Adaletin Kysnda: Zorunlu G Sonrasnda Devlet ve Krtler5233 sayl Tazminat Yasasnn bir Deerlendirmesi-Van rneiDilek Kurban Mesut YeenVirginie Ladisch Roger Duthienin katklaryla

Adaletin Kysnda: Zorunlu G Sonrasnda Devlet ve Krtler 5233 sayl Tazminat Yasasnn bir Deerlendirmesi Van rnei

Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf Demokratikleme Program Yazarlar: Dilek Kurban Mesut Yeen Virginie Ladisch Roger Duthie Yayma Hazrlayanlar: Serkan Yolaan, Mehmet Ekinci Zeynep Baer Kapak Tasarm: Bora Tekoul Dzelti: Elin Gen TESEV YAYINLARI ISBN 978-605-5832-95-7

Bankalar Cad. Minerva Han No: 2 Kat: 3 Karaky 34420, stanbul Tel: +90 212 292 89 03 PBX Fax: +90 212 292 90 46 info@tesev.org.tr www.tesev.org.tr Yapm: Myra Yayn Kimlii Tasarm: Rauf Ksemen Uygulama: Glderen Renber Erba Koordinasyon: Sibel Doan retim Koordinasyon: Nergis Korkmaz Basm Yeri: mak Ofset Basm Yayn San. ve Tic. Ltd. ti. Atatrk Cad. Gl Sok. No : 1 Yenibosna Bahelievler/STANBUL-TRKYE Tel: 0212 656 49 97 Bask Adedi: 1.000

Copyright Ocak 2012 Tm haklar sakldr. Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn (TESEV) izni olmadan bu yaynn hibir ksm elektronik ya da mekanik yollarla (fotokopi, kaytlarn ya da bilgilerin arivlenmesi, vs.) oaltlamaz. Bu yaynda belirtilen grlerin tm yazarlara aittir ve TESEVin kurumsal grleri ile ksmen ya da tamamen rtmeyebilir.

TESEV Demokratikleme Program, bu yaynn hazrlanmasndaki katklarndan tr Avrupa Birliine, Ak Toplum Vakfna ve TESEV Yksek Danma Kuruluna teekkr eder. Bu kitap, Avrupa Birlii tarafndan desteklenmi olan Sessizlik Bulutunu Datmak: Yerinden Edilmilik Hikyeleri zerinden Barl bir Ulusal Diyalog Yaratmaya Doru balkl aratrma projesi erevesinde hazrlanmtr. Kitabn ierii Avrupa Komisyonunun resmi grlerini yanstmamaktadr.

indekilerKISALTMALAR, 5 TESEV SUNU, 7 TEEKKR, 9 GR, 11 ARATIRMA KONUSU VE METODOLOJ, 17 BRNC KISIM: YERNDEN EDLME BALAMINDA GE DNEMNDE ADALETN UYGULANABLRL,21 A. Giri, 23 B. Gei Dneminde Adalete Genel Bak, 24 B.1. Gei Dneminde Adalet: Tanm ve lkeler, 25 B.2. Gei Dneminde Adalet: Balca Yaklamlar, 26 C. Gei Dneminde Adalet Konusunda Btnsel Bir Yaklamn nemi, 33 C.1. rnek Durum ncelemesi: Fas, 33 D. Gei Dneminde Adalet ve Yerinden Edilme, 36 D.1. Gei Dneminde Adalet erevesindeki Balca nlemler ve Yerinden Edilme, 37 D.2. Glkler, 40 E. Sonu, 42 KNC KISIM: TRKYE RNE, 43 Birinci Blm: Cumhuriyetten Bugne Zorunlu Krt G, 45 A. Ulus nas, Krt Sorunu ve Yerinden Etme, 45 B. Krt Zorunlu Gnde Doksanlar Tecrbesi, 49 C. AB Srecinde Trkiyenin Yerinden Edilenlere likin Politikalar, 51 kinci Blm: Devlet Ge Zorlanan Krtleri Gryor: Bir Adalet Aray Olarak Tazminat Yasas, 55 A. Tazminat Yasasnn Kabul: Devletin Formel Adalet Aray, 55 A.1. Tazminat Yasas Neden karld?, 55 A.2. Tazminat Yasas Nasl karld?, 65 A.3. Tazminat Yasas Ne Zaman, Neden, Nasl Deitirildi?, 70 A.4.Yasann Uygulamasn yiletirmeye Ynelik dari Dzenlemeler, 76 B. Adalet Nasl Yerini Buluyor? Tazminat Yasasnn erii ve Uygulamas, 78 B.1. Yasa Neyi Tazmin Ediyor, Neyi Etmiyor?, 78 B.2. Tazminat Yasas Nasl Uygulanyor?, 80 B.3. Yasann lke Genelinde Uygulanmasna Dair Veriler, 82

NC KISIM: VATANDALIK VE ADALET BALAMINDA VANDA YERNDEN ETME, 85 Birinci Blm: Vatandalk: Darda Braklanlar, 87 A. Yerinden Edilmeden nce, 87 B. Yerinden Edilme Balyor, 88 C. Yerinden Edilme Biimleri, 93 D. G Sonras Yaananlar, 95 D.1 Barnma/Konut mknlar, 95 D.2. /Geim mknlar, 97 D.3. Eitim ve Salk mknlar, 98 D.4. Madurlara Yaplan Yardmlar, 99 E. Bugn: Deienler, Deimeyenler, 100 kinci Blm: Adalet: Vann Penceresinden Tazminat Yasas, 105 A. Van Tazminat Yasas ile Tanyor: Sivil Toplum ve Baronun Adaletle Snav, 106 B. Madurlar Tazminat Yasasna Bavuruyor, 108 C. Uygulamaya Dair Temel Veriler, 109 D. Yasann lk Yllarnda Karlalan Glkler, 110 E. Uygulamada Karlalan Temel Sorunlar, 112 E.1. Reddedilen Bavurular, 113 E.2. Dk Tazminatlar, 117 E.3. Geciken demeler, 127 E.4. denmeyen Zarar Kalemleri, 128 E.5. Manevi Tazminat, 130 F. Tazminat Yasasnn Grnmezleri: Kadnlar, 132 G. Yargya ntikal Eden Bavurular, 135 G.1. Manevi Tazminata likin Davalar Anayasa Mahkemesi Karar, 136 G.2. Adli Yardma likin Davalar, 139 G.3. Reddedilen Bavurulara likin Davalar, 140 G.4. Dk Tazminatlara likin Davalar, 141 SONU, 143 KAYNAKA, 155 YAZARLAR HAKKINDA, 160

4

KsaltmalarAB AHM AHS BDP BM CAVR Avrupa Birlii Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Avrupa nsan Haklar Szlemesi ICTY ICTR Ruanda iin Uluslararas Ceza Mahkemesi (International Criminal Tribunal for Ruanda) Eski Yugoslavya iin Uluslararas Ceza Mahkemesi (International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia) Adalet ve Uzlama Komisyonu (Instance Equit et Rconciliation) Irak Yksek Mahkemesi (Iraqi High Tribunal) nsan Haklar Dernei Kye Dn ve Rehabilitasyon Projesi Ulusal Demokrasi Vakf (National Endowment for Democracy) Olaanst Hal Krdistan i Partisi (Partiya Karkern Kurdistan) Gvenlik Sektr Reformu (Security Sector Reform) Sivil toplum kuruluu Terrle Mcadele Kanunu Hakikat ve Uzlama Komisyonu (Truth and Reconciliation Commission) Birlemi Milletler Kalknma Program (United Nations Development Programme)

AK Parti Adalet ve Kalknma Partisi Bar ve Demokrasi Partisi Birlemi Milletler Kabul, Hakikat ve Uzlama Komisyonu (Comisso de Acolhimento, Verdade e Reconciliao de Timor Leste) nsan Haklar Danmanlk Konseyi (Consultative Council on Human Rights) Tarihi Akla Kavuturma Komisyonu (Comisin para el Esclarecimiento Histrico) Cumhuriyet Halk Partisi Dorudan Gelir Destei Farabundo Marti Ulusal Kurtulu Cephesi (Frente Farabundo Mart para la Liberacin Nacional) Yeni Kuvvetler (Forces Nouvelles) Hakikat ve Adalet Forumu (Forum Vrit et Justice) IHT HD KDRP NED OHAL PKK SSR STK TMK TRC UNDP IER

CCDH CEH CHP DGD FMLN

FN FVJ

G-Der G Edenler Sosyal Yardmlama ve Kltr Dernei IAC ICC ICTJ Bamsz Tahkim Komisyonu (Independent Arbitration Commission) Uluslararas Ceza Mahkemesi (International Criminal Court) Gei Dneminde Adalet in Uluslararas Merkez (International Center for Transitional Justice)

UNTAET BM Dou Timor Gei Ynetimi

5

6

TESEV SunuEtyen Mahupyan, TESEV Demokratikleme Program

Krtlerin vatandalk balamndaki kltrel talepleri, halen lkenin en scak siyasi meselesi olmay srdryor. Bu tkanklkta en byk pay muhakkak ki Krtleri kimliksel olarak tanmamay tercih eden, Krteyi kamusal alanda engelleyen, Krtlerin ancak kimliklerinden uzaklaarak siyasallaabilmelerine izin veren devlete ve resmi ideolojiye ait. te yandan bu stratejinin Krt siyasetinin eitliliini budadn ve nihayette Krt siyasetini PKKya teslim ettiini de grmek gerekiyor. Bugn gelinen noktada Krt meselesini zmek isteyen ve bunun PKKnn zayflatlmasyla gerekleebileceine inanan, ancak her zayflatma hamlesiyle kendisini zm istemeyen brokratik glerin insafna brakan bir hkmetle kar karyayz. Buna karlk AB erevesinde bir zme raz gelmeyen ve Trkiyeyi daha geni bir haklar manzumesini taviz olarak vermeye raz edebileceini dnen bir Krt siyaseti olumu durumda. Bu olumsuz denkleme her iki tarafn birbirine gvenmediini ve bunda hakl nedenleri olduunu da eklediimizde, hareket alannn son derece dar olduu ortaya kyor. TESEVin yllar iinde yapt almalar bu dar alann geniletilmesini ve doru ynde kullanlmasn amalad ve nesnel tespit ve zmlemelere dayand iin kamuoyunda geni destek buldu. Sz konusu alann genilemesi ve doru kullanmnn Krt meselesini iddetten ayrarak ele almay gerektirdii, Krtlerin maduriyetlerinin devlet tarafndan btn ynleriyle grlmesini ima ettii ve hkmetlerin nnde her an tercih edilebilecek demokratik bir zm srecinin bulunduu vurguland. Bu deerlendirmeler somut aratrmalarla desteklendi.

zm bir yandan gemite yaplm olan hatalarn kabuln, dier yandan da Trkiyenin btn kimliksel eitlilikleriyle birlikte, Krtleri de kuatan bir biimde yeni bir vatandalk kavramna ulamasn zorunlu klyor. Aslnda bu iki unsur birbirinden bamsz deil. Aksine, hkmetin yeni bir vatandal retmeye ynelebilmesi, gemiin somut tamirinin ne lde baarlabileceine bal. Tazminat Yasas adyla anlan 5233 sayl Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanun, bu srecin en nemli aralarndan birini oluturmakta ve bir tr snav nitelii tamakta. Hedeflenen sonu, sadece hakedenlere tazminatlarnn verilmesi deil, bunun iyi niyetli ve adil bir yaklamn sonucu olduuna Krt kamuoyunun ikna edilmesi olmalyd. Dier bir deyile ama kaybolmu olan gven ortamnn yeniden kurulabilmesi iin bir adm atlmasyd. Dolaysyla bu Kanun devlete, meseleyi bir siyasal aktrler meselesi olmaktan karp, toplumla somut olarak karlama frsat vermekteydi ve bu nedenle de devletin vatandala barmasna hizmet edebilecek ekilde bir samimiyet ve iyi niyet hamlesi olarak planlanmas gerekiyordu. nk aktr ki, saysz faili mehul cinayetlere kadar uzanan bunca hakszlk ve ayrmclktan sonra, Krt meselesinin zm bizzat Krt toplumunu muhatap alan bir gei dnemi adaletini gerektirmekte ve bunun ilk adm olma nitelii tayan sz konusu Kanunun Krtler nezdinde temsil ettii hakkaniyet muhtemel baarsnn da kstasn oluturmakta.

7

Mesut Yeen ve Dilek Kurban tarafndan hazrlanan elinizdeki rapor, bu yasaya uygun olarak yaplan uygulamann Van zelinde nerelerde, nasl ve niin aksadn gzler nne seriyor. Bylece devletin bu snavdaki performansnn, bundan sonra izlenecek yolda retici bir emsal olmasn salyor.

TESEV olarak temennimiz, hkmetin ve kamuoyunun dikkatinin sadece iddet zerinde deil, ayn zamanda yrtlmek istenen ancak istenildii gibi yrmeyen tamir edici reform admlar zerinde de ayn saduyuyla younlamasdr. Umarz bu rapor sz konusu amaca hizmet eder...

