ACI HƏQİQƏTLƏR - HATƏMİ

7/30/2019 ACI HQQTLR - HATM

1/96

HATM TANTKN

ACI HQQTLR

1


2/96

Beynlxalq Qzl Priz laureat ( Madrid, 2004)irvannr, 54 (621), 2006.Nair Qm sabyli-----------------------------

Kitab milli azadlq hrkat

hidlrimizin ziz xatirsin hsr edirv onu sevimli nvm Sabirin adna balayram.

Y a z a r

Hatmi TantkinAc hqiqtlr. Bak, irvannr, 2006,180 sh.

Quzey Azrbaycanda ada milli azadlq hrkatnn ideo- loqu, banisi vndri olan Hatmi by Tantkinin Ac hqiqtlr kitab memuar sciyydayr.Burada yazarn trcmeyi halndan, milli azadlq hrkatndan, milli azadlq

hrkatnda rol oynam siyasi tkilatlardan, mitinqlrdn, nmayilrdn,

piketlrdn danlr, bu tkilatlara aid tarixi sndlr verilir. El sanrq ki, kitabdiplomatik, elmi evrlr, ali mktblr v geni xalq ktllri n yararl olacaqdr.

83. 3. Az (2)H------------

054

H.Tantkin, 2006.

----------------------------------------------------nvan:Bak-Az 1021, Badamdar os. 77.Tel: 492-92-27, 492-93-72, 434-70-94 (050) 316-23-40.

2


3/96

I BLM

HYATIMIN KEDLR

Mn Hatmi Tantkin 1935-ci il iyulun 22-d G-ney Azrbaycann Astarahrind trk soylu kini ailsind anadan olmuam. 1946-ci ildyarmq qalm ibtidai thsil d fars dilind bu hrd balamam. AtamHatmi Frzulla Htm olu rdbilin bulaq, anam Hatmi SitarCahangir qz is Astarann Mu-anl (Qala) kndindndir. Savadsz,lakin ox zirk, ba-carql bir kii olan atam Gney Azrbaycandak 1945-1946-c il milli azadlq hrkatnn fal itiraks, fdai bas olmu vbirara Lisar cbhsin komandanlq et-midir. Atamn yoluna qoulub buhrkatda itirak ednd - Astara Gnclr Tkilatna zv olanda - mnimon yam vard. Kiik itiraks olduum Gney Azr-baycandak bu millihrkat ictimai, siyasi, elmi faliy-ytim hyatm boyu hakim ksilmi,milli ruhumun, urumun zl dan oludurmudur. Ancaq milli ruhu-mun,urumun inkiaf, biimlnmsi, urlu milltse-vr v trk olmam nQuzey Azrbaycana borclu-yam.Gney Azrbaycanda milli hrkat qanlar irisin-d susdurulunca, 1946-c il dekabrn 12-d valideynl-riml birlikd 11 yanda Quzey Azrbaycanamhacirt etmim.Gney Azrbaycandak on bir yana qdrki h-yatm qayszlq, mutluluqirisind kemidir. Sovet Azrbaycannda mn bunu bir daha grmyck,ali mktb bitirsmd, bilgin olsamda aillikl daim yoxsul-luq, ehtiyac,mhrumiyyt, zillt irisind yaayacayq. El buna gr Sovetlr Birliyinmhacirtimizi he vaxt v he cr zmz balaya bilmdik. SovetAzrbay-cannda bizim n kklr ddymz 1960-c illrd AzrbaycanSSR Ali Soveti Ryast Heytinin sdri ol-mu M.A.sgndrova dediyim buszdn tsvvr et-mk tin deyildir: "Biz namusagir olub sizin lknizdyalnz dilnilik etmmiik".Ailmizin Sovet Azrbaycanndak flaktli, ac-nacaql yaants Quzey

Azrbaycan trk xalqnn fla-ktli, acnacaql yaantsnn kiicik paras,nmunsi olmudur. Milli gliri bandan ab-daan xalqmzn bu dzlmzhyat, mni banda rus ovinizmi dayanan sosializm soyunuluuna,sosializm milli zlmn, so-vet quruluuna qar vulkan kimi pskrdnbalca amillrdn biri olmudur.

3


4/96

Quzey Azrbaycanda nc li Bayramlnn Qara-ola, ardnca amaxnn 6nmrli kndind, sonra Xu-datn kalov kndinin 4-c bsind, dahasonra Qu-bann H. Zrdabi kndind yaadq, nhayt mnim s-yimlBakn zmz daimi yaay yerin evirmyi baardq. 1947- dn 1967-

ci il qdr, baqa szl desk, 20 il davam edn bu khak z istyimizlolmam-dr. Bizi burdan ora, ordan bura ya srgn etmilr, ya siyasimlahiz il kmy mcbur olmuuq. 1953-c il oktyabrn 4-d yal,soyuq havada, staq yk ma-nnda bizi amaxdan Xudata bir saatniind srgn et-dilr. Bu khak olmasa idi, bir yerd qalb qaymaqbalamaq mmkn olsayd, blkd bu qdr zlil kklr qalmazdq. Hrknd nyimiz vard dalrd.Azrbaycan Demokrat Firqsinin zv olan ata-mn v onun sadlvhdostlarnn bana HKVD papaq qoyaraq, onlara bu firqnin daxilind,nliyi bilinmyn, gizli "kommunist qrupu" yaratdrr. ADF-nin rhbrliyitrfindn amaxdan srgn edilmyimizin zahiri nd-ni bu idi. Fikrimc,slind bizi ona gr srgn etmidi-lr ki, 6 nmrli kndd ermnilrlbalar atamgil olan gneylilrin rk nvbsind byk davas d-m,ermnilr mhkmc zidirilmidilr. nzibati or-qanlarn ermni balarbunu gneylilr balamazd-lar. Yeriykn qeyd edim ki, ermnilrinamaxda, Bak-da, Qubada, Azrbaycann baqa yerlrind xalqmz vaxtilamanszcasna qrmalar, kndlrimizi datmala-r, yandrmalar haqqndakilk bilgilrim bu olayla ilgili olaraq balamdr.Xudata srgn edilr-edilmz, arxamzca ADF-nin orqan olan "Azrbaycan"qzeti atam v dostlar haqqnda siyasi bhtan dolu mqal nr etdi. Elbuna gr Xudat rayonunda yaayan gneylilr biz "antipar-tiya", "xalqdmni" kimi baxr, bizdn uzaq qardlar. Bu, atama brat veriln qdrdavam etdi. Melrin irisind gneyli kimi tk qalmdq. Bu illrin acxati-rlri mni indi d trk etmmidir.Quzey Azrbaycana yerldikdn sonra 6 -li kndd yenidn ibtidai thsilbaladm. amaxnn 1 -li orta mktbind yeddiy qdr oxudum. 1956-c ild Xudatda orta mktbi tamamladm. 1957-ci ild Azrbaycan DvltUniversitetinin filologiya fakltsi-nin jurnalistika bsin daxil olub, 1963-

c ild mxbirixtisas il buran bitirdim.Universitetd oxuduum 1959-cu ild atli milli ruhumun etkisi altndagizli "Azad Azrbaycan Tki-lat"n yaratmam. Tkilatn amalhr iki Azrbayca-n milli sartdn xilas edib vahid dvlt klindbirl-dirmkdn ibart olmudur. mperiya tbliat mannn uzun illr

4


5/96

propaqanda etdiyi Azrbaycann birlmsi ideyasndan (Gney Azrbaycanrandan ayrlb SSR daxilind Quzey Azrbaycanla birlsin) bsbtnfrq-lnn bu ideya, dz 30 ildn sonra, yni 4 dekabr 1989-cu il tarixindmnim trfimdn Milli Qurtulu Partiya-snn byannamsind Azadlq

meydannda sslndirilr-kn bomba kimi partlayacaq, dala-dala btnAzr-baycana, xariclr yaylacaq, respublikada yerindn du-ran siyasitkilatn proqramna daxil olacaqdr.Orta mktb illrind mnd gcl kild yaz olmaq yans baqaldrmd. Dnyann n yax yaz-larndan biri olmaq arzusu il mn,bir allah bilir nec alrdm! Azrbaycan folklorunu, dbiyyatn, dnya-nn V.Hqo, L.Tolstoy, Dostoyevski kimi grkmli s-ntkarlarn gec-gndz mtali edir, dahiyan bdii s-ntin sirlrini incliklrin qdrmnimsmy alr-dm. Glckd yazacam srlr daxil etmkmqs-dil hyatda rast gldiyim orijinal tiplrin zahiri v daxili portretlrini,danq trzlrini, tbit mnzrlrini, ma-raql olay, hvalat v sjetlri vs. olduu kimi qeyd alaraq saxlayrdm. Beinci sinifd ikn Gney Azrbay-candak 1945-1946-c il milli hrkatndan bhs edn yz shiflik povestyazdm. Skkiz, doqquz, onuncu si-niflrd olarkn bir sra hekaylr yazb, yuxardaadapardm, "Azrbaycan" qzetind ap etdirdim. Nv-bti bir hekaymdyaratdm xst, acnacaql yaant-l, fqt vtnin azadl n hr anlmy hazr olan xarakterli bir gncin obraz il laqdar, Bakda yaayanbzi gneyli yaz v airlr mn qorxulu "antisovet" ad yapdrdlar. Mnhyat, hyat oldularn (-hqi-qtlrini) olduu kimi qlm alan realistyaz olmaq istyirdim. "Antisovet" damasndan sonra bunun mm-knolmayacan drk edib, yaz olmaq arzumdan vaz kedim. Xst rklar-ar ilrd alb atamla bir-likd biz balalarnn ban saxlayan zifvcudlu anama deyrdim: "Mn byk yaz olub sni cnntd yaa-dacaam". ryimd qalan nisgilli arzularmdan biri bu oldu.Mn yaz ola bilmdim. Ancaq mni trk etm-yn vtn, xalqa faydalinsan olmaq istyi sonralar m-ni akademiya sistemind xalq yaradcl iluraan bilgin olmaa gtirib xaracaqdr. Burada aldm za-man mnd

bel bir fikir yarand ki, bir xalqn dahi s-ntkar, bilgini olmaqdansa, allkiik diplomat olmaq daha faydaldr. Mn hvsl, ehtirasla, fanatikcsinfolklorla urasamda, bu anlayla ryim hmi siyasi xsiyyt olmanyannda qalacaqdr. Qarma xdn-da onu ldn uurmayacaam.Xudatda orta mktbin doqquzuncu sinfind oxuyarkn ADF-y daxil olmu-dum. Rejiml lbir olub xsiyyt prsti dvrnd Quzey Azrbaycanda

5


6/96

gneylilrin taleyi il oynam ADF-nin Qulam Yhya kimi liqanl balarnaqar xdm n, 1963-c ild, yni universiteti bitirdiyim il, mnifirqdn xaric etdilr (Mn burjua ideoloquad qoyub firqdnxarlmam tlb ednlrdn biri air Shrab Tahiri olmudur). Gl indi

Sovetlr Birliyin-d yaa grm nec yaayrsan! Qaydan mhrum, acruzigarlarn dycldiyi alaqotuna evrilcym cmiy-ytd. lmy,yaamaa imkan vermycklr. Gey-my paltar, yemy rk, bamsoxmaa daxma tap-mayacaam. Dost-tanlarn qoltuuna snacaq, yay-yaz fsillrind geclri parklarn skamyalarnda yataca-am. Hr trfindiz qdr qar olduu, qarl tufandan uca-uca binalarn be-on metrlikdngrnmdiyi dh-tli bir q gecsi (ld it-piik d grnmrd) evsiz-likdn kd qalb az qala lcyim he yadmdan x-mr. Ddym ardurumdan xilas olmaq n zm ldrmk qrarna glmidim. Ruhu adolsun, mhur trk sosioloqu Ziya Gkalpn mid v midsizlikl bal birmqalsi zm qymamn qarsn ald. Dz, ya-aya bilmdiyim zici,mhvedici hyat mni bdbin, mhzun, kdrli etmidi. Orta v alimktbd ateist ru-hunda trbiy edilmyim baxmayaraq, sarslm pj-mrd ruhumu gedrmk n mscidlr snb allah-prstoldum. "daltli sosializm ideyas", "ideal sovet quruluu" illuziyalar mndgy sovrulmudu. Yax ki, sovrulmudu, yoxsa mn sovet hyatna hevaxt d-rindn nfuz etmyck, onun xalqla birlikd yaadmchnnmlrini yax gr, drk ed bilmyck v milli ruhumunqanadlarnda doru mbariz yoluna xa bil-myckdim.mk kitabama baxlarsa, ixtisasm zr mn i verilmdiyindn 1965-ci ilin iyuluna qdr Baknn mxtlif zavod-fabriklrind fhl ilmim.04.05.1964-13.07.1964 tarixlri arasnda Bak Polad Kanatlar Zavodundahtta hamballq etmim. Vaqondan gnd 30 tona qdr mftil ykboaldar, yaxud bu q-dr mftil topunu zavodun anbarnda eidlyibyerbyer edrdim. stismarn drcsin bax ki, bu qdr i 5-6 manatpul yazlard. Rayon blglrind knd zhmt-kelrinin nec qanszcasnaistismar olunduunu az gr-mmidim. Zavod-fabriklrd ildiyim zamanfhl sin-finin dvlt trfindn eynil belc istismar olunduu-nun canl

ahidi oldum.Vaqondan mftil boaldanda, zllikl zavodun anbarnda mftil toplarneidlyib yerbyer ednd badan-ayaa qara mazut olardm. Bir dfmebel fabri-kindn bizim zavoda glib xm dostum Mmmd Azrlununarvad Aliya xanm mni bu kkd grb gzlrin inanmad.

6


7/96

1964-c ild aillikl Polaya kb getmk fikri-n ddk. PolannMoskvadak sfirliyindn rizmiz yox cavab alacaam. Lakin bu cavabalana qdr, Pol-aya getmkdn vaz kek dey, Azrbaycan Kommu-nistPartiyasnn rhbrliyi mni akademiya sistemind i dzltdi v mn ev

verdirdi. Ancaq Sovetlr Birli-yindn xb getmk fikri bir an da olsabeynimdn x-mayacaqdr. randa 1979-cu il 11 fevral inqilab olan ki-mi,rann Bakdak konsulluuna sndlr tqdim edib vtn qaytmaq nyeddi-skkiz il aldm. Dvlt Thlksizlik Komitsi znn Bakdak iranlagentlri vasitsil konsullua tsir edrk, vtn qaytmama maneiliktrtdi. Maneilik trtdi, ancaq Dalq Qara-bala ilgili 1988-ci ildAzrbaycanda balayan ttil h-rkatndan dvlt milyardlarla manat zrbyeyinc, h-min komitnin moskval nmayndlri 08.06.1989-cu iltarixind Azrbaycan SSR DTK-nn hbsxanasnda qa-bama kaz-qlmqoyaraq deycklr: "Sn bizim l-k n arzuolunmaz adamsan. Dilkcyaz, 24 saata dnyann hans lksin istyirsn sni trk". Hmi el buhaqda dnmmidim?! zabl, thqirli hyatdan xilas olman an glibatmd. Tsvvr edin ki, gz-lnilmz halda qarma xm bumutluluqdan, istyim rmn, imtina etdim. 1988-ci il noyabr-dekabrmitinq olaylar zaman mn atlan: "vizas cibind gndn sonra QrbiAlmaniyaya qar" bhtanna cavab olsun dey aqlaym niy imtinaetdim. Rusiya mstmlki-liyinin armxna kilmi vtnimizAzrbaycann fqlrind mqdds bozqurd - milli azadlq hrkatgrnmy balamd. Dvlt, onun yzlrl, minlrl agentlri, trfdarlarbu hrkat beikd ikn bomaa alrdlar. Balq etdiyim nlibel, XalqHrkat Cbhsi tkilatlar il onlarn qarsna tikilmidim, in sddi kimi.Bel bir vaxtda z xsi mutluluu xatirin xaric xb getmk mnimtrfimdn vtn, xalqa, xalqn milli azadlq hrkatna xyant demkolard. Sovetlr Birliyindn xb getmyi rdd etmyim yalnz v yalnz buxatir olmudur.01.07.1965-ci il tarixind akademiya sistemind i balayb v buradaNizami adna dbiyyat nstitu-tunda, rqnaslq nstitutunda, NizamiMuzeyind uzun illr alb ahidi oldum ki: DTK ictimai elmlri-miz

msllt olmudur. Bu orqanla mkdalq etm-yn adam tin ki,institut direktoru, direktor mavini,b mdiri v s. vzif sahibi ola bilsin. zd bunlarn ksri trkolmayan, trk, onun tarixin, mdniyyti-n, dilin nifrt bslyn,Azrbaycan trk xalqnn assi-milyasiya olunub ortadan qalxmas arzusuil iin-iin tstlnn vldznalardr (mumiyytl ictimai elmlri-

