin antifeodal

hərəkatına başcılıq edirdilərsə, ikinci dövrdə Səfəvilər artıq müstəqil ruhani

feodalları kimi fəaliyyət göstərərək, Azərbaycanın siyasi həyatında mühüm rol

oynayırdılar. Üçüncü dövrdə Səfəvilərin hakimiyyəti yaranır, möhkəmlənir, və

onlar ölkənin həyatında mü-hüm rol oynayırlar. Dördüncü dövr isə Səfəvilərin

mahiyyətinin dəyişilməsi dövrü sayılır.XV əsrin ortalarından başlayaraq Səfəvilər

daha fəal siyasət yeritməyə başlayırlar. Çox çəkmir ki, Muğan, Qarabağ və Talış

dağlarına qədər olan ərazilər Səfəvilərin təsiri altına düşdülər.

1447-ci ildə hakimiyyətə gələn Şeyx Cüneyd (1447-1460) Qaraqoyunlularla

düşmənçilik siyasəti yeridirdi. Qaraqoyunluların rəqibi olan ağqoyunlu Uzun

Həsənlə ittifaqa girən Seyx Cüneyd müstəqil hərəkətə başlayır.

1460-cı ilin martın 3-də O, Dağıstana və Şirvana yürüş etdi. Samur çayı

sahilində I Xəlilüllah qaraqoyunlu Cahanşahla ittifaqa girərək Səfəvilərin qarşısını

kəsir və burada böyük toqquşma olur. Döyüş Səfəvilərin məğlubiyyəti və Şeyx

Cüneydin ölümü ilə nəticələnir. Onun oğlu Şeyx Heydər (1460-1488) atasının

siyasətini davam etdirirdi. O, dayısı Uzun Həsənin qızı ilə evlənərək, atasının

ağqoyunlularla yaratdığı ittifaqı daha da möhkəmləndirdi. Şeyx Heydərin vaxtında

107

qazi, sufi dəstələri tam hərbi qaydada təşkil olundular. Səfəvi döyüşçüləri başlarına

12 imamın şərəfinə on iki zolaqlı çalma bağlayırdılar və buradan “qızılbaşlar”

termini yaranmışdır.

Şeyx Heydər xeyli qoşun və silah topladıqdan formal asılı olduğu qaynı

Sultan Yaqubla razılığa gəldikdən sonra 1483-cü ildə və 1487-ci ildə Şirvan və

Dağıstana hücumlar təşkil edərək, çoxlu qənimət və əsir ələ keçirdi. Şeyx Heydərin

iki dəfə uğurlu yürüşləri Yaqubu qorxuya saldı. 1488-ci ildə Səfəvilər yenidən

Şirvana hücum edərkən Sultan Yaqub Heydərin üzərinə qoşun göndərir. Bunu

görən Heydər Tabasaran dönür və iyunun 9-da Şahdağın ətyində birləşmiş

ağqoyunlu və şirvan qoşunları ilə Səfəvilərlə üz-üzə gəlirlər. Qanlı döyüş

nəticəsində hər iki tərəf xeyli itki verdi və Şeyx Heydər döyüşdə öldürülür.

Beləliklə XV əsrdə Səfəvilərin öz hakimiyyətlərini Şirvana yaymaq cəhdləri

baş tutmadı. Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyətləri zəiflədi. Heydərin oğlanları

Sultanəli, İb-rahim və İsmayıl Sultan Yaqub tərəfindən əsir alınır. Onlar Sultan

Yaqubun bacısı Aləmşahbəyimin övladları idilər. Onlar Şiraz yaxınlığında İstəxr

qalasına salınmış və dörd il yarım orada əsirlikdə qalmışdılar.

Ağqoyunlu padşahı Rüstəm Mirzə hakimiyyətə gələrkən qardaşları 1492-ci il-

də əsirlikdən azad edir. Lakin Sultanəli öz dədə-baba hakimiyyətini bərpa etmək

məqsədilə hazırlığa başlayır və 1494-cü ildə Ərdəbil yaxınlığında döyüşə girir və

məğlub olur. Sultanəli isə həlak olur. Əbih Sultan Ərdəbilə daxil olaraq Səfəvilərin

çoxunu qılıncdan keçirir. Lakin qızılbaş əmirləri İsmayılı xilas edə bilirlər. Uzun

təqiblərdən sonra İsmayıl Lahicana gəlir və 6 ilə yaxın orada yaşıyır.

1499-cu ilin avqusyunda 13 yaşlı İsmayıl Lahicanı tərk edərək, Ərdəbilə yola

düşür. Bu səfərdə onu Hüseyn bəy Samlu, Dədə bəy, Hadim bəy Xülafə, Rüstəm

bəy Qaramanlı, Bayram və Qaramanlı, İlyas bəy Ayqutoğlu və Qara Piri bəy

müşaiyət edirdilər.

O, yolüstü Ərçivanda (Astara) qışlayır.1500-cu ildə Göyçə gölü ətrafına gəlir.

Burada Ərəşli və Zülqədərli tayfaları ona qoşulurlar. Artıq İsmayılın bayrağı

108

altında 7 minlik bir qoşun var idi. Onun bayrağı altında şamlu, ustaclı, rumlu,

təkəli, zülqədərli, əfşar,qacar, vasaq və həmçinin Qaradağın sufiləri birləşmişdilər.

Mənbələrin məlumatı-na görə Ərzincanda keçirilən müşavirədə əsas zərbəni

Şirkana vurmaq qərara alındı. Şir-vana hücum etməzdən əvvəl səfəvilər Gürcüstan

və Ermənistanın bir sıra qalalarına hücum edərək ,çoxulu qənimət əldə etdilər.

1500-ci ilin payızında qizilbaş qoşunu Kürü keçib Şirvan ərazisinə daxil olur.

Şirvanşah Fərrux Yasar Qəbələyə qaçır. Qızılbaşlar heç bir müqavimətə rast

gəlmədən Şamaxını tutaraq çoxlu qənimət əldə edirlər.Fərrux Yasar 1500-ci ilin

sonlarında qoşunla geri qayıdır və Cabanı düzündə səfəvilərlə döyüçə girir. Döyüş

səfəvilərin qələbəsilə başa çatır və Fərrux Yasar öldürülür. Onun sağ qalmış oğlu

İbrahim Şeyxşah Xəzər sahilindəki Şəhrin adlı yerə gələrək dağınıq qoşunları bir

yerə toplasa da döyüşməyə cürət etməyib Gilan şəhərinə gedir.

1501-ci ilin yazında İsmayıl Bakı qalasını ələ keçirmək məqsədilə hücuma

başlayır. Səfəvilərin hücumu ərəfəsində XV əsrdə Bakı şəhəri böyük əhəmiyyətə

malikdi. Beləki,

Azərbaycanın və bütün Cənubi Qafqazın mühüm sənətkarlıq və ticarət

mərkəzi,həmçinin Xəzər dənizi sahilində mühüm liman şəhəri idi.

2. Şamaxı ilə yanaşı Şirvan hakimlərinin iqamətgahı idi.

3. Şirvanşahların zəngin xəzinəsi və möhtəşəm Şirvanşahlar sarayı Bakıda idi.

Bakını Qazi bəyin arvadı müdafiə edirdi. Bu qadın Səfəvilərin təslim olmaq

təkifini rədd etdi hətta o, qalanın təslim olmaq təklifini gətirən Səfəvi elçisini və

şəhəri təslim etməyi məsləhət görən Bakı darğası Əbdül Fəttahı edam etdirdi.

Lakin İsmayılı qüvvələri:

1. 1501-ci ilin yazında Bakıya daxil oldular.

2. Qızılbaşlar şəhəri talan edib Şirvanşahların zəngin xəzinəsinə sahib oldular.

İsmayıl Bakını aldıqdan sonra Gülüstan qalasını mühasirəyə aldı lakin qoşununu

geri çəkdi.Çünkü İsmayıl Ağqoyunlu Əlvənd Mirzənin Təbrizdən güclü ordu ilə

hücuma keçməsi xəbərini almışdı. İsmayıl öz yaxın adamlarını toplayaraq “Siz

109

Azərbaycan taxtını yoxsa Gülüstan qalasını istəyirsiniz ” deyə soruşduqda onlar

“Əlbəttə Azərbaycan taxtını” deyə cavab verdilər.

 Bakını aldıqdan sonra İsmayıl tezliklə cənuba doğru hərəkətə

başlayır.Yolüstü Gülüstan,Suxrab və Buğurd qalalarını mühasirəyə alsa da tezliklə

oradan gedir.Çünki Ağqoyunlu Əlvənd Mirzə Təbrizdə güclü qoşunla onların

üzərinə gəlirdilər.

1501-ci ilin ortalarında Şərur adlı yrdə hər iki qoşun arasında qeyri-bərabər

döyüş baş verdi.Belə ki,ağqoyunlular 30 min,səfəvilər isə 7 min nəfərdən ibarət

idi. Bu döyüşdə İsmayıl əsl sərkərdəlik məharəti nümayiş etdirirdi. Ağqoyunlular

məğ-lub olaraq dağılışmağa başladılar,Əlvənd Mirzə isə Ərzincana qaçdı. Beləliklə

1501-ci ilin payızında İsmayıl heç bir müqavimətsiz Təbrizə daxil olur və özünü

şah elan edir. Paytaxt Təbriz olmaqla Səfəvilərlə dövlətinin əsası qoyulur.(1501-

1736).

Səfəvilər dövləti sosial-iqtisadi cəhətdən daha çox inkiçaf etmiş Azərbaycan

əra-zisində yarandı. Bu dövlətdə əhalinin etnik və mədəni birliyə malik çoxluğunu

Azərbaycan türkləri təşkil edirdilər.Azərbayacan türkü dövlətin siyasi həyatında

rəhbər rol oynayırdı.Hərbi komandanlıq,maliyyə işləri, vilayət əmirləri vəzifəsi,

demək olar ki,bütün saray vəzifələri Azərbaycan türklərinin əlində cəmləşmişdi.

Dövlətin 74 əmirindən 69-cu azərbaycanlı idi.Ordu da demək olar ki,

azərbaycanlılardan təşkil olunurdu.Sarayda qoşun içərisində, diplomatik yazışmada

Azərbaycan türkçəsi işlədilirdi.

Əlvənd Mirzənin məğlubiyyətindən sonra əsas təhlükə Muzad Mirzədən

idi.Odur ki,1503-cü il iyunun 21-də Həmədan yaxınlığında, Almaqulağı deyilən

yerdə İsmayıl ağqoyunlularla vuruşa girir. Şiddətli döyüş qızılbaşların qələbəsilə

başa çatır. Murad Mirzə Şiraza qaçır. Əbih Sultan və başqa sərkərdələr əsir

alınaraq edam edilirlər. Bunun-la Ağqounlular dövlətinin varlığına son qoyulur.

İran və Əcəmin xeyli hissəsi Səfəvilərin əlinə keçir.

110

Səfəvilər dövləti gücləndikcə,onun Özbək dövləti və Türkiyə ilə münasibətləri

ziddiyətli xarakter alırdı. Özbək dövləti ilə ziddiyyyət əsasən Xorasan vilayəti ilə

əlaqədər idi.Səfəvilərin Kiçik Asiyada başlarının qarışmasından istifadə edən

Şeybani xan Xorasanı tutur və hətta İsmayıla tabe olmaq tələbini irəli

sürmüşdü.Bunu görən Şah İsmayıl Xorasana doğru hərəkətə başlayır.1510-cu il

dekabrın 1-də Mahmudi kəndi (Mərv yaxınlığı)ərazisində özbəklərlə döyüş oldu və

Şah İsmayıl qələbə çalaraq, hətta Şeybani xanı döyüşdə öldürür. Beləliklə Şah

İsmayıl Xorasan, Mərv, Bəlx və Herat şəhərlərini ələ keçirir. Amu-Dəryadan

tutmuş Fərata qədər ərazilər səfəvilərin hakimiy-yəti altına keçdi.

Səfəvilərin qüdrətinin artması Osmanlı Türkiyəsini çox narahat edirdi. Sultan

II Bəyazid 1504-cü ildə Səfəviləri tanımalı olsa da, onun oğlu Sultan Səlim

hakimiyyətə gəldikdən sonra (1512) səfəvilərlə düşmənçiliyə başladı. O, hətta

Türkiyə ərazisində yaşayan 40 minə qədər qızılbaşı edam etdirmişdi.

Şah İsmayıl Türkiyə ilə müharibənin labüdlüyünü gorərək Avropa ölkələri

(Venetsiya) ilə diplomatik danışıqlara başlayır. Lakin son anda Avropalılardan

kömək almaq cəhdi baça çıxdı.

1514-cü ilin avqustunda Sultan Səlim 200 minlik qoşunla azərbaycan

sərhədlərinə yaxınlaşdı. 1514-cü il avqustun 23-də, Çaldıran düzündə (Maku

yaxınlığı)qanlı döyüş oldu.Hər iki tərəf din düşmənçiliyi ruhunda tərbiyə edildiyi

üçün (çiə-sünni) şəhid olmağa hazır olan silahlı fanatiklər idi. Ona görə də Çal-

dıran döyüşü tarixə ən qanlı qardaş qırğını kimi düşmüşdür. Sultan Səlim üçün

böyük zəfər sayılan Çaldıran vuruşu,əslində Türk dünyasının ümumi faciəsi,qərb

dünyası diplomatiyasının isə strateji qələbəsi idi.Baş vermiş bu qanlı döyüş

türklərin qələbəsi ilə başa çatdı.Qeyri-bərabər döyüşdə səfəvilər 5 min döyüşçü

tələfat verdilər.Türklərin qələbəsində topların böyük rolu oldu.Şah İsmayıl

təkbətək döyüşdə türk sərkərdəsi Əli bəy Məlcuqoğlunu qılınc zərbəsilə yerə

sərdi. Döyüşdə Qızılbaşların məhşur sərkərdələri Məhəmməd xan Ustaclı,Sarı Pirə

Ustaclı , Xadim bəy Xülafə, lələ bəy Şamlı və s. həlak oldular.

111

Döyüşdə Şah İsmayıl yaralanır və döyüş həlqəsini qıraraq olkənin içərilərinə

çəkilir.Bundan sonra Sultan Səlim Şah İsmayılı təqib edərək Xoy, Mərənd və

Təbrizi ələ keçirir. Lakin türklər müharibəni davam etdirmək iqtidarında

deyildilər.Təbrizdə 6 gün qaldiqdan sonra oranı tərk etdilər.Türk qoşunları

içərisində narazılıq və həyəcanlar artdı.ona görə də Sultan Türkiyəyə geri

çəkilməyə başlayır və gedərkən Təbrizin ən yaxşı ustalarını ozü ilə apraır.

Çaldıran döyüşündəki məğlubiyyət Səfəvilərin qüdrətinin zəifləməsinə səbəb

oldu. 1514-cü ildə başlanan Səfəvi-Türkiyə müharibələri isə fasilələrlə 100-ilə

qədər davam etmişdi. Osmanlı Sultanı II İldırım Bəyazid (1481-1512) Şah

İsmayıla qarşı müharibəyə başlamağa cəsarət etməyərək 1504 –cü ildə Səfəvilər

dövlətini tanımalı oldu.

1512-ci ildə I İsmayılın qoşunları Kiçik Asiyada Qarahisar və Malatiya şəhərlərini

tutdular. Sərkərdə Məhəmməd xan Ustaclı Diyarbəkir şəhərini tutaraq buradan I

Şah İsmayılın göstərişi ilə I Sultan Səlimə təhqiramiz məktub yazdı.

Sultan I Səlim Səfəvilərə qarşı hərbi əməliyatlara başlamazdan əvvəl bir neçə

tədbir həyata keçirdi. Beləki:

1) Qərbdə hərbi əməliyyatlar dayandırıldı

2) Ölkə daxilində Səfəvi dərviş təriqətinin tərəfdarları olan Kiçik Asiya şiələrinin

kütləvi qırğını həyata keçirildi.

Sultan I Səlimin vaxtında Osmanlıların Azərbaycan işğal etmək planı baş tutmadı.

Şah İsmayılın ölümündən sonra hakimiyyətə oğlu I Təhmasib (1524-1576) gəldi.

Bu zaman ölkədə feodallar arasında çəkişmələr yenidən gücləndi. Qızılbaş

hakmiləri mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən istifadə edərək itaətdən boyun

qaçırdılar.1534-cü ildə Azərbaycan Sultan I Süleymanın I yürüşünə məruz qaldı.

100 minlik ordu ilə Azərbaycan sərhəddini keçən Osmanlılar qısa vaxtda:

1)Cənubi Azərbaycanın xeyli hissəsini tutdular.

2) 1534-ü il sentyabrın 27-də Təbriz işğal olundu. 

112

3) Osmanlılar Azərbaycanda ciddi müqavimətə rast gəldilər

4) Həm də qış sərt keçdiyindən və ərzaq çatışmadığına görə

Osmanlılar burda çox qala bilmədilər və ölkəni tərk elədilər. Qışı Bağdadda keçirdilər.1535-ci ilin yazında Azərbaycan Sultan I Süleymanın II yürüşünə məruz qaldı. II yürüş zamanı 1535-ci ildə Təbriz işğal olundu.II yürüş zamanı I Təhmasib bir sıra tədbirlər həyata keçirdi beləki:1)Təbriz əhalisini İranın içərilərinə köçürdü.2)Düşmən əlinə keçməmək üçün ot-ələfə od vuruldu.3)Mal-qara məhv edildi4) Şah özü isə Sultaniyəyə çəkildi.əvvəlki yürüş kimi bu yürüş də uğursuz oldu və Osmanlılar Azərbaycanı tərk

etdilər.

Bu dövrdə Şirvanda daxili ziddiyyətlər kəskinləşdi. Şahruxun dövründə

(1535-1538) Şirvan əmirlərinin özbaşınalığı həddini aşmışdı. Bundan istifadə edən

I Təhmasib Şirvanı işğal etmək məqsədilə 1538-ci ilin yayında Əlqas Mirzənin

başçılığı ilə 20 minlik qoşın göndərir. Şirvan alınaraq Səfəvilərin əyalətinə çevrilir.

Əlqas Mirzə Şirvana bəylərbəyi təyin dilir. Beləliklə Azərbaycanın həm cənubu,

həm də şimali bir dövlətin tərkibinə daxil olur. Bu isə ölkənin həm iqtisadi,həm də

mədəni hayatına müsbət təsir edir. I Təhmasib 1540-cı ildə Bakını, 1541-ci ildə

Tiflisi tutur.

1547-ci ildə Əlqas mirzə özünü müstəqil hökmdar elan etməyi qərara alaraq

qardaşına qarşı qiyam qaldırır.Bu qiyamda Əlqas Mrzəyə Krım xanı da kömək

edirdi. Lakin o, məğlub olaraq Türkiyəyə qaçır. Şahın oğlu İsmayıl Mirzə (II

İsmayıl) Şamaxıya bəylərbəyi təyin edilir. Onun dövründə və onu əvəz edən

Abdulla xan dövründə Şirvanda baş verən bütün qiyamlar yatırıldı və Səfəvilərin

hakimiyyəti burada daha da gücləndi.

1551-ci ildə I Təhmasib Şəkiyə tərəf hücum edir.Bu vaxt Şəki hakimi Dərviş

Məhəmməd Gələrsən-Görərsən qalasında möhkəmlənir. Qeyri bərabər döyüş

Səfəvilərin qələbəsi ilə başa çatır.

113

1548-1549 –cu illərdə Türklər yenə ölkəmiz üzərinə hücumlara başladılar. Bu

yürüşlərdə Əlqas Mirzə də iştirak edirdi. Türklər yenə Təbrizi ələ keçirirlər. 1555-

ci ildə Təhmasib paytaxtı Qəzvinə köçürür. Həmədan tərəfdən hücum edən Əlfas

Mirzə məğ-lub olaraq əsir düşür. Lakin Təhmasib onu öldürməyərək, ömürlük

Qəhqəhə qalasına salır.

1552-ci ildə I Təhmasib səfərbərlik edərək Osmanlılar üzərinə güclü hücum

təşkil edir.O, bir sıra ərazilərdə üstünlük əldə edərək çoxlu qənimət ələ

keçirir.1554-cü ildə yenidən Sultan Süleyman Azərbaycana hücum edərək

Naxçıvanı və başqa əraziləri viran etdi. Lakin digər ərazilərdə uğursuzluqla üzləşən

Sultan danışıqlara girir və 1455-ci il mayın 29-da Amasiyada sülh müqaviləsi

bağlanılır. Bu sülhə görə Qərbi Gürcüstan, Qərbi Ermənistan Türkiyənin,

Gürcüstanın Şərq vilayətləri və indiki Ermənistan Səfəvilərin ixtiyarına keçdi.

XVI əsrin 70-ci illərindən Türk istilalarının yeni dövrü başlayır.I Təhmasibin

ölümündən sonra (1576 ) hərbi –köçəri feodallar arasında çəkişmələr yenidən

şiddətləndi. Şahın oğulları arasındada hakimiyyət uğrunda mübarizə başlayır. Bu

mübarizədə şah II İsmayıl (1576-1578) qalib gələrək hakimiyyətə keçir. Lakin

saray çevrilişləri nəticəsində 2 il sonra İsmayıl öldürülür. Onun böyük qardaşı

Məhəmməd Xudabəndə (1578-1587) hakimiyyətə gəlir. O ilk növbədə öz

düşmənlərini saraydan uzaqlaşdırır və aradan götürür.Hətta II İsmayılın bir yaşlı

oğlunu da öldür ki, gələcəkdə hakimiyyət iddiasında olmasın. Onun dövründə

Səfəvilər dövləti daha da zəiflədi. Qızılbaş əmirləri arasında ikitirəlik düşdü. Bir

neçə nüfuzlu əmir dövləti əslində öz aralarında bölüşdürdülər. Dövlət xəzinəsi

demək olardı ki, boşaldılmışdı.

Dövlətin zəifliyindən istifadə edən Osmanlılar yenidən öz işğalçılıq

yürüşlərinə başladılar.1578-ci ildə başda Mustafa paşa olmaqla 100 minlik qoşun

Azərbaycana soxuldu. Sultan II Murad sünnilərin şiələrə cihadı altında “müqəddəs

müharibə” şüarını irəli sürərək ədavəti dahada qızışdırdı. Səfəvi ordusunda birlik

olmaması üzündən cəmi 10-15 min qoşunla türklərə qarşı çıxa bildilər. Çıldır

düzündə səfəvilər məğlubiyyətə uğradılar. Bundan sonra türklər Gəncəni tutaraq

114

Şirvana doğru hücuma başladılar. Şirvan bəylərbəyi Araz xan buranı başsız

qoyaraq qaçır. Türklər Şamaxı və Dərbəndi ələ keçirirlər. Lakin türklər bu dəfə də

Azərbaycanda çox qala bilmədilər.Qışın gəlməsilə onlar Ərzincana tərəf çəkilirlər.

Əmələ gələn vəziyyətdən istifadə edən Şahın oğlu Həmzə Mirzənin başçılığı

altında Səfəvilər əks hücuma keçirlər. Bu zaman Krım xanı Adil Girey də

Azərbaycana soxulur. Səfəvilər Şamaxıını keçərək Ağsu çayı sahilində birləşmiş

türk –tatar qoşunlarını məğlub edirlər. Hətta Krım xanı əsir düşür. Döyüşdə şahın

arvadı “çox zəkalı, bacarıqlı və tədbirli “olan Bəyim xanım da iştirak edirdi. Onun

Şirvana gətirdiyi 30 minlik qoşun düşməni məğlub etməkdə mühüm rol oynadı.

Uzun sürən müharibələr ölkənin iqtisadiyyatına olduqca mənfi təsir

göstərirdi. Daxili feodal əyanları arasında çəkişmələr yenidən güclənir. 1587-ci

ildə Məhəmməd Xudabəndə vəfat edir. Əyanlar Şah I Abbası hakimiyyətə (!587-

1629) gətirirlər. Bu dövrdə Türklər dəfələrlə Azərbaycana yürüşlər etmişdilər.

Nəhayət 1590-cı ildə iki dövlət arasında İstanbulda sülh müqaviləsi imzalanır.Sülh

müqaviləsi Azərbaycanı Səfəvi və Türkiyə dövlətləri arasında bölüşdürür. Şirvan

Qarabağ, Təbriz, Marağa, Sərab, Türkiyəyə ilhaq eildi. 1598-ci ildə ölkənin

paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürülür, bununla da XVI əsr Azərbaycan Səfəvi

dövlətinin tarixi başa çatır.

Səfəvilər dövründə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi və siyasi həyatında mühüm

irəliləyişlər olmuşdu. Təsərrüfat həyatı dirçəlmiş, şəhərlər inkişaf edərək

genişlənirdi. Xüsusilə bu dövrdə sənətkarlıq və ticarət xeyli inkişaf etmişdi.Təbriz,

Şamaxı, Ərdəbil,Bakı və başqa şəhərlər böyüyür və möhkəmlənirdi. Ən böyük

şəhər Təbriz idi. Bu şəhər Qərb və Şərq ilə ticarətdə mühüm rol oynayırdı. O

dövrdə Şamaxının 25 minə qədər əhalisi var idi.Şamaxı həm də bğyük ticarət

mərkəzi idi. Bakıda neft istehsalı getdikcə artırdı.Türk səyyahı Katib Çələbi yazır

ki, Bakı qalasının ətrafında “500-ə qədər quyu vardır ki, bunlardan ağ və qara neft

çıxrılır

Azərbaycan Səfəvi dövlətinin dövlət qurluşu feodal despotik şahlıq

idi.Hakimiyyətdə iri feodallar təmsil olunurdular.Dövlətin başında qeyri-məhdud

115

hakimiyyətə malik olan “Səfəviyyə” dərviş ordeninin şeyxi sayılan şah dururdu. I

Şah İsmayılın dövründə şiəlik rəsmi dövlət dini elan edimişdi. Səfəvi dövlətinin

mərkəzləşmiş daimi ordusu yox idi.Ordu müharibə zamanı ayrı-ayrı qızılbaş

tayfalarından təşkil olnurdu. Bəylərbəyilər qoşuna rəhbərlik edirdilər.Bu qoşunlara

Çərik deyirdilər.Bundan əlavə,qorçulardan ibarət 4500 nəfərlik süvari qvardiya

korpusu şaha xidmət edirdi.

XVII əsrin 70- ci illərində Səfəvi dövləti siyasi-iqtisadi böhran keçirirdi.

Feodal və məmurların özbaşınalığı həddini aşmışdı.Bu da xalqın narazılığına səbəb

olurdu.1571-ci ildə feodal istismarına qarşı Təbriz sənətkarları və şəhər

yoxsullarının böyük üsyanı başladı. Qorxudan Şah məmurları şəhərdən qaçdılar.

Şəhər iki il üsyançıların əlində qaldı. 1573-cü ildə I Təhmasib üsyanı yatıra

bidi.Üsyan rəhbərlərindən 160 nəfəri şəhər meydanında edam edildi .XVII əsrin

70-80-ci illərində Şirvanda,Talışda da feodal zülmü əleyhinə çıxışlar olmuşdu.

XVI əsrin sonlarında Azərbaycan Səfəvi dövləti demək olar ki, tənəzzülə

uğramış-dı. Daxili ziddiyətlər son həddə çatmışdı. Digər tərəfdən Türk Osmanlı

istilaları davam edirdi. Belə bir vaxtda 1587-ci ildə ustaclı və şamlu tayfalarından

olan qızılbaşların Xorasan qrupu Qəzvində 16 yaşlı Abbası hakimiyyətə gətirdilər.

Elə ilk gündən Şah I Abbas (1587-1529) Səfəvilərin əvvəlki qüdrətini qaytarmağa

çalışırdı. O, ilk növbədə əllərində hədsiz var-dövlət və hakimiyyət toplamış

qızılbaş əyanlarının müqavimətini qırmağa başladı.Şah Abbas Səfəvilərin itirilmiş

ərazilərini geri qaytarmaq və mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək məqsədi ilə hərbi

və inzibati islahatlar keçirdi. O,hakimiyyətdə İran ünsürlərini təşkil

edən,teokratiya, şiə ruhaniliyi və oturaq əyanların mövqeyini möhkəmlətdi. Şah

Abbas ona qarşı çıxan tayfalara amansız divan tutdu. Şahın həyata keçirdiyi ilk

tədbirlərdən biri dövlətin maliyyə vəziyyətini yaxşılaşdırmaqdan ibarət oldu. Bu

məqsədlə o, yüksək vəzifəli bütün şəxslərdən peşkəş adı altında xəzinəyə müəyyən

məbləğ verilməsini tələb etdi. Şah Abbas orduya büyük fikir verirdi.O,ingilis hərbi

təlimatçılarının köməyi ilə yeni nizami ordu yaratdı Şah bir şox azərbaycanlı qoşun

116

başçılarını ordudan kənar etdi. Ordu süvarilərdən,tüfəngçilərdən, artilleriyadan və

xüsusi qvardiyadan ibarət idi.

Şah Abbas dövlətin paytaxtını 1598-ci ildə İsfahana köçürdü. Bu isə İran

əyanlarının sarayda və dövlət aparatında nüfuzunun qüvvətlənməsinə səbəb

oldu.Ümumiyyətlə Şah Abbasın islahatları nəticəsində qızılbaş əyanlarının qüdrəti

son dərəcə sarsıldı,mərkəzi hakimiyət son dərəcə qüvvətləndi.Azərbaycan İran

feodallarının təsiri altına düşdü.

XVII əsrin əvvəllərindən başlayaraq Səfəvi-Türkiyə müharibələri yanidən

qızışdı. Hərbi əməliyyatlar fasiləəlrlə 1602-ci ildən 1639-cu ilə qədər davam

etmişdir. 1603-cü ilin yayında Şah Ababs 15 minlik qoşunla Təbrizə tərəf hərəkətə

başlayır.Təbrizdən bir qədər aralı Sufiyan adlanan yerdə baş verən döyüşdə Şah

Abbas Osmanlılar üzərində ilk qələbəsini əldə edərək Təbrizi onlardan təmizləyir.

1603-cü ilin payızında Şah Abbasın qoşunları Naxçıvan və İrəvanı ələ keçirir. O,

bu yerlərin əhalisini İsfahana köçürür. Bununla onun məsədi türkələri ərzaq

təminatından məhrum etmək idi. 1606-cı iln qışında İran qoşunları Qarabağ,

Gəncə, və Tiflisi işğal etmək üçün yürüşə başlayır. Şahın qoçunları Gəncəni iki aya

qədər mühasirədə saxlayırlar. Şəhərdə yarləşən Türk qarnizonu müqavimət

göstərsə də qala divarları lağım və top atəşləri nəticəsində dağılır və qoşun şəhərə

daxil olaraq oranı talan edirlər. Hətta Şah Abbasın əmri ilə şəhər əhalisi 1606-cı

ilində Gəncə çayının sol sahilinə köçürülür. Az sonra Tiflis işğal olunur. Bakı və

Dərbənddə isə əhali türk qarnizonuna qarşı üsyan qaldıraraq onları qovdular. İran

qoşunıları Şamaxını da ələ keçirərək 2000-dən arrıq türk qoşununu məhv etdilər.

(1607-ci il)

Səfəvilərlə Türkiyə arasında baş verən 4 illik müharibə (1603-1607)Azər-

baycanın səfəvilər tərəfindən tutulmasına, bir zülmün digər zülmlə əvəz

olunmasına gətirib çıxardır.

Lakin Osmanlılar hər vasitə ilə yenidən bu torpaqları tutmağa çalışırdılar.

Onlar 1611-1612-ci illərdə yenidən Azərbaycana hücum etdilər və Təbrizi tutdular.

117

Lakin tezliklə ehtiyat edən türk qoşunu Van tərəfə çəkildi. Nəhayət 1612-ci ildə iki

dövlət arasında sülh müqaviləsi bağlansa da, bu müqavilə uzun sürmədi, yenidən

Səfəvi-Osmanlı müharibələri qızışdı. Şah Abasın nəvəsi I Səfinin dövründə (1629-

1642) müharibə hər iki tərəfdən tez-tez davam etdirilirdi. Nəhayət 1639-cu ilin

mayın 17-də Qəsri-Şirində Türkiyə-Səfəvi sülh müqaviləsi imzalandı. Bundan

sonra bir müddət nisbi sakitlik yaranır.Təsərrüffatda, şəhərlərin həyatında dirçəliş

meydana gəlir, bir sıra şəhərlər bərpa olunurlar (Gəncə). Azərbaycan ərazisinin in-

zibati bölgüsü yaradılır və 4 bəylərbəyliyinə bölünür. Bunlar Təbriz, Çuxur-Sədd

(Ermənistan), Qarabağ, və Şirvan bəylərbəylikləri idilər.Ölkənin cənub

vilayətlərinin çoxu Təbrizə aid idi və Azərbaycan bəylərbəyliyi adlanırdı.

I Şah Abbas özünə arxa yaratmaq məqsədilə Azərbaycanın şimal bölgələrinə

yarım köçəri tayfaları köçürürdü. Məsələn, Muğanda çoxlu Şahsevən ailəsi

yerləşdiril-mlşdi.Türk soylu Padarların İranadan Azərbaycana köçürülməsidə

həmin dövrə təsadüf edir. Onlar Şamaxı Şəki və Dəvəçi rayonlarında indi də

yaşayırlar.

Türkiyə işğalçılarının Azərbaycandan qovulması yalnız Şah Abbasın hərbi

əməliyyətlarının nəticəsi deyil, eyni zamanda yerli əhalinin onlara qarşı azadlıq

mübarizəsinin genişlənməsinin də böyük rolu olmuşdur.

1601-ci ildə Qubada ,1602-1603 illərdə Şirvanda , Qarabağda bir sıra xalq

çıxışları olmuşdu.Hətta Türkiyənin özündə də kəndli çıxışları baş vermişdi.Bun-

lardan biri Cəlalilər hərəkatı idi. Bu hərəkat Türkiyədə XVI-cı əsrin 90-cı illərində

başlamış və sonralar Azərbaycan ərazilərinədə yayılmışdı.Cəlalilərin ayrı-ayrı

dəstələri, onlara qoşulmuş şəhər və kənd yoxsulları yerli feodallar üzərinə hücum

edərək onların var dövlətlərini ələ keçiridilər. Müxtəlif tayfalar içərisindən çıxmış

Cəlalili dəstə başçılarından biri Koroğlu idi. Xalq rəvaətinə görə, Səlmas yaxınlı-

ğındakı xaraba qala Koroğlu tərəfindən tikilmişdir. İlk dəfə Koroğlunu tarixi

şəxsiyyət kimi Petruşevski təqdim etmişdir.O, yazırdıki”tarixi Koroğlu

Ermənistanda və Azəbaycanda fəaliyyət göstərirdi”.Koroğlunun silahdaşları Dəli

Həsən, Giziroğlu Mustafa bəy, Kosa Səfər, Tanritanımaz, Abaza Paşa

118

idilər.Koroğlunun tarixi şəxsiyyət olması haqqında o dövrdə yaşamış Əylisli

Zəkəriyyənin “Qeydlərində”, Övliya Çələbiyyənin “Səyahətnaməsində” və başqa

əsrlərdə məlumatlar verilir.

-XVII –ci əsrdə Rusiya, Qafqaz, İran, Orta Asiya ilə iqtisadi və siyasi əlaqə-

lərə mühüm yer verirdi. Rusiya Xəzər sahillərinə və Qafqaza çıxmaq və gələcəkdə

İran -Türkiyə müharibələrinə təsir etmək istəyirdi. Rusiya həmçinin Azərbaycanla

iqtisadi əlaqələrə böyük maraq göstərirdi.

Azərbaycandan Moskvaya tacirlər gedir, eyni zamanda rus tacirləri də bu

yerlərə gələrək ticarətlə məşğul olurdular.Ən çox Şamaxı, Dərbənd və Bakıda

rusların ticarət köşkləri var idi.1688-ci ildə Stepan Razin Xəzər sahillərinə çıxaraq

Bakı əhalisini talan etmişdi.

XVIII –ci əsrin əvəllərində I Pyotrun dövründə Qafqaza dair Rusiyanın xüsusi

planı hazırlanır. O, əsasən Xəzər sahili vilayətləri ələ keçirmək, gələcəkdə cənub

ölkələrinə ekspansiya siyasətini həyata keçirmək üçün Dərbənd, Bakı, Şamaxı,

Rəst kimi şəhərləri ələ keçirməyə çalışırdı.

1700-ci ildən başlayaraq I Pyotr yerlərdəki vəziyyəti öyrənmək üçün Cənubi

Qafqaza öz nümayəndələrini göndərməyə başladı. Rusiya İsveç üzərində qələbədən

dərhal sonra xəzər sahili vilayətlərə yürüşə başladı.1722-ci ilin iyulun 18-də I

Pyotr 274 gəmidən ibarət böyük bir donanma ilə Həştərxandan yürüşə başladı. Rus

qoşunalrı həm quru,həm də dəniz yolu ilə hərəkət edirdilər.Avqustun 15-də rus

qoşınları Dərbəndə yaxınlaşdılar. Şəhərin naibi İmamqulu şəhərin açarını I Pyotra

təqdim edir və rus qoşun-ları Dərbəndə daxil olurlar. 1723-cü ilin iyulun 12-də

Bakı şəhəri tutulur. Dərgahqulu bəy başda olmaqla 700 nəfərlik qarnizon ruslar

tərəfə keçdilər.Beləliklə Dərbənd Bakı, Gilan, Mazandaran, Astrabad zorla

Rusiyaya birləşdirildi. Bunun əvəzində gələcəkdə İrana müdaxilə edən əfqanlara

qarşı müba-rizədə İranlılara kömək etməyi öhdəsinə götürdü.Eyni zamanda Rusiya

İrana ona görə kömək edirdi ki, İran türkiyəni bu yerlərə buraxmasın.

119

Şərqdə öz müstəmləkə siyasətini həyata keçirməyə çalışan İngiltərə və Fransa

Rusi-yanın Qafqazdakı nüfuzunun güclənməsinə hər vasitə ilə mane olurdular.

Bakının tutul-masından istifadə edərək bu ölkələr Türkiyəni Rusiyaya qarşı

müharibəyə qızışdırırdılar. Dağıstan hakimləri olan Hacı Davud və Surxay xan da

Türkiyə ilə Rusiya əleyhinə yaxınlaşmağa başladılar.

1723-cü ilin yazında Ərzurum paşası böyük ordu ilə Gürcüstana daxil olur.

Onlar Tiflisi tuduqdan sonra Gəncə tərəfə hərəkət etdilər.Türklərin Qafqaza yürüşü

Türkiyə ilə Rusiya arasında ziddiyətləri dahada kəskinləşdirdi.Lakin müharibədən

yeni çıxmış Rusiya yeni müharibəyə girməyə cəsarət etmədi.1724-cü il iyulun 12-

də İstanbulda iki dövlət arasında sülh müqaviləsi imzalandı.Sülhə görə Xəzər sahili

vilayətlər istisna olmaqla Azərbaycan torpaqları Türkiyəyə birləşdirildi.

1724-cü ildə Türk qoşunları Cənuba doğru hərəkət edərək Naxçıvan Xoy və

Ordubadı tutdular.1725-ci ildə Təbriz, Ərdəbil Türklər tərəfindən işğal olundu.

Lakin Təbrizi alarkən türklər 20 minə yaxın əsgər tələfatı verdilər.

Türklərin hücumları İran Səfəvi dövlətinin bütün varlığını təhlükə altına

almışdı. Bu ağır günlərdə Türkiyəyə qarşı mübarizəyə Əfşar tayfasından olan

Nadir kimi bir şəxsiyyət meydana çıxır.Türkiyədəki siyasi vəziyyətədən istifadə

edən Nadir (Türkiyədə dövlət çevrilişi nəticəsində Sultan III Əhməd devrilmişdi)

onlara qarşı mübarizəyə başlayır.Eyni zamanda Rusiya da bu məsələdə İrana

rəğbət bəsləyirdi. Nadirqulu əvvəlcə əfqan feodallarını ölkədən qovaraq Herat

şəhərini tutur. Bundan sonra türklərə qarşı mübarizəyə başlayan Nadir, artıq 1730-

cu ildə Həmədan, Təbriz, Marağa və Ərdəbili işğalçılardan təmizləyir.Lakin bu

zaman Xorasanda baş verən qiyamla əlaqədər Nadir ora qayıdır. Bu zaman Şah II

Təhmasib öz nüfuzunu möhkəmləndirmək məqsədilə İrəvan istiqamətində hücuma

keçir, lakin orada biabırcasına məğlub olur. Bundan istifadə edən Türkiyə yünidən

Təbrizi tutur. Bundan qorxan II Təhmasib sülh bağlamağa razı olur.1732-ci ildə

Kirmanşah şəhərində sülh bağlanır. Sülhə görə İrəvan, Gəncə, Tiflis,Şamaxı,Şirvan

və Dağıstan Türkiyəyə verilir. Bu hadisə Nadiri olduqca narazı salır.1732-ci ildə

Nadir Xorasandan qayıdaraq II Təhmasibi taxtdan salır və onun oğlu 8 aylıq Abbas

120

Mirzəni III Abbas adı ilə taxta çaıxarır. Elə bu vaxtdan Nadir faktiki olaraq İran

dövlətini idarə etməyə başlayır.

1734-cü ildə Nadirqulu Azərbaycanın şimal torpaqlarına yürüşə başalyır.

Bunu görən Şamaxı hakimi Surxay xan Dağıstana qaçır və şəhər təslim olur.Şəhər

tamamilə yandırılır.Əhali isə şəhərin 6 km-liyinə köçürülərək burada yeni Şamaxı

salınır.Bir hissə isə Ağsu adlanan yerə köçürülür. Oktayabr da Nadir Gəncəyə

hücum edir.Gəncə çayın suyunu şəhər üzərinə çevirir və qala divarlarını dağıtsa da

şəhəri tam ələ keçirə bilmir.4 aylıq mühasirədən sonra şəhər alındı.Həmin dövrdə

Gürcüstan və İrəvan da türklərdən təmizlənir.

1725-ci ildə Rus çarı I Pyotr öləndən sonra sarayda baş verən çevrilişlər

Rusiyanın daxili və beynəlxalq vəzziyyətini pisləşir. Ordu və donanma xeyli

zəifləyir. Belə bir şəraitdə Rusiyanın Xəzərsahili vailayətlərini öz əllərində sax-

laması mümkün deyildi. Bu vilayətlər üstündə İranla müharibə başlana bilərdi.Ona

görə də 1732-ci ildə bağlanan Rusiya-İran sülhünə görə Kürdən cənuba Xəzər

sahiili vilayətlər yanidən İrana qaytarıldı. Rusiyanın bu sülhü bağlamaqda məqsə-

di, həm də Türkiyə əleyhinə İranla yaxınlaşmaq idi. 1735-ci ildə bağlanan yeni

müqaviləyə əsasən Ruslar Bakı və Dərbəndi də geri qaytardılar. Beləliklə Nadirin

nüfuzu olduqca qüvvətləndi. 1736-cı ilin əvvəlində Nadir qışlamaq üçün Muğana

gedir. Şah III Abbasın qəflətən ölmündən istifadə edən Nadir 1736-cı ilin martında

toplanmış qurultayda özünü şah elan edir. Onun taxt-tacı ələ keçrməsinə narazılıq

edən Ziyadoğluları, Kəbirli, Cavanşir, 32-lər tayfasını Xorasana sürgün edir. Qazax

və Borçalı isə Kartli-Kaxetiyanın tabeliyinə verildi.

Nadir köhnə bəylərbəyliklərini ləğv edərək Azərbaycan adı altında vahid

inzibati bölgü yaratdı. Bölgünün mərkəzi Təbriz, hakimi isə qardaşı İbrahim oldu.

Uzun sürən müharibələr Azərbaycanın iqtisadiyyatına ciddi zərbə vurmuş-du.

Belə bir şəraitdə talan edilmiş şəhər və kəndlərin əhalisi tələb olunan vergiləri

ödəyə bilmədiklərindən, İran xəzinəsi tamam başlamışdı. XVIII əsrin 30-40-cı

illərində zəhmətkeş xalqın maddi vəziyyətinin son dərəcə kəskinləşməsi və sinfi

121

ziddiyyətlərin artması son həddə çatdı. Bu illərdə dəhşətli aclıq və xəstəliklərin

yayılması əhalinin feodallar əleyhinə çıxışlarına gətirib çıxardı.Bir yandan Nadir

şah xəzinəni doldurmaq üçün əhali üzərinə soyğunçu vegilər tətbiq edirdi.

Nadir zülmünə qarşı üsyanlar hələ 1734-cü ildən başlamışdı. Birinci olaraq

Astaranın aclıq şəəkn əhalisi çıxış etdilər.Lakin onların çıxışları amansızlıqla

yatırıldı. 1735-ci ildə Şəki vilayətində Biləcik kəndinin əhalisi üsyan etdi. Onlara

qonşu Çənik,Tala kəndlərinin əhalisi də qoçuldular. Kəndlilər şahın vegi toplayan

məmurlarını qırır, onların keşikçi dəstələrinin üzərinə hücum edirdilər. Nadir şah

fevral ayında ora böyük cəza dəstəsi göndərir.Qanlı döyüşlərdən sonra Car və Tala

cammatı silahı yerə qoymağa məcbur oldular.Eyni zamanda Biləcik və Cəniklilər

də məğlub oldular.

1738-ci ildə Qarabağ,Şəki ,Şirvan və Balakəndə də kəndli üsyanları baş

vermişdi.Nadirin Hindistan səfərində olmasından istifadə edən Car camaatı

yenidən silaha sarıldılar.Hətta onlar üzərinə qoşun yeridən şahın qardaşı İbarahimi

məğlub etdilər.

XVIII əsrin 40-cı illərində xalq hərəkatı daha geniş vüsət aldı.1743-cü ildə

Şirvanda Nadir zülmünə qarşı üsyan qalxdı.Belə bir tarixi şəraitdə guya Səfəvilər

nəslindən olan yalançı Sam Mirzələr meydana şıxırlar. Nadir zülmündən cana

doyan əhali qurtuluşu Sam Mirzədə görürdülər və ona görə də onu rəğbətlə

qarşılayırlar. Lakin Sam Mirzələrin hamısı məğlub oldular. Bütün bu siyasi

hadisələrdən Türkiyə öz xeyrinə istifadə etməyə çalışırdı. 1743-44-cü illərdə

Şirvan, Şəki, Təbriz, Xoy və Səlmasda yeni üsyanlar baş verdi. Şəkidə baş verən

mübarizə daha kəskin xarakter aldı .Üsyanın baş verməsinə əsas səbəb Şəki hakimi

Məlik Nəcəfin özbaşınalığı olmuşdu. O, xalqa əzab verir, vegiləri üçqat toplayaraq

özü mənimsəyirdi.Hələ 1741-ci ildə səbri tükənmiş Şəki əhalisi Nadir şaha şikayət

etmişdi.Ona görə də Nadir Məlik Nəcəfin işlərinə nəzarət etmək üçün Şəki

əhalisindən vəkil seçməyi göstəriş verir.Əhali Hacı Çələbini Vəkil seçir.O, vəkil

seçiləndən sonra açıqcasına Məlik Nəcəfin işlərinə qarışır,onun əleyhinə çıxırdı.

Məlik Nəcəf Hacı Çələbidən narazı idi və onu şahın qarşısında təqsirləndirmək

122

üçün fürsət axtarırdı.O,şaha xəbər göndərir ki,guya Hacı Çələbi “Şahın əmrlərinə

tabe olmur ,xalqı da onları icra etməyə qoymur”.Qəzəblənmiş Şah Hacı Çələbini

hüzuruna çağırır və edam olunmasını əmr edir. Hacı Çələib kəndir boğazında

özünü mərdliklə və dəyanətlə apraraq, Məlik Nəcəfin işləkləri haqqında ərz edir.

Bunda sonra şah onu azad edir. Tarixçi Kərim Ağa Fatehin yazdığına görə,bu

hadisədən bir az keçmiş şah öz yaxın adamlarına deyir: “Mənim hüzurumda bir

kəsin nəfəs çəkəmyə həddi olmadığı halda bu Şəkili Çələbidə nə cürət varmış ki,

boğazında kəndir cəsarət edib bu ərzləri mənə söylədi və məlikdən mənə şikayət

etdi. Gğrərsiniz, o bir xəta edəcəkdir, mən öz zənnimdə heç vaxt yanılmamışam”.

Bir qədər keçmiş Məlik Nəcəf Çələbidən yenə şikayət edir. Şah Çələbinin

üzərinə 100 tümən cərimə kəsir. Lakin Çələbi bu cəriməni verməkdən boyun

qaçırır. Qəzəblənən Şah Çələbini yenidən hüzuruna çağırır. Çələbi bundan da

boyun qaçırır. Səhəri gün Çələbi öz adamlarını başına yığaraq üsyan edir və Məlik

Nəcəfi öldürür.O,özünü Şəki xanıl elan edir. O,uzun müddətlik ərzaq və sursat

ehtiyatı görərək, bütün şəhər əhalisini Şəkinin 8 km-də yerləşən qədim və

möhkəm “Gələsən-Görəsən “qalasına köçürür. 1744-cü ilin noyabrnda Nadir şahın

qoşunu Şəki üzərinə yürüşə başlayır. Lakin qoşun “Gələsən –Görəsən”də ciddi

müqavimətə rast gələrək Bərdə tərəfə çəkilr.1745-ni ilin fevralında şah qoşunları

yenidən Şəki üzərinə hücuma keçirlər, lakin Şəki əhalisi inadla müqavimət

göstərdi. Bu vaxt Türkiyə ilə münasibətlərin kəskinləşməsi üzündən Nadir şah

Şəkidə bir qarnizon qoyaraq Türkiyə sərhəddinə gedir.1745-ci ilin ortalarında

Türkiyə-İran müharibələri yenidən qızışdı. “Gələsən –Görəsən”qalası demək

olarki, 2 ilə yaxın mühasirədə qaldı.Qalada demək olar ki,ərzaq ehtiyatı qurtarmaq

üzrə idi. Odur ki, Hacı Çələbi vəkil vəzifəsində qalmaqla, Nadir şahın

hakimiyyətini tanımağa məcbur olur.

Aramsız ara müharibələri nəticəsində gərgin iqtisadi vəziyyət, sinfi mübarizə

nəticə etibarilə Nadir şahın dövlətinin süqutuna səbəb oldu.1747 ci il iyunun 20-də

sui-qəsd nəticəsində Nadir şah öldürüldü.Onun silah gücünə yaratdığı dövlət

tamamilə dağldı.İran dövlətini yünidən ara müharibələri bürüdü.

123

X MÖVZU

Azərbaycan xanlıqlar dövründə

Plan

1. Xanlıqların daxili siyasəti. Dövlət quruluşu

2. Ölkənin dövlət birliyi uğrunda mübarizə

3. Xanlıqların xarici siyasəti

4. Qacar basqınlarına qarşı qəhrəmanlıq mübarizəsi

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan tarixi.VII cilddə,III cild,Bakı,2008, səh.404-460.

2. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.Bakı,1989,səh.57-59.

3. Əhmədbəy Cavanşir. Qarabağ xanlığlnın 1747-1806-cı illərdə siyasi vəziy-

yətinə

dair. Qarabağnamələr. Bakı 1989,səh.157-174.

4. Kərim Ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi.Bakı.1959.

5. Mirzə Camal Cavanşir. Qarabağ tarixi. Qarabağnamələr.

Bakı, 1989. səh. 110-129

6. Axundov N. Qarabağ salnamələri. Bakı,1989.səh 7-214.

124

7.Dəlili N. Azərbaycanın cənub xanlıqları XVIII əsrin iknci yarısında. Bakı,

1979, səh.29-105.

XVIII əsrin ikinci yarısı Azərbaycan tarixinin mühüm dövrlərindən biridir.

Özünəməxsus xüsusiyyətləri olan bu dövr müstəqil və yarımmüstəqil dövlət qu-

rumlarının –xanlıqların tarixindən ibarətdir. Azərbaycan ərazisində xanlıqlar

başlıca olaraq İran hökmranlığı ilə mübarizədə yarandığından onların meydana

gəlməsinin sosial-iqtisadi şərtləri ümumi xarakter daşıyırdı. Lakin xanlıqların

yaranması formaca bir-birindən fərqlənirdi.

Bu dövrdə Azərbaycanda feodal pərakəndəliyi hökm sürürdü, vahid siyasi və

iqtisadi mərkəz yox idi. Təsərrüfatda, iqtisadiyyatda natural təssərüfat üstünlük

təşkil edirdi. Ayrı-ayrı xan, sultan, məlik və bəylər öz müstəqilliyini qorumağa

çalışır, öz mənafeləri naminə ölkəni pərakəndə vəziyyətdə saxlamaq

iatəyirdilər.Belə feodallar eyni zamanda xanlıqları birləşdirərək vahid bir dövlət

yaratmaq siyasəti yürüdənlərə qarşı çıxırdılar.

XVIII əsrin ortalarında İranda feodal ara müharibələri genişlənir.

Azərbaycanda isə demək olar ki, hər bir şəhər ətrafında müstəqil və yarımmüstəqil

feodal dövlətləri-xanlıqlar meydana gəlirdi.

Xanlıqların əmələ gəlməsinin əsas səbəbləri aşağıdakılardan ibarətdir:

-Ölkənin ayrı-ayrı vilayətləri arasında sabit iqtisadi əlaqələrin olmaması;

-natural təsərrüfatın hökm sürməsi;

-Ayrı-ayrı feodalların bu və ya digər ərazi üzərində öz hakimiyyətini qurmaq

cəhdləri;

-mərkəzi hakimiyyətin olmaması.

Azərbaycan ərazisındə ilk müstəqil xanlıqların yaranması XVIII əsrin 40-

cı illərinə aiddir. Əgər onlardan bəzisi Nadir şahın ölmündən sonra onun yaratdığı

125

dövlətin süqutundan sonra meydana gəlmişdirsə, bəziləri hələ Nadir şahın

hökmranlağı dövründə İran əleyhinə mübarizə nəticəsində formalaşmağa

başlamıışdı. Xanlıqların bəzisi isə öz başlanğıcını hələ Səfəvilər dövlətinin

tərkibində yarımmüstəqil inzibati varlıq kimi mövcud olduğu dövrdən götürür.

Məsələn, XVII əsrin sonlarından Quba və Talış xanlıqları yarımmüstəqil formada

Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə mövcud olmuşdular.

Nadir Şahın ölümündən sonra (1747) isə Azərbaycanda daha müstəqil və

siyasi cəhətdən güclü xanlıqlar meydana çıxdı: Araz çayı ilə Kür çayı arasında

Qarabağ xanlığı, Zəngəzur sıra dağlarından Araz vadisinə qədər uzanan ərazilərdə

Naxçıvan xanlığı, Murovdağ silsiləsindən Kür çayına qədər Gəncə xanlığı, Şirvan

düzənliyində isə Şamaxı xanlığı öz varlığını saxlayırdı. Abşeron yarımadasında

Bakı xanlığı, Azərbaycanın şimal-şərqində Quba xanlığı, Dərbənd xanlığı, Bakı

xanlığından cənuba Salyan xanlığı, Kür ilə Arazın qovuşuğuna bitişmiş torpaqlarda

Cavad xanlığı, Xəzərin cənub-qərb sahilində Talış (Lənkəran) xanlığı yaranmışdı.

İndiki Ermənistan ərazilərinin şərqində İrəvan xanlığı fəaliyyət göstərirdi.

Azərbaycanın Araz çayından cənuba olan torpaqlarda da xanlıqlar

yaranmışdı. və bunlar öz müsdəqillikləri uğrunda İran feodallarına qarşı mübarizə

aparır-dılar. Bunlardan Təbriz, Urmiya, Xoy, Qaradağ, Sərab, Marağa, Maku

xanlıqlarını göstərə bilərik. Ümumilikdə 18-ə qədər – şimallı-cənublu xanlıq

fəaliyyət gös-tərmişdir.

Bunlardan əlavə daha kiçik ərazilərə malik və əksər vaxtlarda tabeçiliyində

olan məliklik və sultanlıqlar da yaranmışdı. Məsələn Qarabağda “xəmsə”adlanan

beş məliklik-Vərəndə, Çiləbörd, Gülüstan, Dizaq, Xaçın fəaliyyət göstərirdi və bu

məlik-liklərin əksəriyyəti Qarabağ xanlığından asılı idilər.

Qutqaşen, Qəbələ, Ərəş, İlusu sultanlıqları Şəki, xanlığından, Qazax və

Şəm-şəddin sultanlıqları bəzi vaxtlarda Gəncə və İrəvan xanlıqlarından asılı

vəziyyətdə olurdular.

126

Adını göstərdiyimiz bu xanlıqlardan bəziləri Azərbaycanın siyasi həyatında

əhəmiyyətli rol oynamış,bəziləri isə Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi

uğrunda uzun müddət mübarizə aparmışlar.Bunlardan Şəki,Qarabağ və Quba

xanlıqlarını misal gətirə bilərik.

Şəki xanlığı

Şəki xanlığının banisi Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimlərindən olan

Hacı Çələbi xan olmuşdur.O, hələ Nadir şahın sağlığından Şəkini müstəqilləşdirə

bilmişdi. Onun dövründə Xanlıq güclü siyasi qüvvəyə çevrildi. Qəbələ və

Qutqaşen sultanlıqları Hacı Çələbinin (1747-1755) hakimiyyətini tanımağa

məcbur oldular. Hacı Çələbi Gəncə və Qarabağ xanlıqlarını özünə tabe etmək

uğrunda uzun müddət mübarizə aparmışdı. O,1748-ci ildə Qarabağ torpaqlarına

yürüş edərək bir sıra torpaqları ələ keçirmiş və bir aydan artıq Bayat qalasını

mühasirədə saxlasa da tezliklə geri çəkilmişdi.

Şəki xanlığının getdikcə qüdrətinin artması, onun Gəncə və Qərb torpaqları

uğrunda mübarizəsi, Azərbaycanın digər xanlarının və Kartli-Kaxetiya çarlığının

ciddi narahatlığına səbəb olmuşdu.Gürcü çarı Teymuraz Gəncə və Qarabağı

tutmağa çalışırdı. Hətta bu məqsədlə O, Dağıstan hakimlərinə müraciət etmiş və

rədd cavabı almışdı.

1751-ci ildə Teymuraz və oğlu II İrakli Alazan çayını keçərək Şəki xanlığının

ərazisinə daxil oldu. Fevral ayında gürcülər Car torpağında Hacı Çələbi ilə qarşı-

laşdılar. XVIII əsr Gürcü xronikasında bu yürüş barəsində deyilir: “1751-ci ildə çar

Teymuraz və oğlu İrakli Hacı Çələbi ilə vuruşmaqdan ötrü Cara getdilər. Onların

çoxlu qoşunu olmasına baxmayaraq, fevralda məğlub oldular”

1752-ci ildə Gürcü çarları Gəncə xanlığını ələ keçirməyi qərara aldılar.Onlar

Hacı Çələbiyə qarşı Azərbaycan xanlarından Şahverdi xanı (Gəncə) Heydərqulu

xanı (Naxçıvan) və Pənahəli xanı (Qarabağ) öz tərəfinə çəkərək itifaqa girdi.

127

1752-ci il martın 21-də müttəfiqlər müşavirə üçün Gəncə yaxınlığında

düşərgəyə toplaşdılar. Lakin Gürcü çarı qəflətən onları əsir alaraq Gürcüstana

apardı.

Bunu görən Hacı Çələbi xan Kür çayını keşərək Gəncəyə doğru hərəkət

edir.O,İraklinin qoşunlarını Ağstafa çayına qədər təqib edərək güclü zərbə

endirir.Düşmən 400 nəfər itki verərək Gürcüstanın içərlərinə çəkilirlər.Hacı Çələbi

Qazax və Borçalı ərazilərini tutaraq oğlu Ağakişi bəyi hakim təyin edir.

1755-ci ildə Hacı Çələbi böyük silahlı qüvvə ilə Şirvana yürüş edərək Ağsu

qalasını mühasirəyə alır. Qubalı Hüseynəli xan Şamaxı xanının köməyinə gəilr.

Birləşmiş qoşun Hacı Çələbini məğlub edirlər . O,çoxlu itki verərək geri

çəkilidi .Hacı Çələbi 1755-ci ildə vəfat edir.Hakimiyyətə onun oğlu Ağakişi xan

keçir. Lakin çox çəkmir ki,o qayınatası Qazıqumux hakimi Məhəmməd xan

tərəfindən öldürülür. Məhəmməd xan Şəkini tutur və qarət edir. Onun Şəkidə

hakimliyi 40 gün çəkir.Hacı Çələbinin nəvəsi Hüseyn xan Quba xanının köməyi ilə

Şəkidən işğalçıları qovaraq özünü xan elan edir.1768-ci ildə ittifaqa girən Şəki və

Quba xanları Şamaxı xanlığına hücum edərək, oranı öz aralarında bölüşdürdülər.

Bir qədər sonra Şəki xanlarının qohumları arasında mübarizə başlayır.Şəki

xanlığı olduqca zəifləyir.1779-cu ildə Hüseyn xan öldürüldükdən sonra hakimiy-

yəti Əbdülqədir ələ keçirir.Lakin o da hakimiyyətdə çox qala bilmir.Qarabağa

qaçmış Hüseyn xanın oğlu Məhəmmədhəsən xan İbarahim xanın köməyini alaraq

Şəkiyə gəlir.Əbdülqədir isə Qubaya qaçır.Hakimyyəti Məhəmmədəhsən xan ələ

keçirir 1781-1795).Ondan sonra isə Səlim xan hakimiyyətə gəlir.O,1805-ci il

mayın 21-də Şəki xanlığının Rusiyaya qatılması müqaviləsini imzaladı və beləliklə

Şəki xanlığı ləğv edildi.

Qarabağ xanlığı

Əsası Pənah Əli xan (1748-1763)tərəfindən qoyulmuş Qarabağ xanlığı XVIII

əsrin 2-ci yarısında xeyli qüvvətlənmişdi.Pənah Əli xan Qarabağda köçəri həyat

128

keçirən Cavanşirlər tayfasına məxsus olan Sarıcalı kəndindən idi.O,gəncliyində

qardaşı Behbudəli bəylə Nadir şahın yanında qulluq edirdi.

Lakin 1738-ci ildə qardaşı edam edildikdən sonra Pənahəli müəyyən müddət

Zəngəzurda gizlənir, tərəfdarlar toplayaraq Gəncə,Naxçıvan və Şəkiyə basqınlr

edirdi.Nadir şahın ölmündən sonra O,Qarabağda öz hakimiyyətini qura-raq, Ca-

vanşirlər,otuzikilər tayfasını ğz ətrafında cəmləyərək 20 minlik heyyəti toplayır.

Pənah Əli xan İran və ona düşmən olan yerli feodallardan qorunmaq üçün

Kəbirli mahalında Bayat qalasını tikdirir (1748-ci il).Xan bütün ailəsini və əyanları

bu qalaya köçürür.Habelə Təbriz və Ərdəbildən çoxlu sənətkarlar da burada yerləş-

dirildi.

Qarabağ xanlığının artmaqda olan qüdrətini görən Şirvan və Şəki hakimləri,

habelə erməni məlikləri Pənahəli xana qarşı ittifaq yaradırlar.Şəki xanı Hacı Çələbi

və onun müttəfiqləri xeyli qüvvə ilə 1848-ci ildə hücum edərək Bayat qalasını

mühasirəyə alırlar. Bir aydan çox davam edən mühasirə heç bir nəticə vermədi.

Müttəfiqlər çoxlu itki verərək geri şəkildilər. Pənahəli xan gələcəkdə öz düşmən-

lərinə qarşı dura bilmək üçün Ağdam yaxınlığında Şahbulaq qalasını da tikdirir.

Pənahəli xan İrandakı siyasi vəzuyyətdən istifadə edərək Gəncə, İrəvan,

Naxçıvan və Ərdəbil xanlıqlarını ələ keçirmıəyi qərara alır. Qısa müddət ərzində

O, həmin xanlıqlarda bəzilərini (Ərdəbil) zor ilə tabe etmiş, digərlərini isə ittifaq

bağlamağa məcbur edərək öz vassalına çevirmişdi.

Bu vaxt İranda hakimiyyət iddiasında olan Məhəmməd Həsən Qacar Qara-

bağda hücum edir. (1751-ci ildə ).Pənahəli İrandan təhlükə olduğunu bilərək

1750-ci ildən Şuşa qala şəhərini tikdirir. Əvvəllər bu qala Pənahabad adlanırdı. Qa-

la 1757-ci ildə tikilib başa çatmışdı. Şuşa tezliklə böyüyərək xanlığın mərkəzinə

çevrilir. Qacar yeni tikilməkdə olan qalanın ətrafında Topxana meşəsində düşərgə

salır. 1aya qədər orada qalmasına baxmayaraq heç qalaya yaxınlaşa bilmir.O, tez-

liklə geri qayıdır.

129

1760-cı ildə Urmiya hakimi Fətəli Xan Əfşar böyük qüvvə ilə Qarabağa hü-

cum edir. Demək olar ki, Şuşa 6 ay mühasirədə qalır. Lakin Pənahəli xan oğlunu

girov verməklə mühaisrədən azad olur.

1763-cü ildə Pənahəlinin vəfatından sonra oğlu İbrahim Xəlil xan hakimiyyətə

keçir.(1763-1806). Onun dövründə xanlıq daha da qüvvətlənir. Bu xanlığın hökmü

Qaradağ ,Ərdəbil, Naxçıvan və Gəncə ərazilərində işlənirdi. İbrahim Xəlil xan

Şəki, Car Balakən əhalisi ilə ittifaqda idi. Onun dövründə Qarabağ xanlığının Ru-

siya və Gürcüstan ilə əlaqələri genişlənirdi. Bu əlaqələrin yaranmasında görkəmli

Azərbaycan şairi M.P.Vaqifin böyük rolu olmuşdur.

1806-cı ildə Pənahəli xan ailəsi ilə birlikdə öz çadrında rus zabiti Lisaneviç

tərəfindən gülləboran edilmişdir. Xanlıq faktiki olaraq 1805-ci ildən Rusiyanın

himayəsinə keçmiş,formal olsada 1826-cı ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir.

Quba xanlığı.

Quba xanlığının banisi Hüseynəli xan (1726-1758) hələ 1726-cı ildə Rus haki-

miyyəti tərəfindən bu vəzifəyə təqdim olunmuş və Rus çarı onu Quba xanı təyin

et-mişdi. Hüseynəli xan sonralar Gülhan, Altıpara, Doqquzpara icmalarını öz

mülk-lərinə birləşdirmişdi. Hüseynəli xan xarici siyasətdə Rusiyaya meyl edirdi.

Lakin zahirən Nadir şaha itaətini bildirdi. Nadir şahdan sonra O, müstəqil hakim

oldu. O,Salyan və Rudları Quba xanlığına billəşdirdi.

Onun oğlu Fətəli xanın dövründə (1758-1789) Quba xanlıığının mövqeyi daha

da mökəmləndi. Fətəli xan öz dövrünün görkəmli dövlət xadimi idi.A.Bakıxanov

onun haqqında yazırdı: “Fətəli xan tədbirli, mərhəmətli, əzmində sabitqədəm,

məmləkəti idarə etmək işlərində mahir bir adam idi.”

