Upload
others
View
9
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
ÇAĞDAŞ SİYASAL TEORİLER
KAMU YÖNETİMİ
LİSANS PROGRAMI
PROF. DR. HATİCE BİRSEN HEKİMOĞLU
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
KAMU YÖNETİMİ
LİSANS PROGRAMI
ÇAĞDAŞ SİYASAL TEORİLER
Prof. Dr. Hatice Birsen HEKİMOĞLU
I
ÖNSÖZ
“Çağdaş Siyasal Teoriler” başlıklı bu metin, İstanbul Üniversitesi’nin Açık ve Uzaktan
Eğitim Fakültesi Kamu Yönetimi bölümü öğrencileri için hazırlanmıştır. Bu derste, 19.
yüzyılda tezahür eden “modern siyasal ideolojiler” incelenecektir. Metnin ilk bölümlerinde
modern siyasal ideolojilerin ortaya çıkışına zemin hazırlayan ve aşağı yukarı 300 yıl içinde
yavaş yavaş gelişen iktisadi, toplumsal, kültürel ve politik değişim sürecinin temel özellikleri
ele alınacaktır. İzleyen bölümlerde ise 19. yüzyılda politik birer metin ve akım olan, kimisi bir
rejim biçimi olarak hayata da geçen “izmler” olarak temel ideolojiler detaylı olarak
anlatılacaktır.
II
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ............................................................................................................................ I
İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. II
KISALTMALAR ......................................................................................................... VI
YAZAR NOTU ........................................................................................................... VII
1. MODERN SİYASAL İDEOLOJİLER: KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE TARİHSEL
ARKA PLAN ............................................................................................................................. 1
İdeoloji Nedir? ................................................................................................................ 7
Tarihsel Arka Plan .......................................................................................................... 9
İdeolojilerin Temel Özellikleri ..................................................................................... 11
İdeolojilerin Kültür, Mit ve Din İle İlişkisi .................................................................. 13
İdeolojiler Nasıl İncelenmektedir? ............................................................................... 15
2. İDEOLOJİ KAVRAMININ DÖNÜŞÜMÜ: MARX’TAN FOUCAULT’YA ........ 22
2.1. Kavrama İlk Darbe: Fransız Tutucuları ................................................................. 28
2.2. Marx’ta İdeoloji ..................................................................................................... 28
2. 3. Seçkin Gücü Olarak İdeoloji: A. Gramsci ............................................................ 31
2.4. Yapısalcı ve Postyapısalcı Yaklaşımlarda İdeoloji ............................................... 33
2.4.1. Althusser ve İdeoloji ........................................................................................... 33
2.4.2. M. Foucault ve İdeoloji ...................................................................................... 35
2.5. İdeolojilerin Sonu Mu? .......................................................................................... 36
3. LİBERALİZM I ........................................................................................................ 45
3.1. Liberalizmin Düşünsel Kökenleri .......................................................................... 51
3.2. Liberalizmin Tarihsel Arka Planı .......................................................................... 53
3.3. Liberalizmin Bileşenleri ........................................................................................ 54
3.3.1. Liberal Ekonomi ................................................................................................. 55
3.3.2. Liberal Politika ................................................................................................... 56
3.3.3. Liberalizm ve Temsili Demokrasi ...................................................................... 59
4. LİBERALİZM II ...................................................................................................... 68
4.1. Liberalizm Bölünüyor: Sosyal Liberalizm ve Neo-klasik Liberalizm .................. 74
4.1.1. Sanayi Devrimi ................................................................................................... 74
4.1.2. Sosyal Liberaller: Negatif ve Pozitif Özgürlük Ayrımı ..................................... 76
4.1.3. Neo-Klasik Liberaller ve Sosyal Darwinizm ..................................................... 78
4.2. 20. Yüzyılda Liberalizm ........................................................................................ 79
III
4.3. Neo-Liberalizm (Liberter Yeni Sağ) ..................................................................... 81
4.4. 21. Yüzyılda Liberalizm ........................................................................................ 83
5. MARKSİZM I .......................................................................................................... 90
5.1. Marksizmin Tarihsel Arka Planı ........................................................................... 96
5.2. İnsan Doğası ve Tarih Anlayışı ............................................................................. 98
5.2.1. İnsan Doğası ....................................................................................................... 98
5.2.2. Yabancılaşma ..................................................................................................... 99
5.2.3. Tarih Anlayışı ................................................................................................... 100
5.3. Kapitalizm ........................................................................................................... 102
5.4. Sınıf Mücadelesi .................................................................................................. 103
6. MARKSİZM II ....................................................................................................... 111
6.1. Marksizm’de Siyaset ve Devlet ........................................................................... 117
6.2. Marksizm Bölünüyor ........................................................................................... 119
6.3. Diğer Marksist Yaklaşımlar ................................................................................ 120
6.3.1. Hegelci Marksizm ............................................................................................ 120
6.3.2. Yapısalcı Marksizm .......................................................................................... 123
6.3.3. Üçüncü Dünya Marksizmi ................................................................................ 124
6.4. Günümüzde Marksizm ........................................................................................ 126
7. SOSYAL DEMOKRASİ ........................................................................................ 134
7.1. Bir İdeoloji Olarak Sosyal Demokrasinin Ortaya Çıkışı ..................................... 140
7.1.1. Tarihsel Arka Plan ............................................................................................ 140
7.1.2. Liberal Düşüncede Sosyal Demokrat Nüveler ................................................. 141
7.1.3. Marksizm’de Epistemolojik Kopuş .................................................................. 141
7.2. Bir Politika Olarak Sosyal Demokrasi: Refah Devleti ........................................ 144
7.2.1. Almanya ve SPD .............................................................................................. 144
7.2.2. İngiltere ve Fabian Sosyalizmi ......................................................................... 145
7.2.3. Fransız Sosyalizmi ............................................................................................ 146
7.2.4. İskandinav Ülkelerinde Sosyal Demokrasi ve Refah Devleti Politikaları ........ 147
7.3. Sosyal Demokrasinin Altın Çağı ......................................................................... 149
7.4. Sosyal Demokrasinin Krizi ve Yeni Arayışlar: Üçüncü Yol ............................... 150
8. MUHAFAZAKÂRLIK .......................................................................................... 159
8.1. Muhafazakârlık: Aydınlanmaya ve Moderniteye Tepki ...................................... 165
8.2. Klasik Muhafazakârlık ........................................................................................ 168
IV
8.2.1. Muhafazakârlığın Düşünsel Kaynakları ........................................................... 169
8.2.2. Muhafazakâr Deneyimler ................................................................................. 171
8.3. Yeni Muhafazakârlık ........................................................................................... 173
9. MİLLİYETÇİLİK ................................................................................................... 182
9.1. Millet ve Milliyetçilik Nedir: Milliyetçiliği Sosyal Bilimler Nasıl Ele Almaktadır?
................................................................................................................................................ 188
9.2. Millet Kavramının Kökeni ve Tarihsel Gelişimi ................................................. 190
9.3. Milliyetçilikte “Tarih” Anlayışı .......................................................................... 192
9.4. Düşünsel ve Tarihsel Arka Plan .......................................................................... 194
9.4.1. Modernleşme ve Ulus-Devletin Bileşenlerinden Biri Olarak Milliyetçilik ..... 194
9.4.2. Milliyetçiliğin Düşünsel Kaynakları ................................................................ 196
9.4.3. 19. Yüzyılda Milliyetçilik: Alman ve İtalyan Birlikleri ................................... 197
9.5. 20. Yüzyılda Milliyetçilik ................................................................................... 198
9.5.1. 1870-1918 Dönemi ........................................................................................... 198
9.5.2. 1918-1950 Dönemi ........................................................................................... 199
9.5.3. 1980 Sonrası Dönem ........................................................................................ 200
10. ANARŞİZM ......................................................................................................... 207
10.1. Bir İdeoloji Olarak Anarşizm: Temel Özellikleri .............................................. 213
10.2. Anarşizmin Tarihsel Gelişimi ............................................................................ 215
10.3. Anarşist Kuramcılar ........................................................................................... 218
10.4. Anarşizmin Bileşenleri ...................................................................................... 220
10.4.1. Toplumsal Düzen ............................................................................................ 220
10.4.2. İnsan Doğası ................................................................................................... 221
10.4.3. Suç ve Ceza .................................................................................................... 221
10.4.4. Politika ............................................................................................................ 222
10.5. Anarşist Modeller .............................................................................................. 223
11. FEMİNİZM .......................................................................................................... 231
11.1. Feminizmin Temel Özellikleri ...................................................................... 237
11.2. Bir Hareket Olarak Feminizmin Ortaya Çıkışı: Tarihsel Arka Plan ................. 240
11.2.1. Birinci Dalga Feminizm ................................................................................. 240
11.2.2. İkinci Dalga Feminizm ................................................................................... 244
11.3. Farklı Feminizmler ............................................................................................ 245
11.3.1. Liberal Feminizm ........................................................................................... 245
11.3.2. Radikal Feminizm .......................................................................................... 246
V
11.3.3. Sosyalist Feminizm ........................................................................................ 247
12. FAŞİZM ............................................................................................................... 256
12.1. Faşizm: İdeoloji mi Rejim mi? .......................................................................... 262
12.2. Faşizmin Düşünsel Kaynakları .......................................................................... 264
12.3. Faşizmin Ayırıcı Özellikleri .............................................................................. 265
12.4. İtalya’da ve Almanya’da Faşizm ....................................................................... 268
12.4.1. İtalya ............................................................................................................... 268
12.4.2. Almanya ......................................................................................................... 270
12.4.3. İtalyan ve Alman Faşist Rejimlerinin Karşılaştırılması ................................. 272
13. KORPORATİZM ................................................................................................. 279
13.1. Korporatizmin Doğuşu Ve Genel Özellikleri .................................................... 285
13.2. Korporatizmin Düşünsel Kökenleri ................................................................... 289
13.2.1. Korporatizm ve Anti-Liberalizm .................................................................... 290
13.2.2. Korporatizm ve Anti-Sosyalizm ..................................................................... 291
13.3. Korporatist Devlet ............................................................................................. 292
13.4. Korporatist Deneyimler ..................................................................................... 294
14. POSTMODERNİZM ............................................................................................ 302
14.1. Moderniteye Doğru ........................................................................................... 308
14.2. Modernliğin Krizi .............................................................................................. 311
14.3. Postmodernizm: Kökenleri ve Gelişimi ............................................................ 312
14.4. Postmodern Toplum – Postmodern Kültür ........................................................ 315
14.5. Postmodern Durum ............................................................................................ 315
KAYNAKÇA ............................................................................................................. 325
VI
KISALTMALAR
VII
YAZAR NOTU
Değerli öğrenciler, bu derste ele alınan konular hem siyaset bilimi, kamu yönetimi,
uluslararası ilişkiler ve sosyal bilimlerin diğer alanlarına ilgi duyanlara temel bazı kavramları
ve politik akımları öğrenme ve inceleme imkânı vermeyi, hem de günlük siyasi yaşamda
deneyimlediğimiz politik olayları anlamlandırmamıza yardımcı olmayı hedeflemektedir.
Zaman zaman diğer derslerinizde rastlamış olduğunuz bazı kavramların bu derste ele aldığımız
politik teorilerle/ideolojilerle ilişkili olduğunu göreceksiniz. Bu anlamda metnin diğer
derslerinize de yardımcı olacağı düşünülmektedir.
1
1. MODERN SİYASAL İDEOLOJİLER: KAVRAMSAL ÇERÇEVE
VE TARİHSEL ARKA PLAN
2
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
Bu bölümde “ideoloji” kavramı ele alınacaktır. Önce kelimenin hem günlük dilde
kullanımı hem de akademik literatürde anlamı ve tanımı üzerinde durulacaktır. Aynı zamanda
ideoloji ile aşağı yukarı aynı işlevleri gören ve daha önceki dönemlerde kullanılan kavramlarla
ilişkileri, benzerlik ve farklılıkları anlatılacaktır. Modern dönemlerin bir ürünü olarak
ideolojilerin hangi toplumsal, iktisadi ve politik dönüşümlerin ve ihtiyaçların sonucu olarak
ortaya çıktığı, insan ve toplum yaşamında ne gibi işlevleri olduğu incelenecektir.
3
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. “İdeoloji” nedir?
2. İdeoloji ile kültür, din, mitoloji ve gelenekler arasında ne gibi benzerlikler ve
farklılıklar vardır?
3. İdeolojilerin toplumsal, kültürel ve politik işlevleri nelerdir?
4. İdeolojiler hangi değişim süreçlerinin ürünüdür?
4
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
İdeoloji kavramının tanımı
İdeoloji kavramı
tanımlanacak ve hem günlük
dilde hem de akademik
anlamda anlamı
öğrenilecektir.
İlgili konuda okuyarak
İdeolojilerin işlevleri
İdeolojilerin günlük
toplumsal, kültürel ve politik
yaşamda ne gibi işlevleri
olduğu öğrenilecektir
İlgili konuda okuyarak;
konuyu kişisel kültürel ve
politik yaşamımız ile
ilişkilendirerek
Mit, din, gelenek, kültür ile
ideoloji arasında ne gibi
benzerlikler ve farklılıklar
bulunmaktadır
İdeoloji ile yakın anlam ve
işlevlere sahip mit, din,
gelenek ve kültür
kavramlarının anlam ve
işlevlerini öğrenmek,
farklılıklarının farkına
varmak
İlgili konuda okuyarak
5
Anahtar Kavramlar
İdeoloji
Kültür
Mitoloji
Din ve gelenek
6
Giriş
Siyasal ideolojiler 19. yüzyılın ürünüdür. Ancak yaşamımızı derinden etkileyen bu
akımların ortaya çıkışı uzun yüzyıllar içinde meydana gelen değişimlere dayanmaktadır.
Özellikle 16. yüzyılda Batı’da tarımsal üretim alanında başlayan değişim sürecinin önce iktisadi
alanda daha sonra ise demografik ve sınıfsal alanda büyük dönüşümlere neden olması ile
birlikte insanların hem dünyayı algılama biçimini hem de birey-doğa, birey-birey, birey-
toplum, birey-siyasi iktidar ilişkilerini yeniden değerlendirme ve yorumlama sürecine girdikleri
görülmektedir. Bu değişim süreci hem önemli toplumsal, kültürel ve politik kurumların
yıkılmasına neden olmuş hem de bunların yerine yenilerinin oluşturulmasını sağlamıştır. Yeni
bir birey ve toplumsal örgütlenme anlayışı her türlü kurumun meşruiyetini de zayıflatmış,
insanların yeni kurumlara yeni meşrulaştırma araçları arayışı içine girmelerine neden olmuştur.
Bu bölümde bu yeni bir insan ve toplum anlayışının ürünü olan ideolojilerin ortaya çıkış süreci,
anlamı ve işlevleri üzerinde durulacaktır. Bu sürecin anlatımı, tarihsel bir arka plana
dayandırılacaktır.
7
İdeoloji Nedir?
“İdeoloji” kavramının biri günlük diğeri ise akademik olmak üzere iki türlü kullanımı
ve tanımından bahsedebiliriz. Günlük dilde genellikle “dogmatiklik”, “sığ düşüncelilik” gibi
anlamlara gelen ideoloji genellikle suçlayıcı ve küçümseyici bir anlamda kullanılmaktadır.
Birisi için “ideoloji yapıyor” veya bir düşünce için “ideolojik” derken çoğunlukla karşı tarafı
suçlamaya yönelik bir tavır içindeyizdir ve hiç bir zaman kendi düşüncelerimizi ideolojik olarak
tanımlamayız. Bu durum bize ideoloji kavramının günlük dilde olumsuz bir anlamda
kullanıldığını göstermektedir ancak bir tanımının yapılması istendiğinde genellikle muğlak
cevaplar alırız, net bir tanımını verene rastlama olasılığımız düşüktür.
Kavramın sosyal bilimlerde karşılığına baktığımız zaman, bu kadar muğlak olmayan
tanımlara elbette rastlarız ancak yine de üzerinde oydaşılmış tek bir tanım bulamayız. Bunun
çok sayıda nedeni bulunmaktadır. Bunlardan birisi, ideoloji kavramının birden fazla boyutta
ele alınmasıdır. Örneğin, ideoloji ile kültür arasında çok yakın bir ilişi vardır. Yine kültürün
önemli bir boyutu olan dil, din, gelenekler ve mitoloji de çoğu kez ideoloji ile iç içe girmiştir.
İkinci olarak, çok sayıda kavram ideoloji ile benzer veya aynı anlamda kullanılmaktadır.
Örneğin, propaganda, çoğu kez ideoloji ile bir arada kullanılmaktadır; oysa propaganda bir
ideoloji olmayıp ideolojilerin kitleleri etkilemek ve harekete geçirmek için kullandığı bir
araçtır. Sosyal bilimlerde kavramın üzerinde oydaşılmış bir tanımına ulaşılamamasına neden
olan üçüncü bir etken olarak, kavramın sosyal bilimlere nispeten geç girmesi ve zaman içinde
önemli anlam değişikliklerine uğramasından bahsedebiliriz. İlk defa 18. yüzyılın sonlarında
kullanılan ideoloji kavramına Marx’tan Foucault’ya çok sayıda sosyal bilimci, politikacı ve
filozof tarafından kimi olumlu kimi olumsuz anlamlar atfedilmiştir.
Bu kadar geç bir dönemde hayatımıza girmesine ve üzerinde oydaşılmış bir tanıma
ulaşmadaki bazı zorluklara rağmen, kısa sürede hem günlük dilde sık kullanılan bir kavram
olmuş hem de sosyal bilimlerde önemli çalışma alanlarından birisi haline gelmiştir. Öyle ki 19.
yüzyıla “ideolojiler çağı” denmesine neden olacak kadar etkili olmuştur. Gerçekten de 19.
yüzyıl ideolojilerin kitleleri derinden etkilediği ve harekete geçirdiği, siyasi rejimleri
değiştirdiği bir dönemdir. Aslında toplumlar hiç bir zaman tamamen durağan değildir, en
geleneksel toplumlarda bile sürekli bir değişim vardır ancak bu o kadar yavaştır ki genellikle
hissedilmesi zordur. 19. yüzyılı farklı yapan, değişim sürecinin insanların günlük hayatlarını,
siyasi rejimleri, toplumsal sınıfları, iktisadi yapıyı, üretimi, tüketim kalıplarını vb radikal
biçimde değiştirecek ölçüde hızlı olmasıdır. Bu hızlı değişim sürecinin nedenleri nelerdir? Bu
aniden ortaya çıkmış bir hareket midir, yoksa kökleri daha derinlere mi dayanmaktadır? Bunu
anlayabilmek için tarihsel arka plana yakından bakmamız gerekmektedir. Ancak, bu konuya
geçmeden önce, temel özelliklerini detaylı bir şekilde ele almayı daha sonraya bırakarak, kısaca
ideolojiyi tanımlayalım. İdeoloji, her şeyden önce bir dünya görüşüdür; içinde yaşanılan
toplumu, toplumsal ilişkileri, yöneten-yönetilen ilişkilerini bize açıklayan, seçenekler arasında
tercihimizi yapmamızı ve yolumuzu tespit etmemizi sağlayan adeta bir yol haritasıdır.
Anlaşılması zor toplumsal ve politik gerçekliği anlaşılır kılmanın yanı sıra “ideal bir düzen”
8
tasviri de yapan, bu düzene ulaşmak için nasıl bir yol izlenmesi gerektiğini de anlatan bir
inançlar, normlar ve değerler bütünüdür. 1
Aslında tarihin tüm dönemlerinde insan toplulukları evreni, dünyayı, toplumu,
politikayı tanımlayan, insan-insan, insan-toplum, insan-doğa, insan-iktidar ilişkilerini belirli bir
çerçeveye yerleştiren ve bunları meşrulaştıran düşünsel ürünler üretmişlerdir. Çünkü toplumsal
ve politik gerçeklik aslında çok karmaşıktır; karmaşık bir ilişkiler bütünüdür. Örneğin neden
iktidara boyun eğmemiz gerektiği sorusu herkesin sorduğu veya sorma ihtimali olan bir
sorudur. Hayatın anlamı nedir? İnsanın tarihte bir rolü var mıdır? Neden yaşlılara saygı
göstermeliyiz? Neden bazı insanlar diğerlerinden daha çok itibara sahiptir? Bu ve benzeri
yüzlerce soru sorulabilir. Toplumlar daha bu gibi sorular sorulmadan onun cevabını oluşturan
açıklama kalıpları üreterek yeni kuşaklara aktarmaktadırlar. Çünkü bu sorular önemli sorulardır
ve doğru veya yanlış, cevaplarının bilinmesi insanların kendilerini anlamlandırabilmesi için
gereklidir. Bilinmeyen ve bu nedenle de kontrol edilemeyen her şey insanoğlu için korkutucu
olmuştur. Sadece toplumsal ve politik olgular değil, depremler, yıldırım düşmesi, seller,
heyelanlar, güneş ve ay tutulması gibi doğa olayları da hep cevaplanması, bir nedene
bağlanması gereken olaylardır. Binlerce yıl bu soruların cevaplarını gelenekler, dinler ve mitler
üretmiştir. Depremler, siyasi iktidara boyun eğmeyen, Tanrılara adak adamayan kişilerin
cezalandırılması, toplumsal düzenin bozulmasının ve itaat etmemenin karşılığı olarak
adlandırılmıştır. Bir doğa olayının veya politik iktidara ilişkin bir durumun bir nedene
bağlanması dolayısıyla anlaşılmaz olmaktan kurtarılarak anlaşılır hale getirilmesi hem korkuyu
gideren hem de toplumda itaati sağlayan önemli bir unsurdur. Mitler, dinler, gelenekler ve
benzeri açıklama kalıpları, esas itibariyle hem doğayı ve yaradılışı açıklamaya hem de toplumda
sosyal ve politik uyumu sağlamaya ve ilişkileri düzenlemeye çalışan kimi yazılı kimi sözlü
kurallar, inançlar ve ritüellerdir. Özellikle Aydınlanma düşüncesi ve onun bir sonucu olarak
gerçekleşen bilimsel devrim ile birlikte, doğaya ilişkin soruların cevapları gözlem ve deneye
dayalı olarak sistematik biçimde gerçekleştirilen bilimsel faaliyetler sonucunda elde edilen
bilgiler ile açıklanmaya başlamıştır. Toplumsal ve politik olguların da giderek metafiziksel
düşünce ile değil yine insan aklının, gözlem, deney ve sistematik düşünce yardımı ile toplumsal
düzenlilikleri tespit ederek oluşturduğu açıklama kalıpları ile açıklanması yaygınlaşmıştır. Bu
anlamda ideolojiler, insan doğasını, insanlık tarihini, politik ve iktisadi örgütlenme biçimlerini
açıklayan ve seçenekler arasında kendisi için “ideal olan”ı işaret eden düşünsel haritalardır ve
görmüş oldukları işlevler açısından mitlerden, geleneklerden ve dinlerden çok da farklı
değillerdir. Ünlü Fransz antropolog Claude Levi-Strauss “çağdaş Batı toplumunun yaptığı şey,
mitosun yerine ideolojiyi getirmektir” derken tam da bu noktaya işaret etmektedir.
1 Örs, H. Birsen, “İdeoloji: Karmaşık Dünyayı Anlaşılır Kılmak”, (içinde) H. Birsen
Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, (7. Baskı), İstanbul Bilgi Ünv.
Yayınları, 2014, s.5-7.
9
Tarihsel Arka Plan
İdeolojilerin ortaya çıkışı ve toplumsal ve politik olarak işlevsel hale gelişinin
geleneksel toplumdan modern topluma geçiş ile yakından ilişkisi bulunmaktadır. Bilindiği gibi,
geleneksel toplumlar iktisadi olarak tarıma dayalı toplumlardır. Tarımsal üretimde kullanılan
tekniklerin zayıf olması ve bu nedenle de üretimin sınırlı olması nedeniyle geçimlik üretim
yaygındır ve ticarete konu olabilecek ürün miktarı azdır. Bu durum tüm geleneksel toplumlarda
geniş bir köylüler sınıfını zorunlu kılmaktadır. Buna karşın tüccarlar sınıfı oldukça sınırlıdır.
Zaten tüccarlar, zanaatkârlar ve askerler toplumun küçük bir kesimi olarak toplumsal
örgütlenmede çok daha az etkilidir. Krallar, soylular, üst rütbeli din adamlarından oluşan üst
sınıflar da dar bir sınıf olmakla birlikte tüm toplumu yönetme erkine sahiptirler. Bu tip
toplumlarda birey önemli bir tarihsel aktör değildir, tersine ancak topluluk içinde bir anlam
ifade eden kullardır. Gelenekler ve dinsel kurallar bireyin bu edilgen (pasif) konumunu
güçlendirecek değerlerle donatılmıştır. Dikey hareketlilik yani insanların sınıf değiştirme
imkânları neredeyse yoktur; köylü doğan kişi yine köylü olarak hayatını sürdürürken, soylu
sınıf üyelerinin çocukları da yine soylu olarak doğar ve yaşarlar. Aynı durağanlık yatay olarak
da geçerlidir; insanlar doğdukları köyde yaşar ve ölürler ve eğer tüccar veya asker değillerse
genellikle kendi köyleri dışındaki yerler ile temasları neredeyse hiç yoktur, diğer bir ifadeyle
yatay mobilizasyon düşüktür. Farklı mekânlar ve kültürlerle temasları zayıf olduğundan
mukayese yapabilme imkânları yoktur ve ufukları geniş değildir. Bu tür toplumlar durağan
toplumlardır, yani toplumsal değişim hissedilemeyecek kadar yavaş gerçekleşir. Var olan
iktisadi, kültürel ve politik yapının hep olageldiği gibi devam etmesi onlara doğal gelir, olması
gerekenin de zaten bu olduğuna inanılır. İnsanlar, statüler ve kurumlar arasındaki ilişkileri
açıklamak için dini kurallar, gelenekler ve hatta mitler yeterlidir. 16. yüzyıldan itibaren
Avrupa’nın belirli bölgelerinde özellikle de İngiltere’de başlayan tarımsal kapitalistleşme
süreci geleneksel toplumun tüm kurumlarını, değerlerini ve normlarını kökünden sarsmış, bu
nedenle birkaç yüz yıl sürecek çatışmalı bir döneme girilmiştir.
Bu yüzyılda üretimde kullanılan tekniklerdeki yenilikler ve toprağın ıslahı konusundaki
gelişmeler tarımsal üretimi artırmış, geçimlik üretim yapılan topraklar giderek pazar için üretim
yapılan araçlara dönüşmüştür. Bu sürecin çok önemli bazı sonuçları olmuştur. Bunlardan birisi,
“göç”tür. Feodal beylerden kapitalist işletmecilere dönüşen derebeyleri birim ürün başına
gereken organik enerji düştüğünden ve bu nedenle daha az insan gücüne ihtiyaç duyduğundan
yanlarında çalışan ve “serf” adı verilen köylüleri topraklarından sürmüştür. Böylece
İngiltere’de kırsal alanlardan kentsel alanlara kitlesel göçler başlamıştır. İkincisi, Pazar için
üretilen mal miktarının artışı ile birlikte giderek büyüyen bir tüccarlar sınıfı ortaya çıkmıştır.
Burjuva sınıfı denen bu yeni tüccarlar daha çok kentlerde yaşamakta ve mal alıp satmak için
uzak mesafelere gitmektedir. Üçüncü olarak, geleneksel toplumun küçük ama çok önemli bir
sınıfı olan zanaatkârlar giderek dağılmaya başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda “ahilik”,
Batı toplumlarında ise “lonca” sistemi adı verilen bir örgütlenmeye sahip olan zanaatkârlar,
kentlerde küçük atölyelerde başlayan ve ürünü çok daha ucuza mal eden manifaktür üretim
karşısında mallarını satamaz hale geldiklerinden ya işsiz kalmışlar ya da bu atölyelerde çalışan
işçilere dönüşmüşlerdir. Dördüncü olarak, tüccarlar sınıfının ticaretten elde ettiği paranın
giderek büyümesi ve yeniden üretim için kullanılabilecek bir kapitale dönüşmesinden söz
10
edilebilir. Beşinci olarak, bütün bu değişimlerin bir sonucu olarak sınıfsal yapı altüst olmuş,
bazı sınıflar zayıflamaya veya yok olmaya başlamış bunun yerine yeni sınıflar ortaya çıkmıştır.
Örneğin, köylülük giderek zayıflamış, zanaatkârlık neredeyse yok olmuş, soyluluk önemini
yitirmiş, değerler ve kurallar üreten bir kurum olarak kilise etkisini kaybetmeye başlamıştır.
Elbette bu gelişmeler birkaç yılda olmamış, 16. yüzyılda başlayan bu süreç 19. yüzyıla
kadar zaman zaman hız kazanarak zaman zaman da yavaşlayarak devam etmiştir. Bu değişim
sürecinin belki de en önemli sonucu, eski düzeni haklı ve yerinde kılan diğer bir ifadeyle
meşrulaştıran dinsel ve geleneksel kuralların artık geçersiz hale gelmesidir. Geleneksel
toplumun “helal fiyat”, “ekber evlat” kuralı, “faizin haram ve bu nedenle de yasak olması”,
“çift bozma yasağı” gibi kuralları ve lonca sistemi, kilise gibi kurumları yükselen burjuvazi
sınıfı ve bu sınıfın değerleri ile uyuşmamış ve hızla yok olmuştur. Geleneksel ve dinsel kurallar
yeni toplumsal ihtiyaçları karşılayamaz ve açıklayamaz hale gelmiş, mevcut durumu
açıklayacak ve meşrulaştıracak yeni açıklama kalıplarına ihtiyaç duyulmaya başlamıştır.
Elbette, bu durum politik kurumlar için de geçerlidir. Siyasi iktidarın Tanrı’nın yeryüzündeki
temsilcisi olduğu ve bu nedenle boyun eğilmesi gerektiği inancı da giderek erozyona uğramış,
geçerliliğini yitirmiştir.
17. yüzyıl Aydınlanma düşüncesinin tam da böyle bir dönemde şekillenmeye başlaması,
bu nedenle, hiç de tesadüf değildir. Burjuva değerlerini destekleyecek ve ihtiyaçlarını
karşılayacak yeni bir birey, yeni bir iktidar, yeni bir toplumsal örgütlenme tanımına ihtiyaç
vardır. Toplumun üstüne “birey”i koyan, bu bireyi de “akıl” ve “doğal haklar” ile donatan
Aydınlanma felsefesi, bu bakımdan toplumu, iktisadi hayatı, siyasi iktidarı yeniden tanımlama
çabasıdır. Bu yeni tanımda insan artık bir “birey”dir; içinde yaşadığı toplumdan bağımsız olarak
kendi başına bir değerdir; üstelik akıllıdır yani kendisi için en iyi olanın ne olduğunu
bilebilecek, çıkarını maksimize edebilecek bir akla sahiptir. Özgür ve eşit olarak doğan
insanların doğuştan yaşama, güvenlik, mülk edinme gibi bazı doğal hakları vardır ve bunların
korunması gerekmektedir. Akıllı olan insanın aklını kullanarak kendisi için uygun bir hayat
kurması, bilimsel bilgi ve teknoloji üretmesi mümkündür. Bu anlamda Aydınlanma felsefesi
insanın ve bilimin zaferi olarak yorumlanabilir. Bu yeni anlayış çerçevesinde dinsel değerler
giderek birey ile Tanrı arasında gerçekleşen bir ilişki biçimine dönüşerek toplumsal
özelliğinden sıyrılmış, bu dünyanın sorunlarının bu dünyanın akıllı insanlarının ürettiği çareler
ile çözülebileceği inancı yaygınlaşmıştır. Yöneten-yönetilen ilişkilerinin de artık dinsel
kurallara ve geleneklere dayandırılması imkânsız hale gelmiştir çünkü bunun akıl ile
açıklanabilmesi mümkün değildir. “İdeoloji” kavramının bir açıklama, dünyayı ve toplumu
anlama, siyasi iktidar ile toplum arasındaki ilişkiyi yorumlama ve düzenleme aracı olarak tam
da böyle bir dönemde, 1789 Fransız İhtilali’nin hemen sonrasında ortaya çıkması bu bakımdan
bir tesadüf değildir. 2
2 İdeoloji kavramının ortaya çıkışı ve anlamı konusunda bkz. H.M. Drucker, The
Political Uses of Ideology, London: Barnes and Noble, 1974; Terry Eagleton, İdeoloji, Ayrıntı
11
İdeoloji kavramını ilk kez kullanan Antoine Destutt de Tracy, Fransa’da 18. yüzyıl
Aydınlanma filozoflarından, devrim taraftarı bir aristokrattır. Kendisi ideoloji kavramı ile
“düşüncelerin bilimi”ni, diğer bir ifadeyle insan aklının bilimini kastetmiştir. Bütüncül bir bakış
açısı ile insan düşüncesini, düşünce yasalarını ve düşüncenin kaynaklarını inceleyen bir bilim
dalı olarak tanımladığı ideolojiye, aynı zamanda hangi düşüncenin doğru hangisinin ise yanlış
olduğunu bulmaya yarayan, daha eğitimli bir toplum yaratma projesini de üstlenen bir sistem
olma özelliğini de atfetmiştir. O’na göre, ideoloji bu haliyle bütün bilimlerin üstündedir ve
bütün bilimlerin kaynağıdır çünkü bütün bilimler, düşüncelerden ve düşünceler arası
ilişkilerden türemektedir. Bu haliyle ideoloji, neredeyse günümüzde pozitivist bilime
yüklediğimiz anlama benzer bir anlama sahiptir. Ancak, zamanla ideoloji kavramının anlamı
büyük bir değişime uğramıştır; olumlu bir anlamdan giderek olumsuz anlam içeren bir kavrama
dönüşmüş; ideoloji bilimsel olmayanı, taraflılığı, dogmatikliği işaret etmeye, hatta bizim gibi
düşünmeyenin düşüncesi olarak görülmeye başlamıştır. Bu dönüşümün nasıl gerçekleştiğini
metnin ikinci bölümünde ele alacağız.
İdeolojilerin Temel Özellikleri
İdeoloji, her şeyden önce bir dünya görüşü, bir bakış açısıdır. İçinde bulunduğumuz
toplumsal, iktisadi, kültürel ve politik ilişkiler oldukça karmaşıktır ve bu karmaşık gerçekliğin
açıklığa kavuşturulması gerekmektedir. İdeoloji, bu karmaşıklığı kendi başına anlayamayan ve
açıklayamayan biz insanlar için düzene koyan ve anlaşılabilir kılan bir sistematiktir. Bununla
da kalmaz, bize önümüzdeki sosyo-politik seçenekler karşısında yol göstererek tercih
yapmamızı kolaylaştırır. İdeolojiler, bir bakıma insanların eline tutuşturulmuş “yol
haritaları”dır. Bu haritalar toplumsal ve politik gerçekliğin ne olduğu, ne tür ilişkiler üzerine
kurulmuş olduğu, bunların doğru mu yoksa yanlış mı olduğu, izlenmesi gereken “en iyi yol”un
ne olduğu konusunda insanlara yol gösterir. Bu anlamda ideolojiler bir inançlar, değerler,
normlar ve değer yargıları bütünüdür ve kendine has sembolleri ve ritüelleri bulunmaktadır.
İdeolojilerin bu özellikleri bize siyasal kültür ve mitler ile ne kadar benzer özelliklere sahip
olduğunu göstermektedir. Ancak, bir alt başlıkta da göreceğimiz gibi, tüm benzerliklerine
rağmen ideolojiler bazı bakımlardan farklılıklar göstermektedir.
İkinci bir özellik olarak, her ideolojinin “insan doğası”na ilişkin bir önkabuller demeti,
belirli bir “insanlık tarihi ve bu tarihin evrilme biçimi” ve nihai olarak ulaşılması hedeflenen
“ideal toplumsal düzen” tarifi yani bir projesi bulunduğunu söyleyebiliriz.
Üçüncü olarak, olarak ideolojiler, bireysel kimliğin kazanılmasına, “ben kimim?”
sorusunun cevabının bulunmasına yardımcı olmaktadır. Bu bakımdan topluluk veya grup
düzeyinin yanısıra birey düzeyinde de insana kimlik kazandıran bir özelliğe sahiptir. Bu
nedenle de, kimlik oluşumunun en hızlı dönemleri olan gençlik dönemi, ideolojilerin bireyler
Yay, 2011; Şerif Mardin, İdeoloji, İletişim Yayınları, 1999; Şerif Mardin, Din ve İdeoloji,
İletişim Yayınları, 2008.
12
üzerinde en etkili olduğu dönemlerdir. İdeolojilerin bireye kazandırdığı kimlik, bireyin içinde
yaşadığı kültürün verdiği kimlikten farklıdır, daha geniş kapsamlı ve tutarlı bir dünya
görüşünün içinde nerede yer aldığı ve nasıl rol ve misyon üstlenmesi gerektiğini içeren bir
kimliktir. Bu kimlik, bireyi toplumun geri kalanı ile birleştiren değil, tersine onu toplumun
çoğunluğundan ayıran ve daha küçük bir grup ile birleştiren bir kimliktir.
Dördüncü özellik, her ideolojiyi oluşturan düşünce ve inanç öbeklerinin kendi içinde
mantıksal bir tutarlılığının bulunmasıdır. İdeolojiyi oluşturan insan doğası, tarih, siyaset,
kültür gibi konulardaki varsayım ve iddiaların kendi aralarında tutarlı olması bir yandan
toplumsal ve politik gerçeklikleri bir iç mantığa kavuşturmakta, diğer yandan da böylece
ideoloji taraftarının o ideolojinin tutarlı ve dolayısıyla doğru olduğuna inancını
pekiştirmektedir. İdeolojilerin bu derece tutarlı ve bu nedenle de yanlışlanamaz olması, onları
katı, kapalı ve dogmatik, bu nedenle de üzerinde tartışılamaz mutlak doğrular haline
getirmektedir. İdeolojilerin tutarlılığı aslında bir derece meselesidir. Bazı ideolojileri oluşturan
parçalar arasında tutarlılık düzeyi çok yüksektir, bazılarında ise yok denecek kadar azdır.
Örneğin Faşizm, ideolojiler içinde en tutarsız olanıdır, çünkü bu ideolojide önemli olan
tutarlılık değil eylemselliktir, kitleleri mobilize etme kapasitesidir ve gücünü de buradan
almaktadır.
Tutarlılık, ideolojilere bilimsellik özelliği kazandırmamaktadır. Her ne kadar de Tracy
ideolojiyi “insan düşüncesinin bilimi” olarak tanımlamış olsa da, bugün sosyal bilimlerde
ideoloji bu anlamda kullanılmamakta, toplumsal gerçekliği bir okuma biçimi, karmaşık olan bu
gerçekliği anlaşılır hale getirme yöntemi olarak tanımlanmaktadır. Aslında, bilim de aynı işlevi
görmektedir, ancak farklı bir metodla. Bilim, gözlem, deney, bilginin toplanması ve sistematik
bir biçimde sınıflandırılması yolu ile toplumu açıklarken ve anlamlandırırken, ideoloji bu
açıklamayı değerler ve tercihler üzerinden yapmaktadır. İdeolojilerin hiç bir bilimsel yöntem
kullanmadığını, bilimle hiç bir ilişkisi olmadığını söyleyemeyiz. Birçok ideoloji gözleme ve
sistematize edilmiş bilgiye dayanmaktadır, üstelik ögeleri arasında belirli düzeyde iç tutarlılık
da bulunmaktadır. Ancak, ideolojilerin bilimsel bir yöntem kullanmaları onları bilim haline
getirmemektedir çünkü ideolojiler normatif bir düşünce sistemidir; yani “olması gereken”le
ilgilenmektedirler; tercihleri vardır, ideal bir düzen projeleri vardır ve bunu gerçekleştirmeyi
hedeflemektedirler. Bu özelliği ideolojileri bilimden ayırmakla birlikte, bilimsel faaliyette
ideolojilerden tamamen arınmış olmak da mümkün değildir çünkü bilim insanının bireysel
inançlardan ve tercihlerden tamamen bağımsız davrandığını veya davranabileceğini düşünmek
gerçekçi değildir. Ancak yine de “olanın incelenmesi” ile bilim insanının kafasındaki tercihini
yani “olması gereken”i birbirinden ayırmamız gerekmektedir.
İdeolojilerin bir diğer özelliği, birbiri ile tutarlı bir düşünceler zinciri olan ideolojilerin
spontane değil, tersine insan zihninin ürünleri olarak iradi olmasıdır. Bireyi ve onunla aynı
dünya görüşünü paylaşan grupları belirli yönde, hedeflenen ideal toplumsal düzeni kurmak
üzere harekete geçirme misyonuna sahiptir.
13
İdeolojilerin Kültür, Mit ve Din İle İlişkisi
Yukarıda da değinildiği gibi, ideoloji ile kültür, mit, din ve gelenekler arasında yakın
bir ilişki vardır ve çoğu kez bunları birbirinden ayırdetmek kolay değildir. Yaşamı anlamlı kılan
unsurlardan birisi, yaşanan yaşamın “doğru” olduğuna inanmaktır. Toplumlar da içinde
yaşanılan dünyayı, toplumsal, kültürel, iktisadi ve politik ilişkileri tanımlama ve bunları
meşrulaştırma araçları olarak gelenekleri, dinsel kuralları, mitleri ve sembolleri üretmişlerdir.
Bunlar aynı zamanda toplumsal birlikteliği ve bu birlikteliğin içerdiği ilişki biçimlerini
tanımlama, açıklama ve onaylama işlevi görmektedirler. Toplumlar değiştikçe mevcut araçlar
işlevlerini yitirmekte ancak yerine başka araçlar üretilmektedir. Bu anlamda ideolojiler,
Aydınlanma dönemi ile birlikte bu işlevi üstlenmişlerdir. Ancak yine de aralarında önemli
farklılıklar bulunmaktadır. Her şeyden önce, ideolojiler kitle toplumunun ürünüdürler; siyasetin
ve felsefenin dar bir çevrenin tekelinden çıkıp, geniş kitlelerin uğraşı alanı haline geldiği bir
toplumdur bu.
Bunun yanı sıra, anlamları, üretilme biçimleri, görmüş oldukları işlevleri bakımından
da ideoloji ile bu unsurlar arasında farklılıklar vardır. Öncelikle, yukarıda da belirtildiği gibi,
ideolojiler daha çok birey düzeyinde etkilidir; yani bireylere kimlik kazandıran ve onu
toplumun çoğunluğundan ayırarak daha küçük bir grup ile ortaklık sağlayan özelliğe sahiptir.
Buna karşın genel olarak kültür, özel olarak ise siyasal kültür yani bir toplumda ortak olarak
paylaşılan siyasete ilişkin bakış açısı, değerler ve normlar, tüm toplumu bütünleştirici ve
ortaklaştırıcıdır. Mitler ve dinler de aynı biçimde tüm toplumu birleştirici ve yapıştırıcı bir işlev
görmektedir.
Kültür, spontanedir yani belirli bir sistematik düşünce ürünü değildir. Toplumların
yüzyıllar içinde birikerek ve kuşaktan kuşağa aktarılarak bugüne kadar gelmiş deneyimlerinin
ürünüdür; üzerinde birilerinin düşünerek sistematize ettiği bir değerler bütünü değildir,
kendiliğinden oluşan ve belirli bir hedefi olmayan ve bu anlamda da iradi olmayan bir özelliğe
sahiptir. Oysa hatırlanacağı gibi ideoloji, insanın sistematik düşüncesinin ürünüdür ve belirli
bir hedefi vardır.
Tutarlılık ve bu nedenle de yanlışlanamazlık ideolojilerin çoğunun ortak özelliği iken,
kültürde böyle bir özellik görmek mümkün değildir. Kültür, çoğu kez birbiri ile çelişen inanç
öbeklerinden oluşmaktadır ve bu özelliği herhangi bir sorun yaratmamaktadır. Çünkü kültürün
geçmişi ve gelecek olayları açıklama gibi bir derdi, gelecekte ulaşılmasını hedef olarak
gösterdiği bir ideal düzen ülküsü yoktur. Kültürün asıl hedefi, toplum üyelerine toplumun
neresinde olduğu, ne gibi hak ve sorumlulukları bulunduğu, nerede ve nasıl davranması
gerektiği, doğru-yanlış nedir, kim dost kim düşmandır gibi bir takım “doğruları” öğretmektir.
Böylece kültür bireylere, cinsiyet, yaş, ırk, din, dil, gelir, meslek, statü gibi kriterlere göre bir
kimlik ve toplumsal konum kazandırır ve onlara bazı roller yükler.
Ancak, kültürün ögeleri olarak semboller, ideolojik unsurlara dönüşebilir. Bunu
anlayabilmek için topluluğun nasıl bir birliktelik olduğundan ve bu birlikteliği sağlayan
kültürden biraz daha detaylı bahsetmemiz gerekmekte. Topluluk (veya toplum) insanların
rastgele bir araya geldiği bir birliktelik değildir. Birlikteliği asıl sağlayan, ortak tarih, dil, din,
14
ırk, coğrafya gibi unsurlardan bir veya birkaç tanesinin bir araya gelmesi ile oluşan benzerlik
duygusudur. Dolayısıyla bir toplumdan bahsedebilmemiz için öncelikle bir kolektivite, ikinci
olarak da benzerlik duygusu gerekmektedir. Bu benzerlik duygusunun kendini ifade etme
biçimi ise paylaşılan kültürdür. Peki, kültür kendisini nasıl dışarı vurur? Diğer bir ifade ile bir
topluluğun kültürünü anlayabilmek için nelere bakmamız gerekir? Kolektiviteyi bir arada tutan
ve kültürü oluşturan unsur, toplumun ortak olarak üretmiş olduğu sembollerdir. Semboller, bir
yandan toplum üyeleri olarak insanların dünyayı anlamlandırmasını kolaylaştıran araçlardır,
diğer yandan da toplumun ortak olarak paylaştığı anlamları ifade eden zihinsel kurgulardır.
Bayrak, ulusal marş, milli ve dini bayramlar, yakaya takılan rozetler, hatta saç-sakal stili, giyim
tarzı, belirli renkler, belirli kavramlar (örneğin, devlet, dış düşman, iç düşman, sağcı, solcu,
bölücü, 12 Eylül gibi), belirli jestler bu tür sembollere örnek verilebilir.
Semboller, aynı topluluğun üyeleri olarak hepimizin bildiği bazı bilgileri özetleyen,
ortak değerlerimizi, duygularımızı tekrar tekrar paylaştırarak pekiştiren ve nihayet bireysel
olarak karşımızdaki kişiye siyasal, kültürel, dinsel vb. inanç ve kimliklerimizi konuşmadan
anlatan araçlardır. Bir topluluğun sembolleri, o toplum için bir anlam ifade eden unsurlardır.
Örneğin, 12 Eylül dediğimiz zaman, eğer karşımızdaki mesela bir Kanadalı ise, o kişi için bu
sadece yılın 365 gününden birisidir, sadece bir tarihtir, bunun dışında bir anlamı yoktur. Oysa
bir Türk için bu, sadece bir tarih değil, belirli bir tarihte cereyan eden ve Türk siyasetini
etkileyen bir olayı ve bu olaya ilişkin tüm diğer sonuçları, düşünceleri, yargıları vb. da ifade
etmektedir. Günlük yaşamımızda sözünü ettiğimiz sembolleri sık sık kullanırız. Örneğin,
okullarda bayrak töreni, ulusal kimliğimizi onaylayan ve pekiştiren bir semboldür ve bu
yönüyle kültürün önemli bir parçasıdır. Yine, tanıştığımız bir kişinin giyim tarzı, saç ve sakal
şekli, kullandığı dil veya yakasına takmış olduğu rozete bakarak, örneğin ne tür bir siyasi görüşe
sahip olduğunu tahmin edebiliriz. Yine, birisinden bahsederken o kişi için “muhafazakâr”,
“solcu”, “sağcı” gibi sıfatlardan birisini kullanarak o kişinin dünya görüşünü tek bir sembol ile
belirtmeye çalışırız. Tüm bu semboller, toplumsal ve politik hayatın içindeki kurumların,
ilişkilerin ve rollerin karmaşıklığını düzenlememize ve basitleştirmemize yarar. Sembol adını
verdiğimiz bu işaretler ve kavramlar, uzun ve karmaşık bir düşünceyi veya ilişki biçimini kısa
ve net biçimde bize açıklar.
Bu semboller bir yönüyle toplumu bir araya getiren ve dayanışmayı sağlayan
unsurlardır. Diğer bir yönüyle de bireysel kimliği ve bireyin dünya görüşünü paylaştığı
topluluğu anlamlandıran ve tanımlayan araçlardır. İşte tam bu nokta, ideoloji ile siyasal kültür
arasındaki ilişkiyi ortaya çıkaran aynı zamanda ayrımı da netleştiren noktadır. Bir sembol
bireye içinde yaşadığı topluma ilişkin inanç ve değerleri çağrıştırıyor ise o sembol kültürün
parçasıdır. Örneğin, istiklal marşı böyle bir semboldür. Ancak, bir sembol bireye toplumu değil
de sadece kendisini ve kendisi ile aynı değerleri paylaştığı grubu çağrıştırıyor ise, diğer bir
ifadeyle “ben kimim?” sorusunun cevabını oluşturuyor ise, o zaman bireyin o sembol ile ilişkisi
ve o sembole bağlılığı ideolojik bir boyut kazanmış demektir.
Semboller dil ve işaretler ile ifade edilmektedir. Dil, burada çok önemli bir öğedir. Dilin
işlevlerinden birisi, topluluğu oluşturan bireylerin karşılıklı olarak etkileşimde bulunmalarını
sağlamaktır. Aynı nesneler, aynı durumlar, aynı duygular aynı kelimelerle veya işaretlerle ifade
15
edilerek yaşanılan dünyanın paylaşılması sağlanır, bu anlamda dil ve işaretler bir iletişim
aracıdır. Ancak bunlar sadece bu tür bir iletişim aracı değildir, aynı zamanda bir durumun, bir
gerçekliğin sadece o topluluk tarafından paylaşılan anlamını ifade etme işlevi de
görmektedirler. Birinci durumda dil “Nesne Dil”dir, yani işaret ile işaret edilen arasında ilişki
doğrudandır. Bir kişi örneğin “kalem” dediğinde sadece kalem nesnesini kastetmektedir, bunun
dışında kelimeye başka bir anlam yüklememektedir. İkinci durumda ise dil (ve işaret),
gerçeklikle doğrudan değil ama dolaylı bir ilişki içindedir. Bu dil’e “Meta Dil” veya “Üst Dil”
demekteyiz. Burada konuşan kişinin kullandığı söz, çağrışımsal bir anlama sahiptir; doğrudan
işaret edilen bir nesne veya durumu değil, başka bir nesne veya durumu veya duyguyu dolaylı
yoldan ifade etmektedir. Örneğin “kızıl” kelimesini ele alalım. Bu kelime öncelikle bir renktir.
Eğer kızıl rengi anlatmak için bu kavramı kullanıyorsak, o zaman kızıl Nesne Dil’in bir
ögesidir. Ancak, kızıl kelimesini Meta Dil’in ögesi olarak da kullanabiliriz. Örneğin “Kızıl
Bayrak” kelimesi belirli bir ideolojiyi işaret etmektedir. Aynı kelimeyi bir başka nesnenin
önüne sıfat olarak getirirsek, örneğin “Kızıl Elma” dersek, bu sefer de bir başka ideolojiyi
kastetmiş oluruz. Her iki durumda da bir renge değil, bir dünya görüşüne işaret ederek, kelimeyi
Meta Dil’in bir ögesi haline getirmekteyiz. Bu bakımdan dil, özellikle Meta Dil, hem
sembollerin ideolojilere dönüştürülmesinde hem de ideolojilerin ifade edilmesinde,
aktarılmasında ve kitlelerin manipülasyonunda önemli bir araçtır.
Dil ile ifade edilen ve dünya görüşlerini açığa çıkaran inançlar, bireylerin siyasal olgu
ve nesneleri değerlendirmelerini sağlamaktadır. Bireyler sahip oldukları inanç sayesinde siyasal
aktörleri, siyasal kurumları, siyasal karar ve eylemleri değerlendirir ve yargılar. İnanç
sistemlerini oluşturan ögelere ve bunları ifade eden sembollere bireyler duygusal olarak sıkı
sıkıya bağlı ise ve bilişsel olarak kapalı ise yani bunları tartışmaya açık değil ise, o zaman birey
ideolojik bir tutum içine girmiş yani inanç sistemini oluşturan ögeler ideolojik sembollere
dönüşmüş demektir. Buna karşın inanç sisteminin ögelerine duygusal olarak fazla bağlı
olmayan ve bunları tartışmaya da açık olan bir kişi ise, daha pragmatik bir tutum içindedir.
İdeolojiler Nasıl İncelenmektedir?
Yukarıda anlatılanlardan da anlaşılacağı gibi, ideolojilerin toplumsal ve politik alanda
cereyan eden birçok unsur ile yakından ilişkisi bulunmaktadır. Bu da ister istemez ideolojilerin
birden fazla biçimde incelenmesini neredeyse zorunlu kılmaktadır. Literatüre baktığımız
zaman, siyaset biliminden iktisat bilimine, sosyolojiden antropolojiye, uluslararası ilişkilerden
siyasi tarihe sosyal bilimlerin birçok alanında ideolojilerin ele alındığını görmekteyiz. Yaygın
kullanım alanının yanı sıra, ideolojinin sosyal bilimlerde nasıl ele alındığı da önemlidir. Bunları
kabaca dört başlık altında toplamak mümkündür:
Siyasal düşünce olarak ideoloji
İnançlar, değerler ve normlar olarak ideoloji
Dil, semboller ve mitler olarak ideoloji
Seçkin gücü olarak ideoloji
16
Siyasal düşünce olarak ideolojiyi ele alan yaklaşım, Liberalizm, Marksizm,
Muhafazakârlık, Faşizm gibi belirli bir insan doğası ve tarih anlayışına dayanan ve belirli bir
ideal düzen önerisini de içeren “izm”leri incelemektedir. İnançlar, değerler ve normlar olarak
ideolojiyi ele almak, aynı zamanda siyasal kültür ile ideoloji ilişkisini de içeren bir yaklaşımı
gerektirmektedir. Bu anlamda bir bakış açısı, siyasal kültürel unsurlar ile ideolojiyi birbirine
yaklaştıran ve ayıran özellikleri incelemektedir. Dil, semboller ve mitler bir topluluğun anlamlı
bir bütünlük oluşturmasını sağlayan ögelerdir ve işlevleri bakımından ideoloji ile büyük
benzerlik taşımaktadır. Bu bakımdan, bu yaklaşım ideolojilerin dilsel, sembolik ve mitik
özelliklerini incelemektedir. Seçkin gücü olarak ideoloji ise, seçkinlerin politik kültürel ögeleri
eğitim, kitle iletişim araçları gibi araçlarla yeni kuşaklara aktarma ve dilsel ögelerle süsledikleri
ideolojik propaganda yöntemi ile kitleleri manipüle etme sürecini ele almaktadır.
Bu yaklaşımları birbirinden kesin çizgilerle ayırmak elbette kolay değildir. Örneğin,
siyasal kültürün temel ögeleri olan değerler, normlar ve inançlar ile dil ve semboller arasında
yakın bir ilişki vardır, çünkü kültürel ögeler dilsel sembollerle veya işaretlerle ifade
edilmektedir. Yine, siyasal seçkinler kitleleri manipüle ederken dilsel sembollerin gücünden
yararlanmaktadır.
Biz bu dersimizde ideolojileri birinci kategoride yer alan siyasal düşünce olarak yani
“izm”ler olarak ele alacağız ve bu çerçevede Liberalizm’den Marksizm’e, Anarşizm’den
Faşizm’e çok sayıda ideolojiyi hem ideologları ve düşünce sistematiği, hem ortaya çıktığı
tarihsel koşulları hem de pratik olarak uygulanma alanları bakımlarından derinlemesine
inceleyeceğiz.
17
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır.
18
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu bölüm, dersimizde ele alacağımız 19. yüzyıl modern siyasal ideolojilerine giriş
niteliğindedir. İdeoloji kavramının ortaya çıkışı tarihsel bir arka plana dayalı olarak anlatılmış,
kavramın tanımı yapılmış, işlevleri ele alınmış ve gelenekler, siyasal kültür, din, mitoloji ve
bilim ile benzerlik ve farklılıkları incelenmiştir. Ayrıca, ideolojilerin sosyal bilimlerde hangi
yaklaşımlar çerçevesinde incelendiği ve bu dersimizde bu yaklaşımlardan hangisinin
benimseneceği de belirtilmiştir.
19
Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi ideoloji kavramının tanımını zorlaştıran unsurlardan değildir?
a) Kavramın sosyal bilimlere geç bir dönemde girmesi
b) Kavramın anlamının zaman içinde değişime uğraması
c) Kavramın pragmatik bir tutumu ifade etmesi
d) Kavramın birden fazla boyutta ele alınması
e) Kavramın bir çok başka kavramla aynı veya benzer anlamda kullanılması
2. Aşağıdakilerden hangisi ideolojinin özelliklerinden değildir?
a) Bireysel kimliği oluşturur
b) Tutarlıdır
c) Bir dünya görüşüdür
d) İdeal bir sosyo-politik düzen projesi vardır
e) spontanedir
3. Siyasal kültür ile ideoloji ilişkisini incelemek, ideolojiyi nasıl ele alan bir yaklaşımdır?
a) İnançlar, değerler ve normlar olarak ideoloji
b) Siyasal düşünce olarak ideoloji
c) Bilim olarak ideoloji
d) Dil, semboller ve mitler olarak ideoloji
e) Seçkin gücü olarak ideoloji
20
4. Bilim ile ideoloji arasındaki temel fark, ideolojilerin .......... iken, bilimin ....... dir/dır.
Boşluklara aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) olan ile ilgilenmesi – olması gereken ile ilgilenmesi
b) gözleme dayanması – felsefi düşünceye dayanması
c) felsefi düşünceye dayanması – deneye dayanması
d) olması gereken ile ilgilenmesi – olan ile ilgilenmesi
e) spontane olması – iradi olması
5. “Çağdaş Batı toplumunun yaptığı şey, mitosun yerine ideolojiyi getirmektir.” Bu söz,
aşağıdaki sosyal bilimcilerden kime aittir?
a) Karl Marx
b) Claude Levi-Strauss
c) Thomas Hobbes
d) Michel Foucault
e) John Stuart Mill
6. Günlük dilde birisinden “ideoloji yapıyor” diye söz ederken neyi kastederiz?
a) Solcu olduğunu
b) Sağcı olduğunu
c) Bilimsel olduğunu
d) Dogmatik olduğunu
e) Muhafazakar olduğunu
7. “Yatay hareketlilik” ne demektir?
a) Coğrafi hareketlilik
b) Siyasi hareketlilik
c) İktisadi hareketlilik
d) Sınıfsal hareketlilik
e) Kültürel hareketlilik
21
8. Kolektiviteyi birarada tutan ve kültürü oluşturan unsur, toplumun ortak olarak üretmiş
olduğu ………… dir/dır.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmeledir?
a) Kanunlar
b) Semboller
c) Gelenekler
d) Dinsel kurallar
e) Siyasi kurumlar
9. Aşağıdakilerden hangisi 16. yüzyılda Avrupa’da başlayan tarımsal kapitalistleşme
sürecinin sonuçlarından değildir?
a) Burjuva sınıfının ortaya çıkması
b) Kilise’nin önemini yitirmesi
c) Kırsal alanlardan kentlere göç
d) Zanaatkarlığın önemini ve lonca sisteminin çökmesi
e) Köylülüğün güçlenmesi
10. “Tutarlılık” ideolojilere nasıl bir özellik kazandırmaktadır?
a) Esneklik
b) Dogmatiklik
c) Pragmatiklik
d) Eylemsellik
e) Spontanelik
Cevaplar
1)c, 2)e , 3)a, 4)d, 5)b, 6)d, 7)a, 8)b, 9)e, 10)b
22
2. İDEOLOJİ KAVRAMININ DÖNÜŞÜMÜ: MARX’TAN
FOUCAULT’YA
23
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
Bir önceki bölümde “ideoloji” kavramının ortaya çıkışını hazırlayan tarihsel
koşullardan, kavramın anlamı ve işlevlerinden ve benzer kavramlarla olan ilişkilerinden
bahsettik. Bu bölümde ise, kavramın orijinal anlamının zaman içinde nasıl değişikliğe
uğradığını ele alacağız. Bu dönüşümü hem tarihsel bir perspektif içinde hem de sosyal
bilimlerde ortaya çıkan yeni teoriler çerçevesinde inceleyeceğiz. Fransız tutucularının, Marx’ın,
Yapısalcıların ve Post-yapısalcıların hangi sorular ve sorunlar çerçevesinde kavrama yeni
anlamlar ve işlevler yüklediklerini, ne tür eleştiriler getirdiklerini ve bu çerçeveden de
toplumsal ve politik etkileşimi nasıl analiz ettiklerini anlatacağız. Ve nihayet, modern refah
toplumunun koşulları çerçevesinden “İdeolojilerin sonu”ndan bahsetmenin mümkün olup
olmadığını tartışacağız.
24
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Marx’ta “mistifikasyon” olarak ideoloji ne demektir?
2. Yapısalcılar ideolojiyi nasıl tanımlamaktadır?
3. Post-yapısalcı yaklaşımda “söylem” ile “ideoloji” arasında ne fark vardır?
4. “İdeolojilerin Sonu Tezi” ne demektir?
25
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
İdeoloji kavramının Marksist
teoride anlamı
Marksist teoride ideoloji
kavramının anlamı ve
işlevlerini kavramak İlgili konuda okuyarak
Seçkin gücü olarak ideoloji
Seçkinler ile kitleler
arasındaki ilişkide
ideolojilerin işlevlerini
kavramak
İlgili konuda okuyarak
İdeoloji kavramının
Yapısalcı teoride anlamı
Yapısalcı teoride ideoloji
kavramının anlamı ve
işlevlerini kavramak
İlgili konuda okuyarak
İdeoloji kavramının Post-
yapısalcı teoride anlamı
Post-yapısalcı teoride
İdeoloji ve söylem arasındaki
farkı kavramak
İlgili konuda okuyarak
İdeolojilerin Sonu tezi
İdeolojilerin Sonu tezinin
özelliklerini kavramak İlgili konuda okuyarak
26
Anahtar Kavramlar
Mistifikasyon/Ters Dönmüş İmge/Yanlış Bilinç
Altyapı-Üstyapı
Tarihsel Blok
Hegemonya
Organik Aydın
Devletin İdeolojik Aygıtları
Kültürel Yeniden Üretim
Söylem
27
Giriş
Sosyal bilimlerde birçok kavram zaman içinde anlam değişikliğine uğramıştır. İdeoloji
de bunlardan birisidir. De Tracy kavramı ilk kullandığında bugün bizim “bilim”e yüklediğimize
benzer bir anlamı kastetmişti; insan zihninin tüm sistematik düşünce ürünlerini ve düşünce
üretme yöntemlerini anlatmak için bu kavramı kullanmıştı. Ancak, 19. yüzyılın o düşünsel
olarak verimli döneminde, hiç bir yeni kavram veya açıklama modeli uzun süre eleştiriden ve
değişimden uzak kalamıyordu. İdeoloji kavramı da benzer bir değişim serüveninin içine girdi.
İlk darbe kendisini üreten de Tracy’nin toplumundan, Fransız tutucularından geldi. Arkasından
K. Marx, ikinci darbeyi vurdu. Bunlar kavrama olumsuz anlamlar yükleyen darbelerdi. Zaman
zaman daha olumlu veya en azından nötr bir bakış açısıyla ele alındığı da oldu. Kimi ideolojileri
seçkinlerin elindeki en önemli araç olarak gördü, kimi de devletin toplumun rızasını sağlamak
için kullandığı kültürel bir aygıt. Ve nihayet 20. yüzyılın ortalarında “İdeolojilerin Sonu Tezi”
ile ideolojilerin ölümü ilan edildi. Aşağıda ideoloji kavramının yaşadığı bu serüveni detaylı bir
biçimde ele alacağız.
28
2.1. Kavrama İlk Darbe: Fransız Tutucuları
John Locke, Condillac gibi duyumcu (tüm bilgilerimizin duyu organları aracılığı ile
edinildiğini düşünen deneyci yaklaşım) düşünürlerden etkilenen ve 18. yüzyılın önemli
düşünürlerinden olan Destutt de Tracy, ideoloji kavramının öncüsüdür. Aynı zamanda
materyalist olan de Tracy’ye göre bilinçli yaşam dört parçadan oluşmaktadır: algılama, hafıza,
yargı gücü ve irade. Liberal ve materyalist bir düşünür olarak, doğru ile yanlışı, yanılsama ile
gerçekliği, safsata ile bilimsel olanı ayırma işinin bilime bırakılması gerektiğine inanmaktadır.
Daha sonra kendilerini ideologlar adlandıran Condorced, Cabanis, Constant gibi dönemin ünlü
düşünürleri bu grup etrafında birleşerek Fransız Devrimi’ni desteklediler. Napoleon Bonaparte
de ideologlar grubunun üyeleri arasındaydı. Devrim’in vaad etmiş olduğu düşünce ve ifade
özgürlüğünün yerine getirilmesi için mücadele ediyorlardı. İlk başka empirik fikirler bilimi
olarak tanımlanan kavram, aynı zamanda laik liberal Cumhuriyetçilik ile de yakınlık içindeydi.
De Tracy kavramı sadece tüm sosyal bilimleri içerecek biçimde bilimsel düşünce
yöntemi olarak tanımlamıyordu, aynı zamanda pratikte sosyal, politik ve eğitim amaçlı olarak
kullanımını da savunuyordu. Destutt de Tracy aslında iki şey yapmaya çalışıyordu; bir yandan
düşüncelerin tarihi gelişimini ortaya çıkarmaya, diğer yandan da insanın nasıl
düşünebileceğinin formülünü bulmaya çalışıyordu. Bu iki amacın arkasında ise aslında modern,
liberal Avrupa toplumunun bulunduğu yeri düşünceler düzeyinde yüceltmek ve meşrulaştırmak
isteği vardı. 1799 yılında de Tracy Cumuriyet Hükümeti tarafından Kamu Eğitimi Meclisi’ne
üye olarak atandı. De Tracy aydınlanmış seçkinlerden oluşan bir grubun temsili yönetimini
savunduğundan, zamanla ideoloji kavramı liberal entelektüel seçkinlerin düşüncesi olarak
algılanmaya başladı. İdeologlar grubunun bir üyesi olan Bonaparte, entelektüel orta sınıfların
desteğine ihtiyaç duyduğu sürece grubu destekledi. Ancak kısa süre sonra, özellikle 1799
sonrası mutlakiyetçi bir politik yapıyı sağlamlaştırmaya başladıktan sonra ideologlar grubuna
karşı sert bir tavır takınmaya başladı ve onları “masa başında felsefe yapan gevezeler” olarak
ilan ederek açıkça karşısına aldı. Özellikle 1802 yılında Kilise ile Devlet arasında yapılan
Antlaşma ile yerini sağlamlaştırınca ideologları “ateistler” olarak ilan etti ve halkı
ayaklandırmak, gelenekleri bozmak ve toplumsal düzeni altüst etmekle suçladı. De Tracy’nin
“İdeolojinin Unsurları” adlı eseri 1829 yılında tekrar basıldığında artık kavram bu yeni hali ile
yani olumsuz anlamı ile anılmaktaydı.
2.2. Marx’ta İdeoloji
Kavramın anlamının değişiminin ve negatif bir anlam yüklenmesinin ilk sorumluları
dönemin Fransız tutucuları olmakla birlikte, asıl büyük darbeyi vuran Karl Marx olmuştur;
çünkü Marx ideoloji kavramını, insanlık tarihinin evrimini anlamada kilit nokta olan sınıfların
toplumsal gerçekliği algılamada yaşadığı yanılgı olarak tanımlamıştır. Marx’ta bu haliyle
ideoloji toplumsal ilişkileri anlamada anahtar kavram haline gelmiştir. Böylece ideoloji sosyal
bilimlerin temel kavramlarından biri olmuştur. Bu nedenle Marx’ta ideoloji tanımını ele
almadan kavramın geçirdiği dönüşümü anlamamız mümkün değildir.
Marx’ta ideoloji tanımı tek değildir. Eserlerine baktığımız zaman iki farklı anlamda
kullanıldığını görürüz. İlk anlamı, “toplumsal gerçekliğin insan zihninde yansımasıdır”. Bu
29
biçimde kullandığında ideoloji, Marx’ta, hukuk, din, felsefe, siyaset, devlet gibi bir üstyapı
unsurudur. Bu tanımı ile ideoloji, liberalizm, faşizm gibi büyük “izm”lerin oluşumunu
açıklamaktadır. Marx’ın yazılarının birçoğunda kullandığı ikinci anlamı ise, “toplumsal
gerçekliğin çarpıtılması” yani “mistifikasyon”dur. Mistifikasyon kavramının yansıra, Marx,
ideoloji için “ters dönmüş imge”, “yanlış bilinç” gibi metaforlar da kullanmıştır. Marx’ta
ideoloji toplumsal sınıflarla ilişkili bir kavramdır, bu nedenle Marx’ın ideoloji kavramına
yüklediği anlamı kavrayabilmek için sınıf analizini anlamamız gerekmektedir
Marx’a göre, insanlık tarihinin evrimini “altyapı” adını verdiği ve iktisadi örgütlenme
ve faaliyetlerin ve sınıfsal ilişkilerin yer aldığı alan belirlemektedir. Altyapı, emek, üretim
araçları ve kullanılan üretim tekniklerinin oluşturduğu üretim güçleri ile bunlara uygun üretim
ilişkilerini içeren bir alandır. Bunların tamamı “üretim tarzı” olarak adlandırılmaktadır.
Dolayısıyla, sınıfsal örgütlenme tipi de üretim tarzına göre belirlenmektedir. Üretim güçleri ile
bununla uyumlu üretim ilişkileri bir arada üretim tarzını belirlemektedir. Üretim ilişkilerinin
biçimi burada çok önemlidir çünkü toplumun sınıfsal örgütlenmesi bu ilişkilerin niteliğine
dayanmaktadır.
Üretim güçleri ile üretim ilişkilerinin birlikte oluşturduğu üretim tarzı yani altyapı,
üstyapı kurumlarını yani siyasal ve düşünsel alanı ve bu alan içindeki ilişki örüntülerini ve
kurumları biçimlendirmektedir. Örneğin devlet, hukuk, polis, eğitim, sanat, siyaset bu alanın
unsurlarıdır ve ideoloji de bu alanda yer almaktadır.
ALTYAPI (sivil toplum) ÜSTYAPI (siyasal toplum)
Üretim Güçleri:
(emek, üretim araçları,
üretim teknikleri)
ÜRETİM
TARZI
Üretim İlişkileri:
(Üretim ilişkileri,
insan ve toplum ilişkileri,
sınfsal ilişkiler)
Üstyapı Kurumları:
Devlet, hukuk, ordu, polis,
siyaset, ideolojiler, aile, gelenekler,
eğitim, ahlak, felsefe, din, estetik, sanat.
30
Belirli bir üretim tarzı demek, belirli bir mülkiyet ve üretim ilişkisi ve belirli bir
sınıflaşma biçimi demektir. Her üretim tarzında üretim güçlerine ve üretim ilişkilerine göre
belirlenen toplumsal sınıflar arasında bir politik mücadele vardır. Diğer bir ifadeyle, siyaset,
iktisadi ilişkilerin bir yansımasıdır. Her üretim tarzı aynı zamanda belirli bir devlet tipine ve bu
devletle uyumlu hukuk kurallarına, güvenlik kurumlarına, aile örgütlenmesine, eğitim
anlayışına, estetiğe, sanata vd. tekabül etmektedir. Örneğin, üretimde ilkel tekniklerin ve
kölelerin kullanıldığı (üretim güçleri), köleler ile efendiler arasında çatışmanın yaşandığı
(üretim ilişkileri) Antik Üretim Tarzı, Köleci Devlet’e tekabül etmektedir. Feodal Üretim Tarzı
Feodal Devlete, Kapitalist Üretim Tarzı ise Burjuva Devletine tekabül etmektedir. Yani siyaset,
iktisadi ilişkilerin bir sonucu, bir yansımasıdır; sivil alan siyasal alanı belirlemektedir. Bu
nedenle de insanlık tarihi “materyalist” bir zeminde hareket etmektedir.3
Her üretim tarzında üretim araçlarını elinde tutan sınıflar ile bu araçları kullanarak
üretim yapan ancak araçların sahibi olmayan sınıflar arasında bir mücadele vardır ve bu
mücadele siyasetin alanıdır. Burada Marx’ın ideoloji bağlamında asıl ilgilendiği mesele, neden
ezilen sınıfların mevcut durumu kabul ettiğidir. Marx’ “mistifikasyon” kavramını bu noktada
kullanmaktadır. O’na göre, her sınıf kendi varlığını sürdürebilmek için, varoluşunu
meşrulaştıran bir düşünsel sistem üretmektedir. Bu düşünsel sistem ideolojidir ve gerçekliği
olduğundan farklı göstermektedir. Toplumda egemen sınıfın ideolojisi tutucudur; mevcut
üretim tarzını, değerleri, yerleşik ilişki biçimlerini, siyasal örgütlenme tarzını doğrulayan,
koruyan, vazgeçilmez ve de gerçeğin ta kendisi olarak gösteren bir ideolojidir. Zayıflamış ya
da çökmüş sınıflar, kendi güçlü dönemlerini “altın çağ” olarak gören, geçmişe özlem taşıyan
ve bugünkü dünyayı geçmişin gözlüğü ile gören gerici bir ideolojiye sahiptir. Ezilen sınıfların
ise, mevcut düzeni değiştirmeyi arzulayan, bu arzunun buğulandırdığı gözlük ile çizdikleri
dünyayı gerçek dünya imiş gibi gösteren devrimci ideolojileri vardır. Dolayısıyla Marx’ta
ideoloji, toplumsal gerçekliğin toplumsal sınıflar tarafından çarpıtılmasıdır ve bu nedenle de
gerçekle ilgisi yoktur. Gerçekliğin çarpıtılması durumunu “mistifikasyon”, “ters dönmüş
imge”, “yanlış bilinç” gibi kavramlarla ifade eden Marx’a göre, ezilen sınıflar sınıf bilincini
edinene kadar kendi gerçek sınıfsal çıkarlarının farkına varamamaktadırlar ve hâkim sınıfların
ideolojilerinin çerçevesinden dünyaya baktıklarından gerçek durumun tam tersini gösteren bir
sahte bilinç edinmektedirler.
Yanlış bilincin oluşmasını ve sürdürülmesini sağlayan şey, Marx’a göre, kültürdür yani
kuşaktan kuşağa aktarılan değerler, normlar ve inançlardır. Feodal toplumda bir toprak soylu
için var olan düzen ne kadar yerinde, haklı ve normal ise, toprak soylunun toprağını karın
tokluğuna işleyen serf için de o kadar normaldir. Yanlış bilinci üreten ikinci bir unsur ise, “iş
bölümü”nün ortaya çıkışıdır. İlkel toplumlarda iş bölümü yoktur veya zayıftır. Toplumu
oluşturan her insan tüm topluluğun ihtiyaçlarını diğerleri ile birlikte gidermek için uğraş
vermektedir. Karın doyurmak için tarım yapmak, avlanmak, barınmak için ev yapmak,
eğlenmek için müzik yapmak, dans etmek birlikte yapılan faaliyetlerdir. Aynı zamanda üretim
araçları da ortaktır. Yani, henüz iş bölümü ortaya çıkmamıştır, bu nedenle toplumlar “şeffaf”
3 Marx’ta tarihsel materyalizmi Marksizm bölümünde daha detaylı ele alacağız.
31
(transparan) tır. Amaç ile eylem arasına işbölümü girmediğinden dünyayı işbölümüne dayalı
sınıfsal bir pencereden görmezler, olduğu gibi şeffaf biçimde görürler. İş bölümünün ortaya
çıkması ile birlikte, her iş kolunda çalışan dünyaya kendi iş koşullarının ve değerlerinin gözlüğü
ile baktığı için, toplumsal gerçeklik çarpıtılmıştır. Bu nedenle iş bölümünün ortaya çıkması ile
birlikte toplumlar şeffaflıktan uzaklaşmış ve amaç ile toplumsal eylem (yani kişinin
ihtiyaçlarının giderilmesi ile ihtiyaçları gidermek için girişilen faaliyet) arasındaki ilişki giderek
“mat” (opak) hale gelmiştir. İş bölümünün iyice yaygınlaştığı günümüz kapitalist
toplumlarında, insanlar, nasıl işlediklerini bilmedikleri ve anlayamadıkları arz-talep
mekanizmasına göre belirlenen bir iktisadi mekanizma içinde alışveriş etmekte, fabrikalarda
işçiler dünyanın neresinden geldiğini bilmedikleri hammaddeleri, sahibi olmadıkları araçlar ile
işlemekte ve mamul hale getirmekte, üretilen malın kime satıldığını bilmemekte, kendi ürettiği
malı para vererek satın almaktadır. Dolayısıyla bu mat toplumlarda bireyler yaşadıkları süreç
ile kendi yaşamları ve çıkarları arasında ilişki kuramamaktadırlar. Marx’a göre bu ilişkiyi,
egemen sınıfların ideolojisi açıklamaktadır, yani bireyler egemen ideolojinin gözlüklerini
takarak dünyaya bakmaktadırlar.4
Buraya kadar anlatılanlardan Marx’ın ideoloji kavramına “olumsuz” bir anlam
yüklediğini net biçimde anlamaktayız. Fakat diğer yandan Marx, ideolojilere bir “eylem aracı
olma” işlevi de yüklemiştir. Yani, ezilen sınıfların hâkim sınıflarla mücadelesinde başarılı
olabilmesi için kendi ideolojilerini oluşturarak bunu bir eylem aracına dönüştürebileceklerini
söylemiştir.
2. 3. Seçkin Gücü Olarak İdeoloji: A. Gramsci
Marksist geleneğin önemli isimlerinden İtalyan sosyal bilimci, düşünür ve politikacı
Antonio Gramsci, Marx'ın ideolojiye yüklediği anlama daha mesafeli ve nötr bir yaklaşım
benimsemiştir. Marx’tan farklı olarak ideolojiye olumlu ya da olumsuz bir anlam yüklemek
yerine, nötr bir bakış açısı ile onu “tarihsel-toplumsal bir gerçeklik” olarak kabul etmiş ve
ideolojiyi bir sınıfsal mücadele sorunu olarak görmüştür. Gramsci’nin temel sorusu, aslında
Marx’ın sorusundan çok farklı değildir: ezilen ve ezen sınıflar arasındaki yönetme-boyun eğme
ilişkisi neye dayanmaktadır? Soru benzer olmakla birlikte, Gramsci’de sivil toplum-siyasal
toplum ilişkisi diğer bir ifadeyle altyapı-üstyapı ilişkisi farklıdır. Gramsci, altyapı-üst yapı
ilişkisini belirli bir noktadan sonra tersine dönen bir ilişki olarak görmektedir. O’na göre
Marx’ın hatası bu iki alan arasındaki ilişkiyi belirlenimci (determinist) ve düzçizgisel
görmesidir. Oysa hem bu ilişki sürekli olarak bu şekilde işlememektedir, hem de sivil alan
ideolojileri, felsefeyi, dini ve diğer zihinsel ürünleri de içerecek biçimde daha geniştir. Bu
durumda Gramsci’de sivil toplum Marx’taki üstyapısal alana da tekabül etmektedir.
Gramsci’ye göre, Marksist devrimcilerin hatası, toplumda uyumu ve itaati sağlamak için devleti
sadece kaba fiziki güç kullanan bir örgütlenme olarak görmeleridir. Oysa sadece fiziki güç ile
bir toplumu kısa bir süre itaate zorlayabilirsiniz, daha uzun süreli bir itaat ancak ikna yolu ile
4 Birsen Örs, a.g.m., s. 15-20; Serpil Sancar Üşür, İdeolojinin Serüveni: Yanlış Bilinç ve
Hegemonya’dan Söyleme, Ankara, İmge Kitabevi, 1997, s. 11-23; Michèle Barrett, Marx’tan Foucault’ya
İdeoloji, Sarmal Yayınevi, 1996, s.28-36.
32
mümkündür. Bu iknayı sağlayacak olan şey ise tüm sivil toplumun ortak olarak paylaşacağı bir
dünya görüşüdür. Dolayısıyla, Gramsci, burada ideolojiyi yönetici sınıfların kitleleri yönetme
aracı olarak görmektedir.
Peki, bu nasıl bir mekanizma ile gerçekleşmektedir? Gramsci, bir sınıfın kendi dünya
görüşünü yani ideolojisini diğer sınıflara kabul ettirmesi durumunu “hegemonya” kavramı ile
açıklamaktadır. Egemen sınıfın dünya görüşü toplumda doğru, haklı ve kabul edilebilir olarak
algılandığı sürece, bu sınıfın iktidarı meşru olacaktır. Tarihin her döneminde üretim araçlarını
elinde tutan ve toplumu yöneten sınıflar kendi ideolojilerini topluma yayarak hegemonya
sağlamaya çalışmışlardır. Bunu ise “organik aydınlar” vasıtasıyla yapmışlardır. Organik
aydınlar, hegemonya oluşturmaya çalışan yönetici sınıfların değerlerini toplumun tamamına
yayan kişilerdir. Örneğin, Gramsci’ye göre feodal dönemde din adamları ve dinsel kurumlar
olarak kiliseler dönemin organik aydınlarıdır, kapitalist dönemin organik aydınları ise bilim
insanlarıdır. Sanayileşme daha da ilerledikçe giderek bilim insanlarının yerine organik aydınlar
olarak teknokratlar alacaktır. Gramsci’de organik aydınların rolü, hegemonyanın sağlanmasına
kadar önemlidir, hegemonya sağlandıktan sonra başlayacak olan devlet erkini ele geçirme
savaşında aydınların önemi ve işlevleri daha azdır.
Organik aydınların yükselen ve iktidarı ele geçiren sınıfın değerlerini tüm topluma
yaygınlaştırdığı an bir “tarihsel blok” oluşmaktadır. Tarihsel blok’un oluştuğu an, altyapının
(sivil alanın) yani üretim tarzının üstyapıyı yani siyasal alanı belirlediği andır. Yani ilk aşamada
altyapı üstyapıyı belirlemektedir. Buraya kadar Marx’tan çok da uzaklaşmamaktadır, ancak
O’na göre tarihsel blok oluştuktan sonra altyapı ile üstyapı arasındaki ilişki tersine dönmekte,
giderek üstyapı belirleyici hale gelmekte ve altyapının gelişimini/değişimini engellemektedir.
Diğer bir ifadeyle, üstyapıda yer alan ideoloji, tüm altyapıyı kontrolü altına almaktadır. Bu
nedenle, Gramsci’ye göre, proleter devrimin gerçekleşmesi için proletaryanın kendi organik
aydınlarını oluşturması ve onlar vasıtasıyla kendi ideolojik hegemonyasını kurması zorunludur. 5
Görüdüğü gibi, bir Marksist olmakla birlikte Gramsci belirli noktalarda Marx’tan
ayrılmaktadır. Bunlardan birisi altyapı-üstyapı arasındaki ilişkiyi tek yönlü görmemesi; tarihsel
blok oluştuktan sonra ilişkinin yönünün değiştiğini düşünmesi, ikincisi Marx’ta bir üstyapı
unsuru olan ideolojiyi ve diğer düşünsel ürünleri altyapının bir unsuru olarak ele alması
dolayısıyla altyapıyı daha geniş tanımlaması, üçüncüsü ideolojiye olumsuz bir anlam yüklemek
yerine nötr bir bakış açısı ile bakması, ve nihayet ideolojiyi sınıfsal mücadelenin bir aracı olarak
görmesidir.
5 Gramsci’de ideoloji konusunda bkz. Antonio Gramsci, Hapishane Defterleri, (çev. Adnan Cemgil),
Belge yayınları, 1986; ayrıca bkz. Serpil Sancar Üşür, a.g.e., s. 28-40.
33
2.4. Yapısalcı ve Postyapısalcı Yaklaşımlarda İdeoloji
20. yüzyılın en önemli akımlarından olan “yapısalcılık”, özellikle kültürü oluşturan
unsurları, dayandığı yapıları inceleyerek anlamaya çalışan bir yaklaşımdır. Bu yaklaşıma göre
insan yaşamı karşılıklı ilişkilerden oluşmaktadır, bu ilişkiler ise bir yapı üzerine oturmaktadır.
Özellikle antropoloji, psikoloji, sosyoloji, iktisat, mimari, edebiyat eleştirisi gibi alanlarda
yaygın biçimde ortaya çıkan bu akımın öncüleri arasında F. Saussure, R. Jacobson, J. Lacan ve
C. Levi-Strauss sayılabilir. Yapısalcılık, linguistik bir yaklaşım olarak ortaya çıkmıştır. Bu
akımın öncüsü olarak kabul edilen Saussure’a göre, bir işaretler sistemi olarak dilin anlam ve
düzeni bilinçli aktörler olarak insanlar tarafından yaratılmamış, toplumsal ilişkilerin bir ürünü
olarak ortaya çıkmıştır, yani toplumsal özneden bağımsızdır. Bu yaklaşımdan etkilenen ve
benimseyen C. Levi-Strauss da kültür üzerine incelemelerinde bir toplumun düşünceleri ve
yaşam pratiklerinden oluşan kültürü anlayabilmenin yolunun, o toplumun öznelerinin
kafalarında olup bitenlere bakmak değil hem pratiklerin hem de düşüncelerin ortaklaşa
paylaştıkları biçimsel yapıları anlamaya çalışmak olduğunu düşünmektedir. Yapısalcı
Marksistler arasında sayılan ama aynı zamanda Postyapısalcı yaklaşım içinde de ismi geçen L.
Althusser ise Marksizmi yapısalcı bir gözlükle yeniden okur ve yorumlar. Diğer yapısalcılar
gibi öznelliği yadsıyan L. Althusser, süreçleri ve olguları onları var kılan mevcut yapıdan
hareketle açıklamaya yönelir.
1960’lara kadar oldukça etkili olan yapısalcılık, bu dönemden itibaren aralarında R.
Barthes, J. Derrida, J.F. Lyotard, M. Foucault gibi çoğu Fransız filozofların da bulunduğu
Postyapısalcılar tarafından eleştirildi. Aslında bu isimler de köken itibariyle Yapısalcı bir
yaklaşımdan gelmekte olduklarından Postyapısalcılar olarak adlandırıldılar. Yapısalcılar gibi
Postyapısalcılar da öznelliğe merkezi bir konum tanınmasına tamamen karşıdırlar ve “insan”ın
tarihin çeşitli dönemlerinde “söylem” ile nasıl inşa edildiğini anlamaya çalışırlar. Kısaca ifade
etmek gerekirse, yapısalcılar toplumsal ve politik olguların anlaşılabilmesi için “yapı”nın
çözümlemesini ön plana çıkarırken, Postyapısalcılar bu yapının oluşma “sürecinin” incelenmesi
gerektiğini iddia ederler.
Yapısalcılık ve Postyapısalcılık konusunu daha derinlemesine incelemek bu dersin
amacını aştığından, bizim asıl ilgilendiğimiz konu olan ideolojilerin Yapısalcılar ve
Postyapısalcılar tarafından nasıl bir dönüşüme uğratıldığı konusuna geri döneceğiz. Bu konuyu
iki isim üzerinden ele alacağız. Bunlardan ilki Yapısalcı Marksizmin önemli isimlerinden L.
Althusser, diğeri ise Postyapısalcılar arasında ideoloji meselesi ile en çok ilgilenen isim olan
M. Foucault.
2.4.1. Althusser ve İdeoloji
1960’lı ve 1970’li yıllarda Fransız düşüncesinin önemli isimlerinden olan Louis
Althusser, Gramsci’den önemli ölçüde etkilenen bir Yapısalcı Marksisttir. Gramsci’den bir
adım daha ileri giderek, ideolojiyi “sivil toplumun devletleştirilmesinin” bir aracı olarak
yorumlayan Althusser, Marx’taki altyapı-üstyapı ilişkisinin birebir ve tek yönlü bir ilişki
olmadığını, üstyapının görece özerk olduğunu düşünmektedir. Bir yapısalcı olarak Althusser’e
göre devlet ve kurumları bir yerde toplanmış bir güç odağı değildir, toplumdaki birçok yapı
34
vasıtasıyla iyice yaygınlaşmış bir örgütlenmedir. O’na göre devleti anlayabilmek için, onun
derininde yatan yapısal ögelere bakmak gerekmektedir. Devlet sadece görünen baskı
araçlarından oluşmamaktadır, aynı zamanda şiddet içermeyen, topluma değişik yöntemler ve
yollarla nüfuz eden ideolojik aygıtları da bünyesinde barındırmaktadır. Bu bakımdan devletin
aygıtlarını ikiye ayırmaktadır:
Devletin Baskıcı Aygıtları
Devletin İdeolojik Aygıtları
Hükümet, polis, yargı organları, yasalar, ordu, bürokrasi gibi organlar devletin baskı
aygıtlarını oluşturmaktadır. Ancak hiç bir devlet sadece kurallar, yaptırım mekanizmaları ve
şiddet içeren araçlarla uzun süre ayakta kalamaz; varlığını haklı, yerinde ve vazgeçilmez
kılacak meşruiyet araçlarına da ihtiyacı vardır. Bu ihtiyaç, devletin ideolojik aygıtlarını ortaya
çıkarmaktadır. Bu araçlar eğitim kurumları, kitle iletişim araçları, dini kurumlar, edebiyat, sanat
gibi alanlardaki faaliyetlerdir. İdeolojik aygıtların hepsinin devlet tekelinde olması
gerekmemektedir, tersine modern toplumlarda bu aygıtlar daha çok sivil topluma aittir. Ancak,
devlet kendi değerlerini sivil toluma öylesine derinden empoze etmiştir ki, sivil toplumun
kendisi de devletin ideolojik aracı haline gelmiştir. “Sivil toplumun devletleştirilmesi” ile de
tam bu durumu kasdetmektedir. Devletin baskıcı aygıtları şiddeti, ideolojik aygıtları ise
ideolojiyi temel araç olarak kullanmaktadır. Baskıcı aygıtlar her zaman şiddeti kullanmayabilir
ancak şiddeti kullanma potansiyeline sahip olmaları onları baskıcı aygıt haline getirmektedir.
İdeolojik aygıtlar da zaman zaman yaptırım mekanizmalarına sahip olabilir ve bunu fiilen
kullanabilirler.
Devletin ideolojik aygıtlar üzerindeki kontrol gücü, baskıcı aygıtlar üzerindeki kontrol
gücüne göre daha azdır, ama yine de ideolojik aygıtlar işlevlerini yerine getirmektedirler. Bunu,
“kültürel yeniden üretim” mekanizması ile gerçekleştirmektedirler. O’na göre, her toplumda
egemen sınıfın temel amacı, yeniden üretimi sağlamaktır. Nasıl ki makinalar, teknoloji,
hammadde, mesleki bilgi gibi üretim araçlarının yeniden üretilmesi gerekiyorsa, kültürün de
yeniden üretilmesi yani topluma her yeni katılan kuşağa mevcut değerlerin aktarılması
gerekmektedir. Devletin ideolojik aygıtları olarak eğitim kurumlarının, radyonun,
televizyonun, sanatın vb. asıl işlevi, insanın kültürel olarak yeniden üretimini sağlamaktır.
Kapitalizm öncesi toplumlarda devletin ideolojik aygıtları dini kurumlar iken, günümüz
toplumlarında milli eğitim kurumları ile medyadır. Bu araçlar, küçük yaşlardan itibaren
çocuklara sistemin değerlerini aşılayarak onları sisteme yararlı insanlara dönüştürür ve sisteme
başkaldırma olasılıklarını azaltır. Bu nedenle, Althusser’e göre, egemen sınıfları zayıflatmanın
yolu, ideolojik aygıtları ele geçirmektir. 6
6 Althusser’de ideoloji konusunda bkz. Louis Althusser, İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları, (çev.
Yusuf Alp ve Mahmut Özışık), İletişim Yayınları, 1994; ayrıca bkz. Serpil Sancar Üşür, a.g.e., s. 41-49.
35
Görüldüğü gibi, Gramsci ve Althusser’de ideoloji, bir “seçkin gücü”dür, yani
seçkinlerin kitleleri ikna etme, itaatkâr öznelere dönüştürme, böylece kendisini meşrulaştırma
aracıdır. Ancak diğer yandan, ideoloji, bu özelliği ile ezilen sınıfların da kullanabileceği
potansiyel bir güçtür. Bu nedenle, Marx’taki altyapı unsurları kadar, hatta bazı durumlarda daha
da önemli bir güçtür. Gramsci ile Althusser arasındaki en önemli fark, Gramsci’nin ideolojiye
olumlu veya olumsuz bir anlam yüklemeyip onu bir mücadele aracı olarak görürken,
Althusser’in tıpkı Marx gibi ideolojiye eleştirel bakması ve olumsuz bir anlam yüklemesidir.
Marksist yaklaşımın ideolojiye ilişkin bazı sorunları bulunmaktadır. Bunlardan birisi ve
belki de en önemlisi, sınıfsal özneleri tarihin asıl aktörü olarak ele alması ve sınıfsal özneler ile
siyasal/ideolojik özneleri özdeş görmesidir. Oysa insanlar sadece bir sınıfın üyesi değildirler,
sınıf dışında birçok kimliği bir arada taşımaktadırlar. Cinsiyet, etnisite, bölge, din, dil, ırk gibi
bireye kimlik veren ve onu toplumsal olarak kuran çok sayıda özellik bulunmaktadır. Bir başka
sorun, yönetilen sınıfların yöneten sınıflar tarafından sadece manipüle edilen, edilgen kitleler
olarak görülmesi, karşı hegemonya oluşturma potansiyelinin göz ardı edilmesidir. Zamanla,
özellikle ilk belirtilen sorun etrafında eleştirilerin yoğunlaştığını ve Postyapısalcı yaklaşımın
ideolojiyi bu eleştiri çerçevesinde yeniden yorumladığını görmekteyiz. Bu konuda en çok öne
çıkan isim olarak M. Foucault’yu ve O’nun ideolojiye bakışını ele alacağız.
2.4.2. M. Foucault ve İdeoloji
Postyapılsalcı yaklaşım, toplumsal olguların anlaşılabilmesi için “yapı”ları
çözümlemenin yerine “süreç”i yani “söylem”i çözümlemenin gerekli olduğunu düşünmektedir.
Örneğin, dilin bireysel kullanımını “söz”, dilin toplumsal kullanımını ise “söylem” olarak
tanımlayan Saussure ile başlayan bu yaklaşım geniş yankı buldu ve Postyapısalcılarda yeni bir
analiz biçimi olarak kullanılmaya başladı. Foucault’nun temel tezi, dilin anlam yaratma ve
düzenleme işlevi ve üretilen kurumlar vasıtasıyla bireylerin itaakar, uysal özneler haline
getirildiğidir. Hem Marksist hem de Yapısalcı modelleri eleştiren Foucault’nun sorunu, bireyin
ve iktidarın yanlış tanımlanmasıdır. O’na göre, özne (birey) söylem içinde oluşur. Öznenin
oluşumu ile bilginin ve iktidarın oluşumu arasında bir fark yoktur, yani ikisi de aynı süreç içinde
gerçekleşir. İktidar, ne devlet iktidarıdır, ne de sınıf egemenliğidir. İktidar, bir söylemdir; bir
söylem olarak bireylere gelir ve onları öznelere yani “toplumsal ben”lere dönüştürür. Diğer bir
ifadeyle söylemin kendisi iktidardır ve iktidar etkisi olmayan bir söylem de olamaz. Devlet,
sınıfsal konum, nesnel çıkar gibi şeyler kendiliğinden yoktur, bunlar söylem tarafından
üretilirse vardır. Bu durumda, önceden var olan öznenin nesnel çıkarlarının farkına vararak
bilinçlenmesi, bu bilinci ideolojik düşünce ve ifadelere dönüştürüp mücadele ederek iktidarı ele
geçirmesi mümkün değildir. Klasik Marksist görüşe göre, iktidar, mücadeleyi kazanan sınıfın
kendi çıkarlarını hâkim hale getirmesinin aracıdır. Bu, Foucault’ya göre yanlıştır, çünkü iktidar
söylemin kendisidir ve söylem başka bir şey tarafından belirlenmez, özerktir, kendisini kendi
belirler. Doğru bilgi diye bir şey de yoktur; söylem neye doğru bilgi derse o bilgi doğrudur.
İktidar ile bilgi bir aradadır; iktidar olmadan bilgi üretilemez.
İktidar yeni bilgi nesneleri ve bilgi edinme sistemleri yaratır. İktidarı devlet
egemenliğinde, mahkemelerde, yasalarda ararsak boşuna çabalamış oluruz. İktidarı günlük
36
sosyal ilişkilerde, akrabalıkta, cinsellikte, kullanılan teknolojide, geleneklerde vb. aramamız
gerekir. O zaman, iktidarın bir teknik, bir strateji olduğunu anlayabiliriz.
İktidar, bilgi ve beden Foucault’nun üzerinde durduğu kilit kavramlardır. Tarihin çeşitli
dönemlerinde insan bedeninin nasıl farklı özneler haline getirildiğini anlatmaya çalışır.
Foucault bedeni biyolojik anlamda değil tarihsel ve kültürel anlamda ele alır. Beden, iktidar
tarafından bilginin aktarıldığı, iktidarın üzerinde hâkimiyet koyduğu bir şeydir. Bilgi aktarılan
beden yararlı hale getirilir. Bu nedenle, iktidarın yani söylemin üretilme biçimi, öznenin de
alacağı biçimi belirler. Özne üretilirken ona çeşitli isimler verilir: deli-akıllı, yoksul-zengin,
suçlu-suçsuz, hasta-sağlıklı, alt sınıf-üst sınıf vb. İktidarın söylemine göre hasta, deli, suçlu vb
olanlar çeşitli biçimlerde kapatılarak diğer bir ifadeyle toplumun dışında tutularak dışlanır,
sağlıklı, suçsuz, akıllı vb. olarak adlandırılan diğerleri ise yararlı bedenler olarak özneleştirilir.
Bu, O’na göre, bilginin ve bilimin üretilmesidir. İktidar, söylemin üretilmesi ve toplumda
dolaşımının sağlanması ile mümkün olur.
Foucault, bu bağlamda, “ideoloji” kavramını eleştirmekte ve kullanımının doğru
olmadığını söylemektedir. Çünkü O’na göre ideoloji, doğrunun karşıtı biçiminde
kullanılmaktadır. Oysa doğru olan, söylemin doğru kabul ettiğidir. Söylem eğer bilgiye doğru
derse, o bilgi doğrudur. O zaman, doğrunun ne olduğu değil, söylemin nasıl üretildiği önemlidir.