7


8/96

miz, zllikl tarix v dililik institutu bel adamlarla doldurulmudur).Onlar tariximizin, mdniyytimizin saxtaladrlmasnn banda dayanr,institutlar ictimai elmlrimizin qbiristanlna evirir, Azrbaycann na-muslu, vtnsevr alim oul v qzlarn maddi v mn-vi mhrumiyytlrl

qar-qarya qoyub mhv edirlr. Sevimli, mbariz alim dostlarm blfzHseyni, trk-mn Ramazan Qurbanov, Mmmd Azrlu bu adamlarn lindhid oldular desm, yqin ki, mn nqsan tutul-maz.Akademiya sistemind ictimai elmlrimizi qat zlmtlr iind grnc,zm anlam "shr i ki-mi" olan Tantkin lqbini gtrdm(Akademik Mmmd Arif bu lqb gr mn "pantrkist" ad qo-yub, "Birnaln dnyasna tri bax" adl mqalmin apna mane olmaq istdi).Hmin lqbl bu iddiaya dmdm ki, ictimai elmlrimizi qaranlqlardaniql-a xaracaam. Buna, he olmasa folklor, tarix sah-sind, hardasanail olub-olmadm dey bilmrm, am-ma mmmdhseyn thmasiblrin,mmmd ariflrin, irliyevlrin, hmid arasllarn, iqrar liyevlrin, ziyabnyadovlarn, cmil quliyevlrin lind yazq oldum, bax bu oldudur.Bu adamlarn hatsind 1972-ci ild "Xalq yaradclnda atprstliyinifadsi" mvzusun-da dissertasiya mdafi edib filologiya elmlri namizdiad almam sonralar mn alasmaz grnrd. Tsa-dfi deyildiki, 1984-d tamamladm "Sehrli nallarn onqon v satiri surtlri"adl doktorluq dissertasiyam mdafi etmk mn nsib olmad. Ancaqaxrnc df hbsdn azad edildiyimd (1990-da) filologiya elmlri doktoruseilcym.Azrbaycan tarixinin, mdniyytinin saxtalad-rlmasn ali mktb proqramndan knar mtalilrim nticsind hltlblik illrind duymaa, baa d-my balamdm. Akademiyadakelmi faliyytim dvrnd yazdm mqal v kitablarmla, etdiyim m-ruz v xlarmla bu saxtakarla qar barmaz cbh aldm. Bu ndnl1975-ci il noyabrn 18-d Akademi-yann partiya konfransnda filologiyaelmlri namizdi Ramazan Qurbanov v tarix elmlri doktoru Zelik Yan-polskiil birlikd mn "Azrbaycan tarixnaslnda trtib olunmu qaydalarnleyhin xan tftii" marka-sn yapdrdlar. Partiyadan xarlm adam

olduuma gr onsuzda yax olmayan durumum lap pisldi. Ha-m,htta n yaxn dostlarm bel mndn qardlar. Tk qalb sarslmdm.Azrbaycan tarixin aid yazlar yaz-maq, ildiyim rqnaslq nstitutunundirektoru H-mid Arasl trfindn mn qadaan edildi. trafmdamhdudladrc el atmosfer yaratdlar ki, bir yerd -x, mruz edbilmdim. Bir yerd bir sr redaktor, ryi, bir dissertasiyaya opponent

8


9/96

ola bilmdim. Bir as-pirant yetir bilmdim. Mqallrim, kitablarm apolunmam qald. Elmi ilrim institut rhbrlri trfin-dn ona-bunahey ourlatdrld (siyasi xidmtlrim d nemtlr, elibylr v b.-naourlatdrlacaqdr). Dz doqquz il ba elmi ii olmamn qaban alaraq

(n var ki, ayda 100 manat artq donluq alacaam), mni maddi ehtiyac vmhrumiyytlr irisind boulmaa buraxdlar. stlik mni bu institutdano instituta, o institutdan bu instituta qovalam, bir yerd qalb elmi il sakitmul olmama mane olmular. El etmilr ki, yni ssimi, faliyytimiel batrmlar ki, nlibel Tkilatn yaradana qdr respublikada mn addabir bilginin olduunu Akademiya sistemind mhdud elmi dairdn baqakims bilmmidir."Hyatmn keidlri" blmn baa vurarkn, bunu da qeyd edim ki, 1969-da evlnmim. Atilla adl bir olum, Nrmin adl bir qzm vardr.

II BLM

NLBEL TKLATI

Bxtiyar Tuncayla Tofiq Rsulov "Qzl Qo" adl drnk yaratmaq fikrindblrmi. Mirzaa liyev adna ncsnt nstitutunun tlbsi nvrYusifolu onlar yanma gtirdi ki, drnyi birlikd yaradaq. Raz-ladm.Ancaq "Qzl Qo" ad xouma glmdi. Ad haq-qnda bir ne gn dnbdandm. Qrara gldim ki, "Korolu" qoyum. Mifoloq dostum MmmdElli dedi: "nlibel olsa yaxdr". O, drny ryimdn olan uurlu,mnal ad tapmd. Sevindim v oradaca razla-dm. Drnyin adnfaliyytimizin gediind vvlc "nlibel xalq snti v folklor hvskarlar

birliyi" k-lind formaladrdq, sonra onu "nlibel Elmi- dbi Birliyi"adlandrdq. Amma hr yerd ona "nlibel Tkilat" deyilirdi. Bu adDTK mkdalarn sbl-dirckdir. Deycklr: "Korolu nlibeldz dlilri-l vtnimizin azadl urunda mbariz aparmdr. Vtnimizindi azaddr. Bu n addr qoymusunuz, n de-mk istyirsiniz?" N demkistdiyim adda z ifadsini tapmd. styirdim ada korolularn, dlilrin

9


10/96

a-da nlibelini yaradb vtnin, xalqn Rusiya sartin-dn xilasnaalaq. Bu niyytimi dvltdn, trafmda-klardan gizli tutacaq, onuilk vaxtlar Qorbaovun yeni-dnqurma, akarlq, demokratiya kursunundonuna bk-cym. Buna baxmayaraq, "yenidnqurmann leyhdar-lar"

adlandrlmaqdan yaxamz qurtara bilmycyik.styirdim Bxtiyar Tuncay tkilatn sdri olsun.O, "Mn DTK-nn qara siyahsndayam. Ona gr m-nim sdr olmamtkilata zrr gtir bilr" deyib, im-tina etdi. lacsz qalb zm sdrolmaq fikrin ddm. Buna da sfndiyar Coun (O, nlibelin zvdeyildi) raz olmayb dedi: "Sdr sn olsan qoymayacaqlar i g-rsn.Yaxs budur Vurunu sdr et, onun arxasnda z iini gr". DTK ilmkdalq edn ziyal bir hmyerli-sil gzib-dolaan Vurun yyubovdanbhli idik (bu bhmiz sonralar zn doruldacaqdr). Bel bir gnciqabaa verib arxasnda i grmk pis mslht deyildi.nlibel Tkilatnn ilk tsis iclas Azrnrin nc mrtbsindki kiikzalnda oldu, 17 fevral 1987-ci il tarixind. clasda bir nesi qz olan27 gnc itirak edirdi. Gnclrin ksri zim zimzad adna RssamlqMktbinin tlblri idilr.Bu iclasda, qeyri- rsmi fal nlibeli olan, TofiqTrkel d itirak edirdi. clas mn aparrdm. saat, saat yarm davamedn iclasda tkilatn ilkin proqram qbul edildi (onu Tun-cay yazmd),nvr Yusifolu, Tofiq Rsulov, Aas Hun, Bxtiyar Tuncay, Fuad Aayev,Vurun yyubov-dan ibart tkilatn idar heyti seildi v Vurun y-yubovu ona sdr tyin etdirdim. Adm he yerd grn-msin, i gr bilimdey, zm heytin trkibin sal-madm.Vurun sdr seilinc, iclas idar etmyi onun hdsin buraxdm. O,hyatnda ilk df iclas aparrd deyin, zn itirmidi. Xatirimdn silinib,hanssa ms-lni ss qoyaraq dedi: "Kim razdr ayan qaldrsn". Zaldanbir aqqanaq qopdu gl grsn. Hyadan qzlar balarn aa saldlar.Vurunun z qpqrmz olub xoruz pipiyin dnmd. Tsvvr edin ki,bu cavan olan he xcalt kmdn rayonlara laltdan yayacaq-dr ki,nlibeli o yaratmdr. Adamda utanan z yax eydir.Tofiq Rsulova nlibelin emblemini hazrlatdm. Tkilatn himni kimi

sediyim .Hacbyovun "Koro-lu" operasnn uvertrasn sevimli trkolu Aas Hun-la, qardam Tomrid Hatmiy tapdrb lent krtdr-dm. nlibelin mumi yncaqlarnda onu qardam Tomrid sslndirirdi.Uvertra alnanda ham bir nfr kimi ayaa qalxrd. nlibel Tkilatndanrnk gt-rn siyasi, ictimai mxtlif tkilatlar, cmiyytlr sonar-lar onumeydan mitinqlrind, iclaslarda, yncaqlarda, tdbirlrd, grlrd

10


11/96

sslndirdilr. Birinci df hbs-dn xanda onu htta toylarda alnangrdm. Bu, onun sevindirici bariz niansi idi ki, siyasi hyat, milli azadlqhrkat xalqmzn btn tbqlrinin qanna ilmidir. Bu yoldan onukims dndrmzdi. Uvert-ran siyasi musiqi kimi, nlibel Tkilatndan

sonra Azrbaycan Teatr Xadimlri ttifaqnn aktyor evind ilk sslndirnadam sntnas Azad ligil olmudur.nvr Yusifolu v Aas Hun tbliat, tviqat, adamlarn nlibel clbedilmsi, afialarn hr da-dlmas ilrin baxrdlar. mumiyytl onlarv To-fiq Rsulov nlibel n ox ilr grdlr.Tkilatn ayda 4 df heyt iclas, bir df is mumi ynca olurdu.mumi yncaa ml d deyilirdi. Mllrd mruzlr qoyulur,vtnsevr saydmz air, yaz, alim, aktyor xsiyytlrl gr- lrtkil edilirdi. Bu sas i mn zm yklnmidimTkilat rhbrliyinin sviyyli ziyallara, bilgin- lr ehtiyac vard. Tarixelmlri namizdi blfz li-yevi, dostu, hquq elmlri namizdi Yaarliyevi bura-ya clb etmk istdim. Qorxub yaxn durmadlar. bl-fz byaq-ana dedi: "Hbsxanadan xan vaxt si-yasi ilr qoulmayacambard dilimdn iltizam ver-minm" (Maraql eydir, grn necolacaqdr ki, siyasi ilr qoulub Azrbaycan Xalq Cbhsinin rhbrliyinykslckdir?). O, tkilatn mumi yncaqlarna hrk-hrk o vaxt ayaqamaa balad ki, nlibel ad Azrbaycanda artq hr yan brmd.nlibel Tkilatnn ilk mlsi z faliyytin mnim "Kuanlarntrklyn srgilyn mdniy-yt" mruzml balamal idi. Mruzydinlyici clb etmk n, bada nvr, Aas Hun olmaqla, gnc n-libelilr - Korolu nv-nticlri ali mktblrd, za-vod-fabriklrddorudan qzn i baladlar. Metrola-rn gircklrin, ali mktblrinqabana, hrin ql-blik-tndlk yerlrin ll yazlm afialaryapdrd-lar. Klubun mdiri Heybt by Mmmdbyli bu haqda qzet elanverdirdi. nlibelin faliyytin rait yarat-d n bu gzl insan oxsxma-bomaya salacaqlar.Bu qdr faliyyt qarsnda be yz nfrlik klu-ba 150-y yaxnadam toplana bildi. oxu cavanlar idi. Bilginlrdn Mirli Seyidov, Xudu

Mmmdov, Ltif Krimov, Kbra xanm liyeva, Tofiq Mmmdov v b.itirak edirdilr.Sovet trkologiyasnn SSR-d yaayan trk xalqlarnn tarixini,mdniyytini saxtaladrma zn iyrnc pe semsi indi kimsyqaranlq deyildir. Buna cavab olaraq, trk xalqlarnn zmtli skimdniyyti v kuanlarn trk kimliyi mruzd ortaya tklmd.

11


12/96

Mqsdim dinlyicilrd milli duyu, ruh, ur yarat-maq idi. mumiyytletdiyim v etdirdiyim mruzlr, tkil etdiyim grlr bu isty tabetutulmudu. nki bu, azadla gedn yolun kutlu balanc idi.nlibel zvlrinin, dinlyicilrinin saynn art-masnda ilk ml mhm

rol oynad. 21.06.1987-ci il tarixindki nvbti mly Abbas Acalovun"u-mer-Azrbaycan satir v folklor ballqlar" mru-zsinidinlmy glnlrin say 270-i adlamd.Mruznin mzakirsi zaman araya gln umer-lrin kimliyi mslsinlibelilrl professor Mirli Se-yidov arasnda ciddi fikir ayrl trtdi.umerlrin trklyn inkara qalxan professorun kskin kild leyhinxdq. Hrmtli bilgin zn thqir edilmi he-sab edrk zal trk etdi.Mirli mllim v prstikar-lar orda-burda bizi pisly-pisly, bizi dil-di sala-sala nlibeli az tbli etmdilr. Rhmtlik hr mni grndzarafata salb nlibelilri "banda" ("xuliqan, quldur dstsi") adlandrrd.zmz qrib pe semidik. Biri-birindn eh-tirasl, qzn ken elbir ml olmurdu ki, orada mruzy, gr uyun gldi-glmdi,ortaya sz-sh-bt, msl atb Azrbaycann Stalin, durunluq dvrhyatnn iyrnc cmdyin o ki var dmyk, lbtt, yenidnqurmakursunun arxasnda gizlnrk. Yetmi il-lik totalitar kommunist rejimidvrnd grnmyn sensasiyal bu ey, milli ruhlu nlibeli tez birzamanda cmiyytin diqqt mrkzin evirdi, onu respublikann hr yerindyayqnladrd v gnclrin, mxtlif yada, sntd insanlarn burayaaxmasna ndn oldu. M-llr hl rayonlardan n qdr adamlarglirdi! ndi ninki zal, zaln keidlri, eyvanlar bel adamla dolu olurdu.Biz balanmaa gln Nemt Pnahovu mn nlibelin bel bir vaxtndatanmam. Xouma gldi-yindn onu nlibelilrin srasna almam.Dvlt nlibelin irk bymsindn rahatsz olmaya bilmzdi.nlibelilr hr yerd "ovinist", "antisovet", "yenidnqurmannleyhdarlar", sonralar "ekstremist" adlandrlmaa balandlar. Gnclrinn-libel glmsini v nlibelilrin yerlrd ktllrl g-rlrkeirtmsini nlmk n, Akademiya sistemi-n, partiya, icraiyyorqanlarna gizli gstrilr verildi. Mllri pozmaqdan tr yncaq

gn Azrnrin qapsna qfl vurulur, zaln iqlar birdn sndrlr,mruzi Bakdan uzaqladrlrd v s. Bunlar qabaqca-dan duyaraq, mnd ks tdbirlr hazrlayr, mll-rin pozulmasnn qarsn alrdm.Misal olaraq gstrim ki, zaln iqlar qfltn sndrln zaman, cavanlaraqabaqcadan aldrb qoydurduum amlar xarlaraq yandrlrd. Yaxudmruzi aradan xarlanda, yerin ehtiyatda saxladmz baqa mruz