Fətəli xan mərkəzi hakimiyyəti möhəkəmləndirmək məqsədilə mahal

naiblərinin hakimiyyətini məhdudlaşdırdı, vergi toplanmasını nizama saldı, xəzinə-

nin gəlirini artırdı.

130

Fətəli xan hərbi işə ciddi yanaşırdı,onun xeyli qoşunu var idi.O,qonşu

xanlıqların torpaqlarını ilhaq etmək yolu ilə öz ərazilərini genişləndirmək istəyirdi.

Fətəli xanın bu siyasəti geniş miqyas aldı və şimali-şərqi Azərbaycan torpaqlarının

birləşdirilməsi ilə nəticələndi.

1757-ci ildə Salyan xanlığı qubalıların hücumuna məruz qaldı və tutularaq

Quba xanlığına birləşdirildi.1759-cu ildə Fətəli xan bir sıra şimali Qafqaz

hakimləri ilə birləşərək Dərbənd xanlığına yürüş etdi.Çox çəkmədi onlar Dərbəndə

daxil oldular və Dərbənd xanı Narinqalaya çəkildi.Az sonra Fətəli xan danışıqlar

adı ilə Məhəmməd Hüseyn xanı öz düşərgəsinə dəvət edir və həbsə alaraq gözlərini

çıxartdırır.

Dərbənddən sonra Fətəli xan Baki xanlığını birləşdirmək siyasəti yüritməyə

baçladı.O,Bakı xanlığı üzərində öz təsirini gücləndirmək üçün “nigah

diplomatiyasından”istifadə etdi. O,Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzəyə vəd etdiyi

bacısı Xədicə Bikəni Bakı xanı Məlik Məhəmmədə ərə verdi.Ağıllı Xədicə Bikə

ərinin bütün işlərinə fəal müdaxilə etməyə başladı və nəticədə Bakı xanlığı Quba-

dan asılı vəziyyətə düşdü.

Fətəli xanın xarici siyasətində əsas yerlərdən birini Şamaxı xanlığının Qubaya

birləşdirilməsi məsələsi tuturdu. 1768-ci ildə Fətəli xanın qoşunu Şamaxıya

hücuma keçdi. Eyni vaxtda Fətəli xanın müttəfiqi Şəki xanı da Şamaxıya hücum

etdi.Şamaxılılar məğlub oldu və birləşmiş qoşun Şamaxıya daxil oldular.İşğaldan

sonra Şamaxı xanlığının az hissəsi Şəki xanlığlna, qalan hisəsi isə Quba xanlığına

birləşdirildi. Lakin çax çəkmir ki, şəki xanı Hüseyn xanla ittifaq pozulur və Fətəli

xan Şəkiyə düşən torpaqları da Quba xanlığına tabe edir.

Bu zaman gözləri kor edilib Şamaxıdan qovulan Ağası xan Qarabağın

Kotevan düzündə yerləşərək Fətəli xana qarşı müttəfiqlər toplayır.O,Avar hakimi

Nütsal xanı və Şəki xanı Hüseyn xanı öz ətrafında birləşdirir. 1744cü ildə

mütəffiqlər Şamaxıya hücum etdilər. Qəflətən yaxalanan Fətəli xan məğlub olaraq

geri çəkilr, Lakin sonralar öz qüvvələrini cəmləşdirən Fətəli xan yenidən Şamaxını

131

ələ keçirir.1768-ci ildə Cavad xanlığı da Quba xanlığından asılı vəziyyətə

salınır.1780-ci illərdə Fətəli xan dəfələrlə Qarabağ xanlığı üzərinə yürüş etsə də bu

yürüşlər uğursuz oldu. O,1784-cü ildə Azərbaycanın cənub xanlıqlarına hücum

edir. O, Ərdəbil və Meşini tutsada burada möhkəmlənə bilmədi.1785-ci ildə Fətəli

xan Şəki xanlığını özünə tabe etdi. Talış və Dağıstanın bir sıra torpaqları da ondan

asılı vəziyyətə düşdülər. 1788-ci ildə Fətəli xan Gəncəyə daxil olur. Lakin 1789-cu

ilin martında Fətəli xan qəflətən vəfat edir və onun Azərbaycan torpaqlarını

birləşdirmək siyasəti yarımçıq qalır.

Onun oğlu Əhməd xan (1789-1791) atasının nailiyyətlərini möhkəmləndirə

bilmir.Onun qardaşı Şeyx Əli dövründə (1791-1810) xanlığın qüdrəti daha da

zəifləyir və Şəki, Bakı, Şamaxı xanlıqları Qubanın asılılığından çıxırlar.

Gəncə xanlığı

Bu xanlıq Gəncə bəylərbəyliyi əsasında yaranmışdı. Bu bəylərbəylik irsi

olaraq XVII əsrdən Qacarlar tayfasının Ziyadoğlular tərəfindən idarəolunmuşdur.

Gəncə istər Hərbi-siyasi, istərsədə iqtisadi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir-

di.

Gəncə xanlığının əsasını II Şahverdi (1747-1760) qoymuşdur. Onun hakimiy-

yəti dövründə qonşu dövlətlər –Qarabağ xanlığı və Kartli-Kaxetiya çarları buraya

hücumlar etmişdir. Hətta bir müddət Gəncə Kartli çarlarından asılı vəziyyətə

düşmüşdür. II Şahverdinin oğlu Məhəmmədhəsən xanın dövründə (1760-1780)

Gəncə Gürcü çarlarının asılığından qurtarır. Lakin 1780-ci ildə Məhəmməd Həsən

xan öz qardaşı Məhəmməd tərəfindən öldürülür. Bu vəziyyətdən istifadəedən

Qarabağ xanı İbrahim Xəlil xan və Gürcü çarı II İrakli yenidən Gəncəyə hücum

edərək şəhəri alırlar. Şəhərə Qarabağ nümayəndəsi Həzrətqulu bəy və gürcü nüma-

yəndəsi Keyxosrov Andronikşvili hakim təyin edilirlər.Bu vəziyyətdən zərər çəkən

132

aşağı xalq kütlələri tezliklə işğalçılara qarşı mübarizəyə başlayırlar. 1783-cü ildə

başlanan həmin hərəkəta Ziyadoğullar nəslindən olan Hacı bəy başçılıq edirdi.

Bu üsyana Qarabağ xanı İbarahimxəlil xan da kömək edirdi, çünki

O,gürcülərin buradan qovulmasını istəyirdi. Lakin üsyançılar hər iki işğalçını

Gəncədən qovurlar. Hacı bəy 1783-cü ilə qədər xanlığı idarə edir.Bu vaxt Şuşada

əsirlikdə olan Ziyadoğlu nəslindən olan Rəhim bəy (1785-86)Gəncəyə qaçır və

hakimiyəti ələ keçirir. Lakin Qarabağ və Gürcü hakimləri yenidən Gəncənin işlə-

rinə qarışmağa başlayırlar. Nəticədə Ziyadoğlu nəslinin görkəmli nümayəndəsi

Cavad xan (1786-1804)hakimiyyətə keçir.O,əvvəllər Gürcü çarlarından asılı olsa-

da,1795-ci ildən bu asılılığa son qoyur.

Cavad xan 1804-cü il yanvarın 3-də Rus qoşunlarına qarşı mübarizədə həlak

olmuş və bununla Gəncə xanlığı süqut etmişdir.

Azərbaycanın cənub xanlıqları:

-Bu xanlıqlardan biri Qaradağ xanlığı olmuşdur.Onun əsasını qoyan Kazım

xan (1748-1752) qonşu feodal hakimlərlə münasibətdə ehtiyatlı siyasət yeridir,

xanlığın daxili işlərini qaydaya salırdı. Xanlığın mərkəzi Əhər şəhəri olmuşdur. Bu

xanlıq 1782-ci ildə Qarabağ və Xoy xanlıqları tərəfindən işğal edildi və bundan

sonra xanlıq öz müstəqilliyini itirdi.

-Təbriz xanlığının banisi Dünbuli tayfasından olan Nəcəfqulu xan (1745-

1780) olmuşdur. Bu xanlıq müəyyən vaxt ərzində Urmiya feodallarından asılı

vəziyyətdə olmuşdur.Lakin 1763-cü ildə Təbriz xanlığı tam müstəqillik əldə edir.

-Marağa xanlığının əsasını Əliqulu xan Müqəddəm qoymuşdur. (1747-

1750).elə bir əhmiyyət kəsb etməyən bu xanlıq Qacar hakimiyyətinə qədər müstə-

qil fəaliyyət göstərmişdir.

-Ərdəbil xanlığının banisi Şahsevən tayfasından Nəzərəli xan (1747-

1783)olmuşdur.O,xarici siyasətdə Qarabağ və Talış xanlığı ilə əlaqələrə üstünlük

verirdi.Ərdəbil xanlığı Kərim xan Zəndə qarşı mübarizə aparmışdır.

133

-Güclü xanlıqlarından biri olan Urmiya xanlığının əsası Fətəli xan Əfşar

(1747-1763) tərəfindən qoyulmuşdur. Fətəli xan Cənubi Azərbaycanda xeyli ərazi

tuta bilmişdi.O,1763-cü ildə Kərim xan Zənd tərəfindən öldürüldükdən sonra

xanlıq öz əvvəlki əhəmiyyətini itirir.

-Xoy xanlığının ilk hakimi Şahbaz xan (1747-1763) olmuşdur. Mülayim

siyasət yeridən Şahbaz xan Urmiya hakimi Fətəli xan Əfşarla dostluq siyasəti

yürüdürdü.O,da Zənd tərəfindən məğlub edilmişdir.

-Maku xanlığı Bayat tayfasının başçısı Nadir şahın sərkərdəsi olmuş Əhməd

sultan (1747-1778) tərəfindən yaradılmışdır. Xanlığın mərkəzi Maku şəhəri idi.

Xanlıq öz ətrafında 30 kənd birləşdirdi.

-Sərab xanlığının əsası Şəqaqi tayfasının başçısı Əli xan (1747-1786) tə-

rəfindən qoyulmuşdur.O, Məhəmməd Həsən Qacara qarşı mübarizə aparmış-dır.

Sonralar Kərim xan Zəndin nominal hakimiyyətini qəbul etmişdir.

Yuxarıda aslarını çəkdiyimiz cənub xanlıqları demək olar ki, Azərbaycanın

siyasi həyatında o qədər də əhəmiyyətli rol oynamamış, tezliklə mübarizələrdə

tarix səhnəsindən çəkilb getmişlər.

İranda baş vermiş feodal ara mühartibələrində mənşə etibarıilə türk –qızılbaş

olan Qacar sülaləsi qələbə qazandı. Sülalənin banisi ağa Məhəmməd xan Qacar

XVIII əsrin 80-ci illərinin ortalarında İranın başlıca əyalətlərini (Xorasan istisna

olmaqla) işğal edərək Tehranı özünə paytaxt etdi. O,1793-cü ildə Azərbaycan

xanlarına tabe olmaq haqqında fərmanlar göndərdi. Lakin onun bu fərmanları

Azərbaycan xanlarını qorxutmadı. Qarabağ, Lənkəran, xanları, Kartli çarı II İrakli,

İrəvan xanı Məhəmməd Qacarın gələcək hücumlarının qarşısını almaq üçün

tədbirlər həyata keçirdilər.Hətta İbrahimxəlil xan Araz çayı üzərindəki Xudafərin

körpüsünü dağıtmağı əmr etdi.

1794-cü ildə Ağa Məhəmməd xan Qacar Qarabağa 8 minlik qoşun göndərir.

Lakin qoşun Əsgəran qalası yaxınlığında məğlub olub geri çəkildi. Dərbənd,

134

Gəncə və Şəki xanlarının itaət etməyə hazır olduqlarını görən Məhəmməd Qacar

yeni yürüşlərə həvəsləndi. Həm də bəzi Azərbaycan xanlarının Rusiyaya meyl

etməsi Qacarı Azərbaycana yürüş etməyə tələsdirdi.

Qacar qoşunlarına 3 istiqamətdə-Lənkəran, İrəvan və Şuşa istiqamətində yü-

rüş etməyi əmr etdi.

Qacar xan özü Şuşa üzərinə yürüşə başladı. İrəvana doöru hərəkət edən İran

qoşunları (sərbazlar ) Naxçıvan qalası yaxınlığında ciddi müqavimətə rast

gəldilər.Qacar şah buradan İrəvana doğru hərəkət edərək qalanı alır.

Ağa Məhəmmədin özünün başçılıq etdiyi əsas qoşun 1795-ci ilin yayında

Şuşa qalasını mühasirəyə aldı. Lakin qala möhkəm müdafiə olunurdu . Hətta qala

müdafiəçiləri bir neçə dəfə qaladan çıxaraq düşmənə ciddi zərbə endirdilər.Şuşanın

mühasirəsi bir aydan artıq davam etdi. Düz 33 gündən sonra işğalçılar Şuşanın

mühasirəsindən əl çəkib Tiflis istiqamətində irəliləməyə başladılar. Sentyabr

ayında onlar Tiflisi qarət etdilər. Bu yürüşdə Ağa Məhəmməd şahı Cavad xan da

müşaiyət etmişdir.

Bundan sonra Ağa Məhəmməd şah qışlamaq üçün Muğana gedir və oradan

yenidən Azərbaycan xanlarına və Dağıstan hakimlərinə hədə qorxu dolu məktublar

göndərir. Bu zaman Azərbaycanın bir sıra xanları kömək üçün Rusiyaya müraciət

edirlər . Bu müraciətlər rus qoşunlarının Ön Qafqaza hərbi yürüşünə səbəb

oldu.1796-cı il aprelin 18 –də Zubovun başçılığı altında 30 minlik Rus qoşununun

Azərbaycana yürüşü başladı. Bunu görən İran şahı tələsik Arazın o tayına çəkildi.

Həmin ildə o,özünü İran şahı elan etdi.

Rus qoşunları Dərbəndə yaxınlaşırlar .Quba xanı Şeyx Əli Azərbaycan

xanlarına Dərbəndə kömək etməyə dair müraciət etsə də bu müraciətə Bakı

xanından savayı heç kəs cavab vermədi. Dərbən də baş vermiş ixtişaşlar nəti-

cəsində şəhər təslim olur. Zubov buradan Şamaxı istiqamətində yürüş edir.

Mustafa xan şəhərdən çıxır. Onun yerinə Zubova təslim olan Qasım xan Şamaxı

xanı təyin edilir. Zubov da daha sonra Salyan tərəfə gedərək orada düşərgə salır.

135

Bu vaxt Qarabağ xanının nümayəndəsi də ora gələrək Ruslara itaətini bildirir.

Beləliklə Azərbaycanın Şimal xanlıqlarının bir neşəsi Rusiyaya tabe edildi. Lakin

Ruslar Azərbaycanda möhkəmlənə bilmədilər. 1796-cı ildə II Yekatirinanın ölməsi

Qafqaz siyasətinə təsir etdi. Çar I Pavel 1797-ci ildə Rus qoşunlarını Azərbaycan

və Dağıstandan geri çağırdı.

Rus qoşunlarının buradan getməsindən istifadə edən Ağa Məhəmməd şah

Qacar 1797-ci ilin yazında böyük bir ordu ilə Arazı keçərək Şuşaya yaxınlaşdı.

İbrahim Xəlil xan öz dəstəsilə düşmən topxanasına hücum edərkən geri qayıdır və

qala qapılarını bağlı görür. Qalada ona qarşı xəyanət etmişdilər.Ona görə də

İbrahim Xəlil xan öz dəstəsi ilə Car Balakənə-Avar hakimi, qohumu Ümmə xanın

yanına gedir.

Şuşa qalasının müdafiəçiləri başsız qalır və qala içərisində çaxnaşma yaranır.

Bundan istifadə edən İran Şahı Şuşanı işğal edir. O, şəhər əhalisi üzərinə 200 min

əşrəfi cərimə təyin edir. İran Şahı İbrahim xanın düşməni olan Məhəmməd bəyi

Şuşanın xanı təyin edir.

İran Şahının Qarabağı tutması Azərbaycanda siyasi vəziyyəti dəyişdi. Gən-

cə,Quba ,Bakı, Şəki xanları İran Şahına öz itaətlərini bildirdilər.

Ağa Məhəmməd şah yüzlərlə adamı zindana saldırdı. Onların içərisində

M.P.Vaqif və oğlu Əli bəy də var idi. Onalrın hamısını edam gözləyirdi.

Lakin 1797-ci il iyulun 4-də İbrahim xanın qardaşı oğlu Məhəmməd bəyin

təşəbbüsü ilə Şahın yaxın adamları Səfərəli bəy və Abbas bəy tərəfindən Qacar şah

öldürülür. Bunu görən İran qoşunu tələsik geri çəkilir. Məhəmməd bəy hakimiyyəti

ələ keçirir və onun əmri ilə M.P.Vaqif və oğlu öldürülür.

Tezliklə İbrahim xan Şuşaya qayıdır. Məhəmməd bəyi xəyanətdə ittiham

edərək həbs edir və onun düşməni Şamaxı xanı Mustafa xana göndərir.O, isə öz

nöbəsində Məhəmməd bəyi edam edir.

136

Beləliklə XVIII əsrin sonlarına yaxın nə Rusiya nə də İran işğalçılarına Şimali

Azərbaycanı işğal etmək nəsib olmadı.

XI MÖVZU

Azərbaycan XIX əsrin birinci yarısında

Azərbaycanın İran və Rusiya arasında bölüşdürülməsi.

PLAN

1.Rusiyanın Azərbaycanın şimal torpaqlarını tutması. Car Balakən və Gəncənin işğalı.

2.Birinci İran-Rusiya savaşı. Gülüstan müqaviləsi

3.İkinci İran Rusiya müharibəsi. 1828-ci il Türkmənçay sülh müqaviləsi.

ƏDƏBİYYAT:

1. Azərbaycan tarixi:VII-cilddə,IV-cild,Bakı,2008,səh.14-54.

2. Azərbaycan tarixi: Bakı,1994,səh.465-523.

3. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar Bakı 1989.

4. Banixanov.A.Gülüstani-İrəm. Bakı,1991.

5. Mustafayev.T XVIII-əsrin birinci yarısında Azərbaycanda Rusiya meylinin

güclənməsi. Bakı,1986.

6. Balayev. A Rusiyaya qovuşmaq ərəfəsində.

137

Bakı, 1988,səh.157-167.

XVIII-XIX əsrin hüdudlarında Azərbaycanın daxili və beynəlxalq vəziyyəti çox

mürəkkəb idi. Azərbaycan ərazisi xırda feodal dövlətlərə parçalanmışdı. Qonşu

xalqların ərazilərini ələ keçirmək uğrunda xanlar arasında ardı-arası kəsilməyən ara

müharibələri, feodallarla ölkə ərazisinin böyük əksəriyyətini təşkil edən kəndlilər

arasında sinfi ziddiyətlərin güclənməsi, iqtisadi tənəzzül Azərbaycanın daxili

vəziyyəti üçün səciyəvi hal idi. Rusiyanın Cənubi Qafqaz barəsindəki işğalçı

niyyətləri, İran işğalçılarının viraneidici türüşləri vəziyyəti daha da

gərginləşdirirdi.

 XVIII əsrin sonlarından etibarən Azərbaycana qarşı əsas təhlükəşimaldan çar

Rusiyası idi. Məhz bu zəmində  Rusiya-İran münasibətləri pisləşməkdə idi, buna

isə həm İngiltərə, həm də Fransa çalışırdı. 

Xeyli davam edən ciddi diplomatik-siyasi və hərbi hazırlıqdan sonra Georgiyevsk

traktatına əsasən 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstan (Kartli-Kaxetiya) Rusiyaya

birləşdirildi. O dövrdə Qazax və Şəmşəddil sultanlıqları Gürcüstandan asılı

vəziyyətdə olduğundan Şərqi Gürcüstanla birlikdə onlar da Rusiyaya ilhaq

edilmişdi. Azərbaycanın işğalına bununla da start verilmiş oldu. Rusiya

Gürcüstanın ardınca Azərbaycanı ələ keçirməyə hazırlaşırdı. Bu məqsədlə 1802-ci

ilin sentyabrında P. D. Sisianov Rusiyanın Qafqaz ordusunun baş komandanı təyin

edilmişdi. I Aleksandrın bu vəzifəyə knyaz P.Sisianovu təyin etməsi təsadüfi

deyildi. Mənşəcə gürcü olan bu knyaz II Yekaterinanm göstərişilə vaxtilə V.

Zubovun yürüşündə iştirak etmiş, 1796-1797-ci illərdə Bakı qalasının komendantı

olmuşdu.

İran bu siyasətlə razılaşmayaraq, Avropa dövlətlərinin köməyinə arxalanmaqla

Gürcüstanı Rusiya hakimiyyətindən qurtarmağa çalışır, antirus hərəkatına yardım

göstərirdi. 

138

Azərbaycan xanlıqları ilə dil tapmağa xüsusi diqqət verilirdi. 1802-ci ildəİrana tabe

olmaq haqqında Qarabağ və Bakı xanlıqlarına təkliflər edildi. 

I Aleksandrın tapşırığı ilə Sisianov 1802-ci ilin dekabrında Georgiyevskdə xanlarla

danışıqlara başladı. Görüşə Quba, Dərbənd, Talış xanları və Dağıstanın bəzi

hakimləri gəlmişdilər. Bakı xanı görüşə gəlmədi. Dekabrın 26-da imzalanmış

müqaviləyə görə onu imzalayan xanlar və hakimlər aralarındakı düşmənçiliyi,

narazılığı, mübahisələri və s. kənara qoymalı və ara müharibələri aparmamalı,

ortaya çıxan mübahisələr yalnız dinc yolla həll edilməli idi. İranın hücum edəcəyi

halda ona qarşı birgə çıxış etmək ayrıca göstərilirdi. 

Müqavilədə ticarətin inkişaf etdirilməsindən, dənizçiliklə bağlı məsələlərdən və s.

bəhsolunurdu. 

1803-cü ildə Bakı xanlığı ilə belə bir müqavilə imzalandı. 

Georgiyevsk müqaviləsi bağlandığı vaxtdan əhəmiyyətsiz bir sənədə çevrildi.

Müqaviləyə qoşulan xanlıqlar İranın deyil, məhz Rusiyanın təcavüzünə məruz

qaldılar. Ona görə Georgiyevsk müqaviləsi qüvvəsini itirdi. 

Çar Rusiyası ayrı-ayrı xanları öz tərəfinə çəkmək, onları himayəsi altına almaqla

yanaşı, işğalçı qoşundan da istifadə etmək fikrindən daşınmamışdı. Gürcüstandan

Şərqə Azərbaycanın əsas xanlıqlarına doğru qoşunların irəliləyəcəyi yolun

üzərində böyük hərbi-strateji əhəmiyyəti olan Car-Balakən camaatları idi. 1803cü

ilin yazında rus qoşunları general Qulyakovun komandanlığı altında Alazan

(Qanıq) çayı keçidində və Balakən yaxınlığında da Car-Balakən camaatını

məğlubiyyətə uğratdılar. Balakəni tutub viran etdilər. Sonra isə Car camaatı

müqavimət nəticəsində Balakənin başına gətirilmiş fəlakəti nəzərə alaraq, martın

29-da müqavimətsiz təslim oldu. Aprelin 12-də Tiflisdə Rusiya və Car-Balakən

arasında "andlı öhdəlik" imzalandı. Car-Balakən camaatının nümayəndələri Tiflisə

gələrək Rusiyanın ali hakimiyyətini qəbul etmək barəsində müqaviləni imzaladılar.

Bu müqaviləyə görə Car-Balakənlilər hər il çar xəzinəsinə 220 pud ipək verməli,

Tiflisə girovlar göndərməli, Car-Balakəndə rus qoşunlarını yerləşdirməli idilər.

Rusiya hökuməti Car-Balakən camaatının daxili idarə işlərinə qarışmayacağını vəd

etmişdi. 

139

Car-Balakənin tutulması Azərbaycanın sonrakı işğalını nisbətən asanlaşdırdı.

Təsadüfi deyildir ki, Sisianov Xarici işlər kollegiyasına bu qələbənin "xüsusi

diqqətəlayiq olduğunu" yazmışdı. 

"Andlı öhdəliyin" şərtləri Car-Balakən üçün ağır olduğundan onu yerinə yetirmək

çətin idi. Rusiya müəyyən edilmiş ipəyi vaxtında ala bilmirdi. Bu da Sisianovun

Car-Balakən camaatına hədələyici məktublar yazmasına səbəb oldu. Lakin bu

onunla kifayətlənməyərək yenidən hərbi müdaxiləyəəl atdı. Qulyakov 2500

nəfərlik qüvvə ilə 1804-cü il yanvarın əvvəllərində yenidən Car-Balakənə yürüşə

başladı. Əhalinin tərk etdiyi Car tutuldu. Qulyakov camaatın müqavimətini qırmaq

üçün təqiblərə başladı. Lakin 1804-cü il yanvarın 15-də carlılar tərəfindən

öldürüldü. Vəziyyəti belə görən Sisianov Car-Balakən camaatı ilə barışıq bağladı.

CarBalakəndən sonra İlisu sultanlığı da Rusiyanın təbəəliyinə keçməyə məcbur

oldu.

Cavad xan Rusiyaya birləşməyin əleyhinə idi, o xanlığı müstəqil idarə etməyi israr

edirdi. Bu isə Rusiya hökumətini təmin etmirdi. Cavad xanın dövründə Qazax,

Şəki, Şəmşəddil və başqa yerlər Gəncə xanlığına daxil edildi. O, Qarabağ ilə

münasibəti sahmana saldı. Cavad xan sədaqət rəmzi olaraq bir qızını və oğlunu

İbrahimxəlil xanın yanına göndərdi. II İrakli daim Gəncəyə sahib olmağa can

atırdı, yerli feodallar isə onu sıxışdıranda, Cavad xandan imdad gözləyirdi.

Gürcüstan Rusiya dövlətinin himayəsinə keçəndə Şəmşəddil barədə general Georgi

ilə Cavad xanm sözləri çəp düşdü. Lazerevin başçılığı ilə Gəncəyə qoşun gəl-di.

Cavad xan bildirdi ki, həm ruslarla, həm də gürcülərlə dostluq münasibətləri

saxlamaq istəyir, bircə şərtlə-gərək rus qoşunu Şəmşəddildən çıxıb getsin. Sonra P.

D. Sisianov gəldi. Qafqazdakı rus qoşunlarının başçısı təyin edilmiş və burada

çarizmin müstəmləkə siyasətini zor gücünə həyata keçirən general P.D. Sisianov

Gəncəni zəbt etməyə xüsusi əhəmiyyət verirdi. O, Gəncəyə yürüş üçün məqam

axtarırdı. Lazarev iki nəfər erməninin məktubuna əsaslanaraq 1803-cü il yanvarın

9-da Sisianova yazırdı ki, "Bütün Gəncə erməniləri rus ordusunun gəlişini

səbirsizliklə gözləyirlər. Gəncə xanının ehtiyat tədbiri yalnız ondan ibarətdir ki,

140

əmrlə hər gün Şəmkirədək on nəfərlik süvari mühafizə dəstəsi yola nəzarət edir".

Deməli, Lazarev rəsmi şəkildə bildirirdi ki, ermənilər Gəncəyə yadların gəlişini

səbirsizliklə gözləyirlər. Üstəlik xəbər verirdi ki, qorxmayın yollarınız açıqdır, vur-

tut onca nəfər yola göz qoyur. Onda Cavad xan hələ ruslarla səmimi qonşuluq,

dostluq arzusunda idi. Öz sözünü Sisianova açıqca bildirmirdi. 1803-cü il fevralın

25-də Sisianov Cavad xana ilk məktubunda yazırdı:"...Sizi və sizin xalqı rus

imperatoru öz himayəsinə götürür. Şərafətli etimadmızın...ən gözəl zəmanəti o

olardı ki, xahişimizi nəzərə alaraq yüksək mənsəbli böyük oğlunuzu - Uğurlu ağanı

bir əmanət kimi Tiflisə göndərəydiniz". Cavad xan ona ikibaşlı bir cavab yazdı.

Sisianov gördü ki, Cavad xan xoşluqla ipə-sapa yatmayacaq, Gəncəyə yürüşə

hazırlaşdı. 1803-cü il noyabrın 29-da Şəmkirə çatdı və Cavad xana təcili məktub

yazdı:"...Gəlmişəm ki, şəhərini Avropa adəti üzrə tutam... Sizdən ikicə söz tələb

edirəm, birini seçin:"Hə", yaxud "yox". Cavad xan elə həmin gün Sisianova ətraflı

cavab yolladı. (29 noyabr, 1803-cü il). Məktubda deyilirdi:"...Müharibə etmək

istəyirsənsə mən hazır. Mənə müharibəyə hazır olmaq təklif edirsən? Sən

Şəmşəddilə girən gündən döyüşə hazıram. Savaşmaq istəyirsənsə savaşaq,

hədələyirsən ki, təklifini qəbul etməsəm bəlaya düçar olaram. Əslində bədbəxtlik

səni Peterburqdan izləyə-izləyə bura çəkib gətirib. Bunu zaman, bir də davanın özü

göstərəcək". 

1803-cü il noyabrın 30-da Sisianov Gəncə ermənilərinə müraciət etdi:"... Hamımızı

əmin edirəm ki, Ümumrusiya tac-taxtının müdafiəsi üçün qalxan hər kəs özünün

vəəmlakının təhlükəsizliyinə tam təminat alacaq, müsəlmanların soyğun

çuluğundan, hər cür təqib və sıxışdırmalardan canımız qurtaracaq. Sizə

Gürcüstanın hər hansı bir guşəsində Rusiya dövlətinin sakini kimi asudə yaşamaq

hüququ veriləcəkdir". ...Sisianov az sonra 1803-cü ilin dekabrında təslim olmaq

barədə Cavad xana ultimatum verdi. Cavad xan dərhal məktub yazdı; bildirdi ki,

şəhərin təhvil verilməsi barədə xam xəyal-dan əl çək. Gəncəyə yalnız meyidinin

üstündən keçə bilərsən. Bildin? Mən öləndən sonra. Özgə cür yox". Rus

qoşununun tərkibində 11 topu olan 6 piyada batalyonu, 3 eskadron və 200-dək

kazak vardı. İlk döyüş Gəncənin iki verstliyindəki Quluqobu adlı yerdə baş verdi.

141

Cavad xan düşmənə ciddi müqavimət göstərdi. Lakin düşmən onu sıxışdırmağa

başladı. Cavad xan Gəncə qalasına çəkildi. Sisianov 1804-cü il yanvarın 3-də səhər

qalaya hər tərəfdən od yağdırmağa başİadı. Qarabağ qapısı tərəfdən hücum edən

general S.A.Portnyakin qoşuna komandanlıq edirdi. Cavad xanın burada toplanan

əsas qüvvələri iki dəfə Portnyakinin hücumunu dəf edə bildi, yalnız üçüncü

hücumda ruslar şəhərə daxil ola bildilər. 

Xan və onun oğlu yanvarın 5-də Şah Abbas məscidinin həyətində dəfn edildilər.

Amansız düşmənlə qeyri-bərabər döyüşdə həlak olmasına baxmayaraq, Cavad

xanın qəhrəman-lığı Azərbaycan tarixinin unudulmaz səhifələrindəndir. Gəncənin

işğal edilməsi çar Rusiyası üçün böyük əhəmiyyətə malik oldu. Azərbaycanın

digər xanlıqlarının taleyi də faktik olaraq həll edildi. Rus qoşunlarının Xəzər

sahillərinə çıxıb Həştərxanla əlaqələri təmin etməsinə şərait yarandı. Cənubi

Azərbaycana da yol açıldı. 

Ona görə də çar hökuməti Gəncə xanlığı üzərində qələbəni yüksək

qiymətləndirərək, onu xüsusi qeyd etmişdi. Bu qələbəyə həsr edilmiş medal təsis

olundu. Gəncə xanlığı ləğv edildi. Qədim Azərbaycan şəhərinin adı I Aleksandrın

arvadı çariça Yelizaveta Alekseyevnanın şərəfinə Yelizavetpol adlandırıldı. Gəncə

sözünü dilinə gətirənlər isə cərimə edilməyə başlandı. Gəncə xanlığından asılı olan

Samux hökmdarı Şirin bəy də Rusiyanın hakimiyyəti altına gəlməyə məcbur oldu

və ildə Rusiyaya 1000 çervon xərac verməyi öhdəsinə götürdü.

Rus qoşununun işğalçılıq hücumları sultan Türkiyəsi və şah İranını narahat etdi.

Rusiyanın Cənubi Qafqazda güclən-məsi İngiltərənin və Fransanın mənafelərinə

zidd idi. Türkiyənin vəİranın vasitəsilə rus qoşunlarını Cənubi Qafqazdan

çıxarmaq məqsədilə onları Rusiyaya qarşı müharibəyə təhrik edirdilər. Bu

məqsədlə onlar Türkiyəyə vəİrana hərbi yardım edirdilər. İngiltərə tərəfindən

qızışdırılan şah İranı 1804-cü ilin mayında Rusiyadan öz qoşunlarını Cənubi

Qafqazdan çıxarmağı tələb etdi, rədd cavabı aldıqdan sonra 1804-cü ilin iyunun

16-da Rusiya iləİran arasında müharibə başlandı. Müharibə hər iki tərəfdən

142

ədalətsiz idi, çünki özgə torpaqlarının ələ keçirilməsi uğrunda gedirdi. Eyni vaxtda

İranla bərabər Rusiya Azərbaycan xanlıqlarına qarşı da müharibəni davam etdirir,

onların ərazisini işğal edir, yerli xal-qın mənafeyini tapdalayırdı. Rusiyanın ələ

keçirdiyi torpaq-ların etnik mənsubiyyətə görə vahid inzibati ərazidə

birləşdirilməsi də Balkanlarda olduğu kimi, dövlət qurumları yaratmağa səy

etməmək idi. Beləliklə, İran öz qoşunlarmı, əsasən, Ermənistanın şərq

torpaqlarında cəmləşdirmişdi. General Sisianov öz qoşunlarını həmin istiqamətə

apardı. Onun məqsədi İrəvan qalasını ələ keçirmək idi. Çoxsaylı İran qoşunları ilə

toqquşmada qələbə qazana bilməyən Sisianov geri çəkilməyə məcbur oldu. İran

qoşunu da itkiyə məruz qaldığından hücumu davam etdirmədi. 

1805-ci ilin yazında Gəncə yaxınlığında düşərgə salmış Sisianov İbrahimxəlil

xandan, onun öz xarici siyasətində kimə arxalanması haqqında son sözünü

deməsini tələb etdi. Xanlığın siyasi taleyi həll olunurdu. Ya Rusiya ilə, ya da İranla

birləşməli idi. İbrahimxəlil xan Rusiyanı seçməyə məcbur oldu. 1805-ci il mayın

14-də Gəncə yaxınlığında Kürəkçay adlı yerdə Sisianovla İbrahimxəlil xan

arasında müqavilə" ("andlı öhdəlik") imzalandı. Bu müqaviləyə görə, Qarabağ xanı

Rusiya çarının vassalı olmağa razılıq verir, xarici dövlətlər ilə müstəqil

münasibətlər saxlamaq hüququn-dan Rusiya çarının xeyrinə imtina edir, çar

xəzinəsinə hər il 8 min çervon bac verməyi öhdəsinə götürürdü. Şuşa qalasın-da və

xanlığın ərazisində Rusiya qoşun dəstələri yerləşdirilirdi, İbrahimxəlil xan öz

nəvəsini Tiflisə baş komandanın qərargahında girov saxlanmaq üçün göndərməli

idi. Çar qoşunları general-leytenantı hərbi rütbəsi alan İbrahimxəlil xan birbaşa çar

baş komandanına tabe edilirdi. Bununla ya-naşı, çar hökuməti xanın və onun

qanuni varislərinin daxili idarə etmək hüquqlarına heç vaxt toxunmayacağım

öhdəsinə götürürdü.

Şəkidə hakimiyyət uğrunda mübarizədə Rusiyanın köməyinə arxalanmaq istəyən

Səlim xan Kürəkçay sahilində düşərgə salmış Sisianovun iqamətgahına gəldi,

yeznəsi İbrahimxəlil xandan bir həftə sonra, 1805-ci il mayın 21-də Şəki xanlığı da

Rusiyanın hakimiyyəti altına keçmək barədə müqavilə imzaladı. Bu müqavilənin

143

də şərtləri Qarabağ xanlığı ilə bağlanan müqavilənin, demək olar ki, eyni idi. 

Az sonra Səlim xan öz əvvəlki qeyri-məhdud hakimiyyətini bərpa etməyə çalışdı.

1806-cı ilin iyununda Şuşa qalasında çar zabiti Lisaneviçin əmri ilə Səlim xanın

bacısı vəəri İbrahimxəlil xan, bütün ailəsi ilə birlikdə qətlə yetirildi. Qara-bağda

gözlənilmədən baş vermiş bu faciə Səlim xanın Rusiya himayəsindən imtina

etməsinə səbəb oldu. O, Şəkidə yerləşən rus qarnizonuna basqın etdi. Rus qoşun

dəstəsi Gəncəyə qayıtmalı oldu. Tezliklə, Abbas Mirzə Şəkiyə 300 sərbaz və

ləzgilərdən muzdlu qoşun yığmaq üçün Səlim xana 30 min çervon pul göndərdi.

Sisianov 1806-cı il sentyabrın 9-da general Bulqakova yazırdı ki, Bakım ələ

keçirəndən sonra "Kür boyu irəliləyərək xəyanət etmiş Şəki xanını cəzalandırsın".

Həmin ildəŞamaxı xanı Mustafa xan da ona kömək etməli, müqabilində Şəki

xanlığı ərazisinin bir hissəsi Mustafa xana verilməli idi. Səlim xan nəyin bahasına

olursa-olsun öz hakimiyyətini saxlamağa çalışırdı. Lakin çarizm Səlim xanı kənar

etməyi qət etdi və general Nebolsinin başçılığı altında Şəkiyə qoşun göndərdi. 

Abbas Mirzədən aldığı pul ilə avar və ləzgilərin topladığı qoşunun Səlim xana

köməyi olmadı. 1806-cı il oktyabrın 22-də Şəki yaxınlığında baş vermiş döyüşdə

Səlim xan basıldı və ailəsi ilə birlikdə xanlıqda olan Gəldək kəndinə qaçdı. Səlim

xanın nəsli xan olmaq hüququndan məhrum edildi. Xanlığı idarə etmək üçün 4

bəydən ibarət müvəqqəti idarə yaradıldı. Səlim xan hər şeyin əldən çıxdığını

görərək Abbas Mirzənin düşərgəsinə qaçdı. Çar hökuməti İran şahından üz

döndərərək Rusiyaya köçmüş Cəfərqulu xanı Şəkiyə hakim təyin et-di. Lakin yenə

də Şəki əhalisi sakitləşmədi. Aşağı və Yuxarı Göynük kəndlərinin əhalisi üsyan

etdi və Cəfərqulu xana tabe olmayacaqlarmı bildirdi. Ələ keçmiş 40 nəfər üsyançı

öldürüldü. Başqa kəndlərdə də narazılıq artdı. Əhalinin bu çıxışı obyektiv olaraq

çarizmin müstəmləkə siyasətinə qarşı, habelə ona can-başla qulluq edən satqın

yerli feodal hakimlərə qarşı yönəldildi. 1807-ci ilin sonuna yaxın Cəfərqulu xana

qarşı müvəffəqiyyətsiz sui-qəsd oldu. Çar hökuməti əhalini qorxutmaq üçün

Şəkiyəəlavə bir batalyon qoşun göndərdi. Beləliklə, Şəkidə də çar idarə-üsulu

bərqərar oldu.

144

Şamaxı, Bakı və Quba xanlıqlarının işğal edilməsi. Qarabağ yə Şəki xanlıqlarının

Rusiyaya qatılmasından bir ay sonra İran qoşunu Tiflis üzərinə yeridi. Onlar

yolüstü İrana tabe olmaq təklifini rədd etmiş Qazax camaatmı tənbeh etmək fikrinə

düşdülər. Qazaxlılar İran vəliəhdi Abbas Mirzəyə təkcə ciddi müqavimət

göstərmir, hətta hücuma keçib onu qaçmağa məcbur etdilər. Bir İran tarixçisi yazır

ki, "Qazax əhalisi İrəvana doğru gedən farslara müqavimət göstərdi. Qazaxlılar

İrəvan düzünə qədər olan 18 fərsəxlik (hər fərsəx 6 km bərabərdir-red.) məsafənin

hər fərsəxindəİran qoşun-larına tələ düzəldirdilər. Onlar şahzadəyə (Abbas

Mirzəyə-red.) silahdan atəş açdılar". General Sisianov Rusiya-İran müharibəsində

Rus qoşunları tərəfindən iştirak etmək üçün yerli əsilzadələrdən atlı dəstələr təşkil

edirdi. Bu atlı dəstələrə nökərlər və maaflar da daxil idilər. 

İranla müharibə aparan çar qoşunları Azərbaycanın digər xanlıqlarmı da tabe

etmək üçün ölkənin içərilərinə doğru irəliləməkdə davam edirdi. Sisianov Şamaxı,

Bakı və Quba xanlıqlarını tezlikləələ keçirmək fikrində idi. "Qarabağnamə"nin

müəllifi yazır ki, "Sisianovun indi qarşıda duran başlıca məqsədi dənizlər (Kaspi

və Qara) arasmdakı yerləri ələ keçirməkdən ibarətdir. Sisianovun qoşunları Şamaxı

üzərinə yeridi. Şamaxı xanı tərəddüd edirdi. Hələ 1804-cü ildə və 1805-ci ilin

yazında Şirvanın Rusiyanın hakimiyyəti altına keçməsi barədə Sisianovla Şamaxı

xanı Mustafa xan arasında danışıqlar olmuşdu. Sisianov Mustafa xandan Qarabağ

və Şəki xanlıqlarının qəbul etdikləri şərtləri eyni ilə qəbul etməsini tələb edirdi.

Lakin Mustafa xan gəlirinin bir hissəsinin Rusiya xəzinəsinə verilməsi tələbindən

əl çəkməyi və Şəki xanlığı torpaqlarının Şirvana qatılmasında ona kömək etməyi

Sisianova təklif etdi. Şamaxı xanı eyni zamanda Qarabağ xanlığına qatılmış Cavad

torpaqlarının geri qaytarılacağı haqqında təminat verməsini və həm də ona

Rusiyadan daimi maaş verilməsini xahiş edirdi. Lakin xanın bu tələbləri çar

hökumətini təmin etmirdi. Ona görə də 1805-ci ilin noyabrında Sisianovun qoşun

dəstəsi Mingəçevir yaxınlığında Kürü keçib Şamaxı istiqamətində hərəkət etdi.

Mustafa xan Sisianovun şərtlərini qəbul etməyə məcbur oldu. Lakin o, Şamaxı

xanlığının Rusiyanın hakimiyyəti altına keçməsi barədə müqaviləyə qol çəkmək

üçün Sisianovun düşərgəsinə getmədi. Belə olduqda, Sisianov qoşunlarmı Şamaxı

145

yaxınlığındakı ərazidə cəmləşdirməyə başladı. Mustafa xan, öz növbəsində,

Fitdağdakı qalada gizlənərək hücumu dəf etməyə hazırlaşırdı. Lakin dekabrın

ortalarında tərkibində Qarabağ erməniləri olan rus qoşunu iləŞamaxı xanının

qoşunu arasında elə bir ciddi hərbi əməliyyat olmadı. Mustafa xan xanlığın

Rusiyanın hakimiyyəti altına keçməsinə razılıq verməli oldu. Öz şəxsi

təhlükəsizliyini nəzərə alan xan müqaviləni Sisianovun düşərgəsində yox, Fitdağla

düşərgə arasındakı çöldə imzalamağa razı oldu. Bu müqaviləyə görə, Şamaxı xanı

başqa dövlətlərləəlaqələrini kəsməyi, öz gəlirindən Rusi-ya xəzinəsinə 8 min

çervon ayırmağı, rus hökuməti üçün Kürün mənsəbində istehkam tikilməsinə şərait

yaratmağı, rus qoşununu ərzaqla təchiz etməyi, yolların təhlükəsizliyini təmin

etməyi öhdəsinə götürdü. Beləliklə, 1805-ci il dekabrın 25dəŞamaxı xanlığı

Rusiyanın tərkibinə qatıldı. Şimali Azərbaycan xanlıqları içərisindəən böyük və

zəngin xanlıqlardan biri olan Şamaxı xanlığının Rusiya tərəfindən işğalının Rusiya

üçün böyük iqtisadi-siyasi və hərbistrateji əhəmiyyəti var idi. Sisianov Şamaxı

xanlığını tutduqdan sonra, 1805-ci ilin qışında Bakıya doğru hərəkət etdi. Sisianov

öz dəstəsini geri Zavalşinin desant dəstəsi ilə birləşdirərək, 1806-cı ilin yanvarında

Bakıya yaxınlaşdı və Rusiyanın hakimiyyəti altına keçmək haqqmda müqavilə

layihəsini Hüseynqulu xana gön-dərdi. Hüseynqulu xan Sisianovun təklif etdiyi

şərtləri qəbul etdiyini, Bakı qalası darvazalarının açarlarını Sisianova vermək

istədiyini və "bir neçə məxfi söz demək istədiyini" bildirdi. 

Söhbətin səmimi qurtaracağını güman edən Sisianov ordunu kənarda saxlayaraq

podpolkovnik E. Eristavinin müşayiəti ilə xanın görüşünə getdi. 1806-cı il fevralın

8-də Bakı qalası darvazası qarşısında açarları təhvil verərkən Hüseynqulu xanın

əmisi oğlu İbrahim bəy güllə ilə Sisianovu vurdu və həmin gecə Sisianovun başmı

kəsərək Təbrizə Abbas Mirzəyə apardı. Bu xidməti müqabilindəşah İbrahim bəyə

xan titulu verdi və onu İran qoşun dəstəsinin komandiri təyin etdi. Bu hadisədən

sonra general Zavalşin rus qoşunu ilə birlikdə Bakıdan geri çəkildi, Sarı adasında

yerləşdi. 1806-cı ilin yazda Abbas Mirzənin komandanlığı altında 20 minlik İran

ordusu Şuşaya hücum etdi. Lakin tezliklə rus ordusunun mövqeyi

möhkəmləndirildi, Xanaşin aşırımında İran qoşunu məğlubiyyətə uğradı. 

146

1806-cı il iyunun 22-də Dərbənd işğal edildi. Şəhərin idarəsi Rusiyaya rəğbəti olan

mayor rütbəsi verilən Əlipənah bəyə tapşırıldı. 

1806-cı il sentyabrın 5-də general Bulqakovun komandanlığı ilə rus qoşunu Bakıya

tərəf hərəkət etdi və əhalinin təslim olmasını tələb etdi. Bulqakov yerli əhaliyə

toxunmayacağını bildirmək üçün öz oğlunu Bakıya göndərdi. Lakin Sisianovun

intiqamından qorxan şəhər əhalisi şəhəri tərk etdi. Hüseynqulu xan əvvəlcə

Qubaya, oradan da İrana qaçdı. Beləliklə, 1806-cı il oktyabrın 3-də Bakı işğal

olundu, Bakı xanlığı ləğv edildi. Bundan bir qədər sonra Quba xanlığı da döyüşsüz

təslim oldu. Şeyxəli xan dağlara qaçdı. 

Bakı və Quba xanlıqlarının işğalından sonra rus qoşunu Şəkidəki üsyanı yatırtmaq

üçün oraya göndərildi. 1806-cı il oktyabrının 22-də Səlim xanın silahlı qüvvələri

darmadağın edildi, Səlim xan İrana qaçdı. Bunun ardınca ruslar Car-Balakən

camaatları üzərinə hücuma keçdilər. Rus qoşunu car-balakənlilərin köməyinə

gəlmiş Avar xanını mühasirəyə aldılar, tezliklə carlılar və onların müttəfiqləri

təslim oldular.

Azərbaycanın şimal xanlıqlarında baş vermiş üsyanları yatırtdıqdan sonra rus

qoşununun baş komandanı general Qudoviç bir sıra yerli feodal hökmdarları

dəyişdi. Məsələn, Dər-bənd və Quba xanlıqları müvəqqəti olaraq Tərki şamxalına

verildi. Bir qədər sonra isə bu yerlər imperiyanın əyalətlərinə çevrildi. İbrahimxəlil

xanın oğlu Mehdiqulu xan Qarabağa xan təyin olundu. Cəfərqulu xan Xoylu Şəki

xanlığının hakimi təyin edildi. Xoydan Şəkiyə köçürülmüşəhali yeni salınmış

Yenikəndə, Cəfərabad və s. kəndlərdə məskunlaşdılar. 

Gülüstan sülh müqaviləsi. 1806-cı ilin sonlarında Türkiyə Rusiya əleyhinə

müharibəyə başladı. Hərbi əməliyyat Balkan yarımadasında və Qafqazda gedirdi.

İran qoşununun təhlükəsini dəf etmək üçün general Nebolsinin dəstəsi Tərtər çayı

ətrafında yerləşdirildi. Arpaçay sahilindəki döyüşlərdə rus qoşunu türkləri

məğlubiyyətə uğratdı. 

Napoleon Fransa, İran və Türkiyənin iştirakı ilə Rusiya-ya qarşı Üçlər ittifaqı

yaratmaq haqqında 1807ci ilin yanvarında Fətəli şaha məktub yazdı. Mayın 9-da

Finkenşteyndə bağlanmış Fransa-İran müqaviləsinə görə Fransa İrana hərbi kömək

147

göstərməyə başladı. 1807-ci ilin yayında Rusiya ilə Tilzit müqaviləsinin

imzalanması İranda Fransanın mövqeyini zəiflətdi. İngilis diplomatiyasının səyi

nəticəsindəİngiltərəİranla yaxınlaşdı. 

Rus-İran cəbhəsində döyüşlər ara vermirdi. İrəvan xanlığının tutulması ruslar üçün

əvvəlki kimi başlıca vəzifə olaraq qalırdı. 1808-ci ilin payızında İrəvan şəhəri

mühasirəyə alındı. General Qudoviç Naxçıvanı tutmağı general Nebolsinə həvalə

etdi. 1808-ci il oktyabrın sonunda Naxçıvan tutuldu. Lakin ruslar İrəvandakı

uğursuzluqdan sonra Naxçıvanı da tərk etməli oldular. Müvəffəqiyyətsiz 1808-ci il

kompaniyasından sonra Qudoviç istefaya çıxdı general Tormosov baş komandan

təyin edildi. 

1809-cu ildə Rusiya iləİran arasında yeni toqquşmalar baş verdi. Avqustun

ortalarında Abbas Mirzə Arazı keçərək Gəncə yaxınlığındakı Ağbulağa yaxınlaşdı.

Lakin Gəncəni tuta bilməyərək İrəvana çəkildi. Bu zaman Əsgəranda yenidən sölh

danışıqları başlandı. Hər iki tərəfin Talış xanlığının kimə çatacağı barədəki

mübahisəsi bir nəticə vermədi. 1809-cu ilin sentyabrında İran qoşunları Talış

xanlığına soxuldu və Lənkəranı dağıtdı. 

Beləliklə, Türkiyə vəİranın Rusiyaya qarşı hərbi əməliyyatları bərpa etmək

təhlükəsi yarandı. 1810-cu ilin avqustunda İran və Türkiyə arasında hərbi ittifaq

bağlandı. Lakin bu ittifaqın da İrana real köməyi olmadı və İran sülh danışıqlarına

başlamağı qərara aldı. 1810—1811-ci illərdə Rusi-ya Balkan və Qafqaz hərbi

əməliyyat meydanlarında yeni qələbələr əldə etdi. Bu, Sultan Türkiyəsini 1812-ci il

mayın 16-da Buxarestdə Rusiya ilə möqavilə imzalamağa məcbur etdi. Həmin

müqaviləyəəsasən Türkiyə Cənubi Qafqazın böyük bir hissəsinin Rusiya tərəfindən

işğal edilməsi faktım təsdiq etməli oldu.

1812-ci ilin yayında rus xalqı Napoleonun ordusuna qarşı müharibəyə qalxdı.

Napoleon yalnız fransız qoşunlarım deyil, ona tabe edilmiş bir sıra Avropa

dövlətlərinin hərbi qüvvələrini də Rusiya üzərinə yeritmişdi. Rusiyanın bütün

qüvvələrinin Napoleon qoşununa qarşı döyüşə cəlb olunmasından istifadə edən

İran ordusu Cənubi Qafqazda fəal əməliyyata başladı. 1812-ci ilin iyununda Abbas

148

Mirzənin 20 minlik qoşunu Xudafərindən keçib Qarabağa girdi vəŞahbulağı tutdu.

Lakin P. Kotlyarevskinin qoşun dəstəsi tezlikləİran ordusunu geri çəkilməyə

məcbur etdi. Həmin ilin iyulunda iki min nəfərlik Iran süvari dəstəsi Gəncəyə

basqın etmək istədi, lakin yerli ermənilərin silahlı dəstələri ilə birlikdə ruslar tərə-

findən məğlubiyyətə uğradıldı. Azərbaycanlılar iranlıların sürüb apardığı bütün

qaramalı geri aldılar və çoxlu qənimət ələ keçirdilər. Həmin ilin avqustunda 10

min nəfərlik İran dəstəsi fransız polkovniki Druvilin komandanlığı altında Talış

xanlığına basqın edərək, Lənkəran qalasını tutdu. Bunun ardınca 4 minlik İran

qoşunu Şəki xanlığına hücum etdi. Lakin oktyabrın 19-dan 20-ə keçən gecə

general P. Kotlyarevski 2 min nəfərlik ordu ilə Aslanduz təpəsində Abbas

Mirzənin böyük ordusuna hücum edib, tam qələbəəldə etdi. Bu döyüşdəİran

qoşunundan ölənlərin və yaralananların sayı 120 nəfər idi; 16 nəfər isə zabit əsir

alındı. Rus ordusundan da xeyli ölən və yaralanan var idi. 1813-cü il yanvarın 1-də

Lənkəran qalası ruslar tərəfindən hücumla alındı. 

Rusların qələbəsi Fətəli şahı Rusiyanın qəddar düşməni olan Abbas Mirzəni ordu

komandanlığından kənar etməyə məcbur etdi. İngilis məsləhətçiləri rus

qüvvələrinin İranın içərilərinə doğru irəliləməsindən qorxuya düşərək şahı sülh

bağlamağa təhrik etdilər. Beləliklə, birinci Rusiya vəİran müharibəsi İranın tam

məğlubiyyəti ilə qurtardı. 

1813-ci il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində sülh müqaviləsi

imzalandı. Bu müqaviləni İran tərəfindən şahın vəkili MirzəƏbdülhəsən xan Şirazi

və Rusiya tərəfindən Qafqazın yeni baş komandanı Rtişşev imzaladılar. Gülüstan

sülhünün şərtlərinə görə: 

TalışŞirvan, Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ, Şəki xanlıqları Rusiya imperiyasının

tərkibinə qatıldı. Bununla vahid Azərbaycan iki yerə bölündü. İran Şərqi

Gürcüstana, Qazax və Şəmşəddil sultanlıqlarına və Dağıstana olan iddialarından əl

çəkdiyini bildirdi. Irəvan və Naxçıvan xanlıqları hələlik şahın hakimiyyəti altında

qalırdı. Xəzər dənizində yalnız Rusiya hərbi donanma saxlaya bilərdi. Rusiya-İran

ticarəti üçün əlverişli şərait yaradıldı. Rusiya tacirləri daxili gömrük vergisindən

azad edilirdilər. 

149

Gülüstan sülh müqaviləsi Azərbaycanın Rusiya tərəfindən iki yerə bölünməsinin

başlanğıcını qoydu. 

Beləliklə, birinci Rusiya-İran müharibəsinin başa çatması və Gülüstan sülh

müqaviləsinin bağlanması ilə Azərbaycan torpaqlarının Rusiya tərəfindən işğalının

əslində birinci mərhələsi başa çatdı.

Birinci Rusiya-İran müharibəsində məğlubiyyətə uğramış, Gülüstan sülh

müqaviləsini imzalamağa məcbur olmuşİran Cənubi Qafqazı əldən verməsi ilə heç

cür razılaşmaq istəmirdi, Rusiya ilə yeni müharibəyə hazırlaşırdı. Bu işdəİngiltərə

bütün vasitələrləİrana kömək edirdi. O, 1814-cü il-dəİranda Rusiyaya qarşı

müqavilə bağladı. Bu müqaviləyəəsasən İngiltərə hökuməti Iran qoşunlarını

nizama salmaq üçün İrana ingilis zabitləri göndərir, bu qoşunları silahla təchiz edir,

başqa şəhərlərdə silah zavodları tikdirir və s. Şah hökuməti özünü dirçəlmiş hesab

edib, Gülüstan sülh müqaviləsinin şərtlərinə yenidən baxmağı Rusiya hökuməti-nə

təklif etdi. Lakin danışıqlar nəticə vermədi. İran Türkiyəni Rusiyaya qarşı sövq

etmək, Rusiya ilə birgə mübarizə aparmaq üçün Türkiyə hökuməti ilə danışıqlara

girdi, Türkiyənin Rusiya ilə münasibətlərmi kəskinləşdirmək üçün bütün

vasitələrəəl atdı. Şah hökuməti öz xanlıqlarını itirdikdən sonra İrana qaçmış

xanlardan da istifadə etmək, onların vasitəsilə Azərbaycan əhalisini Rusiyaya qarşı

qaldırmaq fikrində idi. 

1826-cı ilin əvvəlindəŞah sarayı Rusiyada-Peterburqda dekabristlərin üsyanı

xəbərini aldı. Şah hökuməti bu üsyanın Rusiyada daxili çəkişmələrə gətirib

çıxaracağını, bunun isə Rusiya dövlətinin zəifləməsinə səbəb olacağını zənn edərək

müharibəyə hazırlığı sürətləndirdi. 1826-cı il iyulun 16-da 60 minlik İran ordusu

Azərbaycanın Şimal torpaqlarına soxuldu. İkinci Rusiya İran müharibəsi başlandı.

İran şahı, həmişə olduğu kimi, bu dəfə də birinci Qarabağa soxuldu. Yenə də ilk

həmlə obyekti Şuşa qalası oldu. İran qoşunlarının birbirinin ardınca edilən

həmlələrinə, şəhərin top atəşinə tutulmasına baxmayaraq, Şuşanı tutmaq mümkün

olmadı. Qalanın müdafiəsinə Rus qarnizonu ilə birlikdə, şəhər əhalisinin bir hissəsi

də qalxmışdı. Qadınlar və qızlar qalanın müdafiəsindəərlərinə, atalarına,

150

qardaşlarına kömək edirdilər. Şah qoşunları Şuşanı 48 gün mühasirədə saxladılar,

lakin onu ala bilmədilər. İran qoşunları Azərbaycanın başqa torpaqlarına da hücum

etdilər. Lənkəranı, Salyanı aldılar, əhalinin xeyli hissəsini əsir apardılar. İran

qoşunları ilə Azərbaycana gəlmiş keçmiş xanlıqların İrana qaçmış xanları Gəncə,

Şamaxı, Şəki və s. kimi şəhərləri ələ keçirib öz xanlıqlarını bərpa etdilər. Həmin

yerlərdə olan az saylı rus qoşun dəstələri geri çəkilməyə məcbur oldular.

Azərbaycan ərazisinə girmişşah qoşunları əhaliyə amansız divan tutur, cavan

kişiləri, qız-gəlinləri əsir aparırdılar. Bir müşahidəçi yazırdı ki, "Şirvan əyalətini

tamamilə dağıdılmış gördüm. İran süvariləri dəhşətli qarətlər törətmişdilər... Bir

çox kəndlər boşalmışdı". Fürsətdən istifadə edən rus komandanlığı pərakəndə

vəziyyətdə olan qüvvələri birləşdirərək, strateji təşəbbüsü ələ aldı vəəks hücuma

keçdi. Ümumən, İran qoşunu Şimali Azərbaycana daxil olan kimi çarizm əleyhinə

üsyan dalğası genişləndi. XIX əsrin başlanğıcından etibarən işğal olunmuş

Azərbaycan torpaqlarında çarizmin həyata keçirdiyi müstəmləkə siyasəti, ictimai

və milli zülm həddini aşmışdı. Bütün bunlar ölkədə çar hökumətinə qarşı güNdən-

günə nifrəti artırdı. Hərəkatın əhalinin müxtəlif zümrələrini əhatə etməsinə

baxmayaraq, Azərbaycanın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizəəsas

məqsədə çevrilmişdi. Ona görə do üsyanlar bütün ölkəni əhatə edirdi. 1826-cı il

iyulun 28-nə keçən gecə Gəncədə üsyan başlandı. Şəhərdəki Rus qoşunu

darmadağın edildi. Uğurlu xan Gəncəyə daxil oldu. 

Talış xanlığında da azadlıq uğrunda mübarizə genişlənirdi. Xanlıqda yerləşən

Xəzər dəniz batalyonunun komandanı mayor Ilyinskinin özbaşınalığı nəticəsində

1826-cı il iyunun 4-də Mir Həsən xan İrana qaçmışdı. Onun qayıtması ilə

Lənkəranda da üsyan baş verdi. 

Bakı xanlığında da həyəcanlar başlanmışdı. Lakin möhkəm qala divarları rus

qoşununa keçmiş Bakı xanı Hüseynqulu xanın hücumlarını dəf etməyə imkan

verdiyindən, şəhərdə həyəcanlar asanlıqla yatırılırdı. Şirvanda, Qubada, Şəkidə və

digər yerlərdə baş vermiş üsyanlar Ölkəni təlatümə gətirmişdi. Geniş xalq

kütlələrinin üsyanlarda fəal iştirakı qələbələrin rəhni idi. 

Müharibə başlanandan bir neçə ay sonra Rusiyadan Cənubi Qafqaza yeni qoşunlar

151

gəldi. I Nikolay A. 

P. Yermolovu, İ.F.Paskeviçləəvəz etdi və rus qoşunu əks hücuma keçdi. 1826-cı il

sentyabrın 3-dəŞamxor yaxınlığındakı döyüşdəİran qoşunları ağır məğlubiyyətə

uğradı, xeyli tran sərbazı öldürüldü və yaralandı, sağ qalanlar qaçmaqla canlarım

qurtara bildilər. Rus qoşunlarının hücumu Abbas Mirzəni Şuşa qalasını

mühasirəsindən əl çəkməyə, Şamxor tərəfə hərəkətə məcbur etdi. Bu qoşunlarla rus

qoşunları Gəncə yaxınlığında üzləşdilər. Bu dəfə də rus qoşunları üstünlük

qazandılar. İran qoşunu darmadağın edildi. Bu qələbə üsyançıların vəziyyətini də

ağırlaşdırdı. Rus hərbi cəza dəstələri üsyanları qəddarlıqla yatıraraq üsyançılara

divan tuturdular. Döyüşdə Azərbaycan feodallarından və onların nökərlərindən

təşkil edilmiş süvari dəstələri də iştirak edirdi. Bu döyüş barəsində Qarabağnamə

müəllifi Mirzə Adıgözəl bəy yazırdı:"...Qızılbaşlar basıldılar, məğlubiyyətin

qabağını almaq mümkün olmayıb, qaçdılar. Bir gün bir gecə Arazdan keçdilər.

"'Rus qoşunları Gəncəni yeni-dən ələ keçirdilər. İran qoşunlarının köməyi ilə öz

torpaqlarını geri qaytarmış keçmiş xanların da müqəddəratı faktiki olaraq həll

edilmişdi. Lənkəran xanlığı hələlik İran qoşununun əlində qalırdı. Az sonra Rus

qoşunları İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarına hücum etdilər, xanlıqları tutdular. 1827-

ci ilin sonlarında buradan Azərbaycanın cənub torpaqlarına girdilər. Rus

qoşunlarının köməyi ilə hakimiyyəti ələ keçirmək istəyən feodallar, həmçinin İran

şah hakimiyyətinin zülmündən cana gəlmişəhalinin bir qismi, xüsusilə xristianlar

onların Xoy və Təbrizə yürüşünə kömək edirdilər. Rus qoşunları dəstələrin-dən

birinin başçısı yazırdı ki, "əhali hər yerdə öz yerində alıb qoşunlarımızı düşmənlər

kimi deyil, öz himayəçiləri kimi qəbul edərək, onları qarşılamağa çıxırdı". Camaat

qacarların zülmündən o qədər cana doymuşdu ki, sonralar nələr ola biləcəyinin, bir

zülmkarın digər müstəmləkəçi iləəvəz olunacağını nəzərə almadan şəhərlərin

darvazalarını rus qoşunlarının üzünə açırdılar. Rus qoşunları Təbrizə yaxınlaşanda

Təbriz ruhanilərinin başçısı Mir Fəttahın çıxışı iləəhali onları qarşılamağa çıxdı.

Təbrizlilər Qacar zülmündən o qədər Əziyyət çəkmişdilər ki, rus qoşununu

Tehrana hücum etməyə çağırır, 12 min nəfərlik qoşunla kömək etməyə

hazırlaşdıqlarım bildirirdilər.

152

Rus qoşunu 1827-ci il aprelin 27-də Xudafərin körpüsünü ələ keçirdi. Hələ aprelin

23-dəəsas qüvvələr İrəvana doğru irəlilədi, qala mühasirəyə alındı. Rus qoşunu

böyük strateji əhəmiyyəti olan Abbasabad qalasına hücum etdi. Abbas Mirzə

iyulda 16 minlik qoşunla qalaya köməyə gəldi. Lakin iyulun 5-də Cavadbulaq

döyüşündə məğlub olandan sonra iyulun 7-də təslim oldu. Avqustun 13-də Alagöz

dağının ətəklərində baş vermiş döyüşlərdə do ruslar qalib gəldilər. Sentyabrın 20-

də Sərdərabad təslim oldu, ayın 26-da yenidən İrəvan qalası mühasirəyə alındı.

1827-ci il oktyabrın 2-də ruslar mərkəzə daxil oldular, 1828-ci ilin yanvarında

Qaradağın mərkəzi Əhəri tutdular. Hələ buna qədər Təbrizə yol açılmışdı və

oktyabrın 13-də Təbrizə daxil oldular, Az sonra Urmiyya vəƏrdəbili tutdular.

Tehrana yol açıldı. Şah İranı danışıqlara girməyə tələsdi. Təbrizdən bir qədər

Cənubda olan Türkmənçay kəndində, 1828-ci il fevralın 10-da İranla Rusiya

arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Türkmənçay danışıqlarında rus yazıçısı

A.S.Qriboyedov və A.A.Bakıxanov da iştirak edirdilər. Müqaviləyə görə, çar

qoşunları Azərbaycanın cənub torpaqlarından çıxırdı, yenicə tutulmuşİrəvan və

Naxçıvan xanlıqları isə Rusiyanın tərkibinə qatıldı. İran şah hökuməti bu müqavilə

iləŞimal xanlıqlarının Rusiya tərəfindən zəbtini təsdiq etdi. Bu müqavilə hələ

Gülüstan müqaviləsi ilə Rus tacirlərinə verilmiş imtiyazların, həmçinin Xəzər

dənizində yalnız Rus hərbi donanmasının saxlanması hüququnu da təsdiq etdi.

