Upload
others
View
18
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
I
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
Ahmet ÖZKAN
ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN ESRÂRNÂME ADLI ESERİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
TEZ YÖNETİCİSİ
Yrd. Doç. Dr. CENGİZ GÜNDOĞDU
ERZURUM-2006
II
İÇİNDEKİLER
ÖZET .................................................................................................................... IV
ABSTRACT............................................................................................................V
ÖNSÖZ ................................................................................................................. VI
KISALTMALAR................................................................................................VIII
GİRİŞ .......................................................................................................................1
Abdullâh-ı İlâhî’nin Yaşadığı Döneme Genel Bir Bakış .................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................8
1. ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN HAYATI ................................................................8
1.1. Doğum Yeri ve Tarihi .................................................................................. 8
1.2. Gençliği, Tahsili, Seyahatleri....................................................................... 8
1.3. Medrese Hocası ............................................................................................ 9
1.4. Tasavvufa İntisabı ...................................................................................... 10
1.5. Tarîkatı ....................................................................................................... 10
1.6. Şeyhi........................................................................................................... 13
1.7. Anadolu’ya Dönüşü ................................................................................... 14
1.8. İrşad Faaliyetleri ........................................................................................ 15
1.8.1. Şeyh Bedreddin-i Simâvî ve Abdullâh-ı İlâhî’ye Tesiri ..................... 17
1.9. Vardar Yenicesi’ne Gidişi ve Orada Vefatı ............................................... 20
1.10. Görev Yaptığı Tekkeler ........................................................................... 22
1.11. Halifeleri .................................................................................................. 22
1.11.1. Emir Ahmed-i Buhârî........................................................................ 22
1.11.2. Uzun Muslihiddin Halife................................................................... 25
1.11.3. Âbid Çelebi ....................................................................................... 25
1.11.4. Lütfullah Üskübî ............................................................................... 25
İKİNCİ BÖLÜM....................................................................................................26
2. ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN ESERLERİ ...........................................................26
2.1. Meslekü't-Tâlibîn ve'l-Vâsılîn.................................................................... 26
2.2. Keşfü’l-Vâridât li Tâlibi’l-Kemâlât ve Gayreti’t-Derecât ......................... 27
2.3. Zâdü'l-Müştâkîn ......................................................................................... 27
III
2.4. Risâle-i Vücûd............................................................................................ 28
2.5. Fütühât-ı İlâhî............................................................................................. 28
2.6. Risâle-i Ehadiyye ....................................................................................... 28
2.7. Risâle-i Es’ile ve Ecvibe ............................................................................ 28
2.8. Esrârnâme................................................................................................... 29
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ...............................................................................................30
3. ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN ESRÂRNÂME ADLI ESERİ ................................30
3.1. Nüshaları .................................................................................................... 30
3.2. Te’lif Sebebi............................................................................................... 33
3.3. Muhtevâsı ................................................................................................... 34
3.4. Abdullâh-ı İlâhî’nin Esrârnâmesi’nde Tasavvuf........................................ 35
3.4.1. Varlık ve Tevhid ................................................................................. 35
3.4.2. Hakîkat-ı Muhammediye .................................................................... 40
3.4.3. Fenâ ve Bekâ....................................................................................... 42
3.4.4. Zikir ve Tefekkür ................................................................................ 43
3.4.5. Nefsin Mertebeleri .............................................................................. 45
3.4.6. Ameller ve Sonuçları .......................................................................... 47
3.4.7. Sohbet.................................................................................................. 48
3.4.8. Mürşid’e Olan İhtiyaç ......................................................................... 49
3.4.9. Mürid................................................................................................... 51
3.4.10. Dünya Sevgisi ................................................................................... 52
3.5. Tenkitli Metin ............................................................................................ 55
SONUÇ ..................................................................................................................83
KAYNAKLAR ......................................................................................................86
EKLER...................................................................................................................91
EK 1. Zeyrek Camii ve Medresesi .................................................................... 92
EK 2. Orijinal Metin ......................................................................................... 93
ÖZGEÇMİŞ .........................................................................................................122
IV
ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ
ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN ESRÂRNÂME ADLI ESERİ
Ahmet ÖZKAN
Danışman : Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÜNDOĞDU
2006- SAYFA : 129
Jüri : Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÜNDOĞDU
Doç. Dr. İsa ÇELİK
Doç. Dr. Mustafa AĞIRMAN
Abdullah-ı İlâhî, XV. Yüzyılda yaşamış Melâmi-nakşi neş’esine sahip
sûfîlerden biridir. Simav’da doğmuş, İstanbul’da Zeyrek Medresesi’nde tahsile
başlamış daha sonra Horasana giden hocası Alaaddin-i Tûsî’nin ardından giderek
tahsilini tamamlamış ve orada tanıdığı Ubeydullâh Ahrâr’a intisab intisap ederek
tasavvuf yoluna girmiştir. Horasan’dan döndükten sonra ilk irşad sahası olan
memleketi Simav’a yerleşmiş daha sonra, İstanbul’a gelerek Zeyrek
Medresesi’nde irşad faaliyetine devam etmiştir. Birçok eser kaleme almış olan
İlâhî’nin tasavvuf anlayışında Muhyiddîn İbnü’l-Ârabî’nin etkisi görülür. Şeyh
Bedreddîn’in Vâridât adlı eserine yazdığı şerh yüzünden devlet ricaliyle problem
yaşayan İâhî, Vardar Yenicesi’ne giderek ömrünün sonuna kadar orada kalmıştır.
Bu çalışmada Abdullah-ı İlahi’nin hayatı ve Esrârnâme adlı eserindeki tasavvufî
görüşleri tespit edİlmîş, Esrârnâme’nin üç ayrı nüshası karşılaştırılarak edisyon
kritikli metni verilmiştir.
V
ABSTRACT MASTER THESIS
ABDULLÂH-I İLÂHÎ’S WORK THE ESRÂRNÂME
Ahmet ÖZKAN
Supervisor : Assist. Prof. Dr. Cengiz GÜNDOĞDU
2006-PAGE-129
Jüri: Assist. Prof. Dr. Cengiz GÜNDOĞDU
Assoc. Prof. Dr. İsa ÇELİK
Assoc. Prof. Dr. Mustafa AĞIRMAN
Abdullâh-ı İlâhî, is a sufi that was lived at XV. Center and had Malami-
Nakshi temperament. He was born in Simav. He started his education in Zeyrek
Madrasah in İstanbul. Right behind his teacher Alaaddîn at-Tûsî gone to Horasan.
he completed his education in Horasan. He devoted to Ubaydullâh Ahrâr and
entered to sufizm He settled in Simav after turn from Horasan. Later gone to
İstanbul. Afterwords he busied himself with Irsadh and sufizm education. He
wrote a lot of Works. His understanding at mysticism was effected of İbnül-Arabî.
He wrote book of commentary(sarh) on Waridat that books of Seyh Bedrettin. For
this reason to dislike with the Ottoman Empire. He gone to Vardar Yenice and
remained here until the end of his life. This study aims to make to edition-critic
Abdullah Ilahi's work, that is namedly esrarneme, at the same time is included his
understanding of mysticism
VI
ÖNSÖZ
Geçmiş devirlerde yaşamış ve kültür tarihimizde önemli yerler işgal etmiş
nice şahsiyetler vardır ki, zaman içerisinde unutulup gitmişlerdir. Bir milletin
mazisi ile manevî irtibatını devam ettirebilmesi ve kültür mirasını nesilden nesile
aktarabilmesi, her şeyden önce geçmiş zamanlarda yetiştirmiş olduğu şahsiyetleri
ve onların eserlerini İlmî metodlala inceleyerek yeni nesillere tanıtmak ve
bunların hatıralarını ebedi olarak yaşatmakla mümkün olabilir. Mazisine ilgisiz
kalan bir milletin istkbale ümitle bakmaya hakkı yoktur. Ne yazık ki Türk
milletinin yetiştirmiş olduğu pek çok değerli şahsiyet zamanla unutulup gitmiş,
onların meydana getirdiği, kültür ve edebiyat tarihimizin değerli hazineleri
durumunda olan nice eserler de ya kaybolup gitmiş, ya da bir veya birkaç nüsha
halinde kütüphâne raflarında hapsolup kalmıştır. Tarihin derinliklerinde
unutulmaya terk edilen şahsiyetleri ve eserlerini tanıtmak ve gelecek nesillere
aktarmak başta gelen vazifelerimizden olmalıdır.