12


13/96

qoyurduq. Obrazl desk, dvltl nlibel bu msld sehrli kild e-idlicildlr girrk bir-birin qar mbariz aparan na-llardak r drvilall agirdin bnzyirdilr. a-girdin yeniln drvi kimi, nlibelilrhr df udu-zan dvlt, mllrd qarmza znn dst-dst

provokator, txribat ziyal laltlarn yeritmy bala-d. Biz mntiqi gcl,haqdan gln ss, sel idik deyin, onlar r-p kimi qabamzdan silib-sprb knara tullayrdq.Bel bir vaxtda Bxtiyar Tuncayla Fuad Aayev, Tofiqi d trflrinkrk, nlibelin idar heytind gzlnilmdn fitn-fsad xartdlar.Onlar, he bir s-bb olmadan, idar heytinin iclasnda Vurunun sdr-likdn xarlmas mslsini qaldrdlar. Xatirini ox is-tdiyim Tuncayqrmz-qrmz mn d elan etdi ki, he-ytin zv olmadm n buradahe kimm. nlibe-lin limdn xmas thlksi yaranmd. Bu olayhmin gn ba verdi ki, Nemt Pnahovu idar heytin daxil etmygtirmidim. Gnc leyhidarlarmn siyasi tcr-bsizliyindn faydalanaraq,Vurunun sdrlikdn xarl-mas ss qoyulmazdan qabaq zm vNemti idar heytin sedirib qvvmizi gclndirdim. Bunu grn Tofiq,Bxtiyarla Fuadn trfind durmaqdan kindi. leyhidarlarm bellikltklnrk yenildilr v nli-bel Tkilatndan uzaqladrldlar. Bunabaxmayaraq, nlibelin mumi yncaqlarna yen glib-gedirdilr. Mn donlarn nlibelin etkisi il yaratdqlar "Ouz Etnoqrafiya HvskarlarBirliyi"nin mllrind itirak edirdim.nlibel Azrbaycan o qdr gcl etkilmidi ki, Bakda, rayonblglrind, Naxvan Muxtar Respublikasnda saysz-hesabszbirliklr, cmiyyt-lr, drnklr yaranb xalq, milliyti istiqamtal-dlar. Aldadc yenidnqurma, akarlq, demokratiya si-yastinin astarz xmasn dey, dvlt, bada nli-bel olmaqla, n onlar susdura, nqabanda dura bilirdi. ar yalnz v yalnz onlar ideoloji yndn trksilahedib zrrsizldirmy qalmd. Dvltin icazli bzi dbi "qhrmanlar",ardnca dvlt adamlar zlri h-mi grndklri radio-televiziyada,dvr mtbuatda peyda olub, nlibelilrin rolunda x etmy balad-lar. nlibelin balaca bir zalnda bizim qaldrdmz problemlri onlar

radio-televiziya, ktlvi mtbuat vasi-tsil btn Azrbaycan miqyasndaqaldraraq, xalqn hqiqi sevimlisin, qhrmanna evrilirdilr. Bununlada yaxn v uzaq mnzild xalqn azadlq mcadilsini nlmk, bomaqn milli faliyytin ndrliyini li-mizdn alb bana keirdilr. Bsnec oldu ki, bu adamlar, mumiyytl Azrbaycan ziyals 1988-ci ilinmeydan mitinqlrind xalq trfindn tribunada fitlndi-lr? Bu, bambaqa

13


14/96

bir msldir, bu haqda irlid dan-lacaqdr, hllik qaydaq nlibelTkilatnn faliyyti zrin.Dvltin nlibeli ideoloji yndn trksilaha gi-rimsi il biz sradanxmadq, amma ox zifldik. Qanmzn arasna Dalq Qaraba olay girdi.

Bak -hr Daxili lr darsinin risi milis polkovniki Ftulla Hseynov zkabinetind bir df bu haqda mn dedi: "Siz Dalq Qaraba mslsikmk etdi". Dalq Qa-raba olay nlibeli ddy ar durumdan xilaset-mkl yana, onun aq siyasi tkilata evrilmsin n-dn oldu. "Sndvlti aldadb dbi bir cmiyyti si-yasi tkilata evirmisn".Moskvada Lefortov hbs-xanasnda mn deyiln bu szlr DTKmkda polkovnik Qubinskinindir. Mn icra idim, oldudabu ii hyat z ortaya xarmd.Ermnistanda SSR-dn ayrlmaq fikri ortaya x-md. deya qonu Azrbaycan, Grcstan respublikala-rna adlaya bilrv sonucda imperiyann Qafqazda da-lmasna gtirib xarard. Bununqarsn almaq mq-sdi il Moskva iki qonu xalq arasna Dalq Qarabamnaqisini soxdu. Azrbaycan v Grcstanla l-l verib rus istilasndanxilas olmaq vzin, Ermnistan razi itahas il bu mnaqiy boyun ydi.Mnaqi A.Aqanbekyann Parisdki aadak mtbuat msahibsiil balad: "Mn istrdim ki, (res-publikann imal-rqind yerln)Qaraba Ermnista-nn olsun. Mn iqtisad kimi bel hesab edirm ki, o,Azrbaycana nisbtn Ermnistana daha ox baldr. Mn bu istiqamtd birtklif irli srmm. midva-ram ki, yenidnqurma, demokratiya raitindhmin problem z hllini tapacaqdr" ("Humanite" qzeti, 18 noyabr 1987).Dalq Qaraba ermnilri el bil bu m-sahibni gzlyirmilr, mslqaldrdlar ki, Dalq Qaraba Ermnistana birldirilmlidir.Sovet dvrnd Azrbaycann itirilmi torpaqlar-nn hams xyantkardvlt balarmzn li il ona-buna dadlmdr. Onlarn indi dvtnimizin bu gzl parasn ermnilr vermycklrin xalq irisindinam yox idi. Dalq Qaraba mslsin aa dairlr-dn vvlcAzrbaycan Dvlt Universitetinin ml-lim-tlb kollektivi arasnda,ardnca nlibel Tkila-tnda reaksiya verilmsi v 19 fevral 1988-ci

il tarixind is naat Mhndislri nstitutu il Politexnik nstitutu-nun250-300- qdr tlbsinin Bakda ilk etiraz nma-yiin xmalar buinamszln rn idi. Xatirimddir, ham bu nmayi xalqn dirlii kimibaxr, zl bir sevincl bir-birini tbrik edirdilr. Bu tarix Azrbay-candadirli gndr, noyabr-dekabr meydan mitinqi yox.

14


15/96

Nmayiilr Kommunist ksindn, Gnclr Meydanndan, Neftilrprospektindn kerk, Azadlq meydanna daxil olanda, buraya qoulanxalqn hesabna saylar 5 mini tmd. Meydann bir trfind durubmitinq tamaa edirdim. Natiqlr biri-birinin ardnca Dalq Qarabala,

ermni fitnkarl il ilgili qzn -xlar edir, mitinq trfindn eyniqznlqla alqlanr-dlar. Burda v Azrbaycan KP MK-nn qabanda v-tnsevrcsin n gzl x tarix elmlri namizdi Mnsur lisoy etdi.Mitinqdn sonra nlibel (Nupoqo-di) ayxanasnda ona dedim: "Bu gnAzrbaycan xal-qna atalq etdin". Cavabnda o: "hyatmda cmi saatyaamam, o da bu gndr" dedi.Birdn mitinq xbr yayld ki, Anar glib. Anar "Vtn" cmiyytininsdri yaz Elin fndiyevl bir-likd mitinq glmidi. Danmaq nona sz veriln-d btn mitinq lnlqla sslnirdi: "Anar! Anar! Anar!"Anarn danmaa balamasndan yeddi-skkiz dqiq kemmidi ki,mitinq itiraklar onu, iti ms-ciddn qovan kimi, tribunadan qovdular.Eyni duruma Elin dd. Sbb o idi ki, onlar xalqla hmryliy gl-mmidilr, gndrilmidilr ki, mitinqi datsnlar. Bu-na nail olmadqda,Anar balad szldamaa: "Xalq z yazsna qulaq asmaldr". Onun buszn haqq qa-zandrram. Ancaq ammas var. Azrbaycan sovet yaz-s, airi 70 illik bolevik-kommunist rejimi dvrnd ninki xalq ilhe vaxt bir yerd olmam, ksin xalq-n kl kimi iltmkd, onunmnviyyatnda txribat-lq ii aparmaqda mstmlki dmn dvltsadiq yardm olmudur. Yaradcl formaca milli, mzmun-ca sosialist,partiyal, internasionalist prinsip tabe tutu-lub millilikdn, xlqilikdn uzaqolan Anar bu air-yaz-lardan he nyi il frqlnmir. Bu, bir yana dursun.Bir yaz ki, dvlti dadlm, yurdu istila olunmu, tor-paqlar ona-bunapay-p edilmi, z kly dndril-mi mzlum, yazq, hquqsuz xalqnn70 ild bir kr gcl ayaa qalxb vtni mdafi etmsin mane ola, onan ad versn?! Yox, mn xalqn Anar thqir etm-sin haqq qazandrram.Yeri dmkn qeyd edim ki, M..Rsulzadnin "Qara gn mnasibtil"mqalsind ("Qurtulu",1936, 18) adlarn vaxtil ikrahla yad etdi-yiadda-budda Anarlar, mnbit rait sbbil, bu gn srlr dnmdr.

Bunlar sap zmzdn olan balta-lar, xalq iindn yeyn mirgnlrdir.Nmayiilr mitinqi Mrkzi Komitnin qaba-nda davam etdirmk istyil,gldiklri Neftilr pros-pekti il ora ynldilr, mn d aralarnda. BizMK-nn qabana atanda grdk ki, Anarla Elin zlrini ox-dan burayayetirmilr. Mirz brahimovla Sleyman Rstm d yanlarnda idilr.Onlar drd birlikd ox abaladlar, dridn-qabqdan xdlar, mitinqi

15


16/96

dada bilmdilr. Mlum oldu ki, imperiya tbliat mannn uzun illrboyu xsusi dbi istedad, xsusi vtnsevr kimi reklamladrd buxalq "sevimlilrinin" xalq ya-nnda dyrlri yoxmu.

Mitinqi datmaa dvlt adamlar zlri giridilr,

yen bir ey xmad.Natiqlr biri-birinin ardnca vvlki ehtirasla xedirdilr. Kirimic dayanb onlara qulaq asr, daxili bir sevincl mitinqiseyr edirdim. Tribunada dayandm yer hm mitinqilr, hm dvltadamlar trfdn yax g-rnrd. Bilmirm nec oldusa, dvltadamlarnn alt-dan-altdan mn baxdqlarn sezdim (onlar nlibelgr mni pis tanmrdlar). N n mn baxdqlarn-dan vvl-vvlbir ey anlayamadm. Sonra hiss etdim ki, nmayiin tkilind barmamolduundan bhl-niblr. Mitinqd mniml ilgili ba verck bzi eylronlarda buna bh qoymayacaqdr.He gzlmdiyim bir kild Aas Hunun ba-l il mitinqinirisind bir dst nlibeli, ardnca btn mitinq qfltn gurlamaabalamadm: "Hatmi! Hatmi! Hatmi dansn!" Dz zm itirdim.N ed-cyimi bilmdim. Grdm ki, dvlt adamlar mnal-mnal mniszrlr. zm aldrmadm. Mitinq dan-mam tlb-tkid edib dururdu.Yolu yox idi, grk da-naydm. Meqafon Azrbaycan KP MK-nn katibsiSvetlana Qasmovann lindydi. limi atdm ki, meqa-fonu ondan alaraqdanm, geri kilib vermdi. Azr-baycan KP MK-nn tbliat v tviqatbsinin mdiri frant Dadmirov v bir ne baqas S.Qasmovail arama girrk, meqafonu mndn lap uzaqladrdlar. Aq-saq birhyaszlqla danmaqdan mhrum edil-midim. Xalq intizarda qoymayb,hrktiml d olsa ona bir sz demliydim. Mitinq sar evrilrk,sbi-likl dymlnmi yumruumu havada yellmy bala-dm. Eynihrktl mn cavab vern xalq, onu birliy, mbarizy ssldiyimigyd almd.Meydanlarda yumruq tutulmasnn tarixsi belbalamdr. Son-ralar AXC-nin Sirus Tbrizli kimi tiplri onu "qlb"anlamndak "viktoriya" sznn ba hrfini ifad edn aq ikibarmaqhrktil vz etmy aldlar. Fqt baaramadlar.

Mitinq onun tkilatlarnn iradsi altndan -xb, mnim xsimdnlibelilrin iradsi, hkm alt-na girmidi. Bunun sonucu idi ki, limaldm panama-mn bir hrkti il he kimin dada bilmdiyi mitinqiKommunist ksin ynldib sona atdrdm, axam saat be yaxn.Bel fikirlirm ki, nlibel bu tarixdn etibarn aq siyasi tkilataevrilmidir.

16


17/96

Panama hadissindn sonra dvlt adamlarnda sln bh qalmad ki,nmayii mn tkil etmim. Bir ne gndn sonra Azrbaycan KP MK-nn ideoloji ilr zr dvlt katibi Ramiz Mehdiyev mni yanna a-tdrd..Dadmirovun itirak il ken grd katib shbt bel balad: "Sizin

haqqnzda limizd kifayt qdr mlumatmz vardr. Energiyal, tkilatadams-nz. nlibeldn d xbrimiz vardr". Bu kiik mqd-dimdnsonra o, ilrim v nec dolanmam bard suallar vermy balad.ntizarna qar he ndn ika-ytlnmdiyimi grnc v buna tccbedinc, lacsz qalb sil mtlb kedi. "Hatmi mllim -dedi,- bildi-yinizkimi ermni yoldalar Dalq Qaraba Ermnista-na qardrmaq fikrindmlr. Bununla laqdar ola-raq bizd d vziyyt grginlmidir. Ogn Bakda n-mayi olub, nmayid siz d itirak etmisiniz. ki qonu xalqarasnda mnasibtlr korlanmasn, kskinlmsin dey, bel nmayilrinqarsn almaq, xalq soyuqqan-lla, sakitliy dvt etmk lazmdr.Ermnilr o trf-dn, biz bu trfdn qza-qza getsk, bunun axr pisqurtarar. Bizim hammz qra bilrlr". Ona cavab ver-dim: "Mn ognknmayiin sadc itiraks olmu-am. Xalq soyuqqanlla, sakitliy dvtetmy glin-c, prinsip etibaril sizinl razyam. Msl burasndadr ki,Nriman Nrimanovdan balam zbri Azrbyca-nn btn dvlt balarkabinetlrd oturub, nyins xatirin, torpaqlarmz ona-buna datmaqlamul ol-mular. Odur ki, xalq daha he kim inanmr, vtnin mdafisinz qalxmdr. Sizlrin vziyytiniz eldir ki, ermnilrin Dalq Qarabatlbinin qarsnda dura bilmycksiniz, amma he olmasa mqavimtgstr-mkd xalqa maneilik trtmyin". Szlrim bunu da lavetdim: "Azrbaycan dvltin tvsiyym budur ki, Ermnistana verilmitorpaqlarmz geri istysiniz. Bu, Dalq Qaraba mdafi etmyin n yaxyoludur".Bir xeyli shbtdn sonra aramzda fikir birgliyi alnmadan R.Mehdiyevdnayrlb, .Dadmirovla onun kabinetin gldik. Cnab nlibelmaraqlandrrd. Sorularna verdiyim cavabda tkilat siyasi profildn,faliyytdn uzaq tutaraq, onu srf elmi-dbi birlik kimi qlm verdim.nanmram mn inand.