Müharibədə məğlub olmuşİran Rusiyaya 20 milyon manat gümüş pulla təzminat

verməli idi. İran hökuməti təzminatı ödəyib qurtarana qədər zəbt edilmiş Cənubi

Azərbaycan vilayətləri Rusiyanın himayəsində qalırdı. 

Rusiya-İran müharibəsi qurtarana yaxın Rusiya-Türkiyə münasibətləri kəskinləşdi.

Bu iki dövlət arasında 1828-ci ilin aprelində müharibəyə gətirib çıxardı. Qafqaz

cəbhəsində Rus qoşunlarının tərkibində dörd Azərbaycan süvari alayı iştirak edirdi.

Bu alaylar çar Rusiyasına can-başla qulluq edib torpaq sahələri, vəzifələr almağa

can atan bəylərdən, onların nökərlərindən və maaflardan ibarət idi. Çar hökuməti

onları eyni zamanda müharibənin gedişində qənimət ələ keçirib varlanmaqla

şirnikləndirmişdi, Bir sıra şəhərlərin ələ keçirilməsində bu alayların mühüm rolu

olmuşdu. Bir rus yazıçısı alayların döyüşlərini belə mədh edir: "Bu alaylar

153

barəsində mühakimə yürütmək üçün onları döyüşdə görmək hazıradır: bunlar

şimşəyi xatırladır, bunlar qəzəblənmiş Allahın birdən-birə düşmənlər içərisinə

ölüm və dəhşət saçan atəşinə bənzəyirdi. Müsəlman alaylarının gözlərim önündə

törətdikləri igidlik xarüqələrini hələ də heyrətlə yad edirəm". 

Türkiyə hökuməti rus qoşunlarının ölkənin içərilərinə yeriyəcəyindən ehtiyat

edərək sülh müqaviləsi bağlamağa tələs-di. 1829-cu ildəƏdirnədə müqavilə

imzalandı. Türkiyə Cənubi Qafqazın çar Rusiyası tərəfindən zəbt olunmasını təsdiq

etməli oldu. 

Azərbaycanın Rusiya tərəfindən zəbt edilməsinə  münasibət birmənalı olmamışdır,

onun mənfi nəticələri ilə yanaşı əhəmiyyətli cəhətlərinin olmasına da diqqət

verilmişdir. İlk növbədə də qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın şimal

torpaqlarının Rusiya tərəfindən zəbt edilməsilə Azərbaycan xalqı öz dövlət

müstəqilliyini itirdi. Xalqı onun dövlət müstəqilliyindən məhrum etmək ən mürtəce

hadisədir. Şimali Azərbaycanın işğalı nəticəsində Azərbaycan xalqının zorla iki

hissəyə bölünməsi kimi tarixi ədalətsizlik baş verdi. Bu tarixi ədalətsizlik

nəticəsində vahid xalq bölündü, bir-birindən fərqli sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni

inkişaf yoluna düşməyə məcbur oldu. İşğal nəticəsində Azərbaycan çar

Rusiyasının xammal bazasına və satış bazarına çevrildi. Azərbaycan iqtisadiyyatı

müstəmləkə iqtisadiyyatı xarakteri aldı. Bu isə, o demək idi ki, ölkə yalnız Rusiya

sənayesi üçün xammal istehsal etməli, öz sənayesi də buna xidmət etməli idi.

Bununla da Azərbaycan çar Rusiyasının müstəmləkəsinə çevrildi. 

Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən işğal edilməsi nəticəsində faciənin başlanğıcı

qoyuldu, ölkə iki hissəyə bölündü və bir-birindən fərqlənən ictimai-siyasi inkişaf

yolu götürdü,  Azərbaycanın torpaqları hərraca qoyuldu, ermənilərin, rusların,

almanların və digər xalqların ölkəmizə köçürülməsi başlandı, təbii sərvətlərimiz

talan edilidi, tariximiz sistemli şəkildə saxtlaşadırılmağa başlandı. Bununla belə,

on illər boyu davam edən ara müharibələrinə son qoyuldu, xanlıqları dövrünün

sərhədləri aradan götürüldü, müharibələrə son qoyulması sabit iqtisadi inkişafı

şərtləndirdi, kapitalist istehsalının əsasları qoyuldu, xüsusilə neft Bakısının sürətli

inkişafı başlandı. Bununla belə, işğal faktorunun mənfi nəticələri, Azərbaycanın iki

154

hissəyə parçalanması (bu siyahını kifayət qədər uzatmaq mümkündür) onun

müsbət nəticələrinin üzərinə kölgə salsa da, unutmaq olmaz ki, bugünkü müstəqil

Azərbaycan Respublikası məhz Rusiyanın tərkibində olan Şimali Azərbaycanın

varisidir.

155

XII mövzu

XIX əsrin ikinci yarısı-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ictimai-

iqtisadi vəziyyət və milli demokratik fikir.

Plan

1. . Demokratik milli mətbuatın yaranması, “Əkinçi” qəzeti. İctimai fikrin görkəmli nümayəndələri.

2. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda siyasi təşkilatların və partiyaların

yaranması. Milli –azadlıq hərəkatı.

Ədəbiyyat.

1. Azərbaycan tarixi.VII cilddə,V vild,Bakı,2008,səh.18-161.

2. Azərbaycan tarixi. İ.Əliyevin redaktorluğu ilə.Bakı,1993,səh.226-242.

3. Vəliyev T.T. İmperializm dövründə Azərbaycan sənayesi və prole tariatı. Bakı,

1978, səh. 11- 48.

4. Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Siyasi tarix. Bakı. 2004, səh. 32-54.

5. Balayev A. Panislamizm, pantürkizm və Azərbaycan. “Azərbaycan”qəzeti,5-12

aprel,1991

156

Azərbaycanın ictimai, iqtisadi və siyasi həyatındakı dəyişikliklər

Azərbaycan xalqının mədəniyyətində də öz əksini tapdı. Artıq XIX əsrin ikinci

yarısından iri sənaye şəhəri olan Bakı həm də Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzinə

çevirilmişdi.

Kapitalist iqtisadiyyatının inkişafı nəticəsində ixtisaslı fəhlələrə, təhsilli

mütə-xəssislərə ehtiyac artırdı. Baxmayaraq ki, çar hökuməti milli ucqarların

mədə-ni və siyasi inkişafına mane olurdu, lakin obyektiv inkişaf davam etməkdə

idi.

1867-ci ildə çar hökuməti Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın təhsil

müəssələri haqqında Əsasnamə qəbul etdi. Lakin həmin Əsasnamədə yerli dillər

sıxışdırılır və rus dilində təhsilə böyük əhəmiyyət verilirdi. Ancaq 1876-cı ildə

Qori şəhərində açılmış Zaqafqaziya müəllimləri seminariyası, xüsusən də onun

1879-cu ildə açılmış Azərbaycan şöbəsinin məzunları (Fərhad Ağazadə, Üzeyir

Hacıbəyov,Cəlil Məm-mədquluzadə və b.) kənd məktəblərinə gəldikdən sonra

yerli uşaqların bu məktəblərdə oxuması mümkün olmuşdu.lakin bütün ibtidai

məktəblərdə yəlim ancaq rus dilində aparılırdı, yerli dillərdə ümum-təhsil

məktəblərinin açılmasına icazə verilmirdi.

1869-cu ildə Seyid Əzim Şirvani ilk dəfə olaraq Şamaxıda yeni tipli məktəb

açmışdı. 80-ci illərdə Şuşada, Lənkəranda, Ordubadda, Naxçıvanda belə məktəblər

açıldı. Bu məktəblərin ən mühüm əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, burada ilk dəfə

olaraq elmi biliklərin əsasları ana dilində öyrədilməyə başlandı.

Azərbaycan əhalisinin maariflənməsində rus-tatar məktəblərinin də müəyyən

rolu olmuşdur. İlk belə məktəbi Bakıda gənc pedaqoqlar Həbib bəy Mahmudbəyov

və Sultan Məcid Qənizadə açmışdılar.

Bu məktəblər üçün müəllimlərin hazırlanmasında Qori müəllimlər semina-

riyasının böyük rolu olmuşdur.1899-cu ilədək bu Seminariyanı 89 nəfər

157

azərbaycanlı bitirmişdi. Bunların çoxu sonralar Azərbaycan xalq maarif və

mədəniyyətinin fəxri nümüyəndələri oldular. Rəşidbəy Əfəndiyev, M.

Mahmudbəyov, S.M.Qniəmizadə, Firudin bəy Köçərli, Əlicabbar Orucəliyev və

başqalarının maarif sahəsindəki xidmətləri əvəz olunmazdır.

Yeni məktəb xadimlərinin ən mühüm vəzifəsi ana dilində dərsliklərin

yaradılması idi.Abdulla Şaiq “Uşaq çeşməyi”, “Gülzar”,M.Mahmudbəyov “İkinci

il”, “Üçüncü il”,”Türk ədəbiyyatına ilk qədəm”, “Yeni türk əlifbası” adlı dərsliklər

yazılmış-dılar.

Kişi təhsili ilə yanaşı, qadın orta təhsili də inkişaf edirdi.1874-cü ildə

Bakıda ilk qadın gimnaziyası açıldı,1883-cü ildən bu məktəb Mariya məktəbi adını

aldı. 1896-cı ildə Mərdananda məşhur messenat H.Z. Tağıyev tərəfindən bağbanlar

hazırırlayan birinci xüsusi məktəb açıldı. Elə həmin ildə H.Z Tağıyev Bakıda qız

məktəbinidə açmışdı.1896-cı ildə Bakıda Yermolayevə tərəfindən ilk musiqi

məktəbi də açıldı.1897-ci ildə rəssamlıq məktəbi də açılmışdı.

Azərbaycanda savadın yayılması ilə kitabxana və qiraətxanalara ehtiyac

hiss edilməyə başladı.Bu dövrdə ictimai və xüsusi kitabxanalar açıldı.İlk kütləvi

kitabxana 1859-cu ildə Şamaxı və Şuşada açılmışdı.

Azərbayacanın ictimai, iqtisadi və mədəni inkişafı elmin inkişafına şərait

yaradırdı.Təbiət elmlərinə maraq çox idi. Neft işinin öyrənilməsində Almaniyanın

Stras-burq univerisitetinin məzunu Möhsüm Xanlarovun kimyaçı kimi xüsusi

xidməti olmuşdur. Biologiya və kənd təsərrüfatı sahəsində də müəyyəın uğurlar

əldə edilmişdi. Bu sahədə H.B Zərdabi, N.B.Vəzirovun böyük xidmətləri

olmuşdur.H.B. Zərdabi “Gigi-ena”, “Torpaq, hava, su” və başqa əsərlər yararaq

təkamül nəzriyyəsini müdafiə etmişdi. Azərbaycanlı həkimlər Vəkilov,

Mehmandarov tibb eliminin inkişafına böyük köməklik etmişlər.

XIX əsrin ikinci yarsında Azərbaycanda tarix elmi sahəsində mühüm

irəliləyişlər olmuşdu. Mirzə Camal oğlu,Əhməd Bəy Cavanşir,Mir Mehdi Xəzani

Qarabağ xanlığının, Mirzə Əhməd Xudaverdi oğlu Lənkəran xanmlığının tarixinin

158

öyrənilməsi sahəsində uğurlu işlər görmüşlər.Azərbaycan ədəbiyyatının

inkişafında M.F. axundov,S.Ə. Şirvani, N.Nərimanov,F.B.Köçərli, H.B.Zərdabi

kimi nümayəndələrinin böyük rolu olmuşdur.Fəlsəfi fikrin inkişafında M.F

Axundovun xüsusi xidmətləri olmuşdur.Onun üç məktub və cavab adlı əsrində

təbiət və cəmiyyət məsələlərinə dair mütərrəqi fəlsəfi fikirlər verilmişdir.

Azərbaycanda teatr sənəti də inkişaf etməkdə idi.Milli teatırın yaranması

xalqın mənəvi həyatında böyük hadisə idi.1873-cu ilin martın 22-də Bakı realnı

məktəbinin tələbələri M.F.Axundovun “Lənkəran xanının vəziri” pyesini

səhnələşdirmişdilər. Aprelin 17-də “Hacı Qara” pyesi tamaşaya qoyuldu.

Musiqi sahəsində də böyük naliyyətlər əldə edildi.Hacı Hüsü, Cabbar

Qaryağdı oğlu, Məsədi İsi, Sadıqran, Keçəçi Məhəmməd kimi musiqiçilər xalq

arasında geniş şöhrətə malik idi.

1908-ci ildə yanvarın 12-də musiqi tarixində unudulmaz gün olmuşdur.

Tağıyev teatırının binasında Ü.Hacıbəcyov “Leyli və Məcnun” operasını ilk dəfə

tamaşaya qoy-muşdu.1913-cü ildə “Arşı mal alan”musiqili komediyası,1916-cı

ildə M.Maqomayevin “Şah İsmayıl” operaları tamaşaya qoyulmuşdu.

Rəssamlıq sahəsində Ə.Əzimzadə, B.Kəngərli, memarlıq sahəsində Zivər bəy

Ağayevin büyük xidmətləri olmuşdur.

-XIX əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycanın mədəni həyatında milli

mətbuatın inkişafı ən mühüm hadisələrdən biri olmuşdur.Azərbaycan

ictimaiyyətinin ayrı-ayrı nümayəndələri böyük çətinliklərlə üzləşərək milli

mətbuatın bünövrəsini qoymuşdular. Azərbaycan mətbuatının banisi böyük ictimai

xadim Həsən bəy Zərdabinin “Əkinçi”qəzetinin buraxılması böyük hadisə idi.

Qəzetin ilk nömrəsi 1875-ci il iyulun 22-də çapdan çıxmışdır. H.B.Zərdabi qəzetin

təkcə naşiri və redaktoru deyil, həm də onun korrektoru və mürəttibi idi. 1875-

1877-ci illərdə Əkinçinin cəmi 56 nömrəsi çıxmışdı.

159

Əkinçi qəzeti mütərrəqi maarifçi,demokratik ideyaları təbliğ edir, mövhumata,

cəhalətə və avamlığa qarşı çıxır,Azərbaycan gerçəkliyinin bir çox zəruri

problemlərini qaldırırdı. Qəzet azadlığa çıxmağın yolunu elm və maarifdə

görürdü.O,təhsil və tərbiyə məsələlərinə xüsusi əhəmiyyət verir,məktəblərdə yeni

təlim və tərbiyə üsullarının tətbiq edilməsinə tərəfdar çıxırdı. Azərbaycanda qadın

təhsilinin, qadınların ictimai həyata cəlb olunmasının zəruriliyini müdafiə edən ilk

Azərbaycan qəzeti “Əkinçi”olmuşdur.Qəzet ana dilinin saflığı uğrunda yorulmaz

mübarizə aparırdı.

H.B.Zərdabi və onun qəzeti Cənubi Qafaqaz xalqları arasında çoxəsrlik

əlaqələrin möhkəməlndirilməsi ideyalarının qızğın təbliğatçısı kimi çixış edir, bu

xalqların daha da yaxınlaşması uğrunda mübarizə aparirdı.

“Əkinçi”Azərbaycanda mütərəqqi ictimai fikrin inkişafında və bütövlükdə

Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında böyük rol oynadı. O,qısa müddət ərzində

ən qabaqcıl ziyalıları öz ətrafında birlşdirmiş, Azərbaycan xalqının həyatının bir

çox sahələrinə müsbət təsir göstərmişdir.

Əkinçinin nəşri dayandıqdan iki il sonra Tiflisdə Azərbaycan dilində “Ziya”

qəzeti nəşr edidi. Onun birinci nömrəsi 1879-cu il yanvarın 16-da çapdan

çıxdı.Qəzet 1880-ci ilə qədər çıxmış,cəmi 76 nömrəsi buraxılmışdı.1880-ci il

dekabrın 6-dan etibarən qəzet “Ziyayi-Qafqaziyyə adı altında çıxmağa

başladı.Qəzetin yaradıcısı Seyid Ünsizadə idi.Qəzetin səhifələrində ictimai-siyasi

problemlərə geniş yer verilirdi.Cəmi 104 nömrəsi çıxmış və 1884 –cu ilə qədər

nəşr olunmuşdur.

1880-ci ildə onun qardaşı Cəlal Ünsizadənin “Kəşkül” adlı qəzeti nəşr

oıunmağa başlandı. Kəşkül öz ideya isqamətinə görə “Əkinçi”yə daha çox yaxın

idi. Qəzet, siyasət, ticarət, sənaye, mədəniyyət məsələlərinə toxunurdu. Eyni

zamanda qəzet Şərq despotizmini, geriliyi, fanatizmi tənqid atəçinə tutur,

maarifçilik və mədəniyyət ideyalarını müdafiə edirdi.

160

Rusiyanın mərkəzi şəhərlərində,Qori müəllimlər seminariyasında təhsil almış

gənclər “Kəşkül”qəzetinin mütərəqqi ideya və təşəbbüslərini müdafiə edərək onun

ətrafında toplaşırdılar. “Kəşkülün”başladığı hərəkatda Azərbaycan ziyalılarından

S.Ə.Şirvani,F.Köçərli,M.Şahtaxtlı,A.Qayıbov və başqaları yaxından iştirak

edirdilər. Qəzet 1991-ci ilədək nəşr olundu.

O dörün ən mühüm hadisələrindən biri də Tiflisdə satrik “Molla Nəsrəddin “

jurnalının 1906-cı il aprelin 1-də nəşrə başlaması oldu. Jurnal Azərbaycanda,

Rusiyanın türkdilli xalqları arasında , həmçinin yaxın Şərqdə satrik mətbuatın

əsasını qoydu, həmçinin milli – dümokratik fkrin inkişafında mühüm rol oynadı.

Molla Nəsrəddin “ jurnalının (1906-1931) əsasını Cəlil Məmmədquluzadə

qoymuşdur. Jurnalın səhifələrində M.Ə.Sabirin Ə.B.Haqverdiyevin,

Ə.Qəmküsarın, M.Ə.Möcüzün , Y.V.Çəmənzəminlinin yazıları çap olunurdu.

“Molla Nəsrəddinin”ardınca onun təsiri altında “Arı”, “Bəhlul”, “Tutu”,

“Zənbur”, “Məzəli”, “Babayi-Əmir”(1907-1917-ci illərdə)satrik jurnalları nəşrə

başladı. İnqilabi demokratik publisistikanın görkəmli nümayəndələrindən biri də

U.Hacıbəyov idi.

XIX əsrin sonları-XX əsrin əvələrində Azərbaycanın qabaqcıl ictimai və

sosioloji fikri yeni ideya məzmunu ilə dahada zənginləşdi. Azərbaycanın sosial-

iqtisadi inkişafı, ictimai həyatda islam dəyərlərinin rolunun genişlənməsi milli-

demokratik fikrin inkişafında böyük rol oynadı.

Azərbaycan ictimai fkrin formalaşıb inkişaf etməsində Azərbaycan

ziyalılarından H.B.Zərdabi M.Şaxtaxlı, Səmədağa Mehmandarov, N.Nərimanov,

C.Məmmədquluzadə, S.Ə.Şirvani və sairlərinin görkəmli rolları olmuşdur.

Milli- demokratik və ictimai fikrin yaranmasında Əli bəyHüseynzadə,

Əhməd bəy Ağayev və Əhməd Ağaoğlu kimi dahi şəxsiyyətlərin xidmətləri ölçüyə

gəlməzdir.

161

Əli bəy Hüseynzadə 1864-cü ildə anadan olmuş, görkəmli ictimai xadim,

pedaqoq, həkim, jurnalist, yazıçı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Təhsilini Peterburq

və İstanbulda almışdır. Peterburqda təhsil alarkən tələbə siyasi dərnəklərində işti-

rak edən Əli bəy İstanbulda da siyasi fəaliyyətini davam etdirmişdir.O, Sultan

Əbdülhəmid rejiminə qarşı “İttihad və tərəqqi ” partiyasının əsasını qoymuş-

dur.1903-cü ildə Bakıya gələn Əli bəy jurnalistka ilə məşğul olmuş, ictimai –

siyasi fəaliyyətini genişləndirmişdir. Onun fəaliyyətində əsas yeri Turançılıq

ideyası tuturdu. Əli bəy türk xalqlarının milli birliyi, müstəqil dövlətçilik fikrini

ilk dəfə irəli sürmüş, onun elmi –nəzəri əsaslarını işləyib hazırlamışdır. Əli bəy

yazdığı “Türklər kimdir və kimdən ibarətdir, “Türk dilinin vəzifeyi-

mədəniyyəsi”, “Yazımız, “dilimiz” adlı məqalələrində öz məqsəd və məramını

geniş şəhr etmişdir.

Əli bəy yaradılmasını nəzərdə tutduğu milli cəmiyyətin quruculuğunda müasir

insan amilinə böyük əhəmiyyət verərək yazırdı: “Türk qanlı, müsəlman etiqadlı,

firəng fikirli, Avropa qiyafəli fədai” tərbiyə edib yetişdirmək lazımdır.

Əli bəy Hüseyinzadənin XX əsrin əvvələrində irəli sürdüyü “Türkləşmək,

islamlaşmaq, müasirləşmək ” şəklində siyasi şüara çevrilən fikri Azərbaycan Xalq

Cümhuriyyətinin dövlət atributuna çevrilmişdi.Əli bəy 1940-cı ildə İstanbulda

vəfat etmişdir.

İctimai fikrin görkəmli nümayəndələrindən biri olan Əhməd bəy Ağayev

(1869-1939) Azərbaycanda türkçülük hərəkatının ideoloqlarındandır.O, Fransanın

Sarbona universitetini bitirmiş, Şərq xalqlarının tarixini, ərəb, fars və türk

dillərini mükəmməl öyrənmişdir. Əhməd bəy Ağayev müsəlman xalqlarının

düşdüyü acınacaqlı vəziyyəti təhlil edir, bunun səbəblərini göstərir, müsəlman

xalqlarına böhtan atan əcnəbi, müəlliflərə tutarlı cavablar verirdi.

Əhməd bəy 1905-ci ildə “Həyat”, “İrşad” kimi Azərbaycanda milliyətçilik

düşüncəsinin formalaşmasında mühüm rol oynayan qəzetlərin həm redaktoru, həm

də nəşiri olmuşdur.

162

1909-cu ildə Türkiyəyə gedən Əhməd bəy “ Gənc Türklər” hərəkatı ilə yaxın-

laşmış və “İttihad və Tərəqqi” partiyasına daxil olaraq elmi- publisistik yazıları

ilə mətbuatda çıxışlar etmişdir.O,1918-ci ildə bolşevik-daşnak hökumətinə qarşı

mübarizəyə gəlmiş Nuru Paşanın Qafqaz İslam Ordusunun tərkibində siyasi

müşavir kimi Azərbaycana gəlmiş və Gəncədə yaradılan yeni hökumətin işinə

yaxından köməklik etmişdir. Əhməd bəy Azərbaycan parlamentinə üzv seçilmiş,

Paris sülh konfransında iştirak etmək üşün oraya gedəndə türkiyədə həbs edilərək

Malta adsına sürgün edilmişdir.

1921-ci ildə sürgündən gələn Əhməd bəy İstambula gələrək yenidən milli

hərəkata qoşulmuş və qurtuluş savaşının fəal iştirakçılarından biri olmuşdur. O,

xalqın millətçilik və türkçülük şüurunun oyanmasında çox mühüm rol oynamışdır.

İctimai fikrin görkəmli nümayəndələrindən biri də Əlimərdan bəy

Topçubaşov olmuşdur. (1863-1934). O, Rusiyanın müsəlman –türk xalqlarının

milli –azadlıq hərəkatının liderlərindən biri olmuşdur. “Kaspi” qəzetinə rəhbərlik

etmişdir. Əlimardan bəy 1905- ci ildə Nijni-Novqorod keçirilən Ümumrusiya

müsəlmanlarının 1- ci qurultayında göstərirdi. “Biz Türk övladları, əslimiz bir,

nəslimiz bir, dinimiz birdir. Qərbədən Şərqə qədər bizim atalarımızın mülküdür.

Atalarımız o qədər qəhrəman millət olduqları halda , bu gün Qafqaz dağlarında ,

Krım bağlarında, Kazan çöllərində və Orta Asiya ovalıqlarında atalarımızın

mülki olan öz torpaqlarımızda öz ehtiyaclarımızı bildirməyə imkanımız

qalmamışdır”.1906-cı ildə onun tərəfindən “ Umumrusiya müsəlmanları ittifaqı”

partiyasının proqram və nizamnaməsi yazılmışdır.

Onun təşəbbüsü ilə I Dövlət Dumasında müsəlman fruksiyası yaradılmışdır.

Azəri türklərinin müstəqilliyi uğrunda daim mübarizə aparan Ə.Topçubaşov AXC

parlamentinin ilk sədri olmuşdur. Paris sülh konfransı nümayəndələrinin rəhbəri

olaraq Azərbaycanın de-fakto tanınmasına nail olmuşdu. Əlimərdan bəy sonralar

Parisdə yaşayarkən də Azərbaycanla əlaqəni kəsməmiş, hətta 1921-ci ildə Parisdə

Qafqaz Konfedrasiyası yaradılması məsələsini müzakirə etmişdir. 1934-cü ildə

M.Ə.Rəsulzadə ilə birlikdə Konfederasiyanın bəyannaməsini imzalamışdır.

163

XX əsrin əvvələrində baş verən dünya iqtisadi bühranı (1900-1903) həm

Rusiyanı, həm də onun müstəmləkələrini əhatə edir. Bütün imperiyanı sarsıdan

tətillər dalğası Azərbaycanı da bürüdü, cəmiyyətin bütün təbəqələrində narazılıq-

lar artdı və cəmiyyət siyasiləşməyə başladı.

XX əsrin əvvələrində Azərbaycanda ilk siyasi təşkilatlar yaranmağa başladı.

Bu təşkilatların əksəriyyəti sosialist yönümlü idilər. Azərbaycan tarixinin XX əsrin əvvəlləri dövrü siyasi partiya və təşkilatların meydana gəlməsi ilə də səciyyələnir. Bu da Azərbaycan cəmiyyətində də siyasi fəallaşmanın yüksəlməsi ilə əlaqədar idi. Azərbaycanda ilk siyasi təşkilat hələ XIX əsrin 90-cı illərində meydana gəlmiş ilk sosial-demokrat dərnəklərin birləşdirilməsi əsasında 1901-ci ildə yaradılan RSDFP-nin Bakı Komitəsi olmuşdu. O, Azərbaycanın milli adət-ənənələrindən xəbəri olmayan, kənardan gəlmiş və əsasən rus dilli adamlar tərəfindən yaradılmışdı. Həmin təşkilatda da başlıca olaraq rus dilli fəhlələr birləşmişdi. Ona görə də onun təsiri Bakıdan kənara çox yayıla bilməmişdi.Azərbaycanda ilk milli partiya M.Ə.Rəsulzadənin hələ 17 yaşında ikən yaratdığı «Müsəlman gənclik təşkilatı» olmuşdu. Bir az sonra o, «Müsəlman demokratik «Müsavat» Cəmiyyəti» adı ilə gizli fəaliyyət göstərmişdi. Bu təşkilatın bir qolu da Güney Azərbaycanda yaradılmışdı. 1904-cü ilin oktyabrında bir qrup müsəlman sosialistləri: M.Mövsümov, M.Ə.Rəsulzadə, M.H.Hacınski və b. tərəfindən həmin cəmiyyətin əsasında müsəlman sosial-demokrat təşkilatı — «Hümmət» yaradılmışdı. O. «E1 bir olsa, dağı oynadar yerindən» devizi ilə eyni adlı qəzet nəşr etdirmişdi. Sonralar bu təşkilata N.Nərimanov, M.Əzizbəyov, S.M.Əfendiyev de daxil olmuşdu.«Hümmət»in yerlərdə şöbələri də yaradılmışdı, O cümlədən Tiflisdə də menşevik istiqamətli «Hümmət» təşkilatı yaradılmışdı. Əvvəllər təşkilata A.Yüzbaşov, Ə.Bayramov, Ə.H.Qarayev, M.Mirheydərzadə və b. daxil idi. Sonralar ona İ.Əbilov, Ə.Şeyxülislamov, S.Ağamalı oğlu da daxil olmuşdu. Onun əsas lideri S.Ağamalı oğlu olmuşdu.1905-ci ilin noyabrında eser partiyasının hələ 1903-cü ildə yaradılmış Bakı təşkilatı «İttifaq» adı ilə müstəqil partiyaya çevrilmişdi,1904-cü ildə Bakıda Şendrikov qardaşları tərəfindən «Balaxanı və Bibiheybət fəhlələri İttifaqı» adlanan menşevik təşkilatı yaradılmışdı. Sonralar o, «Bakı fəhlələri ittifaqı» adını almışdı.1905-ci ilin fevralında Gəncədə «Sosial-federalistlərin türk inqilabı komitəsi» yaradılmışdı. O, Azərbaycana muxtariyyət verilməsi, federativ Rusiya yaradılması ideyasını irəli sürmüşdü.1905-ci ilin yayında Gəncədə Şəfı bəy Rüstəmbəyovun başçılığı ilə «Qeyrət» adlı qrup yaradılmışdı. O, sonradan «Qeyrət» partiyasına çevrilmişdi. Onun yaradılmasında Ələkbər bəy Rəfıbəyli və Adil bəy Xasməmmədli fəal iştirak etmişdilər. Bu partiya 1908-

164

ci ilədək fəaliyyət göstərmişdi. 1917-ci il fevral inqilabından sonra «Qeyrət» partiyası «Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası» adı ilə yenidən fəaliyyətə başlamışdı. Onun yaradıcısı Nəsib bəy Yusifbəyli olmuşdu.Çarın 1905-ci il oktyabrın 17-də Manifest verməsi ölkənin ictimai-siyasi həyatında canlanma yaratdı. Azərbaycanda da siyasiləşmə yüksəldi. Siyasi partiyaların yaradılması prosesi genişləndi.1905-ci il dekabrın əvvəllərində Konstitusion demokratlar partiyasının Bakı şöbəsi yaradıldı. Onun yaradılmasında I.Hacınski, İ.Hacıyev, Ə.M.Topçubaşov, K.Səfərəliyev mühüm rol oynamışdılar. O, 1906-cı ilin yanvarında «Müsəlman Konstitusiyası partiyası»na çevrilmişdi.1905-ci ilin payızında «Müsəlman əyanları, ziyalıları və yuxarı təbəqələrin ittifaqı və müdafiə cəmiyyəti» meydana çıxdı,1905-ci ilin noyabrında tələbə-gənclərin inqilabi-demokratik «Üxüvvət» («Qardaşlıq») təşkilatı yaradılmışdı. 1905-ci ildə Bakıda və Təbrizdə «Mücahid» partiyası yaradılmışdı.1906-cı ilin avqust-sentyabr aylarında Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında «Difai» partiyası meydana çıxdı, Partiyanın başlıca məqsədi Azərbaycan xalqını erməni terrorundan müdafiə etmək idi. «Difai» partiyasının Bakıda, Gəncədə, Şuşada, Ağdamda, Bərdədə, Yevlaxda, Tərtərdə, Qarsda, Naxçıvanda, Vladiqafqazda və b. yerlərdə şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Partiyanın Bakı şöbəsinə Ə. Ağayev başçılıq edirdi,Partiyanın ən iri şöbəsi «Qarabağ birlik məclisi» idi. Onun fəaliyyəti bütün Qarabağı əhatə edirdi. Məclisin baş komitəsi Şuşada yerləşirdi. Onun sədri Kərim bəy Mehmandarov idi.1906-cı ildə Dağıstandan olan fəhlələr arasında iş aparmaq üçün başda Q.M.Ağasiyev və M.Aydınbəyov olmaqla sosial-demokrat «Faruq» qrupu yaradılmışdı.

Azərbaycanda həmkarlar ittifaqlarının formalaşması da bu dövrə təsadüf edir. 1906-cı ilin noyabrında Azərbaycanda həmkarlar ittifaqları təşəkkül tapmışdı. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda «Müsəlman», «Nəşr maarif», «Nicat», «Səadət» və b. xeyriyyə cəmiyyətləri fəaliyyət göstərməyə başlamışdı. Onların yaradılmasında böyük xeyriyyəçi Z.A.Tağıyevin müstəsna xidmətləri olmuşdu.Bu dövrdə Azərbaycanda erməni «Daşnaksütyun», «Qnçaq» partiyaları da fəaliyyət göstərmişdi.«Müsavat» partiyasının yaradılması bu dövr Azərbaycan tarixinin çox mühüm hadisəsi idi. O, 1911-ci ildə Bakıda keçmiş hümmətçilərdən Məmməd Əli Rəsulzadə, Tağı Nağıyev, Abbasqulu Kazımzadə, Kərbəlayi Vəli Mikayılzadə və Qulamrza Şərifzadə tərəfindən yaradılmışdı. 1913-cü ildə mühacirətdən qayıdan Məmməd Əmin Rəsulzadə «Müsavat»a daxil olmuş və onun əvəzsiz liderinə çevrilmişdi.1917-ci ilin yazında Nəsib bəy Yusifbəyli tərəfindən Gəncədə yaradılmış «Türk ədəmi-mərkəziyyət» partiyası həmin ilin iyununda «Müsavat» partiyası ilə birləşmişdi.

165

1917-ci ilin martında bolşevik «Hümmət» təşkilatı öz fəaliyyətini bərpa etdi. Onun başında N.Nərimanov dururdu.1917-ci ilın sentyabrında «Rusiyada müsəlmançılıq» partiyası yaradıldı. O, Gəncədəki «İttihadi islam» partiyası ilə birləşərək «Rusiyada müsəlmançılıq-ittihad» birliyini təşkil etmişdi,Nəhayət, 1920-ci ilin fevralında bolşevik «Hümmət», «Ədalət» və RSDFP-nin Bakı Komitəsi zəminində Azərbaycan Kommunist partiyası təşkil edildi. Bununla da Azərbaycanda da təkpartiyalılığın əsası qoyuldu.Azərbaycanda gedən siyasi fəallaşmanın təzahürlərindən biri də çarın yanında məsləhətçi orqan olan Dövlət Dumasına seçkilərdə iştirak etmək idi. Bu seçkilərdə (1906-cı ilin mayında) birinci Dövlət Dumasına Azərbaycandan Məmmədtağı Əliyev, Ə.Haqverdiyev, İ.Ə.Ziyadxanov, Ə.Muradxanov və Ə.M.Topçubaşov deputat seçilmişdilər. Onlar Dumada yaradılmış Müsəlman fraksiyasına daxil idilər.Azərbaycanlı deputatlar Dumanın işində fəal iştirak edirdilər. Dumada İ.Ziyadxanovun və Ə.M.Topçubaşovun çıxışları daha kəskin idi. İ.Ziyadxanov İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında millətlərarası toqquşmalardan, inzibati orqanların özbaşınalığından bəhs etmiş, hökumətin köçürmə siyasətinə qarşı çıxmışdı. O, Duma tribunasından demişdi: «Biz bir əsr bundan əvvəl işğal edilmişik, Bizə heç bir hüquq və haqq verilməmişdir. Kölə halına salınmışıq. Milli varlığımıza təcavüz edilmişdir. Bir sıra ali məktəblərə qəbul olunmağımıza qadağa qoyulmuşdur. Dövlət idarələrində türk məmurlarına rast gəlmək mümkün deyildir. Torpaq azlığından əziyyət çəkirik. Lakin buraya Rusiyadan axın-axın kəndlilər köçürülür. Bilavasitə dövlətin əli ilə törədilən milli qırğın zəminində qana boyanmış bu torpaqlarda rus kəndliləri üçün planlaşdırdığınız yaşayış məntəqələrini qurursunuz. Bu hökumətin gizli surətdə hazırlayıb həyata keçirdiyi „parçala və hökm sür“ idarə tərzidir. İki ildən bəri qan içində üzən Vətənimdə cəsədlərin üstündən keçirik. Artıq səbrimiz tükənib».Rus deputatlar çıxışı «rədd olun gedin Türkiyəyə» qışqırığı ilə qarşılaşmışdılar.Sərt çıxışlarına görə Ə.M.Topçubaşov və İ.Ziyadxanov Dövlət Dumasının tərkibinə seçilmək hüququndan məhrum edilmişdilər.Azərbaycandan II Dövlət Dumasına F.İ.Xoyski, X.Xasməmmədov, İ.Z.Tağıyev, M.M.Şahtaxtinski, M.H.Mahmudov, Z.E.Zeynalov deputat seçilmişdilər.Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarının müsəlman əhalisindən III Dövlət Dumasına Xəlil bəy Xasməmmədov deputat seçilmişdi. O, da Dumada öz kəskin çıxışları ilə fərqlənirdi. X.Xasməmmədov öz çıxışlarında dəfələrlə hökumətin milli ayrı-seçkilik siyasəti, vətəndaş azadlıqları və siyasi hüquqlar verilməsi, köçürmə siyasəti, təhsil və məhkəmənin ana dilində aparılması və s. vacib məsələlərə toxunmuşdu.Azərbaycandan IV Dövlət Dumasına M.Y.Cəfərov deputat seçilmişdi. O zaman onun cəmi 27 yaşı var idi. Moskva Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdi.M.Y.Cəfərov Dumadakı çıxışlarından birində çar Rusiyasının milli əyalətlərdəki

166

ruslaşdırma siyasətini ifşa edərək demişdi: «Biz xalq maarifinə, ilk baxışda siyasətə heç bir yer olmadığı bu müqəddəs işə hökumətin qərəzli münasibətini acı təəssüflə qeyd edirik. Indiyədək hökumət müsəlmanların maariflendirilməsi adı altında onların ruslaşdırılmasına yönələn tədbirləri həyata keçirməyə çalışmışdır».

1901-ci ildə ilk təşkilat olan RSDFP –nın Bakı komitəsi yaradıldı. Onun təş-

kilatçıları Yenukidze, Ketsxoveli və Eyzenbet idilər.

1901- ci ildə Bakıda “İskra” çı qrup da təşəkkül tapdı. Həmin qrup gizli yolla

xaricdən “İskra” qəzetini Azərbaycana gətirərək fəhlələr arasında yayırdı. 1901-ci

ilin yayında gizli olaraq “Nina” mətbəəsi yaradldı və qəzet həmin mətbəədə çap

olunaraq geniş yayılırdı.

1904-cü ilin oktyabrında M.Ə.Rəsulzadə, M.A.Mirqasımov, M.Hacıyev,

A.Kazımzadənin birgə səyləri nəticəsində Bakıda müsəlman aləmində ilk sosi-al

—demokratik “Hümmət” təşkilatı fəaliyyətə başladı.Həmin təşkilatın eyni adda

qəzeti də nəşr olunurdu. 1905-ci idən N.Nərimanov həmin təşkilata daxil olur və

sonralar onun rəhbərinə çevrilir.“Hümmət” təşkilatının 1917-ci ilə qədər

fəaliyyətini iki aspektdə -bir tərəfdən bir çox siyasi məsələlərdə Bakı komitəsi ilə

birgə fəaliyyətə, digər tərəfdən isə milli ləyaqət və hüquqların müdafiəçisi kimi

nəzərdən keçirmək olar.1904-cü ilin dekabrında fəhlələrlə kapitalistlər arasında

“müştərək müqavilənin “ bağlanmasında “Hümmət” təşkilatının böyük rolu

olmuşdur. 1905-ci ildə “Hümmət” qəzeti senzura tərəfindən bağlanısa da, 1907-ci

ildə təşkilat “Təkamül”qəzetinin buraxılmasına nail olur.

Azərbaycan sosial –demokratları və hümmətçiləri ilə İran milli-azadlıq hərə-

katı mücahidləri arasında sıx əlaqə var idi. Onların çoxu dəfəlıərlə İranda olmuş və

1906-1911-ci illərin İran inqilabi hadisələrində iştirak etmişdir.

Hümmətçilərin Tflis təşkilatı daha aktiv fəaliyyət göstərirdi. Onun proq-

ramında insanların sinfi və milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq demokratik

azadlıqlar və hüquqları bəyan edilirdi.”Ədalət, bərabərlik, azadlıq” sözləri

təşkilatın devizinə çevrilmişdi. Sonralar Azərbaycan Parlamentinin üzvlətri olmuş

M.Əbilov, M.Şeyxülislamov,S.Ağamalıoğlu Tiflis “Hümmət”inə daxil idilər.

167

1903-cü ilin yayında Bakıda sosialist inqilabçıları–eserlər partiyası meydana

çıxdı. Eserlər digər şəhərlərdə də fəhlə və gənclər arasında öz təsirlərini yaymağa

çalışırdılar. Məsələn Şuşada realni təhsil məktəbində eser dərnəyi yaradılmışdı.

Gəncədə də belə bir təşkilatın yaradılmasına cəhd göstərilmişdi. Azərbaycanlı

eserlər üçün milli məsələ ön planda dururdu. Onlar geridə qalmış kütlələri

maarifləndirməyi və xalqın azadlığını özlərinin əsas vəzifəsi elan etmişdilər.

1905-ci il 17 oktyabr Çar Manifestindən sonra yaranan siyasi və ictimai

vəziyyət cəmiyyətin bütün təbəqələrini hərəkətə gətirdi, siyasi partiya və

təşkilatların yaranmasına təkan verdi.1905-ci il də Azərbaycanın siyasi səhnəsində

ilk olaraq sırf milli partiyalar meydana çıxdı. Fevralda Gəncədə “Sosial-

fedaralistlərin türk inqilabi komitəsi” yarandı. Bu təşkilatın buraxdığı vərəqələr-də

Qafqaz xalqlarının birliyi, müstəməlkəçiliyə qarşı mübarizə, Azərbaycanın

muxtariyyəti ideyaları öz əksini tapmışdı.

1905-ci ildə Gəncə və Şuşada “Qeyrət”adlı təşkilat (qrup) da fəaliyyətə

başlamış-dı.Bura Gəncənin tanınmış hüquqşünasları

Ə.Rəfibəyli,A.Xasməmmədov, H.Yusifbəyli daxil idilər. Bu qrupun əsas məqsədi

Qafqazın Rusiya ilə fedarativ münasibətlərinin qurulması və bu federasiya

çərçivəsində müsəlman əhalisinə muxtariyyat vermək idi.Bu qrup 1908-ci ilə qədər

fəaliyyət göstərdi.

1906-cı ildə Bakı və Gəncədə “Difai”partiyası meydana çıxdı.Onun banisi

Ə.Ağayev idi.Bir çox şəhərlərdə onun yerli şöbələri yaradılmışdı.

Azərbaycan xalqının siyasi cəhətdən birləşməsində 1911-ci ildə Bakıda

meydana çıxan Müsəlman Demokratik Müsavat (Bərabərlik) Partiyası mühüm rol

oynadı.Bu təşkilata milli mənafe uğrunda müəyyən mübarizə təcrübəsi olan bir sıra

ictimai xadimlər başçılıq edirdilər. Partiyanın baniləri Tağı Nağı oğlu, M.Əli

Rəsulzadə və Abbas Kazımzıdə olmuşlar.

Bu partiya 1917-ci ildə yaranmış “Türk Ədəmi Mərkəziyyət Partiyası ilə

birləşərək (N.Yusifbəyli) “Türk federalist Müsavat Partiyası” adını almışdır.

168

Partiyanın rəhbəri və ilhamvericisi M.Ə. Rəsulzadə idi.(1913-cü ildən).Bu

partiyanın təbliğat orqanı olan “Açıq söz”qəzeti nəşri olunurdu.

1912-ci ildə “Müsavat” partiyasının manifesti və proqramı nəşr edildi.

Proqramda qarşıya həyati məsələlər qoyulmuşdu. Bütün müsəlman xalqları üçün

bərabərlik əldə olunması,müsəlmanların dövlət müstəqilliyinin qorun-ması,

müstəqilliyini yaradan və onu qorumaq uğrunda mübarizə aparan mü-səlman

dövlətlərinə maddi və mənəvi yardım göstərilməsi.Partiya həm müsəlmanlar,həm

də demokratik amallara əsaslanan bütün partiyalarla əməkdaşlığa üstünlük

verirdi.Tezliklə partiya ziyalıları,xırda burjua,kəndli, fəhlə və qulluqçuların nüma-

yəndələrini öz sıralarına cəlb etdi və tezliklə Qafqazın ən güclü partiyalarından

birinə çevrildi.

XX əsrin əvvəllərində sosial ziddiyyətlərin kəskinləşməsi nəticəsində fəhlə və

kəndlilərin həm siyasi, həm də ideolji cəhətdən fəallaşması üçün obyektiv şərait

yaratdı.1905-ci ilin yazında Rusiya imperiyasında,onun ucqrlarında,o cümlədən

Azərbaycanda milli azadlıq mübarizəsi yüksəlməyə başladı. İlk dəfə 1905-ci ildə

Azərbaycanda Petisiya (imzatoplama)kampaniyası genişləndi.

Azərbaycan xalqının siyasi özünüdərkin formalaşmasında publisistika böyük

rol oynayırdı. Məqalə müəlləfləri mövcud siyasi hadisələri həm işıqlandırır, həm

də bu hadisələrin mahiyyətlərini açıb göstərirdilər.

Azərbaycanda burjua millətinin təşəkkülü, milli mədəni müəssisələrin

meydana çıxması, doğma dillərdə qəzet və jurnalların nəşri xalqın milli şüurunun

artmasına və siyasi fəaliyyətinin güclənməsinə, mlli azadlıq hərəkatının

genişlənməsinə səbəb olurdu. Milli azadlıq hərəkatları çox vaxt əsarət altına

alınmış fəhlə və kəndli hərəkatları ilə birləşirdi.

Azərbaycan burjuaziyası müxtəlif məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması, ana

dilində təhsilin həyata keçirilməsi, zemstvo sistemi yaradılması və sair islahatların

keçirilməsini tələb edirdilər.Hətta iri torpaq sahibləri də öz sinfi hüquqları və silki

üstünlüklərini müdafiəyə qalxırdılar. Azərbaycan burjuaziyasının milli azadlıq

169

ideyaları “Yeni Füyuzat”, “Şəlalə”jurnallarında,”iqbal”, “Yeni həyat”, “Günəş” və

başqa qəzetlərdə geniş təbliğ olunurdu.

Azərbaycanın demokratik ziyalıları da milli zülmə qarçı çıxış edirdilər.Bu

istiqamətdə C.Məmmədquluzadə, M.S.Ordubadi, N.B.Vəzirov, N.Nərimanov,

Ə.Haqverdiyev, M.Ə.Rəsulzadə və başqaları mühüm rol oynayırdılar.

Aparılan mübarizə, tökülən qanlar nəhayət 1918-ci ildə öz bəhrəsini verdi və

Azərbaycan xalqı öz milli müstəqilliyini əldə etdi.

170

XIII MÖVZU

Güney Azərbaycanda ictimai-iqtisadi vəziyyət və

milli demokratik hərəkat.

Plan

1. Türkmənçay müqaviləsindən sonra Güney Azərbaycanın iqtisadi və

siyasi vəziyyəti.

2. Şah zülmünə və imperalizmə qarşı çıxdılar. Səttarxan hərakatı.

3. İrticanın və imperalist dövlətlərinin azadlıq hərakatını boğması.

Ədəbiyyat:

1. Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerki (1828-1917).Bakı, 1985, səh. 112-180.

2. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994, səh.622-636.

3. Siyasi tarix. (mühazirə kursu), I hissə, Bakı,1995, səh. 107-171.

4. Həsənov N.Oynamış Təbriz və Səttarxan. Bakı, 1986,səh.35-51.

5. Belova N.K.Səttarxan 1905-1911-ci illər İran inqilabının qəhrəmanıdır.

(rus dilində), Moskva, 1983, səh. 28-41

171

1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə bir zaman bütöv bir ölkə olan Azərbaycanın

iki imperiya arasında «parçala hökm et» prinsipi əsasında sərhəd xətti etnikmilli

əsaslar üzrə deyil, siyasi mülahizələrə görə təyin edilməsi nəticəsində Azərbaycan

xalqı öz tarixi boyunca ən ciddi siyasi, iqtisadi və mənəvi zərbə aldı,

torpaqlarımızın sonrakı bölunmələrinin əsası qoyuldu. Müqavilənin şərtlərinə görə

Arazdan şimaldakı Azərbaycan torpaqları Rusiya çarının, indi Cənubi Azərbaycan

adlandırılan ərazilərimiz isə Qacar xanədanının hakimiyyəti altına düşdü. 

İrana qatıldıqdan sonra ölkənin dörd əyalətindən birini təşkil edən Azərbaycan

əyalətinin ərazisinə ilk dövrlərdə cənubda Həmədan, cənub-şərqdə Zəncan və

Qəzvin mahalları daxil idi. Sonralar Azərbaycan əyalətinin inzibati sərhədləri

daraldılmış və 1906-cı ildə qəbul olunmuş seçki nizamnaməsində bu əyalətə

Təbriz, Urmiya, Xoy, Deyləmqan, Maku, Marağa, Binab, Miyandoab, Soucbulaq,

Dehxarqan, Mərənd, Əhər, Ərdəbil, Meşkin, Astara, Xalxal, Sərab, Miyanə, 

Sainqala mahalları daxil edilmişdi. 

Rəsmi İran statistikasına görə azərilərin sayı farslardan sonra ikinci yerdə

dayanır və 36%-ni təşkil edir. Azərbaycanın idarə olunmasına rəhbərlik rəsmən

şahin oğlunun (vəliəhdin) ixtiyarında olmuşdur.Əyalətin Mərkəzi Təbriz olmuşdur.

Vilayət və mahal-lara şahzadələr rəhbərlik edirdilər. Onlar bu yerlərə gəlir

mənbəyi kimi baxır və xalqı soyurdular.

XIX əsrin 30-60-cı illərində Cənubi Azərbaycan əhalisinin əsas məşğuliyyəti

əvvəllər olduğu kimi kənd təsərrüfatı, əkinçilik və maldarlıq idi. Təkcə kənd

əhalisi deyil, şəhər əhalisinin də bir qismi əkinçilik, bağçılıq, bostançılıq və kənd

təsərrüfatının başqa səhələrində çalışırdılar. 

XIX əsrin 30-60-cı illərində Cənubi Azərbaycanda təbii və qismən suvarma

əsasında buğda, arpa, çəltik və başqa dənli bitkilər əkilir, barama yetişdirilir, mum

hazırlanır, müxtəlif meyvələr becərilirdi. 1837-1840-cı illərdə İranda olmuş rus

zabiti İ.F.Blaramberqin söylədiyinə görə Azərbaycanın Xoy mahalında becərilən

pambıq İranda becərilən ən yaxşı pambıq növü hesab olunurdu. Təbrizlə Miyana,

172

Mərənd və başqa şəhərlər arasında yerləşən kəndlər meyvə bağları ilə zənğin idi.

Ümumiyyətlə, Cənubi Azərbaycan İranın ən məhşur taxılçılıq və meyvəçilik

rayonlarından biri idi, əyalətdən taxılla yanaşı quru meyvələr də ixrac edilirdi.

Marağa və Urmiya yüksək keyfıyyətli kişmiş istehsal edirdi. Əhalinin köçəri həyat

sürən hissəsinin əsas məşğuliyyəti maldarlıq idi. Əyalətin zəngin təbii yem bazası

oturaq və yarımoturaq həyat sürən əhaliyə də maldarlıqla məşğul olmağa imkan

verirdi. Heyvandarlıq məhsullarından yun, gön-dəri və s. ölkə daxilində keçə,

yəhər hazırlanması, xalça-palaz toxunması, şəhərlərdə nəfıs xalçalar, şal və s.

istehsalında işlənirdi. 

XIX əsrin ortalarında Cənubi Azərbaycan şəhərləri öz orta əsr qiyafəsini

saxlamışdı.Şəhərlərin sosial-iqtisadi həyatında mühüm rol oynayan sənətkarlar

ölkədə istehsal edilən əsas sənaye məhsullarının başlıca istehsalçıları idilər.

Müharibədən sonra yaranmış nisbi dinclik şəraitində sənətkarlıq müəyyən inkişaf

imkanı qazandı. Lakin İran hökumətinin öz bazarlarının qapılarını İngiltərə, Rusiya

və başqa Avropa dövlətlərinin üzünə açması nəticəsində axıb ğələn xarici mallar

yerli sənətkarların məhsullarını sıxışdırmağa başladı. Durmadan artan xarici mallar

axını, əlbəttə, sənətkarlığın ən mühüm sahəsi olan toxuculuq üçün ağır zərbə idi.

Parça, başlıca olaraq pambıq parça istehsal edən sənətkarların müflisləşməsi

nəticəsində 30-40-cı illərdə belə parçaların istehsalı azaldı. Lakin Təbriz və başqa

şəhərlərdə istehsal olunmuş parçalar keçmiş ənənə üzrə qonşu Zaqafqaziyada

malik olduğu bazarı hələ itirməmişdi. Təbriz özünün yüksək keyfıyyətli yun və

ipək parçaları ilə məhşur idi. Xalça, keçə, gön-dəri kimi istehsal sahələri xarici

malların rəqabəti ilə qarşılaşmadığı üçün inkişaf edirdi. 

Cənubi Azərbaycan şəhərlərində orta əsrlərə xas olan sex quruluşu qalmaqda idi.

Bütün İranda olduğu kimi, Azərbaycanda da emalatxanalarda adətən 2-3 sənətkar

işləyirdi.Bununla yanaşı, daxili və xarici bazarda rəqibi olmayan malların istehsalı

ilə məşğul olan sahələrdə, ləng də olsa irəliləmə prosesi gedir və muzdlu əməkdən

istifadə olunur, kapitalist istehsal üsulunun inkişafı başlayırdı.

173

 Bütün XIX əsr ərzində İran dövlətinin Avropa dövlətlərinə bir-birinin ardınca

güzəştə getməsi, onların xeyrinə müqavilələr bağlaması ölkənin

yarımmüstəmləkəyə çevrilməsinə gətirib çıxardı. Nəticədə İran iqtisadiyyatı

birtərəfli istiqamətə yönəldi ki, burada da xarici kapital ağalıq etməyə başladı. 

XIX əsrin II yarısından etibarən İngiltərə və çar Rusiyasının İrana iqtisadi

təcavüzünün genişlənməsi nəticəsində ölkə sürətlə onların xammal mənbəyi və

satış bazarına çevrildi. İranda ingilis və rus kapitalistlərinə bir sıra yeni güzəşt və

imtiyazlar verildi. 1879-cu ildə İranda rus zabitlərinin rəhbərliyi ilə Rusiyadakı

kazak polkları nümunəsində kazak polku, sonra isə briqadası yaradıldı ki, bu da

ölkədə çarizmin nüfuzunun saxlanmasında mühüm amil idi. 1889-cu ildə ingilis

baronu Reyter İranda bank («Şahənşah» bankı) açdı, bir il sonra isə rus kapitalisti

Polyakovla birlikdə ölkənin bütün maliyyə sistemini öz nəzarəti altına aldı. Az

sonra Xəzər dənizində gəmi nəqliyyatı rus, şosse və dəmir yollarının çəkilişi isə bu

iki ölkənin şirkətlərinin nəzarətinə keçdi. 

1901-ci ildə İran hökumətinin ingilis şirkətinə verdiyi imtiyaz əsasında, İranın neft

yataqlarının istismarını öz əlinə keçirmiş kapitalist D/Arsi İngiltərə-İran neft

şirkətini yaratdı (1909). İran hökuməti 1862-ci ildən başlayaraq ingilis kapi-

talistlərinə ölkədə teleqraf xətləri çəkilməsi sahəsində 1888-ci ildə isə rus

kapitalisti Lianozova Xəzər dənizi hövzəsində balıqçılıq sahəsində əlverişli

imtiyazlar vermişdi. 

Bütün bunların nəticəsində İran İngiltərə və çar Rusiyasından həm siyasi, həm də

iqtisadi cəhətdən asılı bir dövlətə çevrildi. İranın xalq təsərrüfatı müstəmləkə və

asılı ölkələrə xas olan yeni xüsusiyyətlər kəsb etməyə başladı. Coğrafı mövqeyinə

görə Cənubi Azərbaycanda Rusiyanın nüfuzu daha güclü idi. XIX əsrin sonu-XX

əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafı Rusiya bazarı

ilə əlaqələrin səviyyəsindən və xarakterindən asılı idi. Rusiya bazarında, pambıq,

xammal, boyaq maddələri, yun, göndəri,bağırsaq və s. kimi əkinçilik və

heyvandarlıq məhsullarına, həmçinin bəzi sənətkarlıq mallarına olan tələbat həmin

sahələrin qismən inkişafına təkan verdi. 

174

Azərbaycan yenə də İranın əsas taxıl bazalarından biri idi. XIX əsrin 90-cı

illərindən başlayaraq Rusiya səna-yesinin ucuz xammala olan tələbatı taxıl, düyü

ilə yanaşı, pambıq istehsalında da ciddi irəliləyiş yaratdı. 

Xarici kapitalın ağalığı, sosial zülm, dövlət məmurlarının yerlərdəki

özbaşınalığı geniş xalq kütlələri içərisində narazılığa səbəb olurdu. Ölkədə

vaxtaşırı baş verən təbii fəlakətlər(quraqlıq, çəyirtkə basqını, epidemiyalar və s.),

möhtəkirlər tərəfındən süni surətdə yaradılan ərzaq qıtlığı istər şəhər, istərsə də

kənd yoxsulları içərisində həyəcanları son dərəcə artırırdı. XX əsrin əvvəllərinə

doğru bütün ölkədə sosial ziddiyyətlər olduqca kəskinləşmiş, əyalət, vilayət və

mahallara başçılıq edən məmurlara qarşı çıxışlar baş vermişdi. 

1850-ci ildə Zəncanda babilər üsyana qalxdılar. Şəhərdə babilərin sayı 15

min nəfərə çatırdı. Bundan əlavə, yaxınlıqdakı kəndlərin əhalisi də onlara

qoşulmuşdu. Babilər şəhər qalasını tutdular. Şəhər iki hissəyə bölündü və babilər

onun yarıdan çox hissəsini ələ keçirdilər. Vuruşlarda babilərin ailə üzvləri də

iştirak edirdilər. Əsas etibarilə kəndli və sənətkarlardan ibarət olan babilərin

içərisində çoxlu tacir və xırda ruhanilər də var idi. Ətraf kəndlərdən olan əhali

üsyançıları gizli şəkildə ərzaqla təmin edirdilər.

Şah hökuməti tərəfindən üsyanı yatırmaq üçün göndərilən qoşun dəstələri

iyunun əvvəlində Zəncanı mühasirəyə aldılar, lakin üsyançılar tərəfindən ciddi

müqavimətə rast gələrək geri çəkilməli oldular.Dekabr ayında 30 minlik şah

qoşunu və feodal dəstələri Zəncanı yenidən mühasirəyə alaraq hər tərəfdən hücuma

keçdilər. Üsyançıların çoxu həlak oldu, onun başçısı Məhəmmədəli isə ağır

yaralandı və üç gündən sonra vəfat etdi. Babilərdən yalnız 100 nəfəri sağ qalmışdı

və onlar daha beş gün vuruşduqdan sonra şəhəri tərk etməyə imkan vermək şərtilə

mübarizəni dayandırmağa razı olduqlarını bildirdilər. Bu təklifi qəbul etmələri

haqqında Qurana and içmiş şah ordu başçıları, silahı yerə qoyan üsyançıların

hamısını qırdılar. Beləliklə, 1850-ci il dekabrın sonunda Zəncan üsyanı yatırıldı.

1848-1852-ci illərdə bütün İranda babilər hərəkatı məğlub edilsə də, ölkədə, o

cümlədən, Cənubi Azərbaycanda babil tərəfdarlarının sayı daha da artdı. Əhalinin

175

bütün narazı hissələrində babiliyə rəğbət çox güclü idi və şah hökuməti bunun

qarşısını ala bilmirdi. . 

1870-1871, 1880-ci quraqlıq illərində bütün İranda aclıq baş verdiyi zaman

Cənubi Azərbaycan əhalisi taxıl möhtəkirliyinin artmasına etiraz olaraq ayağa

qalxdı, 1881-ci ildə isə valini əyalətdən qovdu. Bu hadisədən sonra Təbriz və

başqa şəhərlərdə baş verən ən böyük çıxış «Tənbəki üsyanı» adı ilə məhşur

hərəkatdır ki, bu da İran xalqlarının, xüsusilə də Azərbaycan xalqının,

imperializmə qarşı ilk çıxışı olmaqla onun siyasi mübarizəyə qoşulmasında

mühüm rol oynamışdır

Babi üsyanları öz ictimai-siyasi məzmunu və kütləviliyi ilə İranda və

Azərbaycanda baş vermiş ayrı-ayrı çıxışlardan fərqlənir və özünəməxsus yer

tuturdu. Təsadüfi deyil ki, babilər hərəkatı zamanı gələcəyin bir çox inqilabçıları

yetişmiş, onun inqilabi-demokratik hissəsi ölkədə baş verən xalq çıxışlaranda,

xususilə, 1905-1911-ci illər İran inqilabında fəal iştirak etmişdilər.

1905-1911-ci illər inqilabın gedişində Cənubi Azərbaycanda İranın başqa

rayonlarına nisbətən sosial ziddiyyətlər, siyasi vəziyyət daha gərgin olmuşdu. Xalq

ədalətli quruluş yaradılmasını tələb edirdi.Hərəkatın hərəkətverici qüvvələri

sənətkarlar, yenicə meydana gələn fəhlələr, tacirlərin xarici rəqabətdən ən çox

iflasa uğrayan xırda alverçi təbəqələri, dözülməz istismara məruz qalan kəndlilərin

qabaqcıl dəstələri və ictimai mövqelərinə görə onlara yaxın xırda ruhanilər idi.

Artmaqda olan hərəkatın təzyiqi altında İran şahı xalqın tələblərini yerinə

yetirməyə söz verdi. 1906-cı il avqustun 5-də konstitusiya verilməsi haqqında şah

fərmanı elan olundu.

1906-cı ilin sonunda Təbrizin gizli siyasi qrup və cəmiyyətləri tərəfindən

əsası hələ 1904-cü ildən qoyulmuş, RSDFP-nin Bakı təşkilatı və "Hümmət" qrupu

ilə yaxın əlaqə və hərəkat birliyi olmuş "İctimaiyyune-amiyyun", yəni sosial-

dekorat partiyası yarandı.

1906-cı il oktyabr ayının 20-dən noyabrın 5-nə kimi Azərbaycan seçkilərində

qələbə qazanmış nümayəndələr 1907-ci ilin fevral ayının 8-də Azərbaycan elçiləri

adı ilə Tehrana gəldilər və əyalət əncüməninin saraya verdiyi tələblərin məclisdə

176

müzakirəsi zamanı möhkəm dəlillərlə onların həyata keçirilməsi haqqında razılıq

əldə etməyə nail oldular. Bu qələbə demokratik qüvvələri ruhlandırmaqla yanaşı,

şahı qorxudaraq mütləq monarxiyanı bərpa etmək fikrinə saldı. Ölkənin hər

tərəfində feodalların silahlı dəstələri tərəfindən əhaliyə, demokratik qüvvələrə qarşı

basqınlar təşkil edilməyə başlandı. Həmin basqınların qarşısını almağa çalışan

demokratik qüvvələr məclis tərəfindən xalq üçün əhəmiyyətli maddələrin olduğu

"Konstitusiyaya əlavələr"in qəbul edilməsini ciddi tələb etdilər. Bununla yanaşı,

sosial-demokratlar irtica qüvvələri qarşısında inqilabın əsas məqsədlərini, qəbul

edilmiş konstitusiyanın həyata keçirilməsini təmin etməyin yolunu kütlələrin

gücündə, onların silahlanmasında görürdülər.

Artıq 1907-ci ilin iyun ayında Urmiya şəhərində yüzlərlə silahlı mücahid

əncümənin göstərişlərini həyata keçirməyə hazır idi. Azərbaycandakı bu təcrübə

İranın başqa şəhərlərində, o cümlədən, Tehranda da tətbiq olunmağa başladı.

1907-ci ilin oktyabrında şah tərəfindən məhdud burjua azadlıqlarını nəzərdə

tutan Konstitusiyaya "Əlavələr" qəbul edildi və sənədin təsdiqi inqilab cəbhəsində

sinfi qüvvələrin təbəqələşməsini sürətləndirdi. İrtica qüvvələri xalq və inqilab

cəbhəsinə qarşı hücuma hazırlaşmağa başladı və bu yolda bütün vasitələrdən -

Türkiyə, İngiltərə və çar Rusiyası dövlətlərinin hakim dairələrinin köməyindən

istifadə etməkdən də çəkinmədi.

1907-ci ilin noyabrında şah başda olmaqla, əksinqilabi irtica qüvvələri

tədbirlər görməyə başladılar. Demokratik hərəkata qarşı hücum hazırlamaq

məqsədilə Tehranda "Fetovvat" və "Səadət", eyni zamanda, Təbrizdə "İslamiyyə"

adlı irticaçı əncümənlər təşkil edildi. İrticaçılar 1908-ci ilin əvvəllərindən

Azərbaycanda və İranın başqa yerlərində öz fitnəkarlıqlarını qüvvətləndirdilər.

Şah və onun ətrafında toplanmış mürtəce qüvvələr tərəfindən hələ 1908-ci ilin

aprel-may aylarından hazırlanmaqda olan hökumət çevrilişi həmin il iyun ayının

23-də həyata keçirildi. Əksinqilab bütün İranda hücuma keçdi. Lakin Təbrizdə

inqilabi hərəkat daha ciddi şəkil aldı, burada Azərbaycan əyalət əncüməni, Təbriz

sosial-demokrat təşkilatı və məhəlli əncümənlər yeni inqilabi mübarizəyə, qəti

177

döyüşlərə hazırlaşmağa başladılar. İnqilabi mübarizənin mərkəzi Tehrandan

Təbrizə keçdi.

Təbriz üsyanı və Azərbaycandakı demokratik hərəkat bütün İranda inqilabi

hərəkatın yenidən yüksəlişinə təkan verdi. Təbriz üsyanı Rəşt və İsfahanda

üsyanların uğurla başa çatlasına, üsyançıların Tehrana yürüşünə, eyni zamanda,

Məhəmmədəli şahın hakimiyyətdən devrilməsinə (16 iyul 1909-cu il) və

Konstitusiyanın bərpa olunmasına səbəb oldu.

Fədailəri tərk-silah etmək məqsədilə Tehranın rəsmi dairələri tərəfindən Səttar

xan və Bağır xan 1910-cu il martın 11-də paytaxta dəvət olundular. Tərk-silah

haqqında əldə edilmiş razılığa baxmayaraq, Səttar xan və onun ətrafındakılara

Tehranda xaincəsinə basqın edildi. Vuruşma nəticəsində 18 nəfər həlak oldu, 40

nəfər, o cümlədən, Səttar xan yaralandı. Bununla da, inqilabın son səngəri

dağıdıldı. Səttar xan və Bağır xana Təbrizə qayıtmağa icazə verilmədi. Bu xəyanət

Azərbaycan xalqının dərin hiddətinə səbəb oldu, lakin Cənubi Azərbaycanda

yerləşən çar Rusiyasının qoşunları əhalinin fəal çıxışına imkan vermədilər. Çar

hökuməti Təbrizə yeni hərbi qüvvələr göndərməklə, dekabrın 28-dək Təbriz

fədailərinin müqavimətini qırdılar. Ələ keçən fədailər və Təbriz əncüməni

rəhbərlərinə divan tutuldu. İrticaçılar Təbrizə qayıtdılar. Bütün Azərbaycanda

terror və irtica hökm sürməyə başladı.