8

TeekkrDilek Kurban, Mesut Yeen

Saha aratrmasna dayanan her alma, kolektif bir emein rndr. Elinizdeki bu rapor da yle. Bunun birincil nedeni, geni kapsaml bir aratrmann ayaklarndan biri olan bu almann, bir belgesel ve medya almasnn yan sra gerekletirilmi olmasdr. Birbiriyle ilintili ve e zamanl yrtlen bu almalar, Ferda Balancar, Mustafa Varlk, Nevzat iek, zlem lker, Roger Duthie, Serkan Yolaan, ehbal enyurt ve Virginie Ladisch ile birlikte yrttk. Raporu biz kaleme alm olsak da, almann dnsel hazrln ve saha aratrmasn bu geni ekip ile birlikte gerekletirdik. Yayma hazrlama aamasnda, Elin Gen, Mehmet Ekinci, Serkan Yolaan ve Zeynep Baer raporun son okumalarn ve dzeltilerini byk bir titizlikle yaptlar. Raporun kolektif bir emein rn olmasnn ikinci nedeni ise, saha aratrmas ncesinde, srasnda ve sonrasnda, bize yol gsteren, mlakat yapacamz kiilerin belirlenmesinde bize yardmc olan ve onlara ulamamz salayan ok sayda insann olmas. Vanda bulunan kamu kurulularnn, hak rgtlerinin ve kadn kurulularnn temsilcileri, alarn, bilgilerini, belgelerini, fikirlerini ve nerilerini snrsz bir cmertlikle paylatlar. Onlarn destei, abas ve zverisi olmakszn, bu almay gerekletiremezdik, bunu biliyoruz. Van Kadn Derneinden Zozan zgke, aratrmay yrttmz iki seneyi akn zaman sresince, ilikilerini, bilgisini ve zamann bizim iin seferber etti, avukatlara, madurlara, sivil toplum kurulularna ulamamz salad. Kendisine mteekkiriz. Abdurrahman Bayar, Abdlbasit Bildirici, Ayhan abuk, Celal Tanhan, Cemal Demir ve Mehmet Nuri Yldz, yasann ileyiine dair hukuki uzmanlklarn

bizimle paylamakla kalmadlar, bata mvekkilleri olmak zere zorunlu g madurlarna ulamamz iin arabulucu oldular, sa olsunlar. Keza, nsan Haklar Dernei ile Van G-Der yneticileri hem yasann ileyiine ilikin bilgi ve grlerini paylatlar, hem de mlakat yapmak zere zorunlu g madurlarna ulamamza yardmc oldular. Madurlara ulamamza vesile olan Yalm Erez Mahallesi eski muhtar Ali Kaya ile mer Tokata da teekkr ederiz. Tazminat Yasasnn bir tarafn madurlar ve avukatlar oluturuyorsa, dier tarafta da devlet yer alyor, kukusuz. Bu nedenle, yasann uygulamasndan sorumlu olan kamu grevlilerinin grleri aratrmann btnl asndan byk nem tayordu. Trkiyede kamu grevlilerinin aratrmaclara genellikle temkinli yaklat gz nne alndnda, Van Valilii ile ileri Bakanlnn aratrmamza bandan itibaren verdii destek takdire ayan. Van Vali Yardmcs mer zcan, kendisiyle grme taleplerimize olumlu yant vermekle ve grlerini olanca aklyla bizimle paylamakla kalmad, ilgili dier valilik personeliyle de grmemizi salad. Kendisine, bize gsterdii yaknlk ve ak yreklilik iin mteekkiriz. Keza, bizi toplantlarna konuk eden ve ellerindeki dosyalar bizimle paylaan bata Arif Ayiek olmak zere zarar tespit komisyonu yelerine ve yasann lke genelindeki uygulamasna dair sorularmza yant veren ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl yetkililerine teekkr ederiz. Vandaki uygulamada gzlemlediimiz sorunlarn byk lde yasann ieriinden kaynaklandndan hareketle, yasann hangi saiklerle hazrlandn inceleyebilmek zere, dnemin milletvekilleriyle de

9

grtk. Tazminat Yasasnn yrrle girdii 2004 senesinde iktidar partisi ve ana muhalefet partisi milletvekilleri olan Algan Hacalolu, Faruk nsal, Mesut Deer ve Sinan Yerlikaya, yasann yapm srecine dair bilgi ve grlerini bizimle paylatlar, sa olsunlar.

Bu aratrmay hem mmkn hem deerli klan, 1990larda topraklarndan zorla koparlarak byk bir g felaketine srklenen insanlarn yaadklarna, bugn ierisinde olduklar koullara ve yasaya dair anlatlar. Bize evlerini, mahallerini ve gnllerini aan, uradklar adaletsizlikleri ve yaadklar aclar bizimle paylaan g madurlarna mteekkiriz.

10

Giri

Giri

Modern vatandalk iki byk stun zerine ina edilmitir: Mensubiyet ve hak sahibi olma. Vatandalk, vatanda-bireyleri bizden (ulustan) klar ve bizden klnan vatanda-bireyleri hak sahibi yapar. Bireylerin vatandalk vastasyla bizden klnmas iinin, ideal durumda, siyasi deerlerin paylalmas (Anayasaya sadakat) zerinden gereklemesi beklenir. Oysa gerek durumlarda, hemen her zaman, ama az ama ok, dil, din ve mezhep gibi kltrel unsurlarda ortaklama bizden olmann esas art haline gelmitir. Trkiye Cumhuriyeti vatandal da bu adan istisna oluturmad. Trkiye Cumhuriyeti vatandal vastasyla ina edilen bizlik (ulus), ksmen Cumhuriyet, laiklik ve adalk gibi siyasi deerlerin paylamna, ama daha ok Mslman olma ve Trke konuma gibi kltrel aidiyet ve performanslardaki ortaklamaya yasland. Cumhuriyetin makbul vatandalar, Mslman olup Trke konuanlar ve gndelik hayatlarn hurafeden arndranlar oldu. Ermenilerin tehcir, Rumlarnsa mbadele yoluyla lke dna karlmas, selefleri gibi Cumhuriyetilerin ulus kurgular iinde de gayrimslimlere yer olmadn gsterdi. Osmanlnn gayrimslim tebaasndan olmak, Cumhuriyet yurttalna ve Cumhuriyet yurttalarndan oluan Trk ulusuna dhil olmann nnde engeldi. Baka bir deyile, Cumhuriyetilerin bizlik tahayylnde Osmanlnn gayrimslimlerine yer yoktu. Ne var ki, Lozan mucibince Cumhuriyetiler toptan kurtulmak istedikleri Rum ve Ermenilerin bir ksmnn lke vatanda olarak Trkiyede kalmasna rza gstermek durumunda kaldlar. Bu durumda, Cumhuriyet, bizden saymad ve fakat lke dna gnderemedii gayrimslimleri bizliin kysnda bir yere yerletirdi. Kalan gayrimslimler teorik olarak

Mslman olmalar Krtleri Cumhuriyetilerce tahayyl edilen bizlik durumunun dna dmekten alkoydu. Ne var ki, Cumhuriyetilerin tahayylnde bizden (Trk) olmak iin Mslman olmak gerekli, ama yeterli deildi. Bizden olacaklarn Trke konumas da bekleniyordu.vatanda olmakla beraber, ulusun iinde saylmadlar. Gayrimslimlerin Trkl snrl, ikinci derece bir Trklk, Kanun-i Esasi Trkl oldu. Bu ikinci derece, baka bir deyile, szde-Trklk, gayrimslim vatandalarn sklkla ayrmcla maruz kalmalarna sebep oldu.1 Mslman olmalar Krtleri Cumhuriyetilerce tahayyl edilen bizlik durumunun dna dmekten alkoydu. Ne var ki, Cumhuriyetilerin tahayylnde bizden (Trk) olmak iin Mslman olmak gerekli, ama yeterli deildi. Bizden olacaklarn Trke konumas da bekleniyordu. Bu durumda, Trke konumamalar, Krtlerin Trklnn de has, kmil bir Trklk olmasn engelliyordu. Ancak Cumhuriyet, Krtlerin Trke konumama hallerine son verebileceine gnlden inanmt. Baka bir deyile,

1

Uygulanan iktisadi Trkletirme politikalarnn bir paras olarak gayrimslimlerin iten karlmalar, devlet memuriyetine alnmamalar, vakflar araclyla edindiklere mlklere el konmas ve Varlk Vergisi ya da Vatanda Trke Konu gibi kampanyalara maruz kalmalar bu trden ayrmc pratikler arasnda saylabilir. Bu trden uygulamalara dair genel bir alma iin bkz. Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar, (stanbul: letiim, 2004). Ayrca bkz. M. aatay Okutan, Tek Parti Dneminde Aznlk Politikalar, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004) ve Hseyin Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003).

13

Yerinden etmenin farkl uraklar, bu iin ou durumda Krtlerin vatanda olmaktan kaynakl temel haklarnn ihlali, kimi durumdaysa bizzat vatandalk hallerinin askya alnmasyla mmkn olduunu gsteriyor. Bu da u anlama geliyor: Krtlerin bizden klnmas ii, zaman zaman bizden olma hallerinin, ksmen ve geici de olsa, askya alnmas pahasna gerekleti.Krtler Cumhuriyet nazarnda has, kmil-Trkler olmalarsa da mstakbel-Trklerdi. Mstakbel-Trkler olarak Krtleri has, kmil-Trk klacak enstrmanlarn banda da yerinden etme ve iskn geliyordu. Cumhuriyet, kapsaml bir iskn siyasetinin Krtlerin Krtlklerine son verip onlar Trkletireceine inand. Nitekim, yerinden etmeyi imtiyazl bir Cumhuriyet siyaseti klan da bu inan oldu. Vatandalar cemaati olarak ulusal topluluk ierisindeki bu kesinlememi konumlar (Mslman olup Trke konumamalar), Krtleri karmak bir vatandalk pratikleri dizisiyle kar karya brakt. Krtler, kmil-Trklere tannan vatandalk hallerini eksiksiz tecrbe etme imtiyazna sahip olabilmek iin Trklemeli, baka bir deyile, asimilasyonist vatandalk pratiklerine rza gstermeliydiler. Ne var ki, asimilasyonun en etkili aralarndan biri olarak yerinden etme ve iskn, Krtlerin temel vatandalk haklarnn ihlaliyle mmkn olabiliyordu.2 Yerinden etme ve iskn iinin her uranda, Krtlerin mlkiyet, yerleme ve seyahat etme gibi temel medeni haklar ar biimde ihlal edildi. Krtler, vatandalk haklarndan btnyle yararlanmalarn mmkn klacak kmil-Trk olma durumuna ancak temel vatandalk haklarnn ihlal edilmesiyle eriebildiler. Krtler asndan mstakbel-Trklkten kmilTrkle uzanan yol, temel vatandalk haklarndan feragatten geiyordu.

1937-1938de Dersim ve havalisinde gerekleen yerinden etme faaliyetiyse, sadece mlkiyet ve seyahat etme haklarnn deil, daha temel olarak yaama hakknn, yarglanmadan cezalandrlmama hakknn da ihlaliyle mmkn oldu. Dersim ve havalisini tedip etme operasyonu, binlerce yurttan katledilmesi ve hukukun asgari usul kurallarn hie sayan kurmaca mahkemelerde cezalandrlmas pahasna gerekleti. Yerinden etmenin farkl uraklar, bu iin ou durumda Krtlerin vatanda olmaktan kaynakl temel haklarnn ihlali, kimi durumdaysa bizzat vatandalk hallerinin askya alnmasyla mmkn olduunu gsteriyor. Bu da u anlama geliyor: Krtlerin bizden klnmas ii, zaman zaman bizden olma hallerinin, ksmen ve geici de olsa, askya alnmas pahasna gerekleti. Bu durumun Trkiye tarihindeki en yakn ve arpc rneklerinden biri, kukusuz, saylar milyonlarla ifade edilen Krtlerin birka sene zarfnda zorla topraklarndan koparlarak ge zorland 1990lar tecrbesidir. Bu aratrma erevesinde gerekletirilen grmeler, 1990lardaki yerinden etme tecrbesinin de Krt yurttalarn nemli bir ksmnn hem temel vatandalk haklarnn ar ihlali hem de bizzat vatanda (bizden) olma hallerinin geici olarak askya alnmas pahasna gerekletiini gsteriyor. 1990larda gerekleen yerinden etme srecinde, askeri darbe ynetimince hazrlanan 1982 Anayasasnn 35. maddesiyle dzenlenen mlkiyet hakk, 23. maddesiyle dzenlenen seyahat ve yerleme hakk ve 21. maddesiyle dzenlenen konut dokunulmazl hakk, bir milyonun zerinde Krt vatanda ve binden fazla yerleim yerini kapsayacak biimde ihlal edildi. Baka bir deyile, neredeyse her on Krt vatandatan biri, birka sene iinde yerinden edilerek temel vatandalk haklarndan mahrum brakld. Yerinden etmenin bu devasa kapsam Krt vatandalarn nemli bir ksmnn bizlik (ulusal topluluk) iindeki statlerinin kuvvetli bir biimde sarslm olduunu gsteriyor. Yerinden etme sonrasnda madurlarn

2 14

Cumhuriyet, Krtlere kar bata anadilini yasaklamak olmak zere ok sayda asimilasyon aralar gelitirmi olsa da, bu alma, sz konusu aralardan zorla yerinden etme ile snrldr.

barnma ve beslenme gibi en temel ihtiyalarnn karlanmas iin neredeyse hibir eyin yaplmamas, bu durumun uzunca bir mddet srdne iaret ediyor. te yandan, yerinden etmenin gerekletii havalideki btn Krtlerin yerinden edilmedii malum. Korucu olmay kabul eden Krt vatandalar, devlet ya da gvenlik kuvvetleri tarafndan yerinden edilmesi gerekenler arasnda grlmediler. Bu durum, devletin vatandalar arasnda ak bir ayrmclk yaptn, devletle birlikte PKKya kar silah kullanmay kabul eden Krtleri makbul vatanda olarak kodladn gsteriyor. Grnen o ki, Cumhuriyet iin genel manada makbul vatandan zellii Mslman olup Trke konumak iken, 1990larda atma blgelerinde makbul vatanda olmak devletle birlikte PKKya kar savamay kabul etmekten gemitir. te yandan, korucularn tmnn her zaman makbul vatanda olarak kalamadklarn da belirtmek gerekiyor. Aratrma sahasnda saptadmz zere, kimi korucu, performans beenilmedii iin bu vasfn yitirmi ve ge zorlanmtr. Kimisi de bizzat idareciler tarafndan ehre yerletirildikten sonra dier g madurlaryla benzer hayat koullarna mahkm edilmek suretiyle makbulln zamanla yitirmitir. 1990larda yaanan yerinden etme faaliyetiyle ilgili olmakla beraber, bu aratrmann odak noktasn yerinden etme iinin kendisi oluturmuyor. Aratrma, yerinden etme faaliyeti esnasnda yaanan zarar ziyan tazmin etmek amacyla karlan 5233 sayl Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanunun (Tazminat Yasas) uygulamasn incelemeyi amalyor. Yasann kndan epey bir zaman sonra balayan uygulama sreci bir ksm ilde tamamlanrken, baz yerlerde halen devam etmektedir. Uygulamann grece hzl ilerledii Van ili rneinde yrtlen bu aratrmayla, uygulamann nasl ilediini anlamaya altk. Uygulamay iki temel kavram etrafnda incelemeye altk: vatandalk ve adalet. Bu kavramlara ise iki mesele zerinden yaklatk. lk olarak, muhataplar