İkinci olarak, ideoloji kavramı, önceden var olan bir özneyi varsayar, oysa özne kendiliğinden
yoktur, özne toplumsal ve dilsel pratiklerin ürettiği söylemsel bir kavramdır. Özne
kendiliğinden olmadığına göre, çıkar veya sınıf da söylem üretmişse vardır ve nasıl üretmişse
o şekilde vardır, üretmemişse yoktur. Üçüncü olarak, ideoloji kavramının bir dışsal belirleyeni
vardır, yani Marksist teoride gördüğümüz gibi iktidar ideolojiyi belirlemektedir. Oysa
Foucault’ya göre söylem ile iktidar birlikte oluşur. Bu nedenlerden dolayı, O’na göre, toplumsal
anlamı anlayabilmek için ideoloji yerine söylem çözümlemesinin kullanılması gerekmektedir. 7
De Tracy’de insanın sistematik düşüncesinin ürünü, Marx’ta yanlış bilinç,
Yapısalcılarda dil çözümlemesi, Postyapısalcılarda söylem biçiminde ele alınan ideoloji
kavramı, 20. yüzyılın ortalarında bir başka tartışmanın parçası olmuştur. Bu, ideolojilerin ölüp
ölmediği ile ilgilidir.
2.5. İdeolojilerin Sonu Mu?
İdeoloji kavramının ortaya çıkışı ve bütün 19. ve 20. yüzyıl boyunca giderek
yaygınlaşması, aslında toplumsal değişim ile ideolojiler arasındaki ilişkiyi bize yakından
göstermekte. Liberalizm’den Marksizme, Milliyetçilik’ten Anarşizm’e bütün yeni ideolojilerin
bu iki yüzyıl boyunca ortaya çıkışı, 16. yüzyılda başlayan değişim sürecinin yıktığı kültürel,
sınıfsal, iktisadi ve politik yapıların yerlerine yenilerini koyma çabasının bir ürünü olarak
değerlendirilebilir. II. Dünya Savaşı’nı izleyen yıllarda, özellikle Avrupa’nın demokratik
7 İdeoloji kavramına Postyapısalcı yaklaşım konusunda bkz. M. Foucault, Kelimeler ve Şeyler: İnsan
Bilimlerinin Bir Arkeolojisi, İmge Yayınevi, (5. Baskı), 2015; ayrıca bkz. Mechèle barrett, a.g.e., s. 137-144;
Serpil Sancar Üşür, a.g.e., s.119-122.
37
sanayileşmiş ülkelerinde refah düzeyinin yükselmesi ve buna bağlı olarak işçi hareketlerinin
zayıflaması ile birlikte ideolojilerin eski gücünü yitirdiği, artık kitleleri peşlerinden
sürükleyemediği iddia edilmeye başlamıştır. Bu iddia kısa sürede, S.Martin Lipset ve Daniel
Bell’in “İdeolojilerin Sonu” tezini ortaya atmaları ile kuramsal bir çerçeveye de
kavuşturulmuştur. Bu teze göre, özellikle Batı’lı toplumlarda sanayileşmenin ve iktisadi
gelişmenin ivme kazanması ve sosyal devlet anlayışının yaygınlaşmasıyla birlikte çalışanlara
eğitim, emeklilik, sağlık sigortası gibi hizmetlerin sağlanması ve buna paralel olarak refah
düzeyinin yükselmesi ve sınıflar arasındaki uçurumların giderek kapanması sınıfsal çatışmaları
asgariye indirmiştir. Bütün 18 ve 19. yüzyılları boyunca ve 20. yüzyılın ilk yarısında ideolojik
meseleler olarak algılanan işçilerin çalışma saatleri, ücretleri, sosyal hakları gibi meseleler
politik ve ideolojik mücadelelerden çok artık birer teknik mesele haline gelmiştir. Bu nedenle
ideolojik yelpazenin sağında ve solunda yer alan partiler de giderek ortada birleşmeye, birbirine
benzemeye ve kitle partilerine dönüşmeye başlamışlardır. Kısaca, refahın yaygınlaşması ile
birlikte sınıfsal çatışmaların durgunlaşması, ideolojileri artık işlevsel hale getirmiştir.
Dolayısıyla, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya başka problemler çıkacaktır ancak
bunların çaresi ideolojilerde olmayacaktır.
Bu görüş ortaya atıldığı dönemde büyük yankı uyandırmıştır. Hem taraftar toplayan hem
de büyük tepki doğuran tezin kendisinin de “ideolojik” olduğu iddia edilmiştir. Tam da bu
dönemde Avrupa’da patlak veren öğrenci ayaklanmaları, ABD’de özgürlükçü gençlik hareketi,
Üçüncü Dünya ülkelerinde cereyan eden iç savaşlar, askeri ve sivil darbeler, ayaklanmalar vb
ideolojilerin sonu iddiasını zayıflatan gelişmeler olarak değerlendirilmiştir. Bu
değerlendirmelere karşı ideolojilerin sonu tezinin savunucuları, Batı’daki gelişmelerin istisnai
örnekler olduğunu, Üçüncü Dünya ülkelerinde meydana gelen olayların da bu ülkeler geliştikçe
ortadan kalkacağını iddia etmişlerdir. Bu tartışma, aradan geçen uzun süreye rağmen, henüz
bitmiş değildir, belirli yönleri ile hala tartışılmaktadır.
İdeolojilerin gerçekten sonu mudur? Artık modern toplumların ideolojilere ihtiyacı yok
mudur? Bu iddia, “modern toplumlar tüm sorunlarını çözmüş müdür?” sorusunu sormamıza
neden olmaktadır. Refah düzeyinin yükselmesi, sınıfsal çatışmaların azalması, birçok sorunun
ideolojik bir mesele olmaktan çıkıp teknik bir mesele haline gelmesi, insan-insan, insan-doğa,
insan-toplum, insan-siyasal iktidar ilişkilerine ait tüm sorularını cevaplamış olduğu anlamına
mı gelmektedir? Bu sorulara birkaç açıdan bakılabilir. İlk olarak, ister gelişmiş ister azgelişmiş
olsun bütün toplumlarda insanların “ben kimim?”, “iktidara neden boyun eğiyorum?” “tarihte
benim rolüm nedir?” gibi soruları bitmiş değildir, çünkü bu soruların varlığı toplumsal bir varlık
olarak insan olmakla ilgili sorulardır. Aynı zamanda “en ideal düzen hangisidir?”, “insanlık
tarihi nasıl evrilmektedir? gibi sorular da yine insana dair ve onları diğer canlılardan ayıran
sorulardır. Diğer bir ifadeyle, adı ister ideoloji olsun ister başka bir kavram, bizi toplum ve tarih
içinde anlamlı kılan, karmaşık toplumsal ve politik ilişkilerden oluşan dünyayı anlamak ve
seçenekler arasında yolumuzu bulmamızı ve tercih yapmamızı sağlayan bir haritaya ihtiyaç
duymaktayız.
İkinci olarak, belki refah düzeyi büyük ölçüde yükselmiştir, sınıf çatışmaları daha az
yaşanmaktadır ancak ciddi bir çevre problemi ile yüzyüzeyiz, açlık ve kuraklık belirli
38
coğrafyalarda hâkimiyetini sürdürmekte, savaş teknolojisinin gelişimi ile birlikte savaşlar
giderek daha yıkıcı bir hal almakta. Bunların yanı sıra, küreselleşme ile birlikte ulus devletler
erozyona uğramakta ve ulusal kimliklerin yerine cinsiyet, dil, din, ırk, bölge hatta medeniyet
temelli yeni kimlikler önem kazanmakta ve bu kimliklere dayalı çatışmalar, üstelik sadece
ulusal düzeyde değil uluslararası düzeyde, giderek yaygınlaşmakta.
Üçüncü olarak, sadece azgelişmiş ülkelerde değil gelişmiş, sanayileşmiş modern
toplumlarda da ideolojiler seçkinlerin kitleleri manipülasyonu için önemli bir araç olma
özelliğini hala korumakta. Modern siyasal ideolojiler arasında yer alan Liberalizm, bir diğer 19.
yüzyıl ideolojisi olan Muhafazakârlık ile bir araya gelerek yani neo-liberalizm veya yeni-sağ
olarak adlandırılan yeni melez haliyle varlığını hem iktisadi ve kültürel hem de politik
örgütlenme biçimlerinde daha da güçlü bir şekilde sürdürmekte. Belki Marksim 19. yüzyılın
ikinci yarısı ile 20. yüzyılın ilk yarısındaki olduğu kadar güçlü değil, geniş kitleleri peşinden
sürükleyemiyor veya 1920 ve 1930’lu yılların faşist akımları, eski gücüne sahip gibi
görünmüyor. Ama Avrupa toplumlarında özellikle Doğu toplumlarından gelen göçmen
akımlarına yönelik tutumlarında ve izledikleri politikalarda faşizmin izlerini görmek mümkün
değil mi? Ve bu konuda seçkinler, çeşitli ideolojik sembol ve söylem biçimlerini kullanarak
uyguladıkları politikaları meşrulaştırmaya çalışmıyor mu? Belki geçmişin “işçi sınıfı”, “sınıf
bilinci”, “ulusal birlik” gibi kavramlarını kullanmıyorlar çünkü artık bu kavramların kitleleri
sürükleme konusunda işlevleri kalmadı ancak “köktendincilik”, “terörizm”, “güvenlik”, “şer
ekseni” gibi günümüzde liderlerin sık sık kullandığı kavramların ideolojilerle veya ideolojik
tavırla bir ilişkisi bulunmamakta mıdır? Veya doğu ve batı toplumlarının veya bu toplumları
temsil eden dinlerin çatışmasını ifade eden “medeniyetler çatışması” ifadesinin ideolojik
olmadığını kim söyleyebilir?
Dördüncü olarak, hem gelişmiş, sanayileşmiş toplumlarda hem de daha az gelişmiş
toplumlarda meydana gelen kitlesel hareketler sınıfsal hareketlermiş gibi görünmese de,
yakından bakıldığında bunların da hem sınıfsal bir boyutu olduğunu hem de kaynakların
dağılımı konusunda adalet talepleri veya özgürlük talepleri içerdiğini görmekteyiz. Arap Baharı
olarak adlandırılan ve Ortadoğu ülkelerinin önemli bir kısmında yaşanan ve oldukça derin izler
bırakan hareket, yukarıda sözü edilen birçok talebi içermektedir. Hatta ideoloji taşıyıcılığının
el değiştirdiğinden söz etmek mümkün. Sadece sanayi işçilerinden oluşan ayaklanmalara,
fabrika işgallerine, gösterilere pek sık rastlamıyoruz ama çevre hareketlerine, feminist
hareketlere, savaş karşıtı hareketlere, adalet isteyen hareketlere dünyanın her yerinde sık sık
rastlıyoruz. Bu kitlesel hareketler sınıfsal olarak çok daha heterojen bir kitleye dayanıyor gibi
görünüyor. İçinde öğrencilerden işçilere, doktorlardan avukatlara, mühendislerden ev
kadınlarına, çok farklı eğitim, gelir ve meslek grubundan olan kişilere rastlıyoruz. Günümüz
ideoloji taşıyıcıları artık sadece işçiler ve işverenler değil, belki de bunlardan çok “beyaz
yakalılar” dediğimiz, hizmetler sektörü çalışanları. Bunlar iyi eğitim almış, görece olarak üst
statülere yükselmiş, beklentileri yüksek ancak daha ileri gitme fırsatları olmayan, önü tıkanmış
kişiler. Bu nedenle, günümüz toplumlarında ideolojilerin sonundan çok, hem ideolojilerin içerik
değiştirmesinden hem de ideoloji taşıyıcılarının değişmesinden söz edebiliriz.
39
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır.
40
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
İdeoloji kavramı De Tracy tarafından ilk defa kullanıldığı 1796 tarihinden günümüze
büyük bir anlam ve işlev değişikliğine uğramıştır. Bilim ile neredeyse eşanlamlı olarak
kullanılan kavram, Napoleon Bonaparte ve dönemin Fransız tutucularının elinde “düzen
bozucu”ların düşüncesine dönüşmüş, Marx’ta “yanlış bilinç”, Gramsci’de sınıfsal
“hegemonya”, Althusser’de ise “devletin aygıtı” haline gelmiştir. Nihayet postyapısalcı
yaklaşımın önde gelen isimlerinden Foucault, ideolojinin mümkün olmadığını söylemiştir.
Ancak bu, 1950’lerde ortaya atılan “ideolojilerin sonu tezi”nde iddia edilenden farklıdır.
İdeolojilerin sonu tezi, artık ideolojilere ihtiyaç kalmadığını söylerken, Foucault, ideoloji gibi
bir şeyin mümkün olamayacağını iddia etmektedir. Bu bölümde, bütün bu dönüşüm süreci
detaylı bir şekilde incelenmiştir.
41
Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi “ideolojilerin sonu tezi”nin dayanaklarındandır?
a) Refah düzeyinin yükselmesi
b) Bütün dünyada işçi sayısının artması
c) Küreselleşme
d) Yeni bir ideolojinin üretilmemiş olması
e) Kentlerden kırsal alanlara göçün yaygınlaşması
2. İdeoloji kavramını ilk kullanan kişi aşağıdakilerden hangisidir?
a) Napoleon Bonaparte
b) Antonio Gramsci
c) Karl Marx
d) Destutt de Tracy
e) Daniel Bell
3. Marx ... bir tarih anlayışına sahiptir.
a) Metafiziksel
b) Psikolojik
c) Materyalist
d) Sosyo-psikolojik
e) Deneyimsel
42
4. Toplumsalı analiz edebilmek için Yapısalcılar “yapı”yı incelerken, Postyapısalcılar “...”
incelemek gerektiğini iddia etmektedirler.
a) Üstyapıyı
b) Duyusal olanı
c) Süreci
d) Maddi olanı
e) Hegemonyayı
5. Althusser, topluma yeni katılan kuşaklara mevcut değerlerin aktarılması sürecini
.................. olarak adlandırmaktadır. (Orta)
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) İşgücü üretimi
b) Bilginin yeniden üretimi
c) Psikolojik yeniden üretim
d) İdeolojikleşme
e) Kültürel yeniden üretim
6. Aşağıdakilerden hangisi Marx’a göre “yanlış bilinç”i ortaya çıkaran unsurlardan
birisidir?
a) Sanayileşme
b) İşbölümü
c) Seçkinler
d) Siyaset
e) Kentlere göç
43
7. Aşağıdakilerden hangisi “devletin baskıcı aygıtları”ndan değildir?
a) Ordu
b) Yargı
c) Kanunlar
d) Medya
e) Bürokrasi
8. “Tarihsel Blok” kavramı hangi düşünüre aittir?
a) Antonio Gramsci
b) Michel Foucault
c) Karl Marx
d) J. Stuart Mill
e) S. Martin Lipset
9. S. Martin Lipset, aşağıdaki tezlerden hangisini ortaya atanlardandır?
a) Devletin ideolojik aygıtları
b) Tarihsel materyalizm
c) İdeolojilerin sonu
d) Tarihsel blok
e) İşbölümü
10. Antonio Gramsci’ye göre feodal dönemde yönetici seçkinlerin organik aydınları
aşağıdakilerden hangisidir?
a. Askerler
b. Teknokratlar
c. Burjuvazi
d. Bilim insanları
e. Din adamları
44
Cevaplar
1) a, 2)d, 3)c, 4)c, 5)e, 6)b, 7)d, 8)a, 9)c, 10)e
45
3. LİBERALİZM I
46
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
Modern dönemin iki ana ideolojisinden biri Liberalizm diğeri ise Marksizm’dir. Diğer
ideolojilere de kaynaklık eden bu iki ana ideolojiden Liberalizm bu bölümümüzün konusunu
oluşturmakta. Liberalizm, kökenleri itibariyle diğer ideolojilerden çok daha eski dönemlere
dayanmaktadır ve çok sayıda düşünürün bu ideolojiye katkısı bulunmaktadır. Bu özellikleri
nedeniyle konuyu iki ayrı bölümde ele alacağız. Bu ilk bölümde Liberalizme kaynaklık eden
düşünürler ve toplumsal ve politik olaylar ele alınacak ve 19. yüzyıl sonlarına kadar izlediği
rota incelenecektir. Konunun ikinci bölümünde ise 19. yüzyıldan itibaren kendi içinde bölünen
ve çeşitlenen Liberalizmi günümüze kadar izleyeceğiz.
47
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Liberalizmin ilk kurucu düşünürleri kimlerdir?
2. Liberalizmi ortaya çıkaran toplumsal-politik olaylar nelerdir?
3. Liberalizm neden Batı toplumlarında ortaya çıkmıştır?
4. Liberal düşünce nasıl bir insan doğası anlayışına sahiptir?
5. Liberal düşüncenin ideal toplumsal düzen projesi ne gibi özelliklere sahiptir?
48
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
İlk liberal düşünürler
İlk liberal düşünürleri
tanımak ve düşüncelerini
kavramak
İlgili konuda okuyarak,
konferans, panel vb
etkinliklere dinleyici olarak
katılarak
Liberalizmi ortaya çıkaran
toplumsal ve iktisadi olaylar
Liberalizmi ortaya çıkaran ve
besleyen toplumsal ve
iktisadi olayların neler
olduğunu öğrenmek ve
olayların gelişim sürecini
kavramak
İlgili konuda okuyarak,
konferans, panel vb
etkinliklere dinleyici olarak
katılarak
Liberal iktisat
Liberalizmin ideal piyasa
anlayışını kavramak
İlgili konuda okuyarak,
konferans, panel vb
etkinliklere dinleyici olarak
katılarak
Liberal politika
Liberalizmin ideal devlet ve
siyaset anlayışını kavramak
İlgili konuda okuyarak,
konferans, panel vb
etkinliklere dinleyici olarak
katılarak
49
Anahtar Kavramlar
Liberalizm
Doğal haklar
Toplum sözleşmesi
John Locke
Thomas Hobbes
Görkemli Devrim
Haklar Bildirgesi
Fransız Devrimi
Sanayi Devrimi
Fransız İhtilali
50
Giriş
Liberalizm ve Marksizm modernleşme sürecinin ortaya çıkardığı iki ana ideolojidir
diyebiliriz. Hem dünya görüşü olarak birbirinin karşısında yer almaları hem de bu metinde ele
alacağımız diğer birçok ideolojiye kaynaklık etmeleri nedeniyle bu iki ideolojiyi metnin hemen
başında ve peş peşe inceleyeceğiz. Bu bölüm ve bir sonraki bölüm Liberalizme ayrılmıştır.
Modernleşme sürecinin ortaya çıkardığı yeni ve güçlü bir sınıf olarak burjuvazinin dünya
görüşünün ürünü olan Liberalizm köken itibariyle 19. yüzyıldan çok daha önce düşünsel
ürünlerini vermiştir. 16. yüzyıl Batılı düşünürlerinin karşılaştıkları büyük toplumsal değişimleri
anlamak, sorunları çözmek ve yükselen burjuva sınıfının varlığını ve taleplerini meşrulaştırmak
üzere kaleme aldığı ilk eserler, liberalizmin kurucu metinleri olarak değerlendirilebilir.
İdeolojiler içinde en uzun geçmişe sahip olması nedeniyle epeyce değişime uğramıştır ve çok
sayıda düşünür bu ideolojiye katkıda bulunmuştur. Aynı zamanda, batı toplumlarında cereyan
eden birçok toplumsal, iktisadi ve politik olaya zemin oluşturmuş ve bu olaylardan beslenmiştir.
Diğer bir ifadeyle Liberalizmin uzun bir tarihi vardır ve tek bir bölümde ele almak oldukça
zordur. Bu nedenle, konu iki bölümde incelenecektir. İlkinde Liberalizme kaynaklık eden
düşünürler ve toplumsal-politik olaylar ele alınacak ve 19. yüzyıl sonlarına kadar izlediği rota
takip edilecektir. Aynı zamanda Liberalizmin tarih anlayışı, insan doğasına ilişkin görüşü, ideal
toplumsal ve iktisadi düzen kurgusu ve bunlara kaynaklık eden olaylar da bu bölümün konuları
arasında yer alacaktır.
51
3.1. Liberalizmin Düşünsel Kökenleri
Liberal sözcüğü, Latince “özgür” anlamına gelen liber kelimesinden türetilmiş olup,
insan, toplum, siyaset, sanat, eğitim gibi alanlar için kullanılagelmiştir. “Böylelikle liberal,
entelektüel açıdan bağımsız düşünceli, geniş görüşlü, cömert, hoşgörülü kişi anlamını
kazandı”.8 Liberal olmak sadece kişiye özgü bir tavır veya davranış biçimi olmaktan öte, politik
bir anlama da sahipti; liberal politika veya liberal politik örgütlenmeyi ifade eden “liberalizm”,
devletin merkeziyetçiliğine ve mutlakiyetçiliğine karşı olan bir tavır ve bu tavrı yansıtan bir
politik örgütlenme biçimi olarak anlaşılmaktaydı. Bu nedenle liberalizm, aslında Avrupa’da
özgürleşme tarihi ile yakından ilişkilidir. Avrupa coğrafyasında geleneksel her türlü toplumsal
ve politik hiyerarşiye, tahakküme, iktidarın merkezileşmesine ve mutlaklaşmasına karşı
yüzyıllar süren başkaldırının bir ürünüdür.
Topluluğu bireye üstün gören, dinsel kurumları ve doğmaları insan aklının önüne koyan,
gelenekleri yeniliklere tercih eden ve politik iktidarı mutlaklaştıran geleneksel topluma karşı
bireyin özgürlüğünü ve aklını savunan liberal geleneğin asıl hedefi, bireye devlet ve her türlü
iktidar karşısında özgürlüğünü kazandırmaktı. Liberal düşünce bireyi her türlü topluluğun
üstünde görmekteydi. Üstelik bu birey akıllıydı, kendisi için en doğru olanı, kendi çıkarına en
uygun olanı bilebilecek bir akla sahipti. Ayrıca, insanların doğuştan sahip oldukları özgürlük,
eşitlik, yaşama, mülkiyet, düşüncelerini ifade etmek gibi bazı “doğal haklar”ı bulunmaktaydı.
Gelenekler ve dinsel kurumlar tarih boyunca insanları bu doğal haklarını kullanmaktan
alıkoymuştur, çünkü insanın akla sahip olmadığına ve tarihi inşa edemeyeceğine inanmışlardır.
Oysa insan özgürdür ve bu özgürlüğünü kullanmak onun en doğal hakkıdır. Rasyonel bir zihne
sahip olan insanlar kendileri için en kârlı olanı saptayabilir, sorunları tespit edebilir ve çözüm
üretebilir. Bu nedenle insanlık tarihinde “ilerleme”nin mümkün olduğuna inanırlar; nihai olarak
insanlığın ulaşabileceği mükemmel bir toplum ideali vardır. Bu mükemmel toplum, her türlü
kısıtlamadan kurtulmuş özgür bireylerin yaşadığı bir toplumdur. Bu, özgür toplumda hiç bir
kurumun olmadığı anlamına gelmemektedir, elbette kurumlar vardır ancak bunlar kilise, devlet,
bürokrasi gibi kısıtlayıcı kurumlar değildir, özgür sivil kurumlardır. Bu kurumların amacı,
özgürlüğün kalıcılığının garantisidir. İnsanlık tarihini “ilerlemeci” bir yaklaşımla
değerlendirmesi, Liberalizmin hem Aydınlanmanın ürünü hem de onun sürdürücüsü olduğunu
göstermektedir.
İnsanlar aynı zamanda eşittir. Bu eşitlik “ahlaki bir eşitlik”tir, bir “sonuç eşitliği”
değildir, yani bütün zenginliklerin insanlar arasında eşit biçimde paylaştırılması gibi bir hedefi
yoktur; Liberalizme göre böyle bir eşitlik arzulanan özgürlüğü ortadan kaldıran bir şey olurdu.
İnsanlar doğuştan eşittirler, ancak zaman içinde akıllarını kullanarak doğal haklarını
kullanamayan insanlar yoksullaşabilir, bu onların kabahatidir ve toplumun bunu değiştirme,
nihai olarak tüm toplumu eşitleme gibi bir görevi bulunmamaktadır.
8 Fatmagül Berktay, “Liberalizm: Tek Bir Pozisyona İndirgenmesi Olanaksız Bir İdeoloji”, (içinde) H.
Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2012
(5. Baskı), s. 49.
52
Liberalizm, eşitlikten çok özgürlüğe vurgu yapar; insanların doğuştan sahip oldukları
hakların özgür biçimde kullanılmasından yanadır. Özgürlük, doğal hakların kullanılmasıdır
ancak bu özgürlüğün sınırları vardır; sınır, başkalarının özgürlüğünün başladığı yerdir. Peki, bu
nasıl anlaşılacaktır? Herkes kendi özgürlüğünü kullanırken diğerlerinin özgürlüğünü kısıtlama
riski yok mudur? Liberalizm insanın “doğuştan iyi” olduğu inancına sahiptir. İnsan, aklını
kullanarak kendi özgürlüğünün garanti altına alınabilmesi için başkalarının özgürlüğünü
kısıtlamaması gerektiğini bilir. Bu nedenle, insanlar güvenlik, üretim, dayanışma gibi
ihtiyaçlarını karşılayabilmek için topluluk halinde yaşamaları gerektiğinin bilincindedir. Bu
topluluk halinde yaşama “toplum sözleşmesi” ile de güçlendirilmiştir. Aşağıda temel
dayanaklarını gösterdiğimiz liberalizmde toplum sözleşmesi aslında iki aşamalıdır Birinci
aşamada topluluğu oluşturan bireyler, kendi aralarında, başkalarının özgürlüklerine zarar
vermeden kendi özgürlüklerini kullanabilecekleri bir sözleşme yapılmıştır. Böylece “doğa
durumu”nun baskısından kurtulmuşlardır.
Liberalizmin temel dayanakları:
- Özgürlük
- Eşitlik
- Doğal haklar (mülkiyet, yaşama, kendini ifade etme vb)
- İnsanın iyiliği
- İnsanın rasyonelliği
- İlerlemenin mümkün olduğu
- Toplum sözleşmesi
İnsanlar her ne kadar rasyonel olsa da, bu özgürlükleri ihlal edebilecek olanlar yine
insanlardır, bu nedenle özgürlükleri garanti altın alacak böylece özgür toplumu daimi kılacak
bir üst otoriteye ihtiyaç vardır. Bu ise sözleşmenin ikinci aşamasını, yani “devlet”in kurulmasını
oluşturmaktadır. Devlet baskı ile değil “rıza” ile kurulmaktadır. Sözleşmenin ikinci aşamasında
özgür bireyler özgür iradeleri ile kurdukları devleti de sınırlı ve denetim altında tutmak isterler,
bunu sağlamak için de çeşitli araçlar geliştirirler. Bu araçlar hukuksal sınırlamalardır.
“Hukukun üstünlüğü” (hukukun her şeyden hatta devletten de üstünlüğü) ve herkese “eşit”
uygulanan hukuk kuralları bu araçların en önemlileridir. Bunlar, devletin herkese karşı eşit
mesafede ve nötr kalmasını sağlayacak mekanizmalardır. Ayrıca, yasama, yürütme ve yargı
erklerinin birbirlerinden ayrılması, birbirlerini denetlemesi ve dengelemesi anlamında
“kuvvetler ayrılığı ilkesi”, “federalizm” gibi başka mekanizmalar da devletin toplum üzerinde
üstünlük kurmasını ve erkin kötüye kullanılmasını engelleyen diğer mekanizmalar arasında
sayılabilir.
Bireyi yücelten ve tek değer olarak bireye büyük saygı duyan Liberalizm’de devlet
aslında “zorunlu kötü”dür. Zorunludur çünkü özgürlükleri garanti edebilecek en güçlü kurum
53
devlettir. Ama diğer yandan kötüdür, çünkü toplumun tamamını yönetme erkine sahip olan
dolayısıyla bireysel özgürlükleri kısıtlama gücünü elinde bulunduran tek kurumdur. O zaman
devletin “minimal” düzeyde tutulması gerekmektedir. İleride liberalizmin bileşenlerini ele
alırken göreceğimiz gibi, klasik anlamda liberalizmin ilk düşünsel temellerini Thomas Hobbes
(1588-1679), John Locke (1632-1704) ve Adam Smith (1723-1790) atmıştır. 9 Sayılan bu
isimler bir ideoloji olarak liberalizmi kurarken devletin minimal düzeyde tutulması meselesine
özel bir önem atfetmişlerdir.
3.2. Liberalizmin Tarihsel Arka Planı
Liberalizmin hem düşünsel hem de pratik olarak geçmişini, bireyin önemini vurgulayan,
geleneklerin ve yasaların otoritesine karşı rasyonel bireyi savunan her türlü harekette bulmak
mümkündür. Liberalizmin tarihi bir yönü ile yönetimin sınırlandırılması mücadelesidir;
dolayısıyla yönetimi sınırlandırmaya yönelik her türlü hareket, ferman, imtiyazlar, kurumlar ve
mekanizmalar bu tarihin birer parçasıdır. Bu anlamda ilk belge, Magna Carta olarak bilinen,
Britanya Adası’nda toprak soylular, din adamları ve tüccarlar ile Kral arasında yapılan ve Kralın
iktidarını sınırlandıran 1215 tarihli belgedir. Bununla birlikte, Liberalizmin hem bir düşünce
olarak hem de pratiğe yansımaları olarak ortaya çıkışı, daha çok 17. yüzyıl olarak kabul
edilmektedir. Tarihsel olarak liberalizmin ve liberal bireyciliğin oluşması üzerinde etkili olan
en önemli olaylar şunlardır:
- Avrupa’da din savaşları
- 16 ve 17. şüzyıllarda modern bilimin yükselişi
- Feodalizmden kapitalizme geçiş (16. yüzyıl ile 19. yüzyıl arası)
- İngiliz Görkemli Devrimi (1688)
- Fransız Devrimi (1789)
- Amerikan Devrimi(1776)
- Sanayi Devrimi (19. yüzyıl)
Bu etkenlerin her biri, beraberinde çok sayıda politik ve kültürel sonuçları da
doğurmuştur. Örneğin Avrupa’da din savaşları hem kilise ve cemaat karşısında rasyonel bireyi
yüceltti hem de esas olarak dinsel hoşgörü talebini artırdı. İngiltere’de 1688 tarihli “Görkemli
Devrim” de hem bir istibdat rejimini hukuki kurallara dayalı bir monarşiye dönüştürdü hem de
dinsel hoşgörü, ticari etkinlik gibi bir takım bireysel hakları belirginleştirdi. Aynı yüzyılın ünlü
düşünürlerinden ve liberalizmin kurucularından John Locke da ülkede yaygınlaşan liberal
havayı metinlerinde yansıtıyordu. Locke, kaleme aldığı yazılarında dayandığı “doğal haklar
felsefesi” ile bireyin doğuştan özgür olduğunu ve yurttaşların yaşama, özgürlük, mülkiyet gibi
9 Liberalizmin genel özellikleri konusunda bkz. Atilla Yayla, Liberalizm, Liberta Yayınevi, 2013.
54
doğal haklarını çiğneyen yöneticilere karşı isyan etme hakkı bulunduğunu belirtiyordu. Bu
anlayışa göre, insanlar sınıfsal geçmişleri, statüleri, ırkları, dinleri gibi doğumsal rastlantı ile
tanımlanamazlar, insan olmaları tek başına onları değerli kılmaya yeterlidir.
Bireysel özgürlük fikrinin yerleşmesi ile birlikte özgür mekânlar olarak kentlerin
büyümesi, ticaretin yaygınlaşması ve burjuva sınıfının genişlemesi hızlanır. Merkantilist
politikalar izlemeye başlayan devletlerin piyasaya müdahalesine burjuva sınıfı şiddetle karşı
çıkar. Diğer yandan Kilise’ye karşı da bir mücadele vardır. Hristiyan Reformasyonu hareketi
ve Kalvinist tarikatların vicdan özgürlüğü mücadelesi oldukça kanlı geçer. Diğer yandan 1776
yılında Amerika’daki İngiliz kolonilerinin İngiltere ile giriştiği savaşı kazanarak bağımsızlığını
ilan etmesi, hemen ardından 1789 yılında Fransız Devrimi liberalizmin tarihinde dönüm
noktalarıdır. Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi, J. Locke’un doğal haklar felsefesine, yeni
kurulan devletin Anayasası ise Montesquieu’nun kuvvetler ayrılığı ilkesine dayanmaktaydı.
1789 Devrimi ile kurulan ilk Fransız Meclisi de bireylerin özgürlüğünü, mülkiyet hakkını ve
yasa karşısında vatandaşların eşitliğini dile getiriyordu. Bütün bunlar liberal ilkelerin teker
teker uygulamaya geçişinin örnekleriydi. Elbette, liberalizm farklı ülkelerde farklı biçimler aldı.
Çünkü Avrupa ülkelerinin hepsi aynı sanayileşme düzeyine sahip değillerdi, kapitalistleşme
süreçleri farklı biçimlerde olmuştu. Feodalitenin çözülmesi süreci, burjuva-Kral ve burjuva-
aristokrasi ilişkileri de ülkeden ülkeye bazı farklılıklar göstermekteydi. Örneğin, İngiltere’de
kapitalistleşme süreci diğer Avrupa ülkelerinden hem çok daha erken başladı hem de tarımsal
alanda gerçekleşti. Buna karşın Fransa’da kapitalistleşme süreci toprakta mülkiyetin küçük
olması, ödenen vergilerin miktarı, sınıflar arasındaki ilişkiler gibi nedenlerle hem daha geç
başladı hem de tarımsal alanda değil kentlerde ticari alanlarda gelişti. Yine Almanya’da
liberalizmin geç ortaya çıkışı ülkenin kültürel yapısı ile kısmen de olsa ilişkilidir. Bütün bu
farklılıklara rağmen hemen tüm Avrupa’da liberal düşünceleri sahiplenecek kadar güçlü
burjuva sınıfları oluşmuştu. 19. yüzyıl Sanayi Devrimi ile doruk noktasına ulaşan bu gelişmeler,
20. yüzyıla girildiğinde sadece bireysel, iktisadi veya kültürel düzeyde değil artık politik
düzeyde de ete kemiğe bürünmüştü. 20. yüzyıl liberal demokrasilerin yüzyılı olmuştur.
3.3. Liberalizmin Bileşenleri
Liberalizmin uygulanma biçimi ve başarısı ülkeden ülkeye farklılıklar göstermiştir.
Aynı zamanda zaman içinde kendi içinde bazı ayrışmalar yaşamış ve farklı liberalizmler ortaya
çıkmıştır. Bütün bunlara rağmen, yine de liberalizmin bazı temel bileşenleri bulunmaktadır.
Bunları özellikle iki alanda toplamak mümkündür. Bunlardan ilki, liberalizmin ekonomik
boyutudur, diğeri ise politik boyutu. Bu iki boyut birbiri ile o kadar sıkı ilişki içindedir ki,
liberaller kendi bilimlerine “ekonomi-politik” adını verirler. Bu iki boyut ancak teorik düzeyde
ayrıştırılabilir, pratikte birbirinden ayrıştırılması zordur.
55
3.3.1. Liberal Ekonomi
Liberalizmin “doğa durumu”, “doğal haklar”, “özgür ve rasyonel birey”, “minimal
devlet” gibi temel kavramlarına baktığımız zaman, nasıl bir iktisadi yapı önerdikleri konusunda
bazı ön fikirler hemen oluşacaktır. Tüm ekonomik sistemlerde hayati nitelikte iki temel soru
vardır: “Ne üretilecek?” ve “Nasıl bölüştürülecek?” Bunlarla ilişkili bir başka hayati konu, bu
iki soruya kimin cevap vereceğidir. Yani, neyin üretilip üretilenin nasıl bölüştürüleceğine kim
karar verecektir? Devlet denetiminde planlı bir ekonomik yapıya sahip toplumlarda, tüm bu
soruların cevaplarını merkezi bürokrasi cevaplamaktadır. Liberalizm ise, bütün bu cevapların
“serbest piyasa”nın “özgür üretici, satıcı ve alıcıları” tarafından verilmesi gerektiğini düşünür.
Neden? Çünkü insanlar üreticiler, alıcılar ve satıcılar rasyoneldir, kendileri için neyin en iyi
olduğunu bilirler, kârlarını maksimize edebilirler. Dolayısıyla, sermaye, hammadde miktarı,
teknoloji, ücretler, alıcıların talep miktarı gibi çok sayıda faktörü dikkate alarak üretim yapan
üretici, gelirine ve ihtiyacına göre alışveriş yapan tüketici, alıcıların talep miktarına göre
piyasaya mal süren tüccar vardır. Fiyat da kendiliğinden ortaya çıkacaktır; fiyatı arz-talep
belirleyecektir. Yani talebi düşük olan malların fiyatı düşecek, yüksek oranda talep edilen
malların fiyatı ise yüksek olacaktır. Piyasaya ihtiyaçtan fazla arz edilen malın fiyatı zamanla
düşecek, buna karşın ihtiyaçtan az üretilen malların fiyatı ise yükselecektir. Bu nedenle, talebi
yüksek dolayısıyla fiyatı da yüksek olan bir malı üretmek, üretici için kârlı olacaktır, ancak arz
talebe yaklaşınca fiyatlar düşeceğinden bu sefer üreticiler kaynaklarını başka alanlara
kaydırarak üretim yapacaklardır. Piyasa, serbest bırakılırsa bu kadar rasyonel işleyen bir
süreçtir. Bu süreç, liberalizm tarafından öyle tarif edilir ki sanki toplumu oluşturan üretici,
tüketici ve tüccardan bağımsız bir “görünmez el” piyasayı düzenlemektedir ve müdahale
edilmediği sürece denge hiç bozulmayacaktır. “Çıkarların doğal uyumu” olarak da adlandırılan
bu görüşe göre, piyasa, özel çıkarların serbest bırakılması halinde, kendi kendine uyum
sağlayan ve dengede kalan bir mekanizmadır.
Liberal sistemin dayanmış olduğu temel ilke, özgür piyasa ve bu piyasa içinde hareket
eden özgür bireydir. Liberal ekonomi, soya dayalı statüye değil bireysel başarı ve yeteneklere
dayanmaktadır. Bu piyasada kimse ırkı, cinsiyeti, dini veya aile soyu nedeniyle
değerlendirilmez, başarı ve yeteneklere göre değerlendirilir yani liyakat ön plandadır, bu
bakımdan gayet eşitlikçidir. Böyle bir piyasada başarılı olan kişinin başarısının göstergesi olan
geliri, o kişinin toplum açısından değerini de göstermektedir. Böyle bir piyasa fırsat eşitliği
sağlamaktadır ve bu piyasaya yapılacak her türlü müdahale bireysel özgürlüğün çiğnenmesi
anlamına gelmektedir. Kapitalizme dayanan liberalizmde ekonomik ilişkiler, temelde “kâr
peşinde koşan kişiler arasında cereyan eder özel ilişkilerdir”. Burada özgürlük ile özel çıkarların
peşinde koşmanın eşitlendiğini görmekteyiz. Böyle bir eleştiriye liberalizm, şöyle bir cevap
verecektir: bireylerin tek tek zenginliği ve mutluluğu, nihai olarak tüm toplumun zenginliği ve
mutluluğunu sağlayacaktır, bu nedenle kişisel özgürlük ve özel çıkarlar aslında tüm toplumun
özgürlüğü ve çıkarları demektir. Dolayısıyla, bireyler kendi çıkarlarına hizmet etmesi için
başkalarının çıkarlarına da hizmet etmek zorundadır, yani kamusal yarar sağlanmaktadır. 18.
yüzyılda ünlü liberal iktisatçı Adam Smith, “Milletlerin Zenginliği” adlı eserinde, özel
çıkarların üzerine devlet veya başka bir mekanizma tarafından kısıtlama getirilmesinin ve
serbest rekabete izin verilmemesinin kamusal yarar getirmeyeceği gibi, daha yüksek fiyatlara
56
ve mal kıtlığına neden olacağını savunmaktadır. Serbest piyasaya ve bu piyasa içinde özgürce
rekabet eden bireye dayanan bu anlayışı zaman içinde “laissez faire, laissez passer” (“bırakınız
yapsınlar, bırakınız geçsinler”) sözü ile ifade edilmeye başladı.
Doğal hukuka inanç ve insan aklına bu güven, liberalizmin “ilerlemeci” tarih anlayışını
yansıtmaktadır. Aydınlanma düşüncesinin en önemli unsurlarından olan “ilerleme”, devletin ve
her türlü tahakkümün baskısından kurtulmuş olan insan aklının sağlayabileceği bir şeydi.
Aslında, liberalizm özel mülkiyeti meşrulaştırmaktadır. Özellikle doğal haklar öğretisi mülkiyet
hakkını sağlam bir zemine dayandırmıştır. Locke’a göre, kişinin bedensel ve zihinsel emek
vererek elde ettiği her şey kendi mülkiyetidir. Mülkiyet bedensel ve zihinsel özgürlüğün bir
parçasıdır, bu nedenle de mülkiyet hakkı yaşam ve özgürlük hakkının bir parçasıdır,
dokunulamaz kutsal bir değerdir.
3.3.2. Liberal Politika
Yukarıda resmedilen ve daha çok özgür piyasaya dayanan sivil alan, nasıl bir politik
alana tekabül etmektedir? Diğer bir ifadeyle, böyle bir toplumsal ve iktisadi örgütlenme ne tür
bir devlet ile birlikte var olabilir? Liberal devlet, her şeyden önce bireycidir, birey için, bireyin
mutluluğu için vardır. Liberalizmin bireyleri her türlü tahakküm ilişkisinden kurtarma
mücadelesinin bir sonucu olduğunu düşünürsek güçlü bir devleti arzulamadıklarını tahmin
edebiliriz. Nasıl ki insanlar uyum içinde ve ihtiyaçlarını birlikte giderebilmek için bir arada
yaşamaya karar vererek bir sözleşme yapmışlardır, aynı şekilde devlet de bu insanların yapmış
olduğu sözleşme ile ortaya çıkmıştır. Yani, muhafazakâr düşüncede veya idealistlerde
gördüğümüz gibi, evrende bir idea, bir ruh olarak kendiliğinden zaten var olan bir devlet
anlayışı yoktur. Diğer bir ifadeyle, devlet, insanların birlikte uyum içinde yaşamalarını
sağlamak üzere yine eşit sivil yurttaşlar olarak insanlar tarafından “icat edilmiş” bir
örgütlemedir ve asıl görevi doğal hakları korumaktır.
Devlet ile toplum arasındaki ilişkilerin kurgulanması ve bu noktada devletin
sınırlandırılması meselesine girmeden önce, liberalizmin sivil toplumu nasıl tanımladığına
bakmamız gerekmekte. Sivil toplum kavramı köken itibariyle çok eski bir döneme
dayanmaktadır ve genellikle devlet ile ilişkileri bağlamında ele alınmıştır. Liberal düşünce ise
sivil toplum kavramını doğal haklar varsayımına dayanarak açıklamaya çalışmıştır. Locke’ta
sivil toplum “barışçıl bir ortam” olarak ifade edilirken, Rousseau’da “insan insanın kurdudur”
sözleri ile tasvir edilmiştir. Her durumda, insanların özgürlüklerinin korunması için sivil
toplumdan bir siyasal topluma geçiş gerekli görülmüştür. Toplumsal sözleşme ile kurulan ve
devlet olarak adlandırılan siyasal toplum düşünülmeye başladıktan sonra sivil toplum da
kavramsal açıdan var olabildi. Diğer bir ifadeyle, Hobbes ve Locke’un sözleşme ile kurdukları
devlet/sivil toplum ayrımı bir ikilem değildir, sivil toplum/sivil olmayan toplum karşıtlığıdır.10
Dolayısıyla, sivil toplum ancak ve ancak devlet ile birlikte var olabilirdi. Liberal düşünceye
göre sivil toplum, özel piyasanın içinde yer aldığı alandır. Bu alan özgürlük ile
özdeşleştirilmiştir ve gönüllülük ve kendi kendine örgütlenme, bu alanın en temel özellikleridir.
10 Cemal Bali Akal, Sivil Toplumun Tanrısı, Engin Yayıncılık, 1995, s. 37.
57
Sivil alan, ancak devlet olursa varlığı düşünülebilen bir alandır ancak aynı zamanda varlığını
devam ettirebilmesi devletin zayıf olmasına bağlıdır.
Devlet iktidarının nerede başlayıp nerede bittiği liberalizmde gayet nettir. Sınır, bireylerin
hak ve özgürlükleridir. Yani, bireysel hak ve özgürlüklerin başladığı yerde devletin müdahalesi
sona ermek zorundadır. Bireyin ve toplumun üzerinde yer alan sınırsız ve mutlak devlet iktidarı,
liberalizmin asla tahammül edemeyeceği bir durumdur. Peki, devletin sınırları nasıl
belirlenecektir? Elbette yasalarla. Dolayısıyla, yasalarla sınırlandırılmış bir devlet anlayışı
vardır. Devlet, liberaller için aslında “zorunlu kötü”dür. “Zorunlu”dur, çünkü insanlar doğuştan
rasyonel olsalar da birbirlerinin özgürlüklerini ve haklarını gasp edebilirler, bu nedenle
özgürlüklerin garanti altına alınması için bir bekçiye ihtiyacı vardır. “Bekçilik” görevi
yükledikleri devleti aynı zamanda “kötü” olarak da nitelerler ve biraz mesafeli yaklaşırlar.
Çünkü devlet toplumda şiddet tekeline sahip olan tek güçtür ve toplumun en iyi örgütlenmiş
kurumudur, bu haliyle de bireysel özgürlükleri ihlal etme gücüne en çok sahip olan kurumdur.
Bu potansiyel tehlikeyi önlemenin yolu, onu yasalarla sınırlandırmaktır. Yasalar ise, Locke’un
doğal haklar ve toplumsal sözleşme öğretilerindeki varsayımlara dayanmaktadır. Locke’a göre,
bir devlet ancak “yönetilenlerin rızası” ile meşru hale gelmektedir. 11Diğer yandan, meşru
yollarla iktidarı elinde tutan yönetenlerin bu sınırlar içinde kalmasını sağlamak için de başka
mekanizmalara ihtiyaç vardır. Bu noktada ise Montesquieu’nun “güçler ayrılığı” ilkesi ve bu
ilkenin sağladığı dengeleme ve denetleme mekanizması devreye girmektedir. Bu ilkelerin
amacı, iktidarların yetkilerini kötüye kullanarak özgür toplum üzerinde baskı kurmasını
engellemektir. Ayn zamanda, federal bir örgütlenme ve iki kamaları yasama sistemi (çifte
meclis sistemi) de, toplumsal güçlerin merkezi gücü sınırlandırmasının bir yolu olarak
düşünülmüştü.
- Anayasal devlet
- Güçler (Kuvvetler) Ayrılığı
- Federalizm
- Çifte Meclis
Bu ilkelerin hayata geçmiş örnekleri de bulunmaktaydı. İngiltere’de Magna Carta’dan
itibaren zaten iktidarın sınırlandırılması geleneği vardı ve zaman içinde yetkilerin
sınırlandırılması konusunda epeyce mesafe katedilmişti. Üstelik bu gelişmeler ülkede
parlamento gibi bir kurumu ortaya çıkarmıştı, halk tarafından seçilen temsilciler yasaları
yapmakta ve yapılan yasaların uygulanmasını denetlemekteydi. ABD ve Fransız Anayasaları
da benzer mekanizmalar kurmuşlardı; yasama, yürütme ve yargı erkleri birbirinden ayrılmış ve
karşılıklı olarak dengeleme-denetleme işlevlerini görmekteydiler. Ayrıca, ABD’de federal
11 Bu konuda detaylı bilgi için bkz. John Locke, Second Treatise of Government, (ed. Peer Laslett),
Cambridge University Press, 1960.
58
örgütlenme, merkezin aşırı güçlenmesini engelleme konusunda oldukça başarılıydı. Liberal
örneklerin birçoğunda parlamento iki meclisten oluşmaktaydı. İkinci meclisin kaynağı ülkeden
ülkeye değişmekteydi. Örneğin, İngiltere’de meclislerden birisi tüm vatandaşları temsil ederken
diğeri aristokratları temsil etmekteydi. ABD’de ise yine meclislerden birisi tüm vatandaşları
temsil ederken diğeri eyaletleri temsil etmekteydi. Sebebi ve kökeni ne olursa olsun, ikinci bir
meclis bir denge unsuru olarak toplumun temsilini kolaylaştırmaktaydı.
Liberal Anayasaların hepsinde bulunan “hukukun üstünlüğü” prensibinin
gerçekleştirilmesinde iki temel ölçüte başvurulmaktadır. Bunlardan ilki, yasaların
evrenselliğidir. Diğer bir ifadeyle yasaların herkese tarafsız biçimde uygulanmasıdır. Geçmişte
soylulara, din adamlarına tanınan ayrıcalıkların bundan sonra hiç bir gruba veya kişiye
uygulanmaması böylece garanti altına alınmaktadır. İkinci ölçüt ise, yasa önünde eşitlik
ilkesidir. Diğer bir ifadeyle, yasaların herkese eşi haklar tanımasıdır ve bu haklar özellikle özel
mülkiyet ve inanç özgürlüğü hakları etrafında toplanmıştır. Zaman içinde liberalizm yeni
biçimler aldıkça bu konudaki görüşlerde bazı değişiklikler olsa da, yasaların evrenselliği ve
eşitlik ilkesine ilişkin genel muhakeme tarzı aynı kalmıştır.
Bütün bu çabalar, devlet otoritesi ile bireysel özgürlükler arasındaki dengeyi sağlamakla
ilgiliydi. Anayasalar, iktidarların keyfi ve mutlak otoritesini sınırlayacak, bireylerin söz, ifade
basın, din ve vicdan özgürlüğünü, keyfi olarak tutuklanmama ve mülkiyet hakkını garanti altına
alacaktı. Parlamentolar ise, toplumu oluşturan bireylerin çıkarlarının temsil edildiği yerlerdi.
Böylece vatandaşlar, özgür iradeleri ile seçtikleri temsilcileri vasıtasıyla kendilerini yönetecek
yasaların yapılması sürecine katılmaktaydı. Parlamentolar aynı zamanda, farklı görüşlere ve
çıkarlara sahip kişiler arasında iktidarın paylaştırılmasını da sağlayan yerlerdi. Toplumun
seçtiği temsilcilerin toplumun özgürlüklerini ve haklarını çiğneme ihtimali azdı. Dolayısıyla,
liberallere göre “en iyi yönetim en az yönetim yönetim”di, yani vatandaşların ekonomik
faaliyetlerine en az müdahale eden, onların özel yaşamına ve inançlarına karışmayan bir devlet,
en iyi devletti. Bu inanç, devletin “zorunlu kötü” ya da “gerekli kötü” biçiminde
tanımlanmasının arkasında yatan düşünceyi daha da net biçimde açıklamaktadır.
Peki, devletin işlevleri neler olmalıydı? Devletin görevi, toplumsal kurumların yerini alarak
onları yönetmek değil, toplumsal etkileşimi düzenlemek ve kolaylaştırmaktı. Adam Smith’e
göre devletin üç temel görevi bulunmaktadır:
- Toplumu dışarıdan gelecek tehlikelere ve şiddete karşı korumak
- Toplumun üyelerini yine toplumun diğer üyelerinden gelebilecek baskı ve sömürüden
korumak
- Toplumun geneli için yararlı ve gerekli olan ancak karlı olmadığı için bireylerin veya
işletmelerin gerçekleştirmediği kamusal işleri yapmak (örneğin, yollar, köprüler,
barajlar vb)
59
3.3.3. Liberalizm ve Temsili Demokrasi
Liberalizmin politik alana ilişkin formülasyonu zaman içinde bir yönetim biçimi olan
demokrasi ile yakınlaştı. İlk başlarda liberalizm “temsil” mekanizması vasıtasıyla, sivil alanın
iktidarı şekillendirme ve denetlemesini kolaylaştırmaktaydı. Ancak, temsil sadece toplumun
belirli kesimlerine sağlanan bir olanaktı. Özgürlük, eşitlik, ifade, din, vicdan, mülkiyet gibi
haklar ve özgürlükleri içeren “doğal haklar” herkesi içeren haklar iken, oy vererek temsilcileri
belirleme ve seçilme hakkı (seçme ve seçilme hakkı) olarak “siyasal haklar” sadece belirli
kesimlere tanınan haklardı. Örneğin, kadınlar, vergi vermeyenler, geliri olmayanlar veya
balıkçılık, madencilik gibi bazı meslekleri icra edenler bu haklardan mahrumdu. Bu haklar,
büyük mücadeleler sonunda ancak 19. yüzyıldan itibaren giderek daha geniş kitleleri kapsar
hale geldi ve belirli kısıtlamalar dışında (yaş, vatandaşlık, hukuki bakımdan kısıtlılık vb)
herkesi kapsaması ancak 20. yüzyılda mümkün oldu. Toplumdaki eşitsizliklerin yarattığı
problemleri minimize etmek için bedava eğitim, emeklilik, sağlık sigortası, işsizlik sigortası
gibi bazı hizmetlerin yerine getirilmesi, bazı kamusal malların üretilmesi, vatandaşların asgari
yaşam koşullarının devlet tarafından sağlanması gibi devlete yüklenen bazı ödevler ve bu
imkânlara sahip olmak 20. yüzyılda, birçok gelişmiş toplumda “sosyal haklar” olarak
vatandaşlara tanınmıştır. Bu nedenle, doğal haklar 18. yüzyılın, siyasal haklar 19. yüzyılın,
sosyal haklar ise 20. yüzyılın hakları olarak bilinmektedir.
Liberalizmin daha erken bir dönemde demokrasiyi benimsememiş olmasının
nedeni, uzunca bir süre halkın egemenliğinden ziyade halkı yöneticilere karşı korumakla
ilgilenmiş olmalarıdır. Çünkü liberalizmin temel sorunu, serbest pazar ekonomisi ile kitlelerin
eşitlik talebini bağdaştırmakta zorlanmasıydı. Kitlelere oy hakkı verilmesinin mülkiyet hakkını
ve serbest piyasa ekonomisini tehlikeye sokacağı düşünülmekteydi. Onlara göre oy vermek,
bağımsız karar alabilme yeteneğine sahip olmayı gerektirmekteydi, bu da ancak eğitim ve
mülkiyet sahipliği ile mümkündü. Böyle bir düşünüş, aslında Liberalizmin temel felsefesine
aykırıydı, çünkü bu tavır, belirli bir entelektüel seviyeye ulaşmamış olanların ve ekonomik
bağımsızlığa sahip olmayanların “rasyonel” davranma ve “kendisi için iyi bir yaşamın ne
olduğunu bilme” konusunda yetersiz oldukları varsayımını gerektirmektedir. Oysa liberalizm
tüm insanların doğuştan eşit, özgür ve rasyonel olduğu kabulüne dayanmaktadır. Bu çelişkili
düşünüşün sonucu, kadınların ve mülksüz erkeklerin siyasal süreçten dolayısıyla yurttaşlıktan
dışlanması oldu. Bu düşünüş, aynı zamanda, niteliksiz kitlelerin yönetimi ele alacağı korkusu
ile demokrasiye mesafeli durmalarına da neden oldu. Fransız Devrimi 1789 yılında devrim
bildirgesinde genel oy hakkını ilan etmiş olmasına rağmen, devrimden neredeyse 50 yıl sonra,
30 milyonluk nüfusun sadece 200 bini oy hakkına sahipti. Üstelik liberalizm, cinsiyet
konusunda da tamamen ataerkil bir söyleme sahipti. Çünkü birey ile kastettiği, sadece çalışan,
para kazanan, mal mülk sahibi değildi, aynı zamanda özel mülk sahibi “erkek”ti. Liberalizmin
demokrasiye mesafeli duruşunun tek nedeni, piyasa ekonomisine zarar verebileceği endişesi
değildi, aynı zamanda kitlelerin diktatörlüğünden de korkmaktaydı. Tek bir despottan
kurtulunabilirdi, ancak kitlelerin despotizminden kurtulmak çok daha zordu.
Bireyi “mülk sahibi yetişkin beyaz erkek” olarak tanımlayarak sınırlandırsa da, doğal
hak eşitliğinden söz etmekle liberalizm, sonraki yüzyıllarda köleliğin kaldırılması, kadınların
60
ve mülksüzlerin diğerleri ile eşit haklara sahip olması ve benzeri konulardaki eşitlik taleplerinin
önünü açtı. Nitekim 19. yüzyılın sonlarına gelindiğine, artık liberaller de genel ve eşit oy
hakkının liberalizmin ruhuna uygun olduğunu kabul etmeye başlamışlardı. Diğer yanda, bu bir
zorunluluk halini de almıştı. Sanayi Devrimi çok kalabalık ve giderek güçlenen bir işçi sınıfı
yaratmıştı ve bu sınıfın talepleri göz ardı edilemez boyutlara ulaşmıştı. Bu talepler sadece iş
saatlerinin sınırlandırılması, ücretlerin artırılması gibi konularla sınırlı değildi, aynı zamanda
politik hayatta temsil edilmek istiyorlardı. Kadınlar da benzer biçimde politik bir mücadele
içine girmişlerdi. “Başka bir deyişle, Batı dünyası önce liberaldi ve ancak büyük
mücadelelerden sonra genel oy hakkını tanıyarak liberal demokratik oldu”.12
19. yüzyıl aynı zamanda Batılı devletlerin ulus-devlet biçiminde örgütlendiği bir
dönemdi. Ulus-devlet biçiminde örgütlenme, meşruiyetini halk egemenliğinden almaktadır.
Dolayısıyla devlet ile devletin egemen olduğu coğrafyada yaşayanlar arasındaki ilişki
vatandaşlık üzerinden kurulmaktadır ve devlet vatandaşlarına hukuk önünde eşitliği garanti
etmektedir. Modern liberal demokratik teorilerin iki temel açmazı bulunmaktadır. Bunlardan
birisi, bir yandan devlet egemenliğini meşrulaştırmaya çalışırken diğer yandan da bu
egemenliğin sınırlandırılmasını meşrulaştırmaya çalışmalarıdır. Liberalizm T. Hobbes’tan bu
yana hem iktidar ile hukukun üstünlüğünün dengelenmesi hem de görev-yükümlülükler ile
hakların dengelenmesi konusunu tartışmaktadır. Ekonomik piyasanın (ticaretin, sanayinin) ve
özel hayatın gelişmesinin güvence altına alınması için devletin zorlayıcı güç tekelini elinde
tutması gerekmektedir, ama devlete zorlayıcı ve düzenleyici yetki verilmesi yurttaşların sivil,
siyasal ve sosyal haklarının devlet tarafından ihlal edilmesi tehlikesini yaratmaktadır.
Liberalizm, bu ikilemi çözmenin yolu olarak “temsili demokrasi” formülünü bulmuştur. Seçim
yolu ile temsil mekanizması, çıkarlarının ve haklarının korunması gereken vatandaşların politik
iktidara ortak olmasını sağlamakta böylece iktidar denetlenebilmektedir. “Halka hesap vermek”
zorunda olan bir devlet, özgürlüklerin zedelenmesi riskini ortadan kaldırmakta ve böylece
liberal demokrasi, hem otoritenin hem de özgürlüğün gerçekleşmesini sağlayarak sorunu
çözmektedir.
Demokrasi ile liberalizm arasındaki ikinci açmaz, demokrasinin “eşitlik” idealine
dayanması, buna karşın liberalizmin “özgürlük” idealine dayanmasıdır. Birisi toplum üyelerinin
eşitlenmesini hedefler yani toplumu yatayına keserken, diğeri tüm bireylerin özgürlüğünü
hedefler yani toplumu dikeyine keser.13 Bu sorun da, yine temsil mekanizması aracılığıyla, yani
toplumun geniş kesimlerinin siyasal katılımı ile çözülmeye çalışılmıştır. J.S. Mill’e göre,
toplumsal iyinin ölçütü fayda değil, insanın yeteneklerinin tam olarak geliştirilmesidir.
Demokrasi temsil vasıtasıyla geniş katılım sağlamakla kalmamakta aynı zamanda insanın
entelektüel ve ahlaki kapasitesini de geliştirme imkânı sunmaktadır. Gerçi liberaller demokrasi
konusunda hala biraz çekimser ve şüphecidir, çoğunluğun diktası her zaman kâbusları olmuştur.
12 Fatmagül Berktay, a.g.m., s.69. 13 Liberalizm-demokrasi arasındaki eşitlik ve özgürlük gerilimi konusunda bkz. Giovanni Sartori,
Demokrasi Teorisine Geri Dönüş, (çev. Tunçer Karamustafaoğlu ve Memet Turhan),Yetkin Yayınları, 1996, s.
415-418.
61
Bu bakımdan liberallerin ikiye ayrıldığından söz edebiliriz. Nitekim 19. yüzyılın sonlarında,
özgürlük ve eşitlik arasındaki gerilimin bu ayrılığı derinleştirdiğini ve liberaller arasında büyük
bir çatlama yaşandığını göreceğiz.
62
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır
63
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
19. yüzyıl modern siyasal ideolojilerinin iki ana kaynağını oluşturan akımlardan ilki
olan Liberalizm, köken itibariyle 17. yüzyıla dayanmaktadır. Bu düşünsel ürünlerin aynı
zamanda iktisadi ve toplumsal dönüşüm süreçlerine ilişkin de bir geçmişi bulunmaktadır. Bu
bölümde, hem liberalizmin tarihsel kökenlerini anlattık, hem de bir ideoloji olarak insan
doğasını, tarih anlayışını, idealize ettiği toplumsal örgütlenme biçimini ve nihayet temel
bileşenlerini inceledik.
64
Bölüm Soruları
1. Liberalizm aşağıdakilerden hangisine karşıdır?
a) Doğal haklar
b) Güçlü devlet
c) Doğa durumu
d) Toplum sözleşmesi
e) Güçlü sivil toplum
2. Liberalizmin düşünsel köklerini oluşturan Aydınlanma, bireyi ....... ve ...... ile
donatmıştır.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Doğal haklar – akıl
b) Gelenekler – dini inanç
c) Doğaüstü güçler – kazanma hırsı
d) Çıkar dürtüsü – örgütlenme
e) Politik bilinç – rıza
3. Aşağıdakilerden hangisi Liberalizmin temel dayanakları arasında değildir?
a) Eşitlik
b) İnsanın rasyonelliği
c) İlerlemenin mümkün olduğu
d) İdeal toplumun geçmişte olduğu
e) Doğal haklar
65
4. Aşağıdakilerden hangisi Liberalizmin devleti sınırlandırmak için geliştirdiği
araçlardan değildir?
a) Kuvvetler ayrılığı
b) Anayasal devlet
c) Federalizm
d) Çifte meclis
e) Merkezi devlet
5. John Locke, hangi hakkı insanın bedensel ve zihinsel emeğinin ürünü olduğunu
ve dokunulamaz kutsal bir diğer olduğunu söylemektedir?
a) Ticaret yapma hakkı
b) Üretim yapma hakkı
c) Yaşama hakkı
d) Mülkiyet hakkı
e) Barınma hakkı
6. Liberal düşünürlerden hangisi, doğa durumunu “insanın insanın kurdu olduğu”
biçimde tasvir etmiştir?
a) Thomas Hobbes
b) J.S. Mill
c) Adam Smith
d) John Locke
e) J. Rawls
66
7. Liberal düşüncede piyasa, ...... içindedir.
a) Devletin
b) Müzakereci toplumun
c) Sivil toplumun
d) Federalizmin
e) Üretimin
8. Liberalizm ile demokrasi arasındaki özgürlük-eşitlik ikilemi hangi mekanizma
ile çözülmüştür?
a) Siyasal temsil
b) Federalizm
c) Serbest piyasa
d) Güçler ayrılığı
e) Parlamentarizm
9. Adam Smith’e göre, aşağıdakilerden hangisi devletin üç temel görevi arasında
yer almaktadır?
a) Fiyatları aşırı yüksek olmasını engellemek için piyasayı kontrol etmek
b) Bireylerin devlete karşı isyan çıkarmasını engellemek için bireysel özgürlükleri
kısıtlamak
c) Yaratılan zenginliği toplum üyeleri arasında eşit biçimde bölüştürmek
d) Toplumun geneli için yararlı ve gerekli olan ancak kârlı olmayan kamusal işlerin
özel sektör tarafından yapılmasını sağlamak
e) Toplum üyelerini yine toplumun diğer üyelerinden gelebilecek baskı ve
sömürüden korumak.
67
10. Liberalizme göre, üreticiler, satıcılar ve tüketiciler rasyoneldir; kendileri için
neyin en iyi olduğunu bilirler ve bu nedenle kârlarını maksimize ederler. Üreticilerin arzları ile
tüketicilerin talepleri fiyatı da kendiliğinden belirler. ............ olarak adlandırılan bu görüşe
göre, özel çıkarların serbest bırakılması halinde, piyasa, kendi kendine uyum sağlayan ve
dengede kalan bir mekanizmadır.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Merkezi planlama
b) Çıkarların doğal uyumu
c) Yerel planlama
d) Sivil inisiyatif
e) Doğal denge
Cevaplar
1)b, 2)a, 3)d, 4)e, 5)d, 6)a, 7)c, 8)a, 9)e, 10)b
68
4. LİBERALİZM II
69
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
Bir önceki bölümde Liberalizme kaynaklık eden düşünürler ve toplumsal ve politik
olaylar ele alındı. Bu bölümde ise 19. yüzyılda özellikle Sanayi Devrimi ile ortaya çıkan
toplumsal sorunlar ve bu sorunların Liberalizm üzerindeki etkisi incelenecektir. Bu dönem
liberalizmin temelini oluşturan ilkelerin sorgulandığı ve kendi içinde bölündüğü bir dönemdir.
Bu bölünmenin en önemli sonucu Klasik Liberalizme karşı Sosyal Liberalizmin ortaya
çıkmasıdır. 20. yüzyıl sonlarında Liberalizm tekrar bir dönüşüm geçirmiş, bu sefer
muhafazakârlık ile birleşerek Neo-Liberalizm olarak adlandırılan bir başka yöne kaymıştır.
70
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. 19. yüzyılda Liberalizm neden bölünmüştür?
2. Liberalizmin krizleri hangi noktalarda ortaya çıkmıştır?
3. Sosyal Liberalizm nedir?
4. Neo-Liberalizmin nedir?
5. Liberalizm ile Muhafazakarlık hangi noktalarda birleşmiştir?
71
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
19. yüzyıl Sanayi
Devrimi’nin liberalizm
üzerindeki etkisi
19. yüzyıl Sanayi
Devrimi’nin temel özellikleri
ve Liberalizm üzerindeki
dönüştürücü etkisini
kavramak
İlgili konuda okuyarak,
konuya ilişkin belgesel
filmler izleyerek.
Sosyal liberalizm
Sosyal Liberalizmin ayırıcı
özelliklerini ve Klasik
Liberalizmden hangi
noktalarda ayrıldığını
anlamak
İlgili konuda okuyarak,
sosyal liberalizmi
benimseyen ülkeleri
karşılaştırarak
Neo-Klasik Liberalizm
Neo-Klasik liberalizmin
özelliklerini kavramak İlgili konuda okuyarak
Neo-Liberalizm
20. yüzyılda liberalizmin
Neo-Liberalizme dönüşüm
sürecini öğrenmek
İlgili konuda okuyarak,
konferans, seminer vb.
bilimsel etkinliklere dinleyici
olarak katılarak
72
Anahtar Kavramlar
Klasik Liberalizm
Neo-Klasik Liberalizm
Sosyal Liberalizm
Neo-Liberalizm (Liberter Yeni Sağ)
Negatif Özgürlük
Pozitif Özgürlük
Sosyal Refah Politikaları
73
Giriş
Liberalizmin ortaya çıkışı Avrupa’da burjuva sınıfının doğuşu ile yakından ilişkilidir.
Bu nedenle Liberalizm bir anlamda burjuva sınıfının ideolojisidir; geleneksel toplumun
hiyerarşik ve baskıcı politik ve toplumsal kurumlarına karşı özgürlük mücadelesi veren burjuva
sınıfının önündeki engelleri ortadan kaldırmak ve varlığını meşrulaştırmak için geliştirmiş
olduğu bir ideolojidir. Temelde bireyin doğuştan “özgür” ve “rasyonel” olduğu inancından
hareket ederek, piyasanın da içinde bulunduğu sivil alanı merkezi ve güçlü devletin baskısından
arındırmayı ve onu minimize etmeyi hedeflemiştir. Bireysel özgürlüğü meşrulaştırmak için
“doğa durumu”, “doğal haklar”, “toplum sözleşmesi” gibi kurgulara başvurmuş ve ancak yine
de doğal hakların korunması için ”sınırlandırılmış devlet”e ihtiyaç duymuştur. Bu nedenle
devlet, Liberalizmde “zorunlu kötü”dür. Bunlar Klasik Liberalizmin temel özellikleridir ve
daha sonra ortaya çıkan diğer liberalizm türlerinin de zeminini oluşturmaktadır. Ancak,
özellikle 19. yüzyıldan itibaren Liberalizmin “özgürlük” ideali sorgulanmaya başlamıştır.
Bireyin doğuştan sahip olduğu düşünülen özgürlüğün aslında kurgusal olduğu, gerçek hayata
bakıldığı zaman insanların çoğunun özgürlüklerini kullanamadıkları, kullanılamayan
özgürlüğün aslında olmayan bir özgürlük olduğu dile getirilmiştir. Özellikle Sanayi
Devrimi’nin yarattığı yoksul sanayi işçileri bu görüşün oluşumunda etkili olmuştur. Bu yoksul
kitleler sözü edilen özgürlüklerin hiç birini kullanamamaktadır. Yoksulluk bunların kullanımını
imkânsız hale getirmektedir. Bu durumda özgürlüğün yeniden tanımlanması ve kullanılabilir
hale getirilmesi gerekmektedir. İşte Klasik Liberalizm içindeki çatlama bu noktadan itibaren
başlamış ve Liberaller ikiye bölünmüştür. Bu bölünme bir yandan Sosyal Liberalizmi
doğurmuş, diğer yandan da Klasik Liberalizmin Neo-Klasik Liberalizme dönüşerek sosyal
liberalizmin karşısında yer almasına neden olmuştur. Ancak, 20. yüzyılın ikinci yarısında,
özellikle de son çeyreğinde Sosyal Liberalizmin gerilemeye başladığını, buna karşın Neo-
Klasik Liberalizmin de dönüşüme uğrayarak Neo-Liberalizm veya Liberter Yeni Sağ olarak da
adlandırılan bir başka forma büründüğünü görüyoruz. Liberalizmin üç yüz yıldan daha uzun bir
sürede geçirdiği değişim süreci, aslında yaşanan iktisadi ve toplumsal olaylarla yakından
ilişkilidir. Örneğin, 1929 Büyük Ekonomik Bunalımı, 1970’lerde yaşanan petrol krizleri, yine
2000’lerin başında yaşanan ve hala devam ettiği söylenen küresel krizler... Bunların hepsi
kapitalist sistemin içine girdiği krizlerdir. Bu krizler sadece kapitalizmi sarsmamış, aynı
zamanda bu sistemin içinde yaşayan insanların da hayatlarını derinden etkilemiştir. Esas olarak
iktisadi boyutu ağırlıklı olan Liberalizm gibi bir ideolojinin de bu tür krizler karşısında
kendisini revize etmesi kaçınılmaz olmuştur. Bir yandan kapitalizmin varlığını devam
ettirmesini sağlamak ama diğer yandan da toplumun bu krizlerden sağ çıkmasını garanti altına
almak, bir başka yandan da “zorunlu kötü” devlet ile ilişkileri yeniden düzenlemek. Bir de
kapitalizmin kendisinin değişimi meselesi bulunmaktadır. Kapitalizm artık küresel bir nitelik
kazanmıştır, dolayısıyla rekabet koşulları değişmiştir. Bütün bu kaygılar, Liberalizmih kendini
yeniden düzenlemesini zorunlu kılmıştır. Aşağıda bu süreci ele alacağız.
74
4.1. Liberalizm Bölünüyor: Sosyal Liberalizm ve Neo-klasik
Liberalizm
Bir önceki bölümün sonunda liberal demokrasilerde özgürlük ve eşitlik arasındaki
gerilimin liberaller arasında bölünmeye neden olduğundan bahsetmiştik. Klasik liberalizm için
eşitlik meselesi her zaman problemli olmuştur. Çünkü liberalizmin doğuşu, toplumu
eşitleştirme isteği ile ilişkili değildir; güçlenen burjuva sınıfının gelişimini engelleyen
geleneksel toplumun kurumlarını ve normlarını ortadan kaldırmak isteği ile ilişkilidir. Gerek
bir kurum olarak Kilise ve dinsel kurallar gerek geleneksel normlar ve politik kurumlar
burjuvazinin arzuladığı girişimci ruha sahip özgür bireyin ortaya çıkışını imkânsız hale
getirmekteydi. Bu nedenle yükselen bu güçlü sınıfın asıl derdi bireyi zincirleyen, onun aklını
kullanmasını engelleyen eski düzeni yıkarak bireyi özgürleştirmekti. Elbette, liberalizmin doğal
haklar öğretisinde “eşitlik” de haklar arasında yer almaktadır ancak burada sözü edilen eşitlik
hiç bir zaman bir “sonuç eşitliği” değildir, bir “ahlaki eşitlik”tir. İnsanlar doğuştan eşittir ancak
bu üretilen zenginliklerin tüm topluma eşit biçimde dağıtılması anlamında bir “nihai eşitlik”
değildir. Her birey doğuştan sahip olduğu aklını kullanarak piyasada özgürce ticaret yapabilir
ve kârını maksimize edebilir. Eşitlik bu noktaya kadardır. Aklını kullanabilen, çalışan ve
biriktiren insan eşitliğini iyi kullanmış ve kârını maksimize etmiştir. Buna karşın bu eşitliği iyi
kullanamayan kişi zarar edecektir ancak bu onun sorunudur, bu olumsuz sonucu düzeltmek
toplumun veya devletin görevleri arasında yer almaz. Bu noktada liberaller devletin müdahalesi
konusunda özellikle hassastırlar. Devletin kendisine yüklenen üç temel görev dışında topluma,
özellikle de piyasaya müdahale etmemesi konusunda hem fikirdirler.
Uzunca bir süre liberaller eşitlik meselesine bu şekilde bakmışlardır. Ancak, zamanla
bazı liberaller tarafından eşitlik ilkesinin tamamen kurgusal bir ilke olduğu, bazı imkânlar
sağlanamazsa bu eşitliğin toplum üyeleri tarafından kullanılamaz hale geldiği fark edilmiştir.
Özellikle 19. yüzyıl Sanayi Devrimi bu farkındalığı güçlendirmiştir.
4.1.1. Sanayi Devrimi
İngiliz Sanayi Devrimi genellikle 1750-1850 yılları arasında meydana gelen bir gelişme
olarak kabul edilmektedir. Bir bakıma dünyanın ilk piyasa toplumunun kuruluşunu hazırlayan
bir gelişme olarak da değerlendirilen Sanayi Devrimi, başlangıcı birkaç yüzyıl öncesine kadar
uzanan iktisadi ve toplumsal değişim zincirinin sonucudur. Bir yönü ile somut gelişmelerle bir
yönü ile de bu gelişmeleri anlamlandırmaya çalışan düşünsel ürünlerle ilişkilidir. Somut
gelişmelere bakarsak, öncelikle 16. yüzyıldan itibaren İngiliz toprak sisteminde ve üretim
yapısındaki değişimleri görürüz. Sözü edilen bu yüzyıl içinde tarımsal ürünlerin giderek artan
ölçüde pazarda satılmaya başlaması, toprak sahiplerinin topraklarını kâr sağlamak amacıyla
pazar için üretim yapılan yerlere dönüştürmeleri ve kârlarını maksimize etmek için
topraklarında çalışan köylülerin bir kısmını topraklarından sürerek maliyetleri düşürmeye
çalışmaları İngiltere’de tarımsal kapitalizmin başlangıcıdır. Sadece toprak soylular değil, aynı
zamanda bazı köylüler de küçük topraklar satın alarak bunlar üzerinde küçük kapitalist çiftlikler
kurmaya başlamıştı. Tarımsal alanda meydana gelen bu kapitalistleşme sürecinin çok sayıda
iktisadi ve toplumsal sonuçları oldu. Konumuz açısından bunlar arasından en önemlileri; çok
75
sayıda işsiz köylünün kırsal alanlardan kentsel alanlara doğru göç etmesi, tarımsal
kapitalistlerin ürünlerini satın alarak pazarlarda satan geniş bir kentli tüccar sınıfının ortaya
çıkması, gerek topraksoyluların gerek tüccarların ticaretten elde ettikleri kârların zamanla
önemli boyutlarda sermayeye dönüşmesi ve bu sermayenin kentlerde sınai üretimde
kullanılmasıdır. İlk başlarda bu üretim, manifaktür üretim dediğimiz bir biçim almıştır.
Manifaktür üretimin ayırıcı özelliği, üretimin zanaatkârın kendi atölyesinde değil kapital
sahibinin atölyesinde yapılması ve işbölümünün devreye girmiş olması yani ürünün her bir
parçasının bir zanaatkâr tarafından üretilmeye başlamasıdır. Ancak münifaktür üretimin
teknolojisi hala geridir ve temeli el zanaatına dayanmaktadır. Bununla birlikte manifaktür
üretim ile sınai üretim arasındaki fark, teknolojiden çok üretimin ortaya çıkış süreci ile ilgilidir;
yani üretim artık kapital sahibinin mekânında ve onun denetiminde iş bölümüne dayalı olarak
yapılmaktadır. Bu süreç, lonca biçiminde örgütlenmiş olan zanaatkârların sınıfsal olarak
çözülmesine neden olmuş ve zanaatkârları işçilere dönüştürmüştür. Manifaktür üretim 16.
yüzyılın ortalarından aşağı yukarı 18. yüzyılın ortalarına kadar yaygın bir üretim biçimi
olmuştur. Ancak zamanla bilimsel alandaki gelişmelerin üretim teknolojisine uygulanması ile
kentlerdeki manifaktür üretim yapan atölyeler seri üretim yapan fabrikalara dönüştüler. Bir
yandan feodal beylerin topraklarından kentlere sürülen köylüler, diğer yandan rekabet
koşullarına dayanamayarak kendi atölyelerini kapatmak zorunda kalan ve manifaktür üretimde
işçilere dönüşen zanaatkârlar, 18. yüzyılın ortalarından itibaren fabrika işçilerine dönüşmeye
başladılar. Sanayi Devrimi’nin başlangıcı sayılan bu dönemde hem güçlü bir sanayi burjuvazisi
hem de ticaret burjuvazisi gelişmişti. Makinaların ve buhar, elektrik gibi organik olmayan
enerjinin üretime uygulanması, üretim miktarını inanılmaz boyutlarda artırmıştı. Örneğin, 18.
yüzyılın sonlarında pamuklu kumaş üretiminde kullanılan hammadde miktarı 2.500 ton iken
1840’larda bu miktar neredeyse 500.000 tonu geçmişti.
Bütün bu gelişmelerin başka bir yüzü daha vardı. Sınai üretimde çalışan işçiler, çok
düşük ücretler karşılığında çok uzun iş saatleri çalışmak zorunda kalıyor, açlık ve sefalet ile
mücadele ediyordu. Üstelik üretimde makinaların kullanılmaya başlaması, çok sayıda işçinin
işten çıkartılmasına neden oluyordu.14 19. yüzyılın başlarında önce tekstil işçilerinin başlattığı
makina kırma hareketi zamanla ülkenin Kuzeybatı’sı başta olmak üzere tüm ülkeye ve
sektörlere yayıldı. Hareket “Luddizm” olarak, harekete katılanlar ise “luddist” olarak
adlandırılmaktaydı. İşsiz kalanların sayısının hızla artması, çalışanların ücretlerinin daha da
düşmesine neden olmuş, aç kalmamak için çok daha az ücrete çalışmak için fabrika kapılarında
bekleyen insanların sayısı giderek artmıştı. İşsizlik ve yoksulluk, beraberinde suçluluk, fuhuş,
alkolizm, uyuşturucu ve benzeri problemleri de yaygınlaştırmaktaydı. Elbette Sanayi Devrimi
İngiltere ile sınırlı kalmadı, kısa sürede önce Fransa’ya ve diğer Batı Avrupa ülkelerine oradan
da Amerika’ya yayıldı. Bu yayılma ister istemez Avrupa ülkeleri arasında ticari rekabeti ve
sömürge yarışını hızlandırdı ve savaşlara neden oldu.
14 İngiltere’de Feodalizmin çözülmesi ve Sanayi Devrimi konusunda bkz. Leo
Huberman, Feodal Toplumdan Yirminci Yüzyıla, İletişim yayınları, 2000.
76
18. yüzyılın en önemli liberal düşünürlerinden olan Adam Smith, bireysel özgürlüğü ve
rekabeti her türlü toplumsal problemi çözecek mekanizmalar olarak görmekteydi. Bireysel
özgürlük rasyonel düşünmeyi kolaylaştıracak ve her insanın kendi çıkarlarını maksimize
etmesini sağlayacaktı. Her bireyin çıkar maksimizasyonu sonuçta tüm toplumun çıkarı ve refahı
ile sonuçlanacaktı. Döneme hâkim olan bu düşünce sanayi ve ticaret burjuvazisi açısından
oldukça elverişli bir ortam hazırlarken, toplumun geri kalanının sorunlarını daha da
büyütmekteydi. Savunulan özgürlüğün gerçek yaşamda hayata geçirilememesi giderek sadece
işçileri değil liberallerin de bir kısmını rahatsız etmeye başlamıştı. Bu rahatsızlık kısa sürede
eleştirilere dönüştü. Minimal devlet ilkesinden vazgeçen ve devletin hızlı sanayileşmenin
yarattığı toplumsal olumsuzluklara karşı yoksulları koruma sorumluluğu olduğunu düşünen
liberaller 19. yüzyılın liberal demokrasilerinin 20. yüzyılda sosyal refah liberalizmine dayalı
demokrasilerine dönüşmesine önayak oldular.
1870 ile 1930 yılları arasında sanayileşmiş modern toplumların problemlerine çözüm
bulma konusunda liberaller ikiye ayrıldı: biri “Sosyal Liberalizm” diğeri ise “Neo-klasik
Liberalizm”. Her biri ekonomik hayata ve toplumsal reform alanlarına devletin müdahalesi
konusunda farklı düşünmekteydi ve bu farklı düşünüşler Sanayi Devrimi’nin toplumsal
sonuçlarına farklı tepkilerinden kaynaklanmaktaydı.
4.1.2. Sosyal Liberaller: Negatif ve Pozitif Özgürlük Ayrımı
Sosyal Liberalizm İngiltere, Fransa ve Amerika Birleşik Devletleri’nde daha hâkim bir
konum kazanırken, Neo-klasik Liberalizm İtalya, Almanya ve Avusturya gibi demokrasilerin
daha zayıf ülkelerde ortaya çıktı. Sosyal Liberaller, “özgürlük” meselesine daha farklı
bakmaktaydılar. Özgürlüğün gerçekleşebilmesi için devletin ekonomik hayatta ve sosyal
reform alanında daha müdahaleci ve düzenleyici rol alması gerektiğini düşünmekteydiler. Bu
nedenle bu liberaller aynı zamanda “sosyal refah liberalleri” veya “sosyal refah devleti
liberalleri” olarak da adlandırılmaktaydı. Bu dönem aynı zamanda tüm Avrupa’da işçi
hareketlerinin yükselmeye ve sol düşüncelerin yayılmaya başladığı bir dönemdi. Bu hareketler
ve düşünceler de sosyal adaletsizliğin giderilmesi konusunda Sosyal Liberaller ile
hemfikirdiler. Bu nedenle, Sosyal Liberalizm, Liberalizmin sola kayışı olarak
değerlendirilebilir. Sosyal liberaller çalışma saatlerinin 10 saate indirilmesi, küçük çocukların
fabrikalarda çalıştırılmaması, kitleler için ücretsiz eğitim, işçilerin sosyal güvenliğe
kavuşturulması gibi bir takım taleplerde bulunmaktaydılar. Sosyal Liberallerin talepleri aynı
zamanda oy hakkının genişletilmesini de içermekteydi. Gerçi bu taleplerini oldukça ihtiyatlı
biçimde dile getirmekteydiler çünkü yukarıda da belirtildiği gibi liberallerin her zaman
kitlelerin diktatörlüğü ihtimaline karşı bir sakınımları bulunmaktaydı.
Liberal teorinin içinde böyle bir dönüşüm özgürlük ve eşitlik kavramlarının yeniden
yorumlanması ile mümkün olmuştur. Bu kavramların yeniden yorumlanmasına çok sayıda
liberal düşünürün katkısı olmakla birlikte, bunlardan özellikle iki ismi vurgulamak gerekir.
Bunlardan birisi “Negatif Özgürlük” ve “Pozitif Özgürlük” ayrımını ve tanımını yapan Thomas
Hill Green ve temsil, kadınların oy hakkı gibi konularda önemli görüşler ileri süren John Stuart
Mill’dir.
77
T.H. Green, kendisi gibi dönemin ünlü Sosyal Liberalleri J.A. Hobson ve L.T. Hobhouse
ile birlikte minimal devlet ve denetimsiz piyasa (“bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler”
ilkesi) politikasının sadece iktisadi olarak güçlü sınıfların çıkarlarına koruduğunu ve bu haliyle
de ulusal refaha ulaşılmasının mümkün olmadığını öne sürmüşlerdir. Oysa liberal teori, bireysel
çıkar ve refahın nihai olarak toplumsal çıkar ve refahı sağlayacağı tezine dayanmaktadır.
Gerçekte ise, hiç müdahale etmeyen devletin, yurttaşların çoğunluğunun cehaletine,
yoksulluğuna ve mutsuzluğuna neden olduğunu, bu nedenle liberalizmin özgürlük meselesini
tekrar gözden geçirmesi gerektiğini söylemişlerdir. Green’e göre, liberalizm bir yönü ile halkın
baskıcı devlete karşı korunmasıdır ama sadece bu değildir, liberalizm bundan daha fazlasıdır:
“gerçek anlamda liberal bir toplum, bireylerin ahlaki ve insani kapasitelerini sonuna dek
gerçekleştirmelerine olanak sağlayan bir toplumdur.”15 Sosyal liberaller, devletin, bireylerin
kendilerini geliştirmelerine, kapasitelerini kullanabilmelerine yardımcı olmakla yükümlü
olduğunu düşünmekteydi. Eğitim görmemiş, yoksul bir yurttaşın hem mutlu bir birey olması
hem de topluma faydalı bir yurttaş olması mümkün değildir. Sosyal liberaller de Klasik
liberaller gibi toplumsal refah için yine bireysel refahı şart görmüşler, bu anlamda liberalizmin
özünden ayrılmamışlardır. Ancak Sosyal Liberalizmdeki birey, potansiyelini
gerçekleştirebilme kapasitesi harekete geçirilmek istenen bireydi; bu kapasitenin kullanılması
sadece bireyin kendisine bırakılmıyor, devlete bir yükümlülük olarak veriliyordu. Sosyal
Liberalizmin bireyi tanımlaması da biraz farklıydı. Bu yaklaşıma göre birey sadece kişisel çıkar
peşinde koşan, dar bir çerçeveden dünyaya bakan bir kişi değil, kendini geliştirmeyi de
hedefleyen bir kişidir. Devlet müdahalesini de kendini geliştirme arzusu olan birey tanımından
itibaren meşrulaştırmışlardır.
Green’e göre, aslında liberalizmin kalbinde her zaman bireyin gelişmesi vardır. Bu
amacı gerçekleştirebilmek için eskiden özgür yaşam ve piyasada serbestçe rekabet yetmekteydi.
Ancak bu amaçlara zaten ulaşılmıştı ve günün koşulları oldukça değişmişti; bu koşullarda
bireyin bu özgürlüğünü koruyabilmesi için devletin belirli alanlara müdahale ederek düzenleme
yapması gerekmekteydi. Eskiden devletin müdahale etmemesine dayanan “Negatif Özgürlük”
yeterliydi, oysa günümüzde bireylerin özgürlüğünün korunması ve aynı zamanda
potansiyellerinin gerçekleştirilmesinin sağlanması için devletin müdahale etmesine dayanan
“Pozitif Özgürlük” gerekmektedir.16 Negatif Özgürlük “bireysel” bir özgürlük iken, Pozitif
Özgürlük “kamusal” bir özgürlüktür. Negatif özgürlük, her bireyin kendi mutluluğunun en iyi
belirleyicisi olduğu inancına dayanır, dolayısıyla her türlü kısıtlamadan azade olmayı gerektirir.
Pozitif özgürlük ise, kısıtlamalardan veya müdahalelerden azade olmak değil, bir şeyi
yapabilmek özgürlüğüdür. Pozitif anlamda özgür olmak sadece bedensel hareketi veya kişisel
mülkiyetin kullanılmasını kısıtlayan engelleri ortadan kaldırmak değil, aynı zamanda
hedeflenen bir şeyi gerçekleştirmek için gereken araçlara sahip olmaktır. Pozitif özgürlük neden
kamusaldır? Çünkü pozitif özgürlük başkaları ile işbirliği içinde olarak kullandığımız, toplum
olarak daha yüksek bir ideale ve kimliğe ulaşmamızı sağlayacak olan özgürlüktür. Tüm toplum
eğitim görebiliyorsa, karnını doyurabiliyor, sağlık hizmetlerinden yararlanabiliyorsa o toplum
15 Fatmagül Berktay, a.g.m., s. 80. 16 Negatif ve Pozitif özgürlük ayrımını ilk kez Immanuel Kant, “Ahlakın Metafiziği” adlı eserinde
yapmıştır. T.H. Green, Kant’ın yapmış olduğu bu ayrımı kullanarak geliştirmiştir.
78
gerçek anlamda mutlu olabilir. Sadece bireysel haklarda temellenen negatif bir özgürlük değil,
tüm yurttaşların yönetime katılmasını ve bunun gerçekleşmesi için gereken olanakların
sağlanmasını da içeren bir özgürlüktür. Green’e göre, devletin toplumsal refah için alacağı
önlemler ve yapacağı yasalar, bireysel özgürlüğümüzü kısıtlamayacak tam tersine toplumsal
işbirliği ve kamsal katılım yoluyla insanların daha yüksek benliğini geliştirmeye hizmet
edeceklerdi.
Pozitif özgürlük anlayışını savunan Green’e göre, özgürlük sadece kısıtlanmamak, her
türlü kısıtlamadan özgür olmak değildi, aynı zamanda bir şeyler yapabilme imkânına ve gücüne
sahip olabilmekti. Örneğin herkesin eğitim özgürlüğü bulunmaktadır, ancak eğitim o dönemde
sadece maddi gücü bulunan ailelerin çocuklarının kavuşabildiği bir imkândı. Dolayısıyla,
yoksul bir ailenin çocuğu bu özgürlükten hiç bir zaman yararlanma imkânına sahip olamayacağı
için aslında bu özgürlüğünü kullanamamaktaydı. Tıpkı parası olmadığı için doktora gidemeyen
kişinin yaşama özgürlüğüne kurgusal olarak sahip olması ama bu özgürlüğe gerçek anlamda
ulaşamaması gibi. İşte devletin müdahale etmesi gereken nokta, tam da benzer konulardaki
özgürlüklerin kullanılabilir hale getirilmesi noktasıydı.
Dönemin ünlü liberallerinden J.S. Mill, 19. yüzyıl liberalizmi ile sosyal liberalizm
arasında köprü oluşturan önemli bir isim olmuştur. Mill, özellikle iki konuda hem bir klasik
liberaldir ama aynı zamanda sosyal liberalizmin de önünü açmıştır. Bunlardan birisi iktidarın
sınırlandırılması meselesi, diğeri ise kitlelerin siyasete katılımı meselesidir. Mill, bireysel
özgürlüklerin gerçekleştirilebilmesi için politik iktidarın sınırlandırılmasının gerekli olduğunu
düşünür ancak bireyin kendisini gerçekleştirebilmesi için devletin müdahale etmesi gerektiği
konusunda Sosyal Liberallere katılır. İkinci olarak ise, hangi sınıftan olursa olsun tüm
yurttaşların devlet yönetimine katılımını savunur ve bunun için de oy verme hakkının
genişletilmesi gerektiğini düşünür. Gerçi kendisi “çoğul oy” sistemini önerir, yani herkes oy
verecektir ama eğitimlilerin ve mal-mülk sahibi olanların birden fazla oy hakkı olacaktır. Bu
bakımdan hala elitist bir tavır içindedir ancak bu tavır klasik liberalizmin çoğunluk diktasından
korkusunun tipik yansıması olarak değerlendirilebilir. Bütün bu kısıtlılığa rağmen yine de Mill
dönemi bakımından oldukça ileri görüşlü ve demokrat sayılabilir. Örneğin, kadınlara oy hakkını
savunan bir liberal olarak çağdaşlarından çok farklı bir yerdedir. Cinsiyetler arası farkın doğal
olmayıp toplumun ve eğitimin yarattığı bir eşitsizlik olduğuna inanır ve diğer konularda olduğu
gibi oy verme konusunda da kadınların erkeklerle eşit haklara sahi olduğunu düşünür.
Başkalarını köleleştirenlerin kendilerinin de hiç bir zaman kölelikten kurtulamayacağını
söyleyen Mill, bir sonraki yüzyılın özgürlükçü toplumunun adeta habercisidir.
4.1.3. Neo-Klasik Liberaller ve Sosyal Darwinizm
Modern sanayileşmiş toplumun yaratmış olduğu sorunlara üretilecek çözümler
konusunda Neo-klasik Liberaller ise farklı düşünmekteydi. Devlet müdahalesi ile yapılması
önerilen sosyal reformlara tamamen karşıydılar çünkü bu reformlar insanların çalışarak
kazandıklarından devlete ödedikleri vergiler yoluyla yapılacaktı dolayısıyla zenginlerin özel
mülkiyeti yoksullara aktarılmış olacaktı. Bu özel mülkiyet hakkının ihlal edilmesi anlamına
geliyordu. Üstelik bazı liberaller bu önerileri “gizli sosyalizm” olarak görüyorlardı. Devletin
ücretsiz eğitim hizmeti sunması, sosyal konutlar inşa etmesi, işsizlik sigortası ödemesi, ücretsiz
79
sağlık hizmeti vermesi gibi hizmetler insanları devlete muhtaç kılacak ve üstelik onları
tembelliğe teşvik edecekti.
Neo-klasik liberallerin ünlü isimlerinden Herbert Spencer, “Devlete Karşı Birey” adlı
eserinde, bu tür politikaların bireysel özgürlükleri ortadan kaldıracağını savunmaktaydı. Sosyal
Darwinist bir yaklaşıma sahip olan Spencer, yoksulluğun ahlaki düşüklükten kaynaklandığını
iddia etmekteydi. İnsanların yoksulluğunun nedeni, onların ahlaken düşük olmasıdır. Yani bir
insan yoksulsa, bunun nedeni onun tembel, yeteneksiz, aklını kullanmaktan yoksun ve zayıf
olmasıdır. Herkesin doğuştan eşit ve rasyonel olduğu bir toplumda bir insan yoksul kalıyorsa,
aklını ve fırsatlarını kullanmıyor demektir. Hayat bir mücadele alanıdır, güçlü olan hayatta
kalır, zayıf olanlar yani ahlaken düşük olanlar ise yoksullaşır ve yok olur. Bu bir doğa yasasıdır.
Devletin yoksulların koşullarını iyileştirmek için reformlar yapması, örneğin çalışma
koşullarını düzeltmesi, zorunlu eğitim sistemi getirmesi, sosyal yardımlarda bulunması doğa
yasaları ile oynaması anlamına gelir. Böyle bir müdahale bırakın toplumsal problemleri
çözmeyi, tersine problemleri artırır çünkü hayatta kalmaya uygun olmayanların çoğalmasına
neden olur ve hayatta kalmaya layık olanların ise alanlarını daraltır.
4.2. 20. Yüzyılda Liberalizm
Sosyal Liberalizmin 19. yüzyılda savunduğu “sosyal refah devleti”nin doğuşu ancak 19.
yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başlarında mümkün olabilmiştir. Sosyal refah devletinin doğuşu
hem geç olmuş hem de parça parça gelişmiştir. Örneğin, önce Avrupa’da oy hakkının neredeyse
tüm yetişkin erkekleri kapsayacak biçimde genişlemesiyle başlamış böylece işçi sınıfı politik
bir güç kazanmıştır. Ancak kadınların da oy hakkına kavuşması için daha uzunca bir süre
beklenilmesi gerekmiştir. Örneğin, ABD’de 1920, İngiltere’de 1918’de, Türkiye’de 1934’te
kadınlar oy verme hakkına kavuştular. Almanya’da I. Dünya Savaşı’ndan sonra, Fransa, İtalya,
Romanya, Yugoslavya gibi ülkelerde II. Dünya Savaşı’ndan sonra, İsviçre’de ise 1971 yılında
kadınlar bu hakka kavuştular.
Sosyal liberalizmin iş yaşamında ve sosyal haklarda etkisini hissettirmesi ise ancak 1929
büyük iktisadi buhranından sonra gerçekleşti. 20. yüzyıla girildiğinde kapitalist rekabet giderek
içerik değiştirmekteydi. Klasik liberalizmin öngördüğü gibi tek başına, özgürce ticaret yapan
girişimci tipi giderek azalmakta, bunun yerine büyük tekeller, tröstler artmakta ve piyasayı
kontrol etmekteydi. Liberaller, devletin müdahale ederek tekelleşmeyi engellemesini
istemekteydi. Aynı zamanda kapitalizm ciddi bir kriz içine girmişti, kârlılık oranı giderek
düşmekte ve bunun etkileri derinden hissedilmekteydi. Özellikle I. Dünya Savaşı sırasında ve
sonrasında Batılı devletlerin sömürgelerinin bağımsızlığına kavuşması, bu ülkelerin ucuz
hammadde, ucuz işgücü ve pazar imkânını iyice kısıtlamıştı. Önce mali piyasalarda daha sonra
ise tüm üretim alanlarında ortaya çıkan 1929 bunalımı, piyasanın devlet tarafından belirli
düzeylerde düzenlenmesi gerektiği inancını giderek güçlendirdi.
Bu gelişmeler Sosyal liberalizmi ve onun sosyal refah devleti anlayışını giderek
güçlendirdi. Sosyal refah önlemleri önce kamusal parasız eğitim ve işçiler için kaza sigortasıyla
başladı ve daha sonra emeklilik, işsizlik sigortası, sağlık sigortası, asgari ücret yasalarını
içerecek biçimde genişledi. Bu anlayışa göre, konut, toplu taşıma, altyapı hizmetleri gibi temel
80
ihtiyaçlar da devlet tarafından sağlanmalı ve aynı zamanda fiyat-ücret-kâr kararları kamu
politikaları ile uzlaştırılmalıydı. Bu politikalar en kapsamlı ve etkili biçimde İskandinav
ülkelerinde uygulandı. Buna karşın ABD gibi sanayileşmiş ve kapitalistleşmiş bir ülkede çok
sınırlı düzeyde uygulandı. Sosyal liberaller bu ülkede yeterince etkili olamadılar, devletin
işçiler ve işverenler arasında fiyat ve ücretler konusundaki görüşmelerine hükümetin
katılmasını sağlayamadılar. Bunu yerine devletin borç alma, vergilendirme ve harcama
gücünün ekonominin genişlemesi için kullanıldığı bir ekonomik yapı tercih edildi.