1905-1911-ci illər inqilabının yatırılması nəticəsində çar Rusiyası və İngiltərə

tərəfindən İranın, o cümlədən, inqilabda mühüm rol oynamış Cənubi Azərbaycanın

əsarət altına alınması və istismarı qüvvətləndi.

1917-ci ildə Rusiyada baş verən fevral burjua-demokratik inqilabının təsiri ilə

İran Demokrat Partiyası (İDP) və onun Azərbaycan əyalət komitəsinin fəaliyyəti

xeyli canlandı. Əyalət komitəsi, əsasən, orta və xırda burjuaziya, orta mülkədarlar,

ziyalılar və ruhanilərdən ibarət idi. Azərbaycan demokratları ölkədə bir sıra

dəyişikliklərin yerinə yetirilməsini, o cümlədən, məclisə seçkilər keçirilməsini,

Azərbaycan əyalətinin irticaçı valisi Sərdar Rəşidin işdən götürülməsini, xarici

qoşunların İrandan çıxarılmasını tələb edirdilər. İDP-nin Azərbaycan əyalət

komitəsi Azərbaycana muxtariyyət almaq uğrunda mübarizəyə çağırırdı.

178

Demokratlar tərəfindən Təbrizdə milli azadlıq ideyalarını təbliğ edən "Azərbaycan

himni" yaradılmışdı.

Rusiyada oktyabr hadisələrinin İrana və Cənubi Azərbaycana çox böyük təsiri

oldu. Bu hadisələr İranın dövlət müstəqilliyinə və suverenliyinə əhəmiyyətli

dərəcədə ziyan vurdu. Belə ki, 1917-ci il dekabrın 15-də Brestdə Rusiya hökuməti,

Kayzer Almaniyası və onun müttəfiqləri arasında İrandan xarici qoşunların

çıxarılması barədə sülh müqaviləsi imzalanması haqqında danışıqlar başlandı.

1918-ci il yanvarın 5-də rus qoşunlarının İrandan çıxarılması barədə proqram

elan edildi. Bununla belə, 1918-ci ilin yayında ingilis hərbi hissələri Cənubi

Azərbaycanın Zəncan, Miyane, Urmiya və Xoy şəhərlərinə daxil oldu. Cənubi

Azərbaycan ərazisinin çox hissəsi osmanlı Türkiyəsinin qoşunları tərəfindən işğal

edildi. ADP belə gərgin vəziyyətdə ingilis və türk qoşunlarına, yerli irtica

hökumətinə qarşı mübarizə aparırdı. ADP-nin rəhbərləri, o cümlədən, Xiyabani

dinc yolla mübarizə taktikasının lazımi nəticə verməyəcəyini yəqin edərək, silahlı

üsyana başladılar.

Bu vaxt üsyana rıəhbərlik etmək üçün “İctimai heyət” yaradıldı.Üsyançılar

Təbrizdə əsas dövlət idarələrini ələ keçirdilər. Təbrizin ardınca Marağa, Xoy,

Ərdəbil şəhərlərində də hakimiyyət üsyançıların əlinə keçdi.Beləliklə Cənubi

Azərbaycan “Azadistan”adlandırılmağa başlandı.1920-ci il iyunun 22-də S.M.

Xiyabaninin başçılığı ilə milli hökumət yaradıldı.Hökumət tezliklə iqtisadiyyat,

maarif,səhiyyə və aqrar sahədə islahatlar keçirməyə başladı.

Şah hökuməti üsyanı yatırmaq və azərbaycanlılara divan tutmaq məqsədilə

İngilis imperialist üzərinə şiddətli hücuma keçdi.Hücum 1920-ci ilin sentyabrın

11-də başladı və qoşun Təbrizə daxil oldu.10 günə qədər davam edən şiddətli küçə

vuruşmaları nəticəsində üsyan yatırıldı.Sentyabırın 14-də S.M. Xiyabani

vəhşicəsinə öldürüldü.

 Bundan sonra 1920-ci ilin mayında Kiçik xanın rəhbərliyi altında Gilan

şəhərində inqilab baş vermiş və “Gilan Sovet Respublikası ” elan olunmuşdur.

179

Lakin daxili siyasi qüvvələr arasındakı çəkişmələr nəticəsində bu Respublika

uzun zaman fəaliyyət göstərə bilmədi.1921-ci ilin sonlarında əks inqilabi

qüvvələrin Gilana soxulması ilə bu Respublika məğlubiyyətə uğramışdı.

Beləliklə XX əsrin əvvələrində Cənubi Azərbaycanda azadlıq uğrunda gedən

mübarizələr Şah hökuməti və ona kömək edən xarici imperalist qüvvələrin

köməyilə qan içində boğuldu.1925-ci ildə hakimiyyətə gələn Rza şah Pəhləvinin

irticaçı qüvvələri Cənubi Azərbaycanın demokratik qüvvələri üzərinə geniş

hücuma keçməyə başladılar.

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Türkiyədə də monarxaya sisteminə qarşı

milli demokratik hərəkat genişlənməyə başladı.Müxtəlif ölkələrə yayılmış olan

Gənc Türk qruplarını bir mərkəz ətrafında birləşdirmək və ortaq bir hərəkat yolu

seçmək məqsədilə 1902-ci il fevralın 4 də Parisdə gizli bir yığıncaq

keçirildi.Yığıncaqda Sultan Əbdülhəmidin devrilməsi, bu çevrilişdə ordudan

istifadə mə-sələsi qarşıya qoyuldu.Bu fikrin tərəftarı Prins Səbahəddin olmuşdur:

1907-ci ilin dekabrında Parisdə Gənc Türklərin ikinci Konqresi keçiril-

di.Konqres pozitivist Əhməd Rzanın təklifini qəbul edərək Sultan Səltənətinin və

Xəlifəliyin saxlanması haqqında qərar qəbul etdi. 1908-ci ildə Türkiyədə

müxalifətçi hərəkat daha da genişlənməyə başlayır. Makedoniyada üçüncü Ordu

birləşmələrində mübariz ruh daha güclü idi.Bu ordunun gənc zabitlərindən Ənvər

bəy və Rəsnəli Niyazi özləri ilə silah götürərək dağlara qalxdılar. Fədailər Mo-

nastr dağına çığmağa başladılar.

Beləliklə üsyan başlayır. Üsyan tezliklə Ədirnədəki hərbi hissələrə də

yayılmağa başlayır.

Üsyana Əlibəy Hüseynzadənin yaratdığı “İddihad və tərəqqi”partiyasının

mər-kəzi komtəsi rəhbərlik edirdi.Bu partiya konstitusiyanın yenidən elanı üçün

hərəkatın başlandığını bütün Avropaya bəyan etdi.

180

Sultan Əbdülhəmid hərəkatın rəhbərlərini əla almağa çalışsa da,buna nail

ola bilmədi:Saloniki və Monastrdakı ordular Sultana qarşı açıq cəbhə təşkil

etdilər.1908-ci ilin iyulun 20 –də Monastrın müsəlman əhalisi üsyana qalxaraq

hərbi cəbhəxananı ələ keçirdilər.Bunun ardınca Kosovada belə hərəkat baş

verdi.İyulun 23 –də Sultan Konstitusiyalı Monarxiya haqqında fərman verməyə

məcbur oldu.

“İttihad və tərəqqi ”partiyası getdikcə güclənərək dövləti idarə etmək vəzifəsi

ilə üz-üzə dayandı.1908-ci il seçkilərində iştirak edərək Parlamentdə bir neçə yer

əldə etdi.1908-ci ildə yaranmış “Əhrar”partiyası da məclisdə bir yer əldə edir.

1909-cu ildə siyasi hadisələr daha da kəskinləşdi. Bosniya-Hersoqvinanın,

Bolqarıstanın, Kirit adasının itirilməsi gərginliyi daha da artırdı. Aprelin 13 də

əsgəri birləşmələr məclis binası önünə toplaşaraq Baş nazirin və Məclis sədrinin

istefasını tələb etdilər və buna nail oldular.Aprelin 23-də Şövkət paşnın başçılığı

altında qoşun hissələri İstanbula girərək Sultan II Əbdülhəmidi taxtdan salmış və

onun yerinə Mehmet Rəşadi gətirmişlər.

1909-1911-ci illərdə “İttihad və Tərəqqi ” yavaş- yavaş ölkədə hakim

siyasi partiyaya çevrilir. Bir sıra partiyaların fəaliyyəti isə qadağan edildi.

1912-ci ildə hakimiyyətə” Xilaskar Zabitan ” qurupunun təzyiqi ilə Qazi Əh-

məd Muxtar Paşa gəldi. Lakin elə həmin ildə Balkan müharibəsinin başlanması ilə

bu hökumətin vəziyyəti olduqca ağırlaşdı. 1913-cu ildə hakimiyyət “İttihad və

Tərəqqi”partiyasının üzvlərindən Tələt, Ənvər və Camal Paşanın əlinə keçdi. Belə-

liklə 1918-ci ilə qədər ölkənin taleyinə tamamilə hakim olan Gənc türklərin ha-

kimiyyəti bərqərar oldu.

Gənc Türklər parlamentli bir rejim yaratmaqla qərb dövlətlərinin köməyi

ilə dövlət daxilində olan çətinlikləri asanlıqla aradan qaldıracaqlarına inanır-

dılar.Ancaq hadisələr heç də onların düşündükləri kimi olmadı.

181

1911-ci ilin sentyabrında İtaliya ilə müharibə başladı.Rusiya ilə saziş

bağlayan İtaliya Egey dənizində 12 adanı və Trablisi ələ keçirdi. Rusiyanın da

Balkanlarda öz siyasəti var idi.Rusiya buradakı Slavyan dövlətlərini birləşdirərək

Avropadakı Osmanlı torpaqlarını bunların arasında paylamaq, Bosfor və Dardanel

boğazlarına yiyələnmək istəyirdi.

Rusların yeritdiyi siyasət nəticəsində Bolqar –Serb müqaviləsi bağlandı

və bu müqaviləyə Yunanlar da qoşuldular.Çernoqoriyanın da bu müqaviləyə

qoşulması ilə Osmanlı dövlətinə qarşı Balkan dövlətlərinin ittifaqı yaradıldı.

Oktyabr ayında Çernoqoriya, Bolqarıstan, Serbiya və Yunanıstan Türkiyəyə qarşı

müharibəyə başladılar.Ordu daxilində gedən ziddiyətlər nəticəsində zəifləyən Türk

ordusu bir cəbhədə məğlub oldular.

1913-cü il mayın 30 da müqavilə imzalanır.Bu müqavilə ilə Osmanlı

dövləti Egey adalarının taleyini və Albaniyanın sərhədlərinin müəyyən edilməsi

taleyini böyük dövlətlərin ixtiyarına verirdi. Beləliklə 1913 cü ildə Avropa Türki-

yəsinin çox böyük qismi itirilmiş olur.

Gənc Türklərin hakimiyyəti dövründə Türkiyə siyasi cəhəddən zəifləməsinə

və bir sıra torpaqların itirilməsinə baxmayaraq, ölkə daxilində iqtisadi və mədəni

həyatda bir çox uğurlar əldə edildi. Gənc Türklər ölkə daxilində bir sıra

islahatlar həyata keçirdilər. İqtisadi baxımdan Gənc Türklərin ən böyük addımı

1914-cü ildə iş yerlərinin milliləşdiriləsi oldu.

1914-cü il iyulun 10- dan etbarən bütün şirkət və idarələrdə yazışmalar türk

dilində aparılmağa bağlandı. İqtisadi- təhsil sisteminə böyük üstünlük verirdi.

İqtisadi təhsil almaq üçün Almaniyaya tələbələr göndərildi. Magistr və texniki

işçilər hazırlayan kurslar açıldı.

1917-ci ilin martında Osmanlı Milli Bankı yaradıldı.1915-ci ildən “Sənaye

qanunu” yenidən ffəaliyyətə başladı. Həmin qanuna əsasən fabrik və zavodlarda

türk vətəndaşları işləməli idilər.

182

1917-ci ildə “Ziraət Xidmət Qanunu” qəbul edildi. Qanuna görə əsgərlikdən

azad olmuş bütün vətəndaşlara kənd təsərrüfatı işlərində xidmətçi kimi istifadə

etmək hüququ verildi.

Qadın hüquqlarının qorunması sahəsində bir sıra işlər görüldü. İlk dəfə qadın

Universiteti 1917-ci ildən fəaliyyətə başladı. . Qadmlar əvvəllər yalnız şəfqət

bacısı və müəllimlik peşələrinə yiyələnirdilərsə, indi digər ixtisaslara da

yiyələnmək imkanı əldə etdilər.

Orduda gəncləşdirmə siyasəti həyata keçilərək , Almaniyanın köməyi

nəticəsində silah və təchizat cəhətdən yenidən quruldu. Həmin ordu I Dünya

müharibəsində İngilis və Ruslara qarşı uğurla vuruşmuşdu.

Gənc Türklərin hakimiyyəti illərundə milli kitabxana, arxiv, musiqi və

coğrafiya institutları kimi mədəniyyət və elm qurumları yaradıldı.

Umumiyyətlə, Gənc Türklərin hakimiyyəti dövründə (1908-1918-ci illər)

Osmanlı düvlətinin tarixində çox mühüm dəyişikliklər olmuşdur.

183

XIV MÖVZU

Azərbaycan I Dünya müharibəsi dövründə

(1914-1918-ci illər)

PLAN

1.İmperialist müharibəsinin başlanması və Azərbaycan.

2.Müharibənin iqtisadiyyata təsiri. Zəhmətkeşlərin inqilabi: çıxışları.

3.Fevral burjia- demokratik inqilabının qələbəsi Azərbaycanda siyasi

vəziyyət. 1918-ci il mart soyqırımı.

ƏDƏBIYYAT

1. Azərbaycan tarixi. VII cilddə, V cild, Bakı, 2008, səh.162-191.

2. Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Siyasi tarix, Bakı,2004,səh.71-74.

3. Siyasi tarix (mühazirə kursu).I hissə , Bakı, 1995,səh. 154-166.

4. Əliyev H.Ə.Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında .28 mart, 1998-ci il

fərmanı.

5. Hacıyev H. İstiqlalın əzablı yolu. Bakı, 1991.

184

6. Musayev İ.Şimali Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət.(1917-1920-ci

illər), Bakı,1992.

XIX əsrin sonlarından başlayan kapitalist dövlətləri arasında dünyanın

bölüşdürülməsi uğrunda mübarizə 1914-1918-ci illərdə bəşəriyyatın ilk ən böyük

dəhşətli müharibəsinin başlanmasına səbəb oldu. Birinci Dünya müharibəsi kimi

tarixə düşən bu savaş 40-dan çox ölkəni əhatə etmişdi. Başlıca olaraq bu ölkələr 2

hissəyə bölünmüşlər: Antanta (İngiltərə,Fransa,Rusiya və b.) və Üçlər ittifaqı

(Alman,Avstriya-Macarıstan, İtaliya) . Müharibənin gedişatında Üçlər ittifaqı

Dördlər ittifaqına (Alman,Avstriya-Macarıstan,Türkiyə,Bolqarıstan) çevrilmişdir.

      Müharibəyə başlanmasına bəhanə 28 iyun 1914 ildə Sarayevoda Avstriya-

Macarıstan imperiyasının vəliəhdi Frans-Ferdinandın qətlə yetirilməsi oldu.

     Hərbi bloklara daxil olan dövlətlərin ayrı-ayrılıqda xüsusi işğalçılıq planları

vardı. Bu planlarda Azərbaycan və onun nefti xüsusi yer tuturdu. Hələ müharibə

ərəfəsində Azərbaycan neftini ələ keçirilməsi uğrunda ingilis və alman inhisarları

rəqabəti artmışdır. Almaniya Bakı neftini ələ keçirmək üçün Türkiyədən istifadə

etmək istəyirdi və bunun üçün hətta türk ordusunu müharibəyə hazırlayırdı.

     Almanlar yalançı vədlərlə Türkiyənin Qafqaza sahib olmasına və Qafqazda

müsəlman dövləti yaradılmasını bildirirdi.

     Azərbaycanı öz müstəmləkəsi olaraq saxlayan Rusiya isə boğazlara sahib

olub Türkiyəni bölüşdürmək istəyirdi. Osmanlılara gəldikdə isə keçmişdə itirdiyi

torpaqları geri qaytarmağı, Qafqaz müsəlmanlarını çarizmin müstəmləkə

əsarətindən xilas etməyi planlaşdırırdı. Türkiyə Rusiya ilə müharibədə Qafqazdakı

müsəlman xalqlarının köməyinə ümid bəsləyirdi. Lakin Türkiyə hökuməti

185

Azərbaycanın müstəqilliyinə dair heç bir vəd vermir, onun gələcək Turan

imperiyasının tərkibinə qatılmasını planlaşdırırdı.

Türklərin bilavasitə vəzifəsi Qars və Sarıqamış istiqamətində rus qoşunlarını

məğlub edərək Cənubi Qafqazı istila etmək idi. Lakin Sarıqamış istiqamətində türk

qoşunları məğlub oldular. Türk qoşunları eyni zamanda Cənubi Azərbaycan

ərazisinə girərək 1915- ci il yanvarın 1-də Təbrizi və Urmiyanı ələ keçirdilər. La-

kin yanvarın sonunda rus qoşunları Türkiyəni bu yerlərdən çıxara bildi.

I Dünya müharibəsinin başlanması Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif təbə-

qələrində ziddiyətli əks-sədaya səbəb oldu. Cəmiyyətin yuxarı sosial təbəqələri

burjuaziya, mülkədarlar və liberal ziyalılar Rusiyanı müdafiə edirdilər. Eyni za-

manda Dövlət Dumasının müsəlman fraksiyası da çar hökumətini müdafiə edir,

bütün müsəlmanları “Rusiyanın şöhrəti və bütövlüyünün” qorunmasına çağrırdı.

Mütərəqqi Azərbaycan ziyalıları müharibə nəticəsində xalq üçün geniş

azadlıqlar əldə ediləcəyinə ümid bəsləyirdilər.F.X.Xoyski bu münasibətlə deyirdi:

“Bu müharibənin qalibi, kim olursa olsun, bu müharibədən çoxlu yaralarla və

zəifləmiş şəkildə çıxacaq. Zəifləmiş və yaralanmamış bizlər isə xahiş yox, tələb

edə biləcəyik. Müstəqillik, bax bizim üçün lazım olan budur, özüdə böyük

dövlətlər müharibədən sonra nə qədər zəif olsalar, bizim üçün azadlıq o qədər

yaxşı olacaq. Bu azadlıq bizim qüvvəmizdən, bizim neftimizdən doğacaq.Çünki

biz dünyaya daha çox lazımıq, nəinki dünya bizə”

M.Ə.Rəsulzadə də göstərirdiki bu müharibə əzilən ölkələrin müstəqilliyini

möhkəmləndirərək sülhlə bitəcək.

1914-1915-ci ilərdə türk inisarları, habelə azərbaycanlı mühacirlər antirus

təbliğatı gücləndirisələr də, bütünlükdə Azərbaycan cəmiyyəti Rusiyanın qələbə-

sini dəstəkləyirdilər.

Milyonçulardan H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, Ş.Əsədullayev, H.Hacinsi və baş-

qaları bu müharibəyə çoxlu miqdarda ianələr verirdilər.Yerli burjuaziyanın

186

təşəbbüsü ilə Bakı və digər şəhərlərdə əhalidən ianə toplayır və xeyriyyəçilik işləri

davam etdirilirdi.

Çar hökuməti müsəlmanları orduya çağırmasada, bir çox azərbaycanlılar

könüllü surətdə hərbi xidmətə gedirdilər. Müharibədə 200 nəfərdən çox

azərbaycanlı zabit vuruşmuşdu. Məşhur generallar S.Mehmandarov, Ə.Şıxlinski,

Hüseynxan Naxçıvanski: bu müharibədə böyük şucaət göstərmişdi-lər.

H.Naxçıvanskinin rəhbərlik etdiyi “Vəhşi Diviziya “ ən iri müsəlman hərbi divi-

ziyası idi. Şuşada təşkil olunmuş “Tatar süvari alatyı” bu diviziyanın tərkib hissəsi

idi.Bu diviziyanın seçmə süvari alayları bütünlükdə azərbaycanlı və Dağıstanlı

könüllülərindən ibarət idi.

1914-cü il Lodz əməliyyatında 21-ci piyada diviziyasının komandiri

S.Mehmandarov xüsusuilə fərqlənirdi.O, rus qüvvələrini mühasirəyə almağa

çalışan alman general Markezinin hərbi planlarını pozmuş və onlara güclü zərbə

vurmuşdu. S.Mehmandarov müharibənin sonuna yaxın korpuslar qrupuna

komandirlik etmişdi.

“Artilleriyanın allahı” adlandırılmış general-leytenant Ə.Şıxlinski rus ordu-

sunda artilleriya işinin ən mahir ustası sayılırdı. Müharibənin ilk günlərindən

Peterburqun artilleriya müdafiəsi ona tapşırılmışdı.1915-ci ildə Ə.Şıxlınski Ali Baş

Komandanlıq qərərgahında işləmiş, sonra Qərb cəbhəsinin artilleriya rəisi, müha-

ribənin sonuna yaxın isə 10-cu ordunun komandanı vəzifəsini tutmuşdu.

Bir çox Azərbaycanlı zabitlər –polkovnik Talıb Vəkilov, rotmistr Teymur

Nov-ruzov, kapitan Tərlan Əliyarbəyov və başqaları döyüşlərdə göstərdikləri

igidliklərə görə yüksək mükafat olan “Georgi xaçı” ilə təltif edilmişdilər.

İlk azərbaycanlı hərbi təyyarəçi poruçik Fərrux Qayıbov rus aviasiya

qrupunun tərkibində Vilnodakı alman hərbi obyektlərinə hücumda iştirak etmiş-

di. Bir saat ərzində o, düşmənin 4 təyyarəsi ilə vuruşmuş, onlardan üçüncü vurub

salmış, lakin özü də vurularaq qəhrəmancasına həlak olmuşdur.

187

Müharibə dövründə Azərbaycanda fəaliyyət göstərərək partiya və siyasi təş-

kilatların da müharibəyə münasibətləri fərqlənirdi.

Bakıda fəaliyyət göstərən “Daşnaksütun”, “Qnçak” erməni partiyaları guya kı,

ermənilərin həyatında yeni səhifə açmalı olan bu müharibədə erməni xalqının

iştirakına tərəfdar çıxaraq onları mübarizəyə səsləyirdilər.

Bakı menşeviklərinin mövqeyi xeyli ziddiyətli idi. Onlar müharibənin ilk

günlərində vərəqələr çap edərək müharibəni pisləyirdilər. Eserlər də müharibəyə

müxtəlif mövqelərdən yanaşırdılar.

Bu müharibədə yalnız bolşeviklər partiyası öz hökuməti əlehinə çıxaraq

imperialist müharibəsini vətəndaş müharibəsinə çevirmək taktikasını irəli sürürdü-

lər.Bolşeviklərin müharibə əlehinə fəaliyyəti zəhmətkeş kütlələr arasında narazı-

lığı daha da artırırdı. Bu da Bakı və digər şəhərlərdə bir sıra tətillərin baş verməsi-

nə səbəb oldu.

-Müharibə ölkənin iqtisadiyyatına güclü dağıdıcı təsir göstərmişdi. Cəbhəyanı

bölgəyə çevrilmiş Azərbaycan sənayesi digər arxa rayonlara nisbətən müharibənin

dağıdıcı təsirinə daha çox məruz qalmışdı. Müharibə əmtəə dövriyyəsinin, nəqliy-

yatın işini pozmuş, xammal və avadanlıq idxalını məhdudlaşdırılmışdı.

Azərbaycan neft sənayesi müharibə illərində ciddi çətinliklərlə üzləşdi.

Kəskin neft böhranı yaranmış oldu. Texniki vasitələrin çatışmazlığı, xaricdən neft

ava-danlıqlarının alınmaması qazma işlərinin azalmasına, emal olunan məhsulların

kəskin azalmasına səbəb oldu.

Məsələn müharibə illərində Bakı emal zavodlarında yüksək keyfiyyətli neft

məhsulları 38,2 faizdən 23 faizə endi.

Ümumi təsərrüfat dağınıqlığı Azərbaycan iqtisadiyyatının digər sahələrində -

də dağ-mədən, ipəkçilikdə də özünü göstərdi.Gədəbəydə mis filizinin çıxarılması,

əridilməsi sahəsində xeyli geriləmə özünü göstərdi.Tovuzdakı sement zavodu

tamamilə bərbad hala düşmüşdü. Nuxa və Şuşanın ipəksarıma fabriklərinin yarıdan

188

çoxu barama çatışmazlığı üzündən işləmirdi. Pambıq –parça istehsalı xeyli azal-

mışdı.Balıqçılıq sənayesi tənəzzülə uğramışdı.

Müharibə illərində Azərbaycan kənd təsərrüfatı da ciddi böhran keçirdi. Dənli

və texniki bitkilər əkini kəskin surətdə azalmışdı. Bakı və Yelizavetpol

quberniyasında taxıl əkini sahəsi 42 faizə qədər azalmışdı.

Təsərrüfat dağınıqlığı pambıqçılıqda hakim idi. Yenə yuxarıda göstərilən

quberniyalarda pambıq istehsalı 3 dəfəyə qədər azalmışdı.

Müharibə Azərbaycanın iqtisadi həyatında mühüm yer tutan üzümçülüyü də

bərbad hala salmışdı.Azərbaycanda üzüm yığımı 1913-cü ildə 5000 puddan çox

olduğu halda, 1915-ci ildə 800 pud təşkil edərək 7 dəfə azalmışdı. Şərabçılıq və

meyvəçilik təsərrüfatı da ciddi böhran keçirirdi.

Heyvandarlıq da ağır vəziyyətdə idi. Mal-qaranın sayı kəskin surətdə azal-

mışdı.Mal-qaranın, xüsusən də at, camış və öküzlərin hərbi məqsədlər üçün

yığılması ilə əlaqədar olraq , müharibənin birinci iki ilində iş heyvanlarının sayı

təxminən 50 faiz azalmışdı.

Cəbhəyə və xüsusən də arxa işlərinə səfərbərliklər kənd təsərrüfatını işçi

qüvvəsindən xeyli dərəcədə məhrum edirdi. 1915-ci iliyunun 15-də verilən çar

fərmanına görə azərbaycan kəndinin kişi əhalisinin 30 faizi arxa cəbhə işlərinə

cəlb edilmişdi.

Güclənməkdə olan təsərrüfat dağınıqlığının ən mühüm səbəblərindən biri

nəqliyyatın böhran vəziyyətinə düşməsi idi. Qafqazı Avropa Rusiyası ilə bağlayan

ən başlıca yol Vladiqafqaz dəmir yolu xətti idi. Lakin həmin dəmir yolu xətti tex-

niki təhcizatın zəif olması üzündən Avropa ölkələrində olan dəmir yol xətlərində

olduqca geri qalırdı. Qafqaz dəmir yolu bir xətli idi ki, bu da onun yükdaşıma qa-

biliyyətini xeyli məhdudlaşdırırdı.

Dəniz nəqliyyatında vəziyyət nisbətən yaxşı idi. Müharibə illərində teplo-

xodlar, nefti boruları və digər gəmirlərin sayı nisbətən artmışdı.

189

Nəqliyyat və təsərrüfat dağınıqlığı Azərbaycanda ərzaq təminatını xeyli

kəskinləşdirmişdi. Ərzaq böhranı, qaçqınlar axını və şəhərdə iri hərbi birləşmə-

lərinin məskunlaşması üzündən daha da kəskinləşdi. Məsələn, Bakıya 1916-cı ildə

lazım olan 750-min pud əvəzinə cəmi 321-min pud buğda və un gətirilmişdi.

Müharibənin ilk günlərindən ərzaq məhsullarının qiymətləri hədsiz dərəcədə

sürətlə artırdı.Çörəyin qiyməti 3 dəfədən çox artmışdı.

Ərzaq çatışmazlığı Azərbaycanın qəzalarında qeyri adi dərəcədə dərinləş-

mişdi.Taxıl,ət, qənd, və digər ərzaq məhsulları kəskin şəkildə bahalaşdı.Qəzalarda

çörək 7-8 dəfə bahalaşmışdı.

Müharibə əməklə kapital arasındakı ziddiyətləri daha da kəskinləşdirdi, zəh-

mətkeş kütlələrinin vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı.Neft sənayesi fəhlələrinin

həyat və iş şəraiti son dərəcədə çətinləşmişdi.Mədənlərdə iş günü 12-14 saatadək

yüksəlmişdi.

Müharibə zəhmətkeş kəndlilərinin yoxsullaşması və müflisləşməsinə gətirib

çıxardı.Kənddə sosial təbəqələşmə prosesi daha da sürətləndi.

Zəhmətkeşlərin iqtisadi və siyasi vəziyyətlərinin kəskin surətdə pisləşməsi,

onların tətil mübarizələrinin başlanmasına gətirib çıxardı.

1915-ci ilin yayından Bakı tətil hərəkatında dönüş başlandı və indiyədək təkcə

neft sənayesi işçilərinin iştirak etdikləri tətil hərəkatına digər sənaye müəssələri

fəhlələri də qoşuldular.1916-cı ıil fevralın 14-16-da şəhərdə iri həyəcanlar baş

verdi.Əksəriyyəti qadınlardan ibarət olan çox saylı kütlə alverçilərin üzərinə

hücum edərək bazarları,mağazaları ərzaq ambarlara dağıtmağa başladılar. Bu

həyacanlarda şagirdlər də iştirak edirdilər. Hökumət bu həyəcanıları yatırmaq üşün

Gəncə və başqa şəhərlərdən Bakıtya iri hərbi qüvvələr gətirdi.

1916-cı ildə Bakıda tətillərin sayı xeyli artaraq 94 aksiyaya çatmış, onlarda 13

min nəfərdən çox adam iştirak edtmişdir.Bu tətillərin təsiri ilə kapitalistlər

190

fəhlələrə müəyyən güzəştlərə getsələr də lakin polis və ordunun köməyi ilə bu

aksiyalara divan tutmağa çalışırdılar.

Fəhlə sinfinin kapitalistlərə qarşı mübarizəsi əyalətlərdə də artırdı. Şəki ipək

sarıma fabriklərinin fəhlələri, Gəncə mahlıc istehsalı fəhlələrinin geniş həyacanları

baş vermişdi.

Müharbə illərində iqtisadi böhranın dərinləşməsi, zəhmətkeşlərin vəziyyətinin

kəskin surətdə ağırlaşması və Azərbaycan kəndində sosial zidiyyətlərin

kəskinləşməsi kəndli həyacanının yüksəlişinə səbəb oldu. 1914-1917-ci illərdə

qəzaların əksəriyyətini kəndli hərəkatı bürümüşdü. Kəndlilər lik növbədə kəskin

ehtiyac duyduqları torpaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Dövlət və mülkədar

torpaqlarının tutulması mübarizənin ən geniş yayılmış formalarından biri idi.

Müharibə illərində ən iri kəndli həyacanları Yelizavetpol quberniyaslnda və

Bakı quberniyasının Lənkəran və Quba qəzalarında baş verdi. Bu həyacanlar

kəndlilər və hökümət nümayəndələri-mülkədar, qolçomaq dəstələri arasında silahlı

toqquşmalarla müşahidə olunrdu.

Bu dövrdə qaçaqların –siulahlı kəndli dəstələrinin çıxışları xüsusilə kəskin xa-

raker alaraq, Azərbaycanın bütün qəzalarını əhatə etdi.Onlar amansız istismara,hər

cür sosial ədalətsizliyə qarşı mübarizə aparır, Çar mütələqiyətinin vergi siyasətinə

qarşı çıxırdılar. Müharibə illərində xalq intiqamçıların- qaçaqların 40 dək dəstəsi

fəaliyyət göstərirdi.Qaçaq hərəkatının ən görkəmli başçılarından biri Qaçaq

Süleyman Ağahüseyn oğlu idi.O,öz dəstəsi ilə Zəngəzur və Qarabağ bölgələrində

çar üsul idarəsinə, yerli bəylərə qarşı 15 ildən çox partizan mübarizəsi aparmışdı.

Onun dəstəsində 200-dən çox qaçaq var idi.

Cəbhədəki ağır vəziyyətə baxmayaraq çar hökjumədti kəndli hərəkatına qarşı

bir sıra tətbirlər həyata keçirir.Hərəkatının ən çox geniş yayıldığı

Bakı,Yelzavetpol quberniyalarında hərbi vəziyyət rejimi tətbiq edildi. Lakin iqti-

sadi və siyasi böhran gettikcə dərinləşir və günü gündən fəhlə və kəndli hərəkatı

dahada genişlənirdi.Çar hökuməti bu inqilabi çıxışların qarşısında aciz idi.

191

_ 1917-ci il fevralın 28-də Petroqradda baş verən burjua demokratik inqilabı

nəticəsində 300 illik Romanovlar sülaləsinin hakimiyyətinə son

qoyuldu.Mütləqiyyət devrildi.

M.Ə.Rəsulzadə o günlərdə yazırdı:” Rusiyanın xalqları öz ürəklərində

saxladıqları məqsədlərə nəhayət ki, çatdılar.Əli qanlı jandarım, bütün xalqların

düşməni olan istibdad yıxılmışdı”.

Martın 3-də hakimiyyət Cənubi Qafqazda xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinə

verildi.Lakin yeni hakimiyyətin təşkilində vmüxtəlif siyasi partiyalar müxtəlif mö-

vqelərdə dayanırdılar.

1917-ci il Oktyabr çevrilişində (Petroqıradda) sonra Cənubi Qafqazda siyasi

vəziyyət yenidən kəskinləşdi.

1917-ci il noyabrın 15-də musavatçı, menşevik , eser və daşnaklardan ibarət

Zaqafqaziya Komissarlığı təşkil edirdi.Onun tərkibinə M.Cəfərov, M.Aslanov,

X.Xasməmmədov və F.X. Xoyski daxil oldular. Bu təşkilat zəif və az səmərəli

bir orqan idi. Onun öz ordusu yox idi, öz dekretlərini həyata keçirməkdə aciz idi.

Bakıda isə siyasi vəziyyət tamamilə başqa cürə idi. Beləliklə şəhərdə hakimiyyət

demək olar ki, sovetlərin əlində idi. Eyni zamanda Bakı Duması da hakimiyyət

orqanı kimi fəaliyyət göstərirdi və o, Bakı sovetini tanımaqdan imtina etdi.

Dumaya tanınmış hüquqşünas F.X.Xoyski rəhbərlik edirdi və bu təşkilat Bakı

ictimaiyyətinin müəyyən hissəsini təşkil edirdi.

Bu dövrdə siyasi nüfuzu daha da artan “Müsavat” partiyasının fəaliyəti daha

da gücləndi.1917-ci il oktyabrın 25- də partiyanın I qurultayı keçirildi, onun

proqramı qəbul edildi. I qurultay partiyanın sonrakı siyasi mübarizəsinin və

Azərbaycana milli muxtariyyat verilməsinin taktika və strategiyasını müəyyən

etdi. “Musavat” güc-ləndikcə onunla bolşeviklər arasında münasibət daha da

dərinləşirdi. Çünki bol-şeviklər və onların orqanı olan Bakı soveti ermənipərəst

siyasət yürü-dürdülər.

192

Bu vaxt Zaqafqaziyada siyasi vəziyyət daha da mürəkkəbləşdi. Fəaliyyət gös-

tərdiyi dövrdə Zaqafkom xalqa heç nə verə bilmədi.Torpaq məsələsi həll

edilməmiş qaldı.Torpaqlar kəndli komitələrinə verildi və kəndli torpağı həmin

komi-tələrdən icarəyə götürməli idi. Zaqafkomun həyata keçirdiyi bu torpaq

siyasəti kəndlilərin narazılıqılarının artmasına səbəb oldu. Azərbaycanın bir çox

qəzalarını kəndli həyəcanları bürümüş oldu. Bu həyəcanları yatırmaq üçün

Zaqafkom bütün zorakı tədbirlərə əl atdı.

Zaqafkomun xəyənətkar siyasətindən xalq kütlələrinin qəzəblənməsinin art-

maqda olduğunu görən millətəçi partiyalar 1918-ci il fevralın 23 –də Zaqafqaziya

Seymini çağırdılar.Seymdə Gürcüstan sosial-demokratlarından (Menşeviklər) 32

nəfər, Azərbaycan müsavatçıları 30 nəfər, erməni daşnaqlarından 27 nəfər deputad

iştirak edirdi.Digər partiya və bloklardan isə 14 deputat təmsil olunmiuşdular.

Ümumiyyətlə Seymdə müsəlman fraksiyasının sayı 44 nəfər deputatdan ibarət idi.

Zaqafqaziya Seymi Geqekçori başda olmaqla Zaqafqaziya hökumətini təşkil

etdi. Bu hökumətdə 13 nazir portfelinin 5 – i azərbaycanlılara məxsus idi.

Zaqafqaziya Seymi hökumətin əsas vəzifələrini müəyyən etdi.

1.Konstitusiya layihəsini hazırlamaq;

2.Respublikalar arasında sərhədlərin müəyyən edilməsi;

3.Müharibə vəziyyətinə son qoymaq ;

4.Torpaq isalhatı keçirmək.

Musavat partiyası adından M,Ə.Rəsulzadə hökumətin verdiyi təkliflərə

aşağıdakıları əlavə etməyi irəli sürdü:1). Dağıstanın Cənubi Qafqaza birləşdiril-

məsi.2).Bakının xaricilərdən( Bolşevilklərdən) azad edilməsi.

1918-ci il martın 31 də Zaqafqazaiya Seymi və Komisarlığının birgə iclasın-

da qərara alındı ki, sülh bağlamağa ixtiyarı var və Türkiyə ilə sülh müqaviləsi 1914

cü il sərhədlərinə əsaslanmalıdır Nümayəndə heyəti həm də çalışacaqdır ki,Şərqi

193

Anadolu öz müqəddəratını təyin etməli və Türkiyə hüdudlarında Ermənistanın

muxtariyyatını təmin etsinlər.

Cənubi Qafqazda milli azadlıq hərəkatının daha da gücləndiyi bir şəraitdə

Azərbaycnda geniş xalq kütlələrinin Aərbycana muxtariyyət verilməsi tələbini

qətiyyətlə irəli sürdülər. Cənubi Qafqaz xalqlarının gələcəkdə milli respublikalar

yaratmaq cəhdlərinə Bakı Soveti və onun rəhbəri S.Şaumyan maneçilik törətməyə

çalışır,bunu O, “millətcilərin öz müqəddəratını təyin etməsi”kimi qələmə verirdi.

O, Cənubi Qafqazı üç vilayətə parçalamağı zəruri sayırdı:

1.Qərbi Zaqafqaziya: bura Kutaisi, Batumi quberniyaları və Tiflis quberni-

yasının bir hissəsi aid edilirdi;

2.Şərqi Zaqafqaziy: Bura İrəvan quberniyası, Tiflis quberniyasının bir hissəsi,

Qars və Yelizavetpol quberniyası;

3.Bakı vilayəti,Yelizavetpol quberniyasının bir hissəsi, Dağıstan vilayəti.

Göründüyü kimi onun bölgüsü Ermənistan və erməni millətçilərinə xidmət

edirdi.Hətta Rusiyanın hökuməıt başçısı V.İ.Lenin Şaumyanı tənqid edərək gös-

tərirki, Şaumyan “Erməni millətçilərinin əlaltısına çevrilmişdir”.

1918-ci il aprelin 22-də Zaqafqaziya Seyminin islasında Cənubi Qafqazın

müstəqilliyi məsələsi müzakirə olundu və Zaqafqaziya Respublikalarının müstəqil,

demokratik və federativ respublikalar olması haqqında qətnamə qəbul olundu. Eyni

zamanda Çxenkeli başda olmaqla yeni hökumət kabineti yaradıldı. Xoyski,

M.Aslanov, İ.Heydərov, N.Yusifbəyli, M.Hacıniski bu hökumətin üzvi oldular.

Yeni hökumət yenidən Türkiyə ilə sülh danıışıqlarına başladılar. 1918-ci il

mayın 11-də Batumi şəhərində Zaqafqaziya və Türkiyə nümayəndə heyətləri

arasında danışıqlar davam etdirildi.Qars, Ərdahan və Batumun Türkiyəyə verilməsi

razılaşdırıldı.Ümumiyətlə Türkiyənin məqsədi Ermənistan və Azərbaycan

torpaqlarını tutmaqdan ibarət idi.Gürcüstan isə Almaniyaya verilməli idi.

194

Yeni yaradılmış hakimiyyət orqanıda uzun zaman yaşaya bilmədi.Gürcüstanın

mayın 26-da Seymin tərkibindən çıxmas ilə Zaqafqaziya Seymi iflasa uğradı.İki

gün sonra isə Azərbaycan və Ermənistan öz müsyəqilliklərini elan etdilər.

Bu dövrdə Cənubi Qafqazda Erməni Şovinist- millətçi qüvvələr öz məkrli

siyasətlərini davam etdirirdilər.1918 ilin yanvarından onlar Bakıda və digər

rayonlarda müsəlman qırğınları törətmək üçün müxtəlif fitnəkarlıqlara əl atırdılar.

Azərbaycanın qabaqcıl ziyalıları gözlənilən təhlükəni irəlicədən duyurdular.

Birinci dünya müharibəsinin sonlarında Qafqazın xiristian əhalisi məqsədyönlü

şəkildə silahlandırılırdı.Qafqaz cəbhəsinin ləğv olunması nəticəsində çoxlu erməni

və malakanlar silah əldə etməyə başladılar.Cəbhədən fərarilik edən bir çox erməni

və rus əskərləri də Bakıda cəmləşməyə başladılar. Eyni zamanda daşnakların da bir

neçə min yaxşı silahlanmış əsgəri var idi.

Ermənilərin və Bakı Soveti rəhbərliyinin müsəlman qırğınlarını törətməkdə

bir məqsədi də “Müsavat”partiyasının getdikcə genişlənən nüfuzunun qarşısını

almaqdan ibarət idi.Errmənilərin hazırladıqları bu qırğına qarşı çıxacaq silahlı

müsəlman qüvvələri demək olar ki, yox idi.

“Qırmızı Qvardiya” adı ilə yaradılan 10-12 min nəfərlik ordunun 70%-

ermənilərdən ibarət idi.Həmçinin Şamaxıda və Muğanda ehtiyat rus-malakan

silahlı dəstələri yaradılmışdı.

Cinayəti həyata keçirmək üçün bəhanə lazım idi.Bu məqsədlə “Evelina”

münaqişəsi törədildi.Həmin gəmidə olan müsəlman əsgərlərin tərksilah edilməsi

müsəlman əhalinin həyacanına səbəb oldu.Bakı Soveti əksinqilabi qiyamı yatırmaq

adı altında azərbaycanlı əhali üzərinə geniş hücuma başladılar.

1918ci il martın 30-da səhər tezdən əllərinə girəvə düşən daşnaklar gəmilərdə

qoyulmuş toplardan Abşeronun şimal kəndlərini atəşə tutdular.Bakının özündə

qırğın bir neçə gün davam etdi.Martın 30-da gecə kommisar Tatevos Əmirov bir

qurup silahlı dəstə ilə İsmailiyə binasına – müsəlman xeyriyyə ocağına

soxuldu.Çox çəkmədiki binanı alov bürüdü. Daşnaklar Təzəpir məscidinə,Tağıyev

195

teatırına böyük ziyan vurdular. 3 gün ərzində təkcə Bakıda 12 mindən çox müsəl-

man qanı töküldü. Erməni daşnakları uşaq, qadın, qocalara fərq qoymadan əsl soy-

qırım siyasəti yeridirdilər.

Erməni daşnaklarının bu cinayəti təkcə Bakı ilə qurtarmırdı.Onlar kütləvi

qırğınları Şamaxı,Quba ərazilərində də törətmişdilər.Amazapsın rəhbərliyi altında

Qubaya daxil olan daşnaklar 2 mindən çox azərbaycanlı əhalisinə divan

tutmuşdu.O hətta lovğalıqla belə deyirdi: “Mən bura qayda qanun yaratmaq,Sovet

hakimiyyətini qurmaq üçün yox, müsəlmanları məhv etmək üçün gəlmişəm”.Onun

cəza dəstələri təkcə insan qırğını ilə kifayətlənməyib, qarətlə də məşğul idilər.

Amazaps, Avetisov, Petrovun rəhbərliyi altında Bakı Sovetinin qoşunları

Şamaxıya hücum etmiş və kütləvi qırğınlar törətmişlər.Belə hücumlar Lənkəran,

Salyan və Kürdəmirdə də olmuşdu. Beləlikdə 3 gündən artıq davam edən

qırğınlarda 15 mindən çox dinc müsəlman əhalisi qətlə yetirildi və bu hadisə

azərbaycanlıların soyqırımı demək idi.

Mart hadisələri Bakıda Sovet hakimiyyətinin süqutunun başlanğıcı oldu.

Zəh-mətkeş müsəlman əhalisi Sovet hakimiyyitindən üz döndərməyə başladı.Çox

çək-mədi ki, iyulun 31-də Bakı Soveti iflasa uğradı.

Artıq azərbaycan xalqının müstəqilliyi zərurətə çevrilmişdi. Mayın 28-

də xalq öz istəyinə nail oldu və Azərbaycan xalq Cümhuriyyəti elan edildi.

196

XV MÖVZU

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

PLAN

1.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması.

2.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində dövlət quruculuğu.

3.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili və xarici siyasəti.

4.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu və tarixdə yeri.

ƏDƏBIYYAT

1.Azərbaycan tarixi.VII cilddə, V cild, Bakı, 2008, cəh.315-525.

2.Azərbaycan Demokratik Respublikası. Azərbaycan hökuməti, Bakı, 1990.

3.Azərbaycan Demokratik Respublikası.Tarix, ictimai-siyasi və ədəbi-mənəvi həyat.Bakı,1990.

4.Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti.Bakı 1990.

5.Məmmədov V, Məmmədov Ç.Siyasi tarix, Bakı, 2004, cəh.88-98.

6.Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində ( 1918-1920-ci illər).Bakı, 1990.

197

1918-ci il mayın 26-da Cənubi Qafqaz Seyminin sonuncu iclası keçirildi. İclasda

çıxış edən Sereteli Gürcüstanın federasiyadan çıxdığını bəyan etdi və Seym özünün

buraxılması haqqında qərar qəbul etdi.

Mayın 26-da Gürcü milli şurası tərəfındən Gürcüstanın müstəqilliyi elan edildi və

Ramişvili başda olmaqla hökumət kabinəsi yaradıldı. Yeni hökumətin ilk xarici

siyasi addımı mayın 28-də Almaniya ilə saziş bağlamaq oldu.

Seymin Azərbaycan nümayəndəliyi mayın 27-də fövqəladə iclas keçirdi. Yaranmış

vəziyyətin çətinliyini nəzərə alaraq yekdilliklə Azərbaycanın idarə olunmasını öz

öhdəsinə götürməyi qərara aldı və özünü müvəqqəti Milli Şura elan etdi. M.Ə.

Rəsulzadə qiyabi olaraq Milli Şuranın sədri təyin olundu. H.Ağayev, M. Seyidov

onun müavinləri seçildilər. Sonra Milli Şuranın 9 nəfərdən ibarət İcraiyyə orqanı

yaradıldı ki, onun da sədrliyinə F.X.Xoyski seçildi.

Mayın 28-də Milli Şuranın 26 nəfərin iştirakı ilə keçirilən birinci iclasında Seymin

buraxılması və Gürcüstanın istiqlaliyyətinin elan edilməsi ilə əlaqədar

Azərbaycandakı vəziyyət müzakirə edildi. Şuranın üzvi X.Xasməmmədov məruzə

edərək təxirə salınmadan Azərbaycanın müstəqil respublika elan edilməsinin

zəruriliyini əsaslandırdı. Şuranın üzvlərindən Yusifbəyli, Şeyxülislamov, Seyidov

və b. bu fıkrə tərəfdar çıxdılar. Milli Şura 24 səslə Azərbaycanın istiqlaliyyətinin

elan edilməsi haqqında qərar qəbul edərək (S.MQəniyev və C.Axundov bitərəf

qalmışdı), 6 bənddən ibarət İstiqlal Bəyannaməsini bəyan etdi.

1. Azərbaycan tam hüquqlu və müstəqil dövlətdir. Cənubi Qafqazın cənub və

şərq hissələrindən ibarətdir. Ali hakimiyyət Azərbaycan xalqına məxsusdur.

2. Azərbaycanın siyasi quruluş forması Xalq Cümhuriyyətidir.

3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti beynəlxalq birliyin bütün üzvləri ilə,

xüsusən həmsərhəd xalqlar və dövlətlərlə qonşuluq əlaqələri yaradacaq.

4. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz sərhədləri daxilində milliyətindən,

dinindən, cinsindən, içtimai vəziyyətindən asılı olmayaraq bütün

vətəndaşlarına tam vətəndaşlıq və siyasi hüquqlar verir.

198

5. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti onun ərazisində yaşayan bütün xalqların

sərbəst inkişafına şərait yaradacaq.

6. Məclisi - Müəssisan çağrılana qədər Azərbaycanda ali hakimiyyət xalqın

səsvermə yolu ilə seçdiyi Milli Şura və Milli Şuranın qarşısında cavabdeh

olan Müvəqqəti Hökumət sayılır.

Bundan sonra Milli Şura F.X.Xoyskiyə hökumətin yaradılmasını tapşırdı.

Azərbaycanın ilk müvəqqəti hökuməti belə tərkibdə təqdim edildi: l)F.X.Xoyski -

Nazirlər Şurasının sədri, Daxili işlər naziri; 2) Xosrovpaşa bəy Sultanov - Hərbi

nazir; 3) N.Yusifbəyli - Xalq maarifı və Maliyyə naziri; 4) M.H.Hacinski - Xarici

işlər naziri; 5) X.B.Məlikaslanov - poçt, teleqraf və yollar naziri; 6)

Ə.Şeyxülislamov - Əkinçilik və əmək naziri; 7) X.Xasməmmədov - Ədliyyə naziri;

8) M.Y.Cəfərov - Ticarət və sənaye naziri; 9) Camo Hacinski Dövlət nəzarəti

naziri.

AXC-nin yaradılması bütün türk - müsəlman dünyasında çox mühüm tarixi hadisə

idi. Azərbaycan Respublikası dünyəvi təməl üzərində qurulan ilk türk dövləti idi.

AXC-nin yaradılması ilə XIX əsrin əvvəllərində itirilmiş dövlətçilik ənənələri

bərpa edildi.

İstiqlaliyyət elan edildikdən sonra yaranmış dövlətin sərhədlərini müəyyən etmək

lazım idi. Ən çətin vəziyyətə Ermənistan düşmüşdü. Ermənistan nümayəndələri

Azərbaycan hökumətinə müraciət etmişdilər. Mayın 29-da erməni Milli Şurası ilə

danışıqlar barədə F.X.Xoyski Milli Şuraya məlumat verir. Qeyd edir ki,

Aleksandropol türklər tərəfındən tutulduqdan sonra ermənilərə dövlət yaratmaq

üçün siyasi mərkəz lazımdır. Ona görə də Dağlıq Qarabağa olan iddialarından

imtina etmək şərti ilə İrəvan şəhəri onlara güzəştə edilə bilər. Milli şuranın iclası

İrəvanın ermənilərə güzəştə edilməsi barədə öz razılığını bildirdi. İrəvan Milli

Şurasının üzvləri M.Seyidov, B.Rzayev, N.Nərimanbəyov buna özlərinin qəti

etirazlarını bildirdilər. Lakin Milli Şura etirazı qəbul etmədi.

Gürcüstan ilə sərhəd məsələsi müzakirə edildi. Zaqatala dairəsi məsələsinin həlli

199

əhalinin ixtiyarına verildi. Yerli əhalinin rəyi ilə bu məsələ Azərbaycanın xeyrinə

həll olundu.

Azərbaycan hökumətinin ilk diplomatik addımlarından biri «Osmanlı

imperatorluğu hökuməti ilə Azərbaycan Respublikası arasında dostluq»

müqaviləsinin imzalanması idı. Müqaviləni Türkiyə tərəfındən Ədliyyə naziri Xəlil

Menteşə, Qafqaz cəbhəsinin baş komandanı Vahib paşa, Azərbaycan tərəfdən

Xarici işlər naziri M.H.Hacinski və Milli Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə imzaladılar.

Bu, Azərbaycan Cümhuriyyətinin xarici dövlətlə bağladığı ilk müqavilə idi.

Müqavilədə Osmanlı imperiyası ilə Azərbaycan Respublikası arasında daima sülh

və möhkəm dostluğun bərqərar olması, göstərilən hüdudlara əsasən Azərbaycanla

Türkiyənin geniş sərhədləri olan dövlət olması, dinclik və asayişi

möhkəmləndirmək, ölkənin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün əgər ehtiyac olarsa

Osmanlı hökumətinin Azərbaycan respublikasına hərbi yardım göstərməyi öz

üzərinə götürməsi, dəmiryol yüklərinin daşınmasında tərəflərin öhdəlikləri, azad

gediş-gəliş və başqa maddələr irəli sürülürdü. Müqavilə Brest Litovsk

müqaviləsinin tərəflər arasında qüvvədə olmasından da bəhs edirdi.

İyunun 4-də imzalanmış müqaviləyə əlavə olaraq iki saziş də bağlandı.

1) Bakı-Batum neft kəmərinə aid olub Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə arasında

imzalandı. Tərəflər razılığa gəldilər ki, öz ərazilərində neft kəmərinin fəaliyyətini

təmin etsinlər. Bu sazişin imzalanması Azərbaycan Neft sənayesinin işinə müsbət

təsir göstərib onun xarici bazara çıxışını təmin edirdi; 2) dəmir yollarına aid idi və

4 dövlət: Osmanlı imperiyası, Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan Respublikaları

arasında imzalanmışdı.

Sazişdə deyilirdi: Keçmiş Rus dövlətinin mülkiyyəti olan dəmir yol nəqliyyat

vasitələri müqavilə imzalayan tərəflərin ərazi hüdudlarına uyğun olaraq onlar

arasında bölüşdürüləcək. Gürcüstana məxsus dəmir yolları Türkiyə ilə bərabər 28

may müqaviləsinə görə almanların da istifadəsinə verilirdi. Bununla Almaniya

Bakı neftinə doğru əhəmiyyətli addım atmış oldu.

Milli hökumət və Milli Şura iyunun 16-da Tiflisdən Gəncəyə köçür. Milli Şura

200

ölkədə yaranmış real vəziyyəti nəzərə alaraq iyunun 17-də keçirdiyi iclasda 2

mühüm qətnamə qəbul etmişdi.

1. Müvəqqəti Hökumətin səlahiyyətləri haqqında.

Qeyd olunur ki, Müvəqqəti Hökumət dövlət müstəqilliyini, mövcud siyasi

azadlıqları ləğv etmək, aqrar və b. mühüm məsələlərə dair inqilabi qanunları

dəyişdirmək hüququna malik deyil. O, 6 aydan gec olmayaraq milli məclisi

çağırmalıdır. Digər məsələlərdə tam bütün hüquqlara malikdir.

2. Milli Şuranın buraxılması, hakimiyyəti F.X.Xoyski kabinəsinə təhvil vermək

haqqında.

Gəncədə təşkil edilən ikinci hökumətin tərkibinə F.X.Xoyski, M.Hacinski,

B.Cavanşir, X.Məlikaslanov, Ə.Əmircanov, X.Sultanov, N.Yusifbəyli, A.Aşurov,

X.Rəfıbəyli, Ə.Topçubaşov, X.Xasməmmədov, M.Rəfıyev daxil idi.

Bu hökumətdə Müsəlman Sosialist bloku və Hümmət iştirak etmirdi.

Azərbaycan Milli Şurası müvəqqəti olaraq öz işini dayandırdı və bütün

səlahiyyətləri Müvəqqəti Hökumətə verdi, bir şərtlə ki, o, 6 aydan gec olmayaraq

Müəssisələr Məclisini çağıracaq.

İyunun 27-də Azərbaycan dili dövlət dili elan edildi. Dövlət idarələrində rus dilinin

işlənməsinə də hələlik icazə verilirdi.

Türk hərbi dəstələrinin Gəncə istiqamətində hərəkəti BXKS-nin böyük

narahatçılığına səbəb olmuşdu. 1918-ci il iyunun əvvəllərində Bakı Kommunası

Gəncə üzərinə yürüşə hazırlaşırdı. Məqsəd türk hərbi dəstələri toplanana qədər

istiqlaliyyətin beşiyi olan Gəncəni dağıtmaq idi. Hərbi əməliyyatların aparıldığı

ərazilərdə müsəlman əhalisi yeni talanlara məruz qalmağa başladı. İyunun 23-də

Azərbaycan hökuməti hərbi vəziyyət elan etdi. İyunun 27-si ilə 1-i arasındakı dörd

günlük gərgin vuruşma döyüşün taleyini həll etdi. Göyçay ətrafındakı döyüşlərdə

201

Sovetin qoşunlarının Gəncəyə yürüşünün qarşısı alındı və İslam ordusu Bakı

istiqamətində hərəkətə başladı. Bakı Sovetinin qoşunları darmadağın edilərək geri

çəkilmək məcburiyyətində qaldılar.

M.Ə.Rəsulzadə bu vəziyyəti irticanın qələbəsi kimi qiyməyləndirmiş və

göstərmişdir ki “Cənablar, gəlin ruhdan düşməyək və ümid edək ki,lap tezliklə

Azərbaycanın paytaxtı Bakıda,Müəssisələr Məclisində görüşəcəyik. Yaşasın Azər-

baycan!Yaşasın türk xalqı!”

Həmin iclasda “Müsavat” fraksiyası,bitərəflər və ittihadçılardan ibarət yeni

hökumətin tərkibi təsdiq edildi.

Hökumət iyunun 23-də ölkədə yaranmış gərgin vəziyyəti nəzərə alaraq, bütün

ölkə ərazisində hərbi vəziyyət elan etdi.

Yeni yaradılan hökumət kabinetində hərbi nazir vəzifəsi yox idi. Müsəlman

korpusu Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə 1918-ci il iyunun 26-da Azərbaycan

Korpusu” adlndırıldı. Avqustun 13-də Azərbaycan korpusu yenidən quruldu.

General Ə. Şıxlinski bu korpusun komandiri idi.

Hökumətin 24 iyun 1918-ci il tarixli qərarına əsasən Azərbaycan

Cümhuriyyətinin dövlət bayrağı qəbul edildi. Qırmızı fonda ağ aypara və

səkkizguşəli ulduzun təsvir edildiyi qırmızı parçadan hazırlanmış bayraq qəbul

olundu.

1918-ci il sentyabrın 1-də Hərbi Nazirlik yaradıldı. F.X.Xoyski hərbi nazir,

Səməd bəy Mehmandarov isə onun müavini oldu. Lakin qısa müddət ərzində yük-

sək döyüş qabiliyyətinə malik ordu yaratmaq çox çətin idi. Ordunun qurulması və

Bakının azad edilməsində türk hərbiçilərinin əvəzsiz xidmətləri olmuşdur.

Hərbi quruculuqla yanaşı Azərbaycan hökuməti digər tədbirlər də həyata

keçirdi. Hökumətin əsas vəzifələri dövlət idarələri, məhkəmə və məktəb sisteminin

milliləşdirilməsindən ibarət idi.1918-ci il iyunun 27-də Azərbaycan türk dili dövlət

dili elan olundu.

202

Azərbaycan hökumətinin qarşısında duran ən mühüm vəzifə Bakını işğaldan

azad edərək onu cümhuriyyətin paytaxtı elan etməkdən ibarət idi. Çünki

Azərbaycan xalqının düşmənləri hər vasitə ilə Bakını Azərbaycandan ayırmaq və

Rusiyanın bir quberniyasına çevirmək istəyirdilər.

Avqust ayında Xəlil Paşanın 36-cı diviziyası və Azərbaycan Əlahiddə

Korpusunun döyüşçüləri Bakını azad etmək uğrunda həlledici döyüşlərə başladılar.

Bu dövrdə BXKS-nin həyata keçirdiyi antiazərbaycan siyasəti bolşeviklərin

tamamilə nüfuzdan düşməsinə və 1918-ci il iyulun 31-də onların istefasına gətirib

çıxartdı. Bundan istifadə edən eser-menşeviklər «Sentrokaspi diktaturası» orqanını

yaratdılar. Bununla hakimiyyət həmin orqanın və Sovetin müvəqqəti icraiyyə

komitəsinin reyasət heyətinin əlinə keçdi. Bu orqan da ilk gündən bolşeviklərə

divan tutmaq və ingilisləri Bakıya dəvət etmək mövqeyi tutdu. Yeni hökumət eyni

zamanda Bakı Sovetinin antiazərbaycan siyasətini davam etdirməyə başladı. Lakin

nə bu yeni hökumət, nə də onların müttəfıqi olan ingilislər Bakının milli qüvvələr

tərəfındən azad edilməsinə mane ola bilmədilər.

Azərbaycan hökumətinin əsas vəzifəsi AXC-nin hakimiyyətini ölkənin bütün

ərazisinə yaymaq və Bakını Azərbaycan xalqının düşmənlərindən azad etmək idi.

Sentyabrın 15-də ağır döyüşlərdən sonra, Qafqaz İslam ordusu könüllü dəstələrinin

köməyi ilə Bakı azad edildi. «Sentrokaspi diktaturası» süqut etdi. Sentyabrın 17-də

Milli hökumət Bakıya koçürüldü. Bakı Respublikanın paytaxtı elan edildi.

Noyabrın 9-da AXC-nin dövlət bayrağı üç rəngli bayraqla əvəz edildi.

Noyabrın 29-da M.ə Rəsulzadənin imzası ilə Milli şuranın “Bütün

Azərbaycan əhalisinə”müraciəti dərc olundu.Həmin müraciətdə Milli Şuranın

parlamentə çevrilməsi niyyəti açıqlandı.

Milli şura noyabrın 25-də rus və erməni milli şuralarına öz nümatəndələrini

parlamentə göndərmək təklifi ilə müraciət etdi.Onlar ilk dövrdə etiraz etsələr də,

203

Tomsonun yeni yaradılacaq hökumətə hərtərəfli yardım edəcəyi haqqında verdiyi

bəyanatdan sonra onlar parlamentə öz nümayəndələrini göndərdilər.

Parlamentin əsas özəyini keçmiş Milli şuranın 44 üzvü təşkil edirdi. Daha 36

müsəlman deputat isə keçmiş milli komtələrin xətti ilə şəhər və qəzalardan

seçilmişdi.Nəzərdə tutulan 120 deputatdan 80 nəfəri müsəlman əhalini,21 nəfər

erməni, 10 nəfəri rus, 4 nəfərdə alman, yəhudi, gürcü və polyak azlıqlarını təmsil

etməli idi. Həmkarlar təşkilatlarına 3 yer, neft və Ticarət sənaye şurasına 3 yer

ayrılmışdı.

1918-ci il dekabrn 7-də müsəlman şərqi tarixində ilk dəfə olaraq parlament-

AXC-nin ali qanunverici orqanı öz işinə başladı. Parlamentin açılışı böyük təntənə

ilə keçdi.Bakı şəhəri bayram içində idi,insanlar bir-birini təbrik edirdilər.

Parlamentdə 3 froksiya və qrup təmsil olunmuşdu.

Parlamentin birinci iclasını Milli Şuranın və “Müsavat”partiyasının lideri

M.Ə.Rəsulzadə açaraq,nitqində Azərbaycan Cümhuriyyəti qarşısında duran ən

mühüm məsələlər barədə fikirlərini spyləyib, baçlıca məsələnin azadlıq və

müstəqillik ideyalarının gerçəkləşdirilməsi olduğunu vurğuladı.

M.Ə.Rəsulzadə parlamentin sədri və onun müavinin seçilməsi təklifi ilə

çıxış etdi və “Müsavatın”adından çıxış edən Ş.Rüstəmbəyov parlamentin sədri

vəzifəsinə Əlimərdan Bəy Topçubaşov və müavin vəzifəsinə isə Həsən bəy

Ağayevin nami-zədliyini irəli sürdü. Səsvermə nəticəsində onların namizədliyi

təsdiq edildi.Sonra parlament baş nazir F.X.Xoyskinin hökuməti adından

hökumətin daxili və xarici siyasəti haqqında hesabat məruzəsini dinlədi.

1918-ci il dekabrın 26-da F.X.Xoyskinin rəhbərliyi ilə yeni koalision (üçüncü)

hökumət təşkil olundu. Həmin hökumətdə müsavatçılar, sosialistlər, slavyan-Rus

cəmiyyəti və bitərəflər təmsil olunmuşdular.

.Hökumət qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri Azərbaycanın ərazi bütöv-

lüyünü qoruya biləcək güclü ordunun təşkil edilməsindən ibarət idi.Maarif

204

sahəsində, xüsusi olaraq Azərbaycan –türk dilinin dövlət dili kimi geniş

işlədilməsi, ölkədə yaşayan bütün xalqların mədəni inkişafı üçün bərabər şəraitin

yaradılması kimi vəzifələrin qoyulduöu bəyan edilirdi.Ərzaq probleminin həlli,

nəqliyyatın inkişafı, Azərbaycan pulunun buraxılması, ədliyyə və məhkəmə siste-

mində ədalət prinsipinin bərqərar edilməsi və s.tədbirlər görüləcəyi vəd edilirdi.

Torpağın əvəzsiz olaraq əkinçiyə verilməsi nəzərdə tutulurdu.

Lakin hökumət daxilində gedən ziddiyətlər və F.X.Xoyskinin xəstə olması

üçüncü kabinetin buraxılmasına gətirib çıxardı.Elə həmin vaxt N.bəy Yusifbəylinin

sədrliyi ilə yeni hökumət kabineti təşkil olundu və “İttihad”partiyasından başqa

bütün partiyalar yeni kabineti müdafiə etdilər.Yeni hökumətin də qarşısında əsas

vəzifə suveren dövlətçilik prinsipindən ibarət idi. Demokratik, hüquqi dövlətin

əsas əlamətlərini təşkil edən söz, vicdan, mətbuat, yığıncaq, həmkarlar ittifaqları

azad-lıqlarına təminat verilirdi. Neft siyasəti ,ordu quruculuğu, xaıq təhsili, ümumi

ic-bari təhsil məsələlərinə hökumət bəyanaməsində xüsusi diqqət verilirdi.Beləliklə

1919—cu il aprelin 14-də Azərbaycan parlamenti 4-cü hökümət kabinetini təsdiq

etdi.