1990larda yaanan yerinden etme faaliyetiyle ilgili olmakla beraber, bu aratrmann odak noktasn yerinden etme iinin kendisi oluturmuyor. Aratrma, yerinden etme faaliyeti esnasnda yaanan zarar ziyan tazmin etmek amacyla karlan 5233 sayl Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmasna Hakknda Kanunun (Tazminat Yasas) uygulamasn incelemeyi amalyor.yasay ve uygulamasn nasl deerlendirmektedir, bunu anlamay hedefledik. Yerinden etme srecinin maduru vatandalarn, yasann uygulamasndan sorumlu brokrasinin ve bu ikisi arasndaki balantlar olarak avukatlar ile sivil toplum kurulularnn yasa ve uygulamas hakkndaki deerlendirmelerini derledik. kinci olarak da, uygulamann adaletin yeniden tesis edilmesinde ne kadar etkili olduunu anlamaya altk. Burada, meseleyi gei dneminde adalet olarak kavramsallatrlan zel bir mefhum etrafnda incelemeyi tercih ettik. Gei dneminde adalet mefhumuyla, savatan bara ya da otoriter ynetimden demokrasiye gei halindeki toplumlarn, geride kalan kitlesel suistimal mirasyla baa kma ii kastedilmektedir. Tazminat Yasas, devlete olan gveni pekitir[meyi], vatanda-Devlet kaynamasn artr[may], terrle mcadeleye ve toplumsal bara nemli katkda bulun[may] amaladn beyan etmi olduundan, gei dneminde adaletin tesis edilmesi problemi etrafnda ele alnmaya msait bir ierie sahiptir. Nitekim, bu aratrmada, yasann uygulama itibariyle adaleti yeniden tesis edecek mahiyette olup olmadn ortaya koymaya altk. Trkiyede, son yllarda, gei dneminde adalete ilikin uluslararas tecrbelere ve literatre ynelik artan bir ilgi gzlemlenmektedir. Akademisyenler, sivil toplum kurulular ve hatta siyasi partiler, Trkiye toplumunun yakn tarihi ile yzlemesi ve hesaplamas iin, hakikat komisyonlar, ceza yarglamalar, resmi zr ve kamusal anma gibi gei dneminde adaletin eitli unsurlarna ilikin

15

Bu rapor, gei dneminde adalet kavramn, 1990larn zorunlu Krt g zerinden ele almaktadr.kamuoyu oluturmaya almaktalar.3 Byk ounluu Trkiyenin yakn tarihine ve zellikle Krtlere kar ilenen ar insan haklar ihlallerine odaklanan bu aratrma ve giriimler,4 Diyarbakr Cezaevinin mzeye dntrlmesi, faili mehul cinayetler ve kayplara ilikin bir hakikat komisyonu kurulmas gibi nerilerin ilk kez Trkiye kamuoyunda tartlmasn salamlardr. te yandan, bal bana bir vatandalk hakk ihlali olan ve pei sra dier baka ar hak ihlallerinin yaanmasna yol aan 1990larn zorla Krt g tecrbesini gei dneminde adalet kavram zerinden ele alan bir alma bulunmamaktadr. Aslnda bu durumun Trkiyeye zg olduu dnlmemelidir. Bir i sava yaam veya otoriter rejimle ynetilmi dier lkelerin bara ve/ya demokrasiye geiinde adalete ilikin aratrma ve almalar da, genel hak ihlallerini ele almakta, yerinden edilmeden doan hak ihlallerinin giderilmesine zel olarak odaklanmamaktadr.

3

Gemile yzleme kavramn uluslararas deneyimler zerinden ele alan bir alma iin baknz Mithat Sancar, Gemile Hesaplama: Unutma Kltrnden Hatrlama Kltrne (stanbul: letiim, 2007). Bu kavram, 1990larda sava yaam ve yaknlarn kaybetmi Krt kadnlarn tanklklar zerinden Trkiye rneine uyarlayan bir alma, Orhan Mirolu, Herey Bitti Anaya Syleyin (stanbul: Evrensel, 2007). Gei srecinde adalet kavramn btnlkl olarak ele alan Hakikat, Adalet ve Hafza almalar balkl ilk sivil toplum giriimi iin: http://www.hakikatadalethafiza.org/. Bar ve Demokrasi Partisi (BDP), 2011 senesinde, 1980lerden bu yana ilenen ar insan haklar ihlallerinin aratrlmas amacyla Meclis bnyesinde bir hakikat ve adalet komisyonunun kurulmas ynnde bir yasa teklifinde bulundu. Benzer bir biimde, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) de, faili mehul cinayetlerin aydnlatlmas amacyla Meclis bnyesinde geni yetkilerle donatlm bir komisyonun kurulmas iin bir yasa teklifinde bulundu. Burada, Nadire Materin 1990larda blgede zorunlu askerlik hizmetinde bulunmu olan kiilerin anlatlarndan oluan ve bu giriimlerin ncl addedilebilecek almasn anmak gerekmektedir. Nadire Mater, Mehmedin Kitab: Gneydouda Savam Askerler Anlatyor (stanbul: Siyahbeyaz, 1998).

Bu rapor, gei dneminde adalet kavramn, 1990larn zorunlu Krt g5 zerinden ele almaktadr. Bunu yaparken, k noktasn, devletin, tarihinde ilk kez, haklarn ihlal ettii bir ksm vatandann maddi zararlarn geriye dnk olarak tazmin etmek amacyla kabul ettii bir yasadan almaktadr. Raporun temel derdi, 2004 tarihli Tazminat Yasasnn devlet ile Krtler arasndaki iliki zerindeki etkisini, yasann Trkiyenin yakn gemiinde devletin vatandalarna kar iledii ar hak ihlalleriyle yzlemesine vesile olup olmadn ve ge zorlanarak bizliin dna kartlan Krtlerin adalet beklentilerini karlayp karlamadn anlamaya almak. Kyleri boaltlan, evleri ve ormanlar yaklan, yaknlar faili mehul cinayetlere urayan ve kaybedilen, gzaltnda ikence gren Krtlerin zararlarn tazmin etmek amacyla kartlan bu yasa, ayn zamanda, Trkiyenin bir dnemine dair hakikatlerin ortaya kmasna vesile olabilmi midir? Yasaya bavuran yzbinlerce vatandan hikayeleri, resmi kaytlara gemi midir? Zarar tespit komisyonlarnn dosyalarna giren anlatlar, Krtlerin gerek hikayeleri midir? Saylar on binleri bulan lmlere, yz binleri bulan ky boaltmalarna ilikin komisyonlarn tuttuklar kaytlar, Olaanst Hal dnemine dair hakikatin belgelenmesine vesile olabilecek midir? Ksacas, Tazminat Yasas, bir adalet mekanizmas olabilmi midir? Ve aslnda, Trkiye, bir gei dneminde midir?

5

4

Bu almada, 1990larda yaanan g tecrbesine atfla arlkl olarak (zorla) yerinden etme ifadesi kullanlmtr. Uluslararas hukukta da kullanlan bu kavramn, Trkiyede yaananlarn gerek karl olduunu dnyoruz. te yandan, zellikle Krt siyasi hareketi ve sivil toplum kurulular tarafndan yaygn olarak benimsendii iin almann balnda zorunlu g ifadesine de yer verdik. Ancak bunu yaparken, yaanan gn kimi durumlarda zorunlu olmakla birlikte arlkl olarak zorla gereklemi olmas nedeniyle, zorunlu kelimesini tek trnak ile birlikte kullanmay uygun grdk.

16

Aratrma Konusu ve Metodoloji

Bu rapor, Sessizlik Bulutunu Datmak: Yerinden Edilmilik Hikyeleri zerinden Barl bir Ulusal Diyalog Yaratmaya Doru balkl iki senelik bir aratrmann rndr. Aratrmann konusunu, Krtlerin youn olarak yaad Trkiyenin Dou blgelerinde 1990larda hkm sren olaanst hal rejimi srasnda gerekleen zorunlu/zorla gn yol at maddi zararlar tazmin etmeyi amalayan 2004 tarihli bir yasann Van ilindeki uygulamasnn vatandalk ve adalet kavramlar kapsamnda deerlendirilmesi oluturuyor. Cevap aradmz temel soru, hedef yararlanc kitlesi olan Krt g madurlar asndan yasann vatandalk haklarnn iadesini ve adaletin tecellisini salayp salamadyd. Byk bir ksm gvenlik grevlileri ve korucular tarafndan kyleri boaltlarak ge zorlanan, bir ksm atma ortam nedeniyle g etmek zorunda kalan, bir ksm da PKKnn basks nedeniyle topraklarn terk etmek zorunda braklan madurlar, kendileri iin kartlan bu yasa hakknda ne dnyorlard? Onlar asndan yasa, amaland zere, Devlete olan gveni pekitir[mi]; vatanda-Devlet kaynamasn artr[m], terrle mcadeleye ve toplumsal bara nemli katkda bulun[mu] muydu? Yasaya bavuran madurlarn yan sra, onlar temsil eden avukatlara ve sivil toplum kurulular temsilcilerine de ayn soruyu ynelttik. Yasann kabul edildii 2004 ylndan bu yana geen srete, yasann blgede devlet ile Krtler arasndaki ilikiler zerinde nasl bir etkisi olmutu? Yasa, g madurlarnn zararlarn telafi etme, adalet beklentilerini karlama beklentilerine yant vermi miydi? Krtlerin devlet eliyle ihlal edilen vatandalk haklarn yeniden tesis etmeyi baarm myd veya bu dorultuda aama kaydetmi miydi? Bu sorularn yantn, yasann uygulayclarnda da aradk. Yasay uygulamak zere kurulan zarar tespit komisyonlarnda

grev alan devlet memurlar asndan yasa amacna ulam myd, adalet tecelli etmi, toplumsal bara katkda bulunmu muydu? Son olarak, devletin bu yasay kartmasnn ardnda yatan saikleri anlamak amacyla, o dnemde mecliste grev alan iktidar ve ana muhalefet partilerinin milletvekilleriyle grtk. Sessizlik Bulutunu Datmak: Yerinden Edilmilik Hikyeleri zerinden Barl bir Ulusal Diyalog Yaratmaya Doru balkl aratrma projesi, Avrupa Birliinin (AB) Demokrasi ve nsan Haklar iin Avrupa Arac (European Instrument for Human Rights and Democracy EIDHR) tarafndan desteklenmitir. TESEV Demokratikleme Program ile merkezi New Yorkta bulunan Gei Dneminde Adalet in Uluslarararas Merkezin (International Center for Transitional Justice ICTJ) ortaklnda gerekletirilen projenin, ezamanl olarak yrtlen aya bulunmaktadr: bir saha aratrmas, bir belgesel almas ve basn mensuplarna ynelik bir medya klavuzu. Projenin aratrma ekibi, bu aya birbirleriyle egdml ancak ayr olarak yrten isimlerden olumutur. Van ve Ankara illerinde gerekletirilen saha aratrmas Dilek Kurban, Mesut Yeen ve Serkan Yolaan tarafndan; ekimleri Van merkez ve kylerinde, kurgusu ise SUFilm tarafndan Bodrum ve Almanyada yaplan belgesel almas ehbal enyurt, Mustafa Varlk ve zlem lker tarafndan; Van, zmir ve stanbulda ulusal ve yerel grsel ve yazl basn mensuplaryla birlikte yaplan medya almas ise Ferda Balancar ve Nevzat iek tarafndan gerekletirilmitir. Ayrca, raporun ierisinde yer alan Yerinden Edilme Balamnda Gei Dneminde Adaletin Uygulanabilirlii balkl blm, ICTJden Virginie Ladisch ve Roger Duthie tarafndan kaleme alnmtr.

17

Aratrma projesinin bu aya kapsamnda, bir belgesel, bir medya klavuzu ve elinizdeki bu rapor retilmitir. Ynetmenliini ehbal enyurtun yapt Sulhname isimli belgesel6 ile Dilek Kurban, Mesut Yeen, Virginie Ladisch ve Roger Duthie tarafndan kaleme alnan metinlerden Ferda Balancarn derledii medya klavuzu,7 TESEV Demokratikleme Program tarafndan yaymlanmtr. Elinizdeki bu rapor, aratrma projesinin son rndr. Raporun dayand saha almas, 22 Nisan 2009 ile 5 Aralk 2010 tarihleri arasnda geen 20 aylk srede Van ve Ankara illerinde gerekletirilmitir. Bu aratrma iin Van ilinin seilmesinin eitli nedenleri bulunmaktadr. Tazminat Yasasnn uyguland illerin arasnda yer alan Van, 1990larda gerek kendi merkez ve ile kylerinden gerekse Hakkari, rnak ve Siirt gibi evre illerin kylerinden youn g alm olmas nedeniyle, byke bir yerinden edilmi nfus barndrmaktadr. Kent merkezinde ve merkezin hemen dnda yer alan Sphan Mahallesi, Yalm Erez Mahallesi, stasyon Mahallesi ve abaniye Mahallesi 1990larda g srecinde kurulmu olup halen arlkla veya tamamen yerinden edilenleri barndrmaktadr. Van, blgede yine kendisi gibi siyasi, kltrel, sosyolojik ve demografik adan bir merkez tekil eden Diyarbakrla birlikte, Olaanst Hal (OHAL) Blgesi snrlar ierisinde en fazla g alm olan illerin banda gelmektedir. te yandan, Van blgedeki birok ilden ayran temel bir zellik, ildeki yerinden edilmiler arasnda, kimileri silahlar brakm, kimileri emekli olmu, kimileri ise halen aktif olan nemli bir korucu nfusunun da yer almasdr. Korucular, yerinden edilmiler zerine alan sivil toplum kurulular ve akademisyenler ile bu toplumsal tabann temsilini stlenen Krt siyasal hareketi tarafndan, byk ounlukla, devlet ile PKK arasndaki atmann devletin yannda yer alan

taraf olarak addedilegelmilerdir. Bu alg, korucular ve ailelerinin, genelde yerinden etme, zelde Tazminat Yasas zerine yaplan almalarda atmann madurlar deil, taraf olarak deerlendirilmelerine ve yerinden edimi nfus ierisinde yer aldklar olgusunun gzden karlmasna yol amaktadr. Oysa, kimileri atmalar devam ederken silah brakm olmalar ve bunun sonucu olarak ge zorlanmalar, kimileri ise yaadklar blgede atmalarn youn olmas nedeniyle g etmek zorunda kalmalar veya braklmalar nedeniyle, Van ilindeki yerinden edilmiler arasnda kayda deer bir korucu nfus bulunmaktadr. atmalar srasnda devletin yannda yer alm olan bu grubun Tazminat Yasasna ilikin dncelerini, yasaya yaptklar bavurularn nasl sonulandn, koruculuu kabul etmemi olan dier yerinden edilmiler, genel Krt nfusu ve devletle ilikilerini, bugn gelinen noktada 1990lara ilikin deerlendirmelerini tespit etmenin nemli olmasndan da hareketle, saha aratrmasn Vanda yapmann nemli olduu kansna vardk. Saha almas iin Van sememizin bir dier nedeni de, Tazminat Yasasnn bu ildeki uygulamasnn dier illere oranla daha hzl ilerliyor olmas ve bu durumun yasaya ilikin btncl bir deerlendirmeyi grece daha mmkn klmasyd. Van ilinde yasayla ilgili bavurularn byk ounluunun komisyonlarca sonulandrlm olmas, Tazminat Yasasnn devlet ile Krtler arasndaki ilikiye etkilerini anlamaya ynelik bu almann Vanda yaplmasn anlaml klmtr. Vanda yaplan saha aratrmas srasnda, yasaya bavurmu olan yerinden edilmi kiilerle, onlar temsil eden ve Tazminat Yasasnn uygulama srecini yakndan takip eden avukatlarla, yasann uygulamasndan sorumlu olan zarar tespit komisyonlarna bakanlk eden vali yardmcs ve komisyon yeleriyle, yerinden edilenlere ynelik almalar yapan sivil toplum kurulular ve insan haklar rgtlerinin temsilcileriyle derinlemesine mlakatlar yaplmtr. Yerinden edilmi kiiler, sivil toplum kurulular, hak rgtleri ve komisyon

