Kltr Bakanl, byk Atatrk'm zn do

umunun 100nc yldnm mnsebetiyle l

kemizde yaynlanm ve bir evvelki nesiller ta

rafndan sevgi ve merak ile okunarak tketilm i

olan ok deerli eserler yannda, yayn hayat

mza ilk defa katlan eserleri Trk m illetiyle onun

yetien evlatlarna sunmak istem ektedir. Eliniz

de tuttuunuz bu kitap onlardan biridir.

Deerli bir yazarm zn anlatt gibi A ta

trk kendisine yaklaldka gzlerde byyen

bir zirve gibidir. Bu kitap ve bu seride kan ki

taplar o zirveye yaklamak isteyenlere birer ba

samak olacak ve okuyucu, Trk Vatann kurtar

m olan bu byk insana bu basamaklar ka

rak hayranlk ve sevgiyle kavumann mutluluu

nu duyacaktr.

Cihad BABAN Kltr Bakan

dedeganText BoxBy Ser-mest

N D E K L E R ;

Sayfa

SZBAI ...................................................................... X III

G R ...................................................................... 1

A) XIII - XV. YtJZYILLARDA ANADOLUNUN

SYS, TM ve KLTREL DURUMUNA UMM BR BAKI .................................. 1

a) Siys durum .................................................. 3

b) timi durum .................................................. 1 0

1. Gebeler ....................................................... 10

2. Kyller ....................................................... 12

3. ehir hayat ............................................... 13

c) Kltr durumu .............................................. 17

B) KAYGUSUZ ABDALIN YAADII DEVRDE

TEKE L .............................................................. 21

V

B i R t N C B L M

KAYGUSUZ ABDAL'IN HAYATI 27

A) KAYGUSUZ ABDALIN MENKABEV HAYATI (MENKIBNMEYE GRE) .........................29

1. Ailesi, ocukluu, Tahsili ve Yetim esi ....... ......29

2. Abdal Msya ntisb ..........................................30

3. Mahls Al ....................................................... ......41

4. eyhinden czetnme Almas .............................42

5. Msr'a Gidii ................................................... ......44

6. Hacca Gidii ....................................................... ......54

7. Dn ............................................................... ......55

B) KAYGUSUZ ABDALIN HAKK HAYATI 57

1. Doum Trihi ve Yaad Devir .................. ......57

2 . A ilesi .......................................................................... 70

3. Ad ve Mahls ......................................................... 7 5

4. Seyahatleri ....................................................... ...... 78

5. lm ve Mezar .............................................. ...... 8 4

6. Netice ................................................................... ...... 3 7

Sayfa

VI

I K N C B L M

Sayfa

KAYGUSUZ ABDAL'IN E S E R L E R N NTA VSFLER V E HLSALARI

KAYGUSUZ ABDALIN ESERLERNN TAVSFLER VE HLSALARI .............................................. 89

L NSHA TAVSFLER ...................................... 92A) stinsah Tarihi Belli Olan Nshalar ........... 92B) stinsah Tarihi Belli Olmayan nshalar ... 98

il ESERLERN HLSALARI ............................... 104a) Manzum Eserleri ............................................... 104

1. Dvan ............................................................... 1042. Glistan ........................................................ 1063. Mesneviler ................................................... 109

aa) Birinci Mesnevi .............................. . 109bb) kinci Mesnevi ................................... 114cc) nc Mesnevi .................................... 118

4. Gevhernme .............................................. 1195. Minbernme ................................................ 120

b) Mensur Eserleri .............................................. 1211. Budalanme .................................................. 1212. Kitb- Miglte ............................................. 1293. Vcdnme .................................................. 137

c) Manzum + Mensur (Kark) Eserleri ....... 1411. Dilg ........................................................ 1412. Saraynme .................................................. 147

VII

N C B L MSayfa

KAYGUSUZ ABDAL'IN E S E R L E R N NE K L BA K IM IN D A N N C E L E N M E S

................................ 152I. VEZN ...................................................................... 152

a) Aruz ................................................................. . 153b) Hece ................................................................... 159

II. KAFYE .................................................................. 165III. NAZIM EKLLER .......................................... 169

a) Dvan Edebiyatna it Nazun ekilleri....... 1691. Gazel .............................................................. 1692. Mesnevi .......................................................... 1703. Kaside ..................................................... '. 1704. Terc-i Bend ve Terkb-i Bend ............... 1705. M stezd ....................................................... 171

b) Halk Edebiyatna it Nazm ekilleri ....... 1721. lh ............................................................... 1752. athiye ........................................................... 1763. N utuk ............................................................... 178

IV. DL VE JSLP ................................................. . 180a) Gramer ekilleri ve Kelime Hzinesi .......... 180

1. Gramer ekilleri ........................................... 1802. Kaygusuzun Kelime Hzinesine Umm

Bir Bak ....................................................... 1813. Bugne Gre Arkaik Kelimeler .............. 182

b) Anlatm ekilleri ............................................... 1851. Nasihat, ve Hitap Yoluyla A n la tm a ....... 1862 . Dorudan Doruya Anlatma (Expositicm) 1893. Tahkiye ....................................................... 191

VIII

4. Mkleme ve Sual Yoluyla Anlatma ... 1935. Tasvir ............................................................ ....1966. Delil ve sba t Yoluyla Anlatma .............. ....197

c) Dier slp Hussiyetleri .............................. ....1981. Tekrir ............................................................ ....1982. Seci ............................................................... ....2013. Mecaz ............................................................ ....2 0 14. Ataszleri ve Deyimler .............................. ....2085. Halk Syleyileri ............................................212

D R D N C B L M KAYGUSUZ ABDAL'IN ESERLERNDE

DN VE TASAVVUF...................................... ....216

l . DN .......................................................................... ....216a) tikat .................................................................. ....216

1. Allah .............................................................. ....2162. Melekler ve eytan .................................. ....2203. Kitaplar ....................................................... ....2244. Peygamberler .............................................. ....2255. hiret ........................................................... ....2306. Kaz ve Kader - Hayr ve er ................... ....236

b) bdet .......................................................................2391. Kelime-i ehdet ...................................... ....2402. Namaz ........................................................... ....2423. Oru, Zekt, Hac ...................................... ....245

c) Ahlk ............................ ..........................................2461. Kibir ve Riy-Tevzu ve Saflk (Riyasz-

hk) ........................ ....................................... ....2472. Hase.d ve Kin ..................................................2503. Cimrilik ............................................................2504. Edeb ............................................................... ....252

Sayfa

IX

) Dier Dn Unsurlar........................................... 2541. yetler ........................................................... 2542. Hadisler ....................................................... 258

II. TASAVVUF ........................................................... 261a) Vahdet-i Vcd .................... .......................... 261

1. Ezelde Vahdet-i Vcd ............................... 2612. Halde Vahdet-i Vcd ............................... 265

aa) Gayr- Hak ........................................ . 267bb) E nel-Hakk ............................................ 269cc) Kendini bilmek ................................. . 271) Tecell ................................................... 274dd) Vahdet - Kesret ................................... 276ee) Tevhid ................................... ................ 276f f ) Nian - Bnian ................................... 277gfi) Ten - Cism - Vcd - C n ................... 277hh) Gnl - Sr - Pinhn ........................... 278

3. Ebedde Vahdet-i Vcd ....................... 281

b) Elest Meclisi .................................................. 2831. Adem dom ................................................... 2832. Vatan- asl - Pr kat (Hicran) - Vuslat ... 284

c) Allahn Ddnm Grme (ryetullah) ....... 285) Teferrc .............................................................. 286d) Mertib-i erbaa............................................. . 287e) EvUy ..........................'....................................... 290

N E T G E .................................................................. 296B B L Y O G R A F Y A ...................................... 306A) Kaygusuz Abdaln E serleri.............................. 311B ) Umm Bibliyografya ..................................... 317 N D E K S .................................................................. 317Yanl - Doru Cetveli .............................................. 343

Sayfa

X

Rahm etli Babam Ali GZELn

Aziz Rhuna...

XI

K I S A L T M A L A R

AG : Abdurrahm an Gzel (nshs).A. g. e. ; Ad geen eserA. g. m. : Ad geen makaleA. . : A tatrk niversitesib. : bin (oul) ba : balarBd. : Band (.Cilt)Bl. : BlmC. : Ciltc. : Cilt nevi Derg. ; DergiDTCF. : D il-T arih Corafya FakltesiEd. ; EdebiyatFak. : FaklteGnl. : GenelGOD Geschichte der osmanischen Dichtkunst, bis

auf unsere Zeit.K. : Kitaplkt. : Ktktp. ; KtphneMar. : M arburg NshasMs. : YazmaMz. : Mzenu. : num aral. : lsst. : satrs. (sh.) : SahifeTA : Tekke iiri AntolojisiTK : Trk K ltrV. (V ar). : Varakyz. : Yaz.

XII

s Z B A I

almamzn konusu Kaygusuz Abdaln Hayat ve Eserleri'dir. Bilindii gibi Kaygusuz Abdal, Tekke Edebi- yat'm n en mhim temsilcilerinden biridir. Bu edebiyta it ferd mahsller, Ta*k H alk Edebiyat'nm konusu iine girmektedir.

Kaygusuz Abdalm Hayat ve Eserleri ile Edebiyat Tarihimizdeki yeri ve gnmze kadar devam edegeleu hreti nisbetinde cidd ve derinlemesine b ir aratrm a yaplmam tr. Edebiyat Tarihlerinde ve Antolojilerde onun btn eserleri gz nnde tutulm adan bz muayyen iirleri verilmi, sanat hakknda da birbirinin tekrar olan birka cmlelik bilgi ile yetinilmitir. Bu sebeple biz, Onun bugne kadar tanmagelen ahsiyetinin farklln ve btnyle eserlerini tantm aya altk.

Fuad Kprl, M srda Bektilik ve Abdl Msadl makalelerinde, Kaygusuz etrafndaki menkabeleri trih tenkit szgecinden geirmekte ve Kaygusuz Abdal ile Abdal Ms arasndaki mnsebeti incelemektedir.

Rza Nur, Kaygusuz Abdal adl m akalesinde esas itibariyle M sr'da bulduu b ir menkbnme nshasn bize tantm akta, bu arada Kaygusuzun hayat zerinde durm aktadr.

M uhtar Yahya I>al, Kaygusuz Abdal adl eserinde, Kaygusuz'un iirlerindeki Rmeli'ye it bz yer adlaryla ahs adlarndan hareketle onun hayatn aydmlatmaga

XIII

almakta, fakat bizce yanl sonulara ulam aktadr. Dalnn eserinde yer alan Kaygusuz'a it iirler ise onun bz mhim yazm alar elden geirdiini gstermektedir.

Abdlbki Glpmarlnn bu konudaki neriytnda verdii bilgiler ise hem ok cz', hem de bzan birbirle- riyle m tenkzdr.

Aratrmamzn bilhassa Kaygusuz'un Hayat blm nde bu eserler ve dierleri etrafhca ele alm arak grlerim iz belirtilm itir.

Biz bu almamzda Kaygusuzm btn eserlerini inceledik. Onun bugne kadar bilinen eserlerinin yannda, daha baka eserlerinin de olduunu tesbit ederek, bunlar da incelememizde deerlendirdik. Bu eserimizde, bilhassa M arburg ve Ankara Genel K itaph'ndaki en eski yazmalar esas aldk. Byle b ir alma iinde onun yzlerce varak dolduran eserlerini m etin olarak vermemiz mm kn deildi. Bu bakm dan almamzn ikinci blmnde eserlerinin hlsalarm vererek; dier blmlerde de mislleri bol ve uzun tutup, bu boluu doldurmaa altk.

Metinleri; m atbaalarm zda transkripsiyon iretle- rinin bulunm am as sebebiyle transkripsiyonlayam adk. Fakat m m kn olduu kadar Eski Anadolu Trkesinin dil hussiyetlerini tebrz ettirm eye altk. Aldmz rneklerde bz vezin, kelime ve ifde hatalarnn bulunm as m uhtem eldir. Eserlerin tenkitli metinleri henz ne- redilmedii iin bu t r hatalar dzeltme cihetine gitmedik. Bu hatalar dorudan doruya Kaygusuz Abdal'a it olabilecei gibi, m stensihlere it de olabilir. Zaten Kaygusuz Abdaln iirlerinde bz aruz hatalarnn bulunmas, devri icb, tabi saylmaldr. Kanaatimizce bu eserlerin din, dil, k ltr ve trih asndan aynca incelenip deer

XIV

lendirilmesi gerekir. Bu bakm dan, biz de O 'nun btn eserlerinin tamamn Kaygusuz Abdal Serisi ad altnda nere hazrladk. Bu kitap bu serinin ilk m ahsldr.

Kaygusuz'un yetitii devir ve evreyi tanm ak maksadyla girite, hem Anadolunun, hem de Antalyann ve yresinin siys, iktisd, itimi ve kltrel trihleri umm olarak ve ksaca verildi.

Birinci Blmde Kaygusuz'un hayatn inceledik. Menkabev hayat iin, elimizde bulunan menkbnme nshasn (AG nshas) ele aldk. Hakiki hayat blmnde bugne kadar yaplm almalar tenkit szgecinden geirerek, Kaygusuzun yaad devir, ad, ilesi, sey- hatleri ve lm hakknda bz sonulara vardk.

kinci Blmde, ktphnelerdeki yazm alardan eski olanlarnn tam tavsifleri verildi; yakn devre it olanlarn sdece knyeleri verilmekle yetinildi. Ayrca bu blmde Kaygusuzun eserleri geni olarak hlsa edildi.

nc Blmde eserler ekil bakm ndan incelendi. Vezin, kafiye, nazm ekilleri, anlatm eitleri ve dil- slp hussiyetleri ele alnd.

Son blmde Kaygusuzun eserlerindeki dn ve ta- savvuf unsurlar m adde madde ele alnarak bol rneklerle gsterildi.

Bibliyografyay iki ksma ayrdk. Birinci ksmda ktphnelerdeki yazmalar, alfabe srasna sokularak listelendi. kinci ksmda faydalandmz eserlerle, Kaygusuz hakkndaki umum bibliyografya verildi.

Dorudan doruya Kaygusuz Abdaln eserlerine dayanan bu almamzla onun hayat, sanat ve edeb ahsiyetinin daha ok gn na ktna inanyoruz.