Yeni hökümətin əvvəlki hökümətlərdən fərqi ondan ibarət idi ki, o, Rusiya ilə

münasibətləri dirçəltməyə çalışırdı. Yeni hökumət öz səlahiyyətlərinin icrasını çox

çətinliklə həyata keçirirdi. Bir yandan bolşeviklərin fəallaşması və onların

rəhbərliyi altında tətillərin keçirilməsi, bir yandan da Denikin ordusunun

Azərbaycana hücumu vəziyyəti daha da kəskinləşdirirdi. Eyni zamanda Rusiya

hökuməti də Azərbaycanın daxili işlərinə qarışır, Türkmənçay müqaviləsini bəhanə

gətirərək Xəzərdə üzən Azərbaycan gəmilərinin Rus bayrağı altında üzmələrini tə-

ləb edirdi.

Lakin Azərbaycan Dövlət Müdafiə Komitəsi Rusiyanın bu tələbinə sərt cavab

verərək göstərdi ki, həmin müqavilə Rusiya və İrana aiddir və Azərbaycan hərbi və

ticarət gəmiləri Azərbaycan bayrağı altıda üzəcəkdir.

205

1919-cu ilin ortaları Azərbaycanda təkcə daxili və xarici problemlərlə deyil,

eyni zamanda gənc demokratik dölətin müstəqil həyatının ildönümü ilə yadda

qaldı.

Azərbaycan xalqının müstəqil siyasi həyat yoluna qədəm qoyduğu vaxtdan 1

il keçirdi. Bu l il ciddi mübarizə və ağır sınaqlar ili oldu.Hökumət müraciətində

deyilirdi: “1919-cu ilin mayın 28-i Azərbaycan Cümhuriyyətinin milli bayramıdır.

Bu elə bayramdır ki, onun xatiri ümumazərbaycan vətəndaşları üçün daima

möhtərəm və müqəddəs sayılacaqdır.Bu vaxt ərzində Azərbaycan türkləri özlərinin

müstəqil, azad yaşamağa layiq olduqlarını gözəl surətdə göstərib, dövlət təşkilinə

istedad və qabiliyyət yetirdiklərini sübut etdilər”.

Azərbaycanda dövlətçiliyin təşəkkül tapması iqtisadiyyatın və ordunun

tamamilə yenidən qurulmasını tələb edirdi. Lakin I Dünya müharibəsi, Azərbay-

canda həmin dövrdə baş alıb gedən anarxiya, təsərrüfat dağınıqlığı gənc hökuməti

böyük çətinliklərlə qarşılaşdırdı.Hökumətin iqtisadiyyat sahəsində əsas vəzifələri

yalnız təsərrüfat sahələrinin bərpa edilməsi deyil, həm də yeni iqtisadi sistemin

prinsiplərini müəyyən-ləşdirmək və həmin prinsiplər əsasında islahatlara başlamaq

idi.

Azərbaycan Cümhuriyyətinin iqtisadi və siyasi platforması bütün

vətəndaşların həqiqi huquq bərabərliyini təmin edərək,demokratik bir cəmiyyət

qurmağı nəzərdə tuturdu.Bu məqsədə çatmağın əsas vasitəsi mülkiyyət formasının

müxtəlifliyi prinsipini həyata keçirməkdən , dövlətə, xüsusi şəxslərə, özünüidarə

orqanlarına məxsus mülkiyyət formalarının inkişafı üçün demokratik şəraiti təmin

etməkdən ibarət idi.

1919-cu il fevralın 4-də torpaq islahatı haqqında qanun layihəsi hazırlamaq

üçün Səməd bəy Ağamalıoğlu başda olmaqla xüsusi parlament komissiyası yara-

dıldı. Komisiyanın qərarına görə:

1.Respublika ərazisində bütün torpaqlar dövlətin mülkiyyətindədir:

206

2.Torpaq əvəzsiz olaraq dövlətin ixtiyarına keçitr;

3.Əvvəlki mülklərinin müəyyən hissəsi sahibkarların istifadəsi üçün

özündə qalır.

Azərbaycan Cümhuriyyətinin iqtisadi tədbirlərindən biri də gənc

respublikanın maliyyə sistemini tənzimləmək və xəzinədə vəsait toplanmasına nail

olmaq idi. Lakin Azərbaycan Cümhuriyyətinin maliyyə vəziyyəti çox ağır idi.

Parlament dağılmış iqtisadiyyatı bərpa etmək məqsədi ilə bir sıra qanunverici

aktların hazırlanmasına başladı.Bu aktlar ilk növbədə kredit, vergi, bank və

gömrük sahələrinə aid idi.Dövlət vergi siyasətinin formalaşmasına yardım edən

qanunlar zərfi hazırlanmışdı.

Sentyabrın 30-da Dövlət bankının açılışı oldu. Gəncə bankı isə Dövlət

bankının şöbəsi statusu oldu.

Parlament 1920—ci il yanvarın 15-də kənddəki shibkarlara, sənətkarlara,

sənayeçilərə, şirkətlərə inventar, mal-qara, toxum almağa yardım göstərmək üçün

xırda kredit haqqında qanun qəbul etdi. AXC-nin iqtisadi tədbirləri sırasında ən

əhəmiyyətlisindən biri də qonşu və xarici dövlətlərlə iqtisadi əlaqə yaratmaqdan

ibarət idi.Cümhuriyyət 1918-ciiliyunun 4-də Türkiyə, 1919-cu ilin mayında

İraq,İngiltərə, Amerika, Fransa, İtaliya ,Gürcüstan Dağıstan, Orta Asiya dövlətləri

ilə iqtisadiəlaqələr yaratmağa nail olmuşdu.

Azərbaycan Cümhuriyyəti öz fəaliyyətində milli mədəniyyətin –təhsil,

ədəbiyyat, elm və incəsənətin inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirildi.

Hökumətin 1918-ci il 28-avqust tarixli qərarı ilə bütün ibtidai tədris

müəsssisələrində təhsil ana dilində aparılır, eyni zamanda dövlət dili icbari

qaydada tədris olunurdu.5-ci sinifdən başlayaraq şagirdlər rus dilində oxuyur, lakin

türk dilini məcburi fənn kimi öyrənirdilər.Lakin pedoqoji kadrların çatışmazlığı ,

lazımı dərsliklərin olmaması təhsilin milliləşdirilməsinə əngəl törədirdi.Hökumət

azərbaycanlı şagirdlərin təhsilinə xüsusi diqqət yetirdi.

207

Azərbaycan hökumətinin ən mühüm təşəbbüslərindən biri də əlifba

islahatının keçirilməsi idi. 1919-cu ilin martında X.Məlik-Aslanovun sədrliyi

altında əlifba islahatı üzrə komissiya yaradıldı.

Azərbaycan hökuməti pedoqoji kadırların hazırlanmasına böyük əhəmiyyət

verirdi.Pedoqoji kadrlara olan ehtiyacın ödənilməsi üçün maarifnazirliyi tərəfin-

dən hər ildə respublikanın müxtəlif yerlərində seminariya açılması nəzərdə

tutulurdu.Eyni zamanda Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan Şöbəsi

Qazax şəhərinə köçürüldü və müstəqil seminariyaya çevrildi. Parlamentin 1919-cu

il iyulun 19-da qəbul etdiyi qanuna əsasən Qazax, Şəki, Şuşa, Quba, Zaqatala,

Salyan, Gəncə və Bakıda iki aylıq pedoqoji kurslar açıldı. Kursların hər birində azı

50- müəllim hazırlanırdı.

1918-ci il-ci ildə Türkiyə ilə bağlanan 4 iyun müqaviləsinə görə Nazirlik

Türkiyədən 50 müəllim dəvət etmişdi. 1919-cu il oktyabrın əvvəllərində həmin

müəllimlər Azərbaycana gəlib müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdılar. Azərbaycan

dilində dərsliklərin yazılması və nəşri üçün də xüsusi komissiya ayrılmışdı.

Türkiyədən də dərsliklər alınırdı.

Azərbaycan hökuməti ali təhsilin təşkili və yüksək ixtisaslı kadrların

hazırlanmasını ən əsas vəzifə hesab edirdi. Bakı Universitetinin,

Konservatoriyanın, Pedaqoji İnstitutun, Gəncədə Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun

açılması planlaşdırılırdı.

Siyasi şəraitin əlverişsizliyi və maliyyə çətinlikləri üzündən yalnız bir ali

məktəbin - Bakı Universitetinin yaradılması üçün imkan əldə edildi.

Azərbaycan Xalq Maarifı nazirinin müavini Həmidbəy Şahtaxtinski görkəmli

rus alimi, Cənubi Qafqaz Universitetinin rektoru Razumovskiyə müraciət edərək

Bakı Universitetinin təşkili üçün kömək göstərməsini xahiş etmişdi. Razumovski

dəvəti qəbul etmiş və yaradılan komissiyanın sədri seçilmişdi.

208

1919-cu il sentyabrın 1-də Parlament Bakıda Dövlət Universitetinin təsis

edilməsi haqqında qanun qəbul etdi.qanunda Universitetin dörd fakültədən : tarix-

filologiya, fizika –riyaziyyat,hüquq və tibb fakültələindən ibarət olduğunu

göstərmişdir.Bakı Univesitetinin ilk ilk rektoru prof. V.İ. Razimovski olmuşdur.

İlk vaxtlar dərs demək üçün Moskva ,Rostov,Xarkov universitetlərindən görkəmli

alimlər dəvət olunurdular.

İlk tədris ilində təhsil alan tələbələrin sayı 877 nəfər idi.Təssüf ki. Bu

tələbələrin çox az hissəsini azərbaycanlılar təşkil edirdi.

1919-cu ilin 15 noyabr günü Universitetdə birinci dərs günü elan edildi.

Bakı Dövlət Universitetinin açılması Azərbaycan hökumətinin mədəniyyət

sahəsindəki böyük qələbəsi idi.

Müstəqilliyini elan etmiş gənc Azərbaycan Cümhuriyyəti xarici siyasət

məsələlərinə xüsusi diqqət yetirildi. Müstəqilliyin qorunub saxlanması daxildən

daha çox xarici amillərlə də bağlı idi. Ona görə də belə bir mürəkkəb şəraitdə

Azərbaycan siyasətçiləri çevik manevr etmək bacarığına malik olmalı idilər.

Xarici siyasət konsepsiyasının hazırlanması və həyata keçirilməsində Xoyski, Ha-

cınski, Cəfərov, Ziyadxanlı , Topçubaşov, Rəsulzadə, Ə.Ağayev, Yusifbəyli və sair

kimi görkəmli şəxsiyyətlər böyük rol oynamışlar.

Azərbaycan xarici siyasətində başlıca yeri qonşu dövlətlərlə mehriban müna-

sibətlər yaratmaqdan ibarət idi.

Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranmasından sonra Azərbaycan –Türkiyə

münasibətləri yeni mərhələyə, dövlətlərarası münasibətlər mərhələsinə qədəm

qoydu. 1918-ci il iyunun 4-də Azərbaycan ilə Türkiyə arasında Batum şəhərində

dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında müqavilə bağlanmışdı.

4 iyun müqaviləsi əsasında Azərbaycan dövlət rəsmiləri Rəsulzadə və

Hacinski Türkiyə hökumətinə hərbi yardım göstərilməsi ilə əlaqədar müraciət

edilmişdi.

209

Azərbaycan –Türkiyə münasibətlərinin inkişafında Ə.M.Topçubaşovun

İstanbula getməsi və Azərbaycan hökumətinin fövqaladə səlahiyyətli naziri kimi

isə başlanmasının böyük rolu olmuşdur.

1918-ci ilin oktyabrında Ə.M.Topçubaşov Türkiyənin rəsmi dairləri ilə bir

sıra görüşlər keçirdi. Bu zaman Türkiyə və eləcə də Azərbaycan üçün çox ağır

olan Mudros müqaviləsi (30 oktyabr) bağlandı. Həmin müqavilənin 11-ci bəndinə

görə Türkiyə ordusu tezliklə Azərbaycanı tərk etməli, Bakının Antanta qoşunu

tərəfin-dən tutulmasına etiraz etməməli idi. Noyabrın 4-də Ə.M.Tobçubaşov

Azərbaycan hökuməti adından Mudros barışığının Azərbaycana aid maddələrinə

etirazını bildirdi.Artıq noyabrın 10-dan Türkiyə qoşunları Azərbaycandan

çıxarılmağa başlandı və bununla AXC-nin xarici siyasətində Türkiyə arientasiyası

dövrü başa çatdı.

1918-ci il noyabrın 17 –də Bakıya İngilis qoşunları daxil oldular. General

Tomson Xoyski hökumətini yeganə təsirli hökumət kimi qəbul etdi və bildirdi ki,

Böyük Britaniya hökuməti Azərbaycan hökumətini bu ölkənin ərazisində yeganə

qanuni hakimiyyət kimi tanıyır.

1919-cu ildən başlayaraq İngiltərə-Azərbaycan əlaqələri, Bakıdakı İngilis ko-

mandanlığı və İstanbuldakı İngilis hərbi və diplomatik nümayəndəliyi vasitəsilə

həyata keçirilirdi.

1918—1920-ci illərdə AXC-nin xarici siyasətinin əsas məqsədi Azərbaycanın

müstəqilliyinin gerçəkləşməsindən ibarət idi. Azərbaycan hökuməti Azərbaycanın

müstəqilliyinin tanınması və qorunub saxlanmasında Qərb ölkələrinin himayəsini

əldə etmək işinə birinci dərəcəli əhəmiyyət verirdi. Azərbaycan hökumətinin üzvü

Ə.M.Topçubaşov İstanbul, Vyana, Berlinə, eləcə də Ermənistan və Gürcüstanın

mərkəzlərinə səlahiyyətli səfır təyin edilmişdi. Verilən mandata görə

Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın maraqları ilə bağlı geniş səlahiyyətlərə malik idi.

O, İstanbulda ikən Ukrayna, İran, Rusiya, ABŞ, İtaliya, İsveç, Hollandiya,

Ermənistanın rəsmi nümayəndələri ilə görüşmüş, fıkir mübadiləsi etmiş və onlara

210

memorandum təqdim etmişdi. Memorandumda Qafqazın coğrafıyası, onun çar

dövründə inzibati bölgüsü, regionun demoqrafık vəziyyəti, Azərbaycan

respublikasında mövcud vəziyyət, aparılan quruculuq işləri, erməni probleminin

mahiyyəti, mart soyqırımı, Qarabağ məsələsi barədə məlumat verilir, Azərbaycan

Respublikasının müstəqil yaşamağa haqqı olduğu əsaslandırılırdı.

Osmanlı Türkiyəsi də Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması üçün əlindən gələni

əsirgiməyəcəyini bildirmişdi. Lakin Mudros sazişindən sonra Osmanlı

hökumətinin Azərbaycana köməyi minimuma enmişdi. Türkiyə müttəfıqlərindən

asılı vəziyyətə düşmüşdü. Müttəfıqlər Osmanlının Azərbaycana diplomatik

nümayəndə təyin etməsinə pantürkizm kimi baxmış, Osmanlı hökumətinə bunu

qadağan etmişdi.

1918-ci ilin iyulunda Azərbaycanın İstanbuldakı nümayəndə heyəti buradakı İran

konsulluğuna AXC-nin yaranması haqqında bəyannaməni təqdim etsə də, İran

konsulu Azərbaycan adlı müstəqil dövləti tanımadığını bildirmişdi. İranın

narahatçılığını aradan qaldırmaq üçün Azərbaycan hökuməti beynəlxalq sazişləri

imzalayarkən Qafqaz Azərbaycanı məfhumunu xüsusi ilə vurğulayırdu. 1919-cu il

sentyabr ayında İranın yeni xarici işlər naziri Firuz Mirzənin nümayəndə heyətinin

başçısı sifəti ilə Avropaya gəlməsindən sonra İran heyətinin Azərbaycan istiqlalına

münasibəti tam dəyişdi. Hətta hər iki dövlət arasında siyasi və iqtisadi ittifaqın

yaradılmasını nəzərdə tutan sənəd də qəbul edildi.

Azərbycan hökuməti qonşu dövlətlərlə mehriban qonşuluq münasibətlərinin

yaranmasına çalışır və mübahisəli məsələlərin danışıqlar yolu ilə həll edilməsi

tərəfdarı kimi çıxış edirdi. Gürcüstandan fərqli olaraq Ermənistanla münasibətlər

çox çətin qurulurdu. Normal qonşuluq münasibətlərinin yaranmasına ermənilərin

torpaq əldə etmək hərisliyi, törətdikləri vəhşiliklər mane olurdu.

Birinci dünya müharibəsindən sonra qalib dövlətlər müharibədən sonrakı dünyanın

vacib məsələlərini həll etmək üçün Parisdə sülh konfransının çağrılmasına qərar

verdilər. Dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentində Parisə getmək üçün seçilən

nümayəndə heyəti 1919-cu il yanvarın 20-də İstanbula gəldi. Lakin burada Parisə

yola düşmək üçün Fransa hökumətindən üç ay yarım icazə gözləməli oldu. Yalnız

211

aprelin 22-ə ingilislərin köməyi ilə Parisə yola düşə bildilər və may ayında Parisə

çatdılar.

Mayın 28-də Azərbaycan nümayəndə heyəti ABŞ prezidenti V.Vilsonla görüşə

bildi. Vilsondan Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınması, Vilson prinsiplərinin

Azərbaycana aid edilməsi, Azərbaycanın Millətlər Liqasına qəbul olunması, ABŞ-

la Azərbaycan arasında diplomatik və iqtisadi əlaqələrin bərqərar edilməsi xahiş

edilirdi. Lakin prezident Vilson sülh konfransının dünyanın kiçik hissələrə

parçalanmasının əleyhinə olduğunu bildirmiş və Azəpbaycan nümayəndələrinə

konfederasiya ideyasını müdafıə etməyi məsləhət görmüşdü. Azərbaycan,

Gürcüstan və Dağlılar respublikasının nümayəndə heyətləri konfransın rəhbərlərinə

göndərdikləri bütün memorandumlarda Qafqazda konfederasiya ideyasına müsbət

yanaşdıqlarını qeyd etmişdilər. Lakin ermənilər ərazi sərhəd məsələsinə daha çox

əhəmiyyət verir və konfederasiya ideyası əleyhinə təbliğat aparır, Qafqazdakı

vəziyyət barədə Avropa və ABŞ ictimaiyyətində yanlış təsəvvür yaradırdılar.

Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin etirazına baxmayaraq ermənilər

Türkiyənin 7 şərq vilayətini, keçmiş İrəvan quberniyası, Tiflis və Yelizavetpol

quberniyalarının cənubunu və Qars torpaqlarını tələb edirdilər. Azərbaycan

nümayəndə heyəti ermənilərin təbliğatına qarşı Avropa və Amerikanın özündə əks-

təbliğat işini təşkil etməyə məcbur oldu. Azərbaycan nümayəndələri ingilis, fransız

dillərində bir neçə kitabça hazırlayıb çap etdirmiş, Avropada və Amerikada

yayılmasını təşkil etmişdilər. Bu kitabçalarda Azərbaycanın tarixi, əhalisinin

antropologiyası və etnik tərkibi, təsərrüfatı, Azərbaycan Respublikasındakı

vəziyyət, ermənilərin təcavüzkar hərəkətləri haqqında məlumatlar verilirdi.

Azərbaycan nümayəndə heyətinin ən əhəmiyyətli təbliğat işlərindən biri «Paris

sülh konfransına Qafqaz Azərbaycanı sülh nümayəndəliyinin tələbləri» adlı kitabın

hazırlanması idi. Kitabda Azərbaycanın tarixi haqqında dəyərli məlumatlar

verilirdi. Bu sənəd üç mühüm tələb ilə bitirdi: 1) Sülh konfransı Azərbaycanın

müstəqilliyini tanısın. 2) Nümayəndə heyəti sülh konfransının işinə cəlb olunsun.

3) Azərbaycan Respublikası Millətlər Liqasının üzvlüyünə qəbul edilsin.

Azərbaycan nümayəndə heyətinin diplomatik fəaliyyətinin mühüm uğuru 1920-ci

212

il yanvarın 11-də Paris konfransının Ali Şurası tərəfındən Azərbaycanın istiqlalının

defakto tanınması və Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlərin subyektinə

çevrilməsi idi. Bakıda 20-dən artıq xarici dövlətin diplomatik nümayəndəliyi

yaradılmışdı.

1920-ci ilin yazından müsəlman partiya və qruplaşmaları -“Müsavat”

“Əhrar” “İttihad”, sosialistlər komunistlər arasında sabitsizliyi dərinləşdirən

mübarizə daha da dərinləşirdi.Ən kəskin ziddiyyət “Musavat” ilə “İttihad”

arasında gedirdi. Respublikada siyasi vəziyyətin sabit olmaması parlamentin və

hökumətin içində də öz əksini tapdı. Bolşevik təhlükəsinin real olduğunu nəzərə

alan F.X.Xoyski hökumətindən respublikada fövqaladə vəziyyət tətbiq etməyə,

parlamentin buraxılmasını və Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirilməsini tələb

etdi.

Sovet Rusiyasına münasibət məsələsi Azərbaycanın siyasi partiyaları arasında

əsas ziddiyyətlər nöqtəsinə çevrilmişdi. Sovet Rusiyası ilə real münasibətlərə əsas

tərəfdar daxili işlər naziri M. H. Hacınski, əleyhdar isə F.X.Xoyski idi.

1920-ci ilin əvvələrindən Rusiya Azərbaycanın daxili işlərinə daha çox təzyiq

göstərməyə başladı. Rusiya Xarici işlər naziri Çiçerin Azərbaycanın Rusiya ilə

hərbi İttifaqdan boyun qaçırmasına cavab olaraq yanvarın 23-də Azərbaycana nota

göndərdi. Rusiya bununla Azərbaycanı hərbi müqayisəyə (Denininə qarşı)

çəkməyə çalışırdı.

1920-ci il martın 17-də V.İ. Leninin Qafqaz cəbhəsi hərbi-inqilab Şurası

adından göndərdiyi teleqram Sovet hökumətinin Azərbaycana münasibətdəki gizli

niyyətindən xəbər verirdi. V.İ.Lenin göstərirdi ki, “bizim üçün Bakını ələ

keçirmək son dərəcə vacibdir. Bütün səyləri bu istiqamətə yönəldin, həm də

bəyanatlar sırf diplomatik olmalıdır” Bu dövrdə Azərbaycan kommunist təşkilatları

əsas gücü fəhlələrin və döyüş dəstələrinin silahlanmasına sərf edir, silahlı üsyan

hazırlanmasını özlərinin ən yaxın məqsədləri hesab edirdilər. Azərbaycan

213

kommunistləri Moskvadan göstərişlər alırdılar. Bakıya bolşevik fəalları, silah və

pul gətirilirdi.

Kommunistlərin aprelin 22-də keçirilən müşavirəsində Bakıda silahlı üsyan

planda hazırlanmışdı. Plana görə aprelin 27-də Bakıda kommunistlər silahlı çıxışa

başlamalı və XI ordu dəstələri Azərbaycan sərhəddini keçməli idilər.

Aprelin 27-də komunistlərin silahlı dəstələri həm şəhər daxilində, həm də

onun kənarlarında ən mühüm obyektləri, dəmir yol vağzalını, poçtu, teleqrafı,

radiostansiyanı, polis məntəqələrini , iri neft mədənlərini, hərbi və ticarət limanını

ələ keçirməyə başladılar.

Bakıda baş verən aprel hadisələrində Xəzər Hərbi Donanması əsas rol oynadı.

Hakimiyyətin iki saat ərzində Azərbaycan İnqilab Komitəsinə təhlil verilməsini

ultimatunla tələb edən hərbi gəmilər sahilə düzülərək topları hökumət orqanları

binalarına tuşladılar. Azərbaycan K.P.MK –sı adından Parlamentə hakimiyyətin N.

Nərimanovun başçılıq etdiyi Sovet fəhlə -kəndli hökumətinə vermək haqqında

ultimatum Ç. İldırım tərəfindən təqdim olundu.

Parlamentdə həmin ultimatun müzakirə edilərkən M.Ə.Rəsulzadə demişdi.

”Bu ultimatunun qəbul edilməsi hakimiyyəti dost maskası geyinmiş düşmənə

vermək deməkdir. Biz buraya millətin iradəsi və arzusu ilə gəlmişik və bizi

buradan yalnız güc və süngü ilə çıxarmaq olar”. Bunula belə vətəndaş müharibəsi

təhlükəsini nəzərə alan “Müsavat“ fraksiyası Azərbaycanın müstəqilliyi

saxlanacağı şərtlə ultimatunu qəbul etmək haqqında çoxluğun fikrinə qoşulmağı

vacib bildi.

1920-ci aprelin 27-dən 28-nə keçən gecə parlament hakimiyyəti Müvəqqəti

İnqilab komitəsinə təhfil verdi. Komitə Rusiya hökumətinə yardım etmək

haqqında müraciət etdi. Parlament hakimiyyəti (axşam saat 11-də) təhvil vermək

haqqında şərtlər də irəli sürdü:

214

1.Sovet hakimiyyəti tərəfindən idarə edilən Azərbaycanın tam müstəqillityi

saxlanılır;

2.Az.Kp-nın yaratdığı hökumət müvəqqəti orqan olacaqdır;

3.Azərbaycanın qəti idarə formasını Azərbaycannın Ali qanunverici orqanı

(parlament) müəyyən edəcəkdir;

4.Hökumət idarələrinin bütün qulluqçuları öz yerlərində qalır.

5. Yeni təşkil olunan kommunist hökuməti parlament üzvlərinin həyatının və

əmlakının toxunulmazlığına təminat verir;

6.Hökumət XI Ordunun döyüşlə Bakıya girməsinin qarşısını almaq üçün

tədbirlər görəcəkdir.

Lakin aprelin 27-si axşam saat 21-də Biləcəri stansiyası Sovet zirehli qatarları

tərəfindən tutuldu, səhər saat 4 də (28 aprel) “III Beynəlmiləl” zirehli qatarı Bakı

stansiyasına daxil oldu.Aprelin 30-da XI ordunun əsas hissələri şəhərə daxil

oldular.Həmin gün 7-ci süvari divizyanın hissələri Şamaxı və Ağsuya daxil

oldular, mayın 1 də isə Gəncə stansiyası ələ keçirildi.AXC hakimiyyətinin

devrilməsi ciddi daxili və xarici səbəblərin nəticəsi idi.1920-ci ilin yazında

Respublikada siyasi sabitlik daha kəskin şəkildə pozulurdu.23 ay ərzində 5

hökumət kabinetinin bir –birini əvəz etməsi həmin ziddiyətlərin nəticəsi idi.

Respublikada vəziyyəti mürəkkəbləşdirən digər ciddi amil o idi ki, hökumət erməni daşnakları ilə mübarizəyə həddindən artıq iqtisadi və hərbi ehtiyatlar cəlb etmək məcburiyyətində qalmışdı.Belə vəziyyətdən yararlanan Sovet Rusiyası açıq müdaxiləyə keçərək AXC-ni devirə bildi.Cümhuriyyətin yaranması, uğursuzluğuna baxmayaraq, onun 23 aylıq fəaliyyəti Azaərbaycan xalqının tarixi taleyində çox mühüm hadisə idi.O, qısa müddətdə parlamenti, hökuməti, ordusu və pul vahidi olan demokratik respublikaya çevrildi.

M.Ə. Rəsulzadənin təbirincə desək, Cümhuriyyət dövründə Azərbaycan xalqı demokratiyanın azda olsa dadını görmüş oldu.

215

XVI mövzu

Azərbaycan Sovet rejimi şəraitində

(1920-1930-cu illər)

Plan

1. AXC- nin süqutundan sonra Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət. Sovet

rejiminə

qarşı üsyanlar.

2. Azərbaycanda Sovet milli siyasəti. DQMV-nin təşkili.

3. Azərbaycanda sosialist yenidən qurmaları və onların nəticələri.Kütləvi siyasi

repressiyalar.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan tarixi.VII cilddə, VI, Bakı, 2008, səh. 9-200,250-406.

2. Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Siyasəti tarix, Bakı, 2004.səh.119-154

3. Siyasi tarix.I hissə Bakı, 1995, səh. 241- 267.

4. Siyasi tarix II hissə Bakı, 1998, səh..5-33.

5. Mustafazadə T. Ümumi tarix.IV cild, Bakı, 1997.

6. Məmmədzadə M. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı, 1992, səh.147-149.

216

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra, 1918-ci il aprelin 28-də

Müvəqqəti İnqilab Komitəsi yeni hökumətin Az. SSR Xalq Komissarları Sovetinin

aşağşdakı tərkibini təşkil etdi: N.Nərmanov-XKS-in sədri, Ç.İldırım- hərbi dəniz

işləri komissarı, H.Sultanov-xalq daxili işlər komissarı, Ə.H.Qarayev əmək və

ədliyyə komissarı, Q.Musabəyov əkinçilik, ticarət, sənaye və ərzaq komissarı və s.

Elə həmin gün Gəncə də hakimiyyət İnqilab Komitəsinin əlinə keçdi.

Həmin komitəyə İ.M Əliyev başçılıq etdi. Aprelin axırına yaxın Quba, Şamaxı,

Cavanşir qəzası, Şəmkir, Gədəbəy rayonlarında hakimiyyət inqilab komitələrinin

əlinə keçdi.

1920 –ci il mayın birinci yarsında Sovet hakimiyyəti Naxçıvandan başqa,

demək olar, bütün Azərbaycanda qurulmuşdu.Əhalinin zəhmətkeş təbəqələri və

liberal hissəsi bu hakimiyyəti əsasən qəbul edir və dəstəkləyirdi.

Yeni yaranmış hakimiyyət elə ilk günlərdən 27 aprel bəyanatına şərtlərini

pozaraq AXC liderlərinin, görkəmli nümayəndələrinin, Azərbaycan ordusunun,

müdafiə nazirliyinin xadimlərinin geniş həbsləri həyata keçirilir.Onların bir çoxu

Nargin adasında gülləndi, Rusiyanın həbs düşərgələrinə sürgün edildi. Bütün

bunlar Azərbaycan İnqilab Komitəsinin icazəsi olmadan, millətçi rus

sovimistlərinin və erməni daşnaklarının başçılıq etdikləri XI Ordunun xüsusi

şöbəsi tərəfindən özbaşınalıqla edilirdi. Daşnak terorçuları 1920-21-ci illərdə F.X.

Xoyiskini və H.B Ağayevi Tiflisdə, Behbudağa Cavanşiri Malta adasında vəhşi-

cəsinə qətlə yetirdilər.General Süleyman Sulkeviç, hökumət üzvləri X.Pəfibəyov,

İ.Ziyadxanov, F.Köçərli, professor Zimin və başqaları terorun qurbanları oldular.

M.Ə.Rəsulzadə həbs olunsa da İ. Stalin tərəfindən təsadüf nəticəsində

ölümdən xilas olmuşdu.Başqa görkəmli xadimlər isə xaricə mühasirət etdikərinə

görə salamat qaldılar.Hətta M.Ə.Rəsulzadənin başçılığı altında Türkiyədə

Azərbaycan Milli Mühacirət Mərkəzi yaratdılar.

217

Azərbaycan zəhmətkeşləri yeni cəmiyyət quruculuğuna çətin şəraitdə baş-

ladılar.Vətəndaş müharibəsinin vurduğu yaraları sağaltmaq üçün qarşıda ciddi və

gərgin iş dururdu. Ölkədə ilk növbədə həqiqi milli sülh yaratmaq lazım idi. Çünki

Azərbaycan əhalisi çoxmillətli idi.1920-ci il məlumatına görə, respublika

əhalisinin 68.8 faizini azərbaycan türkləri,21.7 faizini ermənilər,7.5faizini ruslar,

0.54 faizini gürcülər, 0,97 faizini yəhudilər, 7.09 faizini digər millətlər təşkil

edirdilər.

Azərbaycanın gələcəyi üçün aqrar məsələnin həlli çox böyük əhəmiyyət

kəsb edirdi. Belə ki, 1921-ci ildə əhalinin əksəriyyətini – 77.6 faizini kənd əhalisi

təşkil edirdi.1920-ci ilin mayında İnqilab Komitəsi torpağın əməkçi kəndlilərə

verilməsi haqqında dekret verdi. Dekretdə deyilirdi.”Xanların, bəylərin,

mülkədarların bütün torpaqları,bütün iş heyvanları və avadanlıqları ilə birlikdə

ödənşsiz olaraq zəhmət-keş xalqa verilir”. Dekreti həyata keçirmək məqsədilə qəza

və kənd torpaq komi-tələri yaradıldı.

Mayın 12-də İnqilab Komitəsinin verdiyi dekretə əsasən bütün meşələr,

sular, yeraltı sərvətlər respublika dövlətinin mülkiyyəti elan olunurdu.

Mayın 27-də Neft sənayesi milliləşdirildi.Ticarət azadlığı haqqında xüsusi

qərar N.Nərmanov tərəfindən imzalandı.

Sovet hakimiyyəti silkləri və dini imtiyazları,qadınların hüquq

bərabərsizliyini, milli məhdudiyyətləri ləğv etdi. Söz, mətbuat və vicdan azadlığı

elan etdi, ana dilində təhsilin tətbiq olunduğu elan olundu. Sosial təminat və

pensiyalar haqqında dekretlər verildi.

1920-ci il mayın 7-də Az.SSR Qızıl Ordusunun və donanmasının

yaradıldığı elan olundu.

Əksinqilab, Sobataj və möhtəkərliyə qarşı mübarizə üçün Fövqalada

Komis-siya (FK) yaradıldı.

218

Azərbaycan hökuməti çox çətin şəraitdə özünün iqtisadi siyasətini həyata

ke-çirməyə başladı.İlk növbədə “hərbi kommunizm” siyasətinin əsas hissəsi olan

ərzaq sapalağını ləğv etmək lazım idi. 1921-ci ildən ərzaq sapalağı ləğv edilərək,

ərzaq vergisi tətbiq edilməyə başlandı. Bu siyasət ölkədə ərzaq çatışmazlığını

nisbətən aradan qaldırdı və kənd təsərrüfatının müəyyən qədər inkişafına təkan

verdi.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Qərb dövlətləri öz

işğalçı fikirlərindən əl çəkmək istəmirdilər.Onlar Böyük Birtaniyadan asılı olan

“İran- Azərbaycan Federasiyası ” yaratmaq ideası ilə yaşayırdılar.

Qərb dövlətləri antisovet çıxışlar təşkil etmək məqsədilə Azərbaycana

agentlər, böyük miqdarda silah göndərirdilər.Antisovet qüvvələr əhali arasında

Sovet hakimiyyəti əleyhinə təbliğat aparırdılar, dindarlar, fanatiklər əhalini silaha

sarılaraq silahlı çıxışlara səsləyirdilər.

Üsyanların təşəbbüsçüləri Gəncədəki milli qüvvələr oldu.Onlar mayın

25-də Sovet hakimiyyətinə və Qızıl Ordu qarnizonuna qarşı fəal silahlı çıxışa

başladılar.Üsyanın əsas səbəblərindən biri milli zabitlərin xidmətdən çıxarılması və

ruslarla əvəz edilməsi idi. Mayın 28-dən-29-na keçən gecə 1800 nəfərlik Gəncə

qarnizonu üsyan qaldırdı və şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsini tutdu. Üsyanı

yatırmaq üçün XI ordu hissələri hücuma keçdi və üsyan yatırılarkən minlərlə

üsyançı həlak oldu.Onların arasında görkəmli ictimai-siyasi xadimlər var

idi.General Mirzə Qacar, Cavad bəy Şıxlınıski, palkovnikn Cahangir bəy

Kazımbəyov qətlə yetirildilər. Ə.Şıxlınıski və S.Mehmandarov həbs edilsələr də,

N.Nərmanovun təkidi sayəsində azad edilərək, hərbi xidmətlərdə istifadə olunmaq

üçün Moskvaya göndərirdilər.

General Nuru paşanının rəhbərliyi ilə Qarabağda başlayan üsyan Şuşa,

Ağdam və Bərdəni də əhatə etdi. Üsyanda Azərbaycan priyada polku və yerli

bəylərin silahlı dəstələri iştirak edirdilər.1920-cu il iyunun 15-də rus qoşunlarının

hücumu ilə üsyan yatırıldı.

219

Qarabağ üsyanının yatırıldığı vaxt Zaqatala dairəsində üsyan qalxdı və

Şəki bölgəsinin də bir hissəsini əhatə etdi. Bu üsyan iyunun 6-da belə bir bəhanə

ilə baş-ladı ki, guya Gürcüstan Azrbaycana müharibə elan etmişdir. Digər bəhanə

əhalinin silahı təhvil verməsi barədə verilən əmr oldu.

Molla Hafiz Əfəndinin başçılıq etdiyi 1000-dən çox üsyançılar və onlara

qoşulmuş Aərbaycan qoşunlarının buradakı zabitləri İnqilab Komitəsinin bütün

üzvlərini həbs etməyə başladılar.

İyunun 18-də Qızıl Ordu hissələri şəhərə daxil olaraq qalanı tutmuş və

üsyanı yatırmışdılar.

Sovet hakimiyyətinə qarşı üsyanlarXankəndində,Qutqaşendə (Qəbələ),

Xaçmasda, Naxçıvanda və şair yerlərdə baş vermiş, lakin rus Qızıl Ordusu

tərəfindən amansızlıqla yatırılmışdı. Bütün bu üsyanlar sübut edir ki, əhalinin

müəyyən təbəqələri Sovet hökumətinin yeritdiyi siyasətdən narazı idilər.

Azrbaycan əhalisi çoxmillətli idi.Azəri türklərindən əlavə burada erməni,rus,

gürcü, ləzgi,ukraynalı,kürd,yəhudi və talışlar da yaşayırdılar.Lakin ötən dövr

ərzində milli münasibətlər olduqca kəskinləşmişdir.Ermənistanın başladığı təcavüz

xalqımızın həyatında dərin iz buraxmışdı.Milli münasibətlərin çox mürəkkəb

olduğu bir şəraitdə ilk növbədə respublikada yaşayan xalqlar arasında milli sülh

yaradılmasına başlamaq lazım idi. Ona görə də bütün millətlərin nümayəndələrinin

yeni respublika qurucaluğuna cəlb edilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi.1920-ci ilin

iyulunda Az.KP MK-si yanında milli azlıqlar şöbəsi yaradıldı.Milli azlıqlar

arasında mədəniyyət-maarif işinin təşkilinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Milli azlıqlar

şöbələri məktəblər, kitabxanalar və digər mədəni – maarif idarələri açır, yeni

dərsliklər və ədəbiyyat nəşr olunurdu.Pedaqoji kadrlar hazırlamaq məqsədilə

tədrisin ana dilində aparıldığı xüsusi kurslar açılmışdı.

Respublikada yaşayan digər milli azlıqların hüquq və mənafelərinin hər

vasitə ilə qorunmsı hökumətin milli siyasətinin əsasını təşkil edirdi. Məsələn,

hökumət vətəndaş müharibəsi dövründə Muğanda dağıdılmış rus kəndlərinin

220

bərpasına hər cür yardım göstərirdi. Bu kəndlərin əməkçi kəndlilərinə pul, iş

heyvanı və kənd təsərrüfatı alətləri verilirdi.

Dağlıq Qarabağda azərbaycanlılarla ermənilər arasında dinc münasibətlər

bərpa olundu.Torpağın əməkçi xalqa verilməsi Azərbaycan qəzalarında normal

milli münasibətlər yaradılmasında mühüm rol oynadı.

Çoxmillətli ölkədə yeni cəmiyyət quruculuğu buradakı bütün millətlərin

və xalqların zəhmətkeşlərinin sıx iqtisadi əməkdaşlığının təmin olunmasını tələb

edirdi.Cənubi Qafqaz respublikaları vahid iqtisadi məkan idi. Ona görə də bu

respublikaların iqtisadi ittifaqı məsələsi qarşıda dururdu.

1921-ci ilin aprelində Qafqaz respublikalarını vahid bir təsərrüfat

mərkəzi hallında birləşdirmək məsələsi qarşıya qoyuldu.

1922-ci il martın 12-də Tiflisdə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan

nümayəndələrinin səlahiyyətli konfransı Zaqafqaziya Sovet Sosialist Respublika-

larının Federativ İttifaqını (ZSSPFİ) yaratdı.

1922-ci ilin yayından etibarən bu ittifaqın Zaqafqaziya Sovet Federativ

Soialist Respublikasına çevrilməsi və bunun SSRİ-yə daxil edilməsi uğrunda

kompaniya başladı. Dekabırın 30-da Ümumittifaq Birinci Sovetlər qurultayında

Sovet respublikalarının səlahiyyətli nümayəndələri SSRİ-nin yaradılması haqqında

müqavilə imzaladılar. SSRİ-yə RSFSR. Ukrayna SSR Belorusiya SSR və ZSFSR-

daxil oldular.

Siyasi əhəmiyyətinə və səsial iqtisadi nəticələrinə görə SSRİ-nin

mühüm tarixi rolu oldu. SSRİ Ümumdünya tarixinin müəyyən dövründə güclü

dövlətə çevrilərək, dünya birliyinin inkişafı gedişinə güclü təsir göstərdi.

Lakin sosialist ideyalarının deformasiyaya uğraması,milli siyasətin elan

etdiyi əsl prinsiplərdən geri çəkilməsi, hakim millətçilik şovinizminin güclənməsi

bu dövlətin süqutuna gətirib çıxardı.

221

Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra da, daşnak-

erməni silahlı qüvvələrinin təcəvüzkar hərəkətləri nəticəsində Naxçıvanda

gərginlik hələ də davam edirdi.Buranın əhalisi N.Nərmanova müraciət edərək

Naxçıvanı azad etməyi və Azərbaycanla birləşdirməyi xahiş etdilər.

1920-ci il iyunun 28–də XI Ordunun 1-ci Qafqaz alayı Naxçıvana daxil

oldu və oradan erməni- daşnak işğalçıları qovuldular. Beləliklə Naxçıvan diyarında

da Sovet hakimiyyəti quruldu. Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası elan edildi.

Naxçıvan diyarı haqqında Əsasnamədə deyilirdi:

“Naxçıvan diyarı AZ.SSR-nin qəyyumluğu altında muxtar respublika

elan edilərək Nax.SSR adlandırılsın.”

1924-cü il fevralın 9-da Az.SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin qərarı

ilə Naxçıvan diyarının Naxçıvan Muxtar SSR-ə çevrilməsi baş verdi.

Əsasnamənin 2-ci bəndində göstərilirdiki ki, Naxçıvan MSSR Azərbaycan

SSR-in tərkib hissəsidir və Muxtar Respublika kimi onun tərkibinə daxil olur.

Hələ AXC dövründə Dağlıq Qarabağda erməni millətçiləri hər vasitə ilə bu

ərazini Azərbaycandan qoparmağa çalışırdılar. 1919-cu il avqustun 5-də Dağlıq

Qarabağ ermənilərinin qurultayında Azərbaycan hökuməti ilə müvəqqəti saziş

imzalamışdılar. Sazişə görə Şuşa, Cəbrayıl və Cavanşir qəzalarının ermənilər

yaşayan dağlıq hissəsi və onun erməni əhalisi mədəni-milli muxtariyyət əsasında

Azərbaycan Respublikasının tərkibində qalırdı. Lakin daşnak ermənilər həmin

sazişi pozaraq Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılmasına çalışırdılar.

Sovet hökuməti qurulduqdan sonra ermənilər bu məsələ ilə bağlı daha da

fəallaşdılar. 1923-cü il iyulun 7-də AZ.SSP Mərkəzi İcariyyə Komitəsi “Dağlıq

Qarabağ muxtar vilayətinin” yaradılması haqqında dekret verdi. Şuşa şəhəri və

Xankəndi, Şuşa qəzasında 115 kənd Cavanşir qəzasında 52 kənd, Qaryagın

qəzasından 30 kənd DQMV –nə verildi.

222

Bu ”xəyanətkar səxavətlilik” Azərbaycan millətinin mənafeyinə, Vətənin

gələcəyinə ciddi ziyan vuran bağışlanmaz cinayət idi. Qondarma Dağlıq Qarabağ

problemi şovinist rus imperiyasının Azərbaycan xalqına, onun taleyinə qarşı vaxt

aşırı istifadə etmək üçün bir alət oldu.

1923-cü il iyulun 7-də Pircahan kəndi mərkəz olmaqla Muxtar

Kürdüstan yaratmaq ideyası Ə.H. Qarayev tərəfindən irəli sürülmüşdü. Lakin

1923-cu il iyulun 16 da AzKP MK-si kürdlərin yaşadıqları ərazidə Kürdüstan

qəzası yaratmağı qərara aldı.

Çoxmillətli ölkədə yeni cəmiyyət quruculuğu buradakı millətlərin və

xalqların sıx iqtisadi əməkdaşlığının təmin olunmasını tələb edirdi.

1921-ci ilin martında Azərbaycanın Moskvadakı nümayəndəliyi Cənubi

Qafqaz Respublikalarının birləşmələrinin zəruri olduğu haqqında məsələ

qaldırdı.Bu Cənubi Qafqaz respublikalarının təsərrüfat fəaliyyətinin birləşdirmələri

üçün zəruri idi.Avqustun 7-də bu respublikaların iqtisadi siyasətinin əsas isti-

qamətləri müəyyən olundu.İlk növbədə xalq təsərrüfatının elektirikləşdirilməsinin

həyata keçirilməsi, suvarma sisteminin genişləndirilməsi maliyyə sisteminin

birləşdirilməsi, vahid pul nişanı buraxılması həyata keçirilməli idi.Bütün bunları

əlaqələndirmək üçün iqtisadi Büro yaradıldı.

1921-ci ildən etibarən Yeni İqtisadi Siyasətin (NEP) həyata keçirilməsi

nəticəsində əzaq sapalağı ərzaq vergisi ilə əvəz olundu. Sosialist ukladı getdikcə

digər iqtisadi ukladları sıxışdıraraq aradan çıxarırdı. Dövlət ticarəti və kooperasiya

getdikcə güclənirdi.

1925-ildən başlayaraq sosialist sənayeləşdirilməsi siyasəti yeridilməyə

başlandı.Bu siyasətdə başlıca məqsəd sosializmin maddi-texniki bazasını

yaratmaq, sosialist istehsal münasibətlərini inkişaf etdirmək və ölkənin müdafiə

qabilyətini möhkəmləndirməkdən ibarət idi.

223

1926-cı ildə Respublikanın sənayeləşdirilməsi üzrə komissiya yaradıldı.

Bu komissiyanın sədri Q.Musabəyov idi.Həmin komissiya 1926-30-cu illərdə

Respub-lika sənayesinin inkişafına dair plan layhiəsi işləyib hazırladı. Ən çox neft

sənaye-sinin və pambıqçılığın inkişafına xüsusi diqqət yetirilirdi.

Lakin respublikada sənayeləşmə çox çətin şəraitdə gedirdi. Texniki-

iqtisadi gerilik, müxtəlif ictimi-iqtisadi ukladların olması, sinfi düşmənlərin

müqavimət göstərməsi bu çətinliklərdən idi.

Bu dövrdə işsizlik də hələ ləğv edilməmişdi. Onların sayı 55 minə qədər

idi.(1927-ci ildə)

Azərbaycanda sənayeləşmə sürətlə getdiyi bir dövrdə müxalifət qüvvələri

(Sarkis, A.Babayev, Skublninski və başqaları) sosialist quruluşuna şübhə ilə

yanaşırdılar.

Lakin 1926-1928-ci illərdə artıq sənayeləşmə sahəsində ilk nailiyyətlər

əldə edildi. Gəncədə yağ-sabun kombinatı, Bakıda iri çörək zavodu, Putada neft

quyusu , oksigen –asetilen zavodu işə salındı.1926-cı ildə Bakını neft rayonları ilə

birləşdirə ilk elektrik dəmir yolu hərəkətə başladı.Yeni neft yataqlarının axtarılıb

tapılması sahəsində işlər genişləndi.

1928-1929-cu illərdə Azərbaycanda sənayeləşmənin textiki cəhətdən

yenidən qurulmasının birinci mərhələsi başa çatdı.

Elektrikləşdirmə sahəsində xeyli uğurlar əldə edildi.Salyan,Füzuli və

Şəkidə elektrik stansiyaları tikintisi başa çatdı. Sənayenin inkişafı ilə yanaşı fəhlə

sinifinin də sayı artırdı.1927-ci ildə onların da sayı 47 mindən 200 minə çatdı.

Sənayeləşmə ilə yanaşı kənd təsərrüfatının da sosialistcəsinə yenidən

qurulması prosesi genişlənməyə başladı.Xırda fərdi təsərrüfatlar vasitəsilə şəhər

əhalisini ərzaqla təmin etmək çox çətin idi. Kənddə xüsusi mülkiyyətçilik

münasibətləri sənayenin də inkiçafına maneçilik törədir.1928-ci ildə fərdi kəndli

224

təsərrüfatların sayı 354 minə çatırdı. Bu vəziyyətdən çıxış yolu kollektiv

təsərrüfatların yaradılmasında idi.

1927-ci ildən baçlayaraq kənddə kolxozların yaradılması siyasəti

genişləndi.Bu prosesə rəhbərlik etmək üçün Azərbaycan Mərkəzi Kolxoz idarəsi

yaradıldı. Artıq 1928-ci ildə 289 belə təsərrüfat yaradılmışdı. Eyni zamanda

sovxozlar texniki cəhətdən kolxozlara yardım edirdilər.

Göstərmək lazımdır ki, kolxoz quruculuğu çətin şəraitdə yerinə yetirilirdi.

Kənddə sinfi mübarizə dərinləşir, sovet quruculuğunun qatı düşmənləri olan qol-

çomaqlar kolxoz quruculuğuna qarşı mübarizə aparırdılar. Onlar quldur dəstələri

yradaraq kənd fəallarını öldürür, taxıl zəmilərini yandırr, kolxozun anbarlarını

dağıdaraq sapotajçılıqla məşğul olurdular. Qolçomaqlara qarşı Azərbaycan Dövlət

Siyasi İdarəsi mübarizə aparırdı.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra mədəni quruculuq

sahəsində də mühüm irəliləyişlər oldu.

1920-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda savadsızlığın ləğv edliməsi sahəsində

işlər görülməyə başlandı. Bunumla əlaqədar savadsızlığı ləğv edən məktəblər yara-

dıldı.1923-cü ildə Respublika hökuməti yanında Q.Musabəyov başda olmaqla

savadsızlığa qarşı mübarizə Komitəsi yaradıldı.1922-1926-cı illərdə savadsızlığı

ləğv etmə məktəblərində 42,7 minə qədər adam savadsızlığını ləğv etmişdi.

1930-31-ci illərdə respublikada ümumi icbarıi təhsil tətbiq edilməyə

baçlandı.Köhnə məktəblərin əvəzində iki tipli kütləvi təhsil məktəbləri- 5 illik

təhsil müddəti olan bir dərəcəli ibtidai məktəb, 4 illik təhsil müddəti olan iki

dərəcəli məktəb (orta məktəb)yaradıldı. Məktəblərdə dini təlim ləğv edildi.

1925-ci il mayın 25-də Bakıda Azərbaycan müəllimlərinin I qurultayı

keçirildi. Qurultayda respublikada yeni məktəb quruculuğu sahəsində əldə edilmiş

uğurlara yekun vuruldu.

225

Xalq təhsilinin inkişafında əlifba islahatının həyata keçirilməsinin mühüm

rolu olmuşdur.1929-cu il yanvarın 1-dən latın əlifbası qəbul olundu. Lakin təəsüf

ki, 1940-cı il yanvarın 1-dən rus-kirill əlifbaslna keçid o qədər də məqsədə uyğun

deyildi və bu siyasət bilavasitə Moskvanın göstərişi ilə həyata keçirilmişdi.

Bu dövrdə mədəni-maarif müəssisələrinin genişləndirilməsi sahəsində də

müəyyən içlər görüldü. Mədəni-maarif işində qiraət evlərinin,qırmızı guşələrin,

kitabxana və klubların təşkil edilməsi əsas yer tutrdu .

1920-ci ildə Bakıda ilk dəfə Əli Bayramov adına Mərkəzi klub yaradıldı. Bu

klubun yaxın qəzalarda 17 şöbəsi fəaliyyət göstərirdi. Həmin klubların nəzdində

ümum-təhsil və peşə kursları,məktəblər,sənətkarlıq,tikinti,toxuçuluq və

s.emalatxan-lar,musiqi,qram dərnəkləri fəaliyyət göstərirdi.

1925-ci ildə Respublikada 75 kütləvi kitabxana fəaliyyət göstərirdi.

Bu dövrdə mətbuat və nəşriyyat işi də inkişaf stməyə başladı.Respublikada

qəzet və jurnallar şəbəkəsi xeyli genişləndi. “Yeni yol”, “Molla Nəsrəddin”,

“Maarif və mədəniyyət” jurnalları çap edilməyə başladı.

Bu dövrdə orta ixtisas və ali təhsilin də inkişafına diqqət

yetirilirdi.1926/27-ci tədris ilində respublikada 39 pedaqoji, kənd təsərrüfatı,

sənaye tex-niki, nəqliyyat,tibb üzrə orta ixtisas məktəbi fəaliyyət göstərirdi.1920-ci

ildən BDUyeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu.Yeni fakültələr-fizika-riyaziyyat

və şərqşünaslıq fakültəsi açıldı.

1921-ci ildə Azərbaycan Politexniki institutu yaradıldı. Onun tərkibində

texnologiya, mühəndis-inşaat və kənd təsərrüfatı fakültələri yaradıldı. Sonralar

1929-cu ildə kənd təsərüfatı fakültəsi əssında Gəncədə Kənd Təsərrüfatı İnstitutu

yaradıldı.

1921-ci ildən Azərbaycan Dövlət Pedoqoji İnstitutu fəaliyyətə başladı.1922-ci

ildə Qadın Pedoqoji İnstitutu da təşkil edildi və sonralar APİ ilə birləşdi.

226

Ümumiyyətlə 1926/27-ci tədris ilində Respublikada fəaliyyət göstərən 5

ali məktəbdə 5351 nəfər tələbə təhsil alırdı.

Azərbacanın sosial və iqtisadi inkişafında 30-cu illərdə çox böyük

irəliləyişlər olmuşdur.1928-32-ci illərə dair birinci beşillik plan vaxtından qabaq

yerinə yetirildi.Neft və digər sənaye sahələri, aqrar sahədə böyük inkişaf nəzərə

çarpırdı.

Xalq təsərrüfatının yenidən qurulmasının həlledici mərhələsi başa çatır,

sosializmin maddi-texniki bazası daha da möhkəmlənirdi. Sosialist iqtisadi və

sosial münasibətləri şəriksiz hökmranlıq edir, bütün istismarçı siniflər ləğv

olunurdu.

Bununla belə, sosializm quruculuğu prosesi ilə yanaşı inzibati-anirlik

idarəetmə sisteminin törətdiyi narazılıqlar da artmaqda idi.

Bu narazılığı aradan qaldırmaqdan ötrü KP-sı “sıralarını təmizləmək”

haqqında qərar verildi”. Təkcə 1933-34 –cü illərdə iki mindən çox kommunist

partiya sıralarından çıxarıldı. Partiyadan çıxarılanların əksəriyyətini

azərbaycanlılar təşkil edirdi.

30-cu illərin ikinci yarısından respublika rəhbərliyində yaranmış mühit,

xüsusilə azərbaycanlılara qarşı düşmənçilik mövqeyində duran ermənilərin partiya

və güc strukturlarında cəməlşməsinə gətirib çıxardı. Bu siyasət azərbaycanlıları

respublikanın ictimai siyasi həyatından təcrid etməyə, fürsət düşdükdə onları fiziki

cəhətdən məhv etməyə yönəldilmişdi.

SSPİ –də sosializm cəmiyətinin qurulması, 20-30-cu illərdə olkənin

iqtisadiy-yatında, onun sinfi tərkibində əmələ gəlmiş əsaslı dəyişikliklər 1924-cü

ildə Sovet Konstitusiyasında qəbul edilmiş müddəalara yenidən baxılmasını tələb

edirdi.

227

1936-cı il noyabrın 17-də AZ.SSP IX Sovetlər Qurultayı çağrıldı və orada AZ.

SSP-in yeni Konstitusiyasının ümumxalq müsakirəsi dinlənildi və həmin layihə

bəyənildi. Həmin layihənin müzakirəsində 1 milyondan çox adam iştirak etmişdi.

Qurultay həmçinin ZSFSR-in ləğv edilməsi haqqında məsələni də

müzakirə etdi.

1937-ci il martın 14-də IX Sovetlər Qurultayı öz işini davam

etdirərək ,AZSSP –ni Yeni Konstitusiyanı qəbul etdi.

Çoxmillətli ölkədə sosial və iqtisadi dəyişikliklər prosesində milli məsələ

obyektiv olaraq öz əhəmiyyətini itirmişdi. Sosializm quruculuğunda milli amilin

təhrif olunması əhalisi müsəlman olan respublikakalarda xüsusilə aydın şəkildə

təzahür edirdi.

Azərbaycanda milli özündərkin hər cür təzahürü əksər hallarda millətçilik

damğası ilə kökündən kəsilir,onu az çox özündə əks etdirən elmi və ədəbi əsərlər

tənqid atəşinə tutulurdu.

Ölkədə avtoritar idarəçilik güclənir, rəhbər xadimlərin –Stalinin, Bağırovun

şəxsiyyəyinə pərəstiş daha da güclənir,idarəetmədə daha çox istifadə edilirdi.

Beləliklə vicdanlı komminstlərə,partiya və dövlət xadimlərinə,elm və

ədəbiyyat xadimlərinə qarşı geniş hücumlar başlandı.Ən yaxşı ziyalı

nümayəndələrin güllələnməsi,sürgün edilməsi ilə müşaiyət olunan represiyyalar

başlandı.

1937-ci ilin mayında XII Bakı partiya konfransında M.C.Bağırov bir çox

qocaman partiya üzvlərinin ideyaca darmadağın edilməsi üçün çağırışı kütləvi

cəzaları həyata keçirmək üçün bir çağırış oldu.

Bağırov və onun əlaltıları Sumbatov –Topuridze, Markaryan,Yemelyanov,

Qriqor-yan, Borşov kimi adamlar siyasi vəziyyətdən istifadə edərək Azərbaycanın

görkəmli oğullarını məhv etdilər.

228

Respublikanın görkəmli partiya və dövlət xadimləri R.Axundov,

D.Bünyad-zadə, M.D.Hüseynov,Ç.İldrım,Ə.H.Qarayev,H.Sultanov kimi

şəxsiyyətlər repres-siya qurbanı oldular.

Repressiya elm və mədəniyyət xadimlərinə qarşı da yünəldilmişdi.1937-ci ildə

H.Cavid, M.Müşfiq, Y.V.Çəmənzəminli, V.Xululu, Əhməd Cavad, T.Şahbazi

(Simurq), B.Çobanzadə və başqaları həbs edilərək ya güllələnmiş, ya da Sibirə və

uzaq Şərqə sürgün edilmişdilər.

Təkcə 1937-ci ildə Azərbaycanda “xalq düşməni” kimi 29 min nəfər

güllələnmiş və ya sürgün edilmişdi.

Ümumiyyətlə 1937-38-ci illərdə Azərbycanda 70 mindən çox insan –sadə

əməkçi, rəhbər, ziyalı represiyanın qurbanı olmuşdu.

Əslində bu Azərbaycan millətinin qatı düçmənləri tərəfindən etnik

düşmənçlik məqsədilə məhv edilməsi idi. Belə bir kədərli faktla sübut olunur ki,

Azərbaycandakı 51 rayondan 31-də daxili işlər idarəsinin baçında ermənilər

dururdular.

Beləliklə XX əsrin 30-cu ullərində milyonlarla adam Stalinin şəxsiyyətə

pərəstişinin qurbanı olmuşdur. Bunun isə ölkənin gələcək iqtisadi,siyasi,mədəni və

hərbi inkişafı üçün çox ağır nəticələri oldu.

229

XVII MÖVZU

Azərbaycan ikinci Dünya müharibəsi illərində.(1939 – 1945-ci illər)

PLAN

1.Azərbaycan ikinci Dünya müharibəsi illərində

2.Azərbaycan vətəndaşları partizan, müqavimət və milli –azadlıq hərəkatlarında.

3.Xalq təsərrüfatı müharibə illərində

ƏDƏBİYYAT

1.Azərbaycan tarixi.VII cilddə, VII cild.Bakı, 2008, səh II-297.

2.Siyasi tarix.(müh.kursu) II hissə,Bakı, 1995, səh.44-51.

3.Siyasi tarix. (dərs vəsaiti) II hissə, Bakı, 1998, səh.67-100

4.Mədətov Q. Azərbaycan Böyük Vətən müharibəsi illərində. Bakı,

1965, səh,10-33.

5.Orucov Q.S. Azərbaycan Qafqaz döyüşlərində.Bakı, 1984, səh.7-17.

230

Mövcud nüfuz dairələrini, xammal və satış bazarlarını yenidən bölüşdürmək

uğrunda mübarizə güclənmişdi. Versal-Vaşinqton sisteminin sərt, ağır və ədalətsiz

şərtlərindən narazı olan Almaniya və Yaponiyada millətçilik, irqçilik və qisasçılıq,

İtaliyada revanşizm meyli şiddətlənmişdi. SSRİ Şərqi Avropanı ələ keçirməyə,

Qara dəniz boğazlarında, Ön və Cənubi Asiyada, Uzun Şərqdə nüfuz dairəsini

genişləndirməyə çalışırdı. Böyük Britaniya, Fransa və ABŞ öz xammal və satış

bazarlarını, nüfuz dairələrini qoruyub saxlamaq əzmində idilər. İkinci Dünya

müharibəsinin səbəblərindən biri də liberal-demokratik dövlətlərin totalitar

rejimləri – faşizmi və kommunizmi, nasizmi və bolşevizmi bir-birinə qarşı qoyub

zəiflətmək və məhv etmək cəhdi idi.

 İkinci Dünya müharibəsini xronoloji baxımdan üç böyük dövrə bölmək olar.

Birinci dövr 1939-cu il, sentyabrın 1-dən 1942-ci ilin iyun ayınadək davam

etmişdi. Bu dövr təcavüzkarın üstünlüyü şəraitində müharibənin miqyasının

genişlənməsi ilə səciyyələnir. İkinci dövr – 1942-ci ilin iyun – 1944-cü ilin yanvar

ayları – təşəbbüskarlıq və üstünlük antihitler koalisiyasının əlinə keçmiş əsaslı

dönüş dövrüdür. 1944-cü ilin yanvarından 1945-ci ilin 2 sentyabrınadək olan

üçüncü dövr faşist bloku dövlətləri ordularının darmadağın edilməsi, təcavüzkar

dövlətlərdə hakim rejimlərin böhranı və dağılması ilə əlaqədardır. 

Zəngin təbii sərvətlərə və əlverişli coğrafi mövqeyə malik olan Azərbaycan İkinci

Dünya müharibəsi illərində də iri dövlətlərin strateji planlarında mühüm yer

tuturdu. Onlar Azərbaycana böyük maraq göstərirdilər, Almaniya Bakı neftini ələ

keçirməklə Şərqə - İran körfəzinə və Hind okeanına hərəkət etmək niyyətində idi.

Hitlerin tapşırığı əsasında hətta Bakının sənaye və hərbi əhəmiyyətli obyektlərinin

dəqiq xəritəsi hazırlanmışdı. Nasist rəhbərləridən biri olan Rozenberqin hazırladığı

«Qafqazın idarə olunması planı»na əsasən Azərbaycanda Qafqaz reyx

Komissarlığına tabe olan xüsusi komissarlıq idarə üsulu yaradılmalı idi.

Digər bir plana görə SSRİ məğlub edildikdən sonra onun ərazisində olan türklərin

«Böyük Türküstan» dövləti yaradılmalı idi. Azərbaycan da onun tərkibinə daxil

edilməli idi. Hitlerin «Edelveys» adlanan Qafqaza hücum planında Bakının

231

tutulmasının dəqiq vaxtı da göstərilmişdi. Qafqaza xüsusi maraq göstərən ABŞ və

Böyük Britaniya tərtib etdikləri «Vilvet» planında Azərbaycanı öz nüfuz

dairələrinə çevirmək göstərilirdi. Öz növbəsində SSRİ-nin də azərbaycanlıları

Mərkəzi Asiyaya və Qazaxıstana köçürmək şərtilə Azərbaycanı öz tərkibində

saxlamaq planı var idi.

Sovet Azərbaycanı SSRİ-nin tərkibində olaraq hələ 1939-cu ilin payızından

müharibəyə cəlb olunmuşdu. Onun da igid oğul və qızları sovet-fin müharibəsi

cəbhəsinə getmişdilər. 1941-ci ilin iyununda Sovet İttifaqının Böyük Vətən

Müharibəsi başlanandan sonra o da faşizmə qarşı müharibəyə cəlb olundu.

Azərbaycanda da cəbhəyə kütləvi səfərbərlik elan olundu. Müharibə illərində

Azərbaycan döyüşən cəbhəyə 600 minə yaxın oğlan və qız göndərdi. Ondan 40

mini könüllü olaraq cəbhəyə yollanmışdılar. Azərbaycanlılardan 77-ci, 223-cü,

271-ci 402-ci, 416-cı, diviziyalar formalaşdırıldı. 227-ci və 396-cı diviziyaların

tərkibində də azərbaycanlılar çoxluq təşkil edirdilər.

Azərbaycan oğul və qızları da faşizmə qarşı döyüş cəbhələrində igidliklə

vuruşmuşdular. Onlar fərdi və kütləvi igidliklər göstərmişdilər, 40 nəfər

azərbaycanlı Brest qalasının müdafiəsində iştirak etmiş və son nəfəsinədək qala

uğrunda mərdliklə döyüşmüşdülər. 1941-ci ilin payızında Leninqrad (indi Sankt-

Peterburq) səmasını qoruyarkən Hüseynbala Əliyev misilsiz qəhrəmanlıq

göstərmişdi. O, düşmənin ona qarşı döyüşən 6 təyyarəsindən ikisini məhv etmiş,

17 yara almasına baxmayaraq öz təyyarəsini salamat uçuş meydançasına

endirmişdi. Lakin özü həlak olmuşdu. O, ölümündən sonra Sovet İttifaqı

Qəhrəmanı fəxri adına layiq görülmüşdü

1941-ci ilin dekabrında Novqorod yaxınlığındakı Pustinka kəndi uğrunda

döyüşlərdə kiçik leytenant İsrafil Məmmədov misilsiz igidlik göstərərək

azərbaycanlılar arasında ilk dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq

görülmüşdü.

Şimali Qafqazı faşistlərdən azad etmək uğrundakı döyüşlərdə Azərbaycan

diviziyaları böyük rəşadət göstərmişdilər. 1942-ci ildə 402-ci diviziya Mozdok

ətrafındakı yaşayış məntəqələrinin, 416-cı diviziya Şimali Qafqazın bir sıra yaşayış

232

məntəqələrinin azad edilməsində fəal iştirak etmişdilər. Şimali Qafqaz uğrunda

gedən döyüşlərdə göstərdikləri igidliyə görə Qafur Məmmədov və İdris

Süleymanov Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq görülmüşdülər.