İslam düşünce, kültür ve medeniyetinin önemli bir parçası olan tasavvuf,
tarih boyunca İslam coğrafyasında etkili olmuş ve her dönemde yetiştirdiği örnek
şahsiyetlerle topluma yön vermişlerdir. Osmanlı toplumunda tasavvuf ve
tarîkatların üstlendiği fonksiyonlar yapılan çalışmalarla gün yüzüne çıkarılmaya
devam etmektedir.
Çalışmamızda Nakşibendiyye tarîkatının Anadolu topraklarında yayılması
ve gelişmesinde ve vahdet-i vucud düşüncesinin yerleşmesinde önemli katkıları
olan XV. Yüzyıl mutasavvıflarından Abdullâh-ı İlâhî’yi ve onun Esrârnâme adlı
eserini ele aldık.
Müellif nüshasını tespit edemediğimiz Esrârnâme’nin taramalarımız
sonucu 43 nüshasının bulunduğunu tespit ettik. Bu nüshaların hepsi sonradan
yazılmış müstensih nüshaları olduğundan, en eski tarihli olan, Süleymâniye
Kütüphânesi Kasideci-zâde Kitaplığı No: 1103’te bulunan nüsha ile yine
Süleymâniye Kütüphânesi Hacı Mahmut Efendi Kitaplığı No: 3032’de kayıtlı
nüshalarını tespit ettik. Ulaşabildiğimiz nüshaların içerisinde en okunaklı olan
Süleymâniye Kütüphânesi Mihrişah Sultan Kitaplığı No: 195’te bulunan nüshayı
ana nüsha olarak belirledik ve üç nüshayı karşılaştırarak tenkitli metnimizi elde
ettik.
VII
Çalışmamız “Giriş” ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde
konunun daha iyi anlaşılabilmesi ve tarihi bağların kurulabilmesi için Abdullâh
İlâhî’nin yaşadığı XV. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin siyasî ve dinî durumu
hakkında bilgi verdik.
Birinci Bölüm’de Abdullâh İlâhî’nin hayatını inceledik. Tahsili, tasavvufa
intisabı, seyahatleri, irşad faaliyetleri, müridleri konusunda, dönemin kaynaklarına
istinad ederek bilgiler aktardık.
İkinci Bölüm’de Abdullâh-ı İlâhî’nin eserlerini ele aldık. Eserleri hakkında
tanıtıcı bilgilere yer verdik.
Üçüncü Bölüm’de Esrârnâme adlı eserini inceledik. Bu bölümde eserin
mevcut nüshalarını ayrı ayrı tanıttık ve te’lif sebebini belirttik. Eserin Muhtevâsı
hakkında bilgi verdikten sonra, müellifimizin Esrârnâme’de yer verdiği tasavvufi
görüşlerini aktarmaya çalıştık. Daha sonra eserin tenkitli metnine yer verdik.
Ekler bölümünde ise Esrârnâme’nin ana nüsha olarak kullandığımız,
Süleymâniye Kütüphânesi Mihrişah Sultan Kitaplığı No: 195’te bulunan
nüshasının orijinalini verdik.
Çalışmam sırasında teşviklerini ve her türlü İlmî ve teknik desteklerini
benden esirgemeyen değerli hocalarım Prof. Dr. Osman TÜRER ve Doç. Dr. İsa
ÇELİK’e, çalışmamın her aşamasında bana yol gösteren, maddi ve manevî
desteğini hep yanımda gördüğüm, danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Cengiz
GÜNDOĞDU’ya, teşekkür etmeyi bir vazife kabul ederim. Ayrıca bana destek
veren arkadaşlarıma, minnet ve şükranlarımı arz ediyorum.
Erzurum - 2006 Ahmet ÖZKAN
VIII
KISALTMALAR
a.g.e. : Adı geçen eser
a.g.m. : Adı geçen makale
a.g.mad. : Adı geçen madde
AÜ. : Ankara Üniversitesi
Ay. : Aynı müellif
b. : ibn
Bkz. : Bakınız
c. : Cilt
Çev. : Çeviren
DBİA. : Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi
Der. : Derleyen
DİA. : Diyanet İslam Ansiklopedisi
Haz. : Hazırlayan
İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi
İA. : İslam Ansiklopedisi
İst. : İstanbul
İÜEF. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Krş. : Karşılaştırınız
Mat. : Matbaası
MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı
MÜİFV. : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı
ö. : Ölümü
s. : Sayfa
Tah. : Tahkik eden
TDV. : Türkiye Diyanet vakfı
Trc. : Tercüme eden
Tsz. : Tarihsiz
Vb. : Ve benzeri
Vd. : Ve diğerleri
Yay. : Yayınları
1
GİRİŞ
Abdullâh-ı İlâhî’nin Yaşadığı Döneme Genel Bir Bakış
Anadolunun müslümanlaşmasında mutasavvıflar ve tarîkatlar önemli rol oynamışlardır. Târih boyunca cemiyetin içinde bulunduğu durum ve şartlara göre hareket tarzı belirleyen mutasavvıflar, bir taraftan devletin yapılanması, imârı ve inşâsında büyük katkıda bulunurken diğer taraftan da halkın müslümanlaşması için çaba sarfetmişler, nizâm ve otoritenin tam te‘sîs edildiği zamanlarda ise, yetiştirdikleri kâmil insanlar vâsıtasıyla, toplumsal aktiviteler içerisine girmişlerdir. Bu mânâda gerek Selçuklu gerekse Osmanlılar döneminde, mutasavvıfların ciddi ve samimî bir gayret içerisine girdikleri açıkca görülmektedir1.
Osmanlı Devleti’nin teessüsü döneminde de, idâre için lüzûmlu ve muvâzeneli halk unsûrunun teşekkül ettirilmesinde, cemiyet hayâtının hem kurucusu, hem de koruyucu gücü olan tasavvufî müesseselerin faaliyetleri nazım rol oynamış,2 bu sâyede daha evvelki emsâli Türk devletleri gibi büyük bir devlet kurmak teşebbüsünde bu kuvvetlerden istifâde edİlmîş ve onlarda lâzım gelen her türlü unsûrlar bulunmuştur3.
Bu netîceyi sağlayan teşkîlâtlar arasında, bütünüyle tasavvufî bir renk taşımasalar da bilhassa Aşıkpaşa-zâde Târih’inde, Gâzîyan-ı Rûm, diğer târihlerde, “Alpler” veya “Alperenler” adı ile zikredilen geniş bir teşkîlâta mensûb “dervîş-gâzîler” mevcûttu.
Yine “Horasan Erenleri” de denilen, “Abdâlân-ı Rûm” ile, Anadolu’yu köy köy kuşatan “Ahîyan-ı Rûm”un, kuruluş devrindeki te'sîrlerini, devletin resmî teşkîlâtında izler hâlinde görmek mümkündür4.
Osman Bey’in Beyliğin başına geçtiği sıralarda Anadolu’yu kuşatan tasavvufî merkezler arasında “Ahîlik” ve “Babâîlik” başta geliyordu. Nitekim Ahî reislerinden olup Eskişehir civârında İtburnu mevkiinde tekkesi bulunan Şeyh Edebalı, o havâlinin en îtibârlı ve sözü geçen ulularındandı. Şeyh Mahmûd Gâzî, Ahî Şemseddîn ve oğlu Ahî Hasan, Cendereli Kara Halil de ahîlerden olup, hepsi Osmanlı beyliğinin kurulmasında ve büyümesinde hizmet etmişlerdi5. 1 Cengiz Gündoğdu, Bir Türk Mutasavvıfı Abdulmecîd Sivâsî, Hayatı, Eserleri, Tasavvufî
Görüşleri, Kültür Bakanlığı Yay., Ank., 2000, s.1. 2 İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat, İst. ts. , s. 8. 3 Ö. Lütfi Barkan, “İstîlâ Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar
Dergisi, İst. 1974, II, 282. 4 Gündüz, a.g.e., s. 8-9. 5Uzunçarşılı, Osmanlı Târihi, I, 105-106, 530; Adnan Abdülhak Adıvar, Osmanlı
Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İst., 1970, s.29; Ahmet Süheyl Ünver, Fatih Devri İlim, Sanat ve İçtimai Tekâmül Hamlelerine Umumi Nazar, Halk Basımevi, İst.,1953, s.7.