XV

Bu almalarm srasm da yakn ilgi ve teviklerini grdm hocam Prof. Dr. kr Elin'e kranlanm sunmay b ir bor bilirim.

Aynca almalarm srasnda yardm larn esirgemeyen Do. Dr. Ahmet B. Ercilasun ile Do. Dr. mil e- lebiogluya da teekkr ederim.

K ltr Bakanl, A tatrkn Doumunun Yznc Yh Yaynlar Brosu Bakam Yavuz Blent Bkiler'in eserin basm iin gsterdii gayrete m innettarm . Eserin basmn en iyi ekilde gerekletirmek iin alan Babakanlk Basmevi M dr lhan Glsn ile m atbaa personeline de teekkrlerim sonsuzdur.

Ankara, 2 Nisan 1981 Abdurrahman GZEL

Hcettepe niversitesi Sosyal ve dar Bilimler Fakltesi

Beytepe - ANKARA

XVI

G R

A) X III-X V . YZYILLARDA ANADOLU'NUN S YS, TM! VE KLTREL DURUMUNA

UMM BR BAKI

Bugnk Trkiyenin Asya kt'asndaki btn topraklarna verilen Anadolu ismi, Ortaadan itibaren, bzan b ir memleket ad, bzan b ir ynetim blgesi veya blge ad olarak kullanlm ve bu memleketin sahas zamanla deiikliklere uram tr. Anadolu sz, Seluklular devrinde b ir ynetim blm nn ad olm aktan km ve bundan sonra coraf b ir kavram olm utur.

Osm anllann ilk devrinde eylet tekilt dzenlenirken, ksmen X. yzylda Dou Roma im paratorluu tarafndan isimlendirilen Thema Anatolika nn yerinde, fakat ondan daha geni, b ir Anadolu eyleti kurulm u ve bu ad, im paratorluun Rumeli Eyleti mukbili olarak kullanlm tr.

X III. yzylda Anadolu, Seluklu sultanlarnn hkimiyeti altndadr. Bu asr, Anadolu Seluklularnm hem en parlak, hem de ykl devirleridir. Sultan Aled- din, 1220de bu devleti mnevi ve m add kudret bakm ndan en st seviyeye ulatrm tr. Fakat 1232'de Mool- lar'n Anadoluya saldrm alar ile Seluklu m paratorlu-

1) Bak. A, Anadolu maddesi, C. 1, s. 428; TA, A tiadolu maddesi, C. 2, s. 404 - 416.

u'nun duram u ktleir. Bir ta raftan 'Mool istils, te taraftan treyen ekiy ve mezhep - tarikat isyanlar hem devleti, hem de halk dermansz brakr. Devletin otoritesi sarslr ve halkla aras alr. X III. yzyln sonlarna doru artk m stkil beylikler devri balar ve 1308de Anadolu Seluklu Devleti resm en son bulur.

XIV. asrda Osmanl Devletini yaratan ve onun sratli inkifna im kn veren madd ve mnevi kuvvetlerin meneini bulm ak, bu siys kuruluu tekil eden esas ana unsuru tesbit etmek iin nce X III. yzyl Anadolu cemiyetinin itimi artlarn bilmek lzmdr. X III. asrdaki itimi, ktisad, kltrel durum XIV. asrda da devam etm itir. X III. asr, Anadolu Trihi'nin siys deiiklikler bakm ndan en hareketli devridir. Bunun neticesi olarak m tekip asrlarda, bilhassa Osmanl im paratorluunun kuruluu esnsmda b ir intikal ve teekkl safhas olarak bu hareketlerin tesirleri grlm tr. Anadolu Seluklu m paratorluunun siys ve kltrel bakm dan en yksek devresine varmas, drdnc Hal Seferinden sonra Bizans im paratorluunun Anadolu'daki enkz stnde znik ve Trabzon Devletlerinin kurulm as, Moollarn Anadoluya fiilen hkim olarak Seluklu hkimiyetinin b ir blge hline gelmesi, Anadolu Trklerin in byk II- hanllar im paratorluu iine girmeleri, Ilhanllara rakip olan Msr - Sriye Memlk im paratorluu ile dost ve m ttefiki Altnordu Im paratorluunun Anadoluda siys b ir rol oynamaya balam alar, stanbulda Bizans im paratorluunun tekrar ihys hep bu asrdadr. Bunlar,XIV. asrn ilk yarsnda Osmanl Devletinin kuruluunu hazrlayan sebeplerdir.

X III. asrda zuhr eden bu siys hadiseler, itimi hayatta da tesir ve tepkilerini gsterm itir. Trkiyede

asrlarca messir olmu b irtakm byk tasavvuf ta rikatlarnn teekkl de yine bu asrda olmutur^.

XIV. yzyln ilk yarsnda ise Anadolu kk beylikler arasnda bllm b ir durumdayd. lkede Tek Devlet Gc mevct deildi. 1308de Seluklu Devletinin resmen yklmasm dan sonra Seluklu topraklar zerindeki karklklar srerken halkn vaziyeti, b ir nceki yz yldan daha iyi deildi. Isynlar, gvensizlik ve kanunsuzluk, tarikatlarn da ou bozguncu eyhlerin nclnde ykc hareketlere balam as hep bu yzylda olm utur.

Bu asrda cesr beyler, Alp Erenler, Ah reisleri b ir cihad hareketiyle Anadolu5Ti hiristiyanlardan kurtarmaya alyorlard. Bu esnada devlet gcne sahip Kara- manoullar (1250 - 1487) ve Osmanoullar (1299 -1924) beylikleriyle karlayoruz.

Osmanoullar, bu yz yln banda St yresinde b ir kk beylik iken, yava yava Anadolu'nun btnne el koyan, Trakyada zaferler kazanan sayl b ir devlet haline gelmitir. Bilhassa 1. M urad ve Yldrm Byezid zam anlarm da Anadolu birlii ksmen salanabilmi, Bursa byk b ir Trk Bakenti olmutur.

a) Siys durum

X III. asr Anadolusuna Seluklu Devleti hkimdi. Seluklular XII. asrn ikinci yarsnda kendilerine rakip olan Dnimendlileri, Mengeklileri, Saltuklulan, Artuk- lular ya bsbtn yok etmiler, ya da kk b ir beylik hlinde brakm lard. Srf iktisd sebeplerle I. Gysed- din Keyhsrev 1207de Antalyay, I. zzeddin Keykvus da

2) B ak.: M. F. Kprl, Osmcmh mparatorluunun Kurulusu, A nkara 1972, 2. bask, a. 67 - 69.

1214de Sinobu zaptetmekle Akdeniz ve Karadenizi Seluklu Devletinin d ticret merkezleri haline getiriyorlard. Bilhassa Antalyann zapt, ileride Kaygusuzun yetiecei m uhitin hazrlan bakm ndan mhimdir.

Bu asrn banda Anadolunun siys tarihi itibariyle mhim olan dier hdiseler ise, znik m paratorluunun kuruluu ile Karadeniz kylarnda Trabzon m paratorluunun kuruluudur.

X III. asrn birinci yans, I. Aleddin Keykbad devri, Seluklu m paratorlugunun en kuvvetli ve parlak devridir. Ticr gayelerle Anadolunun gneyinde Anamur, Aliye vb. b irtakm m stahkem kalelerin zaptedilmesi, K rm n Sodak limanna b ir asker kuvvetin gnderilmesi, kk Erm enistann tedibi,; Dou Anadolunun btn shalar, bilhassa Kahta, emigezek, Erzincan, Erzurum , Ahlat gibi mhim asker ve ktisad merkeplerin zabt, sonra Moollarn nnden kaan Celleddin H arezm hn Azerbaycan ve ran da kurduu devletle muvaffakiyetli savalar, dhilde birok im ret, kervansaray, yol, cmi vb. vcda getirilmesi hep bu devrin eseridir. Aleddin, baty deil, douyu ele geirmeyi, Haleb'i ve kuzey Sriyeyi de zabdetmeyi istiyordu. Fiilen buna muvaffak olamamakla beraber, arktaki btn komu larm korkutarak byk b ir siys nfuz kazanmt.

X III. asr Anadolu tarihinin en mhim siys hdiseleri Mool istils dr. I. Aleddin Keykbadn son zam anlarnda Anadoludaki Trkler ve Rmlar iin byk b ir tedirginlik olan bu tehlike, Aleddinin kuvvetli siyseti syesinde atlatld, hatt olu II. Keyhsrev de arkta bz yeni fthatlarda bulundu. Fakat dhil idrenin bozukluu, Celleddin Harezmhm lmnden sonra, Anadoludaki Harezmli bz Trk airetlerinin byk tahri

batlarla Seluklu hudutlarndan kmas ve Aleddinin onlarla mcdeleye girmesi, zten d harplerden yorgun olan Seluklu Devleti'ni sarsmt. Bu esnda b ir de B- biler isyn kt ve zorlukla bastrlabildi. te bu srada Mool tehlikesi k a t olarak ba gsterdi. Moollar 1242de Erzurum u zabtettiler, Seluk hkm dr, kendi ordusu ve toplad dier m him kuvvetlerle Mool istilsna 1243'de Kseda harbinde kar koymak istedi ise de malup oldu. Bunun zerine Moollar, Sivas, Kayseri ve E rzincan da zabdettiler. te bu m uhrebe Seluklu m paratorluunun knn ve Anadolunun Mool hkimiyeti altna giriinin balangc oldu.

Anadolunun bundan sonraki siys hayat, artk Mool hkm darlarnn irdesine tbidir. H er ne kadar Seluklu hnednndan bzan b iri bzan b ir dieri ve bzan da birka ehzde Mool hanlarnn yarlklaryla saltanat sryorlar idi ise de hakikatte Mool igl ordusu kum andanlar memleketi idre ediyordu. Mool istilsndan hem Seluklu Devleti, hem de halk m uztaripdi. Halk her ynyle istibdat altnda huzursuzdu.

Durum bu vaziyette iken Msr - Suriye m parator- luu'nun kudretli hkm dr Baybars, Anadoluyu Mool istilsndan kurtarm ak maksadyla Anadoluya girdi ve Kayseriye kadar yrd. Elbistan H arbinde Mool ordusunu hezimete uratt ise de, Anadolu halkndan Mool- lara kar istedii yardm gremeyince geri ekildi.

lhan Abaka byk b ir ordu ile Anadoluya gelerek. M srllarla birlik olduu bahanesiyle binlerce insan ldrtt , ha tta M inddn Pervne de bundan kurtulam ad. Bundan sonra Anadolunun siys durum u kart. Msr - Sriye Memluk m paratorluu Anadoludaki siys durum u dikkatle tkip ediyordu. XHI - XIV. yz yl

larda Mool kuvvetleri kum andanlarndan Slemi ve Demirta isyanlarnda siler M enklerden yardm bekliyorlard.

XIII. asrn ikinci yansnda Altmordu m paratorluunun da Anadolu'nun bu siys karklna kaytsz kalmadn zikretmeliyiz.

Hlsa, X III. asr sonunda Ilhanllarn Anadolu'daki asker idresi, gnden gne basksm artrm asna ramen, salam b ir otorite kuram am t. Dou ve Orta Anadoluda ki asker ve ticr yollar zerindeki merkezlerde hkim iyetleri varsa da, buralardan uzak yerlerde varlk ve hakimiyetleri hissedilemez olmutu.

te bu dhil ve hric artlarn tesiri altnda, bir taraftan Anadolu'daki Seluklu Devletinin inkrz devam ederken, dier tarafdan da yeni bz Trk kuvvetlerinin varl gze arpyordu. Bunlarn en eskisi I. Key- kbad zamannda merkezi Erm enek olan Karam anllardr. Karamanllar, Seluklu Devleti'ne vris olmak iddiasyla XIV. asrn balarnda Konyay iki defa alrlar. Birincide lhanlIlarn Emr'l-mers Em r oban ta rafndan 1315'te, ikinci def da Em r obanolu Anadolu vlisi Demirta tarafndan 1320da oradan karlrlar. Demirta'm M sra firarndan ve Anadoluda lhanllar hkimiyetinin zayflamasndan sonra, Konya merkez olm ak zere K aram anllar Beylii kuvvetli b ir devlet halinde geliir.

X III. asrn ikinci yarsnda Anadolu'nun batsnda teekkl eden dier b ir kuvvet jGermiyan Beyliidir (1260 - 1429). Germiyan Oullar, Ouzlarn Avar boyundandr. Devletin bakenti Ktahya idi. 1381de Ktahya, Simav ve Tavanl Osmanllara verilmi, Germiyan Oullar Kula'ya ekilmilerdir. .

Germiyan Oullar, Bat Anadoluda m him yerleri kesin ekilde BizanslIlardan fethedip trkletiren Trkmen hnednlarm m banda gelir. Aydn ve civarndaki Aydnoullar, Ldikdeki nanoullar, M anisa'daki Sa- ruhanoullar, Balkesirdeki Karasioullar, hi olmazsa kurulularnn ilk zam anlarnda Germiyan Devletine tbi idiler. Germiyan Oullar XIV. asrn ilk yansnda Bat Anadoludaki bu beylikler zerindeki hkimiyetini srdrrken, dou hududunu da Ankaraya kadar genilettii, hatt b ir aralk Paflagonyann bz ksm larna da mlik olduu sylenebilir. Paflagonya hkim i Umur Be, Germiyan sllesindendir.

X III. asrn sonlarnda beliren Antalya ve civrnda- ki Hamidoullar (1280- 1391) ile Erefoullarm (1280 1326), K astam onudaki Candaroullan (1291 - 1461) m da ilve edecek olursak, bu devrin en m him siys teekkllerini tamamlam oluruz^.

XIV. asrn banda Ilhn tahtna Ulcaytu Hdben- denin clsundan sonra, Anadolu Valiliinin ihdas, bu im paratorluun zor gnler yaadm gsterir. Nitekim 1322de isyn eden Demirta, babas tarafndan malup edildi ve 1327'de Msr'a iltica etti. Konya da bu sralarda ka ti olarak K aram anllarm eline dmt.