6 7 18

SUFilm, Sulhname (stanbul: TESEV, 2011). Ferda Balancar (ed.), Sessizlik Bulutunu Datmak: Yerinden Edilmilik Hikyeleri zerinden Barl bir Ulusal Dialog Yaratmaya Doru - Medya El Kitab (stanbul: TESEV, 2011).

yeleriyle yaplan grmeler kimi zaman bire bir, kimi zaman toplu halde gereklemi, avukatlarla ise ikili mlakatlar yaplmtr. Devletin Tazminat Yasasn hazrlamasnn ardnda yatan saikleri anlayabilmek amacyla, Ankarada iki ayr saha almas yaplm, yasann hazrlanma ve kabul edilme srelerini yakndan izleyen ve 2004 senesinde Mecliste grev alm olan CHP ve AK Parti milletvekilleri ile grlmtr. Ayrca, yasann uygulamasndan sorumlu olan ileri Bakanl yetkilileriyle de grlerek, Vanda tespit edilen sorunlar kendilerine aktarlm, bu sorunlarn nedenleri ve zmleri konusunda grlerine bavurulmutur. Saha aratrmalar kapsamnda Vana ayr ziyaret gerekletirilmitir. nce, aratrmann hazrlk almalarnn gerekletirilmesi, grlecek kiilerin belirlenmesi ve aratrmann, komisyon yeleri, avukatlar, sivil toplum temsilcileri ve yerinden edilmi kiilere nceden tantlmas amacyla, 22-26 Nisan 2009 tarihlerinde bir n saha almas gerekletirilmitir. Bu alma srasnda ziyaret edilen kii ve kurumlar unlardr: Van Vali Yardmcs mer zcan; avukatlar Abdlbasit Bildirici, Celal Tanhan ve Mehmet Nuri Ylmaz; nsan Haklar Dernei (HD); G-Der; Van Kadn Dernei; stikrar ve Sosyal Kalknma Dernei; Van Barosu. Ayrca, yerinden edilenlerin youn olarak yaad Van il merkezindeki Yalm Erez, Dzyol ve Sphan Mahallelerine gidilerek burada madurlar ve avukatlarla n grmeler yaplmtr. Aratrma projesinde yer alan Sulhname isimli belgesel almas kapsamnda Yalm Erez Mahallesinde grlen 2 kadnla yaplan mlakatn kaset zmlemeleri de, raporun kadnlarn Tazminat Yasasna eriimine ilikin blmnde kullanlmtr. Vanda yaplan saha aratrmasnn birincisi 29 Haziran-3 Temmuz 2009, ikincisi ise 18-22 Ekim 2009 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Birinci saha almas srasnda, aralarnda 3 kadnn bulunduu 36 yerinden edilmi kiiyle bire bir ve toplu mlakatlar yaplmtr. Bu ziyaret srasnda ayrca 4 avukatn yan sra, 1 No.lu Zarar Tespit Komisyonunun bakan ve yeleriyle grlmtr. Komisyon bakan ve

yeleriyle yaplan grmeler hem ayr ayr, hem toplu olarak gereklemitir. Van ilinde yaplan ikinci saha aratrmas srasnda, 2si kadn 28 yerinden edilmi kiiyle bire bir ve toplu grmeler yaplmtr. Ayrca, Sosyal Hizmetler l Mdr ve yine 1 No.lu Komisyonun bakan ve yeleriyle bire bir ve toplu grmeler yaplmtr. Bylece, Vanda gerekletirilen saha aratrmas srasnda, 5i kadn olmak zere 64 yerinden edilmi kiiyle bire bir ve toplu grmeler yaplmtr. Ankaradaki grmelerin birinci turu Mart 2010, ikincisi ise Kasm-Aralk 2010 tarihlerinde gereklemitir. lk aamada, 5233 sayl Tazminat Yasasnn grld Meclis Genel Kurul toplantlarnda aktif rol alm ve yasann hazrlan srecinde, blge barolaryla yakn istiare halinde, tasarnn iyiletirilmesine dnk deiiklik nerileri hazrlayarak Meclise sunmu olan CHP eski milletvekilleri Algan Hacalolu, Mesut Deer ve Sinan Yerlikayayla grlmtr. kinci aamada ise, Tazminat Yasasnn kabul edildii yasama dneminde iktidar partisinin Krt Sorunu ve insan haklar konusunda en aktif milletvekillerinden olan AK Parti eski milletvekili Ahmet Faruk nsalla yz yze grlmtr. Ayrca, brokrasinin yasann hazrlanmasnda oynad rol tespit edebilmek ve Vanda gerekletirilen saha almasnda yasann uygulamasnda tespit edilen sorunlara ilikin ileri Bakanlnn grlerini alabilmek amacyla, ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrlnden bir yetkiliyle bir mlakat gerekletirilmitir. Bu rapor, temel olarak, Van ve Ankarada yaplan saha aratrmasndan elde edilen gzlem, veri ve bilgilere dayanmaktadr. kili ve toplu grmelerin kaset zmlemeleri ile notlar tasnif edilerek derlenmitir. Yine Vanda ve Ankarada grlen avukatlardan, sivil toplum kurulularndan, zarar tespit komisyonlar yelerinden, Van Valiliinden ve ileri Bakanlndan edinilen raporlar, uygulamaya dair veriler, rnek komisyon kararlar ile idare mahkemesi kararlar da tasnif edilerek incelenmitir. Ayrca, Tazminat Yasasnn mzakere edildii 2004 ylna ait

19

Meclis ileri Komisyonu ve Genel Kurul grmeleri notlar; 5233 sayl yasa ile yasa zerinde deiiklikler yapan mteakip yasalar; Tazminat Yasasna ilikin ynetmelik ile genelgeler; yasaya ilikin Anayasa Mahkemesi karar ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin (AHM) ky boaltmalarna ilikin

itihat derlenerek incelenmitir. Son olarak, Krt sorunu, Krt zorunlu g ve gei dneminde adalete ilikin bugne dek yaplm akademik almalar ile sivil toplum kurulularnn raporlarn ieren kapsaml bir literatr taramas yaplmtr.

20

Birinci Ksm: Yerinden Edilme Balamnda Gei Dneminde Adaletin Uygulanabilirlii

Yerinden Edilme Balamnda Gei Dneminde Adaletin Uygulanabilirlii8Virginie Ladisch ve Roger Duthie

A. GR8Gei dneminde adalet kavramyla, savatan bara ya da otoriter ynetimden demokrasiye gei halindeki toplumlarn bir kitlesel hak ihlalleri mirasyla baa kmaya alrken karlatklar glklere younlalr. Kavramla, madurlara tanma salanmas ve demokrasi ve toplumsal uzlamay kolaylatrma gibi daha uzun vadeli hedeflere giden yolda vatandalarn gveninin glendirilmesi amalanr. Buradaki temel varsaym, istikrarl bir gelecein ina edilebilmesi iin gemiin travmatik ynleriyle yzlemenin gerekli olduudur. Gei dneminde adaletin ana ilkelerinden biri, insan haklar ihlali mirasyla baa kmaya ynelik almalarn madur merkezli olmas ve davalarn, hakikat komisyonlarnn, tazminatlarn ve kurumsal reformun kullanmn ieren btnlkl bir stratejiyle ele alnmasdr. Trkiyede yrrlkte olan Tazminat Yasas,9 devlete olan gveni pekitirece[ini]; vatanda-Devlet kaynamasn artraca[n], terrle mcadeleye ve toplumsal bara nemli katkda bulunaca[n]10

beyan etmesi asndan, amalarn gei dneminde adaletin amalarna benzer bir ekilde sunar, ama bu raporun ilerleyen blmlerinde daha ayrntl bir ekilde ele alnaca gibi, kanunun bu hedefe ulaamad ne srlebilir. Bu durum, ksmen, Tazminat Yasasnn sadece maddi tazminatla snrl tutulmas; kanunda atma ve yer deitirmede devletin sorumluluunun ya da bunlarn temel nedenlerinin hibir ekilde konu edilmemesi; psikolojik zarar ve travmann ele alnmamas;11 ve kanunun btnsel bir gei dneminde adalet yaklamnn paras olarak deil, byk lde AHMnin ve ABye katlm srecinin basksyla getirilen yaltlm bir nlem olarak sunulmu olmasdr. Tazminat Yasasnn neden baarl bir gei dneminde adalet nlemi olarak grlmediini aklamak iin, bu blmde, gei dneminde adalete, ilkelerine ve aralarna ilikin bir zet sunulacaktr. Btnsel ve madur merkezli bir yaklamn nemini vurgulamak amacyla, Trkiyedeki durumla pek ok anlaml paralellik ieren Fas vakas gzden geirilecektir. Blmn ikinci ana amac, gei dneminde adaletin, Trkiyedeki balca insan haklar11 rnein, u kaynaklardaki tartmalara bkz.: Dilek Kurban vd., Gvensizlik Mirasnn Almas: Devlet ve Yerinden Edilmi Kiiler Arasnda Toplumsal Mutabakata Doru; BM Genel Sekreterinin Yerinden Olmu Kiiler zel Temsilcisinin Trkiye Ziyaretinin Ardndan Yapt Tavsiyelerin Yaama Geirilmesiyle lgili Gncelleme (Cenevre ve stanbul: Norve Mlteci Konseyi/lke inde Yerinden Edilme zleme Merkezi ve TESEV, 2006); Turkey: Progress on National IDP Policy Paves Way for Further Reforms (Cenevre: Norve Mlteci Konseyi/lke inde Yerinden Edilme zleme Merkezi, 2007).

8 9

Virginie Ladisch ve Roger Duthie tarafndan kaleme alnan bu blm, ngilizce aslndan evrilmitir. Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan Temmuz 2004te kabul edilmitir.

10 Terr ve Terrle Mcadeleden Doan Zararlarn Karlanmas Hakknda Kanun, no. 5233, 17 Temmuz 2004, Resmi Gazete no. 25535, 27 Temmuz 2004, alntlayan: Dilek Kurban vd., Zorunlu G ile Yzlemek: Trkiyede Yerinden Edilme Sonras Vatandaln nas (stanbul: TESEV, 2006), 76.

23

sorunlarndan biri olan kitlesel yerinden edilmeyi ele almak ve bu konuda etkide bulunmak iin izledii zgl yntemlerin bazlarn tantmaktr.

B. GE DNEMNDE ADALETE GENEL BAKIGei dneminde adalet literatrnn ortaya k, Latin Amerikada otoriter ynetimden demokrasiye geiin yaand 1980lere dayanr.12 Bu blgedeki otoriter ynetimler yerlerini demokratik olarak seilmi ynetimlere brakrken, insan haklar aktivistleri, hukukular ve siyaset bilimciler yeni ynetimlerin madurlarn adalet ve sorumlularn hesap vermesi taleplerini deerlendirecek nlemler almalar gerektiini srarla vurguladlar. Bu savunucular, hesap vermeye ek olarak, demokrasiye geiin salanmasn da talep ediyorlard. David Crockern belirttii gibi, gei dneminde adaletin nndeki glk [] eksik ve yeni yeni gelimekte olan bir demokrasinin [] yeni demokratik rejime zarar vermeksizin ya da adaletli ve uzun vadeli bir gelime umudunu tehlikeye atmakszn gemiteki ktlklere nasl yant vereceidir.13 Sorumlularn hesap vermesi ynndeki bu talepler, genellikle, hukuk sisteminin, demokrasi savunucularnn korumaya altklar krlgan bir gei

dneminde ilenen muazzam lekli insan haklar ihlalleriyle ba edemedii, ya da yeni ynetimlerin kendilerini baskc ncellerini adalet nne karmak zorunda hissettikleri balamlarda gerekleti. Buna yant olarak, savunucular, gemile yzlemek konusunda hem uygulanabilir hem de siyasal ve ahlaksal adan kabul edilebilir olan yaratc yaklamlar gelitirdiler. Bu taleplerin gerisindeki motivasyon ve gei dneminde adaletin temel ilkelerinden biri insan haklarna sayg ve demokrasi zerine kurulu bir gelecee doru ilerlemeyi amalayan bir lkenin muazzam lekli bir insan haklar ihlalleri mirasn grmezden gelmesinin mmkn olmad inancdr. Bu meselelerin zerine gidilmedii takdirde, bu ihlallerin sonular ileride yeniden su yzne kabilir ve bar ve demokratik istikrar tehdit edebilir. Gei dneminde adalet teriminin kullanlmaya baland 1980lerden bu yana bu alan evrildi ve eitli balamlara uyarland. Terim balangta Latin Amerikada (zellikle Gney Konisinde), Dou Avrupada ve Gney Afrikada otoriter ynetimden demokrasiye gei balamnda kullanlrken, gei dneminde adalet savunucularnn gelitirdikleri yaklamlar, ksa bir sre iinde, farkl nitelikteki gei dnemlerinde, zellikle (Sierra Leone, Dou Timor ya da Peru gibi) atma sonras durumlarda ve, daha sonra da, (Kolombiya, Afganistan ve Demokratik Kongo Cumhuriyeti gibi) srmekte olan atmalar balamnda kullanlmaya baland. Gei dneminde adalet yaklamlarnn ak bir geiin sz konusu olmad dnlebilecek blgelere de belli llerde uygulanabilmesi iin, gemile yzlemek konusunda bir gayret ya da gd ve ayrca bir frsat penceresi mevcut olmaldr. Sivil toplumun artan basklar, lider kadrosunun deimesi ya da i veya d koullardaki bir deiiklik, bu deiim gdsn salayabilir. Otoritarizmin izlerini tayan bir demokrasi olan Trkiyede bal bana ak bir gei dnemi sz konusu olmamakla birlikte, deiim ve reform konusunda byk lde ABye katlm srecinden kaynaklanan ve sivil toplumun artan taleplerinde karln bulan bir frsat penceresi mevcuttur.