Dostum Xlil Rza 28 fevral 1988 tarixind nli-beld "dbi dilimizinvziyyti" mvzusunda mruz il x etmli idi. Mrkzi Komitgecynn onu ara-dan xartdndan, mn mruz edsi oldum. Shrsaat 10-da mly glnd Azrnri qounla, milislrl mhasir edilngrdk. Xbrimiz yox, sn dem Sum-qaytda ermni aksiyas balaybm.Hadisnin Bakda tkrarlanmasndan qaylanan dvlt, Azrnrin qaps-

17


18/96

na yek bir qfl vurdurmudu ki, ml olmasn. n-libelilr, mlygln knar adamlar dirnrk qa-pn gc-bla il adrdlar.Qap almamdan qabaq filologiya elmlri dok-toru Bkir Hbiyev mnimilis polkovniki .Aayev gstrib deyirmi: "Btn ilrin mayas

odur. ox kemz ki, btn Azrbaycan bir-birin qardrar".Myyn anlamda, zalmn az el bil fal imi. O, filo-logiya elmlri namizdiAydn Mmmdov, "Gnclik" mcmusinin redaktoru Mmmd smayl dvlttrfin-dn mly ezam edilmi ziyallar idilr. nsafla de-mk lazmdrki, mld onlar biz qar he bir fa-liyytd bulunmadlar (milli ruhmlni el qapsa-md ki, buluna da bilmzdilr). ksin, Mmmd s-mayl mruzmi, nlibelilri yn bir x yapd. Son-ralar kinrk bunuetmsd, htta sz verdi ki, mru-zni mcmusind drc edck.Xalqmzn dyrli sntkar, artist dostum Mika-yl Mirzyev znmruzm kklyib, zala milli-m-nvi birlik, ruh alamaqda ox byk abaxrcldi.Haqqnda dandmz mlnin nlibel tki-latnn faliyytind zlyeri vardr. Belki, Azrbay-canda msavatla son nqt qoyulandanbu yana bu mld ilk df Azrbaycan trk xalq milli azadlqhrkatna sslnmidir. Mruzd .M.Xiyabaninin "Azrbaycan vAzrbaycan Demokratik qvvlri" m-qalsindn gtiriln sitatdansonra deyilirdi: "imall-cnublu Azrbaycan xalq n qdr ki,mstmlk sartindn, yadlarn tpiyi altnda tapdalanmaqdan,var-yoxu vhicsin talanmaqdan xilas olmamdr, ziz rhbrinbeyinlri yandran, qanlar coduran bu alovlu ar z dyriniitirmyckdir. Bu gn daha aktual v gur sslnn bu araxalqmz na-musla, qeyrtl cavab verib, lksindki cnbi aal-na son qoyacaq, azad, qaysz, xobxt hyata qo-vuacaqdr"("Qurtulu" qzeti, 1, 1990).Mni drhal DTK-ya ardlar. atdran DTK-nn sdr mavini polkovnikNamiq Abbasov idi. Onun otana mni DTK-nn ziyal agentlrl ilyn bm-diri podpolkovnik Eldniz liyev apard. Bu hmin E.liyevdir ki, mnigzd tutaraq, Bxtiyar Tuncaya deyckdir: "ranllarn dalnca dnc,

(liyev) bl-fzin ardnca gedin d". blfz onlarn adam olmasay-d, DTKnmayndsi bel demzdi.Kef-hvaldan, i-gcml, dolanmla, ail du-rumumla ilgili bzi sual-cavablardan sonra gnahland-rlmaa balandm ki, mld xalqsilahlanmaa a-rmam. Mruzd silah mslsi baqa cr dil gtiril-midi. ttiham rdd etdim. E.liyev balad mniml hdlyici uca ssl

18


19/96

danmaa. Bu vaxt onlara, sonralar rsmi adamlarn dilind, qzetlrd rastgldiyim, bu szlri dedim: "Mn xalq n tabutunu iynind gzdirnbir insanam. Mniml bu tonda danman n anlam var?"Bundansonra onlar zlrini mniml mlayim apardlar.

nlibel Tkilatnn mllrind arvad erm-ni olanlar haqqnda ara-sra sz-shbt qalxrd. N.Abba-sov buna etiraz etdi. Ona cavab verdimki, biz mhbb-tin leyhin deyilik. Arvad ermni olanlarn mhmdvlt vziflrind ilmlri leyhinyik. N.Abbasov sorudu: "Sumqaythadissin nec baxrsnz?" Fikrimi gizlmyib, aq cavab verdim: "hmpis, hm yax". Sual: "Yax chti nddir?". Cavab: "Baqasn yurd-yuvasndan ednd, isti ocana su calayanda, irin canna qyanda, vtningz tiknd adamn gzn t-krlr. N tkrsn ana, o xar qana".Shbtimizin sonunda N.Abbasova tanlq verib dedim: "Biz sninljurnalistikada bir yerd oxumuuq. Siz Yalnla, gneyli Sfrl bir kursmndn yuxarda oxuyurdunuz". zndki xo bir ifad il, vvl tccb-lndi, sonra birdn yadna ddm. Ayrlarkn mn z telefon nmrlrinivermk istdilr ki, n tinliyim ol-sa, onlara zng edim. Hr ehtimala qarimtina etdim ki, birdn ziflik edib zng alaram. Heyrtl zm baxa-baxaqaldlar. Yeriykn qeyd edim ki, grmz zama-n z vtnsevrliklrindnaz danmayan N.Abbasov, glck meydan mitinqlrinin birind mniAzrbaycan KP MK-nn ikinci katibi V.Polyanikoya xatal kild bel tqdimedckdir: "Tan olun, bamz ox ar-dan Hatmi budur".nlibel Tkilatnn mllrdn knar atd ilk siyasi addmlardan birifantanlar banda alacaq 7 gzl qorelyefi il baldr. Ermnilr necsl taparaq, abidy ermni, xristian elementlri daxil etmidilr.1 v 9may 1988-ci il tarixlrind nlibel Tkilat piketlr tkil edrk, abidninalna mane oldu. Abid o vaxt ala bildi ki, ondak yaban elementlrislah edildi.Piketlrdn birind milislrl nlibelilr arasn-da toqquma xd. Bir milis polkovniki mni v nvr Yusifolunu tutmaqistdi. Gnclr onu tpiklri altna salaraq hr trfdn mlli-baltapdadlar. Milis iisini gnn gnorta anda, adamlarn gz qabanda

bel-c tapdalamaq, Sovetlr Birliyind dey bilmrm, Azr-baycandagrnmmi olay idi. nlibeli cavanlar ay-xanada hey bu olaydan iftixarladanb glrdlr. Bu olay onlara csart, milislr qorxaqlq hissigtirmidi.Azrbaycan SSR Daxili lr nazirinin mavini, milis general KamilMmmdovla ilk tanlm bu pi-ketlr zaman olmudur. Mayn 9-da

19


20/96

generaldan arala-nb, milli ruhlu insan olan Rfibyli Oktay Krimovunkabinetind nlibelilrin iclasn keirdik.Mingevirdn nlibelin mllrin glib-ge-dn hmd Rzannyaxndan itirak il Yevlaxda"Azrbaycann tarixini, mdniyytini

yrnn bir-lik" yaranmd. Buraya mruz etmy dvt olundum.Fizika elmlri namizdi Bhmn Sultanovu zml g-trb Yevlaxatrpndim (Nemt Pnahov sabah gl-ckdi). Biz mayn 2-d shr saat8-d Yevlaxda qatar-dan ennd birliyin balar hmd Rzann, RafiqH-snovun, Vahid irinovun, Yelmar irinovun, Aydn lkbrovun vbada sdr olmaqla, Yevlax DTK mk-dalarnn stansiyada ayr-ayrlqdatoplaaraq gliimi gzldiklrini grdk. DTK mkdalar Yevlaxa glii-mi bilrk, he bir sz demdn xb getdilr. Gedib d gliiml ilgili almibiri-birin qatdlar. Onlar, baqa cr dey bilmirm, primitivliklri ucbatndanrayon par-tiya komitsi, icraiyy komitsi, milis idarsi il birlikd haqqmdael panika qaldrdlar ki, sanki nallardan qo-pub gln jdahaymam,Yevlaxda peyda olub da-tor-pa qarq buran udacaqmam.Yerli orqanlarn bu axmaqla yol vermlri yev-laxllarda mn vmruzm mara gclndirdi. Hara trpnirdims 150-200- qdr adamdalmca drd.Saat 11 radlrind Ocaq Cmiyytinin rhbrlri, aralarnda da Aq Sakitlbakl yaxn tanm Sabir Ya-narda, kidn glib biz qouldular.Mruz Yevlax Dmir Yolu Mdniyyt Evind olmal idi. Yevlax milis risininmavini podpolkovnik oban Dadaov v Gncdn (telefonla) dmiryolunun risi icaz vermdilr. Bhanlri bu idi ki, Dalq Qara-ba olaylaril ilgili olaraq, regionda grgin durum ya-ranmdr, ktlvi toplantlara yolvermk olmaz. Onlar inandra bilmdim ki, mruznin Dalq Qarabala hebir laqsi yoxdur. nadl mqavimtim sonucu msl-nin hlli qald saat 2-d raykomun icazsin.Hl vaxta vard. lliy qdr adamla Qaraba ayxanasna gldik.Maqnitafonu qurub, ssimd lent alnm " Qurtulua sslyn publisistika"mvzusundak xm v onu izlyn "Korolu" uvertrasn buradaadamlara sslndirdik. zl bir ehtiras v yan il milli mbarizy sslyn

xmla musiqi lentd l-l ver-rk, sovet ideologiyasnn dumanlandrdbeyinlr, xst ruhlara, lgn rklr yepyeni bir dnya gtirmi-di.ayxanadaklar, mruz mtlq olmaldr, deyirdilr.Mruznin olmasn mndn ox onlar istyirdilr.Amma raykom icaz vermdi. Milis zabiti zm d tutmaqla hdldi. Onadedim: "Azn boa qoyma, m-

20


21/96

ni tutmaq snin n asan deyildir".Durum bel olduqda, Akifin yemkxanasna y-b bir ne birliyin birgkonfransn keirdik. Konfran-sda kommunist rejiminin imperialist, qeyri-insani siyas-ti o ki var ifa edildi.

Konfrans itiraklar Yevlaxa siyasi dad damaq-dan getmyck tarixi birgn yaatdlar. Bu tarixi gn, burada ba verck glck siyasi olaylarnzl da olacaqdr.Bakda balayacaq nmayi, mitinq, ttillrdn da-nmazdan nc, o vaxtlarqafamda dadm bzi qna-tlrimi hrmtli oxucuya atdrmaq istrdim.Dalq Qarabada v Ermnistanda xalqmza rva grln ermnizlmn qar nmayilr, mi-tinqlr, ttillr vasitsil dirnmkdnsas qsdim rus sovet imperializmi olmudur. Sovet xalqlar, os-radan Azrbaycan trk xalq bu imperializmdn o vaxt xilasola bilrdi ki, onu iqtisadi yndn ldn sa-lb kdr v dvltdznini pozaydn. Nmayilr, mitinqlr, ttillr buna n gzlvasit idi. Bundan baqa, haqqnda danlan tdbirlr xalqncanndan totalitar rejim qorxusunu xardar, onu birldirr,milli ruhda trbiy edr, Kommunist Partiyas il qar-qaryaqoyard.mperiya daldqdan sonra ermnilrl danmaq tinolmayacaqdr.Bakda ikinci nmayi 16 may 1988-d olmudur. .Elibyin bu nmayiintkilini "Azrbaycan Xalqn Mdafi Cmiyyti"nin ayana yazmasna ("Bumnim taleyimdir", Bak, 1992, sh.9-10) adam qurumaya, a-rmayabilmir. nlibel tkilatnn, xsn mnim rh-brliyim altnda onu aadakcavanlar tkil etmilr: Lenin adna Neftayrma zavodunun mhndisiNamiq Qulamov, M.zizbyov adna Neft v Kimya nstitutu-nun tlbsiEtibar Sadqov, Azrbaycan Dvlt Uni-versitetinin tlbsi Namiq by,D.Bnyadzad adna Xalq Tsrrfat nstitutunun tlbsi Cavid Abdulla-yev, fhl Adil Qasmov, .ldrm adna Politexnik ns-titutunun tlbsiTmkinby (o hm d "Ulduz" zavo-dunda ilyirdi), mhndis Xalidlimuradov v nha-yt Orxan v Rfael liyevqardalar. Nmayiint-kilind zncirvari kild baqalar da itirak etmilr.

16 may nmayi-mitinqini Ermnistanda trklrin evlrinin yandrlmasnaetiraz olaraq tkil etmidik. Shr saat skkiz otuzdan fantanlar bandaoturub, onun ba tutub-tutmayacan hycanla gzlyirdim. Bada DTK-nn, Daxili lr Nazirliyinin xfiyylri, hmin ba-n milis nzartilridolar, orun-orun mni izlyir-dilr. zm o yer qoymayb, bamlimdki qzetl-r qatmdm. Onlarn rahatsz hrktlrindn hiss

21


22/96

et-dim ki, dvlt mitinqin tkilindn xbr tutmu v onu basdrmaqrarladrmdr. Amma basdra bilmdi. Xalqn qarsna xarlm milisqvvlrin ratsiya il gstri verildi ki, hrin hr trfindn meydanaaxn var, qabanda durmayn. Nmayi ba tutmudu. Sevin-cimin hddi-

hdudu yox idi.Xalq el bil ermnilr qar etiraz mitinqin top-lamam, qanl, zlmkarsovet rejimi leyhin syana qalxmd. Qzmar may gni altnda dnizkimi coan, dalalanan millt az qala zn hid edirdi. Ynm mi-tinqin hans smtin evrilirdis, zab-ziyyt km, mzlumluq tklnsyankar zlr grrdm. Onlara d-z bilmyrk, tribunann arxasnakilib, xalqmn bd-bxtiliyin idn ac-ac aladm.Tribunada mikrafondan dvlt qar azndan od pskrn cavan bir qadnnnatiqliyi diqqtimi kdi. Yanma atdrb tan oldum. Mlum oldu ki, o,uaq-lq yoldam, astaral Thmures Cahaninin qz Sevil xa-nm Cahanidir.Sevil xanm milli hrkat zaman mnim yaxndan tandm mbariz 4 gzlnatiqdn biri olmudur: Xlil Rza, Mnsur lisoy, Sevil Cahani, SeyidTahir Qarabai.Sonralar mbariz qadnlardan aadaklarn tan-yacaam: Ssn xanmPaa qz, Ssn xanm liye-va, Rima xanm, Sima xanm, odlu-alovlu trk qz Solmaz xanm Akay, Fatma xanm Yusifzad, iki ba-clar Frid xanm Hsnova, min xanm Hsno-va, Glnaz xanm,Cmil xanm, Vtur xanm H-snova, Naib xanm v b.Knl adl gnc bir qadn z nitqind Trkiy v islamiyytl ilgili, xalqn guralqyla qarlanan, csa-rtli ar verdi. Dvltyanl ziyallar xalqn gzqaba-nda onu mikrofondan krk, hr trfdn bana qa-paz tkmybaladlar. Qadn tpiklynlr d vard. Bir dst rusprst, qeyrtsiz ziyalalan zif bir qadn xaylann, z d milli ruhlu bir qadn xaylann,st-n dmlrini vicdanm, qanm, ruhum gtrmyib, onun mdafisinqalxdm. O biri trfdn olaydan s- bilmi xalq hcum edrk, bizqarq, tribunadaklarn hamsn zidirmk, hr eyi datmaq istyirdi. Araqaracaq, mitinqi armamz he n olub gedckdi. Xalq sakitldirmkn kdiyimiz tinliyi bir Allah bilir!

limd mitinqin irisindn tribunaya gndril-mi oxlu qeydlr vardr.Mitinq zaman v mitinqdn sonra dvlt onlar limdn xartmaq nox ald. Vermdim, qoruyub saxladm. O vaxtlar xalq duymaq, bilmkbaxmndan tarixi dyri olan hmin qeydlr bunlardr: "Arvadlar ermniolan rhbr azrbay-canl iilrimiz idn qovulsun. Onlard

22


23/96

torpamz satr", "Qazax, Naxvan torpaqlar geri qaytarl-sn", "Mrkzi Komitnin nmayndsi A.Rsizad-nin dhtlialasmaz hrkti Azrbaycan xalqna, onun mdniyytinardan da ar zrb oldu. Hk-mn Rsizad bu hrktini MK

qarsnda izah et-sin. Torpaqdan pay olmaz. 5000 hektar torpapay vermkl o, anasnn sdn, bacsnn namusunu pay verdi.Qtiyytl tlb edirik: o, bu mqdds torpa qar-qar yadelliiallardan alb birldi-rn ah smayla, Babk, Azrbaycandaad oxdan unudulan Hac Zeynalabdin by Tayevin mqddsruhuna cavab versin!... M.liyev adna AD tlbsi ZlalovaG.Y ", "Ermnistanda ln sgrlrin l-m haqqnda mlumatverilsin", "Ermnistan cina-ytkarlar haqqnda mlumat", "Btnqzet shif-lrinin axrndak nvan Avakyan ad il baldr.Tlb edirik: Avakyan ksinin ad dyidirilsin!", "Nec olabilir ki, Sumqayta qoun yeriyir, min-amanlq yaranr, ancaqQarabada, xsusi il Stepa-nakertd indi d ilmirlr. Bu bardxalqa niy m-lumat verilmir?", "Sumqaytda tutulanlar xuliqanadlandrlmasn v buraxlsn!", "Sumqaytda tutu-lanlar buraxlsn!Azrbaycan xalq", "40-c illrd Stalinin mri il krlm 100min azrbaycanl z vtnlrin qaytarlsn!", "Azrbaycan tarixihaan z yerini tutacaq?", "Milli qhrmanlarmzn hey-kllriBaknn grkmli yerlrind qoyulsun!", "T-lbimiz: 1. ah smaylXtainin abidsi ucaldlsn, hrimizin grkmli yerlrindn birind.2. Zeyna-labdin Tayevin adna klr v meydanlar qoyul-sun,abidsi ucaldlsn!", "Sovet ttifaqnda... n ox xeyir vern brktliAzrbaycan torpadr. Bel is Moskva, konkret desk, Qorbaovv durunluq dv-rnn havasndan he cr yaxa qurtara bilmynAzrbaycan Mrkzi Komitsi n vaxta qdr bizim xalqn arzularnboacaqlar?", "Btn zhmtkelr mumi ttil arlsn".Qeydlrin bir srasnda ali mktblrin qaplarn balatdrb tlblri mitinqburaxmaq istmmi sma-yl brahimov, Timuin fndiyev kimi rektorlaraetiraz v Sumqaytn kemi partiya katibi Cahangir Mslm-zadnin khn

i yerin qaytarlmas tlb edilir.18 may 1988 mitinqini xsusi tkil etmk lazm glmyckdir. Mnimrazlmla Xlil Rza 16 may mi-tinqind bu tarix Azadlq meydanna mitinqelan etdi. Dvlt laltlar orda-burda danrlar ki, 18 may mitin-qini onlartkil etmilr. Dvlt laltsnn dvlt ley-hin mitinq tkil etmsin kiminanar?