Osmanh Devletini kuracak olan psm anoullannn atalar, en kuvvetli ihtim le gre, 1071 Malazgirt zaferin-

3) Bak : tsmil Hakk Uzunarl, Osnumlt Tarihi, C. 1, 3 bask, A nkara 1972, s. 4 -12 , 63-70; Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, c. 2, stanbul 1977, s. 24 - 25.

4) B ak : M. F. Kprl, a. g. e., s. 69-84; J. H. Uzunarl, a. g. e., c. 1, s. 48-54; Y. ztuna, a. g. e., C. 2, s. 34-47.

den hemen sonra Dou Anadolu'ya gelip yerleen Kay- la rn reisleri idiler^.

Seluklu Sultan Aleddin, E rturul Bey'e Bizans snrlarnda dirlik verm itir. B urada muhtemelen 1231de Osmanl Devletinin nvesi kurulm utur. E rturul Bey, Trkiye ^m paratorluunun b ir uc beyi durum undadr.

Seluklu Trkiyesi'nin Bizans'a kar bat snrlar, iki byk uc beyi tarafndan korunm aktadr. Kuzeyde Kastam onu'da o tu ran obanoullar *ve Gney de Germi- yanoullan, E rturul Bey 1281'de lnceye kadar oban- oullan 'na tbi idi.

E rturul Gazi'nin: yerine geen olu Osman Gzi 1324'te kadar 43 yl saltanat srm ve Bursa'y kuatt srada lm tr. Yerine geen Orhan Gazi, babasm m yllardan beri kuatt B ursay alarak (6 Nisan 1326) Bakent yapt.

Sultan Orhan, 1335de, Ilhanllar'a ballktan kurtu lur, m stkil ve asker bakm dan da gl b ir devletin ba olur. 1324 - 1362deki saltanat, Bizans tm paratorlu- u'ndan yapt devaml fetihlerle geer. 1329 Ma5as'nda znik'i fetheder. 2 M art 1331'de Pelekanon meydan mu- hrebesinde Bizans m paratoru 3. Andronikos Paleogos'u yener ve osmanllarn gcn Avrupa'ya dujorur. Balkesir - anakkale evresinde saltanat sren Karasoullar- m, 1345'te ilk Trkm en Beylii olarak Osmanl Devleti'ne katar ve anakkale boaznn Asya ktasn tu tar. Rumeli Ftih! olarak isimlendirilen Orhan Gzi'nin byk olu Veliahd Gzi Sleyman Paa, Gelibolu, Rumeli, Balkanlar ve Avrupa'ya ayak basar. 1359'da lmyle yerine kardei Gzi Murad Bey (I. M urad) geer. R4urad Bey daha 1359'da

5) TA, Osmanl mparatorluu maddesi, C. XXVI., s. 89.

Meri'i aarak Dimetokay alr ve stanbul surlarna kadar aknlar yapar. 1362de babas Orhan Gzinin yerine geer. Drt ay sonra 1362 Temmuzunda Edirne'yi fetheder.

Arlk Osmanl Devleti, gerek b ir im paratorluktur, Dnyann gl devletlerinden biridir. ok ekinilecek b ir asker gce erim itir.

Birinci Hal ordusunu Srpsndnda 1364te, ikinci Hal ordusunu 26 Eyll 1371de irmen meydan muharebesinde malup eden I. JVlurad, Balkanlar hzla ele geirdi.

1386 - 1387de ilk Osmanl - Karam an sava kt. 20 Haziran 1389daki Kosova zaferinde Sultn Murad ehit dt. Yerine olu Y ldnm Byezid geti. Bu suretle Orhan Gzinin brakt devletin snrlar be mislinden fazla bym oluyor ve bu i, b ir nesilden (33 yl) daha ksa b ir m ddet iinde gerekleiyordu. Tuna, kuzeyde sn r tekil ediyor ve Trk top rak lan Balkanlarda Atina'nn kuzey varolar ile Belgrad'm gney varolar, doudan batya doru da Karadenizle Adriye Denizi arasnda uzanyordu.

1390 yl ile 1391in ilk yllarnda I. Byezid kendisine yldrm nvnn kazandran b ir s ratle Bat Anadolu Trkm en beyliklerini Osmanl birliine katt. 1391'- de Akdeniz kylarna indi, K aramanoullarm tekrar yendi. 1391de Eflk Prenslii, Osmanl hkimiyetini tand. Ertesi yl Selnik ve Silivri fethedildi.

25 Eyll 1396da Yldrm; Niboluda, btn Avrupann katld b ir Hal ordusunu malup etti. Yldrm Han, 1397'de Attika ve Mora seferini yapt. 1398'de Sam

su n a geldi. Yl sonunda Kad Burhaneddin devletine son verdi; Dou Anadolu'ya dayand*.

b) timi durum

X III ve XV. asrlar arasnda Anadolu Trkleri; yaay, ekil ve artlar itibariyle ay n grup hlinde te tkik edilebilir.

1. Gebeler

Gebeler, ayn ayn yayla ve klaklarda yaayarak hayatlarn idme ettiren yar gebe airetlerdir. Bunlar kendi ihtiyalarn kendileri tem in ederler. Ya ziratla megul olurlar, ya hayvan srleri yetitirirler, yada Orta Asya'dan getirdikleri halclk sanat ve nakliyecilik ile urarlard. Anadolu'nun pek m ehur a tlann da bunlar yetitirirlerdi.

Gebe airetler, babadan oula geen reislerin id- resi altnda, yazn yayla, kn sehil denilen muayyen yerlerde yaarlard. Bunlar devlete, her yl, yetitirdikleri srlerin adedine gre, vergi vermekle mkellef idiler. Ancak asker m aksatla hudut boylarna yerletirilen airetlerden vergi alnmazd. Gerektiinde orduya iltihak edebiliyorlard. Mesel, Trabzon m paratorluu'nun gney - bat sahasna yerletirilen epn Kabilesi, X III. asrn son yarsnda Trabzon'lularm Sinoba kar b ir hcum larm geri pskrtm lerdi. H uduttaki gebeler frsat bulduka dman topraklarna aknlar yaparlard.

Dahil organizasyonlar ve hukki nizamlar olan bu airetler, Anadolu Trklnn en temiz, en canl b ir un-

6) TA., OsmanlI mparatorluu maddesi, C. XXVI.s. 89 - 91.

10

suanu tekil ediyorlard. Fakat devlet m efhum una yabanc olan, airet nizarm haricinde hibir nizam tanmayan kylye ve ehirliye istihfafla bakan bu disiplinsiz kitleler, idre mekanizmas biraz gevedii zaman hemen b ir anari unsuru olup, ak kylere, ehirlere, tccr kfile- lerine hcumdan, yamadan, tahribdende geri durm uyorlard. Bu davranlara t rl m iller messir olmaktayd,

Bu Trk airetleri ummiyetle m slm an olmakla beraber, her trl taassuptan uzak, dnin em irlerini tam olarak yerine getiremiyen, eski Trk am anlarm n haricen slmlam b ir devamndan baka b ir ey olmayan alevi - Trkmen babalarnn manev nfuzu altnda idiler. X III. asrdaki Babailer Kym bunlarn itirak ettikleri umm b ir kyam hareketidir. Anadolu Trkm enleri arasnda birok m rdleri olan ve kendisini Allahn Reslu olarak tantan Baba Resul - Allah, II. Keyhsrev zamannda Kefersud ve M ara havalisindeki taraftarlarna kyam em rini verdi. Onlar da buna zten hazrdlar. Bu gebe kitleleri, kadn ve ocuklaryla beraber, ehirlere ve kylere saldrdlar. Kendilerine kar kan Seluklu ordularn malp ederek, Malatya, Tokat, Amasya havlisine hkim oldular. Ancak s ratle dou hudutlarndan getirtilen b ir ordu, bu korkun isyan kanl b ir surette bastrabildi (637/1239 - 1240) ve Baba Resul - Allah, yakalanp asld.

Herhalde, trih kaynaklarda siyah libash, kzl brkl, ayaklan arkl olarak vasflandrlan bu gebe Trkmenlerle, Mool hkimiyeti devrinde Karamanolu- nun maiyetinde Konya'y istil eden Trkm enler, ha tt X III. asrda H orasanda Seluklu m paratoru Sancara is- yn eden Trkmenler, ayn itim i tipi temsil ederler. Yerlemi halk ile gebeler arasnda bu itimi zddiyyet sebebi ile, yerleik zmreye mensup limler tarafndan yaz

11

lan eserlerde, gebe Trkm enler aleyhinde iddetli itham lara ve h a tt iftira lara tesdf olunur^.

2. Kyller

Anadolu'da kyller, dn de bugn de nfusun m him b ir ksmm tekil eitm itir. Anadolu, ilk Seluklu f- tht zam annda nfus itibariyle kalabalk deildi. Bizansn ran la ve slm larla asrlarca sren harpleri, eski nfusu azaltmt, tik Seluklu ftuht ve onu tkip eden XII. asrn harpler ve istillarla dolu hayat da nfusun oalmasn nleyici faktrlerdi. Seluklu ftuht- nm Anadoluda bulduu gayri mslim halk, ksmen ehirli ve ksmen kyl idi. Harp ve anari yllan bu iki zmreyi de hrpalam, bu yzden de kyl nfusu mhim nis- bette azalmt. Bunun iin Anadolu Trk devletleri, ilk zam anlardan itibaren, yeni kyler tekil etmeye altlar.

H orasan'da byk Seluklu Saltanatnn kurulmas ile balayan byk glerin Anadoluya getirdii unsurlar, yalnz gebe unsurlar deildi. Anadoluya gelen Trkler arasnda, Orta Asyada, ok eski zam anlardan beri ky hayatna, hatt ehir hayatna gemi her eit halk mev- cttu. Bunlar, yeni geldikleri yerlerde de ayn hayat a rtlarn devam ettiriyorlar, kyller derhal kyler kurarak ziri istihsle balyorlar, ehirliler ehirlere yerleiyorlard. Trklerden baka dier slm unsurlarna mensup birtakm halkn, hatt hiristiyan unsurlarn Anadolu'ya gelip kyler kurduklar ve bunlarn daha sonra Trk ekseriyeti arasnda trkletikleri de grlm tr.

Bat Trkistan'dan gelen Trk kyl snf, Anadolu'ya da eski zirat kltrlerinden birtakm eyler getirm ilerdir. Oralardan birtakm ky ve kasaba adlarnn Ana-

7) M. F. Kprl, a. g. e., s. 93 - 98.

12

doluya da getirilmi ve ayn isim lerde b irtak m kyler kurulm u olmas m nidar b ir hdisedir. Seluklu ve Os- manl devletlerinin genel politikas iinde Trk airetleri,XII. asrdan zamanmza kadar yava yava ve para para iskn edilerek ky hayatna geirilmilerdir.

Mogollar devrinde Anadolu da Ky hayat inkif etmemitir. Kyler, ekseriyetle etnik yahut dn b ir vahdet arzediyorlard. Ky halk asla mtecnis b ir snf deildi. Kendi topraklarn ileyenlerin yannda, renberlik edenler, yarclkda bulunanlar ky halknn ekseriyetini tekil ediyorlard. Bir de kyde reis ve khyalar vardr ki, deta devletin ve bilhassa devlet mliyesinin mmessiliydiler. Bzen b ir ky veya muhtelif kyler, b ir ferdin mli- knesini tekil ediyordu.

Seluklu idresi, harp veya anari neticesinde zarara urayan, dalan kyleri m m kn olduu kadar himye edip, onlan tekrar inkif etmi durum a getiriyordu. Kyller, Seluklu ve Osmanl devrinde devlete olan her trl vergiyi vermekle ykmlyd. Bunlar, araz ahm - satm vergisi, m uhtelif m ahslt ve zirat m amlleri vergileri vb. dir. Moollar devrinde de bu vergiler devam ediyordu. Bir madenin iletilmesi, b ir yolun muhfazas, b ir kprnn tm iri hlsa devlete yaplmas lzm gelen b ir i kendilerine havale olunan herhangibir ky veya kyler, bu hizmet mukabilinde, baka vergilerden muaf tu tuluyorlard. Hlsa arazi meselesi, ummiyetle Ortaa slm devletlerinde olduundan farkl b ir mhiyet gstermiyordu*.

3. ehir hayatK ltr bakm ndan en ehemmiyetli olan ehirli un

surudur. lk Seluklu f tuht ve onu takip eden hdise-

8) M. F. Kprl, a. g. e., 98 -102.13

1er, ehir hayatm epeyce sarsm tr. Seluklu Devleti X III. asrm birinci yarsnda siys ve asker durum unu salam latrp Karadeniz ve Akdeniz de mhim ticret merkezlerini elde ederek muntazam an b ir idr tekilt kurunca, tabiatyla ehir hayat da kendiliinden inkif ediyordu.

Seluklu hkm darlar, X III. asrda faal b ir ticret politikas tkip e ttile r .' Antalya ve Aliye limanlarnn ehemmiyetinden dolay o shil m ntksm ele geirmilerdi. I. Keykbad devrindeki Sodak seferi, srf Antalya Sinob ticret yolunun daha emniyetli olmas maksadyla yaplmtr. Zira Anadolu Seluklu m paratorluunun coraf vaziyeti itibriyle m uhtelif beynelmilel ticret yollan buradan geiyordu. Diyarbekir ve Erzurum gibi dounun mhim ticret merkezlerini de ellerinde bulunduruyorlard. Seluklu Devleti'nin Akdeniz ve Karadeniz ticretinde Italyan Cumhuriyetleri ile sk b ir ticr mnsebetleri vard.

Provenelallar, K brs'la Konya sultanl arasnda m uhtelif maddeler zerinde transit ticret yapm aktaydlar.

Seluklular, Anadoluda Mool harekt ve lhanl hkimiyetine ramen, ticr inkiaf bakm ndan iyi durumdaydlar.

Anadoluda ehir hayatnn, XII. asrm son yars ile X III. asrn ilk yarsm dan itibren inkiaf ettiini syleyebiliriz. BizanslIlardan zabtedilen eski ehirlerden b ir ounun iskn edilmi olmas tabidir. Fakat ticr m nsebetlerin tanzim edilmesi, sanayiin bz ehirlerde temerkz, hlsa ky ekonomisinden ehir ekonomisine geilmesi her halde tedrc b ir surette olmu olmaldr.