Bu taleplerin gerisindeki motivasyon ve gei dneminde adaletin temel ilkelerinden biri insan haklarna sayg ve demokrasi zerine kurulu bir gelecee doru ilerlemeyi amalayan bir lkenin muazzam lekli bir insan haklar ihlalleri mirasn grmezden gelmesinin mmkn olmad inancdr. Bu meselelerin zerine gidilmedii takdirde, bu ihlallerin sonular ileride yeniden su yzne kabilir ve bar ve demokratik istikrar tehdit edebilir.12 Gei dneminde adalet kavramnn ilk kez kullanld balam hakknda bir tartma iin bkz. Paige Arthur, How Transitions Reshaped Human Rights: A Conceptual History of Transitional Justice, yaknda yaymlanacak Human Rights Quarterly iinde. 13 David A. Crocker, 1999, Reckoning with Past Wrongs: A Normative Framework, Ethics and International Affairs 13, s. 43. 24

Trkiyede katlm srecinin bir paras olarak tesis edilen reformlarn birou ileriye dnk olmakla birlikte, baz zlmemi meseleler, rnein aznlk haklar ve yerinden edilme konular, kanlmaz olarak, gemile bir tr yzlemeyi de gerekli klmaktadr. Gei dneminde adalet yaklamlar ve baka yerlerdeki deneyimlerle karlatrma yoluyla edinilen dersler, ite bu balamda, Trkiyede hesap verebilirliin artmasn hedefleyen kiilere baz fikirler sunabilir ve yol gsterici olabilir.Trkiyede katlm srecinin bir paras olarak tesis edilen reformlarn birou ileriye dnk olmakla birlikte, baz zlmemi meseleler, rnein aznlk haklar ve yerinden edilme konular, kanlmaz olarak, gemile bir tr yzlemeyi de gerekli klmaktadr. Gei dneminde adalet yaklamlar ve baka yerlerdeki deneyimlerle karlatrma yoluyla edinilen dersler, ite bu balamda, Trkiyede hesap verebilirliin artmasn hedefleyen kiilere baz fikirler sunabilir ve yol gsterici olabilir.

Pablo de Greiff, gei dneminde adalet nlemlerinin hedeflerini yani, ceza davalar, hakikati aratrma, tazminatlar ve kurumsal reformu vurgulayarak bu tanm amlar ve u yorumu yapar: Bu nlemler hibir ekilde rastlantsal bir listenin eleri deildir; iki dolayl hedef madurlarn yaadklarnn tannmasn salamak ve vatandalarn gvenini tesis etmek ve iki nihai hedef uzlamaya ve demokratiklemeye katkda bulunmak iermesi bakmndan gei dneminde adaleti oluturan elerdir.15 Gei dneminde adaletin ierdii iki dolayl hedef, bu alan farkl klan elerdir. Gei dneminde adalet, geleneksel cezai adaletten farkl olarak, sadece sularn faillerine odaklanmamaya, ayn zamanda madurlara ve onlarn ihtiyalarna da zel bir nem vermeye alr. Her bir gei dneminde adalet nlemi, madurlara iki dzeyde tanma salamay amalar. Bunlardan ilki, kiinin yaad zarar ve bu zararn sorumluluunu kabul etmektir. hlalin failinin devlet olduu birok durumda, kiinin, temel insan haklar ihlal edildii ve bu kastl olarak yapld iin zarar grdnn kabul edilmesi nemlidir. Ayrca, gei dneminde adalet nlemleri, sz konusu kiiyi yeniden bir vatanda ve hak sahibi bir insan statsne kavuturmaya alr.16 Toplumun belli bir grubunun marjinalize edildii ve byk leklerde hedef alnd balamlarda, gei dneminde adalet bu madurlarn onurlarn yeniden kazanmalarn ve toplumun aktif yeleri olabilmelerini amalar. Baka bir deyile, gei dneminde adalet nlemleri, bireylerin eit haklara sahip vatandalar olarak tannmalarn kurumsallatrmaya ynelik abalar olarak yorumlanabilir.17 Gei dneminde adaletin ikinci dolayl hedefi, madurlara tanma salamak eklindeki bu ilk ama zerine kuruludur. Bireysel dzeyde tanma ve kabul salandktan sonra ikinci adm, vatandalarn

B.1. Gei Dneminde Adalet: Tanm ve lkelerBirlemi Milletlere (BM) gre,[...] gei dneminde adalet, hesap verebilirlik salamay, adalet sunmay ve uzlamaya ulamay amalayan bir toplumun, gemiteki byk lekli ihlallerin getirdii mirasla yzleme giriimleriyle balantl olan ok eitli sre ve mekanizmalardan oluur. Bunlar arasnda, farkl dzeylerde (ya da hi mevcut olmayan) bir uluslararas ilgi ve bireysel davalar, tazminatlar, hakikati aratrma, kurumsal reform, kiilerin gemiine dair inceleme ve aziller ya da bunlarn bir birleimi mevcut olabilir.14

14 Genel Sekreterin Raporu, 23 Austos 2004 (S/2004/616), The Rule of Law and Transitional Justice in Conflict and Post-Conflict Societies, Birlemi Milletler, paragraf 8.

15 Pablo De Greiff, (yaknda yaymlanacak), Theorizing Transitional Justice, Melissa Williams ve Rosemary Nagy (der.), Transitional Justice iinde, Nomos XLX. 16 A.g.k. 17 A.g.k. 25

gvenini tesis ederek bu tanmay toplum dzeyine tamaktr. Gei dneminde adalet nlemleri, vatandalarn kendilerini hukukun stnlne ve temel insan haklar normlarna uyulacana gven duyduklar bir siyasi topluluun paralar gibi hissettikleri bir ortamn oluturulmasna katkda bulunmay amalar. Toplum dzeyinde byle bir gvenin tesis edilmesi, daha aktif ve canl bir demokratik toplumun varln kolaylatracaktr.18 Gei dneminde adaletin dolayl hedeflerinin ikisi de soyut niteliktedir ve ampirik olarak deerlendirilmeleri gtr. Bu durum, basknn ya da atmann somut sonularn ele almann yan sra byk lekli insan haklar ihlallerinin siyasi, psikolojik ve toplumsal sonularna da odaklanmas asndan bu alann doasn yanstmaktadr. Uzun vadeli uzlama19 ve demokratikleme hedeflerine ulamay kolaylatrmak iin, daha soyut olan bu kavramlar ele almak ve bu konularda somut nlemler almak gereklidir. Gei dneminde adalet bu tr nlemler sunar.

reform saylabilir. Bu liste tam deildir; birok lke gemile yzlemek konusunda, zel balama, kltre ve koullara en iyi ekilde uyaca dnlen ek nlemler gelitirmitir. Bununla beraber, bu drt yaklam, gei dneminde adaletin paras olarak en yaygn ekilde kullanlan ve atfta bulunulan yaklamlardr. Hatta bu yaklamlarn, devletlerin drt temel ykmllne tekabl ettii sylenebilir. Bu ykmllkler, insan haklar ihlallerini soruturmak; sorumlular hakknda meyyideler uygulamak; madurlarn tazmin edilmelerini salamak ve ihlallerin yinelenmesini nlemektir. Bu blmde bu yaklamlarn her biri ksaca incelenecektir.

B.2.a. DavaByk lekli insan haklar ihlallerinden sonra, hukukun stnl ve insan haklarna sayg normlarn yeniden tesis etmek konusunda ceza davalar nemli bir admdr. Adli soruturmalar bireysel faillere younlar; ama gei dneminde adalet balamnda, soruturmalarn ayn zamanda ilenen sistemli hak ihlalleri rntlerini de ortaya karmas gerekir. Bu nedenle, davalarda komuta zincirinde daha yksek dzeylerde sorumluluklar stlenen kiilerin ncelikli olmalar nerilmektedir. Alt kademelerde bulunan ve (ou zaman zorlama sonucunda ya da misillemeye urama korkusuyla) emirleri uygulayan kiiler yerine basky ve iddeti planlayanlarn hedeflenmesi iin aba gsterilmelidir. Bu yaklam, ilenen ihlallerin sistematik olma niteliini ortaya karmaya yardmc olur ve ihlallerin gereklemesine nasl izin verildii ve bunlarn tekrarlanmasn nlemek iin neler yaplmas gerektii konusunda daha fazla cevaba ulalmasn salar. Uluslararas deneyimler, belli bir lkedeki hukuk sisteminin yeterince ilevsel olduu durumlarda lke ii davalarn en iyi seenek olduunu dndrmektedir.20 Davalarn uluslararas destekli

B.2. Gei Dneminde Adalet: Balca YaklamlarGenellikle gei dneminde adaletle balantlandrlan balca nlemler arasnda davalar, hakikat komisyonlar, tazminat programlar ve kurumsal

Genellikle gei dneminde adaletle balantlandrlan balca nlemler arasnda davalar, hakikat komisyonlar, tazminat programlar ve kurumsal reform saylabilir. Bu yaklamlarn, devletlerin drt temel ykmllne tekabl ettii sylenebilir. Bu ykmllkler, insan haklar ihlallerini soruturmak; sorumlular hakknda meyyideler uygulamak; madurlarn tazmin edilmelerini salamak ve ihlallerin yinelenmesini nlemektir.18 A.g.k. 19 Uzlama, bir atma dneminin ardndan vatandalar arasnda ve vatandalar ile devlet arasnda gveni yeniden tesis etmeye ynelik ok boyutlu ve uzun vadeli bir sre olarak anlalmaldr. atmann bld devletler ve topluluklar arasnda da ayn durum geerlidir. Terim, balamay ya da unutmay iermez.

20 BM Genel Sekreterliinin atma dnemlerinde ve atma sonras dnemlerde bulunan toplumlarda hukukun stnl ve gei dneminde adalet zerine raporuna bkz. (S/2004/616, para. 34): Uluslararas toplum, atmann lkede hukukun stnln

26

mahkemeler yerine lke mahkemeleri tarafndan grlmesi durumunda, sz konusu toplumda madurlara adaletin yerini bulduu duygusu salama ve hukukun stnlne sayg normlarnn yeniden tesis edilmesi hedeflerine ulalmas olasl artar. 1974te Yunanistanda ve 1984-1987 arasnda Arjantinde grlen mahkemeler, hukukun stnln glendirmeye katkda bulunan lke durumalarna rnek gsterilebilir. Her iki balamda da, daha nceden kitlesel lekte hak ihlallerine karm olan silahl kuvvetler, durumalarn ardndan, yeniden demokratik devlete entegre oldu ve hukukun stnln kabul etti. Arjantinde, davalarn ardndan ordu toplumdaki gerek roln yeniden benimsedi ve daha sonra, hatta son dnemde Arjantinin ekonomik sorunlarndan kaynaklanan alkantlarda bile bu izgiyi amad.21 Davalarn mmkn olduu srece lke iinde yrtlmesi gerektii dnlmektedir, nk bu tr davalar vatandalarn durumalara eriimlerini artrr, genellikle daha az maliyetle yrtlr ve iyi bir ekilde yrtlrse yerel kapasite ve becerileri glendirebilir. Bununla birlikte, byk lekli hak ihlalleri dnemlerinin ardndan lke iinde yrtlecek davalar birok gle de yol aabilir. lenen sularn lei ve karmaklk dzeyi, bir lke hukuk sisteminin baa kamayaca kadar yksek olabilir, davann adil ve tarafsz olup olmad sorgulanabilir ve lke hukuk sistemi bylesine karmak bir yasal sreci yrtecek personel ve becerilerden yoksun olabilir. Bu glkler, son dnemde Irak Yksek Mahkemesinin (Iraqi High Tribunal- IHT) de aralarnda bulunduu, lke ii baz giriimlerde aka grld. Bu mahkeme, siyasi mdahalelerden ve ABDnin sreteki rolnn

yaratt meruiyet eksiklii algsndan dolay baz sorunlar yaamaktadr. lkelerin yarg sistemlerinin tarafsz bir dava yrtebilecek donanma sahip olmad durumlarda, bazen uluslararas toplum, Eski Yugoslavya iin Uluslararas Ceza Mahkemesi (International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia- ICTY) ve Ruanda iin Uluslararas Ceza Mahkemesi (International Criminal Tribunal for Ruanda- ICTR) gibi zel amal uluslararas mahkemeler kurarak duruma mdahale etmitir. Uluslararas davalarn avantajlar, yerel oyunculardan bamsz olmalar, tarafsz yarglarca yrtlmeleri, uluslararas standartlara uydurulabilmeleri ve almalarn yrtebilmek iin daha byk kaynaklara ulaabilmeleridir. Ancak, baz dezavantajlar da mevcuttur; zellikle, uluslararas davalarn uzakta yrtlen sreler olmalar, ilgili lke zerinde bir etki brakmamalar ve lkenin hukuki kapasitesinin gelitirilmesine katkda bulunmamalar nemlidir. Hem ICTR hem de ICTY, ilgili lkelerin dnda grev yapmt. Bu durum, mahkemelere daha fazla gvenlik ve bamszlk kazandrm, ama mahkemeler sz konusu lkelerin iinde fazla etkili olamamt. Gvenlii ve tarafszl garanti altna almak mmknse, davalar ilgili lkede yrtmenin birok avantaj vardr. Bunlar arasnda, yerel halkla daha kolay etkileim kurmak, kantlara daha yakn olmak ve madurlarn tanklar iin [daha eriilebilir olmalar] saylabilir. Srecin lke iinde yrtlmesi, ayrca, zel amal mahkemelerin ulusal kapasiteyi gelitirmeye katksn artrr, (bina, tehizat, mobilya gibi) fiziksel altyaplarn ulusal yarg sistemlerine miras brakmalarna ve ulusal yarg personelinin becerilerini gelitirmelerine imkn verir.22 lke dzeyindeki yarg sistemlerinin ou zaman kitlesel kymlar iin kovuturma yrtememesi, ama zel amal uluslararas mahkemelerin de ulusal dzeydeki etkilerinin snrl kalmas nedeniyle, her iki27 22 Genel Sekreterin raporu, para. 44.