23


24/96

1990-c il 22 yanvar matm mitinqi istisna olmaq-la, Bakda 18 maymitinqi kimi nhng mitinq grnm-midir. Dniz vazalndan tutmu DTKbinasna, AZ-dn tutmu dniz qrana qdr hr yer insanla qarqa kimiqaynard. Bakda btn mssislr z faliyyti-ni saxlamd.

Mitinqi Xlil Rza il ikimiz idar edirdik. xla-rn irin yerind bir d grdkki, "Bxtiyar, Bxtiyar!" ssi meydan bana gtrd. Bunun ardndanqrib bir teatr shnsinin ahidi olduq: Bxtiyar Vahabzad llr stndtkm kimi atla-tutula Azrbaycan mehmanxa-nas trfdn tribunayagtirilir. Btn meydan balq qar-n kimi yarlb, ehtiramla o "mqdds"insana yol verir-di. Xlil Rza rahatszlqla mn yanab dedi: " claf in-diglib meydan dadacaq". Ona dedim: "Xlil, sn bu saat bu tribunadaneyx Nsrullaha dndrilmi Bxti-yarn leyhin bir sz desn, xalq snsevimli olunu bu-radaca daqalaq edr. Onun buraya n n gldiyi bizmlumdur. Qoy glib dansn, sonra bax gr bana n glir. O, z znifa edib sradan xartmaldr, bu haqda xalqa bizim bir sz demyimizdnhe n xmaz, arada zmz yaman kii olarq". Bizim n haqqmz vardBxtiyara sz vermyk. Hammz knara kildik, o, tqdimatsz-filanszbirbaa mikrafona yaxnlab da-nmaa balad. airlik istedadn isalaraq, "igidsn, qhrmansan, cngavrsn, tarixn byk mdniyytlryaratmsan" dey, xalq vvlc bir xeyli oxad. Sonra, nec deyrlr, valdndrib balad ki, all olmaq la-zmdr, emosiyaya uymaq lazm deyildir,uyanda iri-sindn Sumqayt hadissi xar. Mitinqi sona atdrb sa-kitcdalmaq lazmdr. Vahabzadnin mitinqi datmaq istmsinin astar btnlpaql il z xmd. Bu-na cavab olaraq, xalq onu hans ehtiramlamikrofona g-tirmidis, fitlyib, kylyib eyni biabrlqla mikrafon-danqovdu. Nli i, xfif gll zl Xlil evrilib: "Salam leykm Xlil" -dedim. Xlil irisin rahatlq km bir adam kimi: "Xatadan qurtardq" -dedi.Tkil etdiyimiz mitinqlr milli azadlq hrkat-nn canl lsi idi. Soruulur,onu dadb milli azadlq hrkatmzn yanmaa balayan ocan sndrmkc-nab Vahabzadnin nyin lazm idi? Ona yox, rusa lazm idi ki, dvltini,imperiyasn sbatszlqdan, iqtisadi zr-bdn, dalmaq thlksindn

qoruya bilsin. Xalqa v-tnsevr air kimi tantdrlm Vahabzad rusun busiya-si mqsdinin sadc iyrnc urlu alti idi. Rus crb-cr , rngbrngkild Bxtiyar kimilrdn irimizd n qdr desn yetidirmidir. Xalqarasnda hmi, hr yerd dediyim bir sz burada tkrarlamaa ehtiyacdu-yuram: dvltl, imperiya il mbariz aparmaq mn o qdr tinolmamdr ki, bel tiplrl tin olmudur. Sbb odur ki, bunlarn milltimiz

24


25/96

n rusdan, ermni-dn daha qorxulu olduunu kimsy qandrmaq mm-kn olmamdr. Nec ki, AXC balarnn kim olduu-nu xalqa baa sala,inandra bilmycym.Meydan yazl arlarla dolu idi. Bir ox yndn maraql, dyrli olan onlar

yazya gtirirm:"Sumqayt hadissinin sil sbbkarlarn tlbedirik".

"Biz millti deyilik, beynlmilliyik"."Yolda Mslmzadni partiyaya brpa et-mk".

"Ermni milltilrin ar olsun"."ua Qaraban mrkzidir"."Ylsada yz min ya,

Biz vermrik Qaraba"."llm, ldn gr gets Vtn"."Yaasn Azrbaycan millti".

"Qaraba bizim olmu v olacaq" (rusca)."Azrbaycan xalqn l salmaa son qoyul-sun" (rusca)."Xanknd" (xalq bu arla Stepanakertin a-d-nn dyidirilmsini tlb edirdi)."Ayrlarm knl candan Azrbaycan, Azr-baycan"."Var olsun Azrbaycan"."Yaasn elin ssi, Qaraban ikstsi"."Rdd olsun Krunk" (rusca)."Tlblrimiz hyata keirilsin"."Xalqn tlbi haqldr"."Tlb edirik, DQMV trafndak demoqoqiya

ksilsin" (rusca) v s.Rayonlar mhz 18 may mitinqi hrkt gtirdi. Bundan sonra bir qaydaolaraq Bakda n vaxt mitinq, ttil olurdusa, rayonlarda da balayrd.L.midt adna zavodun fhlsi Nemt Pnahovu nlibel ayxanasndantanmam. lk tanlqda sxla-sxla mn dediyi bu szlr indiki kimi

yadmdadr: "Bam dadan-daa dyib, axrda siz snmam". Mn dona dedim: "Axtarb, axtarb sil vtnsevrlr rast glmisn". Kemiihaqqnda he bir bilgim olma-yan bu cavan olan yanma alb, ona mnviatalq et-dim. Onu nlibel Tkilatna gtirdim. Hara getdim ya-nmdanskik etmdim. nlibelin yncaqlarnda x etmy hvslndirdim.Hr yerd hrmtini qaldrmaa aldm ki, onun vasitsi il fhllri

25


26/96

nlibel Tkilat-nn ardna salmaq mmkn olsun. 1988-ci ilin martndaL.midt zavodu fhllrinin tkil etdiyi Novruz bayra-m nliyind itiraketmyim bu mqsd xidmt etmi-dir. nlikd itirak etmyimiz, onudvlt leyhin si-yasi yncaa evirmyimiz Nemtin zavodda hrmti-

ni dorudan da artrd. Yoxsa ona burada, z demikn, "demaqoq" kimibaxrmlar.Bu vaxta qdr olan piketlrin, nmayilrin, mi-tinqlrin tkilind Nemtinzrr qdr itirak olma-mdr. 18 may nmayiindn sonra onu NamiqQulamo-vun dstsin qodum ki, fhl sinfini mitinq hazrla-yanda birghazrlasnlar. El qomam grdm, bala-d mitinqlrin tkilini mlli-bal pozmaa. O v sfn-diyar Coqun, buna nail olmasalarda, 9 iyun1988-ci il tarixli mitinqi pozmaa az almadlar. Bu mitinqdn balam14 noyabr 1988-ci il tarixli mitinq qdr mn el bir piket, nmayi,mitinq tanmram ki, Nemt Pna-hov onu pozmaa almamdr. O, 17noyabr mitinqini d datmaq istyckdir. Allah elsin gnaha batma-ym, bu hrktlri axrda onun haqqnda mnd be-l bir fikiryaradacaqdr ki, deysn el vvldn "hazr adam" kimi liminaltna yerldirilibmi.

Nemtin txribatlq faliyyti o vaxt balad ki, o, dniz knarndakXalq Tsrrfat Srgisinin ayxana-snda blfz liyev, Sabir Rstmxanl,Aydn Mm-mdov, Kamal Abdullayev, Ta Xalisbyli, Firidun C-lilov,Nurddin Quliyev, smayl Triqpeyma, Bhmn Sultanov, Vurun yyubov,ayxanada hardansa peyda olmaa balam sa Qnbrovla tez-tez biryerd gr-nrd. Nemti yanmdan uzaqladrb dvltin qarma-nakeirnlr bu adamlar olmular.9 iyun mitinqi d Azadlq meydannda oldu. Milli hrkatn rhbri olmamXlil Rza trfindn bu mitinqd elan edilmidir. Liderliyi limdnxardb Nemtin, AXC balarnn lin keirtmk n dvlt, Naxvanklan ox abalayacaq v buna nail olacaqlar.Xlil Rza mitinqd, shv etmirms, 100-dn artq tlb irli srd.Mitinqlrd xalqdan xz edib mumi-ldirdiyim v irisin z fikirlrimid qatdm 19 madddn ibart tlb is meydanda mnim trfimdn

oxunmudur. Azrbaycan KP Mrkzi Komitsin, Na-zirlr Sovetin, AliSovet rsmi snd kimi tqdim etdi-yim hmin tlblr bunlardr:1. Azrbaycan SSR-nin partiya v dvlt or-qanlar Dalq Qarabadanizam-intizam brpa et-sinlr, Ermnistan SSR-dn buraya edilnhr cr mdaxilnin qars alnsn.

26


27/96

2. Ermnistan SSR-dn qovulan azrbaycanl-lar z yerlrinqaytarlsn v oradak azrbaycanl-larn thlksizliyi ciddi surtdtmin edilsin.3. Ermnistan SSR-d yaayan azrbaycanlla-ra muxtariyyt hququ

tannmaldr. Ermnistan SSR-i buna getmzs, Dalq Qarabanmuxtar vila-yt hququ lv edilsin.4. Dalq Qarabada v Ermnistan SSR-dtrk soylu yer adlar brpa edilsin.5. Azrbaycann doru-dzgn milli gliri vxalqmzn say haqqndak statistika mtbuatda ap edilib xalqaatdrlsn.6. Oldu milli glir v halinin doru sayna mvafiq olaraq,Azrbaycan SSR-nin bdcsi, zh-mtkelrin, qulluqularnmaalar, pensiyalarn, tlblrin tqadlri artrlsn. hali, osradan Ba-k, Sumqayt, Gnc hrlrinin halisi rzaqla v kndtsrrfat mhsullar il tmin edilsin.7. Azrbaycanda pambq v zm sahlri mhdudladrlsn,respublikada maldarlq inkiaf et-dirilsin, rayon zhmtkelrin, osradan Aberon kndlilrin torpaq sahsi ayrlsn. Torpaq verilmsizaman adamlardan rvt alnmasnn qars ciddi kild alnsn.8. Azrbaycan gnclrinin ii qvvsi kimi baqa respublikalaraaxmas nlnsin. Onlarn res-publikamzda il, evl tminedilmsin, evlnml-rin rait yaradlsn.9. Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikas Konstitusiyasnn 73-cmaddsind dyiiklik edib, respublikann istisnasz olaraq btnorqan v ms-sislrind Azrbaycan dilinin ildilmsi tmin edil-sin.10. Azrbaycan xalqnn milli bahar bayram rsmildirilsin v onunkeirilmsin dvlt qay gstrsin. Bayram gn xalqn ilmmsihaqda fr-man verilsin.11. Xalqmzn "trk" ad brpa edilsin.12. rb, ya latn lifbasndan ikisindn birin

keilsin.13. Orta v ali mktblrd rb v fars dili ke-ilsin. Respublikadarb v fars dili mllimlri ha-zrlayan institut yaradlsn.14. Tdqiqat institutlarnda, kitablarda, dvr mtbuatda tariximizin,mdniyytimizin qsdn sax-taladrlmasna son qoyulsun.

27


28/96

15. Qdim hr v knd adlarmz brpa edil-sin. Milliqhrmanlarmzn, xsiyytlrimizin adla-rna mrkzhrlrimizd k, meydan adlar qo-yulsun, onlarn heykllriucaldlsn. Bak hrindn ermni k adlar qaldrlsn.

16. Bak hrin azrbaycanllarn pasport qeydiyyat yasa lvedilsin.17. Azrbaycan televiziyasnda Azrbaycan di-lind verililrin saatartrlsn.18. xsiyyt prsti dvrnd ldrln x-siyytlrimizinbana gln blalar dvr mtbuat-da, radio v televiziyadaiqlandrlsn.19. Xalqmza dmnilik hissi bslyn adam-larn rhbrvziflrd ilmsin imkan verilmsin. Rhbr vziflrd bellrivarsa, idn gtrlsn-lr.05.12.1988 -08.06.1989 tarixind hbsxanada ol-duum zaman SSRDTK-nn polkovniki Savukin sbi halda bu tlblri "ekstremist tlblr"adlandrd.DTK xaricd leyhim pis ilmmidir, Trkiy-d ap olunmu dbiyyatarast glmim ki, bu tlbl-rin orada baqa cmiyyt trfindn irlisrldyndn danlr. Bel grnr ki, mni xaricd d rt-basdraalrmlar.Xalqn msllrini dvltl mzakir v hll et-mk n tribunadacakomissiya yaradb, onu mitinq tsdiqltdim. Komissiyaya aadakadamalar salm-dm:1.Hatmi Tantkin, 2.blfz liyev, 3.Xlil Rza, 4.Ta Xalisbyli,5.amil Saleh, 6.Rstm Beh-rudi, 7.Nemt Pnahov, 8.FiridunClilov, 9.Sevil Ca-hani, 10.Nurddin Quliyev, 11.Mikayl Mirzyev,12.Vurun yyubov, 13.Bhmn Sultanov, 14.Bxti-yar Tuncay,15.Sabir Yanarda.Adlar mitinq sslndirdiyimd, vaxtil tutulma-sna rmn, yaxn be-onnfrdn baqa kims trfin-dn tannmayan blfzi xalqa bel tantdrbmhur-ladrdm: "xalqn ryindn fqrb xm oul". Ko-missiyann

zvlri arasna Sabir Rstmxanln salma-mdm. Xlil xahil onu siyahmasaldrd. lyazmas klind olan siyahn bir ne gndn sonra Sabir Rs-tmxanlnn iisi Rstm Behrudiy verdim ki, man-kada apdan xartsn.Mankadan xan siyahda n grsm yaxdr? Sabir Yanardan adnnstndn m-rkkbl xtt kilmi, qabana sa Qnbrovun ad ya-zlmdr. Heyrt gldim. Akademiyada bir yerd ildi-yimiz rqnaslq