2
Bâtınî şeyhi Baba İlyas’a nisbetle “Babâîlik” adı ile meşhûr olan hareket ise Osmanlı Devleti'nin teşekkülünde, Geyikli Baba, Abdal Murâd, Duğlu Baba gibi alperenler vâsıtasıyla müessir olmuştur. Orhan Gâzî zamânında bunlara Uludağ eteğinde zâviyeler yaptırılmıştı6.
Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda Hacı Bektaş Velî (ö.738/1337-38)’ye nisbet edilen Bektâşî tarîkatı Horasan erenleri, babalar, ahîler ve gâzîlerle birlikte büyük rol oynamış ve bu yüzden bizzat pâdişahların bu tarîkatla alâkaları olmuştur7. Bu tarîkatın Osmanlı devrinde Yeniçeri Ocağı’nın teessüsünde önemli hizmetleri olmuştur8.
Yine bu asırlarda yaşayan Hacı Bektaş’ın halîfesi Taptuk Emre’nin mürîdi olan Yûnus Emre ise bir tarîkat pîri olmamakla berâber heyecanlı bir mutasavvıf ve kelimelere yüksek mânâları rahatlıkla terennüm ettirebilen kuvvetli bir şâirdi9.
Anadolu‘da hissedilir derecede hâkimiyeti olan tarîkatlar arasında Mevleviyye, Rifâiyye, Halvetiyye tarîkatleri bulunuyordu10.
Mevlânâ Celâleddîn Rûmî (ö.672/1273), etrafına hükümdarlar ve ümerânın yanısıra, Sadruddîn Konevî, Fahreddîn Irâkî gibi mutasavvıflar ile ilim ve fütüvvet erbâbını biraraya toplayabİlmîş, ma‘nevi nüfûzuyla müstevli Moğol emirlerinin bile hürmetini kazanmıştı11. Halîfeleri zamanında muhtelif yerlerde Mevlevî zâviyeleri açılan bu tarîkatın en mümeyyiz vasıflarından birisi de, mevcûd içtimâî nizâmın muhafazasına i’tina göstererek dinî ve siyasî kıyâmlardan uzak kalmış olmasıdır12.
Mevlevîlik Konya’daki merkez dergâh postnişinlerinin gayretleri ile
yayılmıştır. Özellikle Kütahya Mevlevîhânesi’nin kurucusu Celaleddin Ergun
Çelebi (ö.775/1373) ve Afyon Mevlevîhânesi’nin kurucusu Divane Mehmet
Çelebi ismi zikredilmesi gerekenlerdendir. Mevlevîlik özellikle Fars
Edebiyâtı’nın ve edebî kültürün gelişmesinde büyük katkılar sağlamıştır.
Muînî’nin Mesnevi-i Muradiye’si de XV. Asırda yazılmıştır.13
Anadolu’da hissedilir bir hâkimiyeti bulunan tarîkatler arasında Rifâîlik de vardır. XIV. asırda Anadolu’da muhtelif tekkeleri bulunan bu tarîkat, kuruluş
6 Uzunçarşılı, a.g.e., I, 531; Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, s. 18. 7 H. Ziya Ülken, İslâm Düşüncesi, İÜ Ed.Fak. Yay., İst. 1946, s. 198. 8 Yılmaz, a.g.e., s. 17; Gündüz, a.g.e., s. 68. 9 Yılmaz, a.g.e., s. 20. 10 Fuad Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, (5. bs.), TTK Yay., Ank. 1994, s. 95. 11 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Turan Neşriyat, İst. 1971, s. 525. 12 Yılmaz, a.g.e., s. 15-16. 13 Osmanlı Ansiklopedisi, c.1, s.196
3
dönemi ve daha sonraları büyük bir ehemmiyet kazanmıştır14. Merkezi Anadolu’da olmayan fakat aşırı sünnî bir tarîkat olarak tanınan
Kâzerûniyye'nin de muhârib hareketlerinden dolayı etkinliğini yitirdiği XVI. yüzyıla kadar Osmanlı’da mühim bir rol oynadığını söyleyebiliriz.
Anadolu ve Rûmeli’de çok yayılan tarîkatlardan biri de Melâmîliktir. Melâmîlik İbn Arabî’den sonra kendisine pîr olarak Bedreddîn’i tanımış, fakat son zamânlarda Oğlanlar Şeyhi İbrâhîm Efendi ve halîfelerinden Gaybî Baba’nın sâyesinde büyük bir reform geçirerek Anadolu ve İstanbul’da en nüfûzlu tarîkatlerden biri hâline gelmiştir15.
Kuruluş döneminde mevcûdiyeti ve faaliyetlerini tesbit ettiğimiz bu
tarîkatlerden başka daha sonraki dönemlerde İbn Arabî’ye nisbet edilen
Ekberiyye tarîkatı Dâvud Kayserî (ö.751/1349) vâsıtası ile Osmanlı ülkesine
girmiş, özellikle Şemseddîn Mollâ Fenâri (ö.834/1431)’nin gayretleri sâyesinde
yayılabİlmîştir. İbn Arabî neş’esinin yayılmasında müellifimiz Abdullâh İlâhî’nin
de önemli bir yeri vardır.
Bâyezîd Bistamî’ye nisbet edilen Bistâmiye tarîkatı da Somuncu Baba
namıyla tanınan Hamîdüddîn Aksarayî (ö.815/1412) tarafından Anadolu’ya
getirİlmîştir.
Zeyniyye tarîkatı ise, Abdullatîf-i Makdisî (ö.856/1452) ile Osmanlı diyârına girmiş, Makdisî’nin halîfesi, “Vefa” mahlasıyla tanınan Şeyh Muslihiddîn (ö.896/1491) zamânında kemâl devrini bulmuş ve bunun tekkesi bir çok mütefekkir Osmanlı âliminin toplantı yeri olmuştur16.
Osmanlı memleketlerinde ilk yayılan tarîkatlardan Nûrbahşiyye tarîkatı Yıldırım Bâyezîd’e dâmad olan ve Emir Sultan da denilen Şemseddîn b. Ali el-Hasan el-Buhârî vâsıtasıyla Bursa’da kurulmuş ise de kendisinden sonra çok devâm etmemiş ve iki nesil sonra münkariz olmuştur. Bundan başka Hacı Bayrâm-ı Velî (ö.833/1429)’ye nisbet edilen Bayrâmiyye tarîkatı, kurucusu zamânında yayılamamış olmakla birlikte daha çok Şemsiyye-i Bayrâmiyye, Melâmîyye-Bayrâmiyye, Celvetiyye şûbeleriyle yayılmıştır. Bunlardan sonra Osmanlı hudutlarının Basra, Mısır taraflarına kadar genişlemesi Irak, Suriye ve Mısır’da intişar etmiş olan tarîkatlerin de Anadolu ve Rûmeli’de yayılmalarını mucib 14 Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, D.İ.B. Yayınları, Ank. ; a.g.mlf., Osmanlı
Devleti’nin Kuruluşu, s. 96-97. 15 Ülken, İslâm Düşüncesi, s. 198. 16Osmanlı Ansiklopedisi (Tarih, Kültür, Medeniyet), Ağaç Yay., İst., 1993, I, 195;
Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Çağ Yay., İst., 1989, XIX, 19, 374.
4
olmuştur17. Hacı Bayram-ı Veli’nin halifeleri arasında Gülzâr-ı Ma‘nevi adlı eserin müellifi İbrahim Tennurî (ö.887/1482)’yi yetiştiren ve birçok eser veren, İstanbul’un manevî fatihi ve Bayramiyye’nin Şemsiyye kolunun kurucusu Akşemsedin(ö.863/1458)’i,18 Muhammediyye’nin yazarı Yazıcı-zâde Muhammed (885/1451)’i, ve Envâru’l-Âşıkîn yazarı kardeşi Ahmed Bîcan’ı sayabiliriz.19
XV. asrın ikinci yarısından sonra Bayrâmiyye tarîkatı muhtelif kollar hâlinde gelişmekte iken Halvetiyye tarîkatının da bir hayli yaygınlaştığını görürüz20.