andrd ya da engelledii durumlarda insan haklarnn ve insan gvenliinin korunmas iin dorudan mdahale etmekle ykmldr, ama zel amal, geici ya da harici nlemler uzun vadede, hibir ekilde, ileyen bir ulusal adalet sisteminin yerine geemez. 21 Birlemi Milletler nsan Haklar Yksek Komiserlii, 2006, Rule-of-Law Tools for Post-Conflict States: Prosecution Initiatives, Birlemi Milletler, New York, s. 5.

durumun en iyi zelliklerini birletiren bir alternatif olarak karma mahkemeler gndeme gelmitir. Karma mahkemeler, ideal koullarda, yerel etkisi ve meruiyeti daha yksek olan lke ii bir srece belli bir dzeyde tarafszlk ve bamszlk kazandrr. Bosna-Hersek Mahkemesi Sava Sular Dairesi, karma mahkemenin belki de en iyi rneidir. Mahkeme, uluslararas toplumun nemli ldeki desteiyle kuruldu; ancak, bu mahkemenin benzersiz zellii uluslararas yarglarn kademeli olarak devre d kalmalaryd. Bir karma mahkeme olarak almalarna balayan Sava Sular Dairesi, Aralk 2009da tamamen lke vatandalar tarafndan idare edilen bir mahkemeye dnt. Mahkemenin etkilerine ilikin yakn tarihli bir almada yle deniyordu: Sava Sular Dairesinin ve zel Sava Sular Departmannn en gl ynleri arasnda bulunan iki zellii, lke iinde sreci sahiplenme dzeyi ve daha geni bir yarg sistemi iin olumlu bir miras brakma potansiyelidir.23 Trkiyede srmekte olan Ergenekon soruturmas ve durumalar, ceza davalar yoluyla daha byk bir hesap verebilirlik aray iin bir frsat salayabilir.24 Soruturmalar adil usul ve yarg sreci erevesinde yrtld takdirde, Trkiyede gemite ilenen ihlallerle daha byk apl bir yzleme iin ortam yaratabilir.

kararlarna, devlet uygulamalarna, uluslararas ceza mahkemelerine ve insan haklar organlarna gre, uluslararas hukuk erevesinde aka tesis edilmitir.25 Gei dneminde adalet alannda hakikati bilme hakk genellikle bir hakikat komisyonu araclyla kullanlr. Priscilla Haynera gre, bu terim u zellikleri paylaan organlar iin kullanlmaktadr:(1) Hakikat komisyonlar gemie odaklanr; (2) belli bir olay deil, bir zaman dilimine yaylm bir hak ihlalleri rntsn soruturur; (3) bir hakikat komisyonu, genellikle alt ay ila iki yl arasnda faaliyet gsteren ve nihai bir rapor sunarak almalarn tamamlayan geici organdr; ve (4) bu komisyonlar devlet tarafndan resmi olarak grevlendirilir, onaylanr ve yetkilendirilir.26

B.2.b. Hakikati AratrmaHakikati bilme hakk ya da hakikati soruturma grevi, BMnin kard kararlara, Amerika Devletleri nsan Haklar Mahkemesinin kararlarna, AHM

23 Bogdan Ivanievi, The War Crimes Chamber in Bosnia and Herzegovina: From Hybrid to Domestic Court, (New York: ICTJ, 2008), s. 43. 24 Davada, eski st dzey kamu grevlileri, ordu, medya ve akademi mensuplarndan oluan Ergenekon adl gevek bir ebekenin eitli yelerinin Trk hkmetine kar yrtlen gizli operasyonlarla balantsna younlalyor. Bu dava yoluyla gemie ait defterler almaya baland iin, zellikle de Ergenekon komplolar ile Gneydoudaki atma arasnda balantlar olduu iddialarnn su yzne kmaya balamasyla birlikte, bu frsat yerinden edilme ve Krt Sorunuyla balantl konularn daha ayrntl olarak aratrlmas iin kullanlabilir.

Genel olarak, bir hakikat komisyonunun amac, gemiteki kitlesel ihlalleri soruturmak ve kamusal olarak tanmaktr. Dnya genelinde kurulmu olan 30u akn hakikat komisyonunun yetki belgelerinde, byk lde gemiteki ihlallerin zgl niteliklerine ve siyasi alan ya da iradeye bal olarak belirtilmi olan eitli amalar vardr. Ancak, genel olarak hakikat komisyonlar be temel amacn kombinasyonunu tarlar: gemiteki suistimalleri kefetmek, akla kavuturmak ve resmi olarak kabul etmek; madurlarn zgl ihtiyalarna yant vermek; adalet ve hesap verebilirlie katkda bulunmak; kurumsal sorumluluu ne karmak ve reform nerisinde bulunmak; uzlamay tevik ederek gemie ilikin atmay azaltmak.27 Ayrca, baz hakikat komisyonlar, gelecekteki suistimallerin engellenmesini de almalarnn balca gerekelerinden biri olarak saymtr. rnein Gney Afrikada, Hakikat ve Uzlama Komisyonunu oluturmak amacyla 1995te yrrle sokulan Ulusal Birliin ve Uzlamann Tevik Edilmesi Yasasnn gerekesi u ekilde aklanmt: Gemiteki

25 Diane Orentlicher, Promotion and Protection of Human Rights, E/CN.4/2004/88. 26 Priscilla Hayner, Unspeakable Truths: Confronting State Terror and Atrocity, (New York: Routledge, 2001), s. 14. 27 A.g.k., s. 24.

28

olaylarla ilgili olarak hakikatin, gerekleen ar insan haklar ihlallerinin gerisindeki gdlerin ve bunlarn gerekletii koullarn ortaya karlmas ve gelecekte bu eylemlerin tekrarlanmasn nlemek iin, elde edilen bulgularn aklanmas.28 Guatemala Tarihi Akla Kavuturma Komisyonunun tznde de benzer bir fikir yer almaktadr: Guatemala halk bu olaylarla ilgili olarak hakikatin btnn bilme hakkna sahiptir; bu olaylarn akla kavuturulmas ayn ac ve zc olaylarn tekrarlanmasndan kanlmasn salayacak ve Guatemaladaki demokratikleme srecini glendirecektir.29 Hakikat komisyonlarnn nemli bir zellii, ceza davalarnda genellikle yer verilmeyen madurlar iin bir alan salamasdr. Madurlarn seslerinin duyulmasn ve resmi bir rapora kaydedilmesini salamak iin kamusal bir platform salamak, onlarn aclarnn ve haklarnn kabul edilmesi iin nemli bir admdr. Gemite yaanan suistimalleri pek ok kii biliyor olabilir, ama Thomas Nagelin belirttii gibi, bilgi ile kabul birbirinden farkldr. Kabul, bilgi resmi olarak onaylanp kamusal bilisel alann bir paras haline geldiinde ve sadece bilginin mevcudiyeti durumunda gerekleebilir.30 Hakikat komisyonlar madurlara resmi kabul salama amacna, belki dier gei dneminde adalet nlemlerinden daha fazla hizmet edebilir. Kitlesel insan haklar ihlallerinden sonra, hakikat komisyonlarnn hukukun stnlne dayal ak ve oulcu bir demokratik toplumun hedeflerini ileriye gtrmekte yararl bir ara olduu grld. El Salvador, atma sonrasnda kurulan ve zellikle

Hakikat komisyonlarnn nemli bir zellii, ceza davalarnda genellikle yer verilmeyen madurlar iin bir alan salamasdr. Madurlarn seslerinin duyulmasn ve resmi bir rapora kaydedilmesini salamak iin kamusal bir platform salamak, onlarn aclarnn ve haklarnn kabul edilmesi iin nemli bir admdr.ordunun ve yargnn dntrlmesi yoluyla kurumsal reformlara ve hukukun stnlnn glenmesine nclk eden hakikat komisyonlar iin bir rnektir. BM araclyla hkmet ile solcu gerillalar arasnda yrtlen bar srecinin bir paras olarak 1992de kurulan El Salvador in Hakikat Komisyonu, en kanl eylemlerin sorumlularn belirledi. Bunlar arasnda 62 subay, alt Farabundo Marti Ulusal Kurtulu Cephesi (Frente Farabundo Mart para la Liberacin Nacional - FMLN) lideri ve ok sayda sivil vard.31 Raporun bulgular, (orduyu denetlemeye ynelik bar anlamalarnn paras olarak kurulmu olan) zel Amal Komisyonun almalar ve youn uluslararas basknn da etkisiyle birlikte, nihai raporda ad belirtilen subaylarn ordudan atlmasn salad. Sonu olarak, hakikat komisyonunun raporu, silahl kuvvetlerin ulusun onurlu savunucular olduu mitinin yklmasn, siyasi gcnn daha da kstlanmasn ve savan iki tarafnda yer alan ve ad belirtilen kiilerin kamuoyundaki saygnlklarnn ve seilme anslarnn yok edilmesini salad.32 Peru ve Arjantindeki hakikat komisyonlarnn da ordunun reforme edilmesinde benzer katklar oldu.33 Kanada34 gibi baz yerleik

31 BM Hakikat Komisyonu, 1993, De la locura a la esperanza, San Salvador. 28 Ulusal Birlii ve Uzlamay Tevik Yasas, 1995, . 29 Guatemala halknn ac ekmesine yol aan gemiteki insan haklar ihlallerini ve iddet eylemlerini akla kavuturmaya ynelik Komisyonun kurulmas zerine anlama, 1994, . 30 Lawrence Weschler, Afterword, State Crimes: Punishment or Pardon iinde, (Washington D.C.: Aspen Institute, 1989). 32 Charles T. Call, Democratisation, War and StateBuilding: Constructing the Rule of Law in El Salvador, Journal of Latin American Studies, cilt 35, say 4, 2003, s. 851, makaleye u adresten ulalabilir: http://nw08. american.edu/~call/Publications/Democratisation%20 War%20State%20Building.pdf 33 Bogdan Ivanisevic, Comparative Study on the Impact of Truth Commissions, (New York: ICTJ, 2009), s. 25 ve 31. 34 1 Haziran 2008de, Kanada Hakikat ve Uzlama Komisyonu, Yerli Yerleimi Okullar geleneini ele almak zere almalara balad. 29

demokrasiler de, hakikat komisyonlarnn vatandalarnn gvenini derinletirmek ve hukukun stnln glendirmek iin temel ve gerekli bir adm olabileceini grdler. Trkiyede, Tazminat Yasas erevesinde kurulan Zarar Tespit Komisyonlarnn hlihazrda yapm olduu almalardan ve toplam olduu bilgilerden yola klarak yrtlecek yeni hakikati arama ve dokmantasyon almalar, kitlesel yerinden etme eylemlerinin madurlarnn durumunu kabul etmeye, byk lde Krtlerden oluan bir toplulua uygulanan hak ihlallerinin ve nedenlerinin tam ve kamuya ak bir kaydn oluturmaya ve Krt Sorununa zm gelitirmek konusunda daha retken bir tartma oluturmak iin yeni bir platform salamaya hizmet edebilir.

Gei dneminde adalet alannda tazminat, nakit demeden ok daha fazlasn kapsar. Bir toplumun verilen zararlar tanma, bunlardan piman olma ve bunlar giderme kararllnn ifadesidir.bunlar giderme kararllnn ifadesidir. Bu anlamda, tazminat gei dneminde adaletin zellikle madurlara odaklanm olan nlemidir. Devletin sorumluluunu zmnen kabul ettiini ifade eden tazminatlar, madurlarn devlete olan gvenlerini yeniden tesis etmeye yneliktir ve bu adan uzlama ynnde bir admdr. Tazminatlar bir adli soruturma sonucunda mahkeme emriyle verilebilir ya da idari bir program olarak dzenlenebilir. Mahkemeye dayal mekanizmalar, en ok, ihlallerin bireysel olduu ya da en azndan madur saysnn az olduu durumlarda etkilidir. Ancak, gei dneminde adalet balamnda yani, kitlesel ve sistematik insan haklar ihlallerinin sz konusu olduu durumlarda potansiyel hak sahipleri grubu byktr ve ok sayda ve eitli trlerde ihlallere maruz kalm olabilecek madurlardan oluur. Bu nedenle, gei dneminde adalet alannda, byk madur gruplarnn ele alnabildii ve adli tazminatlarda sz konusu olmayan siyasi etkilere sahip olan idari programlar tercih edilir. Bir idari program araclyla, belli bir balamn ihtiyalarn en iyi ekilde karlayan tazminatlar iin yaratc bir yaklam gelitirme frsat mevcuttur. Tazminatlar, sembolik ya da maddi ve bireysel ya da kolektif nitelikte olabilen ok eitli yntemler ierebilir. Maddi tazminatlar, genellikle, toplu deme, emekli maa, salk yardm ya da eitim bursu eklinde verilebilen maddi karlklar anlamnda kullanlr. Sembolik tazminatlar arasnda resmi zrler, kamusal yerlerin adlarnn deitirilmesi, anma gnlerinin belirlenmesi, madurlarn ansna mze ve parklarn almas ya da madurlarnn itibarnn iade edilmesi ve hapis ve ikence yerlerinin anma yerlerine dntrlmesi gibi rehabilitasyon