28


29/96

nstitutundan Ziya Bnyadovun kad-r (Ziyan biz Primakov direktor tyinetmidi), hku-mtprst bir gnc kimi tandm bu adamn trtib etdi-yimsiyahya hans qaranlq l trfindn yerldirildiyi-ni R.Behrudidn bir trlyrn bilmdim. Amma ox gman bu qaranlq l dvltin sevimli kadr

olan Sabir Rstmxanl idi. Siyahda amil Salehin d adnn s-tndn xttkilmidi.Sabir Rstmxanl il sa Qnbrovun milli hr-katmzn irisinyerldirilmsinin tarixsi bel ba-lamdr. Bundan sonra Azrbaycan milliazadlq hrka-t bu iki insandan yaxa qurtara bilmyckdir.Hmin gn, yni 9 iyunda Azrbaycan KP MK-nn ideoloji ilr zr yenidvlt katibi Rafiq Zeynalov Elin fndiyevin kabinetind komissiyan qbuletdi. Novruz bayramn dvlt bu grd qbul etdirmi-m. Lakin1989-da dvlt trfindn onun ilk rsmi bayram kimi tutulmasn grmkmn qismt olmad. Onu, ad Sumqayt hadissin qarm bir gncl dnizknarndak DTK-a hbsxanasnn 1 -li kamerasnda qarladq, qzetdnam dzldib yandrmaqla.Dvlt mqamlar v onlara yaxn adamlarla son-rak grlrdkomissiyann bas kimi mn oldum yalan, Sabir Rstmxanl il FiridunClilov oldu doru. Komissiyan mnim vzim onlar ynltmy balad-lar. Baqa cr desk, dvlt mniml yox, onlarla hesab-lard.Tlb edirdim ki, komissiyan .Vzirov z q-bul etmlidir. Sabirl Firidunbizi ynltdi .Vzirovun yaxn adam olan yaz Cmil libyovun yanna.Bu adla ki, .Vzirovla grmz o, tkil edckdir.C.libyovun Azrnrdki otanda onun dikt-sil Firidun Clilovla SabirRstmxanl Azrbaycan Kommunist Partiyasna komissiyann adndanmktub tkil etdilr. Mktubda komissiya zvlri partiyann k-mkilrikimi gstrilirdi. Buna sbilib dedim: "M-nim tkil etdiyim komissiyapartiyann kmkilri yox, xalqn nmayndlridirlr". Onlar bildiklrinietdi-lr. Durum bel olduqda, Bxtiyar Tuncayla onlardan uzaqlaas oldum.Buna baxmayaraq, .Vzirov komis-siyan qbul ednd mn d orada idim..Vzirovla grd komissiya zvlri xalqn problemlrini bir knaratullayb, z msllrini hll et-my baladlar. Kimi ev istyir, kimi i

tlb edirdi v s. .Vzirova yaltaqlanmaq xirtdy qalxmd. Peimanolmudum ki, gr kimlri xalqa vkil etmim. lacm n idi, gzgrnn "vtnsevrlr" bunlar idilr..Vzirovdan dvlt tqdim etdiyim tlblr cavab istdim. Konkret hebir ey demdi, mumi sz-lr dand. Ona sual verdim: "hr niy qoungtiz-dirmisiniz?" Cavab verdi ki, asayii qorumaq n. Dr-hal da lav

29


30/96

etdi: "Sizi ayrca qbul edcym". Ancaq qbul etmdi.Grd DTK-nn sdri Ziya Yusifzad v res-publikann ba prokuroru lyassmaylov da itirak edir-di. Mitinq olayna gr universitetin bir mllimitutul-mudu. Grn sonunda Z.Yusifzaddn onun buraxl-masn xahi

etdim. Buraxdrmaa sz verdi v doru-dan da buraxdrd.9 iyun mitinqind tribunadan meydana vrq da-dlmd ki, ayn 11-dAzadlq meydannda mitinq olacaq. Mitinq oldu, ancaq adam ox az glmidi.Mitin-qilr meydandan 3-c mikrorayonun yanndak oxlu ermni yaayanxutorun stn getdilr. Burada ermni bizim bir milisi gll il ldrr.lm olay Bakda du-rumu grginldirdi.Milisin dfnind mn, blfz liyev, Ta Xa-lisbyli itirak etdik. TaXalisbyli he yax i grm-yib, general Kamil Mmmdovu thqir etdi,onun milis-lrinin yannda. Qbiristanla gedib-gldiyimiz yol boyu generalbizi provokasiyaya kib tutmaq istyirdi. Onun xatasn bamzdan gc-blail rdd etdim.yunun 13-d Azadlq meydannda dvlt z mi-tinq tkil etdi. Mitinqbalanandan qurtarana qdr m-ni hkumt evinin hytind gizlictutuqladlar. Yanm-da milis zabitlrindn ibart bir ne gzti qoymudu-lar. Ta Xalisbyli tsadfn hyt daxil olub mn yaxnlaanda onu datutdular.Mitinq bitinc, dvlt balar tribunan trk etdi-lr. Amma xeyli adammeydanda qalb, mitinqi dvlt leyhin davam etdirdilr.Hmin bu gn axam hrbiilrl mitinqilr ara-snda hrin iindtoqquma xd. Mn danlanlara gr karatei cavan bir qz tkbana9 sgrl vuruur-mu (adn bilmsmd mn o qz tanyrdm). Qzb-lnmi mitinqilr ermni adlarna klrin lvhlrini qrb tkdlr. ZakirlKorolu (Qardaxan) bu id b-yk fallq gstrdilr.Bnyad Srdarov v bzi baqa zavodlarda fhl-lrin ermnilrizavodlardan qovmas bu ayda ba ver-midir. Ardnca bzi rayonlardaxalq ermnilri Azr-baycandan xartmaa balad v bu aksiya 1990-cil 13-14 yanvar Bak olayna qdr davam etdi. Trklrin Ermnistandanxarlmasna cavab olaraq, 1989-cu ilin axrlarnda v 1990-c ilin

yanvarnda ermnilrin Ba-kdan xarlmasnn banda rhbrlik etdiyimMilli Qurtulu Partiyas getmidir. Bundan mqsdim ermni-lrin Baknermni hri kimi grmk xlyasna son qoymaq olmudur. Dvlt, dvltinxalq irisind ehti-yat qvvsi, orqan olan AXC is ermnilri Bakda qo-ruyub saxlamaq istyirdi. AXC-nin balar meydanlar-da tsadfi demirdilrki: "bizim ermni problemimiz yoxdur". Xyant baxrsnzm? Bu xyantin

30


31/96

sonucu-dur ki, ermnilri Dalq Qarabadan xara bilmmi, bamza iamq.Qafqazdak, zllikl Bak v Azrbaycandak n-mayi, mitinq, ttilhrkat onunla sonucland ki, SSR Ali Soveti Ryast Heyti 28 iyul

1988-ci il tarixind bu frman xartd: "Yncaqlarn, mitinqlrin, ky-rlrinin v nmayilrinin tkili v keirilmsi qayda-s haqqnda".Ardnca Azrbaycan SSR Ali Soveti Rya-st Heyti 22 avqust 1988-d "Yncaqlarn, mitinql-rin, k yrlrinin v nmayilrin keirilmsiqay-dalarnn pozulmasna gr msuliyyt haqqnda" frma-nn qbuletdi. Frmanlar dvlti, imperiyan sbatsz-lqdan, iqtisadi zrbdnqorumaq mqsdini gdrd. Yaratdm komissiya trafmdak bzignclri trflri-n kmk yolu il, 14.11.1988 tarixin qdr Bakdanmayilrin, mitinqlrin tkilin, keirilmsin mane olmudur. Dvlt buid komissiyaya lindn gln yar-dm etmidir.Xalqmzn rus zlmndn xilas olmas n mil-liyytilik, trklklyana, Azrbaycanda islamiyy-tin dirliin maraql olmuam. Bu vyaramaz sosialist cmiyytin sbatszlq, qatqlq gtirmk istyil 23iyul 1988-ci il tarixind - aura gn - Tzpir mscidi-nin hytind zncirvuran gnclrin bas Adil Qas-mova gstri verdim ki, dstni hrinklrin -xartsn. Hmin gn Bak 70 illik bolevizm-kommunizm rejimidvrnd grnmmi sensasiyal bir olayn ahi-di olur: zncir vuranbir dst gnc, dallarnca da 350-y qdr qz-qadn, uaq "ahseyn,vahseyn" dey-dey hrin klrini dolarlar. slam dvltlrindn,zl-likl ran slam Respublikasnn Bakdak konsulluun-dan kinrk,dvlt dstnin qabana xmaa csart etmdi. vzind Bak hrDaxili lr darsinin risi Vaqif Musayev axam mni milislrl yannaapazdrd. Dstni ky xartdrmam boynuma gtrmdim. Bu olayAzrbaycandak qorxaq dini qvvlrin hrkt glmsin ox byk tkanverdi.Shv etmirms, sentyabrn vvllrind V.Musa-yevi idn gtrb, yerinmilis polkovniki Ftulla H-seynovu Bak hr Daxili lr darsin ris

tyin etdi-lr.Dvlt 1988-ci il 2 sentyabra tkil etdiyim nma-yii komissiyann li ilpozdu, mni d tutdular. Tutul-mamla ilgili olaraq, "Hatmi, Hatmi!"dey-dey k-lri dolaan 147 adam da hbs edilir.

F.Hseynov mni Nrimanov rayon milis idarsi-nin kamerasndangtrb z mannda .Vzirovun yanna gtirdi. Gtirrkn yolda mn

31


32/96

bir ne kr de-di: 'Sn n qdr deyilib ki, dinc otur, indi kiiy n de-ycksn?" Susur, ona cavab vermirdim. Axrda hvs-ldn xb mn sarevrildi v: "Sninl deyilm - dedi, - niy cavab vermirsn?". Mcbur qalbona cavab verdim: "Adama ox ey deyrlr". F.Hseynov: "h d,

sn d bildiyini edcksn". Shbt bununla ksildi..Vzirov kabinetind tk idi. ri girdiyimi g-rrk, ayaa qalxb qarma gldi. O, respublikann ar durumundanblk bir saata qdr dand v axrda dedi: "Respublika brbadhaldadr, istyirm ilym, mni qoymursan, mn kmk edrsnmi?"Onu "ilmy qoymaq" imperiya iqtisadiyyatnn dirliin imkanvermk, azadlmz buxovlamaq demk idi. Bu, mnim siyasi anlayma,mqsdim daban-dabana zidd idi. Ona dedim: "Siz sz ver bilmrm".El demyimi grdm. Yumruqlarn sbilikl masaya rpb stmrd: "Von otsuda!" ("Rdd ol burdan!"). Thqirdn rng-rufum aappaqaard. Bilmirdim n edim, oturum, yoxsa kabineti trk edim. Birdn el bilmn dedilr, grmrsn sni qovur, n oturmusan? Ayaa qalxb sr-tlqapya trf ynldim. .Vzirov arxadan qaa-qaa glrk, dz qapnnyannda qabam ksdi v dym-lnmi yumruqlarn sbi bir zrbliyinlrim endirdi. iyinlrimi yumrua vermk adi bir ey yox, mn dv-lt zorunu gstrmk idi. Acql, nifrtli baxlarm onun gzlrinin iintikdim. ryimdn vurub onu yer srmk keirdi. Bunun xatal olacanani olaraq dnb, lnt eytana dey, fikrimdn vaz kedim. O, mnisakitldirmk, ryimi l almaq n qbahtli hrktin rkiyanlikmzmunu verrk: "Bs kim bu respublikan dzldck, ax hr eymhv olub gedir" deyib, qolumdan darta-darta yerim qaytard. Zngi ba-sb kmkisin ay, mrnd grmdiyim mxtlif rngli limon konfetgtizdirdi. limi d vurmadm. O, lin gtrdy isti stkan qoymaq ngznn qaba-ndak nlbkini grmrd. Nlbkini ona mn gstr-dim. "Vidi - dedi, - ya toje rasteryalsya"(Grrsnmi,mn d zm itirmim").Aradak grginliyi anbaan gedrib, shbti davam etdirdik. Ona tklif etdimki, Moskva il razladrn, Er-mnistandak trklri Azrbaycana, buradak

ermnilri Ermnistana grtmk lazmdr. "Be yz min adam burdan ora,ordan bura krtmk asan i deyil" deyib, tklifimi rdd etdi. tinlik bundadeyildi. tinlik Rusi-yann Azrbaycandak mkrli ermni siyastinin leyhi-n onun xa bilmmsind idi. "znz bilin - dedim, - yuxardan edilms,aadan xalq z bu ii grck, facilr ba verckdir".

32


33/96

Grmkd olduu v grcyi ilrdn .Vzirov yen xeyli dand.Fqt qulama batmayan bu szlrl mni aldadb yolumdan dndrbilmyckdir. Tkra-rn: "mn kmk edrsnmi" demmsi n, "sizii-nizd uurlar arzulayram" deyrk, ksin mn onu al-dadb bamdan

edck, tutulmu 147 nfri d ona bu-raxdracaq, ayrldqdan sonra isxalq ayaa qaldrmaq, dvlt, imperiya leyhin qoymaq, iqtisadiyyatazrb vurmaq yoluma davam edcym. .Vzirov v ko-mandasnbelc ox kr aldadacamdan, haqqm-da yksk fikr dck vbunu Moskvaya qdr t-rafna uladracaqdr. Bunun sonucu idi ki,05.12.1988-08.06.1989 tarixlrind Bakda hbsd ol-duum zaman,SSR prokuroru Qalimulin mn de-di: "Sn diplomatiyan hardanbel yax yrnmi-sn?" Cavabnda ona dedim: "Mn diplomat deyi-lm, sadc alimm". O: "Tvazkarlq etm, biz s-ni yax tanyrq" dedi.mperialist mqsdlri namin Gney Azrbayca-n z tsir dairsin sala bilmk n Moskvann l atd- tdbirlrdn biri,orann nd gln xsiyytlrini Quzey Azrbaycan ziyallarnn qarmanakeirtmkdn ibart olmudur. M.H.hriyar gneyd bel xsiyyt-lrdnbiri olmudur. Moskvann niyytin zrb vurmaq xatirin, onu S.Rstm,M.Rahim, B.Vahabzad, Rs-tm liyev v b. kimi Azrbaycan sovetziyallarnn qarmandan xartmaq lazm idi. sfndiyar Counu thrikedib, M.H.hriyara yazd mnzum mktubu Tbriz gndrtdim. Yuxardaadlarn kdiyim ziyal-larn tsiri altnda "azad Sovet Azrbaycan" haqdaox yksk fikird olan hriyar, burann facilrini dil g-tirn mktubuoxuyub sarslr. zn saxlaya bilmy-rk, sbi halda Bakya S.Rstmzng vurub deyir: "Siz znz vtni satmsnz, indi d qara eytan olubbizi yoldan xarrsnz?" Bunu deyib telefon dstyini yerin rpr. S.Rstmtelefonda: "Aaye hriyar, aa-ye hriyar" dey-dey qalr. QuzeyAzrbaycanda h-riyarn lmn el bir reaksiya verilmmsinin sbbi buolay idi. Onun lmn burada kdrl anacaq yalnz bir yer vard: nlibelTkilat. 22 sentyabr 1988-d hriyarn qrxn tutmaq n 100- qdrnlibeli Tzpir mscidin toplamdq. Tziydn sonra "h-riyar,

hriyar!", "Azrbaycan, Azrbaycan!", "Qaraba, Qaraba!" arlar ver-ver hrin klrindn ke-rk, dnizknar bulvara gldik. Bulvardamilislr mni, Mnsur lisoyu, Yaar Trkazri tutdular. Bizi manla-ra basb Nrimanov rayon milisin gtirdilr v "kepe-ze"y soxdular.Be-on saatdan sonra biz oradaca mh-km quraraq, hrmizi 300manat crimldilr v azad etdilr. Daxili lr Nazirliyinin Azrinform

33


34/96

trfindn qzetlrd ap olunmu mlumatnda haqqmzda deyi-lirdi: "Belhrktlrin tkrarlanaca halnda onlar haqqnda daha kskin llrgtrlckdir"("Vka" qzeti, -223, 1988).Crim vermy imkanm yox idi. Xlil Rza, Mi-rli Seyidov v b. tanlar

mn maddi yardm etdilr. Mn bilni Mnsurla Yaara da kmk olundu.Nmayilrin leyhin gedn Nemt oktyabrn 2-d nmayi etmk fikrindd. Dostlar mndn xahi etdilr ki, nmayii tkil etmy ona kmkedim. K-mk etmy aldm, ancaq nmayi ba tutmad, mni bir nesaatla tutdular. Nemt yataqxanalarnda aclq elan etdi. Bxtiyar Tuncayyanma glib xahi etdi ki, Nemti mdafi etmk n ora-bura teleqramvurum. Vurmaq istmirdim. Tuncayn tkidlrindn kemy-rk, onumdafi etdim.Tarixini unutmuam, hrd mitinq gzlnilirdi. Bahar ayxanasnda oturubay iirdik. Milislr birdn ayxanan manlarla basdlar. Onlar mni vMnsuru tutdular. Knar masada oturub ay in blfz liyevl FiridunClilovu tutanda, blfz dedi: "Biz onlardan deyilik". Milislrin onlarla iiolmad, mni v Mnsur lisoyu manlara soxaraq F.Hseynovun Azadlqmey-danndak syyar qrargahna gtirdilr. F.Hseynov acql-acqlmndn tlb etdi ki, ayxanada oturmaym, oturub hri grginldirirm.Onun tlbini qbul et-mdim, buraxlan kimi yen ayxanaya gldim.Mnsur lisoy yaman sycl adam idi. Bizi tut-duu n F.Hseynova quraqdanaa sylr verdi.Bundan qzan F.Hseynov milislr Mnsurun qollarn arxaya burdurubmana basdrd. Mnsuru apardlar, saatdan sonra yen buraxdlar.Ermnistanl qaqnlarla ilgili piket tkil etdiyi-miz n mni bir dfd Eldar brahim, Mnsur li-soyla birlikd Mrkzi Komitnin qabandatutmular. F.Hseynov bizi saat yarma qdr dindirib, dandrb buraxd.Txminn bu vaxtlar olard, respublikann ba prokuroru lyas smaylov,Azrbaycan KP MK-nn mumi bsinin mdiri Teymur Elin, MK-nn yeni-b mdiri Namiq Axundov mni ayr-ayrlqda yanlarna artdrdlar.Bir mqsdlri vard: hyatda n istyi-rm mnim n etsinlr,ancaq sakit olum, xalq dvlt qar ayaqlandrmaqdan l kim.