20. yüzyılın önemli iktisatçılarından ve liberalizm teorisyenlerinden C.B. Macpherson,
liberal demokratik teoriyi Marx ve Green’in bakış açılarından revize etmiştir. Liberal
demokrasinin öncüllerinin ciddi sorunlar taşıdığını söyleyen Macpherson, Marksist teoride yer
alan sınıf ve yabancılaşma konularının liberal demokratik kurumların düzeltilmesi açısından
önemli katkılarının olacağını düşünmektedir. O’na göre, liberal demokrasi “sahiplenici
bireyciliğe” dayanmaktadır. Sahiplenici bireyciliğin kökenini Thomas Hobbes’a dayandıran
Macpherson’a göre, Hobbes sadece bireyci değil, sahiplenici bireycidir. Sahiplenici bireycilik,
bireyin kendi kendisinin ve kendi kapasitesinin sahibi olduğu, bu konuda topluma borçlu
olmadığı inancını ifade etmektedir. Hobbes’un bu birey anlayışı, tam da Macpherson’un
“sahiplenici piyasa toplumu” adını verdiği topluma denk düşmektedir. Hobbes’taki “insan
insanın kurdudur” ifadesinin tanımladığı insan doğası, aslında gerçek insan doğası değil,
sahiplenici piyasa toplumundaki insan doğasıdır. Ve bu insan doğası tarihin her döneminde
görülebilecek evrensel insan doğası değil, 17. yüzyıl İngiltere toplumunun burjuva sınıfına ait
bir özellik olabilir. Hobbes’un doğa durumu ile “bırakınız yapsınlar bırakınız geçsinler” ifadesi
ile özetlenen piyasa, aslında aynı durumu tasvir eder. Locke da Hobbes’un izinden giderek, özel
mülkiyet hakkını sınırsız bir hakka dönüştürmüştür. Locke, hem mülkiyet hakkını doğal hakka
ve doğal hukuka dayandırmış, hem de daha sonra bu hakka ilişkin bütün doğal hukuk sınırlarını
kaldırmıştır. Locke’ta, doğa yasasına dayandırılan sahiplenici bireycilik, 19. yüzyıla
gelindiğinde “faydacı” bir nitelik kazanmıştır.
Macpherson’a göre sahiplenici bireycilik liberalizmden önce var olmuş ve liberalizmi
şekillendirmiştir, liberalizm de demokrasiden önce var olmuştur ve demokrasiyi
şekillendirmiştir. Oysa sahiplenici bireycilik demokrasi ile birlikte var olabilecek şey değildir.
Bu nedenle günümüzdeki liberal demokrasiler istikrarlı değildir ve olamazlar da. Sahiplenici
bireycilik ile şekillendirilen liberalizm, demokrasiyi zayıflatmaktadır. Bir yandan liberalizmin
birey anlayışını eleştiren Macpherson diğer yandan liberal geleneğin değerli yanlarının
bulunduğunu ve bunların kapitalist piyasa ekonomisinin tehlikelerinden korunabileceğini
düşünmektedir. Liberalizm ile demokrasi arasındaki birlikteliğin geliştirilebilir olduğunu,
bunun için de “katılımcı demokrasi”nin önünü açmak gerektiğini ifade etmektedir.
Sonuç olarak, 20. yüzyılın önemli bir kısmında, neredeyse 1980’lere kadar Sosyal
Liberalizmin hem bir düşünce olarak hem de bir politika olarak kendisine alan bulduğunu
söyleyebiliriz. Özellikle sanayileşmiş Batılı toplumlarda, sert rekabete dayalı serbest piyasa ve
çalışma koşullarının yarattığı sorunları kısmen de olsa gidermek ve bu süreçten olumsuz
etkilenen kitlelerin yaşamlarını daha katlanılabilir kılmak için devletin iktisadi ve toplumsal
alanlara müdahalesi giderek bir devlet politikası haline geldi. Özellikle 1950, 1960 ve 1970’li
81
yıllarda tüm Batı toplumlarında seçme ve seçilme hakkı kitleselleşti, işçilerin sendikalaşma,
grev yapma hakları tanındı, ücretler yükseldi, çalışma koşulları düzeltildi. Aynı zamanda
eğitim, sağlık, ulaşım gibi birçok alan, devletin vatandaşlara hizmet götürmesi gereken alanlar
olarak görüldü ve bunların gerçekleştirilmesine ilişkin politikalar izlendi. Ancak bu durum çok
da uzun sürmedi. “Sosyal refah devleti” veya “sosyal devlet” anlayışı (politikası) olarak
adlandırılan bu anlayış, 1970’lerden itibaren kapitalizmin içine girdiği krizlerle sarsılmaya
başladı.
4.3. Neo-Liberalizm (Liberter Yeni Sağ)
Bu krizler, zaten liberallerin çok da hoşnut olmadığı sosyal refah devleti anlayışının
zayıflatılması için önemli bir bahane oldu. Devletin büyümesinin ortaya çıkardığı bütçe
açıkları, yüksek vergi yükü, enflasyon gibi sorunlar giderek daha sık dile getirilmeye başladı.
1970’ler ve 1980’lerde İngiltere’de Margaret Thatcher ve ABD’de Ronald Reagan hükümetleri
ile gündeme gelen yeni uygulama, liberalizm ile muhafazakârlığın bir karışımı olarak ortaya
çıktı ve “Neo-Liberalizm”, “Liberter Yeni Sağ”, “Muhafazakâr Liberalizm”, “Yeni
Muhafazakârlık” gibi adlarla ifade edildi. İlerideki bölümlerde “Muhafazakârlık” ideolojisini
ele aldığımızda görüleceği gibi, aslında Muhafazakârlık 19. yüzyılda kendisini liberalizme karşı
konumlandıran ve liberal ilkelere şiddetle karşı olan bir ideolojidir. Bu nedenle, 20. yüzyılın
son çeyreğindeki iktisadi koşulların birbirine muhalif bu iki ideolojiyi bir araya getirmesi
oldukça ilginçtir. Bunları bir araya getiren şey, esas itibariyle küresel kapitalizmin yeni
koşulları olmuştur. Küresel kapitalizm artık ulusal ölçekli fordist üretim ile karlılık oranını
yüksek tutamamakta; yüksek işçi ücretleri ve maliyeti yükselten işçi hakları, kapitalist üretimin
kârlılık oranını düşürmektedir. Bunda, sosyal refah politikalarının önemli bir payı
bulunmaktadır. Liberallere göre, bu durumda yapılması gereken, bu politikalardan
vazgeçilmesidir.
Küreselleşmenin sağladığı olanaklardan da yararlanan kapitalist üretim, öncelikle
üretimin önemli bir kısmını üçüncü dünya ülkelerine kaydırarak düşük işçi ücretleri, sigortasız
işçi çalıştırma imkânları ve ucuz hammadde koşullarına kavuşmuştur. Ayrıca, üretimin çevreye
verdiği zararı da kendi ulusal sınırlarının dışına çıkarmıştır. Üretim sürecinin sadece hizmetler
kısmını (tasarım, reklam, muhasebeleştirme, lojistik) kendi ulusal sınırları içinde tutup asıl
üretimi yoksul ülkelere kaydırmak, sorunun bir kısmını çözmüştür. Ancak, ülke içinde de belirli
sayıda mavi ve beyaz yakalı çalışanı bulunmaktadır. Bunların sosyal haklarının da kısıtlanması
gerekmektedir. Bunu yapabilmek için de devletin bu alanlardaki müdahalesini ortadan
kaldırmak veya en azından iyice sınırlandırmak gerekmektedir. Bu çerçevede gelişen Neo-
liberalizm, kısa süre içinde muhafazakârlık ile ortak noktaları da geliştirdi. Muhafazakârlık her
ne kadar birçok noktada liberalizme muhalif de olsa, devletin sınırlı müdahalesi konusunda
liberalizm ile hemfikirdir. Bu ortak nokta, iki ideolojinin birlikteliğini kolaylaştırdı.
Neo-liberalizmin yükselişi, bir yandan yukarıda sözü edilen, kapitalizmin kârlılık
oranının düşmesine bir tepki olarak ortaya çıkmıştır, ancak diğer yandan özellikle Avrupa’da
1970’lerde sosyalist partilerin yükselişine de bir tepki olarak gelişmiştir. Muhafazakârlar da bu
noktada liberallere katılmaktadır; liberallerin sosyalizme fazlasıyla ödün verdiğini ve artık
bundan vazgeçilmesi gerektiğini düşünmektedir.
82
Neo-liberalizmin temelini oluşturan bir kaç okuldan söz etmek mümkündür. Örneğin,
Friedrich von Hayek’in kurduğu “Neo-Avusturya Okulu”, Milton Friedman’ın temsil ettiği
“Chicago Okulu”, J.M. Buchanan’ın temsil ettiği “Virginia Okulu”, W. Eucken ve F.
Böhm’ün öncülüğünü yaptığı “Frieburg Okulu”, ve R. Nozick, David Friedman, A. Rand gibi
isimlerin temsil ettiği “Liberteryanizm” (Aynı zamanda “Anarko-kapitalizm” olarak da
adlandırılmaktadır). 17 Şimdi bu okullara kısaca göz atalım.
Neo-Avusturya Okulu subjektivisttir, yani sosyal bilimler insan-eşya ve insan-insan
ilişkileri ile ilgilenir ve bu nedenle pozitif ve objektif olgular inceleme alanının dışındadır.
Sosyal bilimlerde değer yargısı vardır ve değer yargısı insanların bilgi, ilgi, zekâ seviyesi ve
çevre koşullarına göre değişir. Bu okula göre, insan faaliyetlerinin nihai amacı ihtiyaçların
tatminidir. İnsan faaliyetleri amaca yönelik olduğuna göre irrasyonel olamaz. İnsanların kendi
hallerine bırakılmaları halinde, merkezi planlama ile oluşabilecek olandan daha etkin işleyen
bir toplum düzeni oluşturulabilir. Yani bilinçli karar alma yerine, herşeyin doğal gelişmesine
bırakılması gerekir, bu durum önce bireysel sonuçta ise toplumsal refahı artırır. Sosyalist planlı
ekonomi ideali doğru değildir, çünkü hem pratik değildir hem de kaçınılmaz olarak baskıcıdır.
Hayek’e göre adalet, bir toplumda zenginliklerin yeniden dağıtımı ile ilgili değildir, tersine
adalet, toplumsal kuralların “adil” olması ile sağlanabilecek bir durumdur.
Chicago Okulu pozitivist bir yaklaşıma sahiptir yani sadece gözlemlenebilir olguların
analiz edilebileceğini düşünür. Bu okula göre, bireylerin politik ve ekonomik özgürlüklerin
korunması için devletin mümkün olduğu kadar kısıtlanması gerekir. Klasik liberalizmin devlete
yüklediği üç temel görev dışında “para politikası için bir çerçeve oluşturması”, “akıl hastaları
ve küçüklerin korunması” gibi bazı sınırlı görevler yükler. Buna karşın gelir düzeyi düşük
olanlara yiyecek, giyecek ve konut hizmetlerinin sunulması, toplumsal sağlık ve eğitim gibi
hizmetlerin sunulmasının özel sektöre bırakılması gerektiğini düşünür. Zorunlu askerlik
sistemine tamamen karşı olan Friedman, profesyonel gönüllü askerlik sistemini savunur.
Virginia Okulu’nun kurucusu olarak kabul edilen Buchanan, Kamu Tercihi Teorisi adlı
bir teori geliştirmiş ve kamu sektöründe karar alma sürecini bu teori çerçevesinde analiz
etmiştir. Bu teoriye göre, devletin sürekli büyümesi ekonomik ve politik olarak yozlaşmaya ve
buna bağlı bir takım sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Devletin büyümesi,
bireylerin politik ve ekonomik hak ve özgürlüklerini sınırlandırmaktadır, bu nedenle devletin
bu konudaki yetkilerinin belirlenmesi ve sınırlandırılması gerekmektedir. Toplum
Sözleşmesi’ne dayalı olarak geliştirilen ve “Anayasal İktisat” denilen bu disiplin, literatürde
“Sözleşmeci Anayasacılık” olarak adlandırılmaktadır. Buna göre, Anayasa’da hem devletin
müdahale sınırlarının (vergilendirme, bütçe, piyasa rekabetini belirleme vb.) hem de
vatandaşların özgürlüklerinin sınırlarının net bir şekilde belirtilmesi gerekmektedir.
17 Neo-liberalizmin düşünsel kökenleri konusunda bkz., Adam Harmes, “Neoliberalism and Multilevel
Governance”, Review of International Political Economy, Vol. 13, No. 5 (Dec., 2006), s. 725-749; Dag Einar
Thorsen ve Amund Lie, “What is Neoliberalism?”, http://folk.uio.no/daget/What%20is%20Neo-
Liberalism%20FINAL.pdf
83
Freiburg Okulu ise serbest piyasa ekonomisi içinde tam rekabet kurumunun bir doğal
düzen (ordronaturel) olarak kendiliğinden bulunmadığını, bunun devlet tarafından organize
edilmesi ve bir takım yasal ve kurumsal önlemlerle korunması gerektiğini savunmaktadır. Bu
görüş uzunca bir süre ORDO adını taşıyan bir dergide yayınlanan makaleler ile
savunulduğundan ORDO Liberalizmi olarak da bilinmektedir. 1930’lu ve 1940’lı yıllarda etkili
olan bu akım, 1970’lerde tekrar canlanmıştır. Görüşleri Sosyal Liberalizmle örtüşür gibi
görünmekle beraber, sosyal refah devleti anlayışına karşıdırlar çünkü bunun kişisel görev ve
sorumluluk duygusunu bozduğunu düşünmektedirler. Katı bir “bırakınız yapsınlar” anlayışını
eleştirirler, ekonomik düzen politikasının devlet tarafından belirlenmesinin piyasa ekonomisine
işlerlik kazandıracağını böylece merkezi planlamaya ihtiyaç duyulmayacağını savunurlar.
Liberteryanizm veya Anarko-Kapitalizm olarak bilinen son okul ise, “pür özgürlük”
taraftarıdır. Liberalizmin en aşırı ucu olarak tanınmaktadır. Bireylerin davranışlarına ve
eylemlerine, mülkiyet edinmelerine hiç bir şekilde müdahale edilmeyen bir özgür toplumu
savunmaktadırlar. Bu yaklaşım, devlet kurumuna karşı çıkmaktadır ancak devlete yaklaşım
konusunda ikiye ayrılmaktadırlar: bir kısmı ultra minimal devleti (Robert Nozick, Any Rand),
bir kısmı da devletsiz toplumsal düzeni (Proudhon, P. Kropotkin, M. Stirner) savunmaktadırlar.
Tamamen devletsiz bir toplumsal düzeni savunan Anarko-kapitalistler için devlet “zorunlu
kötü” değil “gereksiz kötü”dür.
4.4. 21. Yüzyılda Liberalizm
Yukarıda sözü edilen bu yaklaşımlar, Thatcher ve Reagan’ın iktisadi politikalarına
zemin oluşturdu ve muhafazakâr bir içeriğe sahip yeni bir liberalizm tipi belirdi. Bununla
birlikte bu liberalizm bütüncül değil, tersine kendi içinde bölünmüş bir liberalizmdi ve bazı
tutarsızlıklar taşımaktaydı. Ancak, liberalizmi 21. yüzyıla girerken en güçlü ideoloji yapan şey
de bu tutarsızlıklar ve çelişkiler olduğunu görmek gerekir. Liberalizm, muhafazakârlık gibi
başka ideolojilerle birleşebildiği, ortaklık kurabildiği ve değişebildiği için varlığını devam
ettirebilmektedir. 21. yüzyılda sanayileşmiş modern toplumlarda devlet iktisadi alandan büyük
ölçüde el çektirildi ancak devletin eline özel alanı şekillendirme gücü verildi. Ailenin
örgütlenmesi, çocuk sayısı, kürtaj, cinsel tercihler, geleneksel değerler, yaşam biçimi, sanat,
edebiyat vb devletin önemli konuları haline geldi.
Ancak, liberalizmin bu haliyle problemleri bulunmaktadır. Her şeyden önce,
toplumlarda giderek yükselen daha fazla siyasal ve sosyal katılım talebine yeterince yanıt
verememektedir. Oysa liberalizm, insanların kendi kendilerini yönetme haklarının bulunduğu
fikrinin yani demokrasinin temeli olarak görülmektedir. Ancak günümüz liberalizmi, formel
hak ve özgürlükler ile fiili hak ve özgürlükler arasındaki problemi çözmede başarısızdır. Formel
olarak var olduğu varsayılan hak ve özgürlükler, sosyal refah devleti anlayışının ortadan
kalkmasıyla, fiili hale gelmekte zorlanmaktadır.
84
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır
85
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu bölümde 19. ve 20. yüzyıllarda Liberalizmin geçirdiği dönüşümü ele aldık. 19.
yüzyılda Sanayi Devrimi liberalizmi ikiye bölerek Klasik Liberalizmin karşısına Sosyal
Liberalizmi çıkarmıştır. 20. yüzyılda 1929 yılında yaşanan büyük ekonomik bunalım Sosyal
Liberalizmin devletler tarafından bir politika olarak uygulanmasını gündeme getirmiştir. Ancak
kapitalist rekabet koşullarının değişmesi, 1970’lerde yaşanan krizler, kapitalist piyasa
koşullarının değişmesi ve nihayet muhafazakârlığın yükselmesi ile birlikte liberalizm tekrar bir
dönüşüme uğramış ve yeni bir yüz ve içerikle Neo-Liberalizm olarak adlandırılan bir başka
ideoloji ve politikaya dönüşmüştür. Neo-liberalizm çok sayıda teorik temele dayanmaktadır ve
muhafazakârlık ile yakın ilişkisi bulunmaktadır. Bu haliyle yeni liberalizm, devleti piyasanın
tamamen dışında bırakarak, aile, çocuk, yaşam biçimi, edebiyat, sanat alanlarının düzenlenmesi
işini devletin kontrolüne vermiştir. Ve bu alanların düzenlenmesinde muhafazakâr bakış açıları
giderek hâkimiyet kazanmıştır.
86
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi Neo-liberalizmin düşünsel temelini oluşturan
teorilerden değildir?
a) Chicago Okulu
b) Freiburg Okulu
c) Anarko-kapitalizm
d) Almanya Okulu
e) Neo-Avusturya Okulu
2) Neo-Liberal Virginia Okulu, hem devletin müdahale sınırlarının hem de
vatadaşların özgürlüklerinin sınırlarının Anayasa’da net bir şekilde belirtilmesi gerektiği
görüşünü Klasik Liberalizmin hangi varsyımına dayandırmaktadır?
a) Toplum sözleşmesi
b) İnsan insanın kurdudur
c) Bırakını yapsınlar, bırakınız geçsinler
d) Doğal haklar
e) İnsanın rasyonelliği
3) Aşağıdakilerden hangisi Neo-Liberal teorisyenlerdendir?
a) J. Locke
b) D. Hume
c) C.B. Machperson
d) J.S. Mill
e) F. Hayek
87
4) Bireylerin ahlaki ve insani kapasitelerini gerçekleştirmelerine olanak sağlayan
özgürlük ........... özgürlüktür.
a) Olumlayıcı
b) Negatif
c) Rasyonel
d) Pozitif
e) Doğal
5) Pozitif Özgürlük – Negatif Özgürlük ayrımını yapan Sosyal Liberal teorisyen
aşağıdakilerden hangisidir?
a) C.B. Macpherson
b) T.H. Green
c) Buchanan
d) M. Stirner
e) I. Kant
6) Aşağıdakilerden hangisi Klasik Liberalizm ile Sosyal Liberalizm arasında köprü
işlevi gören düşünürdür?
a) K. Marx
b) M. Weber
c) T.H. Green
d) J.S. Mill
e) Kropotkin
88
7) Liberalizm’de eşitlik, ....... değil, ........ tir.
a) nihai eşitlik – ahlâki eşitlik
b) anayasal eşitlik – ahlâki eşitlik
c) ahlâki eşitlik – bireysel eşitlik
d) kamusal eşitlik – nihai eşitlik
e) ahlâki eşitlik – nihai eşitlik
8) Aşağıdakilerden hangisi manifaktür üretimin özelliklerinden değildir?
a) İşbölümü
b) Geri teknoloji
c) Zanaatkarın kendi atölyesinde üretim
d) Kapital sahibinin atölyesinde üretim
e) El zanaatı
9) C.B. Macpherson liberalizmin “sahiplenici bireyciliğini” hangi liberal düşünüre
dayandırmaktadır?
a) J.J. Rousseau
b) T. Hobbes
c) J. Locke
d) J.S. Mill
e) I. Kant
89
10) Neo-klasik liberalizmin ünlü isimlerinden Herbert Spencer’in hayatı bir
mücadele alanı olarak görmesi, güçlü olanın hayatta kalıp zayıf olanların yani ahlaken düşük
olanların ise yoksullaşıp yok olacağını söylemesi, onun görüşlerini nasıl bir anlayışa
dayandırdığını göstermektedir?
a) Sosyal liberalizm
b) Marksizm
c) Anarşizm
d) Sosyal antropoloji
e) Sosyal darwinizm
Cevaplar
1)d, 2)a, 3)e, 4)d, 5)b, 6)d, 7)a, 8)c, 9)b, 10)e
90
5. MARKSİZM I
91
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
19. yüzyılda ortaya çıkan iki önemli ideoloji olduğundan bahsetmiştik. Bunlardan birisi
Liberalizm diğeri ise Marksizm’dir. Önceki iki bölümde Liberalizmi detaylı biçimde inceledik.
Bundan sonraki iki bölüm ise Marksizm’e ayrılmıştır. Marksizm’e ayrılan ilk bölümde, bu
ideolojinin ortaya çıkışını hazırlayan tarihsel arka planı ve ideolojinin insan doğası, tarih
anlayışı ve ideal sosyo-politik düzene ilişkin temel varsayımlarını inceleyeceğiz.
92
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Marksizme zemin hazırlayan tarihsel gelişmeler nelerdir?
2. Marksizm nasıl bir insan doğası anlayışına sahiptir?
3. Marksizmde tarihin devinimi hangi koşullara dayanmaktadır?
4. Yabancılaşma ne demektir?
5. Marksizmin nasıl bir ideal toplum tasavvuru vardır?
93
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
Marksizmin tarihsel arka
planı
Bir ideoloji olarak
Marksizmin ortaya çıkışına
zemin hazırlayan tarihsel
koşulları kavramak
Konuya ilişkin kitap, makale
ve benzeri yayınlanmış
eserleri okuyarak.
Marksist insan anlayışı
Marksizmin insan doğasına
ilişkin görüşlerini kavramak
Konuya ilişkin kitap, makale
ve benzeri yayınlanmış
eserleri okuyarak.
Marksist tarih anlayışı
Marksizmin tarihin
ilerleyişine ilişkin görüşlerini
kavramak
Konuya ilişkin kitap, makale
ve benzeri yayınlanmış
eserleri okuyarak.
Yabancılaşma
Marksizmin insanın doğaya
ve emeğine
yabancılaşmasına ilişkin
görüşlerini kavramak
Konuya ilişkin kitap, makale
ve benzeri yayınlanmış
eserleri okuyarak.
94
Anahtar Kavramlar
Proletarya
Diyalektik materyalizm
Yabancılaşma
Emeğin metalaşması
Toplumsal sınıf
Kapitalizm
Kullanım değeri – değişim değeri
95
Giriş
19. yüzyılın en önemli filozoflardan birisi olan Marx da Liberal teorisyenler gibi
Aydınlanma döneminin yetiştirdiği bir isimdir, bu nedenle insanı tarihin aktörü olarak görür ve
onun tarihi değiştirebileceğine inanır. Son iki yüz yıla damgasını vuran hızlı toplumsal, iktisadi
ve politik değişimler dönemin tüm aydınları gibi Marx’ı da derinden etkilemiş ve bu değişimi
açıklama ihtiyacı duymuştur. Her açıklama, dünyaya belirli bir bakış açısını gerektirir ve bu
bakış açısından itibaren doğa-insan-toplum-iktidar ilişkileri kurgulanır. Bu anlamda Marx’ın
yaptığı Liberal teorisyenlerden farklı değildir. Sorular çok benzerdir: insan nasıl bir varlıktır?
Doğa ile nasıl bir ilişki içindedir? Toplumsallık ne demektir? İnsanların politik iktidara boyun
eğmesinin altında yatan saikler nelerdir? İnsanlık tarihinin hareketini sağlayan unsurlar
nelerdir? Sorular çok benzerdir ancak cevaplar farklıdır, çünkü Marx’ın dünyaya bakış açısı
örneğin Locke’dan farklıdır; insan-doğa, insan-toplum, insan-politik iktidar ilişkilerini
bambaşka bir mekanizmaya dayandırır. Ve bunun üzerinden insan doğasını ve tarihin ilerleme
biçimini açıklar, geleceğe yönelik bir ideal toplum tasavvur eder.
96
5.1. Marksizmin Tarihsel Arka Planı
18. ve 19. yüzyıllar Avrupa toplumları için zor bir dönemdir. Tarihin akışı hızlanmıştır,
toplumsal, politik ve iktisadi tüm kurumlar, değerler, normlar, ilişkiler hızla değişmektedir. Bu
değişim, toplumların dengede kalmalarını zorlaştıracak ölçüde hızlıdır. Marx ve Engels bu
ortamı Manifesto’da “katı olan her şey buharlaşıyor” sözü ile ifade etmişlerdir. Köylülük
zayıflamakta, burjuvazi yükselmekte, kentlerde kurulan fabrikalarda inanılmaz ölçekte üretim
yapılmakta, fabrikalarda çalışan işçi sayısı her geçen gün artmaktadır. Sanayi Devrimi, bir yönü
ile büyük bir teknolojik dönüşüm ve bunun üretimde kullanılması, bir yönü ile de toplumsal
yapının ve ilişkilerin büyük ölçekte değişmesi demektir. Bu toplumsal değişimin en belirgin
yönü ise kırsal alanlardan yığınlar halinde kentlere göç ve bunların önemli bir kısmının emeğini
para karşılığı fabrikalarda çalışarak satan yeni bir sınıfa, işçi sınıfına dönüşümüdür. İkinci
belirgin durum, kendi atölyesinde küçük çaplı üretim yapan zanaatkâr sınıfının fabrikaların
yaptığı daha ucuz ve kitlesel üretim karşısında tutunamayarak çözülmesi ve mülksüzleşmesidir.
Bunların da bir kısmı kısa sürede fabrikalarda çalışan vasıfsız işçilere dönüşmektedir. Bu
değişim sürecinin ortaya çıkardığı bir başka grup, herhangi bir beceriye sahip olmayan aynı
zamanda sürekli işi de bulunmayan, toplumun kıyısında yaşayan ve Marx tarafından “lümpen
proletarya” olarak adlandırılan kesimdir. Bu üç grup birbirinden farklı özelliklere ve kaygılara
sahip olmakla birlikte, toplumun en alt kesimini oluşturmaları bakımından benzerdirler.
Çalışma saatlerinin çok uzun olduğu, kol gücüne dayalı emeğin yoğun biçimde
kullanıldığı ve düşük ücretli ve kötü çalışma koşullarının hâkim olduğu bu yeni üretim biçimi
bu kesimlerde büyük bir hoşnutsuzluk yaratmaktaydı. 1789 Fransız Devrimi’nde burjuvazi ile
ortak hareket eden işçi sınıfı zamanla bu ortaklığa son vermiş ve kendi içinde örgütlenmeye
başlamıştır. Aslında burjuva sınıfı da bu ortaklığı sürdürme niyetinde değildir çünkü devrim
sonrası çıkarlar ayrışmış ve mülksüzlerin talepleri mülk sahiplerinin çıkarlarını tehdit etmeye
başlamıştır. Alt sınıfların ve burjuvazinin toplandıkları kafe ve dernekler, yaşadıkları
mahalleler 19. yüzyılın sonlarına doğru belirgin biçimde ayrışmıştır.
Sanayi Devrimi’nin ve fabrikalaşmanın yaratmış olduğu bir başka farklılık, emeğin ayrı
bir anlam kazanmasıdır. Tarımsal ekonominin hâkim olduğu geleneksel toplumda emek, kendi
başına bir toplumsal kategori olarak algılanmamıştır; feodal üretim tarzının dayanmış olduğu
feodal ilişkileri ve aile-köy ilişkilerinin dayanmış olduğu dayanışma ilişkileri içinde bir üretici
güç olarak görülmüştür. Oysa kentsel sınai üretimde ilişkiler emeğin anlamını değiştirerek, onu
üretimi çevreleyen tüm toplumsal ilişkilerden soyutlamıştır, emeği para ile satın alınabilen bir
meta’ya dönüştürmüştür. Üretici, hayatta kalabilmek için artık ne feodal beye, ne köy cemaatine
ne de ailesine güvenebilmektedir, güvenebileceği tek güç kendi emek gücüdür. Bu bakımdan
“ücret karşılığı çalışma”, ilk kez 19. yüzyılda ortaya çıkan bir durumdur. Bu çalışma biçimi
disiplinli bir çalışma biçimidir; işçi gününü kendi isteğine göre değil işin tanımında belirtilen
saatlere göre ayarlamak zorundadır, belirli bir birim zamanda belirli miktarda ürün üretmek
zorundadır. Bu da yeni bir durumdur. Çalışamayacak durumda olanlar ve bu iş disiplinine
girmeye direnenler sistem tarafından dışlanarak, liberalizmin “ahlaken düşük” olarak
tanımladığı gruplar olarak toplumun kıyısına itilmişlerdir. Fakat bu disiplin sürecine dâhil
olanlar da risk altındadır, teknolojik devrimin ürünlerinin üretimde kullanılmaya başlaması
97
diğer bir ifadeyle üretimde maliyetleri düşürmek ve daha kısa sürede daha çok ürün elde
edebilmek için makinaların devreye girmesi, işçilerin işten çıkartılması veya daha az ücrete
çalışmaya razı olmaları durumunu gündeme getirmiştir. Liberalizm bölümünde sözünü
ettiğimiz “makine kırma” hareketi (luddizm) bu döneme denk gelmektedir. Ancak bu eylemler
çok sert bir tepki ile karşılanır ve harekete katılanlar idam ile cezalandırılır.
Piyasanın hiçbir müdahaleye maruz kalmadan özgür biçimde işlerliğini sağlayabilmesi
için 1800 yılında İngiltere’de işçi örgütlenmeleri yasaklanır. Sendikaların kurulması 1825
yılında tekrar serbest hale gelir ancak hareket alanları daraltılır. Bütün bu sınırlamalara rağmen
Avrupa’nın birçok ülkesinde işçi örgütleri, dernekleri ve birlikleri kurulmaya devam eder. Bu
örgütlenme, işçilerin kendilerini bir sınıf olarak algılamalarını kolaylaştıran bir unsur olarak
işlev görür.
Bütün bu toplumsal olaylar, kısa sürede düşünsel ürünlerde yansımalarını bulmuştur.
İngiliz R. Owen ve Fransız Saint-Simon’ın kapitalist toplumun adaletsizliklerine bir takım
çözüm önerileri getiren çalışmaları yayınlanır. Owen, yoksulluğa ve işçilerin sorunlarına çözüm
olarak işçilerin içinde yer aldığı üretim kooperatiflerine dayanan komünal bir sistem önerir.
Saint-Simon ise toplumsal bozulmanın nedeninin yoksulluk olduğunu düşünüyor ve buna çare
olarak da herkesin yeteneğine göre çalışması, katkısına göre zenginlikten pay alması, kısa
çalışma saatleri gibi ilkeleri içeren kooperatifler sisteminin kurumasını öneriyordu. Daha sonra
“ütopik sosyalizm” olarak isimlendirilecek olan bu düşünceler işçiler arasında yaygınlaşmaya
başladı. Diğer yandan, Mihail Bakunin ve Pierre-Joseph Proudhon liderliğinde anarşist hareket
de işçiler arasında popülerdi.
19. yüzyılda işçi hareketleri tüm Avrupa’da yaygındı. Almanya ve Fransa’ya göre
İngiltere bu konuda çok daha hareketliydi. Nitekim bu yüzyılın en etkili hareketi olan “Chartist
hareket” (People’s Chart – Halkın Bildirgesi) İngiltere’de 1830’ların sonlarına doğru başlayıp
1850’lere kadar devam etti. Önce makine kırma eylemleri ile başlayan işçi hareketi zamanla
işçilere ilişkin diğer sorunları da içerecek biçimde genişledi. Bu hareketler 1825 yılında dokuz
yaşından küçük çocukların çalıştırılmasını engelleyen yasanın çıkmasını sağladı. Ardından
1825’te grev ve sendikal haklar kabul edildi. 1838’de başlayan Chartist hareket ise günlük
çalışma saatinin 10 saatle sınırlanması, herkes için oy hakkı, eşit temsil, meclis üyelerine ücret
ödenmesi gibi taleplerle başladı ve bu taleplerin önemli bir kısmının gerçekleşmesini sağladı.
Ardından tüm Avrupa’yı sarsan 1848 devrimleri geldi. Özellikle Almanya, İtalya, Fransa,
Polonya, Macaristan, Romanya, Avusturya gibi sanayileşmenin belirli bir düzeye geldiği
ülkelerde patlak veren bu devrimler zinciri, yoksulluğa ve zor çalışma koşullarına karşı halkın
kitlesel olarak ayaklanmasıydı. 1845 ve 1846 yıllarında tarımsal ürünlerin hastalık nedeniyle
çok düşük olması açlık problemini daha da artırmıştı.
Bu çalkantılı dönemin önemli bir diğer düşünürü Karl Marx’tı. 1848 tarihinde K. Marx
ve F. Engels’in birlikte yazdığı Komünist Manifesto yayınlandı. Komünizmin el kitabı olarak
kabul edilen bu manifesto özel mülkiyetin tamamen ortadan kaldırılması, sınıfsız ve devletsiz
bir toplum düzenine geçilmesi gerektiğini ilan ediyordu. İşçi örgütlenmeleri ve hareketleri
Avrupa’nın birçok ülkesinde yaygın olmakla beraber Marx ve Engels bir işçi devrimini
İngiltere’de beklemekteydi. Çünkü sanayileşmenin en zorlu koşulları İngiltere’deydi ve diğer
98
yandan işçi örgütlenmesi en olgun haline bu ülkede kavuşmuştu. İşçi hareketleri sadece politik
değil aynı zamanda sosyal haklarını kazanma konusunda da bu ülkede daha başarılıydı. Ancak,
bilindiği gibi beklenen gerçekleşmeyecekti, devrim sanayileşmiş İngiltere’de değil köylü
sınıfının geniş olduğu Rusya’da gerçekleşecekti.
5.2. İnsan Doğası ve Tarih Anlayışı
Marx, eserlerini yukarıda resmedilen çalkantılı ortamda yazmıştır; diğer bir ifadeyle
düşüncelerini dönemin politik iklimi önemli ölçüde belirlemiştir. Elbette eserlerinde eğitiminin
ve etkilendiği düşünürlerin de izlerini bulmak mümkündür. Marx’ın düşüncesini üç temel
unsurun oluşturduğu bilinmektedir. Bunlar;
- İngiliz ekonomi-politiği
- Fransız sosyalizmi
- Alman felsefesi
Marx’ın teorisinin temel temaları olan insan doğası, yabancılaşma, tarih, üretim,
kapitalizm ve siyaset üzerine düşünceleri bu unsurlardan belirli yönleri ile etkilenmiştir.
Gençlik döneminde Genç Hegelciler grubunun bir üyesi olan Marx, devlet, tarih ve din
konularında bu felsefenin kavramları çerçevesinde düşünmüş ancak çok kısa sürede bu
sınırların dışına çıkarak dikkatini devlet ve din eleştirisinden sivil toplum eleştirisine
yöneltmiştir. Asıl dikkat edilmesi gereken alanın toplumsal ve iktisadi ilişkilerin kurulduğu alan
yani altyapı olduğunu fark ederek buraya odaklanmıştır. Bu alanın anlaşılabilmesi için önce
insan ve insanın doğa ile kurduğu ilişkiyi irdelemiştir. 18
5.2.1. İnsan Doğası
Marx’ın insan anlayışı tarihseldir, yani tarihin her döneminde aynı özelliklere sahip
bir insan tipi çizmez ve bu bakımdan Liberalizmin çizdiği kendi çıkarı peşinde koşan insan
tipini kabul etmez. Marx’a göre Liberalizmin tanımladığı bireysel fayda motivasyonu ile
hareket eden bu insan tipi evrensel değildir, 16. yüzyıl sonrası ortaya çıkan burjuva sivil
toplumunun bireyidir. Belirli bir döneme ait bir insan tipini, bütün dönemler için geçerli insan
tipi olarak kabul etmek hatalıdır. İnsan doğasına atfedilebilecek böylesine tarih dışı her türlü
özellik sadece bir spekülasyondur. İnsan, tarihsel bir varlıktır, doğa ile, toplum ile, iktidar ile
ilişkiye girdikçe değişir ve dönüşür. O’na göre tüm tarih, insan doğasının değişiminden
ibarettir. İnsanın sosyal bir varlık olarak var oluşu sadece toplumsal olarak mümkündür. Tarih
denen şey ise, insanın tekrar tekrar toplumsallığı yeniden üretmesidir.
18 Marksizm’in insan doğası ve tarih anlayışı için bkz. Ahmet Bekmen, “Marksizm: “Praksis’in Teorisi”,
(içinde) H. Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Ünv. Yayınları,
2012 (5. Baskı), s.176-188; ayrıca bkz. Norman Geras, Marx ve İnsan Doğası: Bir Efsanenin Reddi, Birikim
Yayınevi, 2009.
99
Tarih, insanın da içinde bulunduğu üretim sürecidir. İnsan doğal bir varlıktır ve tarihin
her döneminde öncelikle ihtiyaçlarını gidermek durumundadır. İnsanların tarih boyunca
paylaştığı ortak özellik, yaşamlarını sürdürebilme zorunluluğudur. Tarih, insanların
ihtiyaçlarını giderebilmeleri ile ilgilidir. Yalnız, O’na göre tarih ile ihtiyaçların üretimi süreci
aynı şey değildir. İnsan, sadece ihtiyaçlarını giderme dürtüsüne sahip bir varlık değildir, öyle
olsaydı hayvanlardan bir farkı kalmazdı. Bu nedenle, ihtiyacın giderilmesine yönelik üretim,
tarihin kendisi değil tarihin koşuludur. O zaman tarih, ilk ihtiyacın giderilmesi için yapılan
üretim ile başlar.
Liberal ekonomi-politikçilere göre insanlık tarihi, ihtiyaçların giderilmesi için
oluşturulan toplumsal örgütlenmenin tarihidir. Bu bakış açısına göre, insanlık tarihi insanların
ihtiyaçlarını gidermek için oluşturdukları dört toplumsal örgütlenme aşamasından geçmiştir:
avcılık, hayvancılık, tarım ve ticaret. Ve ticaret insanların refahını sağlayacak son aşamadır ve
bu da “tarihin sonu”dur. Tüm bu tarihsel gelişimin arka planında ise bireylerin özel çıkarları
yatmaktadır. Bu bakış açısı tarihin her döneminde aynı olan, hiç değişmeyen bir insan doğası
varsayımına dayanmaktadır. Diğer yandan da gelişen bir teknoloji vardır ki bu da işbölümünü
ortaya çıkarmaktadır. Değişmeyen insan doğası ve değişen teknoloji birlikteliği tarihin
motorunu oluşturmaktadır.
Marx ise meseleye bu açıdan bakmamaktadır. İnsan, doğa ve toplum arasındaki ilişkileri
bir bütünsellik içinde ele alır. O’na göre insan sadece ihtiyaçlarını gidermek için üretim
yapmaz, üretim yapmaya doğal bir potansiyeli vardır. İnsan ürettikçe doğayı da değiştirir ve
kendi bedeni ile doğayı birleştirir. Bu nedenle insan ürettikçe doğayı tüketmez, aksine ürettikçe
doğa ile bütünleşir. Böylece insan, doğa ve ürün bir bütünlük oluşturur. İnsan ürettikçe doğayı
değiştirdiği gibi kendisi de değişir. İnsan ürettiği müddetçe değiştiği için, her defasında
ihtiyaçları da değişir. Dolayısıyla, Liberal bakış açısından farklı olarak Marx’a göre insan,
doğası tarafından belirlenen değil, kendi doğasını üreten bir varlıktır. İnsan kendisini
değiştirebildiği ve ihtiyaçlarını da değiştirebildiği için doğadaki diğer türlerden farklıdır. Doğa
ile girdiği yaratıcı ilişkinin ana unsuru “emek”tir. Bu nedenle, insan ancak emek aracılığıyla
türsel bir varlık olur ve bunun bilincine varır.
5.2.2. Yabancılaşma
Marx’taki insan emeğinin özelliği, O’nun “özgürlük” anlayışını da şekillendirmektedir.
Marx’a göre özgürlük, doğanın insan üzerinde koyduğu sınırlamalardan kurtulmaktır. Yani
fiziksel ihtiyaçların dar çerçevesinden sıyrılmak ve ihtiyaç dışında da çeşitli üretimler yamaktır.
Zamanla insanın özgürleşmesini emeğin özgürleşmesi ile ilişkilendiren Marx, sınıfların ortaya
çıkması ile emeğin özgürlüğünü yitirdiğini düşünür. Çünkü sınıflı toplumlar, öncelikle üretim
araçlarına sahip olanlar ve olmayanlar temelinde kurulmuşlardır. Üretim araçlarına sahip
olanlar, olmayanların emeğine el koyarak kendi mülkleri yapmaktadırlar. Böylece emek sahibi,
yaratmış olduğu ürünü ile doğrudan ilişkisini yitirmiş olmaktadır. Bu noktada devreye
100
“yabancılaşma” girer.19 Yabancılaşma aslında Hegel’e ait bir kavramdır. Hegel, döneminin
burjuva sınıfının oluşturduğu sivil toplumun parçalayıcı özelliğini eleştirmiş ve sivil toplumu
çatışmaların ve kaosun alanı olarak görmüştür. Hegel’e göre her toplumsal formasyon iki
toplumdan oluşmaktadır. Bunlardan birisi toplumsal-iktisadi ihtiyaçların ve çatışmaların yer
aldığı sivil toplum, diğeri ise devletin yer aldığı siyasal toplum. Sivil toplum bir anarşi ve
çatışma alanıdır ve insanın kendisine yabancılaştığı yerdir. Aslında insan toplulukları ilk başta
bir bütünlük (tez) arzetmektedir. Zamanla bu bütünlük bozulmuştur (anti-tez), ancak devlet
(sentez) bu bütünlüğü yeniden kuracaktır. Dolayısıyla, yabancılaşmanın aşılacağı yer devlettir.
Marx, Hegel’in yabancılaşma kavramını ters yüz ederek, yabancılaşmanın asıl ürününün
devlet olduğunu söyler. Devlet yabancılaşmanın ürünüdür ancak yabancılaşmanın asıl
gerçekleştiği yer üretim alanıdır, bu nedenle de yabancılaşmanın aşılması gereken yer devlet
değil, tam da üretildiği yer olan toplumdur, toplumun içindeki üretim ilişkileri ve buradan
doğan mülkiyet ilişkileridir. Marx’a göre yabancılaşma, insanın emeğini ortaya koyduğu
üretimin ve üretimin sonucu olan ürünün insani zenginleşmeye değil yoksunlaşmaya aracı
olmasıdır. İnsanın doğa ve toplum ile girmiş olduğu ilişkinin temel unsuru olan emek, para ile
alınıp satılan bir meta haline gelmiştir. Sınıfsız toplumlarda ürettikçe insani olarak zenginleşen
insan, sınıflı toplumlarda ürettikçe sefalete düşmektedir. Yabancılaşma zincirleme bir süreçtir;
insan sadece kendi emeğine ve onun ürününe yabancılaşmamakta, aynı zamanda doğaya ve
topluma da yabancılaşmaktadır. Nihai olarak ise kendi türüne, yani insan olma haline de
yabancılaşmaktadır. Bu durum insan ile doğa arasındaki ilişkiyi de tersine çevirmektedir. İnsan
üretirken doğayı kendisine, kendisini de doğaya katmaktadır, ancak ürün bir meta haline gelince
bu ilişki tersine dönmekte ve bir tüketim ilişkisi haline dönüşmektedir. Doğa artık insanın kendi
benliğine katacağı bir unsur değil, tüketilen bir hammaddedir.
Emek, insanın kendisini gerçekleştirmesinin değil de geçimlik ihtiyaçları karşılamanın
bir aracı haline geldiğinde, sadece kişinin kendi emeğini değil başkalarının emeğini de meta
olarak algılaması sonucunu doğurur. Bu, yabancılaşmanın bireysel boyuttan toplumsal boyuta
sirayet etmesidir. Toplum artık insani yaratıcı emeğin bir araya geldiği bir zemin değil, aynı
Liberalizmin tanımladığı gibi, tek tek bireylerin kendi çıkarları için, geçimlerini sağlamak için
emek harcayan kişilerin oluşturduğu bir kitledir.
5.2.3. Tarih Anlayışı
Marx’ın tarih anlayışı materyalist ve diyalektiktir. Ancak bu kaba bir materyalizm değildir
çünkü tarihi praksis üzerine kurmaktadır, yani insanın nesnel, pratik faaliyetleri tarihi
belirlemektedir. Praksis sadece yeme, içme, üreme gibi doğal ihtiyaçları gidermek amacıyla
yapılan faaliyetleri içermez, insanın estetik üretimi de praksis içindedir. Tarih, bu nedenle
kralların, devletlerin, liderlerin tarihi değildir, tarih aslında sıradan insanların yeni ihtiyaçlar
yaratan üretiminin tarihidir. Bu üretimin biçimi insanlık tarihi boyunca sürekli değişime
uğramıştır. Bu noktada Marx’ın metnimizin İkinci Bölümü’nde ele aldığımız Altyapı-Üstyapı
19 Marksist düşüncenin temel kavramları için bkz. Tom Bottomore, Marksist Düşünce Sözlüğü, İletişim
yayınları, İstanbul, 2001.
101
kavramsallaştırması ortaya çıkmaktadır. Hatırlanacağı gibi, Altyapı, Üretim Güçleri ile Üretim
İlişkilerinden oluşmaktadır. Dolayısıyla altyapı, tarihsel olarak ulaşılmış olan teknolojik düzey
ve emeğin üretime yerleştirilme biçimini içermektedir. Altyapı aynı zamanda üretim araçları
sahipleri ile emek verenler arasındaki ilişki biçimini de içine almaktadır. Üstyapı ise, Üretim
Tarzı’na denk düşen politik, hukuki, ideolojik, sanatsal vb. alandır. Bu alanda devlet, siyaset,
ordu, yasalar, yargı organları, ideoloji, kültür, eğitim, ahlak, felsefe, din, estetik vb. yer
almaktadır. Altyapı yani üretim tarzı değiştikçe, Üstyapı da değişmektedir. Feodal üretim tarzı,
feodal iktidar örgütlenmesi ve ona uygun yasaları, estetiği, dini vb. doğururken, kapitalist
üretim tarzı da kendisi ile uyumlu bir üstyapı oluşturmaktadır. Aslında Altyapı-Üstyapı
arasındaki ilişki göründüğü gibi kaba ve doğrusal bir ilişki değildir. Altyapının Üstyapıyı
belirmesi, hayatın üretilmesi ve üretim koşullarının belirli şekillerde kodlanması sürecini
içermektedir. İnsanların doğa ve toplum ile ilişkiye girme biçimleri ve üretim sürecinde
yaptıkları ile bunun ifade ediliş biçimi birbirinden farklıdır. Birincisi somut olarak
gözlemlenebilirken, ikincisi ideoloji, hukuk, felsefe, politika alanında biçim alır. Yani yaşama
ait pratikler, bilinci belirlemektedir.
Tarihsel olarak insan emeğinin kullanılma biçiminin değişimi ile özel mülkiyetin biçimi de
değişmektedir. Örneğin, köleci üretim tarzında üreticiler tamamen mülksüzdür, zor kullanılarak
çalıştırılmakta ve mülkiyet sahipleri tarafından sömürülmektedir. Feodal üretim tarzında ise
üreticiler belirli biçimlerde topraklandırılmıştır, mülkiyet sahipleri ise bazı hukuki haklar ile
üreticilerin ürettiklerine el koyarak emeği sömürmektedir. Kapitalist üretim tarzında,
üreticilerin üretim araçları üzerinde hiçbir tasarrufları bulunmamaktadır, sermaye sahipleri ise
hukuki ve siyasi erkten tamamen soyutlanmışlardır, bu nedenle aralarındaki ilişki ne geleneksel
değerler ile ne de hukuki veya siyasi kurallar ile belirlenmektedir, ilişki salt iktisadi bir ilişkidir.
Marx’ın tarih anlayışı aynı zamanda diyalektiktir, diğer bir ifadeyle tarih kendi içinde
değişkenlik özelliğini taşımaktadır. Bu değişkenlik, onun çelişkileri barındırmasından
kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla insanlık tarihi, çelişkilerden kaynaklanan bir değişim demektir,
bu değişimi yaratan da insanın doğa ile girmiş olduğu üretim ilişkisidir. Bu ilişki hem kendisini
hem de doğayı değiştirir ve birbiri ile bütünleştirir. Marx’ta diyalektik, Hegel’de olduğu gibi
bir idea ile ilişkili değildir; tersine insan bilincini şekillendiren maddi toplumsal pratikler ile ve
bunların değişimi ile ilişkilidir. Marx’ın tarihsel materyalizmi, tarihin akışının sadece üretim
güçleri tarafından belirlendiği anlamına gelmemektedir; tersine, insanlar kendi tarihlerini
kendileri yapmaktadırlar. Ancak tarihin yapımı sürecinde insan tamamen özgür değildir,
toplumun gerçek maddi koşulları ile sınırlandırılmıştır. Bu koşullar arasında diyalektik bir ilişki
vardır.
102
5.3. Kapitalizm
Marx, eserlerinin birçoğunda içinde yaşadığı dönemin üretim tarzı olan kapitalizm ve
kapitalizmin temel unsurları ile ilgili yazmıştır. Ancak, kapitalizmi en kapsamlı biçimde
değerlendirdiği çalışması Kapital’dir. Asıl ortaya koymak istediği, insanların ticari amaçlarla
mal üretme ve bundan kâr elde etme faaliyetinin çok eski zamanlara dayanmakla birlikte,
kapitalist üretim tarzının önceki dönemlere göre büyük farklılık gösteren özelliklerinin
bulunduğudur.20 Kâr peşinde koşan insan tipine tarihin her döneminde rastlanabilir ancak
bunlara “kapitalist” demek doğru değildir; kapitalist belirli bir tarihsel sürecin insan tipidir. O
zaman Marx’ta kapitalizmin ve kapitalistin ayırıcı özellikleri nelerdir?
Marx, bunun cevabını bulmak için gözlerimizi sivil alana yani Altyapı’daki ilişkilere
çevirmemizi ister. Kapitalist dönemde, sivil alanda meta üretiminin gerçekleşme biçimi, önceki
dönemlerden çok farklıdır. Her şeyden önce, üreticiler üretim araçlarından tamamen
soyutlanmıştır. İkinci olarak, mülksüzleştirilen üreticiler emeklerini satmak zorundadırlar.
Üçüncü olarak, emek sahibi olarak işçilerin üretim araçlarını ellerinde bulunduranlar ile iş
anlaşması yapması her türlü toplumsal sınırlamanın dışındadır. Oysa hatırlanacağı gibi, örneğin
köleci üretim tarzında üretici ile mülk sahibi arasında köle-efendi ilişkisi vardır ve bu durum o
tarihsel koşullarda hukuki zemini olan bir durumdur. Yine, feodal dönemde efendi-serf arasında
geleneklere ve hukuka dayanan aynı zamanda karşılıklı yüz yüze ilişkiyi de içeren bir ilişki
vardır. Oysa kapitalist dönemde, üretimi fiilen yapan ile üretim araçlarına sahip olan kapitalist
arasında iktisadi ilişki dışında hiçbir politik, hukuki veya sosyal ilişki bulunmamaktadır.
Kapitalistleşme sürecinin bir yüzü emeğin alınıp-satılan bir meta haline gelmesi, diğer
yüzü ise sermayenin ortaya çıkmasıdır. Sermayenin ortaya çıkması, emeğin kendini
gerçekleştirme araçları üzerindeki kontrolünü yitirmesi süreci ile aynı tarihsel döneme denk
gelmektedir. Böylece kontrol sermayedarın eline geçmektedir. Tarihin her döneminde
sermayeye rastlayabiliriz, ancak kapitalist sermayenin özelliği, üretim sürecini tamamen
kontrol altına almasıdır; diğer bir ifadeyle bu, kapitalist sermayenin ayırıcı özelliğidir. Bu
kontrol sürecinin en önemli özelliği, işçilerin iş sürecine dâhil edilmesidir, böylece sermayenin
birikimi garanti altına alınmış olur. Kâr etmek, üretim sürecinin zorunlu koşuludur. Bu nedenle
kapitalist üretim, rekabete dayalı üretimdir ve kapitalist bu üretimde var olabilmek için kâr
etmek zorundadır.
Marx’a göre, kapitalistleşme süreci devrimci bir süreçtir çünkü daha önceki dönemlerde
emek toplumsal sınırlılıklar içindeydi, kapitalizm emeği bu anlamda özgürleştirmiştir. Fakat
emeğin önündeki engelleri ortadan kaldıran kapitalizm, insani ilişkileri de değiştirmiştir.
Dinsel, geleneksel, statüye dayalı her türlü maske ile örtülmüş sömürü ilişkilerini, açık ve
dolaysız sömürüye dönüştürerek görünür kılmıştır. Kapitalizm emeğin önündeki engelleri
ortadan kaldırırken hemen onun yerine mülkiyeti koymuş ve özgürleşmenin önünü tekrar
tıkamıştır. Marx’ta yoksulluk sadece açlık, sefalet gibi maddi yoksulluk değildir, insani
20 Marx’ta kapitalizmin ayırıcı özellikleri için bkz. Karl Marx, Kapital: Ekonomi Politiğin Eleştirisi
(Cilt I, II, III), Yordam Kitap, İstanbul, 2015.
103
yoksunluğu da içeren bir yoksulluktur. O’nun özgür olarak tanımladığı birey, zorunlu ihtiyaçlar
için üretim yapmak zorunda kalmayan, gündüz atölyede üretim faaliyetinde bulunan, öğle vakti
örneğin resim yapan veya müzik aleti çalan ya da balık tutan, akşam felsefe eleştirisi ile uğraşan
bireydir. Bunların her birini eşit derecede ihtiyaç olarak gören Marx için özgürlük, hem maddi
hem de insani ihtiyaçların giderilebildiği bir ortamın sağlanmış olmasıdır. Özel mülkiyetin
ortadan kalkması üretimin önünü açacak ve bu öyle bir üretim patlaması yaratacak ki, insanlar
sadece hayatını sürdürmek için üretim yapmak zorunda kalmayacak, kendini gerçekleştirmek
ve insani zenginleşmeyi sağlamak için üretim yapacaktır. Gerçek özgürlük budur.
5.4. Sınıf Mücadelesi
Marx’ta toplumsal sınıflar konusunda belirli ve sabit bir şema yoktur. Bununla birlikte,
her üretim tarzında egemen sınıflardan, ezilen sınıflardan ve çöken sınıflardan söz eder. Çöken
sınıflar bir önceki dönemin hâkim sınıflarıdır. Üretim tarzının değişmesi ile birlikte gücü azalan
bu sınıflar önemini yitirirler veya yok olurlar. Hâkim sınıflar ise üretim güçlerini elinde
bulunduran ve üretim ilişkilerini belirleyenlerdir, dolayısıyla üstyapıyı belirleyen ideoloji,
hukuk, siyaset, estetik vb. de bu sınıfın dünya görüşüne uygun biçimde şekillenmiştir. Ezilen
sınıflar ise, üretim araçlarının sahibi olmayanlardır ve bu nedenle emekleri sömürülmektedir.
Emeğin sömürüsü kölelik statüsüne dayalı olabileceği gibi feodal dönemin geleneksel ve
hukuki ilişkilerine veya kapitalist sistemin iktisadi sözleşme ilişkilerine dayalı da olabilir.
Ezilen sınıflar aynı zamanda o toplumsal koşulların yükselmeye aday sınıflarıdır, yani koşulları
değiştirme potansiyeline sahip olanlardır. Dolayısıyla Marx’a göre, her üretim tarzı kendi
muhalifini içinde taşımaktadır.
Buradan da anlaşılacağı gibi, Marksizme göre toplumlar üretim ilişkilerine bağlı olarak
bölünmüştür. Bu bölünme, doğal iş bölümünün sonucu olarak ortaya çıkan bir bölünme değil,
tarihsel olarak değişen sömürü ilişkilerinin belirlediği bir bölünmedir. Sömürü uygulaması
değiştikçe, sınıfsal bölünme de değişmektedir. Sömürü, toplumsal artığa el konulmasıdır.
Toplumsal artık, üretim araçları sahipleri tarafından veya başka iktidar sahipleri tarafından
üreticilerin ihtiyaçlarının karşılanmasından sonra el konulan üründür. Tüm sınıflı toplumlarda,
hâkim sınıflar ihtiyaçların giderilmesinden sonra geriye kalan ürüne (toplumsal artığa) el
koyarak varlıklarını sürdürürler. Ancak, toplumsal artığa el koyma biçimi, tarihsel olarak
değişmektedir. Marx, sınıfları ve sınıfsal mücadeleyi bu çerçevede ele almaktadır.
Kapitalist sistemde birikimin kaynağı emektir. Emeğin üretim sürecinin girdilerinin
toplamından daha fazla değer üretmesi gerekir, aksi halde kâr olmayacağından kapitalist için
mal üretmek anlamsız bir hal alır. Emeğin karşılığı ise ücrettir. Emeğin ürettiği değer ile emek
sahibine verilen ücret arasındaki fark artı-değer’dir, yani sermaye sahibinin birikiminin
kaynağıdır. Ücret düzeyi, emeğin kendisini yeniden üretmesine yetecek sınırda belirlenir.
“Emek”in iki tür değeri vardır:
1. Kullanım değeri
2. Değişim değeri
104
Emeğin kullanım değeri, emeğin doğa ile ilişkiye geçerek hammaddeye verdiği değerdir
ve insani üretimin merkezini oluşturmaktadır. Değişim değeri ise, emeğin ortaya çıkardığı
ürünün piyasadaki değeridir. Kapitalizmde önemli olan kullanım değeri değil, değişim
değeridir. Kapitalist bir malı satabilmek, yani kendisi de bir meta olan para ile değişebilmek
için ürettirmektedir. Bir işçi, emek harcayarak bir ürün üretirken bir yandan kullanım değeri
yaratır ama aynı zamanda değişim değeri olan bir meta da yaratmaktadır; yani ürün meta’ya
dönüşmektedir. Bu aynı zamanda emeğin de meta haline gelmesidir. Emeğin meta’ya
dönüşmüş hali emek-gücüdür. Dolayısıyla emek ile emek gücü arasında da bir çelişki vardır.
Emek sahibi bir işgünü içinde 10 saat çalışıyor ve bunun 5 saatinde ertesi gün tekrar
çalışabilmek için gereken ücreti kazanıyorsa, günün geri kalan 5 saatinde bir artı-değer
yaratıyor demektir. Bu artı-değer, sermaye sahibi tarafından el konulan miktardır. Marx’a göre
sınıf mücadelesi, 10 saatlik işgününün bütününün ne kadarına hangi sınıfın el koyabileceği ile
ilgilidir. Tarihsel olarak üretim tarzını belirleyen unsur, bu mücadelenin hangi sınıf tarafından
kazanıldığıdır. Üreticiler ile üretim araçları sahipleri arasındaki ilişki, yukarıda da değinildiği
gibi, Marx’a göre bir sömürü ilişkisidir. Gerek köleci toplumlarda gerekse feodal toplumlarda
bu sömürü ilişkisi, hukuki, siyasi veya askeri zor ögesi ile gerçekleşmektedir. Kapitalist
toplumun ayırıcı özelliği, zor ilişkisinin görünmez olmasıdır. Görünüşte üretim araçları
sahipleri ile emek sahipleri arasında özgürce gerçekleşen bir iş anlaşması varmış gibidir, ancak
emek sahiplerinin emeklerinden başka satacak bir şeylerinin bulunmaması yani mülksüzleşmiş
olmaları, bu iş anlaşmasını zorunlu kıldığından, yine zora dayalı bir sömürü ilişkisidir. Marx’a
göre, sınıflar arasında meydana gelen mücadeleler, sömürebilme gücünü elde etmeye dayalı
olduğu için sınıf mücadelesidir. Sınıf mücadelesi tarihin motorudur, diğer bir ifadeyle sınıf
mücadelesi sınıflar arasındaki sömürüye dayalı güç ilişkilerini değiştirdikçe üretim tarzı da
değişmektedir ve böylece insanlık tarihinin itici gücünü oluşturmaktadır. Görüldüğü gibi
Marx’ta sınıf mücadelesi, yaratılan zenginliğin paylaşımı alanında değil, üretimi alanındadır.
Sınıflar da bu mücadele içinde belirlenmektedir, bu nedenle Marx’ta sınıflar sadece
sosyolojik bir kavram değildir. Üretim ilişkileri değiştikçe sınıflar da değiştiği için, sabit bir
sınıf tanımı yapılamaz. Marx’ta sınıf ve sınıf mücadelesi büyük ölçüde iktisadi değişkenlerle
açıklanmakla birlikte, aslında politik bir yönü de bulunmaktadır. Marksizmin ideal toplum
düzeni sınıflı toplumları sona erdiği bir örgütlenmedir ve bu da ancak politik bir mücadele ile
mümkündür. Nitekim Marksizm’de önemli bir kavram olan “sınıf bilinci”, üretim ilişkileri
içindeki konumu itibariyle bir sınıf oluşturan bireylerin kendi sınıfsal çıkarlarının farkında
olmasını ve bu çıkarlar yönünde hareket etmesini sağlayan bir bilinçlilik durumudur. Toplumsal
bir özne olan üretici sınıfının siyasal bir özne haline gelmesi süreci, bu politik mücadelenin
başlamasının koşullarından birisidir.
105
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır.
106
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
19. yüzyılın en temel iki ideolojisinden ikincisi olan Marksizm hangi tarihsel koşulların
ürünüdür? Nasıl bir birey anlayışına dayanmaktadır? Birey ile doğa arasında nasıl bir ilişki
vardır? Tarihin dönüşümünü hangi dinamikler üzerinden açıklamaktadır? Bu sorulara
Marksizmin vermiş olduğu yanıtlar Liberalizmden oldukça farklıdır. Bu bölümde, bu yanıtları
ele aldık.
107
Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi Karl Marx’ın düşüncesi etkileyen ana unsurlar arasında
yer almamaktadır?
a) Postmodernizm
b) Fransız sosyalizmi
c) Alman felsefesi
d) Aydınlanma felsefesi
e) İngiliz ekonomi-politiği
2. İngiltere’de 1830’larda başlayıp 1850’lere dek süren ve işçi hakları kazanımları
açısından önemli başarılar elde eden harekete ne ad verilir?
a) Leninist hareket
b) Troçkist hareket
c) Reform hareketi
d) Chartist hareket
e) Üçüncü Yol
3. Aşağıdakilerden hangisi Marx’a göre kapitalizmin nitelikleri arasında yer
almamaktadır?
a) Üreticiler, üretim araçlarından tamamen soyutlanmıştır.
b) Kaynakların yeniden dağıtımı yoluyla toplumsal eşitsizlikler giderilmiştir.
c) Mülksüzleştirilen üreticiler, hayatta kalmak için emeklerini satmak
zorundadırlar.
d) Emek, alınıp satılan bir meta haline gelmiştir.
e) Emek, sermayenin tahakkümü altındadır.
108
4. Sosyalist yazında insanın nesnel ve pratik faaliyetleri tarihine ne ad verilir?
a) Alt yapı
b) Üst yapı
c) Praksis
d) Yapısalcılık
e) Kurumsalcılık
5. Karl Marx ve Friedrich Engels’in birlikte kaleme aldıkları ve komünizmin el
kitabı sayılan ünlü yapıt .............; Karl Marx’ın kapitalizmi en kapsamlı bir biçimde
değerlendirildiği çalışması ise ................. ‘dir.
a) Komünist Manifesto – Louis Bonaparte’in 18 Brumaire’i
b) Komünist Manifesto – Kapital
c) Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni – Alman İdeolojisi
d) Anti- Dühring – Kapital
e) Alman İdeolojisi – 18 Brumaire
6. Aşağıdakilerden hangisi Karl Marx’ın tarih anlayışını nitelemek için
kullanılamaz?
a) Materyalisttir.
b) Diyalektiğe dayanır.
c) Praksis üzerine kuruludur.
d) Son tahlilde, iktisadi olan siyasal olanı belirler.
e) Siyasi alan tüm diğer alanları belirler.
109
7. Aşağıdakilerden hangisi Marksizmin temel savları arasında bulunmaz?
a) Sosyalist devrimin ardından, devlet aygıtı olduğu gibi kullanılmalıdır.
b) Tüm tarih, bir sınıf savaşımı tarihinden ibarettir.
c) Kapitalizm, tekelleşme eğilimi göstermektedir.
d) Sınıf mücadelesi politik bir mücadeledir.
e) Özgürlük, yaşamak için üretim yapmak zorunda olmamaktır.
8. Üretim araçları sahipleri tarafından veya başka iktidar sahipleri tarafından
üreticilerin ihtiyaçlarının karşılanmasından sonra el konulan ürüne ............... denir.
Yukarıdaki boşluğa hangisi gelmelidir?
a) Toplumsal ürün
b) Emek
c) Ücret
d) Toplumsal artık
e) Artı-değer
9. Karl Marx’ın Hegel’den uyarladığı ve emek sahibinin yaratmış olduğu ürünü ile
doğrudan ilişkisini yitirdiği duruma ne ad verilir?
a) Yabancılaşma
b) Kurtuluş
c) Özgürlük
d) Sömürü
e) Asimilasyon
110
10. Karl Marx’a göre, insanın doğa ile girdiği yaratıcı ilişkinin ana unsuru
.............’tir.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Üretim
b) Tüketim
c) Tasarruf
d) Yatırım
e) Emek
Cevaplar
1)a, 2) d, 3)b, 4)c, 5)b, 6)e, 7)a, 8)d, 9)a, 10)e
111
6. MARKSİZM II
112
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
Bir önceki bölümde Marksizmin insan doğasını, insanın doğa ve emeği ile ilişkisini ve
bu ilişkinin değişim biçimini içeren tarih anlayışını ele aldık. Aynı zamanda bir düşünsel
sistematik olarak Marksizmin ortaya çıkışına zemin hazırlayan tarihsel arka planı inceledik.
Buraya kadar anlatılanlar Marksizmin politik yönüne fazla değinmemekte. Bu bölümde bu
eksikliği giderecek bir metin bulacaksınız. Marksizmde siyaset, devlet, ideoloji, devrim
konuları, ayrıca Marx’tan sonra Marksist düşünürlerin Marksizme katkıları ve eleştirileri bu
bölümün konularından bir kısmı. Bunların yanı sıra, Marksist devrimler ve rejimler, özellikle
Üçüncü Dünya ülkelerinde Marksizmin hem algılanış/yorumlanış biçimi hem de siyasi pratik
olarak ortaya konuluş biçimi incelenecek.
113
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Marksizmde siyaset nasıl ele alınmaktadır?
2. Devletsiz toplum ne demektir? Devletsiz topluma nasıl ulaşılması
önerilmektedir?
3. Farklı Marksizmler nelerdir?
4. Dünya Marksizmi nedir?
5. Marksizmin krizi ile ne kastedilmektedir?
114
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
Marksizm’de siyaset
Marksizmde siyaset
anlayışını kavramak
İlgili konuda kitap, makale
vb. materyalleri okuyarak,
konuya ilişkin bilimsel
toplantılara dinleyici olarak
katılarak
Marksizm’de devlet aygıtı
Marksizmde devlet aygıtının
ele alınış biçimini kavramak
İlgili konuda kitap, makale
vb. materyalleri okuyarak,
konuya ilişkin bilimsel
toplantılara dinleyici olarak
katılarak
Hegelci Marksizm
Hegelci Marksizmin temel
özelliklerini kavramak
İlgili konuda kitap, makale
vb. materyalleri okuyarak,
konuya ilişkin bilimsel
toplantılara dinleyici olarak
katılarak
Yapısalcı Marksizm
Yapısalcı Marksizmin temel
özelliklerini kavramak
İlgili konuda kitap, makale
vb. materyalleri okuyarak,
konuya ilişkin bilimsel
toplantılara dinleyici olarak
katılarak
Marksizmin krizi
Marksizmin krizi ile ne
kastedildiğini ve ne tür bir
kriz içinde olduğunu
kavramak
İlgili konuda kitap, makale
vb. materyalleri okuyarak,
konuya ilişkin bilimsel
toplantılara dinleyici olarak
katılarak
115
Anahtar Kavramlar
Siyasal özgürleşme
Devletsiz toplum
Proletarya dikkatörlüğü
Paris Komünü
Sosyal Reform/Devrim
Hegelci Marksizm
Avro-Komünizm
Yapısalcı Marksizm
Üçüncü Dünya’da Marksizm
Marksizmin krizi
116
Giriş
Marksizmin temel kavramları olan emek, üretim, üretim tarzı, üretim araçları bir önceki
bölümün ana konusunu oluşturdu. Bu kavramlar, daha çok Marx’ın Altyapı olarak ifade ettiği
alanın unsurlarıdır ve bu unsurlar insanlık tarihinin hareketini ve yönünü belirlemeleri
bakımından kritiktir. Bunları anlamadan Marksizmin üzerine oturmuş olduğu zemini kavramak
mümkün değildir. Diğer yandan, bu Altyapı unsurlarının etkilediği ve şekillendirdiği Üstyapı
bulunmaktadır. Siyaset, devlet, hukuk, ideoloji, sanat vb. bu Üstyapı’nın unsurlarından bir
kısmıdır. Aslında Altyapı ve Üstyapı Marx’ta birer soyutlamadır, gerçek durumda bu alanları
oluşturan parçalar birbirinden ayrı değildir, tersine iç içe geçmiştir ve sürekli evrilmektedir. Bu
nedenle Marksizmi durağan ve belirlenimci bir tarih anlayışı olarak yorumlamak doğru
değildir. Marx’ı sadece bir filozof olarak değerlendirmek de doğru değildir; o hem bir filozof
hem de bir eylem adamıdır. Bireyi tarihi inşa eden bir aktör olarak görür ve bunu “filozoflar
şimdiye kadar yalnızca dünyayı çeşitli biçimlerde yorumlamışlardır, oysa asıl mesele onu
değiştirmektir” sözü ile ifade eder.
117
6.1. Marksizm’de Siyaset ve Devlet
Marx’ta özgürlük meselesi ana temalardan biridir. Siyasal özgürlük de bu özgürlüğün
bir parçasıdır. Kapitalist üretimde, özgür işçi ile mülk sahibi arasında özgür iş sözleşmesine
dayalı bir ilişki vardır, devlet ise kendisini bu alanın dışında tutmaktadır. Diğer bir ifade ile
iktisadi alan özgürlükler alanı iken, siyasal alan “zor”’un kullanıldığı alandır ve devlet de
buradadır. Ancak, aslında kapitalist üretim alanında üretim araçları sahipleri tarihin hiçbir
döneminde olmadığı kadar toplumsal otorite sahibi olmuştur, dolayısıyla tahakküm ilişkilerinin
üretildiği asıl yer üretim alanıdır ve bu nedenle de siyasallaşmıştır. Devlet de üretim ilişkilerine
hukuk aracılığı ile müdahale ederek özelleşmiştir. Bu tespit, Marx’ı işçi sınıfının ekonomik
kurtuluşunun zorunlu olarak siyasal bir nitelik taşıdığı kanaatine götürmüştür. Dönemin
anarşistleri, işçi sınıfı mücadelesinin devletin alanından çekilmesi gerektiği görüşünü
savunurken, Marx tamamen tersini savunur. Çünkü, O’na göre, tahakküm ilişkileri üretim
alanında kurulsa da, modern kapitalist devlet bu ilişkilere hukuki olarak müdahale ederek ve
böylece ona formel bir yapı kazandırarak çoktan sınıf mücadelesinin alanı haline gelmiştir. Bu
nedenle işçi sınıfı mücadelesi siyasal düzeye taşınmak zorundadır. Marx ile anarşistleri ayıran
bir başka özellik, anarşistlerin devleti analiz ederken Marx’ın kapitalist devleti analiz etmesidir.
Bir başka özellik ise, Marx’ın siyasal alanı oldukça geniş ele alması ve bu alanın içine eşitsiz
güç ilişkilerinin yol açtığı sömürü ilişkilerini de dâhil etmesidir. Oysa sermaye sahiplerinin
kullandığı otorite toplumsal niteliktedir, Marx ise buna siyasal bir anlam yüklemiştir.
Kimilerine göre ise Marx, tersine, siyasal alanı Üstyapı’nın bir unsuru olarak ele almakla onu
daraltmış ve Altyapının bir yansıması yapmıştır. Aslında Marx’ın yapmaya çalıştığı şey,
kapitalizmin siyasal olan ile iktisadi olan arasındaki ayrımı nasıl bulanık kıldığını göstermektir.
Marx’ta siyasal alanın ele alınış biçimini anlayabilmek için devlete ilişkin yazdıklarına
bakmak gerekir. Bu konuda Marx, gençlik dönemi ile olgunluk dönemi arasında biraz farklılık
gösterir. Gençlik dönemi yazılarında devlet, yabancılaşmanın gerçekleştiği noktalardan
birisidir. Manifesto’da ise devlet sınıfsal bir nitelik kazanır; devlet, egemen sınıfların
kendilerini meşrulaştırma aracı olarak tarif edilir. Aynı zamanda, devlet işçi sınıfı tarafından
kullanılabilecek bir araç olarak da ele alınır. Kapitalist sistemde egemen sınıf olarak burjuvazi
tarafından ele geçirilen ve kullanılan devlet, işçi sınıfının kurtuluşu için işçi sınıfı tarafından ele
geçirilmeli ve kendi lehine kullanmalıdır. Bu yönüyle devlet, Marx’ta araçsal bir nitelik
taşımaktadır. Ancak, 1871 yılında Paris’te kurulan ve iki ay kadar ömrü olan “Paris Komünü”
deneyimi Marx’ın devlete ilişkin görüşlerini derinleştirir. Paris Komünü aslında önceden
planlanmış bir hareketin sonucu değildir. 1870 yılında Fransa ile Almanya arasında gerçekleşen
savaşta III. Napolyon yenilmiş ve Almanlara teslim olmuştur. Bunun üzerine Paris’te halk
ayaklanır ve İmparatorluğu ortadan kaldırır. Ancak kurulan Ulusal Savunma Hareketi
Almanlara karşı direnemez ve Almanlar Paris’i işgal eder. Yoğun işçi nüfusuna sahip Paris’te
yaşam koşulları zaten yeterince zorludur, savaş koşulları durumu daha da ağırlaştırmıştır. Paris
halkı işgalci Almanlara karşı silahlanır ancak hükümet buna karşı çıkar. Bunun üzerine18 Mart
1871 günü Paris halkı ayaklanır ve sadece Paris’i içine alan bir komünist rejim ilan edilir. Önce
bir Merkez Komitesi oluşturulur, ardından yerel olarak bir Komün Meclisi seçilir ve yönetim
bu meclise devredilir. Tarihteki ilk proleter yönetim denemesi olan Paris komünü, mevcut
devlet yapısını parçalamış, ordu ve polisi ortadan kaldırarak yerine halk milislerini getirmiş,
118
kilisenin mülklerini elinden almış, devlet memurlarının maaşları işçi ücretleri ile eşitlenmiş,
seçilen yöneticilerin onu seçenler tarafından görevden alınması imkânı getirilmiş, eğitim
parasız olarak tüm halka açılmıştır.21 Bu kısa süreli komün deneyimi, Marx dâhil dönemin tüm
sosyalistlerini derinden etkilemiştir. Marx’a göre, devletin toplumsal güçlerden koparak soyut
bir yapı haline gelmesi ve bu anlamda yabancılaşması demokrasi ile sona erecektir. Komün
deneyimi, bu bakımdan, Marx için demokrasinin gerçekleştirilmesi idi. Komün ile kurulan
devlet, kapitalist devletten farklı olarak kendini yerleşik hale getirmeyen ve nihai olarak kendini
yok edecek olan bir devletin işaretiydi. Bu da Marx’ın devletsiz topluma geçiş ümidini
artırmaktaydı.
“Proletarya Diktatörlüğü” kavramı Marx’ın metinlerinde az değinilen ancak önemli bir
kavramdır. Sınıfsız komünist topluma geçiş aşamasında adeta bir ara dönemdir. Burjuva
sınıfının kontrolünde olan devletin işçi sınıfı tarafından ele geçirilerek bir diktatörlük
kurulmasını ifade eden bu dönemde devlet diğer rakip sınıflarla mücadele edilme sürecinde
kullanılacak bir araçtır. Yeni kurulan bu devletin özelliği, sınıflı toplumların ürünü olan
devletten farklı olarak sınıfsız topluma geçişi mümkün kılmasıdır. Tarihte görülen tüm devlet
biçimleri sınıflı toplum yapısını sürdürmeye ve meşrulaştırmaya yarayan bir araç iken,
proletarya diktatörlüğünün özelliği, sınıflı toplum yapısını dolayısıyla da kendisini
sönümlendirme amacında olmasıdır. Yoksa işçi sınıfının devraldığı devleti bu sefer de kendi
sınıfını ve çıkarlarını temsil eden bir devlete dönüştürmesi kastedilmemektedir. Burada Marx,
sönümlenme ile toplumsal işlevlerin bürokratik biçimlerden arındırılmasını kastetmektedir.
Ancak diğer yandan, 1789 Devrimi sonrasında olduğu gibi, bütün siyasal devrimlerin devlet
makinasını kıracakları yerde daha da güçlendirdiklerini ifade eder.
Proleterya diktatörlüğü ve devletin sönümlenmesi konusunda Lenin, Marx’tan daha çok
yazmıştır. Lenin, Devlet ve Devrim başlıklı kitabında, memurluğun aşamalı olarak ortadan
kalkışını anlatır; memurların görevlerinin gitgide azaltılarak, bu görevlerin sırayla herkes
tarafından yapılacağı bir düzene geçileceğini ve nihayet bürokrasinin tamamen ortadan
kaldırılacağını anlatır.22 Ancak 1917 Devrimi sonrasında yaşananlar, Marx’ın da ifade ettiği
gibi, devlet aygıtının yok edilmesi bir yana daha da otoriter bir nitelik kazandığını gösterecektir.
19. yüzyılın sonlarına doğru Avrupa’da parlamenter demokrasi gelişmeye başlamıştır.
İşçilerin evrensel oy verme hakkını kazanması, daha sonraki mücadeleleri için önemli bir araçtı.
İşçi sınıfının giderek örgütlenmesi, bir sınıf olma bilincini geliştirmesi siyasal alanda önemini
artırmaya başlamıştı. Bu noktada Marksistler arasında bir ayrışma kendini göstermeye başladı.
Kautsky ve Bernstein gibi bazı Marksistler, özellikle de Alman sosyal demokratlar, işçi sınıfının
artan gücüne güvenerek, devrim yapmak yerine aynı sistem içinde kalarak işçilerin hakları için
mücadeleye devam etmesini destekliyorlardı. İşçi sınıfı parlamenter demokrasinin bir parçası
olduğuna göre, zaman içinde zaten iktidarı ele geçirecekti. Tam bu noktada Gramsci, burjuva
sınıfının ve işçi sınıfının geçirdiği değişim sürecini farklı bir biçimde analiz etmekteydi. O’na
21 Bilge Kağan Şakacı, “Unutulan Bir Sosyalist Deneyim: Paris Komünü”, Toplum ve Hekim Dergisi,
Cilt 24, Sayı 4-5, 2009, s.245-250. 22 Vladimir İ. Lenin, Devlet ve Devrim, Agora Kitaplığı, İstanbul, 2009.
119
göre, Altyapı ve Üstyapı arasındaki ilişki otomatik bir ilişki değildir, iç içe geçmiş ve birbiri ile
uyumlu bir ilişkidir. Bu ilişkinin sonucunda tarihsel bir blok oluşmaktadır. Altyapı-Üstyapı
arasındaki ilişkinin uyumluluğunu sağlayan şey rıza mekanizmasını içermesidir ve bu rıza ise
hâkim sınıfların tüm toplum üzerinde hegemonyasını kurduğu ideoloji aracılığı ile
sağlanmaktadır. Hegemonya durumu, herhangi bir sınıfın diğer sınıflar üzerindeki
hâkimiyetinin ekonomik düzeyin ötesine geçerek toplumsal ve politik düzeyleri de içerecek
biçimde genişlemesidir. Dolayısıyla, Gramsci için, Marx’tan farklı olarak, sınıf mücadelesi
sadece ekonomik alanda değil tüm toplumsal alanda gerçekleşmektedir. Böylece, siyasal alanı
Marx’ın yaptığından daha da geniş bir alana yaymaktaydı. Gramsci’de devlet, bir yandan
“zor”un diğer yandan “rıza”nın biraradalığı ile kendini var etmekteydi. Yani bir yandan
toplumu hukuk kuralları, şiddet araçları ve kurumlar vasıtasıyla zapturapt altına almakta, diğer
yandan da kendisine itaat edilmesini haklılaştıracak bir dünya görüşü (ideoloji) üretmekteydi
Gramsci, Batı ve Doğu toplumlarını birbirinden ayırarak, her birinde devrimin
izleyeceği yolların değişik olacağını söylemekteydi. Gramsci, sivil toplumu Marx’tan daha
farklı bir anlamda kullanmıştır. Marx’ta sivil toplum iktisadi ilişkilerin süregeldiği alan iken,
Gramsci’de bu alan egemen sınıflara rızanın üretildiği kamusal alanlardır. O’na göre, Batı’da
sivil toplum güçlüdür bu nedenle hegemonya sağlamak isteyen sınıfların önce sivil toplumu ele
geçirmesi gerekmektedir. Buna karşın Doğu toplumlarında sivil toplum zayıf buna karşın devlet
güçlüdür. Bu nedenle Doğu toplumlarında doğrudan devlet aygıtı hedeflenmelidir. Nitekim
Rusya’da Bolşevikler devrimi bu şekilde gerçekleştirmişlerdir. Bu bölgelerdeki sınıf
savaşımlarına isim de verir. Batı toplumları mevzi savaşına müsaittir, buna karşın Doğu
toplumlarında manevra savaşı uygulanmalıdır.23
6.2. Marksizm Bölünüyor
Yukarıda 19. yüzyılın sonlarından itibaren işçilerin sosyal ve politik haklarını almaya
başladığından ve bunun da Marksistler arasında görüş ayrılığının belirmesine neden
olduğundan söz etmiştik. Bu, aynı zamanda Avrupa’da devletlerin ulus-devlet formunda
örgütlendiği bir dönemdir. Bir yandan işçi sınıfının elde ettiği haklar onları ulus-devletin bir
parçası haline getirmekte, diğer yandan da büyük sermaye ile devlet birbiri ile uyumlu bir
birliktelik kurmaktaydı. Aynı zamanda devletler giderek militaristleşme eğilimleri
gösteriyordu. Bernstein’ın bir anlamda liderliğini yaptığı reformist eğilimli Marksistler, bu
gelişmeler karşısında işçi sınıfının devrim yapmak yerine sistemin içine sızarak haklarını
almalarının ve devleti bu yolla dönüştürmelerinin daha doğru olduğunu düşünmekteydi. Buna
karşın Rosa Luxemburg, devletin her durumda egemen sınıfın yanında yer alacağını
belirtmekteydi. Reformist kanadın karşısında yer alan diğer Marksistler de, başlayan
demokratik süreci tamamlayabilecek tek grubun proleter sınıf olduğunu ve bunların yeni bir
toplumsal organizasyona gitmeleri gerektiğini düşünmekteydi. Nitekim Birinci Dünya
Savaşı’ndan önce Rusya’da, İtalya’da ve Almanya’da sözü edilen bu tür işçi örgütlenmeleri
ortaya çıkmaya başlamıştı. Bunlardan Rusya’daki örgütlenmeler 1905 ve 1917 yıllarında
23 Gramsci’nin Doğu ve Batı toplumlarında sivil toplum ve devrim konusunda görüşleri için bkz. Perry
Anderson, Gramsci: Hegemonya, Doğu Batı Sorunu ve Strateji, Salyangoz Yayınları, 2007.
120
devrimi gerçekleştirecekti. 1919’da Torino’da işçilerin oluşturduğu fabrika konseyleri ve
ardından fabrika işgalleri olur. Marksistler bu gelişmeleri burjuva devlet aygıtına alternatif işçi
iktidarlarının ilk nüveleri olarak değerlendirirler.
1919 yılında Alman Sosyal Demokrat Parti’nin eski üyelerinden, Alman Komünist
Partisi’nin kurucularından Rosa Luxemburg öldürüldü, 1926 yılında Gramsci hapsedildi. Bu
gelişmeler Avrupa’da komünist hareketin ve devrimin geri çekilmeye başladığını ve otoriter-
totaliter yönetimlerin geleceğini göstermekteydi. Nitekim İtalya’da 1922 yılında iktidara gelen
Mussolini ile ardından ise Almanya’da iktidara gelen Hitler ile faşist rejimler kuruldu. Fakat en
büyük hayal kırıklığı Rusya idi. Marksistlerin devrim beklediği yer Rusya değildi, ancak yine
de Rus devriminin Avrupa ülkelerindeki işçi hareketlerinin de devrim ile sonuçlanmasına yol
açacağını ummaktaydılar. Diğer yandan, Avrupa’da sosyalist hareketin başarısızlığı
Rusya’daki komünist rejimin devamlılığını da tehlikeye atacağından endişe etmekteydiler.
Bu başarısızlık Marksizm içindeki bölünmeyi daha da belirginleştirdi. Reformist
eğilimli sosyal demokrat partiler II. Enternasyonal’de kaldılar. Önümüzdeki bölümlerde ele
alacağımız “Sosyal Demokrasi”, bir ideoloji ve akım olarak bu bölünmeden doğmuştur. Buna
karşın komünist partiler ise III. Enternasyonal’de birleştiler. Ancak, Sovyetler Birliği’nde 1927
yılında iktidarı ele alan Stalin ülkede müthiş baskıcı bir rejim kurmakla kalmadı, uluslararası
komünist hareket üzerinde de hâkimiyet sağladı.
6.3. Diğer Marksist Yaklaşımlar
20. yüzyılın ilk yarısındaki bu politik atmosferde, şimdi sözünü edeceğimiz farklı
Marksist yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Bu yaklaşımların kökenleri elbette daha gerilere
gitmektedir, ancak bunların şekillenmesi sözü edilen döneme rastlamaktadır. Bu yaklaşımlar
Hegelci Marksizm, Yapısalcı Marksizm ve Üçüncü Dünya Marksizmidir.
6.3.1. Hegelci Marksizm
“Konsey Marksizmi” ve “Sol Komünizm” olarak da adlandırılan Hegelci Marksizmin
temelini oluşturan soru, tarihin öznelerinin yani tarihi şekillendiren ve inşa eden öznelerin ne
olduğu ile ilgilidir ve Hegelci Marksizm ortaya çıkmadan önce de Marksistleri ilgilendiren bir
soru olmuştur. Örneğin R. Luxemburg ve Gramsci işçi sınıfının sınıfsal bilincini oluşturması
ve bir özne olarak tarihteki yerini alması konusunda hemfikirdiler. Hegelci Marksistler, klasik
Marksizmin kitleleri tarih içinde pasif birer yığın gibi ele aldığını düşünüyor ve bu yönünü
eleştiriyordu. Hegelci Marksistlere göre tarih içinde insan aktif, bilinçli ve iradi bir rol
oynamaktadır. Bu yönü ile Marx’ın Hegelci yönünü ön plana çıkaran bir çizgide
ilerlemekteydiler. Bu nedenle, Hegelci Marksizm, “daha çok Marx’ın Hegelci bir
okumasıydı”.24 Hatırlanacağı gibi, Marksizm pozitivist ve materyalist bir yaklaşıma sahiptir ve
tüm toplumsal ve politik üst yapının altyapı tarafından belirlendiğini ifade etmektedir. Hegelci
24 Ahmet Bekmen, a.g.m., s. 217.
121
Marksistlere göre, böyle bir bakış açısı tarihi sürekli olarak aynı yasalar ile kendini tekrar eden
bir olaylar zinciri olarak ele almak ve bu süreçte öznelerin belirleyiciliğini tamamen gözardı
etmek, öznelerin olsa olsa sadece tarihi hızlandırabileceğini kabul etmek anlamına gelmektedir.
Marksizm içinde “özne merkezli bir yaklaşım” olarak isimlendirebileceğimiz Hegelci
Marksizmin önde gelen isimleri arasında A. Gramsci, George Lukacs, Karl Korsch, daha sonra
ise “Frankfurt Okulu” olarak adlandırılan akım içinden Horkheimer, Adorno, Marcuse, Fromm
sayılabilir. Gramsci’ye göre, insanların kendilerini düşünmeleri anlamında felsefe ile
kendilerini maddi olarak oluşturmaları anlamına gelen pratik birbirlerinden ayrılamazdı. Yani,
felsefe ile tarih özleşleştirilmekteydi; böylece felsefe filozofların eserlerinden öte daha geniş
bir anlama sahip olurken, tarih de sadece bir maddi üretim olmaktan uzaklaşıyordu. Böylece
insanlar, tarihin asıl bilinçli aktörleri, inşa edicileri haline geliyordu. Lukacs’a göre ise,
kapitalizmin en büyük sorunu “şeyleşme”dir, yani insanın kendi üretiminin kendisinden
bağımsız olarak işleyen bir kurallar dizisine bağlı hale gelmesi ve insanın üretimine
yabancılaşmasıdır. Bu nihai olarak, genel olarak insani bilinci körleten bir süreçtir. Bu
“şeyleşme”nin aşılması için sadece politik bir dönüşüm yeterli değildir, çok daha geniş
kapsamlı bir kültürel dönüşüm gerekmektedir. Bu dönüşümün gerçekleştirilmesi için gerekli
olan şey bilinçtir. Böyle bir bakış açısına sahip olan tek toplumsal sınıf ise proletaryadır çünkü
içinde bulunduğu toplumsal konum, teori ve pratiği birleştirmesini kolaylaştırmaktadır. Burada
sorun, işçi sınıfının bu bilincini kullanabilmesi için nasıl örgütleneceğidir.
Bir yandan ortaya çıktığı dönemde Avrupa’da sol hareketin geri çekilmeye başlaması,
diğer yandan Rus komünistler tarafından ağır biçimde eleştirilmesi Hegelci Marksist hareketin
gelişmesini ve yaygınlaşmasını engelledi. Ancak, “Frankfurt Okulu” olarak bilinen ve
Marksizmi farklı bir çerçeveden okuyan akımı etkiledi. Frankfurt Okulu’nun Marksizm’de asıl
karşı çıktıkları şey pozitivizmdi. Marksizmin, tahakküm ve sömürü ilişkilerini toplumsal-
tarihsel yasalar düzeyine yükselttiğini ve böylece aşılması imkânsız engellere dönüştürdüğünü
düşünüyorlardı. Toplumsal olgulara pozitivist değil eleştirel bir bakış açısı ile bakmak
gerekmekteydi. Eleştirel bir bakış açısına sahip olmaları nedeniyle Frankfurt Okulu zamanla
“Eleştirel Teori” olarak da adlandırılmaya başladı. Lukacs’ın “şeyleşme” yaklaşımı, bu okulun
temel kavramsallaştırmalarından birisini oluşturdu. Okulun diğer ünlü iki ismi Adorno ve
Horkheimer ise yabancılaşmayı Marksist yaklaşımdan farklı olarak, sınıf kategorisini ele
almadan, insanın doğayı hâkimiyeti altına aldıkça ondan uzaklaşmasının ortaya çıkardığı bir
durum olarak tanımlamaktaydılar. Her ikisi de Aydınlanma’nın iki tür etkisinden söz ederler.
Bunlardan birisi, insan aklının özgürleştirilmesidir. İkincisi ise, doğayı egemenliği altına alarak
ilerleme ve bilime mitsel bir anlam yüklemektir. Onlara göre, bu ikinci etki, asıl problemi
yaratan noktadır çünkü toplumsal gerçekliği görmeyi engelleyen bir körlük yaratmaktadır.
Frankfurt Okulu zamanla kapitalizmin kitleleri içine çekerek tüketim toplumuna dönüştürdüğü
ile ilgilenmiştir. Okulun üyelerinden özellikle H. Marcuse, kapitalist üretimin körüklediği
kitlesel tüketim çılgınlığının nasıl birbirine benzeyen, aynı müziği dinleyen, aynı model ve
markaları giyen, aynı romanları okuyan tek boyutlu bir yığın yarattığına dikkat çekmiştir.25 Bu
iddia, ister istemez Hegelci Marksizmin “kitlelerin bilinçli özneler olduğu” iddiasını da geçersiz
25 Herbert Marcuse, Tek Boyutlu İnsan, İdea Yayınevi, İstanbul, 1997.
122
kılıyordu. Hegelci Marksizm 1960’larda gerilemeye başlasa da 1968 öğrenci hareketlerini,
ABD’de siyah hareketi, feminist hareketi ve çevreci hareketi oldukça derinden etkilemişti.
1970’li yıllarda Marksizmde bir başka gelişme, Avrupa Komünist Partilerinin başlattığı
yenilenme hareketiydi. “Avro-komünizm” veya “Avrupa Komünizmi” olarak adlandırılan bu
süreç, Sovyetler Birliği’nin lideri Stalin’in ölümünden sonra Avrupa Komünist Partileri
üzerindeki katı Sovyetler Birliği etkisinin ortadan kalkması ile başladı. Stalin’in ölümünden
sonra Sovyetler Birliği lideri olan Kruşçev, Stalin dönemini bir eleştiri süzgecinden geçirmiş,
ardından 1956 yılında Sovyetler Birliği Komünist Partisi 20. Kongre’sinde “Destalinizasyon”26
gündeme gelmiştir. Avrupa Komünist Partileri, özellikle de İtalyan, İspanyol ve Fransız
Komünist Partileri, Batılı devletlerin koşullarının SSCB koşullarından farklı olduğunu ve bu
nedenle benzer bir devrimin Batı’da gerçekleşmesinin mümkün olmadığını söylüyorlardı.
Ayrıca, mücadeleyi işçi sınıfı ile sınırlı tutmayıp orta sınıfları da kapsayacak ve hitap edecek
biçimde genişletmeyi öngörüyor ve totaliter değil demokratik esaslara dayalı barışçı bir
sosyalizmi hedefliyorlardı. Feminist hareket, eşcinsel hareket, çevreci hareket gibi diğer
toplumsal ve politik hareketleri de destekliyorlardı. Aynı zamanda, yeni yönetimin Stalin
eleştirisi yapmasına rağmen 1956 yılında Macaristan’a ve 1968 yılında Çekoslovakya’ya askeri
müdahale gerçekleştirmesi de Avrupa Komünist Partileri’nin SSCB’ye yönelik tepkilerini
güçlendirmişti. Düşünsel olarak Gramsci’ye dayanan bu hareket, Gramsci’nin Doğu
toplumlarında sivil toplumun zayıf, buna karşın Batı toplumlarında sivil toplumun gelişmiş
olduğu tespitinden yola çıkarak, Batı’da devrimin farklı bir yol izlemesi gerektiğini
savunmaktaydı. Bu görüşe göre, Batılı Komünist partilerin görevi, parlamentolardan derneklere
birçok politik ve sivil toplum içinde karşı-hegemonya kurarak mücadele edilmesini
sağlamasıydı; bu da uzun soluklu bir mevzi savaşı stratejisi izlenmesi demekti. Dolayısıyla bir
Bolşevik devrimi teorisine karşıydılar. Avro komünizm, Marksist solu tekrar parlamenter
demokrasi ile bir araya getirmişti ve bu da İtalya ve Fransa’da Komünist partilerin koalisyon
hükümetlerine girmesi ile sonuçlanmıştı.27 Ancak, Komünist partilerin mevcut sistemle
ilişkisini sıkılaştırması, toplumsal muhalefetle arasındaki mesafeyi artırdı. Bu durum,
1980’lerde seçimlerde bu partilerin gerilemesine neden oldu. Ardından SSCB’nin dağılması ile
kriz derinleşti ve Avro-komünizmin etkisi giderek azaldı.
26 “Destalinizasyon”, Sovyetler Birliği’nde Stalin’in ölümünden sonra iktidara gelen Kruşçev’in
başlatmış olduğu, Stalin döneminin uygulamalarının eleştirilmesi ve kaldırılması sürecidir. 27 Ahmet Bekmen, a.g.m., s. 228-229.
123
6.3.2. Yapısalcı Marksizm
Yapısalcı Marksizm denince ilk akla gelen isim Louis Althusser’dir. Althusser, Hegelci
Marksizme karşıdır. O’na göre, Marx gençlik döneminde Hegel’in özneye yaptığı vurgudan
etkilenmiştir ancak olgunluk döneminde özneyi merkezden kaldırmış ve onun yerine yapıların
aralarındaki ilişkileri analiz etmiştir. İnsan öznesi burjuva ideolojisinin uydurduğu bir mittir.
Marx bunu farketmiş ve insanlar arasındaki sömürü de dâhil tüm ilişkileri üretim tarzı,
toplumsal ilişkiler, sınıf ilişkileri gibi yapılardan itibaren analiz etmeye başlamıştır. Yapılar,
insani ilişkileri biçimlendiren tutarlı bütünlüklerdir. Bu yapılar hukuki düzey, ekonomik düzey,
ideolojik düzey, siyasi düzey gibi düzeylerde belirlenirler ve insani eylemlerin temelini
oluşturur, onları şekillendirir ve üretirler.