Halvetîlik Türk insan ve cemiyetine en fazla müessir olan tarîkatlerden biri belki de birincisidir. Bu tarîkat her sınıftan insana hitâb eden ve mensûbları arasında muhtelif meslek erbabını görmek imkânı olan bir gönül ocağı şeklinde müşâhede edilmektedir. Nitekim yükseliş devri pâdişahlarının yanlarında hep Halvetî şeyhleri veya Halvetîlik’ten feyz almış tasavvuf büyükleri görülmektedir. Mesela Fâtih’in yanında Akşemseddîn Muhammed b. Hamza (ö.863/1458); II. Bâyezid’in yanında Cemâl Halvetî (ö.1493); Kanûnî’nin yanında Merkez Muslihiddîn (ö.1551) gibi zâtlar bulunmaktaydı. Siyâset, askerlik, fikir ve sanat dünyâsının bir çok ünlülerinin de ya doğrudan veya bilvesile Halvetîlik’ten feyz aldıklarını bilmekteyiz. Türk cemiyetine geniş ölçüde müessir olmuş diğer bir tarîkat olan Celvetilik’in te'sîrlerini de büyük ölçüde Halvetîliğe maletmek mümkün görünmektedir. Çünkü bu tarîkat da pîrlerinin feyiz kaynakları bakımından Halvetiyye menşelidir21.
Kâdiriyye tarîkatı ise Anadolu’ya Eşrefoğlu Rûmî (ö.874/1469-70[?],
İstanbul’a İsmâil Rûmî (ö.1041/1631) tarafından girmiştir. Bu zâtların her ikisi
de "Pîr-i Sâni" diye anılmışlardır22. Tarîkatın Anadolu’da daha etkin olarak
yayılması İsmâil Rûmî’den îtibâren olmuştur23.
Anadolu’da Nakşibendiyye tarîkatının nüfûzunun, daha II. Murâd
zamânında kuvveden fiile çıktığı iddiâ edilebilir. Ne varki, Nakşibendiyye’nin,
tasavvufî bir mahfil olarak, tekkeleri ve teşkîlâtı ile zuhûru, sultanlara kadar
17Uzunçarşılı, a.g.e., III, 344. 18Ali İhsan Yurd, Akşemseddin, Hayatı ve Eserleri, M.Ü.İ.F.Yayınları, İst., 1994, s.25. 19Osmanlı Ansiklopedisi, I, s.196.; Koç, a.g.e., s.7; Köprülü, Türk Edebiyatında İlk
Mutasavvıflar, s.339; Abdülbaki Gölpınarlı, Melamilik ve Melamiler, Devlet Matbaası, İstanbul, 1931, s.300.
20Yılmaz, a.g.e., s. 22. 21Y. Nuri Öztürk, Kuşadalı İbrahîm Halvetî, Hayatı, Tasavvufî Düşünceleri, Mektupları,
Fatih Yayınevi, İst. 1982, s. 25-26. 22Sâdık Vicdânî, Tomâr-ı Turuk-u Âliyye (Kadirîyye Silsilenâmesi), Dârü’l-Hilâfeti’l-
Âliyye, İst. 1338–1340, s. 27. 23Uzunçarşılı, Osmanlı Târihi, III, 344; Barkan, a.g.m., s.282.
5
sirâyet eden muhabbet hâlesi, evvelce meydana gelmiş olmasına rağmen,
tarîkatın Anadolu’da yayılması daha ziyâde Molla Câmî’den ders almış olan
Mollâ Abdullah İlâhi (ö.896/1490) ve halîfesi Emir Ahmed-i Buhârî
(ö.922/1516)’den sonra olmuştur24.
Aktardığımız bütün bu husûslardan hareketle Mollâ Abdullah-ı İlâhi’nin yaşadığı döneme kadar tarîkatlerin yaygınlık kazandığı ve önemli hizmetler îfâ ettiklerini söyleyebiliriz.
Molla Abdullâh-ı İlâhî’nin yaşadığı XV. Yüzyılda Osmanlı Devleti
gelişmekte olan bir devlet konumunda olup aynı zamanda saltanat
mücadelelerine de sahne olmaktadır. XV. Yüzyılın başlarında Sultan II. Murad,
Çelebi Mehmet'in vefatı üzerine 1421 tarihinde tahta çıktığında, amcası
Mustafa i le arasında bir saltanat mücadelesi başlar. Amcasının bu tavrı,
kendisini o derece ümitsizliğe düşürmüştür ki, bir an Bursa'yı bırakıp,
şehzadeliğinde Sancak beyi olduğu Amasya'ya çekilmeyi bile düşünür. Fakat
Bursa'ya varır varmaz yanına gidip elini öptüğü ve kendisine padişahlık kılıcını
kuşatan Emir Sultan'ın teşviki ile cesaretini toplamış ve böylece amcasıyla
savaşarak saltanatın tek hâkimi olabİlmîştir.25
II. Murad İlme ve âlimlere çok hürmet edip evliyâya izzet ve ikrâmda
bulunmuştur. Çok kıymetli eserlerin yazılmasına, tercüme edilip Türkçeye
kazandırılmasına ve kıymetli ilim müesseselerinin inşâsına vesile olan II. Murad,
yazılan eserlerde açık bir dil kullanılmasını emrederek Türkçe yazmak husûsunda
titizlik göstermiştir.26
II. Murad’tan sonra tahta geçen II. Mehmed, geçilmez kaleleri ile ünlü
Konstantiniyye’yi fethetmiş,27 Konstantinopolis’i alması Fatih Mehmed’e, İslam
âleminin en güçlü hükümdarının kendisi olduğu duygusunu bahşetmiş ve onu İran
ile Mısır’daki diğer İslam İmparatorlukları’na meydan okur hale getirmiştir. Fatih
bu suretle muazzam ve eşi görülmedik bir otoriteyi şahsında toplayıp eski Pers
24 Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, s. 48. 25 M.Tayyip Gökbilgın, Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İÜEF Yay., İst., 1977, s.77.
26 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Çev. Halil Berktay, Eren Yay., İst., 2000, s.53.
27 Samiha Ayverdi, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, Damla Yay., İst., ty, s.302.
6
kralları ve Türk hanlarının geleneksel çizgisinde bir mutlak hükümdar olarak
Osmanlı Padişah’ı örneği oluşturmuştur.28
Onun zamanında saray, bir taraftan Molla Gürani, Molla Hüsrev, Molla
Lütfi, Molla Zeyrek, Hoca-zâde, Sinan Paşa, Hızır Bey, Ali Kuşcu gibi birçok
ilim adamlarını bir araya getirmiş, diğer taraftan Ahmet Paşa, Mahmut Paşa,
Necâti, Hâmidî, Kabûlî, Melihî, Zeynep Hatun, Mihri Hatun gibi yüzlerce şâire
destek vermiş ve iltifat etmiştir.29
Abdullâh-ı İlâhî’nin memleketi olan Kütahya 1300 yılında kurulan
Germiyanoğulları Beyliğinin merkezi durumundaydı. Kütahya’da XIV. yüzyılın
ortalarına doğru Osmanlı Beyliği etkili olmaya başladı. Osmanlı’ların ve
Karamanoğulları’nın baskıları üzerine Germiyan Bey’i Süleyman Şah, Beyliği’nin
muhafazası için Osmanlılarla akrabalık kurmak isteyip, kızı Devlet Hatun’u
I.Murad’ın oğlu Bayezid’e nikâhladı. Çeyiz olarak ta Kütahya, Tavşanlı, Simav ve
Eğrigöz’ü Osmanlı’lara verdi. 783/1381 yılında yapılan düğünden sonra Şehzâde
Bayezid Kütahya’ya idareci olarak gönderildi. Süleyman Şah ise Kula’ya çekildi
ve orada vefat etti. 789/1387’de babasının yerine geçen II. Yakub Bey, Kosova
Savaşı’nın ardından kız kardeşinin çeyizi olarak verilen Kütahya ve civarına
hakim olduysa da 792/1390’da Yıldırım Bayezid Kütahya ve bütün Germiyan
topraklarına hakim oldu. 1402 Ankara Savaşı’ndan sonra Yakub Bey, yeniden
Kütahya’ya yerleşti. Timur, İzmir seferinde Kütahya’ya gelip bir süre kaldı. Fetret
Devrinde Yakub Bey’in Çelebi Mehmed’e taraftar olması üzerine Germiyan
topraklarına giren Karamanoğulları Kütahya’yı ele geçirdi. Yakub Bey,
817/1414’te Çelebi Mehmed’in sayesinde Osmanlı himayesinde yeniden
topraklarına sahip oldu. Hiç erkek çocuğu olmadığı için 832/1424’de II. Murad ile
görüşüp ölümünden sonra memleketini ona bıraktığını bildirdi. 1429’da Yakub
Bey ölünce, Kütahya Osmanlı Sancağı haline geldi. 855/1451’de Anadolu
Beylerbeyliği’nin merkezi olan Kütahya İshak Paşa’ya verildi. 917/1511’de
Şahkulu isyanı ile karşı karşıya kaldı. Anadolu Beylerbeyi Karagöz Paşa’yı
29 İnalcık, a.g.e., s.54.