14

Seluklular devrinde Anadolu'da ehir hayatnn inkif, O rta ve Dou Anadolu'da olmu; bu gelime. Bat Anadolu da daha sonra balam tr. Akdeniz kylarnda ve bilhassa Aliyede daha Anadolu Seluklular zamannda hareketli b ir ticret hayat grlmeye balam, bilhassa Msr ile Aliye arasm da sk bir tcri kpr kurulm utur. ehirlerin inkif daha ok ticret merkezleri, san- yi kurulular yoluyla olm utur. Daha ok XIV. asrda Akdeniz kylarnda ve Adalar Denizinde mhim deniz kuvvetlerine mlik beylikler teekkl ettikten sonradr ki, shil memleketlerinde ehir hayat kuvvetlenmee balad; fakat bu beyliklerin siyseten en mhim ehirlerinin deniz kysnda deil, ierilerde inkif dikkate - yandr.

ehir halknn, tccar ve esnaf dndaki byk b ir ksmn; devlet hizmetinde bulunan veya devlet btesinden maa alan kiiler tekil eder. Bakentte, merkez id- re m ensuplan ounluu tekil ettii gibi, byk idre merkezlerinde de mahall idreye mensup olanlar epeyce kalabalk b ir zmre meydana getirirler. Devlet hizmetindeki m em urlarn idr sorum luluklarna gre miyetle- rinde m em ur bulunm aktadr. B ir de bu dnemlerde mem uriyetler hukuken deil, fakat temlen, det irs b ir ekilde olduu cihetle, sllenin etrafnda eskidenberi o slleye hizmet etmi ilelerin efrtm dan mrekkep bir brokratlar aristokrasisi teekkl etm itir. Bunlar um- miyetle mevkileriyle mtensip b ir hayat geirecek servete mlikdirler.

M emurlardan ve askerlerden baka, din limleri, mderrisler, vizler, eyhler, seyyidler, saraya veya byk ricle mensup irler, tabibler, nakkalar, algclar, h- nendeler vb. devlet hzinesinden para alrlard. Hastaha- neler, im retler, tekkeler, medreseler, sbyan mektepleri de vakflarm gelirleriyle idre edilirlerdi.

15

Btn bunlar, X III. asr Anadolu ehirlerinin inkifna b ir sebep gibi telkki olunabilir, fakat bunu bir se- bepden ziyde b ir netice gibi kabul etmek daha doru olur. nk ehir hayatnn temelini tekil eden, ehri dolduran balca kuvvet, elinin emeiyle yaayan sanayi erbabdr ki ehir halknn en kesif kitlesini tekil eder. ehirde bu sanayi erbabnn toplanm asn temin eden de, balca ticret sermyesidir, yni tcirler snfdr. Zira bunlar dahil ve hrici ticreti ellerinde tutanlardr.

Devlet de bu gibi tccarlardan gerei gibi vergilerini alm aktadr. Byk ehirlerde m uhtelif hirfet tekiltlar vardr. Bunlar devlet ile esnaf arasndaki ihtilflar hal ve m nsebetleri tanzim ederler. cretlerin tyini, mal cinslerinin ve fiatlarnm tesbiti hep onlara ittir. Devlet de bu teekkllerin m urkb ve yardmcsdr. Burada daha ok ahlk prensipleri bu tekiltlara hkimdi.

Ksmen dn - tasavvuf esaslardan, ksmen de kahramanlk ananelerinden mlhem olan bu meslek teekkller, ahlk ve tesnt idiler. Patron ile ii arasndaki vaziyeti, deta eyh ile m rd arasm daki vaziyete benzer b ir hle koyarak mnevi b ir nizm tesisi gayesini tkip ediyorlard. O srada Anadoluda ok kuvvetli b ir tekilt olan Ahiler yalnz ehirlerde deil, ky, kasaba ve ularda da mevcuttu. Her trl itimi tabakaya mensup insanlar bu tekilta dhil olabilirdi. ehirlerde esnaflar bu tekilta girerek onun esas unsuru oldular. X III. asrn son yarsnda, bilhassa devlet otoritesinin sarsld zamanlarda, bu kuvvetli tekilt dima mevcdiyetini gstermi, siys b ir mil olarak dima hesba katlm tr. XIV. asrn birinci yarsnda bni B atuta'nn mhedelerine dayana-

9) M. P. Kprl, a. g. e., s. 102 - 119.

16

rak bu tekilt ve onun tesiri hakknda verdii m lm at son derece dikkat ekicidir.

c) K ltr durum u

Seluklu Anadolusu, mnevi k ltr bakm ndan olduka yksek dereceye erim itir. ocuklara okuma - yazma retmek maksadyla her mescid yannda ilk m ektepler, her tarafta medreseler yaplmtr. Bilhassa Mool istils zerine doudan birok Trk - slm lim, ir ve m utasavvflarn Anadolu'ya gelip yerlemeleri, buradaki fikr faaliyetleri oaltm, Seluk medreselerine hakl b ir hret kazandrm tr. XII. asrn ikinci yarsndan beri burada balayan fikr hareketler, X III. asrda birtakm byk ahsiyetler yetitirm itir. Ayrca bu devirde Trk Dil ve Edebiyat'nn da kuvvetli b ir inkif gsterdii, Trkenin bu sahda hkimiyetini b ir kat daha temin ettii grlyor*.

Anadoluda teekkl eden edeb lehenin esasm Ouzca tekil etti. Anadoluda yerleen Ouzlar, kendileriyle beraber btn edeb ananelerini de getirmilerdi. Ahmed Yesev ve mukkiplerinin eserleriyle de Anadolu, edeb m ahsuller bakm ndan zenginleiyordu. Malzemesi dile dayanan halk ve bilhassa tekke edebiyat mahslleri" phesiz ki Orta Asyadan getirilen gelenei devam ettiriyordu. Bunun yannda yazl edebiyatn da X III. asrdan itibaren baladna iret etmeliyiz.

Anadolu Seluklular zam annda daha XII. asrda Anadolunun byk merkezlerinde slm kltrnn kuv-

10) M. F. Kprl, a. g. e., s. 119-121.11) kr Elin, ^Trkiyede Halk Edebiyat, Trk Dnyas El

Kitab, A nkara 1976, s. 522; B a lk Edebiyat Aratrmalar, A nkara 1977, s. 1.

17

vetlendii, m edreseler ald, hkm darlar adna Arapa - Farsa eserler yazld m lum dur.

X III. asrda Anadolunun siys ve ktisdi vaziyeti, bilhassa ilk Mool istilsyla balayan madd ve mnevi buhran bu sahada tasavvuf cereyann kuvvetlendirmiti. Arap - Acem tasavvufunun tesirinde kalan Trk sofileri, Ahmed Yesev ve m uakkiplerinin Trke eserleriyle karlanca, onlar da Trke olarak eserler vermee bala- dlar*l Bilhassa Mevln'nm bat Ouz lehesiyle olmayan mlemmlar. Sultan Veled'in Dvmnda ve mesnevilerindeki Trke paralar. Yunus Em renin iirleri. k Paa'- nn Garib-nm e si ve musm m at tarznda yazd iirleri, eyyd Hamzanm uzunca b ir mesnevisi ve nihyet Glehrnin ran 'n byk sofi iri Feridddin-i A ttarn M antku't - Tayr tarznda yazd ve ayn ad verdii eseri bu edebiyatn ilk mahslleridir. Anadolu'daki tasavvuf cereyn; yalnz takld olmayan; sde halk diliyle, halk diline mahsus deyim, atalar sz, tebih ve mecazlarla tamamiyle Trk ve orijinal yeni b ir cins iir yaratt ki, bunun domasnda Yesev muakkiplerinin de byk tesiri olm utur. Bu tarzn en byk mmessili olarak Yunus Em reyi gsterebiliriz. Yunus'un san'at tamamiyle mill, yni Trk b ir san 'a ttr .

Yunus Emre; tefsir, hadis, kelm, tasavvuf, gibi klasik bilgileri ok iyi bilen, irzl Sdinin b ir gazelini nazmen Trkeye evirecek kadar Farsaya in b ir irdir. Bu hliyle o, pek ok iirlerini arzla yazd halde halkdan kopmad, m uhitini unutmad, br irler gibi taklit

12) M. F. Kprl, Anadoluda Trk Dili ve Edebiyatmn tekmlme ummi bir hak : I : XIII. ve XIV. asrlar-Y TM . 1, 193,, s. 277 - 280.

13, M. F. Ki)rl, a. g. m., s. 279-280.

18

yolunu tutm ad iin halkn iri olm utur. Birok iirlerinde tasavvuf unsurlar stn olmakla berber bz iirlerinde de tamamiyle reel unsur hkim dir. Y unusun bu stn kudreti kendisinden sonraki irlere de tesir etmi ve birok m uakkipler yetitirmitir*''.

Ayrca Seluklu Trkiyesinde Trk lim ve ediplerinin deerli eserler yazdn da kaytetmeliyiz.

Trkiye, Seluklular devrinde; cmi, hastahane, kervansaray, medrese ile im r edilmi b5ik b ir kltr mer kezi olm utur. Eskiden Badad, Buhara ehirleri gibi, bu ada Konya ve dier Anadolu ehirleri, dardan slm dnyasnn her tarafndan, ha tt Endls'ten talebe ve m derris eken niversite merkezleri hline gelmitir'"'.

X III. asrda Trke manzum olarak yazlan balca eserler; Hoca Dehhninin iirleri, Hikye-i eyh-i Sanan, Battal-nme; eyyd s 'nn Ahvh Kyamet, Salsal-n- mesi ve tb n i Alnn Dnimend - nm eleridir.

Ayrca Sultan Veled'in Trke iirleri, Ahmed Fakih- in arh - nme ve Evsfl-Mescid manzumeleri, eyyd Hamzann Yusuf ve Zeliha, Dstan- Sultan Mahmud mesnevileri de bunlar arasndadr.

XIV. asrda da Anadoluda geni b ir k lt r faaliyeti ile karlayoruz. Tamm elimize gemedii m uhakkak olan bu edeb mahsllerin balcalan unlardr :

Barmh Mehmed olu Mahmudun Bz-nme'si, An- karal Mehmed olu Mustafa'nn Sretl-Mlk Tefsiri,

14) A. Glpnarl, Kaygusus Abdal, Hatay, Kul Himmet, stanbul 1953, s. 3 -5 .

15) Bak : t. H. Uzunargl, a. g-. e., c. 1, s. 25-29;Y. ztuna, a. g. e., c. 2, s. 68 - 69.

19

Arif Alinin Dnmend-nme'si, Kabus-nme, Marzubn- nme, Kelile ve Dimne, Ysuf- Meddh'n Varaka ve Gl- ah mesnevisi, Hac P aan n Teshili, Eflkinin Menk- bul-rifni, Halil olu Yahyann Ftvvet - nm esi, Gl- ehrnin M antku't-Tayr' Hoca Mesudun Sheyl- nev- bahr Hoca M ahmud'un Ferheng-nme-i Sd tercemesi, k Paann Garib-nme'si, Ahmedinin Dvn ve sken- der-nmesi, Kad Burhaneddin Ahmed'in Divn . . . . vb'- larm zikredebiliriz.

Grld gibi, X III. ve XIV. yz yllarda Anadoluda byk inkiflar kaydedilmitir. Orta Asya, ran ve Anadoluda yetien ve eserleriyle Anadoluda byk isim yapan Mevln, Sdi, Attar, Nizm, Firdevs, Selmn gibi simalar, zam anlarnda ve daha sonra yetien irlerimize rnek olm ulardr. X III. asrda Yunus ve XIV. asrda Nesimi Trk iirinin en byk ahsiyetleridir. Hem ir hem de mutasavvf olan bu irlerin mkemmel iirleri zamanmza kadar orijinalitelerini kaybetmeden gelmilerdir. Nihayet XIV. asr sonlanyla XV. asrn ilk yansnda yaayan Kaygusuz Abdal, onikibin beyte yaklaan iiri ve oniki m stakil eseriyle Tekke Edebiyatn salam b ir ekilde yrten sim alardan biri olm utur.

20

B ) KAYGUSUZ ABDALIN YAADII DEVRDETEKE L

Teke li; Anadolunun gneyinde b ir ky ehrimiz olan Antalya ve Alanya arasndaki shil eridi ile Finike, Ka, Kalkanl, Mill, Gmbe, Elmal, Istanoz (Korkud-eli) ve Karehisar (Serikin nhiyesi) kazalarnn bulunduu blgedir. XIV. asrn ikinci yarsnda S u ltn s - Sevhil Em r M brizd - Dn Mehmed Bey zam annda Teke-eli olarak tannm tr. Teke ismini ilk defa zikreden el-Kal- kaanddir. Bu isme ayrca eref'd Din Ali Yazdnin Zafer-nmesinde de tesdf edilir*^

Teke l ine; 1300 - 1361 ile 1373 - 1392 y llan arasnda Antalya, 1361 - 1373 ile 1402 - 1423 yllan arasnda da Korkuteli bakentlik yapm tr. 1361 - 1373 y llan arasnda Antalya K bns krall tarafndan igl edildii iin ba* kent, K orkuteline tanm ak zorunda kalm tr. Bu sretle Teke oullan 1300 - 1392 ile 1402 - 1423 y llan arasnda ceman 113 yl iktidarda kalmlardr^.

Teke li, Seluklular zamannda mhim b ir ticret merkezi olmakla m ehurdur. Seluklu sultan I. leddin Keykbad Akdenizde Antalya, Karadenizde de Sinobdan istifde etm itir. O devirde Teke lin in merkezi Antalya id i 'l

16) . Tekindalr. A., T e k e - li maddesi, C. 12/1, s. 124.17) Bak : I. H. Uzunargl, a. g. e., c. 1. s. 49-53; Y. ztuna,

a. g. e c. 2, s. 36.18) A. Refik, Fitih Zamantna Teke ili, Trk Tarih Encmeni

MecmuEis, no. 79/2, stanbul 1340, s. 65.