Althusser, Altyapı ile Üstyapı arasında karmaşık bir ilişki olduğunu düşünür; yani ilişki
Marx’ın söylediği gibi sadece Altyapı’nın Üstyapı’yı belirlemesi biçiminde değildir, aralarında
karşılıklı bir etkileşim vardır. Altyapının belirleyiciliği son aşamada gerçekleşir. Hangi yapının
belirli olacağı, içinde bulunulan tarihsel dönemin formasyonuna göre değişebilir. Örneğin,
feodal toplumda siyasal yapı etkindir çünkü sömürü ilişkileri siyasal yapının şekillendirdiği bir
zor ilişkilerine dayanmaktadır. Ancak siyasal yapının etkin olmasını sağlayan yapı, nihai olarak
ekonomik yapıdır. Yani burada ekonomik yapı (Altyapı) ikili bir rol oynamaktadır; hem
ideolojik, siyasal ve hukuki yapı ile birlikte karşılıklı birbirlerini belirleme sürecinde yer
almakta, hem de bu süreçte kendisi de belirlenen durumuna geçmektedir.
Dönemin yapısalcı akımlarından etkilenen Althusser, toplumsal ilişkileri belirleyen asıl
unsurun dil, akrabalık, moda, tüketim kalıpları gibi yapılar olduğunu düşünür. Yapı,
toplumlarda bireylerin yüklenmiş oldukları davranış, rol, değer, norm gibi kalıpları ifade
etmektedir. Bir toplumun içine doğan bireye, bir önceki kuşak tarafından bu kalıplar bilinçsiz
bir şekilde aktarılır ve toplumun yeni üyesi bu kalıpları edinir. Cinsiyet, yaş, meslek, gelir gibi
özelliklerine göre bireye belirli roller yüklenir ve diğer rollere ilişkin de bir takım inançlar ve
tutumlar aktarılır. Yine aile, din, vatandaşlık gibi unsurlara ilişkin inançlar da bireylere aktarılır.
Bireyler burada bu rollerin taşıyıcılarıdırlar, bu roller bilinçli bir tercihin sonucunda bireyler
tarafından üstlenilmezler. Dolayısıyla, belirleyici olan kalıplardır, bireyler değil. Bu nedenle,
bireyler, Hegelci Marksizmin iddia ettiği gibi tarihin aktörleri değildir, pasif olarak kendilerine
verilen kalıpları kabul ederler ve rolleri üstlenirler. Bu nedenle de Althusser’de ideoloji çok
önemli bir konum işgal eder. İdeoloji, O’na göre, toplumun kültürel olarak kendisini yeniden
ve yeniden üretmesinin aracıdır. Örneğin, işgücünün yeniden üretilmesi sadece işçinin yeni
üretim tekniklerini öğrenmesi değil fakat aynı zamanda onun toplum içindeki konumunu
sağlayan ve pekiştiren yapıların da yeniden üretilmesidir. Bu üretimi sağlayan ideolojik aygıtlar
ise eğitim kurumları, iletişim araçları, dinsel kurumlar, aile gibi kurumlardır. Dolayısıyla,
aslında Althusser’de ideoloji, bireye sonradan öğretilen bir düşünceler bütünü değil, bizzat
içinde yaşadığı toplumun aile, okul, kilise gibi kurumlarında deneyimleyerek edindiği bir dünya
görüşüdür.28 Bu kurumlar onun bu toplum içinde ne tür roller üstlendiğini, ne yapıp etmesi
gerektiğini, bu dünyada amacının ne olduğunu öğretir. Bu, içinde bulunduğu her toplumsal
28 L. Althosser, a.g.e.
124
kurum tarafından kendisine tekrar tekrar aktarıldığı için birey tarafından normalleştirilir ve
içselleştirilir. Yine bu kurumlar, bireylere çeşitli sıfatlar yapıştırır: vatandaş, baba, anne,
mümin, vergi mükellefi, seçmen, öğrenci, yasalara uyan vb. Böylece toplum, kurulu
formasyonunu devam ettirmeyi garantiye alır. Bu durumda, Althusser’e göre, komünist
toplumda da ideoloji varlığını devam ettirecektir, ettirmek zorundadır da, çünkü başka türlü
varlığını ve sürekliliğini sağlaması mümkün değildir. İdeoloji O’na göre “yanlış bilinç”
değildir, evet ideoloji bir çarpıtmadır ama gerçekliğin çarpıtılması değil insanın gerçek varoluş
koşullarıyla olan ilişkisinin çarpıtılmasıdır. Bir çarpıtmadır ama yaşamsal, gerekli ve hatta
kaçınılmaz bir çarpıtmadır. 29 Bu durumda gerçeklik nedir? sorusu gündeme gelmektedir.
Althusser’e göre gerçeklik, bilimin ulaşmaya çalıştığı şeydir. Bilim ile İdeoloji birbirinden
tamamen ayrı alanlardır. O’na göre bilim bir pratiktir ve bilme işlemi bir üretim faaliyetidir.
Fakat diğer üretim faaliyetlerinden tamamen farklıdır. Bilim kuramsal bilgi üretme faaliyetidir
ve tamamen düşünce alanında gerçekleşen zihinsel bir süreçtir. Bu nedenle bilim ile ideoloji
birbirinden ayrı olduğu gibi birbirine karşıt şeylerdir. İdeolojinin toplumsal pratik işlevi vardır,
bilimin ise teorik işlevi vardır ve bilimin ideolojiden kurtarılması gerekmektedir. 30
6.3.3. Üçüncü Dünya Marksizmi
Marx’ın ele aldığı meselelerden birisi kapitalizm iken, diğeri kapitalist ülkelerin
azgelişmiş ülkeler üzerindeki hâkimiyetini ele alan emperyalizmdi. Eserlerinde sık sık Batılı
ülkelerin kapitalistleşme sürecinin hem kendi ülkelerinde yaratmış olduğu feodalizmi
parçalama anlamında devrimci ve ilerletici etkiden, hem de yine kapitalizmin yaratmış olduğu
yoksulluk ve eşitsizlikten bahseden Marx, kapitalizmin biri olumlu diğeri olumsuz iki yönüne
vurgu yapmaktadır. Aynı zamanda, kapitalistleşmiş ülkelerin azgelişmiş ülkelerde, örneğin
İngiltere’nin Hindistan üzerinde sömürgeleştirme vasıtasıyla yaratmış olduğu bu ikili etkiden
de bahseder. Ancak Marx’ın döneminde emperyalizm, daha çok henüz tekelleşmemiş ve
uluslararasılaşmamış sermaye ile gerçekleştirilmekte idi. Oysa Marx’ın ölümünden sonra
emperyalizmin yönü epeyce değişmiştir; sermaye tekelleşmiş, sömürdüğü ülkelerde devlet
aygıtı ile işbirliğine girmiş ve aynı zamanda emperyalist rekabet uluslararası alanda artmıştır.
Bu nedenle 20. yüzyıla girildiğinde artık emperyalizmin ilerletici etkisinden bahsetmek
mümkün değildi, tersine müthiş bir sömürücü ve yoksullaştırıcı emperyalizm söz konusu idi.
15. yüzyılda Avrupalı güçlerin, özellikle de İspanyol ve Portekiz krallıklarının
Afrika’nın batı kıyılarında başlatmış olduğu sömürgecilik (kolonileştirme) süreci, daha sonra
Asya ve Amerika kıtasının da sömürgeleştirilmesi ile devam etmiştir. I. Dünya Savaşı’nın
sonundan itibaren sömürgelerin büyük bir kısmında ulusal kurtuluş savaşları başlamıştır. Bu
savaşların aslında iki ayrı güce karşı yapıldığını görmekteyiz; bir yandan sömürgeci ülkeye
karşı, diğer yandan da yerel feodal düzene karşı. Bu özelliği nedeniyle bu kurtuluş
mücadelelerinin demokratik bir nitelik taşıdığı düşünülmekle birlikte, bu mücadelede yer alan
ulusal burjuvazinin rolünün her zaman böyle olmadığı görülmüştür. Marksizmin pratik
29 Zafer Yılmaz, “Althusser’in Bilim, İdeoloji ve DüzeylerTeorisinin Açmazları: Üstbelirlenimden
Postbelirlenime”, Praksis (4), 2001, 35-74, s. 58. 30 Zafer Yılmaz, a.g.e., s. 56.
125
öncelikleri meselesine en çok eğilen düşünür olan Lenin, azgelişmiş ülkelerde ulusal
burjuvazinin rolünün önemli olduğunu ve bu nedenle de işçi partilerinin burjuva sınıfını
desteklemesi gerektiğini düşünmekteydi ancak bu konuda Lenin ile aynı görüşte olmayan çok
sayıda komünist teorisyen vardı. Çin konusundaki tartışmalarda da benzer bir farklılığı görmek
mümkündür. Japon sömürge güçlerine karşı mücadele eden Çin Komünist Partisi ulusal
burjuvazi ile ittifaka girmişti ancak Japonya geri çekildikten sonra Çin ulusal burjuvazisi Çin
Komünist Partisi’ne saldırdı. Bunun üzerine Çin Komünist lider Mao, ulusal burjuvaziyi
ittifakın dışında bırakarak nüfusunun önemli bir kısmı köylü olan ülkede asıl ittifak yapılması
gereken sınıfın köylüler olduğuna kanaat getirdi. Bu anlamda Mao, Sovyet tezlerinden ayrılmış
oldu. 1949 yılında Çin’de devrimin gerçekleşmesiyle birlikte Çin-SSCB arasındaki düşmanlık
ve rekabet daha da arttı ve her ikisi de komünist dünyanın liderliğine oynadı.
Devrimin öznesi hangi sınıftır? İşçiler mi, burjuvazi mi, köylüler mi? Temel toplumsal
sınıflar olmaları nedeniyle, en çok bu sınıfların hangisinin devrimin öznesi olabileceği
tartışılmaktaydı. Ancak, azgelişmiş ülkelerdeki (ki bunlar aynı zamanda 3. Dünya Ülkeleri
olarak da adlandırılmaktadır) devrim tartışmalarında bu üç sınıfın dışında başka toplumsal
grupların da gündeme geldiğini görmekteyiz. İşçi sınıfı her zaman için devrimin temel öznesi
olmakla birlikte, bu sınıfın zayıf olduğu yerlerde “alternatif özneler”in bu boşluğu giderecek
toplumsal unsurlar olarak ortaya çıkmıştır. Öğrenciler, ordular, bürokrasi, aydınlar… ve bir çok
durumda bu grupların ittifakı. Bu ittifak¸ önce sömürgeci güçlere karşı ulusal kurtuluş savaşını
gerçekleştirecek, ardından da yerel feodal güçleri ve yapıları ortadan kaldırarak devrimi
gerçekleştireceklerdi. Nitekim uzun yıllar sömürge olarak varlığını sürdüren ülkeler özellikle
II. Dünya Savaşı’ndan sonra peş peşe kurtuluş mücadelesine girdiler ve uzun mücadeleler
sonunda çok önemli bir kısmı bağımsızlığını kazandı. Ancak, bağımsızlık sonrası ülke içinde
yerleşik feodal kurumları kaldırma ve demokratik bir sistem kurma konusunda birçoğu başarılı
olamadı. Askeri veya sivil darbeler ve karşı darbeler birbirini izledi, etnik, dinsel, dilsel ve
bölgesel çatışmalar bu ülkelerin kaderi oldu.
Emperyalizm ve azgelişmişlik konusunda Marx’tan sonra önemli düşünsel gelişmeler
oldu. Özellikle 1960’lar ve 1970’lerde bu konuda iki önemli teorinin varlığından bahsedebiliriz.
Bunlardan birisi “Bağımlılık Okulu”, diğeri ise “Dünya Sistemi” yaklaşımıdır. Bağımlılık
Okulu, 1949 yılında Hans Singer ve Raul Prebisch’in azgelişmiş ülkelere uygulanan ticaret
koşullarının bu ülkeleri giderek nasıl daha yoksul hale getirdiğini ele alan çalışmaları ile
başladı. Bu teori, ilk kez Amerikalı iktisatçı Paul Baran tarafından Marksist bir bakış açısı ile
geliştirildi. Baran’ın yanı sıra Andre Gunder Frank, Paul Sweezy gibi isimler de bu okulun
önemli teorisyenleri arasında yer aldı. Kapitalist ülkelerin emperyalist politikalarının,
sömürgeleştirilen ülkelerdeki ulusal burjuvaziyi kendilerine bağımlı kılarak burjuvazinin üke
ekonomisini büyütecek sektörlerde üretime girmesini engellediği ve böylece bu ülkeleri geri
kalmışlığa mahkûm ettiği tezine dayanan bu teori, bağımlılığın şartlandırıcı bir durum olduğunu
iddia etmektedir. Buna göre, bazı ülkeler kendi gücü ile gelişirken, diğerleri bağımlı durumda
oldukları için ancak egemen ülkelerin gelişmesinin bir yansıması olarak gelişebilir. Özellikle
126
Latin Amerika ülkelerinin sömürgeci Avrupa ülkeleri tarafından nasıl geri bıraktırıldığı, bu
yaklaşımın önemli çalışma alanlarından birisi olmuştur. 31
“Dünya Sistemi” yaklaşımı ise Immanuel Wallerstein tarafından geliştirilmiştir.
Wallerstein kapitalizmi uluslararası bir sistem olarak tanımlamakta ve kapitalizme geçişin tek
bir seferde, feodal üretim tarzının krize girdiği 16. yüzyılda gerçekleştiğini, bundan sonraki
sürecin ise sadece kapitalizmin yayılışı olduğunu söylemektedir. Dolayısıyla, dünya sisteminin
ortaya çıkışı kapitalizmin gelişimi ile ilgilidir. Wallerstein’a göre, uluslararası sistem yani
dünya sistemi merkez, çevre ve yarı-çevre unsurlarının bir araya gelmesinden oluşmaktadır.
Dünya sistemi tek tek devletlerin bir toplamı değil, bunlar arasındaki ilişkiler bütünüdür.
Azgelişmişlik ise, hiyerarşik bir özelliğe sahip bu dünya sisteminin kendine ait bir özelliğidir.32
Kapitalist dünya sisteminde ekonomi, başat özelliğe sahiptir. Önce Hollanda, İngiltere, Fransa
gibi Avrupa ülkeleri merkez ülkeler olarak dünyanın geri kalanını sömürmüş, daha sonra bu
ülkelere ABD eklenmiştir.
Gerek Bağımlılık Okulu gerekse Dünya Sistemi yaklaşımı, kapitalizmi analizlerinde,
Marksist üretim tarzı kavramına dayanmamaktadır. Bağımlılık Okulu kapitalizmi bir üretim
tarzı olarak değil, azgelişmişlik ve gelişmişlik ilişkisini yaratan sistematik bir mantık olarak ele
almıştır. 33 Sosyalist bir isim olarak tanınan Wallerstein ise kapitalizmi, merkez ve çevre
arasında ortaya çıkan bir eşitsiz ve hiyerarşik işbölümü olarak değerlendirmektedir. Bununla
birlikte iki yaklaşım da 20. yüzyılda Marksist çalışmalara önemli katkıda bulunmuş ve esin
kaynağı olmuştur.
6.4. Günümüzde Marksizm
Marksizmin krizinden çokça bahsedilir. Marksizmin bir kriz içinde olduğunu ilk
söyleyen kişi Althusser olmuştur. Althusser, bu krizi 1930’larda SSCB’de stalinizasyon
sürecine bağlamıştır ve bu krizin aşılmasının mümkün olmadığını çünkü Stalinizmin köklerinin
de zaten Marksizmde olduğunu söylemiştir. 20. yüzyılın en önemli Marksistlerinden olan
Althusser her ne kadar krizin köklerinin Marksizmde olduğunu söylese de, 1970’lerden itibaren
gelişen olaylara bakarak da bu krizin köklerinde yatan nedenleri araştırabiliriz. Bunlardan belki
de en başta belirtilmesi gereken, SSCB’de Stalin dönemidir. Stalin dönemindeki totaliter
uygulamalar, Marksizmin eninde sonunda totaliter rejimler üreteceği tezini giderek
yaygınlaştırmıştı. Fakat tek neden olarak bunu görmek, sorunun diğer yönlerini göz ardı
etmemize neden olacaktır. Bu nedenle, dönemin diğer gelişmelerine de bakmak gerekir.
1968’den itibaren işçi sınıfı dışında başka toplumsal hareketlenmeler, örneğin feminist hareket,
çevre hareketi, ABD’de siyahi hareket, silah ve savaş karşıtlığı gibi hareketler, sömürüye ve
tahakküm ilişkilerine maruz kalan tek sınıfın veya grubun işçiler olmadığının farkedilmesine
31 Bağımlılık Okulu konusunda bilgi için bkz. Aylin Topal, “Ulusal Kalkınmacılıktan Küresel
Neoliberalizme Anti-Emperyalizm: Latin Amerika Deneyimi”, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No.41,
Ekim 2009, s. 114-119.
32 Immanuel Wallerstein, Tarihsel Kapitalizm, Metis Yayınevi, İstanbul, 2006, (4. Baskı). 33 Ahmet Bekmen, a.g.m., s. 243.
127
ve Marksizmin işçi sınıfına yüklediği “ayrıcalıklı özne olma” durumunun sorgulanmasına
neden olmuştur. Bütün bunların yanı sıra politik ortam da oldukça değişmişti. 1960’lar boyunca
ve kısmen de 1970’lerde tüm dünyada gelişen sol kaynaklı toplumsal hareketler hızını yitirdi.
1980’lerde İngiltere’de ve ABD’de muhafazakâr iktidarlar bu hareketleri bastırdı. Yine
küreselleşme ve kapitalizmin aldığı yeni biçimler de toplumsal, iktisadi ve politik ilişkileri
analiz etmede yeni bakış açılarının ortaya çıkmasına neden oldu. Özellikle hizmetler sektöründe
çalışan ve “beyaz yakalılar” olarak adlandırılan sınıfın güçlenmesi ve toplumsal ve politik
hareketlerin önemli aktörleri haline gelmesi, bu süreçte önemli bir faktör olarak
değerlendirilmeli.
Toplumsal hareketlerin yanı sıra toplumsal teoride de bir parçalanma oldu ve
Aydınlanma felsefesini eleştiren çok sayıda felsefi akım ortaya çıktı. Post-modern düşünce
olarak ifade edebileceğimiz bu akımlar rasyonel birey tasarımını kökünden reddederek, bireyi,
iktidar ilişkilerinin ürettiği söylem tarafından kurgulanan ve inşa edilen birer pasif bedene
dönüştürdü ve bu anlamda tarihin aktörleri olarak insanı gösteren Marksizmi yerden yere vurdu.
Buna karşın özellikle E.Laclau ve C. Mouffe tarafından Marksizmin devrim ile işçi sınıfı
arasında kurduğu bağı eleştiren ve reddeden Post-Marksist bir damar oluşturuldu.
Hem eylemsel düzeyde hem de teorik düzeydeki bütün bu gelişmeler, 1970’lerin
sonlarından itibaren Marksizmin geri çekilmesine neden olmuştur. Bununla birlikte, açıklama
gücü ile Marksizm hala varlığını devam ettirmekte, eylem noktasında ise suskunluğunu
sürdürmektedir.
128
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır.
129
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu bölümde öncelikle Marksizmde siyaset ve devlet konularının nasıl ele alındığı
incelenmiştir. Ancak, bu konulara Marx’ın bakışı ile diğer Marksistlerin bakışları arasında bazı
farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıkların ortaya çıkışında dönemin politik ve toplumsal
olaylarının etkisi bulunmaktadır. Bu farklılıklar Hegelci Marksizm, Yapısalcı Marksizm ve
Üçüncü Dünya Marksizmi olmak üzere üç başlık altında ele alınmıştır. Aynı zamanda özellikle
1970’lerin sonlarından itibaren Marksizmin içine girdiği kriz de belirli yönleri ile incelenmiştir.
130
Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi Marksist Üstyapı kavramsallaştırması içerisinde yer
almamaktadır?
a) Üretim ilişkileri
b) Siyaset
c) Devlet
d) Hukuk
e) İdeoloji
2. Devrimci sınıf savaşının ilk somutlaşmış görüntülerinden birisi ............... ile
gerçekleşmiştir.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Magna Carta
b) Doğu Roma İmparatorluğu’nun çöküşü
c) Protestanlığın yayılması
d) Paris Komünü
e) Napolyon Savaşları
3. Aşağıdakilerden hangisi proleterya diktatörlüğü döneminin temel karakteristikleri
içerisinde yer almaz?
a) Proleteryanın siyasal liderliği vardır.
b) Sınıfsal çelişkilerin sönümlenme sürecidir.
c) Çelişen sınıflar arasında sınıfsal barış sağlanmaya çalışılır.
d) Devlet idaresi işçi sınıfının elindedir.
e) Burjuvazinin gücü tamamen kırılmıştır.
131
4. Aşağıdakilerden isimlerden hangisi Yapısalcı Marksizmin önemli figürleri arasında yer
almaktadır?
a) Louis Althusser
b) Robert Cox
c) Ralph Miliband
d) Andrew Linklater
e) E. H. Carr
5. Aşağıdaki isimlerden hangisi Marksizmin teorik olarak geliştirilmesine katkı
sunmamıştır?
a) E. Laclau
b) Louis Althusser
c) Herbert Marcuse
d) George Lukasc
e) Carl Schmitt
6. Kapitalist ülkelerin emperyalist politikalarının, sömürgeleştirilen ülkelerdeki ………
kendilerine bağımlı kılarak burjuvazinin üke ekonomisini büyütecek sektörlerde
üretime girmesini engellediğini ve böylece bu ülkelerin geri kalmışlığa mahkum ettiği
tezini savunan yaklaşım …………. olarak adlandırılmaktadır.
Boşluklara aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Köylü sınıfını – Dünya Sistemi
b) Ulusal burjuvaziyi – Bağımlılık Okulu
c) İşçi sınıfını – Marksizm
d) İşçi sınıfını – Bağımlılık Okulu
e) Aydınları - Liberalizm
132
7. Sosyalizmin pratik öncelikleri meselesine en çok eğilen düşünür aşağıdakilerden
hangisidir?
a) Kautsky
b) Lenin
c) Bernstein
d) Proudhon
e) C. Mouffe
8. Marx ile anarşistleri ayıran özelliklerden birisi, anarşistlerin devleti analiz ederken
Marx’ın …………… analiz etmesidir.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) aydınları
b) köylüleri
c) kapitalist devleti
d) kapitalist piyasayı
e) aileyi
9. Aşağıdakilerden hangisi 1960-70’lerde gerçekleşen ve Marksizmi etkileyen önemli
değişimler arasında yer almamaktadır?
a) Toplumsal muhalefetin yeniden güç kazanması
b) Yeni toplumsal hareketlerin ortaya çıkışı
c) Birçok Avrupa ülkesinde destalinizasyon sürecine girilmesi
d) Avro-komünizmin ortaya çıkışı
e) Macar Devrimi
133
10. Aşağıdakilerden hangisi Marksizmin bir kriz içerisinde bulunduğunu gösteren
bir gelişme değildir?
a) Stalin dönemi uygulamaları
b) Feminizm, çevre, savaş karşıtlığı gibi farklı toplumsal hareketlerin ortaya çıkışı
c) İşçi sınıfının devrimci niteliğini kaybetmeye başlaması
d) Sosyalist Enternasyonal toplantılarının sürmesi
e) Sosyalist devrimin en çok sanayileşen ülkelerde gerçekleşmemesi
Cevaplar
1)a, 2)d , 3)c, 4)a, 5)e, 6)b, 7)b, 8)c, 9)e, 10)d
134
7. SOSYAL DEMOKRASİ
135
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
19. yüzyılda gerek Marksizmin gerekse Liberalizmin kendi içlerinde bölünmelerinin,
hem bir ideoloji olarak hem de bir politika olarak Sosyal Demokrasi’nin gelişiminde önemli
rolü olmuştur. Bu bölümde, Sosyal Demokrasi’nin bir ideoloji olarak ortaya çıkışının tarihsel
arka planı ve ardından bu ideolojinin demokratik ülkelerde Refah Devleti politikalarına
dönüşerek uygulamaya konuluşu ele alınacaktır. Ayrıca, bu politikaların ülkeden ülkeye
göstermiş olduğu farklılıklara da değinilecektir.
136
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Sosyal Demokrasiyi ortaya çıkaran koşullar nelerdir
2. Sosyal Demokrasi ile Marksizm arasında ne gibi farklılıklar vardır?
Refah Devleti ne demektir?
137
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
Sosyal Demokrasi
Sosyal Demokrasinin bir
ideoloji olarak kavranması Konuya ilişkin literatürü
okuyarak
Refah Devleti (Sosyal
Devlet)
Refah Devletinin bir politika
olarak ayırıcı özelliklerinin
öğrenilmesi
Konuya ilişkin literatürü
okuyarak
Refah Devleti politikalarının
uygulanma biçimleri
Refah Devleti politikalarının
uygulanışında ülkeden
ülkeye görülen farklılıklar ve
bunların nedenlerinin
anlaşılması
Konuya ilişkin literatürü
okuyarak
Sosyal Demokrasinin
Marksizm ve Liberalizm ile
ilişkisi
Sosyal Demokrasinin,
Marksizm ve Liberalizmdeki
hangi dönüşümlerin ürünü
olduğunun kavranması
Konuya ilişkin literatürü
okuyarak
138
Anahtar Kavramlar
Sosyal Demokrasi
Sosyalizm
Refah Devleti (Sosyal Devlet)
Reformist siyaset
Sosyalleştirme Politikaları
Üçüncü Yol
139
Giriş
19. yüzyıl Liberalizm ve Marksizmin altın çağlarıdır. Dünyaya bakış açıları ve
kurguladıkları ideal toplumsal örgütlenme biçimleri ile birbirinden epeyce uzak noktalara düşen
iki ideoloji, Sanayi Devrimi, 1917 Bolşevik Devrimi ve diğer toplumsal ve politik gelişmeler
sonucunda bir dönüşüm süreci içine girmiştir. Liberalizm konusu incelenirken, bu dönüşümün
Liberalizm’de “negatif haklar”ın “pozitif haklar”a evrilmesi ve bunun sonucu olarak da Klasik
Liberalizme karşı Sosyal Liberalizmin ortaya çıkışı ele alınmıştı. Benzer bir dönüşümün
Marksizm içinde de gerçekleştiğini görmüştük. Marksistlerin İngiltere gibi sanayileşmiş bir
Avrupa ülkesinde bekledikleri devrimin 1917 yılında kırsal ekonomiye ve köylülüğe dayanan
bir ülke olan Rusya’da gerçekleşmesi, aynı zamanda demokratik Batılı toplumlarda işçilerin
politik ve sosyal haklarını önemli ölçüde elde etmesiyle birlikte başkaldırı motivasyonunu
yitirmesi Marksistler arasında hayal kırıklığına neden olmuştu. Bu, Marksist teorinin yeniden
gözden geçirilmesi ve nihayetinde kendi içinde bölünmesi ile sonuçlanmıştı.
20. yüzyılda, özellikle II. Dünya Savaşı sonrası Avrupa’da temel örgütlenme biçimi
ulus-devletti ve kapitalizm ile ulus-devlet birbiri ile eklemlenmişti. Sadece ulusal sermaye değil
aynı zamanda uluslararası sermaye için de bu örgütlenme daha işlevseldi. Diğer yandan
demokrasiye dayalı ulus-devletin sağlamış olduğu politik ve sosyal haklar, kapitalizmin
yaratmış olduğu eşitsizlikleri bir ölçüde de olsa gidermekteydi. Böylece, Liberalizmin
öngördüğü serbest piyasa desteklenmekteydi, ancak diğer yandan Marksizmin eleştirdiği
eşitsizlikler kısmen giderilmiş olsa da varlığını devam ettirmekteydi. İşte bu nokta, Sosyal
Demokrasinin ortaya çıkmasını kolaylaştıran koşulları içinde barındırmaktaydı.
Sosyal Demokrasi, esas olarak sanayi toplumlarında ortaya çıkan bir ideoloji ve
politikadır. Temelde sanayileşme ve kapitalistleşme sürecinin çalışan sınıflar üzerinde yaratmış
olduğu olumsuz etkileri yumuşatarak kapitalizmin devamlılığını sağlamayı hedeflemektedir
ancak gelişimi ülkeden ülkeye farklılıklar göstermiştir. Örneğin Almanya’da sosyal
demokrasinin gelişimi ile İskandinav ülkelerindeki gelişimi birbirinden farklı rotalar izlemiştir.
Her bir örnek olayda hem dünya genelinde iktisadi dengelerde yaşanan değişimlerden hem de
her ülkenin kendi iç dinamiklerinden izler bulmak mümkündür.
140
7.1. Bir İdeoloji Olarak Sosyal Demokrasinin Ortaya Çıkışı
Sosyal Demokrasi, 17. yüzyıl Aydınlanma hareketinin ürünlerinden birisidir. Eşitlik,
adalet, insan hakları gibi kavramların ve siyasal partiler, temsil, seçme ve seçilme hakkı,
demokrasi gibi kurumların gelişimi ile yakından ilişkilidir. Aynı zamanda sanayileşmiş
toplumlarda çalışan kesimlerin toplumsal ve politik haklarını elde etmek için giriştikleri
mücadele süreçlerinin sonuçlarından biri olarak da görülmelidir. Elbette bütün bu gelişmelerin
dayanmış olduğu düşünsel bir zemin de bulunmaktadır. Bir yanı ile Liberalizmden diğer yanı
ile Sosyalizm ve Marksizmden beslenmektedir.
7.1.1. Tarihsel Arka Plan
Sosyal Demokrasi hem bir ideolojidir hem de bir politikadır. Düşünsel olarak ortaya
çıkışı, pratik ihtiyaçlardan kaynaklanmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısında İngiltere’de, hemen
ardından ise diğer Kuzey Avrupa ülkeleri ve ABD’de hızlı sanayileşme süreci, bu toplumlarda
gerilimlere neden olmuştur. Kapitalist burjuvazi ile işçi sınıfı arasında çatışmalar giderek artmış
ve zamanla bunlar politik bir nitelik kazanmıştır. Demokratikleşme, sanayileşme süreci ile
birlikte giden bir süreç olmuştur; sanayileşmeyle toplumların önemli bir kısmını oluşturan
çalışan kesimlerin siyasal karar alma sürecinde seçerek ve seçilerek yer alma talebi ile ortaya
çıkmıştır. Bu talep, zaman içinde çıkarların temsiline olanak veren siyasal partilerin ortaya
çıkmasını da sağlamıştır. Bu toplumsal ve politik gelişmeler sadece reform talebinde olan
sosyalist akımların ortaya çıkmasına neden olmamış aynı zamanda Liberalizm içinde de önemli
dönüşümlere neden olmuştur. İnsanların doğuştan sahip olduğuna inanılan özgürlük, eşitlik,
yaşama, düşüncelerini ifade etme, mülkiyet gibi hakların kullanılabilir haklar haline gelmesi
için bazı girişimlerde bulunulması düşüncesi yaygınlaşmıştır. Dolayısıyla, bu hakların
kullanılabilir hale getirilmesi gerektiği inancının ürünüdür. Toplumsal eşitsizliklere müdahale
ederek koşulları eşitleyecek politikalar üreten yeni bir devlet anlayışını yani refah devleti
anlayışını geliştirmiştir. Bu anlayış, doğal hakların korunması görevi ile alanı daraltılan devletin
böylece hem faaliyet alanını genişletmiş hem de meşruiyetini yeniden tanımlamıştır. Bu
düşünce, 1929 büyük ekonomik bunalım ile iyice belirginlik kazanmıştır.
Böyle bir ortamda ortaya çıkan Sosyal Demokrasi, bir yandan sosyalist ve Marksist
ideallerden esinlenmiş, diğer yandan da dönemin ana akımı olan ve serbest piyasa ekonomisi
ve özgür bireye dayanan liberal değerlerle şekillenmiş melez bir politik ideolojidir. Bu anlamda
Sosyal Demokrasi, sosyalizmi liberal politika ve kapitalist toplum ile uzlaştırma girişimi olarak
tanımlanabilir.34 İkinci bir özelliği ise, Batı Avrupa’nın ileri sanayi toplumlarına özgü
olmasıdır.
34 Sevgi Uçan Çubukçu, “Sosyal Demokrasi: Melez Bir Politik Gelenek”, (içinde) H.
Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Ünv.
Yayınları, 2012 (5. Baskı), s. 259.
141
7.1.2. Liberal Düşüncede Sosyal Demokrat Nüveler
19. yüzyılda Liberalizmin önemli kuramcıları, demokrasinin iki temel ilkesi olan
özgürlük ve eşitlik arasındaki karşıtlığın farkındaydılar. Bu karşıtlık liberal kapitalizm ile
sosyalizm arasında ileride ortaya çıkacak karşıtlığın ilk ipuçlarıydı. Faydacı liberalizmin
kurucusu sayılan Jeremy Bentham, ilke olarak halk egemenliğini savunmaktaydı ancak genel
ve eşit oy hakkının bireysel özgürlük ve özel mülkiyeti zedeleyeceğini düşünmekteydi, bu
nedenle tüm toplum eğitimle aydınlatılana kadar eşit ve genel oy hakkının askıda tutulmasını
savunmaktaydı. J.S. Mill de genel oy ilkesini savunmakla birlikte, demokrasinin cahil
insanların hâkimiyetine neden olacağı kaygısı ile eğitimli kesimin oy hakkının daha fazla
olduğu “çoğul oylama” sistemini önermekteydi. Zaten liberaller, politik alana ilişkin geniş bir
model oluşturma konusunda isteksizdiler, çünkü asıl hedefleri özgür bireylerin hareket
edebilecekleri, devlet müdahalesinden uzak bir iktisadi alan oluşturmaktı. Yani, siyasal alanla
değil sivil alanın düzenlenmesi ile ilgilenmekteydiler. Ancak, politik sorunların da pratik olarak
çözülmesi gerekmekteydi. Bu sorunların başında çalışan kesimlerin her geçen gün artan seçme
ve seçilme hakkı talepleri gelmekteydi. Dolayısıyla liberalizmin demokrasiyi benimsemesi
pratik zorunluluklardan kaynaklanmıştı.
Hobbes, Locke, Bentham gibi Britanya Liberalleri özgürlüğü “dış engellerin yokluğu”
anlamında negatif bir perspektiften tanımlamaktaydı. Dolayısıyla, sivil alanda özgürce hareket
eden bireylerin davranışlarına ve ilişkilerine politik iktidarın yani devletin müdahalesinin
olmaması anlamında negatif özgürlük ilkesi iki temel unsura dayanmaktaydı: minimal devlet
ve serbest piyasa ekonomisi. Diğer yandan Kant ve Hegel gibi Alman idealist düşünürler
özgürlük kavramını farklı biçimde ele almaktaydılar. Özgürlük kavramı haklar kavramı ile
birlikte ele alınıyordu. Alman idealizmine göre özgürlük, rasyonelleşme ve bilinç kazanma gibi
insan düşüncesinin modern koşullarda kazandığı özellikler ile geliştirilen bir değerdi. Aynı
zamanda Klasik liberalizmden farklı olarak, aşırı bir bireycilik vurgusuna sahip değillerdi.
Onlara göre devlet, bireyi ya da sivil toplumu engelleyen değil, tersine geliştiren bir unsurdu.
Böylece, birey ile devleti birlikte ele alan bir yaklaşım ile özgürlük tanımlanıyordu. Bu, farklı
bir liberalizm anlayışının ortaya çıkmasına neden oldu.
7.1.3. Marksizm’de Epistemolojik Kopuş
19. yüzyıl bir yandan Liberalizmin yukarıda sözü edilen biçimde dönüşümüne şahit
olurken, diğer yandan da sistemin yoksul kitlelerin lehine yeniden düzenlenmesi talebinde
bulunan sosyalist, anarşist ve sendikalist tezlerin ortaya çıkışına sahne oluyordu. Sol’da ortaya
çıkan bu ayrımların kökeni aslında 1789 Fransız İhtilali’ne kadar geri gitmektedir. 1830 ve
1840 devrimleri ile bu ayrışmalar iyice su yüzüne çıkmıştı. Tam da bu dönemde, K. Marx ve F.
Engels’in Komünist Manifesto adlı eseri kaleme alınmıştı. Marx ve Engels’in görüşlerini bir
önceki bölümde detaylı bir şekilde ele aldığımızdan burada tekrar etmeyeceğiz ancak
beklentilerinin sanayileşmiş Avrupa’da işçilerin gerçekleştireceği bir devrim olduğunun altını
çizmemiz gerekir. Hatırlanacağı gibi, Marksist anlayışa göre, tarihin belirli dönemlerinde o
dönemin belirlediği altyapısal unsurlar üstyapıyı da belirlemektedir. Altyapı, belirli bir üretim
tarzını ifade etmektedir ve her üretim ilişkilerinde sömüren ve sömürülenler bulunmaktadır.
142
Sömürülen sınıflar aynı zamanda, içinde bulundukları sistemi yıkma potansiyeline sahiptir.
Marx’a göre içinde bulunulan kapitalist üretim tarzının “mezar kazıcıları”, sistemin sömürülen
unsurları olan işçi sınıfıdır. Kapitalizm aslında devrimci bir süreçtir, feodal dönemin tüm köhne
kurumlarını ortadan kaldırmıştır. Ancak kapitalizmin kendisi de bir başka sömürü düzenini
ortaya çıkarmıştır. Bu düzenin ezilenleri olan işçi sınıfı, bir devrim ile kapitalist üretim tarzını
ve bunun üretmiş olduğu kapitalist devleti ortadan kaldıracak ve sınıfsız ve devletsiz bir
toplumun kurulmasına öncülük edeceklerdir. Bu anlayış çerçevesinde Marksistler, Avrupa’nın
her yerinde işçi partilerinin kurulmasını, sendikalaşmayı ve işçi eylemlerini teşvik etmiştir. Bu
yaklaşıma göre, siyasal partiler, ezilen sınıfların politik özneler haline getirilmesi için en önemli
araçlardır. Marksizmin bir başka önkabulü, kapitalizmin plansız aşırı üretime dayanan bir
sistem olması nedeniyle periyodik krizlere gebe olduğudur. Bu krizler, sermaye birikiminde
yoğunlaşma, kar oranlarında düşme, pazarın daralması gibi nedenlerle ortaya çıkacaktır. Bu
dönemler aynı zamanda yoksulluğun ve işsizliğin artacağı dönemlerdir. Bunlar, devletsiz ve
sınıfsız bir toplumsal düzene geçişi sağlayacak olan bir işçi devriminin koşullarıdır.
Kapitalizmin girmiş olduğu bu kriz, Marksizmde “Katastrofik Çöküş” olarak adlandırılmıştır.
Ancak 19. yüzylın ikinci yarısındaki gelişmeler, bu beklentiyi boşa çıkarmıştır. Batılı
sanayileşmiş ülkelerde işçi sınıfının sosyal ve politik koşulları giderek düzelmeye başlamış ve
kapitalist sistem bu sınıfı kendi içinde uyumlulaştırmaya başlamıştır. Marksizm, zamanla işçi
sınıfının değil orta sınıf entelektüellerin tartıştığı ve düşünsel ürün verdiği bir ideoloji halini
almaya başlamıştır. Alman Sosyal Demokrat Parti (SPD)’nin önemli isimlerinden Marksist
Eduard Bernstein, 1899 yılında yayınladığı Sosyalizmin Öngörüleri ve Sosyal Demokrasinin
Görevleri adlı kitabında, sosyalist düşüncede bir revizyon ihtiyacının ortaya çıktığını dile
getirmiştir. Bernstein’a göre, Marksizmin iki temel öngörüsünün yani modern sanayileşmiş
toplumlarda işçi sınıfının bir politik özne haline geleceği ve giderek radikalleşeceği öngörüsü
ile kapitalizmin krize girerek “katastrofik çöküş”ün gerçekleşeceği ve kaçınılmaz olarak
sosyalizme geçileceği öngörüsü gerçekleşmemiştir. Tam tersine, işçi sınıfında yoksullaşma
değil refah düzeyinde yükselme görülmekte, toplumsal yapı sadeleşmemekte, orta sınıflar
büyük sermaye tarafından eritilmemekte, köylülük de ortadan kalkmamıştır hatta
zenginleşmektedir. Ayrıca kapitalizm, geliştirmiş olduğu kredi sistemi ve tekelleşme yoluyla
ekonomik durumu stabilize edebilmekte ve gelişen iletişim ve ulaşım imkanları ile dünya
pazarlarında genişleyerek problemleri aşabilmektedir. Bu durumda ne yapılmalıdır?
Bernstein’ın önerdiği çözüm, Marksizm’in önermiş olduğu bir işçi sınıfı devrimi ile “proleter
diktatörlük” kurmak yerine, sosyalizme geçişin yavaş yavaş aşamalı bir biçimde gerçekleşmesi
için mücadele etmekti. Bu, Marksizmin reforme edilmesi anlamına gelmekteydi. Hem SPD
içinde hem de dışında Marksistler arasında bu görüş giderek yaygınlaşmaya başladı.
Bu reformist siyaset anlayışına göre, Marksist “nihai hedef” bu koşullarda bir anlam
ifade etmemekteydi, asıl anlamlı olan yavaş yavaş harekete geçmekti. Büyük bir ekonomik
çöküşü beklemek yerine, çalışan kesimleri politik olarak örgütlemek, aralarında bir sınıf
dayanışması yaratmak ve onları demokratik bir sistemin kurulması yönünde harekete
geçirmekti. Yani artık bir sosyalist devrim yapmak yerine çalışan kesimlerin sosyal ve politik
haklarının korunduğu bir demokratik rejime geçmekti. Bunun da yolu, reformları kazanmak
için mücadele etmekti. Bernstein, aynı zamanda proletarya diktatörlüğü hedefine ulaşmak için
143
gerekli olan şiddeti de reddetmekteydi. O’na göre, liberal toplumlar, çalışan kesimlerin
örgütlenerek haklarını almasına izin verecek kadar özgürlükçüydü. Bu özgürlükçü ortamdan
yararlanılarak bu özgürlüğün herkes için geçerli olması yolunda mücadele edilebilirdi.
Bernstein’a göre sosyalizmin hedefi, işçileri yurttaş haline getirerek yurttaşlığın
evrenselleşmesi olmalıydı.
Bernstein’ın revizyonist tezleri Ortodoks Marksistler tarafından şiddetle eleştirildi,
ancak kısa sürede sosyal demokrat hareketin ve işçi sendikal hareketlerinin kuramsal zeminini
oluşturdu. Sosyal Demokrasi’nin ortaya çıkışı Marksizm içindeki bir bölünmeden kaynaklansa
da, Sosyal Demokrasi Marksizm ile bağını uzunca bir süre korumuş, gerçek kopuş ancak II.
Dünya Savaşı’ndan sonra olmuştur.
Marksizm ile Sosyal Demokrasi arasındaki düşünsel kopuş, II. Enternasyonal sırasında
olmuştur.35 II. Enternasyonal’in Marksist cephesi, burjuva partileri ile işbirliğini yasaklayan bir
karar aldı. Aynı zamanda, Avrupa devletleri arasında savaş ihtimalinin artması üzerine de bir
deklarasyon yayınladı. Enternasyonal üyesi partiler arasında hem Marksizmin reforme edilmesi
hem de savaşa karşı tutum konularında anlaşmazlık vardı. Alman SPD Almanya’nın savaşa
katılması taraftarı idi, bunun üzerine Rosa Luxemburg, Karl Liebknecht gibi önemli partililer
II. Enternasyonal’dan ayrıldı. Yine SPD’nin önde gelen isimlerinden Kautsky de partisinin
savaş yanlısı politikasını eleştirmekle birlikte Luxemburg’un izlediği yolu maceracı bularak ilk
başta Ortodoks Marksist hareketi takip etti. Ancak Kautsky, 1917 Devrimi’ne karşı çıktı ve
demokrasiyi devrim yolunda bir araç değil bir amaç olarak düşünmek gerektiğini belirterek
Bernstein’ın görüşlerine yaklaşmaya başladı. Rusya’da 1917 Bolşevik Devrimi’nin
gerçekleşmesi, Marksizm ile Sosyal Demokrasi arasındaki mesafeyi iyice açtı. Görüldüğü gibi,
II. Enternasyonal, Marksizmin kendi içinde ayrışarak ikiye bölünmesinin iyice su yüzüne
çıktığı bir dönemdir.
Kısa süre sonra Sovyet Rusya Komünist Partisi önderliğinde III. Enternasyonal kuruldu,
bu gelişme Avrupa’da sosyal demokrat partilerden bağımsız komünist partilerin örgütlenmesi
ile sonuçlandı ve böylece örgütlenme düzeyinde de iki ideoloji birbirinden tamamen ayrışmış
oldu. “Bu ayrışma o kadar keskindi ki, iki savaş arası dönemde Alman SPD’si ile Alman KP’si
(Komünist Parti), karşılıklı sekter tutumlarıyla anti-faşist bir cephe oluşturma fırsatını kaçırarak
Hitler önderliğinde Nasyonal Sosyalist Parti’nin iktidara yürüyüşüne seyirci kaldı.” 36
Buraya kadar anlatılanlardan da anlaşılacağı gibi, ayrı bir politik hareket olarak Sosyal
Demokrasi’nin ortaya çıkışı, işçi haklarının mücadelesi içindeki işçi sendikalarının pratik bir
35 “Uluslararası Emekçiler Birliği” diğer adıyla “I. Enternasyonal”, 1864 yılında işçilerin Londra’da
yapmış oldukları bir toplantıda kuruldu. Amacı, dünyadaki tüm işçi sınıfının sorunlarını tartışacak bir platform
oluşturmaktı. Bu amaçla, kuruluşundan sonra çeşitli Avrupa kentlerinde kongreler düzenledi. “II.
Enternasyonal” 1889 yılında işçi partileri ile sosyalist partilerin sosyalizm mücadelesini yürütmek amacıyla
kuruldu ve çalışmalarını 1916 yılına kadar sürdürdü. Bu örgütlenme de çok sayıda kongreler düzenlemiştir.
“Komünist Enternasyonal” ve “Komintern” olarak da bilinen III. Enternasyonal, 1919 yılında uluslararası
burjuvaziyi yıkarak Uluslararası Sovyet Cumhuriyetini kurmak için mücadele etmek amacıyla V. Lenin ve
Sovyetler Birliği Komünist Partisi tarafından kurulan uluslararası bir komünist örgütlenmedir. 1943 yılında
dağılan örgüt, bu süre boyunca 43 dünya kongresi düzenledi. 36 Sevgi Uçan Çubukçu, a.g.m., s. 272.
144
konumlanışıdır aslında. Diğer bir ifadeyle, sendikalar, dönemin koşulları içinde işçilerin
haklarını kazanabilmek için liberal demokratik sistemin içinde kalarak mücadele vermek
durumunda kalmışlardır ve bu pratik ihtiyaçlar sosyal demokratik bir akım ortaya çıkarmıştır.
Ayrıca, Rusya’da gerçekleşen devrim, Marksist model ile uyumlu değildi ve bu uyumsuzluk da
sosyal demokrat hareketin şekillenmesinde etkili olmuştur. Sonuç olarak, Sosyal Demokrasi
Marksizm’in içinden doğmuştu ancak gerek pratik olarak gerekse teorik olarak Marksizm’den
bir kopuşun ifadesi idi. Marksizm kapitalizmi işçi devrimi ile aşmayı hedeflerken, Sosyal
Demokrasi kapitalizmi işçi sınıfı lehine düzenlemeler ile iyileştirmeyi, bir diğer ifade ile
ehlileştirmeyi amaçlamaktaydı.
7.2. Bir Politika Olarak Sosyal Demokrasi: Refah Devleti
Sosyal Demokrasi, yukarıda daha çok düşünsel boyutu ile ele alındı, ancak aynı
zamanda pratik bir politikadır ve bu yönüyle de ele alınması gerekmektedir. Bir politika olarak
Almanya’da SPD ile İngiltere’de Fabian Sosyalizmi ile, Fransa’da üpotik sosyalizm ile ve
İskandinav ülkelerindeki sosyal demokrat partiler ve üretilen refah devleti politikaları ile
yakından ilişkilidir.37
7.2.1. Almanya ve SPD
Sosyal Demokrasi bir politik hareket olarak 19. yüzyılın sonlarında ilk olarak
Almanya’da ortaya çıktı. Bu ülkedeki sosyal demokrat hareket, işçi hareketleri ve bu
hareketlerin ulusal düzeyde sendikal örgütlenmeleri ile yakından ilişkiliydi. Almanya’da ilk
sosyalist düşünürlerden birisi Ferdinand Lassalle’dir. Lassalle, işçi sınıfının sorunlarının genel
oy hakkının tanınması ile çözüleceğini düşünmektedir. Genel oy hakkı mücadelesini yürütmek
üzere 1863 yılında Alman İşçileri Genel Derneği’ni kurmuştur ki bu dernek daha sonra
kurulacak olan Alman SPD’nin temelini oluşturmuştur. Kendisi “sosyal devlet”, “refah devleti”
kavramlarını kullanmasa da bunların ortaya çıkışına öncülük etmiştir. Ayrıca işçilerin
sorunlarının çözümüne katkıda bulunacağını düşünerek üretici kooperatiflerinin kurulmasını
önermiştir, böylece işçilere ücretlerin dışında ek bir kar sağlanarak geçimlerinin
kolaylaşacağını öne sürmüştür. Ardından, 1869 yılında August Bebel ve William Liebknecht’ın
önderliğinde Demokrat İşçi Partisi kurulmuştur. Bu parti Marksist bir partidir. Ardından bu iki
örgütlenme 1875 yılında Gotha’da yapılan bir kongrede birleşmiş ve Sosyal Demokrat Parti
(SPD) kurulmuştur. Gotha’da yapılan bu kongrede sunulan programı Marx reformist özelliği
nedeniyle eleştirmiştir. Marx’a göre, “Gotha Programı”nda bir proleter devrimden söz
edilmemekteydi, aynı zamanda sınıfsal tahliller yapılmamaktaydı, üstelik sosyalistlerin
liberaller ile işbirliğini gösteren bir bakış açısına sahipti. Bu eleştirilere karşın kongrede
program benimsendi.
Marx ve Engels, işçilerin kendi politik örgütlerini kurmalarını savunmaktaydılar, bu
bakımdan ilk başlarda sosyal demokrat hareketi desteklemekteydiler. Önemli olan işçilerin
37 Sosyal Demokrasi’nin fikri temelleri ve Avrupa’da gelişimi için bkz. Sheri Berman, Sosyal Demokrasi
Dönemi: İki Dünya savaşı Arasındaki Dönemde Avrupa, Phoenix Yayınevi, 2012.
145
örgütlenmesiydi, kendi devrim anlayışlarına uzak olsalar da bu o dönemde o kadar da önemli
değildi, zamanla bu örgütlenmelerde Marksist görüşler nasıl olsa hâkim hale gelecekti.
Gençekten de, hem Marx hem de Engels zamanla SPD üzerinde bir hâkimiyet kurdular.
Nitekim SPD’nin 1891 yılında Erfurt şehrinde topladığı kongrede Kautsky ve Bernstein
tarafından kaleme alınan “Erfurt Programı”nda Marx ve Engels’in görüşlerinin etkili olduğu
görülür. Bu program, aslında bir bakıma ikiye bölünmüş olan Alman sosyalistlerinden Marksist
grubun Lassalle’cı gruba karşı bir zafer kazandığı anlamına gelmektedir. Ancak, yukarıdaki
sayfalarda da açıklandığı gibi, zamanla Bernstein reformist bir politika benimsemiş ve
Ortodoks Marksizm’den ayrılarak sosyal demokrat hareketin işçi sendikaları ve siyasal partiler
aracılığıyla Almanya’da yerleşmesine katkıda bulunmuştur. 38
7.2.2. İngiltere ve Fabian Sosyalizmi
Avrupa’da sosyal demokrat hareketin bir diğer kaynağı İngiltere’dir. İngiltere, sosyal
demokratik gelenek açısından düşünsel olarak zengin olsa da Almanya ile mukayese
edildiğinde politik bir hareket olarak daha zayıf bir kaynaktır. İngiliz Sosyalizmi büyük ölçüde
Fabian Derneği etrafında şekillenen “Fabian Sosyalizmi” olarak doğmuştur. Fabian
sosyalizminin kökleri “ütopik sosyalist” Robert Owen’a dayanmaktadır. Owen, İngiliz anarşist
William Godwin’den etkilenmiştir. Owen da Godwin gibi, insanın özünde iyi ve ilerlemeye
açık bir varlık olduğunu, ancak mevcut kurumlar ve değerler nedeniyle bu yönünü
gerçekleştiremediğini düşünür. İnsanın çevre koşulları tarafından biçimlendirildiğini düşünen
Owen, fabrikalarda işçi olarak çocukların çalıştırılmasına, işçilere düşük ücret verilmesine,
üretim maliyetlerine kâr eklenmesine karşıdır. Liberalizmin “kişisel çıkarın gözetilmesi”
ilkesini birçok kötülüğün kaynağı olarak görmektedir. Owen’a göre “insana yatırım”
yapılmalıdır, bu ise eğitim ve reformlar ile mümkündür.
Düşünsel kökleri R. Owen’a dayansa da, Fabian sosyalizminin öncüleri Sidney Webb
ve eşi Beatrice Webb’dir. Avrupa sosyalistleri ile birçok bakımdan benzerlik taşımakla birlikte
Marksizmden hiçbir şekilde etkilenmeyen tek sosyalist hareket olmuştur. Fabian sosyalizmi,
devrim yerine evrimci ve reformist bir yolla sosyalizmin gerçekleştirilmesi taraftarı idi.
Devrime başvurmadan sosyalizme geçişin yolu, onlara göre, devletleştirme programı idi.
Kapitalizmin planlanması gerekmekteydi ve bunu yapacak olan da devletti. Bunun dışında
ulaşım, sağlık, eğitim, sosyal sigorta gibi hizmetlerin sağlanması gerekmekteydi. Bunun için
mal sahipliğinin kolektifleştirilmesini ve belediyecilik sisteminin geliştirilmesini
önermekteydiler. Onlara göre problemin kaynağı emek-sermaye çatışması değildir, çünkü
sadece değeri işçi sınıfı değil bütün sınıflar yaratmaktadır ve bu nedenle problemin kaynağı
azınlık mülk sahipleri ile toplumun tüm diğer sınıfları arasındaki çatışmadır. Fabian sosyalizmi,
aslında bir işçi hareketi değildi, daha çok entelektüel bir akımdı ancak yine de ülkede İşçi
Partisi’nin politik görüşlerinin şekillenmesinde oldukça etkili olmuştu.
38 Almanya’da sosyal demokrat hareketin tarihi için bkz. Tanıl Bora, Almanya’da Sosyal
Demokrasi’nin Doğuşu, Sosyal Demokrasi Vakfı Yayınları, İstanbul, 2004.
146
İngiltere’de sosyal demokrat hareketin kurumsal düzeyde gelişimine bakarsak, ilk
olarak 1860 yılında kurulan İşçi Sendikaları Kongresi’ni (TUC – Trade Union Congress)
görürüz. TUC II. Enternasyonal’de temsil edilmekteydi ve ülkedeki Liberal Parti ile yakın ilişki
içindeydi. 1900 yılında ise İşçi Temsil Komitesi (LRC – Labour Representation Committee)
kuruldu; bu komite Fabian sosyalizminden etkilenmiş bir politik oluşumdu ve Enternasyonal
üyesiydi. LRC 1906 yılında İşçi Partisi adını aldı. Bu parti Ramsay MacDonald başkanlığında
1924 yılında iktidara geldi ve 1931 yılına kadar iktidarda kaldı. Hiçbir zaman Marksist bir çizgi
benimsemeyen İşçi partisi, geleneksel Fabian sosyalizminin temsilcisi olarak kapitalist liberal
İngiliz toplumunda refah devleti uygulamalarının hayata geçirilmesi yönünde politikalar izledi.
7.2.3. Fransız Sosyalizmi
Fransa’da sanayileşme süreci 18. yüzyıl ortalarında başlasa da, İngiltere’den farklı
olarak nüfus artışı ve kentleşme çok daha geç bir dönemde olmuştur. Kırdan kente bir göç
hareketi yaşanmadığı için, Fransa’da işçi sınıfının büyük kısmı kır kökenli sanayi işçileri değil,
zanaatkârlardır. Bu nedenle işçi hareketlerinden çok zanaatkâr hareketleri görülmüştür. Bunun
üzerine Ulusal Meclis, her türlü lonca, yardımlaşma cemiyeti ve derneklerini yasaklayarak
aralarında dayanışmayı engellemeye çalışmıştır. Bu önlem belirli ölçüde etkili olsa da, bu
dönemde kurulan çok sayıda dayanışma derneği daha sonraki dönemde gelişecek olan sendikal
hareketlerin kaynaklarından birini oluşturmuştur. Bu hareketleri destekleyen isimlerden iki
tanesi özellikle önemlidir. Saint-Simon ve Charles Fourier. Bu iki isim Fransa’da ütopik
sosyalizmin kurucusu olarak da bilinmektedir.
1803-1817 yılları arasında en önemli eserlerini veren Saint-Simon ülkede sosyalist
düşüncenin ilk isimlerinden biridir. Yoksulluk ve toplumsal eşitsizlikleri eleştiren Saint-Simon,
liberal bireyciliğe karşıdır ve Fransız Devrimi’nin temel ilkelerinden olan eşitlik ve özgürlüğün
gerçek eşitlik ve özgürlük olmadığını, bunun ise bireyciliğin bir sonucu olduğunu ve bireyler
arasında rekabete ve anarşiye yol açması nedeniyle olumsuz olduğunu öne sürer. Aslında
sanayileşmeye karşı değildir, eski hiyerarşik düzeni ortadan kaldırması nedeniyle
sanayileşmenin toplumsal örgütlenmede olumlu bir değişim yarattığını düşünür. Ancak iktisadi
alanın birey üzerine kurulması nedeniyle toplumlar çatışmacı hale gelmekte ve kitleler
yoksullaşmaktadır. Bu nedenle, ekonominin merkezi bir sistem içinde örgütlenmesi gerektiğini
düşünmektedir. Mülkiyete karşı değildir ancak doğuştan gelen imtiyazlara karşıdır. Toplumsal
tabakalaşma mülkiyete veya doğuştan gelen imtiyazlara değil, bilime ve dehaya dayanmalıdır.
İnsanların bilginler tarafından yönetilen küçük topluluklar halinde örgütlenmesine dayanan bir
proje geliştirir. Sanayileşmeye ve sanayici sınıfına çok önem vermiştir ve asıl çatışmanın işçiler
ile işverenler arasında değil, çalışanlar ile aylaklar arasında çıktığını düşünmektedir.
Erken dönem Fransız sosyalizminin diğer ismi Fourier ise yoksulluğu ortadan kaldıran
ve insanların mutlu olmasını sağlayan, dayanışmaya dayalı bir toplum düzeni önerir. Tanrı,
insanların mutlu olmasını sağlayan bir düzen zaten yaratmıştır ancak insanlar bunu bozmuştur.
Yapılması gereken şey, insanların doğada oldukları hallerine en yakın biçimde yaşamalarını
sağlayacak bir düzen kurmaktır. Bu, onların özgürleşmesini sağlayacaktır. Saint-Simon’dan
farklı olarak merkezi planlama yerine yerinden yönetimi, sanayileşme yerine tarımsal üretime
147
ve kırsal yaşama yeniden dönülmesini, bilim adamları ve dâhilerden oluşan yöneticiler sınıfı
yerine herkesin kendi kendini yönetmesini savunmuştur.39
Fransız sosyalizminin diğer önemli isimleri arasında Auguste Blanqui, Proudhon, Louis
Blanc, Lamennais de sayılmalıdır. Bunlardan Blanqui devrimcidir ve proletarya
diktatörlüğünün kurulmasından yanadır. Eğitimin ücretsiz olması, gelire göre artan vergi
sisteminin getirilmesi, toprakların devletleştirilmesi gibi önerileri vardır. L. Blanc ise devleti
yıkmaya gerek olmadığını, kurulu devlet mekanizmasını kullanarak düzeni değiştirmenin
mümkün olduğunu söylemiş ve bu nedenle “devlet sosyalisti” olarak adlandırılmıştır.
Bireyciliği ve rekabeti reddeden Blanc, herkesin çalışma hakkı olduğunu ve devlet tarafından
desteklenen üretici kooperatifler yoluyla özel sektörün yok edilerek herkese iş imkânının
doğurulmasını savunmuştur. Saint-Simon ve Fourier sosyalist düşüncenin temel özelliklerini
belirlerken, Blanqui ve Blanc sosyalist örgütlenme ve harekette uygulanacak taktikleri
geliştirmişlerdir.
Proudhon ise her ne kadar Marx ve Engels’den etkilenmiş olsa da, anarşist bir
sosyalisttir. “Mülkiyet hırsızlıktır” sözünün sahibi olan Proudhon, mülkiyete karşı olduğu gibi
devletin de tamamen ortadan kalkmasını ister. Bir şeyin kıymetinin, zaman ve masraf yönünden
maliyetine eşit olduğunu söylemektedir. İşlenmemiş elmasın hiçbir kıymeti yoktur, onun asıl
kıymeti onun kesilmesi ve yontulması sırasında harcanacak zaman ve masraf ile belirlenir.
Ancak elmas bundan daha pahalıya satılır çünkü insan özgür değildir. Sanayileşmiş modern
toplumlarda kıymet, düşünceye veya faydaya dayandırılmaktadır. İnsan düşünsel olarak da
özgürlüğünü tamamen yitirmiştir. Komünizme de karşı olan Proudhon’a göre, komünizm
özgürlüğü tamamen yok eden, güçlünün zayıfı ezmesine izin veren bir düzendir. Proudhon’a
göre toplum mülkiyet sınırlandırılmalı ancak özgürlüğe dokunmamalıdır.
Fransız sosyalizminin bir diğer kaynağı Hristiyan sosyalizmi olup, düşünsel kökenini F.
Lamennais’den almaktadır. Lamennais, diğer birçok sosyalistten farklı olarak, işçi sınıfının
haklarını kazanması için demokrasinin iyi bir yol olduğunu düşünmektedir. İşçiler demokratik
bir hak olan genel oy hakkını elde edince, kendilerini ekonomik olarak yoksulluğa sürükleyen
yasaların ortadan kalkmasını sağlayacak ve böylece işverenlerle aynı güce sahip olacak ve
pazarlık yapabilecektir. Bu özelliği ile Lamennais, Fransa’da demokratik sosyalizmin de
öncüsü olmuştur.
7.2.4. İskandinav Ülkelerinde Sosyal Demokrasi ve Refah Devleti
Politikaları
İskandinav ülkelerinde sosyal demokrat hareket ve bu hareketlerin örgütsel biçimi olan
sosyal demokrat partiler 20. yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştı. Bu ülkeler içinde özellikle
İsveç, sosyal demokrat refah politikaları konusunda diğer bölge ülkelerinden daha ilerideydi.
İsveç Sosyal Demokrat Partisi (SAP) 1889 yılında kuruldu ve ilk başlarda Marksist bir çizgi
39 Fransa’da erken dönem sosyalist düşünürlerden Saint-Simon ve Fourier konusunda bkz. Ateş Uslu,
“Sosyalist Düşüncenin Kaynakları: Büyük Britanya ve Fransa’da İşçi Hareketlerinin Başlangıcı ve Ütopya
Düşüncesi”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 70, No.1, 2015, s. 48-60.
148
benimsedi ancak zamanla reformist bir eğilim benimsedi. Bu partinin en önemli kuramcısı olan
Erns Wigfross, eserlerinde klasik Marksist kuramı benimser ancak kapitalizmin kendi doğal
süreci içinde ortadan kalkışını beklemek yerine sürece müdahale edilmesi gerektiğini düşünür.
Yani işçi sınıfının yoksullaşması sonucu işçilerin ayaklanarak sistemi yıkacağı ve sosyalizmin
ortaya çıkacağı görüşünü benimsemez, bunun yerine işçi sınıfının refahtan aldığı payın artması
sonucu sosyalizme geçileceği tezini savunur. Sadece İsveç’te değil genel olarak İskandinav
ülkelerindeki sosyal demokrasi modelinin şekillenmesinde de etkili olan Wigfross,
devletleştirme ve kamulaştırma politikalarından çok devletin sağlık, eğitim, sigorta gibi
alanlara müdahalesi politikalarını destekler.
1920’li yıllardan itibaren Avrupa’nın neredeyse tamamı bir yandan büyük sosyal
çalkantılar ve politik ayaklanmalar ile ültüst olurken ve diğer yandan da tüm Avrupa’da faşizm
tehlikesi kol gezerken İskandinav ülkeleri bu süreçten daha az etkilenmiştir. 1929 bunalımından
da daha az hasarla çıkan bu ülkelerde güçlü işçi sendikaları vardı ve bu sendikaların desteğini
arkalarına alan sosyal demokrat partiler iktidara gelmeye başladılar. Marksist bir çizgiden çok
Lassalle’cı korporatist devlet sosyalizmine yakın olan bu partiler, iktisadi bunalımın yaratmış
olduğu endişe nedeniyle Sovyetler Birliği’ndeki planlı ekonomiden de etkilenerek arz ve talebin
devlet aracılığıyla düzenlendiği merkezi politikaları benimsediler. Ancak Sovyetler
Birliği’ndeki uygulamalardan farklı olarak, üretim araçlarının mülkiyetinin kamulaştırılması
yerine ulus düzeyinde yaratılan zenginliğin ve gelirin toplumda daha adaletli dağıtılmasını
düzenleyen politikaları tercih ettiler. Buna göre, örneğin İsveç’te hem firmaların hem de ulusal
planlama düzeyindeki karar alma sürecine Kol İşçileri Konfederasyonu’nun katılımı
sağlanıyordu ve böylece elde edilen gelirin paylaşımına karar verme sürecine dolaylı olarak
işçiler de katılıyordu.
İsveç demokrasisi devletçi bir demokrasi değildi, “özyönetim” olarak ifade edilen bir
sistem geliştirilmişti. Buna göre karma ekonomiye dayalı bir refah devleti anlayışı vardı ve
kamulaştırılan sektörlerde de işletmeci devlet değil, toplum idi. İktisadi bunalımdan tasarruf
tedbirleri alarak çıkmak yerine, planlı yatırım politikaları izlenerek çıkılması tercih edildi.
Böylece işsizlik büyük ölçüde önlenmiş oldu, yaşam standardı da yükseltildi. Bu politikalar
1920’li yıllarda koalisyon hükümetleri içinde yer alan İsveç Sosyal Demokrat Parti’nin 1932
yılında tek başına iktidarı almasını sağladı. 1976 yılına kadar da bu parti, ya tek başına iktidar
oldu ya da sosyal demokrat partilerin ağırlıklı olduğu hükümetlerde koalisyon üyesi olarak yer
aldı. İskandinav ülkelerinden Norveç ve Danimarka’da da sosyal demokrat hareket benzer bir
süreç izlemiştir.
149
7.3. Sosyal Demokrasinin Altın Çağı
“Refah devleti” veya “sosyal devlet” olarak adlandırılan politikalar, Avrupa’da Sosyal
Demokrasi ideolojisinin sonucu olarak ortaya çıkan politikalardır ve yirminci yüzyılın önemli
bir kısmında bu coğrafyada geniş bir uygulama alanı bulmuştur. Liberalizmin iktisadi alanda
tam özgürlük ve bireysellik ilkelerinin tersine devletin iktisadi alana müdahalesi ve toplumsal
hakların sağlanmasına yönelik düzenlemeler yapması ilkelerine dayanmaktadır. Sosyal
demokrasi sadece Liberalizmin değil Marksizmin de bazı ilkelerine karşıydı. Yukarıda
Bernstein’ın revizyonist tezleri ve Marksizmin içindeki bölünmeden bahsetmiştik. Bu bölünme,
1917 Bolşevik Devrimi ve ardından Avrupa ülkelerinde peş peşe komünist partilerin kuruluşu
ile daha da netleşmiş oldu. Bu durumda sosyal demokratlar için, hem Marksist sosyalist
projeden hem de liberalizmin bireyci kapitalizminden farklı bir toplumsal ve politik örgütlenme
kurgulaması gerekmekteydi. Soğuk Savaş dönemine girilmesiyle birlikte, sosyal demokrasinin
derdi artık sosyalizme bir devrim ile mi yoksa barışçı yollardan mı geçileceği değildi, içinde
yaşanılan kapitalist sistemde çalışan kesimlerin haklarını koruyan ve kapitalizme bir alternatif
olarak örgütlenen bir seçenek olarak ortaya çıkabilmekti. Dolayısıyla, bu hareket, Liberalizme
ve Marksizme karşı bir “üçüncü yol” arayışıydı. İskandinav ülkelerinin bu arayışa verdiği
cevap, üretim araçlarının özel mülkiyetine dokunmadan, üretilen zenginliğin adil biçimde
bölüşülmesi; diğer bir ifadeyle, kapitalist sistemin liberaller tarafından değil sosyal demokratlar
tarafından yönetilmesiydi. Bu politika, kapitalist sistemden vazgeçilmeden, kapitalizmin
nimetlerinin adil paylaştırılmasını hedefleyen bir politika olarak da ifade edilebilir.
Zaman içinde sosyal demokratik refah devleti uygulamaları başka bir rotaya girmeye
başladı. Bunun ilk işaretini 1930’lu yıllarda Belçika İşçi Partisi verdi. Partinin lideri Henri de
Man, sosyal demokrasinin ilkesini “karma ekonomi ve planlamacılık” olarak ilan etti. O
döneme kadar sosyal demokrasi mülkiyetin toplumsallaştırılması konusunda daha ısrarcı iken,
bu açıklama ile ilk kez kapitalist mülkiyetin devamlılığına yeşil ışık yakılıyordu. Henri de
Man’ın sosyal demokrat kurama getirdiği bir diğer katkı “planlamacılık”tı. Bu projeye göre bir
yandan özel sektör serbest rekabeti sürdürecektir, diğer yandan da ekonomik alanın ve
toplumsal ilişkilerin yeniden düzenlenmesi için planlamaya gidilecektir. Böylece kapitalizmin
kendi işleyişi içinde kuramadığı üretim-tüketim dengesini kurmak, gelir paylaşımında adaleti
sağlamak ve tüketimi teşvik etmek devletin yükümlülüğünde olacaktı ve böylece devlet
ekonominin güçlü ve belirleyici bir aktörü olacaktı. Gerek Henri de Man’ın gerekse
Wigfross’un getirdiği sosyalizasyon ve planlamacılık, bir yönü ile Sovyetler Birliği’nden
etkilenildiğini göstermekteydi, ancak diğer yandan da kapitalist ekonomiye krize girmeden
işlemeyi sağlayan bir model üretmekteydi. Üretimin teşvik edilebilmesi için tüketimin
yaygınlaşması gerekmekteydi, bunun için gereken de istihdamın artırılarak işsizliğin
düşürülmesiydi. İşi olan insanın geliri olacak ve böylece satın alabilecek, böylece üretilen
mallar satılabilecekti. Bu, bir devlet-özel sektör işbirliği idi.
Bu program bir süre sonra İskandinav ülkeleri dışında da uygulanmaya başladı. 1929
ekonomik bunalımı ABD ve İngiltere’de ekonominin Keynesçi bir ekonomik model
benimsemesine neden oldu. Bu model de Avrupa’da yaygınlaşan sosyal demokrat sosyal refah
anlayışının benzeriydi. ABD’de Başkan Roosevelt “New Deal” (Yeni Düzen) adı verilen yeni
150
bir politik dönem başlattı. Buna göre devlet ekonomiye belirli ölçülerde müdahale ederek
piyasanın kendisini toparlamasını ve halkın refah düzeyinin yükseltilmesini sağlayacaktı.
1929 krizinden on yıl kadar sonra İkinci Dünya Savaşı patlak verdi. Bu savaş tüm
Avrupa’yı baştan sona yıkmıştı. ABD için iktisaden çökmüş bir Avrupa işe yaramazdı, bu
nedenle Truman Doktrini çerçevesinde “Marshall Yardımı” adı altında bir program başlattı.
1948-1951 yılları arasında uygulanan bu programın iki temel amacı vardı. Birisi, Avrupa’yı
iktisadi olarak kalkındırarak iyi bir ticaret ortağı haline getirmekti. Bu amaçla, ABD, aralarında
Türkiye’nin de bulunduğu 16 Avrupa ülkesine toplamda 15 milyar Dolarlık ekonomik yardım
yapmıştı. Planın ikinci amacı, Sovyetler Birliği’nin Avrupa’da komünizmi yaygınlaştırmasını
engellemekti. Bütün bunlar, Keynesçi refah devleti politikalarının da bir uzantısı idi.
1950’li yıllarda Avrupa’da hemen hiçbir ülkede sosyal demokratlar iktidarda değildi
ancak iktidardaki muafazakâr partiler sosyal demokrat projeler yürütmekteydi. Yani “sosyal
demokrat partiler muhalefette ama fikirleri iktidardaydı”.40 1960’lara gelindiğinde refah devleti
projesi Avrupa ülkelerinin çoğunda bir politika olarak uygulanmaktaydı. İki savaş arası
dönemde çöken Avrupa ekonomileri, uygulanan Keynesçi refah devleti politikalarıyla
canlanmış, sermaye yeniden inşa olmuş, kitlesel tüketim yaygınlaşmıştı. Aynı zamanda sosyal
demokrat partiler teker teker iktidara gelmekteydi. Örneğin İngiltere’de savaşın hemen
ertesinde iktidara gelen İngiliz İşçi Partisi ilan ettiği “Beveridge Planı” ile sağlık, eğitim, iş
güvenliği alanlarında önemli reformlar yaptı, madenler, demiryolları, elektrik ve gaz işletmeleri
devletleştirildi. Böylelikle hem zarar eden özel sektör devletleştirilme yoluyla tasfiye edilmişti,
hem tekelleşmenin önüne geçilmiş, hem de işletmelerin kapanmasıyla ortaya çıkacak işsizlik
önlenmişti. 1964 yılında İngiltere’de İşçi Partisi tekrar iktidara geldi, Almanya’da Sosyal
Demokrat Parti (SPD), Hristiyan Demokratlarla bir koalisyon hükümeti kurdu ve hemen
arkasından 1969’da yine SPD azınlık liberal demokratlarla iktidara geldi. ABD’de de ise
Demokrat Parti, daha kapsamlı bir refah devleti programı ile iktidara geldi. Bu eğilim
1970’lerde de büyük ölçüde devam etti: İspanya’da PSOE (İspanyol Sosyalist İşçi Partisi),
Yunanistan’da PASOK (Panhelenik Sosyalist Hareket), Portekiz’de Sosyalist Parti iktidara
geldi. Ancak 1980’lerden itibaren refah devleti uygulamalarından vazgeçilmeye ve sosyal
demokrat partiler yavaş yavaş iktidardan düşmeye başladılar. Bu sosyal demokrasinin bir krizi
idi ve bu krizin çok sayıda nedeni bulunmaktaydı.
7.4. Sosyal Demokrasinin Krizi ve Yeni Arayışlar: Üçüncü Yol
1970’lerde kapitalizmin önemli bir krize girdiğini görüyoruz. Bu krizin temelinde yatan
en önemli iki faktör, sosyal refah devleti uygulamaları nedeniyle kamu harcamalarına ayrılan
yüksek pay ve uluslararası rekabet koşullarının değişmesiydi. Bölüşüm temeline dayanan refah
devleti anlayışı, kapitalizmin kendini yeniden üretmesi konusunda yetersiz kalmaya başlamıştı;
yani sermaye birikimi devlet eliyle yeterince sağlanmış ancak bu birikimin daha da artırılması
konusunda sosyal devlet politikaları yetersiz kalmıştır. Aynı zamanda kapitalizm giderek
küreselleşmiş ve ulusal düzeyde yapılan düzenlemeler yetersiz kalmış, küresel düzenlemelere
40 Sevgi Uçan Çubukçu, a.g.m., s. 285.
151
ihtiyaç duyulmaya başlanmıştı. Uluslararası iktisadi alanda ABD hegemonyası kısmen kırılmış,
Japonya ve Almanya iktisadi güçler olarak ortaya çıkmış ve kâr hadleri düşmeye başlamıştı.
Bütün bunlar nihai olarak işsizliğin artması, ekonomik durgunluk, yüksek enflasyon gibi
problemleri ortaya çıkarmıştı. Böylece emek, sermaye ve devlet arasındaki uzlaşma temeline
dayalı sosyal devlet anlayışı giderek gücünü yitirmeye başlamıştı.
Bunun pratik siyasette ilk yansıması, 1980’lerde İngiltere’de Margaret Thatcher,
ABD’de ise Ronald Reagan hükümetleri önderliğinde “Yeni Sağ” olarak adlandırılan
politikaların uygulamaya konmasıydı. Bu yeni anlayış ile devletin sağlık, iş güvenliği, sosyal
yardım gibi alanlardaki toplumsal eşitsizlikleri giderici katkıları yavaş yavaş kaldırılmıştır.
Yeni Sağ, 18. yüzyıl klasik liberalizmin ilkelerine benzer bir söylemle ortaya çıkmıştır. Tek
fark, bu sefer Muhafazakârlık ile işbirliği içinde olmasıdır. “Neo-Liberalizm”, “Yeni
Muhafazakârlık”, “Liberter Yeni Sağ” gibi isimlerle de anılan Yeni Sağ, bireyin rasyonelliğine
vurgu yapmakta ve devlet denetiminin tamamen devre dışı bırakılması gerektiği anlayışına
dayanmaktadır. Buna karşın, Muhafazakârlık ile girmiş olduğu ilişki nedeniyle, devlete
toplumsal alanın düzenlenmesi konusunda görev verilmiştir. Aileden sanata cinsellikten
eğitime kadar her alan devletin hegemonyasına bırakılmıştır. Böylece, ekonomik alan ile siyasi
alan arasında kalın bir çizgi çizilerek birbirinden ayrılmıştır. Piyasaya karşı zayıf, diğer
toplumsal alanlara karşı güçlü devlet anlayışı, Yeni Sağ’ın kısa ve özlü ifadesidir.
20. yüzyılın önemli bir kısmına damgasını vuran Sosyal Demokrasi böylece gerileme
sürecine girmiştir. Bu, sadece refah devleti uygulamalarından vazgeçildiği anlamına
gelmemektedir, aynı zamanda sanayi toplumundan sanayi sonrası topluma geçiş anlamına da
gelmektedir. Bu durumda sosyal demokrasinin kendisini yenileyerek sanayi sonrası toplum
düzeninde ve küresel kapitalizmde yeniden konum kazanması ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Diğer
bir ifadeyle Sosyal demokrasinin yeniden yapılandırılması gerekmektedir. Bu yeniden
yapılandırılma sürecinde yürütülen programa “Üçüncü Yol” adı verilmektedir. Üçüncü Yol,
eski sol olarak adlandırılan Sosyal Demokrasi ile yeni sağ olarak adlandırılan Neo-Liberalizm
felsefelerini aşan yeni bir siyaset yapma biçimi olarak tarif edilmektedir. Bu hareket İngiliz sol
akademik çevrelerde başlamış ve daha sonra İngiliz sosyal bilimci Anthony Giddens tarafından
formüle edilmiştir. “Yeni zamanlar” olarak adlandırılan sanayi sonrası toplumlarda ve
küreselleşen kapitalist dünyada, sol’un kendini konumlandırmasına yönelik stratejiler
belirlemeye çalışan Üçüncü Yol, her şeyden önce dünyanın dinamiklerinin değiştiğinin kabul
edilmesi gerektiğini ve bu değişime uygun yeni bir politik dil geliştirmenin zorunluluğunu dile
getirmektedir. Artık 20. yüzyılın sorunları ile değil 21. yüzyılın sorunları ile yüzyüze
gelinmektedir, bu nedenle bu yeni yüzyıla uygun bir politika üretilmelidir. Ulus-devlet tipi
örgütlenmelerin aşınması, ulusal kimliklerin yerini mikro kimliklerin alması, çevre probleminin
ortaya çıkması, toplumsal cinsiyet meselelerinin önemli hale gelmesi, aile yapısının değişmesi,
sermaye ve emeğin küresel düzeyde hareket etmesi, esnek üretim biçimlerinin ortaya çıkması
ve benzeri çok sayıda değişim karşısında politik sol’un daha kapsayıcı bir siyaset anlayışı
geliştirmesini gerektirmektedir. Küreselleşmenin yarattığı eşitsizlikleri ulus-devlet tipi
örgütlenme mekanizmaları ile çözmek artık mümkün değildir. Üçüncü Yol, kapitalist piyasanın
dünyanın her yerinde kendi kurallarını işletmesine direnç göstermenin bir çare olmayacağını
düşünmektedir. Bu nedenle, bu küresel geçişe sosyal adaleti ekleyerek bir çeşit “küresel sosyal
152
adalet” yaratmak için mücadele etmek gerekmektedir.41 Böylece, yeni sosyal demokrat bir
yönelim olan Üçüncü Yol ile Neo-Liberalizm veya diğer adıyla Yeni Sağ arasındaki farklılık
giderek kapanmış oluyor.
41 Üçüncü Yol politikaları konusunda bkz. Anthony Giddens, Üçüncü Yol: Sosyal Demokrasinin
Yeniden Dirilişi, (çev.: M. Özay), Birey Yayıncılık, İstanbul, 2000.
153
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır
154
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Sosyal Demokrasi, Liberalizme ve Marksizme alternatif bir ideoloji olarak ortaya
çıkmış olsa da, bu iki ideolojiden de önemli ölçüde beslenmiştir. Aslında bir bakıma bu iki
ideolojinin kendi içindeki bölünmelerinden doğmuş bir ideoloji ve politika olarak da
tanımlanabilir. 19. yüzyıl Sanayi Devrimi, 1917 Bolşevik devrimi, iki dünya savaşı ve 1929
ekonomik bunalımı, bu ideolojilerin kendi içlerindeki çatlamalarda belirleyici olan dönüm
noktalarıdır. İşte bu dönemler, düşünsel kökleri 18. yüzyıla dayanan Sosyal Demokrasinin 20.
yüzyılda refah devleti veya sosyal devlet olarak adlandırılan bir politika olarak Avrupa
ülkelerinde uygulanmaya başlamasına neden olmuştur. 30 yıl kadar süren bir altın çağdan sonra,
1970’lerde kapitalizmin küreselleşmesi ve refah devleti politikalarının kapitalizmin kendini
yeniden üretmesine yardımcı olamaması gibi bazı nedenlerle Sosyal Demokrasi’nin bir
gerileme sürecine girdiğini, 1980’lerde ise bunun somut politikalar olarak İngiltere ve ABD’de
ortaya çıktığını görüyoruz. Küreselleşmenin getirdiği iktisadi, politik ve kültürel yeni koşullar,
Sosyal Demokrasi’nin kendisini yeniden konumlandırması ihtiyacını ortaya çıkarmış ve bu
ihtiyaç İngiltere’de “Üçüncü Yol” akımının ortaya çıkmasına vesile olmuştur.
155
Bölüm Soruları
1. Sosyal demokrasi, aşağıdaki hangi iki ideolojinin eleştirisinden kaynak
almaktadır?
a) Sosyalizm-Liberalizm
b) Komünizm-Faşizm
c) Anarşizm-Liberalizm
d) Feminizm-Anarşizm
e) Çevrecilik-Sosyal Liberalizm
2. Rosa Luxemburg ve Karl Liebknecht gibi eski Alman Sosyal Demokrat Partisi
(SPD) üyelerinin partiden ayrılmasına neden olan tartışmaların başında ................. meselesi
gelmektedir.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Bolşevik Devrimi’ni destekleme
b) 2. Dünya Savaşı’na katılım
c) Proleter partinin öncülüğü
d) 1. Dünya Savaşı’na katılım
e) İşçi ücretlerinin artırılması
3. Aşağıdakilerden hangisinin yazılmasında Marx ve Engels’in görüşleri daha
etkili olmuştur?
a) Gotha Programı
b) Erfurt Programı
c) Berlin Programı
d) Heidelberg Programı
e) Hannover Programı
156
4. Aşağıdakilerden hangisi Fransız sosyalizminin önemli figürlerinden olan Saint-
Simon’ın fikirlerini yansıtmamaktadır?
a) Fransız Devrimi’nin eşitlik ve özgürlük anlayışı gerçek değildir.
b) Aşırı bireycilik, toplumsal huzursuzluklara neden olur.
c) Ekonomi, merkezi olarak örgütlenmelidir.
d) Doğuştan gelen imtiyazlara karşıdır.
e) İşçiler ve işverenler arasındaki çıkar çatışması, sınıfsal mücadelenin temel
belirleyicisidir.
5. Aşağıdaki düşüncelerden hangisi Erns Wigfross’un görüşlerini
yansıtmamaktadır?
a) Reformist bir yöntem izler.
b) Kapitalizmin kendiliğinden ortadan kalkması mümkün değildir.
c) Üretim araçlarının mülkiyeti proleterlere geçmelidir.
d) İşçilerin refahtan aldığı payın artırılması önemlidir.
e) Devlet; sağlık, eğitim, sigorta gibi alanlara müdahale etmelidir.
6. Aşağıdakilerden ülkelerden hangisi Avrupa’da sosyal demokrat partilerin güçlü
olduğu ülkeler arasında yer almamaktadır?
a) İsveç
b) Norveç
c) Estonya
d) Finlandiya
e) Danimarka
157
7. Ünlü İngiliz sosyolog Anthony Giddens tarafından teorize edilen ve Yeni Sağ ve
Eski Sol’a alternatif olduğu iddia edilen siyasal akıma ne ad verilir?
a) Üçüncü Yol
b) Üçüncü Dünyacı Sol
c) Devrimci Sol
d) Anarşist Sol
e) Komünist Sol
8. Aşağıdakilerden hangisi sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri arasında yer
almamaktadır?
a) Uluslararası barışın sağlanması
b) Emeğin üstünlüğü
c) İnsan haklarına saygı
d) Uluslararası hukuka saygı
e) Tek parti iktidarlarının desteklenmesi
9. Sosyal Demokrasi, sosyalizmi …….. ve …….. ile uzlaştırma girişimi olarak
tanımlanabilir.
Boşluklara aşağıdakilerden hangi ikili gelmelidir.
a) Muhafazakâr politika – geleneksel toplum
b) Liberal politika – geleneksel toplum
c) Anarşist politika – üpotik toplum
d) Liberal politika – kapitalist toplum
e) Milliyetçi politika – romantik toplum
158
10. Aşağdakilerden hangisi Marksizmin kapitalist sistemde gerçekleşeceğini
öngördükleri “Katastrofik Çöküş” ün sebepleri arasında değildir?
a) Sermaye birikiminde yoğunlaşma
b) Pazarın daralması
c) Sömürgeciliğin yaygınlaşması
d) Kar oranlarında düşme
e) Plansız aşırı üretim
Cevaplar
1)a, 2)d, 3)b, 4)e, 5)c, 6)c, 7)a, 8)e, 9)d, 10)c
159
8. MUHAFAZAKÂRLIK
160
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
Bu bölümde 19. yüzyılın iki büyük ana ideolojik akımı olan Liberalizm ve Marksizme
ve bu iki ideolojinin dayanmış olduğu Aydınlanma felsefesine bir reaksiyon olarak ortaya çıkan
Muhafazakârlık ele alınacaktır. Muhafazakârlık, tarihin her döneminde rastlanabilecek bir
tutum ve tavırdır, ancak modern koşullarda kendisini moderniteye muhalif olarak tanımlama
ihtiyacı ile bir ideolojiye dönüşmüştür. Bu bölümde, bu ideolojinin ortaya çıkışı, temel
varsayımları ve ideolojik toplum kurgulaması ele alınacaktır.
161
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
Muhafazakarlık bir tavır mı yoksa bir ideoloji midir?
Muhafazakarlığın modernliğe tepkileri hangi noktalarda ortaya çıkmaktadır?
Klasik Muhafazakarlık ile Yeni Muhafazakarlık arasındaki farklar nelerdir?
Yeni Sağ ile Muhafazakarlık arasındaki ilişki nedir?
162
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
Bir tutum olarak
muhafazakârlık
Bir tutum olarak
Muhafazakârlığın temel
özelliklerini kavramak
Konuyla ilgili kitap, makale
ve benzeri literatürü
okuyarak.
Bir ideoloji olarak
muhafazakârlık
Bir ideoloji olarak
Muhafazakârlığın temel
özelliklerini kavramak
Konuyla ilgili kitap, makale
ve benzeri literatürü
okuyarak.
Muhafazakârlığın
modernliğe tepkileri
Modernliğin ortaya çıkışı ile
birlikte muhafazakar tavrın
tepkilerinin neler olduğunu
öğrenmek
Konuyla ilgili kitap, makale
ve benzeri literatürü
okuyarak.
Muhafazakârlığın
varsayımları
Muhafazakarlığın insan
doğası, tarih anlayışı ve ideal
toplum düzenine ilişkin
görüşlerini kavramak
Konuyla ilgili kitap, makale
ve benzeri literatürü
okuyarak.
Yeni Muhafazakârlık-Yeni
Sağ
20. yüzyılda
muhafazakarlığın almış
olduğu yeni biçimi kavramak
Yeni Muhafazakârlığın ilk
örnekleri olan ABD ve
İngiltere deneyimlerine
ilişkin okuyarak
163
Anahtar Kavramlar
Muhafazakarlık
Gericilik
Gelenekselcilik
Altın Çağ
Dayanışma
Organizmacı toplum anlayışı
Tarih
Düzen
Yeni Muhafazakarlık
164
Giriş
19. yüzyılın iki büyük ana akımı olan Liberalizm ve Marksizme reaksiyon olarak ortaya
çıkan en önemli ve güçlü ideoloji Muhafazakârlık olmuştur. Dönemin diğer ideolojileri gibi
Liberalizim ve Marksizm Aydınlanma felsefesine dayanmaktadır. Bu felsefe, bireyi tarihin
aktörü olarak toplum içinde yükselten ve bireyi atomize eden bir anlayıştır. Muhafazakârlığın
asıl vurgusu, toplumu ve toplumsal birliği oluşturan her türlü değer ve kurumu yıkarak bencil
bireyi ortaya çıkaran modernliğe tepkisidir. Muhafazakârlık hem bir tutum, tavır ve duruş hem
de bir ideolojidir. Bir tutum olarak kökleri çok eskilere dayanmaktadır ancak bir ideoloji olarak
kendini ifade edişi 19. yüzyıla denk gelmektedir. Bu bölümde, bir ideoloji olarak
Muhafazakârlığın ortaya çıkışını tarihsel bir arka plana dayanarak ele alacak ve temel
varsayımlarını inceleyeceğiz. Liberalizm ve Marksizden farklı bir insan doğası ve toplum
anlayışına dayanan Muhafazakârlık, birey-toplum ilişkilerini tarih üzerinden kurmaktadır.
Gerici bir ideoloji değildir, tersine modern dönemlere özgü, modern bir ideolojidir, ancak
bugünü kurmak ve anlamlandırmak için geçmişi önemli bir araç olarak kullanmaktadır.
Bununla birlikte, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Muhafazakârlık kendisini yeni küresel
çağa uydurarak önemli bir dönüşüm geçirmiş ve bir zamanlar muhalif olduğu Liberalizm ile
ortaklığa girerek “Yeni Muhafazakârlık” olarak adlandırılan yeni bir ideoloji ve politikaya
dönüşmüştür.
165
8.1. Muhafazakârlık: Aydınlanmaya ve Moderniteye Tepki
Her türlü yeni kurum, davranış, değer ve uygulamaya muhalif olan, var olan her şeyin
korunması ve sürdürülmesi gerektiğini düşünen bir tutum ve tavır olarak Muhafazakârlığı bir
düşünce olarak Ortaçağ’a kadar geri götürebiliriz. Mevcut siyasal, sosyal ve ekonomik düzenin
değerli olduğuna ve bu nedenle de korunması gerektiğine inanır, çünkü mevcut olan, yüzyıllar
içinde gelişmiş ve nesiller boyunca yaratılmış olandır. Geleneksel değerler ve kurumlar bu süre
içinde denenmiş, uygun olmayanlar ayıklanmış, adeta bir süzgeçten geçirilerek en değerli ve
makul olanlar tespit edilmiştir. Elbette değişim zorunludur, hatta değişim Tanrı’nın da isteğidir
ancak bu değişim çok yavaş ve ihtiyaçlara göre kendiliğinden olmalıdır.
Toplum denen birliktelik, tarihsel olaylara, dil, coğrafya, müzik gibi toplum üyelerinin
paylaştığı deneyimlere dayanan oldukça karmaşık bir organizmadır. Toplum sadece, onu
oluşturan üyelerin tek tek toplamından ibaret değildir, bu birliktelikten doğan ve kökleri çok
eskilere dayanan adeta bir ruhu vardır. Aslolan toplumdur, birey değil. Toplumun bireyleri
toplum olmadan hiçbir şey değildirler, ancak o toplum içinde olduklarında, o ruh tarafından
sarılıp sarmalandıklarında bir anlam kazanırlar. Toplum canlı bir organizmaya benzetilir. Nasıl
ki bir canlı organizmanın beyni, kolları, bacakları gibi organları, dolaşım-sindirim-solunum gibi
sistemlerin işlemesi için midesi, kalbi, ciğerleri vs varsa, bir toplumun da benzer biçimde birey,
aile, kilise, devlet, gelenekler gibi kurumları vardır. Nasıl ki bir kol bir vücuda bağlı olmadan
yaşayamazsa ve bir toplum da kolları olmadan iyi işlev göremezse, bir birey de toplumun
dışında yaşayamaz ve toplum da çeşitli işlevleri yerine getiren bireyleri ve kurumları olmadan
sakat kalır. Bu anlamda muhafazakârlık “organizmacı” bir anlayışa sahiptir. Bu organizmacı
anlayış aynı zamandı “hiyerarşik”tir; yönetici konumundakiler ve toplumun üst sınıflarında yer
alanlar toplumun adeta beynidir yani karar alma mekanizmasını oluştururlar. Diğer kesimler ise
toplumun ihtiyacı olan alanlarda örneğin tarımda, sanayide, dinsel alanlarda, müzikte,
edebiyatta vb. üretim yaparlar. Herkesin kendi yerini ve görevini bilmesi halinde, toplumun
sağlıklı bir biçimde varlığını devam ettirmesi mümkün olur.
19. yüzyıl Aydınlanma düşüncesinin kökleri, bildiğimiz gibi, kökleri 16. yüzyıldaki
değişim sürecine kadar geri götürülebilir. Özellikle tarımsal üretim alanındaki değişimler ve
pazar için üretimin başlamasıyla birlikte, Ortaçağ toplumuna özgü kurumlar ve değerler kısa
sürede değişmeye başlamıştır. Kırsal alanlarda topraksoylu-serf ilişkisi çözülmüş,
topraksoylular tarlalarında pazar için üretim yaparak tarımsal kapitalistlere dönüşmüş,
köylülerin büyük kısmı ise işsiz kaldığından kitleler halinde kentlere göçmüştür. Kentlerde
başlayan önce manifaktür üretim sonra da sınai üretim, bu göçmen köylüleri para karşılığı
emeğini satarak geçinen işçilere dönüştürmüştür. Bir yandan hem tarımsal hem de sınai
burjuvazinin bir sınıf olarak ortaya çıkışı, diğer yandan kentli işçilerin sayıca artmaya
başlamasıyla birlikte sadece iktisadi değil toplumsal ilişkiler de çözülmüş ve başka formlara
bürünmeye başlamıştır. Örneğin lonca sistemi dağılmış, kilise önemini yitirmiş, aile küçülmeye
başlamış, para en önemli değer haline gelmiş, geleneksel topluma özgü hiyerarşi bozulmuş ve
siyasal iktidarın meşruiyeti sorgulanmaya başlamıştır. İşte, çok eski bir tavır olan ve aynı
zamanda evrensel bir tutum olan muhafazakârlık, modernleşme sürecinin getirdiği bu
değişiklikler karşısında bu tavrı bir politik ideolojiye dönüştürmüştür. Modernliğe ve
166
modernliğin tüm kurumlarına karşı tutumunu kendi içinde tutarlı bir düşünceler sistematiği
haline getirerek bütünlüklü bir ideoloji olarak 18. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmıştır.
Muhafazakârlık bu dönemde bilinçli hale gelmiş ve karşı kendi hakkında düşünür olmuştur.42
Dolayısıyla iki tür muhafazakârlıktan söz edebiliriz. Birisi, evrensel bir tavır olarak her
toplumda ve her dönemde görebileceğimiz “gelenekselcilik”tir. İkincisi ise, bu bölümde ele
alacağımız ve moderniteye bir tepki olarak ortaya çıkan daha modern “muhafazakarlık”tır.
Muhafazakârlık kavram olarak da oldukça yenidir. Kavram ilk defa 19. yüzyıln başlarında
Fransız yazar ve politikacı François-René Chateaubriand tarafından siyasi yelpazenin daha
“sağ” kanadını ifade etmek için kullanılmıştır. Daha yaygın biçimde 1830’larda Almanya’da
ve İngiltere’de kullanılmaya başlamıştır.
Muhafazakârlık Fransız Devrimi’ne, kapitalizme, kentleşmeye, bireyciliğe,
evrenselciliğe, bireyciliğe, rasyonelliğe, materyalizme, her türlü reform hareketine kaşıdır,
mevcut yapıyı alt üst eden, sürekliliği bozan, hiyerarşiyi yok eden, “ayakların baş, başların ayak
olmasına” neden olan her türlü değişime şüphe ile bakar. Muhafazakâr ruh halinin birbiri ile
ilişkili iki yönü vardır:
- İnsan doğasına, geçmişe ait olmayana, denenmemiş olana güvensizlik
- Tarihsel sürekliliğe ve geleneksel olana güven
Süreklilik arzeden ve güvenilir olanın dayanmış olduğu şey değişebilir; bu bazen din,
bazen dil, bazen tarih olabilir. Önemli olan, köklü olması, denenmiş olması ve geçmişe
dayanıyor olmasıdır. Örneğin, lonca sistemi Avrupa muhafazakârlığı için çok önemli bir
kurumdur. Modern üretim tarzının bu kurumu yok etmesi, muhafazakârlar için çok önemli bir
kayıptır. Çünkü lonca sistemi sadece bir üretim sistemi değildir, aynı zamanda bir eğitim
sistemidir, bir sosyal ilişki kurma biçimidir, toplumsal hiyerarşinin bir göstergesidir vb,
dolayısıyla tüm toplumun örgütlenme biçiminin bir modelidir. Aynı durum aile, kilise, feodalite
için de geçerlidir. Aile, toplumun en küçük birimidir ve toplumun aynasıdır. Ailenin reise krala
benzetilir; nasıl ki kral hem tüm tebaasını koruyor hem de onlar üzerinde egemenlik kuruyor ve
itaat bekliyorsa, ailenin reisi olan erkek de hem ailenin üyelerini korur hem de üzerlerinde
otorite kurma hakkını elinde tutar. Toplumun en küçük birimi olan aile bozulduğu zaman,
monarşik yapı da bozulmaya mahkûm hale gelir.