7
yenilgiye uğratan Şahkulu, Kütahya kalesini kuşattı, direnişle karşılaşınca
Bursa’ya çekildi.30
Kütahya, Bursa gibi birçok âlim ve sanatkârın yetiştiği bir belde
olmasının yanında Osmanlı dünyasında kurulan ve gelişen tasavvufî hayatın
da merkezlerindendir. Fetih hareketinden sonra kurulan tekke ve
zaviyelerin zamanla hem sayıları hem de hizmet alanları çoğalmış, beldenin
dinî, içtimaî ve bediî hayatı üzerinde mühim tesirler icra etmiştir.
Abdullâh-ı İlâhî, tasavvufa intisabıyla sonuçlanan doğu seyahati
sonrası memleketi Simav’a dönmüş ve ilk irşad faaliyetlerine burada
başlamıştır. Bir süre burada kalan İlâhî, daha sonra İstanbul’a gitmiştir.
30 Mustafa Çetin Varlık, “Kütahya”, DİA, Ankara 2002, 26.
8
BİRİNCİ BÖLÜM
1. ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN HAYATI Çalışmamızın bu bölümünde Abdullâh-ı İlâhî’nin doğumundan vefatına
kadar hayat hikâyesine kısaca yer vereceğiz.
1.1. Doğum Yeri ve Tarihi Abdullâh-ı İlâhî Kütahya’nın Simav İlçesine bağlı Tekellüf köyünde
dünyaya gelmiştir.31 Doğum tarihi belli değildir. Asıl adı Abdullâh’tır.
“Abdullâh-ı İlâhî”, “Abdullâh-ı Simâvi” ve “Şeyh İlâhî” isimleriyle de bilinir.
Şiirlerinde “İlâhî” mahlasını kullanmıştır.32 Aynı devirde Bursa’da yaşamış
olan ve şiirlerinde “İlâhî” mahlasını kullanan Ahmed-i İlâhî adlı başka bir
sûfînin bulunması, zaman zaman isimlerinin karıştırılmasına sebebiyet
vermiştir.33
1.2. Gençliği, Tahsili, Seyahatleri İlköğrenimine doğduğu yerde başlamıştır. Daha sonra devrin ilim
merkezi İstanbul'a giderek Zeyrek Medresesi'nde tahsiline devam etmiş,34
Alaaddîn et-Tûsi (ö.887/1482)’den ders okumuştur35.
İlâhî’nin tahsil gördüğü Zeyrek Medresesi, İstanbul’un fethini müteakip
Ayasofya ile beraber ikinci tedris yeridir. Fetihten sonra medrese olabilecek
yerler arayan Fatih Sultan Mehmed, sekiz kilisenin medreseye çevrilmesini
emretmiştir. Bu sekiz kilisenin üçü Zeyrek Medresesi’ni oluşturur. Bizanslı’ların
manastır olarak kullandıkları ve Pantokrator adını verdikleri bu mekân, ilk
müderrisi olan Molla Zeyrek’in adıyla meşhur olmuştur. Bina iki katlı olup,
31Lamiî Çelebi, Nefahatü’l-Üns Tercümesi, Marifet Yay., İst., 1980, s.460; Şemseddin
Sami, Kamusu’l-Alam, İst., 1889, IV, s.3100; Hüseyin Vassâf, Sefine-i Evliyâ, Haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, Kitabevi Yay., İst., 2006, II, 54; Kasım Kufralı, “Abdullâh-ı İlâhî ve Kendisinden Sonraki Nakşibendî Muhiti”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İst., 1948, II, sayı 3-4, s.130.
32 Bağdatlı İsmail Paşa, Esmaü’l-Müellifin, M.E.B. Yay., İst., 1951, I, 470; Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî, Bizim Büro Yay., Ank., 2001, I, 95; Abdüllatif Lâtîfî, Tezkire-i Lâtifî, İkdam Matb., İst., 1314, s.50-51; Atilla Özkırımlı, Türk Edebiyatı Tarihi, İnkılap Kitabevi, İst., 2004, III, 673.
33 Kara, Bursada Tarîkatlar ve Tekkeler, s.163. 34 Kufralı, a.g.m., s.132. 35 Mustafa Kara, Hamit Algar, “Abdullâh-ı İlâhî”, DİA, İst., 1987, I, 110.
9
oldukça büyüktür. Yaklaşık elli odası mevcuttur.36 İ. Hakkı Uzunçarşılı,
medresenin kırk odasının bulunduğu ve her odada bir öğrencinin kaldığı bilgisini
verir.37 Yaklaşık 18 sene ilim tedrisatı yapılan Zeyrek Medresesi, Sahn-ı Semân
Medreseleri yapılınca oraya taşınmış ve bu tarihten sonra cami olarak hizmet
vermeye başlamıştır. Bu gün hâla cami olarak hizmet vermektedir.38
1.3. Medrese Hocası Abdullâh-ı İlâhî, hem İstanbul'da hem de Kirman'da, Alaaddîn et-
Tûsi'den, zahirî ilimler konusunda ders almıştır. Alaaddîn et-Tûsî, aklî ve
naklî ilimlerde, zamanının önde gelen âlimlerindendi. Diyâr-ı Rûm’a
geldiğinde, Sultan II. Murad Han ona, ikramlarda bulunmuş ve Bursa'daki
Sultan Medresesi’ne müderris olarak atamıştır. Fatih Sultan Mehmed Han,
İstanbul'u fethettikten sonra, Tûsî'yi İstanbul'a çağırmış, o da daveti kabul
ederek İstanbul’da Zeyrek Medresesi'nde ders vermeye başlamıştır.39 Fatih
Sultan Mehmed bu âlime çok itibar eder ve veziri Mahmud Paşa ile birlikte
zaman zaman derslerini dinlemeye gidermiş.40
Fakat Zeyrek Medresesi’nin diğer hocalarından Hoca-zâde Muslihiddîn
Mustafa b. Hoca Yusuf ile aralarında Gazalî’nin Tehâfütü’l-Felâsife’sine
yazılacak olan şerh konusunda bir yarışma olmuş, Hoca-zâde’nin yazdığı
Tehâfüt adlı şerh, Fatih Sultan Mehmed tarafından daha çok beğenilince
darılarak Tebriz'e41 buradan da Horasan’a gitmiş, orada Nakşi şeyhlerinden
Hâce Ubeydullah-ı Ahrâr'ın hizmetine girmiştir 42
Abdullâh-ı İlâhî’nin istifade ettiği şahıslardan biri de Abdurrahman
Camî(ö.898/1492)’dir. Ubeydullah Ahrâr’ın halifesi, şair, vahdet-i vucûd ve
İbnü’l-Arabî hayranı ve bir çok eserin sahibi bu sûfiden aldığı tesirleri hayatı
36 Süheyl Ünver, Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı, İstanbul Üniversitesi Yay., İst.,
1946, s.12-17 37 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmîye Teşkilatı, T.T.K. Yay., Ank., 1965, s.5 38 Ünver, Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı, s.5. 39 Ünver, Fatih Devri İlim, sanat ve içtimâi Tekâmül Hamlelerine Umumi Nazar,İstanbul
Fethi Derneği Yay., İst., 1953, s.17. 40 Samiha Ayverdi, Edebi ve Manevi Dünyası İçinde Fatih,İstanbul Fethi Derneği Yay., İst., 1953, s.19; Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İst., 1970, s.40.
41 Samiha Ayverdi, Edebi ve Manevi Dünyası İçinde Fatih, s.19; Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, s.40.