21

Teke Emirlii 699/1299 - 122/1312 yllar arasnda m stakil olm utur. Seluklularn nkrzndan sonra Antalyada yerlilerden birinin hkim olmas ve bu ztn memleket ii b ir geziye kt srada, Dndar Bey'e bal bz Trkm enler tarafndan ldrlmesinden sonra Pam- pyliya, Hamid ll ine ilhk edilmitir. Bylece Hamidoulla- r ndan Dndar Bey 1321'de Antalya'y zabdederek Kardei Yunus Beyi Emir tayin etm itir^

Hamid Bey'in olu lyas Beyin lm nden sonra Oullarndan Yunus Bey, Antalya (Teke) dalnn kurucusu olmutur^. Hamidoullar Glhisai, Korkuteli ve Antalyay aldktan sonra Teke Oullan adn alm lardr. Dndar Bey, Anadolu vlisi obanolu Demirta tarafndan 1324'de Antalyay zabt srasnda ldrlmtr^.

Dndar Bey ldrldkten sonra yl devlet yok edilmi, sonra Dndar Beyin oullan Hzr ve shk Beyler tah ta gemilerdir^.

Antalyann 1362 - 1373 yllar arasnda Kbrs krallarnn idaresinde bulunduuna dir b ir kitbeye Antalya Mzesinde rastlanm aktadr^. l

Hamidoullarm dan M briziddin Mehmed ''bin Mah- m ud bin Yunus tarafndan tekrar Antalyann K brsl- lardan geri alnd hususu, Antalya Yivlv Cmiinin ka-

19) s. Fikri Erten, Antalya v m y e t i Trihi II, stanbul 1940, 82; A. Refik, a. g. m., s. 76.

20) t. H. Uzunarl, a. g. e., C. 1, s. 52; Y. ztuna, a. g. e., C. 2, s. 35.

21) S. F. Erten, a. g. e., II., s. 83.22) t. H. Uzunarl, a. g. e., C. 1, s. 50; Y. ztuna, a. g. e., C.

2, 3. 35.S. F. Erten, a. g. e., II, s. 83.

23) S. F. Erten, a. g. e., II, s. 84.

22

ps zerindeki l l ^ lY S l l trih li .kitbeden anlalm aktadr^.

Mehmed Bey'den sonra olu Osman Bey hkm dr olm utur. Osman Bey, 1392de Yldrm Byezid tarafndan uzaklatrlm ve Teke, Osmanl ..irliine katlm tr. 804/^402 Zilhiccesinde vuk bulan Ankara savandan sonra Antalya yine Osmanllarda kalm, Osman Bey, Osm anlIlara tbi olmu, Korkuteli'nde saltanat srm ve 1423de ldrlm, bunun zerine Korkuteli tammen O sm anlIlara geerek liv-i Teke olmutur^.

Ftih ve II. Byezid devirlerinde tanzim edilen Teke Livs tak rir ve tapu defterlerindeki kaytlara gre bu blgeye X III. asrdan itibaren ekseriyetle -oklar'n tekil ettii Trkm en zm reler yerletirilm itir. Bu Trkmen zm reler arasnda da bz tarikat erbbnn faliyetlerde bulunduklar grlr. Bilhassa Ahler, Yunus Beyolu Hzr Bey zamannda Antalyada mkemmel b ir tekilt kurm ulardr. 1332de bu ehri ziyret eden bn Batuta'y da birok defa zviyelerine dvet etmilerdir. Hzr Beyden itibaren Teke - eline hkim olan Teke Beylerinin bu blgede kurulm u olan bz zviye ve Tekkelere nin verdikleri, vakfda bulunduklar kaytldr^.

Yine Seluklular zam annda Antalya'y idre eden Teke Bei ilim, adam larn himye ederdi. Kendisinin Fe- nri olu Mevln emseddine byk hrm eti vard. Ftih devrine it Defter-i evkf- vilyet-i Teke den anla-

24) s. F. Erten, a. g. e., II. s. 61. 84.25) S. F. Erten, a. g. e., II, s. 84, 90;

Y. ztuna, a. g. e., C. 2, s. 35-36; A. Refik, a. g. m., s. 71.

2S) A. Refik, a. g. m., s. 70-76.

23

ldna gre Karye-i Ada, Mevln emseddin ibni Muhammed el-Fenrye verilmitir^^

Daha sonra bni Fenr olarak Kaygusuz Abdal'n iirinde yer alan bu zt, l . M urad devrinde ilk Osmanli eyhlislmdr. O, 1424 - 1430 yllar arasnda Edirnede eyhlislmlk yapmtr^.

Teke Iline bal ka-yelerin byk b ir ksmnda eski Teke Belerinin veya s Be'le Mustafa elebinin ve II. M uradm vakflar vardr. H att Ka tevbiinden eyh Be zviyesine birka ev yaptrp vakfeden, II. M uradm enitesi ve Selk H tn'un beyi merhum K araca Bedir.II. Murad zam annda Teke l inin evkf defterini tutanlar Oru Be ile Edhem Belerdir^^.

Teke lli'ndeki ah tekilt Ftih zam annda da mevcuttu. Teke ili birok zviyelerle dolu idi. H att Teke Be- i'nin anas Sultan H tn stanoz tevbiinden, Elmal'da Seyd Hzr zviyesine on m udluk j^erle be dnm ba vakfetmitir. Kez K arahisar tevbiinden Bl zviyesine de Sultan Aleddtn Selk! Keeci karyesini vakfetmitir^.

O alardaki Teke llindeki balca Tekke ve zviye- 1er unlardr ; Antalyada Kl Yusuf (Ah Yusuf) zvi- yesi; Finike tevbiinde Abdal Ms Tekkesi; Kalkanh'da Ah Devlethn zviyesi; Gmbede eyh shk zviyesi; stanoz tevbiinde Hac Balaban ve Seyyid Hzr zviyesi; Ka tevbiinde eyh Be zviyesi; Ka'da eyh Orhan zviyesi^'.

27) A. Refik, a. g. m., s. 65-66.28) Bak ; Kaygusnz Abdaln H akiki HayaU Blm.29) A. Refik, a. g. s. 68-69, 70-84.30) A. Refik, a. g. m., s. 69.31) A. Refik, a. g. m., s. 70-76.

24

Yukardan beri ksaca hlsa ;etmeye altmz Antalya ve evresi; Kaygusuz Abdaln yaad devirde, hem siys, hem ticr, hem iktisd, hem de kltrel bakmdan ok hareketliydi.

Ayrca Anadolu'da X III. yz yldan itibren Trk'n ruhna uygun b ir cereyan yaylyordu. Bu tasavvuf cereyanyd. Herkes, memleketin iinde bulunduu siys, ktisdi ve itimi karklklardan kurtulm ak iin kendilerini b ir dergha balamak zarretini duyuyordu. Bu, in sanlara mnev b ir huzur veriyordu. Bu durum u hazrlayan sebebler unlardr :

,1. Mslman Trklerin Anadolu'ya yerlemelerine tahamml edemiyen H ristiyan Avrupallar, Trkleri Anadolu'dan karm ak iin Hal seferleri dzenliyorlar ve nlerine de din adam larm alyorlard. Buna kar olarak Trklerde de din ve tasavvuf ncleri Erenler, Alp - Erenler ortaya kt. Bunlar gazaya giden savalar maddeten ve mnen desteklediler. Daha sonra b ir AhSik tekilt kuruldu ki bunun o tarihlerde tasavvufun yaylmasnda byk rol olm utur.

2. H orasan'da Ahmed Yesev ile balayan tasavvuf hareketi, Anadolu'ya geldi. Bilhassa H orasan ve baka Trk yurtlarnn Mool istils altna girmesinden sonra buradaki Trkler Anadolu'da b ir snak buldulai'. Mnev b ir g halinde Anadolu'ya geldiler. H orasan Erenleri olarak isim yaptlar. Bu g akm uzun zaman devam etti. H att Kaygusuz Abdal'n eyhi Abdal Ms'mm da Hoy'dan geldii bilinmektedir.

Bunlar Anadolu'ya yepyeni fikir, ahlk ve imn canll getirdiler. Byk ehirlerde derghlar kuruldu, kasaba ve kylerde tekkeler ald, her ta ra fta sofiler halk

25

irat etmee koyulunca deta b ir misyon hareketiyle Ana doluda tasavvuf hzla yayld.

3. X III. ve XIV. yz yllarda Anadolu'da siys bir istikrar, salam b ir devlet otoritesi yoktu. Mool aknlar ile memleket yamalanyor, yaklp yklyordu. Hibir yerde can ve mal gvenlii kalmamt. Herkes huzursuzdu. te bu artlar altnda insana mnevi b ir lemin sesini duyuran, insanlar karde gren, yardmc olmaya dvel eden, Allahn mm taz b ir kulu olmay tleyen tasavvuf cereyanna smsk sarldlar. Tarikatn mnevi havasnda ve eyhlerin nfuzu altnda huzur bulmaya altlar.

Artk tasavvuf, saray ve konaklarda, iir ve edebiyatta b ir sanat unsuru olurken halk arasnda da ahlk tler eklinde yaylyordu. Bunu sultanlar da benimsemiti. Bu devirde tasavvufun asl dayana Ahlilcti. Zira, Ahlik dn - ktisdi b ir tekiltt. O, yalnz dnya deil, hem dnya hemde hireti berber yrtmeye alan b ir tekilatt. Bu esnaf ve zenaatiler birlii zamanla tasavvuf b ir renge brnd. Bektailik, Melmilik, Nakibendilik, Bayrmlik gibi mill tarikatlar hep bu tekiltdan kt"^.

te btn bu artlar neticesinde Antalya blgesi de tasavvuf akm larnn yayld b ir yer oldu. ehir, ky ve kasabalarda alan derghlar, tekkeler hepsi tslm Dini- nin eriat lleri iinde, mnen ve maddeten korku iinde bulunan bu insanlara b ir kurtulu kaps oluyordu. te Aliye Beinin olu Aleddin Gayb Bey de bu mnevi havaya kaplanlardan b iri oldu. Onun babasnn sarayn terkedip Abdal Msya m rd olmasyla Trk Tekke edebiyat, yeni okun ve sammi b ir ses duydu.

32) Bak : A. Kalbakl, Trk Edebiyat, C. 1, st. 1973, 147 - 148.

26

B R N C B L M

KAYGUSUZ ABDALIN HAYATI

Tannm vellere it m enkbnm elerin birka eidine rastlam ak mm kndr. Zira vellerin veftndan sonra hayatlar etrafndaki rivyetler azdan aza dolaarak menkabelemekte ve bunlar 'bilhare m e n k b- n m e ad verilen eserlerde toplanm aktadr.

Kaygusuz Abdal'a it menkbnme hlsa olarak da olsa Mehmed Fuad K prl, M uhtar Yahya Dalk Vahit Ltf Salc^ Rza Nur^, Rudolf Tschudi^ ve Jakob, Hallauer* tarafndan neredilmitir. Sz konusu neirler b ir birinden pek farkl deildir.

1) M. F. Kprl, Abdal Ms, IHirk Kltr, ubat 1973, say : 124, s. 198 - 207. (Bu makale, daha nce yarm olarak Trk H alk Edebiyat Antolojisi, stanbul 1935te negredilmltlr.)

2) M. Y. Dal, Kaygusuz Abdal, stanbul 1941., s. 7-13.3) V. L. Salc, Kaygusuz Abdal Hakknda Etdler I - V , stan

bul 1949 - 50, Trk Folklor Aragtrmalar, C. 1, s a y : 1, s. 14 - 15, say : 2, s. 31 - 32, say : 4, s. 52 - 54, say : 5, s. 74-75, say : 7, s. 102 - 103.

4) R. Nur, Kaygusuz Abdal, Gaybi Bey, Kahirede Bektai Tek- yesinde Bir Manskn, Trk Bilik Revs, nu : 5, Yl ; 1935,3. 78-90.

5) R. Tschudi, Die Bekehrung des Kaighusuz. Aus einer tr- kischen HeiUgenvita, In Schwelzeriscles Arschiv f r Volks- kunde, Bd. 47 (1951), s. 203-207.

6) J. Hallauer, Die Vita des brahim bin Edhem, Basel 1925, s. 20 - 21.

27

Hussi ktphanemizdeki Menkbnme; Kprl, Dal ve Tschudinin verdii hlsalardan farkldr. Bu hlsalarda Kaygusuz, Msr'a kadar gitmekte ve geri dnmemektedir. Bizdeki nshda ise Hacc'dan dnp Abdal

Ms'ya kavuur. Hlsalarndan anlaldna gre R. N ur'un ve V. L. Salcnm dayand nshalar da bizdekinin ayndr. Biz Kaygusuz'un menkbev hayatn anlatrken esas itibariyle elimizdeki nshaya dayandk. Yalnz eksik ksm lar iin dier nshalara ba vurduk.

7) Elimizdeki nsha : sah. 53; l. &Sxl6, 19.5x12 cm; st. 17; yz. nest lik/rika; kt. sa n bd; c. ciltsiz.Yazmann bandan bir, sonundan bir veya iki yaprak noksandr. Bu bakmdan mstensiM ile istinsah tarihini bilemiyoruz. Dil hussiyetleri; elimizdeki nshann X V I -XVII. yzyla ait bir bagka nshadan kopya edildii intibam vermektedir. Jf6. sahifede bitmektedir; yazmada bundan sonra Abdal Msya Ait baz rivyetler, Kaygusuzun ^Minhern- we si ve muhtelif iirler yer almaktadr.

28

A) KAYGUSUZ ABDALIN MENKABEV HAYATI (MENKKIBNMEYE GRE)

1. Ailesi, ocukluu, tahsili ve yetimesi

M enkbnmede Kaygusuzun ilesi, doumu ve ocukluu hakknda kesin b ir bilgi yoktur. Ancak, Menkb- nm edeki . . . ehl-i tark iinde m rf ve m ehr Dil- g shlbi Kaygisuz Baba Sultn K.S.A. Aliye Sanca Beinin olu idi. Adna Gayb derlerdi ibaresinden onun Aliye Sanca Bei'nin olu ve asl adnn Gayb olduunu anlyoruz. ocukluuna it bilgileri, onun onse- kiz yandaki durum u anlatlrken az ok karabiliyoruz. Menkbnmede bu ksm yledir:

(Gayb Be) gayet kil, rif, niil, kmil ve tvne idi. Onsekiz yanda onunla kimse mukbele durub bahs idemezlerdi. Zr ok kitblar okmd, 'ulm bi't-tamm bilrdi ve hem ziyde pehlevn idi, z6r-i bzya mlik, at zerinde, silh-orlukda, ok atm akda ve kh almada ve grz salmedcda ve sn oynatm akda hnerm end idi. Bunun gibi ilerde nazri yog-idi. Ve her dim kendi kulla-

8) R. Nur. a. g. m., s. 78.