1942-ci ildə Stalinqrad (indi Volqoqrad) uğrunda döyüşlərdə azərbaycanlılar

şücaətlə vuruşmuşdular. Baloğlan Abbasovun snayperlər qrupu, Həzi Aslanovun

tank alayı Stalinqrad döyüşlərində böyük mətanət göstərmişdilər. Stalinqrad

uğrundakı döyüşlərdə göstərdiyi rəşadətə görə 1942-ci il dekabrın 22-də Həzi

Aslanov ilk dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdü. O ikinci dəfə

Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına Berezina çayını keçərək Pleşeni şəhərini,

habelə 508 yaşayış məntəqəsini azad etdiyinə görə almışdı. Bu barədə fərman onun

ölümündən 47 il sonra 1991-ci ildə həyata keçirilmişdi. 1943-cü ildə Ukraynanın

azad olunması uğrunda döyüşlərdə, xüsusən Dnepr çayını keçməkdə göstərdikləri

misilsiz rəşadətə görə M.Məhərrəmov, M.Ələkbərov, Ə.Məmmədov, F.Səfərov

Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adını almışdılar.

Müxtəlif cəbhələrdə faşist qoşunlarına qarşı döyüşlərdə göstərdikləri rəşadətə görə

416-cı diviziya «Taqanroq diviziyası», döyüşçülərinin əksəriyyətini

azərbaycanlılar təşkil edən 227-ci diviziya «Temryuk divİziyası», 271-ci diviziya

«Qarlov diviziyası», 77-ci diviziya «Simferopol diviziyası» və 223-cü diviziya

«Belqrad diviziyası» adını qazanmışdılar. 223-cü və 416cı diviziyalar Odessa və

Kişinyovu, 271-ci diviziya Polşa və Çexoslovakiyanı, 223-cü diviziya

Yuqoslaviyanı azad etməkdə fəal iştirak etmişdilər. 416-cı diviziya Qafqazdan

Berlinə kimi böyük döyüş yolu keçmiş, Berlinin zəbt olunmasında iştirak etmişdi,

Polşa və Çexoslovakiyanın faşistlərdən təmizlənməsi uğrundakı döyüşlərdə

göstərdikləri igidliyə görə Ziya Bünyadov da daxil olmaqla 20 nəfər azərbaycanlı

Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq görülmüşdülər.1944-cü ildə Şimali

Transilvaniyanın Mağara şəhəri uğrunda döyüşlərdə göstərdiyi misilsiz igidliyə

görə Gəray Əsədov ölümündən sonra Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq

görülmüşdü.

Azərbaycan oğulları faşizmə qarşı partizan və müqavimət hərəkatında da fəal

iştirak etmişdilər. Onlar Krımda, Ukraynada, Belorusiyada, Şimali Qafqazda,

233

Baltikyanı ölkələrdə, Polşada, Çexoslovakiyada, Macarıstanda, Yuqoslaviyada və

İtaliyada partizan dəstələri sıralarında, Fransada antifaşist müqavimət hərəkatında

igidliklə vuıuşmuşdular. İsmayıl Əliyev Smolensk vilayətində fəaliyyət göstərən

partizan briqadasının qərargah rəisi, Məmməd Əliyev Krımda partizan dəstəsinin

başçısı, Ələkbər Əliyev Belorusiyada «Dyadya Kolya» partizan birləşməsinin

qərargah rəisi olmuşdu. Ukraynada 400 azərbaycanlı partizan dəstəsi təşkil

etmişdilər. 1942-ci ildə Polşada faşist hərbi əsir düşərgəsində Hadi Qiyasbəyovun

və Mirzəxan Məmmədovun başçılığı ilə gizli təşkilat yaranmışdı.

Müharibə dövründə üç mindən çox azərbaycanlı Qərbi Avropa ölkələrində,

xüsusən Fransada müqavimət hərəkatında iştirak etmişdilər. Onlardan Fransa

müqavimət hərəkatında vuruşan Əhmədiyyə Cəbrayılovun adı yaddaşlarda daha

çox qalmışdır. O, «Armed Mişel» (Xarqo) adı ilə müqavimət hərəkatında fəal

iştirakına görə Fransanın 5 ordeni və en yüksək fəxri adı - «Fransanın Milli

Qəhrəmanı», şəxsi igidliyinə görə paradda əskərə generaldan qabaqda getmək

hüququ verən hərbi medalı ilə də təltif olunmuşdu.

Azərbaycanın igid oğlu Mehdi Hüseynzadə (Mixaylo) Yuqoslaviyada faşistlərə

qarşı mübarizədə əfsanəvi qəhrəmanlıqlar göstərmişdi. O, Yuqoslaviya Xalq

Azadlıq Ordusunun kəşfiyyat təxribatçı qrupuna rəhbərlik edərək 1000 nəfərdən

çox fa-şist zabitini məhv etmiş, 700 nəfər hərbi əsiri azad etmişdi. 1944-cü ildə

faşistlərlə qeyri-bərabər döyüşdə həlak olmuşdu. 1957-ci ildə ona ölümündən sonra

Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adı verilmişdi.

Partizan dəstəsində onunla yanaşı T.Əliyev, D.İsmayılov, Ə.Məmmədov,

M.Seyidov və b. da döyüşmüşdülər. Bunlardan başqa Yuqoslaviya Xalq Azadlıq

ordusu sıralarında onlarla azərbaycanlı faşizmə qarşı vuruşmuşdu. Onlardan 50

nəfəri Yuqoslaviyanın orden və medallarına layiq görülmüşdülər. Onlardan

partizan qərargahının rəisi D.Həkimli, bölmə komandirləri M.Abdullayev və

A.Məmmədov, pulemyotçu V.Hüseynov, həkim R.Ağazadə, feldşer M.Qulubəyov

və b. fərqlənmişdilər.

İtaliyada partizan dəstələrində vuruşan Ə.Babayev, H.Nadirov, M.Nəzərov,

İ.Məmmədov, V.Hüseynov, Ş.Məcidov, A.Mirzəyev, M.Nəcəfov, H.Əskərov,

234

M.Abdullayev, S.Səfıyev və b. Şimali İtaliyanın azad edilməsində fəal iştirak

etmişdilər. Əli

Babayev Qaribaldi adına batalyonun komandiri olmuş, «Hərbi şücaətinə görə»

gümüş medalla təltif olunmuşdu. Vilayət Hüseynov İtaliya faşistlərinin lideri

B.Mussolini həbs edənlərdən biri olmuşdu.

Azərbaycandan cəbhəyə səfərbər edilmiş 600 minə yaxın adamdan 200 mindən

çoxu həlak olmuş və itkin düşmüşdü. Müharibə cəbhələrində göstərdikləri şücaətə

görə xalqımızın 121 nəfər mərd oğlu Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq

görülmüşdü.

Müharibə illərində azərbaycanlılar antisovet hərəkatında da iştirak etmişdilər.

Baltikyanı ərazilər uğrunda gedən döyüşlər zamanı əsir düşən Əbdürrəhman (Əbo)

Fətəlbəyli Düdənginski Hitlerin razılığı ilə azərbaycanlılardan ibarət hərbi dəstələr

yaratmışdı. Azərbaycanlılardan yaradılan hərbi legion Fransanın cənubunda

müttəfiqlər əleyhinə döyüşlərdə iştirak etmişdilər.

Hitler hökumətinin Şərq nazirliyi 1941-ci ilin payızında M.Ə.Rəsulzadəni

Almaniyaya dəvət etmişdi. Onunla azərbaycanlı əsirlərin azad edilməsi, onlardan

milli ordu yaradılması məsələləri müzakirə edilmişdi. Hitler 1941-ci il dekabrın

22-də başqa milli hərbi hissələrlə yanaşı, Qafqaz müsəlmanlarından xüsusi hərbi

hissə yaradılması barədə əmr vermişdi. Qafqaz müsəlmanlarından təşkil edilmiş

hərbi hissələr 1942-ci ilin yayında Qafqaz cəbhəsindəki döyüşlərdə iştirak

etmişdilər. Azərbaycanlılardan təşkil olunmuş 7 min nəfərdən çox döyüşçüsü olan

«Aslan», «Dönməz», «Qafqaz», «Vətən» və b. hərbi dəstələr də bu döyüşlərdə

iştirak etmişdilər.

1943-cü ilin yazında antisovet hərəkatına rəhbərlik etmək üçün Berlində Milli

Azərbaycan Komitəsi yaradılmışdı. Həmin ilin may ayında xüsusi azad türk

diviziyası (162-ci piyada diviziyası) yaradılmışdı. Diviziyanın tərkibində

Azərbaycan legionu da var idi.

Hitlerin Azərbaycanı işğal etmək niyyətlərindən xəbər tutan M.Ə.Rəsulzadə

hitlerçilərlə əlaqəni kəsmişdi. O, Almaniyanı tərk etməli  olmuşdu.   1943-cü 

ilin  payızında  Hitler hökumətinin himayəsi ilə Berlində Azərbaycan parlamenti

235

və hökuməti yaradılmışdı. Ona Əbo bəy Fətəlibəyli Düdənginski başçılıq

etmişdi. Bu hökumət 1944-cü ilin qışınadək fəaliyyət göstərmişdi.

1942-ci ilin iyul ayında DTK-nin işçisi erməni Aruşanovun uydurma ittihamı

əsasında Bakının müxtəlif Ali və Orta ixtisas məktəblərindən olan 8 nəfər

tələbə həbs olunmuşdu. Onlar əsassız olaraq antisovet millətçi təşkilat

yaratmaqda təqsirləndirilmişdilər. Erməni müstəntiqləri Aruşanovun,

Qriqoryanın və Arustamovun əsassız ittihamnaməsi əsasında onlar 1942-ci

ilin oktyabrın 31-də mühakimə olunmuşdular. Mühakimə prosesi cəmi 45

dəqiqə çəkmişdi. Mühakimə olunanlardan İsgəndərov Süleyman ƏliAbbas oğlu,

Tağıyev Ələsgər Əli Səttar oğlu və Rzayev Məmmədhüseyn Həbib oğlu

məhkəmənin hökmü ilə 1942-ci il dekabrın 24-də güllələnmişdilər. Mustafayev

Çingiz Seyfulla oğlu, Ağayev Hüseynağa Mirhəşim oğlu, Məmmədov Ağa Ələsgər

Rza oğlu, Rzayev Saleh Əbdülhüseyn oğlu və Mehdiyev Zaman Zeynal oğlu 10 il

müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdilər. Həmin işdə adları çəkilən Həbibzadə

Şükür 1942-ci ilin noyabrında 8 il həbsə və Rüstəmov Ramiz isə dekabr ayında

güllələnməyə məhkum olunmuşdu. Lakin 1943-cü ilin fevralında onun cəzası 10 il

həbslə əvəz edilmişdi. Lakin sonradan apardan yoxlamalar nəticəsində sözügedən

iş üzrə hökmün əsassız və uydurma olduğu sübuta yetirilmiş, 1960-cı il yanvarın 5-

də isə ona xitam verilmişdir.

Müharibə illərində Azərbaycanın bütün iqtisadiyyatı da müharibə tələblərinə

uyğun qurulmuşdu. Fəhlə və qulluqçular üçün iş günü 11-12 saata qaldırılmışdı.

Məzuniyyətlər ləğv olunmuşdu. Ərzaq və çox işlənən sənaye məhsullarının

satışı üzrə kartoçka sistemi tətbiq edilmişdi. Orduya səfərbər edilmiş işçilərin

yerinə qadınlar və yeniyetmələr cəlb olunmuşdular. Müharibənin ilk ilində neft

sənayesində işləməyə 11 min qadın gəlmişdi. Gənclərdən ixtisaslı kadrlar

hazırlanması genişləndirilmişdi.

Bütün sənaye sahələri cəbhə üçün məhsul istehsal etməyə başlamışdılar. O zaman

SSRİ-nin əsas duru yanacaq-neft bazası olan Bakının rolu artmışdı. Müharibə

illərində Bakı ölkə neftinin 70-75 faizini, benzinin 85-90 faizini verirdi. Motorlu

hərbi texnika demək olardı ki, əsasən Bakının verdiyi yanacaqla işləyirdi. 1941

236

1945-ci illərdəBakıölkəyə75 milyon ton neft, 22 milyon ton benzinvermişdi.

Bakıdöyüşənordununcəbbəxanalarındanbirinəçevrilmişdi.Bakıda «Katyuşa»

raketi, «Şpakinpulemyotu» istehsaledilir, «YAK - 3»

qırıcıtəyyarəsiyığılırdı.ÜmumənBakıda 130-dan

çoxsilahvəonunhissələrihazırlanırdı.

Azərbaycanınkəndəməkçiləridəmüharibəillərindədöyüşəncəbhəyəəllərindəngələnie

tmişdilər.Onlarölkəyə 500 min ton

pambıqvədigərstratejixammalməhsullarıvermişdilər.

Azərbaycan dəmiryolçuları müharibə illərində “LEND-LİZ” yolu ilə ABŞ və

Böyük Britaniyadan,İran körfəzindən və İran ərazisindən SSRİ-yə daşınan hərbi

sursat,sənaye və ərzaq mallarının təyinat yerlərinə çatdırılmasında fədəkarlıq

göstərmişlər.

Azərbaycan ziyalıları da müharibədə qələbəyə öz töhvələrini vermişdi-lər.

Azərbaycan alimləri izrehli texnikaya qarşı top gülləsi, özüidarə olunan bombalar,

tanka qarşı elektrik minaları, çoxpiləli minalar və s.hazırlamışdılar.

Y.Məmmədəliyevin rəbərliyi altında br qrup kimyaçı alim yüksək oktanlı

aviasiya yanacağı əldə etmişdi. Onun rəhbərliyi altında yeni zavod işə salınmışdı.

Ümumən,Y.Məmmədəliyevin rəhbərliyi altında kimyaçı alimlər müharibə illərində

38 növ sürtki yağı, 9 adda yüksək oktanlı təyyarə benzini və 8 növ dizel yağı

istehsalını təşkil etmişdilər.

Bakının elmi labaratoriyalarında tank əleyhinə yandırıcı və partlayıcı

maddələr istehsal olunurdu. Bu maddələrin alnmasında akademik Əli Quliyevin

misilsiz xidmətləri olmuşdur.Hətta o, kəşf etdiyi partlayıcı maddəni sınaqdan

keçirərkən baş vermiş partlayış nəticəsində qolunun birini itirmişdir.

Geoloq alimləri tərəfindən bu dövrdə 6 neft yatağı kəşf olunmuşdu.Mirəli

Qaşqyın və Şamil Əzizbəyovun rəhbərliyi ilə odadavamlı gil, fosvorit vəs.

yataqlar kəşf edilmişdi.

237

Tibb sahəsində akademik M.Topçubaşov cərrahiyyə böyük yeniliklər

gətirmişdi. Məhz onun şəfalı əlləri hesabına minlərlə əsgər və zabit yenidən döyüş

cəbhələrinə qayıtmışdılar.

Müharibə illərində məktəbləri pedaqoji kadrlarla təmin etmək üçün 1941-

ci ildə Qazaxda, Qubada, Naxçıvanda, Xankənddə, Ağdamda ikilik müəllimlər

institutları, Cəlilabad və Laçında pedoqoji məktəblər açılmışdı.

Müharibə illərində yaradıcı ziyalılar-yazıçılar, şairlər, bəstəkarlar,

rəssamlar qələbə naminə əllərindən gələni etmişdilər.Onlar öz əsərlərində

insanlarda Vətənə məhəbbət, düşmənə nifrət hissləri aşılayır, faşizm üzərində

qələbəyə inam yaradırdılar. Bundan başqa onlar vaxtaşırı döyüş cəbhələrinə gedir,

əsgərlər və zabitlər qarşısında çıxışlar edərək onların qələbə əzmini

qüvvətləndirirdilər.Bu sahədə şair və yazıçılardan S.Vurğun,S.Rüstəm, M.Rahim,

R.Rza, Ə.Vəliyev və başqalarının unuduımaz xidmətləri olmuşdur. Azərbaycan

ruhaniləri də xalqın düşmən qarşı mübarizyə səfərbər edlməsndə fəal iştirak

etmişdilər. Müharibədə qələbənin başlıca rəhnini xalqın ordu ilə birgə olması, ön

cəbhə ilə arxa cəbhə arasında əlaqənin möhkəmliyi təşkil edirdi. Arxa cəbhə daim

ön cəbhə üçün möhkəm dayaq olmuşdu. Əhali iqtisadiyyatı inkişaf etdirməklə

yanaşı, cəbhəyə təmənnasız köməyini əsirgəməmişdi. Müharibə illərində

Azərbaycanın fəhlə və kəndliləri, ziylıları müdafiə fonduna şəxsi əmlaklarından

15,5 kq qızıl, 952,5 kq gümüş, 295 milon manat pul, 15 milyon manatlıq qızıl

istirqaz vermişdilər.

1942-ci ildə respublika zəhmətkeşləri cəbhəyə iki min bağlama və 146

vaqon ərzaq göndərmişdilər. 1941-1993-cü ilərdə hərbi döyüşçülərə 1601 min isti

geyim, sırıqlı, gödəkcə, keçə çəkmə, corab, əlcək, qulaqlı papaq və

s.göndərilmişdi.

Müharibə dövründə, xüsusən 1941-1942-ci illərdə Azərbaycanda

vətəndaşların şəxsi qənaətləri hesabına tank dəstələri və hava eskadronları

yaratmaq hərəkatı geniş vüsət almışdı.

238

Alimlər, ədəbiyyat və incəsənət xadimləri, istehsalat qabaqcılları tank

kolonları və hava eskadronları fonduna öz şəxsi qənaətləri hesabına 215 milyon

rubl vəsait vermşdilər.

Resoublikanın kənd əhalisi şəxsi təsərrüfatından Qırmızı Ordu fonduna

18 min baş iribuynuzlu heyvan, 152 min pud taxıl, 170 min digər kənd təsərrüfatı

məhsulları vermişdilər.

Beləlklə,Azərbaycanın arxa cəbhəsi də İkinci Dünya müharbəsində SSRİ-

nin faşizm üzərində qələbə çalmasında çox mühüm rol oynayan Bakı öz layiqli

qiymətin almamışdı. O,əslində qəhrəman şəhər olsa da, ancaq Lenin Ordeni ilə

təltif edilmişdi.

Qələbənin təmin edilməsində Azərbaycanın böyük xidmətləri haqqında xalqımızın

ümummilli lideri Heydər Əliyev demişdir: "Əgər Bakının nefti olmasa idi, Sovetlər

İttifaqının qələbəsi mümkün deyildi". Heydər Əliyev başqa bir çıxışında

xalqımızın xidmətləri haqqında demişdir: "Tarix bu gün də bilməlidir ki, İkinci

dünya müharibəsində Azərbaycan Respublikasının xidməti, fəaliyyəti, rolu çox

böyük olmuşdur".

Heydər Əliyev 2003-cü ilin 25 fevralında Vaşinqtonda "Şərq-Qərb enerji dəhlizi

reallıqdır" mövzusunda beynəlxalq konfransda nitqində demişdir: "Çoxları indi də

deyir ki, əgər Azərbaycan nefti olmasaydı, İkinci dünya müharibəsində SSRİ-nin

İngiltərə-Amerika koaliyasiyası ilə birlikdə alman faşizminə qalib gəlməsi

mümkün olmazdı".

239

Mövzu:18

II Dünya müharibəsindən sonra Azərbaycanda

sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyət

PLAN

1. Müharibədən sonra Azərbaycanda sosial –iqtisadi və siyasi vəziyyət.

2. Azərbaycan–Ermənistan münasibətləri. Azərbaycanlıların Ermənistandan

kütləvi surətdə deportasiyası

3. Müharibədən sonra Cənubi Azərbaycanda demokratik və milli-azadlıq

hərəkatı.

ƏDƏBIYYAT

1. Azərbaycan tarixi .VII cilddə, VII cild, Bakı,2008,səh.200-297

2. Məmmədov İ. Məmmədov C.Azərbaycan tarixi .Bakı,2009,səh.176-200.

3. Mustafazadə T.Umumi tarix, IV cild, Bakı,1997.

4. Siyasi tarix (dərs vəsaiti) II hissə,Bakı,1998 səh. 86-100

5. Əliyev H.Ə.Müstəqilliyimiz əbədidir.I,II,cildlər,Bakı, 1997.

6. Əliyev H.Ə.”1948-1953-cü-illərdə azərbaycanlıların Ermənistandan kütləvi

surətdə deportasiyası haqqında”18 dekabr, 1997-ci il fərmanı

“Azərbaycan”qəzeti, 19 dekabr 1997-ci il .

7. Rəhimli Ə.Güney Azərbaycanda milli demokratik hərəkat (1941-1946), Bakı,

2003.

8. Didərginlər. Bakı,1990.

240

Müharibə Azərbaycanın da sosial-iqtisadi durumuna güclü zərər vurmuşdu.

Sənaye məhsulu 1945-ci ildə 1940-cı ilə nisbətən 22 faiz, neft istehsalı təqribən

yarıbayarı azalmışdı. Kənd təsərrüfatındada ciddi geriləmə baş vermişdi. Pambıq

istehsalı 1940-cı ilə nisbətən təqribən 3 dəfə, xam ipək istehsalı 2 dəfə azalmışdı.

Əhalinin sayı 1940-cı ildəkindən (3304,1min) 17,65 faiz fəhlə və qulluqçuların

sayı 60 mindən çox azalmışdı.

Müharibədən sonra Azərbaycanda təsərrüfatın bərpa və inkişaf etdirilməsinə

başlandı. Tezliklə təsərrüfatın bütün sahələri dinc quruculuq müstəvisinə keçiril-

məli və sonra inkişaf etdirilməli idi. Bu vəzifələr 1946—1950-ci illəri əhatə edən

dördüncü beşillik planda öz əksini tapmışdı. Həmin plana görə sənaye məhsulu

istehsalı müharibədən əvvəlikinə nisbətən18 faiz, kənd təsərrüfatı istehsalı isə 28,2

faiz artmalı idi.

1946-cı ildə xalq təsərrüfatının dinc quruculuq müstəvisinə keçirilməsi

vəzifəsi həyata keçirdi.1948-ci ildə isə Azərbaycanda sənaye məhsulu istehsalı

müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdırdı.1946-1950-ci illərdə Buzovna, Maştağa

(1945), Gürgan-dəniz, Hövsan və Umbakı (1948-1950),Neft daşları (1950)yeni

neft və qaz yataqları kəşf edirdi.1948-ci ildə dünyada ilk dəfə açıq dənizdə neft-

mədən estakadaları quruldu. 1949-cu il noyabrın 7-də Xəzərdə qazılan neft quyusu

fontan vurdu.

Xəzər nefti SSRİ-yə xidmət etməyə başladı. İndi Bakı –Tbilisi-Ceyhan neft

kəmərinin çəkilməsinin başa çatması ilə o, dünyaya xidmət edir.1950-ci ildə

estakadaların uzunluğu 18,9 km-ə çatdırıldı.

Müharibədən sonrakı ilk onilliyin axırında (1945-1955-ci illər) neft hasilatı

116,6 milyon tona çatdırdı.1946-1950-ci illərdə neft emalı zavodları yenidən qu-

ruldular.1946-1950-ci illərdə respublikada sənayenin ümumi məhsulu 78 faiz artdı.

Neft hasilatı 28 faiz, qaz çıxarılması 26 faiz çoxaldı.1946-1950-i illərdə neft

emalının həcmi 1,3 dəfə artdı.

241

Həmin illərdə polad əridilməsi 89 faiz, prokat istehsalı 70 faiz, elektirik ener-

jisi hasilatı 76 faiz, sement istehsalı 48 faiz artdı. Müharibədən sonra Sumqayıt,

Mingəçevir, Daşkəsən kimi sənaye şəhərləri yaradıldı. Sumqayıtda kimya və

metallurgiya, Mingəçevirdə energetika sənaye sahələri inkişaf etdirilməyə baş-ladı.

Daşkəsəndə isə dəmir filizi yataqları istifadəyə verildi. Daşkəsən filiz saflaşdırma

kombinatı yaradıldı.

Ümumən, müharibədən sonrakı on il ərzində Azərbaycanda 108 yeni sənaye

müəssisəsi tikilib istifadəyə verildi. Onlardan Bakı asbest-şifer zavodunu (1948),

Qaradağ sement zavodunu (1951),Yeni neftayırma zavodunu (1953) və b.göstər-

mək olar.

Azərbaycan kənd təsərrüfatı məhsullrı istehsalı da 1950-ci ildə 1945-ci ilə

nis-bətən 32 faiz artdı. Buna baxmayaraq, kənd təsərrüfatı, xüsusən əkinçilik

bitkiləri-nin əkin sahələri və məhsuldarlığının həcmi (taxıl,bostan məhsulları,

meyvə və s.) aşağı düşmüşdü. 1951-ci ildə kolxozların iriləşdirilməsi tədbirləri də

vəziyyətdən çıxmağa kömək etmədi. Kənd təsərrüfatınıda geriləmənin başlıca

səbəbini işçi qüvvəsinin, texnikanın çatışmaması ilə yanaşı, kolxozçuların maddi

marağının olmaması da təşkil edirdi. Bu da, zorakılıqla yaradılmış kolxoz

quruluşunun ciddi qüsurlarından soraq verirdi.

Bu illərdə əhalinin sosial vəziyyətində də dəyişikliklər baş verdi.1947-ci ilin

dekabrında ərzaq və sənaye malları satışındakı kartoçka sistemi ləğv olundu.

Ölkədə pul islahatı keçirildi. 1948-ci ildən etibarən ərzaq və sənaye mallarının

qiymətləri ardıcıl olaraq aşağı salınmağa başladı. 1950-ci ildə ümumi qiymətlər

1947-ci ilə nisbətən 43, o cümlədən ərzaq mallarının qiymətləri 47 faiz, sənaye

mallarının qiymətləri 35 faiz aşağı salınmışdı.1951-1954-cü illərdə də hər il

qiymətlərin aşağı salınması davam etdirilmişdi.

II Dünya müharibəsində SSRİ-nin qalib gəlməsi onun nəzarəti altında olan

bütün regionlarda, o cümlədən, Azərbaycan SSR-də totalitarizmin daha da

242

güclənməsinə səbəb oldu. Stalinin, Azərbaycanda isə həm də Bağırovun şəxsi

nəzarəti altında işləyən Dövlət Təhlükəsizlik və Daxili İşlər Nazirlikləri güclü

totalitar rejimin təmin olunması üçün mühüm vasitə idilər. Adamlara qarşı

etimadsızlıq, gizli izləmə, düşüncələrə nəzarət, çuğulluq, satqınlıq daha da

artmış, cəmiyyətdə ümumi vahimə yaradılmışdı.

Hamı bir-birindən şübhələnirdi. Müharibədən sonra bütün hakimiyyətin Stalinin

əlində cəmləşdirilməsinə mənəvi cəhətdən haqq qazandırmaq üçün onu

bütləşdirmək, hər vasitə ilə kütlələrdə onun şəxsiyyətinə pərəstiş formalaşdırmaq

totalitar üsul-idarəni daha da gücləndirməyin vasitələrindən biri idi. Stalinin

şəxsiyyətinə pərəstiş kütləvi psixoz səviyyəsinə çatdırılmışdı.İnzibati-amirlik üsul-

idarəsinin daha da güclənməsi, ictimai mülkiyyətə sərəncam vermək hüququnun

partiya-təsərrüfat bürokratiyasına məxsus olması, sözdə verilmiş bəzi demokratik

hüquqların da təmin olunmaması əhalini siyasətdən daha da uzaqlaşdırmışdı. "Xalq

hakimiyyəti" orqanlarına seçkilər ciddi nəzarət, inzibati təzyiq altında keçirilirdi.

Səsvermədən yayınmaq, demək olar ki, mümkün deyildi

Müharibədən sonra da Azərbaycanda 1937-ci il və müharibə abı- havası davam

edirdi. İ.Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş daha da güclənmişdi. Ölkədə yenidən

repressiyalar başlandı. İlk növbədə alman əsirliyindən qayıdanlara nəzarət artdı.

Onlara inamsızlıq hökm sürməyə başladı. Onlardan çoxları məhkum və ya sürgün

olundular. Kadr siyasətində qeyri millətlərin nümayəndələrinə, xüsusilə ermənilərə

yaşıl işıq yandırıldı. Gənclərin milli ruhunu boğmaq üçün tədbirlər görüldü. Hələ

ikinci dünya müharibəsi illərində (1942-1943-cü illərdə) ali məktəb tələbə və

aspiratlarından İsmixan Rəhimov, Gülhüseyn Abdullayev, (Hüseynoğlu), Hacı

Zeynalovun başçılığı ilə yaradılmış “İldırım”təşkilatına və onun üzvləri olan Azər

Ələsgərova, Kamal Əliyeva, Aydın Vahidova və Musa Abdullayeva divan

tutuldu.1948-ci ilin yazında təlşkilatın üzvləri mühakimə olundular.Onlardan 3-ü

25-il müddətinə konslagerə göndərildi, 4-ü 10 il və biri isə 7 il həbs cəzasına

məhkum edildi.

243

Müharibədən sonra totalitarizmin güclənməsini şərtləndirən cəhtlərindən

biri də, hakim ideologiasının inhisarının gücləndirilməsi oldu.1947-1951-ci illərdə

fəlsəfə (1947) biologiya (1948) fiziologiya (1950) dilçilik (1950) siyasi iqtisad

(1951) elmləri üzrə keçirilən diskussiyalar buna misal ola bilər. Bu zaman bir sıra

açıq fikirli görkəmli alimlər gözümçıxdıya salındılar. Bakı Dövlət Universitetinin

biologiya fakultəsində çalışan professor genetik M.Ə. Axundov tutduğu

vəzifələrdən uzaqlaşdırıldı.

Fəlsəfə və tarix elmlərində bu özünü daha qabarıq göstərdi. Bu dövrdəki

ədəbiyyatda Qafqazın o cümlədən, Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğal olunması

saxtalaşdırıldı. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın işğalı onun guya könüllü

olaraq, Rusiyanın tərkibinə daxil olması kimi qələmə verilirdi. Azərbaycan

Cümhuriyyətinin tarixi saxtalaşdırılırdı. Bu illər Azərbaycan tarixinə “musavat

dövrü” kimi təqdim olunurdu. Bu dövr təhsil müəssələrində tədris olun-

murdu.Sanki, Azərbaycan tarixində belə dövr olmamışdı.

Türk dünyasının unudulmaz abidəsi “Kitabi Dədə Qorqud” irticaçı xan –

bəy eposu kimi qiymətləndirilir, onun tətqiqatçıları, o cümlədən Həmid Araslı

təqib olunurdu. Məşhur Azərbaycan tarixçisi, pedaqoqu A.A.Bakıxanov

idealizimində fanatizmndə Mirzə Kazımbəy “Çarızmın sadiq qulu” olmaqda

günahlandrılırdı. Akademik M.A.Dadaşzadə “Türkiyənin casusu ” kimi

damğalanmış, akademik yazıçısı Mirzə İbrahimov SSRİ Elmlər Akademiyasının

müxbir üzvu, professor A.O. Makolevski sayıqlığını itirməkdə, Məmməd Rəfili

“Kosmopolitizmdə” təqsirləndirilir-di.Yazıçı Süleyman Vəliyev sürgün edilmişdir.

Görkəmli filosof, akademik Heydər Hüseynov “XIX əsir Azərbaycanda ictimai və

fəlsəfi fikir tarixindən” əsərinə görə kəs-kin tənqid olunmuş və “ingilis casusu”

adlandırımışdı.O, bu haqsızlığa dözməyərək intihar etmişdi.

Neftçi alimlərdən Prof. Ələşrəf Əlizadə, prof. Baxşıbəy Sultanov, Əli

Muradbəyli, Yusif Səfərov, Filosoflarda Əli Əlizadə, yzıçılarda Əbülhəsən

Ələkbərzadə şair Səməd Vurğun, Bəstəkar Ü.Hacıbəyov və b. hələ də təqib

olunurdular.

244

1947-ci il iyunun əvvəllərin də verilmiş cinayət fərmanına əsasən

Azərbaycanda Sovet rejiminə qarşı sədaqətlə xidmət edən müxtəlif təbəqələrdən

olan 10 minlərlə adamlar repressiya qurbanları olmuşlar. Cəmiyyətin ən dəyərli

kapitalı olan insan sosialist mülkiyyətinə məxsus adi bir alət, əşya, quzu, çəpiş və

danadan ucuz olmuşdur.

Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa etmək uğrunda ardıcıl mübarizə

aparan M.Ə.Rəsulzadənin xalqı bu ruhda marifləndirmək məqsədilə 1949-cu ildə

Ankara da yaratdığı “Azərbaycan Kültür dərnəyi” antisovet, antiazərbaycan və

müntəce qurum kimi lənətlənirdi. 1953-cü il martın 5-də İ.Stalinin vəfatından

sonra Azərbaycanda da siyasi abı-hava dəyişdi. M.C. Bağırov tutduğu vəzifəsindən

(Nazirlər Sovetinin sədri) çıxarıldı. Bir müddət Uralda, Kuybşev neft birliyində

müavin işlədi. Sonra, 1953-cü ildə həbs olundu və mühakimə (1956 cı il 12- 26

apreldə) olunaraq ölümə məhkum edildi.

M.C.Bağırovun rəhbərliyi vaxtında güc orqanlarına başçılıq etmiş

Sumbatov-Toprudze, X. Qriqoryan, R.Marqaryan, T.Barşov, S.Yemelyanov,

A.Atakişiyev və b.da mühakimə olundular. Onlardan ilk 4-nə güllələnmə kəsildi.

Digərləri isə müxtəlif müddətlərə həbs cəzasına məhkum edildilər.

1954-cü ilin fevralında İ.D.Mustafayev AKP MK-nın Birinci katibi seçildi.

Onun başçılığı ilə Azərbaycanda yeni rəhbərlik formalaşdırıldı. O, Azərbaycanda

mülayim, demokratik ab-havanın, milli meyllərin dirçəlişi, yeni sənaye

şəhərlərinin yaradılması, sənaye və kənd təsərrüfatının inkişaf etdirmək

istiqamətində xeyli təqdirə layiq tədbirlər həyata keçirdi.

Sovet imperiyasının "Parçala-hökm et!" siyasəti xalqlar arasında daim

münaqişə, süni konfliktlər, problemlər yaradılmasında daha aydın təzahür edirdi.

Moskva Qafqazda da Azərbaycan, erməni, gürcü və başqa xalqları bir-birinə qarşı

qoymaq və hamısı üzərində hakim mövqeyini saxlamaq üçün ciddi milli münaqişə

ocaqları yaratmışdı. Bunlardan ən dərini Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində

yaratdığı muxtar vilayətdə idi. Moskvanın fitvası və havadarlığı ilə mərkəzdəki

245

erməni lobbisinə arxalanan erməni millətçiləri, daşnaklar vaxtaşırı Azərbaycanın

əsasən XIX əsrin əvvəllərindən ermənilər tərəfindən məskunlaşdınlmış bu

ərazisinin ondan qoparılıb Ermənistana verilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər.

Qonşularından qopardığı və güzəşt edildiyi ərazilər hesabına müstəqil dövlət

olmuş Emənistan İkinci Dünya müharibəsindən sonra da Azərbaycana, habelə

Türkiyəyə torpaq iddialarından əl çəkmirdi. O,Türkiyədən Şərqi Türkiyə

torpaqlarına, Azərbaycan-dan Dağlıq Qarabağın da Ermənistana birləşdirilməsinə

nail olmaq üçün mikoyanın təşəbbüsü və moskvanın dəstəyi ilə gizli olaraq xüsusi

“Qarabağ komiyəsi” yaratmış-dılar. Ermənistan başçıları Mikoyanın xeyir-duası ilə

1945-ci ilin payıında rəsmi olaraq SSRİ rəhbərliyinə Dağlıq Qarabağın Azərbaycan

SSR-dən alınıb Ermənistan SSR-ə verilməsi barədə məsələ qaldırmışdılar. Onların

fikrincə, Dağlıq Qarabağ iqtisadi cəhətdən Azərbaycan SSR-dən çox Ermənistan

SSR iləbağlı idi. Əslində Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın əzəli ərazisi olaraq,onunla

bağlı,onun hesabına yaşayırdı.

Mərkəzi hökumət dərhal bu müraciətə reaksiya vermişdi. ÜİK(b)P MK-nın

katibi Y.H.Malenkovun imzası ilə bu barədə AZərbaycan K(b)P MK-nın Birinci

katibi M.C.Bağırova yazılı məlumat verilmiş və ondan öz rəyini bildirmək təklif

olunmuşdu.

M.C.Bağırov həmin məktuba cavab olaraq , 1945-ci ildekabrın 10-da MK-ya

yazdığı məktubda bildirmişdi ki, Ermənistanın Dağlıq Qarabağa əlaqədar irəli

sürdüyü iddiaların heç bir elmi və tarixi əsasları yoxdur.Dağlıq Qarabağ əzəli

Azərbaycan torpağıdır və torpağı olmaqda qalmaqdadır. Habelə, M.C.Bağırovun

cavab məktubunda bildirmişdi ki, Azərbaycan Dağlıq Qarabağı Ermənistana bu

şərtlə güzəştə gedə bilər ki, müxtəlif vaxtlarda Ermənistana , Gürcüstana və sovet

Rusiyasına verilmiş ərazilər Azərbaycan SSR-ə qaytarılsın. Bu cavab ermənilərin

Dağlıq Qarabağı ələ keçirmək planını puç etdi. Mərkəzi hökumətə problemin bütün

ölkə üçün sonsuz fəlakətlər gətirəcəyini anlatdı. Məhz buna görə də, Mərkəzi

hökumət məsələsinin “arxivə verilməsini” vacib saydı.

246

Ermənilər Cənubi Qafqazda özlərinə yer elədikdən sonra zaman –zaman

azərbaycanlıların öz doğma torpaqları olan Qərbi Azərbaycandan qovub çıxarmaq

niyyətlərini həyata keçirməyə başladılar.1905-1920-ci illərdə yüzlərlə

azərbaycanlılar yaşayan kəndlər dağılıb yandırılmış, onların əhalisi məhv edilmiş,

sağ qalanlar öz doğma ocaqlarından pərən-pərən edilmişdilər. Onlar sovet rejimi

şəraitində də, bu iyrənc şovinst niyyətlərindən əl çəkməmişdilər.Azərbaycan

torpaqları hesabına Əzizbəyov, Ararat, Artaşat Qafan, Noyamberyan, Mikoyan,

Dilican, Mehri və b. rayonları yarat-mışdılar.

Ermənilər İkinci Dünya müharibəsi və ondan sonrakı dövrdə də iyrənc

niyyətini davam etdirmişdilər. Onlar 1943-cü ildə İkinci Dünya müharibəsinin

qızğın vaxtında üç mütləq dövlət (ABŞ, SSRİ,Böyük Britaniya ) başçılarının

Tehran konfransında (28 noyabr-1dekabr 1943-cü il)SSRİ İran münasibətləri

məsələssssinin müzakirəsindən istfadə edərək Sovet rəhbərliyindən İranda yaşayan

ermənilərin SSRİ-yə Ermənistana köçürülməsi razılığını almışdılar.Hətta , onlar

xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənstan SSR-ə köçürülməsi haqqında SSRİ Ali

Soveti Rəyasət Hüyətinin 1946-cı il 19 oktyabr fərmanı verməsinə nail

olmuşdular. Bu fərman əsasən SSRİNazirlər Soveti 1947-ci il dekabrın 23-də

“Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan

SSR-inKür-Araz ovlağına köçürülməsi haqqında”qərarını vermişdi.Həmin

qərarıhəyata keçirmək məqsədilə SSRİ Nazirlər Soveti 1948-ci il mart ayının 10—

da “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlıəhalinin Azərbaycan

əhalinin Azərbaycan SSR-inKür-Araz ovlağına köçürülməsi ilə əlaqədar tədbirlər

haqqında qərarını” qəbul etmişdi.

Depotasiya tədbirləri Ermənistanın 22 rayonunu ,əsasən Basarkeçər,

Zəngibasar, Noyanberyan, Mikoyan ,Dilican, Aştarxan, Kirovakan,Vedi

rayonlarınıəhatə etmişdi .Dağlıq və dağətəyiyerlərdə yerləşən bu rayonlar

azərbaycanlıların kompakt və ya ermənilərlə qarışıq halda yaşadıqları rayonlar idi.

Əslində xaricdən, əsasən İrandan ,Suriyadan,Livandan ,Misirdən Ermənstan

SSR-ə gələn ermənilər azərbaycanlılardan boşaldlmış kənd yerlərdə deyil,

247

özlərinin təkidi ilə şəhər qəsəbələrdə yerləşdirilirdilər. Bu da, Ermənistan

rəhbərliyinin bəhanəsinin əsassız və uydurma olduğundan soraq verirdi.

Öz doğma yurdlarındanzorla deportasiyaya məruz azərbaycanlılar əsasən

Kür-Araz ovlağında, Jdanov (indiki Beyləqan), İmişli, Saatlı, Sabirabad, Salyan,

habelə Yevlax, Ucar, Xaldan, Kürdəmir və s. aran rayonlarında yerləşdirildilər. Bu

da onların yarıdan çoxunun isti iqlim şəraitinə dözməyərək yələf olması ilə

nəticələnmişdi.

Bu hadisə əvvəllər sovet tarixşünaslığında SSRİ məkanında millətlərin və

millətlərarası münasibətlərin tənzim edilməsi, inkişafı və rəhbərliyin

“xeyirxah”addımı kimi qiymətləndirilmişdi. Lakin, Azərbaycanın müstəqilliyi

bərpa olunduqdan sonra tariximizin bu faciəli qara səhifəsi özünün əsl siyasi

mənasını almışdır.Bu faciəli hadisə əsl siyasi qiymətini ilk dəfə Ulu öndərimiz

Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti olarkən “1948-1953-cü

illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından

kütləvi surətdə deportasiyası haqqında”1997-ci il 18 dekabr fərmanında almışdı. O,

xain xislətli qonşumuz olan ermənilərin SSRİ hökumətinin və xaricdəki erməni

lobbisinin dəstəyi ilə azərbaycanlılara qarşı növbəti soyqrımı kimi

qiymətləndirilmişdi.

Bu dövr Bakıya Azərbaycanda yeni yaradılmış sənaye mərkəzlərinə qeyri

millətlərin,o cümlədən ermənilərin axını ilə də səciyyələnmişdi.

Bütün bunlarla kifayətlənməyən ermənilər keçən əsrin 50-60 cı ilərində

Dağlıq Qarabağ məsələsini yenidən qabartmışdılar.50-ci illərin sonlarında fitnəkar

Mikoyanın və onu dəstəkləyən Suslovun təşəbbüsü ilə Dağlıq Qarabağın

Ermənistana verilməsi məsələsi yenidən gündəliyə çıxarıldı. Hətta, məsələn Sov.

İKPMK-da müzakirəyə çıxarıldı. Lakin, nəticəsiz qaldı.

1964-cü ildə A. Mikoyan SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyyətinin sədri olarkən

bu məsələnin yenidən gündəliyə gətirilməsinə cəhd göstərildi. Lakin, müəyyən

səbəblər üzündən Mərkəzi rəhbərlik,xüsusən,N.Xruşşov buna imkan verməmişdi.

248

Buna baxmayaraq antitürk,antiazərbaycan əhvali-ruhiyyəsi güclənməkdə

davam edirdi. “Qarabağ Komitəsi”nin fəaliyyəti aşıq hal almışdı. Ermənistanda

millətçilik tüğyan etməyə başlamışdı.1965-ci il aprelin 23-də qondarma “erməni

genosidi”nin 50 illiyi,türklərin,o cümlədən azərbaycanlıların genetik düşməni

olan,cəllad Andronikin isə 100 illiyi qeyd olunmuşdu.Hətta,onların şərəfinə

İrəvanda və digər yerlərdə abidələr də ucaldılmışdı.1967-ci ildə Xankəndində

(Stepanakertdə) bir neçə azərbaycanlı qətlə yetirilmişdi.

Bu dövrdə Azərbaycanda çox güclü erməni lobisi formalaşmışdı.Onların bir

çoxu Azərbaycan rəhbərliyində yuva salmışdılar.Onlar,Aərbaycanın milli inkişafın

a əngəlliklər törədirdilər.Mərkəzin dəstəyi ilə onlar bir çox kəndlərə,şəhərvə

qəsəbələrə,küçələrəerməni adlarının verilməsinə nail olmuşdular.Azərbaycanda isə

iki rayona S.Şamuyanın adı verilmişdi.

Moskvanın təzyiqi ilə Azərbaycanın bir çox əzəlitorpaqları”xalqlar

dostluğunu möhkəmləndirmək “ naminə ermənilərəbəxş olunmuşdu.Azərbaycan

SSR Ali soveti Rəyasət Heyyətinin 1969-cu il 7 may tarixli qərarı ilə

Laçın ,Qubadlı, Kəlbəcər,Qazax və b.rayonlarıdan iki min hektar yararlı torpaqlar

Ermənistana bəxşiş olunmuşdu. Lakin, Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin

Azərbaycan rəhbər-liyinə gəlməsi ilə onun həyata keçirilməsi saxlanılmışdı.

1941-ci il avqustun 25-də Sovet müqaviləsinə əsasən (6-cı maddə) İran

sərhəddini keçərək Ərdəbil və Təbriz istiqamətində irəlilədilər.Sovet qoşunları ilə

eyni vaxtda İngilislər İranın cənubundan ölkəyə daxil oldular.

Sovet qoşunlarının İranda keçirdiyi hərbi əməliyyatlarda Azərbaycandan da

xüsusi bir qrup iştirak edirdi.Bu zaman,Təbrizdəki 47-ci ordunun Hərbi Şurasının

üzvi Əziz Əliyev rəhbərlik edirdi. Həmin qrupa Süleymanov,Rəhimov, Mirzə

İbrahimov,Mustafa Quliyev və başqaları daxil idilər.1941-ci ilin sonunadək

Bakıdan Cənubi Azərbaycana 2548 ton qənd, 1371 ton un, 1814 ton buğda və

s.ərzaq məhsulları yardım olaraq göndərilirdi.

249

1941-ci il oktyabrın 11-dən Azərbaycan dilində “Vətən yolunda” qəzet

nəşr olundu.Urmiyədə azərbaycan dilində “Qızıl əsgər” qəzeti buraxıldı.Cənubi

Azərbaycanlılar da öz növbəsində şimalda gedən Proseslərə ehtiramla

yanacaq,onlara yardım edirdilər.Onlar 416-cı Toqanroq diviziyasına pul vəsaiti

toplayaraq yardım etmişdilər.Təbrizdə bir sıra fabriklərin fəhlələri bir günlük əmək

haqlarını həmin diviziyanın fonduna vermişdilər.

Lakin Sovet hökumətinin burada yeritdiyi siyasət İngiltərə və ABŞ

hökumət-lətini narahat edirdi. 1943-cü il noyabrrın 28-də başlanan Tehran

konfransında qəbul edilmiş “İran haqqında Bəyannamədə” bütün tərəflər İranın

ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanmasına tərəfdar olduqlarını bildirdilər. Bundan

sonra Sovet hökuməti İranda fəaliyyətini bir qədər zəiflətdi. Azərbaycandan İrana

göndərilmiş siyasi işçilərin çoxu geri çağrıldı.

Sovet hökuməti 1944-cü il martın 6-da “Cənubi Azərbaycan əhatəsinə

iqtisadi və mədəni yardımın gücləndirilməsi tədbirləri haqqında “ məsələ müzakirə

edərək qərar qəbul etdikdən sonra ora diqqət yenidən artdı.Qərarda diplomatik

orqanlarda çalışan azərbaycanlıların sayının artırılması, Azərbaycan dilində ordu

qəzetinin nə-şr ediləsi, Təbrizdə Azərbaycan dilində pulsuz onillik məktəb,

kitabxana , yazıçı və şairlərin nəşri və əhali arasında yayılması məsələləri irəli

sürülürdü.

1944-cü ilin yaz və yayında 1000 nəfərdən çox işçi səfərbər edilərək Cənubi

Azərbaycana göndərilmişdi.Onların qarşısında duran əsas vəzifə otaydakı

azərbaycanlıların milli özünüdərk hissini artırmaq, onların tək olmadıqlarını təbliğ

etməkdən ibarət idi.

1945-ci ilin yayında Cənubi Azərbaycanda vəziyyət gərginləşdi.İran

hökuməti: ABŞ və İngiltərənin hərbi-siyasi yardımına arxalanaraq ,azərbaycanda

təqib və terrora başladı.Bunlara qarşı özünümüdafiə məqsədilə fədaidəstələri təşkil

olundu.

250

İkinci dünya müharibəsinin başlanılması Böyük Britaniya ilə yanaşı Sovetlər

Birliyi hərbi hissələrinin İran adlanan ölkənin ərazisinə daxil olması ilə yekunlaşdı.

Bu isə, eyni zamanda, ölkənin Rza şahın başçılıq etdiyi istibdad rejiminin süqutuna

gətirib çıxardı. Bir tərəfdən xarici müdaxilə, digər tərəfdən mövcud rejimin

yıxılması İranda müəyyən qədər demokratik mühitin yaranmasına gətirib çıxarmış

oldu. Demokratik proses ölkənin müxtəlif bölgələrində fərqli formalarda təzahür

edirdi. Güney Azərbaycanda isə bu milli-azadlıq hərəkatı Seyid Cəfər Pişəvərinin

başçılığı ilə Azərbaycan Milli Hökümətinin yaranması ilə nəticələndi.

Azərbaycan Milli Höküməti Azərbaycan türklərinin apardığı uzun illik milli-

azadlıq hərəkatının təbii yekunu kimi şərtlənməkdədir. Seyid Cəfər Pişəvərinin

başçılığı ilə aparılan 21 Azər hərəkatı 12 dekabr 1945-ci ildə Azərbaycan Milli

Hökümətinin qurulması ilə nəticələnir. Ona görə də tarixi-siyasi ədəbiyyatda

Azərbaycan Milli Höküməti 21 Azər hərəkatı adı ilə tanınmaqdadır.

Azərbaycan Milli Höküməti İran adlanan ölkədə Azərbaycan türklərinin milli

muxtariyyət hüququnu tanıyan bir hökümət kimi fəaliyyətə başlamış, daha sonra

isə siyasi istiqamətini müstəqil dövlətçilik səmtinə yönləndirmək məramı

izləmişdir.

Azərbaycan Milli Höküməti xalqın böyük dəstəyilə dövlətin bir sıra mühüm

işlərini həyata keçirməyə başladı. Təbriz Dövlət Universitetinin və çoxlu sayda

orta məktəblərin açılması, Milli teatrın və mili filarmoniyanın yaradılması, milli

kitabxanaların istifadəyə verilməsi, yolların çəkilməsi və s. kimi işlərlə

Azərbaycan Milli Höküməti bir ildə iyirmi illik İran höküməti dövründən qat-qat

artıq bir irəliləyiş əldə etmişdi.

Azərbaycan Milli Höküməti dövründə könüllü xalq birliklərindən ibarət olan fədai

dəstələri Milli ordunun əsasını təşkil edirdi. Qısa müddət ərzində xalqın

sevimlisinə çevrilən fədailər Milli Hökümətin möhkəmlənməsində, onun hərbi

qüdrətinin güclənməsində, xalqda öz dövlətinə olan inamın, etibarın

formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamışlar. Fədai dəstələrinin özlərindən qat-qat

251

güclü olan İran Pəhləvi rejimi qarşısında dayanması, Milli Azərbaycan dövlətini

müdafiə etməsi yüksək vətənpərvərlik və qəhrəmanlığın təkrarsız örnəyidir.

Seyid Cəfər Pişəvərinin ciddi təşkilatçılıq səyləri, işgüzarlığı və fəaliyyəti

nəticəsində olduqca qısa bir dövr ərzində Azərbaycanın milli-demokratik qüvvələri

birləşərək xalqın iradəsinə və dəstəyinə söykənən milli dövlətin təməlini qurdular.

Azərbaycan Milli Hökümətinin apardığı islahatların ikinci qismi ölkədə həqiqi

mənada inqilabın həyata keçirilməsini təmin etmiş oldu.

Bu inqilab İran pəhləvi rejiminin assimilyasiya siyasətinə qarşı çıxmaq və

Azərbaycan Milli kimliyini təsdiq etmək məqsədi daşıyırdı. Azərbaycan dilinin

yüksək tutulmasına əsaslanan mədəni dəyişikliklər prosesi hətta 1945-ci ilin

noyabrından qabaq başlamışdı. Lakin öz rəsmi xarakterini 1946-cı ilin yanvarın 6-

da “Dil haqqında Milli Hökümətin Qərarı” ilə aldı. Bu sənəd elan etdi ki, “bu

gündən etibarən, Azərbaycanda rəsmi dil türk dilidir”. Bu vaxtadək türk dili artıq

bir çox məktəblərdə tədris olunurdu və ana dili dərsliklərin güclü şəkildə nəşrinə

başlanılmışdı. Qərarın qəbul edilməsi isə bu prosesin tez bir zamanda uğurlu

nəticələr verməsinə səbəb oldu. Həmçinin bir neçə ictimai – Azərbaycan İncəsənət

və Rəssamlıq Məktəbinin (19 yanvar 1946 ), Dövlət Teatrının (23 mart 1946),

Azərbaycan Radioverilişləri Agentliyinin (4 iyul 1946) və Təbriz Dövlət

Universitetinin (6 iyun 1946) açılması bu prosesin ən önəmli hadisələri oldu. 1946-

cı il sentyabr ayından – yeni tədris ilindən başlayaraq, bütün məktəblərdə dərslər

ana dili olan Azərbaycan türkcəsində aparılmalı idi və bu işin uğurlu şəkildə həyata

keçirilməsi Milli hökümətin mədəni islahatları içərisində önəmli yerlərdən birini

tutmaqdadır.

Azərbaycan Milli Höküməti dövründə aparılan mədənin islahatların mühüm bir

qanadını ana dili mətbuatın formalaşması səciyyələndirməkdədir. 1945-1946-cı

illərdə Azərbaycanın Güneyində müxtəlif mətbuat orqanları, o cümlədən “Vətən

yolunda”, “Azərbaycan”, “Fəryad”, “Azad millət”, “Qələbə”, “Yeni Şərq”,

“Maarif”, “Demokrat”, “Fəlahət” (Təbriz), “Cövdət” (Ərdəbil), “Urmiyyə”, “Qızıl

əsgər” (Urmiyə), “Vətən” (Miyana) qəzet, jurnal və məcmuələr nəşr olunmuş, bu

252

mətbuatın səhifələrində ölkənin ictimai-siyasi və ədəbi-kulturoloji həyatı

təcəssümü tapmışdır.

Azərbaycan Milli Höküməti sosial və iqtisadi dəyişiklikləri həyata keçirmək

məqsədilə bir sıra ciddi islahatlara da başladı. Bu sırada torpaqların kəndlilərə

paylanılması, şəhərlərdə və kənd yerlərində xəstəxanaların açılması, yolların

çəkilməsi, kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi, işsizliyin aradan qaldırılması və

s. kimi mühüm məsələlər qeyd olunmalıdır.

Nəhayət ki, sosial-iqtisadi islahatların surətli bir şəkildə həyata keçirildiyi bir

dövrdə Milli Hökümət İran fars rejiminin əlilə 12 dekabr 1946-cı ildə süquta

uğradıldı.

Qeyd edək ki, bir qədər öncə İran mərkəzi höküməti Azərbaycan Milli Höküməti

ilə imzaladığı anlaşmalarla bu muxtar dövləti rəsmən tanınmış olsa belə, eyni il

içərisində 1946-cı il sentyabrın 1-də Azərbaycan Xalq hakimiyyəti üzərinə ümumi

silahlı hücuma başlayan İran hökuməti 1946-cı ilin noyabrında 50 minlik qoşunla

Cənubi Azərbaycana hücuma keçdi.Əməliyyata İran şahı Məmməd Rza Pəhləvi

özü rəhbərlik edirdi.O, İran əsgərlərinə deyirdi: Gedin,Azərbaycanı atəşə tutun,

oranı yerləyeksan edin”. Bu böyük qüvvəyə qarşı cəmi 18 min nəfərlik silahlı

qüvvə var idi. Lakin şah ordusuna qarşı inadlı müqavimət göstərdi. Qısa müddət

ərzində milli –demokratik hərakat qan içində boğuldu.30 minə qədər adam

öldürüldü, 300 min adam isə sürgün olundu.

Azərbaycan Milli hökümətinin qurucuları Seyid Cəfər Pişəvəri başda olmaqla

böyük işgəncələrə məruz qalmışlar. S.C.Pişəvəri 1947-ci ilin iyul ayının 11-də

Yevlax şəhəri yaxınlığında müəmmalı şəkildə maşın qəzasında həlak olmuşdur.

Hökümətin baş prokuroru Firudin İbrahimi Təbrizdə edam olunmuş, maarif naziri

Məhəmməd Biriya sovet siyasi - rejimi tərəfindən 22 ildən artıq həbsdə

saxlanılmışdır. Milli Hökümətin digər qurucları da həbs və sürgünlərə göndərilmiş,

ağır mühacirət həyatı yaşamağa məcbur olmuşlar. Lakin onların Azərbaycan

xalqının azadlığı və istiqlaliyyəti yolunda apardığı mübarizə adlarını tarixə ədəbi

olaraq yazmışdır.

253

Azərbaycan Milli Hökümətinin ömrü uzun olmasa da, bu hökümətin yaranması və

fəaliyyəti Azərbaycanın güneyində milli-azadlıq hərəkatının sonrakı mərhələdə

inkişafına ciddi təkan vermişdir. Bu gün istər güneydə, istərsə də dünyanın

müxtəlif ölkələrində gedən azadlıq hərəkatının əsas ideya qaynaqlarından biri

məhz Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə qurulmuş Azərbaycan Milli

Hökümətidir.

254

255

XIX mövzu

Azərbaycan 1970-1980-ci illərdə

PLAN

1. Respublikanın ictimai-siyasi həyatı.

2. 70-80-ci illərdə sosial-iqtisadi və aqrar sahədə həyata keçirilən tədbirlər.

3. Azərbaycanda mədəni quruculuğun inkişafında yeni mərhələ

ƏDƏBIYYAT

1. Azərbaycan tarixi.VII cild, Bakı,2008, səh.445-584.

2. Siyasi tarix (Mühazirə kursu) II hissə, Bakı,1995, səh.123-135.

3. Məmmədov T, Məmmədovç.Siyasi tarix, Bakı,2004, səh.251-257.

4. Siyasi tarix (Dərs vəsaiti) II hissə, Bakı,1998, səh.291-296.

5. Az.KP. MK-nin Plenumlarının materialları.Bakı, 1969-82-ci illər.

256

1969-cu ilin iyulun 14-də Azərbaycanın siyasi həyatında mühüm hadisə baş

verdi.AZ.KP MK-nin Plenumunda H.Ə.Əliyev MK-nin birinci katibi seçildi. Azər-

baycanın müasir tarixində 1969-cu il dönüş mərhələsinin təmələni qoydu.

Avqust plenumunda H.Əliyev çıxış edərək, respublikanın iqtisadiyyatını

dərin və hərtərəfli təhlil etdi, təsərrüfata rəhbərlikdə,mədəni quruculuqda, ideoloji

isdə ciddi nöqsanlar olduğunu qeyd etdi və onları aradan qaldırmaq yollarını

göstərdi.

Avqust plenumunda dövlət əmək intizamını möhkəmləndirmək,

respublikada mədəni-psixoloji iqlimini sağlamlaşdırmaq vəzifələri irəli sürüldü.

H.Əliyev qısa müddətdə respublikada idarəçəlik sistemini xeyli möhkəm-

ləndirdi. O, bütün dövlət hakimiyyəti orqanlarının işini xalqın iqtisadi, sosial-

mədəni tərəqqisi və milli oyanış siyasətinin reallaşmasına yönəltdi.

H.Əliyev respublikada qanunçuluğun hüquqi bazasının

möhkəmləndirilməsi istiqamətində mühüm tədbirlərin təşəbbüsçüsü oldu.O,1978-

ci il AZ,SSP Konsti-tusiyasını hazırlayan komissiyanın sədri kimi geniş

dövlətçilik fəaliyyəti göstərdi. Aprelin 21-də AZSSP-nin Konstitusiyası qəbul

edildi.Bu ali qanun xalqın mənəvi sərvətlərinin, xüsusən dilinin qorunub

257

saxlanması və inkişaf etdirilməsi üçün hüquqi əsaslar genişləndirdi. Moskvanın

etirazına baxmayaraq H.Əliyevin siyasi iradəsi nəti-cəsində Azərbaycan dili dövlət

dili statusunu saxladı.

H.Əliyrvin məharətlə həyata keçirdiyi çoxcəhətli siyasi-dövlətçilik

faliyyəti sa-həsində bütün ictimai təşkilatların diqqəti respublikanın iqtisadi, kadr

və mənəvi potensialının sürətlə artmasına yönəldildi.Bunun nəticəsində 70-ci

illərdə Azərbaycanda bütün başlıca iqtisadi göstəricilər durmadan artdı.14 ildə

(1969- 1982-ci illərdə) respublikada milli gəlirin ümumi həcmi 2,5 dəfə, sənaye

istehsalı 2 dəfə, xalq istehsalını malları 3 dəfə, kənd təsərrüfatında məcmu məhsul

2,7 dəfə artmış,250-dən çox fabrik, zavod, istehsal sexləri tikilmiş, 2 milyondan

çox adamın mənzil şəraiti yaxşılaşmışdı.

H.Əliyevin təşəbbüsü ilə xalqın mənəvi dəyərlərinin öyrənilməsi və

təbliğinə diqqət artırıldı.1977-ci ildə Nizami irsinin yenidən öyrənilməsi haqqında

qərar qəbul olundu.Hüseyin Cavidin cəsədininn qalıqları 1982-ci ildə İrkutsk

vilayətindən gətiri-lərək Naxçıvanda dəfn edildi.

70-ci illərdə Taqanroqda 416-cı Azərbaycan divizyasının böyük qələbəsinə

xa-tirə ansanblı, Sevastopolda 77-ci divizyanın şərəfinə böyük abidə ucaldılmışdı.

H.Əliyev respublikada kadr potensialının möhkəmləndirilməsinə xüsusi

diqqət verildi. Minlərlə Azərbaycanlı gənc digər şəhərlərdə aparıcı təhsil və elm

ocaqlarına oxumağa göndərildi. 70-80-ci illərdə SSRİ-nin hərbi məktəblərində

müxtəlif hərbi ixtisaslar üzrə 2000-dən çox azərbaycanlı zabit hazırlandı.

H.Əliyevin təşəbbüsü ilə milli özünədərk prosesi xeyli gücləndirildi.

“Gəncə ”sözü yasaq edildiyi vaxt, “Yeni Gəncə ” qəsəbəsi yaradıldı.Bakı

rayonları-na “Nizami ”,“Nəsimi” adları verildi.Naxçıvanda “Babək”,Yuxarı

Qarabağda Əsgəran adlarının verilməsi bu yerlərin əzəli azərbaycan torpaqları

olduğunu bir daha təsdiqlədi.

258

O,”İran Azərbaycanı ” terminini “Cənubi Azərbaycan” terminilə əvəz

etdi.

Beləliklə H.Əliyevin çoxcəhtli partiya və dövlət idarəçiliyi sayəsində

Azər-baycanın ictimai-siyasi həyatı olduqca zənginləşdi.İnsanların partiya və

dövlət orqanlarının ictimai təşkilatların işində fəaliyyəti artdı. Dövlət və ictimai

təşkilatla-rın mədəni tərəqqisi xalqın milli oyanışına istiqamətləndirilmiş siyasətin

reallaşdırıl-masına yönəldildi və səmərəli nəticələr verdi.

H.Əliyev kimi fitri istedadlı, uzaqgörən, xalqını sonsuz məhəbbətlə

sevən, praqmatik bir siyasətçinin Azərbaycana rəhbərlik etməsi respublikanın

ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında sürətli yüksəlişə səbəb oldu.

XX- əsrin 70-80-ci illəri Azərbaycan iqtisadiyyatının keçidiyi əvvəlki

inkişaf illəri ilə müqayisədə ən əlamətdar və böyük yüksəliş dövrü kimi tarixə

daxil olub.

Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə SSSR hökuməti Azərbaycanda sənayenin

və kənd təsərrüfatının intensiv inkişafı üçün xüsusi qərar qəbul etdi və xeyli vəsait

ayırdı. Azərbaycanda iqtisadi quruculuq fəaliyyəti 70- ci illərin ilk ilindən sürətlə

başladı.Kapital qoyuluşunun həcmi 1970 -85 –ci illərdə 32 milyard manat

təşkil edirdi ki, bu da Sovet dövrünün əvvəlki 50 ilində cəmi istifadə edilən

vəsaitdən 2,1 dəfə çox idi.

Bu kapitalın 45% -dən çoxu maşınqayırma, kimya, neft-kimya, tikinti

material-ları, yeyinti sənayesi sahələrinə qoyulmuşdu.

Respublikanın güclü elmi-texniki və istehsal potensialına söykənərək

iqtisadiy-yatın mühüm istiqamətlərinin inkişafı ardıcıl mərhələlər üzrə həyata

keçirildi. Əlvan və qara metalugiyanın yeni istehsal sahələri yaranırdı.

Kənd təsərrüfatı təyinatlı maşınqayırma sənayesində daha əhəmiyyətli yeni

müəssələrin yaradılması sahəsində ciddi işlər görüldü.

259

Neft və qaz istehsalı sahəsində 80-ci illərdə rekord nəticələr əldə olundu.

Belə ki, həmin dövrdə 13 milyon ton neft, 14milyard kubmetr təbii qaz istehsal

edilmiş-di.70-80-ci illərdə Azərbaycan rayonlarının qazla təmin edilməsi demək

olar ki, başa çatdırılır.

1970-80 –ci illərdə yeni müəssələr sənayenin təkmilləşməsi və məhsul

isteh-sallarının artırılmasında əhəmiyyətli rol oynamışdur.Bu dövrdə 218 yeni

sənaye müəssəsi istifadəyə verildi.

Mingəçevirdə elektrik stansiyası, Şəmkir Ses, Bakı Kondisioner zavodu,

Əli Bayramlı məişət cihazları zavodu, Ağdam dəzgahqayırma, Gəncə xalça,

qənnadı, çini –saxsı qablar zavodları məhz bu dövrdə istifadəyə verilmişdi.

Tarixən Azərbaycanda sənayenin birtərəfli inkişafı ilə əlaqədar onun

müəssələri əsasən Bakı və Sumqayıt regionunda yerləşmişdir.1970-85-ci illərdə

yaradılan yeni sənaye müəssələrinin 158-i və ya 72 faizi respublikanın başqa ərazi

sahələrində istifadə-yə verildi.

70-ci illərdə neft sənayesinin inkişafında da yeni dəyişikliklər baş

verdi.Geoloji kəşfiyyat işləri genişləndi.22 yeni neft və qaz yatağı kəşf olundu.Neft

mədənlərinin yarıdan çoxu avtomatlaşdırıldı.