Namiq Axundov htta dedi: "Azrbaycan Demokrat Firqsinin kadrlar qocalbsradan xmlar. Biz razyq ki, sni o firqnin sdri qoyaq". "Mn o firq il63-d qurtarm-am" deyrk, onun tklifini rdd etdikd, dedi: "Sn n-inki zn fikirlmirsn, balalarn da nzr almrsan". Ona cavab veribdedim: "Mn istyirm hamnn balalar xobxt olsun, mnimkilr d onuniind. Mnim balam xobxt olub, baqalarnnk bdbxt olacaqsa, bu xo-

34


35/96

bxtlik mnim balama lazm deyildir". lac ksilib: "Fi-kir dorudur" dedi.Qalimulin is hbsxanada mn bu tklifi edckdir: "Vtndal qbul et,sni respublika-nn rhbrlrindn biri edk". Xalqmn xatirin, azadlmzxatirin tklifi qbul etmycym. Qbul

etsydim, mbarizdn l kmli idim.Teymur Elinin yanna mni F.Hseynovun ma-vini polkovnik Hseynxan Ocadov aparmd. Dan-mzda uzlamaalnmayb qaydanda, Hseynxan dedi: "Hatmi, gedirm bu gr haqdahesabat verim. S-nin haqqnda mnim fikrimi bilirsn. Biz sni tutabilmirik (shbt uzunmddtli tutulmaqdan gedir -T.). Snin birarn var, SSR-dn xartmaq".Mn Xalq Hrkat Cbhsinin sndini yazb ta-mamlamdm. Zrdtlizad Azrbaycan Xalq Cb-hsinin proqramn mzakir etmk n 15oktyabr 1988-d .Hacbyovun ev muzeyind yncaq ard. Buradamn v trfdarlarm itirak edirdik. Zrdt tklif etdim ki, xalq hrkatnbirlikd yaradaq. O, m-niml hmkarlq etmkdn boyun qartd.Qabamda oturmu Xudu Mmmdov rk sktsindn keindiyin-dn,yncaq yarmq qald.24 oktyabr 1988-d tikinti materiallar naziri Arif Mnsurov mni v Mnsuryanna dvt etdi. O, bizi z mannda eyxlislam Allahkr Paazadninyanna gtirdi. Shbt zaman Paazad dedi ki, bzi bdxah adamlar xalqirisind mni DTK-nn polkovniki kimi qlm verirlr. Ona dedim: "Sizbuna z hrktinizl sas verirsiniz. Ermnilr vtnimiz tcavzbalam-lar. Katalikos Vazgen xalqn bu tcavzkarla thrik edir. Siz isdini rhbr kimi xalq ermni tcavzn qar cihada sslmk vzin,ermnilr qardalq elan edirsiniz, xalq sizin haqqnzda baqa n dnbilr?"Tzpir mollalar hmi alrdlar ki, buradakyncaqlarmz pozsunlar. nlibelilr d onlara qar"Lnt olsun mollalara" kimi arlar verirdilr. Paazadxahi etdi ki, mscidi siyast meydanna evirmyk.Onunla razlamayb dedim: "Peymbrimizin vaxtnda mscid sil siyast

meydan olmudur".nlibel Tkilatnn, sonra yaradlacaq Xalq H-rkat Cbhsinin hesabnaTzpir mscidin insanlarn aya ald. Aura gnndn baqa, yoxsaburada adam grnmzdi. 1989-da Milli Qurtulu Partiyasnn vaxtn-da is bal mscidlri zorla amaa baladq. 1990-c il-d bu i btnAzrbaycanda hrkat klin dnckdir.

35


36/96

nlibelin afialarnda ancaq mruzinin v g-r tkil etdiyimiz adamnad yazlard, sdrin ad ya-zlmazd (mruzi mn olanda adm hardasa,kimlr t-rfindns afiadan xarlard ki, yaynlamaym). ap olunan birafiada Vurun yyubovun adn grb dala-m sancd. Bu, onu nlibelin

rhbri kimi tantdrma-n aydn blirtisi idi. Vurun mndn ehtiyatlanb,bu i getmzdi. Burada mtlq dvltin barma vard.Vurunun gizli-gizli myyn dvlt idarlrin arld gzmdnqamrd. Bir gn o, Azrbaycan SSR Hmkarlar ttifaqnn mdniyytilrin baxan -b mdiri Hmid Abbasovun yanndan glrk mn de-di: "Hmid Abbasov mni yanna artdrmd. Xahi etdi ki, vziyytyax deyil, nlibelin faliyytini sax-lamaq lazmdr. Mn d saxlamaasz verdim". mlli-bal xyant idi. Mhkm sbildim. Ona: "Snkim-sn ki, - dedim, - gedib orda-burda nlibelin taleyini hll edirsn?!"Vurunu drhal sdrlikdn xardb, yerin rejissor dalt Ziyadxanovu sdrsedirdim. Bun-dan baqa, sdr dvlt idarlrin gedrk orada nli-belintaleyi il oynaya bilmsin dey, mnim trfimdn yazlan "nlibel Elmi-dbi Birliyi"nin Yeni Mram-nam v Nizamnamsi"nin 6-c maddsin "b"bndini daxil etdim. Burada deyilirdi ki, bro zvlri z aralarn-da "eynimddt birliyin iki nfrdn ibart szsn tyin edir (ona gr iki nfrki, arada satqnlq olanda o biri sz vasitsi il bundan xbr tuta bilk T.). Szlr dvlt idarlrind, radio-televiziya v baqa ktlvi mtbuatorqanlarnda birliyin slahiyytli nma-yndsidirlr".Brodaklar drbyliy salb mni buradan xara bilmsinlr dey,hr ehtimala qar, yeni mrmnam v nizamnamy bunu da daxiletmidim: "Bro zv-nn brodan xarlmas mumi yncaq trfindnhll edilmlidir". Nankorlar mni nlibelin bro zvlyn-dn xardandabuna hmiyyt bel vermycklr.Dvlt n qdr alrd nlibeli ortadan qaldra bilmirdi. Axrda onulimdn xartmaa getdi. Bunun n asan yolu trafma ydm adamlarnli il mni nlibelin bro zvlyndn xartmaq idi. 30 oktyabr 1988-ci il tarixindgndz saat 2-d Ta Xalisbyli , Nemt Pnahov,Hsn Merac, Fazil Mustafayev (ha-ms podpolkovnik Eldniz

liyevin naxvanl yerli-lridir), Vurun yyubov iclasda mni ssoxluu il bro zvlyndn xardrlar, iclas mnim v Aas Hununtrk etmyimizdn sonra. Ssvermd Xlil Rza il Tofiq Rsulov bitrfqalrlar. Bama bu iin gtiril-cyini qabaqcadan duyaraq, nlibelin hmingn saat 4-d balayacaq mumi yncana z hazrlm gr-mdm.Belki, btn nlibelilri, nlibel Tkilat-nn ardnca gedn zavod-fabrik

36


37/96

cmiyytlrinin nma-yndlrini laltdan hmin iclasa dvt etmidim.Fikrim nlibeliXalq Hrkat Cbhsin evirib limd sax-lamaq idi.Zal adamla azna qdr dolu idi. Rayonlardan, Naxvan MuxtarRespublikasndan da xeyli adam vard. Mruz bitinc, yuxarda adlarn

kdiyim xyantkar nlibelilrl Varlq qrupundan smayl Triqpeyma,blfz liyev, Firidun Clilov birlrk, ynca da-tmaq istdilr(Varlq qrupunu da .Counun evin-d mn yaratmam. Bzimlahizlrl sonra bura-dan uzaqladm). T.Xalisbyli rrd ki,Hatmi mil-lti qana kir. Btn zal bizim trfimizd idi. Ynca-datmaa onlara imkan vermdik. Mruz balama-mdan qabaq, ryastheytind yanmda oturmu Vur-un yyubov mn demidi: "ndi grbana n gtir-cyik". z balarna i glmidi. Be-on nfr yalnz z-lri zaldan xas oldular (Xlil Rza onlardan ayrlb biz qouldu). xbda,Vurun ld milislr deyirmi: "Biz onlar dada bilmdik, gedin sizdadn". Triq-peyma is mnim haqqmda deyirmi: "O, ran casusu-dur".Alm bel ksir ki, tmiz adam belc ancaq DTK agenti lkly bilrdi.Milis zabitlri, milislr d zal dada bilmdilr. Ynca davam etdirdik.Xalq Hrkat Cbhsi Keici Mrkzinin proqram v nizamnamsciyyli "Azrbay-can xalqna bildiri"ini oxudum. Snd byk rbtl,alqlarla qarland. Mni Xalq Hrkat Cbhsin sdrsedilr.Mn 5 dekabr 1988-d tutulduqdan sonra T.Xalis-byli il V.yyubov birne kr iclas tkil edib, n-libeli dirltmk istyirlr. Bel tbbsanlamsz bir i idi. nki nlibel Tkilat milli azadlq hrka-tndak zyerini Xalq Hrkat Cbhsin trk edib artq tarix qarmd.Xalq Hrkat Cbhsin daxil olan ayr-ayr kollektivlrin, frdlrin ilksiyahs Eldar brahimd qalmdr. Mnim limd aadak kiik siyahvardr.1. Axundov Eln Mmmd olu - 160 nfr.2. Slimov Firidun - Srniin Dama darsi 20 nfr.3. Cfrov shaq Msim olu Avtomobi Nq-liyyat Nazirliyinin

Texniki -Tchizat Bazas - 3 nfr.4. krov Tofiq - Azx Cmiyyti - 150 nfr.5. Nsirov Vaqif - 30 nfr.

6. Nbiyev Qhrman - ah smayl Xtai Birli-yi (EVM zavodu) -170nfr.7. Mmmdov Rstm - 3 nfr.

37


38/96

8. Hsnov Mvlud - 50 nfr.9. Barov Rfael - zimzad adna Rssamlq

Mktbi - 20 nfr.10. Mehdi Azri - 2-ci Zabrat - 300 nfr.

11. Abbasov Rauf - Azrbaycan Elmi-Tdqiqatzmlk-rablq nstitutu - 20 nfr.12. Qasmov Nriman - Yk-Avtomobil Nqliy-yat Dstsi - 5 nfr.13. sgrov mran - 31 nmrli mktb - 30 nfr.14. Mehdiyev Mehdi - Azrbaycan Neft v

Kimya nstitutu - 27 nfr.15. Abbasov Zahid - 25 nfr.16. krov Haqverdi stail olu.17. Quliyev Elxan Hsnaa olu.18. Quliyev Niyazi Hseyn olu.19. Almuradov Nriman Musa olu.20. Qulamov sgr Aatac olu.21. Quliyev Mtlb Qafar olu.22. Mmmdov ntiqam Hvskar olu.23. smaylov Osman Haczad olu.24. Bayramov Ziyddin Mhrrm olu.25. hmdov Mahmud Framz olu.26. Eminov Rasim brahim olu.27. Eldarov Nazim Eldar olu.28. Qurbanov ahin Musa olu.29. Smdov Bybala.30. Cavadov Eldar Cavad olu.31. Krimova Ruhinaz.Yaz Mmmd Murad Azrbaycan Xalq Cbh-sinin yaranmasndandanaraq yazr:"Azrbaycan Xalq Cbhsinin yaranma mni dsciyyvidir. Dvr mtbuatn mlumatna gr, o, milli folkloru,mifolo-giyan, dili, tarixi tdqiq etmk mqsdi il 1987-ci ild

yaradlm "nlibel" cmiyytindn xmdr" ("Vka" qzeti, 25may, 1991). Yaratdm el bir tki-lat tanmram ki, DTK onu datmaa,limdn xart-maa almamdr. 05.12.1988-08.06.1989 tarixlrindhbsxanada olmamdan yararlanaraq, DTK laltlar Xalq HrkatCbhsinin irisindki sfndiyar Co-un kimi adamlarla laqy girib,tkilat iki yer par-alayrlar. Tkilatn kiik bir hisssi sfndiyar Cou-

38


39/96

nun bana toplab Birlik Cmiyyti olur. Onun sas qvvlrinin banais blfzl dostlar v V.Polya-nikonun "gnc alimlri" krlr. Onlardvltin yaxn-dan yardm il 16.06.1989 tarixind (skkiz gn idi ki,hbsxanadan xmdm) yapma tsis konfrans ara-raq, AXC-nin

yarandn elan edirlr. Oldu budur ki, hmin konfransda Azrbaycan XalqCbhsi yaranma-m, sadc olaraq Xalq Hrkat Cbhsinin adn dyi-rk AXC etmilr.Azrbaycan Xalq Cbhsi ortaya xana qdr milli azadlqhrkatnn banda duran, ona rhbr-lik edn nlibel v XalqHrkat Cbhsi kimi or-tada iki siyasi tkilat olmudur. Bunubil-bil Etibar Mmmdovun AXC-y qdrki milli hrkata "kortbii" adqoymas ("Aydnlq" qzeti, 7 dekabr, 1990) hyasz saxtakarlqdr. AXC-ninrhbrlrindn olmu cnabn bu saxtakarlqdan mqsdi "mtkkil milliazadlq h-rkatn" adlarna balamaqdr. Pah atonnan, dvlt n-krlridvlti yxmaqla mul imilr, bundan kim-snin xbri yox !

III BLM

MEYDAN EPOPEYASI1988-ci il noyabr-dekabr meydan olay milli azad-lq hrkatmzn ahnqtsi idi. Azrbaycandak sonra-k siyasi hadislrin milli istiqamti,zgrlymzn elan bu olaya ox borcludur.Siyasi icmal Vil Dorofeyev Moskvada nr olu-nan "Dialoq" mcmusinin1990-c il mart nmrsind, Yaar Azrtrk "bdrrhman Vzirovcnablarna aq mktub" brorasnda (1989) bu haqda yazmlar, 1988-ci il noyabr-dekabr meydan mitinqi Hatminin Sabir banda tkiletdiyi 14, 16 noyabr mitinqlri il ba-lamdr.