42 Taşköprü-zâde, Şakâik-i Numaniyye, Çağrı Yay., İst., 1989, s.262.
10
boyunca muhafaza etmiştir. İlâhî’nin halifesi Ahmet Buhârî’nin müridi olan
Lamiî Çelebi ise, Camî’nin Nefehâtü’l-Üns adlı eserini Türkçe’ye tercüme
ederek bu tesiri yaygınlaştırmıştır.43
1.4. Tasavvufa İntisabı Abdullâh-ı İlâhî, Horasan’da hocası Alaaddîn et-Tûsi’nin yanında
tahsiline devam ederken kendisinde tuhaf bir hâl meydana gelmiş, bu hâlin
etkisiyle de sûfîlerle beraber olmaya başlamıştır. Dervişler halkasına katıldıktan
sonra kitaplarının hepsini satıp yalnızca tasavvufla ilgili bir risâleyi bırakmıştır.
Medrese tahsilini bıraktıktan sonra Semerkant’a gitmiş, devrin en meşhur
mutasavvıflarından olan ve Nakşibendiyye tarîkatının Ahrâriyye kolunun
kurucusu olan Ubeydullah Ahrâr’a intisab ederek seyr u sülûkunu
tamamlamıştır.44
Abdullâh-ı İlâhî, Ubeydullah Ahrâr’ın yanında sülûkunu tamamlayıp
icazetini aldıktan sonra Buhara’ya gitmiş, burada Bahâeddîn Nakşibend’in
mezarının yanıbaşında dokuz erba‘în çıkarıncaya kadar kalmıştır. Halvet
esnasında onun maneviyâtından istimdâd etmiş, bu durum onun “üveysi”
meşrebe de sahip bir sûfi olarak tanınmasına yol açmıştır.45 Böylece, bir taraftan
üveysi meşrebinde diğer taraftan Ubeydullâh Ahrâr’ın terbiyesinde seyr u
sülûkunu tamamlamıştır.
1.5. Tarîkatı Abdullâh-ı İlâhî’nin intisâb ettiği Nakşibendiyye tarîkatının kurucusu,
Hâce Bahâeddîn Nakşbend, Abdülhâlik Gucdüvâni’nin hafî zikir esasına dayalı
olarak kurduğu Hâcegân tarîkatının unutulmaya yüz tutmuş prensiplerini ihya
ettiği için yeni bir tarîkat kurucusu olarak telakki edİlmîştir.46
Hâce Bahaeddîn’in ismi, Bahâeddîn Muhammed b. Muhammed el-
Buhârî’dir. 718/1218 tarihinde Buhara’ya dokuz kilometre uzaklıktaki Kasr-ı
Arifan’da dünyaya gelmiştir. İlk dönemde yazılan muteber kaynaklarda nesebi
hakkında herhangi bir bilgi bulunmamasına rağmen muahhar kaynaklar onun Hz.
43 Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler 1, s.153. 44Şemseddin Sami, a.g.e., IV, 3099; İrfan Gündüz, a.g.e., s.49. 45 Gündüz, a.g.e., s.53; Kara-Algar, a.g.mad., s.111; Vassâf, a.g.e., II, 54. 46 Tosun, a.g.e.,, s.95.
11
Peygamber’in soyundan geldiğini söylerler. Hâce Bahâeddîn Buharalı olduğu
için Buhârî nisbesi ile küçüklüğünde babası ile birlikte nakışçılık yaptığı için de
Nakşbend lakabı ile meşhur olmuştur.47
Hacegâniyye şeyhlerinden Muhammed Baba Semmâsi onu manevî
evlatlığa kabul etmiş, onun terbiye ve eğitimini halifesi Emir Külal’e havale
etmiştir. Emir Külal ile birlikte Mevlânâ Ârif Dikgerânî, Yesevî dervişlerinden
Kusâm Şeyh ve Halil Ata gibi sûfîlerden istifade eden ve onların hizmetinde
bulunan Muhammed Bahâeddîn’in asıl mürşidi, Abdülhalik Gucdüvânî (ö.
575/1179)’dir. Gucdüvânî, onu manevî yolla eğitmiş, bu ilişki onun üveysi olarak
tanınmasına sebep olmuştur. Nitekim Nakşbend, Gucdüvânî’nin belirlediği onbir
esası, tarîkatının temeli yapmış, cehri zikir yapan Hâcegâniyye şeyhlerini değil,
hafi zikri esas alan Gucdüvânî’yi takip etmiştir.48 Yerine Muhammed Parsa
(789/1389)’yı bırakan Bahâeddîn Nakşbend 789/1389 tarihinde kasr-ı Arifan’da
vefat etmiştir.49
Nakşibendiyye, kurucusu Nakşbend zamanından itibaren artarak yaygınlık
kazanmış, Türkistan, Orta Asya, Anadolu ve Hindistan’a kadar uzanan çizgide en
yaygın tarîkat konumuna yükselmiştir. Nakşbend’in meşhur halifeleri Muhammed
Parsa, Alâeddin Atar ve Zahid Bedahşî, tarîkatın Maveraünnehr bölgesinde
yayılmasını sağlamıştır. Ahrâriyye kolunun kurucusu Ubeydullah Ahrâr
zamanında tarîkatın şöhreti, hızlı bir şekilde artmaya devam etmiş ve İstanbul’a
kadar ulaşmıştır. İnceleme konumuz olan Abdullâh-ı İlâhî, Ahrâr’ın Anadolu’daki
halifesidir. Mazhariyye kolunun kurucusu Şemsüddin Mazhar, Şah Veliyullah
Dihlevî ve Müceddidiyye şubesinin pir-i sânisi İmam Rabbânî (ö. 1030/1624) ile
birlikte tarîkat, Hind diyarında da yayılma imkânı bulmuştur. İmam Rabbani’ye
kadar Nakşi şeyhlerindeki İbnü’l-Arabi sevgisi ve vahdet-i vucud anlayışı, onunla
“vahdet-i şuhud”a dönüşmüştür. Nakşibendiyye Ahmet Yekdest-i Cüryani
tarafından Arabistan topraklarında, Nablusî ile birlikte Suriye’de yaygınlık
kazanmıştır. XIX. yüzyılda Abdullâh Dihlevî’nin halifesi ve Halidiyye kolunun
kurucusu Mevlânâ Halid Bağdadî (1214/1826) ile tarîkat, İslam Dünyasının en
47Tosun, a.g.e., s.98. 48Yaşar Nuri Öztürk, Tasavvufun Ruhu ve Tarîkatlar, Sidre Yay. İst., 1988, s.165–166. 49Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarîkatlar, Marifet Yay., İst., 1990, s.222; Bandırmalı-
zâde Ahmed Münîb, Mirâti’t-Turûk, Dersaâdet Matb., İst., 1306, s.25.
12
yaygın tarîkatı haline gelmiştir. Özellikle Yeniçeri Ocağının kaldırılması ve
Bektaşî dergâhlarına Nakşî-Halidî şeyhlerin tayin edilmesi, devlet ricali ve
sultanların da bu tarîkata ilgi duyması, Halidiyye’nin önemini artırmıştır. Hatta
denilebilir ki Nakşibendiyye, Suriye, Anadolu ve Balkanlar’da Halidilik şekline
bürünmüştür. Halidiliğin bu kadar tutulmasında, tarîkat şeyhlerinin genellikle
medrese çıkışlı ve şeriata sıkı sıkıya bağlı kişiler olmasının büyük rolü olmuştur.50
XV. yüzyılda, Fatih'in saltanat yıllarında, henüz tarihi tam aydınlanmamış
bulunan Aksaray'daki Hindîler Tekkesi hariç tutulursa, İstanbul’da
Nakşbendiyye'nin izlerine bu dönemde rastlamak mümkün değildir. Üzerinde
durulması gereken nokta, Fatih'in Ubeydullah Ahrâr (895/1490) ve Abdurrahman
Câmî (897/1492) gibi Nakşî ileri gelenlerine yakın ilgi duyduğu, hatta İstanbul'a
davet ettiği halde şeyhlerin bu davete uymadıklarıdır. Nitekim aynı davet Fatih
tarafından Abdullâh-ı İlahî’ye de yapılmış, fakat karşılık görmemiştir. Şunu kesin
olarak söylemek mümkündür: Fatih yürüttüğü dış siyaset açısından Nakşîleri doğu
sınırındaki Şiî tehdidine karşı desteklemiş, ama aynı zümreyi kendi iç siyaseti
açısından tehlikeli görmüştür. Bu tehlikenin niteliği konusunda değişik
açıklamalar yapılabilir. Bir defa Nakşîliğin siyasî boyutunun bulunması ve
Timurlular döneminde merkezî otoriteyi pek çok yönden zaafa uğratmaları, Fâtih
tarafından şüphesiz ki dikkate alınmıştır. Bir de ünlü âlim Uluğ Bey'in
katledilmesinde Nakşî ileri gelenlerinden Ubeydullah Ahrâr'ın parmağı bulunduğu
iddiasının Semerkant'tan kaçarak İstanbul'a gelen Ali Kuşcî vasıtasıyla Fatih'e
aktarılmasının padişah üzerinde bu zümreye karşı ters bir etki bırakmış olması
mümkündür.51
Yine Fatih döneminde mevcut Aksaray'daki Hindîler Tekkesi'nden de söz
etmek gerekir. Adından dolayı bu tekkenin Hint Müslümanlarına ait olduğunu en
azından 15. yüzyıl için ileri sürmek yanıltıcıdır. Bu merkez, Nakşbendiyye'nin II.