Üzən buruqlardan “Azərbaycan”, “Xəzər” vastəsilə dənizin dərinliyində

6000 metrə çatan quyular qazıldı.

70-ci illərdə dərin dəniz özülləri hazırlayan iri zavodun tikintisinə başlandı

və zavod 1986–cı ildə fəaliyyətə başladı. Respublikada energetika sənayesi sürətlə

inkişaf edirdi.Araz çayı üzərində İran ilə birlikdə SES –sı tikildi .Yüngül sənaye,

yeyinti sənaye müəssləri şəbəkəsi xeyli genişləndi.

Azərbaycanın vahid xalq təsərrüfatı komplekslərindən biri olan nəqilyatın

da inkişaf etdirilməsi vacib strateji məsələlərindən biri idi. 70-80 –ci illərdə yeni

dəmir yolu –Ağdam –Xankəndi, Akstafa –İrəvan, Yevlax- Balakən xətləri

istifadəyə veril-di.1985-ci ildə 2067 kmə çatan dəmir yolu xətti var idi.

260

Avtomobil yollarının inkişafında da əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi.

Avtomobil yollarının uzunluğu 1985 –ci ildə 22,4 min km -ə çatırdı.

70-80-ci illərdə metro tikintisi sahəsində böyük uğur əldə olundu.1970-ci

ildə “Ulduz ” stansiyası istifadəyə verildi.1972-ci ildə Bakının mərkəzini “8-ci

km” qəsəbəsi ilə birləşdirən metro xətti “Bak Soveti ”- “Neftçilər” metro xətt işə

düşdü.1985-ci ildə “Memar Əcəmi ” stansiyasına, 1979 –cu ildə “Əhmədli ”

stansiyasına qədər yeraltı də-miryol xətləri istifadəyə verildi.

Azərbaycanın dəniz nəqilyyatı da inkişaf edirdi. Bakı dəniz gəmiçiliyi

böyük donanmaya malik idi. Respublikada dəniz vasitəsilə Qazaxstan, Sibir,

İtalya, Əlcəzair, Polşa ,Ruminiya və s. ölkələrə mal daşınırdı.

1970-80-ci illərdə respublikada kənd təsərrüfatının maddi bazasının

gücləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi.

Azərbaycanda kınd təsərrüfatına yararlı torpaqlar nisbətən məhdud

miqdardadır.Buna görə də kənd təsərrüfatında məhsuldar qüvvələrindən tam və

hərtərəfli istifadə edilməsi vacib idi. Bunun üçün ilk növbədə əkinçilik və heyvan-

darlığın müxtəlif təbii-iqtisadi zonalar üzrə səmərəli ixtisaslaşması və

mərkəzləşməsi tələb olunurdu.

70-ci illərdə kənd təsərrüfatında əmək bölgüsünün dərinləşməsi prosesi

sürətləndi.Pambıq istehsalı Muğan, Mil və Şirvan zonalarında təmərküzləşdi.18

rayon pambıqçılıqla məşğul idi. Ən çox pambıq istehsal edən rayonlar Bərdə,

Ağcəbədi, Beyləqan, Sabirabad idi.1985-ci ildə pambıq əkin sahələri 295,5 min

hektara çatmışdı.

Başqa sahələrdə də təmərküzləşmə gedirdi.Tərəvəzin 92 faizindən çoxu

Lənkəran, Astara, Quba-Xaçmaz, çay yarpağının 98 faizi Lənkəran-Astara,

taxılçılıq mərkəzi aran, Şəki İsmayıllı rayonlarında daha çox becərilirdi. Üzümçü-

lük bütün təbii iqtisadi zonalarda yetişdirilirdi.

261

Respublikada kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun həcmi 1981-85 –ci

illərdə orta hesabla 1966-70 –ci illərə nisbətən 2,6 dəfə çoxaldı

1981-85-ci illərdə taxıl istehsalı 1,3 milyon tona, pambıq 861,4 min tona,

tütün 56,9 min tona, üzüm 1,9 milyon tona çatdırılmışdı.

Beləliklə, 70-80-ci illərdə azərbaycan iqtisadiyyatı böyük zirvələr fəth

etdi. Əsas sosial iqtisadi göstəricilərə görə Azərbaycan ittifaq respublikaları

içərisində ön sıraları keçdi. Azərbycanın ictimai əmək bölgüsündə istər idxal ,

istərsə də ixrac edilən məhsulların istehsal həcminə görə rolu xeyli genişləndi.

Akademik Cəmil Quliyev yazır: “1969-cu ilin yayından H.Əliyevin

respubli-kaya rəhbərlik etməsi ilə Azərbaycanın sosial –iqtisadi və ictimai-siyasi

həyatında dönüş başlandı.H.Əliyev demək olar ki, 22 il Az.SSR-ə rəhbərlik etdi,

bu müddət ərzində o, Azərbaycanın milli dirçəlişi üçün XX əsrdə hamıdan daha

çox xidmət göstərdi Bu illərdə H.Əliyev suveren Azərbaycan Respublikasının

əsasını qoydu”

Lakin 1980-ci illərin ikinci yarısında Azərbaycanın iqtisadiyyatında ciddi

geriləmə prosesi başlandı. Ölkənin ictimai-siyasi rejimində baş verən gərgin və

təlatümlü hadisələr onu sarsıdaraq, iqtisadiyyatın tənəzzülünü sürətləndirdi.

Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatının təsərrüfat sisteminin ahəngi 1987-

ci ildə erməni millətçilərinin “Dağlıq Qarabağ” ətrafında başladıqları fitnəkarlıqlıa

pozuldu. Moskvada yüksək vəzifələr tutan erməni millətçiləri Azərbaycan

iqtisadiyyatına böyük zərbələr endirmək üçün öz xəyanətkar fəaliyyətlərini ge-

nişləndirirdilər.İlk növbədə 1985-ci ildə alkoqolizmə qarşı mübarizə adl altında

respublikadaböyük gəlir verə üzüçülüyün ləğv edilməsinə çalışırdılar.1990-cı ildə

107 min hektar üzüm sahəsi ləğv edilmişdi.

1988 -ci ildə Gəncə avtomobil zavodunun, AKTİ –nin tələ şəhərciyinin

tikintiləri dayandırıldı.

262

Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına yönəldilən əsaslı vəsait ildən-ilə

azaldıldı.Əsas fondların istifadəyə verilməsi 199—cı ildə 1985-ci ilə nisbətən 50

faiz aşağı düşdü. Neft hasilatı bu dövrdə 13,5 milyon tondan 13,1milyon tona, qaz

hasilatı isə 14,3 milyard kub metrdən 11,1 milyard kubmetrə enmişdi. Polad,

dəmir, sement, yüngül sənaye sahələri əvvəlki gücü ilə işləmişdi.

Mühüm, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında ciddi geriləmə baş verdi.

1980-ci illərin ikinci yarısında Azərbaycan sənayesi ziddiyyətli, çox çətin və

ağır bir dövr keçirirdi. Digər tərəfdən isə metodları yararsız olan yenidənqurma,

millətlərarası toqquşmalar, rəhbərliyin zəifliyi iqtisadi inkişafa mane olurdu.

Respublikanın 70-80-ci illərdə iqtisadi yüksəlişi xalqın rifahının yaxşılaş-

dırılmasına şərait yaratmışdı.Fəhlə və qulluqçuların orta aylıq əmək haqqı 80-ci

illərdə 1,3 dəfə, kolxozçuların orta aylıq əmək haqqı isə 1,5dəfə artmışdı.Qocalığa

və əlilliyə görə dövlətdə pensiya alanların sayı 1989-cu ildə 987 minə çatmışdı.

70-80-ci illərdə respublikanın şəhər və kəndlərində mənzil tikintisi sürətlə

ar-tmışdı.Baku, Sumqayıt, Gəncə, Əli Bayramlı, Mingəçevirdə yeni mikrorayon

və qəsəbələr salınmış ,çoxmərtəbəli binalar tikilmişdi. Həmin illərdə respublikada

ümumi sahəsi 35 mln kv-metr mənzil sahəsi tikilmişdi.3 milyona qədər əhalinin

mənzil şəraiti yaxşılaşdırılmışdı.

Həmin dövrdə Dənizkənarı park yenidən qurulmuş, Fəvvarələr meydanı,

yaradılmışdı. 70-ci illərdə Baku Dəniz Vağzalı, Respublika Sarayı, Gülüstan

sarayı, Velotrek tikildi.Həmin illərdə əhalinin içməli su ilə təminatı

yaxşılaşdırılaraq, Kür su kəməri tikildi. Lakin göstərmək lazımdır ki, sənaye, kənd

təsərrüfatı, nəqliyyat və tikinti inkişaf etdikcə təhlükəsizlik texnologiyasına ciddi

əməl olunmaması, təmiz-ləyici qurğulardan istifadə edilməməsi respublikada

ekoloji mühitin gündən –günə pozulmasına gətirib çıxardı.

Bakı,Sumqayıt, Gəncə, Əli bayramlı şəhəri ekoloji cəhətdən daha çox

çirklənmişdi. Bakıda çirkab sularının dənizə axıdılması nəticəsində Xəzər dənizi

263

həddən çox çirklənmişdi.Kimya zavodları Sumqayıt şəhərini “ölü

şəhərə”çevrilmişdi. Qonşu respublikalardan Kür və Araz çaylarına çirkab və

zəhərli maddələrin axıdılması böyük problem yaradırdı.

70-80- ci illərdə əhalinin sayı 5 milyon nəfərdən, 7,1 milyona çatmışdı.

Hər min nəfərə , təbii artım 20 faizə çatmışdı. Şəhər əhalisi 53,8 faiz təşkil

edirdi.Əhalinin sosial –sinfi strukturu da yeniləşmişdi.1989-cu ildə əhalinin 86,8

faizini fəhlə və qulluqçular, 12,7 faizini kolxozçular təşkil edirdi.Əhalinin milli

tərkibində də mühüm dəyioşikliklər baş vermişdi. 1989-cu il siyahıyaalınmasına

görə 7 milyondan çox əhalinin 6 milyonunu Azərbaycan türkləri, 392,3 min

nəfərini ruslar, 390,5 min nəfərini ermənilər, 171,4 min nəfərini ləzgilər, 44,1 min

nəfərini avarlar, 30,8 min nəfərini yəhudilər və sairə təşkil edirdi. Ümumiyyətlə

respublikada 82 xalqın nümayəndəsi məskunlaşmışdı.

Beləliklə 70-80-ci illərdə respublika əhalisinin sosial-siyasi, milli

strukturunda , məişət və rifahında mühüm dəyişikliklər baş vermişdi.

Bütün bunlarla yanaşı, əhalinin istehlak tələbləri lazımınca ödənilmirdi,

xidmətlərin səviyyəsi xüsisən kənd yerlərində hələ aşağı idi.Ekoloji mühit çirklə-

nirdi.və s. 70-80-ci il illər azərbaycanın ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni və mənəvi

hə-yatinda mühüm irəliləmələr dövrü olmuşdur.Uşaq müəssisələrinin, məktəblərin

maddi-texniki təhsil bazası möhkəmlənmiş , tədrisin səviyyəsi xeyli yüksəlmişdi .

Bu illərdə respublikada 101 min nəfərlik məktəbəqədər uşaq müəsssəsi tikilib

isti- fadəyə verilmişdir.

Həmin dövrdə 703 min yerlik 1058 ümumtəhsil məktəb binası tikilib

istifadəyə verilmişdi.Ümumtəhsil məktəblərinin sayı 4356-ya çatdırılmışdı və bu

məktəblərdə 1,4 milyona qədər şagird təhsil alırdı.Bu məktəblərdə müəllimlərin

sayı 132-min nəfərə qədər artmışdı.

Məktəblərin 98 faizində fənn kabinələri, emalatxanalar fəəaliyyət

göstərirdi.

264

Azərbaycanda milli hərbi, kadrlar yeyişdirilməsini təmin etmək məqsdilə

H.Əliyevin təşəbbüsü ilə C.Naxçıvanski adına Bakı ibtidai hərbi məktəb, təşkil

olundu.

80-ci illərin sonunda Azərbaycanda 2185 məktəbdənkənar uşaq

müəssisələri ,o cümlədən 91 niioner məktəblilər sarayı,1593 nioner düşərgəsi, 240-

dan çox uşaq idman məktəbi, 210 musiqi məktəbi fəaliyyət göstərirdi.

Peşə təhsili sistemi inkişaf edirdi.70-80-ci illərdərespublikada 100 yeni texniki

–peşəməktəbi təşkil edilmişdi.1990-cı ildə 176 belə məktəbdə 83 minə qədər

şagirdtəhsil alırdı.Həmin şagirdlər sənaye, tikinti, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı,məişət

xidməti və başqa sahələr üzrə peşəyə yiyələnirdilər.Təsərrüfat, maarif ,mədəniyyət,

səhiyyə və başqa sahələr üzrə orta ixtisaslı kadrlar hazırlayan 78 məktəbdə hər il

60-70min tələbə təhsil alırdı.Bu illərdə Bakı kitabxanaçılıq texnikumunun, Bakı

Pedaqoji,Gəncə tikinti-inşaat texnikumları, Şuşa pedoqoji məktəbinin, Mingəçevir

və Naxçıvan politexnikumlarının, Şəki pedoqoji məktəbinin yeni tədris binaları

və yataqxanaları tikilərək istifadəyə verildi.Bu illərdə tələbələrin təqaüdü 3 dəfə

artdı.

70-80-ci illərdə Azərbaycanda ali təhsil daha da inkişaf etdi. Yeni ali

təhsil ocaqları fəaliyyətə başladı.1971-ci ildə Rus dili və Ədəbiyyati (Slavyan

Universiteti) və Pedoqoji xarici dillər Unstititları yarandı.Azərbaycan Dövlət

Pedaqoji institutunun filialları əsasında 1972-ci ildə Naxçıvan , 1973-cü ildə

Xankəndi Pedoqoji instititları , 1976-cı ildəGəncə Texnologiya İnstitutu təşkil

edildi.

1980-ci ilərin sonlarında respublikada 17 ali təhsil müəssisəsi var idi.

Bu ali məktəblərdə 80-ci illərin axırlarında 8500 nəfər, o cümlədən 612 professor,

akademik, 3021nəfər dosent dərs deyirdi.Ali məktəblərdə hər il 100 min nəfər

tələbə təhsil alırdı. Bakı Dövlət Universitetində 13 min tələbə oxuyurdu.

Məktəblərdə tədrisin məzmununda müəyyən dəyişikliklər baş verdi.

Azərbaycan tarixinin tədrisi artırıldı.1988-ci ildən bütün ali və orta ixtisas

265

məktəblərində bu fənn tədris olunmağa başlanıldı. 80-ci illərin sonlarında hər 1000

nəfər əhalinin 129-u ali, 146-sı orta ixtisas, 425-i ümumi orta, 190-ı natamam orta

təhsilli idi.

İnsanların biliyinin , mədəni səviyyəsinin yüksəlməsində mədəni-maarif

müəssisələri və kütləvi informasiya vasitələri mühüm rol oynayırdı.

70-80-ci illərdə respublikamızın şəhər və kəndlərində 220 min yerlik 1066

klub və mədəniyyət , 111 kinoteatr istifadəyə verilmişdi.

Kütləvi kitabxanalar şəbəkəsi genişlənmiş, oradakı kitab və jurnalların

sayı 45,3 milyon nüxsəyə çatdırılmışdı.Hər 100 nəfərə 6,4min nüxsə kitab və

jurnal düşürdü. Respublikada 87 yeni muzey-1972-ci ildə Azərbaycan xalçası və

tətbiqi sənət muzeyi” Sergey Yeseninin xatirə muzeyi, 1975-ci ildə

U.Hacıbəyovun və S.Vurğunun,1981-ci ildə Naxçıvanda H.Cavidin ,1982-ci ildə

Bakıda C.Cabbarlının , Bülbülün ev muzeyləri, rayonlarda onlarla tarix-

diyarşünaslıq muzeyləri təşkil olundu.

Həmin dövrdə Gəncədə “Nizami “təsviri sənət qaleriyası, “Nizami dövrü

və yaradıcılığı” muzeyi açıldı.

70-80-ci illərdə respublikada 8 yeni dövlət teatırı açıldı və onların sayı

20-yə qədər olmuşdur.

Kütləvi informasiya vastələri şəbəkəsi artmaqda idi.1990-ci ildə 256

qəzet, jurnal və məcumə çap olunurdu.Dövri nəşrlərin illik tirajı 49 milyon

nüsxədən çox idi.

1976-88-ci illərdə 10 cildlik “Azərbaycan Sovet Ensklopediyası ” çapdan

çıxdı.Bu dövrdə 20 cildlik”Azərbaycan Ədəbiyyatı Kitabxanası” 50 cildlik

“Dünya Uşaq ədəbiyyatı Kitabxanası”, 100 cildlik “Dünya Ədəbiyyatı kitabxana-

sı”, “Molla Nəsrəddin”12 cildlik toplusu nəşr edildi(1-ci cild)

266

70-80-ci illərdə Azərbaycan elminin inkişafında mühüm nailiyyətlər əldə

olunmuşdu.Elmi müəssisəərin sayı 151-ə , o cümlədən elmi-tədqiqat istitutlarının

sayı 85-ə çatmışdı. Elmi tədqiqatla məşğul olan işçilərin sayı 32,3 nəfərdən

artmıdı.

1972-ci ildə Elmlər Akademiyasının Naxçıvanda Elmi Mərkəzi fəaliyyətə

başladı.

1975-ci ildən “Xəzər” elmi Mərkəzində respublikanın təbii ehtiyatlarının

kosmik tədqiqi aparılırdı.1978-ci ildə Bakıda Kosmik Tədqiqatlar Elm-istehsalat

Birliyi fəaliyyətə başladı.

1970-ci ildə Elmlər Akademiyasında 30 elmi müəssisə , 3300 elmi işçi

fəaliyyət göstərirdi.

Bakı həmin dövrdə “Neft Akademiyası”adlanırdı.Bu sahədə görməkli

alimlərdən Mirəli Qaşqay, Şəfaət Mehdiyev, Əli Əlizadə, Əzəl Sultanov və başqa-

ları görkəmli araşdırmalar aparırdılar.O dövrdə Fərman Salmanovun rəhbərliyi

altında Qərb Sibirin neft və qaz yataqları kəşf olunmuşdu.

Humanitar –ictimai fənlər sahəsində də mühüm naliyyətlər əldə olunmuşdu.

Z.Bünyadov,Cəmil Quliyev , İqrar Əliyev, Mahmud İsmayılov, Fuad Əfəndiyev,

Tofiq Köçərli kimi tarixçilər bu elmin inkişafında mühüm rol oynamışdılar.

Ədəbiyyatın inkişafında çox böyük irəliləyişlər olmuşdu.M.Dilbazi, Nəbi

Xəzri, İslam Səfərli, Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza bədii ədəbiyyatın

və ədəbiyyatşünaslığın inkişafında mühüm rol oynamışlar.

Bədii nəşringörkəmli nümayəndələri Süleyman Rəhimov, İlyas Əfəndiyev,

Əzizə Cəfərzadə, İsa Hüseynov, Ələviyyə Balayevanın əsərləri çox maraqla

oxunulurdu.

267

Xalqda milli şüurun oynamasında Cənubi Azərbaycan mövzusunda yazılmış

əsərlərin xüsusi əhəmiyyəti var idi.Mirzə İbrahimovun “Pərvanə”, “Cənub heka-

yələri”maraqla qarşılanırdı.

Respublikada musiqi, ifaçılıq teatr və kino sənəti sahəsində də mühüm

irəliləyişlər baş verdi.Fikrət Əmirovun “1001 gecə” , Aqşin Əlizadənin “Babək”

baletləri musiqi sənətinin ən mühüm naliyyətləri idi. Şərqdə ilk olaraq bir qadın

kimi Şəfiqə Axundova “Gəlin Qayası” operasını yazdı.

Azərbaycan kinosu böyük inkişaf yolu keçdi. “Azərbaycanfilm”

kinostudiyasında “Şərikli çörək” “Yeddi oğul istərəm”, “Ulduzlar sönmür””

Babək” “Tütək səsi”, “İstintaq”, Axırıncı aşırım”, “Dədə Qorqud” və başqa filmlər

çəkildi.

Beləliklə, 70-80-ci illər Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında mühüm dövr

ol-du. H.Əliyevin milli oyanış siyasəti sayəsində təhsil, elmi, mətbuat, ədəbiyyat

və incəsənətin tərəqqisi üçün əlverişli imkanlar açıldı.Respublikanın mənəvi

sərvətləri, kadr potensialı daha da artdı.Xalqın mədəni irsinin , tarixinin , dilinin

öyrənilməsi və təbliği genişləndi.

268

XX mövzu

1980-ci illərin axırları və 1990-cu illərin əvvəllərində

Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət.

Plan:

1.1980-ci illərin sonuna yaxın Azərbaycanda siyasi vəziyyət.

2.Qondarma Qarabağ məsələsi və onun Azərbaycanın siyasi durumuna təsiri.

3.Milli-demokratik ictimai hərəkatların və təşkilatların meydana gəlməsi.

Ədəbiyyat:

1.Azərbaycan tarixi.VII cilddə, VII cild, Bakı, 2008, səh.301-484.

2.Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Siyasi tarix. Bakı, 2004, səh. 245-255.

3.Əliyev İ. Dağlıq Qarabağ.Tarix, faktlar, hadisələr.Bakı, 1989.

4.Səməndər.R. Şəhidlər.Bakı, 1990, səh.3-29.

269

5.Sultanov O. XX əsrin 80-ci illərin sonu-90-cı illərin əvvəllərində

Azərbaycanda siyasi mübarizə. Bakı, 1995.

XX əsrin 80-ci illərinin ortaları üçün SSRİ dərin böhran vəziyyətinə gəlib

çıxdı. 1981-1985 – ci illərdə sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarınınn istehsalı 2,5

-3 dəfə aşağı düşmüşdü. Ölkədə gizli iqtisadiyyat tüğyan edirdi. Ölkəni siyasi

böhran da bürümüşdü.

1985-ci ilin martında uğursuz M.Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsi ilə ölkədə

böhrandan çıxmaq məqsədilə “yenidənqurma”xətti həyata keçirilməyə başlandı.Bu

xətt xarici ədəbiyyatda “Qorbaçov inqilabi”kimi mənalandırılır.

“Yenidənqurma”əvvəl xalq təsərrüfatının inkişafını sürətləndirmək siyasətindən

başladı. Sonra iqtisadi, siyasi və hüquqi islahatlar həyata keçirilməsinə başlanıldı.

“Yenidənqurma”daha çox demokratiya,daha çox sosializm, aşkarlıq şüarları

altında həyata keçirilirdi.

Yenidənqurma və aşkarlıq siyasəti obyektiv surətdə demokratiya və azad-

fikirliliyin ilk rüşeymlərinin yaranmasına gətirib çıxardı. Lakin, 1988-ci ilin

əvvəllərinə kimi Azərbaycan demək olar ki, SSRİ-də gedən bu pozitiv proseslərdən

təcrid olunmuşdu. Həyatın real problemlərinin üstündən sükutla keçilməsi və onla-

rın ört-basdır edilməsi, hər şeyin normal olduğu haqqında illüziya yaradılması

ictimai-siyasi atmosferi müəyyənləşdirən əsas cəhətlər idi.

Baxmayaraq ki, Azərbaycan öz təbii sərvətlərinə görə SSRİ-də qabaqcıl

yerlərdən birini tuturdu, lakin problemlər içində boğulurdu. Xəstəxanalar,

məktəblər, mənzil çatışmır, adambaşına düşən milli gəlirə görə respublikamız

sonuncu yerlərdə gedirdi. Ekoloji problemlər nəticəsində uşaq ölümünün

səviyyəsinə görə Azərbaycan Afrikanın bir çox ölkələrini də geridə qoyurdu.

270

“Yenidənqurma” dövründə demokratiya, aşakarlıq və siyasi plüralizm

şəratinin yaradılması təqribən 70 il ərzində cəmiyyətdə, o cümlədən milli

münasibətlərdə yığılıb qalmış səhv və nöqsanları üzə çıxardı. Ölkədə

mərkəzdənqaçma meyyləri gücləndi. İctamai-siyasi həyatda demokratizm və

aşkarlıq yayıldı.

Elan olunmuş aşkarlıq prinsipindən istifadə edən respublika mətbuatında

tariximizin 1920-1940-cı illərini əhatə etdiyi dövrün səhifələri açıqlanır və kəskin-

tənqid olunur,M.C.Bağırov rejimi, onun qeyri-insani və qeyri-humanist hərəkətləri,

o dövrün totaltar idarəçilik metodları,bolşevizmin milli ayrı-seçkilk siyasəti vəs.

ifşa edilirdi.

Respublikada ictimai-siyasi yönümlü qeyri-hökumət təşkilatları və

cəmiyyətlər yaradıldı,çoxlu yeni formal və qeyri-formal nəşrlər meydana çıxdı.

“Azərbaycan”, “Odlar yurdu”, “Azadlıq”, “Yeni fikir”, “Vətən səsi”,

“Respublika”, “Ayna”, “Dalğa”,və başqa qəzetlər, “Gənclik”, “Xəzər”, “Açıq söz”

jurnalları çıxmağa başladı.

Demokratiya və aşkarlığın genişlənməsi sayəsində islam dəyərlərinə

qayıdıl-dı. Müqəddəs ibadət yerlərindən leqal şəkildə istifadə olunmağa başlandı.

Pir və ocaqlara ziyarətlər çoxalmağa başladı.1988-1990-cı illərdə respublikada 30-

dan çox məscid açıldı.1989-cu ildə Bakıda islam mədrəsəsi açıldı. İndi onun

bazasında yaradılmış Ali İslam Universiteti fəaliyyət göstərir.

1990-cı ildən başlayaraq müsəlmanların müqəddəs Məkkəyə ziyarətləri təşkil

edildi. “İslam” qəzetinin nəşrinə başlanıldı.

Respublikada İran və Türkiyədə yaşayan qan qardaşları olan azərbaycanlılarla

gediş -gəlişi bərpa etmək məqsədilə “ Sərhəd hərəkatı ” başladı.

1989-cu il dekabrın 31-1990-cı il yanvarın 1-də Araz çayı boyu 137 km

Sovet-İran, yanvarın 7-də SSRİ-Türkiyə arasında sərhəd qurğuları dağıdıldı.

Yanvarın 18-də Biləsüvar və Cəlilabad rayonlarında sərhəd qurğuları ləğv olundu.

271

Naxçıvan MR-də sərhədlə tikanlı məftillər arasında qalan17 kvadrat kilometr

torpaq sahəsi istifadəyə verildi.Sərhəddin hər iki tərəfində yaşayan qohum və

qardaşlarıın görüşü,gediş-gəlişi başladı.

Bir sözlə,respublikada yüksək ictimai-siyasi canlanma hökm sürürdü.

Lakin Azərbaycan rəhbərliyi Sovetlər birliyini qoruyub saxlamaq üçün Mərkəzin

səylərinə can-başla qoşulurdu. Azərbaycan da imperiyanı yenidən bərpa etmək

üçün hazırlanmış layihə və tədbirlərə tərəfdar çıxırdı.1990-cı lin mayında

Azərbaycanda da Prezident vəzifəsi təsis olundu.A.Mütəllibov Ali Sovet tərəfindən

Respublikanın ilk Prezidenti seçildi.

Bütün bunlara baxmayaraq “yenidənqur-ma”dövründə Azərbaycan

iqtisadiyyatın-da da geriləmə başladı.

“Yenidənqurma”nın elan etdiyi demokratiya,aşkarlıq şəraitindən istifadə edən

erməni millətçiləri Qərbi Azərbaycanda antitürk siyasətlərini gücləndirdilər,etnik

təmizləməyə başladılar.Azərbaycanlıların Ermənistandan yeni deportasiyası

başlandı.

1988-ci ilin fevralında İrəvanda “Ermənistanı türklərdən tətmizləməli”,

“Ermənistanda ermənilər yaşamalıdır!”,şüarları altında izdihamlı antitrük mitinqi

keçirildi.Erməni vandalları fevralın 21-də İrəvanda qalmış son məscidə hücum

edib onu dağıtdılar.

Aşıq Ələsgərin Basar-Keçərdəki qəbrini təhqir etdilər, Səməd Vurğunun

abidəsini dağıtdılar. Fevralın 18-23-də azərbaycanlı qaçqınların yeni dəstəsi

təqiblərdən canlarını qurtararaq, Azərbaycana axışdılar.

Ermənilər azərbaycanlıların vəhşi,qaniçən olması haqqında yalan təsəvvürlər

yaratmaq üçün 1988-ci il fevralın 28-də Sumqayıtda özünü azərbaycanlı kimi

qələmə verən “Paşa” ləqəbli Edik Qriqoryaının fəal iştirakı ilə fitnəkarlıq

törətdilər.Bu məqsəd üçün Sumqayıtın seçilməsi heç də təsadüfi deyildi.Çünki

Ermənistandan təhqir olunaraq qovulan azərbaycanlıların xeyli hissəsi buraya

272

pənah gətirmişdi.Hadisələrin videolentlərə cəkilməsi,varlı ermənilərin bir neçə gün

əvvəl banklardan pullarını götürərək qaçması, fitnəkarlığın planlı şəkildə

hazırlanmasından xəbər verirdi.

1988-ci il fevralın 27-də şəhərdə kütləvi mitinqlər başladı və ertəsi günü

erməni talanları baş verdi. Faciə zamanı 32 nəfər,o cümlədən 26 erməni və 6 nəfər

azər-baycanlı qətlə yetirilmiş,200 mənzil qarət edilmişdi.

Sumqayıt hadisələrindən sonra Ermənistanda qanlı anti-türk hərəkatı daha

mütəşəkkil hal aldı.1988-ci ilin mart-dekabr aylarında yüzlərlə azərbaycanlı qətlə

yetirildi, minlərlə adam isə İran və Türkiyə sərhədlərini keçərək, həmin ölkələrə

pənah gətirdilər.

Ermənilər azğınlaşaraq Qubadlı rayonunun Eyvazlı, Qovudlu və Qədili

kəndlərinə hücum edərək qırğınlar türətdilər. Naxçıvanın Kərki kəndini işğal

edərək yandırdılar.Sentyabrın 16-da Bakı-Tbilisi sərnişin avtobusunu

partlatdılar.1991-ci il iyulun 31-də Moskva –Bakı qatarınd güclü partlayış

törətdilər.

Beləliklə, Qərbi Azərbaycanda yaşayan Azərbaycanlılara qarşı ermənilərin

soyqrımı başa çıtdı.Oradan 230 min nəfərə qədər azərbaycanlı qovuldu, 225 nəfər

isə öldürüldü.Azərbaycanlıların Respublikamıza köçməsi burda ictimai-siyasi

durumu daha da gərginləşdirdii.

Sovet cəmiyyətini koklərinə qədər sarsıdan “yenidənqurma “ və aşkarlıq

siyasətindən istifadə edən ermənilər yenidən Azərbaycana ərazi iddialarını

qaldırdılar.Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi hərakatı “Miatsum”

başladı.

Münaqişənin qızışdırılmasında millətçi erməni ziyalılarının mühüm rolu

olmuşdu. Ermənistandan Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsinin vacib-

liyini sübut etmək niyyəti ilə dünyanın 30-dan çox dövlətinə və beynəlxalq

təşkilatlara 300 min erməninin imzası ilə müraciətlər göndərilmişdi.

273

1987-ci ilin oktyabrında Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin SSRİ

rəhbərliyindən kənarlaşdırılması mənfur ermənilərin öz niyyətlərini reallaşdırmaq

ümidini artırdı.

Hələ 1940-cı illərdə yaradılmış “Qarabağkomitəsinin fəaliyyəti genişləndi.

1987-ci ilin oktyabrında İrəvanın Puşkin meydanında bu komitənin ilk açıq

nitqi keçirildi. Eyni zamanda Dağlıq Qarabağda uzun müddət fəaliyyət göstərən

yerli “Krunk” təşkilatıda açıq fəaliyyətə başladı.

Erməni seperatçıları Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsini tələb

edərkən Azərbaycanın guya vilayətin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafına diqqət

vermədiyini bəhanə gətirirdilər. Lakin o zaman Moskvadan göndərilən erməni

iqtisad çılarının araşdırmalarına görə Dağlıq Qarabağ vilayəti Azərbaycanın digər

bölgəsi nə nisbətən sosial –iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə xeyli irəlidə gedirdi.

Əgər tək cə 1976-1980-ci ollərdə Azərbaycan üzrə sənaye məhsulları istehsalı 3

dəfə artmış dırsa, vilayət üzrə bu rəqəm 3,3% təşkil edirdi.

1988-ci il fevralın 8-dən başlayaraq Xankəndində Dağlıq Qarabağın

Ermənistana verilməsi haqqında ermənilər imza toplamağa (prtisiya ) başladılar.

Fevralın 12-də isə həmin tələblə mitiqlərə başladılar. Ermənilər və onların

havadarları, Daşnak partiyası hələ çoxdan xaricdə bu məsələ ilə “Daşnak

partiyasının Afinada keçirilən qurultaylarında Azərbaycan torpaqları “Naxçıvan və

Qarabağ daxil olmaqla “va-hid və müstəqil Ermənistan ideyası irəli sürmüşdülər.

Z.Balayanın “Ocaq” kitabı da məhz həmin ideyanı yayırdı.1987-ci ildə

Aqanbekiyan Parisdə çıxış edərək Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşməsinin

iqtisadi cəhətdən daha əlverişli olması ideyasını irəli sürmüşdü. Bütün bunlar

Dalıq Qarabağda seperatçı çıxışlar üçün bir siqnal rolunu oynamışdır.

Azərbaycanın rəhbərliyinin qətiyyətsizliyndən şirniklənən ermənilər daha da

həyasəzlaşaraq fevralın 21-də DQMV-sovetinin qərarı ilə Dağlıq Qarabağın

Ermənistana birləşdirilməsi haqqında qərar verdilər.Fevralın 25-26-da eyni tələblə

Ermənistanda kütləvi mitinqlər keçirildi. Fevralın 24-də Ağdam –Əsgəran yolunda

274

iki azərbaycanlının öldürülməsi ilə Qarabağ konfiliktinin ilk qurbanları verildi.

Ermənistandan isə ilk azərbaycanlı qaçqınları dəstəsi Azərbaycana pənah

gətirməyə başladılar.

Bütün bunlara qarşı Azərbaycan rəhbərliyinin qətiyyətsizliyini görən xalq

res-publikanın qorunması tələbi ilə etiraz nümayişlərirə başladılar.Bu

nümayişlərdən ən izdihamlısı mayın 18-də Bakının baş meydanında

keçirildi.Vəziyyətin mürəkkəbliyini görən Moskva rəhbərlikdə dəyişiklik edərək

K.Bağırovun yerinə Ə.Vəzirovu gətirdi.Lakin o da öz sələfinin syasətini davam

etdirdi. Yeni rəhbər-liyin ən böyük səhvlərindən biri Ermənistandan gələn

qaçqınları Dağlıq Qarabağa yerləşdirmək əvəzinə onları Bakı və Sumqayıta

yönəltdi.

Sentyabrın 21-də Ermənilər Stepanakertdə yaşayan Azərbaycanlı əhalini

də öz evlərindən qovdular vəonlar Şuşaya sığındılar.

1988-ci il iyulun 18-də SSRİ Ali Soveti R.H.-i DQVM-nın Azərbaycanın

tərkib hissəsi olması haqqında qərarından sonra ermənilər daha da həyasızlaşaraq

elan olunmamış müharibəyə başladılar.Yaxşı silahlanmış erməni quldurları

Azərbaycan ərazisində açıq hərbi əməliyyatlara başladılar.Lakin Respublikanın

rəhbərliyinin göstərişi ilə hüquq mühafizə orqanları əhalidə olan tüfəngləri də

onlardan yığmağa başladılar.Bu azərbaycanlıların tərkisilah edilməsi demək idi.

Rəhbərliyin hadisələrə belə münasibəti xalq kütlələrini daha da

hiddətləndirdi.

1988-ci il noyabrın 18-dən dekabrın 5-dək “Azadlıq” meydanında fasiləsiz

mitinqlərdə 1 milyona yaxın adam iştirak edirdi. Rəhbərlik xalqın tələblərini yerinə

yetirmək əvəzinə Rus qoşunlarının köməyi ilə mitinqi dağıtmağa üstünlük verdi.

Bakıda və bir sıra başqa şəhərlərdə fövqaladə vəziyyət elan olundu. Beləliklə

Respublikada siyasi böhran son həddə çatmış oldu.Belə bir şəraitdə geniş xalq

kütlələri arasında yalnız Azərbaycanın ərazi bütğvlüyünün deyil, həmçinin onun

275

real suvürenliyini təmin edə biləcək kütləvi ictimai təşkilat yaratmaq ideası

tədricən yetişirdi.

1988-ci ilin yayında AXC yaratmaq üçün “təşəbbüs qurupu ” yaradılır.Bu

qurup AXC-ni proqram və nizamnaməsini bir neçə ay ərzində işləyib hazırladı.Bu

dövrdə “Varlıq” qrupu da yarandı və sonralar “Təşəbbüs qurupu” ilə birlikdə

AXC-nin yaranmasında mühüm rol oynadı.

1989-cu ilin mayında DQ-da hadisələr daha da kəskinləşdi.Hələ yanvar

ayında DQMV Xüsusi İdarə Komitəsinin (Volski) yaranması ilə Respublika

rəhbərliyi DQ-nin idarəçəliyindən demək olar ki, kənarlaşdırıldı. Azərbaycanlıları

Dağlıq Qarabağdan sıxışdırıb çıxarmağa başladılar.

Belə bir şəraitdə 16 iyul 1989-cu ildə AXC-nin təsis konfransı keçiril-

di.Əbülfəz Əliyev AXC-nin sədri seçildi.Proqram və nizamnamə təsdiq edildi.

Bu dövrdən başlayaraq Azərbaycan milli hərəkatında keyfiyyətcə yeni

mərhələ başlandı. İyul-Avqust aylarında yenidən mitinqlər keçirilməyə başlandı.

Həmin mitinqlərdə fövqalədə vəziyyətin, Dağlıq Qarabağda XİK –nin, komendant

saatının ləğv edilməsi tələbləri irəli sürülürdü.Sentyabr ayında AXC rəsmən qeydə

alındı və dekabrın 24-də AXC-nin orqanı olan “Azadlıq” qəzetinin 200 minlik

tirajla ilk nömrəsi çapdan çıxdı.

AXC-nin nüfuzunun artması rəhbərliyi olduqca narahat edirdi.Mərkəz

Azər-baycan milli hərəkatına ölümcül zərbə vurmaq fikrinə düşərək onu ictimai

siyasi təşkilat kimi məhv etmək istəyirdi.

Təəssüflə göstərmək lazımdır ki, AXC daxilində baş verən böhran

mərkəzin bu məkrli planının həyata keçirilməsini xeyli asanlaşdırdı.1989-cu il

oktuyabrın 27-28-də Bakıda AXC Məclisinin I sessiyası böhranın ciddiliyini açıb

göstərdi və sessiyadan sonra AXC –nin rəhbərliyində parçalanma baş verdi.

1990–cı ilin yanvarın 13-də Bakıda Erməni talanlarının başlanması

hakimiyyətin gizli təşkilatlarının səyi ilə təşkil olunmuşdu Bunda məqsədAXC-ni

276

günahlandıraraq onun üzərinə geniş hücuma keçmək idi.Hakimiyyət strukturları

demək olar ki, bu hadisələrə seyrçi münasibət bəsləyirdilər.Yalnız AXC-nin

fəallarının səyləri nəticəsində yüzlərlə erməninin həyatı xilas edildi.Ancaq

yanvarın 16-da talanları dayandırmaq mümkün oldu.

Yanvarın 15-də SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin “Dağlıq Qarabağ və

bəzi digər rayonlarda fövqəlada vəziyyət elan olunması ” haqqında fərmanı, Bakı

və Gəncə şəhərlərində komendant saatının elan olunması Respublikada vəziyyəti

daha da gərginləşdirdi. Fərman elan olunduqdan sonra hərbi hissələrin (Rus)

ətrafında əhali piketlər təşkil etməyə başladılar.

Yanvarın 17-də AZ KP MK –nin binası qarşısında respublika

rəhbərliyinin istefası tələbi ilə fasiləsiz mitinqlər başlandı.

Moskva xlqın gözündən düşmüş Azərbaycan rəhbərliyini xilas etmək

məqsədi ilə silahlı qüvvə tətbiqinə əl atdı. 19 yanvar gecəsi xalqın xəbəri olmadan

cəllad Qarbaçovun səyi ilə SSRİ Ali Soveti R.H. Bakıda fövqəlada vəziyyət elan

etdi.

O müdhiş gecə, yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Rus qoşunları heç bir

xəbərdarlıq etmədən Bakı üzərinə bir neçə istiqamətdən hücuma keçdilər.131 nəfər

günahsız adam qətlə yetirildi. Eyni zamanda Rus müdaxiləçiləri milli azadlıq

hərəkatını boğmaq üçün onun üzərinə geniş hücuma keçdilər.Yalnız 200-dən çox

demokratik hərəkatın fəal iştirakçıları həbs olunaraq Moskvaya aparıldı.Onların

içərisində Azərbaycan xalqının görkəmli oğlu Xəlil Rza Ulutürk də var idi.

20 yanvar faciəsindən sonra Respublikada rəhbərlik Ayaz Mütəllibova

keçdi.Əvvəlki rəhbərlik isə rusların köməyi ilə Moskvaya qaçdılar. Mütəllibov dö-

vründə də AXC və rəhbərlik arasında qarşıdurma davam edirdi.Bu vəziyyəti gö-

rərək Azərbaycanın yaradıcı ziyalılarının imza etdiyi “75-lər bəyanatı” “Elm ”

qəzetinin 1990-cı il 28 aprel sayında çap olundu.

277

Bəyanatda göstərilirdi ki: “ Bütün məsuliyyətimizlə bildiririk: yaxın

keçmişdə buraxılmış səhvlərin təkrar olunmasına qorxulu meyl mövcuddur.Bizim

fikirimizcə, respublika rəhbərliyi real şəkildə mövcud olan bütün vətənpərvər və

demokratik hərəkatların birləşməsi üçün təsirli tədbirlər görmür. Hamıya aydın

olmalıdır ki, indi respublikada qoşun gücünə saxlanan qayda-qanun

müvəqqətidir.Əgər indi ən təcili şəkildə əsil ictimai sakitliyin möhkəm özlünün

yaradılması üçün tədbirlər görülməszə, zorla bərqərar edilmiş”sükut” sonradan

daha böyük faciələrlə qurtara bilər.AXC-nin vətənpərvər, demokratik qüvvələrinin

iştirakı olamadan bu məqsədə nail olmaq mümkün deyildir. ”

Bu bəyanatın respublika rəhbərliyinə ciddi təsiri oldu. Rəhbərlik

demokratik qüvvələrlə bir başa danşıqlara getməyə başladı.Lakin hadisələrin

sonrakı gedişi göstərdi ki, hakimiyyət heç də demokratik qüvvələrlə konstruktiv

diolaq aparmaq fikrində deyil. Onlar yalnız xalqı sakitləşdirmək məqsədi ilə belə

bir dialoq görüntüsü yaratmağa cəhd göstərirdilər.

1990-cı ilin yayından başlayaraq fövqəladə rejimində müəyyən qədər

yum-şalma oldu.Lakin hakimiyyət yenə də hərbi qüvvəyə arxalanan “hərbiçi

partokratik ” rejmin əlində idi.

1991-ci ildə Ümumittifaq ərazisində demokratikləşmə və suverenlik

uğurunda mübarizə özünün yüksək pilləsinə qədəm qoydu.

Bu siyasi proseslərdən yararlanan Azərbaycan xalqı da özünün

müstəqilliyini əldə etmiş oldu.

1991-ci ilin oktyabrında 18-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin

Sessiyasında (parlamentdə).”Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqiliyi

haqqında” Kon stitusiya Aktı qəbul olundu.Həmin vaxtdan gənc Azərbaycan

Respublikası iqtisadi sosial-siyasi və hərbi sahədə əsaslı tədbirlər həyata keçirməyə

başladı.

278

Lakin bu tədbirlər çox çətinliklərlə üzləşdi.Müstəqilliyi qazanmaq nə

qədər asandırsa, onu qoruyub saxlamaq bir o qədər çətindir.Bu çətinliklər isə həm

daxili həm də beynəlxalq vəziyyətin gərginliyi ilə əlaqədar idi.

Ermənistanla gedən müharibə gənc Azərbaycan dövlətinin müstəqillik

uğrunda apardığı mübarizəni daha da çətinləşdirirdi. Lakin bütün bunlara

baxmayaraq Azərbaycan Respublikası tezliklə öz daxili və xarici potensialı

hesabına yer üzünün ən güclü subyektlərindən birinə çevrilə bildi.

Onu tezliklə bütün dünya dövlətləri –ilk olaraq Türkiyə, Rumuniya,

Pakistan tanıdılır.İlk olaraq Türkiyənin Azərbaycan Respublikası ilə“Dostluq və

strateji əməkdaşlıq” haqqında müqavilənin imzalanması müstəqil dövlətimizin və

dövlətçiliyimizin inkişafında mühüm rol oynamışdır.

279

XXI mövzu

Türkçülük, türk dünyası və müasir siyasi proseslər.

Plan

1.XV əsrin əvvəllərində türkçülük ideologiasının və ictimai fikrin inkişafı.

2.Türk xalqlarının siyasi, iqtisadi və mədəni yaxınlaşmasının tarixi zəruriliyi.

3.Müasir türk dünyası: inteqrasiya, inkişaf və perspektivlər.

Ədəbiyyat

1.Əliyev H.Ə. Türkiyə Respublikasına rəsmi səfərlərin sənədləri. (1993-

2003-cü

(illər) Bakı, 2003.

280

2.Türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının zurvə toplantısının sənədləri.

Bakı,1999.

3.Azərbaycan tarixi. VII cild, Bakı, 2003,səh 472-481.

4.Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Siyasi tarix, Bakı, 2004, səh 320-329.

5.Siyasi tarix (Dərs vəsaiti) II hissə, Bakı, 1998, səh 329-347.

6.Musayev M.R. Mirzəyev M.H. Türk dünyası. Bakı, 2004.

Türk mənşəli xalqlar dünyanın ən qədim xalqlarındandır.Onlar şimali-şərqi

Çindən tutmuş Şərqi Avropaya qədər olan geniş ərazilərdə yaşamışlar.Orta Asiya,

Sayan-Altay dağlarının şimal-qərb bölgəsi,Yenisey və İrtış çayları boyu, Ural,

Volqaboyu, Balxaş gölü, Xəzər dənizinin bütün ətraf bölgələri türk mənşəli

xalqların daim yaşadığı ərazilər idi.Tarixin müxtəlif vaxtlarında 115-ə qədər türk

dövlətləri olmuşdur. Onlardan 15-i imperatorluq (Xaqanlıq) 38-i imperatorluq

olmayan dövlət, 34-ü bəylik, 4-ü atəbəylik, 16-sı xanlıq, 5-i isə respublika

olmuşdur.

Lakin sonralar 600 ilildən çox yaşayan (1299-1918) Asiyada Anadolunu,

Suriyanı, Fələstini, İraqı, Misiri, Avropada Bolqarıstan, Serbiya, Makedoniya,

Albaniyanı və başqa əraziləri özündə birləşdirən Osmanlı imperiyası istisna

olmaqla türk xalqlarının tarixin müxtəlif zamanlarında mövcud olmuş dövlət və

dövlət qurum-ları parçalanıb dağılmışlar.

281

Onlar iri dövlətlərdən Rusiya, Çİn, İran, Avstriya- Macarıstanın qəsbkar

siyasətinin qurbanı olmuşlar və onların əsarəti altına düşmüşlər.

Dünya sivilizasiyasına Məhəmməd Xarəzmi (780-850), Fərabi (870-950),

Biruni (973-1048), İbn Sina (480-1037), N.Gəncəvi (1141-1209), N.Tusi (1201-

1274), Nəsimi (1369-1417), Füzuli (1404-1556) və başqaları kimi elm və

mədəniyyət korifeyləri, Attila, Mete, Şah İsmayıl, Babək, Teymur, Çingiz xan və

başqaları kimi fatehlər və sərkərdələr və yüksək mənəvi dəyərlər bəxş etmiş Turan

dünyası pərən-pərən edilərək iri dövlətlərin tabeçiliyinə və müstəmləkəsinə

düşmüşdür.

Xalqlara dirçəliş və liberal demokratizm gətirən kapitalizm cəmiyyətinin

inkişafı da onların müstəqillik uğrunda mübarizəsinə kömək etməmişiş, əksinə

onları iri kapitalist dövlətlərinin müstəmləkə və xammal bazasına çevirmişdir.

XVIII əsrin axırları üçün hələ az-çox öz müstəqilliyini saxlayan türk

əmirlikləri və xanlıqları da XIX əsrin 80-ci illərində tamamilə işğal olunaraq

Rusiyanın ucqarlarına çevirilmişdilər.

XIX əsrin əvvələrində Şimali Azərbaycan,həmin əsrin 60-80-ci illərində

Orta Asiya tamamilə Rusiaya birləşdrlmişdir.

Türkmənşəli xalqların parçaılanmasınn iqtisadi və siyasi səbəbələri

aşağıdakılardır:-Tarixən kök salmış feodal pərakəndəliyi;

-Silah gücü ilə yaradılmış türk dövlətlərinin iqtisadi cəhətdən möhkəm

olmaması;

-İri təcavüzkar dövlətlərə qarşı birgə müqavimətin zəif olması;

-Bu dövlətlərin zəngin yeraltı və yerüstü sərbəstlərə malik olmaları və bunlara

qar-şı iqtisadi,siyasi və hərbi maraqların güclü olması:

-Öz əxlaqi ənnələrinə görə türk xalqlarının humanistliyi, sadəlöhvlüyü, səda-

qətliyi və s.-müxtəlif dinə və təriqətlərə parçalanma mövcudluğu.

282

Dil və mənşə fərqlərinə görə türklər dörd qola ayrılmışlar:

1.Oğuzlar. Bura türklər, azərbaycanlılar, qaqauzlar, türkmənlər, kərküklər, ta-

tarlar aiddir.(Krım)

2.Qıpçaqlar.Bura özbəklər,salarlar,tuvalılar,xakaslar və s. daxildir.

4.Bulqarlar; Bura tatarlar (Kazan)başqırdlar, qaracaylar, karainlər daxildirlər.

Bütün türklərin kökündə eyni cəhətlər vardır.Bunlar aşağıdakılardır:

1.Dil ümumiliyi.

2.Ədəbi həyatın ümmuiliyi .

3.El sənətlərinin ümumiliyi

4.Tarixi-coğrafi məna

5.Adət-ənənə və əxlaq birliyi.

6.Eyni və ya oxşar toponimlər.

Tarixin bütün dönəmlərində türk xalqlarına qarşı itiralar söylənmiş,onların

köçəri, barbar, qeyri mədəni xalq olduqlarını iddia etmişlər.

Türk xalqının böyük oğlu və xilaskarı Kamal.Ata türk deyirdi: “Türk xalqı

böyük tarix yaratmışdır, lakin onun tarixi haqqında özgələri yazmışdır.”

XX əsrin əvvələrində məşhur Türkiyə tarixçisi Bəsim Atalay yazırdı

ki,bəşər tarixində nə qədər ləkə varsa, onu türklərin adına yazmağa çalışıblar.Türk

sərkərdələrini qaniçən, barbar kimi qələmə verənlər,öz tarixlərindəki vəhşiliklərdən

sükutla keçiblər.O,yazırdı: “Çingiz xan yalnız qılıncla iş görməmişdir.Öz

məmləkəti üçün qanunlar yaradılması zərurətini bilən bir hökmdar heç zaman

biliksiz və qaba ola bilməzdi. İftiralara.böhtanlara baxmayaraq hələ lap erkən

dövrlərdən türk xalqları bəşər mədəniyyətinin avanqardı olmuş,öz idrakı və

yenilməzliyi ilə dünyanı heyrətdə buraxmışdır.

283

Tarixdə türklər qədər hakim olmuş, xaqanlıqlar yaratmış,şan-şöhrət qazan-

mış bir xalq olmamışdır.Onlar nə qədər öyünsələr də yeri var”.

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq türk xalqları içəisində özünüdərk və

özünəqayıtma meylləri güclənməyə başlayır.Bu oyanış özünü daha çox Rusiyada

göstərirdi. Bu dövrdə Rusiyada siyahıya almaya görə 196 türkdilli xalqlar yaşa-

yırdı.Ona görə də türkçülük ideologiyalarının mərkəzi də məhz Rusiya sayılırdı.

Türkçülük ideologiyaları və ictimai fikrin intibahı XX əsrin əvvələrində

dünyada baş verən hadisələrlə bağlı idi. Rusiyada baş verən inqilablar nəticəsində

türkçülük ideologiyası əvvəlcə Rusiyada yaranmış, sonralar oradan Türkiyəyə

keçmişdir.

Amerika alimi Ç. U. Hostler yazır: “1907-ci ildən sonra Rusiyada libe-

ralizmin təqibi ilə əlaqədar türk-tatar liderlərinin mühacirəti nəticəsində

pantürkizmin ağırlıq mərkəzi Rusiyadan Türkiyəyə keçdi.”

Pantürkizmn Rusiya həqiqətinin məhsuludur.Türkçülük ideologiyasının

formalaşması hər şeydən əvvəl Rusiyanın milli uğurlarında və türkdilli xalqlarda

milli burjuaziyanın meydana gəlməsi və inkişafı ilə bağlı idi.

Bakıda H.B. Zərdabinin nəşr etdirdiyi “Əkinçi” qəzetində sonra isə

Baxça-sarayda (Krım) İsmayıl bəy Qaspiralının “Tərcümən” qəzetində geniş

inkişaf edən türkçülük ideyaları Rusiyadakı türk xalqlarının milli şüurunun

formalaşmasında və inkişafında mühüm rol oynamışdı. Türkdilli mətbuat

turançılıq ideyalarının cücərməsi üçün zəmin yaradırdı.

Məmmədağa Şaxtaxtinskinin Tiflisdə nəşr etdirdiyi “Şərqi-Rus”, Ə.

Topçu başovun Bakıda nəşr etdiyi “Həyat”, Əhməd bəy Ağaoğlunun buraxdığı

“İrşad”, Əli bəy Hüseyinzadənin “Fiyuzat”, islam dininiYaponiyada yaymış

Əbdürrəşid İbrahimovun Peterburqda nəşr etdirdiyi “Ülfət”, Fateh Kərimovun

Orenburqda nəşr etdiyi “Vaxt” və sair mətbuat orqanlarında türklərin özünüdərk

284

və özünə qayıtması ilə bağlı mübahisələr, onların tarixi dövlətçilik ənənələri ilə

bağlı məqalələr diqqəti cəlb edirdi.

Türkçülük ideologiyasının yaranması və formalaşmasında Qahirədə Əli

Kamal bəyin nəşr etdirdiyi”Türk” qəzetinin xidmətini də xüsusi qeyd etmək

lazımdır.

Həmin mətbuat orqanlarında daha çox türkçülük və turançılıq ideyalarının

genişlənməsinə diqqət yetirilirdi.Yəni bütün türk xalqlarının vahid Turan

dövlətində birləşməsi ideyası gündəmdə idi.

Türkçülük və Turançılıq ideyalarının yarandığı ilk mərhələni

M.Ə.Rəsulzadə “Romantik pantürkizm”dövrü adlandırmışdır.

Lakin əhəmiyyətinə baxmayaraq milli şüurun formalaşdığı şəraitdə gerçək-

ləşməsi xəyal olan “romantik pantürkizm” milli qüvvələrin tələbatına cavab ver-

mirdi və artıq arxada qalmışdı.

Birinci Rus inqilabından sonra (1905-1907).Rusiyada yaşayan bir sıra türk-

çülük ideyasını yayanlar siyasi şəraitlə əlaqədar Türkiyəyə müraciət etməyə

məcbur oldular.Bunlardan Yusif Akçura oğlu (milliyyətcə tatar idi); Əli bəy

Hüseynzadə, Əhməd bəy ağaoğlu və başqalarını göstərmək olar. Bunların təsiri

altında həmin dövrdə Türkiyədə Ziya Göy Alp və başqaları kimi türkçülər yetiş-

dilər.Hətta 1910-1913-cü illərdə Avropa şəhərlərində də türkçülük ideyaları geniş-

lənirdi.Orada “Türk yurdu” adlı klublar da meydana gəlmişdi.

Türkçülüyün banilərindən biri olan Yusif Akçura oğlu (1870-1927)Qazan

tatarı idi, Samarada fabrikant ailəsində anadan olmuşdu.Ümumi təhsilini İstan-

bulda almış, sonra Qazan Universitetində dərs demişdir.”Rusiya Müsəlmanları İtti-

faqı” partiyasının yaradılmasında yaxından iştirak etmişdir.Sonralar İstanbula

köçmüş, Milli Məclisə deputat seçilmiş,Ankara Universitetinin hüquq fakultəsinin

professoru olmuşdur.Onun rəhbərliyi ilə “Türk yurdu” jurnalı çap edilməyə

başladı.Həmin jurnalın yaranmasında Əli bəy Hüseynzadə və Ağıl Muxtar da

285

yaxından iştirak etmişdilər. Az sonra həmin türkçülərin sırasında məşhur türkçü və

türkçülük ideologiyasının yaradıcılarından biri olan Ziya Göy Alp da görünməyə

başlayır.

Ziya Göy Alp özünün mənəvi cəhətdən yetişməsi və formalaşmasında Əli bəy

Hüseynzadəni özünün mənəvi atası hesab etmişdir.

Türkiyənin rəhbərliyi altında Böyük Turan dövlətinin yaranması ideyası

Qərb və Rus mətbuatında daha çox rast gəlinirdi.bu mənda Kamal Atatürkün

pantürkizm və panişlamizmə münasibəti xüsusilə maraqlıdır.1921-ci ilin deka-

brında Türkiyə Böyük Millət Məclisində çıxışında Atatürk qeyd etmişdi ki, Türk-

lər müsəlman olmaq etibarilə öz din qardaşlarının taleyi ilə həmişə maraqlanacaq,

lakin türklər heç bir vaxt bütün bu xalqları Türkiyənin başçılığı altında vahid

imperiyada birləşdirmək fikrinə düşməməlidirlər.O,göstərirdi ki, keçmişdə türklər

bu cür xülyaları irəli sürməklə bütün dünyanın nifrət və qəzəbini qazanmışdır.Biz

həyatımızı ancaq müstəqil yaşamağa həsr etməliyik.

Turançılıq və Trükiyənin rəhbərliyi altında birləşmək ideyaları 1918-ci ildə

Azərbaycanda da geniş yer tuturdu. Xüsusilə Gəncədə bu ideyanı müdafiə edən

müxaliflər daha çox idi.Lakin yeni yaranmış Xalq Cümhuriyyəti rəhbərliyi

Azərbaycanın müstəqilliyi ideyalarını müdafiə edirdilər və buna nail oldular.

Türkçülüyün gerçəkləşməsi uörunda mübarizədə, onun türk xalqlarına

aşılanmasında Ziya Göy Alp xüsusilə fərqlənirdi.O,18 yaşında olarkən həyatında

böhranlı anlar olmuş,özünə qəsd etməyə çalışmışdır. Lakin sonralar aktiv həyata

qoşulan Ziya Göy Alp İstanbul Universitetində sosiologiya professoru olmuş,

Türkiyə Respublikasının Böyük Millət Məclisinə deputat seçilmişdir.

Kamal Atatürk onun varlığına yüksək qiymət verərək yazmışdır: “Ətimin

və sümüyünün atası Əli Rza əfəndidirsə,fikrimin atası Ziya göy Alpdır”.Ziya.Göy

Alp türkçülük ideyasını böyüklüyünə görə üç dərəcəyə bölür:

1.Türkçülük:

286

2.Oğuzçuluq və ya türkmənçilik:

3.Turançılıq.

Onun fikrincə milli Trük dövlətinin-respublikasının yaranması birinci ide-

yanın gerçəkləşməsi demək idi.

Yaxın və uzaq ideya və məqsəd kimi oğuzçuluq və ya turançılıq nəzərdə

tutulurdu.Oğuzçuluq –oğuz birliyi və və ya Türkmənçilikdir. Milli duyğuların

yaxınlığı baxımından birləşə bilənlər onun fikrincə məhz oğuzlar ola bilərdi-

lər.Türkiyə,Azərbaycan,İran,Orta Asiya türkləri oğuz soyundan ibarət idilər. Bura-

da da söhbət məhz oğuz xalqlarının birləşməsindən gedir. Lakin Ziya Göy Alpa

görə bu xalqların siyasi birləşməsindən danışmaq hələ tezdir,yalnız onların mədə-

niyyət baxımından birləşməsindən söhbət gedə bilərdi.Türkçülük ideologiyasının

ən uzaq məqsədi isə böyük Turan dövlətinin yaranmasından ibarət idi.Turan yer

üzündə olan bütün türklərin vahid məkanda dövlət şərçivəsində birləşməsidir.

Türkçülük ideologiyası tərəfdarlarının əksəriyyəti hesab edirdi ki,türk mil-

lətçisi olmaq,eyni zamanda islamçı olmaq deməkdir,belə ki,din dildən sonra

millətin ən mühüm göstəricisidir.

Əhməd ağa oğlu göstərirdi ki,islam türk üçün sadəcə din deyil, o “milli və

irqi”dindir.Odur ki,türkçülük hərəkatına qoşulan hər bir kəs islamı qəbul etməli-

dir. Ziya Göl Alp yazırdı:”Türkçülüyün qayəsi müasir bir islam türkçülüyüdür.”

Göründüyü kimi Ziya.Göy Alp ”türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləş-

mək” kimi düşüncəni uzaqlaşdırmağa çalışır.

Türkçülük idelogiyaları bir qayda olaraq türk aləminin hüdudlarını

müəyyən etməyə, bu işdə ərazi amilinə tez-tez müraciət edirdilər.Əhməd

Ağaoğlunun “Türk yurdu” jurnalında nəşr etdiyi “Türk aləmi ” məqaləsi xüsusi ilə

diqqəti cəlb edir.O, yazırdı: “Asiyanın ürəyində ucalan Altay dağlarından axıb

gələn türklər dünyaünın şimal və cənubuna , şərq və qərbinə yayılmışdılar.Türklər

287

Çinin ən ucqar bucaqlarından Finlandiya, Polşa, Macarıstan və Şimali Afrikayadək

müxtəlif ərazilərdə səpələnmişdilər.”

Ə.Ağaoğlunun fikrincə türk aləminin ərazisi təxminən Avropa və

Amerikanın birgə ərazisinə bərabərdir və bu ərazidə təxminən 70 milyon türk əha-

lisi yaşayır.Göstərmək lazımdır ki, bu rəqəm müasir dövrdə 250-milyonu keçmiş-

dir.

Türk dünyasının sərhədlərini müəyyən etməyə səy göstərən Yusif Akçura

oğlu türk ruhunu Qafqazda, Sibirdə, Şərqi Türküstanda – Turan çöllərində

axtarırdı.

“Türk aləmində ” məqaləsində Yusif Akçura oğlu Türk dünyasının 3

hissədən ibarət olduğunu qeyd edirdi :a) Müstəqil Osmanlı imperiyası; b) Çar

Rusiyası və qismən Çinin tabeliyində olan ərazilər; c ) İranın şimalı və şimal şərqı.

Türk xalqlarının yaşadıqları coğrafi ərazi hazırda Qərbdə Aralıq dənizi

sahillərindən şərqdə Edzin -Qol çayına (Çin səddinə qədər ). Şimalda buzlu okean

sahillərinədək,cənubda Kunlük dağlarına qədər geniş bir sahəni tutur.Sahəsi

10,5milyon kilometrdən çoxdur ki, bu da Avrasiya materikinin təxminən1/5-ni

təşkil edir.

XX əsrin əvvəllərinə nisbətən türklərin sayı 3 dəfədən də çox

artmışdır.Türk xalqlarının bədxahlarını qorxudan da elə budur.Dünyada demok-

ratik dəyişikliklər açıq-aydın türk, eyni zammanda müsəlman xalqlarının xeyrinə

dəyişir.XX! əsr türk əsri kimi tarixə düşəcəkdir.

XX əsrin sonlarına aid statistikaya görə Azərbaycanlıların orta illik artımı

2,7%, özbəklərin 3%, türkmənlərin 3%, qırğızların 2.9% təşkil etdiyi halda

İngiltərədə bu artım 0,1 % Yaponiyada 0,9%,İsveçrədə 0,3%, Pribaltika, Almaniya

kimi ölkələrdə əhalinin artımı 0,1% təşkil edir.

Müxtəlif ölkələrin belə əhali artımı ciddi demokratik dəyişikliklərə gətirib

çıxaracağından xəbər verir.Eyni zamanda dünya müsəlmanlarının say artımında da

288

türklərin payı vardır.Ümumiyyətlə türk xalqının 80%-i müsəlman, 20%-i isə qeyri

müsəlmanlardan–şamanizm,buddizm və yəhudilik dininə inananlardan ibarətdir.

Məcburiyyət qarşısında qalan və tarixi səbəblər üzündən bəzi türklər hətta

xristianlığı da qəbul ediblər.

Türklərin xristianlaşmasında rusların apardığı siyasətin də rolu böyük

olmuşdur.

BMT –nin statistik məlumatlarına görə, dünya dilləri sırasında türk dili

beşinci yerdədir.O da bir həqiqətdir ki,bir çox dövlətlərin daxilində yaşayan

milyonlarla türk öz doğma dilini unudub, daha doğrusu unutdurulub.Türklərin

təhsil aldığı müəssisələrdə digər dillər hakim olub, əksər türklər məcburən kiril

əlifbası ilə oxuyub yazıblar.

Göstərilən faktlar daha çox özünü Sovet imperiyası dövründə biruzə

vermişdir. Hətta bu siyasət o dərəcəyə çatmışdır ki, bəzi müttəfiq respublikalarda -

əsasən Orta Asiya respublikalarında ana-türk dilində bir dənə də olsun ali təhsil

müəsisəsi yox idi. Ruslaşdırma syasəti birinci növbədə antitürk siyasətindən gəlib

keçirdi.

Vaxtilə iqtisadi cəhətdən də türk respublikaları və türk toplumları

çıxılmaz vəzyyətə salınıblar. Azərbaycan, Özbəkistan, Qazaxıstan kimi respubli-

kalar Ümumittifaq büdcəsinə daha çox gəlir verirdilər, lakin aldıqları işə verdik-

lərindən daha az idi. Bu respublikalar hesabına Ermənistan, Moldova, Pribaltika

respublikaları daha çox faydalanırdılar.

Məsələn Qazaxıstan iqtisadi sahədə 5-ci yerdə getməsinə baxmayaraq, əha-

linin həyat səviyyəsinə görə 12-ci yerdə gedirdi. Digər türk respublikalarında da

eyni vəziyyət yaranmışdır.