B.2.c. Tazminat ProgramlarTelafi ve tazminat hakknn hukuki dayana, artk gerek devletler gerekse geleneksel uluslararas hukuk tarafndan byk lde kabul edilmi olan kapsaml bir uluslararas insan haklar belgeleri manzumesi erevesinde salam bir temele kavuturulmutur. Uluslararas nsan Haklar Hukukunun Ar hlalleri ve Uluslararas nsani Hukukun Ciddi hlalleri in Telafi ve Tazminat Hakkna likin Olarak BMnin Temel ve Yol Gsterici lkelerinde belirtilmi olduu gibi, bu tazminat ykmll sadece devletler arasnda deil, bir devlet ile uluslararas dzeyde tannm haklarn ihlal ettii vatandalar arasnda da mevcuttur.35 Tazminat genellikle yaadklar zarar iin madurlara yaplan nakit demeler olarak anlalr. Ancak, gei dneminde adalet alannda tazminat, nakit demeden ok daha fazlasn kapsar. Bu balamda tazminat, devletlerin, ciddi insan haklar ihlallerinin ve uluslararas insani hukuk ihlallerinin madurlarnn dorudan yararlanmas iin haklar, zararlar ve sorumluluu tanmaya ynelik olarak attklar admlardr. Baka bir deyile, tazminat, bir toplumun verilen zararlar tanma, bunlardan piman olma ve30 35 Kabul ve ilan: Genel Kurul Karar, 2005, 60/147, 16 Aralk, .

nlemleri saylabilir. Bireysel dzeyde ise, sembolik tazminatlar devletin en yksek merciinin imzalad zr mektuplarn, her bir madura hakikat komisyonunun raporunun bir kopyasnn gnderilmesini ve uygun bir cenaze treni iin ailelere destek verilmesini ierebilir. deal koullarda bir tazminat program hem sembolik hem de maddi unsurlar iermelidir. rnein, ilide, Cumhurbakan Aylwin, Pinochet rejiminde yaanan bask ve insan haklar ihlalleri iin resmi olarak zr diledi. Bu, sembolik adan nemli bir adm olmakla birlikte, devletin gemiteki yanllklar telafi etmeye ynelik somut bir nlemi olarak Pinochetin kurbanlarnn ailelerine emekli aylklar denecek olmasayd, bu zr bo bir laf olarak alglanabilirdi.36 Genel olarak, bir tazminat programnn hedefleri, zararlarn tazmin edilmesi ve iftiraya urayanlarn itibarlarnn iade edilmesinin yan sra, marjinalize ve izole edilenlerin yeniden topluma entegre edilerek lkenin yeniden yaplandrlmasnn bir paras olmalarna izin vermektir. Madurlarn haklarnn siyasi gndeme dahil edilmesi, devlete gveni tesis etmek ve kapsayc bir yolla gelecekte insan haklarn garanti altna almak asndan temel nemdedir. Madurlarn ihtiyalarna yant vermek etik ve hukuk asndan bal bana bir deer tad gibi, uzun vadeli siyasi avantajlar sunmas ve srdrlebilir bir bar retmesi asndan stratejik bir deere de sahiptir.37 Trkiyeye dnecek olursak, Tazminat Yasas, ad stnde, bir tazminat program olarak grlebilir. Ne var ki, bu kitaptaki saha aratrmasnn daha ayrntl bir ekilde gsterdii gibi, yasann uygulanma biimi kabuln nemli kriterlerini karlamamaktadr. Genel olarak, bir tazminat program madurlarn hak sahipleri olarak statsn desteklemeli ve onlara bu temelde tazminat denmesi gerektii dncesini uyandrmaldr. Ayrca, tazminatlar gemiteki ihlalleri

ve oluan zararda devletin sorumluluunu kabul etmek ve devletin zararlarn kalc etkisine yant vermekteki kararll iin bir ara olmaldr.38 Bu durum, Tazminat Yasas iin geerli deildir.

B.2.d. Kurumsal ReformYukarda ele alnan nlemde, byk lde, bireysel faillere ve bireysel madurlara odaklanlmaktadr. Ancak, kitlesel insan haklar ihlallerinden sonra, gei dneminde adalet sadece bireysel hesap verebilirlikle deil, kurumsal hesap verebilirlikle de ilgilenir. Bu nedenle, kurumsal reform, gei dneminde adaletin insan haklarna sayg ve hukukun stnl temelinde bir toplum ina etmek iin gemie bakarak ve gelecee uzanarak dier nlemlere anlam kazandran ok nemli bir unsurudur. Kurumsal reform; adalet sektr, gvenlik sektr, eitim sistemi ve medya gibi alanlarda kamusal kurumlarn incelenerek bu ekilde bu kurumlarn hak ihlallerini kolaylatrmakta oynadklar roln deerlendirilmesini ve hak ihlallerinin tekrarlanmasn nleyecek reformlarn uygulanmasn ierir. Tavsiye edilebilecek reform trleri arasnda ulusal yasalarn tadil edilmesi, faillerin kamu hizmetinden alnmas (slah) ve anayasal gzetim hkmlerinin eklenmesi saylabilir. nsan haklar ihlallerinin tekrarlanmasn nlemek iin yaplacak kurumsal reformlar, uluslararas hukuk erevesinde devletlerin ykmlldr, ama gerekletirilecek reformlarn trleri, her lkenin ve sz konusu kurumlarn zgl balamna dayandrlmaldr. rnein, slah sreleri, giriimin koullarna ve gerekelerine bal olarak, farkl trlere, yaplara ve prosedrlere gre ve farkl kriterlerle ve meyyidelerle tasarlanabilir. Ancak, her durumda, slaha tabi tutulan kiilerin haklarna sayg gsterilmeli ve srecin siyasi adan istismar edilmesini nlemek iin aba sarf edilmelidir.3938 A.g.k., s. 2.

36 Pablo DeGrieff, The Handbook of Reparations, (Oxford: Oxford University Press, 2006), s. 10; ve Lisa Magarrell, Reparations in Theory and Practice, (New York: ICTJ, 2007), s. 4. 37 Lisa Magarrell, Reparations in Theory and Practice, s. 2.

39 Vetting Public Employees in Post-Conflict Settings: Operational Guidelines, ve Roger Duthie, Introduction, Alexander Mayer-Rieckh ve Pablo de Greiff (der.), Justice as Prevention: Vetting Public Employees in Transitional Societies iinde, (New York: Social Science Research Council, 2007).

31

Reformun genellikle gerekli olduu balca alanlardan biri, neredeyse her rnekte hak ihlali ya da bask rntlerinden sorumlu ya da en azndan yakndan balantl olan gvenlik sistemidir.Reformun genellikle gerekli olduu balca alanlardan biri, neredeyse her rnekte hak ihlali ya da bask rntlerinden sorumlu ya da en azndan yakndan balantl olan gvenlik sistemidir. Bir reform sreci yoluyla devletin gvenlik kurumlar ile vatandalar arasnda yeni bir dinamik oluturulmas ok nemlidir. Alg, vatandalarn devletin tebaas ya da iddet kurban olarak grld bir balamdan, sorumluluklar ve ihtiyalar olan ve kamu kurumlarnn hizmet vermek zorunda olduklar hak sahipleri olarak grldkleri ve hissettikleri bir balama kaymaldr.40 Gvenlik sektr reformu (security sector reform- SSR), hem etkin hem de hesap verebilir bir ekilde gvenlii salayacak gvenlik kurumlar ncelikli olarak ordu ve polis, ama ayn zamanda gzetim organlar gelitirmeyi amalayan reform abalarn ieren geni bir kavramdr. Adalete duyarl SSR, almalarna gemii, zellikle gemiteki insan haklar ihlallerini dorudan dahil eden bir SSR yaklamdr. Bu tr bir yaklam, ihlallerin sistematik nedenlerine dikkat eker ve bu tr ihlallerin geride brakt miras ele alr. Bu mirasn ele alnmas, gemiteki ihlaller iin hesap verebilirlii amalayan reform nlemlerini; madurlarn ve marjinalize edilen dier gruplarn katlmn, temsilini ve yetkilendirilmesini; kurumlarn meruiyetini; ve dier gei dneminde adalet nlemleriyle tutarll gerektirir. 41

Gvenlik sisteminin meruiyetini destekleyen nlemler arasnda ihlal mirasnn stesinden gelme kararlln ortaya koyan ve demokratik norm ve deerleri destekleyen antlar, zrler ve amblemlerde deiiklikler gibi szel ve sembolik reform nlemleri saylabilir.42 rnein, Gney Afrikada polis tekilat, gemiten kopulduunu ve insan haklarna sayg duyulmaya balandn ifade etmek iin sembolik deiiklikler gerekletirdi. Polis kuvvetlerinin ad Gney Afrika Polis Hizmetleri eklinde deitirildi ve bylece kuvvetten vatandalar iin hizmete geildii vurguland. niformalar daha az militarist grnecek ekilde yeniden tasarland ve yeni amblemler yaratld. Bu amblemlerde (Gney Afrikann yerel bitkisi olan) aloe kullanld. Aloenin dokuz yapra, dokuz yeni eyaleti sembolize ediyordu.43 Bosna-Hersekte de, kurumsal reform kapsamnda benzer ekilde, incitici olmayan yeni amblemler, semboller ve niformalarn kullanlmas gibi deiikliklere gidildi. 44 Bu sembolik reformlar, insanlarn alglarn deitirmek asndan nemlidir; ama, kolluk kuvvetlerinin personel bileimi, tz ve gzetimi alanlarnda yaplacak yapsal deiiklikler de sembolik deiikliklere elik etmelidir. Bosna-Hersekte aka ortaya kt gibi, ok ehil olmakla birlikte tek bir etnik grubun yelerinden oluan bir kolluk kuvveti dier etnik gruplarn gvenini kazanamaz ve dil engelleriyle karlamaktan kurtulamaz.45 Trkiyede de, ABye katlm sreci, hkmetin bir dizi reform yapmasn gerektirdi. Bu reformlarn ileriye

42 ICTJ, Justice-Sensitive SSR, . 43 Janine Rauch, Police Reform and South Africas Transition, South African Institute for International Affairs konferans, 2000, 44 Alexander Mayer-Rieckh, Vetting to Prevent Future Abuses: Reforming the Police, Courts, and Prosecutors Offices in Bosnia and Herzegovina, Alexander MayerRieckh ve Pablo de Greiff (der.), Justice as Prevention: Vetting Public Employees in Transitional Societies iinde, (New York: Social Science Research Council, 2007) s. 208. 45 A.g.k., s. 207.

40 ICTJ, Justice-Sensitive SSR, . 41 ICTJ, Justice-Sensitive SSR, ; Alexander Mayer-Rieckh ve Roger Duthie, Enhancing Justice and Development through JusticeSensitive Security Sector Reform, Transitional Justice and Development: Making Connections iinde, (New York: Social Science Research Council, 2009), s. 229-235.

32

dnk olmas nemlidir, ama ayn zamanda gemie de baklmal, bu ihlallere neyin yol at ya da neyin bunlar mmkn kld dnlmeli ve ayn ihlallerin tekrarlanmamas iin ne yaplmas gerektii tespit edilmelidir. Krt sorunuyla balantl olarak, gvenlik sistemi reformu, kamu kurumlarna gvenin tesis edilmesinde zellikle nemli bir adm olacaktr.

Her bir nlem, bu uzun vadeli hedeflere belli bir adan yaklalmasn salar. Hibir yaklam, tek bana, gei dneminde adaletin kolaylatrmay amalad trde bir dnm baarabileceini iddia edemez.Fas rnei de bu ilkeyi ok ak bir biimde ve Trkiye asndan nem tayan bir ekilde ortaya koymaktadr. Fas da, Trkiyedeki Tazminat Yasasna benzer ekilde, hesap verebilirliin dier biimlerinden bamsz bir tazminat program balatmt. lk giriimin yetersiz olduu grld ve daha sonra gemile yzlemeye ynelik daha kapsaml bir yaklam benimsendi.

C. GE DNEMNDE ADALET KONUSUNDA BTNSEL BR YAKLAIMIN NEMYukarda tartlan yaklamlarn, bir lkenin adeta yemek seer gibi aralarnda seim yapabilecei bir liste olmadn vurgulamak nemlidir. Uluslararas deneyimler, nlemlerin, gemii ele almada btnlkl bir yaklamn paras olarak btnsel bir ekilde benimsendiklerinde daha etkili olduklarn gsteriyor. Ancak bu, her zaman tm nlemlerin ezamanl olarak uygulanmas gerektii anlamna gelmez. nemli olan, gei dneminde adaleti uygulayan kiilerin her bir nlemin insan haklar ihlalleri mirasnn belli ynlerini ele almaya ve madurlarn kabul edilmesi ve vatandalarn gveninin tesis edilmesi eklindeki daha byk hedeflere katkda bulunmaya ynelik olduunu anlamalardr. Her bir nlem, bu uzun vadeli hedeflere belli bir adan yaklalmasn salar. Hibir yaklam, tek bana, gei dneminde adaletin kolaylatrmay amalad trde bir dnm baarabileceini iddia edemez. Hatta, btnsel bir ekilde uygulanmad takdirde, bu nlemlerden bazlarnn ters etki yaratmas da mmkndr. Davalar tek bana uygulandnda sadece belli bal birka faili hedefleyebilir ve ou zaman madurlarn faillerin hesap vermeleri ve hakikatin ortaya kmas taleplerini karlayamaz. Benzer ekilde, dava ya da kurumsal reform alanlarnda devam getirilmeyen bir hakikat komisyonu, adaleti sulandrma giriimi olarak alglanabilir. Kabul, hakikatin ortaya karlmas ve gemiteki ihlallerin tekrarlanmasn engellemeye ynelik kurumsal reform admlar olmakszn denen tazminatlar da kan paras ya da madurlar susturmaya ynelik bir giriim olarak alglanabilir.

C.1. rnek Durum ncelemesi: FasFasllar, lkelerinin bamszla kavutuu 1956 ylndan 1990larn bana kadar, kurun yllar ad verilen ar bir bask dneminden getiler. Bu sre boyunca, keyfi gzalt, ikence, yargsz infaz ve zorla kaybedilme gibi eitli insan haklar ihlallerine maruz kaldlar. Souk Savan sona ermesi ve sonrasnda jeopolitik ilikilerde yaanan kayma, lke iindeki artan direnile birleince, bu tr ihlal rntlerine son vermek konusunda Kraln zerinde giderek artan bir bask oluturdu. Kral, politikalarnda bir deiim yaandn gstermek iin, insan haklaryla ilgili tm konularda kendisine danmanlk yapmas ve tm iddialara son vermesi amacyla nsan Haklar Danmanlk Konseyi (Consultative Council on Human Rights- CCDH) adl bir konsey oluturdu.46 CCDH, Nisan 1999da 112 kayp vakasna ilikin bir rapor yaymlad ve Kraln madurlara tazminat demesine ynelik bir mekanizma oluturmas

46 Kral II. Hasann CCDHnin kuruluuna ilikin olarak yapt konuma, 1990, Mays [Franszca evrimii metin] www.ccdh.org.ma/spip.php?article45; Alntland kaynak: Human Rights Watch, Moroccos Truth Commission: Honoring Past Victims during an Uncertain present, Kasm 2005, s. 8.