Bayezid döneminde İstanbul hayatına girişinden önce Fatih tarafından İshak
Buhârî-i Hindî adlı bir Nakşî şeyhi adına inşa ettirİlmîştir. Ancak bu şeyhin
taşıdığı "Buhârî" ve "Hindî" nisbeleri bize, söz konusu mutasavvıfın Horasan
Nakşî ekolüne mensup olduğunu ve Orta Asya üzerinden Hindistan'a gelerek
50Selçuk Eraydın, a.g.e., s.220 ; Yılmaz, a.g.e. s.115; Öztürk, a.g.e., s.166. 51Ekrem IŞIN, Tarîkatların İstanbul'da Gündelik Hayatı Şekillendirmesi Üzerine Bazı
Notlar http://www.osmanli.org.tr/osmanlitasavvufu.php.bolum=197. 10.07.2006.
13
buradaki Yesevî ve Kalenderî gelenekleriyle yoğrulan tasavvuf sentezini
İstanbul'a taşıdığını düşündürtmektedir. Nitekim daha sonraki dönemlerde bu
tasavvuf anlayışının, Abdullah İlahî tarafından İstanbul'a getirilen Horasan
Nakşîliği paralelinde faaliyet yürüttüğünü de burada belirtmeliyiz.52
Abdullah-ı İlâhî ve halifesi Ahmed-i Buhârî vasıtasıyla II. Bayezid
döneminde İstanbul'a giren Nakşîliğin, temelde Horasan melametiyyesine dayalı
bir kültürü şehir hayatına soktuğu söylenebilir. Buna karşın Abdullah İlâhî'nin
halifelerinden olup aynı zamanda Mevlâna Celaleddîn-i Rumî nesline mensup
bulunan Âbid Çelebi'nin Otlukçuyokuşu'nda faaliyete geçirdiği tekkesinde Nakşî-
Mevlevî sentezini ön plana çıkartan bir tasavvuf anlayışını temsil ettiği
görülmektedir. Bu anlayış da tıpkı Horasan Nakşîliği gibi İstanbul hayatında
süreklilik göstermiş ve şehrin kültür tarihine Mesnevîhâne adıyla açılan
müesseseler aracılığıyla damgasını vurmuştur.53
1.6. Şeyhi Molla Abdullâh-ı İlâhî’nin şeyhi’nin ismi Nâsıruddîn Ubeydullah b.
Mahmûd b. Şihâbeddîn Şâşî Semerkandî olup “Ubeydullah-ı Ahrâr” ya da “Hâce-
i Ahrâr” diye meşhurdur. Rivayete göre gönlünün, dünya malından ve iki
cihan kaygısından azâde olduğu düşüncesiyle kendisine bu lakap verİlmîş
olmalıdır. Ubeydullah 806/1404 senesinin Ramazan ayında Taşkent'in Bâğistân
köyünde doğar. Küçüklüğünde hem Taşkent'te mektebe devam eder, hem de
ziraatla meşgul olan babasına yardım eder. Maneviyâta meyilli bir mizacı olan
Ubeydullah, gençliğinde rüyasında Hz. Îsâ’yı görür. Bazı yakınları bu rüyâyı, onun
tıp tahsili yapıp tabib olacağı şeklinde yorumlamak istediyse de, Ubeydullah bunu
kendisine ölü kalpleri diriltme (halkı irşâd) özelliği verileceği şeklinde yorumlar.
Bir ara geceleri Taşkent'teki meşhur mezarları ziyaret edip maneviyâtlarından feyz
alır.
İlk tahsilinden sonra Taşkent ve Semerkant’a gidip bir müddet tahsiline
devam eder. Daha sonra tasavvufa meyleden Ahrâr, Taşkent, Buhara, Herat gibi
şehirleri dolaşıp, Seyyid Kasım Enver, Mevlânâ Hamuşî, Hüsameddin Parsa,
Hoca Siracuddîn gibi sûfîlerin sohbetlerinde bulunur, sonra Hace Yakub Çerhi
52 Işın, "Nakşibendîlik", DBİA, VI (1994), 31-39. 53 Işın, a.g.mad., DBİA, VI, 31-39.
14
(ö.851/1447)’nin yanına giderek ona intisab eder. Seyr-i sulukunu tamamladıktan
sonra Taşkent’e dönen Ahrâr, irşad hizmetlerine başlar ve vefatına kadar irşada
devam eder. Ziraat ile meşgul olan Ahrâr, halvet yerine hizmet ve sohbeti tercih
etmek suretiyle çok sayıda mürid yetiştirmiş, Nakşibendiyye tarîkatının Asya’da
yayılmasını sağlamıştır.54
Ahrâr, vahdet-i vücûd düşüncesini benimsemiş bir sûfî idi. Muhyiddîn İbnü'l-
Arabî'yi büyük üstad, büyük arif gibi sıfatlarla anar, sohbetlerinde onun
eserlerinden nakiller yapardı. Fıkarât adlı eserini de bu neşve ile kaleme almıştır.
Bu eserin bir yerinde şöyle diyor: "Sâlik, kelime-i tevhîd zikrine devam edip
tasavvuf yolunda ilerledikçe, önce Lâ ma'bûde illellâh: Allah'tan başka ibâdet
edilecek (ilah) yoktur, sonra Lâ maksûde illallah: Allah'tan başka yönelinecek ve
arzu edilecek bir şey yoktur, daha sonra da Lâ mevcûde illallah: Allah'tan başka
varlık yoktur, duygu ve düşüncesine ulaşır."55
Ubeydullah Ahrâr’ın tarîkat silsilesi şöyledir.
Yakub-i Çerhî, Alaaddîn-i Attâr, Şah-ı Nakşibend Muhammed Bahaeddîn-i
Buhârî, Emir Külâl, Muhammed Baba Semmasî, Ali Ramitenî, Mahmud-ı
Fağnevî, Ebu’l-Hasenî Harakâni, Bâyezid-i Bistâmî, Cafer-i Sadık, Kasım Bin
Muhammed, Selmân-ı Fârisî, Hz.Ebu Bekr, Hz.Muhammed (S.A.V.).56
1.7. Anadolu’ya Dönüşü Abdullah-ı İlâhî’ye Şeyhi, halifelik vererek hedef olarak Anadolu’yu
göstermiştir. Abdullâh-ı İlâhî tekrar Simav'a dönerken, uğradığı
merkezlerde gönül ehli kişilerle görüşmeyi de ihmal etmemiştir. Bunların
başında Herat'da görüştüğü Molla Camî gelmektedir57
İlâhî, Şeyhi Ubeydullah Ahrâr’ın işareti ile ve onun halifesi ve
Nakşibendiyye’nin ilk temsilcisi olarak Anadolu’ya dönerken Ahrâr’ın
kendisine saygı gösterdiği müridi Emir Ahmed-i Buhârî de ona eşlik
etmiştir.58
54 Lamiî, a.g.e., 451-453; Koç, a.g.e., s.29. 55 Tosun, a.g.e., s.169 56 Eraydın, a.g.e., s.222–227. 57 Kara, Bursada Tarîkatlar ve Tekkeler 1, 148. 58 Kara, Bursada Tarîkatlar ve Tekkeler 1, 149.
15
Doğum yeri olan Simav’a gelişi Nefahat’ta şöyle anlatılmaktadır:
“Doğdukları yer olan Simav’a geldiklerinde, âşıklar ve tâlibler onun
vucûdundan hakîkat kokusu aldıkları ve nurundan onun kim olduğunu
anladıkları için, her taraftan gelip onun hizmetine yüz vurmuşlardır. Az
zamanda büyük bir cemaat olup ”Hacegân” tarîkatı Rum diyarına
yayılmıştır. Rum diyarının büyükleri, İlâhî’den istifade edebilmek için, ona
elçiler göndermişler ve onu davet etmişlerdir.”59 Bu ifadelerden anlıyoruz
ki İlâhî, Simav’a geri döndüğünde irşad faaliyetlerine başlamış ve ilgi odağı
haline gelmiştir.