14 noyabr Sabir ba mitinqini ermnilrin u-ada Topxana mesinidadb, orada snaye obyekti tikmlrin etiraz olaraq tkil etmidim.16 noyabr Sabir ba mitinqin xalqla yana, mi-lis qvvlri d aztoplamamd. blfz liyev, sma-yl Triqpeyma, Bhmn Sultanovmilislrin mitinqi ha indi, ha bayaq dadacaqlar, bizi d tutacaqlar intizaril zlrini Dommonolitin tinind gizlmidilr. Milis zabitlri istyirdilr mni

39


40/96

mitinqilrin irisindn kna-ra kib tutsunlar, adamlar qoymadlar, mitinqbalad.Mitinqin iki mqsdi vard. Birinci, eynil 14 no-yabr mitinqind olduukimi, Topxana mesinin erm-nilr trfindn dadlmasna etiraz

etmk. Onun daha mhm olan ikinci mqsdindn danmazdan nc birmslni hrmtli oxucunun diqqtin atdrmaq istr-dim. Bildiyimiz kimi,Konstitusiyaya sasn respublika-larn SSR-dn ayrlb mstqil dvlttkil etmk h-quqlar vard. Bunun qarsn almaq n SSR Ali So-vetiKonstitusiyaya dyiiklik etmk fikrin dm, Es-toniya Respublikas dabunun leyhin ba qaldrmd. 16 noyabr mitinqinin 2-ci mqsdi Azadlqmeydanna ayn 20-n mitinq elan edib, Estoniyan mdafi etmk idi.Shbt Estoniyadan getmirdi. Mni maraqlandran SSR Ali Sovetininqbul edcyi qanun manesinin qarsn alb, imperiya sartindolan btn sovet xalqlarnn, o sradan xalqmzn azadla xmasnayol amaq idi.Zrdt lizad 16 noyabr mitinqinin xbrsiz ol-duu bu ikinci mqsdibarsind mndn bir df bilgi alaraq, onu qzetd zlrin bel maletmidir: "Oktyabr v noyabr aylarnda biz SSR Konstitusiyasna lavlr vdzlilr edilmsi il bal respublikada gedn mos-kvaprst kompaniyayaqar etirazlar tkil etmkl mul idik. Ali mktblrd, fabrik vzavodlarda, mk kollektivlrind mzakirlr keirir, yeni layihninthlksini camaata baa salrdq... Noyabrda bir ne df Bak Sovetinv 26-lar RK- mracit edib Kons-titusiyaya lavlr layihsini mzakiretmk n mi-tinq keirtmy icaz istdik. Vermdilr. Onda biz no-yabrnmayilrini Konstitusiyaya lavlr v dzlilr leyhin evirmy chdgstrdik. Bu chdimiz d ba tutmad" ("Azadlq" qzeti, 29 noyabr, 1990).Xalq Hrkat Cbhsinin fikrini, iradsini ifad edrk, 16 noyabr Sabir bamitinqindki xmda Azadlq meydanna 20 noyabra mitinq elan etdim.Dv-lt mhz bu mitinqi pozmaq mqsdi il nvr liyevin, universitetinYurd Cmiyytinin li il 17 noyabr Gnc-lr Meydan mitinqini tkil etdi.Biz mitinqlr tkil edn vaxt xalqn tlbi il dvltdn gcl mikrafon alabilirdik. 17 noyabr mitin-qinin dvlt trfindn tkil edildiyin mnd

bh ye-ri qoymayan fakt, sbut budur ki, mitinqilr Gnclr Meydannaglmmidn qabaq onlar n burada mik-rofonlar oxdan hazr idi. Mitinqitiraklar Gnclr Meydanndan Azadlq meydanna getmk fikrin dm-sinlr, ya ged bilmsinlr dey, dvlt hr ehtimala qar- burada baqahazrlq da grmd: Hmkarlar ttifa-qnn binas il Nizami Muzeyininarasn sgri qvv-lrl ksdirmidi. Mnim balmla Xalq Hrkat

40


41/96

Cbhsinin zvlri v baqa gnclr sgrlrin mqa-vimtini,srasn pozaraq, qa halnda Azadlq meydanna gtrldk.Bellikl, dvltin tkil etdi-yi 17 noyabr mitinqinin noxtas onunlindn xd v ninki Azrbaycan tarixind, dnyada ei-brabri

bulunmayan zmtli meydan epopeyas balad.Meydana glrk tribunaya qalxdm. General Ka-mil Mmmdov n qdrald, htta universitetd m-llimim olmu professor irmmmdHseynovu yan-ma gndrdi ki, tribunadan dm, dmdim. nvrgilmeydana glib xana qdr burada qaldm. nvr glib deynd ki, mitinqibiz tkil etmiik, biz d aparacayq, "buyurun aparn" deyib, tribunan onlaratrk etdim.nvr liyev v dostlar mitinqi gn yarm idar ed bildilr (Sonrakgnlrd glnk kli alacaq, bi-rinci gn meydanda qalman sasn onlarqoydular). zlrinin tkil etdirdiyi mitinqin ngl dndyn grndvlt adamlar tribunann altndak deputatlar otanda nvr n demi, ntpinmidilrs, o, Sabir Rstmxanl, Nemt Pnahov ikinci gn gnortadansonra meydan datmaa giridilr. x edib qoyma-dm. gr mnmeydan datmaq mslsind z y-km bu adamlarn yknnstn qoysaydm, mumiyytl "meydan hrkat" deyiln ey,onun Nemt Pnahov adl "qhrman" ola bilrdimi? Xeyr, olmazd.Milli Mclisin sdri sa Qnbrov 17 noyabr 1992-ci il tarixli yubileymitinqind meydan hrkatnn aparc xsiyytlrindn danaraq dedi: "1-ci Hatmi-nin apard xtt. Bu, ondan ibart idi ki, biz son damla qanmzaqdr mbariz aparmalydq. Bu, z-zlyn-d ox namuslu, qeyrtlimvqe idi. S.Rstmxanlnn ad il bal xtt d var idi. Bu xtt d namusluxtt idi. Bu xtt gr hrkat uur qazanmaqla toqqumasz ol-mal idi; qantklmmli idi.n dzgn olan xtt is Nemt Pnahovun xtti idi. Bunu etiraf elmliyik.Hmin gnlrd mhz Nemt meydanla nfs alrd. Biz ox eylrimeydanda Nemt-dn yrndik. V aq etiraf etmliyik ki, ayr-ayradamlarn da qlbind, btvlkd xalqn da qlbind olan qorxu hissinihmin gnlr Nemt yox elmidi. Mn el glir ki, bu namuslu, qeyrtli

xtti biz he zaman unutmamalyq. Hmin adamlara Azrbaycan xalqhrkatnn inkiafnda byk xidmtlri olan in-sanlar kimi yanamalyq. 4-c xtt namussuz adamlarn olan satqnlq xtti idi ki, mn bu xtt haqqndadan-maq istmirm. Onlar meydanda da, meydandan knarda da oxeylr edirdilr. Onlar Moskvann, KQB-nin de-diyi il oturub-duranlar idi"("Mxalift" qzeti, 19 no-yabr, 1992).

41


42/96

Hr eyin saxtaladrld, thrif edildiyi bu yan-l, uydurma tsnifatnmeydan olduu il he bir laqsi yoxdur. slind meydanda 2 xttolmudur.1. Mitinqin davam etmsi n dirnn Xalq Hrkat Cbhsi

(qzlbalar) xtti.2. Meydan datmaq istyn dvlt xtti.Ayr-ayr frdlr, qvvlr, xalq biri-birin qar amansz mbariz aparan buiki xtt trafnda birlmi-dilr, o sradan Hatmi, Rstmxanl, Nemt.Sabir Rstmxanl meydan datmaq istyn zi-yallardan olmudur.Tsadfi deyildi ki, bizlri kskin kild vuran "Kommunist" qzeti, onuAzrbaycana meydan qhrman kimi tantmaq abasnda idi. Meyda-ndatmaq n o, ox hiylgr metodlara l atrd. N-mun olaraq onlardanbirini gstr bilrm. Meydan axam datmaq istyckdir, gnortadanqabaq mitinq mracitl deyirdi: "Moskva hl Azrbaycan xalqnnyumruunun gcn grmmidir". Meydan dada bil-mk n mhz beldanb xalqn ryin girmk, z-n ona sevdirmk lazm glirdi. Yoxsaxalq axam sn qulaq asmazd. Onun meydan datmaq n l atd buv bu kimi hiylgrliklrin, kdiyi zdniraq zh-mtlrin hams kt getdi.Sual oluna bilr, S.Rstmxanl nec dvlt mv-qeyind duran adamolmudur ki, Moskvan hdlyir? Aqlaym nec. Bu hdnin qtb aysn el bir isti-soyuu yox idi. qtisadi zrb yemmk n Moskvanmeydann dalmas, ttil son qoyulmas, adamlarn i dnmlrimaraqlandrrd ki, S.Rstmxanl da buna a-lrd. nsan bundan artq dahan etmlidir ki, dvlt, DTK-ya, Moskvaya yarasn?Meydanda kims qan tkmk, xalq bu ey thrik etmk fikrindolmamdr. Olsa idim radikal adam kimi ancaq v ancaq mn ola bilrdimki, mn d z xm-da demim: "Dmnl mbariz aparmaq nbi-zim silahmz yoxdur. Bununla bel xalqmzn lind ox gclbir silah vardr ki, onu i salmaq lazmdr. O, iqtisadiyyat silahdr.lmyin, Moskvann ban-kn dadn! Yalnz bu yolla mrkzihakimiyyt t-sir etmk olar ki, Dalq Qaraba mslsind erm-nilrin ipini ksin". Qansz mbariz yolunu xalqa S.Rstmxanl yox,

xmdan grndy kimi, mn gstrirdim. S.Rstmxanlya istinad edilnqansz m-bariz metodu sassz, uydurma bir eydir. Bu, onun dvltyanlmvqeyin vtnsevrlik maskas geyindir-mk chdindn baqa bir eydeyildir.Bu xmdan sonra Mrkzi Komitnin elmi m-sllr rhbrlik ednb mdiri akademik Rafiq Mehdiyev deputatlar otanda mni knara

42


43/96

kib dedi: "Hatmi mllim, bu xalqa n lazm idi verdin". Mn d onadedim: "Ka xalq baa drd ki, mn ona n deyi-rm". xmda xalqatkc Dalq Qaraba problemin-dn yox, hm d v sasn is imperiyadanyaxa qurtar-man yolunu nian verirdim. .Vzirov sbbsiz dem-yib

ki: "Hatmi bizim n qorxulu deyildir, imperi-ya n qorxuludur".S.Rstmxanldan kend, 26-lar rayonunun par-tiya katibi VliMmmdovun bal altnda meydan datmaq n n ox canfanlqedn ziyallardan bun-lar grm, tanmam: Triqpeyma smayl, Ta Xa-lisbyli, blfz liyev, Firidun Clilov, Bhmn Sulta-nov, Nurddin Quliyev,Vurun yyubov v baqalar. Onlar bu istiqamtd geclri shr qdrtonqallarn banda tbliat ii aparrdlar. Sonra bu faliyytlrini dvltintkil etdiyi "Nmayi Komitsi"nd davam et-dirdilr. air Nsrt Ksmnlid onlarla idi.Meydan datmaq n B.Vahabzad d az al-mad. Bir gec 700- qdradam dalna salaraq mey-dandan xartd. Bel ilrin gr axrda ifa olubsra-dan xd. Onun xalq yanndak hrmtini brpa etmk n, bhsizDTK trfindn, meydana ay buraxld ki, Bxtiyarn ryi partlayb lb(bel bir ay Yere-vanda xalq yannda ifa olmu Vazgen n buraxlm-d). Sadlvh ktl bu aydn yaman sarslmd. Daha bilmirdi ki, ay zmsbt nticsini vern kimi, B.Va-habzad yen tribunada grnckdir.nvr liyev sradan xdqdan sonra meydan iki gn ancaq Hatminitanmdr. Bir vaxtlar nmayil-rin, mitinqlrin tkilini pozan adam kimixatirlrd qa-lan v bu ii indi d davam etdirn Nemt is tribunannqarsnda duran gnclr trfindn butulkaya, rm meyvy baslr,tribunadan qovulurdu. Polkovnik Na-miq Abbasov hkumt evinin hytindmniml gr-rk dedi: "Biz yax grrk ki, mitinqin rtybaqasnn, irisi is snindir. Gncd, Yevlaxda nlr etdiyindnd xbrsiz deyilik (o, telefonla Gn-cd Rasimin dostlarna, Yevlaxdahmd Rzaya mitin-qi davam etdirmk haqqnda verdiyim gstri iaredirdi. Grnr, telefonumu izlyirmilr).Sn gl mi-tinqi dat, bununar nticlri ola bilr". Qbul et-mdim. Etmynd, mni deputatlarotana gtirdi.

Deputatlar otanda xeyli dvlt adam vard. On-lardan yadmda qalanbunlardr: Fuad Musayev, general Kamil Mmmdov, Tofiq Barov,polkovnik Ftulla Hseynov, Vli Mmmdov, podpolkovnik Eldniz li-yev. Maraql idi ki, adi adamlardan Araz lizad, sma-yl Triqpeyma,hl meydan qhrmanna dndrilm-mi Nemt Pnahov da onlarnarasnda idilr. Cnab sa Qnbrov, burada - deputatlar otanda

43


44/96

olub-ken bir hvalat olduu kimi qlm alram. Nemt Pnahovunmeydandak "dz xtti" bundan ibartdirs, vay bu xtt! GeneralKamil Mmmdovun: "Meydan datmaq la-zmdr" sz azndan xbqurtarmamd ki, Nemt mni trbiysizcsin thqir edib dedi: "Bu birf

qoy-mur dadaq". "Mni buraya gtizdirmisiniz ki, bu az-dan xarab uaathqir etdirsiniz?" dediyimd, general Nemt acqland: "Ke otur yerind,azn da tmiz saxla". Sonra mn sar dnd: "Hatmi, Bakda bir ha-dis ba vers, vvl sn cavabdehsn, sonra mn. Gl mitinqi dat".Ona dedim: "Mitinqi datmaq fikrind deyilm. ksin, istyirm btnAzrbaycan ii dayan-drb mitinq xsn". Bu szlrimdn dlicsin qzanVli Mmmdov ra-ra stm kkrdi:"Bina is-tyirsn verk, sarayistyirsn verk, y camaat ora, n istyirsn dan. Tkmsn xalqklr, meydanla-ra, bizdn n istyirsn? Sni mhv edrik!" Onu cavab-sz buraxmayb dedim: "Bandan yek danrsan. lin-dn glni be qabak".Triqpeyma il Araz lizad d mni thqir etm-mi olmadlar.Triqpeymann dediyin gr mn fitn-kar, savadsz bir adammam (mntutulduqdan sonra o, bunu DTK-ya ruslara da yazacaqdr. Ondan sorumaqla-zmdr: Bs nec olmudur ki, sn bu "fitnkarla" 25 il dostluq etmisn,rk ksmisn, ailvi dost olmusan?). Mniml yarmca saat ayrlqdashbtdn sonra Tofiq Barov onu bu danna gr xcil v yerl-yeksanet-di. O, otaqdaklara mracit edib dedi: "Bir dqiq sa-kit olun! MnAzrbaycan tarixi il, mdniyyti il, siyastl maraqlanan adamolmuam, bu sahlrd az ey bilmirm. Hatmi cavan olsada, mnel ey-lr danr ki, heyrtd qalmam. O, Azrbaycan xalq ntapntdr". Hr trfdn vurulduum, d-yldym bu ar mhitd TofiqBarov ilk rsmi insan idi ki, haqqmda bel xeyirxahlqla danrd. imdona qar bir minntdarlq hissi yarand.Mnim liml meydan datmaqdan midini q-ran dvlt, yapma birmeydan qhrman dzldib, onun vasitsil bu ii hyata keirtmkqrarna gldi. Dvlt meydanda sas zrbni ilmyin dan atm fhlsin-findn yeyirdi. Yapma qhrman el adam olmal idi ki, ilk nvbd

fhllri onun dalna salb meydandan xar-tmaq mmkn olsun. Meydandatmaq istynlrdn olan fhl Nemt Pnahov buna n mnasib adamidi.Podpolkovnik Eldniz li

Documents

ACI HƏQİQƏTLƏR - HATƏMİ