33

konusunda tavsiye karar ald.47 Kral II. Hasan, lmnden sadece iki hafta nce CCDHnin tazminat mekanizmas oluturma tavsiyesini onaylad ve Temmuz 1999da onun yerine tahta geen olu VI. Muhammed bu sreci devam ettirdi. VI. Muhammed, krallk dneminin ilk eylemlerinden biri olarak, Bamsz Tahkim Komisyonunu (Independent Arbitration Commission- IAC) kurdu. Komisyonun grevi, 1956 ile 1999 arasnda gerekleen keyfi gzalt ve zorla kaybedilme olaylarnn madurlarna tazminat verilmesiydi. IAC, 1 Eyll 1999da almalarna balad. Tm bavurular iin son kabul tarihi 31 Aralk 1999du. IAC son bavuru tarihine kadar 5127, 31 Aralktan sonra ise hepsi reddedilen 6000i akn bavuru ald.48 Sonrasnda 5488 karar alan IAC, 3681 bavuruyu kabul etti; 889 bavuruyu (kaybolan ya da gzaltna alnan kiilerle ilgili olmad gerekesiyle) reddetti; 750 bavuruyu daha ayrntl mtalaalarda bulunulmak zere iade etti ve 133 bavurunun yeterli kanttan yoksun olduuna hkmetti.49 Komisyon, kabul edilen bavurular iin toplam yaklak 100 milyon ABD dolar tutarnda tazminat belirledi. Bunlar arasnda en dk tazminat 6000 ABD dolar, en yksek tazminat 300.000 ABD dolar civarndayd. IAC, birok insan haklar rgt tarafndan ar ekilde eletirildi ve birok madur tarafndan boykot edildi. Balca eletiri balklar, hakikati aratrma bileeninin eksik oluu; Komisyonun tazminat tutarlarn belirlerken izledii metodoloji ve verilen tazminat tutarlar arasndaki fark konusunda effafln olmamas; sadece parasal tazminatn sz konusu olmas, lm belgeleri, naalarn iade edilmesi

ya da devletin zr dilemesi gibi baka tazminat trlerinin darda braklmas; yargsz infaz gibi baz nemli ihlallerin Komisyonun grev tanmnda yer almamas; IACnin farkl kesimlerden kiilerden deil Krala yakn kiilerden olumas; ve insanlar sre hakknda bilgilendirmek iin gerekli tantm ve bilgilendirme almalarnn yaplmamasyd.50 IACnin grev tanmndan ve gemiteki insan haklar ihlalleri mirasn ele alma konusundaki snrl yaklamndan memnun olmayan bir grup eski siyasi mahkm ve insan haklar aktivisti, daha fazla hesap verebilirlik talep etmek iin glerini birletirdi. Bu kiiler, Driss Benzekri bakanlnda, Hakikat ve Adalet Forumu (Forum Vrit et Justice - FVJ) ad altnda bir rgt kurdular. FVJ, bamsz bir hakikat komisyonu kurulmasn ve tazminatlarn daha geni bir ekilde ele alnmasn savunuyordu. rgt, madurlarn ve ailelerinin maruz kaldklar ihlallerin ayrntlarn kaydetmeleri iin standart bir form hazrlad ve baka rgtlerle birlikte dzenledii hakikat kervanlar (caravanes de vrit) eylemiyle eski gzalt merkezlerine giderek buralarda eitli kiilerin tanklklarn kayda geirdi.51 Kasm 2001de FVJnin de aralarnda bulunduu birok insan haklar rgt, bir hakikat komisyonunun gerekleebilirliini tartmak iin bir sempozyum dzenledi. rgtler, toplantnn sonunda bir hakikati aratrma organ oluturmas iin Krala teklif sundular. nsan haklar rgtlerinin iki yl sren almalar sonucunda Kral nihayet 6 Kasm 2003 tarihinde teklifi onaylad ve 7 Ocak 2004te Adalet ve Uzlama Komisyonu (Instance Equit et Rconciliation IER) giriiminin faaliyete getiini aklad. IERnin kurulmas iin lobi faaliyetleri yrten insan haklar aktivistleri ve eski tutuklular, bu giriimi gemiteki sistematik insan haklar ihlallerini

47 112 saysnn eitli insan haklar rgtlerinin tahmin ettii kayp saynn ok altnda olmas nedeniyle rapor youn eletirilerle karlat. Bu eletirileri yapan evreler, raporun kayp olaylarnn nasl ve kim tarafndan gerekletirildiini iermemesi asndan eksik olduunu belirtiyorlar. 48 Veerle Opgenhaffen ve Mark Freeman, Transitional Justice in Morocco: A Progress Report, ICTJ, Kasm 2005, s. 11. 49 A.g.k., s. 11.

50 A.g.k.; ve Human Rights Watch, Moroccos Truth Commission: Honoring Past Victims during an Uncertain present, s. 11. 51 Opgenhaffen ve Freeman, Transitional Justice in Morocco..., s. 12.

34

resmen knayarak ve geni apl kurumsal reformlar tavsiye ederek demokratiklemeye yeni bir g kazandracak bir ara olarak grdler. lkedeki sistemin ieriden reforma tabi tutulabileceine inandlar ve hakikat ve uzlama komisyonunu (truth and reconciliation commission TRC) demokratik deiim iin bir itici g olarak kullanmak istediler.52 Fastaki IER, Gney Afrika, ili ya da Arjantin gibi iyi bilinen rneklerin tersine, bir siyasi karklk ya da radikal bir gei sonucunda ortaya kmad; aksine siyasi tartmalar canlandrarak, demokratik alan byterek ve deiim iin kabul edilebilir snrlar genileterek Fastaki demokratik deiimi ilerletme amacyla kuruldu.53 Benzekriye gre IER, kurumsal reformu tevik ederek yakn bir gelecekte bir parlamenter monarinin kurulmasn salamak iin bir frsatt. Benzekri, 19 Ocak 2006 gn Washingtonda Ulusal Demokrasi Vakf (National Endowment for Democracy -NED) kuruluunun dzenledii bir toplantda yapt konumada bu tr bir reformun yrtmenin yetkilerinin snrlandrlmas, parlamentonun rolnn glendirilmesi ve sk bir kuvvetler ayrl ile yargnn gerek anlamda bamsz olmas anlamna geleceini syledi.54 IACnin snrl faaliyetleri iin nemli bir ilerleme oluturan IERnin grev tanmnda gemi ihlallerle ilgili hakikatin ortaya karlmas, madurlara ve ailelerine tazminat salanmas ve gelecekte ihlallerin nlenmesine ynelik nlemlerin tavsiye edilmesi de yer alyordu.55 IER, yaklak 22.000 bavuruyu ve bir dizi ak durumay gzden geirdikten sonra, Aralk 2005te nihai raporunu sundu. Rapordaki balca tavsiyeler unlard: 1. nsan haklar konusunda anayasal gvencelerin glendirilmesi, 2. Dokunulmazlklarla mcadele etmek konusunda52 Pierre Hazan, Morocco: Betting on a Truth and Reconciliation Commission, USIP zel Raporu 165, Temmuz 2006, s. 3. 53 A.g.k., s. 4. 54 A.g.k., s. 8. 55 Grev tanmnn tamamna u adresten eriilebilir:

btnlkl bir ulusal stratejinin benimsenmesi ve uygulanmas, 3. Gvenlik, yarg, yasama ve ceza politikalar alanlarnda reformlar, ve 4. zleme mekanizmalarnn oluturulmas.56 Kral raporun yaymlanmasn onaylad ve CCDHyi bu tavsiyeleri uygulamaya sokmakla grevlendirdi. IER, IACnin snrl yapsna gre nemli bir ilerleme saylmasna karn, ihlallerin faillerini aklamaktan kand iin eletirildi. Fas nsan Haklar Birlii, IERnin faillere dokunulmazlk saladn dnd ve Hakikat in Tamamen zgr Tanklklar57 ad verilen bir dizi paralel duruma dzenleyerek ikencecileri ad vererek aka knad. Baz evreler IERin ok snrl olduunu dndler, ama daha ncesinde var olmayan bir aklk iklimi yaratarak bu paralel durumalarn dzenlenebilmesini birok adan IERnin kurulmasnn mmkn kld sylenebilir. IER, snrllklarna karn, IACden farkl olarak, tazminatlar daha geni bir hakikati aratrma srecine dahil etti. IERnin tazminat programlarnn uygulanmasna devam edilmekle birlikte, Fasllarn bu alana yenilikilik getirdikleri ve toplumsal tazminatlara ynelik yeni bir yaklam modeli gelitirdikleri sylenebilir.

Fas rnei, gei dneminde adalet nlemlerinin blk prk ya da birbirinden yaltlm ekilde uygulandnda ne kadar etkisiz olduunu gstermenin yan sra, sivil toplumun reformlar ve gemile yzlemekte daha kapsaml bir yaklam zorlamakta ne kadar nemli bir rol oynadn da vurgulamaktadr.Fas rnei, gei dneminde adalet nlemlerinin blk prk ya da birbirinden yaltlm ekilde uygulandnda ne kadar etkisiz olduunu gstermenin yan sra, sivil toplumun reformlar ve56 IER tavsiyelerinin bir zeti iin (ngilizce): http://www. ictj.org/static/MENA/Morocco/IERreport. findingssummary.eng.pdf. 57 Hazan, Morocco: Betting on a Truth and Reconciliation Commission, s. 6. 35

gemile yzlemekte daha kapsaml bir yaklam zorlamakta ne kadar nemli bir rol oynadn da vurgulamaktadr. Trkiye, Fas rneinde olduu gibi, Tazminat Yasas almasn ileriye gtrmenin yollarn aratrmak ve, bata Krt sorunu balamnda olmak zere, iddet mirasyla yzlemek konusunda daha kapsaml bir yaklam oluturmaldr.

D. GE DNEMNDE ADALET VE YERNDEN EDLMETazminat Yasas, Trkiyedeki lke iinde yerinden edilmeleri ele almaya ynelik en nemli somut adm olmakla birlikte, sorun hl varln srdryor.58 Dolaysyla, gei dneminde adalet nlemlerinin genel olarak yerinden edilme sorununun ele alnmasna nasl katkda bulunabileceine bakmak, soruna en etkin genel yant gelitirmekte yol gsterici olabilir. Yukarda vurguland gibi, gei dneminde adalet, madurlara tannma salayarak ve vatandalarn gvenini tesis ederek kitlesel insan haklar ihlallerini dzeltmeye alr. Dolaysyla, gei dneminde adalet nlemlerinin yerinden edilmeyle ilgilenmesi iin nemli gerekeler vardr. Yerinden edilme u alardan genel olarak insan haklar ihlalleriyle balantl bir sorundur: Yaygn insan haklar ihlalleri genellikle yerinden edilmeye yol aar; sistematik olarak yerinden edilme, insanla kar su da dahil olmak zere, bal bana ciddi bir insan haklar ihlali oluturur; ve yerinden edilmi olan insanlar ou zaman yeni insan haklar ihlallerine ak durumda olurlar.59 nsan haklar ihlallerinin yerinden edilmeye yol at gerei, lke i Yerinden Edilmelere likin Yol Gsterici lkeler belgesinde yer alan lke iinde yerinden edilen insanlar teriminin tanmnda aka grlmektedir.60 zellikle belli ihlaller, rnein evlerin

ve mlklerin kapsaml bir tahribata uramas,61 yerinden edilme durumunun ortaya kma olasln artrr. Ayrca, kastl politikalar sonucunda gerekleen yerinden edilme bal bana ciddi bir insan haklar ihlali oluturabilir. Gerek ICTY gerekse Uluslararas Ceza Mahkemesinin (International Criminal Court- ICC) tzkleri uyarnca, snr d etme ya da zorla uzaklatrma, insanla kar su tekil eder; bir sivilin yasa d bir ekilde snr d edilmesi ya da uzaklatrlmas, Cenevre Szlemelerinin de ar bir ihlali anlamna gelir.62 Erin Mooneynin belirttii gibi, keyfi bir ekilde yerinden edilmeme hakk aka ortaya konmutur.63 Buna ek olarak, yerinden edilme genellikle madurlarn baka insan haklar ihlallerine de ak olmalarna yol aar; yerinden edilmi insanlar, evlerinin, geim kaynaklarnn, iinde yaadklar topluluklarn ve otorite yaplarnn salad temel korumadan yoksun kaldklar iin zorla toplama, zorla askere alma ve cinsel tecavz gibi iddet eylemlerine ve insan haklar ihlallerine kar zellikle savunmasz hale gelirler.64 Yerinden edilmi insanlarn yzde 75 ila 80ini oluturan kadnlar ve ocuklar, cinsiyet ve toplumsal cinsiyetle balantl

da ayrlmak zorunda kalm ya da buna zorlanm ve uluslararas dzeyde tannm bir devlet snrn amam olan insanlar ya da insan gruplar. Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonu, 1998, Report of the Representative of the Secretary-General on Internally Displaced Persons: Guiding Principles on Internal Displacement, BM belgesi. E/ CN.4/1998/53/Add.2, 11 ubat. 61 Eski Yugoslavya in Uluslararas Ceza Mahkemesinin (ICTY) bulgular, insanla kar zulm suu kapsamna girebilir, Savc Kupreski vd.ye kar, 2000, Dava No. IT-95-16-T, Hkm, par. 567615, 14 Ocak. 62 ICTY Tz, Madde 5(d)(1); ICC Tz, Madde 7(1)(d); Cenevre Szlemesi IV, Madde 147. 63 Erin Mooney, The Concept of Internal Displacement and the Case for Internally Displaced Persons as a Category of Concern, Refugee Law Quarterly 24, say 3, 2005, s. 15. Yol Gsterici lkeler metninde 6. lke yledir: Her insan evinden ya da normal ikamet yerinden keyfi bir ekilde uzaklatrlmaya kar korunma hakkna sahip olmaldr. 64 Mooney, The Concept of Internal Displacement, s. 17.

58 Kurban vd.,