Muhafazakârlık diğer ideolojilerden farklı olarak dönemsel somut koşullara göre
şekillenmiştir yani siyasette belirli kalıp davranışlar göstermemiştir. Bu anlamda gayet “pratik
ve faydacı”dır. Örneğin, muhafazakârlık kesinlikle dindarlıkla ilişkili değildir, muhafazakârlar
için “din”, toplumu bir arada tutmanın bir aracıdır. İnanç boyutuyla din toplum üyelerini
hiyerarşiye saygılı, toplumsal ahlak kurallarına uyan kişilere dönüştürmesi, yaradılışı ve ölümü
42 E. Zeynep Güler, “Muhafazakârlık: Kadim Geleneğin Savunusundan Faydacılığa”, (içinde) H. Birsen
Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, (İstanbul Bilgi Ünv. Yayınları, 2012 (5. Baskı), s.
118.
167
anlatması, bu dünyanın geçiciliğine vurgu yapması dolayısıyla toplum üyelerini “terbiye eden”
bir yönünün bulunması nedeniyle önemlidir. Dinin kurumsal dayanağı olan kilise ise,
bireyciliği değil de cemaat halinde olmayı önemli kıldığı, birlik ruhu yaratmayı saladığı için
önemlidir. Diğer bir ifadeyle, mevcut durumun muhafazasını sağladığı için din ve kilise
önemlidir, bu anlamda din kurumuna gayet pratik ve faydacı bir yaklaşım içindedir.
Bir ideoloji olarak muhafazakârlık, başta Liberalizm olmak üzere 19. yüzyılın modern
ideolojileri ile tartışmalar içinde doğmuş ve şekillenmiştir. Gerek Liberalizm gerek Marksizm
materyalist ve pozitivist ideolojiler olarak dünyayı başka bir pencereden görmektedirler.
Tarihin insan eliyle yeniden inşa edilebileceğini inanmaktadırlar. Bu düşünce, muhafazakârlık
için kabul edilemez bir durumdur, çünkü muhafazakârlık bireyi tarihin aktörü değil tersine tarih
tarafından şekillendirilen, adeta tarihin içinde sürüklenen, edilgen bir varlık olarak görür.
Muhafazakârlığın Liberalizmden en önemli farkı, insan doğasına ilişkin görüşleridir.
Muhafazakâr düşünceye göre İnsan rasyonel değildir, duyguları ile hareket eder. Toplum,
üyeleri olan insanlar için neyin en iyi olduğunu, tarihsel deneyimleri ile bilir. Aydınlanma
düşüncesi ve modernlik insanın toplum ile bağlarını kesmiş, tarihsel bağlarından koparmış ve
ortada yapayalnız bırakmıştır. Modernlik aynı zamanda bireyleri bencil ve hazcı hale
getirmiştir. İnsan zaten doğası gereği “güvenilmez” bir varlıktır. Hristiyanlığın “ilk günah”43
doktrinini benimsemektedir. Bu nedenle insanın doğuştan “iyi olmadığına” inanmaktadır. Aynı
zamanda insan doğuştan “özgür” de değildir. Ancak iyi düzenlenmiş bir devlet içinde insan iyi
davranışlar gösterebilir, devlete ve kiliseye sadık, dindar ve itaatkâr olabilir.
Aydınlanma düşüncesinin “tarihe doğa yasalarının egemen olduğu” yolundaki görüşünü
tamamen reddeder. Muhafazakârlığa göre insan tabiatı ile doğa yasaları birbirinden farklıdır.
Elbette insan biyolojik bir organizma olarak doğanın bir parçasıdır ancak insanın tarihi doğanın
tarihinden ayrı gelişir çünkü insanın biyolojik özelliğinin yanısıra bir de ruhu vardır. İnsan
tarihini belirleyen şey işte bu ruh’tur. Bu ruh, onun toplum ile birlikteliğini sağlayan şeydir aynı
zamanda. O nedenle her toplum, bir diğerinden farklı bir tarihsel gelişme çizgisi gösterir. Bu
durumda, Liberalizmin ön kabullerinden olan “doğa durumu” ve “toplum sözleşmesi”, her
toplum için geçerli evrensel gerçeklikler olarak kabul edilemez.
Muhafazakârlar sürekli olarak “eski düzen” ile “yeni düzen” arasında bir karşılaştırma
yaparak, eski düzenin mükemmelliğini ispat etmeye çalışırlar. Aslında eski dönemlere dönmek
gibi “gerici” denebilecek bir tutumları yoktur. Klasik muhafazakârlar için Ortaçağ insanlık
tarihinin en mükemmel çağıdır, adeta bir “Altın Çağ”dır, ama tekrar o döneme geri dönmenin
mümkün olmadığının farkındadırlar. Bu nedenle, hâlihazırda elde bulunanın muhafaza
edilmesini, değişimin çok yavaş bir biçimde, ihtiyaçlar ortaya çıktıkça kendiliğinden olmasını
tercih ederler. Hızlı değişim, sadece toplumsal kurumları yıkmamakta aynı zamanda siyasal
iktidarın meşruiyetini de sorgulanır hale getirmekte ve bir kaos ortamının doğmasına neden
olmaktadır. Neye, kime, hangi kurallara inanacağını bilemeyen, şaşkın ve köksüz insanlardan
43 Hristiyanlıkta Adem ile Havva’nın cennette yasak meyveden yiyerek işledikleri ilk günah. “Asli günah”
olarak da adlandırılmaktadır. Hristiyanlıktaki mezhepler arasında bu konuda farklı görüşler olsa da, genel olarak
Adem ile Havva’nın soyundan gelen insanların da bu günahı paylaştığına inanılmaktadır.
168
oluşan bir toplumdan daha tehlikelisi yoktur. Sanayi Devrimi, köylülüğü yok etmiştir, köylüleri
kentlere göçmeye zorlamış, sefil koşullarda yaşamalarına neden olmakla kalmamış, aile
düzenleri bozulmuş, çocuklarının eğitimini ihmal eder hale gelmiş, fabrikalarda makinaların bir
parçası haline gelerek ruhlarını kaybetmişlerdir. Oysa feodal dönemin aristokratik yapısı,
herkesin yerini bilmesine dayanan hiyerarşisi mükemmel bir toplumsal örgütlenme biçimidir. 44
8.2. Klasik Muhafazakârlık
Klasik muhafazakârlık, bir toplum mühendisliği olarak ideolojilere karşıdır ve zaten
kendisini de bir ideoloji olarak konumlandırmaz. Kendisini ideolojilerin üstünde, bir fikirler
dünyasının içinde görür. Daha çok derin bir düşünsel eylemsizlik, var olan durumu kabullenme
ve tevekkül halinde olmayı tercih eder. Bununla birlikte, bir tavırdan bir ideolojiye dönüşümleri
onları da eylemliliğe sürüklemiştir.
Aslında tek bir muhafazakârlıktan söz etmek mümkün değildir. İnsan doğası, insan-
toplum ilişkileri ve gelenekler konularında özde aynı zemini paylaşsalar da, muhafazakârlığı
tarihin konumlandırılışı ve eylemlilik konularında üçe ayırabiliriz.
- Gerici muhafazakârlık
- Radikal muhafazakârlık
- Ilımlı muhafazakârlık
Gerici muhafazakârlık, tarihte en üstün olarak gördükleri bir insanlık dönemini restore
etmeyi amaçlamaktadır. Bu dönem genellikle Ortaçağ olarak kabul edilir. Bugün, bozulmuş ve
çürümüştür, demokrasi denen rejim de çürümüş ve bozulmuş bir insanlık halidir; bireycilik ve
özgürlük tüm kurumları ve değerleri parçalayarak insanı derin bir ruhani sefalete itmiştir.
Toplumsal uzlaşıya dayanan eski toplum düzenin yeniden kurulması gerekir. Buna karşın
radikal muhafazakârlık istikrar taraftarı değildir, hatta istikrarı bir çeşit bozulma olarak görür.
Radikal muhafazakârlar gerçekçilikten yanadırlar. Gerçekçilikten anladıkları şey, yaşamın
özünün çelişki ve mücadelelerden oluşmasıdır. Darwinci bir yaklaşım benimseyen bu görüş,
mücadele taraftarıdır ve milliyetçi ideallere, lidere mutlak boyun eğmeye, kahramanlık mitine
inanır. Bu nedenle Almanya’da faşist dönemin nasyonal sosyalizmini radikal muhafazakârlık
olarak değerlendirmek mümkündür. Ilımlı muhafazakalar ise değişimin Tanrı’nın isteği
olduğuna ve bu nedenle de tarihsel değişimin kaçınılmaz olduğuna inanırlar. Ancak değişim
yavaş ve tedrici olmalıdır, değişimler geçmişin hala işleyen değerlerini ve kurumlarını
değiştirmeden gerçekleşmelidir, böylece tarihsel süreklilik bozulmayacaktır. Devrim yerine
yavaş değişim toplumun parçalanmasını engelleyecektir. Ilımlı muhafazakârlar devlet ile
toplumun kesin çizgilerle birbirinden ayrılması taraftarıdırlar. Devletin gücü
sınırlandırılmalıdır ve yargı bağımsız olmalıdır. Bu noktada liberalizme benzemektedir ancak
buradan liberalizm ile aynı çizgide oldukları söylenemez. Liberalizm, devletin
44Bekir Berat Özipek, “Muhafazakâr Siyasetin Temelleri”, Muhafazakâr Düşünce, Bahar 2004, s. 5-9.
169
sınırlandırılmasını bireysel özgürlüğün ve serbest piyasanın korunması amacıyla isterken, ılımlı
muhafazakârlar evrensel akılcılığa, bireysel özgürlüğe şüphe ile bakarlar ve devletin
sınırlandırılmasını toplumun kendi kurumları ve değerlerini kendisinin üretmesini sağlamak
için isterler. Ancak, ileride de göreceğimiz gibi, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren,
muhafazakârlık ile liberalizm ortak noktalar üzerinden bir araya gelerek “Yeni Sağ”, “Yeni
Muhafazakârlık”, “Neo-Liberalizm” gibi isimlerle adlandırılan yeni bir siyaset ve toplum
anlayışının ortak tarafları olacaklardır. Muhafazakârlık, devlete ve bürokrasiye karşı eleştirel
tavrı ile Anarşizm ile de bir noktada ortaklık kurmaktadır. Aynı zamanda İngiltere’de Sendikal
Sosyalizm ve Frasa’da Katolik Sosyalizmi de bazı bakımlardan muhafazakârlıktan
etkilenmiştir. Muhafazakâr düşüncenin soyut teoriler yerine tarihte yaşanmış deneyimlere
duyduğu güven, muhafazakârlıktan etkilenen akımlara ütopyacı sosyalistleri de eklemiştir.
Klasik muhafazakârlığın düşünsel kaynakları 18. yüzyıla kadar geri gitmektedir. 19. ve
20. yüzyıllar ise bu düşünsel kaynakların hem ideolojiler biçiminde sistematik hale
getirilmesine hem de Avrupa coğrafyasının çeşitli yerlerinde hem bir iç politika hem de dış
politika aracı olarak deneyimlenmesine sahne olmuştur. Muhafazakâr deneyimlere geçmeden
önce, muhafazakârlığın düşünsel kaynaklarını ele alacağız.
8.2.1. Muhafazakârlığın Düşünsel Kaynakları
Klasik muhafazakârlığın ilk yazarları Louis de Bonald ve Joseph de Maistre’dir. Bonald
liberalizmin doğa durumu ve doğal haklar öğretisini çürütmek için, Maistre ise insan aklının
yetersizliğini ve toplumsal deneyimlerin değerini savunmak ve aynı zamanda monarşi ve
kiliseye olan bağlılığını ifade etmek üzere eserler vermiştir. Her ikisi de Aydınlanmaya ve
Fransız Devrimi’ne tepki duyarlar, eşitlik, özgürlük, adalet ilkelerine karşı iman, sezgi,
dayanışma gibi geleneksel Katolik öğretilerini savunmuşlardır. Bununla birlikte,
muhafazakârlığı bir ideoloji olarak sistematik ve bütünlüklü bir düşünce haline getiren kişi
Edmund Burke’dür. Burke, 1790 yılında yayınladığı Fransız Devrimi Üzerine Düşünceler adlı
ünlü yapıtında, muhafazakârlığın temel önkabullerini sistematize etmiş ve biçimlendirmiştir.
Burke’e göre, “iyi toplum” örneği, Ortaçağ’dır. Devrim bu iyi döneme ait tüm değerleri ve
kurumları yok etmiş ve çürüme başlamıştır. Burke, merkezi monarşilere de karşıdır çünkü güçlü
bir devlet ve bürokrasi yaratmaktadır, bu nedenle Avam Kamarası üyesi olduğu dönemde
Kralın yetkilerinin sınırlandırılması için çalışmalar yapmıştır. “Muhafazakârlara göre, siyasetin
kendinden bir devlet işleyişi tekniği çıkartılabilecek bilimi, evrensel ölçekte uygulanabilecek
siyasal bir ideal ya da soyut insan hakları bütünü yoktur”.45 Bu ifadeden de anlaşılacağı gibi,
tarihin akışına müdahale etmek, siyaset, insan, devlet gibi konularda soyut idealler veya teorik
çerçeveler oluşturmak muhafazakârlar için tarihe müdahale etmek demektir. Tarih ve toplum,
kendi işleyiş süreci içinde ortaya çıkan ihtiyaçlar çerçevesinde kendisini zaten oluşturmaktadır,
ona müdahale etmek demek onu bozmak demektir. Buradan da anlaşılacağı gibi,
muhafazakârlara göre dünya düzeni rastlantısal olaylara bağlıdır ve bu nedenle de muhafazakâr
düşüncenin bir ütopyası yoktur.
45 E. Zeynep Güler, a.g.m., s. 125.
170
18. ve 19. yüzyıllarda Avrupa coğrafyasında yaşanan hızlı değişime bir tepki olarak
ortaya çıkan muhafazakârlık, rasyonalizm, bireycilik, evrenselcilik, materyalizm gibi
geleneksel temelleri bozan, dinsel kurumları ve alışkanlıkları yıkan, lonca, feodalizm gibi
kurumları kökünden söken her türlü Aydınlanmacı fikre karşıdır. Bütün bu değişimler
geleneklere saygıyı yok etmiş, aileyi dağıtmış, insanlarda zevk için yaşama güdüsünü
körüklemiştir. Modernleşme ve sanayileşme insanların yaşam standardını yükseltmiştir ancak
bu durum insanların beklentilerini artırmış, bir türlü tatmin olmayan ve bu nedenle de mutsuz
olan bireyler ortaya çıkarmıştır. Oysa Tanrı, doğaya doğum, büyüme, olgunlaşma ve ölüm
döngüsünü getirmiştir, modernlik bu durumu kabullenme durumunu ortadan kaldırmış, hiç
ölmeyecekmiş gibi hayattan daha fazla zevk alma ve böylece bu döngüyü kırma hırsını
aşılamıştır. Fransız Devrimi toplumsal düzeni altüst etmiştir. Büyük evlat hakkını kaldırmış,
boşanmayı resmi hale getirmiş, aristokrasiyi çökertmiş, lonca sistemini dağıtmış, yasa önünde
eşitliği kabul etmiş, kiliseyi millileştirmiş ve eğitim sistemini hükümetin denetimi altına
almıştır. Bütün bunlar toplumu zayıflatan, buna karşın bireyi ve devleti güçlendiren
değişikliklerdir. Oysa örneğin eğitim devletin elinde olmamalıdır, düşünsel ve ahlaki eğitim
dinsel kurumlar ve aileden alınmalıdır. Devlet olsa olsa teknik eğitim verebilir, bunun dışındaki
alanlar tamamen toplumsal kurumlara bırakılmalıdır.
Klasik muhafazakârlık kitlelerin siyasete katılımına şüpheyle bakmaktadır. Kitleler itaat
etmek, uyum göstermek, gelenekleri sürdürmek ile yükümlüdürler. Siyaset, seçkinlerin uğraş
alanıdır. Bu nedenle demokrasi, muhafazakârlar için dehşet verici bir durumdur. Kitlelerin karar
alıcılar arasında yer alması, eski köye yeni adet getirmektir. Bu düşüncenin arkasında, düşünce
tarihinin çok eski dönemlerinden beri görülen, “çoğunluğun diktası”ndan korku yatmaktadır.
Aslında muhafazakâr düşüncenin “en iyi yönetim biçimi” gibi tek bir ideal düzeni yoktur.
Demokrasi, özgürlük, çoğulculuk, devrim gibi olgular ve süreçler muhafazakârlar için
olmaması gereken şeylerdir ama olması gereken en iyi yönetim biçimi nedir diye sorulduğunda
tek bir cevap vermezler. Onlara göre ideal düzen, yavaş bir değişim süreci içinde olan ve var
olanın muhafaza edilebildiği düzendir. Statüko’nun korunmasından yanadırlar. Korunacak
statükonun hangisi olduğunun çok önemi yoktur. Dolayısıyla muhafazakârlık genel olarak
düzenin korunmasına yönelik bir çerçeve çizer, bu çerçeveye göre farklı muhafazakârlıklar
farklı statükoları uyarlayabilirler. Muhafazakârlık zaman zaman güçlü devletten ve hukuktan
yana tavır alsalar da genel olarak despotizmden korktukları için daha dengeli bir politik
örgütlenmeye yakın durmuşlardır. Anayasa’nın toplumda hâkim olan adetleri yansıtmasını
istemektedirler. Yasa, onlara göre, toplumda hâkim olan adetlerin, geleneklerin ve geleneksel
kurumların politik olarak yetkili kılınmış bir parçasıdır. Yasaların doğduğu Anayasa, bu
nedenle sık sık değiştirilmemelidir.
Muhafazakârlar bireyi değil toplumu temel almaktadır. Toplum, Tanrı tarafından
yaratılmıştır, birey de o toplumun bir parçası olarak Tanrı’nın yarattığı toplumun kurumlarına
ve kurallarına uyum göstermekle yükümlüdür. Toplumsal yaşantının amacı bireysel özgürlüğü
gerçekleştirmek değildir. Zaten muhafazakârlara göre insanın doğuştan özgür olduğu inancı
kadar saçma bir şey olamaz. Toplumun amacı, otoritenin bozulmasını engellemektir, otoriteyi
korumaktır. Devletin otorite kaynağı Tanrı’dır, bu nedenle asıl otorite sahibi krallar, prensler,
lordlar değildir onlar Tanrı adına toplumdaki çelişkileri uyumlulaştırarak düzeni sağlamakla
171
görevlidirler. Her toplumda bireycilik ve kolektivizm, özgürlük ile düzen, hiyerarşi ile eşitlik,
demokrasi ile otorite, zevk ile ruhanilik, akıl ile duygu, laiklik ile dindarlık, değişim ile istikrar
vb arasında bir gerilim ve çatışma vardır. Burada otoriteye düşen, bunları uyumlulaştırmak ve
aralarında bir denge kurmaktır.
Siyasal alan, klasik muhafazakârlar için toplum yanında daha az önemlidir. Toplum çok
sayıda kurumdan oluşmaktadır ve bu kurumlar insanların ihtiyaçlarını karşılamak için binlerce
yıl içinde yavaş yavaş ortaya çıkmıştır. İnsanların biyolojik ihtiyaçlar için aileye, kim olduğunu
bilmek için köy, mahalle, komşuluk gibi yerel bağlara, dünyadaki konumunu ve görevlerini
anlatacak olan bir dini inanca ihtiyacı vardır. Din burada, faydacı bir yaklaşımla, toplumsal
aidiyeti ve otoriteye itaati sağlamak için bir araç olarak görülmektedir. Cemaat ruhu da, birey
ile toplum arasında dolayımı sağlayan bir araçtır. Cemaat bireyden önce gelir, hatta bireyi
özgürleştiren şey, içinde yaşadığı cemaate bağlanmak, adeta onun içinde erimektir. Ortaçağ’ın
merkezi olmayan, gevşek örgütlü devleti bu anlamda klasik muhafazakârlar için ideal
örgütlenme biçimidir. Siyasal iktidarın kilise, loncalar, feodalite gibi toplumsal kurumsal ile
devlet arasında bölünmesi, dinin devletten ayrılarak özerkleşmesi ve daha yerel aracı
kurumların güçlenmesi istenir.
Liberalizmin “doğa durumu” ve “toplum sözleşmesi” düşüncesine karşıdırlar. Onlara
göre, toplumsal birliktelik tek bir kuşağın değil binlerce yıldır birbirini izleyen kuşakların
deneyimlerinin ürünüdür. Toplum sadece yaşayanlar arasında değil, aynı zamanda ölmüşler ve
doğacak olanlar arasında da bir ortaklıktır. Geçmişte yaşanan her şey bugün bizimle birlikte
varlığını devam ettirmektedir. İnançlar, düşünceler, davranış kalıpları, kurumlar vb hepsi
ölmüşlerin bize bırakmış olduğu miraslar olarak bizimle birlikte yaşamaktadır. Toplum ezeli ve
ebedidir. Bu nedenle insan hiçbir zaman doğa durumunda yaşamamıştır ve toplum sözleşmesi
de hiçbir zaman olmamıştır. Bu, liberallerin modern burjuva toplumunu meşrulaştırmak için
üretmiş olduğu bir kurgulamadır. Muhafazakârlık, aynı zamanda Aydınlanma’nın deneyci
yaklaşımına da karşıdır. Burke’e göre, biz buluş yapmayız, Tanrı’nın daha önceden aklımıza
koyduğu bilgileri fark ederiz. Yani, her şey zaten önceden vardır, bu anlamda tümdengelimci
bir yaklaşıma sahiptirler. Zaten insanın aklının çok da önemi yoktur, önemli olan toplumsal
akıldır. Asıl hikmet toplumsal akıldadır, çünkü toplumların aklı uzun tarihleri içinde yaşanan
deneyimlerin birikimi ile oluşmuştur.
İnsanın eşit ve özgür olduğu fikri de liberal bir kurgulamadır. İnsanları Tanrı doğuştan
kadın ve erkek olarak, fiziken zayıf ve güçlü olarak, akıllı veya akılsız olarak yaratmıştır. Yani
eşitsizlik Tanrısal bir vergidir. Eşitsizlik sadece toplumlara özgü değildir, evrensel bir
durumdur. En küçük varlıktan başlayarak en üstte Tanrı’da sona eren hiyerarşik bir varlıklar
zinciri vardır. Aynı zamanda toplumsal statü, sınıf ve kastlara dayalı hiyerarşi de yüzyıllar
içinde toplumların daha iyi işleyebilmesi için üretilmiş durumlardır.
8.2.2. Muhafazakâr Deneyimler
Muhafazakârlık her ne kadar kendisini ideolojiler üstü görse ve tevekküllü bir
eylemsizlik halini tercih etse de, kendisi de ideolojiler çağının ürünüdür ve bu çağın eylemleri
içinde ister istemez yer almıştır. Bu mücadele içinde giderek daha faydacı bir tavır
172
sergilemişler, dönemin devrimci hareketlerine karşı muhafazakârlığı değişime karşı bir garanti
olarak görerek bu noktadan itibaren eylemliliğe yönelmişlerdir. Fakat farklı dönemler ve
coğrafyalarda kendine özgü özellikleri çerçevesinde kendisini ifade etmiştir. Her coğrafyada
muhafazakârlık kendi yerelliğinin dayandığı kültürel ve tarihsel yönlere vurgu yapmıştır.
Örneğin Britanya adasında muhafazakârlık daha ılımlı ve istikrarlı bir biçimde ortaya çıkarken,
kara Avrupa’sında, özellikle Almanya ve Fransa’da daha radikal biçimler almıştır. Fransız
muhafazakârlığı devrim öncesi daha çok mutlak monarşi otoriterliğine özgü bir yönelim içinde
iken devrim sonrası Aydınlanma ve modernite karşıtlığı biçimine bürünmüştür. “Başta sosyalist
devrimcilik, liberal bireycilik ve hümanist aydınlanmacılık olmak üzere devleti, otoriteyi, dini,
geleneği ve toplumu deyim yerindeyse es geçen ya da ikincil planda önemseyen tüm
yaklaşımlara karşı siyasal bir tavır takınmıştır. Buradan hareketle Fransız muhafazakârlığının
Anglo Sakson muhafazakârlığına göre daha konjonktürel ve daha pratik hayata yönelik olduğu
söylenebilir.”46 Almanya’da ise hem Aydınlanma’ya tepki hem de Napolyon’a karşı bir tavır
içinde ortaya çıkmış, zamanla milliyetçi özellikler göstermiş, romantizm ile içiçe geçmiştir.
Britanya muhafazakârlığı daha evrimci bir gelişme gösterirken, Alman muhafazakârlığı zaman
zaman sönümlenen zaman zaman da yükselen dönemsel bir özellik taşımıştır.
Alman muhafazakârlığı, İngiliz ve Fransız muhafazakârlığından bir başka yönden de
farklılık göstermektedir. Örneğin Fransız muhafazakârlığı daha çok tanrı, din, kilise ve
gelenekler gibi değerlere dayanırken, Alman muhafazakârlığı devlet, otorite ve hiyerarşiye
dayanmış ve pozitif hukuktan beslenmiştir. Bu nedenle, Alman muhafazakârlığının ilk akla
gelen ismi, toplumsal yaşamın merkezine devleti yerleştiren Hegel’dir.47 Alman
muhafazakârlığı, ülkenin İngiltere ve Fransa’ya göre daha geç sanayileşmesi ve modernleşmesi
ile de ilgilidir. Diğer yandan Napolyon ordularının ülkeyi ele geçirmesi ülkede güçlü bir
korumacı düşüncenin ortaya çıkmasını kolaylaştırmıştır. 18. yüzyıl sonlarına kadar Almanya’da
geleneksel yapı varlığını sürdürmüştür. Ancak Fransız Devrimi’nin yaydığı Aydınlanmacı
görüşler ülkede giderek yaygınlaşmaya ve geleneksel yapıyı bozmaya başlamıştır. Alman
muhafazakâr aydınları böyle bir dönemde mevcut yapının korunması için düşünsel ürünler
vermişlerdir. Alman eyaletlerinde liberal değişim taleplerinde bulunacak güçlü bir burjuvazi
sınıf veya köylü hareketi yoktur, bu nedenle mutlakiyetçi yapı bir süre daha varlığını
sürdürebilmiştir. Ancak Napolyon’un etkisiyle Katolik Kilisesi güç kaybetmeye başlamış,
yargılama gücü ve müklerinin büyük kısmı ellerinden alınmıştır. Siyasal romantizm ve
milliyetçilik hareketi böyle bir ortamda başlamıştır. 19. yüzyıl Romantizmi, muhafazakârlık
gibi Aydınlanma karşıtı bir harekettir; bireyciliğe, rasyonelliğe tepki duyar, buna karşın doğaya
ve duyulara öncelik verir, akıl ve sağduyunun karşısına duygu, coşku ve hayali koyar. Lessing,
Herder, Goethe, Shiller Alman romantizminin önemli teorisyenleridir.
19. yüzyılın ortalarında Avrupa’da başlayan milliyetçilik akımları Romantizm ve
Muhafazakârlık ile birleşir. Bu, kısa sürede muhafazakâr siyasi pratiklerin de gündeme
gelmesini sağlar. 1847 Prusya Diyet Meclisi’nde ilk kez Muhafazakâr Parti yer alır ve sosyal
demokrat politikalara muhalefet eder. Muhafazakârlığın milliyetçilik ile birleşmesi, kültür
46 Ömer Çaha, “Muhafazakâr Düşüncede Toplum”, Liberal Düşünce, Bahar, 2004, s. 18. 47 Ömer Çaha, a.g.m., s. 18.
173
meselesinin ön plana çıkmasına, “üst kültür” veya “büyük kültürel gelenek” gibi kendi
kültürlerine üstünlük yükledikleri bazı kavramların kullanılmasını gündeme getirmiştir. Bu
kültürel üstünlük meselesi, muhafazakârlıkta hiçbir zaman “ırksal” üstünlük meselesine
dönüşmemiştir. Bu dönüşüm, 20. yüzyılda Almanya’da gerçekleşmiştir ancak bu muhafazakâr
politika biçiminde değil faşizm biçiminde ortaya çıkmıştır.
Sonuç olarak Fransız muhafazakârlığı daha radikal, tepkisel ve katı özellikler
gösterirken, Alman muhafazakârlığının Fransız Devrimi’ne karşı statükonun korunması
yönünde bir muhalefet ile sivrilmesi nedeniyle daha bilinçli ve tutarlı bir hareket olarak ortaya
çıktığını söyleyebiliriz. İngiliz muhafazakârlığı ise daha liberal niteliktedir, ülkede
parlamentonun tarihsel gelişimini ve geleneklerin korunmasını benimseyen ama aynı zamanda
reform fikrine de karşı durmayan bir tavrı vardır. İngiltere’de muhafazakârlık uzunca bir süre
politik bir söyleme dönüşmemiş ancak Fransız Devrimi ve ona muhalif Fransız
muhafazakârlığının ortaya çıkışı ile politikanın düşünsel ve pratik bir parçası haline gelmiştir.
8.3. Yeni Muhafazakârlık
20. yüzyılın ikinci yarısı, tüm dünyada birçok bakımdan büyük bir dönüşümün
yaşandığı dönemdir. Genel olarak küreselleşme ve post-modernizm olarak adlandırılan bu
dönüşüm süreci, bir yandan ulus-devletin egemenliğini ve ulus-devletin temelini oluşturan
vatandaşlığı aşındırarak gündeme etnik, dinsel, dilsel ve bölgesel temellere dayalı mikro-
kimlikleri getirmiş, diğer yandan da artan iletişim ve ulaşım olanakları ile kapitalizm ve
kapitalizmi ayakta tutan unsurlar küreselleşmiştir. Bu konunun detaylarını ileride
inceleyeceğimiz “Post-Modernizm” konusunda ele alacağız. Bu bölümde, bu dönüşüm
sürecinin muhafazakârlık üzerindeki dönüştürücü etkilerinden bahsedeceğiz. 20. yüzyılın son
çeyreğinde “Yeni Sağ” olarak adlandırılan ve liberalizm ile muhafazakârlığın birlikteliğine
dayanan bir eğilim ortaya çıkmıştır. Ekonomik alanda liberalizmin yeni bir konumlanış alarak
sosyal refah devleti uygulamalarından vazgeçip devleti ekonomik alandan dışlaması olarak
tanımlayabileceğimiz Neo-liberalizm, sosyal alanda oluşan otorite boşluğunu muhafazakârlık
ile doldurmuştur. Din, aile, eğitim, çocuk eğitimi, cinsellik, sanat gibi alanlarda sosyal disiplin
eksikliğini gidermek için muhafazakâr değerleri devreye sokan yeni sağ, bu işi devlete havale
etmiştir. Böylece güçten düşen klasik muhafazakârlık, güç kazanarak “Yeni Muhafazakârlık”
(Neo-conservatism) olarak yeniden doğmuştur.
Yeni muhafazakârlık da tıpkı klasik muhafazakârlık gibi bir tepki olarak şekillenmiştir.
Klasik muhafazakârlık Aydınlanma felsefesi ve moderniteye ve bunların eski kurum ve
değerleri yıkmasına bir tepkidir. Yeni muhafazakârlık ise, 1930’lardan 1980’lere kadar hâkim
olan sosyal refah devleti anlayışı ve dayanmış olduğu sosyalizme bir tepki olarak kendisini
kurgulamıştır. Aynı zamanda küresel dünyanın yeni hareketleri olan çevre karşıtlığı, nükleer
silahlanma karşıtlığı, savaş karşıtlığı gibi hareketlere de bir tepkidir. Yeni muhafazakârlık
uluslararası ilişkilerde denge ve yumuşama siyasetine, barış çabalarına, nükleer
silahsızlanmaya karşıdır, “reel-politik” olarak adlandırılan uluslararası ilişkilerde asıl
belirleyici olanın “güç” olduğu, ulusal çıkarların her şeyden üstün tutulduğu ve dış politika
üzerinde kamuoyu etkisinin minimize edildiği bir dış politika taraftarıdır.
174
Aslında muhafazakârlık-liberalizm ortaklığının ve yeni muhafazakârlığın kökleri biraz
daha gerilere gitmektedir. Özellikle Soğuk Savaş döneminde komünizm karşıtlığı ve özel
mülkiyetin korunması gibi temalarda birleşmekteydiler. Ve bu birleşme, özellikle bir yanı ile
Amerikan muhafazakârlığından bir yanı ile de İngiliz muhafazakârlığından beslenmekteydi. II.
Dünya Savaşı sonrası dönemin en ünlü muhafazakârlarından Russell Kirk, İngiliz ve Amerikan
geleneklerini birleştirmeyi hedeflemekteydi. O’na göre modern dönemin merkezileşme,
sekülerleşme, sanayileşme gibi koşulları muhafazakâr düşünceyi zorlamıştır. Bu koşullarda
muhafazakârlığın kendisini yeniden tanımlaması gerekmekteydi. Amerikan muhafazakârları
özellikle Soğuk Savaş döneminde iki önemli tavır geliştirdi. Bunlardan birisi komünizm
karşıtlığı, diğeri ise anti-popülizm yani seçkinlerin demokratik yönetimi idi.
Yeni muhafazakâr düşüncenin önemli isimlerinden olan Anthony Quinton,
muhafazakârlığı oluşturan dört temel ilke olduğunu söyler. Bunlar:
- entelektüel mükemmelliyetsizlik
- siyasal şüphecilik
- gelenekselcilik
- organizmacılık
tır. Bu ilkelerden ilki, insan aklının karmaşık toplumsal hayatı ve ilişkileri anlamada
yetersiz olduğu ön kabulüne dayanmaktadır. Quinton’a göre, insanların entelektüel olarak
yetersizliği, zorunlu olarak diğer üç ilkeyi doğurur. Siyasal akıl, teorik spekülasyondan değil
toplumun tarihsel olarak biriktirmiş olduğu deneyimlerden doğar, bu nedenle siyasete ilişkin
teorik kurgulamalar güvenilmezdir, güvenilir olan geleneksel siyasettir. Bu nedenle siyasette
karar alma, organizmanın beynine yani yönetici şeçkinlere bırakılmalıdır.
Bir diğer çağdaş muhafazakâr düşünür olan Michael Oakshott ise, muhafazakârlığın
nelere karşı neleri tercih ettiğini sıralar:
tercih edilenler tercih edilmeyenler
elde olan elde olmayan
bilinen bilinmeyen
denenmiş denenmemiş
olgular gizemli olan
gerçekler olası olanlar
sınırlı olan sınırsız olan
yakındaki uzaktaki
175
yeterli olan aşırı olan
uygun olan mükemmel olan
küçük ve sınırlı yenilikler ve buluşlar büyük ve belirsiz yenilikler ve
buluşlar
1960’lar ve 1970’lerdeki yaygın öğrenci hareketleri ve sol hareketin yükselişi karşısında
muhafazakârlık kendisini yeniden formüle etti. Bu nedenle, “yeni muhafazakârlık, ‘devrim’in
saldırısına uğramış liberaldir.”48 1970’lerde muhafazakârlık liberalizm ile hala problemli bir
ilişki yaşamaktaydı. Hem ekonominin serbestleşmesine ve şirket kültürünün oluşumuna karşı
çıkışı ile Liberalizm ile hem de sosyal refah uygulamaları nedeniyle devletin merkezileşerek
gücünü artırmasına karşı çıkışı ile Sosyal Demokrasi ile çatışmaktaydı. 1980’lerden itibaren ise
Liberalizme iyice yanaştı. Liberalizmin muhafazakârlığa, muhafazakârlığın da liberalizme
ihtiyacı vardı. Yeni muhafazakârlık ekonomik alanda liberalizm ile özel alanda muhafazakârlığı
bir araya getirdi. Klasik muhafazakârlık geleneksel toplumu koruma amacını taşırken, yeni
muhafazakârlık bu sefer liberal toplumu koruma amacını üstlenerek kendisini yeniden formüle
etti.49
21. yüzyıla girildiğinde liberalizm ile muhafazakârlığın birlikteliği iyice pekişmişti. 11
Eylül saldırısı, hem liberalizm hem de yeni muhafazakârlık için yeni bir dönüm noktası oldu.
Güvenlik meselesi “şer ekseni”, “terörist ülkeler”, “terörizmle mücadele” gibi yeni kavramlar
ile ifade edilerek dış politikada “reel politik” daha kolay meşrulaştırılır hale geldi. Ancak,
güvenlik meselesi sadece dış politika ile sınırlı kalmadı, ülke içinde de siyasal ve toplumsal
yaşamda özgürlükler yavaş yavaş sınırlandırılmaya başladı. Saldırının ne zaman ve nereden
geleceğinin belli olmadığı gerekçesi ile bir güvenlik paranoyası yaratılarak siyasete kitlesel
katılımın şüphe ile karşılanması yaygınlaştı. Aynı zamanda iç siyasette tüm muhalifler düşman
ilan edildi, yoksullar, işsizler, yabancılar içteki düşmanlar olarak tanımlandı, yoksul mahalleler
“fuhuş yuvası”, “terör yuvası” olarak lanetlendi. Devlet politikası ile örtüşmeyen her tür
entelektüel faaliyet devlet düşmanlığı olarak adlandırıldı ve bu aydınlara karşı kampanya
başlatıldı. Din, geleneksel değerler, komşuluk, aile içinde kadının rolü, kürtaj, bekâret, çocuk
eğitimi gibi konular tekrar gündeme getirilerek bunlar muhafazakâr bir bakış açısı ile topluma
enjekte edilmeye başladı. Liberalizm ve muhafazakârlığın bu birlikteliğinde, liberalizm serbest
piyasanın devlet müdahalesinden azade biçimde işlemesini garanti altına alma işlevini
görürken, muhafazakârlık da sözü edilen bu alanlarda devleti görevli kılarak bir tür toplum
bekçiliği yapmaya başladı.
48 E. Zeynep Güler, a.g.m., s. 151. 49 Yeni Muhafazakârlık ve bu akımın önemli yazarları ve politik pratikleri konusunda bkz. Merdan
Yanardağ, Yeni Muhafazakârlar (Neo-Cons): Amerika’nın Kara Kitabı, İstanbul, Çivi Yazıları, 2004.
176
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır.
177
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu bölümde Aydınlanma felsefesi ve onun üretmiş olduğu modern birey tipine ve
toplumsal örgütlenmeye bir reaksiyon olarak 19. yüzyıla ortaya çıkan muhafazakârlık akımını
hem bir tutum hem de bir ideoloji olarak inceledik. Muhafazakârlık bir yandan iktisadi,
toplumsal ve politik tarihsel bir arka plana yerleştirilerek diğer yandan dayanmış olduğu
düşünsel kaynakları irdelenerek temel varsayımları çerçevesinde ele alındı. Aynı zamanda
klasik muhafazakârlık ile 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yükselmeye başlayan yeni
muhafazakârlık arasındaki benzerlik ve farklılıklar da karşılaştırmalı olarak incelendi.
178
Bölüm Soruları
1) Muhafazakârlık aşağıdakilerden hangisine karşı değildir? (Kolay)
a) Materyalizme
b) Reformlara
c) Hiyerarşiye
d) Rasyonalizme
e) Evrenselciliğe
2) Muhafazakârlık aşağıdakilerden hangisine güvenir?
a) Geleneksel olana
b) Denenmemiş olana
c) İnsan doğasına
d) Geçmişe ait olmayana
e) Sürekli yenilenmeye
3) Aşağıdakilerden hangisi Muhafazakârlık açısından sürekliliğini ispatlamış
kurumlar arasında yer almaz?
a) Kilise
b) Aile
c) Politbüro
d) Din
e) Piyasa
179
4) Muhafazakârlığı bir ideoloji olarak sistematik ve bütünlüklü bir düşünce haline
getiren düşün insanı kimdir?
a) Marques de Sade
b) Louis de Bonald.
c) Joseph de Maistre
d) Louis Bonaparte
e) Edmund Burke
5) Aşağıdakilerden hangisi Radikal Muhafazakârlığa örnek olarak gösterilebilir?
a) İngiltere
b) Küba
c) SSCB
d) Kuzey Kore
e) Hitler Almanyası
6) Aşağıdaki düşüncelerden hangisi Muhafazakârlıktan etkilenmemiştir?
a) Yeni Sağ
b) Yeni Muhafazakârlık
c) Neo-Liberalizm
d) Marksizm
e) Anarşizm
180
7) Lessing, Herder, Goethe, Shiller gibi isimlerin önderlik ettiği ve Muhafazakarlık
gibi Aydınlanma karşıtı bir hareket olan; bireyciliğe, rasyonelliğe tepki duyan, buna karşın
doğaya ve duyulara öncelik veren, akıl ve sağduyunun karşısına duygu, coşku ve hayali koyan
akıma ................. adı verilir.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Alman Radikalizmi
b) Alman Romantizmi
c) Alman Fanatizmi
d) Alman Muhafazakârlığı
e) Alman Sosyalizmi
8) Aşağıdakilerden hangisi Yeni-Muhafazakâr düşüncenin önemli isimlerinden
olan Anthony Quinton’un Muhafazakârlığı oluşturan dört temel ilkesi arasında yer almaz?
a) Entelektüel mükemmelliyetsizlik
b) Siyasal şüphecilik
c) Gelenekselcilik
d) Devrimcilik
e) Organizmacılık
9) Liberalizmin “………” ve “………” düşüncesine karşıdır.
Boşluklara aşağıdakilerden hangi ikili gelmelidir?
a) Doğa durumu – toplum sözleşmesi
b) Dayanışmacı toplum – organizmacı toplum
c) Bürokrasinin gerekliliği – dinin gerekliliği
d) Hiyerarşi – Kilise
e) Geleneksellik – dayanışma
181
10) “Yeni Muhafazakârlık”, muhafazakârlığın kendisini ……… dünya koşullarında
yeniden tanımlama çabasının bir sonucudur.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) komünizmin yükseldiği
b) küreselleşen
c) radikalleşen
d) muhafazakârlaşan
e) kutuplaşan
Cevaplar
1)c, 2)a, 3)c, 4)e, 5)e, 6)d, 7)b, 8)d, 9)a, 10)b
182
9. MİLLİYETÇİLİK
183
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
Modern kurumlar ve değerler üzerine kurulan ama aynı zamanda bazı yönleri ile
moderniteye tepkisel özellikler de taşıyan milliyetçilik, 19. ve 20. yüzyılların en önemli
ideolojilerinden birisidir. Milliyetçilik sözü edilen bu çağların politik örgülenme biçimi olan
ulus-devletin temelini oluşturması bakımından da, yönetenler ile yönetilenler arasındaki bağı
“vatandaşlık” üzerinden oluşturma sürecindeki etkisi bakımından da önemlidir. Millet denen
bir birlik var mıdır? Yoksa bu, modern çağın politik örgütlenmesinin ihtiyaç duyduğu ve bu
nedenle sonradan ürettiği bir kurgulama mıdır? Millet hangi değerler ve kurumlar üzerine
kuruludur? Milletin oluşumunda tarih nereye yerleştirilmektedir? Milliyetçiliğin düşünsel
temelleri hangi düşünürlere ve akımlara dayanmaktadır? Bu ve benzeri sorular bu bölümün
konusunu oluşturmaktadır.
184
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
Millet nedir?
Millet neden tarihin belirli bir döneminde ortaya çıkmıştır ve neden daha önce böyle
bir kavram yoktur?
Milliyetçilik hangi temel kurumlar ve değerlere dayanmaktadır?
Milliyetçiğin boyutları nelerdir?
Ulus-devlet ile milliyetçilik arasında nasıl bir ilişki vardır?
Vatandaşlık ile milliyetçilik arasında nasıl bir ilişki vardır?
185
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
Millet kavramı Millet kavramını anlamak
Konu ili ilgili okuyarak
Milliyetçilik kavramı
Milliyetçilik kavramını
anlamak Konu ile ilgili okuyarak
Milliyetçiliğin düşünsel
kökenleri
Siyasi düşünce tarihinde
milliyetçiliğe kaynaklık eden
düşünsel akımları öğrenmek
Konu ile ilgili okuyarak
Ulus-devlet ve milliyetçilik
Ulus-devlet ile milliyetçilik
arasındaki ilişkiyi kavramak
Konu ile ilgili okuyarak ve
çeşitli milliyetçilik örnekleri
ile ilişki kurarak
Ulus-devlet ve vatandaşlık
Ulus-devlet’i millet’e
bağlayan bağ olarak
vatandaşlık kavramının
ortaya çıkışını ve işlevlerini
anlamak
Konu ile ilgili okuyarak ve
çeşitli ulus-devletlerde
vatandaşlığın inşa ediliş
biçimlerini karşılaştırarak
186
Anahtar Kavramlar
Millet
Milliyetçilik
Vatandışlık
Ulus-devlet
Tarih
187
Giriş
Milliyetçilik 19. ve 20. yüzyılların ulus-devlet modelinin temelini oluşturan bir
ideolojidir. Teorik yanı zayıf ancak politik yönü oldukça etkilidir. Milliyetçiliği kuran ünlü
teorisyenleri yoktur ancak her coğrafyada ortaya çıkan milliyetçiliğin kendi tarihçileri,
edebiyatçıları, sanatçıları vardır. Milliyetçilik yaygın bir ideolojidir ama pratiği evrensel
değildir, her milletin milliyetçiliği farklı temeller üzerinde kurulmuştur, bu nedenle tek bir
milliyetçilikten bahsedemeyiz. Aslında bu özelliği, içini her şeyle doldurabilmeyi mümkün
kılmaktadır. Karşımıza bazen sosyalist bir milliyetçilik bazen de faşist bir milliyetçilik olarak
çıkabilir. İçinde çoğu kez muhafazakâr ögeler de taşır ama bazı liberal değerlere de hiç mesafeli
değildir. İttifak yaptığı ideolojiye göre dayandığı ilkeler de değişebilmektedir. Bu amorf
karakterine ve farklı milliyetçilik pratiklerine rağmen, milliyetçiliğin sahip olduğu genel
özellikleri varır. Dolayısıyla hem bir söylem olarak milliyetçiliğe hem de ortaya çıktığı
toplumsal koşullar içinde milliyetçiliğe bakmak, hatta her ikisine birlikte bakmak
gerekmektedir.
188
9.1. Millet ve Milliyetçilik Nedir: Milliyetçiliği Sosyal Bilimler Nasıl Ele
Almaktadır?
Sosyal bilimler uzunca bir süre milliyetçilik konusu ile çok yakından ilgilenmemiş, ona
teorik bir çerçeve vermek konusunda hevesli olmamıştır. Elbette milliyetçi unsurlar taşıyan
felsefi, edebi, politik görüşleri, eğilimleri ve duyguları içeren çok sayıda metinlere daha önceki
dönemlerde de rastlamaktayız, ancak bunlar bir ideoloji olarak milliyetçiliği kuran parçalar
olarak düşünülmemiş ve bunları bir araya getirerek teorik/kavramsal bir çerçeve oluşturma
çabasına girilmemiştir. Asıl tema olarak milliyetçiliği konu olarak inceleyen ilk metin 1907
yılında Alman tarihçi F. Meinecke tarafından kaleme alınan Cosmopolitanism and the National
State başlıklı kitaptır. Bu metinde yazarın bakış açısından milletin ne olduğu tanımlanmaktadır.
Meinecke, konuya ilişkin metinlerinde hem “millet”i hem de “milliyetçiliği” ikiye
ayırmaktadır. Ortak kültürel mirasa dayalı topluluklara “kültürel millet”, ortak siyasi tarih ve
anayasaya dayalı milletlere ise “politik millet” demektedir. Milliyetçilikleri de “etnik
milliyetçilik” ve “sivil milliyetçilik” olarak ikiye ayırmaktadır.
Milliyetçiliğin sosyal bilimciler tarafından sistematik bir biçimde incelenmesi I. Dünya
Savaşı sonrasına rastlamaktadır. Aslında bu şaşırtıcı değildir çünkü bu, Avrupa’da ulus-devlet
modelinin yerleşmeye başladığı dönemdir. Bu dönemin milliyetçilik literatüründe temel
yaklaşımın özelliği, “millet”in daha başından zaten var olan bir olgu imiş gibi kabul edilmesidir.
Diğer bir ifadeyle, “millet” kavramı hiç sorgulanmadan kabul edilmiş ve her topluluğun
milliyetçilik hikâyesi tarihsel bir bakış açısı ile anlatılmıştır. Sanki Avrupa toplumları her
zaman bir “millet” idi ve bu nedenle de bu bir ideoloji değil, var olan bir toplumsal gerçeklik
idi, sadece keşfedilmesi tarihsel olarak bu döneme denk gelmişti. Bu dönem literatürünün bir
başka özelliği, milliyetçiliği sınıflandırma çabası gösteriyor olmasıdır. I. ve II. Dünya Savaşları,
sömürgeleştirilmiş ülkelerin bağımsızlıklarını kazanma mücadelelerinin verildiği dönemler
olarak da önemlidir. Özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra dünyada sömürgeleştirilmiş ülke
sayısı iyice azalmış, bağımsızlığını kazanan ülkelerde yeni bir toplum yaratma süreci
başlamıştır. Bu dönemde batılı sosyal bilimciler, “az gelişmiş” olarak adlandırdıkları bu
coğrafyalardaki sorunlardan birisinin modernleşme sürecinin geç başlamış olması olduğunu
düşünmüşlerdir. Onlara göre, birincisi ile ilişkili olarak bir diğer sorun ise, henüz millet
olamamış olmalarıdır; bu nedenle de bağımsızlık mücadeleleri ve ulus-devlet kurma çabaları
milliyetçilik ile birlikte gelişmektedir. Yani, milliyetçilik bu coğrafyalara özgü bir olgudur. Bu
ülkelerde millet, kurulması gereken bir toplumsal ve politik birimdir ve bunu kuracak olan da
milliyetçiliktir. Böyle bir bakış açısının arkasında, Batılı toplumların hep millet’e sahip olduğu,
milliyetçilik olmadan da milletin ezelden beri zaten hep var olduğu inancı yatmaktadır.
1980’lere kadar devam eden ve kabul gören bu yaklaşım değişmeye başladı ve milletin
ezelden beri zaten hep var olan ve ancak milliyetçilik ile uyanışa geçen ve fark edilen bir varlık
mıdır yoksa millet sadece bir toplumsal kurgu mudur? sorusu gündeme geldi. Böylece
milliyetçilik başka bir perspektiften incelenmeye başladı. Bu, millet gibi toplumsal
bütünlüklerin gerçek mi yoksa kurgusal mı olduğu, daha genel ifade ile kimliklerin
gerçekliklerini belirleyen bir “öz”e sahip olup olmadıkları sorusu ile aynı anlama gelmektedir.
189
Sadece milliyetçilik değil her türlü kimlik meselesine iki türlü yaklaşmak mümkündür.
Bunlardan birisi “özcü” yaklaşımdır. Özcü yaklaşım, kimliği belirleyen kültürü toplumsal
dönüşümden bağımsız olarak düşünmek anlamına gelmektedir. Bu yaklaşım, toplumu oluşturan
bireyler ve kurumlar arasındaki ilişkilerin kurulma sürecini bir tarafa atarak, sanki bu ilişkiler
bu sürecin dışında her zaman kendiliğinden varmış gibi düşünmektir. Örneğin milleti,
toplumsal oluşumlardan önce de varmış gibi düşünmek, özcü bir yaklaşımdır. Bu, yaratılmışlık
anlayışının bir uzantısıdır. Toplumsal aktörler olarak insanlar, kurumlar ve kültür, “yaratılmış”
toplumun unsurlarıdır, yani pasiftirler. Bu durumda toplumsal alanda insan iradesinin ürünü
hiçbir şey yoktur. Varsayımları sınanabilir nitelikte değildir ve bu nedenle de bilimsel değildir.
İkinci yaklaşım ise “inşacı” (constructivist) olarak adlandırılan yaklaşımdır. Bu yaklaşım,
toplumsal aktörleri kültür ile ilişki içinde ele almaktadır, yani kültürü inşa edenler toplumsal
aktörlerdir. Kültür kendiliğinden oluşmaz, toplumu oluşturan bireylerin bilişsel, normatif,
sembolik ve estetik kaynakları kullanarak inşa etmeleriyle oluşur. Özcü yaklaşım milleti sabit
bir varlık olarak görür, milliyetçilik de gücünü ve özelliğini bu milletin özelliklerinden alır,
yani milliyetçiliği yaratan millettir. İnşacı yaklaşım ise, sabit bir millet’ten hareket etmez,
kendiliğinden var olan bir millet yoktur. Diğer bir ifadeyle, milleti yaratan milliyetçiliktir;
millet, milliyetçiliğin yarattığı bir kurgulamadır.50
1983’te yayınladığı Uluslar ve Ulusçuluk çalışmasıyla Ernest Gellner51, inşacı
yaklaşımı geliştirmiştir. Milliyetçiliği işlevselci ve yapısalcı bir bakışla ele alan Gellner’e göre,
milliyetçilik modern sanayi toplumuna özgüdür. Geleneksel tarım toplumlarında devlet ile
toplum arasında ilişki en az düzeydedir, kültür çok katmanlıdır ve çeşitlidir, ortak bir topluluk
kültürü anlayışı yoktur. Sanayi toplumunun ortaya çıkışıyla birlikte homojen toplum ihtiyacı
doğmuştur. Bu homojenlik hem kültürel homojenliktir hem de vatandaşlık bağıyla bireyleri
devlete bağlayan siyasal homojenliktir. Sanayi toplumunun homojenliğe duyduğu ihtiyaç,
üretim ile ilişkilidir. Herkesin birbirinin yerini alabildiği anonim bir kitle toplumu, sınai
üretimin devamlılığı için gereklidir. Anonim bir kitle toplumu yaratabilmek için ise yazılı bir
kültürün oluşturulması, topluma ortak standart eğitim verilmesi, ortak değerlerin tüm toplum
üyelerine aşılanması gerekmektedir. Milliyetçilik işte tam bu noktada önemli bir araçtır.
Milliyetçilik, anonim kitle toplumunu, toplumun tarihten bugüne sahip olduğu ortak kültürel
özellikleri kullanarak yaratmaktadır. Modern bir ulus-devlet kültürünü inşa ederken, eski
kültürel özellikleri birleştirici unsur olarak kullanır. Aslında modern ulus-devlet oluşturmak
eskiden radikal bir kopuştur, ancak bu kopuşu yumuşatmak için sanki yeninin inşasında eskiyi
kullanıyormuş gibi gösterir. Eski ile yeni arasında bir bağ kurabilmek için de “milliyetçilik”
söylemini oluşturur.
Sosyal bilimlerde milliyetçiliği ortaya çıktığı toplumsal bağlamdan itibaren anlamaya
çalışan bir başka isim Eric Hobsbawm’dır. Hobsbawm da, milliyetçiliğin ortaya çıkışını
sağlayan ve onu işlevsel hale getiren gelişmenin modern devletin doğuşu olduğu görüşündedir.
50 İnci Kerestecioğlu, “Milliyetçilik: ‘Uyuyan Güzeli Uyandıran Prens’ten Frankeştayn’ın Canavarına”,
(içinde) H. Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları, 2012 (5. Baskı), s. 310-312. s. 307-350. 51 Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusçuluk, İnsan Yayınları, İstanbul, 1992.
190
O’na göre, milliyetçilik modern devletin idari ihtiyaçlarına cevap veren bir ideolojidir. Gellner
ile aynı yaklaşımı benimsemekle beraber, Gellner sanayi toplumuna odaklanırken, Hobsbawm
modern devlete odaklanır ve böylece milliyetçiliği siyasal boyutta görmemizi, bir siyaset biçimi
olarak da fark etmemizi sağlar.52 Milliyetçilik, siyasi yönüyle, iktidarı ele geçirmeye çalışan ve
bunu milliyetçi iddialara dayanarak meşrulaştıran bir ideolojidir. Bu ideolojiyi kullananlar,
içinde bulunulan toplumu bir millete dayandırır, böyle bir milletin var olduğunu iddia eder, bu
milletin çıkarlarını tüm diğer çıkarlardan üstün görür. Millet, sadakat gösterilmesi gereken ve
meşruiyetin temelini oluşturan tek özne haline gelir. Ulus-devletin ortaya çıkması ile böylece
millete ilk defa 19. yüzyılda rastlanır. Dolayısıyla, millet, Hobsbawn’a göre, yeni bir politik
örgütlenme biçimi olarak ortaya çıkan ulus-devletin ihtiyaçlarını karşılayacak bir unsur olarak
bu yüzyılda icat edilir.
9.2. Millet Kavramının Kökeni ve Tarihsel Gelişimi
Millet’in modern bir özne olduğu görüşüne itiraz eden çok sayıda milliyetçi vardır ve
bunlar bu itirazlarını “millet” (nation) kelimesinin çok eski bir kelime olmasına
dayandırmaktadırlar. Evet, millet kelimesi çok eski bir kavramdır ancak eski dönemlerdeki
anlamı bugün kullanılan anlamdan epeyce uzaktır. Bunu anlayabilmek için kelimenin
etimolojisine biraz bakmakta fayda vardır. Latince bir kavram olan natio, Roma’da yabancıları
işaret eden bir kavramdır ve küçük düşürücü bir anlama sahiptir. Roma’ya aynı bölgeden gelen
kişiler bir “natio” grubu oluştururlar ve Roma yurttaşı olmadıklarından statüleri aşağıdadır.
Kelimenin Yunanca’daki karşılığı “ta ethne” dir. Aynı şekilde bu kavram da yabancıları,
putperestleri vb. ifade etmek için kullanılmaktadır. “ta ethne” kavramı, günümüzde kavimsel
topluluklar için kullanılan “etnik” kavramı ile bir akrabalık içinde gibi görünmektedir.
Milliyetçiliğin bir boyutu etnik ayrımcılığı da içerdiğinden, millet ile etnisite arasında bir bağ
kurabilmektedir.53
“Nation” kavramı zaman içinde önemli anlam değişikliklerine uğramıştır. Kavram,
Ortaçağ’a gelindiğinde Avrupa’da üniversitelere gelen öğrenci gruplarını tanımlamak için
kullanılmaya başlar. Örneğin, Paris Üniversitesi’ne farklı bölgelerden gelen öğrencilere
geldikleri yere göre isimler verilir. Fransa, İspanya ve İtalya’dan gelen öğrenciler “şerefli
Fransa milleti”, Kuzeydoğu’dan gelen öğrenciler “saygıdeğer Normandiya milleti”, İngiltere
ve Almanya’dan gelen öğrenciler “sabırlı ve yiğit Cermen milleti” vb. olarak adlandırılır.
Buradan, “nation” kelimesinin aşağılayıcı nitelemesini kaybettiğini, gelinen coğrafyayı
gösteren ve o coğrafyanın kültürel özelliklerini niteleyen bir kavrama dönüştüğünü anlıyoruz.
Ancak, bu tanımlama sadece üniversite öğrenciliği dönemi ile sınırlıdır, yani örneğin
Fransa’dan gelen tüccarlara millet adı verilmemektedir. Zaman içinde kavramın, yine
üniversitelerde, öğrencilerin geliştirdikleri düşünce topluluklarını tanımlamak için
kullanılmaya başladığını görüyoruz. Artık millet, bir topluluğun görüşünü ve amacını anlatmak
için kullanılmaya, yani “fikir/görüş topluluğu” anlamına gelmeye başlamıştır. Bu topluluklar
52 Eric J. Hobsbawm, Milletler ve Milliyetçilik, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1993. 53 Etnisite, etnik kimlik ve milliyetçilik arasındaki ilişki konusunda bkz. Celalettin Yanık, “Etnisite,
Kimlik ve Milliyetçilik Kavramlarının Sosyolojik Analizi”, Kaygı: Uludağ Üniversitesi Felsege Dergisi, sayı 20,
2013, s. 230-234. S. 225-237.
191
aynı zamanda krallıkları da temsil ettiğinden, kavram sadece kültürel/düşünsel değil siyasal bir
boyut da kazanmış ve siyasal, toplumsal ve kültürel seçkinler grubunu işaret etmiştir.
16. yüzyıla gelindiğinde İngiltere’de millet kelimesi halkı anlatmak için kullanılıyor.
Halk aslında “ayak takımı” olarak görülen aşağı sınıfları ifade etmek için kullanılırken, halkın
millet kavramı ile ifade edilmesi, halkın statüsünün yükeldiğini göstermekte. Halkın
statüsündeki bu yükselme, İngiltere’de halkın devletin vatandaşı yani siyasi iktidarın meşruiyet
kaynağı, asıl egemenliğin sahibi olmaya başladığını göstermektedir. Devlet, meşruiyetini artık
millet olarak ifade edilen halktan aldığına göre, sadakat gösterilmesi gereken millet'tir. Bu
gelişme, milletin biricik hale geldiğiin ve egemenliğin taşıyıcısı olduğunun göstergesidir.
“Biriciklik” ve “egemenlik”, milletin temel özellikleri olarak özellikle dikkat edilmesi gereken
durumlardır. Bu ikisi arasında kurulan denge, farklı milliyetçilik biçimlerini anlamak açısından
önemlidir. Bazı milliyetçiliklerde egemenliğe, bazılarında ise biricikliğe vurgu daha keskindir.
Örneğin, İngiltere’de egemenliğe vurgu daha kuvvetli iken, Kıta Avrupa’sında biriciklik ön
plana çıkmaktadır. Egemenlik vurgusu, milliyetçiliğin daha liberal ilkelere dayandığını,
biriciklik vurgusu ise daha muhafazakâr ve kolektivist-dayanışmacı ilkelere dayandığını
göstermektedir.54 Aslında egemenliği kullanan bir topluluğun kendini millet olarak
adlandırması ile millet oldukları için egemenliğe sahip oldukları iddiasında olmak arasında
önemli bir fark vardır. Birinci durumda millet fikri vardır, ikincisinde ise millet olgusu iddiası
vardır yani milletin bir fikri kurgu değil gerçekten bir olgu olarak hep var olduğu iddiasını
taşımaktadır. İkincisi, daha muhafazakâr ve dayanışmacı bir milliyetçiliği göstermektedir ve
Avrupa’da İngiltere dışındaki neredeyse tüm örneklerde millet olgusu iddiası millet fikrine
önceliklidir. Her milliyetçilik kendi içinde liberallik-muhafazakârlık, özgürlük-baskı, ilericilik-
gericilik, laiklik-dindarlık gibi ikilemler ve bu ikilemlerden kaynaklanan gerilimler taşır. Bu
ikiliklerden hangisinin tarafında olduğu, incelenen milliyetçiliğin rengini de bize vermektedir.
Nation kavramının yukarıda anlatılan dönüşümünden, milletin bir siyasal özne olarak
ortaya çıkışının yakın bir döneme denk geldiği anlaşılmaktadır. Kavramın Batı’da gelişimini
ele aldık, bir de Doğu coğrafyasında, özellikle Arap coğrafyasında ne anlama geldiğine de
kısaca bakmak gerekir. “Millet” kavramı Arapça bir sözcüktür ve eski dönemlerde “cemaat”,
“topluluk” anlamına gelmekteydi. Ancak millet kavramı, kullanıldığı topluluğun dinini de
içeren bir anlama sahipti. Arapça’da millet sözcüğü bir dönem sadece Müslümanlar için
kullanıldı, daha sonra ise Kur’an dili olan Arapça’yı bilenler için kullanıldı. Osmanlı
İmparatorluğu’nda da, bilindiği gibi millet sistemi vardı ve İmparatorluk sınırları içinde
yaşayan her bir dinsel/mezhepsel ve aynı zamanda etnik grup millet olarak adlandırılmaktaydı.
Örneğin, Ermeni milleti, Yahudi milleti, Rum milleti vb. Burada millet kavramı gayrimüslim
bir cemaate, topluluğa işaret etmekteydi. Müslümanlar “ümmet” olarak adlandırılmaktaydı.
Balkanlar’da milliyetçilik hareketlerinin ortaya çıkması ve ardından Osmanlı
İmparatorluğu’nun ortadan kalkması ile birlikte millet sistemi çözüldü ve bir anlamı kalmadı.
Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde millet sözcüğü bugünkü anlamına benzer bir
54 İnci Kerestecioğlu, a.g.m., s. 316.
192
içerik kazanmaya başladı. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında, millet dinsel bir içerik
taşıdığından “ulus” kavramı tercih edilmiştir.
Kavramın tarihsel dönüşümüne baktığımız zaman, tarihsel olarak çok eski dönemlere
dayansa da bir siyasal meşruiyet aracı olarak millet’in ortaya çıkışının çok yakın bir tarihte
gerçekleştiğini söyleyebiliriz.
9.3. Milliyetçilikte “Tarih” Anlayışı
Daha önce de sözünü ettiğimiz gibi, modern toplum geleneksel toplumun yıkıntıları
üzerine kurulmuştur. Arkada bırakılan dağılmış, erimiş bir toplumsallık vardır, bu nedenle yeni
toplumsallığın kurulması gerekir. İşte milliyetçilik, kurulan yeni tolumsallığın yapıştırıcı
unsuru olarak geçmişten ödünç alınan bir ögedir. Bu nedenle milliyetçilik, hem yeni hem eski,
hem modern hem muhafazakârdır. Bir yüzü geçmişe, bir yüzü geleceğe bakan milliyetçilik, bu
özelliği nedeniyle Janus heykeline benzetilir.55 Milliyetçilik, modernleşme sürecinde
köklerinden kopan insanların kendilerine yeni kökler arama sürecinde ”tarih”i kullanarak
yardımcı olur, geçmişte sahip olunduğuna inanılan kültürel özellikler, bu insanlara bir geçmiş,
bir kimlik, bir anlam verir. “Tarih”, milliyetçiliğin doğuşu ile yeni bir anlam kazanmıştır.
Geleneksel tarih anlayışı “vakanüvizm”dir, yani tarihi olayları özellikle de Kralların,
Sultanlarn, Prenslerin yani siyasi iktidarın tarihini ve olayları peşpeşe sıralayan tarihtir. Bu
anlayışta tarihin özneleri Krallar, Padişahlar, Prensler ve bu kişiler için mücadele eden
kahramanlardır. Milliyetçilik başka bir tarih anlayışı getirmiştir, bu anlayışa göre tarihin
özneleri artık kitlelerdir yani milletlerdir. Bu millet cinsiyete, sınıfa ve benzeri başka özelliklere
göre tanımlanmaz, sanki her şeyi ile birbirine benzeyen insanlardan oluşmuş bir kitledir bu.
Burada tarihin görevi, bu milleti yüceltmektir. Tarihte bu milletin gösterdiği kahramanlıklara,
kazandığı savaşlara, yaptığı fedakârlıklara, gösterdiği ilerlemelere sürekli göndermeler yapılır.
Elbette, bu milletin tarihi anlatılırken seçici davranılır; bazı olaylar öne çıkarılır, kimi olaylar
unutturulur, kimi olaylar da biraz değiştirilir veya bağlamından koparılarak yeniden
yorumlanır. Çünkü bir topluluğun tarihte yaşadığı bir başarısızlık, o milleti tarihinden gurur
duyarak biraraya getirmek için kullanılabilecek bir malzeme değildir.
Milliyetçilikte tarih milli birliğin sağlanması, milli birliğin kendini tanımlaması ve
meşrulaştırması için önemli bir araçtır. Millet olmak “biz” olmaktır, “biz”in yaratılabilmesi
için, bizim gibi olmayan, bizden farklı olan bir “öteki”nin de yaratılması gerekir. Bu “öteki”
hem içeride hem de dışarıda oluşturulur. Dışarıda diğer milletler, içeride ise etnik, dinsel,
mezhepsel vb. azınlıklar veya milliyetçiliğin geliştirilmesine engel olduğu düşünülenler
olabilir. Dolayısıyla, her bir milliyetçilik, “öteki” olarak işaretlenenlerin de milliyetçiliklerini
körükler. “Bir başka ifadeyle, milliyetçilik, milliyetçilik doğurur.”56 Milliyetçiliğin tarih
anlayışı ile modernitenin tarih anlayışı benzerdir. Tarih, başı ve sonu olan bir hikâye gibidir, bu
özellik ona gerçeklik duygusu katar, aynı zamanda üyesi olunan milletin bir kökü olduğu
55 “Janus” bir Roma tanrısıdır. Roma kentlerinin ve tapınaklarının girişlerinde yer alan bu tanrının başında
iki yüz vardır, bu yüzlerden birisi kente veya tapınağa girenlere, diğeri ise çıkanlara bakar, böylece kent güvenliği
sağlanmış olur. Bu tanrının resmine Roma paralarında da rastalnır. 56 İnci Kerestecioğlu, a.g.m., s. 319.
193
inancını kuvvetlendirerek bugünü anlamlı kılar ve geleceğe yönelik bir umut zerk eder. Tarih
anlayışını daha da güçlendiren şey, ona bir bilimsel kılıf geçirilmiş olmasıdır. Geleneksel
toplumda bireye varoluşu, dünyadaki yerini, toplumsal örgütlenme ve ilişkileri, ölümü anlatan,
geçmişle gelecek arasında bir köprü kuran din ve geleneklerin yerini modern toplumda tarih
içinde bir yeri olan millet alır. Tek fark, “yeni” olanın “eski” ile anlatılması ve açıklanmasıdır.
Milliyetçilik tarihe biraz romantik bakar; geçmişin zaferleri, başarıları ön plana çıkarılıp
yenilgiler ve başarısızlıklar görmezden gelinerek, geleceğe umutla bakmanın yolu açılır. Ama
bugünü anlatmada geçmiş kullanılırken, geleceğin kurgulanmasında ve inşa edilmesinde
insanlara rol verilir. Oysa geleneksel toplumun değerleri ve açıklama kalıpları daha kadercidir,
insanların ve toplumların geleceğinin tanrılar tarafından zaten belirlendiği, insanların sadece
boyun eğmek zorunda oldukları inancını aşılar. Milliyetçilik ise, tersine, toplumun her üyesini
geleceği inşa edecek olan bir kahraman ilan eder. Bu, milliyetçilik ideolojisinin kitleleri
peşinden sürüklemesindeki gücü açıklamaktadır.
Hem millet’in dayandığı temellerden birisi olarak hem de kitleleri harekete geçiren bir
unsur olarak “dil”, milliyetçiliğin kullandığı önemli bir araçtır. Birçok milliyetçilik, dil
birliğinden itibaren kendisini tanımlamaya başlamıştır. Örneğin Alman milliyetçiliğinde dil’e
yapılan vurgu çok barizdir. Keza, Türk milliyetçiliğinde de dil önemli bir unsurdur. Dil’in
yanısıra mimari, müzik, resim, roman, şiir gibi unsurlar da kitlelere milli kimlik aşılamada çok
sık kullanılan diğer araçlardır. Milliyetçilik doğası gereği gayet kibirli bir ideolojidir, bu
kibirliliği sözü edilen unsurların kullanılmasında da görülür. Örneğin mimaride işlevsellikten
çok heybetlilik, müzikte coşku ve heyecan verici militer tınılar, resim, roman, şiir gibi alanlarda
üretilen eserlerde tarihi kahramanların abartılarak yüceltilişi, milliyetçi söylemin kitleleri bir
amaç etrafında birleştirmenin vasıtalarıdır. Kullanılan dil kitlelerin kolay anlamasını
sağlayacak biçimde gayet basit, açık ve nettir. Geçmiş net bir biçimde belirli olaylara ve dil,
din, coğrafya gibi ortak unsurlara dayandırılır, geleceğin nasıl inşa edileceği de tartışmasız
biçimde doğru kabul edilen araçlara işaret edilerek yine net biçimde kurgulanır. Geleceğin
inşası için çeşitli araçlar belirlenir, bu araçlar kimi zaman tüm ulusu içine alan eğitim
seferberliği, kimi zaman sanayileşme hamlesi, kimi zaman iktisadi olarak kendine yeterlilik,
kimi zaman sağlıklı bir nüfus yetiştirmek, kimi zaman da başka ülkelere karşı bağımsızlık
mücadelesi veya anti-emperyalizm vb. olabilir. Bu hedefi gerçekleştirecek olan, yani senaryoyu
sahneye koyma görevini üstlenecek olan millettir. Tarih, dil, coğrafya, gelenek, din, bağımsızlık
savaşı, anti-emperyalizm gibi araçlarla milleti oluşturmak bazen Muhafazakârlık ile bazen
Liberalizm hatta Marksizm ile yakınlaşmayı gerektirdiğinden, milliyetçiliğin bir söylem
koalisyonuna açık olduğu kabul edilmektedir.
194
9.4. Düşünsel ve Tarihsel Arka Plan
9.4.1. Modernleşme ve Ulus-Devletin Bileşenlerinden Biri Olarak
Milliyetçilik
Milliyetçiliğin ortaya çıkışı ulus-devlet biçiminde örgütlenen modern devletin ortaya
çıkışı ile yakından ilişkilidir. Modern devlet ise, daha önce de belirtildiği gibi, büyük toplumsal
ve iktisadi dönüşümlerin bir ürünüdür. Geleneksel toplumun üretim yapısındaki değişimlerin
16. yüzyıldan itibaren başladığını biliyoruz. Bu değişimin kırsal alandan kentlere kitleler
halinde göç, lonca sisteminin çözülmesi, paranın önemli bir iktisadi değer olarak ortaya
çıkması, insan emeğinin ücretli hale gelmesi, kültürel değerlerin ve kurumların çökmesi ve
nihayet politik iktidarın meşruiyetini oluşturan unsurların değerini yitirmesi gibi bir dizi
toplumsal, iktisadi ve politik sonuçlara neden olduğuna daha önce değinmiştik. Bu sürecin
politik sonuçlarından belki de en önemlisi, devletin merkezileşerek mutlak monarşiler
biçiminde kendini göstermesidir. Yükselen burjuva sınıfının politik alanda yer alma
konusundaki talepleri ve bunun için giriştiği mücadeleler sonucunda, mutlak monarşiler de
zamanla Anayasal meşruti monarşilere dönüşmüştür. 18. yüzyıla gelindiğinde Avrupa’nın
birçok yerinde kentli, okur-yazar, dünyevi değerlere sahip geniş bir burjuvazi oluşmuştu. Ancak
eşitlik talebi sadece burjuva sınıfı ile sınırlı kalmamış, 19. yüzyılın ortalarından itibaren yeni
bir toplumsal kategori olarak işçi sınıfı da giderek sayıca artmış ve sesini yükseltmeye
başlamıştı. Toplumun farklı kesimlerinden yükselen bu eşitlik talebine karşılık, giderek
merkezileşen devletin de toplum ile daha yoğun bir ilişki içine girme ihtiyacı ortaya
çıkmaktaydı, çünkü devletin vergi toplaması, asker devşirmesi gerekmekteydi. Dolayısıyla
devlet ile toplum arasında, daha önce görülmeyen yeni bir ilişki biçimi ortaya çıkmıştı. Modern
devlet, geleneksel devletten farklı olarak “teritoryal” bir devletti, yani sınırları belirli bir coğrafi
alan üzerinde yerleşmişti ve bu alanda “hâkimiyet”e sahipti. Devlet, bu topraklar üzerinde
yaşayan “halk” ile karşılıklı bir ilişki içinde olmak zorundaydı. Aynı zamanda bu halkın hepsine
uygulanacak standart hukuki ve kurumsal düzenlemeler oluşturması gerekmekteydi. Böylece
ilk kez, hem toplumun politikaya katılımını sağlayacak kanalların açılması hem de devletin tüm
toplum üzerinde hâkimiyet ve kontrolünü sağlayacak mekanizmalar üretilmesi gündeme geldi.
Böyle bir noktada milliyetçilik, iki amaca da hizmet edecek önemli bir araçtı. Hem siyasetin
demokratikleşmesi için millet olarak halkı vatandaşlara dönüştürüyor, hem de milliyetçiliğin
çerçevesini çizdiği geleceğe yönelik idealler, bu vatandaşların ne yapması gerektiğini
belirliyordu. Böylece halk, millete dönüşmüş oluyordu. Neden iktidara boyun eğiyoruz? sorusu,
diğer bir ifadeyle siyasal meşruiyetin temeli, “millet olmak” ile açıklanabiliyordu. Halkın bir
millet olduğunun göstergesi ise, seçme ve seçilme hakkına sahip olmaları, hukuk önünde eşit
olmaları, aynı eğitim ve sağlık olanaklarından yararlanıyor olmaları vb. gibi standartlaştırıcı
hukuki ve kurumsal uygulamalardı.
Modern devlet, öncelikle herkesin zorunlu bir ilköğretim sürecinden geçmesini
sağlayarak hem tüm toplumu aynı değerlere ve becerilere sahip standart bir bütüne
dönüştürüyor hem de eğitim müfredatı ile kendi ideolojisini tüm topluma zerk ediyordu. Bu,
devletin topluma nüfuz etmesinin, adeta toplumun içine işlemesinin bir aracıydı. Bunun dışında
tüm erkeklerin askere alınması da benzer bir standartlaştırma yöntemiydi. Devletin topluma
195
nüfuz edebilmesinin bir başka yolu, iletişim ve ulaşım olanaklarından yararlanılarak devlete ait
her kurumun binaları ve kadroları ile tüm ulusal coğrafyaya yayılması idi. Böylece yerel ve
bölgesel kimlikler, kültürler ve kurumlar adeta eritilerek yok ediliyor, ulusal kimlikler, kültürler
ve kurumlar bunların yerini alıyordu. Toplumu homojenleştirmenin bir diğer yolu ise dilde
çeşitliliğin sona erdirilerek devletin bir “resmi dil” oluşturmasıdır. Bu dil, devlet ile toplumun
birbirini anlamasının bir yoludur. Burada dil hem bir haberleşme aracı olarak hem de değer
aktaran ve bu değerlerin paylaşılmasını sağlayan bir semboller dizisi olarak kullanılmıştır.
Aslında topluluğun dil birliğinin ulus-devleti yaratan bir unsur olduğu doğru değildir, ulus-
devlet dil birliğini yaratmıştır. Tüm ulusun yararlandığı milli eğitim, resmi dilde yayınlanan
gazeteler ve roman, radyo yayınları vb. birbirini tanımayan insanların aralarında ortaklık
kurmalarını ve millet oldukları inancını geliştirmelerini kolaylaştırmıştır. Resmi dil’in
oluşturulması ve yaygınlaştırılması, diğer yandan, Latince, Arapça gibi kutsal dillerin önemini
azaltıyor, bunun yerini millet ve devletin kutsallığının almasını sağlıyordu. Aynı zamanda milli
marşlar, sloganlar, bayraklar topluluğa millet olma bilincini veren diğer önemli sembollerdi.
Bu sembollerle desteklenerek “ulusal çıkar”, “ilerleme”, “sanayileşme”, “modernleşme”,
“sağlıklı bir nesil yaratma”, “medeniyet seviyesini yükseltme” gibi hedefler tespit edilerek
halkın bu hedeflere doğru hareketi sağlanıyor, diğer yandan da bu ortak kitlesel ruh halini
destekleyen iç ve dış düşmanlar yaratılıyordu.
Milliyetçilik ideolojisi birbiri ile çelişen iki millet anlayışına sahiptir. Bunlardan birisi
“vatandaşlar topluluğu olarak millet”, diğeri ise “kültürel topluluk olarak millet”tir. Bu millet
anlayışlarından hangisinin tercih edildiği, ortaya çıkan milliyetçiliği de belirlemektedir.
Vatandaşlar topluluğu olarak millet anlayışı, liberal ve demokratik değerlerle daha uyumludur
çünkü milleti siyasete katılma hakkına sahip vatandaşlar toplamı olarak görmektedir. Bu
anlayışta önemli olan, vatandaşların etnik, dinsel, mezhepsel, dilsel vb kültürel kimlikleri değil,
sahip oldukları siyasal haklardır. Burada doğuştan gelen aidiyet değil, toprağa dayalı aidiyet
esastır, bu nedenle o coğrafyada yaşayan herkes milletin üyesi olarak kabul edilir. Buna karşın
kültürel topluluk olarak millet anlayışı, kolektif niteliktedir. Diğer bir ifadeyle o kolektivitenin
kültürel olarak parçası olmak size milletin üyesi olma hakkını verir. Bu tür milliyetçilikte
“kamu yararı” önemli bir dayanak noktasıdır. Ancak, liberalizm “kamu yararı” ile çatışmalı bir
ilişki içindedir. Çünkü liberalizm bireysel çıkarları ve motivasyonları kamusal olanlardan üstün
tutar. Bu noktada liberalizm ile milliyetçilik arasındaki ittifak daimi değildir. Fakat liberal
demokrasiler, bu sorunu, milliyetçiliği, toplumdaki eşitsizliklerden olumsuz etkilenen ve bu
nedenle de toplumun kıyısına itilen kesimlerin ideolojisi olarak kullanarak bu sorunu çözmeye
çalışmıştır. Tabii burada liberalizmin sorunu, toplumsal eşitsizliklerin mağduru olanların
sadece milliyetçiliği değil sosyalizmi de benimseme olasılığının bulunmasıdır. Özellikle
azgelişmiş ülkelerde, zaman zaman milliyetçilik ile sosyalizmin birleşerek yoksul sınıfların
ideolojisi haline gelmesine sık rastlamamızın nedeni budur. 57
57 İnci Kerestecioğlu, a.g.m., s. 328-329.
196
9.4.2. Milliyetçiliğin Düşünsel Kaynakları
Özellikle 13. yüzyılda toprak soyluların ve burjuvazinin Magna Carta ile Kral’n
egemenliğini sınırlandırması ve devamındaki gelişmeler, egemenlik kullanan bir birim olarak
millet fikrinin ilk defa İngiltere’de ortaya çıktığını göstermektedir. Yine Almanlar, Fransızlar,
İspanyollar gibi birçok Avrupa toplumunda millet olma bilincine dair izlere 16. yüzyılda
rastlamaktayız, ancak bu topluluklardaki milliyetçilik her türlü yerel bağların üstünde bir değer
atfedilen bir millete ait olma fikrine ulaşmış nitelikte değildi. Bu nedenle, bir siyasi hareket
olarak milliyetçiliği Fransız Devrimi’ne dayandırmak daha doğrudur. Sadece bir siyasi hareket
olarak değil fakat aynı zamanda bir düşünsel hareket olarak da milliyetçiliğin kökenlerini
bulmak için, yerel bağların çözüldüğü 18. yüzyıla bakmakta fayda vardır. Ünlü Fransız düşünür
J.J. Rousseau’nun üretmiş olduğu “genel irade” kavramının, hem yerel bağların çözüldüğü hem
de yöneten-yönetilen arasındaki ilişkilerin ve meşruiyetin kökeninin muğlaklaştığı bir dönemde
ortaya çıkması bir tesadüf değildir. Rousseau’nun hem genel irade kavramı hem de toplum
sözleşmesi fikri, ortaya çıkan yeni toplumsal ve politik örgütlenmeye zemin oluşturacak bir
topluluk bilincinin üretilmesi çabasının ürünleri olarak görülebilir. Bu dönemde milliyetçilik,
kültürel ve kolektivist bir nitelikten ziyade daha kamusal ve devlete dayanan bir özelliğe
sahiptir. Ancak, Fransa’da Napolyon’un iktidarı ele geçirmesiyle birlikte girilen dönemde
milliyetçilik daha “militer” bir karakter kazanmıştır. Napolyon’un Avrupa’da giriştiği savaşlar
ve işgaller, bir yandan Fransız milliyetçiliğini militerleştirirken diğer yandan da işgal ettiği
ülkelerde tepkisel bir karşı-milliyetçilik doğurmuştur. Alman ve İtalyan milliyetçiliklerinin
kökeninde, o dönemde Napolyon’un ordularının Avrupa’ya yaymaya çalıştığı milliyetçiliğe
tepkinin izlerini görmek mümkündür.
Elbette Alman milliyetçiliğini tamamen Fransız milliyetçiliğine bir tepkiye bağlamak
doğru değildir. 18. yüzyılın sonları ile 19. yüzyılın başlarında Alman topraklarında yaşanan
önemli iktisadi ve toplumsal dönüşümler ve bu dönüşümlerin yaratmış olduğu sancılar da
Alman milliyetçiliğinin karakterini önemli ölçüde şekillendirmiştir. Alman milliyetçiliği,
romantizm ile yakından ilişkilidir. Alman romantizmi, Alman kültürünün ayırıcı özelliği ve
özgünlüğünün en somut göstergesi olarak Alman dil’ine vurgu yapmaktadır. Alman
romantizminin en önemli isimleri Lessing, Herder, Schiller, Schelling, Jahn ve Goethe’dir.
Onlara göre dil sadece bir konuşma ve haberleşme aracı değildir, aynı zamanda düşünce ve
duygu demektir ve her dilin kendine ait bir düşünce sistematiği vardır. Dilin yanı sıra sanat,
edebiyat, bilimsel buluşlar ve benzeri her türlü ürün, bir milletin topluca duygularının,
yaratıcılıklarının ve başarılarının dışavurumudur. Dolayısıyla bir milli edebiyat, milli bilim,
milli sanat vb. vardır ve bunlar o milleti diğerlerinden ayırır ama kendilerini birbirine bağlar.
Alman romantiklerinin görüşleri arasında bazı bakımlardan farklılıklar olmakla birlikte,
çoğunda temel öge, romantizm aracılığı ile tüm toplumu birbirine bağlamaktır, adeta bir ortak
ruh yaratmaktır. Romantizmin siyasette en bariz biçimde dışavurumunu Hegel’de görürüz.
Hegel, devlete ezeli ve ebedi bir güç, bir ruh olma özelliği atfetmiş ve insanlığın tüm değerlerine
ancak devlet yolu ile ulaşabileceğini söylemiştir. Devlet’siz bir millet, ruhu olmayan bir
vücuttur. Böylece kültürel alan ile siyasal alan bir araya getirilir. Aslında bütün bu düşünceler,
Alman toplumundaki değişime bir zemin olarak milleti inşa etme çabalarıdır.
197
Romantizm sadece Almanya’da değil, diğer Avrupa ülkelerinde de Aydınlanmanın
akılcılığına bir tepki olarak edebiyatta, sanatta ve siyasette ürünler vermiştir. Bunlara
İngiltere’de Lord Byron ve Shelley, Fransa’da Rousseau, Lamartin, Hugo ve Stendhal, İtalya’da
Manzoni ve Leopardi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ahmet Mithat, Namık Kemal, Abdülhak
Hamit ve Recaizade Mahmut Ekrem örnek olarak verilebilir. Bu yazarların yaşadıkları
dönemlere baktığımız zaman, toplumsal ve politik değişimlerin hız kazandığını görürüz.
Dolayısıyla, romantizmin Aydınlanmanın akılcı, evrenselci ve materyalist bakış açısına
tepkinin ürünleri olduğunu anlamak mümkündür. Romantizmin bu anti-modernist özelliğine
rağmen, bir ayağı moderniteye dayanan milliyetçiliğe kaynaklık etmesi oldukça ilginçtir ve
milliyetçiliğin karmaşık ve eklektik karakterini görmemizi kolaylaştırmaktadır.
9.4.3. 19. Yüzyılda Milliyetçilik: Alman ve İtalyan Birlikleri
19. yüzyıl milliyetçiliğinin ete kemiğe bürünmüş örnekleri Alman ve İtalyan
milliyetçilikleridir. Bu milliyetçiliklerin bir başka özelliği, ilk başta modernizme bir tepki
gösterirken zamanla liberalizm ile bir ittifak içine girmiş olmaları ve daha sonra da baskıcı hatta
militer bir özellik kazanmalarıdır.58 Hem Alman hem de İtalyan prenslikleri tarih boyunca
politik bir birlik kurma özlemi duymuşlar ve bunu ancak 18. yüzyılın ikinci yarısında
gerçekleştirebilmişlerdir. Almanya’da birliğin sağlanmasının Prusya aracılığı ile
gerçekleşmesi, milliyetçiliğin militer bir karakter kazanmasına neden olmuştur. İlk başlarda
daha muhalif ve özgürlükçü bir siyaset benimsenirken, inisiyatifin Prusya’ya geçmesi, Alman
Birliği’nin güçlü bir devlet ile sınai gelişmeyi birleştiren bir model oluşturmasıyla
sonuçlanmıştır. Bu otoriter eğilimlerin gelişiminde Hegel’in ve Alman romantizminin de
kısmen etkili olduğunu söyleyebiliriz. Alman Birliği’nin kurulması sırasında birlik için
gerçekleştirilen ilk politikanın Gümrük Birliği olmasının arkasında İngiliz yayılmacılığına karşı
Alman prensliklerini koruma düşüncesi yatmaktadır. Bu korumacı politika, Alman
milliyetçiliğinin liberalizm ile bağlarını koparmıştır. Aydınlanmanın insani ve manevi
ihtiyaçları dikkate almayan materyalist ve evrenselci yaklaşımı Alman birliği için işlevsel
değildir, bu nedenle onun yerine içeride birliği sağlayacak yapıştırıcı unsur olarak “millet”
fikrinin işlenmesi daha uygundur. Kısaca, Alman Birliği ve onun zeminini oluşturan Alman
milliyetçiliği, bir yandan Alman romantizmi diğer yandan Prusya militarizminin koalisyonu
olarak görülebilir. Romantizm de, milliyetçilik gibi, iki yüzü olan bir anlayıştır; hem
muhafazakâr hem de liberaldir. Tarihe, geleneklere, kurallara verdiği önem ve eski geleneklerin
yeniden canlandırılması ve kültürü bireyin önüne koyması ile muhafazakârdır; bir kültürü
diğerinden daha üstün görmemesi, hepsini aynı düzeyde ele almasıyla da liberaldir. Ancak,
Almanya’da iki dünya savaşı arasında yaşanan gelişmeler, faşizmin de romantizm ve
milliyetçilikten nasıl beslenebildiğini göstermiştir.
İtalyan Birliği’nin kurulmasında öne çıkan milliyetçilik, Fransız milliyetçiliğinden
etkilenmiştir. İtalyan milliyetçiliğinin en önemli isimlerinden olan Mazzini’nin liberal
düşüncelere sahip olduğunu görüyoruz. Ancak İtalyan Birliği’nin kurulmasında büyük rolü olan
58 Milliyetçiliğin diğer ideolojilerle ittifakı konusunda bkz. EdwardHallett Carr, Milliyetçilik ve Sonrası,
İletişim Yayınları, 1999, s.19-30.
198
Cavour oldukça muhafazakârdır. İtalyanca’da “Diriliş” veya “Yeniden Doğuş” gibi anlamlara
gelen Risorgimento İtalyan Birliği’nin kurulmasını ifade eder. Bu yeniden doğuş, aslında eski
Roma İmparatorluğu’nun yeniden ihyası anlamına gelmektedir. Bu yeniden doğuş, İtalya
yarımadasında bulunan birçok İtalyan devletini bir araya getirerek bir İtalya Krallığı’na
dönüştürme yoluyla olacaktır. 1815 Viyana Kongresi ve Napolyon’un iktidarının sona
ermesiyle birliğin ilk adımları başladı. Dönemin en güçlü devletlerinden olan Avusturya
İmparatorluğu bu birleşmeye karşıydı ve İtalya’nın sadece coğrafi bir kelime olduğunu,
İtalyanlığın bir kültürel birliğe işaret etmediğini düşünmekteydi. Ancak ülkenin güneyinde
Bourbon egemenliğine son verilmesi ve arkasından Roma’nın başkent ilan edilmesiyle İtalyan
Birliği kurulmuş oldu. Bu yeni Krallığın ilk Başbakanı muhafazakar Cavour oldu.
9.5. 20. Yüzyılda Milliyetçilik
9.5.1. 1870-1918 Dönemi
19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Avrupa’da ulus-devletler arasında rekabet iyice
artmıştır. Almanya-Fransa ve Almanya-Rusya rekabeti, milliyetçiliklerin devrimci ve demokrat
yönlerini zayıflatmış, buna karşın militarist yönünü keskinleştirmiştir. Bunun da ötesinde
İmparatorluklardan kopan birçok etnik ve dinsel grup kendi milliyetçiliklerini oluşturmuş ve
ulus-devlet olma yolunda mücadele içine girmişlerdir. Bu dönemin milliyetçiliğinin en temel
özellikleri şunlardır:
- militerleşmiş,
- sağa kaymış,
- millet olmak için gerekli görülen nüfus ve toprak büyüklüğü önemini yitirmiş,
kendisini millet sayan her halk topluluğu kendi kaderini tayin hakkına sahip olmuş,
- milliyetçiliğin unsurlarından sayılan etnik köken ve dil, giderek millet olmanın yegâne
kıstasları haline gelmiş,
- yayılmacı bir nitelik kazanmış (emperyalist ya da pan milliyetçilik olmuş)
İngiltere, Fransa, İtalya deniz aşırı bölgelerde kendilerine yeni topraklar bulmak için
savaşlara girmiş, Almanya kendi ulusu için gerekli olduğunu düşündüğü daha geniş toprakları
işgal etmiş, böylece “weltpolitik” (dünya politikası) olarak adlandırdığı politikasını
uygulamaya başlamıştır. Bu ülkelerin uyguladığı politikalar milliyetçiliğin emperyalizm ile
birleştiğini göstermektedir. Rusya’nın uyguladığı “panslavizm” ve Almanya’nın uyguladığı
“pancermenizm” ise pan milliyetçiliğe örnek verilebilir. Rusya, bu politika ile Bulgarları,
Çekleri, Slovakları, Polonyalıları ve güney Slavlarını Osmanlı ve Avusturya yönetiminden
bağımsızlaştırmayı ve aynı zamanda Avrupa’da Rus etkisini güçlendirmeyi amaçlamaktaydı.
Almanya da Doğu Avrupa’da yaşayan Almanlara “lebensraum (yaşam alanı) hakkının
verilmesini talep ederek bölge ülkelerinin topraklarını işgal etmeye başlamıştır. 20. yüzyılın
başına gelindiğinde ise daha önce başka ülkelerin topraklarında yaşayan ve millet olarak
görülmeyen çok sayıda halk da milliyetçi akımlardan etkilenmiştir. Gürcü, Arap, Yahudi,
199
Flaman, Arnavut vb. milliyetçilikler ilk kez bu dönemde ortaya çıkmıştır. Hobsbawm’a göre
1914 yılından önceki elli yılda ortaya çıkan milliyetçiliklerin ortak yönü, proleter sosyalist
hareketlere muhalif olmasıdır. Sosyalizmin enternasyonalist, buna karşın milliyetçiliğin yerelci,
bölgeci hatta ırkçı bir özellik göstermesi nedeniyle, bu iki ideoloji hep karşı kamplarda yer
almıştır. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan ortamda, milliyetçiliğin sosyalizme
karşı bir zafer kazandığını söyleyebiliriz. Ancak zaman zaman bu iki ideolojinin birbiri ile ilişki
içinde olduklarını ve birbirlerini besledikleri de görülmüştür. Örneğin, Gürcistan’daki
Menşevikler, Ermenistan’daki Daşnaklar, Polonya Sosyalist Partisi aynı zamanda milli nitelikli
sosyalist partilerdir. Kültürel farklılıklar ile sınıfsal farklılıklar çakıştığında, milliyetçilik
zenginler ve yoksullar arasındaki çatışmanın zeminini oluşturmuştur.59
9.5.2. 1918-1950 Dönemi
1918-1950 arası, uluslararası siyasetin Avrupa dışını da kapsayacak biçimde genişlediği
bir dönemdir. Bu dönemin bir diğer özelliği, millet ile devlet’in özdeşleşmesidir, diğer bir ifade
ile ulus-devlet biçiminde örgütlenmelerin uluslararası sistemde en yaygın örgütlenme biçimi
halini almasıdır. Üçüncü bir özelliği ise, 1917 Sovyet Devrimi’nin gerçekleşmesi ve ülkede
komünist bir rejimin kurulması, dolayısıyla milliyetçilik ile sosyalizm arasındaki mücadelenin
sadece ulusal düzeyde değil uluslararası düzeyde de cereyan etmeye başlamasıdır. Bu
gelişmenin sonucu, dünyanın Doğu Bloku ve Batı Bloku, yani Komünist Blok ile Demokratik
Blok olmak üzere iki kutupa ayrılmasıdır. Bu kutuplaşma “Soğuk Savaş” olarak adlandırılan
dönemin de başlangıcını oluşturmuştur.
Birinci Dünya Savaşı’nın sonuçları bazı Avrupa ülkelerinde milliyetçiliğin faşizme
dönüşmesine yardımcı olmuştur. Özellikle Alman ve İtalyan faşizmlerinde, I. Dünya
Savaşı’nda bu ülkelerin sömürge kaybetmesinin, savaşın getirdiği maddi ve insani kayıpların
ve ardından iktisadi krizin etkisini görmek mümkün. Sözü edilen iki ülke de, dışarıda yayılmacı
bir politika izlemiş, içeride ise totaliter rejimler kurmuşlardır. Bu konu, ileride Faşizm
incelenirken detaylı olarak ele alınacağından, burada her iki ülkenin milliyetçiliğinin katılımcı
ve demokratik ulus-devlet milliyetçiliği değil, yıkıcı ve yok edici ırkçı milliyetçilik olduğunu
belirtmekle yetinelim.
İkinci Dünya Savaşı’nın Avrupa’daki faşist rejimleri sona erdirmesi ile birlikte
milliyetçilik etkisini yitirmiş ancak bu sefer de Asya ve Afrika’da sömürgelerin
bağımsızlıklarına kavuşması sürecinde önemli bir ideoloji olarak ortaya çıkmıştır. Eski
sömürgelerde ortaya çıkan milliyetçilikler, Avrupa’dakinden bazı bakımlardan farklılıklar
göstermektedir. Bu coğrafyalardaki toplulukların çoğu, milletten çok etnik, dinsel ve dilsel
birlikteliklerdir. Bu toplulukların tek ortaklıkları, emperyalist ülkelerin işgallerine ve
sömürülerine maruz kalmış olmalarıdır. İşgalin sağlamış olduğu bu birlik, zamanla bu
toplulukların kendilerini bir halk olarak görmelerine katkıda bulunmuştur. Dolayısıyla, bu
coğrafyalardaki milliyetçiliklerin ortak özelliklerinden birisi anti-emperyalist olmalarıdır.
59 İnci Kerestecioğlu, a.g.m., s. 340.
200
Milliyetçilik, bir “kurtuluş ideolojisi” olarak görülmüştür. Anti-emperyalist karakteri, bu
bölgelerin milliyetçiliklerini sosyalizm ile buluşturmuştur.