29

ryla evre etrafnda olan dalar ikr iderdi. Beb- ve peleng ve kaplan ve gzi her ne grse kurtulmazd'.

Yukardaki ifdelerden anlalyor ki Kaygusuz, ocukluunda zam annn btn ilimlerini tahsil ettii gibi silhor lk, pehlivanlk, avclk vb. m ahretleri de en mkemmel ekilde renmi ve tam b ir be olu gibi yetimitir.

2. Abdal Msya intisb

Elimizde bulunan Menkbnme'ye gre Gayb Be, Abdal Msya yle intisb e tm i tir :

Teke li Aliye Sancak Beinin olu Gayb Be, on- sekiz yanda iken, tevbilerinden b ir ksm kiilerle ava kar. Avlanrken b ir tepe zerinde Bezde, b ir h grr. O esnda h onun nne kagelir. Gayb Be, onu grnce hemen tirkeinden b ir ok karp, kirie kor, nian alr ve oku atar. Kiriden kan ok, hnun sol koltu- ;unun altna saplanr, fakat h yklmaz, srayp kaar. Gayb Be de ardna der. h'dan durm adan kan akar, Gayb Be de onun kana bakar. Cidd b ir ekilde onun zerine a t srer. Dalar, vdiler geip nihyet b ir sahraya inerler.

9) R. Nur, a. g. m., 78.

30

Yaral h byk b ir sitne kapsndan ieri girer. Gayb de arkasndan dergha girerek dervilere geyii sorar. Meer o sahradaki bu dergh, velyet erenlerinden Seyyid Abdal Ms Sultan'a itmi. Abdal Ms, burada byk b ir sitne yaptrm . Onun hizmetinde pek ok kiiler varm. Yanma gelenler m utlaka m rd ve muhib olup kalrlarm . Pek ok dervii varm. Hepsi Adbal Ms'ya lyk vehile hizmet ederlermi. O na balymlar. te geyiin ve Gayb Be'in girdikleri dergh bu idi.

10) Abdal Ms Tekkesi halifelerinden Halil Zeybek ve Akaini Ky skinleinden H

Derviler Gayb Beg'i grp karladlar ve atnn dizginini tu tu p :

Buyurun, ziyrete geldnz ise aa inn dediler. Gayb B eg :

Buraya oklanm b ir h geldi, o benm ik- rum dur, nice old, onu bana virn dedi. Derviler de :

Buraya byle b ir h gelmedi ve biz grmedk dediler. Gayb B e :

H derviler yalan syler mi, niina inkr ider- snz? Ben hyu kend gzmle grdm, buraya gelp ier girdi dedi. Derviler bu szler karsnda hayret e t t i le r :

Bizm haberimz yok, bilmiyoruz dediler. Beg- zde, bu durum karsnda hayli mell ve perin oldu. Bir mv.ddet yle kald, Aceb bu h nice oldu, nereye gitdi.? Bunlardan gayri kimnle sylesek diye dnrken, derviler, dergha doru dnp :

Sultnum! 'Aliye Sanca Begl ogl Gaybburaya gelb bizden ikr taleb ider, dediler. Bu esnada, zten durum u ieriden dinleyen Sultan :

Onu benm katum a getrn, gelsn ben ona cevb vireym dedi. Derviler Gayb Bee :

Siz, erenler gelsn diye buyurdlar. Hem ziy- ret klasun, hem de kifyetl cevb alasun dediler. Gayb Be de. Sultan'n bu hitbn iitdi ve hemen atndan aa inerek Nola varalum, o mbrek cemlni grd m , ellerini bs db, hk-i pyne 3izmzi srelm dedi. eri meydana girdi, Sultan grd, hemen eilerek selm verdi, ileri yryp elini pt, alnn yere koyup, hak-i pyine yzn srd. Daha sonra geri ekilib, karsnda el kavuturarak ayakta durdu. Seyyid Abdal Ms hazretleri, onun selmn izzetle a ld :

32

Ho gednz oum, saf geldnz, kadem ge- trdnz. Gnln, dilegn nedr, dile bizden, yle i- delm bileln dedi. Gayb Ba, keyfiyet-i hli beyn etti. Vkay olduu gibi anlatt. Sultan :

O h, neden senn ikrun old? diye sordu.

Gayb B e : Sultnum.' Ben om ok le vurdum, zerine at

srp hayli kodum. ok menzil ald, yoruld, g le buraya geldi cevbn verdi. Sultan :

O ok grnce bilr misin? diye sordu. GaybB e :

Bilrem, Sultnum! dedi. Abdal Ms :

Bak imdi, gr okum dedi. Kendi mbrek kolunu yukar kaldrd. Koltuunun altnda sapl bulunan oku gsterdi, Gayb Be, bakp grd ki, att ok, Sultan Abdal Msnm koltuuna saplanm duruyor. Meer bu geyik sretinde grnen, bu sitnenin eyhi Abdal Ms Sultan imi. Bezde, bu durum u grnce ok pimn oldu, utand; b ir vakit korku ve heyecnndan kendine gelemedi. Kendine gelince hemen Sultan'm elini pp, ayama ba koydu, zr diledi, tazarr ve niyz eyledi. Abdal Ms da koltuunun altndaki oku karp, Gayb Bein nne koydu ve yle dedi :

Derghumuzda tizr ehline lutf u hsn kapus her zamn aukdur. Biz getk suundan, br dahi byle etmeyesn, her grdn cna ok atmayasun. Bezde pimnlk duydu. Akl bana gelince Abdal Msnm hizmetine alnmas iin tazarr ve niyzde bulundu ;

11) Bilirim Sultanm! nk okta Aliye Sancat Beinin nigam vardr dedi. (Haan Tanal, Akalni Ky/Elmal).

33

Sultnn! Ben^enzi hizmetnze lyk grp, oullua kabl eyleyn. Allahm kudretiyle hizmetnze idelm. Sultan yle karlk verdi :

Olum! Bu erey/ler yolma gitmeklige mutlak m- cerredlik gerekdr. Son^uu dnmeyp sonra pemn olmakdan tek durmak ygsgdr. Zr kim bu yol, ince, sarp bir yoldur ve bu yolun qerd bels, mihnet cefs boldur ve bu tarka giren kdir oldug denl elden gelen ii men'itmeye. Halkda^ kendsine her ne cef gelrse sabreyleye ve cnib-i H^kk'dan ne bel nzil olrsa kendsine ganimet bile, fe

Menkbnmede bundan sonra Gayb Begin babasnn Teke Begine Abdal Msy ikyet etmesi; Teke Be- ginin Abdal Msy cezalandrmak zere harekete gemesi ve lm an la tlm aktad r:

Bezdenin yannda bulunan refkatlar, hnun arkasndan yalnz bana giden Gayb Beg'i kaybetmilerdi. Dalan, ovalan, sahralar tammiyle aradklar halde onu bulamamlard. Nihyet hizm etkrlardan biri kan izini takiben sitne-i sadete geldi. Kapdan ieri bakd. Grd ki, Bezde buradadr. Hemen dier yol arkadalarna durum u haber v e rd i:

Gayb Begi burada buldum, geln, dedi. Bunun zerine ne kadar atl varsa hepsi sitneye geldiler. Atlarndan inip, sitne kapsndan meydna girdiler. Orada Bezdeyi grdler. Bezde, atndan ve donundan fer- gat etmi, b ir post zerinde oturuyordu. Selm verip durum u Gayb Beden sordular. Gayb Be de, vkay olduu gibi anlatt. Maiyetinin teredddn izle m aksadyla :

Bundan sonra benm babam Abdl Ms Sul- tndur. Siz bana dahi idemezsnz. Hemen at ve tuma- numu alup benden frig olun! dedi. Btmun zerine mi- yeti de bu emre uyarak atn ve elbiselerini alp, babas katna, 'Aliye Sanca Begi nezdinde geldiler. Bevvblar, Gayb Bein atm ve elbiselerini grp kendisini gremeyince ardlar.

Gayb Beg avdan igeri (dnmedi, gib old, hi grnmez. Nerede ve ne hlde oldugm bilmeyz dediler. Zaten m erak iinde bulunan Aliye Sanca Bei bu konum alar ieriden duydu. Akl bandan gitti. Bu esnada ku llan bana geldi. Durumu tafsiltyla onlardan sordu.

35

Hani olum Gayb nice old? Siznle berber gitm idi, neylednz? dedi, onlar da Bezadenin durum unu grdkleri ve Gayb'den duyduklar ekliyle b abasna anlattlar.

'Al'iye Sanca Begi, olu Gaybnin b ir dervi olup, Abdal Ms Tekkesinde kaldn iitince cieri j^and, acs tepesine kt. Hemen yerini yurdunu brakp, olunun kurtarlm as iin ricda bulunm ak zere Teke Bei- nin huzuruna geldi. Selm verdi, yzn yerlere srd, alad. Abdal Ms hazretlerinden ikyette b u lu n d u :

Bir 'k dnyy tutd. Drt-be yz adbal var. Benm olunu dahi efsnlar idb alakoymu! Bana me- ded eyle! Tut, onun hakkndan ge! Bu yanm yregiune bir su serpp bana dermn eyle, yok drsen helk olu- ram, halk inde vakrum, nmus u iarum kalmad. Her ne idersen becd tut dedi.

Meer o esnda Teke Beinin yannda m ehr b ir kimse vard. Ad Klal s idi. Bu, bahdr b ir kiiydi. Teke Bei, nerede b ir cenk olsa, dima onu gnderirdi. Zir onun beceremedii i yoktu. Hibir kimsenin bitiremedii ii bu bitirird i. Kaf Da bile tolsa giderdi. H ibir kimse ona kar durup savaamazd. Civnmerd idi. Teke Beinin en ok gvendii itim at ettii b ir kiiydi.

Teke Bei, Abdal Ms'y getirmesi iin en ok gvendii Klal s'y katm a ard ve yle d e d i:

Var, o Abdl bana tut getr, nice kiidr gre- ym, andan haber sorayum dedi. Bu emri mteakip Kl- agh s, el ba stne koyup Saray kapsndan kt, hemen atn eerleyip zerine bindi ve s ratle at koturarak Abdal Ms sitnesine geldi. eri girdi. Derviler onu grnce, hrm etle karladlar, atnn 'bam tu tu p ;

36

Aa in de, atum bagluyalum dediler. Bunun zerine Klal s :

Ben aa inmem, bana tiz haber virn, Abdl Ms Sultn sizlin hanginzdr? Ana sylesn gelsn, benmle Teke Begine gidelm dedi. D erviler:

Sultn seccdesinde oturup halfeleri ile sohbet ider. Sen dahi szn var ise ier meydna gir, mbrek elni p,, sonra ne hcetn var ise huzrunda arz eyle, dilegni dile dediler. Klal s :

Syleyn gelsn! Bana zahmet virmesn, ben atumdan aa inmem dedi.

Sultan, bu karlkl konumalar iitti ve hemen nid k ld ;

Sana kim dirler ve adm nedr.^. K lal:

Bana Klal s dirler diye cevap verdi. Sultan; Hemen edebnle geri dn, geldigin yola git, biz senn didign dem degilz dedi. Klal sya bu szler pek ho gelmedi. Hiddetlendi. Hemen atndan aa inip, ieri girerek, Sultn' tu tup zorla dar karm ak ve Teke Bei'ne gtrm ek istedi. Sa ayan zengiden kard, fakat sol aya zenginin iinde kald. karmak iin urarken, aya ile atn karnna tekme vurunca at rkp durduu yerden hzla uzaklat. Durdurm ak m m kn olmad. At, kapdan dar kp, yle kouyordu ki, ne at durdurabiliyor, ne de ayan kurtarabiliyordu. nk at, yel gibi uuyordu. Klal s da atn arkasndan srnp gidiyordu. Bylece at. Teke line kadar bu minval zre vard, Klal s ise, tatan taa, yerden yere arpla ar- pla, pre pre oldu, ba kol dalp ancak zengide takl b ir budu kald. Kardan grdler ki. Klal Isa nn at kap gelir, nihyet at bu haliyle menziline geldi. Ama ze

37

rinde kimse yoktu. Bu ne haldir diye ileri vardlar ve at tutup grdler ki, atn sol zengisine aslm b ir insan budu var, baka hi nesne yok. At ise, kom aktan kan tere batm t. Klal s'nm ba, kolu, gvdesi gitmi, yalnz b ir budu zengide asl kalmt. Bu hli hemen Teke Beine bildirdiler.

Bunun zerine Teke Begi mell ve perin olup ok hiddetlendi. Zira Klal s. Teke Beginin hem gvenilir b ir maslahatgzr, hem de kymetli b ir cengveriydi. Durumu etrafna sordu. Herkes ayr ayr tahm in yrtt. Teke Bei, daha fazla gazapland ve btn adam larn yanna ararak u em ri v e rd i:

Askerler atlaruna binsnler, filn yire zm bir te yaksunlar, o mnfg tede yakayum, tem ide- ym dedi. Aliye Sanca Bei ve btn askerleri arkasna svr olup alemler, sancaklar kaldrlp, davul ve zurna alnp, munzam svrler halinde durdular. Be buyurdu :

ncler nde gidecek tei yakacaksnuz. Ab- dl Ms yanacak; biz de arkadan geliyoruz dedi

Bu durum Abdl Ms hazretlerine nceden mlm oldu. Oturduu yerden Y Allh! diye b ir nra vurdu. Bu ses zerine drt-'be yz mridiyle beraber Abdal Ms sem ede ede Teke Beine kar yrmee balad. si- tnenin batsnda yksek b ir da vard Abdl Ms ve m rdlerinin sem etmesi esnasnda bu da da hemen onlarn ardnca yrd. Sultan, dan yrdn grnce, ona bakp m brek eliyle iret edip Dur Daum dur! dedi ve da durdu. Daha sonra Abdal Ms ile ta ve aalar ca gelip Sultan'm ardnca Teke Beine doru yrdler. Dur Danda ne kadar aa - ta varsa hepsi halka olup Abdal Ms ile sem girdiler. Sultan ve m-

38

rdleri sem ederek atein iine doru yrdler ve atei tam am en mahvedip sndrdler.