SSRİ dövründə atom sınaqları ən çox türklərin yaşadıqları ərazilərdə

həyata keçirilirdi. Ekoloji cəhətdən ən çox əziyyət çəkən respublikalar da məhz

289

türk respublikaları idi. Məsələn 70-80-ci illərdə təkcə Sumqayıtda 13-dən çox

kimya müəssisəsi tikilmişdir.

Aral dənizinin qurumasının qarşısının alınmaması böyük ekoloji problem

yaradırdı.

Ən çox ağır zəhmət tələb edən işlərin çoxu da türk xalqları üzərinə düşürdü.

Pam-bıqçılıq,üzümçülük,tərəvəzçilik belə sahələrdəndir.

XX əsrin sonlarında türk dünyasının dünya sisteminin burulğanına daxil

olması tarixin qanunauyğun inkişafının nəticəsidir.Sovet imperiyasının dağılması

türk xalqlarının tarixində yeni dövrün –azadlıq və inkişaf dövrünün başlanmasına

gətirib çıxardı. İmperiyanın dağılması nəticəsində türk dilli xalqları təmsil edən, 5

müstəqil dövlətin Azərbaycan,Qazaxıstan,Özbəkistan,Qırğızıstan və Türkmənis-

tanın yaranması qüvvələr nisbətinin dəyişməsində mühüm amil sayılmalıdır.

Türkdilli xalqların təmsil etdikləri müstəqil dövlətlər və muxtar qurumlar

böyük əraziyə və olduqca müxtəlif təbii sərvətlərin zəngin ehtiyyatlarına

malikdirlər.Belə ehtiyyatlar isə həmin ölkələrdə təsərrüfatın bütün sahələrini

inkişaf etdirməyə, xalqların iqtisadi və sosial həyatını yüksək səviyyəyə

çatdırmağa imkan verir. Hə-min ölkələr nəinki iqtisadi,həm də hərbi və siyasi

potensiala malikdirlər.

Hazırda BMT-də 6 türk dövləti təmsil olunmuşdur.Türkiyə isə BMT-nin

Təhlükə

sizlik Şurasının üzvüdür. Türk dünyasının hərbi-iqtisadi potensialına gəlincə

bu ölkələrdə ildə təxminən 200 milyon tondan artıq neft,160 milyard kubmetr

qaz,250 milyon tona yaxın kömür çıxarılır.3550 milyard kilovat saat elektrik

enerjisi istehsal olunur.

Qzaxıstan ərazisində Baykonur raket buraxma kompleksi, nüvə silahı

arsenalı bu potensiala əlavə oluna bilər.Türk dünyasının güclü iqtisadi və hərbi

potensiala ma-lik olmaları onların getdikcə dünya siyasətinə təsir etmək

290

imkanlarını çoxaldır. Hətta getdikcə bir sıra inkişaf etmiş ölkələr türkdilli

ölkələrdən enerji asılılığına düşürlər.

XX əsrin sonları-XXI əsrin əvvəllərində türkdilli ölkələr və muxtar

qurumlar arasında iqtisadi,siyasi,mədəni yaxınlaşmalar baş verdi. Demək olar ki,

bu siyasətin həyata keçirilməsində ümüumulli lider H.Ə.Əliyevin çox büyük

xidmətləri olmuşdur.Onun təşəbbüsü isə Traseka layihəsi olan böyük ipək yolunun

bərpa olunması türk respublikaları arasında yaxınlaşmanın əsasını qoydu.

1993-cü ildə ilk dəfə olaraq İstanbulda türkdilli dövlət başçılarının zirvə

top-lantısının keçirilməsi də bu ölkələrin iqtisadi və mədəni cəhətdən

yaxınlaşmasında böyük rol oynadı.

Sonralar Bakı, Asqabad, Astana, Daşkənd şəhərlərində keçirilən türkdilli

dövlətlərin dövlət və hökumət başçılarının zirvə toplantılarının da bu məsələdə

böyük rolu olmuşdur.

Türk xalqkarı dil və mədəniyyət baxımından xeyli yaxınlaşmışlar.Hal –

hazırda gündəmdə duran ən əsas məsələlərdən biri türk xalqlarının ortaq dil

məsələsidir.

Qlobal dünyada xalqların yaxınlaşması, milli məsələnin-millətçiliyin

aradan qaldırıldığı bir dövrdə respublikada türkçülük siyasəti ilə yanaşı azər-

baycançılıq siyasəti də gündəmə gəlmişidir.

H.Əliyevin dediyi kimi “Azərbaycan onun ərazisində yaşayan bütün

millət və xalqlaırn ümumi vətənidir.”Bizi bir birimizə bağlayan ideal yaxın-

lığı,mənəvi əxlaqi prinsiplərdir.

Yenə H.Əliyevin fikrini yada salaraq qeyd etməliyik ki, biz türk mənşəli

millətik və türkdilli xalqalrının dilinə məxsus olan dilimiz vardır.

291

XXII mövzu

Müstəqil Azərbaycan Respublikası

Plan

1.Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması və

möhkəmləndirilməsi

uğrunda mübarizə.

2.Azərbaycan sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf yolunda.

3.Azərbaycanda demokratik və hüquqi dövlət quruculuğu.

4.Azərbaycan Dünya birliyində.

Ədəbiyyat

1. Əliyev H.Ə.Müstəqilliyimiz əbədidir.II cild,Bakı, 1997.

2. Azərbaycan tarixi VII cild, Bakı,2008,səh.330-480.

3. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası.Bakı,1995.

4.”Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyinin bərpa edilməsi

292

haqqında” Ar.SSR Ali Sovetinin Bəynnaməsi. “Xalq qəzeti”,3

sentyabr,1991.

5. Məmmədov T,Məmmədov Ç,Siyasi tarix.II hissə, Bakı,1995,səh.121-135.

6. Siyasi tarix.(müh.kursu)II hissə,Bakı,1998.səh.287-39

I Mühazirə

Plan

1.Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması və möhkəmləndirilməsi

uğrunda mübarizə.

2.Azərbaycan sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf yolunda.

1990-cı il “Qanlı Yanvar”hadisəsindən sonra milli azadlıq hərakatı yeni

məcraya daxil oldu. İndi o,imperiya tərkibindən çıxmaq,müstəqillik əldə etmək

məzmununu aldı. İqtidar-müxalifət qarşıdurmasında da yeni mərhələ

başlandı.1990-cı ilin yazında bir qrup görkəmli alimlərin (75-lərin) və müxalifət

nümayəndələrinin razılığı ilə “Məşvərət Şurası”yaradıldı. “Şuranın”razılığı ilə ilk

dəfə olaraq prezident vəzifəsi təsis olundu. Mayın 21-də 28 may “Azərbaycan

dövlət quruculuöunun dirçəliş günü”elan etdildi.

1990-cı il iyulun 19-da H.Əliyev Kominist Partiyası sıralarından çıxdı.

O,iyulun 20-də Azərbaycana qayıtdı.İ ki gün sonra H.Əliyev Naxçıvana gedir.

Sentyabrın 30-da keçirilən seçkilərdə H.Əliyev seçicilərin 95℅ səsini alaraq

Az.SSR və Naxçıvan MSSR Ali sovetlərinə deputat seçildi.

293

1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan MSSP Ali Sovetinin H.Əliyevin sədrliyi

ilə keçirilən sessiyası Muxtar Respublikanın adında “Sovet Sosialist” sözlərinin

götürülməsi və AXC-nin üçrəngli bayrağının dövlət bayrağı kimi qəbul edilməsi

barədə tarixi qərar qəbul etdi.

1991-ci il fevralın 5-də Az. SSR Ali Sovetində demokratik qüvvəlin tələbi ilə

dövlətin adı dəyişdirilərək “ Azərbaycan Respublikası ” adlandırılırdı.

Üçrəngli bayrağın dövlət bayrağı kimi təsdiq olunması barədə qərar qəbul

olundu. Respublikada demokratik qüvvələrin tələbi ilə çoxpartiyalılığın təşəkkülü

üçün əlverişli şərait yarandı. AXCP, Xalq Azadlıq Partiyası, ASDP, “ Yeni

Müsavat ” və s. partiyaların əsası qoyuldu.

1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin

sessiyasında yekdilliklə “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi

haqqında” Konstitusiya aktı qəbul olundu. Bununla da Azərbaycan öz

müstəqilliyini bərpa etdi.

Konstitusiya aktı 6 bölmə və 32 maddədən ibarət idi. Bu sənəd gələcəkdə

Azərbaycanın yeni Konstitusiyasının hazırlanması üçün əsas olmuşdu.

Azərbaycanın müstəqilliyini ilk olaraq Türkiyə (noyabrın 19-da) Rumniya

(dekabr), Pakistan (dekabr),İsveçrə (dekabr), İran(dekabr),ABŞ 1992-ci il,yanvar).

Rusiya (aprel 1992)tanıdılar. Artıq 1993-cü ildə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi-

ni 116 dövlət tanımışdı.

Elə bu vaxt,yəni dekabrın 8-də RF, Ukrayna və Belarus respublikalarının

rəhbərləri MDB-nin yaradılması haqqında müqavilə imzaladılar. Beləlklə SSRİ

dağıldı. 1993-cü il sentyabrın 24-də Azərbaycan rəsmi olaraq MDB-yə daxil

oldu.1991-ci il dekabrın 29-da Azərbaycanda ümumxalq rəy sorğuu keçirildi.

Xalq yekdilliklə Azərbaycanın müstəqilliyi lehinə səs verdi.

Belə bir şəraitdə Dağlıq Qarabağ məsələsi gərgin olaraq qalırdı. Erməni

separatçıları Ermənistan və Rusiya hərbiçilərinin dəstəyi ilə bir-birinin ardınca

294

Azərbaycaban kəndlərini zəbt edərək yandırırdılar. Onlar hələ sentyabrın 2-də

qeyri-qanuni olaraq DQMV-ni müstəqil respublika olan edərək Goranboy

rayonunu da bu respublikaya daxil etmək haqqında qərar qəbul etdilər.

Buna cavab olaraq Ali Sovet DQVM-nin statusunu ləğv etmək haqqında qərar

qəbul etdi.1991-ci il oktyabrın 9-da Ali sovet “Azərbaycan Respublikası Silahlı

Qüvvələri haqqında” Qanun qəbul etsə də Azərbaycanda nizami ordu yaratmaq

çox çətin idi. Noyabr ayında rayon və şəhərlərin özünü müdafiə dəstələrinin

yaradılması haqqında sərəncam verildi.

Bu zaman erməni seperatçıları daha da həyasızlaşaraq Azərbaycan

torpaqlarının işğalını genişləndirməyə başladılar. Qarabağın Kərkicahan,

Malıbəyli, Quşçular kəndlərini ələ keçirdilər. Xocalı və Şuşanı mühasirəyə aldılar.

1992-ci il fevralın 25-də gecəerməni hərbi birləşmələri 366-cı rus alayının köməyi

ilə Xocalı soyqrımını törətdilər. Soyqırım nəticəsində 613 nəfər öldürüldü, 487

nəfər yaralandı, 1275 nəfər əsir alındı, 8 ailə bütövlükdə məhv edildi. 56 nəfər diri-

diri yandırıldı və digər əzablar verildi. Ölənlərin 106-sı qadın,83-ü uşaq, 70-i qoca

idi. Xocalı faciəsi XX əsrin ən dəhşətli soyqırımı idi.

Xocalı hadisəsi respublikada siyasi vəziyyəti daha da gərginləşdi. Marıtn 3-də

prezident sarayı qarşısında istefa tələbi ilə piket keçirildi. Martın 6-da keçən

izdihamlı mitinqdən sonra prezident Ayaz Mütəllibov istefa verdi. Nazirlər

kabineti buraxıldı və dövlət Müdafiə Komitəsi yaradıldı.

1992-ci il iyunun 7-də prezident seçkiləri keçirildi. Əbulfəz Elçibəy 59,4 faiz

səs toplayaraq Azərbaycan Respublikasının 2-ci prezidanti seçildi. Beləliklə

AXCP- Müsavat bloku hakimiyyəti ələ aldılar. Onların bir ilik hakimiyyəti

dövründə həm daxili gərginlik, həm də erməni işğalçıları ilə mübarizə daha da

gücləndi.

Cəbhə hakimiyyəti dövründə müəyyən müsbət işlər də görüldü. Belə ki,1992-

ci il martın 15-də “Azərbaycan Milli Qəhrəmanı”fəxri adı təsis olundu. Apreldə

Ali məktəblərə test üsulu ilə qəbul haqqında qərar verildi.1992-ci il mayın 27-də

295

“Azərbaycan Respublikasının himni,” 1993-cü il fevralın 23-də “Azərbaycan

Reüspublikasıının Gerbi haqqında” qanunlar qəbul olundu. “Siyasi partiyalar

haqqında”, “Hərbi xidmət haqqında” qanunlar məhz bu dövrdə qəbul olunmuşdu.

AXC-Müsavat xarici siyasətdə də ciddi səhvlərə yol vermişdilər. Hökumət

daxili poblemləri həll etmək əvəzinə, gah İrana, gah da Cinə həmin ölkələrdə

yaşayan türklərin hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı bəyanatlar səsləndirirdilər. Bu

da Azərbaycan Respublikasının vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. Rusiya ilə

münasibətlər də getdikcə ağırlaşır və ictimai-siyasi durum daha da pisləşirdi.

Rusiyanın Azərbaycana qarşı yeritdiyi məkrli siyasət nəticəsində “Ləzgizstan

dövləti”, “Talış Muğan respublikası”, “Bakı quberniyası”kimi müstəqil ərazilər

yaratmağa cəhd edilirdi. 1993-cü ilin iyununda Gəncədə S. Hüseynovun başçılığı

altında 709-cu alay qiyam qaldırdı.

Artıq Azərbaycan vətəndaş müharibəsi təhlükəsi qarşısında qalmışdı.

1993-cü ilin əvvəllərində Naxçıvanda da çevriliş cəhdi göstərilmişdi. Lakin H.

Əliyevin müdrik siyasəti və xalqın qətiyyəti sayəsində çevriliş cəhdinin qarşısı

alındı.

1991-1993-cü illərdə respublikanın iqtisadiyyatına da çox ağır zərbələr

vuruldu. Respublika talanır, onun sərvətləri xaricə daşınırdı. Pambıq və üzüm

sahələri bərbad vəziyyətə düşmüşdü. Müəssisələr bağlanır, işsizlik artır, əhalinin

güzəranı getdikcə pisləşirdi. Əhali regionlardan dolanışıq dalınca Bakı şəhərinə

axışırdı, ziyalıların çoxu xaricə getməyə məcbur olurdular.

Minimum əmək haqqı rəsmi istehlak minimumu həddindən 20 dəfə az idi.

İnflyasiya 1000%-ə çatmışdı. Ümumi daxili məhsul hər il orta hesabla 18-20 faiz

azalırdı. Dövlət büdcəsi böyük kəsirlə icra olunurdu.

Kriminal qüvvələr baş qaldırmışdı. Axşam və gecə vaxtlarında küçə və

parklara çıxmaq mümkün deyildi. Hakimiyyət ölkəni idarə etmək iqtidarında

deyildi.

296

Bu dövrdə Azərbaycan ziyalıları, uzaqgörən şəxsiyyətləri Naxçıvana, H.

Əliyevin yanına gedərək, Azərbaycanın düşdüyü vəziyyətindən çıxış yollarını

müzakirə edirdilər.

1992-ci il oktyabrın 16-da Azərbaycanın 91 nəfər ziyalısı “Səs”qəzeti

vasitəsilə H.Əliyevə “ Azərbaycan sizin sözünüzü gözləyir ”-deyə müraciət

etmişdi.

Həmin dövrdə Naxçıvanda 1992-ci il noyabrın 21-də Yeni Azərbaycan

Partiyasınnın (YAP) təsis konfransı oldu. H. Əliyev YAP-ın sədri seçildi.

1993-cü ilin iyununda ağır böhran keçirən AXC-Müsavat rəhbərliyi H.

Əliyevi Azərbaycan rəhbərliyinə çağırdı. İyunun 9-da H. Əliyev Bakıya gəldi.

İyunun 13-14-də O, Gəncəyə gələrək müxalifətlə danışıqlar apardı və siyasi

böhrandan çıxmaq yollarını müzakirə etdi.

1993-cü ilin iyunun 15-də H. Əliyev Ali Sovetin sədri seçildi. Bu tarixi gün

XX əsr tariximizə “ Milli Qurtuluş Günü ”kimi daxil olmuşdur.1997-ci ildən

həmin gün bayram kimi qeyd olunur. İyunun 18-də Ə. Elçibəy xəbər vermədən

Bakını tərk edərək, Naxçıvana, Kələki kəndinə gedir. İyunun 24-də respublika

prezidenti səlahiyyətlərini Ali Sovetin sədri H. Əliyev qəbul etdi. Həmin gündən

H.Əliyevin respublikaya ikinci rəhbərlik dövrü başlayır.

H. Əliyev ilk növbədə ölkənin rəhbər eşalonunu formalaşdırdı. Siyasi durumu

nəzərə alaraq Baş Nazir postunu Surət Hüseynova həvalə etdi.

1993-cü il oktyabrın 3-də H.Əliyev alternativ əsasda keçirilən seçkilərdə əksər

səslə (98,8%) Azərbaycan Respublikasının prezidenti seçildi.

Milli dövlətçiliyin qorunub mökəmlənməsində mühüm şərtlərdən biri də

güclü, intizamlı ordunun yaradılması təşkil edirdi. Bu məqsədlə 1993-cü il

noyabrın 1-də Dövlət Müdafiə Şurası yaradıldı.

297

Noyabrın 2-də prezident H. Əliyev televiziya ilə çıxış edərək “ Hər kəs

Vətənin əsgəri olmalıdır çağırışı ilə xalqa müraciət etdi. Xalqı ölkənin azadlığı

naminə birləşib düşmənə qarşı mübarizəyə qalxmağa çağırdı. Çağırışa cavab

olaraq könullulərdən ibarət batalyonlar yaradılıb cəbhəyə göndərildi.

Noyabrın 23-də Milli Şura “Müdafiə haqqında”qanun qəbul etdi. Noyabr-

dekabr aylarında 17 minə yaxın döyüşçüsü olan 40 ehtiyat taboru təşkil edildi.

Səriştəsiz komandir və zabitlər ordudan kənarlaşdırdı.1994-cu il yanvarın 5-də

Azərbaycan ordusu uğurlu əməliyyatlar keçirərək Füzulinin Horadiz qəsəbəsini,22

kəndi,Cəbrayılın bir hissəsini,Kəlbəcərin bir sıra kəndlərini düşməndən azad etdi.

1994-cu il mayın 12-də Bişkek protokoluna əsasən cəbhədə atəşkəsə nail

olundu. Lakin bu günkü günə qədər atəşkəs rejimi davam etsə də, ermənilər

tərəfindən tez-tez pozulur və onlarla insan tələfatı olmuşdur.

Həmin dövrə qədər artıq erməni silahlı qüvvələri Rusiya və digər aparıcı

dövlətlərdən dəstək alaraq Azərbaycanın 20% torpağını -7 rayon və Dağlıq

Qarabağ ərazilərini işğal edə bilmişdi.

Bu vəziyyətdən istifadə edən bəzi qüvvələr ölkə daxilində iğtişaşlar salmağa

və H. Əliyevi hakimiyyətdən uzaqlaşdırmağa çalışdılar.

1993-cü ilin sentyabrın ortalarında S. Hüseynov, Ə. Hümbətov və R. Qazıyev

qüvvələrini birləşdirib Bakıya hücum planı hazırladılar. Onlar açıq silahlı mübarizə

yoluna keçdilər.

1994-cü il oktyabrın 4-də Gəncədə S. Hüseynovun tərəfdarları olan 300 nəfər

silahlı dəstə İcra Hakimiyyəti və başqa strateji əhəmiyyətli obyektləri ələ

keçirdilər.

Belə bir şəraitdə oktyabrın 4-dən 5-nə keçən gecə H.Əliyev xalqa televiziya

vasitəsilə müraciət etdi. Onun çağırışına cavab olaraq yüz minlərlə adam Prezident

sarayı ətrafına toplandı. Qiyam yatırıldı.

298

Oktyabrın 5-də “Azadlıq” meydanında izdihamlı ümumxalq mitinqi keçirildi.

Xalq öz liderini dəstəklədiyini bir daha göstərdi.

Lakin təhlükə tamamilə aradan qaldırılmamışdı.1995-ci il martın 11-də

R.Cavadov (OMON-un komandiri).Prezidentin və Ali Sovet sədrinin istefası

tələbini irəli sürdü. Martın 13-də Ağstafa və Qazax rayonlarında xüsusi

təyinantlılar qiyam qaldırdılar. Atışmalar baş verdi.R.Cavadov aldığı güllə

yarasından həlak oldu. Rayonlarda da qiyamlar yatırıldı.

1995-ci ilin yayında, 1996-cı ilin dekabrında respublikada daha bir neçə terror

və dövlət çevrilişi cəhdlərinin qarşısı alındı. Bundan sonra ölkə tam ictimai-siyasi

sabitlik mərhələsinə qədəm qoydu. İqtidar ictimai-siyasi sabitlik şəraitndə milli

dövlətçiliyin maddi-hüquqi bazasının möhkəmləndirilməsi üçün tədbirlər görməyə

başladı. Yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşmasına münasib şərait yaratmaq

məqsədilə yüzə qədər qanun və qərar qəbul edildi.

1994-cü il aprelin 5-də ticarəti liberallaşdırmaq,1995-ci ilin fevralında valyuta

bazarının təşkili haqqında fərmanlar verildi. Bunların nəticəsində respublikada

infilyasiya kəskin şəkildə azaldı və 85% endi. Xarici kapitalı cəlb etmək məqsədilə

“açıq qapı”siyasəti yeridilməyə başlandı.Xarici sərmayədarlara təminat verən və

onıarı müdafiə edən qanunlar qəbul edildi.

Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf

Bankı ilə əməkdaşlıq genişləndi. Bütün bunlar respublika maliyyə-bank sistemini

dünya standartlarına uyğunlaşdırdı.

Müstəqilliyimizin, milli dövlətçiliyimizin möhəkmlənməsi və inkişafı yolunda

atılan ən mühüm addımlardan biri Azərbaycanın yeni neft strategiyasının ortaya

qoyulması olmuşdur.

Araşdırmalara görə Xəzər hövzəsində 10 milyard tona qədər neft ehtiyyatının

olduğu göstərilir.

299

H.Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyə gəlişindən sonra neft strategiyasında

əsaslı dəyişiklik baş verdi.,bəzi xarici və daxili maneçilikləri dəf edərək həmin

strategiyanı həyata keçirməyə başladı.Bu strategiyanın gerçəkləşməsində ilk addım

Dövlət Neft Şirkəti ilə altı ölkənin (ABŞ,İngiltərə, Norveç Rusiya, Türkiyə, Sə-

udiyyə Ərəbistanı)11 iri neft şirkətləri (BP,Remco,Amoko,Penzoyl,Lukoyl və

s.)Xəzər dənizinin “Azəri”, “Ciraq”, “Günəşli”yataqlarının birgə işlənməsi haq-

qında birgə müqavilə imzalandı. İmzalanma mərasimi 1994-cü il sentyabrın 20-də

“Gülüstan”sarayında baş verdi. Müqavilə tarixə “Əsrin müqaviləsi”kimi daxili

oldu. “Əsrin müqaviləsi”müstəqil Azərbaycanın tarixində mühüm hadisə

idi .H.Əliyev bu mühüm hadisənin əhəmiyyətindən bəhs edərək demişdi: “Biz bu

müqaviləni hazırlamaqla Azərb. Respublikasının suveren hüquqlarının bərqərar

olduğunu, Azərbaycanın tam müstəqil dövlət,xalqımızın öz sərvətlərinə özünün

sahib olduğunu dünyaya bir daha nümayiş etdirdik.”

1995-ci ilin aprelində “Əsrin müqaviləsini gerçəkləşdirmək üçün Azərbaycan

Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ) təşkil olundu.

Bağlanmış beynəlxalq neft müqavilələri sayəsində Azərbaycana mütərəqqi

texnalogiyalarının gətirilməsi, neft sənayesi infrastrukturunun yenidən qurulması,

nəqliyytat və xidmət sahələrinin inkişafı, yüksək peşəkar milli kadrların

hazırlanması və minlərlə iş yerlərinin açılması üçün geniş imkanlar açdı.

1997-ci il noyabrın 12-də “Çıraq-1”patformasında “Əsrin müqaviləsi”üzrə

ilkin neft hasilatında başlandı.

Yeni neft strategiyasında Azərbaycan neftinin dünya bazarına nəql edilməsi

mühüm yer tuturdu.Bu məqsədlə 1997-ci ildə “Səngəçal”terminalı tikildi.

1996-cı il yanvarın 18-də Azərbaycanla Rusiya arasında bağlanan sazişə

əsasən Azərbaycan nefti Bakı-Novorossiysk boru kəməri vasitəsilə dünya bazarına

nəql edilməyə başlandı.

300

1999-cu il aprelin 17-də Gürcüstanda ilkin Xəzər neftinin Qərb istiqamətində

nəqli üçün Bakı -Supsa ixrac kəmərinin və Supsa yerüstü terminalının açılışı oldu.

Yeni neft strategiyasınnı ən mühüm tərkib hissələrindən biri “Bakı-Tblisi-

Ceyhan”ixrac boru kəmərinin çəkilişi ideyasının meydana gəlməsi və gerçəkliyə

çevrilməsi idi.

1998-ci ildə Ankarada Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan prezidentləri “Bakı-

Tbilisi-Ceyhan”əsas ixrac boru kəmərinin inşası haqqında ilk Bəyənnamə

imzaladılar.

BTC neft kəməri dünyada əvəzi olmayan mühəndis qurğusidir.Onun uzunluğu

1762 km-dir.Onun 443 km-i Azərbaycan,249 km-i Gürcüstan və 1070 km-i isə

Türkiyənin ərazisindən keçir. Kəmər ildə 50 milyon ton neft ötürmək gücünə

malikdir.Kəmərə H.Əliyevin adı verilmişdir.Son hesablamalara görə neft

strategiyası əsasında bağlanmış müqavilələrdən əldə olunacaq gəlir 210-215

milyard dollar olmalıdır.

Neft hasilatından gələn gəlirlərin artması ilə əlaqədar olaraq 1999-cu ilin

dekabrında prezidentin fərmanı ilə “Azərbaycan Dövlət Neft Fondu”təşkil olundu.

Hazırda Neft fondunda 1 miyard manatdan çox vəsait vardır.

Yeni neft strategiyasında Xəzərin dərinliklərində olan qazın hasil edilib

istifadəyə verilməsi və dünya bazarına ötürülməsi də mühüm yür tutur.

2001-ci il martın 12-də Türkiyə, sentyabrın 29-da isə Gürcüstanla “Bakı-

Tblisi-Ərzurum”qaz kəməri vasitəsilə Azərbaycan qazının nəqli vı satışı barədə

sazişlər imzalandı. Artıq 2003-cü ildə layihədə uzunluğu 1050 km müəyyən edilən

qaz kəməri nin inşasına başlandı.

Neft strategiyası Avropa Birliyi “TRASEKA”proqramı üzrə Avropa-Qafqaz-

Asiya nəqliyyat dəhlizinin- “Yeni “İpək Yolu”nun gerçəkləşməsi üçün də

perspektivlər açmışdır.

301

1996-cı ilin mayında Azərbaycan,Gürcüstan,Türkmənistan və Özbəkistan

arasında yük daşımaları haqqında sazişər imzalandı. Dekabr ayında Ukrayna da

həmin sazişə qoşuldu.

1998-ci il sentyabrın 7-8-də Bakıda “Böyük İpək yolu”Beynəlxalq Konqresi

keçirildi.Bu zaman Qazaxıstan və Qırğızıstan respublikaları da beynəlxalq sazişə

qoşuldular.

Bu dəhliz vasitəsilə Azərbaycandan 1996-2002-ci illərdə 33,3 milyon tondan

çox tranzit yük daşınmışdı.

Memarı H.Ə.Əliyev olan yeni neft strategiyası, onun əsas çıxış nöqtəsi olan

“Əsrin müqaviləsi”təkcə sırf iqtisadi əhəmiyyəti daşımır.O, həm də böyek siyasi,

geostrateji və beynəlxalq əhəmiyyət daşıyır.

Yeni neft strategiyası Azərbaycanda sosial-iqtisadi və mədəniyyət

problemlərinin həlli üüçn də əvəzsiz amil oldu.Məhz bu siyasət nəticəsində Azər-

baycan dünya miqyasında tanınmış və nüfuzlu dövlətə çevrilmişdir.

Müstəqillik illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi sahədə çox böyük

irəliləyişlər oldu.1995-1998-ci illərdə dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesi

həyata keçirildi.

2000-ci ilin avqustunda özəlləşdirmənin ikinci Dövlət Proqramı qəbul edildi.

Bu zaman iri və strateji müəssisələrin özəlləşdirlməsi üçün investisiya

müsabiqələri və tenderlər keçirilməsinə başlanıldı.

1995-ci ildə “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” qanun qəbul

olundu.Sahibkarlara kömək məqsədilə Milli fond təsis edildi.

Aqrar sahədə ciddi islahatlar keçirildi.1995-ci ilin əvvəllərində “Kolxoz və

sovxozların islahatı haqqında”qanun qəbul edildi. Bir il sonra “Tprpaq islahatı

haqqında”qəbul edilən qanuna əsasən torpaq pulsuz olaraq, kənddə yaşayan

vətəndaş-ların xüsusi mülkiyyətinə verildi.

302

Respublikanın vahid torpaq fondu əsasında üç-dövlət, bələdiyyə və xüsusi

torpaq mlkiyyəti forması müəyyən olundu. Torpaqların 22%-i xüsusi mülkiyyətə

verildi.

H.Əliyevin fərmanı ilə 1999-2000-ci illərdə Respublikada aqrar islahatların

dərinləşməsi və kənd təsərrüfatında sahibkarlığın inkişafına kömək göstərilməsinə

dair Dövlət Proqramı təsdiq olundu.

1995-ci ildən başlataraq 1300-dən çox kolxoz və sovxoz ləğv edildi. Onların

bazasında 35 minədək kəndli-fermer təsərrüfatı yaradıldı.

Respublikanın maşınqayırma sənayesi müəssisələri istiqamətini dəyişə-rək,

respublika sənayesi və kənd təsərrüfatı üçün avadanlıq, texnika, ehtiyat hissələri

istehsal etməyə başladı.

1996-cı ildə Qoz-fındıq emalı,yağ emalı,Koka-kola emal müəssisələri və

zavodlar açıldı.

Bu illərdə respublika maliyyə,valyuta,pul-kredit siyasəti və bank sistemi də

inkişaf etdirilmişdi.1995-2000-ci ilərdə dövlət büdcəsinin gəlirləri 1,7 dəfə,xərcləri

isə 1,8 dəfə artmışdı.

Əhalinin rifahının yaxşılaşdırılması və sosial müdafiəsi baxımından ciddi

tədbirlər həyata keçirildi.1994-cü ildə “Əhalinin sosial müdafiəsi haqqında”qanun

qəbul edildi və sosial Müdafiə Fondu yaradıldı.

Qaçqın və köçkünlərin mənzil-kommunal şəraitini yaxşılaşdırmaq və

məşğulluğunu yüksəltmək məqsədi ilə Dünya Bankının dəstəyi ilə sosial inkişaf

Fondu yaradıldı.

Rabitə və nəqliyyatın inkişafında böyük irəliləyişlər oldu.

Respublikasının idman həyatında da böyük canlanma baş verdi.Azərbaycan

Milli Olimpiya Komitəsi yaradıldı və onun prezidenti İlham Əliyev seçildi.

303

(1997).1996-cı il Yay olimpiya oyunlarında ilk dəfə müstəqil Azərbaycan təmsil

olundu və 197 komanda sırasında 48-ci yerə çıxdı.

Bu illərdə Azərbaycan mədəniyyəti də tənəzzül vəziyyətindən çıxaraq

dirçəliş yoluna qədəm qoydu. Təhsil sahəsində böyük irəliləyişlər oldu. Mək-

təbəlrin sayı xeyli artdı.1998-2000-ci illərdə 15 min nəfərlik 50 yeni məktəb binası

tikilmiş,100 məktəbdə isə tikinti və təmir işləri aparılmışdı.Təhsil sahəsində

islahhatlar aparılmasının dövlət təminatı gücləndirildi.Təhsil sahəsində islahatlar

üzrə Dövlət Komissiyası yaradıldı.

Ümumtəhsil məktəbləri üçün yeni milli proqram və dərsliklərin yaradılması

məhz bu dövrdə baş verdi.

1992-ci ildən latın qrafikasının keçilməsinə baxmayaraq,real şəkildə 2001-ci

ildən H.Əliyevin sərəncamı ilə bu məsələ həyata keçirildi.

Rspublika Ali təhsili sistemində də köklü dəyişiliklər baş vermişdi.Onun həm

strukturunda,həm də məzmununda dəyişiliklər baş verdi.

Bu illərdə özəl ali təhsil şəbəkələri genişləndi.2000-2001-ci tədris ilində

respublikada 43 ali məktəb fəaliyyət göstərirdi.Onlarda 119,7 mindən şox tələbə

təhsil alırdı.

Elmin inkişafı sahəsində də müəyyən irəliləyişlər olmuşdu.2001-ci ildə

Respublika Elmlər Akademiyası Milli Elmlər Akademiyası adını aldı.1990-cı

illərin ortalarında Akademiya sistemində 35 elmi-tədqiqat institu fəaliyyət göstərir

di.

Bu illərdə ədəbiyyat,incəsənət və mədəniyyətin digər sahələrində də mühüm

irəliləyişlər baş verdi.Bu illərdə Bakının,digər şəhər və qəsəbələrinin meydan və

xiyabanlarının da yenidən qurulmasına başlanmışdı.Keçmiş dağüstü parkda

Şəhidlər Xiyabanı salınmış,1998-ci ildə burada 21 metr hündürlüyündə möhtəşəm

abidə qoyul-muşdu.Şah İsmayıl, Hüseyn Cavid,Yusif Məmmədəliyev,Cəfər

Cabbarlının heykəlləri ucaldıldı. M.Füzulinin 500, “Kitabi Dədə Qordun”1300 illik

304

yubileyləi təntənə ilə qeyd olundu.Bu dövrün ən əhmiyyətli hadisələrindən birini

də azərbaycançılıq ideologi-yasıın formalaşdıırlması təşkil edirdi.

2001-ci il noyabrın 9-10-da Bakıda 50 milyonluq Dünya Azərbaycanlıların I

Qurultayının keçirilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir.Hər ilin 31 dekabr günü

Dünya Azərbaycanlıların həmrəylik günü kimi qeyd olunmağa başlandı.

Beləliklə böyük çətinliklərə baxmayaraq,ümum milli lider H.Əliyevin

yorulmaz fəaliyyəti nəticəsində respublikamız əsl intibah yoluna qədəm qoymuş,

iqtisadi, siyasi,sosial və mədəni quruculuq sahələrində böyük nailiyyətlər əldə

etmişdi.

Bu gün Azərbaycana Heydər Əliyev yolunun layiqli davamçısı İlham Əliyev

başçılıq edir. Heydər Əliyev siyasəti Azərbaycanda yaşayır və qalib gəlir.

Azərbaycan xalqının iradəsini ifadə edən İlham Əliyev müstəqil Azərbaycanın yeni

prezidenti, həm də dünya azərbaycanlılarının yeni lideridir.

Azərbaycanın yeni prezidenti İlham Əliyev bütün dünya tərəfindən qəbul olunan

görkəmli və müasir dövlət xadimidir. O doğma Azərbaycanda böyük hörmətə və

nüfuza malikdir. İndi Azərbaycan prezidentinin siyasi portreti bütün dünyada

məşhurdur.

Görkəmli siyasi və dövlət xadimi İlham Əliyev Azərbaycan xalqının ümummilli

lideri, dahi dövlət xadimi Heydər Əliyevin oğludur. O, peşəkar siyasətçidir. 1982-

ci ildə Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunu bitirmişdir. Orada

elmi-pedaqoci fəaliyyətə başlamış (1982), aspirant, müəllim olmuşdur. Tarix

elmləri namizədidir (1985). 1991-ci ildən Moskvada "Oriyent" şirkətinin baş

direktoru işləmiş, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin xarici iqtisadi

əlaqələr üzrə vitse-prezidenti (1994-cü ildən) və birinci vitse-prezidenti (1997-ci

ildən), Azərbaycan Respublikasının baş naziri (2003) vəzifəsində çalışmışdır.

Azərbaycan dövlətçiliyinin qorunub saxlanılması və yeni Azərbaycanın

qurulmasında Heydər Əliyevin ən yaxın silahdaşı olmuşdur.

305

Azərbaycanda demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğunda fəal

iştirak edən İlham Əliyev, həm də görkəmli partiya xadimidir. O, ölkənin aparıcı

siyasi partiyası olan Yeni Azərbaycan Partiyasının (YAP) lideridir. İlham Əliyev

YAP-ın I qurultayında (1999) partiya sədrinin müavini, II qurultayında (2001) isə

birinci müavini seçilmişdir.

İlham Əliyev Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin (1-2-ci çağırış) deputatı

olmuş, AŞPA-da Azərbaycan Parlamenti daimi nümayəndə heyətinin başçısı və

AŞPA-nın vitse-spikeri və Büro üzvü vəzifələrində səmərəli fəaliyyət göstərmişdir.

Azərbaycan xalqı qarşısındakı xidmətləri nəzərə alınaraq İlham Əliyev 2003-cü

ildə Azərbaycan Respublikasının Baş naziri təyin olunmuşdur. O, 2003-cü ilin

Prezident seçkilərində parlaq qələbə qazanaraq xalqın iradəsi ilə Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti seçilmişdir.

Prezident İlham Əliyev Azərbaycan xalqının dahi oğlu Heydər Əliyevin

demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğu siyasətini uğurla davam etdirir.

Onun rəhbərliyi ilə ölkədə iqtisadi islahatlar daha da sürətlənmiş, xüsusi prezident

fərmanı ilə 2004-2008-ci illərdə regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət

proqramı qəbul olunmuşdur. Prezident İlham Əliyev ölkədə İnsan haqları və

azadlıqlarının daha dolğun təmin olunmasını daim diqqət mərkəzində saxlayır. O,

Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyərlərinin qorunub

saxlanılması və daha da inkişaf etdirilməsi kursunu uğurla həyata keçirir

2008-ci il oktyabrın 15-də keçirilən seçkilərdə seçicilərin 88,73 % səsini

qazanan İlham Əliyev ikinci dəfə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

seçilmişdir. prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi müdrik daxili islahatlar və

uzaqgörən, məqsəqyönlü xarici siyasət sayəsində Azərbaycan Cənubi Qafqazda

lider dövlətə çevrilmişdir.

306

II mühazirə

Plan:

1.Azərbaycanda demokratik və hüquqi dövlət quruculuğu.

2.Azərbaycan dünya birliyində

XX əsrin 20-ci illərinin ortalarında müstəqil Azərbaycan Respublikasının

inkişafında yeni mərhələ başladı. Buna 1991-1993-cü illərdə baş verən təlatümlü

günlərdən sonra ölkədə çox çətinliklə yaranmış ictimai-siyasi sabitlik imkan

vermişdi.İndi Azərbaycan Respubliksı keçmiş sosialist istehsal münasibətlərindən

imtina edərək liberal demoratizmə və kapitalist istehsal münasibətlərinə keçməli

idi.Bu dövr sadəcə olaraq keçid dövrü adlanırdı.

Öz tarixinə yeni səhifə açan Azərbaycan hakim kommunist ideologiyasından və

sosialist ictimai –iqtisadi sistemindən imtina edərək milli və ümumbəşəri dəyərlərə

söykənən dünyavi, hüquqi, demokratik vətəndaş cəmiyyəti qurmaq yolunda

addımlar atmağa başlamışdı.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının qəbulu bu məqsədə

çatmaqda mühüm addım olmuşdu.

Məlumdur ki, 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq

Cümhuriyyəti dövlətin əsas qanununu qəbul edə bilməmişdi. Sovet imperiyası

dövründə Azərbaycanın dörd Konustitusiyası qəbul edilmişdir. (1921, 1925, 1937,

1978).Onların hamısı Sovetlər imperiyasına xidmət etmişdir.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra ilk illərdə 1978-ci il

Konustitusiyası, çoxlu əlavə və dəyişikliklər edilməklə öz əsas hüquqi qüvvəsini

saxlayırdı. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konustitusiyasını hazırlamaq

üçün 1991-ci ilin fevralında Ali Sovetin qərarı ilə 74 nəfərdən ibarət komissiyanın

307

yaradılmasına baxmayaraq, bu sahədə heç bir iş görülmədi.Milli Məclisin 1993-cü

ildə qəbul etdiyi qərara görə yaradılmış 14 nəfərlik komissiya da əsas qanun

layihəsini təqdim edə bilməmişdi.

1994-cü ilin ortalarından başlayaraq H.Əliyevin təşəbbüsü ilə yeni

Konustitusiya layihəsini hazırlamaq üçün tərkibi 33 nəfərdən ibarət Konustitusiya

komissiyası yaradıldı.Komissiyanın sədri H.Əliyevin başçılığı altında bu qurum

dinamik fəaliyyət göstərməyə başladı. Nəhayət, 1995-ci il oktyabrın 15-də

Konstitusiya layihəsi mətbuatda dərc olunaraq, ümumxalq müzakirəsinə təqdim

edildi.Ümumxalq müzakirəsi zamanı layihə barədə komissiyaya 1450 təklif daxil

olmuşdu.Təqdim olunan 199 maddədən, müzakirədən sonra 158 maddə qaldı.

1995-ci il noyabrın 12-də layihə üzrə ümumxalq sorğusu keçirildi. Sorğuda 4

milyona yaxn seçicidən 86 faizi iştirak etmişdi.Onların tam əksəriyyəti, yəni 94,8

faizi Konstitusiya layihəsinin lehinə səs verdi. Müstəqil Azərbaycan

Respublikasının yeni Konstitusiyası qəbul edildi. Həmin gün ilk parlament

seçkiləri də keçirildi.Yeni Konstitusiya bazar iqtisadiyyatına əsaslanan dünyəvi,

hüquqi, demmokratik vətəndaş cəmiyyətinin əsas qanunu idi.

Konstitusiya 5 bölmə, 12 fəsil, 158 maddədən ibarətdir.Konstitusiyaya görə

Respublikada hakimiyyətin yeganə mənbəyi xalqdır.Xalqı yalnız onun demokratik

surətdə seçdiyi səlahiyyətl inümayəndələri təmsil edə bilər.

Konstitusiya insan və vətəndaş hüquqlqrının və azadlıqlarının qorunması və

təmin edilməsinin dövlətin ali məqsədi olması, mülkiyyətin toxunulmazlığına tə-

minat verilməsi, təbii sərvətlərin yalnız dövlətə mənsub olması və s. məsələlər

təsbit olunmuşdur. Dünyada çox az Konstitusiya vardır ki, onda insan hüquq və

azadlıqlarına Azərtbaycan Respublikasının Konstitusiyası qədər əhəmiyyət

verilir.Belə ki, Konstitusiyamızın 158 maddəsindən 48-i insan hüquq və azadlıqları

və onun təminatına həsr edilmişdir.

Konstitusiyada ən mühüm cəhətlərdən biri də hakimiyyət bölgüsünün müəyyən

edilməsidir.Konstitusiyaya görə dövlət hakimiyyəti qanunvericilik, icra və məh-

308

kəmə hakimiyyətinə bölünür. Qanunvericilik hakimiyyətini Milli Məclis, icra

haki-miyyətini prezident və məhkəmə hakimiyyətini isə müstəqil məhkəmələr

həyata keçirir.

Prezident ali icra hakimiyətinin vəzifəsini həyata keçirməklə bərabər, həm də

dövlətin başçısı, bütün xalqın təmsilçisi və onun vahidliyinin rəmzidir.Bu da Azər-

baycan Respublikasının quruluş etibarilə prezident respublikası olduğunun

göstəricisidir.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ölkənin tarixində ilk dəfə olaraq,

özündə məhkəmələrin müstəqilliyini təmin edən prinsipləri təsbit et-mişdir.

Konstitusiyaya görə hakimlər müstəqildirlər, yalnız qanunlara tabedirlər.

Azərbaycanda demokratik cəmiyyət quruculuğunun mühüm istiqamətlərindən

biri də yerli özünüidarə orqanlarının təsis edilməsidir.Yerli özünüidarə orqanlarını

(Bələdiyyələr) birinci növbədə yerli inkişaf mənafelərini təmin edir, yerli

əhəmiyyətli məsələləri həll etmək hüququnu həyata keçirirlər.

Beləliklə Konstitusiyanın qəbul edilməsi ilə ölkədə bazar iqtisadiyyatına

əsaslanan dünyəvi, hüquqi, demokratik vətəndaş cəmiyyəti qurmağın hüquqi əsası

yarandı.

Konstitusiyanın qəbulundan sonra Respublikada demokratikləşmə prosesi daha

da gücləndi.İlk növbədə 1995-ci il noyabrın 12-də Milli məclisə Mojaritar və

Proporsional yolu ilə ilk seçkilər keçirildi.125 millət vəkilindən ibarət Milli məclis

formalaşdı. Bu seçkilərdə deputat mandatı uğrunda mübarizədə 8 siyasi partiya

iştirak edirdi.

2002-ci ildə seçki prosesi daha da demokratikləşərək “Mojaritar” seçki sis-

temi müəyyən edildi.

1996-cıilin fevralında Prezident yanında xüsusi “Hüquqi islahatlar

komissiyası” yaradıldı. 1998-ci ilin fevralında H.Əliyev “İnsan və vətəndaş hü-

309

quqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında” fərman

verdi.

Ölkədə insan hüquqları sahəsində atılan mühüm addımlardan biri ölüm cəzası

tamamilə ləğv olundu.

1998-ci ilin iyununda “İnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı”

təsdiq edildi. Oktyabrda isə “Vətəndaşlıq haqqında” yeni qanun qəbul edildi.Eyni

zamanda “Ölkədən getmək və ölkəyə gəlmək gaqqında”, “Sərbəst toplaşmaq

azdlığı haqqında” yeni qanunlar qəbul olundu.

1998-ci il oktyabrın 11-də alternativ namizədlik əsasında prezident seçkiləri

keçirildi.6 nəfər prezdentlikliyə namizəd içərisində H.Əliyev 76,11% səs

toplayaraq Respublika prezidenti seçildi.

1995-ci ildə Respublikada Əvfetmə institutu fəaliyyətə başladı. H.Əliyev

tərəfindən həmin il 30 əvf fərmanı imzalandı.1996-2001-ci illərdə 6 əvf aktı qəbul

edilmişdi. Həmin aktlar 64 minə yaxın adama tətbiq olunmuşdu.

1998-1999 –cu illər ərzində “Konstitusiya məhkəməsi haqqında ”, “Məhkəmə

və hakimlər haqqında”, “Polis haqında” və s. qanunlar qəbul olundu.

Məhkəmələr haqqında qəbul olunmuş qanunlar məhkəmə sistemində əsaslı

dəyişikliklərin aparılmasına, beynəlixalq standartlara cavab verən yeni məhkəmə

sisteminin yaranmasına imkan verdi. Hazırda Respublikada Ali məhkəmə,

Konstitusiya məhkəməsi, Hərbi məhkəmə, Apelyasiya məhkəməsi, rayon (şəhər)

məhkəmələri fəaliyyət göstərir.

Yerli özünəidarə qurumu olan bələdiyyələrin formalaşması sahəsində də

addımlar atıldı. Bələdiyyələrin statusunu və fəaliyyətini nizamlayan 20-dək qanun

və nizamnamə qəbul edildi. 1999-cu ilin dekabrında Respublikada ilk dəfə bələdiy-

yə seçkiləri keçirildi. Seçkilər zamanı 2267 bələdiyyə təşkil edilmiş və 21 mindən

artıq bələdiyyə üzvi seçilmişdi.

310

2001-ci ilin dekabrında “Azərbaycan Respublikasının insan hüquqları üzrə

müvəkkili (Ombudsman) haqqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya

qanunu qəbul edildi. 2002-ci ildə respublikada Ombudsman institutu yaradıldı.

Müstəqqillik illərində Respublikamızda çoxsaylı siyası partiyaların, ictimai

təşkilatların, birliklərin təşəkkülü və inkişafı üçün geniş imkanlar açıldı.Artıq

1999-cu ilin ortalarında Azərbaycanda 50-dən artıq siyasi partiya və ictimai

təşkilat var idi. 2001-ci ildə Respublikada qeydə alınmış 32 partiya, 1350-qeyri

hökumət təşkilatı, 30-a qədər hüquq mühafizə təşkilatı və 500-dən çox kütləvi-

informasiya vasitəsi fəaliyyət göstərirdi.Siyasi partiyaların sıralarında 410 min

nəfərdən çox adam birləşmişdi.

Azərbaycan hüquqi demokratik vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun mühüm

amillərdən biri də qadın hərəkatının genişlənməsidir.Cəmiyyətdə çox böyük qüvvə

olan qadınlar vətəndaş cəmiyyəti quruculuğuna öz dəyərli töhvələrini verirlər.

Onların təqribən 2 milyondan çoxu iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində çalışırlar.

Dövlət ümumtəhsil məktəblərində çalışan müəllimlərin 69 faizini orta ixtisas

məktəblərində çalışanların 64 faizini, ali məktəblərdə işləyənlərin 40 faizini

qadınlar təşkil edir.Respublikamızın ali məktəblərində oxuyanların 42 faizi

qızlardır.

1998-ci ilin yanvarında Qadın Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin yaradıl-

ması 2000-ci ilin martında “Azərbaycan Respublikasında dövlət qadın “ siyasətinin

həyata keçirilməsi haqqında “Prezident”fərmanının verilməsi ölkəmizdə qadın

hərəkatına diqqət və qayğının bariz nümunəsidir.Bunların nəticəsidir ki,hazırda

respublikamızda 40-dan çox qadın təşkilatları fəaliyyət göstərir.

Hüquqi, demokratik vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda respublika əhalisinin

təqribən 55 faizini təşkil edən gənclərin də mühüm yeri vardır.Məhz buna görə də

dövlət gənclər siyasətinə böyük diqqət və qayğı göstərir.H.Əliyevin fərmanı

ilə1994-cü il iyulun 26-da Gənclər və İdman Nazirliyinin yaranmasını buna misal

göstərmək olar.

311

Dövlət gənclər siyasətinin hazırlanması və həyata keçirilməsində Azərbaycan

gənclərinin 1996-cıil fevralın 2-də keçirilmiş birinci və 1999-cu ilmartın 2-3-də

olmuş ikinci forumlarının mühüm rolu olmuşdur. Həmin forumda çıxış edən

H.Əliyev nitqində demişdir:”Hər bir Azərbaycan gənci öz həyat yolunu müstəqil

Azərbaycan Respublikasının gələcək yolu kimi qəbil etməlidir,... hər şeydən artıq

müstəqil Azərbaycanın bu günü, gələcəyi haqqında düşünülməlidir”.

Elə həmin ilin iyulunda Prezident H.Əliyevin “Dövlət gənclər siyasəti haqqında

fərman imzalandı. Bu fərman respublikanın ictimai-siyasi həyatında gənclərin daha

fəal iştirakını, onların fəaliyyətini istiqamətləndirən proqram sənədi olmuşdur.

Hüqiqi demokratik vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasının ən mühüm

istiqamətlərindən biri də söz və vicdan azadlığının təmin olunmasıdır.Məhz buna

görə də Azərbaycan Respublikasının Kostitusiyasında fikir, söz və mətbuat

azadlığına geniş təminat verilmişdir.

Respublika Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasında söz, fikir,məlumat

azadlığının təmin edilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında “1998-ci il 6 avqust

tarixli fərmanı kütləvi informasiya vasitələrinin sərbəst inkişafı, onların demokra-

tikləşməsi yolunda mühüm addım oldu.

Vətəndaş cəmiyyətinin əsas sərtlərindən biri də vicdan azadlığının təmin

olunması və formalaşmasıdır. 1992-ci ilin avqustun 30-da qəbul edilmiş “Dini

etiqad azadılığı” haqqında qanun vətəndaşların dinə münasibətini sərbəst

müəyyənləşdirməkdə mühüm rol oynadı. Hazırda Azərbaycanda islam, rus, gürcü

pravoslav kirsələrini, katolik kilsəsini, Kristina beynəlxalq cəmiyyətini, Alman

lüteran kilsəsini və sairəni təmsil edən 500-dən çox dini qurum fəaliyyət

göstərməkdədir.

Respublikada yem məscidlər, kilsələr və digər dini obyektlər inşa edilir,dini

mərasimlər bayramlar keçirilir.

312

Vicdan azadlığı üzrə Azərbaycan Respublikası Konustitusiyasında təsbit

olunmuş prinsiplərin həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə 2001-ci ildə

Dini qurumlarla iş üzrə Dövlət Komitəsi yaradılmışdır. Hazırda Azərbaycan ən

böyük tolerant ölkəsi saylır.

Milli mənəvi dəyərlərimizin, o cümlədən dini dəyərlərimizin yenidən xalqa

qaytarılması, onların qorunub inkişaf etdirilməsi hüquqi, dünyəvi, demokratik

vətəndaş cəmiyyəti quran Azərbaycan üçün mühüm əhəmiyyyət kəsb edən

amillərdəndir.

Azərbaycan milli müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra müstəqil xarici siyasət

yürütməyə başladı.Qısa bir müddətdə onu əksər dövlətlər tanıdılar. Azərbaycan

Respublikasının dövlət müstəqilliyini ilk olaraq 1991 –ci il noyabrın 9-da Türkiyə

Respublikası, dekabrın 11-də Ruminiya, dekabrın 13-də Pakistan, 1992-ci il

yanvarın 23-də ABŞ, aprelin 10-da 109-cu dövlət olaraq Rusiya Federasiyası

tanıdı.

Respublika rəhbərliyi Azərbaycanın dünya miqyasında tanıtmaq problemlərini

həll etmək naminə xarici siyasətdə Qərb meylini gücləndirməklə yanaşı, qonşu

Şərq dövlətləri ilə də münasibətləri genişlədirdi. Onun xarici siyasətində Türkiyə

ilə münasibətlər xüsusi yer tuturdu. Azərbaycan Türkiyəyə dünya siyasəti

meydanına çıxmaqda və Dağlıq Qarabağ məsələsini sülh yolu ilə həll etməkdə

dayaq nöqtəsi kimi baxırdı.Bu gün də Azərbaycan Türkiyə münasibətləri

H.Əliyevin “Bir millət, İki dövlət” devizi ilə müəyyən olunmuş müstəvidə inkişaf

etməkdədir.

Azərbaycan İran İslam Respublikası ilə də normal siyasi, iqtisadi və mədəni

münasibətlərin qaydaya düşməsinə daim diqqətlə yanaşır.2002-ci ildə iki ölkə

arasında “Dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərinin prinsipləri haqqında”

müqavilənin bağlanması münasibətləri daha da yaxşılaşdırdı.

1993-cü ildən etibarən Rusiya ilə tarazlaşdırılmış xarici siyasət yeridilir.1997-ci

ildə Moskvada iki ölkə arasında “Dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik

313

haqqında”saziş imzalandı. Məhz bunun nəticəsində 2001-ci ildə Rusiya hərbi

naziri Ermənistanla Azərbaycan arasında müharibə olarsa Rusiyanın bitərəf

qalacağını elan etdi.

Hər iki ölkə rəhbərliyinin qarşlıqlı rəsmi səfərləri nəticəsində Rusiya ilə

Azərbaycan arasında siyasi,iqtisadi və mədəni sahələrdə bir slra strateji və faydalı

sazişlər imzalandı.Lakin Rusiya bunlara baxmayaraq münasibətlərə xələl gətirən

siyasətindən əl çəkmir. Rusiya Ermənistana hər cür yardım edir və hətta onu

silahlandırmaqdan əl çəkmir.2008-ci ildə Rusiya Ermənistana 1 milyard dollarlıq

silah vermişdir.

Azərbaycan Respublikası dünya birliyində öz bərabər hüquqlu yerini tutmaq və

Dağlıq Qarabağ məsələsini həll edə biləcək iri dövlətlərlə, o cümlədən ABŞ,Böyük

Britaniya,Fransa ,Almaniya və başqa ğlkələrlə də sıx münasibətlər yaratmağa

başladı.1992-ci ildə Azərbaycan ilə ABŞ arasında səfirlik səviyyəsində diplomatik

əlaqə yaradıldı.

1997-ci ildə ABŞ və Azərbaycan Prezidentləri tərəfindən Ağ evdə iki ölkə

arasındakı münasibətlərin əsas prinsipləri və istiqamətlərini müəyyən edən

“Amerika-Azərbaycan”münasibətləri haqqqında birgə bəyənat imzalandı.

2002-ci ildə Amerika Prezidenti “Azadlığı Müdafiə Qanununa” 907-ci əlavəni

müvəqqəti olaraq dayandırdı. 2003-cü ildə bu yenidən təkrar olundu.

Az sonra ABŞ Azərbaycana silah satışına qoyulmuş qadağanı aradan götür-

dü.Təhlükəsizlik tədbirlərində Azərbaycana yardım etməyə başladı.

Böyük Britaniyanın Azərbaycan Respublikası ilə ilk əlaqəsi 1992-ci ildə baş

nazir M.Tetçerin Bakıya səfəri zamanı başlamışdı.1994-cü ildə bu ölkə ilə neft

çıxarılması sahəsində əməkdaşlıq haqqında memorandum imzalandıqdan sonra iki

ölkə arasında əlaqələr daha da genişlənməyə başladı.2001-ci ilin sonlarında 200

ingilis şirkəti Azərbaycana 1 milyard dollarlıq invetsiya qoymuşdu, ticarət

dövriyyəsi isə 90 milyon dollara çatmışdı.

314

Fransa prezident H.Əliyevin ilk səfər etdiyi ölkə olmuşdu.1997-ci ildə iki ölkə

arasında iqtisadi əməkdaşlıq, xüsusən, Xəzər dənizində neft yataqlarının birgə

mənimsənilməsi barədə saziş imzalandı.

1995-ci ildən Almaniya dövləti ilə əlaqələr genişlənməyə başladı.1996-cı ildə

H.Əliyev bu ölkəyə rəsmi səfərə getmişdi. Hətta, 2001-ci ildə Berlində Azər-

baycanla Almaniya arasında iqtisadi əməkdaşlıq barədə protokol imzalandı.Sazişə

görə Almainya Gəncə və Şəki şəhərlərində kommunal sahələrinin inkişafına 31,5

milyon marka sərmayə qoymağı öhdəsinə götürmüşdü.

Azərbaycan Respublikası dünya birliyinin müstəqil, bərabər hüquqlu dövləti

kimi beynəlxalq və regional qurumlarda təmsil olunmaq,öz hüquqi yerini təmin

etmək sahəsində də ardıcıl və məqsədyönlü fəaliyyət göstərirdi.Belə ki,Azərbaycan

1991-ci ilin dekabrında İslam Konfraqnsı Təşkilatına,1992-ci ilin yanvarında

ATƏM-ə (1994-cü ildən ATƏT),fevralında İran,Türkiyə və Pakistanın daxil

olduğu İqtisadi Əməkdaşılıq Təşkilatına,martda BMT-yə, NATO-nun Çimali

Atlnatika Əməkdaşlıq Şurasına,1993-cü ilin oktyabrında MDB-yə daxil oldu.

Bundan başqa Azərbaycan Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı,Beynəlxalq

Valyuta Fondu,Ümumdünya Bankı,YUNESKO,YUNİSEF və digər təşkilatlarla

əməkdaşlıq edir.

Azərbaycan,TRASEKA (Avropa Qafqaz-Asiya)Nəqliyyat proqramının,keçmiş

“ipək yolu”nunrallaşmasında fəal iştirak edir.

Azərbaycan Respublikasının dünya birliyi miqyasındakı fəsliyyətində BMT ilə

münasibətlər mütəsna yer tutur.Azərbaycan 1992-ci ilin maayında BMT-də daimi

nümayındəliyini açmışdı.1995-ci ildə H.Əiliyevin səyi nəticəsində erməni-

azərbaycan münaqişəsinin müzakirəsi zamanı BMT-nin 184-üzvündən 100-ü

Azərbaycanın mövqeyini dəstəkləmişdi.Işğalçı Ermənistanla əlaqədar olaaq BMT-

nin Təhlükəsizlik Şurası 4 qətnamə (822,853,874 və 884 saylı)qəbul etmişdi.

315

Təəssüflər olsun ki.Təhlükəsizlik Şurasının sözü gedən qətnamələrindən heç

biri hələ də yerinə yetirilməmişdir.

Dünya birliyinin beynəlxalq təşkilatlarında olan ATƏT də Azərbaycan Respub-

likasının əməkdaşılıq etdiyi qurumlarındandır.Azərbaycan bu təşkilata 1992-ci il

yanvarın 20-də qəbul edilmiş,iyulun 10-da isə onun yekun aktını (1975-ci il

Helsinki yekun aktı) imzalnamışdır.1992-ci il martın 24-də ATƏT Şurasının qərarı

ilə bu təşklilatın himayəsi altında Dağlıq Qarabağ üzrə Minsk konfransı çağrıl-

mışdı. Onun başlıca vəzifəsi Ermənistan-Azərbaycan münaqəşəsini nizamlamaq-

dan,problemin həlli üçün müvafiq sənədlər, hazırlamaqdan ibarət idi. Minsk

qrupunun tərkibinə 11 ölkə daxil idi. 1997-ci ildın Minsk qrupuna üç ölkə-Rusiya,

ABŞ, Fransa həmsədrlik edir.

Dağlıq Qarabağ probleminin həll edilməsi yollarının axtarılması baxımından

Azərbaycan üçün ən səmərəlisi ATƏT-in Budapeşt (1994-cü il 5-6 dekabr) və

Lissabon (1996-cı il 2-3) dekabr Sammitləri olmuşdur. Bu Sammitlərdə Dağlıq

Qarabağ münaqişəsinin həll etməyin təklif olunan üç prinsipinə:1)Azərbaycan və

Ermənistan ərazi bütövlüyü;2)Azərbaycanın tərkibində Dağlıq Qarabağa ən yüksək

status verilməsi;3)Dağlıq Qarabağ əhalisinin bütün vətəndaşlarına zaminlik

vürilməsinə səs vermişdilər.

Azərabayacan Respulikası dünya birliyinin ən nüfuzlu təşkilatlarından biri olan

Avropa Şurasına üzv olmaq üçün də ciddi səy göstərmişdi.Çünki, Azərbaycanın bu

quruma daxil olması,Avropa tərəfindən onun Avropa demokratiyası standartlarına

müvafiq dövlət kimi tanınması demək olardı. Bakı hələ 1992-ci ilin yanvarında

rəsmi olaraq Avropa Şurasına müraciət etmişdi. Lakin, müəyyən səbəblər üzündən,

xüsusən Ermənistan –Azərbaycan münaqişəsinin davam etdiyi üçün xahiş yerinə

yetirilməmişdi.2001-ci il yanvarın 25-də nəhayət, Strasburqda Azərbaycan

Respublikasının Avropa Şurasına daxil olması barədə qərar qəbul olundu.Bu

qurumda Azərbaycan parlamentinin nümayəndə heyyətinin başçısı İlham Əliyev

olmuşdu.

316

Azərbaycan nümayəndə heyəti ermənistanın təcavüzkar və işğalçı siyasətini ifşa

etmək üçün Avropa Şurası tribunasından istifadə edirdi.2001-ci ilin may ayında

Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsinin 108-ci sessiyası Azərbaycanın ərazi

bütövlüyünü təsdiq edən xüsusi kommunike qəbul edmişdi.

Sentyabr sassiyasında isə erməni terrorozmi, terrorçu ermməni “ASALA” təşki-

latının azərbaycanlılara qarşı törədilmiş terror və soyqrımı aktlarında iştirakı

vurğulanmışdı.Göstərilmişdi ki,məhz həmin təşkilatın iştirakı ilə Azərbaycanda iki

min nəfərin ölmünə,on minlərlə admın yaralanmasına səbəb olan 32 terror aktı

törədilmişdi.

Azərbaycan Respublikasının Avropa Birliyi (1998-ci ildən Avropa İttifaqı)

ilə də əlaqələri genişlənmişdir. Avropa Birliyi hələ, 1991-ci il dekabrın 31-də

Azərbaycan Respublikasını tanımışdı.1995-ci ilin iyununda Avropa İttifaqının

Luksemburq toplantısında Cənibi Qafqaz üzrə “ümumi mövqe” layihəsini qəbul

etmişdi. Sənəddə göstərilmişdi ki, Avropa İttifaqı Cənubi Qafqaz respublikalarında

iqtisadi islahatlar gələcəkdə də dəstək verəcək,və onlara humanitar yardım

edəcəkdir.Azərbaycanla Avropa İttifaqı arasında bağlanmış tərəfdaşlıq və

əməkdaşlıq sazişi 1999-cu ilin yanvarından qüvvəyə minmişdi.

Azərbaycan Respublikası NATO ilə əməkdaşlıq yaratmağa çalışır.Aqzərbaycan

1992-ci ildə Əməkdaşlıq Şurasına qoşulmuşdu.1994-cü ildə isə NATO-nun

Avropada və dünyada sülhün və əmin-amanlığın bərqərar olması naminə “Sülh

naminə tərəfdaşlıq” proqramına qəbul edilmişdi.

Azərbaycan Respublikası 1993-cü ildə MDB-yə üzv qəbul olaraq, müstəqillik

qazanmış dövlətlərlə geniş əlaqələr yaradır.

Eyni zamanda Azərbaycan regional təşkilatlara da, o cümlədən Qara Dəniz

İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatında, GÜAM-da TRASEKA” Qərb-Şərq” Proqramın-

da işgüzar fəaliyyət göstərməkdədir.

317

Artıq XXI əsrin əvvəlləri üçün Azərbaycan Respublikasını dünyanın 140-dan

çox dövləti tanımışdı. O, 70-dən çox xarici dövlətlə diplomatik əlaqə yaratmışdır.

Təkcə Bakı şəhərində 30-a qədər ölkənin səfirliyi fəaliyyət göstərir Azərbaycanın

isə 25-dən çox ölkədə səfirliyi, baş konsulluğu və daimi nümayəndəliyi fəaliyyət

göstərir.Azərbaycan Respublikası 15-dən çox beynəlxalq və regional təşkilat və

qrumların üzvü olaraq, fəaliyyət göstərir.

Beləliklə, Azərbaycan müstəqil dövlət kimi dünya birliyində öz hüquqi və

qanuni yerini təmin etmiş, onun bərabərhüquqlu üzvü kimi bəşər sivlizasiyasına

öz iqtisadi, mədəni, intellektual tövhələrini verməyə nail olmuşdur.

İkinci minilliyin sonu –üçüncü minilliyin əvvələrində tariximizdə baş verən

siyasi, sosial –iqtisadi və mədəni irəliləyişlər və naliyyətlər Azərbaycan Respub-

likasının gələcəkdədə böyük uğurlar qazanacağndan soraq verir.

318

319