9.5.3. 1980 Sonrası Dönem
1980’lerden itibaren milliyetçilik başka bir niteliğe bürünmüştür. Bu değişim,
küreselleşme ile yakından ilişkilidir. Ulus-devletler, kendi toprakları üzerindeki tüm
farklılıkları tek bir ulusal kültür altında eritmeye çalışmış ve birlikteliği bu sayede
gerçekleştirebilmiştir. Ancak inanılmaz boyutlarda ve hızda gelişen iletişim ve ulaşım
teknolojisi ile birlikte sermayenin, emeğin, bilginin, kültürün ve diğer birçok unsurun küresel
hale gelmesi ulus-devletleri ve onların sınırlarını, egemenliğini, hukukunu, kültürünü vb.
aşındırmaya başlamış ve giderek milli kimlik ve onun resmi ifadesi olan vatandaşlık
zayıflamıştır. Milli kültürün bu şekilde zayıflaması, üst kimlik olarak ulusal kimliğin karşısına
alternatif olarak çok sayıda mikro kimlik (etnik, dinsel, dilsel, bölgesel, cinsiyete dayalı,
çevresel vb) çıkarmıştır. Bu kimlikler zaman zaman milliyetçi bir karakter kazanarak etnik
milliyetçilik, mikro milliyetçilik veya kültürel milliyetçilik olarak adlandırılan yeni hareketler
biçiminde kendisini göstermeye başlamıştır. Bu gelişme, etnik ve dinsel alanların
siyasallaştığını göstermektedir. Bu alanların siyasallaşması, aslında modernitenin krizi ile
yakından ilişkilidir. Modernlik insanlığa bolluk, eşitlik, mutluluk gibi çok büyük ideallerle
gelmiş, ancak bu ideallerin çoğu gerçekleşmemiştir. Modern toplum oldukça hiyerarşik, insani
duygulara mesafeli, insanları başarılı olmaya mahkûm eden bir dünyadır. Modernite, her tür
başarısızlıktan bireyi sorumlu tutmuş, insanı üretim sürecinin içinde anonimleştirmiş,
varoluşuna anlam vermekte başarısız olmuş, insanı yalnızlık ve endişeye sevk etmiştir.
Dolayısıyla, mikro milliyetçiliklerin canlanmasında din veya etnik kökenin kendisinden ziyade
modernite krizi olarak ifade edilen modernitenin çelişkileri daha belirleyici gibi görünmektedir.
201
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır.
202
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
19. yüzyılın modern ulus-devletlerinin zeminini oluşturan milliyetçilik, hem bir
ideolojidir hem de pratik bir siyaset yapma biçimidir. Bu bölümde, milliyetçiliğin hangi tarihsel
koşullar altında ve hangi düşünsel akımlardan etkilenerek ortaya çıktığını, ulus-devlet kurma
sürecinde nasıl bir işlev gördüğünü, millet ile devleti vatandaşlık kavramı ile birbirine nasıl
bağladığını çeşitli örnekler üzerinden inceledik. Milliyetçilik, farklı coğrafyalarda farklı
toplumsal koşullar altında, liberalizm, muhafazakârlık, faşizm, sosyalizm gibi diğer ideolojiler
ile eklemlenerek ortaya çıkmıştır. Bu farklılık, hem milliyetçiliğin anavatanı olan Avrupa
ülkeleri arasında, hem de Avrupa ile üçüncü dünya ülkeleri arasında görülmektedir. Bununla
birlikte, farklı milliyetçiliklerin ortak olduğu bazı temel özellikler vardır. Bu ortak özelliklerden
itibaren milliyetçiliğin bileşenlerini de betimledik.
203
Bölüm Soruları
1) Aşağıdaki hangisi Ernest Gellner’in milliyetçilik üzerine fikirleri arasında yer
almamaktadır?
a) Milliyetçilik, sanayi toplumunun ihtiyaçlarına yanıt verir.
b) Sanayi toplumu, heterojen topluma olan ihtiyacı ortaya çıkarmıştır.
c) Milliyetçilik, anonim kitle toplumunu, toplumun tarihten bugüne sahip olduğu
ortak kültürel özellikleri kullanarak yaratmaktadır.
d) Modern bir ulus-devlet kültürünü inşa ederken, eski kültürel özellikleri
birleştirici unsur olarak kullanır.
e) Eski ile yeni arasında bir bağ kurabilmek için “milliyetçilik” söylemi
oluşturulur.
2) Osmanlı Devleti’nde yaşayan gayrimüslim azınlıkları içeren sisteme ne ad
verilmektedir?
a) Millet sistemi
b) Devlet sistemi
c) Kurumsal sistem
d) Milliyetçilik sistemi
e) Birlik sistemi
3) Aşağıdakilerden hangisi milliyetçiliğin yaygınlaşma araçları arasında yer
almamaktadır?
a) Dil
b) Konseyler
c) Kültür
d) Eğitim
e) Tarih
204
4) Aşağıdakilerden hangisi modern devletin temel özellikleri arasında yer
almamaktadır?
a) Merkezi bürokrasisi oldukça gelişmiştir.
b) Devlet, halk ile karşılıklı ilişki kurmaktadır.
c) Teritoryal olmayan bir devlettir.
d) Devletin toplum üzerinde tahakküm kuracak mekanizmaları vardır.
e) Toplumun politikaya katılması özendirilir.
5) Modern devletin toplumu dönüştürücü temel silahı .................’dir.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Sağlık hizmetleri
b) Vergi
c) Sosyal güvenlik
d) Kent meclisleri
e) Eğitim
6) Aşağıdakilerden hangisi 1980 sonrası milliyetçiliğin belirgin özellikleri arasında
bulunmamaktadır?
a) Makro kimliğin karşısına birçok mikro kimlik çıkmıştır.
b) Küreselleşme sürecinden etkilenmiştir.
c) Milli kimliğin sorgulanmadan kabulü durumu söz konusudur.
d) Modernitenin krizinin sonuçları neticesinde şekillenmiştir.
e) Mikro milliyetçiliklerin yükselmesi, dünyada yeni gerilimlere sebebiyet
vermektedir.
205
7) Aşağıdakilerden hangisi 1870-1918 dönemi milliyetçiliğinin ana
karakteristikleri arasında sayılamaz?
a) Milliyetçilik temel olarak din üzerinden kurgulanmaktadır.
b) Sağa kaymıştır.
c) Militaristtir.
d) Proleter sosyalist hareketlere muhaliftir.
e) Yayılmacı bir nitelik kazanmıştır.
8) Aşağıdakilerden hangisi Eric Hobsbawm’ın milliyetçilik üzerine düşüncelerini
yansıtmamaktadır?
a) Milliyetçilik, modern devletin idari ihtiyaçlarına cevap veren bir ideolojidir.
b) Analizlerinde temel olarak sanayi toplumuna odaklanır.
c) Milliyetçiliği işlevsel hale getiren modern devletin doğuşudur.
d) Milliyetçiliği siyasal düzeyde analiz eder.
e) Milliyetçilik iktidarı ele geçirmeye çalışan bir ideolojidir.
9) Aşağıdaki ikililerden hangisi 19. yüzyıl milliyetçiliklerini temsil etmektedirler?
a) İngiliz-Fransız
b) İtalyan-İspanyol
c) Alman-İngiliz
d) İngiliz-İspanyol
e) Alman-İtalyan
206
10) 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ulusal kimliğe alternatif olarak ortaya
çıkan etnik ve dinsel mikro milliyetçiler, etnik ve dinsel alanların ……… göstermektedir.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Elitistleştiğini
b) Ekonomileştiğini
c) Marjinalleştiğini
d) Siyasallaştığını
e) Muhafazakârlaştığını
Cevaplar
1)b, 2)a, 3)b, 4)c, 5)e, 6)c, 7)a, 8)b, 9)e, 10)d
207
10. ANARŞİZM
208
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
Bu bölümde, 19. yüzyıl ideolojilerinden Anarşizm ele alınacaktır. Her türlü baskıcı
rejim ve düzen ile mücadelede bir bakıma Marksizm ile yola çıkan Anarşizm, zamanla
Marksizm’den ayrılmış ve kendisine ayrı bir rota belirlemiştir. Tarihsel süreç içinde zaman
zaman yükselen zaman zaman da zayıflayan anarşist düşünce ve hareket, çoğu kez şiddet ve
kaos ile özdeşleştirildiğinden “olumsuz” bir şöhrete sahiptir. Bu bölümde, bu ideolojinin ortaya
çıkışını ve gelişimini hem tarihsel bir arka planda, hem de anarşist kuramcıların görüşleri
çerçevesinde inceleyeceğiz. Anarşizmin insan doğası, tarih anlayışı, devletsiz toplum modeli,
politikaya bakışı, önerdiği alternatif toplumsal, iktisadi ve politik örgütlenme modelleri vb bu
ideolojiyi kavrayabilmek için teker teker ele alınacaktır. Aynı zamanda, Marksizm ile benzerlik
ve bağlarına, aynı zamanda da farklılıklarına ve birbirlerinden kopuşuna değineceğiz.
209
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Anarşizm “apolitik” midir, “anti-politik” midir?
2. Anarşizm ile Marksizm arasında ilişki var mıdır?
3. Anarşizm neden “kaos” ile eş görülmektedir?
4. Anarşizme göre devlet neden yok edilmelidir?
5. Devletin yokluğunda toplumsal ilişkiler nasıl düzenlenecektir?
6. Anarşizm bir “doğa durumu”na dönüş müdür?
210
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
Anarşizm kavramı
Anarşizm kavramını
anlamak Konuya ilişkin okuyarak
Anarşizm ile Marksizm
arasındaki benzerlik ve
farklılıklar
Anarşizm ile Marksizm
arasındaki benzerlik ve
farklılıkları, aynı zamanda
birbirlerinden kopuş sürecini
öğrenmek
Anarşizm ve Marksizmi
karşılaştırmalı olarak
inceleyen eserleri okuyarak
Anarşizmin insan doğası
anlayışı
Anarşizmin insan doğası
anlayışı ile devletsiz toplum
anlayışı arasındaki ilişkiyi
kavramak
Konuya ilişkin okuyarak
Anarşizmin politikaya bakışı
Anarşizmin nasıl bir politik
düzen kurguladığını
kavramak
Konuya ilişkin okuyarak
211
Anahtar Kavramlar
Anarşizm
Anti-politik
Apolitik
Anarko sendikalist anarşizm
Kolektivist anarşizm
Karşılıkçılık
Bireyci anarşizm
Yasa ve düzen
Doğa ve ahlak yasası
Federalizm
Özyönetim
212
Giriş
Devlet ve iktidar, hemen hemen tüm ideolojilerin temel meselelerindendir. Bu iki
kurumun nasıl düzenlendiği, toplum ile devlet arasındaki ilişkilerin hangi kurumlar aracılığı ile
oluşturulduğu, siyasi meşruiyetin zemininin ne olduğu ve ne olması gerektiği, iktidarın kaynağı,
iktidarın asıl kaynaktan yöneticiye nasıl devredildiği gibi sorular sadece ideolojilerin değil
genel olarak sosyal bilimcilerin de cevaplamaya çalıştığı sorulardır. Her ideolojinin bu sorulara
bir cevabı vardır ve bu cevap kurguladıkları ideal düzen modeli ile ilişkilidir. Anarşizm’in bu
sorulara cevabı, çok net biçimde “devlet” ve “her türlü iktidar”ın yok edilmesidir. Gerçi
Marksizm de nihai olarak sınıfsız ve devletsiz topluma geçişi idealize etmiştir ancak böyle bir
döneme geçerken bile “proletarya diktatörlüğü”nü geçiş döneminin aracı olarak görmüştür.
Anarşizm, herhangi bir ara döneme dahi gerek görmeden, her türlü iktidara dayalı ilişkiyi ve
devletin varlığını hemen ortadan kaldırma taraftarıdır. Neden devlet gereksiz ve kötüdür?
Neden her türlü iktidara dayalı ilişki ortadan kaldırılmalıdır? Bu nasıl olacaktır? Devlet ortadan
kalktığında toplumsal, iktisadi, hukuki ve politik ilişkiler nasıl düzenlenecektir? Suç nasıl
engellenecektir? Kararlar nasıl alınacaktır? Bu ve benzeri soruları Anarşizmin nasıl
cevapladığını bu bölümde ele alacağız.
213
10.1. Bir İdeoloji Olarak Anarşizm: Temel Özellikleri
“Anarşizm” için söylenebilecek ilk şey, olumsuz bir anlama sahip olması, genellikle
“kaos”, “düzensizlik”, “şiddet” ve “terör” ile ilişki kurulan bir ideoloji olmasıdır. Hatta
anarşizm çoğu kez bir ideoloji olarak görülmeyip, var olan düzene karşı her türlü başkaldırıyı
içeren tutum, düşünce ve davranış biçimi olarak kabul edilmekte ve bunu benimseyen kişi de
“anarşist” olarak nitelendirilmektedir. Bu bir bakıma doğrudur, çünkü anarşizm her türlü iktidar
ilişkisine, devlete ve bunlara dayanan politikaya bir başkaldırıdır. Ancak, anarşizm aynı
zamanda kapsamlı bir siyaset ve toplum kuramıdır. Kendi içinde bazı çelişkiler taşısa da, diğer
ideolojiler kadar insanların toplum içindeki sorunlarını ele alan, bu sorunları ortadan kaldıracak
çözümler üretmeye çalışan, pozitif bir kuramdır, ancak şiddeti tek eylem biçimi olarak
benimsediği düşüncesi doğru değildir.
Anarşizme yönelik ikinci bir yaygın kanı, anarşizmin mevcut devlet örgütlenmesini ve
bu örgütlenmeyi destekleyen her türlü toplumsal ve politik ilişki ve kurumu ortadan kaldırmayı
hedeflemesi nedeniyle “apolitik” (siyaset dışı) olduğudur. Oysa Anarşizm mevcut siyasete karşı
duruşu ile “anti-politik”tir, ancak “apolitik” değildir. Tam tersine, toplumların üzerine
kurulduğu mevcut değerleri ve kurumları yıkarak yerine yenilerini inşa etme hedefine sahip
olması, politika ile ilgilendiğini göstermektedir. Ancak, anarşistler kendilerini herhangi bir
siyasal örgüt, kurum veya hareket olarak adlandırmazlar ve adlandırılmaktan da hoşlanmazlar.
Çünkü onlara göre, buna benzer her türlü adlandırma ve ilişkilendirme, onları belirli kalıplara
sokacak ve böylece en çok değer verdikleri özgürlüklerini yok edecek bir girişimdir.
Anarşizmin temel özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
- Devletin reddedilmesi
- Her türlü iktidar ve tahakküm ilişkilerinin reddedilmesi
- Toplumun âdemi merkeziyetçi biçimde yeniden örgütlenmesi
- Özyönetim
- Ekonomik sömürüye son verilmesi
Bunlar, hemen hemen tüm anarşist kuramcılarda görülebilen ortak özellikler60 olmakla
birlikte, anarşistler arasında önemli görüş ayrılıkları da bulunmaktadır. Bu anlamda anarşizm
oldukça heterojen bir karaktere sahiptir. Bu durum, tutarlı ve bütünlüklü bir anarşist kuramdan
bahsetmeyi zorlaştırmaktadır. Örneğin, insan doğası, şiddete başvurma, devletin ortadan
kaldırılmasında izlenecek yol gibi birçok konuda anarşistler arasında görüş ayrılıkları
bulunmaktadır. Bu nedenle tek bir anarşizmden değil, anarşizmlerden bahsetmek mümkündür.
Bunun yanı sıra, kuramcıların kendi düşüncelerinde de tutarsızlıklara rastlamak mümkündür.
Örneğin, anarşist kuramın önemli isimlerinden Proudhon, eserlerinde iç tutarlılıktan yoksundur.
60 Anarşizmin temel özellikleri konusunda bkz. George Woodcock, Anarşizm, Kaos Yayınları, 1998.
214
Bu durum anarşizmin zayıflığını mı göstermektedir? Anarşistler böyle düşünmemektedir.
Onlara göre, anarşizmin karşı durduğu şey zaten dogmatizmdir. Her soruya cevabı olan, ögeleri
arasında mantıksal tutarlılık bulunan düşünce sistemleri, onlara göre kapalı ve dogmatiktir.
Eğer anarşizm de kendi içinde kuralları, düşünsel olarak bütünselliği olsa idi, diğer
ideolojilerden ve mevcut düzenden bir farkı kalmazdı. Bütün soruların cevabının verilmiş
olması, anarşizmin en rahatsız olduğu şeydir, çünkü böyle bir durum statükoyu haklı gösterir
ve devamlılığını sağlar. Bu nedenle anarşizm, bilime de biraz mesafeli yaklaşır. Onlara göre en
zorba iktidar, egemenliğini bilimsel doğruluk iddiası ile meşrulaştıracak bir bilim adamları
iktidarıdır. Çünkü bilimsellik, daha başından “doğruluk” bu nedenle de “karşı gelinemezlik”
iddiasını taşımaktadır. Bu nedenle tüm düşünsel sistemler, onlara göre kapalı ve dogmatiktir,
oysa hayatın kendisi çelişkidir, hayatı canlı kılan onun çelişkili yapısıdır, bu nedenle de
çelişkiye düşmekten kaçınılmamalıdır. Hemen bu noktada anarşizmin ilerleme ve bilim
konusundaki yaklaşımına da kısaca değinmek gerekir. Bu konuda da anarşistler biraz çelişkili
gibi görünen bir pozisyondadırlar. Bir yandan basit, kendiliğinden, karmaşıklaşmamış, organik
kırsal yaşama özlem duymaktadırlar ve sık sık Ortaçağ’ın bu özellikleri içeren kırsal ve kentsel
örgütlenmelerine referans vermektedirler, diğer yandan da insanın kendi yeteneklerini
gerçekleştirerek mükemmelleşmesini arzulamaktadırlar. Bilime ve bilimsel ilerlemeye bir karşı
duruş yoktur, ancak bilimin insan hayatını denetlemesine, bilimselliğin tek evrensel gerçeklik
olarak kabul edilmesine ve toplumsal, iktisadi ve politik ilişkilerde bilimin bir iktidar aracı
olarak kullanılmasına karşıdırlar. Daha yakından bakınca, anarşizmin bilimden çok pozitivizme
ve bilimin yaşama hükmetmesine karşı olduklarını anlarız. Tarihin bilimsel yasalarla
açıklanmasına, tarih dışı bir insan doğası tanımına vb. karşıdırlar.
Anarşizmin ne olduğunu anlatmak için en çok kullanılan ifade, onun “sosyalizmin
liberal eleştirisiyle liberalizmin sosyalist eleştirisini birleştirdiği”dir. 61 Anarşistlerin çoğu,
bireyin önemi konusunda Liberalizm ile aynı görüştedir, yine Liberalizmin devletin bireyin hak
ve özgürlüklerini kısıtlayabileceği yolundaki endişesine de katılır. Fakat anarşizmin liberalizm
ile birlikteliği bu noktaya kadardır, çünkü anarşizm devlet konusunda Liberallerden bir adım
daha ileri gider; sadece devletin alanının daraltılmasını değil devletin tamamen ortadan
kaldırılmasını isterler. Liberalizm her ne kadar minimum da olsa devletin varlığını, bireysel hak
ve özgürlüklerin garanti altına alınması için gerekli görürlerken, anarşistler demokratik devlet
de dâhil her türlü devletin bireysel hak ve özgürlüklerin bırakın bekçisi olmayı, tersine bunlara
yönelik en büyük tehlike olduğunu, çünkü devletin özünde bir tahakküm ilişkisine dayandığını
düşünmektedirler. Aynı zamanda “özgürlük” konusunda da liberallerden ayrılırlar. Marksizmle
kesiştikleri noktalardan birisi kapitalizm eleştirisidir. Anarşistler kapitalizme tamamen
karşısıdırlar. Düşünsel kökler bakımından da Marksizm ile ortaklıkları vardır; her ikisi de “sol
Hegelcilik”, “ütopik sosyalizm” gibi akımların içinden doğmuşlardır. Ancak, devletin ortadan
kaldırılmasında uygulanacak yöntem konusunda Marksistlerden kesin biçimde ayrılırlar, hatta
Marksizm ile Anarşizmin yolları bu konudaki görüş ayrılığı nedeniyle tamamen ayrılmıştır
denebilir. Marksistler, devletsiz ve sınıfsız topluma geçiş sürecinde bir ara durak olarak
61 Foti Benlisoy, “Anarşizm: Gönüllü Düzene Övgü”, (içinde) H. Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla
Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2012 (5. Baskı), s.354.
215
“proletarya diktatörlüğü”nü savunurken, Anarşistler böyle bir dönemi, bir önceki dönemdeki
tahakküm ilişkilerini bir başka biçimde sürdürmek olarak görürler ve buna kesinlikle karşı
çıkarlar. Bunun dışında insan doğası, siyaset, tarih anlayışı gibi konularda da Marksizmden
ayrıldıkları noktalar bulunmaktadır. Anarşizm, doğası gereği her türlü kapalı düşünce
sistemlerine karşıdır, Marksizm ile yollarını ayırmalarının bir nedeni de, Marksizmin devletsiz
ve sınıfsız ideal toplum düzenine geçiş konusunda önceden belirlenmiş bir düzen tasarlamış
olmasıdır. Yine, Marksizmin tüm sorulara yanıt verebilme iddiası da bu ideolojiye karşı
mesafeli durmasında etkilidir. Anarşizmde eylem önemlidir, her türlü düşünsel sistem kapalı
bir sistemdir ve hem daha fazla soru sormayı hem de eylemde bulunmayı engelleyeceği için
karşı durulmalıdır. Hayatın kendisi çelişki ve tutarsızlıklar bütünüdür, bu nedenle çelişkiden ve
tutarsızlıklardan kaçınmak mümkün değildir ve bundan korkmak da gereksizdir.
Anarşizmin bir başka özelliği, merkezi bürokratik ulus-devletin meşrulaştırılmasında
kullanılan bir araç olarak milliyetçiliğe karşı olmasıdır. Godwin’e göre milliyetçilik, iktidarı
elinde bulunduranların kitleleri manipüle emek için kullandığı sahte hayallerden birisiydi.
Yurtseverlik, diğer topluluklara karşı nefreti ve kini körükleyen, acımasız tavrı geliştiren,
dolayısıyla insanın içindeki iyi yönleri körelten bir slogandır. Milliyetçilik veya yurtseverlik
yerine evrensel dayanışmayı öneren Godwin ve Tolstoy, aynı zamanda insanın kendisini bir
ulusun üyesi olarak görmesinin aynı zamanda hükümetin kölesi olarak görmesi ile aynı şey
olduğunu düşünmektedir. Bununla birlikte bazı anarşistlerde, örneğin Proudhon ve Bakunin’de
ulusu bir organik bütün olarak gören romantik bir milliyetçilik vardır. Hatta Proudhon’da bariz
biçimde Fransız milliyetçiliği ve hatta Yahudi düşmanlığı görmek mümkündür.
Anarşistler arasında benzer bir ayrılığı din konusunda da görmek mümkündür.
Anarşistlerin çoğu kişisel özgürlüğe yani ahlaki seçim özgürlüğüne zarar vermesi nedeniyle
dine karşı iken, örneğin Tolstoy koyu dindardı. Proudhon ise hem baskıcı bir kurum olduğu için
hem de insanları mistisizme yönelterek gerçek dünyayı anlamalarını engellediği için kiliseye
karşıydı. Bakunin de, Tanrı’ya inanmanın insanın kendi aklından feragat etmesi anlamına
geldiğini söylemekteydi. Tolstoy ise, ilk Hıristiyanlık inancını ve bu inancın birleştirdiği ve
örgütlediği sade ve erdemli insanlar topluluğunu referans almakta ve her türlü hiyerarşik
ilişkiden azade olan bu örgütlenmenin Kilise’nin devlet ve ekonomik iktidar ile ilişkiye
girmesiyle bozulduğunu söylemekteydi. O’na göre anarşist toplum, tam da Tanrı dışında her
türlü otoriteyi reddeden bu ilk Hıristiyan toplumuydu.
10.2. Anarşizmin Tarihsel Gelişimi
Anarşizm modern bir ideolojidir, bu nedenle anarşist düşüncenin kökenlerini Antik
Yunan’da ve Uzakdoğu düşüncesinde bulmak mümkün olsa da, klasik anarşizm 17. yüzyıl
Aydınlanma düşüncesinin ürünü olan bir toplumsal ve politik harekettir. Anarşizm hem
düşünsel düzeyde hem de eylem düzeyinde inişli çıkışlı bir rota izlemiştir. Klasik anarşizm,
esas olarak sol Hegelcilik, ütopik sosyalizm gibi modern sosyalist hareketlerin içinden
çıkmıştır. Modern devlete, bürokrasiye ve kapitalizme bir tepkinin ürünü olarak anarşizm, birey
üzerindeki her türlü denetim ve tahakküme karşıdır. Kapitalizmin yarattığı mülksüzleşmeye,
emeğe el konulmasına ve buna izin veren hatta destekleyen her türlü mekanizma ve ilişkiye
anarşizm şiddetle muhalefet etmektedir. Modern devlet, anarşizmin baş düşmanlarından biridir,
216
çünkü tarihin her döneminde devlet veya devlet benzeri örgütlenmeler olmuştur, ancak hiç biri
modern devlet kadar insan hayatına nüfuz edememiş, kontrol edememiştir. Geleneksel
toplumlarda iktisadi ve toplumsal anlamda yerel özerklikler vardır; loncalar, kiliseler, köyler
vb kendi ihtiyaçlarına göre belirledikleri kuralları ile kendilerini yönetmekte kısmen özerktirler.
Oysa modern devlet, insanı yerel bağlılıklarından koparmış, bunun yerine devlete sımsıkı
bağlamış, onu adeta hapsetmiştir. Aslında hem iktisadi hem de toplumsal ve siyasi anlamdaki
bu değişim sürecine ve bunun ortaya çıkardığı modern kapitalist devlete muhalefet sadece
anarşizmde değil, tüm sol hareketlerde rastlanan ortak özelliktir. Bu nedenle anarşizmi biz
uzunca bir süre sosyalist hareketin içinde görmekteyiz. Kendisini açıkça “anarşist” olarak
adlandıran ve böylece diğer sol akımlardan ayrı bir yerde durduğunu da gösteren kişi
Proudhon’dur. Komünizme karşı olan Proudhon, bireyci değil, topluluğu öne çıkaran bir
anarşisttir ve topluluk üyelerinin para veya başka bir araçla değil emek çekleri ile mübadele
edeceği bir toplumsal düzeni savunmaktadır. “Karşılıkçı” (mutualist) anarşistler olarak
adlandırılan Proudhon ve takipçileri, 1871 Paris Kümünü’nde önemli bir rol oynamışlardır.
Ancak zamanla hareket içinde karşılıkçıların etkisi azalmış, bunun yerine üretim araçlarının
kolektif mülkiyetini savunan M. Bakunin ve taraftarlarının temsil ettiği “kolektivist anarşizm”
etkili olmaya başlamıştır. Kolektivist anarşizm devrim fikrine yakındır, eylemci özelliği ön
plana çıkan bir akımdır ve özellikle Güney Avrupa’da ciddi taraftar bulan etkili bir hareket
olmuştur. I. Enternasyonal’de Marx ile Bakunin arasında, sınıfsız ve devletsiz topluma geçiş
sürecinde işçi sınıfının ve devletin rolü konusunda önemli tartışmalar olmuş, Marksizmin
devletçi ve otoriter bir tavır içinde olduğunu söyleyerek ona karşı bir tavır almış ve bu tartışma
sonucunda Marksizm ile Anarşizm yollarını kesin biçimde ayırmışlardır. Böylece Anarşizm,
bağımsız bir ideoloji olarak kendisini ortaya koymuştur.
1880’lerde Y. Kropotkin ve Malatesta gibi anarşistler “herkesten yeteneklerine göre,
herkese ihtiyaçlarına göre” sloganı ile farklı bir anarşist çizgi benimsemişler ve bu grup da
“anarko-komünistler” olarak adlandırılmışlardır. Bu dönem sosyalizmin parlamenter ve
reformist bir çizgiye doğru kaymaya başladığı dönemdir. Devletin işçi hareketleri karşısında
bazı reformlar gerçekleştirmesi sosyalistleri mevcut düzen ile işbirliğine girmeye yöneltmiş, bu
durum anarşistleri sosyalist hareketten daha da uzaklaştırmıştır, ancak aynı zamanda toplumsal
desteğini de zayıflatmıştır. Bunun üzerine anarşist harekette “eylemli propaganda” dönemi
başlamıştır. Eylemli propaganda, bireysel terör eylemleri biçiminde ortaya çıkmış, bu durum
anarşizm ile kitleler arasındaki bağı daha da zayıflatmış, hatta anarşizm ile şiddet arasında
birebir ilişki kurulmasına neden olmuştur. Bunun üzerine “anarko-sendikalistler” daha büyük
ve sürekli örgütlenmeler yoluyla ve kitlesel mücadeleler ile sahneye çıkmaya başlamıştır.
Sendikalarla işbirliği ile yapılan bu eylemlerle hem işçilerin gündelik çıkarları takip ediliyor
hem de genel grev yöntemiyle sistemi kökünden yıkmak hedefleniyordu. Bu yönüyle anarko-
sendikalist hareket işçiler arasında önemli bir etkinlik kazanmıştı. Ancak 1917 Devrimi’nin
gerçekleşmesi ve Bolşevizmin yükselişe geçmesi ile kitlesel destek komünistlerin saflarına
kaymıştır. Bundan sonra anarşizm, 1936-39 İspanya iç savaşındaki çıkışı dışında, uzunca bir
süre sahne gerisinde kalmıştır.
Bundan sonra düşünsel ve eylemsel varlığı küçük ve dağınık gruplar dışında
hissedilmeyen anarşizm, 1968 öğrenci ve işçi eylemleri sırasında birdenbire tekrar sahneye
217
çıkmış ve büyük popülerlik kazanmıştır. Bu harekette anarşizm sadece mevcut düzeni değil
aynı zamanda düzen ile işbirliği içinde olmakla suçladığı sosyal demokrat ve komünist
hareketleri ve partileri de eleştirmekteydi. Anarşizmin bu etkisi, sol’un kendisini eleştirme ve
yeniden tanımlama çabalarını tetikledi ve yeni sol hareketin “özyönetim”, “âdemimerkeziyetçi
örgütlenme” gibi temaları gündeme getirmesinde etkili oldu. Bu döneme kadarki anarşizm,
Klasik Anarşizm olarak adlandırılmaktadır ve biz bu metinde 19. yüzyılda ortaya çıkan ve 20.
yüzyılın ortalarına kadar devam eden bu klasik döneme ait anarşizmi incelemekteyiz. 62
Burada anarşizm ile şiddet arasındaki ilişkiyi kısaca incelemek gerekmektedir. Anarşi
kelimesi genellikle düzensizlik, kaos ve şiddeti çağrıştırmaktadır. Bu çağrışım, yukarıda sözü
edilen dönemde anarşizmin bireysel ve kitlesel şiddet eylemlerine başvurması ile ilişkilidir.
1880’lerde başlayan eylemli propaganda döneminde anarşistlerin giriştikleri eylemlerden
bazıları şunlardır: 1877’de Malatesta ve arkadaşlarının İtalya’da silahlı köylü ayaklanmalarını
kışkırtma girişimleri, 1881’de Rus Çarı II. Aleksander’ın, Fransa Cumhurbaşkanı Sadi
Carnot’un, İtalya Kralı Umberto’nun ve ABD Başkanı McKinley’in öldürülmesi. Aynı
zamanda Fransız Parlamentosu’nun bombalanması gibi eylemlerle de halkın dikkatini iktidarın
üzerine çekmek ve toplumsal düzeni sarsarak devlete güveni yıkmak hedeflenmiştir. Bu gibi
dramatik eylemlerle ezilen sınıfların ayaklanmasını ve ardından da devrim ile devletin
yıkılmasını sağlayacakları düşüncesi, anarşizmin arka planındaki romantizmi göstermektedir.
Fakat eylemli propaganda dönemi, beklenenin aksine anarşist harekete başarı değil, devlete
anarşist ve işçi hareketlerini şiddetle bastırmak için meşru bir bahane vermiş oldu.
Şiddet klasik anarşist düşüncede farklı biçimlerde ele alınmıştır. Aslında anarşizm, özü
itibariyle şiddete karşıdır, insanların şiddetsiz, devletsiz ve özgür biçimde birlikte yaşamalarını
hedeflemektedir. Anarşizmin devlet karşıtlığının sebeplerinden biri de, devletin şiddete
başvurması ile ilişkilidir. Asıl hedef, devletin ortadan kaldırılarak şiddetin toplumsal hayattan
tamamen dışlanmasıdır. Bununla birlikte, anarşist düşünürler arasında şiddeti benimseyenler de
vardır. Şiddeti benimsemelerinin nedeni, devletsiz bir topluma geçiş için koşulların oluşmasını
beklemek yerine hemen değişimin sağlanması isteğidir. Onlara göre şiddet ve yıkım,
hedeflenen yeni toplumun oluşumunun kurucusu olabilir. Yani, yeniyi kurmak için eskiyi
yıkmak gerekmektedir. Anarşistlerden W. Godwin, şiddete karşıdır; şiddet yerine rasyonel
iknayı tercih etmektedir. Buna karşın Bakunin’e göre, ideal topluma ulaşmak için devrimci bir
dönüşüm, tam bir toplumsal tasfiye gerekmektedir ve bu da şiddetsiz mümkün değildir.
Kropotkin de gerektiğinde şiddete başvurmayı savunmakla birlikte, Bakunin’den farklı olarak
hedeflerinin ve eylemlerinin sonuçlarının bilincinde olmanın önemi üzerinde durmakta ve kör
bir eylemliliğin eskisinden farklı olmayan bir başka iktidar biçimini ortaya çıkaracağına işaret
etmektedir. Zamanla devrim fikrinden de uzaklaşarak, kamuoyunun olgunlaşmasını beklemek
gerektiğini söyleyerek daha evrimci bir yaklaşım benimsemeye başlamıştır. Anarşist
kuramcılar arasında diğer uçta yer alan kişi, Rus yazar Lev Tolstoy’dur. Tolstoy, şiddeti
bütünüyle reddetmekte ve pasif direnişi tercih etmekteydi.
62 Klasik anarşizmin özellikleri ve klasik anarşistler konusunda bkz. George Crowder, Klasik Anarşizm:
Godwin, Proudhon, Bakunin ve Kropotkin’in Politik Düşüncesi, Öteki Yayınları, 1999.
218
10.3. Anarşist Kuramcılar
Genellikle klasik anarşizmin kurucuları dendiğinde ilk akla gelen isimler William
Godwin ve Pierre-Joseph Proudhon’dur. Hemen ardından Mihail Bakunin, Errico Malatesta,
Max Stirner, Peter Kropotkin ve Leo Tolstoy gelir. Bu anarşistler, anarşist harekete yaklaşımları
bakımından birbirinden farklılıklar göstermektedir. Bu yaklaşımlar genel olarak altı klasik
anarşizm türü ortaya çıkarmıştır.
- Bireyci anarşizm
- Karşılıkçı anarşizm
- Kolektivist anarşizm
- Anarko-komünizm
- Anarko-sendikalizm
- Pasifist anarşizm (anarko-pasifizm)
Klasik anarşistler içinde ilk bireyci anarşist Max Stirner’dır. Klasik anarşist kuramcılar
genelde tasarladıkları devletsiz toplumun temelini rasyonel ve nesnel bir ahlak yasasının olduğu
topluma dayandırırlar ve bu toplumun üyelerinin yardımlaşma ve işbirliğine yatkın olduğuna
inanırlar. Bireyci anarşizm ise, bu genel eğilimden farklı olarak toplumu organik bir bütün
olarak görmez, toplum yerine bireyi ön plana çıkarır. Bu yaklaşıma göre birey ayrı ve egemen
bir varlıktır, bireycilik en yüksek değerdir. Her bir birey kendi emeğinin ürününün sahibidir,
üzerinde istediği tasarrufta bulunabilir. Anarşistler genel olarak devlet ile toplum arasında çok
net bir ayrım yapıp devleti reddederler ve toplumu ön plana çıkarırlar. Oysa bireyci anarşizm,
mevcut haliyle hem devleti hem de toplumu reddeder, tek geçerli olan, tek savunulması gereken
bireydir, bireyin hiçbir inanca, hiçbir doktrine ve yasaya karşı yükümlülüğü yoktur. Bireyci
anarşizm bu yönü ile liberalizme oldukça yakındır. Nitekim günümüzde ABD’de yaygın olan
bireyci anarşizm, özel mülkiyeti bireysel bağımsızlığın önemli bir güvencesi olarak
görmektedir. 63
Karşılıkçı anarşizm ise, bireyci anarşizmin neredeyse tam karşısındadır, çünkü
toplumcu bir yaklaşımı vardır. Proudhon tarafından geliştirilen karşılıkçılık (mutualism) ilkesi,
insan davranışındaki toplumsal ögelere vurgu yapmaktadır. Bu yaklaşıma göre devlet ve her
türlü siyasi örgüt insan özgürlüğünü ortadan kaldırmaktadır. Sınıflar arasındaki çatışmanın asıl
sebebi devletin kendisidir. Çatışmaları daha da artırdığını düşündüğü için demokrasiye de
karşıdır. Karşılıkçı anarşizm komünizme de karşıdır. Ancak ve ancak toplum eşitlikçi bir
düzende örgütlenirse, merkezi devlet yerine birbiri ile sözleşme yapmış özerk yerel topluluklar
biçiminde örgütlenilirse ve iktisadi olarak da federal bir yapı kurulursa adalet ve barış
63 Foti Benlisoy, a.g.m., 369-370.
219
sağlanabilir. Ancak böyle bir topluma geçiş bir devrimle değil, yavaş yavaş gerçekleşen bir
evrim ile gerçekleşmelidir.
Bakunin tarafından geliştirilen kolektivist anarşizm (ortaklaşacı anarşizm) de,
karşılıkçı anarşizm gibi toplumcu bir bakış açısına sahiptir. Ancak karşılıkçılardan farklı olarak,
her türlü özel mülkiyete karşıdırlar. Mülkiyetin ortaklaşa (kolektif) olmasını savunmaktadırlar.
Ancak gelir paylaşımına gelindiğinde, ortaklık söz konusu değildir. Anarko-komünistler elde
edilen zenginliğin “herkesin ihtiyacına göre” dağıtılmasını savunurlarken, kolektivist
anarşistler ücretlendirmenin “herkesin emeğine göre” yani çalışma zamanına göre yapılması
gerektiğini düşünmektedirler. Onlara göre, ihtiyaca göre ücretlendirme ancak devrim sonrası
süreçte mümkün olabilir.
Anarko-komünizm (anarşist komünizm) ise Kropotkin ile özdeşleşmiş olsa da, aslında
temelini Godwin’in devletsiz toplumda tüm doğal ve sosyal zenginliğin toplum tarafından
sahiplenileceği ve üreticilerin özgür işbirliği ile ekonomik hayatın devam ettirileceği fikrinde
bulmaktadır. Anarko-komünistlere göre ideal toplum, özgür küçük komünist toplulukların
birleşerek oluşturacakları bir federasyondur. Ortak mülkiyet, âdemimerkeziyetçilik ve
özyönetim ilkeleri ile özetlenebilecek olan anarko-komünizm, merkezileşmiş toplu üretime
karşıdır. Kolektif anarşizmden en önemli farkı, ücretin nasıl dağıtılacağına ilişkindir. Yukarıda
da bahsedildiği gibi, kolektif anarşistler “herkesin emeğine göre” ilkesini benimserken, anarko-
komünistler gelir dağılımında “ihtiyaca göre” ilkesini benimsemişlerdir. Zamanla
ücretlendirme sistemine de tamamen karşı çıkarak, herkesin ihtiyacına göre istediğini
alabileceği açık depolar öngörmüşlerdir. Kapitalizmin ancak toplumsal bir devrimle ortadan
kalkacağını ve bu devrimin de sınıfsal düzeyde bir mücadeleyle gerçekleşeceğini
savunmuşlardır. Onlara göre devrimi gerçekleştirecek olan toplum tabandan örgütlenmeli,
dönemin komünist partileri gibi hiyerarşik olmamalı ve otorite ilişkisi bulunmamalıdır.
Anarko-sendikalistler ise, kapitalist topluma ve devlete karşı mücadele aracı olarak
sendikaları öne çıkarmaktadırlar. Sendikalar aynı zamanda geleceğin özgür toplumunun inşa
edileceği bir zemin olarak görülmektedir. Kropotkin ve E. Malatesta tarafından savunulan
anarko-sendikalizmin düşünsel köklerini yine Godwin’de bulabiliriz. Mevcut sistemin
sendikalar tarafından düzenlenen bir “genel grev” ile devrilmesini öngören anarko-sendikalizm
bu amaçla sendikaların militan örgütlere dönüştürülmesinden yanadırlar ve bu amaçla başta
İtalya, İspanya ve Fransa olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde sendikalarla işbirliği yapmış ve
bir dönem işçiler üzerinde oldukça etkili olmuşlardır.
Şiddet, bazı anarşistler için asla başvurulmaması gereken bir yoldur, çünkü anarşizmin
gerçek amacı şiddetsiz bir toplum yaratmaktır. Şiddet, özü itibariyle iktidarın kendisidir ya da
en azından iktidar kurmanın bir aracıdır. Ünlü Rus yazar Leo Tolstoy’un başını çektiği bu
anarşist yaklaşım, özellikle II. Dünya Savaşı öncesinde yaygınlaşmaya başlamıştır. Özellikle
Hollanda, İngiltere ve ABD’de ortaya çıkan savaş ve silah karşıtlığı hareketlerde kendini
göstermiştir. Anarko-pasifizm olarak da adlandırılan bu yaklaşım, aslında temel görüşlerde
diğer anarşistlerle aynı çizgidedir, sadece anarşist ideallere ulaşma yolunda şiddet kullanımına
karşıdırlar. Pasifistler eylemsizliği savunmazlar, şiddet içermeyen mücadele yönlerini önerirler.
Anarşistler içinde en dindar olan Toltoy, pasifist anarşizmini İncil’den hareketle oluşturmuştur.
220
O’na göre, insanın insan üzerindeki otoritesi ancak baskı ve şiddet doğurur, toplumun yönetimi
için barış ve sevgi yeterlidir. Polis, ordu, hukuk, bürokrasi, özel mülkiyet gibi kurumlar
toplumda düzeni engelleyen ve şiddeti bizzat üreten kurumlardır. Şiddet içeren bu kurumlara
karşı şiddet uygulanmayacaksa, o zaman ne yapılacaktır? Pasifistlerin önerisi “sivil
itaatsizlik”tir. Şiddet içermeyen bir direniş yöntemi olarak sivil itaatsizlik, örneğin vergi
vermeyerek, askere gitmeyerek, oy vermeyerek, devletin eğitim kurumlarından
yararlanmayarak, diğer bir ifadeyle devlet ile tüm ilişkileri keserek devleti boykot etmek ve
kurulu düzene katılmayı reddetmektir.
10.4. Anarşizmin Bileşenleri
10.4.1. Toplumsal Düzen
Anarşistlerin özgürlük anlayışı, bireyci anarşistler dışarıda bırakılırsa, bireyin her türlü
toplumsal kısıtlamadan bağımsız olması anlamında bir özgürlük değildir. Diğer bir ifadeyle
liberalizmin kurucuları olan Hobbes, Locke gibi düşünürlerin savunduğu, insan isteklerinin
önündeki tüm engellerin kalkması biçiminde özgürlüğü tanımlamazlar. Çünkü onlara göre bu
keyfilik anlamına gelmektedir; insanın her türlü toplumsal kısıtlamadan azade olması tehlikeli
bir durumdur. Bu bakımdan liberalizmin özgürlük anlayışını eleştirirler. Liberalizmi sadece
özgürlük tanımı konusunda değil, aynı zamanda doğa durumu ve toplumsal sözleşme
anlayışları bakımından da eleştirirler ve negatif özgürlük anlayışını reddederler.64 Anarşistlerin
özgürlük anlayışı, insanın devletin uyguladığı baskıdan ve sınırlamalardan özgür olması,
toplumdaki her türlü iktidar ve tahakküm ilişkilerinden ve bu ilişkilerin temelini oluşturan
kurumlardan özgür olmasına dayanmaktadır. Daha çok Hegel, Rousseau ve Marx’ın özgürlük
anlayışına yakındırlar ve “insanın potansiyelini gerçekleştirmesi”, insanı insan yapan
özelliklerinin gerçekleştirilmesine izin verilmesi anlamında özgürlüğe vurgu yaparlar. İnsanı
insan yapan ve onu diğer türlerden ayıran en önemli özellikleri “akıl ve erdemlilik”tir. İnsan
ancak özgür olduğunda bu özelliklerini kullanabilir. Anarşizme göre bu özgürlük toplumsallık
içinde gerçekleşebilir ve insan toplumsallık içinde insanlaşabilir.
Dolayısıyla toplum anarşistler için önemli bir kurumdur. Anarşizme yönelik yaygın
kanının tersine, toplumsal örgütlenme bir düzensizlik olarak kurgulanmaz. Bir yönetenin
yokluğu, merkezi bir devletin yokluğu, hiyerarşinin yokluğu, yasaların yokluğu vb mutlaka
düzensizlik ve kaos anlamına gelmez. Aksine, Proudhon’a göre, asıl kargaşaya ve çatışmaya
sebep olan kurum devletin kendisidir. O’na göre, “anarşi düzen, devlet ise iç savaş anlamına
gelir”. Anarşist toplum, bir yöneteni olmayan düzenli bir toplum demektir çünkü yönetenin
olmadığı toplumda baskı da yoktur. Baskı olmadığı zaman insana ait olan sağduyu, akıl ve
erdem ortaya çıkar. Böylece, gönüllülük esasına dayalı “kendiliğinden düzen” oluşur.
Görüldüğü gibi anarşizmde, doğa ve ahlak yasası anlayışı vardır. Bu yasa, insan yapımı bir yasa
değil insana içkin ve bu insanlardan oluşan toplumun kendisinde zaten var olan doğal bir
yasadır. Onlara göre 9. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar Avrupa’da hâkim olan ve Ortaçağ olarak
adlandırılan dönem, yerel ve federatif örgütlenmelere dayalı bir sistemdi, merkezi otorite
64 Foti Benlisoy, a.g.m., s. 361.
221
bulunmamaktaydı. Kiliseler, lonca sistemi, köy cemaatleri, işçi dernekleri, yardımlaşma
kurumları vb kendi kendilerini yönetmekteydi. Daha yukarıda ise feodal bey, kilise, asker ve
Kral arasında da bir işbirliği ve özgür sözleşme vardı. Ancak 16. yüzyılda kapitalizmin gelişimi
ve merkezi devletin ortaya çıkışı ile bu düzen ortadan kaldırılmış ve insanlar devlete mahkûm
hale getirilmiştir. Cemaat biçiminde örgütlenmelere, yerelliğe, organikliğe ve dayanışmacılığa
yaptığı vurgu, anarşistleri romantizme ve muhafazakârlığa yaklaştırmaktadır. Ancak, onların
özlemi eskiye dönüş değildir, tersine cemaatçi ve yerelci örgütlenmeler yeni bir toplumun
kurulması için ileriye dönük bir mücadele aracıdır.
10.4.2. İnsan Doğası
Anarşizmde insan doğasına ilişkin iyimser bir bakış açısının bulunduğu genel olarak kabul
edilmektedir. Ancak yakından bakıldığında, insanın özü itibariyle “iyi” olduğu gibi bir ön
kabule sahip olmadıkları görülür. Bakunin’in “en içten demokratı tahta oturtun, hemen inmezse
kesinlikle yozlaşacaktır” sözü de, “doğal olarak iyi insan” kurgusuna sahip olmadıklarını
göstermektedir. Zaten anarşistler toplum ve tarihten bağımsız bir insan kurgusuna karşıdırlar.
Darwin’in evrim kuramından etkilenerek, toplumsal yaşam içinde rekabetin ve çatışmanın her
zaman var olduğunu kabul etmektedirler, ancak her durumda insanın özünde bulunan akıl ve
erdemliliğin devreye girerek rekabet yerine dayanışmayı ve ortak çalışmayı tercih edeceğini
düşünmektedirler. Yani insan bir yandan güç sahibi olmak ister, bu insana özgü bir durumdur.
Ancak diğer yandan karşılıklı yardımlaşma ve kolektif etkinlik de insana ait bir özelliktir. Zaten
anarşistler hem insanda hem de toplumsal yaşamda çelişkilerin ve tutarsızlıkların bulunduğunu,
bunun doğal kabul edilmesi gerektiğini düşünürler. Yukarıdan dikte eden bir otoritenin
bulunmadığı durumda, insanın kolektif tarafının ortaya çıkacağına inanmaktadırlar. Dolayısıyla
anarşizmde insan doğası, hem özseldir hem de bağlamsaldır. İnsanın özünde olan iki ayrı
potansiyelden hangisinin ortaya çıkacağı, içinde bulunulan bağlama göre değişecektir.
10.4.3. Suç ve Ceza
Her türlü devlet otoritesi ve bu otoriteyi uygulayan kurumlar ortadan kalktığı zaman ne
olacaktır? Bu önemli bir sorudur. Anarşistler polis, ordu, mahkeme, hapishane, yasalar gibi
devletin şiddet araçlarını reddetmektedirler. Onlara göre, suçu yaratan toplumsal koşullardır.
Bu koşullar ortadan kalktığında suç da olmayacaktır. İnsan yapısı yasalar keyfidir, insanları tek
tip davranışa zorlamaktadır, bu nedenle de baskıya ve şiddete neden olmaktadır. Anarşistler
suçu yaratan toplumsal koşullar ortadan kalksa dahi, istisnai olsa da bazı anti-sosyal
davranışların olacağı kabul etmektedirler. Bu durumda suçu cezalandıran uzmanlaşmış
kurumlar olmadığından, toplum kendisini savunacak ve anlaşmazlıkları çözecek yerel
mekanizmalar oluşturacaktır. Bunlar yerel topluluğun üyelerinden oluşan, sürekli olmayan ve
rotasyon usulü görev yapan jüriler biçiminde olabilir. Diğer bir ifadeyle, toplum kurallarına
uymayan davranışlar için bir “kamuoyu denetimi” önerilmektedir. Bu, anarşizme yöneltilen en
önemli eleştirilerden birisinin temelini oluşturmaktadır. Örneğin, G. Orwell’a göre, kamuoyu
denetimi anarşizm içindeki totaliter eğilime işaret etmektedir. O’na göre, kamuoyu diğer hukuk
222
sistemlerinden daha az hoşgörülüdür. Bu durumda fiziksel tiranlığın yerini ahlaki tiranlık
alacaktır. 65
10.4.4. Politika
Yukarıda da değinildiği gibi, anarşizm apolitik değil anti-politik bir ideolojidir. Diğer
bir ifadeyle geleneksel siyasete ve siyaset yapma biçimlerine yani siyasal partilere,
parlamentoya, seçimlere, geleneksel siyasal eylem biçimlerine vb. karşıdır. Anarşizm ile
Marksizm arasındaki en önemli tartışma konularından birisi de budur. Geleneksel haliyle
siyaset, tıpkı devlet gibi topluma dışarıdan dayatılan bir kurumdur ve bu haliyle özgürleştirici
değildir. Bu nedenle anarşistler örneğin seçim gibi yasal siyasal araçlar kullanmak istemezler.
Aynı şekilde, Marsizmin önerdiği gibi düzeni bir devrim ile yıkıp bir proletarya diktatörlüğü
kurmak da istemezler. Çünkü bu, eski iktidar biçimini yıkıp yeni bir iktidar biçimi kurmaktan
öte bir anlam taşımamaktadır. Bireyci M. Stirner, “devrim” ile “başkaldırı” arasında bir ayrım
yaparak, devrimi siyasal bir eylem başkaldırıyı ise koşulları ve sonuçları dikkate almaksızın
yapılan ayaklanma olarak tanımlar. O’na göre, başkaldırı bizim için yeni düzenlemeler
yapılmasına izin vermez bu nedenle başkaldırının amacı yeni bir toplumsal düzen değil, bireyin
yücelmesidir, bu bakımdan da başkaldırı politik değil egoist bir eylemdir. Proudhon da siyasal
iktidarı ele geçirmenin toplumsal dönüşüm için bir araç olmayacağı görüşündedir. Toplumsal
devrim bir politik devrim aracılığı ile gerçekleşirse amaca ulaşılamaz, tek yol toplumun
kendiliğinden eylemleridir. Devleti yine devletin kullandığı araçlarla yani seçimle, siyasal
kampanyalarla yok edemezsiniz. Bu devletin kendi alanında mücadele etmek demektir ve
devletin üstünlüğünü kabul etmek anlamına gelir. Bu nedenle devleti ele geçirmeye değil,
devletin varoluş koşullarını ortadan kaldırmaya çalışmak gerekir. Hatırlanacağı gibi, pasifist
Tolstoy da bir devrim fikrine tamamen karşıdır.
Stirner, Proudhon ve Tolstoy’un düşüncelerine rağmen, anarşizmde devleti devrim
yoluyla yok etmek fikri yaygın biçimde kabul görmektedir. Özellikle Bakunin, bütün anarşist
mücadelesini bir devrim gerçekleştirme fikrine adamıştır. Ancak, devrim sonrası bir “devrimci
hükümet” veya Marksistlerin adlandırdığı gibi bir “proletarya diktatörlüğü” fikrine şiddetle
karşı çıkmıştır. Burada amaç ile araçlar, yani devletsiz toplum amacı ile devletsiz topluma
gitmek için bir devrim hükümeti aracı arasında kurulan ilişki konusunda anarşistler,
Marksistlerle ayrı görüşte olmuşlardır. Bu yaklaşım, devlet iktidarının toplumsal gelişmeyle
hiçbir bağı olmadığı fikrine dayanmaktadır. Devlete yönelik bu dar bakış açısı, anarşistlerin
modern devletin yapısını anlamalarını ve ona karşı eleştirel tutum almalarını engellemiştir.66
19. yüzyılın sonlarından itibaren yükselen parlamenter demokrasi ve ardından sosyal reformlar
sosyalizmi güçlendirirken, bu tutum anarşizmi zayıflatmış ve kitle desteğini eritmiştir. Ancak
diğer yandan kabul etmek gerekir ki, anarşistlerin parlamentarizmin yaygınlaşmasıyla sosyal
demokrat partilerin giderek kapitalist sistemle bütünleşeceği ve onun içinde eriyeceği
yolundaki görüşü doğru çıkmıştır. Evrimci bir yaklaşımla, hakların kazanımında ilerlenerek
65 George Woodcock, a.g.e., s. 90-91. 66 Foti Benlisoy, a.g.m., s. 385.
223
eninde sonunda sosyalizme doğru gidileceğine duydukları güven, sosyalist partileri giderek
daha eylemden kopuk ve pasif hale getirmiştir.
10.5. Anarşist Modeller
Anarşistlerin günümüz kapitalist devleti ve onun dayattığı toplumsal, iktisadi ve politik
örgütlenme modeline karşı önerdikleri alternatif modeller çeşitlidir. Örneğin Proudhon, halk
bankası, meta evleri, kooperatifler gibi kurumların kurulmasını önermiştir. Kapitalizmin ve
devletin dışında ve bunlara alternatif bu kurumlar aracılığı ile kitleler devletten ve kapitalist
sistemden uzaklaşacak ve bağımsızlaşacaktır. Burada hedef, devleti toplumun içinde eritmek,
işlevsiz hale getirmektir. Bir başka anarşist G. Landauer de Proudhon gibi düşünmektedir. O’na
göre devlet bir kurumlar dizisinden çok bir ilişkiler ağıdır, bir davranış tarzıdır. Farklı toplumsal
ilişkiler ve davranış tarzları kurularak devlet yıkılabilir.
Anarşistlerin çoğu büyük ve karmaşık toplumsal ve iktisadi örgütlenme fikrine
karşıdırlar. Bunun yerine daha küçük, yerel, hiyerarşik olmayan, gönüllülüğe dayalı
örgütlenmelerin insanın kendisini gerçekleştirmesi hedefine daha kolay ulaşmayı sağladığını
düşünmektedirler. İlk anarşist olarak görülen W. Godwin, büyük ve merkezi idari birimlere
karşı olmuştur. O’na göre “bucaklar” en temel toplumsal birim olarak kabul edilebilir. Her bir
bucakta tüm topluluk yönetime doğrudan katılabilir. Ancak olağanüstü koşullarda bucaklar
arasında işbirliği ve eşgüdüm sağlamak için üyelerinin yetkileri sınırlı ve geçici olan bir genel
kurul toplanabilir. İdari örgütlenme basitleştikçe, insanlar kendi kendilerini yönetmeyi
öğreneceklerdir, böylece baskıcı ve zorlayıcı üst makamlara, yasalara, mahkemelere vb. ihtiyaç
kalmayacaktır.
Proudhon da toplumsal birlikteliği özgür bireyler arasında gönüllü anlaşmalar ağı olarak
görmektedir. Hem idari hem de iktisadi ilişkiler birey ile topluluk arasında özgür sözleşmeler
aracılığı ile kurulmalıdır. Bu sözleşmeler iki taraflıdır, nesnelere veya konulara ilişkin takasa
yöneliktir. Bu öneri aslında tarafların gönüllük ilkesine dayanan ve merkezi otoriteye yer
vermeyen federalizmi tanımlamaktadır. Kendi kendini yöneten atölyeler işçi birliklerini yani
kooperatifleri oluşturacak, işçi birliklerinin bir araya gelmesiyle de sanayi federasyonları
oluşacaktır. Tarımdan sanayiye her bir üretim alanı bu şekilde örgütlenerek emeklerinin
ürünlerini gönüllü olarak takas edeceklerdir. İsteyen federasyondan ayrılabilecek, kimse
kimseyi temsil etmeyecek, yetkiler eşit dağıtılacaktır.
Kolektivist anarşistler ise gönüllülük temelinde önce komünler düzeyinde
örgütlenmeyi, sonra bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeyde komünlerin federasyonları,
federasyonların da konfederasyonları oluşturmasını önermektedirler. Politik merkezileşmeye
karşı olmakla birlikte ekonomik olarak merkezileşmeye daha sıcak bakan kolektivistler, küçük
ölçekli üretimden ziyade büyük ölçekli üretimden yana olmuşlardır. Anarko-komünistler ise
Proudhon’dan farklı olarak, aşağıdan yukarıya doğru bir örgütlenme değil, özgür anlaşmalarla
oluşturulan ama belirli bir biçimi olmayan birleşmeler yoluyla örgütlenmeyi önermektedir. Bu
akımın öncülerinden Kropotkin, bu anlamda “ağ biçimli” bir örgütlenmeden yanadır ve
siyasette olduğu gibi ekonomide de merkezsizlikten ve küçük ölçekli sanayiden yanadır.
224
Kısaca, yöntem konusunda birbirinden bazı farklılıklar gösterse de, anarşistler kapitalist
modern devlete ve onun ürünü olan toplumsal, iktisadi ve politik kurumlara karşı alternatif
olarak “özyönetim” ve “federalizm”i önermektedir. Bu örgütlenme biçiminin temel ilkeleri ise
“gönüllülük” ve “sözleşme”dir.
Yukarıda da değinildiği gibi, Klasik anarşizm 20. yüzyılda önemli bir dönüşüme
uğramıştır. Bu dönüşümü sağlayan unsurlardan birisi özellikle İspanya İç Savaşı’ndan sonra
Anarşizmin etkisini yitirmesi, diğeri ise özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra yeni siyasal ve
toplumsal gelişmeler ışığında fikirlerini revize etme ihtiyacının ortaya çıkmasıdır. Özellikle
1968 hareketi, anarşizmin kendi içindeki bu dönüşümü sınaması açısından önemli bir fırsat
olmuştur. Aynı zamanda özellikle sol’da yer alan diğer toplumsal hareketler de anarşizmin bazı
temalarını benimseyerek dönüştürmüşlerdir. Bunlar arasında feminist, çevreci, savaş ve silah
karşıtı hareketleri öncelikle belirtmek gerekir. Aynı zamanda küreselleşmenin yükselmesi ile
birlikte anarşizm küresel adalet ve alternatif küreselleşme hareketlerinin önemli parçalarından
biri olmuştur.
225
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır.
226
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu bölümde 19. yüzyıl ideolojilerinden Klasik Anarşizmi inceledik. Modern toplumun
bir ürünü olmakla birlikte modernitenin merkezi ulus-devlet, kapitalizm, pazar ekonomisi,
atomize birey gibi birçok unsuruna muhalefet etmiştir. Bununla birlikte anarşizm gerici veya
muhafazakâr bir ideoloji değildir, ancak romantizmin izlerini görmek mümkündür. Asıl hedefi
devleti ve toplumdaki her türlü iktidar ilişkisini kökünden yıkmak olan anarşizm birlikte yola
çıktıkları Marksizm ile zamanla yollarını ayırmıştır. 20. yüzyılın ortalarından itibaren diğer
birçok ideoloji gibi anarşizm de dönüşüme uğramış ve ele aldığı sorunlara daha küresel düzeyde
çareler sunmaya başlamıştır. Ancak biz bu metinde anarşizmin klasik versiyonunu inceledik.
227
Bölüm Soruları
1) Anarşizm aşağıdakilerden hangisine karşı değildir?
a) Milliyetçiliğe
b) Sömürüye
c) Anti-hiyerarşik örgütlenmeye
d) Emperyalizme
e) Merkezi bürokrasiye
2) Proudhoncu Anarşistler aşağıdaki hangi tarihsel olayda önemli bir rol
oynamışlardır?
a) 1871 Paris Komünü
b) 1848 Devrimleri
c) 1830 Devrimleri
d) 1789 Fransız Devrimi
e) 1905 Rus Devrimi
3) Aşağıdaki isimlerden hangileri Anarko-Komünist düşünceyi temsil etmektedir?
a) Bakunin-Tolstoy
b) Kropotkin-Malatesta
c) Proudhon-Tolstoy
d) Proudhon-Bakunin
e) Kropotkin-Bakunin
228
4) Anarşizmin 19. yüzyılın sonlarında izlediği hangi yöntem kitlelerle arasına
mesafe konulmasına ve anarşizmin şiddetle özdeşleştirilmesine neden olmuştur?
a) Partilerle ilişki kurmaları
b) Kooperatifçilik
c) Sınıfsız toplum ideali
d) Hiyerarşilere karşı olunması
e) Eylemli propaganda
5) Aşağıdaki olaylardan hangisi Anarşizmin silahlı propaganda döneminin izlerini
taşımaz?
a) Rus Çarı II. Aleksandır’nın öldürülmesi
b) Fransız Cumhurbaşkanı Sadi Carnot’un öldürülmesi
c) İtalyan Kralı Umberto’nun öldürülmesi
d) ABD Başkanı John F. Kennedy’nin öldürülmesi
e) Alman Parlamentosu’nun yakılması
6) Aşağıdakilerden hangisi Anarşist söyleme göre sivil itaatsizlik içerisinde yer
almaz?
a) Vergi ödememek
b) Askere gitmemek
c) Oy vermek
d) Şiddete şiddetle karşılık vermemek
e) Devletin eğitim sisteminden yararlanmamak
229
7) Anarşizm ............... sırasında önemli bir güç olarak tekrar tarih sahnesine
çıkmıştır.
Yukarıdaki boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) 1936-39 İspanyol İç Savaşı
b) Bolşevik Devrimi
c) Çin Devrimi
d) Küba Devrimi
e) Kore Devrimi
8) Şiddeti bütünüyle reddeden ve iktidara karşı pasif direnişi öneren ünlü yazar
kimdir?
a) Dostoyevski
b) Tolstoy
c) Balzac
d) Gogol
e) Schiller
9) Anarko-pasifistlere göre, toplumdaki tüm şiddete karşı ................. geçerli
olmalıdır. (Orta)
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Sivil itaatsizlik
b) Misliyle karşılık
c) Tam karşılık
d) Yok etme
e) Şiddet temelinde direniş
230
10) Aşağıdakilerden hangisi Anarşist toplumun temel tahayyülleri arasında
bulunmamaktadır?
a) İnsan özgürlüğünün tesis edilmesi esastır.
b) Yöneten ve yönetilenler yoktur.
c) Tüm toplumsal/politik tahakküm aygıtları ortadan kalkmıştır.
d) Gönüllülük esasına dayalı kendiliğinden düzen vardır.
e) Her türlü siyasal şiddet olumlanır.
Cevaplar
1)c, 2)a, 3)b, 4)e, 5)d, 6)c, 7)a, 8)b, 9)a, 10)e
231
11. FEMİNİZM
232
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
Feminizmin hem düşünsel hem de eylemsel bir hareket olarak ortaya çıkışı, diğer
ideolojiler gibi Aydınlanma düşüncesi ve onun “bireyi özgürleştirmesi” ile yakından ilişkilidir.
Ancak, diğer ideolojilerden farklı olarak Feminizm, bambaşka sorularla ortaya çıkmıştır. Bu
bölümde, feminizmin temel özelliklerini, farklı coğrafyalarda ortaya çıkış koşullarını ve
geçirmiş olduğu dönüşümü inceleyeceğiz.
233
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Feminizm bir ideoloji midir?
2. Feminizmin ayırıcı özellikleri nelerdir?
3. Toplumsal cinsiyet ne demektir?
4. Ataerkillik (patriyarka) ne demektir?
5. Biyolojik cinsiyet ile toplumsal cinsiyet arasındaki fark nedir?
234
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
Feminizmin temel
argümanları nelerdir?
Feminizmin temel
argümanlarını öğrenmek Konu ile ilgili okuyarak
Toplumsal cinsiyet ne
demektir?
Toplumsal cinsiyetin
biyolojik cinsiyetten farkını
kavramak
Konu ile ilgili okuyarak
Ataerkillik ne demektir?
Ataerkillik ile toplumsal
cinsiyet arasındaki ilişkiyi
kavramak
Konu ile ilgili okuyarak
235
Anahtar Kavramlar
Toplumsal cinsiyet
Ataerkillik (Patriyarka)
Kamusal alan/Özel alan
Kadın emeği
Ev içi emek
236
Giriş
Feminizm genellikle kadınların erkeklere karşı eşitlik mücadelesi olarak
algılanmaktadır. Ancak, mesele bu kadar basit değildir. Feminizm ilk ortaya çıktığında daha
çok kadınların oy verme hakkı gibi bazı hukuki ve politik hakları elde etmek ve erkeklerle eşit
haklara sahip olmak için yapmış olduğu eylemlerle kendisini göstermiş olsa da hareketin
arkasında derin bir toplumsal ve politik çözümleme bulunmaktadır. Hareket noktası, tarih
boyunca kadınların erkekler karşısında ikincil konumda olduğu, ezildiği ve sömürüldüğü,
kadının ikincil konumunun doğal olmayıp toplumsal olarak üretilmiş bir durum olduğu
görüşüdür. Bu anlayış, feminizmin, diğer ideolojilerden farklı olarak, temel bir kategori olarak
“toplumsal cinsiyet hiyerarşisi”ni ortaya koyduğunu göstermektedir. Kadınlar ve erkekler
arasındaki bu hiyerarşik çelişki, tıpkı sınıf çelişkisi gibi, ezilen kadınlar ile ezen erkekler
arasında bir iktidar ilişkisi yaratmaktadır. Bu iktidar ilişkisinin ortadan kaldırılabilmesi için, bu
ilişkiyi kuran ve sürdüren toplumsal ve iktisadi ilkelerin tespit edilmesi ve analiz edilmesi
gerekmektedir. Bu ilkeler evrensel ilkeler midir, yoksa farklı coğrafyalarda farklı kültürler
tarafından üretilen farklı ilkeler mi vardır? Kadınların ikincil konuma yerleştirilmesinin
arkasında ne tür politik dinamikler bulunmaktadır? Kadın bedeni neden toplumsal ve iktisadi
olduğu kadar politik olarak da önemlidir? Bu eşitsizliği ve sömürüyü ortadan kaldırmak için ne
tür stratejiler izlenmelidir? Bu ve benzeri sorular bir ideoloji olarak feminizmi diğer
ideolojilerden ayıran ve içerik olarak zenginleştiren temel sorulardır ve feminist çalışmaların
konularını oluşturmaktadır.
237
11.1. Feminizmin Temel Özellikleri
Feminizmin temel argümanı, tarih boyunca kadınların erkekler karşısında birçok
bakımdan dezavantajlı bir konumda olduğu, ezildiği ve sömürüldüğü ve bu eşitsizliğin doğal
bir durum olmayıp toplumsal olarak oluşturulan rollerin ve egemenlik ilişkisinin bir sonucu
olduğudur. Feminizm genellikle cinslerin eşitliğine vurgu yapan ve kadınlarla erkeklerin
eşitliğini savunan bir görüş olarak tanımlanmaktadır. Ancak feminizmin temel amacı erkeklerin
üstünlüğünü sona erdirmek ve kadın ve erkek eşitliğini sağlamak değildir, bunun ötesinde erkek
egemenliğini de içeren her türlü egemenlik ideolojisini kökünden kazıyıp yok etmektir.
Dolayısıyla burada sadece bir eşitlik mücadelesi değil, eşitliği bozan her türlü toplumsal algı,
anlayış, inanç, tutum ve bunlara dayalı kurumları yok etme mücadelesi söz konusudur.
Bir ideoloji olarak Feminizmin hem düşünsel hem de eylemsel bir hareket olarak ortaya
çıkışı, diğer ideolojiler gibi Aydınlanma düşüncesi ve onun “bireyi özgürleştirmesi” ile
yakından ilişkilidir. Aydınlanma düşüncesi ve onun kaynaklık ettiği ideolojilerden olan
Liberalizm, akıl ile donatarak tarihi inşa eden özne haline getirdiği “birey”i kurgularken, aslında
“erkek”ten bahsetmiştir. Tarif edilen birey kadını kapsamamaktadır. Aslında 19. yüzyıl
ideolojilerinin neredeyse tamamı, tarihin öznesi olarak bireyi erkek olarak görmüş, toplum ve
tarihin inşasında kadına karşı “kör” kalmayı tercih etmiştir. Oysa tüm toplumsal
örgütlenmelerin tarihine bakıldığında, üretilen politikaların önemli bir kısmının kadın
bedeninin ve rolünün “ehlileştirilmesi” ile ilgili olduğu görülür. Kadın, hem insanlığın gelecek
nesillerinin biyolojik olarak devamlılığının garantisidir, hem de bu nesillerin kültürel olarak
yeniden inşasının yani toplumun kültürel değerlerinin onlara aktarılmasının en önemli
aracısıdır. Diğer bir ifadeyle toplumun hem biyolojik hem de kültürel olarak varlığı büyük
ölçüde kadınlara bağlıdır ve bu nedenle de kontrol edilmesi ve yönlendirilmesi hayati öneme
sahiptir. Kadının ev içi alana hapsedilmesi, toplum içindeki rolünün annelik ve eşlik rolü ile
sınırlandırılarak kamusal alanın dışına itilmesi, belirli mesleklerden uzak tutulması buna karşın
bazı mesleklerin kadınca meslekler olarak kabul edilmesi, ev içi emeğinin göz ardı edilerek
bunun kadının doğal görevleri arasında sayılması ve ücretlendirilmemesi hatta bunun aile
ekonomisine bir katkı olarak görülmemesi kültürel olarak üretilmiş bazı mekanizmalardır. Bu
kontrol mekanizmasının devam ettirilebilmesi için, meşrulaştırıcı araçlara ihtiyaç vardır.
“Kadının namusu” ve bu namusun korunması görevinin erkeğe verilmesi, bu mekanizmalar
içinde en sık rastlananıdır. Kadın bedeni sadece kültürel ve iktisadi olarak değil aynı zamanda
politik olarak da kontrol edilmektedir. Bu kontrol bazen politik iktidarlar tarafından örneğin
kürtaj yasağı, çocuk başına devlet yardımı gibi yöntemler ile çocuk sayısının teşvik edilmesi
biçiminde gerçekleşebileceği gibi, doğum kontrolü yöntemlerinin yaygınlaştırılması veya
belirli sayının üstünde çocuk sahibi olmanın hukuken yasaklanması gibi yöntemlerle doğumun
sınırlandırılması biçiminde de gerçekleşebilmektedir. Nüfus politikalarının kadın bedeni
üzerinden düzenlenmesi ve uygulanması, aynı zamanda kadın bedeninin tahakküm altına
alınması anlamına gelmektedir. Bu anlayış, Aydınlanmacı “özgür ve eşit birey” tanımı ile
çelişmektedir. Ancak, yukarıda da belirtildiği gibi, Aydınlanmanın bireyi “erkek” olunca,
çelişki de ortadan kalkmaktadır.
238
Feminizmin ilgilendiği ve kullandığı çok sayıda kavram ve konudan birisi “toplumsal
cinsiyet”tir. Toplumsal cinsiyet, cinsiyetin biyolojik değil toplumsal anlamına ve bu anlama
yüklenen rollere işaret etmektedir. Toplumsal cinsiyet, kadın ve erkeklerin biyolojik
cinsiyetlerine göre değil, toplumun bu cinsiyetlere ilişkin beklentilerine göre tanımlanmasıdır.
Toplumlar, biyolojik kadınlık ve erkekliğe, biyolojik özelliklerin ötesinde başka anlamlar
yüklemektedir. Örneğin, kadınlık çocuk doğurmak, ev işleri ile ilgilenmek, eşine hizmet etmek
vb ile tanımlanmakta, erkeklik ise ev dışında çalışmak, evin ekonomik ihtiyaçlarını karşılamak,
fiziksel güç isteyen işleri yapmak, aileye ilişkin kararları vermek vb ile tanımlanmaktadır.
Dolayısıyla toplumsal cinsiyet, kadın ve erkek arasında gerçek bir farklılık değil, toplum
tarafından üretilen bir farklılıktır, diğer bir ifadeyle bu bir söylemdir. Feminizm, kadın ve erkek
arasındaki iktidar ilişkilerini analiz etmede daha elverişli bir çerçeve sunması nedeniyle
toplumsal cinsiyet kavramını tercih etmektedir.
Bir diğer kavram “ataerkillik” (patriyarki) dir. Ataerkillik, “erkek”in kuralları
anlamına gelmektedir ve tarih boyunca toplumsal örgütlenmede erkeğin kadınlara üstünlüğünü
sağlayan bir değerler ve kurallar bütünüdür. Ataerkillik, erkeğin kadından daha üstün olduğunu
haklı göstermeye yarayan bir inançlar ve düşünceler dizisidir. Bu anlamda, erkeğin üstünlüğünü
normalleştiren her türlü düşünce biçimini içermektedir. Daha somut düzeyde ise üretimde,
istihdamda, cinsellikte, şiddette, devlette vb ataerkilliğin yani erkek hâkimiyetinin izleri
sürülebilir.
Feminizmin temel kavramları arasında yer alan bir diğer mesele, “özel alan/kamusal
alan ayrımı”dır. Ev, aile, akrabalık, ebeveynlik, evlilik gibi kurumlar özel alana ait kurumlardır
ve kadınlar hep bu alanlar ile ilişkilendirilmiş ve bu alanlar içinde hareket eden özneler olarak
değerlendirilmiştir. Kamusal alan ise erkeğin alanı olarak kabullenilmiştir. Kız evlat, eş ve anne
olarak kadın, kamusal alanın dışında tutulmuş ve özellikle 19. yüzyıla kadar bu durum pek de
sorgulanmamıştır. Kadının özel alana hapsedilmesi tarihin çeşitli dönemlerinde farklı
mekanizmalarla gerçekleşmiştir. Örneğin, Antik Yunan’da kamusal alan sadece özgür ve site
vatandaşı olan erkeklere ait bir alan olarak tanımlanmaktadır. Özel alan ise kadınların,
çocukların, kölelerin alanıdır ve bu alan kamusal alana göre çok daha “aşağı”da bir konuma
sahiptir. Latince’de özel anlamına gelen “privatus” kelimesi aynı zamanda bazı eksikliklerinden
dolayı mahrum edilmiş anlamına gelmektedir. Yine Antik Yunan’da özel kelimesini karşılayan
sözcük “idion”dur ve yine aynı şekilde ortak alanın karşıtıdır, bir mahrumiyete işaret eder.
İdion’dan türeyen bir başka kelime olan “idiotes” ise çok daha küçültücüdür ve vatandaş
olmayan, sadece kendisini düşünen, cahil, değersiz ve kaba insan anlamına gelmektedir.
Kadınlar da bu alanın üyeleri olarak vatandaşlık hakkına sahip değillerdir. Ancak bu iki alanın
birbirinden kesin çizgilerle ayrılması özellikle Sanayi Devrimi dönemine denk gelmektedir.
Sanayi Devrimi, tarihin hiçbir döneminde olmadığı kadar net biçimde işyeri ile evi mekânsal
olarak birbirinden ayırmıştır. Geleneksel toplumda ekonomik hayat kısmen ev ile ilişkilidir.
Örneğin evlerin alt katı veya hemen yanı atölye, ahır gibi ekonomik gelirin sağlandığı yerlerdir
ve kadın da bu mekânlara girip çıkmaktadır, aynı zamanda kadın tarlada da çalışarak bir
anlamda iş hayatının içindedir. Sanayi Devrimi ile birlikte üretim yapılan yerler olarak
fabrikalar evlerden uzak mekânlarda kurulmuştur, böylece özel alan olarak evler ile kamusal
alan olarak üretim yerleri birbirinden ayrılmıştır. Fabrikalarda çalışan kadınlara ise erkeklere
239
göre çok daha az ücret ödenerek değersizlikleri belirgin bir biçimde ifade edilmiştir.
Aydınlanma düşüncesi akılcılığı kamusal alanla, ahlakı ise özel alanla ve kadınla
özdeşleştirdiğinden, bu mekânsal ayrım daha da anlamlı hale gelmiştir. Yine Aydınlanma
düşüncesinin doğaya hâkim olma ve onu dönüştürme düşüncesi, daha fazla fiziksel güce sahip
olan erkeğe daha fazla önem verilmesine, kadına ise ev işleri ile ilgilenme, çocuk büyütme gibi
daha hafif ve önemsiz olarak görülen işler yüklenmesine ve dolayısıyla kadının görmüş olduğu
işlevler açısından önemsizleştirilmesine yardımcı olmuştur. Böylece özel alana hapsedilen
kadınların erkekler yanında ikincil konumunu haklılaştırmak daha da kolay olmuştur.
Feminizm, yukarıda kısaca ele alınan geleneksel toplumsal cinsiyet rolleri ve
ataerkilliğe karşı geliştirilmiş bir ideolojidir. Bir yönü ile bu sorunun kaynaklarını bulma
çabasıdır, bir yönü ile kadınların bu konularda farkındalığını yükseltme ve güçlendirme
çabasıdır, bir yönü ile de ataerkil toplumsal örgütlenmeye ve bunu destekleyen politik
kurumlara karşı bir mücadeledir.
Feminizmin ilgilendiği birkaç temel sorunsal bulunmaktadır. Bunları kabaca birkaç
başlık altında toplayabiliriz:
- Kadınlar neden erkeklerin baskısı altındadır? Kadın ve erkek arasında toplumsal olarak
neden iktidar ilişkisi vardır? İktidar farklılıkları nereden kaynaklanmaktadır, bu
farklılıkları ortaya çıkaran ve düzenleyen ilkeler var mıdır? Varsa, bu ilkeler evrensel
midir?
- Kadınlar ve erkekler arasındaki eşitsiz ilişkiler her yerde ve zamanda aynı mıdır?
- Kadınlar ve erkekler arasındaki farklılığın bir boyutu biyolojiktir, ancak iktidar
ilişkilerini sadece biyolojik farklılıklara dayanarak anlamak mümkün değildir, bu
farklılığın sosyolojik boyutları nelerdir?
- Kadınlar ve erkekler arasındaki eşitsiz ilişkileri kuran ve sürdüren kültürel
mekanizmalar nelerdir?
- Kadınların aile içindeki biyolojik ve kültürel yeniden üretimdeki araçsal rolü nedir?
- Kadınların bu ilişkilerdeki sorunlar konusunda farkındalığı nasıl geliştirilebilir?
- Kadınların kamusal alana aktif katılımını sağlamak ve toplumdaki konumlarını
iyileştirmek için neler yapılabilir?
- Kadınlar ve erkekler arasındaki eşitsiz ilişkileri politik iktidarlar neden ve nasıl
beslemekte ve güçlendirmektedir?
Ve bu temel sorularla ilişkili olarak onlarca alt sorudan bahsetmek mümkündür. Bu soruları
metin boyunca yeri geldikçe ele alacağız. Ancak, önce Feminizmin tarihsel olarak ortaya çıkış
koşullarını ve ABD, Fransa, İngiltere, Almanya ve Osmanlı İmparatorluğu gibi farklı
coğrafyalarda yükselen farklı feminist hareketleri inceleyeceğiz. Aynı zamanda, bu hareketlerin
240
zaman zaman siyasal partilerle ve sendikalarla kurdukları ilişkilere ve Marksizm, Liberalizm
gibi diğer ideolojilerle temaslarına da değineceğiz.
11.2. Bir Hareket Olarak Feminizmin Ortaya Çıkışı: Tarihsel Arka
Plan
Tarihte kadınların ikinci sınıf yurttaş olarak görülmesini dile getiren ve buna karşı çıkan
ilk kadın Christine de Pizan’dır. Bu başkaldırıyı ise 1405 tarihinde basılan Kadınlar Kentinin
Kitabı (Le Livre de la Cité des Dames) adlı eserinde dile getirir.67 Bu bakımdan de Pizan, ilk
feminist olarak kabul edilir. Bu bireysel bir başkaldırıdır. Daha örgütlü ve kitlesel başkaldırı ise
17. yüzyılda başlayan önemli dönüşümlerin bir neticesi olarak ancak 19. yüzyılda
gerçekleşecektir. Bu dönemde, kapitalizm yükselmeye, ev yaşamı ile üretim faaliyeti ve alanı
birbirinden ayrılmaya, dolayısıyla üretim kamusal alana taşınmaya başlamıştır. Üretim
erkeklerin alanı, ev hayatı ise kadınların alanı haline gelmiştir. Hatırlanacağı gibi, bu dönemde
aynı zamanda bireysel özgürleşme gerçekleşmeye başlamıştır. Özgürlükçü, eşitlikçi ve adil
toplum anlayışı sadece erkekleri içermekte ve kadınlar tüm bu hakların dışında tutulmaktaydı.
Bunu farkeden kadınlar 19. yüzyıldan itibaren çok daha bilinçli, örgütlü ve kitlesel ölçekte bu
duruma başkaldırmaya başladılar. Bu sürecin başlangıcı, öncelikle kadınların ezilen bir sınıf
olduklarının bilincine varmalarına denk gelmiştir. Bu bilince erişmeleri ise ancak çalışma
hayatına katılmaları ve böylece ekonomik bağımsızlıklarına kavuşmaları ile mümkün olmuştur.
Böylece 19. yüzyılın ikinci yarısında başlayıp I. Dünya Savaşı’nın bitimine kadar devam eden
ve “birinci dalga feminizm” olarak adlandırılan ilk örgütlü ve kitlesel feminist hareket başlamış
oldu.
11.2.1. Birinci Dalga Feminizm
19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren dünyanın çeşitli yerlerindeki özellikle de Avrupa
ülkelerindeki kadınlar bir araya gelerek dernekler kurmaya ve erkeklerle eşit haklara sahip
olmak için mücadeleye başladılar. Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda kadınların siyasal
haklarını kazanması ile sonuçlanan birinci dalga feminizmin en önemli özelliği, feminizmi
erkeklerle eşit haklara sahip olma biçiminde algılamalarıydı. Aşağıda da anlatılacağı gibi,
zamanla bu anlayış değişecektir. Birinci dalga feminizmin gelişimi farklı ülkelerde farklı
biçimlerde örgütlenmiş ve yol almıştır. Örneğin, ABD’de kadınlara özgürlük hareketi ile
kölelik karşıtı hareket birlikte gelişmiş ve zaman zaman işbirliği içinde hareket etmişlerdir.
ABD’de feminist hareketin en önemli isimleri Sarah Grimke ve Angeline Grimke’dir. ABD’de
kadın hakları konusunda gerçekleştirilen en eski eylem 1848 yılında New York yakınında
Seneca Falls’ta yapılan toplantıdır. Bu toplantı sonunda, 68 kadın ve 42 erkek tarafından
imzalanan bir “Duygular Bildirgesi” yayınlanır. Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi’nin tıpatıp
aynısıdır ancak burada despot İngiltere Kralı değil “erkek”tir. Bildiride kadınların neden doğal
haklarının ellerinden alındığı soruluyor ve bu konuda bir açıklama isteniyor, oy verme, eğitim
ve çalışma hakları, kadın ve erkek ücretlerinin eşitlenmesi talep ediliyordu. O dönemde,
67 Serpil Çakır, “Feminizm: Ataerkil İktidarın Eleştirisi”, (içinde) H. Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20.
Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Ünv. Yayınları, 2012 (5. Baskı), s.416.
241
dünyanın diğer bölgelerinde olduğu gibi ABD’de de kadınların eğitim hakkı yoktu, bunun
üzerine kadınlar kız çocukları için özel eğitim veren kurumlar açmak için büyük mücadeleler
verdiler. Aynı zamanda kadının yaşamının aile ile sınırlandırılmış olması, evlendikten sonra
kendi mülklerine kocalarının el koyması, yasal olarak erkeğin kadınları cezalandırma hakkına
sahip olması gibi konular da bu hareketin önemli mücadele alanlarındandı. Kadınlar 1866
yılında mücadelelerini sürdürmek için Kadınlara Oy Hakkı Ulusal Birliği (National Women
Suffrage Association) adlı bir dernek kurdular. Bu dernekte aktif rol alan Elisabeth Cady
Stanton, Elisabeth C. Stanton, Susan B. Anthony gibi isimler ABD’yi baştanbaşa gezerek çeşitli
toplantılar düzenlediler, konferanslar verdiler. 1866 yılında siyah erkeklere oy verme hakkı
nihayet tanınmıştı, ancak kadınlar hala bu haktan mahrumdu. Susan C. Anthony, 1872’de
yapılan Kongre seçimlerinde kadın olduğu halde oy kullandığı için yasayı çiğnemekle suçlandı
ve hakkında dava açıldı. Ulusal anayasa tarafından güvence altına alınan vatandaşlık hakkını
kullandığını söyleyerek kendini savunan Anthony, hâkimin verdiği 100 Dolarlık para cezasını
da ödemeyeceğini bildirdi.68 Dönemin önemli bir başka ismi Perkins Gilman da yazdığı Kadın
ve Ekonomi adlı kitabında oy hakkı talebinde bulunuyordu. Ancak Gilman, döneminin diğer
feminist kadınlarından farklı olarak kadınların birleştirici yönüne vurgu yapıyor ve annelik,
besleme, bakım, eğitim gibi işlevlerini ön plana çıkarıyor, buna karşın erkekliğin rekabet ve
savaş demek olduğunu, dağıtıcı, tahrip edici bir doğaya sahip olduğunu belirtiyordu. Gilman,
feminist teoriye getirdiği bu bakış açısı ile daha sonra günümüzün barışçı feminist teorisine
önemli katkıda bulunmuştur.
İngiltere’de feminizm 17. ve 18. yüzyıllarda daha çok bir orta sınıf hareketi olarak
ortaya çıktı. İngiliz feminist kadın düşünürler ve aktivistler özellikle iki temel konu üzerinde
durmaktaydılar: Kadınlar neden “insan” soyutlaması dışında bırakılmakta? Ve eğer toplumda
ve siyasette mutlak iktidar zararlıysa, o zaman neden aile içinde gerekli oluyordu? İngiliz
feminist hareketin en önemli isimleri olarak Mary Astell, Mary Wollstonecraft, Milicent G.
Fawcett, bir sonraki dönemde Emmeline Pankhurst belirtilebilir. Özellikle Mary
Wollstonecraft’ın yazılarında ilk kez “toplumsal cinsiyet” temasına rastlıyoruz. Toplumsal
cinsiyet kavramını kullanmasa da “kadınlığın bir toplumsal kurgu olduğu”nu vurgulayan
yazılarında kadın ve erkek kimliklerini sorgulaması bir sonraki feminist dalgaya önemli esin
kaynağı olmuştur. İngiltere’deki feminist hareketin ilk başlarda mücadele alanları özellikle evli
kadınların mülkiyet ve velayet hakları idi. Kadınlar İngiliz işçi sınıfının tarihindeki en önemli
hareketi olan Chartist harekete de katılmış ve destek vermişlerdi. Ancak bu mücadelenin
sonunda sadece erkek işçiler oy hakkına kavuştu. Bunun üzerine kadınlar mücadele konularına
siyasal hakları da ekleyerek devam ettiler. 1867 yılında kadınlara oy hakkı verilmesi için bir
imza kampanyası başlattılar. Liberalizmin ünlü teorisyenlerinden J.S. Mill bu harekete destek
verdi ve kadınlara bu hakkın yasal olarak tanınması talebini içeren talebi Avam Kamarası’na
sundu. Kampanyaya M.G. Fawcett’in kurduğu “Kadın Oy Hakkı Dernekleri Ulusal
Federasyonu” öncülük etmekteydi. Ancak oy hakkı konusundaki hareket başarılı olamadı,
bunun üzerine 1900’den itibaren kadın hareketi daha militan bir biçim kazandı. 1903 yılında E.
Pankhurst, iki kızı ile birlikte “Kadınların Sosyal ve Politik Birliği” adlı bir dernek kurdu ve
68 Serpil Çakır, a.g.m., s. 418-421.
242
“Kadınlar İçin Oy” dergisini yayınlamaya başladı. Dönemin sosyal demokrat partileri konuya
hiç ilgi göstermiyorlar, hatta karşı bir tavır içine giriyorlardı. Kadın hareketi giderek
radikalleşti, duvarlara yazı yazma, açlık grevi, polisle çatışma gibi çok sayıda eylem
gerçekleştirdiler. Bu dönemde çok sayıda kadın derneği kuruldu. Aşağı yukarı 50 yıl süren bu
mücadelenin neticesinde, 1918 yılında 30 yaşın üzerinde, mülk sahibi veya mülk sahibiyle evli,
üniversite mezunu veya haftada 5 Pound gelir getiren bir işte çalışan kadınlara siyasal hakları
tanındı.69
Fransa’da kadınların erkeklerle eşit yurttaş olmaları ancak 1944 yılında, yani İnsan
Hakları Evrensel Bildirgesi’nin ilanından tam 155 yıl sonra gerçekleşti. Fransa’da insan
haklarının kadınlara da tanınmasına yönelik tartışmalar ünlü Aydınlanma düşünürü Marquis de
Condorcet ile başladı, Olympe de Gouge’un Kral ve Kraliçe’ye gönderdiği Kadın Hakları
Bildirgesi ile hızlandı. De Gouge, mademki kadınlara giyotine çıkma hakkı tanınıyor o zaman
kürsüye çıkma hakkı da tanınmalı diyordu. 1893 Anayasası’nda kadınlar hariç genel oy hakkı
tanındı ve kadınlara siyasal haklarının tanınmasını isteyen de Gouge ise giyotine gönderildi ve
kadınların kadın kulüplerinin faaliyetleri ve politika ile uğraşmaları yasaklandı. Fransa’daki
kadın hakları için mücadele İngiltere’den biraz farklıydı. Örneğin, İngiltere’deki kadar
militanca değildi. Bir başka farklılık İngiltere’de sosyalist siyasal partiler ve düşünürler kadın
hakları konusuna mesafeli bir yaklaşımı benimserken, Fransa’da sosyalistlerin gündemine
erken bir dönemde girmişti. Özellikle Saint Simon ve Fourier gibi ütopik sosyalistler, kadın
hakları meselesini proletaryanın mücadelesi ile birlikte ele almaktaydılar. Ancak çoğu
sosyalistlerin ve Proudhon gibi anarşistlerin kadın hareketi konusundaki görüşleri burjuvazinin
düşüncelerinden çok da farklı değildi. Onlar da kadının siyasal haklarını elde etmesine ailede
erkeğin otoritesini sarsacağı gerekçesi ile karşı çıkmaktaydı. Proudhon’un görüşleri giderek
Fransız solu üzerinde etkili olmaya başladı ve feminizme karşı bir tavır almaya başladılar.
Ancak 1870 yılında işçi sınıfının ilk iktidar denemesi olan Paris Komünü’ne kadınların katkısı,
kadınlara yönelik tutumu yumuşattı. Kadınlar Komünde seçme ve seçilme hakkı da dâhil olmak
üzere erkeklerle eşit vatandaşlar oldular, kulüpler kurdular ve tartışmalara katıldılar. Fransa’da
feminizmin önemli isimlerinden Flora Tristan, feminizm ile sosyalizm arasında ittifak kurdu,
tüm dünyada kadınlararası dayanışma eylemini düzenledi. O’na göre kadının durumu
kapitalizmin sömürdüğü işçinin durumu ile çok benzerdir; ikisi de sömürülmekte ve
aşağılanmaktadır. Bu nedenle işçilerin ve kadınların kurtuluşu iç içe iki temel sorun olarak
görülmelidir.70
Almanya’da kadın hareketinin gelişimi ile ülkedeki hızlı kapitalistleşme arasında yakın
bir ilişki vardır. 1871 Paris Komünü yenilgisinden sonra işçi hareketlerinin merkezi Fransa’dan
Almanya’ya kaydı. Özellikle I. Enternasyonal’den sonra diğer Avrupa ülkelerinden farklı
gelişti. Alman Sosyal Demokrat Partisi (SPD) kadın hakları meselesine çok daha hassastı. Parti
liderlerinden Bebel, kadınların kurtuluşunun ancak sosyalizmle mümkün olduğunu
düşünüyordu, diğer bir ifadeyle O’na göre işçilerin kurtuluşu ile kadınların kurtuluşu birlikte
yürütülmeliydi. Ancak II. Enternasyonal’de işçilerin ve kadınların partiden özerk hareketi sorun
69 Serpil Çakır, a.g.m., s. 422-424. 70 Serpil Çakır, a.g.m., s. 425-428.
243
yarattı. Kadın hareketi “burjuva kadın hareketi” olarak suçlandı. Sosyalist kadın önderlerden
Clara Zetkin de sadece proleter kadınlarla sosyalizmin mümkün olacağını söyledi. Çıkardığı
Alman İşçi Kadınları dergisi Kadın Enternasyonali’nin resmi yayın organı oldu. 8 Mart 1857
yılında New York’lu kadın işçilerin greve gittiği gün uluslararası kadın günü olarak ilan edildi.
1975 yılında ise 8 Mart, Birleşmiş Milletler tarafından Dünya Kadınlar Günü olarak ilan edildi.
Daha sonra Moskova’ya giden Zetkin 1921 yılında Lenin tarafından kurulan Komintern’in
denetimi altında çalışan kadın enternasyonalini örgütledi.71 Almanya’da daha çok işçi kadınlar
arasında başlayan ve erkeklerle kadınların eşit ücret alması için mücadele eden kadın hareketi,
zamanla kendisini işçi sınıfı hareketi içinde tanımlamaya başladı.
Rusya’da kadın hareketinin gelişimi Bolşevik Devrimi ile ilişkilidir. Devrim sonrası
dönemde kadınların hakları konusunda önemli yasal düzenlemeler yapıldı. Dönemin tüm
sosyalist düşünürleri kadınların özgürleşmesi için ev işlerinin toplumsallaşması gerektiğini
düşünmekteydiler. Devrim sonrası hayata geçirilen kolektif mutfaklar, yuva ve kreşlerin
açılması önemli adımlardı. Aleksandra Kollonta Sovyet feminist hareketinin önemli
isimlerindendi. Sovyet kadınlarının sosyal, iktisadi ve politik statüsünü düzenleyen bir dizi
yasanın yapılmasında etkin rol oynadı. Evlilik kurumunu, kadın ve erkek kimliklerini
sorgulayan Kollontai, kadınların özgürlüğünü gerçekleştirebilmesi için komünal yaşam
birimleri, ortaklaşa çocuk bakımı gibi bir dizi yeni yapı önerdi. Ancak Stalin döneminin
başlaması ile kadınlar lehine gerçekleştirilen uygulamalar durduruldu ve geleneksel kutsal aile
içinde kadın rolü yeniden canlandırıldı. 1926 yılında yapılan evlilik yasası ile boşanma hakkı
kısıtlandı, kürtaj hakkı kaldırıldı. Sadece devrim ile birlikte kadına tanınan bazı politik,
ekonomik ve eğitime ilişkin hakları geri alınmadı.72
Genellikle Osmanlı ve Türk toplumlarının tarihinde feminist hareketin bulunmadığı
yolunda yaygın bir kanı bulunmaktadır. Ancak, 19. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı
İmparatorluğu döneminde kadınların konumlarına ilişkin şikâyetlerini içeren ve bazı haklara
kavuşmak için mücadele eden kadınlara rastlıyoruz. Bu hareketler henüz söylem ve eylem
düzeyindedir, ciddi bir örgütlenme yoktu, ancak kısa süre içinde çıkardıkları kadın dergileri ile
belirli bir okuyucu kitlesine ve taraftara ulaşmayı başardılar. Bir cins olarak ikincil
konumlarının, kendilerine uygulanan ayrımcılığın ve sömürünün farkında olan Osmanlı
kadınları 1869 yılında Terakki-i Muhaderat adlı bir dergi çıkardılar. Bunu Hanımlara Mahsus
Gazete, Hanımlar Âlemi, Şükûfezar, Demet, Musavver Kadın, Mehasin, İnsaniyet, Kadın,
Kadınlar Dünyası gibi çok sayıda kadın dergisi izledi ve Cumhuriyet’e gelindiğinde bu tür
yayınların sayısı 40’a ulaştı. Bu dergilerin bir kısmı, özellikle ilk çıkanlar daha çok kadınlara
çocuk büyütmede ve ev işlerinde yardımcı olacak pratik bilgiler vermektedir. Aynı zamanda
İslam’da kadının yeri, ahlaki konular da yine bu dergilerin konuları arasındadır. Zamanla
konuların çeşitlendiğini ve kadınların haklarına ilişkin yazıların yayınlanmaya başladığını
görüyoruz. Bu dergilerin en önemli işlevi, Osmanlı toplumunda kadınların ilk defa birey olarak
kendilerini ifade etmesinin ve kadın sorunlarına dikkat çekmenin aracı olmasıdır. Dergilerin
yanı sıra sözü edilen dönemde 30’a yakın kadın ve yardımlaşma derneği kuruldu. Kız
71 Serpil Çakır, a.g.m., s. 429-430. 72 Serpil Çakır, a.g.m., s. 430-431.
244
çocuklarının eğitimi, kadınların iş hayatına girmeleri, mesleki eğitim kurumlarının açılması,
yoksullara yardım gibi konularda işbirliği ve örgütlenmeyi sağlayan bu dernekler Osmanlı
kadın hareketinin gelişmesine yardımcı oldu. 1911 yılında İstanbul’da bir konakta “Beyaz
Konferanslar” adıyla düzenlenen bir dizi feminist konferansa yüzlerce katılımcı katıldı.
Cumhuriyetin kuruluşu ile birlikte kadın kamusal alana çıkabildi. 1934 yılında kadınlara seçme
ve seçilme hakkı tanındı. 1923 yılında Nezihe Muhittin tarafından Kadınlar Halk Fırkası adında
bir siyasi parti, yine 1924 yılında ise Türk Kadınlar Birliği adlı bir dernek kuruldu. Ancak, bu
örgütlenmeler uzun ömürlü olmadı.73
Görüldüğü gibi Birinci Dalga Feminizm daha çok kadınların tarih boyunca ikincil
konumunun ve sömürülmesinin bilincine varılması sürecidir. Bu nedenle, çok derinlikli bir
feminist düşünsel zeminden bahsetmek zordur. Daha çok kadınlar ile erkeklerin “eşitlenmesi”,
kadınların hukuki ve siyasal haklarını elde etmesi talepleri ön palana çıkmış, cinslerin
eşitsizliğinin toplumsal ve politik kökenleri sorgulanmamıştır. Bu dalganın bir başka özelliği,
özellikle Avrupa ülkelerinde sosyalizm ve işçi örgütlenmeleri ile ilişkili olarak gelişmesidir.
Birinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte genellikle birinci dalga feminizmin de sona
erdiği, ikinci dalganın ortaya çıktığı kabul edilmektedir. Şimdi, bu ikinci dalganın gelişimini ve
özelliklerini ele alacağız.
11.2.2. İkinci Dalga Feminizm
I. Dünya Savaşı sonuna gelindiğinde kadınların hukuki ve siyasal haklarını kısmen de
olsa elde etmesiyle feminist hareketin hızı biraz kesildi. Fransız yazar ve feminist filozof
Simone de Beauvoir’ın görüşlerini içeren yapıtları, birinci dalga ile 1970’lerde ortaya çıkan
ikinci dalga feminizm arasında bir köprü oluşturdu. Varoluşçu felsefeden yararlanarak
kadınların kültürel ve politik konumunu sorguladı ve kadınlara “öteki” olmanın anlamını
açıkladı.74 Kadınlar üzerindeki baskının ırksal veya sınıfsal baskıdan farklı olduğunu, tüm tarih
boyunca kadınların ezildiğini ve kadınların da kendilerinin ikincil olduğu görüşünü
benimsediğini; kadınların bu konumdan kurtuluşunun özel alandan kamusal alana çıkarak,
meslek sahibi olarak mümkün olduğunu ifade etti. İkinci Cins adlı ünlü kitabı tüm dünyada
büyük yankı uyandırdı. Kitabında cinsellik, annelik, beden, cinsiyetçi rollerin toplumsal olarak
kurgulanması gibi konuları elen alan de Beauvoir, kadınlara yönelik düzenin ataerkil toplumsal
örgütlenmeden kaynaklandığını ve bunun mutlaka kırılması gerektiğini yazdı. Böylece, birinci
dalgadan farklı olarak, kadın üzerindeki erkek egemenliğinin toplumsal ve politik kökenlerini
ve bunu sürdüren mekanizmaları sorgulayan ikinci bir feminist hareket başladı. Bir öncekinden
farklı eylem ve söylem biçimlerinin kullanıldığı bu harekette, özellikle farklı coğrafyalardan
kadınların kendi deneyimlerini aktardığı bilinç yükseltme toplantıları düzenlendi. Ayrıca taciz,
kürtaj, kadına yönelik şiddet, kadın sünneti gibi daha önceki hareketlerde pek görülmeyen
konular gündeme geldi ve bu konularda kampanyalar düzenlendi. Bu yeni hareketin bir başka
73 Osmanlı’da ve Türkiye’de feminist hareketin tarihi için bkz. Fatmagül Berktay, “Osmanlı’dan
Cumhuriyet’e Feminizm”, (içinde), Cumhuriyete Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in
Birikimi, (der.: Mehmet Alkan), İletişim Yayınları, 2001, s.348-361; Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketi,
Metis Yaynevi, 1994; Serpil Çakır, “Osmanlı Kadın Dernekleri”, Toplum ve Bilim, Bahar 1991, s. 139-157. 74 Serpil Çakır, a.g.m., s. 435.
245
özelliği, sadece batı coğrafyası ile sınırlı kalmayıp dünyanın her yerine yayılmış olması ve farklı
ülkelerdeki hareketler arasında işbirliği ve ortaklıklar düzenlenmesidir.
11.3. Farklı Feminizmler
Feminizm, kadın sorununu ele alırken farklı ideolojilerden ve teorilerden
beslenmiştir. Bu nedenle Marksist, Liberal, Sosyalist, Anarşist, Varoluşçu, Psikanalitik,
Postmodern feminizmlerden bahsedebiliriz. Aynı zamanda başka hareketlerle de
eklemlenmişlerdir; eko-feminizm ve siyah feminizm bunlara örnek olarak verilebilir. Özellikle
feminist teoriye katkıları dikkate alınarak, bu feminizmlerden üç tanesini ele alacağız: Liberal
Feminizm, Radikal Feminizm ve Sosyalist Feminizm.75
11.3.1. Liberal Feminizm
Liberalizmin haklar ve özgürlükler teorisini daha önce incelemiştik. Kısaca hatırlarsak,
liberalizm bireylerin doğuştan sahip olduğu bir takım haklara ve özgürlüklere sahip olduğunu
öne sürmektedir. Ancak liberal teorinin kendi içinde önemli bir çelişkisi bulunmaktadır ve bu
çelişki özel alan/kamusal alan ayrımında net biçimde ortaya çıkmaktadır. Özel alan, hem
toplumsal ilişkilerden hem de devlet müdahalesinden bağımsız olan ev içi hayattır. Kamusal
alan ise çalışma hayatını, ticaret hayatını, siyaseti vb kapsamaktadır. Devlet, kamusal alanda
bireysel özgürlüklerin kısıtlanmaması için bir takım düzenlemeler yapmakla
görevlendirilmiştir. Yani kamusal alan belirli ölçüde devlet tarafından sınırlandırılmış, buna
karşın özel alan tamamen özgür bırakılmıştır ve toplumsal sözleşmenin konusu edilmemektedir.
Fakat klasik liberal teori özel alanda sadece erkeklerin özgür olmasından rahatsız değildir. Aile
mahrem bir alandır ve bu kurum içindeki ilişkilere gözler kapatılmalıdır. Aileyi erkeğin
yönetiyor olması, kadının ise ev işleri yapmak, üremek ve çocukların bakımını üstlenmek gibi
görevleri zorunlu olarak üstlenmesi ve bunlardan herhangi bir ücret almaması, liberal
özgürlükleri kısıtlayan hatta ihlal eden bir durum olarak görülmemektedir. Bireysel haklar ve
özgürlükler konusundaki bu çelişkili bakış açısına kadınların tepkisi kısa sürede yükselir. Mary
Wollstonecraft, kadın doğası denen şeyin doğal olmayıp toplumsal olarak üretildiğini söyler.
O’na göre kadın mücadelesinde ilerleyebilmek için atılması gereken ilk adım, kadının birey
olarak ortaya çıkmasıdır. Aynı zamanda kadın ahlaksal ve zihinsel yeteneklerini geliştirmeli ve
bunun için eğitim almalıdır. Ancak bu koşullarda kadın erkeği tamamlayan bir öge, bir süs
olmaktan öteye geçerek birey olabilir ve haklarının bilincine varabilir.
Liberal feminizmin bir başka önemli ismi, Harriet Taylor’dır. Aynı zamanda J.S, Mill’in
de eşi olan Taylor, tıpkı Wollstonecraft gibi, kadının kendini gerçekleştirmesini ön plana
çıkardı. Kadınlara oy hakkı verilmesi konusunda eşi ile birlikte yazan Taylor, kadınların
köleliğinin tamamen toplumsal koşullandırmalar ile normalleştirildiğini ifade etti. Kadının
ikincilleştirilmesinin kültürel kaynaklarına inen Taylor, bunu besleyen kültürel kodlardan
kurtulmanın gerekliliğini, bunun için de mutlaka kadının çalışma hayatına girmesi gerektiğini
75 Birinci ve ikinci dalga feminizmler için bkz. Şirin Tekeli, “Birinci ve İkinci Dalga Feminist
Hareketlerin Karşılaştırmalı Bir İncelemesi Üzerine Bir Deneme”, 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler, Tarih Vakfı
Yayınları, 1998.
246
vurguladı. Dönemin bir başka klasik liberal feministi Frances Wright da, kadın sömürüsünün
geleneklerle nasıl desteklendiğini, bu geleneklerin irdelenmesi ve sorgulanması gerektiğini,
bunu da ancak maddi olarak bağımlı olmayan kadınların yapabileceğini öne sürdü.
20. yüzyılda liberal feministler bir önceki liberal feministlerinden aslında çok da farklı
düşünmemekte, kadınların kamusal alanda erkeklerle eşit yer alması için ayrımcı uygulamaların
ortadan kaldrılmasını savunmaktadırlar. 20. yüzyılın liberal feministlerinden Betty Friedan da,
kadınların birleşerek güçlü erkek sınıfına dâhil olabileceklerini düşünmektedir. Özellikle
burjuva sınıfı kadınlarının ev yaşamının kısırlığından bunaldığından, estetik operasyonlar,
terapistler ile boşluğu doldurmaya çalıştığından bahseden Friedan, erkeklerin de kadınların
yaptığı işleri yapması gerektiğini savundu. 20. yüzyıl liberal feministleri genel olarak kadının
toplumda eksiksiz bir öge olmasına vurgu yaptılar. Bu bakımdan kadın ile erkek arasındaki
farklılığı yok sayan, kadınların erkek değerlerine sahip olmalarına yönelen, diğer bir ifadeyle
“erkek gibi kadınlar” yaratmaya çalışan liberal feminizm oldukça sert eleştirilere maruz kaldı.
Eleştiriler daha çok kadını kadın olmaktan çıkarmanın kadın sorununu çözemeyeceği
noktasından hareket etmekteydi.
11.3.2. Radikal Feminizm
1960’ların sonlarından itibaren feministler yeni bir bilinçlenme sürecine girdiler.
Özellikle sol örgütlerde çalışan kadınlar, bu örgütlerdeki erkekler tarafından ikinci sınıf
muamele gördüklerini fark ettiler ve örgütlerdeki erkek egemen tarza karşı eleştiri geliştirmeye
başladılar. Bu örgütlerin asıl amaçları toplumsal adaleti, barışı ve özgürlüğü sağlamak iken nasıl
oluyordu da örgütteki kadınlara adaletsiz davranılıyor ve kadın oldukları için hor görülüyordu.
Bu örgütlerde mücadele veren erkeklerle, kadınların mücadelelerinin amacının aynı olduğu, her
ikisinin de her türlü tahakküm ilişkisine ve buradan kaynaklanan adaletsizliğe karşı olduğu ve
aslında tüm adaletsizliklerin temelinde kadına yönelik adaletsizliğin yattığı, tüm iktidar
ilişkilerinin temelinde de kadının üzerinde hâkimiyet kurma mücadelesinin yattığı, devrimci bir
dönüşümün ancak feminizm ile mümkün olduğu görüşünü dile getirdiler. Bu söylem ile birlikte
genel bir kavram olan “kadın hareketi”, “kadın kurtuluş hareketi” veya “feminist hareket” adını
almaya başladı. Bu hareket aynı zamanda feminist hareketi kitleselleştirmekle kalmayıp
feminist teoriyi daha sistematik bir hale de getirdiler.
Birçok feminist kuramcıya göre, Liberal feminizm, liberalizmin kadınlara
uygulanmasıdır, sosyalist feminizm ise geleneksel Marksizm ile aynı söylemi kullanır. Buna
karşın radikal feminizm, gerçek anlamda feminizmdir. Radikal feminizme göre, toplumsal
olarak gerçek kabul edilen “erkeğin kadına üstünlüğü”, iktidara sahip olanların yararına üretilen
bir yanılsamadır ve bu uygulama değiştirilebilir. Radikal feminizm, kadınlara uygulanan
baskının nedenlerini anlamaya yönelik kavramsal bir çerçeve sunmaktadır. Erkeklerin kadınlar
üzerindeki egemenliğine “patriyarka” veya “erkek egemen düzen” demek, meseleyi soyut
kavramlara bağlamak demektir ve bunun herhangi bir faydası bulunmamaktadır. Önemli olan,
kadın-erkek ilişkisinin bütün iktidar ilişkilerindeki anlayışla aynı şey olduğunu kavramaktadır.
Radikal feminist Kate Miller’a göre “cinsel olan politiktir”, çünkü kadın-erkek ilişkisi bütün
iktidar ilişkilerinin temelinde yer almaktadır. Patriyarkal iktidar kadın ile erkek arasındaki
biyolojik farklılığı abartarak bunu toplumsal ve politik alana taşımış ve erkeğin birincil
247
konumda olmasını sağlamıştır. Bu inanç o kadar içselleştirilmiştir ki kadınlar bile bunu kabul
etmiştir. Fiziksel güç temelli olarak kurulan cinsel politika, kültür temelli ayrımlara neden
olmuştur. Cins baskısı, sınıfsal ve ırksal baskıdan çok daha öncedir. Erkeğin kadın üzerindeki
egemenliği meşrulaştırıldığı anda diğer tüm egemenlik biçimleri de kolaylıkla meşrulaştırılır.
Radikal feminizmin önemli isimlerinden Shulamith Firestone, ilk sınıf ayrımının üretim
ilişkileri temelinde değil kadın ve erkek arasında kurulduğunu iddia eder. Kadının üstlendiği
üreme rolü, cinsiyete dayalı işbölümünün temelini oluşturmuştur. Kadın ve erkek arasındaki
üremeye bağlı bu farklılık, sınıfsal bağlamda işbölümüne yol açmıştır. O’na göre, bir biyolojik
devrim yapılmalıdır; tıpkı proletaryanın üretim araçlarını ele geçirmesi gibi, kadınlar da
yeniden üretim araçlarını ele geçirmelidir. Suni döllenme, embriyo transferi gibi rahim dışı
yollarla yani teknolojik yöntemlerle, üreme kadından uzaklaştırılarak cinsel roller ortadan
kaldırılacaktır. Ancak Margaret Atwood ve Adrienne Rich gibi diğer radikal feministler bu
görüşü eleştirirler; bunu kadınlar için büyük bir tehlike olarak görürler ve bu türden bir
üremenin kadınları insan değil araç olarak gören bir toplumun yaratılmasına neden olacağını
düşünürler. Radikal feminizmin kullandığı bir başka kavram, “özel olan politiktir” kavramıdır.
Aynı cinsel olan politiktir ifadesi gibi özel olan politiktir ifadesi de, özel alanda karşılaşılan
olayların toplumsal alanda yaşananlarla benzer ya da karşılaştırılabilir olacağı anlamına
gelmektedir. Kişisel olanın politik olması, toplumsal cinsiyetin bir iktidar bölüşümü olduğu
demektir.
Radikal feminizmin örgütlenme biçimi diğer feminizmlerden farklıdır; hiyerarşik
olmayan, yatayına ve esnek bir örgütlenmedir. Erkeklerin egemenliğine ve sömürüsüne karşı
mücadele ederken, yine erkeklerin kullandığı yöntemleri kullanmak problemi görememek
anlamına gelmektedir. Onlara göre alternatif yapılara, değerlere ve bakış açılarına ihtiyaç
vardır. İkinci olarak, karma gruplar yerine özerk kadın grupları şeklinde örgütlenmeyi tercih
ederler, erkeklere kapalı olarak örgütlenirler. Üçüncü olarak, grup içinde yer alanların
deneyimlerinin paylaşılması ve böylece bilincin yükseltilmesi hedeflenir. Dördüncü olarak,
kendiliğinden oluşan ve amaç gerçekleştikten sonra dağılan kadın eylemlerini önemserler.
Kadın aktivizminin mutlaka örgütlü olması gerekmemektedir. Bir başka özelliği, hâkim olan
iktidar ilişkisi toplumsal cinsiyet üzerinde temellendiği için “kız kardeşlik dayanışması”na
önem verilmesidir. Kadınlar arasında kız kardeşlik dayanışması her türlü sınıfsal, etnik, dinsel
ve cinsel tercih farklılığını önemsizleştirir.
11.3.3. Sosyalist Feminizm
Klasik Marksizmin “ideoloji”, “sınıf bilinci”, “yabancılaşma”, “emek”, “praksis”,
“tarihsel materyalizm” gibi kavramlarının şekillendirdiği sosyalist feminizm, feminist teoriye
önemli katkılarda bulunmuştur. Radikal feminizmin yapmış olduğu eleştirilerden de etkilenen
sosyalist feministler, Marksizmin kavramlarını feminizm üzerinde yeniden tanımlama çabasına
giriştiler. August Bebel, Clara Zetkin, Rosa Luxemburg gibi sosyalist feministler kadın
sorununu komünist programın içine almışlardı. Marksizm kapitalizmin ev ile iş yerini ayırarak
ev hayatını nasıl değersizleştirdiğini anlatmakla birlikte neden kadının eve erkeklerin ise iş
hayatına yönlendirildiğini, kadının neden eve hapsedildiğini açıklamıyordu. Kadınlar neden
hem ev içinde hem de kamusal hayatta ikincil konumdaydılar? Bu sorular, kadın sorunu
248
açısından Marksizmi yeniden yorumlama çabasını gündeme getirdi. Örneğin, işçinin emeği
meselesi Marksizmde önemli bir yer tutarken, “kadın emeği”, “ev içi emek” gibi kavramlar ele
alınmamaktaydı. Bunlar irdelenerek kadının ezilmesinin zeminini oluşturan maddi koşullar
incelenmeye başladı.
Birey sorunu ile ilgilenirken ne Liberalizm ne de Marksizm, birey kategorisine kadınları
yerleştirirler. Marksistler için sınıf vardır ancak cinsiyet yoktur, aynı şey Liberallerin o kurgusal
özgür bireyi için de geçerlidir. Her iki ideolojide de aslında zımnen erkek birey
kastedilmektedir. Engels de aileyi ele aldığı çalışmalarında erkeği burjuvaziye kadını ise ezilen
işçi sınıfına benzetir, ancak kadın ile erkek arasındaki ilişkiyi önceden kurulmuş varsayar ve
kadın erkek ilişkilerini sınıf ilişkileri içinde eritir, çünkü sınıf ilişkilerini kadın erkek
ilişkilerinden daha önemli görür. Diğer bir ifadeyle, radikal feminizmin sözünü ettiği,
toplumdaki tüm egemenlik ve sömürü ilişkilerinin temelinde kadın-erkek arasındaki eşitsiz
ilişkinin yattığını düşünmez. Sosyalist feministlere göre, ev işlerinin aslında ne kadar önemli
bir üretim alanı olduğunu, orada nasıl bir emek harcandığını ortaya çıkarmak gerekmektedir.
Ancak, bu işlerin bir sevgi ilişkisi içinde karşılıksız ve gönüllü olarak yapılıyor olduğunun
düşünülmesi, onun politik bir sorun haline getirilmesini zorlaştırmaktadır. Bu nedenle, ev içi
emek ile ücretli bakım işlerinde harcanan emek arasında bir sürekliliğin kurulması
gerekmektedir, ancak o zaman ev içi emeğin ne kadar önemli ve değerli olduğu ortaya
çıkarılabilir.
Sosyalist feministler Marksizmin yabancılaşma sorunsalını da kadınlara
uygulamaktadırlar. Kapitalist toplumda yabancılaşma, kadınlarda erkeklerde olduğundan daha
belirgin bir biçimde ortaya çıkmaktadır, çünkü kadınlar kendilerini başkalarının ihtiyaçlarını
karşılamaya yarayan araçlar olarak algılamaya programlanmışlardır. Çalışarak
yabancılaşmadan kurtulmanın ise bir mit olduğunu, bu koşullarda üretime katılmakla kadınların
yabancılaşmadan kurtulmasının mümkün olmadığını düşünürler. Kadınlar yabancılaşmayı
cinsellik, annelik ve entelektüel olmak üzere başlıca üç alanda yaşamaktadırlar. Kadınların
kendi bedenleri üzerinde denetimlerinin olmaması, diyet, estetik operasyon, makyaj gibi
faaliyetler, kadının kendisi için değil erkek için yapılan faaliyetlerdir ve kadının bedenini
başkasına ait bir nesne olarak gördüğünün kanıtıdır. Eğer kadının kararı ile gerçekleşmemiş ise,
annelik de kadın için yabancılaştırıcı bir deneyim olabilir. Sahip olunacak çocuk sayısına veya
ne zaman çocuk sahibi olacağına karar verememesi, kürtajın yasak olması veya zorla kürtaj,
bütün bunlar kadının kendi bedeni ve doğurganlığı üzerinde denetime sahip olamamasına ve bu
nedenle de yabancılaşmasına neden olmaktadır. Erkekler, bilginin sahibi oldukları iddiası ile
de kadınlar üzerinde iktidar kurmaktadırlar. Kadınlar, söz söylemeye, fikir beyan etmeye bu
nedenle çekinmektedirler. Bütün bunlar, kadınların kurtuluşunun sadece bilinç yükseltme ile
mümkün olmadığını göstermektedir, bunun yanı sıra bu yabancılaşmaya ve emek sömürüsüne
neden olan tüm yapılarla ve kurumlarla bütüncül bir mücadeleye girişmek gerekmektedir.
Feminizm için genel bir değerlendirme yapmak gerekirse, feminizmin genel olarak bir
ataerkil iktidar eleştirisi olduğunu söylemek mümkündür. Feminizm eylem ve teori olmak üzere
iki ayak üzerinde durmaktadır. Bu nedenle bir yandan kadın hareketi, diğer yandan ise feminist
araştırmalar ilerlemektedir.
249
250
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır.
251
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu bölümde 19. yüzyılın ikinci yarısında yükselen Feminist düşüncenin ve hareketin
temel özelliklerini, zaman içinde değişimini ve farklı feminist kollara ayrılışını, farklı
coğrafyalarda ortaya çıkış koşullarını ve diğer ideolojilerle düşünsel birlikteliklerini inceledik.
Aynı zamanda feminist düşünür ve yazarlara ve bunların feminizme yaklaşımlarına değindik.
252
Bölüm Soruları
1) ...............’ın düşünceleri Birinci Dalga Feminizm ile İkinci Dalga Feminizm
arasında köprü görevi görmüştür.
Yukarıdaki boşluğa aşağıdaki isimlerden hangisi gelmelidir?
a) Simone de Beauvoir
b) Mary Wollstonecraft
c) Frances Wright
d) Betty Friedan
e) Kate Miller
2) Aşağıdakilerden hangisi Feminizmin temel savları arasında yer almamaktadır?
a) Kadın, tarih boyunca erkekler karşısında dezavantajlı durumdadır.
b) Tek amacı, kadın ver erkeklerin biyolojik olarak eşit olduğunu ispatlamaktır.
c) Kadın emeği sömürülmektedir.
d) Kadına karşı erkek şiddetini sönümlendirmeyi amaçlar.
e) Her türlü egemenlik ideolojisinin yok edilmesini amaçlar.
3) Aşağıdakilerden hangisi Feminizmin diğer ideolojilere yönelttiği eleştiriler
arasında sayılamaz?
a) Liberalizmde tarihin öznesinin kadın olması sevindiricidir.
b) Liberalizmin bireyi erkektir.
c) Liberalizmde kadının ev içi alana hapsedilmesi söz konusudur.
d) Kadını kamusal alandan iten tüm ideolojilere karşı eleştirel bir tavır söz
konusudur.
e) Kapitalizm koşullarında kadının ev içi emeğinin bir emek olarak görülmemesi
bir sorundur.
253
4) Aşağıdakilerden hangisi Feminizmin Sanayi Devrimi ve sonrasına ilişkin
eleştirileri arasında bulunmamaktadır?
a) Sanayi Devrimi, iş yeri ile evi mekânsal olarak ayrıştırmıştır.
b) Sanayi Devrimi ile kadın emeği daha fazla sömürülmüştür.
c) Sanayi Devrimi, kadınların toplumsal ve siyasal hayata daha fazla katılmalarını
için gereken yasal mekanizmaları otomatik olarak üretmiştir.
d) Sanayi toplumunun düşünsel kaynaklarını yaratan Aydınlanma düşüncesi de
kadını kamusal alandan dışlamaktadır.
e) Sanayi devrimi, kamusal ve özel alan ayrımını belirginleştirerek sömürünün
sınırlarını genişletmiştir.
5) Aşağıdakilerden hangisi Feminist akımlar içerisinde yer almamaktadır?
a) Postmodern Feminizm
b) Sosyalist Feminizm
c) Faşist Feminizm
d) Liberal Feminizm
e) Radikal Feminizm
6) Aşağıdaki sorulardan hangisi Feminizmin ilgilendiği temel sorunsallar arasında
yer almamaktadır?
a) Kadınlar neden erkeklerin baskısı altındadır?
b) Kadınlar ve erkekler arasındaki eşitsiz ilişkiler her yerde ve zamanda aynı mıdır?
c) Kadınlar ve erkekler arasındaki farklılığın bir boyutu biyolojiktir, ancak iktidar
ilişkilerini sadece biyolojik farklılıklara dayanarak anlamak mümkün değildir, bu farklılığın
sosyolojik boyutları nelerdir?
d) Kadınlar ve erkekler arasındaki eşitsiz ilişkileri kuran ve sürdüren kültürel
mekanizmalar nelerdir?
e) Kadın ve erkek arasında neden biyolojik farklılık vardır?
254
7) Aşağıdakilerden hangisi 1. Dalga Feminizmin temel özellikleri arasında yer
almamaktadır?
a) Kadınların ikincil konumunun ve sömürülmesinin bilincine varılması sürecidir.
b) Kadınların bilinçlenmesinin en çok geliştiği kadın hareketi dalgasıdır.
c) Derinlikli bir Feminist düşünsel zeminden beslenmemiştir.
d) Kadınlar ile erkeklerin hukuki ve siyasi açıdan eşitlenmesi düşüncesini
benimser.
e) Avrupa ülkelerindeki sosyalizm ve işçi örgütleriyle ilişkili olarak gelişmiştir.
8) Aşağıdakilerden hangisi Sosyalist Feministlerin Marksistlerden etkilenerek
kullandıkları kilit kavramlar arasında yer almamaktadır?
a) Emek
b) Sınıf bilinci
c) Yabancılaşma
d) Patriyarka
e) Praksis
255
9) Kadınlar Halk Fırkası, 1923 yılında ................. tarafından kurulmuştur.
Boşluğa aşağıdaki isimlerden hangisi gelmelidir?
a) Nezihe Muhittin
b) Zabel Aseyan
c) Fatma Aliye Hanım
d) Emine Semiye Hanım
e) Halide Edip Adıvar
10) Aşağıdakilerden hangisi Liberal Feminizmin temel savları arasında yer
almamaktadır?
a) Kadının doğası denen şey doğal değildir, toplumsal olarak üretilmiştir.
b) Kadının birey olarak ortaya çıkışı önemlidir.
c) Kadının eğitimine büyük önem verilir.
d) Kadınlara oy hakkı talebi, normalleşme için gereklidir.
e) Sınıf önemlidir, ancak cinsiyet önemli değildir.
Cevaplar
1)a, 2)b, 3)a, 4)c, 5)c, 6)e, 7)b, 8)d, 9)a, 10)e
256
12. FAŞİZM
257
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
Faşizm, 19. yüzyıl ideolojileri içinde en geç ortaya çıkan ve pratik olarak da en yıkıcı
politikaların zeminini oluşturan bir ideolojidir. Faşizm geç ortaya çıkmıştır ancak onu besleyen
düşünsel zemini oluşturan romantizm, milliyetçilik, sosyal darwinizm, elitizm gibi akımlar ve
ideolojiler 17. yüzyıla kadar geri gitmektedir. Faşizm sadece düşünsel boyutta kalmamış, 20.
yüzyılın ilk yarısında, I. Dünya Savaşı’nın hemen ertesinde bazı Avrupa ülkelerinde bir rejim
olarak ortaya çıkma imkânı da bulmuş ve binlerce insanın ölümüne neden olmuş, hatta II.
Dünya Savaşı’nın çıkma nedenleri arasında yer almıştır. Bu bölümde hem bir ideoloji olarak
faşizmin bileşenlerini hem de bir rejim biçimi olarak ortaya çıkışının koşullarını ele alacağız.
Bu koşulları özellikle faşizm deneyimi yaşamış ülkelerden Almanya ve İtalya üzerinden
inceleyeceğiz.
258
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Faşizm bir ideoloji midir yoksa bir rejim midir?
2. Faşizmi milliyetçilikten ayıran özellikler nelerdir?
3. Faşizm hangi koşullarda bir rejim olarak ortaya çıkmaktadır?
4. Her otoriter rejim faşizm olarak nitelendirilebilir mi?
259
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
Faşizmin temel özellikleri
Faşizmin kendine has ayırıcı
özelliklerini kavramak ve
diğer ideolojilerle
karşılaştrma yapabilmek
İlgili konuda okuyarak,
konferans, panel gibi
akademik etkinliklere
dinleyici olarak katılarak
Faşizmin zeminini oluşturan
diğer ideolojiler ve düşünsel
akımlar
Faşizmi besleyen elitism,
milliyetçilik, romantizm,
sosyal darwinism gibi diğer
ideolojiler ile faşizm
arasındaki ilişki noktalarını
tespit etmek ve kavramak
İlgili konuda okuyarak,
konferans, panel gibi
akademik etkinliklere
dinleyici olarak katılarak
Faşizmin ortaya çıkış
koşulları
Faşizmi ortaya çıkmasına
zemin hazırlayan tarihsel
koşulları bilmek
İlgili konuda okuyarak,
faşizm deneyimi geçiren
ülkelere ilişkin film, belgesel
gibi malzemeleri izleyerek
Otoriter ve totaliter rejimler
arasındaki benzerlikler ve
farklılıklar
Otoriter ve totaliter
rejimlerin benzerlik ve
farklılıklarını kavramak ve
faşizmin neden totaliter rejim
kategorisinde olduğunu
anlamak
İlgili konuda okuyarak,
dünyada otoriter ve totaliter
rejim örneklerini
karılaştırarak
260
Anahtar Kavramlar
Totalitarizm
Otoriterizm
Organizmacılık
Korporatizm
Anti-pozitivizm
Karizmatik lider
Parti-devlet bütünleşmesi
Irkçılık
Yayılmacılık
261
Giriş
19. yüzyıl demokrasinin gelişimi konusunda oldukça vaatkâr bir dönemdi. Batılı
toplumlarda uzun mücadeleler sonucunda çeşitli toplum kesimleri siyasal haklarını almaya
başlamıştı ve parlamenter demokratik rejimlere doğru bir evrilme açıkça gözlenebilmekteydi.
20. yüzyıla girerken Avrupa’da I. Dünya Savaşı ve yarattığı yıkım, Batılı sanayileşmiş
toplumlarda yaygın bir yılgınlık ve kötümserlik havasına neden olmutu. Savaşın getirdiği
yıkıma ilaveten peş peşe gelen iktisadi bunalımlar bu kötümser havayı daha da
ağırlaştırmaktaydı. Bir yandan kitlesel işçi hareketleri, diğer yandan milliyetçilik, öte yandan
1917 Bolşevik Devrimi… Bütün bu gelişmeler, aslında tüm Avrupa’yı derinden
etkilemekteydi; çözülen ve dağılan kurumlar, ilişkiler ve değerler bu toplumlarda şaşkınlık,
insanlarda neye tutunacağını bilemez hali yaratmaktaydı. Bu bunalımlı dönemden Avrupa
ülkelerinin önemli bir kısmı demokratikleşme sürecini kesintiye uğratmadan çıkabilirken, ulus
olmanın sancılarını yaşayan İtalya, Almanya, İspanya ve Portekiz bunalımı atlatamadı. Bu
ülkelerde demokrasi rüzgârını tersine çeviren neydi? Otoriter ve totaliter rejimleri hangi
koşullar öne çıkarmaktaydı? Faşizm, sözü edilen bu ülkelerde ulus olmanın yarattığı sancıların
bir sonucu muydu? Ya da kapitalistleşme ile birlikte değişen sınıfsal yapının ürettiği sınıfsal
çatışmaların bir ürünü müydü? Ya da bazı düşünürlerin iddia ettiği gibi, faşist rejimleri doğuran
şey kültürel özellikler miydi? Bu soruların cevaplarını net bir şekilde vermek kolay değildir.
Ancak, faşizm ne tek başına otoriter kültür ile ne sınıfsal çatışmalar ile ne de faşist liderlerin
karizmatik özellikleriyle açıklanabilir. Son iki yüz yıldır bu coğrafyada yaşanan toplumsal,
iktisadi ve politik dönüşüm süreçlerinin üretmiş olduğu çalkantıların savaşın da etkisi ile krize
dönüşmesi olarak değerlendirilebilir. Bazı Avrupa ülkeleri, kendi tarihsel deneyimleri ve politik
ve toplumsal koşulları nedeniyle bu krizi atlatmada başarılı olamamıştır. Aynı zamanda,
Aydınlanmaya tepki olarak gelişen elitizm, sosyal darwinizm, irrasyonalizm, romantizm gibi
birçok düşünsel akım da böyle bir rejimin doğuşunu beslemeye hazırdı. Dolayısıyla bu bir
tarihsel kaza değildi, son iki yüz yılın birikmiş problemlerinin bir tezahürüydü.
262
12.1. Faşizm: İdeoloji mi Rejim mi?
Bir ideoloji mi yoksa bir rejim mi olduğu sorusundan önce, faşizmi tanımlama
sorunundan kısaca bahsetmek gerekir. Diğer ideolojilere göre faşizmin tanımı konusunda ortak
bir görüş oluşturmak daha zordur. Çünkü faşizm her şeyden önce olumsuz bir anlama sahiptir.
Aslında kelime ilk ortaya çıkışı itibariyle böyle bir olumsuzluk içermemekteydi; İtalya’da
Mussolini’nin kurduğu siyasal partinin adı Ulusal Faşist Parti idi ve Mussolini de kendisini
faşist lider olarak ilan etmişti. Kelime anlamı olarak da faşist (İtalyanca fascio) “birlik”,
“demet” anlamına gelmektedir. Ancak II. Dünya Savaşı’nın faşist rejimleri mağlup etmesi ve
faşizme karşı demokrasinin zafer kazanmasıyla faşist ve faşizm sözcüğü negatif bir anlam
kazanmıştır, bu nedenle hiçbir faşist rejim kendisini faşist olarak kabul etmek istememektedir.
Oysa örneğin komünist rejimler, partiler veya kişiler kendilerini komünist olarak
adlandırmaktan çekinmemektedirler. Faşizmi tanımlamayı zorlaştıran ikinci bir unsur, faşist
rejimlerin ortak özelliklerinin yanı sıra çok sayıda farklı özelliğe de sahip olmasıdır. Örneğin,
faşist rejimler genellikle iktisadi bir model olarak korporatizm ile özdeşleştirilse de, İtalya’da
korporatizm benimsenirken, Almanya’da uygulanmamıştır. Bir diğer zorluk, faşist rejimlerin
ayırdedici özellikleri olarak bilinen popülizm, elitizm, şiddet, propaganda, merkezi ekonomi
gibi özellikler diğer bazı rejimlerde de görülebilen özelliklerdir. Örneğin, popülizm ve elitizm
tüm otoriter ve totaliter rejimlerde, şiddet bütün devrimci ideolojilerde hatta zaman zaman
demokratik rejimlerde bile görülebilmektedir. Sonuç olarak, iki savaş arası dönemde ortaya
çıkan dört faşist rejimin her biri farklı özellikleri ile emsalsiz birer örnek olmuştur. Ne
Mussolini rejimi Nazizme, ne Nazizm General Franco’nun İspanya’da kurduğu faşist
diktatörlüğe benzemektedir. Latin Amerika’nın faşist rejimleri olarak adlandırılan Şili’deki
Pinochet ve Arjantin’deki Peron rejimleri ise Avrupa örneklerinden bambaşka özelliklere
sahiptir. Son olarak, Almanya’da Nazizm hariç, Avrupa faşist rejimlerinin hiç birinin faşist
felsefe ve programlarını uygulayacak ölçüde devlet iktidarını ele geçirememiş olması da genel
olarak bir faşist devlet doktrini tanımı yapmamızı zorlaştırmaktadır. Ancak bütün bu zorluklar
faşizmi bir genel rejim kategorisi olarak adlandırmamıza ve onu tanımlamamıza engel değildir.
Her bir örneğin kendine özgü özelliklerine ve örnekler arasındaki farklılıklara rağmen, özde
taşıdığı bazı nitelikler onu bir ölçek tip olarak kategorileştirmemizi mümkün kılmaktadır.
İkinci sorumuz, faşizmin bir ideoloji olup olmadığı ile ilgilidir. Faşizm ilk bakışta bir
ideolojiden çok rejim biçimi gibi görünmektedir ancak bu rejim biçiminin dayandığı bir dünya
görüşü olarak ele alındığında bir ideoloji olduğunu da teslim etmek gerekir. Hatırlanacağı gibi,
dersimizin ilk bölümünde bir düşünce sisteminin ideoloji olup olmadığını nasıl ayırt
edeceğimizi anlatmıştık. Her ideolojinin bir insan doğası anlayışı, bir tarih anlayışı ve geleceğe
yönelik ideal toplumsal ve politik düzen kurgusu bulunmaktadır. İdeolojilerin ögeleri arasında
mantıksal tutarlılık bulunmaktadır ve bu tutarlılık bireylerin ideolojiye bağlılığını sağlayan
önemli bir unsur olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca, kültürden farklı olarak topluluğa değil
bireylere kimlik kazandırmaktadır. Bütün bu özellikleri dikkate aldığımız zaman, faşizmin bir
rejim biçimi olduğu kadar bir ideoloji olduğunu da söyleyebiliriz. Nitekim Avrupa örneklerine
baktığımızda, örneğin Almanya’da Nazizm ve İtalya’da Mussolini dönemi faşist birer politik
hareket olarak örgütlenirken, kendilerini diğer dünya görüşlerinden ayıran bir toplum ve siyaset
modelini de geliştirmişlerdir. Belki burada faşizmi diğer ideolojilerden net biçimde ayıran
263
özellik, onun tutarlı bir teorik bütünselliğe sahip olmamasıdır. Diğer bir ifadeyle, faşist
düşünceyi oluşturan ögeler arasında karşılıklı bir bütünlük ve mantıksal tutarlılık
bulunmamaktadır. Ancak, faşizmin zaten böyle bir iddiası da yoktur; sistematik bir düşünsel
zeminden çok duygulara hitap etmekte, duyguları propaganda ile harekete geçirmekte ve teorik
açığını eylem ile kapatmaktadır. Faşizm, içerikten çok biçimdir, inanç ve eyleme
dayanmaktadır. Bu nedenle romantizm, milliyetçilik, organizmacılık, elitizm gibi çok sayıda
düşünsel akımı bir arada kullanmakta bir sakınca görmeyen gayet eklektik bir ideolojidir.76
Faşizm, dönemin yükselen iki akımı olan liberalizm ve sosyalizmden kendisini net
biçimde ayırmıştır. Liberalizmin eşit fırsat, sosyalizmin ise sınıfların eşit iktidarı üzerine kurulu
“eşitlik” idealini kökten reddetmektedir. Demokrasi, faşizm için insan doğasına aykırı bir
durumdur, bu nedenle de bir ütopyadır. Katılımcı toplum fikrinden nefret eder; kitleler ancak
ve ancak liderin istediği yönde siyasete katılabilir çünkü toplumu oluşturan bireylerin rasyonel
bir aklı yoktur, kitleler itaat etmek için yaratılmışlardır. Aslında faşizmin bu kitle katılımına
yönelik tepkisi, dönemin korkularını açığa vurmaktadır. 20. yüzyılın başlarında katılımcı
toplum artık iyice belirginleşmiştir. Tüm sınıflar siyasetin ve karar alma sürecinin parçası
olmak istemektedir. İşçiler sürekli grev yapmakta, hak taleplerinde bulunmakta, kendi
sendikalarını kurmakta, siyasal partilere üye olmaktadır. Kadınlar da erkeklerle eşit haklara
sahip olma talebiyle eylem yapmaktadır. Diğer yandan son üç yüz yılın gelişmeleri sonucu
Avrupa parçalanmakta, imparatorluklar çökmekte ve çok sayıda ulus-devlet ortaya çıkmaktadır.
Rusya’da büyük bir devrim gerçekleşmiş ve komünist bir rejim kurulmuştur. Aynı zamanda
Aydınlanma düşüncesinin etkileri ile dağılan toplumsal yapı, cevaplanması gereken çok sayıda
yeni soru ortaya çıkarmıştır. Kolektif varlığın temeli nedir? Politik iktidarın meşruiyeti neye
dayanmaktadır? Birey ile kolektivite arasında nasıl bir ilişki vardır, bu ilişki neye
dayanmaktadır? Ulus ne demektir, bir ulusu oluşturan ögeler nelerdir? Bu ve benzeri sorular,
altüst olan yapıların yerine nelerin konulacağına ilişkin kafa karışıklığını göstermektedir.
“Yeni” olanın bilinmezliği ve bu nedenle de güvenilmezliği, korkutucudur. Bu korku, eskiye
duyulan özlemi canlandırmış ve yeniye karşı çeşitli biçimlerde tepkilerin ortaya çıkmasına
neden olmuştur. Bu değişim süreci toplumlarda parçalanma ve çatışmalara neden olmuştur, o
zaman bunu durduracak çareler üretilmelidir. Nitekim milliyetçilik, romantizm, Darwinizm,
elitizm, o dönemde giderek parçalanan toplumları bir arada tutmak için geliştirilen çok sayıda
düşünceden sadece birkaç tanesidir.
Faşizmin ideolojik yelpazenin neresinde olduğu konusu çok tartışılan meselelerden
birisidir. Bu konuda faşizmin nihai olarak yelpazenin “sağ” kanadında olduğunu söylemek
mümkündür, ancak tam olarak nereden kaynaklandığı konusunda net bir şey söylemek mümkün
değildir çünkü farklı faşizmler farklı kaynaklardan beslenmiştir. Örneğin, İtalyan faşizmi köken
olarak ülkedeki işçi hareketleri ile başlamıştır ve düşünsel olarak sol kaynaklıdır. Buna karşın
Almanya’da faşizmi yükselten siyasal partinin adında “işçi” ve “sosyalist” kelimeleri bulunsa
76 Birsen Örs, “Faşizm: Modernitenin Karanlık Yüzü”, (içinde) H. Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla
Modern Siyasal İdeolojiler, (İstanbul Bilgi Ünv. Yayınları, 2012 (5. Baskı), s. 480-483.
264
da daha en başından ideolojik yelpazenin sağında yer almıştır. Sözü edilen dönemde toplumsal
çözülmeye, dinsel inançların azalmasına, geleneksel değerlerin aşınmasına bir tepki olarak
sağda giderek modernliğe karşı düşmanlık uyanmıştı. Diğer yandan ciddi ekonomik sorunların
varlığı da hem burjuvaziyi hem de düşük ücretlerle ve işten çıkarılma korkusuyla karşı karşıya
kalan işçi sınıfını endişelendirmekteydi. Sol kanatta, devrimin, beklentilerin aksine
sanayileşmiş ülkelerde değil de Rusya gibi köylülüğün hâkim olduğu bir toplumda
gerçekleşmesi, sosyalist hareketlerin işçi sınıfı değil de orta sınıfın ve entelektüellerin
yönlendirmesi endişe yaratmaktaydı. Dolayısıyla hem sağda hem de solda kaygılar
bulunmaktaydı. Faşizm böyle bir ortamda doğmuştu. Ne Hitler ne de Mussolini sağ kanat
seçkinlerin desteği olmadan iktidara gelebilirdi, ancak her ikisinin de işçilerden ve diğer alt
gelir gruplarından ciddi bir kitle desteği vardı. Faşizme bütün sınıflardan desteği sağlayan en
önemli unsur “yeniden doğuş” fikrinin oynamış olduğu propagandist rol olmuştu. Liberalizmin
ve sosyalizmin çözemediği tüm sorunları çözmesi umulan faşizmin “yeniden doğuş” fikri,
liberalizme ve sosyalizme karşı bir “üçüncü yol” olarak kendisini lanse etmesi bu ideolojinin
popülerliğini artırmıştı.
12.2. Faşizmin Düşünsel Kaynakları
Faşizmi besleyen düşünceler özü itibariyle Batı düşünce geleneğine uzak değildir.
Platon’un “idealar”ı, Rousseau”nun “genel irade”si, Hegel’in yüceltilmiş “devlet”i faşist
düşünceyi besleyen gelenekler arasında sayılabilir. Ancak, yine de faşizmin neden bu dönemde
ortaya çıktığını bu kadar geri giderek açıklamak mümkün değildir çünkü bu düşünsel ürünler
kendi dönemleri içinde anlamlı olmakla birlikte, faşizmin bir ideoloji ve rejim biçimi olarak
ortaya çıktığı dönemin koşullarında anlamlarını yitirmektedir. Kökleri Batı tarihinin son iki yüz
yılının içindeki dönüşümlerde, diğer bir ifadeyle Aydınlanma düşüncesi ve ona tepkilerde
aranmalıdır. Aydınlanma düşüncesi ve onun üretmiş olduğu liberalizm ve Marksizm özünde
farklı toplumsal ve siyasal örgütlenme modelleri önermekle birlikte, her ikisi de Aydınlanma
düşüncesinin ürünleri olan “ilerlemecilik”, “rasyonalizm”, “hümanizm”, “evrenselcilik”,
“dünyevilik”, “özgürlük”, “bilimsellik” gibi ilkeler üzerine kurulu bir dünya görüşünü
paylaşmaktadır. Birey, doğa içinde çaresiz, geleceğini kuramayan ve içinde yaşadığı topluluğa
bağımlı değildir; tersine tek başına bir değeri olan, doğayı kontrol edebilen, tarihi inşa edebilen,
dinsel dogmalarla yönlendirilemeyen ve aklı ile tüm problemleri çözebilen bir bireydir. Bu
düşünceler, “çatışma”yı doğallaştırmaktadır.
Aydınlanma düşüncesi ve onun değerlerine karşı bir tepki olarak elitizm, irrasyonalizm,
romantizm gibi kimi gerici, kimi muhafazakâr, kimi de devrimci birçok akım ortaya çıkmıştır.
Aydınlanma karşıtlığı bu akımları aslında iki genel kategori altında toplamak mümkündür.
Bunlardan birisi “milliyetçilik”, diğeri ise “anti-pozitivizm”dir. Daha önce milliyetçiliğe bir
bölüm ayırdığımız için burada tekrar derinlemesine ele almayacağız ancak faşizme kaynaklık
eden yönlerini kısaca hatırlayacağız. Milliyetçilik, Aydınlanma düşüncesinin evrenselciliğine
bir tepki olarak, insanların birbirine benzerliği değil farklılığı üzerinde durmakta ve ırk, dil,
kültür, tarih gibi ögelerin toplulukları birbirinden ayırdığını öne sürmektedir. “Halk” denen
bütünü bu ortak ögeler oluşturmaktadır ve bu ögeler akıl, özgürlük, eşitlik gibi soyut
kavramlardan çok daha hakikidir. Toplum kurgusal bir “toplum sözleşmesi” ile değil, yüzlerce
265
yıldır paylaşılan gelenekler, hikâyeler, masallar, şarkılar, kahramanlıklar ile oluşur.
Milliyetçiliğin “tarihsicilik” ve “dirimselcilik” özelliğini gösteren bu yaklaşım, faşizmin
düşünsel temellerinde önemli bir rol oynamıştır. Faşizm, toplumu parçalayan değil tam tersine
bütünleştiren bu özellikleri tekrar canlandırarak çatışmanın sona erdirilmesini önermiştir.
Çatışmanın yok edilmesi, faşizme göre, toplumsal ve ekonomik yapılara dokunulmadan, birlik
ruhu yaratılarak mümkündü. Buradan da anlaşılacağı gibi, faşizm aslında modernliğe bir
tepkidir ancak kendisi de gayet moderndir. Teknolojiye ve kapitalizme karşı değildir, bunların
yaratmış olduğu toplumsal çözülme ve çatışmaya karşıdır.
Aydınlanmaya karşı ikinci tepki, “anti-pozitivizm” başlığı altında toplayabileceğimiz
romantizmden elitizme irrasyonalizmden sosyal darwinizme birçok akımdan gelmiştir.
Özellikle sosyal bilimlerin üç alanında; psikoloji, sosyoloji ve felsefe alanlarında ortaya çıkan
yeni çalışmalar ve akımlar, Aydınlanma düşüncesinin insan doğası ve toplumsal ilişkiler
anlayışına darbe vurmaktaydı. Psikolojide özellikle Sigmund Freud ve Gustave Le Bon, insanın
değiştirilebileceği ve mükemmelleştirilebileceği inancına karşı bireylerin bilinçsizliği ve
irrasyonelliğini vurgulamıştır. Freud’a göre, içgüdüsel itkiler insan davranışı belirleyen temel
unsurlardır ve bu nedenle insanların her zaman rasyonel davranmaları beklenemez. Sosyoloji
alanında Roberto Michels, Vilfredo Pareto, Gaetano Mosca, Georges Sorel gibi isimler,
kitlelerin bilinçsizliği ve sürü ruhundan bahsetmişlerdir. Elitizmin kurucuları olarak anılan bu
isimler, her toplumda bir seçkinler grubunun olacağını, bunun kaçınılmaz olduğunu ve bu
seçkinler grubunun kitleleri bir sürü gibi yönetmekle görevli olduklarını söylemişler ve sıradan
insanların rasyonel olmadığını, kendilerinin geleceklerini kuramayacaklarını ve dolayısıyla
demokrasinin mümkün olmadığını iddia etmişlerdir. Rasyonelliğe darbe felsefe alanından
Friedrich Nietzsche”nin “übermensch” (üst insan) fikrinden gelmiştir. O’na göre, tarihteki
bütün büyük başarılar sıradan insanların değil, kendisinin “üst insan” olarak adlandırdığı güçlü
kişiler tarafından gerçekleştirilmiştir. Dönemin kitle toplumuna ve kitle toplumunun yaratacağı
demokrasiye şüphe ile bakan Nietzsche, insanlığı yüceltecek olanın kitleler değil üstün
özelliklere sahip liderler olacağına inanmaktadır.
12.3. Faşizmin Ayırıcı Özellikleri
Faşizm her şeyden önce reaksiyoner bir ideolojidir; Aydınlanma’ya ve onun
kurguladığı eşit, özgür, rasyonel ve evrensel bireye, katılımcı toplum modeline bir reaksiyon
olarak doğmuş bir ideolojidir. Hızlı değişimden ve modernleşmeden duyulan bir korkunun
ürünüdür. Ancak modernleşmeye yönelik bu tepkisi onun gerici veya muhafazakâr olduğu
anlamına gelmemektedir; tersine modern77 ve devrimci bir ideolojidir. Çünkü muhafazakârlık
ve romantizmden farklı olarak statükoyu koruma gibi bir amacı yoktur, geçmişe bir referans
vardır ancak bu geçmişe dönüşü hedefleyen değil, geçmişi bir dayanak olarak kullanarak
geleceği kurmayı hedefleyen bir referanstır. Sadece yeni bir toplum değil, yeni bir insan
yaratmaya soyunmaktadır. Sanatta ve bilimde başarılar elde eden, gözü pek, fiziksel olarak
güçlü mükemmel insanlar yaratmak istemektedir. Üstün özelliklere sahip olan insanı yaratmayı
77 Faşizmin modern özellikleri konusunda bkz. Zygmunt Bauman, Modernite ve Holocaust, Sarmal
Yayınevi, 1996.
266
hedeflese de aslında tek tek bireyler faşizm için önemli değildir, önemli olan toplumdur. İdeal
toplumsal ve politik düzeni kurgularken bireyden itibaren değil, toplumdan itibaren hareket
etmektedir. Tarihin aktörü birey değil, liderler ve toplumlardır. İdealize edilen toplum
karizmatik liderler ve seçkinler grubu tarafından yönetilmektedir. Toplum denen bütün,
birbirine kültürel olarak yapışmıştır ve en üstün örgütlenme olarak devletin içinde adeta
erimiştir. Faşizm, toplumu kurgularken organizmacı ve dayanışmacı bir bakış açısına sahiptir.
Toplum adeta canlı bir organizma gibi beyin, eller, kollar, ayaklar, bacaklar, parmaklar, gözler,
iç organlar ve benzeri organlardan oluşmaktadır. Organların hareketini sağlayan ve karar alan
beyin, lider ve diğer politik seçkinlerdir. Toplumun diğer üyeleri ise beyinin aldığı kararlara
göre hareket eden diğer organlardır. Bu organlardan hiç biri tek başına bir işe yaramamaktadır,
ancak bir araya geldiğinde bir anlam ifade etmekte ve işlev görmektedir. Bunların hepsinin bir
araya gelişi devleti oluşturmaktadır. Bu bakımdan da devletçidir.78 Bu devletçi yaklaşım,
beraberinde elitist bir siyaset anlayışını ve toplumun bekası için lidere koşulsuz itaati zorunlu
kılmaktadır. Faşizm dindar değildir, tersine dünyevi bir ideolojidir. Din, toplumu bir arada
tutacak bir tutkal olarak kullanılmaktadır.
Yukarıda da belirtildiği gibi faşizm tutarlı ve kapsamlı bir ideoloji değildir, bunun yerine
duygusal ögelerin yoğun olarak kullanıldığı aktivist ve propagandist bir harekettir.
Dolayısıyla faşizmin diğer ideolojilerden en belirgin ayrımı, onun entelektüel içeriğinden çok
eylemsel yönüdür. Faşizm anti-komünist, anti-liberal ve anti-muhafazakârdır, ama anti-
kapitalist değildir. Özellikle yoksul kitleleri harekete geçirirken zaman zaman anti-kapitalist bir
söylem geliştirse de, özde kapitalist sistemin ve özel mülkiyetin devamlılığından yanadır.
Modernliğin tüm nimetlerinden, özellikle de teknolojiden sonuna kadar yararlanır. Faşizmin bir
diğer özelliği tek partili olması, başka partilerin kurulmasına izin vermemesidir. Ancak parti
tek başına değil, liderle birliktedir. Parti-lider bütünleşmesi söz konusudur. Hatta İtalyan
faşizminde olduğu gibi devletçiliğin baskın olduğu faşist sistemlerde daha da ileri gidilerek
lider-parti-devlet bütünleşmesi vardır. Lider demek parti demek, parti demek de devlet
demektir. Parti ile organik ilişkisi olan para-militer örgütlenmeler özellikle propagandist
amaçlarla yoğun biçimde kullanılmaktadır. Bu örgütlenmeler gerektiğinde hedeflenen amaçlara
ulaşılması için şiddet kullanabilmektedir. Parti ve para-militer örgütler, kitleleri harekete
geçirmek için sloganlar, marşlar, mitler, ütopyalar üretmekle yükümlüdürler. Bu tür görsel ve
işitsel malzemeler ayinsel ritüellerdir, böylece mitinglerde ruhani bir hava yaratılarak kitlelerin
akılları ile değil duyguları ile hareket etmesi ve hedefe kitlenmesi sağlanır. Kitlelerin doğru ya
da yanlışı sorgulamak değil sadece inanmak ve itaat etmek yükümlülüğü vardır.
Bu ideolojide eşitsizlik açık ya da kapalı biçimde kabul edilir. Faşizme göre insanların
doğuştan eşit olduğu görüşü sadece bir mit’tir, bu doğru değildir. İnsanlar doğuştan öncelikle
kadın ve erkek olarak eşitsiz yaratılmıştır, ayrıca zekâ, fiziksel özellikler, ırksal özellikler,
yetenekler vb. bakımından da eşit değillerdir. İnsanlar aynı zamanda rasyonel varlıklar değildir,
kendileri için neyin iyi olduğunu bilemezler, bu nedenle akıllı insanlar tarafından güdülmeye
ihtiyaç duyan zayıf varlıklardır. Dolayısıyla tarihi kitleler değil, liderler yapar. Bu liderler kimi
78 Faşist rejimlerde devlet yapısı ve örgütlenmesi konusunda bkz. Jelü Jelev, Faşizm: Totaliter Devlet,
Milliyet Yayınları, 1994.
267
zaman bir kral, kimi zaman bir padişah, kimi zaman şef, kimi zaman bir Führer veya Duce
olabilir. Liderin önemi, bu kitleleri harekete geçirme ve yönlendirme maharetinde yatmaktadır.
Faşizmde karizmatik lider önemlidir. Sıradan birisi lider olamaz, üstün yeteneklere, keskin bir
zekâya, kitleleri yönetebilecek maharete sahip olanlar lider olabilir ve bu tür liderler de pek sık
dünyaya gelmez. Kitleler karizmatik liderin üstün özelliklere sahip olduğuna, tüm sorunları bir
anda çözebileceğine inanır. Hitler’in Alman toplumundaki tüm sorunların müsebbibi olarak
Yahudileri göstererek toplumun onların katledilmesine katılması veya en azında seyirci
kalması, yine İtalya’da Mussolini’nin kitleleri eski Roma İmparatorluğu’nu yeniden kurma
hayalinin peşinden gitmeye ikna etmesi, lidere duyulan bu inanç ile mümkün olabilmiştir.
Siyaset faşist rejimlerde en geniş ve kapsayıcı alandır. Her konu siyasallaştırılmıştır.
Dil, müzik, giyim-kuşam, edebiyat, sanat, mimari, din, üretim ve benzeri tüm sosyal ve iktisadi
alanlar siyasal alanın içine hapsedilmiştir. Siyasal alanın diğer alanları kapsayıcılığı ve onlara
üstünlüğü, total toplum yaratmanın bir yoludur. Hedef, eğitimden güzel sanatlara, edebiyattan
eğlence biçimlerine kadar sivil hayatın tüm alanlarına nüfuz edilerek tek tip yaşayan, tek tip
düşünen, tek tip eğlenen insanlardan oluşmuş, yaşamın tüm alanları birleştirilmiş total bir
toplum yaratılmasıdır. Sivil alanın yok edilmesi ve tektipleştirme, nihai olarak total bir
toplum yaratmayı mümkün kılmaktadır. Total bir toplumun yönetilmesi, çoğulcu ve özgür bir
toplumun yönetilmesinden çok daha kolaydır. Aynı eğitim sürecinden geçirilerek endoktrine
edilen, polis tarafından sürekli gözetlenen, dış etkilerden uzak tutulan ve her konuda tek tip
düşünmesi sağlanan bu total toplum yaratma projesi, faşizmin ve faşist rejimlerin totaliter
doğasını göstermektedir. Otoriter rejimler, ülkenin tek bir lider veya bir seçkinler grubu
tarafından baskıcı yöntemlerle yönetildiği rejimlerdir. Totaliter rejimler, otoriter rejimlerin
sahip olduğu tüm özelliklere sahiptir, fakat bunlara ilaveten tektipleştirilmiş, politize edilmiş
ve şiddet ve baskının yoğun kullanıldığı rejimlerdir. Otoriter rejimler baskıcıdır, zaman zaman
şiddeti de kullanır ancak iktidarın bir ideolojisi yoktur, kitleleri belirli bir toplum modeline veya
düşünceye yönlendirme gibi bir gaye gütmemektedir. Oysa totaliter rejimler tüm toplumu adeta
siyasi bir garnizona dönüştürür, her bakımdan birbirine benzeyen ve şiddet korkusu ile herhangi
bir konuda farklı düşünmeyen ve davranmayan insanlardan oluşan, aynı hedefe kitlenmiş bir
toplum yaratır. Böyle bir toplum yaratmak, iyi bir örgütlenme ve güçlü teknolojik olanaklar
gerektirmektedir. Tüm ülkede yaygın bir eğitim sistemi, gelişmiş bir ulaşım ve iletişim
teknolojisi, geniş bir bürokrasi totaliter rejimin ön koşullarıdır. Almanya dışındaki bütün faşist
sistemler, böylesine totaliter bir devlet ve toplum kuramamışlardır ancak toplumu tektipleştirme
konusunda epeyce mesafe kat etmişlerdir.
Yukarıda da değinildiği gibi, faşist rejimlerde tek parti vardır ve bu parti, lider ve devlet
ile adeta bütünleşmiştir. Faşist partiler, diğer rejimlerde görülen siyasi partilerden farklı olarak
militer biçimde örgütlenmişlerdir. Örneğin Almanya’da partinin SA adı verilen hücum kıtaları
vardır; Mussolini İtalya’sında parti en altta hücreden başlayan ve manga, takım, bölüm, tabur
biçiminde disiplinli ve askeri tarzda örgütlenmiştir. Ayrıca gençler, partiye bağlı çeşitli gençlik
örgütlerinde askeri disiplin ile eğitilmektedir. Bu militer örgütlenmede erkek şovenizmi
belirgin biçimde hissedilir. Eylemlerde erkeksi yanlar ön plana çıkarılır, yiğitlik, gözüpeklik ve
kahramanlık yüceltilir. Aynı zamanda gençlik üzerinde çok durulan bir konudur. Çünkü gençler
gelecek kuşaklar olarak o ulusun kaderidir. Bu nedenle gençlerin bedenleri sağlıklı olmalıdır.
268
Aynı zamanda kadın bedeni de gelecek kuşakları doğuranlar olarak devletin tekelindedir.
Doğurganlık teşvik edilir, doğan çocukların sağlık ve eğitimi devletin sorumluluğu altına alınır.
Faşizmin militer özelliğe sahip olması, onun yayılmacı eğilimi ile yakından ilişkilidir. Faşist
rejimler, üstün olduklarına inandıkları uluslarının “yaşam alanı”nı genişletmek için genellikle
diğer ülkeleri işgal etme eğilimindedir. Son olarak, faşizmin kibirli milliyetçiliğinden
bahsedebiliriz. Bu milliyetçilik, vatandaşlığa dayalı bir milliyetçilik değil “ırk”, “kan”, “kültür”
gibi özelliklere dayanan özcü bir milliyetçiliktir. Örneğin Alman faşizmi Cermen ırkının
üstünlüğü üzerinden, İtalyan faşizmi ise İtalyan kültürünün üstünlüğü üzerinden kendisini
tanımlamıştır ve bu üstünlük iddiasına dayanarak yayılmacı politikalarını meşrulaştırmaya
çalışmıştır.79
12.4. İtalya’da ve Almanya’da Faşizm
I. ve II. Dünya Savaşları arasında Avrupa’da dört faşist rejim kurulmuştur. Bunlar 1922
yılında İtalya’da kurulan Mussolini rejimi, 1933 yılında Almanya’da Hitler ve Portekiz’de
Salazar rejimleri ve nihayet 1938 yılında İspanya’da Franco rejimidir. Bunlar içinde faşizmin
en keskin örnekleri olan İtalyan ve Alman faşizmini inceleyeceğiz. Bu iki faşist rejim arasında,
faşizmi besleyen unsurlar, dayandığı temeller, uyguladıkları iktisadi modeller vb.
bakımlarından benzerlikler olduğu kadar farklılıklar da bulunmaktadır.
12.4.1. İtalya
İtalya’da faşist rejim 1922 yılında kurulmuş ve II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar
hâkimiyetini sürdürmüştür. I. Dünya Savaşı İtalya’da her bakımdan büyük bir yıkıma neden
olmuştur. İtalya galip ülkeler arasında yer almasına rağmen, iktisadi anlamda yenilgiye uğramış
sayılabilir. Savaş sırasında ülkede silah sanayiine yapılan yatırımlar, savaşın sona ermesi ile
birlikte talep azalması nedeniyle atıl hale gelmiş, Sovyet Devrimi sonrasında Doğu Avrupa
pazarını büyük ölçüde kaybetmiş, sömürge paylaşımı konusunda oldukça zararlı çıkmıştı. Aynı
zamanda savaştan dönen askerlerden oluşan büyük bir işsizler ordusu ile baş etme sorunu ile
karşı karşıya kalmıştı. Hem savaş döneminde hem de savaş sonrasında işçi sınıfı ekonomik
olarak çok zor koşullar altında yaşamak zorunda kalmış, aynı zamanda sıkıyönetim nedeniyle
haklarını kullanamamıştı. Sovyet Devrimi işçiler arasında hareketlenmeyi artırmış, ülkenin
kuzeyinde fabrika işgalleri, güneyinde ise toprak işgalleri, büyük mitingler ve gösteriler
başlamıştı. Böyle bir ortamda bir arayış içinde olan işçiler tarafından “İtalyan Savaş Demetleri”
adında bir örgüt kuruldu.80 Askeri kep ve kara gömlek giyen üyelerden oluşan bu örgütün amacı
pek net değildi. Kimilerine göre ulusu ve devleti ıslah etme amacı ile kurulan milliyetçi bir
örgüttü, kimilerine göre ise sol bir işçi örgütlenmesiydi. Ancak kısa sürede işçi hareketlerinden
tedirgin olan büyük sanayicilerin bu silahlı örgüt üyelerini işçi eylemlerine karşı kullanmaya
başladığı görüldü.
79 Faşizmin ayırıcı özellikleri konusunda bkz. Birsen Örs, a.g.m., s.493-498. 80 Bu örgüte ilişkin bilgiler için bkz. Abdül Samet Çelikçi ve Can Kakışım, “İtalyan Faşizmi ve Tarihsel
Gelişimi”, Anemon Muş Alparslan Ünı̇versı̇tesı̇ Sosyal Bı̇lı̇mler Dergisi, Cilt:1 Sayı:2 Aralık: 2013, s. 83-99.
269
Aynı dönemde ülke, liberal siyasal partilerin gerilemesine, politikacılar arasında şiddetli
çekişmelere ve sık hükümet bunalımlarına sahne olmaktaydı. 1922 yılında bu örgüt “Ulusal
Faşist Partisi” adını aldı ve ülkedeki politik bunalım nedeniyle kısa sürede gücünü ve üye
sayısını artırdı. Partinin kurucusu ve lideri olan Mussolini, bu durumdan cesaretlenerek Ekim
1922 tarihinde “Kara Gömlekliler” olarak adlandırılan faşistlerin Roma’ya yürüyeceğini ilan
etti. Başbakan yürüyüşün engellenmesi için Kral’a başvurdu ancak Kral kabul etmedi. 40.000
kişinin gerçekleştirdiği büyük Roma yürüyüşü sonunda Kral, Mussolini’yi hükümeti kurmaya
davet etti. İktidara gelen Mussolini hemen seçim kanunu değiştirdi ve bu kanun ile yapılan 1924
seçimlerinde aldığı % 30 oy ile parlamentoda çoğunluğu sağladı. İktidarını böylece
sağlamlaştıran Mussolini ülkedeki tüm liberal, sosyalist ve komünist milletvekilinin görevlerini
iptal etti. Yaptığı yasal düzenlemeler ile kendisini sadece Kral’a karşı sorumlu olan, tam
yürütme yetkisi ile donatılmış bir lider haline getirdi. 1926 yılından itibaren yetkileri o kadar
genişledi ki, onun onayı olmadan hiçbir yasa tasarısı meclise sunulamaz hale geldi. Bunun
dışında çıkarılan yasalar ile toplum iyice kontrol altına alındı. Örneğin, kuşkulu görülen bir
kimse anında işinden çıkarılabiliyor veya hapse atılabiliyordu. Yurt dışına gidişler yasaklandı,
daha önce göç etmiş olan İtalyanlar vatandaşlıktan çıkarılarak mallarına devlet tarafından el
konuldu. Seçimler yarışmacı özelliğini kaybetti, tamamen bir formaliteye dönüştü. Seçmenlere,
800 adayın Ulusal Korporasyonlar Konfederasyonu tarafından 200 adayın da kamu kuruluşları
tarafından belirlenen toplam 1.000 adaylık bir listeden Ulusal Faşist Konsey’in seçtiği 400
kişilik ulusal liste sunuluyor ve bu listeye seçmenlerin “evet” veya “hayır” denmesi isteniyordu.
Partinin gücünü artırmak için işçiler zorla parti kimlik kartı edindiriliyor, aydınlar partiye üye
olmaya çağrılıyordu. Mussolini o kadar etkili olmuştu ki, 1928 yılında profesörlere yapılan
“faşizme bağlılık andı” çağrısına, o dönemde ülkede bulunan 1.200 profesörden 12’si hariç
hepsi olumlu yanıt verdi.
Ülkede “korporatist” ekonomik modele gidildi. Buna göre ülke ekonomisi 22 sektöre
(kororasyona) bölündü. Her bir sektör mülk sahiplerinin, işçilerin ve Korporasyonlar
Bakanlığı’nın temsilcileri tarafından idare ediliyordu. Tüm zenginliklerin ve mülklerin tüm
topluma ait olduğu, ancak sermayedarların bu zenginlikleri toplum adına işlettikleri ilan
edilerek özel mülkiyet korunuyor ancak toplumda anti-kapitalist bir rejim imajı çiziliyordu.
Korporatist sistem uygulaması ile iş kazası, emeklilik sigortası, yaşlılık sigortası, verem
sigortası gibi çok sayıda alanda bir sigorta sistemi oluşturuldu. Bu sistemin olumlu bir yönü
gibi görünmekle beraber, bu uygulamalar sosyal devlet anlayışı ile üretilmiş politikaların ürünü
değil, rejimin güç aracı olarak sağlıklı insan potansiyelini artırma politikasının bir ürünüydü.
Nitekim uygulanan diğer politikalara bakıldığı zaman da rejimin ciddi bir “beden politikası”
yürüttüğü görülmektedir. Örneğin, doğurganlık devlet tarafından teşvik ediliyor, her doğum
için ciddi devlet yardımı yapılıyor, buna karşın bekârlardan özel bir vergi alınıyordu. Çocuklar
para-militer örgütlerde rejimin ideolojisi ile eğitiliyordu. Erkek çocuklar “Balilla” adı verilen
örgütlere küçük yaştan itibaren alınıyor, üniforma giydiriliyor, silah taşıttırılıyor, belirli bir yaşa
270
gelince de faşist milis ve partiye üye yapılıyordu. Kız çocukları da “İtalya Kızları” adı verilen
örgüte alınarak eğitiliyordu.81
Faşizmin akıldan çok duygulara ve görselliğe önem verdiğinden bahsetmiştik. Bu
durumu İtalyan faşizminde de yakından görmek mümkündür. Marşlar, sloganlar, bayraklar,
mitingler İtalyan halkını galeyana getirmek için sık sık kullanılıyordu. Yine, Roma’nın tüm
dünyanın hayran olacağı bir kent haline getirilmesi için oldukça görkemli binalar, otomobil
sayısı çok az olmasına rağmen geniş otoyollar yapılıyordu. Böylece hem işsizlere iş olanağı
sağlanıyor hem de diğer Avrupa ülkelerinin önüne geçilerek ulusal gurur okşanıyordu. İtalyan
faşizmi “kültür”e dayalı bir ideolojiye dayanmıştır. İtalya, tarih boyunca bir ticaret ve sanat
merkezi olmasına rağmen siyasal birliğini sağlayamamış, diğer Avrupa devletleri tarafından
yönetilen küçük prensliklerden oluşmuştur. Bu nedenle Mussolini’nin eski Roma
İmparatorluğu döneminde olduğu gibi siyasal birliğini sağlamış güçlü bir İtalyan devleti vaadi,
İtalyan halkını coşturmuştu. Devlet, lider ve partisi ile özdeşleştirilmiş, devlete üstün bir değer
atfedilmişti. Devletin varlığı mimariden yollara, müzikten edebiyata, iktisadi örgütlenmeden
eğitime her alanda belirli yöntemlerle belirgin hale getirildi. Mussolini tüm demokratik
kurumları yok ettikten sonra, kendisini iktidara getiren ve çoğunluğu işsizlerden oluşan silahlı
çeteleri 1929 yılında yok etti, çete liderlerini öldürttü veya hapsettirdi. Böylelikle, kendisi ve
sermayedarlar için tehdit olabilecek unsurları yok etmiş oldu.
1929 yılında yaşanan ve tüm dünyayı sarsan büyük iktisadi kriz İtalya’yı da derinden
etkiledi ancak faşist sistemin çökmesini sağlayamadı. Ülkede faşizmin yok olması, İtalya’nın
II. Dünya Savaşı’nda yenilmesi ile mümkün oldu.
12.4.2. Almanya
Almanya’da Hitler’in iktidara gelerek Nazizmi kurması İtalya’ya göre daha geç
olmuştur. Bunun nedenlerinden birisi, I. Dünya Savaşı’ndan sonra Weimar Anayasası ile
ülkede demokratik bir rejimin kurulmasıdır. Ancak Almanya I. Dünya Savaşı’ndan yenik
çıkmıştı. Bu yenilgi hem ülke ekonomisini ciddi biçimde sarsmış hem de Almanların ulusal
gururunu kırmıştı. Savaş nedeniyle sömürgelerini kaybeden Almanya böylece dış pazarını da
ABD ve İngiltere’ye kaptırmıştı. Aynı zamanda hem savaş sırasında hem de savaş sonrasında
işçi hareketlerinde ciddi bir artış görülmekteydi. Bir yandan Bolşevik Devrimi’nin etkisi ile
giderek güçlenen bir komünist hareket vardı, diğer yandan da işçi hareketlerine ve komünizme
karşı oluşturulan örgütlenmeler göze çarpmaktaydı. Ancak bu örgütlenmeler İtalya’daki gibi
faşist çeteler biçiminde değil, daha çok parti biçiminde idi. Bu örgütlenmeler içinde en dikkat
çekici ve güçlü olanı, Adolf Hitler’in adı “Alman İşçi Partisi” iken katıldığı, ancak daha sonra
“Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi” adını alan partidir. Partinin başlığında her ne kadar
sosyalist ve işçi ibareleri bulunsa da, tamamen sağ kanatta yer alan, işçi hareketleri ile mücadele
81 İtalya’da faşist rejimin kuruluşunun tarihi için bkz. Paul Guichonnet, Mussolini ve Faşizm, İletişim
Yayınları, 1998.
271
etmek için kurulan bir partiydi. Ancak militer biçimde örgütlenmiş olması ve silahlı gruplara
sahip olması bakımından İtalyan Demetleri ile benzerlik göstermekteydi.
Bütün bu gelişmelere rağmen Weimar Anayasası ile kurulan demokrasi ve 1925
yılından itibaren görülen ekonomik canlanma, faşizmin güçlenmesini bir müddet için erteledi.
Fakat 1929 yılındaki büyük iktisadi kriz, tüm Avrupa ülkelerini olduğu gibi Almanya’yı da
derinden etkiledi. Sanayiciler ürettiklerini satamamaya, işçiler de ücretlerini alamamaya veya
işten çıkarılmaya başladı. Özellikle büyük sanayiciler pazar sorununu çözebilmek için dış
ülkelere doğru genişlemek istiyor ancak bu imkânı elde edemiyorlardı. Bu nedenle Hitler’in
Cermen ırkının dünya egemenliği ülküsü, sanayicilerin iktisadi istekleri ile birebir
örtüşmekteydi. Bu özellik, Hitler’in partisinin üst sınıflardan gelen desteğini açıklamaktadır.
Yoksul sınıfları cezbeden şey ise, Cermen ırkının üstünlüğü ve herkesin istihdam olanağına
sahip olması vaadiydi.
Hitler’in sunmuş olduğu ideoloji, İtalya örneğinde olduğu gibi, tutarlı ve kapsamlı
değildi. Daha çok kitlesel desteği artırmak, dayanışmayı sağlamak ve böylece toplumda ortak
bir ruh oluşturmak için oluşturulan, propagandist, eylem yönü ön planda olan, duygulara
yönelik söylemlerden oluşmaktaydı. Savaş yenilgisi nedeniyle ulusal gururu kırılan bir ulusa,
üstün bir ırkın mensupları olduğunu söylemek, oldukça iyi bir stratejiydi. Görüldüğü gibi Hitler,
İtalyan faşizminden farklı olarak ideolojisini kültüre değil, “kan” bağını kullanarak Cermen
ırkının üstünlüğü ve saflığı iddiasına dayandırmıştır. Irkçı milliyetçiliği tercih eden Hitler’in
ideolojisinde Sosyal Darwinizmin izleri belirgin şekilde görülmektedir. Dünyada en üstün ırkın
Aryan ırk olduğu, Alman ırkının da bunun temsilcisi olduğu, bu ırkın kaderinin diğer ırklara
dayanan toplulukları yönetmek olduğu, bu anlayışın temelini oluşturmaktadır. Eğer bu kadere
karşı gelecek kişiler veya gruplar olursa, onların yok edilmesi gerekmektedir. Halkın bu görüşü
benimsemesi için hemen bir ortak düşman yaratılmalıydı. Bunun için çok uzağa gitmeye gerek
yoktu, ülke ekonomisinde önemli bir güce sahip olan Yahudiler ortak düşman olarak seçildi ve
Alman ırkının önündeki engel olarak ilan edildi. Böylece Yahudi soykırımının zemini
hazırlanmış oldu. Ancak bu yeterli değildi; Alman ırkının kendini koruması ve geliştirmesi için
yeni yaşam alanları (lebensraum) yaratılması gerekiyordu, ancak bu yolla Alman ırkı dünyanın
egemeni olabilirdi. Böylelikle yayılmacı dış politikanın da zemini hazırlanmış oldu. Kitle
hareketini güçlendirmek, özellikle de işçileri bu hareketin içine çekebilmek için bu söyleme bir
de anti-emperyalist kılıf geçirildi ve işçilerin SA örgütüne çekilmesi mümkün oldu.
1933 yılında Cumhurbaşkanı’nın Hitler’i Şansölye (Başbakan) olarak ataması ile
Almanya’da faşist rejim dönemi resmen başlamış oldu. Hitler, hemen parlamentodan kendisine
olağanüstü yetkiler veren bir kararname çıkarttırdı. Bu kararname ile ülkedeki tüm demokrat
ve sosyalist partilerin kapatılması, liderlerinin tutuklanması ve daha sonra da Hitler için ileride
tehdit olabilecek SA örgütünün yok edilmesi süreci başlatıldı. Hitler’in kurduğu yeni düzeni
tarif eden slogan “tek ülke, tek ulus, tek lider” idi. Almanya faşizmi hem II. Dünya Savaşı’nın
nedenlerinden biriydi, hem de bu savaş ile ülkedeki faşizm sona ermişti.
Hitler rejiminde ekonomi hiçbir zaman çok önemli bir konu olmadı. Ekonomik model
konusunda siyasal seçkinler arasında görüş ayrılıkları vardı ama hiçbir zaman korporatist bir
model benimsenmedi, bunun yerine genel olarak liberal ekonomik model hâkim oldu
272
diyebiliriz. Ekonomik modelden çok istikrar önemliydi, bunun için de bütün enerji ulusun
birbirine kenetlenmiş bir bütün olması için harcandı. Amaç ne kapitalizm ne de sosyalizmdi,
bunun yerine “kutsal radikal üçüncü yol”du.
12.4.3. İtalyan ve Alman Faşist Rejimlerinin Karşılaştırılması
İtalyan ve Alman faşist rejimleri arasında bazı bakımlardan büyük benzerlikler
bulunmaktadır. Örneğin, her ikisi de tutarlı bir düşünsel zemine dayanmamakta, bunun yerine
duyguları hedef alan, propagandist ve aktivist yönü öne çıkan söylemlerden oluşmaktaydı. Yine
tek partili yapı, karizmatik lider, lidere itaat, siyasetin kapsayıcılığı, militer örgütlenme, organik
ve dayanışmacı toplum anlayışı, birey yerine toplumun önemsenmesi, eşitlik ve özgürlüğün
yadsınması, marksizme, liberalizme ve muhafazakârlığa karşı duruş vb, bu iki rejimin
paylaştığı özellikler olarak dikkat çekmektedir. Bununla birlikte, bazı yönleri ile birbirinden
farklılıklara da sahiptirler. En belirgin farklılıkları şu şekilde özetlemek mümkündür:
- İtalyan faşizmi ideolojik olarak “sol”dan kaynaklanıp zamanla “sağ”a kayarken, Alman
faşizmi en başından “sağ” bir ideoloji olmuştur.
- İtalyan faşizmi “kültür”e gönderme yapan bir milliyetçiliğe dayanırken, Alman faşizmi
“kan”a dayalı ırkçı milliyetçiği benimsemiştir.
- İtalyan faşizmi daha “devletçi” idi, devleti toplumsal birliğin bir ifadesi olarak
görmekteydi. Buna karşın Alman faşizmi daha çok parti ve doğal manevi lider ile
bütünleşmişti.
- İtalyan faşizmi daha az totaliter bir yapı arz ederken, Alman faşizmi totaliterlikte ve bu
yapıyı korumak için kullandığı şiddet konusunda sınır tanımamıştır.
- İtalya faşizmi iktisadi olarak “korporatist” bir yapıya oturturken, Almanya böyle bir
girişimde bulunmamıştır.82
82 Birsen Örs, a.g.m., s. 508-509.
273
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır.
274
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Hem bir ideoloji hem de bir rejim biçimi olarak Faşizm bu bölümümüzün konusuydu.
17. yüzyıl Aydınlanma düşüncesine muhalif hareketler olarak milliyetçilik ve anti-pozitivizm,
20. yüzyılın başlarında Avrupa’yı kasıp kavuran iktisadi, toplumsal ve politik krizlerle bir araya
geldiğinde faşizmi dört Avrupa ülkesinde yükselişe geçirmişti. Faşizm hem bu ülkelerde büyük
acılara neden olmuş hem de II. Dünya Savaşı’nın çıkmasına yol açmıştı. Faşizmin ayırıcı
özelliklerini, diğer ideolojiler ve akımlarla ortaklıklarını, hangi tarihsel koşullarda ortaya
çıktığını ve pratikte nasıl uygulandığını bu bölümde elverdiğince detaylı bir şekilde inceledik.
275
Bölüm Soruları
1) Aşağıdaki ülkelerden hangisi tarihi boyunca Faşizm deneyimi yaşamamıştır?
a) Almanya
b) İtalya
c) İspanya
d) Portekiz
e) İngiltere
2) Aşağıdakilerden hangisi Faşist ideolojinin temel karakteristikleri arasında yer
almamaktadır?
a) Son tahlilde, sınıfsız ve devletsiz bir toplum tasavvuruna sahiptir.
b) Sistematik bir düşünce altyapısına sahip değildir.
c) Tutarlılık arz etmekten uzaktır.
d) Daha çok duygulara seslenmektedir.
e) Söylem ve propaganda, Faşizmin temel yayılma araçlarıdır.
3) Aşağıdakilerden hangisi Faşizme ilişkin tartışmalar arasında yer almamaktadır?
a) Faşizm, olumlu bir anlama sahiptir.
b) Güçlü lider kültü, tarihte yalnızca Faşist rejimlerin ana karakteri olmuştur.
c) Birbirlerinden farklı Faşizm deneyimleri, Faşizmin tanımını güçleştirmiştir.
d) Faşizmin bir ideoloji mi yoksa bir rejim mi olduğuna dair literatürde tartışmalar
mevcuttur.
e) Faşizmin temel özellikleri arasında yer alan elitizm, popülizm, şiddet gibi
unsurlara diğer ideolojilerde de rastlanmaktadır.
276
4) İtalyan Faşist lider Mussolini’nin paramiliter örgütü olarak bilenen ve ünlü
Roma Yürüyüşü’nde de boy gösteren örgüt aşağıdakilerden hangisidir?
a) Mavi Kazaklılar
b) Kara Gömlekliler
c) Kara Şövalyeler
d) Tapınak Şövalyeleri
e) Kızıl Ordu
5) Aşağıdakilerden hangisi Faşizmin düşünsel kaynakları arasında sayılamaz?
(Kolay)
a) Platon’un “idealar”ı
b) Rousseau’nun “genel irade”si
c) Sosyal Darwinizm
d) Marx’ın “Kapital” adlı eseri
e) Hegel’in “yüceltilmiş devlet”i
6) Aşağıdakilerden hangisi Alman Faşizminin temel özellikleri arasında yer
almamaktadır?
a) Nazi Partisi, adında geçen sosyalist ve işçi ibarelerine rağmen aşırı sağ bir
partidir.
b) Tüm Faşizmler içerisindeki en güçlü militer yapılanmaya sahiptir.
c) Alman ırkı dışında kalanlara yönelik olarak hoş görülü bir yaklaşım
sergilenmiştir.
d) Cermen ırkının yaşam alanını genişletmek amacıyla yayılmacı bir politika
izlenmiştir.
e) Cermen ırkının üstünlüğünün dünyaya kabul ettirilmesi düşüncesi yaygındır.
277
7) Faşizm aşağıdakilerden hangisine karşı değildir?
a) Komünizm
b) Liberalizm
c) Otoriterlik
d) Muhafazakârlık
e) Feminizm
8) Aşağıdakilerden hangisi Faşist örgütlenmeler için söylenemez?
a) Adem-i merkeziyetçi biçimde yapılanmışlardır.
b) Hiyerarşik şekilde yapılanmışlardır.
c) Lider ve parti bütünleşmiştir.
d) Gerektiği durumlarda iç tasfiye ve öldürmeler sıradandır.
e) Güçlü bir devletçilik tutkusu hâkimdir.
9) Tarihin sıradan insanlar değil, “üst insan” olarak adlandırdığı güçlü liderler
tarafından inşa edildiğini öne süren felsefeci kimdir?
a) J.S. Mill
b) K. Marx
c) I. Kant
d) V. Pareto
e) F. Nietzsche
10) Aşağıdaki akımlardan hangisi faşizmin ideal toplumsal düzen ve devlet
tasavvurunun tamamen karşısındadır?
a) Muhafazakârlık
b) Romantizm
c) Elitizm
d) Anarşizm
e) Milliyetçilik
278
Cevaplar
1)e, 2)a , 3)b, 4)b, 5)d, 6)c, 7)c, 8)a, 9)e, 10)d
279
13. KORPORATİZM
280
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
Tarihin belki de en çatışmalı dönemi 19. yüzyıldır. Bunun nedeni, son birkaç yüzyıl
içinde Avrupa’da yaşanan derin iktisadi, toplumsal ve politik değişimler ve bu değişimlerin
yanında veya bunlara tepki olarak ortaya çıkan politik akımlardır. Bu akımlardan özellikle
Liberalizm ve Marksizm oldukça belirleyicidir. Birey doğası, tarih anlayışı ve ideal toplumsal
ve politik düzenleri birbirinden farklı olsa da, her ikisi de Aydınlanmacıdır, diğer bir ifadeyle
pozitivist, rasyonalist, hümanist, materyalist ve evrenseldir. Daha da önemlisi, her ikisi de
toplumsal çatışmayı doğal görmektedir. Muhafazakârlık, faşizm, romantizm, elitizm gibi
ideolojiler ise, işte bu çatışmacı toplum anlayışına reaksiyon olarak, adeta liberalizme ve
sosyalizme karşı bir üçüncü yol olarak kendilerini ortaya koymuşlardır. Korporatizm de bunlar
arasındadır. Bu bölümde bir ideoloji olarak korporatizm incelenecektir.
281
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Korporatizmin düşünsel kökenleri nelerdir?
2. Korporatist devlet örgütlenmesi nasıldır?
3. Korporasyon ne demektir?
4. Solidarizm ne demektir, nasıl bir toplum anlayışına dayanmaktadır?
282
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
Korporasyon
Korporasyon kavramını
kavramak İlgili konuda okuyarak
Korporatist devlet
Korporatist devletin
örgütlenme biçimini ve
dayandığı düşünceeyi
kavramak
İlgili konuda okuyarak ve
korporatist devlet örneklerini
inceleyerek
Solidarizm
Korporatizmin toplum
anlayışı olarak solidarizmi
kavramak
İlgili konuda okuyarak
283
Anahtar Kavramlar
Korporatist devlet
Korporasyon
Korporatist emek-sermaye ilişkisi
Solidarizm (Dayanışmacılık)
284
Giriş
Toplumda sınıflar arası çatışmanın doğal ve gerekli olmadığı düşüncesine dayanan
Korporatizm, modern toplumun çatışmalı yapısına bir tepki olarak doğmuştur. Genellikle bir
iktisadi model olarak görülse de, aslında bir toplumsal örgütlenme modelidir ve dayanmış
olduğu bir felsefe vardır. Toplumu birbirine karşılıklı olarak bağımlı parçalardan oluşan bir
organik bütün olarak görmektedir. Bu bütünlük, birbiri ile yan yana gelmiş olmaya dayanan
değil, birbirine ihtiyaç duyan yani karşılıklı işlevsel bağımlılığın bulunmasından kaynaklanan
bir bütünlüktür. Toplum, çeşitli meslek grupları yani korporasyonlardan oluşan bir bütündür.
Her bir korporasyon kendi içinde, korporasyonlar da kendi aralarında bir işbirliği ve dayanışma
içindedir. Böylesine işlevsel bir bağımlılığın çatışmayı gereksiz kılacağı inancı bu ideolojinin
temel ön kabulünü oluşturmaktadır.
Korporatizm, devlet, sermaye ve emek arasındaki ilişkileri solidarist (dayanışmacı) bir
anlayışla düzenleyerek çatışmaları yok etmeyi amaçlamaktadır. Korporatizmin toplumsal,
iktisadi ve politik boyutları bulunmaktadır ve bu boyutlar arasında belirli bir ilişki biçimi
geliştirilerek kapitalist toplumlarda hem devlet ile sermaye arasında hem de sermaye ile emek
arasında var olan çelişkiler görünmez kılınmaktadır. Ancak, korporatizm sadece sermaye ile
emek arasındaki çatışmayı düzenleme biçimi değildir, bunun da ötesinde sivil toplum ile devlet
arasındaki ilişkileri de denetim altında tutmayı olanaklı hale getiren bir araçtır. Çoğunlukla
faşist rejimlerin ideolojisini tamamlayan ve ideal toplum modelini gerçekleştirmeyi mümkün
kılan bir model olarak görülmekle birlikte, faşist olmayan otoriter rejimlerde hatta demokratik
rejimlerde dahi kullanıldığına dair örnekler bulunmaktadır.
285
13.1. Korporatizmin Doğuşu Ve Genel Özellikleri
Kapitalistleşme ve sanayileşme sürecinin iyice hız kazandığı 19. yüzyıl, hem sınıfsal
hem de düşünsel düzeyde şiddetli çatışmaların yaşandığı bir dönemdir. Bir yanda bu sürecin
yanında olan ve gelişmeleri kavramsal ve teorik bir çerçeveye yerleştiren Liberaller vardır.
Diğer yanda ise bu sürecin yoksul sınıflar üzerindeki olumsuz etkilerini eleştiren ve eşitsiz
koşulları devletsiz ve sınıfsız bir topluma geçiş ile ortadan kaldırmak isteyen Marksistler ve
sosyalistler vardır. Fakat her iki ideoloji de fazlasıyla Aydınlanmacıdır, yani materyalist,
rasyonalist, bireyci, dünyevi ve evrenseldir, aynı zamanda insanlık tarihinin gelişimini
“çatışma” üzerine kurmaktadırlar. Hem politik alanın hem de toplumsal ve iktisadi alanın
yeniden inşa edilmesine ihtiyaç duyulan bu dönemde, liberal ve sosyalist projelere muhalif çok
sayıda görüş yükselmeye başlamıştır. Muhafazakârlık, milliyetçilik, romantizm, elitizm gibi bu
akımlardan ve hangi nedenlerle muhalefet ettiklerinden daha önceki bölümlerde detaylı bir
şekilde bahsetmiştik. Her biri farklı nedenlerle moderniteye muhalefet etse de, hemen hepsinin
ortaklaştığı nokta, modern toplumun yeni ihtiyaçlarının karşılanması için “geleneksel”
kurumlara başvurulması gerektiğidir. Örneğin, modern toplumlarda artık “lonca” sistemi
yoktur, çünkü bu tür bir üretim yapılmamaktadır. Ancak, lonca sisteminin örgütlenme biçimi,
modern üretim tarzına monte edilebilir. Aynı şekilde, artık feodalite ve feodal üretim tarzı
yoktur, onun yerine sermayedarlar ve fabrikalarda üretim yapan ve emeğini satarak hayatını
sürdüren işçiler vardır, ancak sermayedar-işçi arasındaki ilişkilerin düzenlenmesinde feodal
geleneklerden, örgütlenme biçimlerinden, değerlerden yararlanılabilir. Bu ve benzeri savlar,
zamanla bir ideoloji olarak korporatizmin doğuşuna ve korporatist düşüncenin bir ürünü olarak
korporasyonların oluşumuna yol açmıştır.
Korporatist ideolojinin felsefi temellerini;
Kutsal otorite kavramı,
Mutlakiyetçilik ve
Organik toplum görüşü oluşturmaktadır.83
İlk ortaya çıktığında aslında modernleşmeye, sınai kapitalizme, sosyalist fikirlere ve
sınıf bilincinin güçlenmesine bir tepki ve entelektüel bir cevap olarak ortaya çıkmış, ancak
zamanla bir yandan iktisadi hedefleri olan diğer yandan da politik bakımdan otoriter ve totaliter
özellikler gösteren bir ideolojiye dönüşmüştür. Modernleşmeye tepkisi, özellikle bireyi
toplumun önüne koymasından kaynaklanmaktadır. Rasyonel, doğal haklara sahip, kendi
kararlarını verebilen birey fikri, toplumu referans noktası alan korporatizmi rahatsız etmektedir.
Korporatistlere göre, Liberalizmin “birey”i kurgusaldır, bu birey kapitalist toplumun burjuva
sınıfının üyelerini tanımlamaktadır ve bu evrensel bir durum değildir. Bireye toplumun dışında
böylesine bir değer ve önem atfeden ve ona tarihi inşa etme rolünü veren liberalizm, böylece
toplumu değersizleştirmiştir. Bu, aileden loncaya, köyden mahalleye, kiliseden devlete bütün
83 Öztan, Güven Gürkan, “Korporatizm: Özgürlükten Yoksun bir ‘Üçüncü Yol’ Vaadi”, (içinde) H. Birsen
Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Ünv. Yayınları, 2012 (5. Baskı)
286
kurumların ve bu kurumları biradada biradada tutan değerlerin çözülmesine neden olmuştur.
Oysa bu tür mesleki, kültürel ve politik birliktelikler tarih boyunca krizleri önleyen
mekanizmalar olarak işlev görmüşlerdir. Modernizm aynı zamanda bireyleri atomize, hazcı,
doyumsuz ve bencil insanlara dönüştürmüştür. Ailesini, mahallesini, devletini, toplumunu
kendi bencil çıkarlarının gerisine alan bireylerden oluşmuş bir toplumun krizlerle yüz yüze
gelmesi kaçınılmazdır. Bireyselciliğin yanı sıra “eşitlik” fikri de korporatizmin tepki duyduğu
konulardan biridir. İnsanlar ne doğuştan biyolojik olarak ne de toplumsal olarak eşittir. Herkes
cinsiyetine, kan bağına, ailesine, mesleğine göre toplumun içinde bir statüye sahiptir ve bunun
değiştirilmesi toplumsal hiyerarşiyi ve dengeyi bozmaktadır.
Korporatizmin temel tezi, sanayi kapitalizminin Marx’ın iddia ettiği gibi sınıfsal
kutuplaşmaya ve çatışmaya yol açmayacağı, korporatist bir örgütlenmenin böyle bir durumu
önleyeceğidir. Marxist kurama göre, kapitalist üretim tarzı bünyesinde çok sayıda çelişkili ve
çatışmalı yön barındırmaktadır. Kapitalist üretim tarzı ekonomiyi sürekli büyüten bir yapıya
sahiptir, bu aynı zamanda işçi sınıfının da sürekli büyümesine neden olmaktadır. Buna karşın
işçi sınıfının kapitalist bölüşümden aldığı pay küçülmektedir. Kapitalizmin çelişkisi, genişleyen
üretim ile çalışanların daralan satın alma gücü arasındaki çelişkidir. Kapitalizm kârlılık oranını
koruyabilmek için hem çalışanların ücretlerini kısıtlar ama hem de ürettiği malları satın alacak
gelire sahip tüketicilere ihtiyaç duyar. Çalışanların geliri azaldıkça kapitalizmin ürettiği ürünleri
alma gücü de azalmakta, dolayısıyla kapitalizm bir bunalıma girmektedir. Korporatist ideoloji,
işte kapitalizmin bu bunalımdan uzak durabilmesinin tek yolunun korporatist örgütlenme
olduğunu iddia etmektedir. T. Parla’nın da ifade ettiği gibi, Durkheim’ın önerdiği korporatizm,
kapitalizmin “bölüşüm bunalımı”na bir çözüm olarak üretilmiştir. Bu model, giderek büyüyen
işçi sınıfı ile sermaye arasındaki kutuplaşmayı kontrol altına alarak çatışmayı engelleyecektir.84
Korporatist örgütlenme, devlet merkezli ekonomik disipline dayanmaktadır. Bu yaklaşımın tam
da iki savaş arası dönemde, özellikle de 1929 büyük iktisadi bunalımın yaşandığı dönemde
yükselmesi, bu nedenle şaşırtıcı değildir. Ancak, devlet merkezli ekonomik bir disiplin, tek
başına sağlanabilecek bir durum değildir. Bunun için daha bütünlüklü bir siyaset ve toplum
modeline ihtiyaç vardır. Dolayısıyla korporatizmi sadece bir iktisadi model olarak görmek,
birçok boyutunu gözden kaçırmak anlamına gelmektedir. Korporatizm, bireyin toplum ve
devletle ilişkisini her yönüyle düzenleyen, toplumu disipline eden, bu nedenle de otoriter ve
totaliter rejimlerde uygulanması daha mümkün olan bir projedir.
Aslında korporatizme ilişkin çok sayıda muğlak yön vardır. Örneğin, anti-liberaldir
ancak anti-kapitalist değildir, tersine özel mülkiyete verdiği önem ve mülkiyeti korumaya
yönelik olarak geliştirdiği mekanizmalara bakıldığında kapitalizmin yanında olduğu net
biçimde görülebilir. Liberalizm ile kapitalizm arasındaki ilişki düşünüldüğünde, bu çelişkili bir
durum gibi görünmektedir. Ancak, ilerleyen sayfalarda tekrar değinileceği gibi, korporatizm
liberalizmin özel mülkiyet konusundaki yaklaşımına değil bireyci yaklaşımına tepki
duymaktadır. İkinci bir tartışmalı nokta, korporatizmin saf bir örneğinin bulunmaması, farklı
ülkelerde ve dönemlerde farklı biçimlerde uygulamalarına rastlanmasıdır. Bazı ülkelerde
84 Taha Parla, Ziya Gökalp, kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İletişim Yayınları, 1989, s. 53,
113.
287
korporatist modeller yasal olarak düzenlenirken bazılarında de facto olarak hayata geçirilmiştir.
Aynı şekilde korporatizmin uygulamada sınırları oldukça belirgin olan örnekleri olduğu gibi,
sınırları belirsiz olan örneklere veya adı korporatizm olmayan ancak korporatist uygulamaları
içeren örneklere de sıkça rastlanmaktadır. Tartışmalı bir başka konu, korporatizmin faşizm ile
ilişkisidir. Özellikle İtalyan faşizminde korporatizm belirgin bir biçimde kendisini gösterirken,
Alman faşizminde böyle bir iktisadi ve toplumsal örgütlenmeye başvurulmaması ilginçtir ve
korporatizm ile faşizm arasında var olduğu iddia edilen sıkı ilişki konusunda soru işaretleri
oluşturmaktadır. Ancak şu nettir ki, demokratik ve liberal değerlerin siyasal ve toplumsal
kültürün bir parçası olduğu toplumlarda saf haliyle korporatizme rastlamak güçtür. “Birlik,
otoritenin kutsallığı, disiplin, hiyerarşik örgütlenme gibi bir dizi kavram, faşizm ve
korporatizmde ortaktır.”85 Bu konuda nihai olarak, korporatizm ile faşizm arasında birebir
özdeşlik kurmak mümkün değilse de, korporatizmin faşizmi de içeren tüm totaliter ve otoriter
rejimlerde uygulanma imkânının çok daha yüksek olduğu söylenebilir. Aslında korporatizm saf
veya karma haliyle oldukça yaygın bir uygulamadır, özellikle iki dünya savaşı arasındaki
dönemde Avrupa’daki sadece faşist rejimlerde değil demokrasi ile yönetilen ülkelerde de belirli
ölçülerde pratiğe geçmiştir. Ayrıca korporatist değerlerin sadece faşist ideolojiler tarafından
değil çoğu kez romantik, sosyal Katolik, muhafazakâr, milliyetçi teorisyenler tarafından da
paylaşılması, devlet, otorite, hiyerarşi kavramları üzerinde görüş birliği sağlamaları,
korporatizmin ne kadar geniş bir alan bulduğunu da göstermektedir.