Teke Begi, askeri ile gelirken bu durum u grnce a t a l D e r b e n d'ine doru yrd. Askeri de onun ardm ca geldiler. Beri taraftan Abdal Ms, halifeleri ve dervileri ile sem ederek atei tammiyle sndrdkten sonra Tekke'ye doru yrdler. Yolda gelirken, dadan bir- Kara Canavarn gelmekte olduunu grdler. Yak- lamca, Sultan onu grd ve te Teke Beinn rh dedi. Tekkeye odun getiren B a l t a s G e d i k adm- da b ir dervi vard. Bu dervi baltasyla o canavar vurup ldrd. Bu esnada Teke Bei de at zerinden dp lm ve askerleri drt b ir yana giderek dalmt*.

Menkbnme'nin bundan sonraki ksmnda Gayb Bein babasnn olunu kendi rzsyla Abdal Ms'ya teslim edii an la tlm ak tad r:

Teke Bei'nin lm ve askerlerinin dalmasn bizzat gren Aliye Sanca Bei, bildi ki Sultan Abdal Ms, velyet ve kerm et shibidir. Bu ilere biraz da kendisinin sebep olduunu dnen Sancak Bei piman oldu. Tevbe ve istifr eyliyerek Varub o er ile bulua- lum, mbrek elni pp, ayaklarna yz srp, zr di- leyp kendsine tbi olalum diye dnd. Bir mddet sonra, Aliye Sanc Bei, yz adamyla birlikte, Aliye'den kalkp, Abdal Ms Sultan'm sitnesi'ne m teveccih hareket etti.

te yandan Abdal Ms halfeleriyle sohbet etmek, teydi. Ban kaldrp yle syledi:

Filn mahalde iki pnar kd. Birinden bal ve birinden de yag revn olup akdi. O pmarlirdan bal-yag

13) Menkibnme, AG nshas, s. 5 - 10.

39

alp mutfakda bir yire doldurun. Bizim Gaybnn babas Aliye Sanca Begi, kendsine tbi' yz adamyla gelp bizmle mlkat olmaa azm kld. Erte bir gn gelrler. O nlan ziyfet idb konaklk eyliyelm. Derviler Sultann dedii yere vardlar. Grdler ki iki byk p nar km, birinden bal, dierinden de ya- sfi akm aktadr. Derviler bundan gn gece tayp mutfa doldurdular. Bu pnarlardan bu nim etler gn gece akt. Duyan herkes gelip bu pnarlardan bal, ya aldlar. Kaplarm doldurdular. Drdnc gn olunca Abdal Ms Sultan imdiden sonra pnarlardan su aksun! dedi, Halifeler ve derviler Sultanum, bu pnarlar koyun, t- kymete dein byle bal yag aksun, nice kimseler fayda- lansunlar, size hayr du klsunlar ve hem sizin ydiga- rmuz olsun dediler.

Sultan Abdal Ms,

Didignz olur, Lkin mr cnibinden demler gelrler, bizden sonra zerlerine nzr olurlar, ok mcdele olur, fukarya virmezler dedi. Sultan'n dedii gibi, drdnc gn vardlar grdler ki, o pnarlardan bal ya yerine su akar. Buna binen bu pnarlara Bal ve Ya emeleri derler.

Bu taraftan Aliye Sanca Bei yz adamyla sitne kapsna geldiler. Atlarndan aa indiler. Sul- tan 'dan destr alp ieri girdiler. Sultann m brek cemlini grdler. Ellerini pp ayaklarna yz srdler. H er biri, (nce Sultan'dan zr dilediler ve Kem bizden, kerem erenlerden; bizm ekskligmze kalmyasmuz dediler. Sultan, onlarn zrlerini kabul edip, Dergahu- muzda i'tizar sahiblerine lutf u ihsn kapulan aukdur. Ho geldnz, saf geldnz diyerek her birine yer gsterdi.

40

Aliye Bei, maiyeti ile birlikte, sitne misafirh- nesinde gn gece konaklad. Ev shipleri bunlara byk ziyfetlerde bulundu, derviler de hizmet ettiler.

Gayb Be dahi babasyla grt. Babas onun iki gzlerinden pp nvzi eyledi v e :

Olum, fahrim mezd olsm! Akluna fikrnekurbn olaym. Bu fn dnyda kil odur kim b ir mr- d eteine yapa, salihler-veller grhuna kana, hiret-de dahi onlar ile har ola dedi.

Al'iye Sanca Bei, bu szleri syledikten sonra olu Gaybiyi htr u saf hsn rz ile Abdal Ms Sultan hazretlerine teslim edip, onun terbiyesine brakt. Daha sonra Sultan Abdal Msdan destur alp vedlat. Bu vedlama esnsnda Gayb Be, Abdal Msya intisabnn babas tarafndan da hsn rz ile husl bulduunu grmekten mtevellid, memnniyetle babasnn elini perek son oulluk vazife ve hrm etini gsterdi. Gayb Be, sitnede kald*'.

3. Mahls Al

Gayb Bein K a y g u s u z mahlsm al Me- nkbnm ede yle an la tlm ak tad r:

Gayb, bundan sonra bezdelii tam am en terk ve madd hayatn lyiinden fergatla, dervilii ihtiyar etmi, zahir lemin kayt ve alikinden nefsini tecrd etmitir.

Bundan sonra Abdal Ms Sultan, snnet nazariyle Gaybnin yzne bakt ve :

14) Menhibnme, AG nshas, s. 10-12.

41

Gayb, kaygudan reh buldun, imdiden sonra K a y g u s u z oldun dedi. Gayb yzn yere koyup meskenet gsterdi. Sultan bu szleriyle Bezde'nin ismini K a y g u s u z diye syledi. Bundan itibaren Gayb Bein ad K a y g u s u z oldu^

4. eyhinden czetnme AlmasRivyet bu cihetledir ki Kaygusuz, Abdal Ms si-

tnesinde krk yl hizmet eyledi. Nasibini ald. Menzil ve m ertib shibi oldu. H acca gitmee niyetlendi. Aadaki iiri okuyarak Abdal Msdan iczet istedi :

Cnm (Prm) yolma kurbn iderem benBelrsiz olcak'^ cn u cihm niderem ben

eyen lillh benm gybetme kl salanHercj yze glici yn niderem ben

Hayvn deme zencr yular dahi dayanmazEhl-i tarki bin^ nefesde yederem ben

Hsnn cemln greli geldm imnaMuhammedyem bu dne ikrr iderem ben

Hl diliyle iczet ister Kaygusuz Abdlhum ass kl kuum ud giderem ben

Bunun zerine Abdal Ms Bana divit ve kalemi getrn diye em retti. Derviler istenilenleri getirip hazr eylediler. Sultan, kalemi kd alp Kaygusuz'a bir c z e t n m e yazd. czetnme aynen yledir ; :

15) Menkbnmej AG nshas, s. 12.16) Olunca17) M. Y. DaU, a. g. e., s. 20de yek.18) Menktbnme, AG nshas, s. 13de kal; M. Y. Dah,

a.g.e., s. 20de hsan Kl.19) Menktinme, AG nshas, s. 12-13.

42

Bismillhir-Rahmni'r-Rahm!

Elhamd lillhiI-lez caale kulbel-rifne il hi- rihi. Her ne kim vardur cevb iinde mastr kldu. Dahi buyurd kim biziim ile mhede klmak murd eyleyen Kaygusuza nazar eylesn. Ve bizden hayr du iltims eyleyen Kaygusuzdan alsun. Saf nazarn ve himmetin rec ve niyz klsun ve her ne diyra ki azm idb (varsa) gerekdr ki, ol vilyetn erbb ayn ve ekbir ve erf ve agniy ve fukar, her kim olsa, mezbr Kaygusuzun zerinde bir vehile nazar- inyet ve merhamet ve efkat diri buyurmayalar. Bu cnibn riyet htnn ana 'izzet ve hrmet klalar. Anm kadem-i kudmn kend- lere minnet-i azmile raiyyet hileler; ddrlanyla merref olup saf-nazar himmetiyle mugtenim olalar; ve ana olan riyet ve himyet mahz bu cnibe olm gibidr, yle hileler. Bk ne ola ki malm- sadet olmaya ves-selm.

Kaygusuz Abdal icteznmeyi ald, eref-i dest bts kld. Tazarru ve n3^ z edip meskenet gsterdi. Makamna geldi, karar eyledi. evk ve m uhabbetinden ona bir susuzluk nz oldu. Bir kekl iine b ir m iktar yourt koyduktan sonra zerine su katarak ayran yapar ve Erenlerin yazp verdii iczetnmeyi ufak paralar halinde ekmek lokmas gibi ayrann iine doryarak ier. Zira, bu iczetnmeyi en iyi b ir ekilde yemek suretiyle kalbinde saklayabileceini gnlnden geirmiti. Bu hli gren derviler taaccp edip, durum u hemen Abdal Ms Sultan a ha:ber verdiler. Sultnum, bir divneye, bunca zahmet ekb mbrek elnzle iczetnme yazup verdi- nz, o bunun kadr kymetni bilm>eyb yourt iine dograyxb yidi diye ikyette bulunurlar. Abdal Ms

20) Menkhnme, AG nshas, s. 13.

43

Sultan bu haberi iitince sdece tebessm eder ve Bana Kaygusuz agrun, haber sorayum nin byle eykml?der. Kaygusuz'a haber verilir ve hemen Kaygusuz, Abdal Msnn huzuruna gelir. Abdal Ms, Kaygusuz Abdala s o ra r :

Nin byle eyledn?

Kaygusuz zr niyz eyliyerek yle cevap v e r ir :

Sultnum, sizn ydigrunuzu saklamaa hi bundan daha ma'kl bir yir bulamadun. Kend kalbm- de saklayan. Bu cevap Sultanm ok houna gitti ve yle dedi:

Baka kimseler darudan syler, sen ilinden syleyesn. O saat Kaygusuzun gz gnl ald ve sylemee balad. Bundan sonra Kaygusuz'un m n denizine dalp syledii her sz b ir kitap oldu, rifler yazdlar ve onun mnsn bildiler, chiller bihneyip aakaldlar^*.

5. Msr'a Gidii

Bir akam vakti, halifeler ve dervilerin hepsi meydana gelip, menzil4 mertib zre yerlerini alp, seccde- leri zerinde oturdular. Abdal Ms ise sadr- lda oturm utu. eralar yakp glbanklar sylediler. Bu esnada Kaygusuz Abdal, oturduu yerden kalkarak eyhine doru yneldi. Erenler karsnda meskenet gsterip, yzn yere koydu, gitmek zere izin istedi. Bu hal, Sultan a m a'lum oldu. E trafna bakt veBizm Kaygusuza kim yolda ola? diye sordu. Hemen krk nefer ayaa kalkarak Kaygusuzun yannda yerlerini aldlar. Abdal Ms da du-y gbank edip onlara uurlar diledi.

21) Menkbnme, AG nshas, s. 12-14.

44

Sabahleyin b ir koyun kurban ettiler. Sji edip onu krmz bryn kebab eklinde piirdiler. Birka ekmek ile bryn Kaygusuz'a verdiler.

Kaygusuz Abdal ve dervileri sabah namazn ed ettikten sonra azklarn alp yola ktlar. B ir menzile vardlar. Konakladklar yerin etrafnda bag-bahe, sebze ve meyveler vard. Orada aynca ulu b ir kavak aac bitmi idi. Yanndan da ulu b ir su akard. Bu su, Abdal Msnn derghna giderdi.

Kaygusuz oraya gelince biraz dinlendi. Sofray ap iinde bulunan kebab krk nefere taksim ederek datt. Yediler, krettiler, ellerini yudular, daha sonra sohbete baladlar. Bu rada Kaygusuz, bam kaldrp kavak aacna bakt v e :

Bu nr acib ulu m r degl m idir, ne ho yirde bitm i, bl-blend olm dedi. Esasnda ona Zer- gerdn Kavak aac derlerdi. Kaygusuz Sultan da onun gerekten b ir kavak aac olduunu biliyordu, yanndakileri im tihan maksadiyle byle sylyordu. D erviler:

Sultnum, bu nr degl, kavak agacdur diye cevap verdiler. Bunun zerine Kaygusuz

Ben om m r aac sandum dedi. Hi konumadan hemen sitneye geri dnd. Derviler, Kaygusuzun geri geliini grdler ve

'Acaba nin gitmedi dediler.

Durum, Abdal Ms Sultan'a m alm olmutu. Kay- gusuzun yoldalar ona tam olarak tbi olmamlard. O gn yine akam oldu. Yine det zere eralar yakld. Kaygusuz, yine kapya vard. Yzn yere koydu. det zere yerine geti. Abdal Ms Sultann Bu def'a evvelki

45

yoldalar otursun vg gaynlan kalkup Kaygusuzun yanna varub dursunlar em ri ve ireti mucibince krk nefer kalkp Kaygusuz'un yanm da durdular. sitne'de be yz nefer bulunm aktayd. Geri dnenler hatalarn ancak orada anladlar, pimn oldular v e :

Bilmedk, muvafakat klmaduk, yek-dil, yek- cihet olmaduk, cmle bir dilden sylemek gereg idi. imdiden sonra ne fayda, peimnlk fayda itmez dediler.

Yine s^bah olunca b ir koyun kurban edildi. Bryn kbap yaplarak piirildi. Bir ka ekmek ile sofraya konup Kaygusuza verildi. Kaygusuz Abdal, Abdal Ms'nm elini pp, bk halife ve dervilerle vedalap sitne' den ayrld. Yine ayn kavak aacnn dibine gelip konakladlar. Yemekten sonra Kaygusuz Sultan ban kaldrp :

Yrenler ne ho mr bu ulu nr dedi. Bu hlin ne olduunu tevbileri bildiler. Blbl kuu gibi hepsi b ir dilden t p :

Sultnum bel, gzel mrdur/ dediler. O zaman Kaygusuz Sultan dahi bildi ki, bu yoldalar kendisine tabidirler. Hepsi yek-dil, yek-cihet olup biribirine muvfakat eylediler. Bu szler zerine Kaygusuzun gnl bo oldu ve :

Bu nrdan bize birinz meyve getrse, ta'm stne om tenvl eylesek dedi. lerinden biri hemen kalkp, eteini beline sokup kavak aacnn zerine kt; b ir dal skca tutup silkeleyiverdi. Kudret-i Hdnn ev- liylara bahettii velyet zhir oldu ve kavak aacndan krmz krmz elmalar dkld. Kavak aacndan den elmalarn birou bu suyun iine dp yuvarlana 5ovar- lana sitne'ye doru akp gitti.

46

Abdal Ms Sultan, sitnesi'ndeki vahdethnesi tide \oturuyordu. Hemen halifelerine b u y u rd u :

Bizm Kaygusuzun velyet elmalar su ile akup gelr, tz tutun, biz de tenvl idelm. Halifeler ve derviler Erenlerin nutkunu iidince her biri s ratle dar ktlar. Akar suya baktlar. Grdler ki krmz krmz elm alar su iinde yzerler. Her bini beer onar elma tutup Sultan'a getirdiler, tenvl eylediler, ilk bahar gnleri idi. Meyve mevsimi deildi. Bunu grp iidenler hayretler iinde kaldlar.

Kaygusuz Abdal ise, elmalar yedikten sonra btn yoldalaryla beraber Msr diynna doru yola ktlar^.

M sr'a gelince nce vilyetin durum unu sorup zamann Msr padiahnn b ir gznn kr olduunu rendiler. Bunun zerine Kaygusuz b ir gzn pam uk ile kapatt. K rk yolda da yle yaptlar. Dimyad kasabasndan gemilere binip N i 1 nehri zerindeki B u l a k iskelesine geldiler. Gemilerden dar ktlar.

Kaygusuz Baba Sultan, bir merkebe bindi. Yanndaki k rk neferde her biri tennre-p 'uryn pa-b- rehne dayak omuzlarnda olup turna katar (gibi) dizil-diler^l Hepsinin birer gzlerinde pam uk sarl olduu halde, K al'a yolundan Msr ehrine geldiler. O esnda b ir Hoife de Msrdan kp Bulak iskelesine gelirken, tu rna k a tan gibi dizilmi, b irer gzleri pam ukla kapal, yalnayak krk dervii grd. Hepsi Hcib'in nnden

22) Msra kadar ki yolculuk hakknda, Metkbnmede Bu babda sz oktur. Eer Msra gelinceye kadar vki olan hl zikr olunsa gayet mfassal olur. Bri maksda varalum denmektedir. Menkbnme, AG nshas s. 18.

23) stlerinde tennre, ryan, ayaklar plak, omuzlarnda dayak tu rna k a tan gibi dizildiler.

47

getii halde ne yzne baktlar ne .de selm verdiler. Her birisi kendi lenninde geip gittiler. Ancak en sonda b ir merkebe binmi Kaykusuz Sultan geldi, selm 'verdi. Hoip selm a l p :

Lutf ihsn eyle, sana b ir sulm var, mk- lmi hallet bana cevb vir dedi. Baba Kaygusuz:

Buyur oguI, mkilin sul eyle. Aklunuz irerse sana cevb virelm dedi. Hcib :

Ne diyrdan gelrsnz? diye sordu. Baba Raygusuz:

Teke Vilyetinden, Abdl Ms Sultn sit- nesi'nden cevbm verdi. Hcib :

Pes maIm, krk nefer fl-cmle sana tbidr. Bu yol kenrmda durdum. Bunlarm cmlesi hep nmden gedi, hi biri selm virmedi. Sebebi nedr? dye devam etti. Baba Kaygusuz :

Bizm 'detmz budur ki biz selm nevbetle virirz. Onlarun cmlesi nevbetlerini savdlar. Nevbet bugn benmdr. Onun in sana selm virmediler biz selm virdk dedi. Hcib :

Bir mkilm dahi kald, lutfeyle bana onm da mansn beyn eyle.^> deyince K aygusuz:

Nedr mkiln syle dedi. Hcib :

Bu denl mlan nereden topladm, hepsi- nn bir gzinde pamuk var, sen de br gzine pmuk koymusun, sebebi nedr, bu diyra nin geldnz?diye sordu. Baba Kaygusuz yle cevb v e rd i:

Bizm bu diyra gelmekden murdumuz Hacc itmek ve Kabetullah tarafna gitmekdr. Bu diyr- Msr

48

k Ysuf Peygamber tahtdur, ziyret idb, br mkdr teferrc itmek nyyet eyledk. Gzlermze anun in pamuk koyduk k, zhr gzmzi yumup, btm gzmz! amzdr. Cmle dnymn metmdan geb 'k u muhabbet erbetini dost elinden mz.

Hcib bunlar dinledikten sonra geri dnp Pdihn huzruna geldi. P d ih :

Nin tiz geldn? diye haber sordu. Hcib :

Sultanum, br kimseye rast geldm. Yannca krk nefer demi var. Cm!e hep b irer gzlerine pamuk balamlar. Sordum, Teke Semcagndan Abdl Ms Sultn Derghndan gelrz diye cevab virdiler dedi. Padiah ve vezirler bu haberi iitince taaccb ettiler. Birbirlerine bakarak :

O kii y ok kll ve rfdr, yhud gyetle ndn ve clildr. Om imtihan itmek gerekdr. Eer o kii bir kl ve dn ise merref olalum; chil ise hakkndan gelelm dediler. Orada hazr bulunanlarn her biri b ir fikir beyn etti. Daha sonra vezir yle d e d i:

Sultnum, o kimseleri agrtalum. Selm ve kelmdan sonra enigrler kendlerine yimek getrsnler, krk tne kuk yondursunlar, her brinn saplar er kartan ziyde olsm. Eger o kuklarm yukan bam- dan tutup yrler ve krni iderlerse anlalur ki her bri rif, kmil ve kldr. Eger yiyemezler ve arup birbirlerine bakarlarsa cmlesi chldr; nice bilrsen- z yle yaparsmuz.

Vezirin bu sz m akl grld. Msr Pdih her eyi hazrlattktan sonra, Kaygusuz Sultan dvet iin adam gnderdi. Kaygusuz:

49

Davete icbet lzmdur. Varalum ol Pdihm mbrek cemlini grelm, hk-i pyine yz srelm dedi. Pdihn sarayna vardlar, ieri girdiler. Taht zerinde oturan Sultam grdler, eilip selm verdiler. Pdih bunlar grnce selm lanm ald v e :

Ho geldnz, saf geldinz, kademler getr- dnz dedi. Daha sonra yemee oturdular. enigrler yemekleri ve sap uzun kaklan getirdiler, im tihan merak eden btn limler, slihler, bidler, zhidler ve Msr begleri de hazr bulunuyorlard. Bunlar kak lan grnce ardlar. Ellerine aldlar, yukar bandan tutup kaklar yemekle doldurdular. Kaldrp azlarna gtrm ek istediler, fakat b ir t rl azlarna gtremiyorlar, ancak kulaklarna doru gtrebiliyorlard. Buna b ir are bulamayan limler, slihler ve em irler sofradan kalktlar, sra Kaygusuz ve yoldalanna geldi. Yirmisi sofrann b ir tarafna, yirmisi .de dier tarafna karlkl oturdular. Kaklarn ellerine aldlar. Bandan tutup doldurdular. Kaygusuz Baba, hemen karsnda olan yoldana balm dolusu gibi sunuverdi. Dierleri de ayn eyi yapp karsnda bulunanlara yemei yedirdiler. Yemekten sonra eker erbeti iildi ve sze baland. Pdih K aygusuz'a:

Gzlernze nin pamuk koydunuz? diye sordu. Kaygusuz Baba yle cevap v e rd i:

Sultnum, bizm detmze gre hangi beldeye vanrsak o vilyetn pdihna uyaruz. imdi sizn taht- hkmetnzde olduumuza gre size tbi oluruz. Sye-i devletnzde bir ka gn bu Ysuf Peygamber tahtm ziyret eylemek murdmz idi. Siz bu dnyya bir gzle bakarken bizm iki gzle bakmamuz rev degldir. Biz dahi bir gzle bakanz.

50

Msr Padiah, Kaygusuzun bu szlerini iitince son derece memnn oldu. Gnl bu hakikatli cevbn tesiri ile doldu. V e :

Ey eyh, takdir-i Hd byle yazm. Her ne ki Hakkdan geldi, ho geldi, Gzlerinzden pamug kald- run. Bu Ysuf Peygamber tahtm iki gz ile ziyret idn dedi. Bundan sonra Sultan Kaygusuz :

Bir du'a eyleyelm, siz de min diyinz. Ola ki Hakk Sbhanehu Tel katnda du'mz mstecb ola. Ellerimz yzlermze srelm. Gzlermzden pamuu kuldralum, Hakk Tel Hazretlerinn kudretini mhede klalum dedi.

Daha sonra Kaygusuz Sultan, ellerini semya kaldrp du' etti. Pdih ve vezirleri de duya el kaldrdlar. min, Y mun dediler. Sultan Kaygusuz, krk derviiyle duy tamamlad. Sre-i Sebal - MesnF ve mml- Kur'n okuyup, ve ld-dlln mn dedikten sonra ellerini yzlerine srdler; gzlerinden pamuu kaldrdlar. Yzleri ve gzleri ald. Padiah dahi ellerini yzne srd. O saat Hakk Te'lnn kudretiyle ve evliynn ve- lyetiyle pdihn m olan gz ald, dnyy grd. Gnlne ilhm- Rabbn vrid olub bildi ki bu Kaygusuz Abdal kermet shibi, Allahm sevgilisidir. Tereddtsz olarak tahtndan aa inip Baba Kaygusuz'un elini pt ve ayaklarna yzn srd. Cn u gnlden m uhibbi oldu ve;

24) Hlcr Sresinln 87. yetinde yle denilmektedir :T/e le - kod ataynke seban mine - mesni vel - Kurn

e l-A ztm . (And olsun ki sana dima tekrarlanam, Yedi yetti Ftihay ve Kurn- azmi verdik)-, Kurn- Kerm ve Trke Anlam, DBY, Ankara, 1975, s. 265.

25) Ftiha Sresi.

51

Y eyh, dile benden ne dilersen/ dedi. Kay- gusuz Sultan, Msr Pdiahndan birok dileklerde bulundu. Bu dilekleri manzm olarak yle ifde e t t i :

Sz baunda zikr idelm Allh niyz ile Cn u gnlden direm lf degldr sz ile

Y lhi, kapmda bir ika dileklerm var Hele imdiki hlde engim var boaz ile

On bin koyun bin deve bi bin su sgm Bi bin tavuk bin rdek dahi bunca kaz ile

M-hazar lokmalar dim nasb kl bize yz otuz azman yidi bin kz ile^

Msr Pdih bandan sonuna kadar iiri dinledi ve grd ki Baba Kaygusuz'un m urd dnya mal deildir. O, m uhabbetle glen b ir yz, akla dolu b ir gnl ister. Oturduu yerden tebessm etti ve K aygusuz'a:

Y eyh! Senn bu istedign eyleri bizler cmle virelm sana dedi. Baba Kaygusuz yle karlk v e rd i:

Pdihum, dnyda murdumuz, Pdihun gnl holg ve beden saghgdur. Yoksa cihnda bilin- medk ve grnmedk nesne kalmamdur. Hele imdiki hlde ibu benm kekln bal ve yag ile doldurun, baka nesne lzm degldr.

Kaygusuz belinden keklini karp Pdiaha verdi. Pdih da kekli kiler emrine verip bal ve ya ile dol-

26) Menktbnme, AG nshas, s. 24; iirin tamam iin bak Mar., 339b ve M. Y. Da:l, a. g. e, s. 41 - 42.

.52,

durm asn em retti. Kilerci kilere gelip ya kpnn azn at. Kepeyi doldurup kekle ya koyduka, ya keklin iinde kayboluyordu. Ne kadar ya kp varsa hepsini keklin iine koydu. Bir t rl dolduram ad. Sonra bal flarnn azm at. Hepsini kekle boaltt. Ancak yans doldu. Kiler em ri bu hale ard. Kekl oraya brakp Pdihn yanna g i t t i :

Pdihm, ne kadar bal-ya var ise cmlesini koydum, o kekl! dolduramadm dedi. Bunun zerine P d ih :

Var getr o kekli erenlerim nazannda koyup zr dile, bundan sonra dahi ne kadar koysan doldura- mazsm dedi.

Kiler Em ri kekli getirdi. Kaygusuz Babann nne koydu ve zr diledi. Orada hazr olan btn vezirler, emirler, slihler, limler ve fakihler her kim varsa hepsi grp taaccp ettiler. Baba Kaygusuz gerek er dediler. Hepsi yerlerinden kalkp ellerini pp ayaklarna yz srdler. Kaygusuz Baba da yerinden kalkp, Pdih selmlayarak vedalat^^

Kaygusuz ve dervileri eski Msr dedikleri yere, N Nehri kenarna gelip oturdular. Burada krk gn kaldlar. O kekldeki bal ve yadan yediler, fakat b ir zerre ek:silmedi.

Msr pdih, gnlne gelen ilhamla Kaygusuz'un Nil Nehri kenarnda konakladn bildi ve adam larna orada b ir kasn-l bin etmelerini em retti. Bu em ir ze-

27) Menk%bnm&, AG nshas, s. 19-26.

53

rine byk b ir kasr bin ettiler, adm da Kasr- bl- Ayn koydular^.

6. Hacca Gidii

Kaygusuz Sultan, b ir mddet bu K asrda oturduktan sonra dervileriyle beraber hac niyetiyle Msrdan Beytullaha doru yola ktlar. Gndz gider, akam olunca da konaklarlard. Kaygusuz ve dervileri her gn akam olunca bakarlard ki nlerinde muazzam b ir ehir peyd olurdu. Her biri ehrin b ir yanm a gidip, her trl ihtiyalarn grrlerdi. Daha sonra sabaha kadar da dinlenirlerdi. Sabah olup uyannca grrlerdi ki yattklar yer b ir sahradr. Ne ehir var, ne pazar. Buna teaccp ederlerdi. Sabahleyin tek rar yollarna devam ederlerdi. Akam olunca yine ayn hl olup, karlarna yine muazzam b ir ehir gelirdi. Her birisi memnn ve m esrr