Korporatist ideolojinin nasıl sınıflandırıldığı konusunda literatüre baktığımız zaman,
korporasyonların işlevleri, korporatist ideolojinin uygulama alanları, içinde bulunduğu rejimin
tipi, tarihsel süreç gibi çeşitli kriterlere göre sınıflandırıldığını görürüz:
1. Korporasyonlarn işlevlerine göre yapılan ayrımda iki tür korporatizm ortaya
çıkmaktadır:
- Faşist korporatizm
- Solidarist korporatizm
Devletin sivil toplumu denetlemek ve tektipleştirmekle görevlendirdiği kamu organları
olarak korporasyonları kullandığı örnekler faşist korporatizme örnektir. Korporasyonların
devlet ile sivil toplum arasında bir nevi arabulucu ve tampon işlevi gördüğü daha yumuşak
korporatizme ise solidarist korporatizm adı verilmektedir.
2. İçinde doğduğu rejime göre (sosyalist/faşist/demokratik vb.): Bu yaklaşımla
korporatizmi sınıflandıranlar, korporatist ideolojinin iktisadi yönünün farklı rejimlerle
eklemlenme kapasitesini dikkate almaktadırlar.
85 Güven Gürkan Öztan, a.g.m., s. 519.
288
3. Tarihsel sürece göre korporatizmi sınıflandıran isimlerden biri olan Howard J.
Wiarda’ya göre, korporatizm tarihsel olarak dört aşamadan geçmiştir. Evrimci bir bakış
açısı ile meseleye bakan Wiarda’ya göre aşamalar şunlardır:86
- “Tarihsel korporatizm” veya “doğal korporatizm” olarak adlandırılan bu ilk tip, grup
kimliği, birlik ve cemaat dayanışması geleneğinden beslenmektedir ve korporatizmin
“ilkel” versiyonudur. Modern öncesi dönemlerde görülen doğal korporatizmde, cemaat
halinde yaşayan insanlar aynı grup içinde olmaktan beslenen bir grup kimliğine sahiptir
ve birliğin temelini dayanışma oluşturmaktadır. Bu birlik topluluğun ezeli ve ebedi
olarak varlığını ve uyumunu temsil etmektedir. Bu toplumlarda korporatizm, topluluğu
bir arada tutmak için bir tür çimento vazifesi görmektedir. Bu tüp korporatizm 18. yüzyıl
sonlarında başlayan uluslaşma sürecinde de kullanılmıştır.
- “İdeolojik korporatizm” adını verdiği ikinci tipi Wiarda, özellikle 19. yüzyılın
ortalarından itibaren güçlenen ve Aydınlanma sürecinde yaşanan hızlı bireyselleşme ve
dünyevileşme nedeniyle zayıflayan cemaat bağlarını yeniden canlandırmaya yönelik
çabanın bir ürünü olarak ortaya çıkan korporatizm olarak tanımlamaktadır. 20. yüzyıl
başlarına gelindiğinde ideolojik korporatizm, Marksizm ve Liberalizme karşı bir
“üçüncü yol” olarak “izm” kimliğine kavuşmuştur. Hem Marksizmin hem de
Liberalizmin bazı unsurlarını da kendine katan ideolojik korporatizm, sınırlı bir
çoğulculuk ve güçlü devlet imgesini birlikte kullanmıştır.
- Wiarda tarihsel olarak üçüncü sırada ortaya çıkan korporatizme “aşikâr korporatizm”
(manifest corporatism) adını vermektedir. Korporatizm bu aşamada artık bir düşünce
olarak değil, pratik uygulamalarda kendisini açıkça ifade etmektedir. Yani korporatizm
artık bir politika haline gelmiştir. Örneğin Mussolini İtalya’sı, Franco İspanya’sı, Vichy
dönemi Fransa’sı ve daha birçok rejimde pratik olarak uygulamaya konan
korporatizmdir.
- İkinci Dünya Savaşı ile aşikâr korporatizm sona ermiş ve uzun süre olumsuz politikaları
çağrıştırdığından popülerliğini yitirmiştir. Ancak, 20. yüzyılın sonlarına doğru bu sefer
başka bir biçimde, Wiarda’nın ifadesi ile “neo-korporatizm” olarak yeniden
canlanmıştır. Bazı yazarlar tarafından liberal-korporatizm veya neo-liberal korporatizm
olarak da adlandırılan neo-korporatizm, günümüzün liberal ve parlamenter
demokrasileri ile uyumlu bir korporatizmdir, diğer bir ifadeyle korporatizm günün
koşullarına ayak uydurarak kıyafet değiştirmiştir.
Wiarda’nın sözünü ettiği günümüz parlamenter demokrasileri ile uyumlu neo-
korporatizm konusunda yapılan çalışmalar bu korporatizmin iki türünü ortaya çıkarmıştır.
Bunlar “devlet korporatizmi” ve “liberal korporatizm” olarak adlandırılmaktadır. Bu ayrım
86 Howard J. Wiarda, Corporatism and Comparative Politics: The Other Great Ism, M. E. Sharpe
Inc., 1997.
289
yapılırken çıkar gruplarının özellikleri, siyasal rejimin yapısı ve siyasal parti sistemi dikkate
alınmakta ve buna göre çok sayıda alt korporatizm tipi ortaya çıkmaktadır.
13.2. Korporatizmin Düşünsel Kökenleri
Latince “vücut” anlamına gelen corpus sözcüğünden türeyen korporatizm, toplumu
bireylerden ve toplumsal ve politik kurumlardan ayrı ve farklı bir “biyolojik bütün” olarak ele
almakta, tolumu adeta bir organizma gibi kurgulamaktadır. Bu yaklaşıma göre, toplumların
aynı yaşayan bir insan, hayvan veya bitki gibi kendine özgü bir yaşamı vardır. Bu nedenle,
“organizmacı düşünce”, korporatizmin temel dayanaklarından birisidir. Toplumlar veya
milletler maddi ve manevi değerlerin bir birleşimidir ancak kendisini oluşturan unsurların
tümünden üstündür. Bu noktadan hareket eden korporatizme göre, toplum aile, akrabalık,
yaşanılan mekân, devlet, bürokrasi, ordu gibi kurumlardan ve gelenek ve göreneklerden,
tarihsel bilinçten vb. oluşan bir bütündür. Bu bütünü oluşturan bütün parçalar tesadüfen bir
araya gelmemişlerdir, aralarında işlevsel bakımdan bir birliktelik ve uyum vardır. Birisinin
eksikliği veya çözülmesi, diğerlerinin de işlevlerini yerine getirmesini zorlaştırır ve uyumun
bozulmasına neden olur. Var olduğu düşünülen bu uyumun iki temel kaynağı vardır: bunlardan
birisi “dayanışma”, diğeri ise “disiplindir”. Dayanışma daha manevi bir durum iken, disiplin
dışsal araçlarla sağlanır ve ruhun canlılı tutulmasını kolaylaştırır. Bu iki unsurun dışında önemli
bir diğer unsur “hiyerarşi”dir ve toplumsal ve kurumsal işlerliği sağlamaktadır.
Bu organizmacı toplum anlayışı, bireyi liberal öğretiden farklı tanımlar. Bireyler liberal
anlamda özgür ve eşit değildir. Bireylerin toplumlarda aile, kan bağı, gelir, eğitim, meslek gibi
özelliklerine göre bir yeri, bir statüsü bulunmaktadır. Bireylerin statüsünden bağımsız bir değeri
olduğuna inanılmaz. Bu statü, onların toplum içindeki haklarını ve yükümlülüklerini de
belirlemektedir. Dolayısıyla statü temelli bir hiyerarşik yapı vardır, bir ast-üst ilişkisi söz
konusudur ve toplum denen kolektivite bu hiyerarşik yapıya göre organize olmaktadır.
Toplumsal birlikteliğin hiyerarşiye dayandırılması ve hiyerarşinin yüceltilmesi “eşitsizliğin
doğal görülmesini sağlar”. Örneğin, milliyetçi korporatizmde, bireyin kendisini “ulus için feda
etmesi” çok doğal bir beklentidir. Çünkü bu anlayışa göre, ulus, ulusu oluşturan tek tek
bireylerin hayatından ve çıkarlarından çok daha üstündür.
Korporatist ideolojinin kökenlerine inildiğinde, Batı felsefesinin izlerini kolaylıkla
görebiliriz. Batı geleneğinde devleti ve toplumu organik bir bakış açısıyla ele alan en az üç
temel düşünsel gelenekten bahsedebiliriz. Bunlardan ilki Antik Yunan filozoflarından
Aristotales’in toplum ve siyaset anlayışıdır. İkincisi, İncil’deki toplum düzeni fikridir. Hristiyan
öğretinin önemli isimlerinden ve Pavlis Kilisesi’nin kurucusu Saint Paul’ün ideal toplum
düzeni, uyumlu ve birbiri ile iç içe geçmiş işlevsel birimlerden oluşmaktadır. Üçüncüsü ise
Antik Yunan düşüncesinden etkilenen Roma siyasal düşüncesindeki toplum anlayışıdır. Roma
cumhuriyetçiliğinde korporasyona benzeyen mesleki ve toplumsal grupların politik yaşamda
etkili olduğu, bireysel haklar ve çıkarlar temelinde değil de gruplar temelinde sistemin işlediği
bilinmektedir.
Ortaçağ Avrupa’sında korporatist anlayış ile Hıristiyan geleneğin birleşimi ile ortaya
çıkan din kardeşliği ve cemaat ilişkisi, tarikatlar, helal kazanç geleneği, loncalar vb. daha sonra
290
modern korporatizme örgütlenme modelleri olarak miras kalmıştır. Özellikle sadece Avrupa’da
değil Selçuklu ve Osmanlı geleneğinde de büyük yer tutan loncalar (Osmanlı’da ahilik) sadece
birer mesleki dayanışma örgütü değil aynı zamanda belirli meslek gruplarında çalışacak insan
yetiştirme, onları ahlâken eğitme, toplumsal adaleti sağlama, üretimi ve fiyatları denetleme gibi
işlevleri de olan, dayanışma ve disipline dayanan toplumsal ve iktisadi örgütlenmelerdir. Ancak
burjuvazinin ve ticaret kapitalizminin genişlemesiyle feodalizmin yıkılması, liberal öğretinin
rasyonel birey tutkusu, bu tür dayanışmacı örgütlenmelere ihtiyacı ortadan kaldırmış ve
zamanla bunlar yok olmuştur. Burjuvazi ile ittifaka giren monarklar, kendi merkezi devlet
yapılanmalarını sağlamlaştırmış ve politik erki tek başlarına ellerine geçirmişlerdir. Böylece
sadece kilise ve loncalar değil, tüm toplumsal ve iktisadi cemaatler güç kaybetmeye başlamıştır.
19. yüzyıla gelindiğinde devletin elinde güç o kadar merkezileşmiş ve korporatist kurumlar o
kadar erimiştir ki, bunun bir toplumsal kaos yaratmasından korkan çok sayıda düşünür,
korporatizmi yeniden canlandırmak için mücadele etmişlerdir. Modern korporatizmin
kurucuları sayılan bu kişilerin en bilinenleri Fransa’da La Tour du Pin, Emile Durkheim,
Simonde de Sismondi, Charles Maurras ve Albert de Mun, Almanya’da Wilhelm Ketteler,
İtalya’da Bosca ve İngiltere’de Henry Manning’dir. Bu isimler aynı zamanda muhafazakâr
ideolojinin de savunucularıdır. Fransız korporatistleri, hiyerarşik bir toplumsal örgütlenme ile
sınıfsal uyumu sağlamayı hedeflemişlerdir. Liberalizmden hiç hoşlanmayan ve Fransız
toplumunu bozduğunu düşünen bu isimler, başta genel oy ilkesine karşı çıkmışlardır. Aynı
zamanda Fransız Meclisi’nin ikili bir yapı olarak örgütlenmesinde oldukça etkili olmuşlardır.
19. yüzyıl Sanayi Devrimi ile hızlanan modernleşme ve kapitalistleşme süreci, ardından peş
peşe gelen işçi hareketleri, 1917 Bolşevik Devrimi, iktisadi krizler korporatizmin anti-liberal
ve anti-sosyalist yönlerini iyice belirginleştirmiştir. Özellikle 1929 büyük iktisadi kriz, neo-
klasik liberalizmin eleştirisini yükseltmiş ve krizden çıkış yolu olarak merkezi planlama ve
devlet müdahaleciliğine ilgi artmıştır. Bu glişmeler, korporatizmin 20. yüzyılın ilk yarısında
yükselişe geçmesine neden olmuştur.
13.2.1. Korporatizm ve Anti-Liberalizm
Korporatizm liberalizmin birey kurgusuna ve ekonomik alanda piyasa düzenine
karşıdır. Bu, onun kapitalizme karşı olduğu anlamına gelmemektedir; kapitalizmi
desteklemektedir ancak kapitalizmin serbest piyasa eliyle yönetilmesine karşıdır, bunun yerine
kapitalizmin devlet tarafından merkezi olarak düzenlenmesini istemektedir. Liberalizmin özgür
ve eşit birey ideali, korporatizmin toplumsal bütünlük ve dayanışma ideali ile çelişmektedir.
Çünkü özgür birey, disiplini ve hiyerarşiyi bozacak, aile, akrabalık, komşuluk, meslek, devlet
gibi özünde dayanışmaya dayanan örgütlenmeleri çökertecektir. Özgür birey, kendi çıkarını
düşünen, bireysel haklarının peşinde koşan, kendi meselelerini toplumsal meselelerin önüne
çıkaran kişi demektir. Korporatizm kendi içinde ilişkili, entegre ve kontrollü bir ekonomik
model hedeflemektedir, oysa iktisadi olarak kendi çıkarları peşinde koşan müteşebbislerden
oluşan bir iktisadi hayat, onun hedefleri için hiç de uygun değildir. Merkezi karar almadan
bağımsız işleyen iktisadi faaliyetler krize girmeye mahkûmdur. Denetimsiz iktisadi hayat israfa
neden olur, çünkü herkes kendi çıkarı için en iyi olduğunu düşündüğü biçimde kaynakları
kullanacaktır, oysa burada dikkate alınması gereken bireysel değil ulusal düzeyde neyin en iyi
olduğudur, bu nedenle kaynakların nasıl kullanılacağının mutlaka planlanması gerekir.
291
Korporatizmin liberalizme yönelik eleştirilerinin bir başka yönü, siyasi haklara ve
örgütlenmelere ilişkindir. Bildiğimiz gibi liberalizm, bireyin devlet karşısında bazı temel
haklara ve güvencelere sahip olması gerektiğini düşünür. Çünkü devlet, bireysel hakları
kolaylıkla ihlal edebilecek güce sahiptir. Bu anlamda devlet hem gereklidir ancak hem de
sınırlanmazsa en tehlikeli kurumdur. Bu nedenle bireyler kendi çıkarlarını ve haklarını korumak
ve gerçekleştirmek için özgürce örgütlenebilmeli ve kendi siyasi kaderini tayin edebilmelidir.
Buna karşın korporatizm, toplumu ve devleti bireyin önüne koyar. Bireysel çıkar yerine grupsal
çıkarların ifadesi tercih edilir. Korporatizme göre bireyler üyesi oldukları çıkar grupları (ki bu
genellikle iktisadi korporasyonlardır) ile ittifak halinde karar almalı ve grup aracılığı ile
iradesini ve çıkarlarını karar organlarına iletmelidir. Parlamento, milli iradenin yasal
kurumudur, bu nedenle parlamentolar da korporatif örgütlenmeye uygun biçimde
örgütlenmelidir.
13.2.2. Korporatizm ve Anti-Sosyalizm
Korporatizm aynı zamanda sosyalizmin birey ve toplum idealine de karşıdır. Sınırsız
ekonomik özgürlüklerin toplumsal kargaşa ve eşitsizlik yaratacağı konusunda sosyalizme
yaklaşır gibi görünmekle birlikte, toplumsal sınıflar ve eşitlik konusunda sosyalizmden farklı
düşünür. Sosyalizmin sınıflar arasında çatışmayı normal görmesi, korporatizmin kabul
edemeyeceği bir yaklaşımdır, çünkü sosyal çatışmanın doğallaştırılması korporatist
örgütlenmenin işlevini ortadan kaldırmaktadır. Korporatist ideolojiye göre, korporasyonlar
toplumsal çatışmayı ortadan kaldıracak yegâne örgütlenme biçimidir. Bu nedenle sınıfsal bakış
açısı yerine mesleki örgütlenmeye dayalı bir modelden yola çıkılmalıdır. İkinci olarak
sosyalizmin enternasyonallik vurgusu, korporatizmin cemaatçilik/milliyetçilik anlayışı ile de
uyuşmamaktadır.
Özel mülkiyeti savunması ve bunun doğal olduğunu kabul etmesi de, sosyalizmin
emek/sermaye ilişkisine bakış açısı ile uyuşmamaktadır. Kapitalist ekonomik sistem içinde
giderek yoksullaşan ve topluma yabancılaşan emekçilerden korkulmaktadır, çünkü bunların bir
devrim yapma ihtimali vardır. Devrim, ister emekçilerin devleti yıkarak sosyalist bir düzen
kurması anlamında ister katılımcı bir demokratik rejim kurulması anlamında olsun,
korporatizmin uzak durmak istediği bir eylemdir. Emekçilerin sisteme dâhil edilerek tehdit
unsuru olmaları engellenmelidir. Bunun yolu emekçiler de dâhil herkesin toplumsal birlik
içinde eritilmesi, korporasyonların parçası yapılmasıdır. Burada emekçilerin ücreti meselesi
çok önemlidir. Eğer ücretler serbest piyasa mekanizmalarına bırakılırsa ücretler giderek
düşecek, bu da devrim ihtimalini artıracaktır. İşçilerin devrim yapmalarını gerektirmeyecek
kadar ücret almaları gerekmektedir, bu ise ancak merkezi planlama ile mümkündür. İşçi
ücretlerinin serbest piyasa yerine “haklı ücret” veya “helal ücret” olarak belirlenmesini öneren
ve bunu dinsel argümanlara dayandırarak meşrulaştıran, işçinin kendisi ve ailesi için asgari
temel ihtiyaçları karşılayacak bir ücret almasının yeterli olacağını söyleyen korporatist
düşünürler de bulunmaktadır. Ücretlerin belirlenmesinde çıkan sorunların ise işçiler ve
işverenlerden oluşan korporatist kurumlar tarafından çözümlenmesini önermişlerdir. Kısaca,
emek/sermaye ilişkisi konusunda korporatistlerin geliştirdiği formül, emekçilere hayatta
292
kalacak kadar ücret verilmesi, ama devrim ihtimalini ortadan kaldırmak için de çok düşük
tutulmamasıdır.
13.3. Korporatist Devlet
Devlet, korporatist ideolojide en temel kurumdur; toplumsal hiyerarşinin, iktisadi alanın
ve politikanın düzenlenmesi ve işlemesini sağlayan en büyük organizasyondur. Devlet, ulusal
çıkar için kurulmuştur ve gücünü ya Tanrı’dan ya da ulusun şanlı geçmişinden almaktadır.
Gücünü nereden alırsa alsın, devlet toplumdaki her türlü alana müdahale etme gücüne ve
yetkisine sahiptir. Devlet, ezeli ve ebedi olarak her zaman var olan organik bir bütün olarak
kurgulanmaktadır. Yani liberal öğretinin öne sürdüğü “toplum sözleşmesi” gibi bireysel iradeyi
içeren bir devlet tahayyülünü kabul etmemektedir. Devletin kendine has bir yaşamı vardır, adeta
canlı bir varlık gibidir. Bireylerin her türlü çıkarından ve amacından üstündür; yani devlet
lehine işleyen organik bir hiyerarşi söz konusudur. Eşitlik ilkesine bu örgütlenmede yer yoktur,
çünkü eşitlik devletin meşruiyet zeminini zayıflatır. Bireyler, toplumsal statülerine, toplum
içinde gördükleri işlevlere göre bu hiyerarşinin bir yerinde yer alırlar.
Devletin örgütlenmesi ve toplum-siyaset ilişkilerinin düzenlenmesi bakımından,
demokrasi hedeflenen bir ilke değildir. Demokrasi eşitlik ilkesine dayandığından aslında hayali
bir rejimdir, çünkü insanlar doğuştan eşit değildir. Özgür seçimlere ve evrensel oy hakkına
dayanan bir sistem toplumsal refahı sağlayamaz, tersine kaosa neden olur, üstelik özel
mülkiyete de zarar verir. Devletin karar alma şekli, halkın katılımına dayanarak gerçekleşemez;
alınan kararlar halkın çıkarlarına göre değil daha önceden belirlenmiş kutsal amaçlara
dayanmalıdır.
Korporatist ideolojinin idealize ettiği siyasi temsil ve örgütlenme modeli
“korporasyonlar”a dayanmaktadır. Korporasyonlar öncelikle birer toplumsal ve iktisadi
birimlerdir ancak aynı zamanda politik örgütlenmenin de aktörleridir. Korporatizm “haklar,
ancak işlev ve görev karşılığında verilir” önermesinden hareket eder. Hakkın kaynağını da
korporasyonlarda görmektedir, bu nedenle temsil hakkını bireylere değil korporasyonlara
verir.87 Korporatizme göre toplumun en küçük unsurları meslek grupları ve bu grupların
kurdukları korporasyonlardır. Korporasyonlar bu anlamda mesleki örgütlenmelerdir. Sosyal
bilimlerde meslek örgütlenmelerine yönelik ilk önemli çalışmaya 19. yüzyılın sonunda Emile
Durkheim tarafından yazılan Toplumsal İş Bölümü adlı eserde rastlamaktayız. Durkheim’a
göre, ekonomik hayattaki düzensizlik ve disiplinsizlik kamusal ahlakı bozmaktadır, bununla
baş etmenin yolu kendi içinde örgütlenmiş mesleki korporasyonlardır. Korporasyonların hem
mesleki denetimi ve ahlakı koruyacağını hem de devlet ile toplum arasında bir tampon görevi
göreceğini ve böylece siyasal ve toplumsal bütünleşmeyi sağlayacağını düşünmektedir.
Korporasyonlar, emek ve sermayenin birlikte yer alacağı kurumlar olarak
düşünülmektedir. Bu örgütlenmede işçi, işveren ve devletin teknik görevlisi birlikte
çalışmaktadır ve kararlar ortak alınmaktadır. Bu gruplara üyelik zorunludur, aynı zamanda
87 Güven Gürkan Öztan, a.g.m., s. 531.
293
alınan kararlar korporasyonun tüm üyelerini bağlayıcı niteliktedir. Bir başka özelliği, her iş
kolunda o iş kolunu ulusal düzeyde temsil eden tek bir korporasyonun bulunmasıdır. Ancak
belirtilen bu özellikler ilkesel düzeydedir, uygulamada büyük farklılıklar ve ilkelerden sapmalar
olabilmektedir. Örneğin Mussolini İtalya’sında uygulanan korporatist örgütlenmede,
korporasyonların karar alma sürecini belirleyen işverenler ve ilgili bakanlıklar olmuş, sürece
işçilerin katılımı kısıtlanmıştır.
Şekil 1: KORPORATİST MODEL
Kaynak: Güven Gürkan Öztan, a.g.m., s. 519.
HÜKÜMET
KÖYLÜLER/ÇİFTÇİLE
R
İŞÇİLER
İŞVERENLE
R
Siyasal Parti
Sendikalar Büyük
şirketler
Kooperatifler
294
Korporatist düşünceye göre, korporasyonların en temel işlevi, toplumsal çatışmayı
özellikle de sınıfsal çatışmayı ortadan kaldırmaktır. Bir başka işlevi, ekonomik ilişkileri
düzenlemektir. Örneğin fiyatların belirlenmesi, üretimin düzenlenmesi, ithalat, ihracat,
hammadde gibi konuların planlanması, ürün standardizasyonunun sağlanması, üretim
teknolojilerinin güncellenmesi, yatırım yapılacak verimli alanların belirlenmesi, kredi tahsisi,
işçi ücretlerinin belirlenmesi, emeğin coğrafi alana ve sektörlere dağılımının düzenlenmesi vb.
konular korporasyonların görevleri arasındadır. Yine korporasyonların üretimin her aşamasında
yatırımcıların iktisadi ve siyasi istikrarı gözetecek şekilde hareket etmelerini sağlamak içi
anlaşmaların yapılması gibi bir işlevi de bulunmaktadır. Kısaca, korporasyonlara büyük bir
güven duyulmaktadır. Bu güvenin arkasında Ortaçağ lonca sisteminin başarısı yatmaktadır.
Korporasyonlarda yukarıda belirtilen işlevlerin dışında mesleki eğitim, çıraklık, iç
disiplinin sağlanması gibi görevler de yerine getirilmektedir. Bütün bunlardan da anlaşılacağı
gibi, korporasyonlar temelde devletten yasal düzeyde ayrı gibi görünmektedir ancak nihai
olarak tüm bireyler ve kurumlar devlete ve devletin çıkarlarına tabi olduğundan korporasyonlar
da devlete tabidir. Tüm korporatist sistemlerde korporasyonların işleme biçimi ve görevleri
tamamen aynı olmamakla birlikte, korporasyonlar genellikle yarı-resmi örgütlenmelerdir ve
sermaye ve emek ayağının dışında devletin teknik görevlileri de bu kurumlarda resmi olarak
görev yapmaktadır.
13.4. Korporatist Deneyimler
Bir ideoloji olarak ortaya çıkışı ile pratikte uygulanışı arasında zamansal olarak epeyce
bir fark vardır. 19. yüzyılın ortalarından itibaren Aydınlanmaya ve modernleşmeye bir tepki
olarak Marksizme ve Liberalizme karşı bir Üçüncü Yol olarak ortaya çıkan korporatizm, pratik
olarak uygulanma imkânına ancak iki dünya savaşı arası dönemde bulabilmiştir. Bu dönemde
otoriter ve totaliter korporatizmden görece demokratik korporatizme, dine dayalı
korporatizmden seküler korporatizme çeşitli versiyonları ile korporatist pratikler İtalya,
Portekiz, İspanya ve Fransa’da kendini göstermiştir. Türkiye’de de korporatizm belirli yönleri
ile aynı dönemde uygulanmıştır. Diğer örneklere daha önce değinildiğinden, burada kısaca
Türkiye’deki korporatizmden ve Avrupa dışındaki uygulamalarından bahsedilecektir.
Türkiye’de korporatizmin düşünsel arka planında Ziya Gökalp’i görmekteyiz. Pratikte ise
korporatizme tek parti döneminde, özellikle de 1930’lu yıllarda uygulanan bazı politikalarda
rastlamaktayız. Türkiye’de korporatizmin sınırlı bir biçimde uygulandığını söyleyebiliriz.
Özellikle 1929 ekonomik bunalımının ülke üzerindeki olumsuz etkilerinin ortaya çıkması ile
birlikte uygulanan “milli iktisat” politikası, temelde ülkede tasarrufun sağlanmasını ve yerli
malının kullanılmasını hedeflemiştir. O dönemde ülkede zaten devletçilik politikası
izlenmekteydi ve bu amaçla İktisadi Devlet Teşekkülleri kurulmuştu. Ayrıca istişari bir kurul
olarak kurulan Âli İktisat Meclisi’nin görevleri, 1936 tarihli İş Kanunu gibi kurumlar ve hukuki
düzenlemeler de korporatist düşüncenin izlerini taşımaktadır. Korporatizmin izlerini bu
uygulamaların dışında da iktisadi hayatı düzenleyen yasal tedbirlere başvurulmasında
görebiliriz. Bunun dışında İzmir İşçi ve Esnaf Kurumları Birliği gibi yerel mesleki
örgütlenmeler de kurulmuştur. Ancak bunların dışında sözü edilen dönemde devletin özellikle
295
uyguladığı belirgin ve net bir korporatist modelden bahsetmek mümkün değildir, ancak
korporatist eğilimler taşıyan düşünceleri ifade eden yazılara rastlanmaktadır.
Latin Amerika ülkelerinde de korporatizm 1929 ekonomik krizinin ve Avrupa’daki
korporatist rejimlerin etkisiyle 1930’lu yıllarda yükselişe geçmiştir. Brezilya’da Fetulio Vargas
ve Arjantin’de Juan Peron iktidarları, Latin Amerika’daki en belirgin korporatist uygulamaların
gözlendiği dönemlerdir. Bu dönemde Asya ve Afrika’da korporatist düşünce ve uygulamaya
rastlanmamaktadır. Ancak 1960’lar ve 1970’lerde ciddi ekonomik problemler ile sarsılan Asya,
Afrika ve Latin Amerika’daki azgelişmiş ülkelerde yükselen işçi sınıfı hareketlerini bastırmak
ve toplumsal uyumu sağlamak için korporatist uygulamalara başvurulmuştur. Bu ülkelerde
korporatizm genellikle askeri rejimler veya kişisel diktatörlüklerle birlikte uygulanmıştır.
Ancak, bu uygulamalara sahne olan ülkelerde özellikle İtalya faşizmi ile birlikte anıldığından
olumsuz bir çağrışım içerdiğinden hiçbir zaman korporatizm sözü kullanılmamıştır. Aynı
dönemde sanayileşmiş Batılı ülkelerde de neo-korporatizm ortaya çıkmaya başlamıştır.
Parlamenter demokrasi ve liberalizm ile uyumlu bir korporatizm biçiminde ortaya çıkan neo-
korporatizm farklı biçimlerde kendini göstermiştir. Burjuvazinin devlete bağımlı olduğu, çıkar
gruplarının dışsal bağımlılıklarının bulunduğu, demokratik yöntemlerle ittifak kurma ve
oydaşma alışkanlığının olmadığı durumlarda korporatist uygulamalar daha otoriter ve totaliter
politikalarla birlikte yürümüştür. Ancak genel olarak Avrupa’da ulusal düzeyde korporatist
politikalardan vazgeçilmiş, buna karşın Avrupa Birliği gibi bölgesel veya uluslararası
örgütlenmeler ölçeğinde korporatist yaklaşımlar devam etmiştir. Özellikle Sovyetler Birliği’nin
dağılması ile birlikte Doğu Avrupa ülkelerinde demokratikleşme sürecinde karşılaşılan
sorunların giderilmesi için neo-korporatist önlemlere başvurulması konusu gündeme gelmiştir.
Sonuç olarak korporatizm, farklı rejimlere eklemlenebilen, genellikle de ekonomik kriz veya
toplumsal birliktelik bunalımı olduğu düşünülen dönemlerde uygulamaya konabilen, oldukça
muğlak ve eklektik bir yapıya sahiptir.
296
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır.
297
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu bölümde 19. yüzyıl ideolojileri arasında yer alan ancak 20. yüzyılın kriz ortamında
pratik olarak uygulanma imkânı bulan korporatizmi inceledik. Korporatizm geleneksel
toplumların organizmacı örgütlenme biçimini referans noktası alması bakımından gerici veya
muhafazakâr bir ideoloji olarak görülebilir, ancak diğer yandan savunduğu güçlü devlet ve
merkezi planlama tamamen modern topluma özgü özelliklerdir. Bu bakımdan korporatizmi
moderniteye tepki duyan ancak kendisi de modern olan bir ideoloji olarak değerlendirmek
mümkündür. Bu bölümde, biraz muğlak ve uygulamaları bakımından farklılıklar gösteren,
etkilendiği ideolojiler bakımından da gayet eklektik olan korporatizmi ortaya çıkış koşulları,
temel argümanları ve idealize ettiği toplumsal/politik örgütlenme bakımlarında detaylı biçimde
inceledik.
298
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi Korporatizm için söylenebilir?
a) Aydınlanma karşıtıdır.
b) Rasyonalisttir.
c) Pozitivisttir.
d) Hümanisttir.
e) Materyalisttir.
2) Aşağıdaki ikili ideolojilerden hangileri Aydınlanma düşüncesine karşıt olarak
ortaya çıkmıştır?
a) Marksizm-Muhafazakarlık
b) Liberalizm-Faşizm
c) Marksizm-Elitizm
d) Liberalizm-Marksizm
e) Korporatizm-Muhafazakarlık
3) Korporatizm, devlet, sermaye ve emek arasındaki ilişkileri ........................ bir
anlayışla düzenleyerek çatışmaları yok etmeyi amaçlamaktadır.
Yukarıdaki boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Çatışmacı
b) Solidarist
c) Radikal
d) Şiddete dayanan
e) Anarşist
299
4) Aşağıdakilerden hangisi Korporatist ideolojinin felsefi temelleri arasında yer
almamaktadır?
a) Bireycilik
b) Kutsal otorite
c) Mutlakiyetçilik
d) Organik toplum görüşü
e) Marksizm ve Liberalizm karşıtlığı
5) Korporatizm aşağıdakilerden hangisine yönelik bir tepki içermemektedir?
a) Liberalizmin birey anlayışına
b) Marksizmin sınıf anlayışına
c) Mesleki birliklere
d) Aydınlanma düşüncesine
e) Modernizme
6) Aşağıdaki örgütlenmelerden hangisi Korporatizmin çözülmesini olumlu
bulmadığı kurumlar arasında yer almamaktadır?
a) Lonca
b) Politbüro
c) Aile
d) Kilise
e) Devlet
300
7) Korporatizmin en çok yaygınlaşma bulduğu dönem hangisidir?
a) 1789 Fransız Devrimi ertesi
b) I. Dünya Savaşı sırası
c) Soğuk Savaş dönemi
d) 1929 Büyük Ekonomik Buhran sonrası
e) II. Dünya Savaşı sonrası
8) Aşağıdakilerden hangisi Korporatizm için söylenemez?
a) Anti-liberaldir.
b) Anti-kapitalisttir.
c) Farklı ülkelerde farklı uygulama biçimlerine rastlanmaktadır.
d) Liberalizmin özel mülkiyet anlayışını benimser.
e) Çoğu kez Faşizmle ilişkili olarak ele alınmaktadır.
9) Korporasyonların en temel işlevi .................’dır.
Boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Sınıfsal çatışmayı ortadan kaldırmak
b) Özgürlüğü sağlamak
c) Toplumsal eşitliği sağlamak
d) Otoritenin gücünü sınırlamak
e) Gelir adaletsizliğini ortadan kaldırmak
301
10) Aşağıdakilerden hangisi tarihte Korporatizmin uygulandığı dönemler içerisinde
yer almamaktadır?
a) Hitler Almanyası
b) Mussolini İtalyası
c) Vichy Fransası
d) Allende Şilisi
e) Franco İspanyası
Cevaplar
1)a, 2)e , 3)b, 4)a, 5)c, 6)b, 7d), 8)b, 9)a, 10)d
302
14. POSTMODERNİZM
303
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
Bu bölümün konusu, 20. yüzyılda gerçekleşen teknolojik devrim ve bunun iletişim ve
ulaşım alanlarına yansıması ile birlikte dünyanın her yerinin ulaşılabilir olması anlamında iyice
küçülmesinin ifadesi olarak küreselleşme ve küresel dünyanın yeni durumu olarak ifade edilen
“postmodernizm”dir. Postmodernizm nedir? Bir ideoloji midir? Bir yeni yaşam biçimi midir?
Yoksa yeni bir siyaset yapma biçimi midir? Postmodern durumdan, postmodern mimariden,
postmodern edebiyattan, postmodern siyasetten, postmodern kimlikten, postmodern askeri
darbeden, postmodern giyimden ve nihayet postmodern insandan bahsedilmekte. O zaman total
bir durumdan mı bahsediyoruz? Postmodernizm ile küreselleşme arasında nasıl bir ilişki vardır?
Bütün bu sorular, bu bölümümüzün konusunu oluşturmakta.
304
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Postmodernizmin modernizminden ayıran özellikleri nelerdir?
2. Postmodernizm bir ideoloji midir?
3. Postmodern durum ne demektir?
4. Postmodernizmin küreselleşme ile nasıl bir ilişkisi vardır?
5. Küreselleşme ile birlikte ulus-devlet yok mu olmaktadır?
6. Postmodern dönemde vatandaşlık yok mu olmaktadır?
305
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya geliştirileceği
Postmodernizm kavramı
Postmodernizm kavramını
öğrenmek Konuya ilişkin okuyarak
Postmodern durum
Postmodern durumu
kavramak
Konuya ilişkin okuyarak ve
kendisinin ve
çevresindekilerin yaşamını
konu çerçevesinde
gözlemleyerek
Küreselleşme kavramı
Küreselleşmeyi tüm
boyutları ile kavramak
Konuya ilişkin okuyarak,
kendi yaşamında
küreselleşmenin unsurlarını
tespit ederek
Küreselleşme ile
postmodernizm arasındaki
ilişki
Küreselleşme ile
postmodernizm arasındaki
ilişkiyi kavramak
Konuya ilişkin okuyarak
306
Anahtar Kavramlar
Modernizm
Postmoderniz
Küreselleşme
Kimlik
Mikro kimlik
Ulus devletin aşınması
Fordizm
Postfordizm
307
Giriş
20. yüzyılın özellikle son çeyreğinden itibaren modern dönemin sona erdiğinden ve
postmodern döneme girildiğinden bahsediliyor. Bu döneme “yeni zamanlar”, “küresel çağ”,
“sanayi sonrası toplum”, “post-fordist üretim toplumu” gibi isimler veriliyor. Yeni durumun
modernliğin tam karşısında yer alan tamamen yeni bir durum olduğundan söz edenler olduğu
gibi, postmodernizmin aslında modernitenin başka bir biçime dönüşmüş hali olduğunu
dolayısıyla bir kopuştan çok bir devamlılıktan bahsedileceğini iddia edenler de var.
Postmodern dönem olarak adlandırılan bu çağı tanımlamak kolay değil, ancak
modernliğin birey tipinin, politik örgütlenme biçiminin ve üretim tarzının büyük ölçüde ortadan
kalkarak bambaşka biçimlere dönüştüğünden söz edebiliriz. Bu dönüşüm bazı bakımlardan
geleneksel topluma özgü kurumların geri dönüşünü, bazı bakımlardan da daha önce
deneyimlenmemiş kurumların ve ilişki biçimlerinin ortaya çıkışını içermekte. Örneğin, modern
dönemin ulus-devletini tanımlayan egemenlik, coğrafi sınır, vatandaşlık gibi unsurlar giderek
önemini yitirmekte ve muğlak “gri alanlar” olarak adlandırılan ve ulusal hukukun dışında yer
alan alanlar ortaya çıkmakta. Bu bakımdan Ortaçağ dönemine benzerliklerden bahsedilebilir.
Ancak diğer yandan iletişim ve ulaşım teknolojisindeki müthiş gelişme, dünyanın farklı
coğrafyalarındaki insanların tarihin hiçbir döneminde görülmemiş ölçüde hızlı ve yakın ilişki
kurmasını sağlamakta. Bu durum ise, yerel tanışıklıkların ve bağların geçerli olduğu Ortaçağ
toplumsal düzeninin tamamen uzağında bir durumu göstermektedir. Küresel boyutta kurulan
sıkı ilişkilerin varlığı yerel bağların zayıfladığı anlamına gelmemekte, tam tersine ilişkiler bir
yandan küreselleşirken diğer yandan da iyice yerelleşmekte. Akrabalık, kan, etnisite, din, bölge
gibi geleneksel topluma özgü kimlikler bireyler tarafından daha sık ifade edilmekte ve
benimsenmekte ve aynı kimliklere sahip kişiler arasında sıkı bağlar oluşmakta. Sonuç olarak,
bir yandan küreselleşen bir yandan da yerelleşen bir dünya ile karşı karşıyayız. Ancak, bu
durum postmodernizmin sadece bir boyutunu göstermekte. Üretim biçiminden birey algısına,
siyasetin örgütlenmesinden ticarete hemen her alanda küreselleşmenin etkilerinin yanı sıra,
dünyayı anlamlandırma ve hayatı yaşama biçimindeki değişimler de meselenin bir başka
boyutunu oluşturmakta.
Postmodernizm bir ideoloji midir? Bu soruya cevap vermek kolay değildir. Ancak şunu
söyleyebiliriz ki, postmodernizm özü itibariyle her türlü teoriye, ideolojiye veya temel
belirleyici ilkeye karşıdır. Geçmiş ya da gelecek önemli değildir, bu nedenle geçmişi anlamak
ve geleceği inşa etmek anlamsızdır. Dolayısıyla “büyük anlatılar”a, “büyük teoriler”e ihtiyaç
duymamaktadırlar. Belirli bir insan doğası anlayışı bulunmamaktadır, insanlık tarihinin nasıl
geliştiği ile ilgilenilmemektedir ve geleceğe yönelik bir ideal düzen projesi de yoktur. Belki de
postmodernizmi bir ideolojiden çok, modernizme bir tepki olarak ortaya çıkan bir “durum”
olarak tanımlamak daha anlamlıdır.
Postmodernizmi anlayabilmek için önce modernliğin ortaya çıkışını ve modern
durumun temel belirleyicilerini ele almak ve ondan sonra postmodernizmin neyin değişimi
olduğunu incelemek gerek. Elbette modernliği anlayabilmek için de kısaca modern öncesi
duruma bir göz atmamız gerek.
308
14.1. Moderniteye Doğru
Köken olarak Latince modo, modernus, moderni, hodiernus sözcüklerinden gelen
“modern” kelimesi “tam da şu an”, “bugün”, “içinde yaşanılan dönem”, “şimdiki zaman”
anlamlarına gelmektedir. Hıristiyan Ortaçağ’ın bir icadı olan modernlik, eski pagan dünya ile
güçlü bir karşıtlık içermektedir.88 Hıristiyanlıkta tek tanrılı dinlerden önceki dönemi
tanımlamak için kullanılan “pagan dönem”, modern olmayan dönemdir. Pagan dönemin zaman
ve tarih anlayışı ve bu zaman ve tarih içinde yer alan birey algısı Hıristiyanlığın ilk
dönemlerinde önemli bir dönüşüme uğramıştır. Pagan dönemlerde zaman ve tarih
“döngüsel”dir, diğer bir ifade ile doğadan ayrı bir zaman algısı yoktur. Nasıl doğada olaylar
sürekli olarak kendini tekrarlıyor ise, insani zaman da aynı şekilde kendisini tekrarlamaktadır.
Örneğin her gün güneş doğuyor yükseliyor ve batıyor, mevsimler değişmeksizin ilkbahar, yaz,
sonbahar ve kış biçiminde birbirini takip ediyor, insan doğuyor büyüyor ve ölüyorsa, insani
zaman da düzenli ve tekrara dayalıdır; değişim vardır ancak yenilik yoktur; değişim tekrar başa
dönme biçimindedir. “Oluş” yoktur, “varlık” vardır; “idi”. “cek”, “cak” yoktur, “dir” “dır”
vardır. Bu anlayışa göre evrende özünde zaman barındırmayan ve değişmeyen bir “ebedi
varlık” vardır, bu Platon’da “idealar” veya Pagan dinlerde “tanrılar” olabilmektedir. “Zaman”
ve “tarih” bu bakımdan bir umut, bir değişim içermemektedir. Kendini sürekli olarak tekrar
eden zaman içinde “birey” pasiftir, zamanı değiştirmesi, tarihi inşa edebilmesi mümkün
değildir. Bu nedenle insandan beklenen kendisine sınırlı bir süre için verilmiş olan hayatı
mümkün olduğu kadar ebedi varlığın (Tanrının) istekleri doğrultusunda yaşamak ve böylece
öbür dünyada rahat etmeyi garanti altına almaktır.
Hıristiyanlık ilk kez zamana anlam ve amaç zerk etmiştir. İsa Mesih’in gelişi ile birlikte
zaman ikiye bölündü: Mesih’ten Önce ve Mesih’ten Sonra.89 Bunun dışında zaman anlamlı bir
dizilişe bağlandı: Geçmiş – Şimdi – Gelecek. Böylece tanrısal zamanın dışında ilk kez “insani
zaman” ortaya çıkmış oldu. Bu insani zaman aynı zamanda tarihsel bir zamandı. Hıristiyanlık
ile birlikte insanlık, yaradılış düzenlerinin tümünün üstüne yükseltildi ve kutsal amacın vasıtası
kılındı. Bu anlayışa göre insanlık tarihi doğanın tarihinden farklıdır; geçmişi vardır, bugünü
vardır ve bir de Mesih’in ikinci kez gelişini bekleyen geleceği vardır. Geçmiş, bugüne yaptığı
ve geleceğe yapacağı katkı aracılığıyla anlamını edindi. Böylece zaman doğa alanından
çıkarılarak iyice insanileştirildi. Zaman döngüsel olmaktan çıkarılarak “düzçizgisel” (lineer) ve
geri çevrilemez hale geldi. Zaman başı, ortası ve sonu olan bir dizilişe dönüştü. Zamanın başı
“yaradılış ve cennetten kovulma”, ortası “Mesih’in gelişi”, ve sonu da “Mesih’in ikinci kez
gelişi” olarak, olayların zorunlu bir düzenine dönüştü. “Bugün”, ve “gelecek” arasında beklenti
duygusuyla dolu, gerilimli bir süreç tesis etti. Hıristiyanlık zamanı döngüsel olmaktan
çıkarmakla birlikte, ucunu açık bırakmayıp “Mesih’in ikinci kez gelişi” ile kapattı, böylece
yarattığı “modernlik” kavramını kısıtlamış oldu. Aynı zamanda, “modernus”u icat etmiş olsa
da, bunu pek de uzun süre kullanmadı. Zaman içinde Hıristiyan Ortaçağ “bugün”ü ve
“gelecek”i küçük görme eğilimini benimsedi. Mesih’in yeniden gelişi ve binyılın başlangıcına
88 Krishan Kumar, Sanayi Sonrası Toplumdan Post-modern Topluma: Çağdaş Dünyanın Yeni
Kuramları, Dost Yayınevi, 1995, s. 88. 89 Krishan Kumar, a.g.e, s. 89.
309
inanan “Binyılcılar” bile, zamanı gerçekte zamanın sonunu önceden gösterdiği için önemli
görmekteydiler, yani zaman kendi içinde taşıdığı özelliklerden dolayı değil, tüm yeryüzü
hayatının sonunu önceden haber vermesinden dolayı önemliydi. Kutsal zaman karşısında
dünyasal zaman hor görüldü ve değersizleştirildi. Bu nedenle Hıristiyanlığın ortaya çıkardığı
geçmiş, bugün ve gelecek şeklindeki ilerleme yanıltıcı idi. Dolayısıyla, bugünkü modernlikten
farklı olarak Ortaçağ modernliğinin zaman duygusu dünyasal değildi ve Avrupa düşüncesi
Aydınlanma dönemine kadar berrak bir modernlik kavramı ortaya koyamadı. Ortaçağ
dünyasının “momento mori” (mutlaka öleceğini hatırla), “theatrum mundi (dünya bir tiyatro
sahnesidir) gibi gözde deyimleri de insan hayatının yanılsatıcılığını ve geçiciliğini, aynı
zamanda insanların kendi hayatlarını kontrol etme ve şekillendirme konusundaki
yeteneksizliğini vurgulamaktadır. Pagan dönemlerde olduğu gibi zamanla Hıristiyan
düşüncesinde de “bugün”ü eski çağın çürümüş hali, “değişim”i ise bozulma olarak görme
eğilimi yaygınlaştı ve böylece Ortaçağ Hıristiyan düşüncesi klasik eski çağ düşüncesiyle
uzlaştı.
Ortaçağ ile Aydınlanma dönemi arasında bir geçiş olarak görülen ve 15. ve 16.
yüzyıllara denk gelen Rönesans genellikle modernliğin başlangıcı olarak gösterilir. Ancak, bu
pek de doğru değildir. Çünkü Rönesans yani “Yeniden Doğuş”, bir hareket olarak yepyeni bir
döneme giriş değil aslında klasik dönemin düşünüş ve yaşam biçimlerinin yeniden ele
geçirilmesi yani Altın Çağ’a bir dönüş özlemi idi.90 Bu nedenle Rönesans’ta da antik dönemin
zaman ve tarih algısına dönüş çok belirgindi. Dünyanın yaşlandığına ve çürüdüğüne
inanılıyordu. Ama yine de, en azından dolaylı olarak günümüz modernlik kavramına bir katkıda
bulundu. Ortaçağ düşüncesi ve Kilise’ye karşı giriştiği saldırı ile Rönesans, tüm düşünsel yetke
biçimlerine yöneltilebilecek eleştirel ve rasyonel standartlar geliştirdi.
Modernlik aslında 17. yüzyıl Aydınlanma hareketi ile doğmuştur. Kilometre taşları
Montaigne, Francis Bacon, Descartes gibi düşünürler olan Aydınlanma düşüncesi, eski olana
“şüphe” ile bakıyordu. En son gerçekleşen en güvenilir olandı, çünkü daha fazla deneyimi
içermekte, aralarda hatalar ayıklanmış olmaktaydı. Buna karşın “gelecek”e müthiş bir güven
vardı. Ama 17. yüzyıl boyunca geçmiş ile bağlar tam anlamıyla kopmadı, geleceğe şüphe ile
bakan filozoflar hala etkiliydi. Örneğin Voltaire, Rousseau, Hume gibi düşünürlerde insanlık
tarihinde ilerleme kadar çöküş ve yozlaşmanın da var olduğu düşüncesi hâkimdi. 18. yüzyılın
Kant, Turgot, Concordet gibi yazarları hem zaman ve tarih algısını hem de tarih içinde bireyin
rolünü değiştirdi. Bu düşünürlerin getirdiği “ilerleme” düşüncesi, yeni modernlik düşüncesinin
temelini oluşturdu. Tanrı kenti yeryüzüne indi, zaman dünyasallaştı, insanlık tarihi dinamik bir
tarih felsefesine dönüştü. Artık modern zamanlar, eski zamanların düşmüş, çürümüş bir kopyası
değil, taze bir başlangıç anlamına gelmeye başladı. “Geçmiş” bugüne hazırlık olmanın dışında
anlamsızlaştı, geçmiş ders alınan bir zaman olmaktan çıktı. Modernlik, daha önce görülmemiş
yeni gelişmelere uzanan bir zamana giriş demekti ve bu zaman içinde birey artık pasif değildi,
akıl ve doğal haklar ile donatılmıştı ve artık kaderini kendisi belirleyecek, tarihi inşa edecekti.
90 Krishan Kumar, a.g.e., s. 95-96.
310
Bu yeni başlangıç duygusu, eski kavramlara da yeni anlamlar yükledi. 1789 Fransız
Devrimi, ilk modern devrimdi. Bu devrim, “modern” kavramını da dönüştürdü. Devrim, artık
bir şeyi kaçınılmaz biçimde başlangıç noktasına geri götüren bir çemberin dönüşü anlamına
gelmiyor, mutlaka yepyeni şeylerin ortaya çıkması anlamına geliyordu. Bu anlamda modernlik
açık uçluydu, yeni şeylerin yaratılmasını içeriyordu. Modernlik devrim demekti, özü
bakımından devrimciydi ve süreçlerin ve kurumların sürekli devrime uğratılması süreciydi. Bu
düşünce sonuçta, amaçsız bir göreceliliğe ulaşacaktı ancak modernliğin oluşma evresinde
bunun farkına varılmış değildi. Devrim akıl ve özürlüğü temsil etmekteydi ve insanın zirveye
ulaştığını temsil ediyordu.
Fransız Devrimi modernliğe bir bilinç kazandırmıştı, ancak bu bilincin bir de maddi
boyutu vardı ki onu da Sanayi Devrimi sağladı. Yani modernlik sadece düşünceye dair bir
mesele, bir kültürel üslup, bir ideoloji değil, aynı zamanda insanın yaşamını somut biçimde
değiştiren sanayinin gelişimi idi. Sanayileşmenin kökleri, bir yandan burjuva sınıfının ortaya
çıkışı ve kapitalin birikimine, bir yandan da bilimsel devrimlere dayanmaktadır. Aslında
devrimin maddi boyutundan bahsederken sanayileşmeden ziyade, sanayileşmeyi de içeren daha
geniş bir gelişme olan kapitalizmi ele almak gerekir. Bilindiği gibi kapitalizmin başlangıcını
16. yüzyıla kadar geri götürmek mümkündür. Batı toplumu ancak uluslararası ticarete hâkim
olduktan sonra kapital biriktirmeye ve bunu bilimsel gelişmelerle birleştirerek üretime
yatırmaya başlayabildi. Ticari kapitalizm ve sanayileşme Avrupalı devletlere müthiş bir güç
sağladı ve hem iktisadi hem de politik olarak tüm dünyayı hâkimiyeti altına almasının yolunu
açtı. Sanayileşme üretimin sürekli olarak devrimci biçimde değişmesi, tüm toplumsal koşulların
sürekli olarak altüst edilmesi, sonu gelmeyen bir belirsizlik ve yenilik demekti. Tüm sabit
ilişkiler ve kurumlar süpürülüp atılmaktaydı, tüm yeni oluşan fikirler henüz yerleşmeden
eskimeye başlamaktaydı.
Modernlik elbette sadece kapitalizm ve sanayileşme değildi. Aynı zamanda “muktedir
birey”in de ortaya çıkışıydı.91 Tarihi, kendi kaderini tayin edebilen akıllı bireyler, aynı zamanda
kendilerini yönetebilme kapasitesine de sahipti. Mutlakiyetçi monarşilerin önce meşruti
monarşilere, meşruti monarşilerin de kısa sürede temsili demokrasilere dönüşü ancak bu
muktedir bireylerin ortaya çıkışı ile mümkün oldu. Doğuştan sahip olduğu hakları kullanan
bireyler, kendilerini yönetecek kişileri seçme ve bunlar aracılığı ile kuralları belirleme talebi ile
ayağa kalktı. Önce burjuva sınıfı, ardından işçi sınıfı daha sonra da kadınlar seçme ve seçilme
haklarını elde ettiler. Böylece modern kitle toplumu ortaya çıkmış oldu. Modernlik oldukça
vaatkâr bir durumdu. İnsanlığa mutluluk ve refah vadediyordu. Ancak, iki yüz yıl gibi kısa bir
süre, modernliğin krizinden bahsedilmesine yetti.
91 Aydınlanma düşüncesinin ve modernliğin yeni toplum tasarımı ve vaadleri konusunda bkz. David
Harvey, Postmodernliğin Durumu: Kültürel Değişimin Kökenleri, Metis Yayınevi, 2006, 23-53.
311
14.2. Modernliğin Krizi
Modernite krizi olarak adlandırılan durum, aslında oldukça karmaşık bir süreçten ve
sonuçlardan oluşmaktadır. Konuyu daha anlaşılabilir kılmak için krizi üç düzeyde ele almak
gerekir: Birey düzeyinde, toplumsal düzeyde ve politik düzeyde.
Modernlik bireylerin hayatını birkaç bakımdan değiştirmiştir. Bunlardan en önemlisi
bireyi “özgürleştirmesi” ve “akıl ile donatması”dır. Bu iki temel unsur, bireyi topluluğun üstüne
yükseltmiş, tarihin kurucu öznesi haline getirmiş ve dünyevileştirmiştir. Bireyler, tarihte ilk kez
kendileri adına karar verebilecek duruma gelmiştir. Ancak bu kazanımların bir de bedeli
olmuştur. Bunlardan özellikle “yalnızlaşma”, “yabancılaşma” ve “şeyleşme”den bahsetmek
gerekir. Aile, akrabalık, mahalle, köy, kilise gibi cemaatlerden koparılan birey özgürleşmeyle
birlikte, kendisini ait hissedeceği birlikteliklerin dışına çıkarak yalnızlaşmış, kendisini
tanımlayacak bir “köken” den mahrum kalmıştır. Kapitalistleşme ve sanayileşme, insanın
dünyasını “madde” ile doldurmuş, sürekli kazanan ve tüketen ama bir türlü daha fazla kazanma
isteğini doyuramayan makinalara dönüştürmüştür. Sanayileşme insanları doğadan da koparmış,
böylece birey hem doğaya, hem kendi emeğine hem de topluma yabancılaşmaya başlamıştır.
Modern toplumun ortak eğitim, ortak sanat, ortak tüketim kalıpları ile giderek anonimleştirdiği
bireyler, bir diğerinden farksız, kimliksiz öznelere dönüşmüştür. Ulus-devletin bu boşluğu
doldurmak için ürettiği “vatandaşlık” da anonim bir kimlik olarak bu ihtiyacı giderememiştir.
Bu anonimlik, birbirinin yerini alabilme durumu, bireyin kendisini bir makinanın dişlişi haline
getirmiş ve “şeyleştirmiş”tir. Modernlik ile birlikte giderek birey ile Tanrı arasındaki kişisel bir
ilişkiye dönüşen din, toplumsal birliği sağlayan bir tutkal olma işlevini de yitirmiştir.
Postmodern dönemde dinsel veya etnik kimliklerin giderek yükselmesi, modernliğin silip
süpürdüğü biz olma duygusunun yeniden canlanması olarak değerlendirilebilir. Burada sorun
din veya etnisitenin kendisi değil, modernitenin başarısızlıklarından beslenen din ve etnisitenin
duygusal yönüdür. 92
Toplumsal düzeyde modernite krizi bir yönü ile sınıfsal bir yönü ile de mekânsal
düzeyde yaşanmaktadır. Modernlik, kitleleri kentlere sürükleyen, lonca benzeri yerel
örgütlenmeleri, kilise, soyluluk gibi kurumları, gelenekleri yok eden bir süreç olmuştur.
Toplumdaki ayrılıkları kan, aile, soyluluk gibi statü üzerinden değil eğitim, gelir, meslek gibi
sonradan elde edilen özellikler üzerinden düzenleyen modernlik, toplumu bir yandan sınıfsal
olarak ayırmış diğer yandan da homojenleştirerek ulus içinde birleştirmiş ve eritmiştir. Aynı
şekilde modernligin hem evrensellik iddidası vardır hem de ulusal sınırlar ve milli kimlik ile
toplulukları birbirinden ayırmıştır. Modern dönemde kentleşme sadece kitlelerin yatayına
hareketi anlamına gelmemektedir. Kentleşme yerel bağları yok ederek yukarıda sözü edilen
yabancılaşma ve şeyleşme sürecini de başlatmıştır. Kentleşme ve sanayileşme aynı zamanda
büyük aileyi çekirdek aileye dönüştürmüş ve aile içi bağları zayıflatarak yalnızlaşma
duygusunu körüklemiştir. Bireye atfedilen tarihin aktörü olma rolü, başarıyı zorunlu kılmıştır.
92 İnci Kerestecioğlu, a.g.m., s. 346.
312
Hayatta başarısız olmak artık üyesi olunan cemaate yüklenebilecek bir durum değildir,
başarısızlık kişisel bir hatadır, akıl ile donatılan bireyin başarılı olma zorunluluğu vardır.
Siyasal düzeyde ise modernleşme öncelikle siyasal iktidarın meşruiyetini oluşturan
unsurları köklü biçimde değiştirmiştir. Geleneksel toplumda siyasi iktidarın yönetmekte haklı
olduğunu gösteren iki temel meşruiyet unsuru vardır. Bunlardan birisi en temel iktisadi değer
olan toprak ve savaş araçlarına sahip olmak gibi maddi unsurlardır, diğeri ise yöneticinin (Kral,
Prens, Padişah, kabile şefi, Şeyh vb.) Tanrının yeryüzündeki temsilcisi olduğuna duyulan
inançtır. Modern toplum bütün bu meşruiyet araçlarını yerle bir etmiş ve herkese eşit uygulanan
hukuk kuralları ve siyasal temsiliyet, yönetilmeye rıza göstermenin temel araçları olarak kabul
görmüştür. Modern dönemin politik örgütlenme biçimi merkezi ulus-devlet olmuştur. Devlet,
askere alma, vergi mükellefi yapma, ortak eğitim gibi vasıtalarla nüfusu anonimleştirmiş ve
vatandaşlık bağı ile kendine bağlamıştır. Yine ulus-devlette birçok konu siyasallaşmıştır.
Örneğin dil, vatandaş ile devlet arasında ilişki kurmanın ve vatandaşların da kendileri arasında
bağ oluşturmasının bir aracı olarak resmi dile dönüştürülmüştür. Devlet, sadece yöneten değil
aynı zamanda topluma hizmet götüren bir araç olmuştur. Ancak, özellikle 20. yüzyılın
ortalarından itibaren, modern dönemin yönetim biçimi olan demokrasi ve temsil meselesi
sorunlu hale gelmiştir. Örneğin, temsil mekanizmasının gerçekleştiği yer ve yasa yapıcı
kurumlar olarak parlamentolar giderek yasa yapma işlevini yitirmiş ve bu işlev yürütmeye
kaymıştır. Dolayısıyla siyaset, teknik bir mesele haline gelmiş ve teknokratların karar aldıkları
bir sürecin çıktılarına dönüşmüştür. Siyasal partiler arasındaki ideolojik mesafe iyice kapanmış,
neredeyse tüm partiler her toplumsal sınıfı ve çıkarı içine alan kitle partilerine dönüşmüştür.
Sonuç olarak modernitenin içinde barındırdığı çelişkiler ve nihai başarısızlıkları;
özellikle de refah devletinin yarattığı hayal kırıklığı, ilkel güven ihtiyacını karşılayamaması,
toplumsal birliğin vatandaşlık gibi soyut bir kavramla sağlanmaya çalışılması ancak
başarılamaması, bireylerin yalnızlaşması ve yabancılaşması vb. ciddi bir krizin ortaya
çıkmasına neden olmuştur. Bu kriz özellikle 1960’lı yıllardan itibaren kendisini çeşitli
şekillerde göstermiştir. İlk olarak 1968 öğrenci hareketleri ile başlamış daha sonra çevrecilik,
silah karşıtlığı, savaş karşıtlığı, feminizm, mikro demokrasi ile devam etmiş ve nihayet 20.
yüzyılın sonlarında etnik ve dinsel kimliklerin canlanması ve siyasal taleplerle kendisini ifade
etmesine kadar uzanmıştır. Bu dönüşüm süreci ciddi bir modernite eleştirisini ve modernite
karşıtı tutum ve eylemleri de beraberinde getirmiştir. Bütün bu gelişmelere 20. yüzyılın son
çeyreğinde yaşanan teknoloji devriminin bir sonucu olarak yükselen küreselleşme de eklenince
“postmodernizm” adı verilen yeni bir anlayış, yeni bir yaşam, üretim ve siyaset yapma biçimi
ortaya çıkmıştır.
14.3. Postmodernizm: Kökenleri ve Gelişimi
Postmodernliğin düşünsel kökeni genellikle Daniel Bell’in sanayi sonrası toplum
kuramına dayandırılmaktadır. Bell, sanayi sonrası toplumu beş özellik ile karakterize eder.
Bunlar; hizmet sektörünün yükselişi, mesleklerde profesyonel sınıfın öne çıkışı, bilginin
merkezi bir rol oynaması, geleceğin yönlendirilmesi ve nihayet karar oluşturmadır. Bell,
postmodernizmden veya postmodern toplumdan bahsetmez, ancak sanayi sonrası toplumu
anlatırken 1970’lerde ortaya çıkacak olan postmodern kuramın temel özelliklerinden söz eder.
313
1970’lerde postmodern kuramın ilk isimleri olarak Lyotard, Baudrillard, Jameson’dan
bahsedebiliriz. Postmodern toplum, her şeyden önce sanayi sonrası toplumun veya diğer adıyla
hiper sanayi toplumunun ve geç kapitalizmin bir dışavurumudur. Bu toplum bir bilgi
toplumudur. Modernizmin bütün değerleri ve kurumlarının altüst edildiği, teori ile gerçeklik
arasındaki uygunluğa önem verilmeyen, çelişki ve döngüselliğin bir mantık hatası olarak kabul
edilmediği bir anlayışın hâkim olduğu bir durumdur. Postmodern çağ, hiç bitmeyen, ardı arkası
kesilmeyen bir tercihler yapma zamanıdır. Herkesin birden fazla kimliği vardır, genel toplumsal
hava kafa karışıklığı ve endişedir.
İlk olarak mimaride başlayan postmodern tavır eklektizm ve çoğulculuk biçiminde
kendisini göstermiştir. Kentler, bir yandan yararcı bir üretim ve tüketim sisteminin merkezi
olarak bir yandan da keyif alınan bir yer olarak planlanmaktadır. Kentler adeta kurgusal
sahnelerdir. Modern dönemin keskin sınırları yoktur, alt kültür-üst kültür, seçkin sanatı-kitle
sanatı gibi ayrımlar tamamen kalkmıştır. Mimari tasarımlarda modern, barok, viktoryen vb. her
döneme ait üslup görülebilir ve bu tuhaf karşılanmaz, yeter ki hem üstlendiği işlevleri görsün
hem de insanlar keyif alsın, hayal âlemine dalabilsin. Mimaride başlayan bu akım zamanla tüm
diğer alanlara da sirayet etmiştir. Edebiyat, tiyatro, plastik sanatlar, siyaset, kimlik vb.
Peki, postmodern durum nedir? Ne kadar moderndir, ne kadar modernlikten uzaktır?
Kimilerine göre modernliğin ötesine geçen yeni bir kültür ve medeniyettir, kimilerine göre
modern unsurları özellikle de moderliğin işlevsellik ilkesini içinde taşımaktadır ve bu haliyle
de modernliğin bir adım ötesidir. Kimilerine göre ise postmodern toplumdan değil sadece
postmodern kültürden bahsedilebilir, yani postmodernlik geç kapitalist toplumun kültürel
mantığıdır. Postmodernlik ile modernlik arasındaki ilişki konusunda çok farklı görüşler olsa da,
aslında postmodernistler dönemleştirme konusuna ilgi duymazlar, onlar için modernliğin
öncesinde veya sonrasında olmanın bir önemi yoktur. Tarih kesin çizgilerle ayrılamaz, hepimiz
biraz viktoryen, biraz modern, biraz da postmodernizdir ve bunun hiçbir önemi yoktur.
Postmodernistlere göre, geçmiş geçmiştir, kendimizi içine yerleştirmemiz gerekmez. Yani
modern dönemin kolektif bellek duygusunun, kolektif kimlik algısının postmodernizmde yeri
yoktur. Bu, ulus-devleti ve milliyetçiliği eriten bir durumdur.
Postmodernizm zamanı değersizleştirir ancak bunun yerine “uzam” ön plana çıkar.
Şeyler anlam ve önemlerini tarihten değil, uzamdaki dağılımlarından alırlar. Modernite zamana
önemli anlamlar yükler, sonsuzluğu yücelterek sonluluğu unutturur. Buna karşın
postmodernizm sonluluğu kabul eder ve bu nedenle insanların tarihine değil uzayda
kapladıkları yere bakar. Modernlikten farklı olarak postmodernizm sıradan olanı, gündelik
olanı öne çıkarır, hiçbir şeyi idealize etmez, erişmek istediği herhangi bir ülküsü yoktur, sıradan
olanı olduğu gibi kabul eder. Modernlik insanı yetkinleştirme ülküsünü taşırken ve insanlığın
geleceğine dair olumlu inançlar beslerken, postmodernizmin insanlığa dair böyle bir ilerlemeci
bakış açısı yoktur, tam tersine kıyametçidir, doğaüstü ve gerçeküstü şeylerle ilgilenir. Örneğin,
astroloji ile ilgilenmek, öbür dünya ile iletişim kurmaya çalışmak, uzaylıların varlığına inanmak
gibi modern dönemde “hurafeler” olarak görülen ve “akıldışılık”la ilişkilendirilen konularla
ilgilenmek postmodern durumda yadırganmaz.
314
Postmodern dönemin bireyi “merkezsizleşmiş”, “özü olmayan” bir bireydir. Birey kendi
kimliğini tarihsel veya zamansal terimler çerçevesinde düşünmemektedir yani tarihi bir geçmişi
olan bir ulusun parçası olmak bireye kimlik veren bir durum değildir. Önemli olan “şimdi”dir,
sürekli bir yaşam boyu gelişim beklentisi yoktur. Önemli olan “an”ı yaşamaktır. Postmodern
benlik kendisini sürekli olarak yeniden inşa eder, sürekli bir kimlik yoktur, kimlikler her an
değişebilir. Aynı zamanda hiçbir kimlik diğer kimlikler karşısında ayrıcalıklı değildir, yani
kimliğin kurgulanışı nötr’dür.
Postmodern dünya, kökenin, geçmişin ya da geleceğin olmadığı, ebedi ve şimdi
dünyasıdır. Dünyayı sabit ve bütün görmeyi mümkün kılan bir merkez ya da bir nokta veya bir
perspektif yoktur. Her şey geçici ve değişkendir, yerel bilgiler ve yaşantı biçimleri vardır ve hiç
biri diğerinden daha değerli değildir. Öyle derin yapılar, büyük ülküler yoktur. Her şey yüzeyde
göründüğü gibidir, hiçbir şeyin altında derin anlamlar bulunmamaktadır. Modernitenin tekdüze
üslubu yerine, çok çeşitli üsluplar bir arada bulunur. Büyük alışveriş merkezlerinde her zevke
hitap eden sinemalar, lokantalar, mağazalar vardır ve buralar hem farklı insanların farklı şeyler
isteyebileceği hem de aynı insanların farklı zamanlarda farklı şeyler isteyebileceği varsayımı
ile düzenlenir. Hayatın anlamı sorgulanmaz, hayat değil içinde yaşanılan gün dikkate alınır.
Yeni sanat, pop sanat, pop müzik, sinemada yeni dalga, edebiyatta yeni roman vb.
postmodernliğin yaygınlaştığı alanlardır.
Postmodernizm, bir yandan modernizmin çeşitli unsurlarını içinde barındırmaktadır
ama diğer yandan onunla ciddi bir tezatlık içindedir:
Modernizm Postmodernizm
Çözümlemeci (analitik) kıyametçi
Akılcı anti-akılcı
Anti-romantik romantik, duygusal
Yetkeci anarşi ilkesi, çoğulculuk, eklektizm,
tesadüfilik, başkaldırı, belirlenmemişlik
vb.
Sınıfsal anti-seçkinci
Hiyerarşik anti-hiyerarşik
Sofu nedensizlik
Kutsal-dünyasal ayrımı kutsal ve dünyasal bir arada, akıldışılık
yadırganmaz
315
14.4. Postmodern Toplum – Postmodern Kültür
Postmodernizm büyük ölçüde kültürel alandan kaynaklanmış ve zamanla diğer alanlara
da yayılmıştır. Sadece mimari, müzik, resim, tiyatro ve edebiyatta değil, felsefede, politikada,
ailede, ekonomide hatta kişide postmodernlikten söz edilebilmektedir. Postmodern kültür
sanayi sonrası toplum biçimi ile ilişkilidir. Toplumlar sanayi sonrası denen çağa girdikçe,
kültürler de postmodern denen çağa girmektedir. “Postmodernizm, geç kapitalizmin kültürel
mantığıdır.”93 Geç kapitalizmin temel unsurları, ulus aşırı iş girişimleri, yeni uluslararası iş
bölümü, uluslararası bankacılık ve borsacılık, bilgisayarlaşma ve otomasyon, üretimin 3. Dünya
ülkelerine kaçışı, yuppee’lerin (kentli, profesyonel hizmet sektörü çalışanları) ortaya çıkışı,
ulusal yerine küresel çapta katmanlaşma vb.dir. Kültür ve toplum görünüşte birbirinden ayrı ele
alınır, oysa gerçekte birbirinin içine geçmiştir. Bilgi, basitçe sanayi sonrası tolumun kültürel bir
ürünü değildir, tam da bilgi toplumunun bir boyutudur. Örneğin, arkitektronik mimari, binalar
ve kullanıcılar arasında bir topluluk ilişkisi kurmayı hedefler.
Doğa tamamen ele geçirilmiştir. Kültür de ikinci bir doğa haline gelmiştir. Kültür,
kapitalizmin yararlandığı bir ürün haline gelmiş, kapitalist işleyişin özü kültürel tüketim
olmuştur. Pop festivalleri, ulusal ve uluslararası futbol karşılaşmaları, sanat olayları büyük iş
dünyasının işine yarayan araçlara dönüşmüştür. Bunun yanı sıra alternatif beslenme, alternatif
tıp, plastik cerrahi, astroloji gibi alanlar da yine kapitalizmin yeni kaynaklarıdır. Yeni
kapitalizm, Marksizmin geleneksel olarak üstyapıya ait gördüğü kültürü altyapıya
yerleştirmiştir. Kültürel ürünler (müzik, resim, heykel, roman vb.) alınıp satılan şeylere
dönüşmüştür. Sanayi sonrası kapitalizm örgütsüz bir kapitalizmdir. İşçi sınıfı kültürü
parçalanmış, kentler ademimerkezileşmiş, özellikle finans ve reklamcılık alanlarında yeni
profesyonel bir burjuvazi ortaya çıkmıştır. Modern kapitalizmin sınıflar arasındaki kültürel ve
mekânsal ayrımı ortadan kalkmıştır. Farklı kültür alanları özerkliklerini kaybetmiştir.
Toplumsal ayrımlar ekonomik düzeyde değil, kültürel simgelerin teşhiri etrafında dönmektedir.
Örneğin, kullanılan cep telefonu markası, parfüm markası, giysi modeli, dinlenen müzik,
okunan edebiyat türü vb. kişinin kültürel kimliğini belirlemekte ve diğerlerinden ayırmaktadır.
14.5. Postmodern Durum
Bütün bu özellikleri bir araya getirdiğimizde şöyle bir postmodern durum tablosu
çizebiliriz:
Postmodern durum, toplumların parçalandığı, çoğulculuğun yaygın olduğu
toplumlardır. Üretimin örgütlenmesi de aynı şekilde çoğulcu ve parçalı bir yapıya sahiptir. Bu
post-fordist üretimdir. Artık ulusal markaların ürünleri, o ulusun topraklarında değil, uzak
coğrafyalarda üretilmekte, sadece ürüne ilişkin reklam, dizayn, lojistik, planlama, pazarlama
gibi faaliyetler o ulusun topraklarında gerçekleşmektedir. Yani hammadde temini ve işçilik,
93 Fredric Jameson, Postmodernizm Ya Da Geç Kapitalizmin Kültürel Mantığı, Yapı Kredi Yayınları,
1994.
316
bunların ucuz olduğu azgelişmiş ülkelerde gerçekleştirilmekte, üretimin çevreye zarar veren
kirliliği de o ülkelerde bırakılmaktadır.94
Postmodern durum küreselleşme ile yakından ilgilidir. Küresel düzeyde cereyan eden
gelişmeler ulusal düzeydeki politik, iktisadi, kültürel hayatı derinden etkilemektedir.95
Küreselleşmenin etkisi arttıkça ulus devletin kurumları ve uygulamaları
zayıflamaktadır. Kitlesel partiler giderek yerlerini toplumsal cinsiyet, etnisite, yerellik,
çevrecilik gibi temalar etrafında örgütlenen yeni toplumsal ve siyasal hareketlere
bırakmaktadırlar. Sınıfsal aidiyete veya ulusal aidiyete dayalı kolektif kimlikler çökerek
yerlerine daha tikel etnik grupların veya dinsel grupların, inançların, azınlık kültürlerinin temsil
edildiği grupların temsiline dayalı kimlikler yükselmektedir. Postmodernizm çok kültürlü ve
çok ırklı toplumların oluşturulmasından yanadır; farklılık politikasını destekler. Kimlik, üniter
ya da özsel değildir, gayet akışkan ve değişme halindedir, aynı zamanda çok katlıdır. Örneğin
“kadın” veya “siyah” veya “işçi” diye özsel olarak tanımlanabilecek bir kimlik yoktur.
Postmodernizm yerel ile küreseli bağlantılandırır. Ekonomi ve kültür
uluslararasılaşmıştır, küresel gelişmeler ulusal olan her şeyi kemirir ve eritir, buna karşın yerel
yapıları geliştirir. Bölgeselcilik, mikro milliyetçilikler yükselmeye başlar. (Örneğin Birleşik
Krallık’ta İrlanda milliyetçiliği, İspanya’da Bask milliyetçiliği vb.)
Postmodernlik modernliğin tipik örgütlenme biçimlerini ve hareketlerini tersine çevirir.
Örneğin, modernliğin tipik özelliklerinden olan kentleşme bambaşka bir biçime dönüşmektedir.
Elbette kentler yok olmamaktadır, ancak kentlerin düzenlenme biçimi değişmektedir. “Kentsel
dönüşüm” olarak adlandırılan projelerle kentlerin yoksul semtleri önce düşük ahlakın,
uyuşturucunun, fuhuşun ve suçluluğun yuvalandığı yerler olarak ilan edilerek değeri düşürülür,
daha sonra buranın yoksul sakinleri yerlerinden edilerek kentlerin uzak mekânlarına gönderilir
ve buralarda kentlerin yeni beyaz yakalı burjuva sınıfının yaşayacağı binalar inşa edilerek
yüksek fiyatlara satılır, böylece kentsel dönüşüm adı altında “kentsel soylulaştırma”
gerçekleştirilir.
Kentlerde gözlenen bir başka değişim, kentlerin “sanayiden arındırılması” hareketidir.
Bu aynı zamanda post-fordist üretimin gelişimi ile yakından ilgilidir. İmalat sanayinin büyük
kısmı 3. Dünya ülkelerine gönderilerek kentler daha “temiz” yerler haline getirilir.
Kentler hala kapitalizmin merkezidir ve büyük şirketlerde çalışanlar kentlerde
yaşamaktadır ancak aynı zamanda bir tersine akış da söz konusudur. Küçük kasabalar, köyler
kentli beyaz yakalıların evler aldığı mekânlara dönüşür. Bir yandan şehir merkezlerinde büyük
rezidanslar yapılır diğer yandan da kır hayatına ve “yavaş yaşam”a heves edenler için kent
dışında, bahçeli villalar veya site içinde havuzlu, güvenlikli az katlı binalar inşa edilir. Modern
94 Robin Murray, “Fordizm ve Post-fordizm”, ”, (içinde) Yeni Zamanlar: 1990’larda Politikanın
Değişen Çehresi, (der.: Stuart Hall ve Martin Jacques), Ayrıntı Yayınları, 1995s. 46-124. 95 David Held, “Ulus Devletin Çöküsü”, (içinde) Yeni Zamanlar: 1990’larda Politikanın Değişen
Çehresi, (der.: Stuart Hall ve Martin Jacques), Ayrıntı Yayınları, 1995, s.189-203.
317
dönemin “apartman”larının modası geçmiştir. Küçük ölçekli mimari tasarımlar gözde hale
gelmiştir. Bu mimari, insanların komşuları ile bağlantı kurmasını, yerel kültürlere ve değerlere
yeniden kavuşmasını, kendini bir cemaate ait hissetmesini sağlamaya dönük bir projedir.
Herkes yerel kimliklerine, atasının kim olduğuna merak salmaya başlar, bunlar yeniden
keşfedilir, böylece aidiyet duygusu güçlendirilir.
-Postmodern durum, insanların gerçekliği anlama tarzını da değiştirmiştir. Örneğin
iletişim araçları, bambaşka bir “gerçeklik” sunar. Televizyon, gazete, internet gibi iletişim
araçları bize herhangi bir gerçekliği aktarmaktan çok gerçekliği “inşa” etmektedir. Haberlerde,
televizyon dizilerinde, yarışma programlarında vb. nesnel gerçekliğin tamamen dışında,
kurgulanan ve bizlere gerçek olarak sunulan bir “elektronik gerçeklik” yaratılmaktadır. Dünya,
katıksız bir simülasyon dünyasına dönmektedir. Kökeni ve gerçekliği olmayan bir hiper
gerçekliğin yaratılması durumu söz konusudur. Bu öyle bir gerçekliktir ki hayali olan ile gerçek
olanı birbirinden ayırdetmek neredeyse imkânsızdır. Kopya olan, gerçek olanın yerini işgal
etmiş, gerçek olandan daha gerçek hale gelmiştir. Örneğin, Disneyland, Las Vegas insanlara
gerçekmiş gibi sunulan hayali dünyalardır. İnsanların sözde vahşi doğaya bırakılarak hayatta
kalma mücadelesi verdiği yarışma programlarında kurgusal ilişkiler yaşanır ve bu gerçekmiş
gibi algılanır.
- Hipergerçeklik, modernliğin dünya üzerindeki özerk düşünür ve aktör kabul ettiği özne
bireyin de çözülmesine neden olur. Birey artık kendi kaderini tayin eden, tarihi inşa eden o
güçlü birey değildir, televizyon karşısında koltuğunda otururken veya internette gezinirken
elektronik denetimli iletilerin içerisinde kaybolur. Televizyonun karşısında kuruyemişini
yerken bir yandan dünyanın bir başka yerinde meydana gelen bir savaşı, bir terör saldırısını,
açlıktan ölen bir çocuğu, idam dilen bir insanı seyretmektedir. Seyredilen olay gerçekten hemen
yanı başımızda olmadığı için, olay ile kendimiz arasına mesafe koyabilmekte ve ölen veya
öldürülen kişilere, yakıp yıkılan yerlere kolaylıkla kayıtsız kalabilmekteyiz. Yine özel
hayatların en ince ayrıntısına kadar ortaya döküldüğü televizyon programları veya internetteki
görüntüler özne/nesne, özel alan/kamusal alan ayrımlarını ortadan kaldırmakta, kişisel ve
mahrem olanı kamusal hale getirmekte. Her yerde insanları izleyen güvenlik kameraları, kimlik
numaraları, kredi kartı numaraları vb. insanların bedenlerini ve kişiliğini koruyacak tüm
kalkanları ortadan kaldırıp adeta teslim olmasına neden olmakta. Aynı zamanda başkalarının
tüm mahremiyetine, tüm acılarına veya sevinçlerine bu kadar yakın olmak da kendine ait olma
durumunu başka bir şekilde ortadan kaldırmakta. Tüm işlevlerin tek bir boyut içinde, yani
iletişim boyutu içinde eritilmesi olarak ifade edilebilecek bu durum, tam bir yeni toplumsal
şizofreni durumuna işaret etmektedir.
- Ve nihayet, postmodernizmin modernizme tepki olarak bütün “teori”lere,
“ideoloji”lere, kısaca geçmişi ve geleceği bize anlatan, açıklayan ve bize hayatta izleyeceğimiz
rotayı gösteren “büyük anlatı”lara sırt çevirmesinden bahsedebiliriz. Bu, uğrunda savaşılacak
davaların olmayacağı, daimi kolektif kimliklerin anlamsız hale geldiği, bunun yerine birden
318
fazla kimliğin bir arada taşınabildiği ama bunların da değişebileceği anlamına gelmektedir.96
Bu, modernizmin başarılı olmak için sürekli çalışan, dünyayı değiştirebileceğine inanan ve her
şeyin açıklanabilir olduğunu ve açıklamanın da önemli olduğunu düşünen bireyinin yerini,
geçmiş ve geleceği değil sadece bu anı yaşayan ve herhangi bir hedefi olmayan ve hayata da
özel bir anlam yüklemeyen yeni bir bireyin aldığına işaret etmektedir.
96 Postmodern durumda kimliklerin değişkenliği konusunda bkz. Zygmunt Bauman, Postmodernlik ve
Hoşnutsuzlukları, Ayrıntı Yayınları, 2000, s. 175; Krishan Kumar, a.g.e., s. 148.
319
Uygulamalar
Bu bölüm teorik bilgi içerdiğinden uygulaması bulunmamaktadır.
320
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu bölümde, Aydınlanma düşüncesinin ürünleri olarak 19. yüzyılda ortaya çıkan
ideolojilerden sonra, 20. yüzyılda gerçekleşen dönüşümlerin bir sonucu olarak girilen
postmodern dönemi ele aldık. Siyasetten kültüre, üretimden toplumsal yapıya kadar tüm
alanlarda ortaya çıkan postmodern durum bir ideolojiden çok yeni bir dünyayı algılama ve
yaşam biçimi olarak tezahür etmektedir. Metin boyunca bu yeni durumun temel özelliklerini,
küreselleşme ile ilişkisini, modernitenin hangi alanlardaki krizine bir tepki olarak çıktığını,
düşünsel arka planını ve günlük hayatımızı nasıl değiştirdiğini inceledik.
321
Bölüm Soruları
1) Postmodernizm aşağıdakilerden hangisine karşı değildir?
a) Teoriye
b) Tarihi önemsizleştirmeye
c) İdeolojiye
d) Belirleyici ilkelere
e) Özcü kimliğe
2) Modernlik ortaya çıkışı itibarıyla aşağıdakilerden hangisiyle ilişkili olarak ele
alınamaz?
a) Kapitalizm
b) Sanayileşme
c) Mutlakiyetçilik
d) Muktedir birey düşüncesi
e) Aydınlanma
3) Modernlik aşağıdakilerden hangisine neden olmamıştır?
a) Kitleleri kente sürüklemiştir.
b) Yerel örgütlenmeleri korumuştur.
c) Kilise, lonca, soyluluk gibi kurumları ortadan kaldırmıştır.
d) Bir yandan toplumları sınıfsal olarak ayırmış, öte yandan bireyleri
homojenleştirerek bir ulusun parçası haline getirmiştir.
e) Toplumdaki ayrılıkları kan, aile, soyluluk gibi statü üzerinden değil; eğitim,
gelir, meslek gibi sonradan elde edilen özellikler üzerinden düzenlemiştir.
322
4) Modernlik birey yaşantısını aşağıdaki hangi açıdan etkilememiştir?
a) Bireyin çokkültürlü bir eğitim almasını sağlaması
b) Bireyleri atomize etmesi
c) Yabancılaşmaya neden olması
d) Bireyleri şeyleştirmesi
e) Bireyleri özgürleştirmesi
5) Postmodernizmin ortaya çıkışı hangi döneme rastlamaktadır?
a) Soğuk Savaş dönemi
b) İki Dünya Savaşı arası dönem
c) 1950’ler
d) 1970’ler
e) 16. yüzyıl
6) Aşağıdakilerden hangisi Modernizmin temel özellikleri arasında yer
almamaktadır?
a) Akılcı
b) Anti-romantik
c) İrrasyonel
d) Yetkeci
e) Sınıfsal
323
7) ........................ ve ................., tarihsel olarak Postmodernizmin ortaya çıkışını
hazırlayan koşulları yaratmışlardır.
Boşluklara aşağıdakilerden hangileri gelmelidir?
a) 1968 eylemleri - küreselleşme olgusu
b) Dünya Sosyal Forumu - Dünya Su Forumu
c) 11 Eylül saldırıları - 12 Eylül darbesi
d) 1929 Buhranı - 2. Dünya Savaşı’nın başlaması
e) Geç demokratikleşme - kolonyalizm
8) Aşağıdakilerden hangisi “Postmodern Durum”un temel karakteristikleri
arasında yer almamaktadır?
a) Küresel düzeyde cereyan eden gelişmeler ulusal düzeydeki politik, iktisadi,
kültürel hayatı derinden etkilemektedir.
b) Kimliklerin parçalandığı, çoğulculuğun yaygın olduğu toplumlardır.
c) Modernliğin tipik örgütlenme biçimlerini ve hareketlerini aynen
benimsemektedir.
d) Yerel ile küreseli bağlantılandırmaktadır.
e) Çok kültürlülükten yanadır.
9) Aşağıdakilerden hangisinin ortaya çıkışı Modernizm eleştirisi kaynaklı değildir?
a) Savaş karşıtlığı
b) Feminizm
c) Silah karşıtlığı
d) Siyah hareketi
e) Liberalizm
324
10) Modernliğin düşünsel ve kültürel boyutunu …………….. , maddi tözünü ise
………….. sağlamıştır.
Boşluklara aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
a) Magna Carta – küreselleşme
b) Descartes – Sanayi Devrimi
c) Teknolojik devrim – Sanayi Devrimi
d) Fransız Devrimi – Sanayi Devrimi
e) Fransız Devrimi – Amerika kıtasının keşfi
Cevaplar
1)b, 2)c, 3)b, 4)a, 5)d, 6)c, 7)a, 8)c, 9)e, 10)d
325
KAYNAKÇA
Akal, Cemal Bali, Sivil Toplumun Tanrısı, Ankara: Engin Yayıncılık, 1995.
Althusser, Louis, İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları, İletişim Yayınları, 1994.
Anderson, Perry, Gramsci: Hegemonya, Doğu Batı Sorunu ve Strateji, Salyangoz
Yayınları, 2007.
Barrett, Michèle, Marx’tan Foucault’ya İdeoloji, Sarmal Yayınevi, 1996.
Bauman, Zygmunt, Postmodernlik ve Hoşnutsuzlukları, Ayrıntı Yayınları, 2000
Bekmen, Ahmet, “Marksizm: “Praksis’in Teorisi”, (içinde) H. Birsen Örs, 19.
Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Ünv. Yayınları, 2012 (5.
Baskı), s. 163-252.
Benlisoy, Foti, “Anarşizm: Gönüllü Düzene Övgü”, (içinde) H. Birsen Örs, 19.
Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları,
2012 (5. Baskı), s. 351-411.
Berktay, Fatmagül, “Liberalizm: Tek Bir Pozisyona İndirgenmesi Olanaksız Bir
İdeoloji”, (içinde) H. Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler,
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2012 (5. Baskı), s.47-114.
Berktay, Fatmagül, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Feminizm”, (içinde), Cumhuriyete
Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, (der.: Mehmet Alkan),
İletişim Yayınları, 2001, s. 348-361.
Berman, Sheri, Sosyal Demokrasi Dönemi: İki Dünya savaşı Arasındaki Dönemde
Avrupa, Phoenix Yayınevi, 2012.
Bora, Tanıl, Almanya’da Sosyal Demokrasi’nin Doğuşu, Sosyal Demokrasi Vakfı
Yayınları, İstanbul, 2004.
Bottomore, Tom, Marksist Düşünce Sözlüğü, İletişim yayınları, İstanbul, 2001.
Buamun, Zygmunt, Modernite ve Holocaust, Sarmal Yayınevi, 1996.
Carr, Edward Hallett, Milliyetçilik ve Sonrası, İletişim Yayınları, 1999.
Crowder, George, Klasik Anarşizm: Godwin, Proudhon, Bakunin ve Kropotkin’in
Politik Düşüncesi, Öteki Yayınları, 1999.
Çaha, Ömer, “Muhafazakâr Düşüncede Toplum”, Liberal Düşünce, Bahar, 2004, s. 15-
24.
Çakır, Serpil, “Osmanlı Kadın Dernekleri”, Toplum ve Bilim, Bahar 1991, s. 139-157.
326
Çakır, Serpil, Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yaynevi, 1994.
Çelikçi, Abdül Samet ve Can Kakışım, “İtalyan Faşizmi ve Tarihsel Gelişimi”,
Anemon; Muş Alparslan Ünı̇versı̇tesı̇ Sosyal Bı̇lı̇mler Dergisi, Cilt:1 Sayı:2 Aralık: 2013, s.
83-99.
Çubukçu, Sevgi Uçan, “Sosyal Demokrasi: Melez Bir Politik Gelenek”, (içinde) H.
Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Ünv.
Yayınları, 2012 (5. Baskı), s. 254-306.
Drucker, H.M., The Political Uses of Ideology, London: Barnes and Noble, 1974.
E. Zeynep Güler, “Muhafazakârlık: Kadim Geleneğin Savunusundan Faydacılığa”,
(içinde) H. Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, (İstanbul Bilgi
Ünv. Yayınları, 2012 (5. Baskı), s. 116-162.
Eagleton, Terry, İdeoloji, Ayrıntı Yayınları, 2011.
Foucault, Michel, Kelimeler ve Şeyler: İnsan Bilimlerinin Bir Arkeolojisi, İmge
Yayınevi, (5. Baskı), 2015.
Gellner, Ernest, Uluslar ve Ulusçuluk, İnsan Yayınları, İstanbul, 1992.
Geras, Norman, Marx ve İnsan Doğası: Bir Efsanenin Reddi, Birikim Yayınevi,
2009.
Giddens, Anthony, Üçüncü Yol: Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilişi, Birey
Yayıncılık, İstanbul, 2000.
Gramsci, Antonio, Hapishane Defterleri, (çev. Adnan Cemgil), Belge yayınları, 1986.
Guichonnet, Paul, Mussolini ve Faşizm, İletişim Yayınları, 1998.
Harmes, Adam, “Neoliberalism and Multilevel Governance”, Review of International
Political Economy, Vol. 13, No. 5 (Dec., 2006), s. 725-749.
Harvey, David, Postmodernliğin Durumu: Kültürel Değişimin Kökenleri, Metis
Yayınevi, 2006.
Held, David, “Ulus Devletin Çöküsü”, (içinde) Yeni Zamanlar: 1990’larda
Politikanın Değişen Çehresi, (der.: Stuart Hall ve Martin Jacques), Ayrıntı Yayınları, 1995,
s.189-203.
Hobsbawm, Eric J., Milletler ve Milliyetçilik, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1993.
Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yüzyıla, İletişim yayınları, 2000.
327
Jameson, Fredric, Postmodernizm Ya Da Geç Kapitalizmin Kültürel Mantığı, Yapı
Kredi Yayınları, 1994.
Jelev, Jelü, Faşizm: Totaliter Devlet, Milliyet Yayınları, 1994.
Kerestecioğlu, İnci, “Milliyetçilik: ‘Uyuyan Güzeli Uyandıran Prens’ten Frankeştayn’ın
Canavarına”, (içinde) H. Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler,
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2012 (5. Baskı), s. 307-350.
Kumar, Krishan, Sanayi Sonrası Toplumdan Post-modern Topluma: Çağdaş
Dünyanın Yeni Kuramları, Dost Yayınevi, 1995.
Lenin, Vladimir İ., Devlet ve Devrim, Agora Kitaplığı, İstanbul, 2009.
Locke, John, Second Treatise of Government, (ed. Peer Laslett), Cambridge
University Press, 1960.
Marcuse, Herbert, Tek Boyutlu İnsan, İdea Yayınevi, İstanbul, 1997.
Mardin, Şerif, İdeoloji, İletişim Yayınları, 1999.
Mardin, Şerif, Din ve İdeoloji, İletişim Yayınları, 2008.
Marx, Karl, Kapital: Ekonomi Politiğin Eleştirisi (Cilt I, II, III), Yordam Kitap,
İstanbul, 2015.
Mill, J.S., Özgürlük Üzerine, Oda Yayınları, 2008.
Murray, Robin, “Fordizm ve Post-fordizm”, ”, (içinde) Yeni Zamanlar: 1990’larda
Politikanın Değişen Çehresi, (der.: Stuart Hall ve Martin Jacques), Ayrıntı Yayınları, 1995s.
46-124.
Örs, Birsen, “Faşizm: Modernitenin Karanlık Yüzü”, (içinde) H. Birsen Örs, 19.
Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, (İstanbul Bilgi Ünv. Yayınları, 2012 (5.
Baskı), s. 477-515.
Örs, H. Birsen, “İdeoloji: Karmaşık Dünyayı Anlaşılır Kılmak”, (içinde) H. Birsen Örs,
19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, (İstanbul Bilgi Ünv. Yayınları, 2012
(5. Baskı), s. 3-45.
Özipek, Bekir Berat, “Muhafazakâr Siyasetin Temelleri”, Muhafazakâr Düşünce,
Bahar 2004, s. 5-9.
328
Öztan, Güven Gürkan, “Korporatizm: Özgürlükten Yoksun bir ‘Üçüncü Yol’ Vaadi”,
(içinde) H. Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, (İstanbul Bilgi
Ünv. Yayınları, 2012 (5. Baskı), s.515-542.
Parla, Taha, Ziya Gökalp, kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İletişim Yayınları,
1989
Sartori, Giovanni, Demokrasi Teorisine Geri Dönüş, (çev. Tunçer Karamustafaoğlu
ve Memet Turhan), Yetkin Yayınları, 1996.
Serpil Çakır, “Feminizm: Ataerkil İktidarın Eleştirisi”, (içinde) H. Birsen Örs, 19.
Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Ünv. Yayınları, 2012 (5.
Baskı), s.413-475.
Şakacı, Bilge Kağan, “Unutulan Bir Sosyalist Deneyim: Paris Komünü”, Toplum ve
Hekim Dergisi, Cilt 24, Sayı 4-5, 2009, s.245-250.
Tekeli, Şirin, “Birinci ve İkinci Dalga Feminist Hareketlerin Karşılaştırmalı Bir
İncelemesi Üzerine Bir Deneme”, 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler, Tarih Vakfı Yayınları,
1998.
Thorsen, Dag Einar ve Amund Lie, “What is Neoliberalism?”,
http://folk.uio.no/daget/What%20is%20Neo-Liberalism%20FINAL.pdf
Topal, Aylin, “Ulusal Kalkınmacılıktan Küresel Neoliberalizme Anti-Emperyalizm:
Latin Amerika Deneyimi”, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No.41, Ekim 2009, s. 113-
138.
Uslu, Ateş, “Sosyalist Düşüncenin Kaynakları: Büyük Britanya ve Fransa’da İşçi
Hareketlerinin Başlangıcı ve Ütopya Düşüncesi”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 70,
No.1, 2015, s. 35 – 63.
Üşür, Serpil Sancar, İdeolojinin Serüveni: Yanlış Bilinç ve Hegemonya’dan
Söyleme, Ankara, İmge Kitabevi, 1997.
Wallerstein, Wallerstein, Tarihsel Kapitalizm, Metis Yayınevi, İstanbul, 2006.
Wiarda, Howard J., Corporatism and Comparative Politics: The Other Great Ism,
M. E. Sharpe Inc., 1997.
Woodcock, George, Anarşizm, Kaos Yayınları, 1998.
Yanardağ, Merdan, Yeni Muhafazakârlar (Neo-Cons): Amerika’nın Kara Kitabı,
İstanbul, Çivi Yazıları, 2004.
329
Yanık, Celalettin, “Etnisite, Kimlik ve Milliyetçilik Kavramlarının Sosyolojik Analizi”,
Kaygı: Uludağ Üniversitesi Felsege Dergisi, sayı 20, 2013, s. 225-237.
Yayla, Atilla, Liberalizm, Liberta Yayınevi, 2013.
Yılmaz, Zafer, “Althusser’in Bilim, İdeoloji ve Düzeyler Teorisinin Açmazları:
Üstbelirlenimden Postbelirlenime”, Praksis (4), 2001, 35-74.