1.8. İrşad Faaliyetleri Abdullâh-ı İlâhî’nin doğu seyahatinden döndüğü yıllarda, Kütahya’da
bir Mevlevîhâne bulunmaktaydı. Kütahya Mevlevîhânesi’nin ilk şeyhi
Mevlânâ’nın torunlarından Celâleddîn Ergun Çelebi(ö.775/1373)dir.
İlâhî’nin Simav’a geldiği yıllarda ise şeyhi Burhaneddîn İlyas
Çelebi(898/1492)’dir.60
Doğum yeri olan Simav’da irşad faaliyetlerine devam ederken,
İstanbul’dan bir teklif gelir. Fatih Sultan Mehmet Han kendisini İstanbul’a
çağırmaktadır. Ancak Abdullâh-ı İlâhî bu daveti ihtiyatla karşılar. Davette
ısrar edilince müridi Ahmed-i Buhârî’yi İstanbul’a gönderir. Buhârî bir
müddet İstanbul’da kaldıktan sonra, kanaatini Farsça bir şiir ile şeyhi
İlâhî’ye bildirir.
“Bu hengâmede gönlü rahat tutmak daha iyidir,
O yârin eteğine yapışmış bir kenara çekİlmîştir.”61
Bu mesaj üzerine İstanbul’a gelişini geciktirir. Molla Abdullâh İlâhî’nin
İstanbul’a gitmekte tereddüt etmesinin ardında, aslında bu davetin merkez
otorite karşısındaki yerel güç odaklarını denetleme amacına yönelik bir faaliyet
olduğunu düşünmesi olabilir. Nitekim İlâhî’nin, derviş zümreleri üzerinde ki
59 Lamiî, a.g.e., s.461. 60 Varlık, a.g.mad., s.27. 61 Lamiî, a.g.e., s.468-469; Kasım Kufralı, a.g.m., s.132.
16
denetimci politikanın terk edildiği II. Bayezid döneminde İstanbul’a geldiği göz
önüne alınırsa bu ihtimal kuvvetlenmektedir.62
Bu ihtimallerden bir tanesi de İlâhî’nin, Osmanlı tarafından idam edİlmîş
olan Şeyh Bedreddîn’in Vâridât’ına yazmış olduğu şerhtir. Bu şerh’e
oluşabilecek muhtemel tepkilerden çekinen İlâhî gitmeyi geciktirmiş olabilir.
Ancak bu şerhin yazılış tarihi kesin olarak bilinmediğinden bu ihtimal zayıf
kalmaktadır.
Başka bir İhtimal de Mustafa Kara’nın da değindiği, Abdullâh-ı İlâhî’nin
melâmi kişiliği ve İstanbul’daki hâkim tarîkat ve tasavvuf çevrelerinin bu
meşrebe karşı muhtemel tepkileridir.63
İlâhî’nin halifesi Ahmed-i Buhârî’nin müridi Lâmii Çelebi, Abdullâh-ı
İlâhî’nin daha sonra Manisalı Kazasker Çelebi'nin ısrarlı davetleri üzerine
İstanbul’a gittiğini şöyle anlatır: “Bir nice zamandan sonra Sultan
Muhammed Han vefat edip, İstanbul biraz yatışınca Şeyhin isteği üzere
İstanbul'a gelmişlerdir. Manisalı Kazasker Çelebi'nin dervişler için hazırladığı
dergâhı kabul etmeyip Zeyrek civarında daha önce Sahn-ı Seman yapılınca terk
edilen Zeyrek Medresesi'ne yerleşmişlerdir.64
Nakşî neşveyi Simav’ın ardından İstanbul’a da taşıyan İlâhî, İstanbul’da
kendisinin ve müridlerinin huzurunu bozacak ve daha sakin bir yere gitme
isteği hissettirecek derecede hem devlet erkânı ve eşrafın hem de ulemanın
yoğun ilgisi ile karşılaşmıştır.65
İstanbul’daki çevresi ile ilgili olarak, isimlerini bildiğimiz dört müridi
haricinde, Zeyniyye tarîkatının meşhur temsilcisi Şeyh Vefa, Zeyrek Cami’nin
İmamı Nureddin Halveti, Manisalı Çelebi Mehmet Muhyiddin ve Evrenos-zâde
Gazi Ahmet Bey’in adları geçmektedir. Ayrıca şöhretini İskenderiye’den duyup
62 Işın, “Abdullâh İlâhî”, DBİA, 17. 63 Bkz. Kara, Bursada Tarîkatlar ve Tekkeler 1, 367. 64 Lamiî, a.g.e., s.462. 65 Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevârih, Haz. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı
Yay., Ank., 1992, V, 192; Vassâf, a.g.e., II,54.
17
gelen bir ziyaretçi ve bir kadın müridinden bahsedilmekte, İstanbul’daki
bağlılarının sayısının on bini aştığı da rivayet edilmektedir.66
İstanbul Unkapanı civarında “Şeyh İlâhî Sokağı” diye bir sokak vardır.
Muhtemelen burada bir hânede oturmuş olmalıdır. Zeyrek Medresesi yanındaki
zaviyede pencere üstündeki kitabede kendisinin ve halifesi Ahmet Buhârî’nin
burada ikamet ettikleri yazılıdır.67
1.8.1. Şeyh Bedreddin-i Simâvî ve Abdullâh-ı İlâhî’ye Tesiri Abdullâh-ı İlâhî’nin kutup olarak gördüğü Bedreddîn Simâvî, Edirne
yakınlarınlarında, bu gün Yunanistan topraklarında kalan Simavna kasabasında
doğdu. Doğum tarihi kesin olarak belli değildir. Babasının mesleği sebebiyle
Simavna Kadısı Oğlu diye tanınmıştır. İlk tahsiline babasının yanında başlayan
Bedreddîn Simâvî daha sonra Bursa’da Mevlâna Yusuf’tan ders okur. Bursa
kadısı Şeyh Mahmud’un oğlu Musa Çelebi ile birlikte Konya’ya gider ve burada
mantık ve astronomi okur. Şam, Kudus ve Mısır seyahatlerine çıkan Simâvî,
Kahire’de Seyyid Şerif Cürcânî ile birlikte Mübarek Şah’tan mantık ve felsefe
dersleri alır. Daha sonra Mekke ve Medine’ye de uğrar ve tekrar Mısır’a döner.68
Simavî, Mısır’a döndükten sonra tasavvufa meyleder ve o dönem Mısır’da
mevcut Berkûkî Devleti’nin üst düzey yöneticilerini kendisine intisab ettirecek
derecede etkili ve şöhretli Ahlatlı Şeyh Hüseyin’e intisab eder.69 Bu durum bir
taraftan uğruna bütün bir İslam coğrafyasını gezecek derecede Hakk aşığı olan bir
insanın, zahiri bilgi ve düşünme kapılarının yardımı ile kendi şahsiyet oluşumunu
tamamlamada yetersiz kalması, bir taraftanda kendisinden önceki pek çok örnekte
olduğu gibi İlmî tahsilin tabii bir süreci olarak değerlendirilebilir.70
Şeyhinin himayesinde sülûkunu tamamlayan Simâvî, şeyhinin vefât etmesi
üzerine onun makamına oturur ve kısa bir süre sonra tekrar Anadolu’ya döner.
Şam ve halep üzerinden Konya’ya gelir. Konyalılar onun şehirde kalmasını
sağlamak için tekke kurmak isterlersede de o bunu kabul etmez ve Tire’ye geçer.
66 Koç, a.g.e., s.26. 67 Vassâf, a.g.e., c.2, s.56. 68 Bilal Dindar, “Bedreddin Simâvî” , DİA, İst., 1992, III, 331-332. 69 Hoca Sadeddin, a.g.e., s.33. 70 Demirli, a.g.e., s.15.
18
Burada isyan hareketinin ileri gelenlerinden olan Börklüce Mustafa ile tanışır.
Daha sonra Kütahya’ya geçer ve bir diğer isyan lideri Torlak Kemal ile tanışır.71
Edirne’de Osmanlı Devleti’nde baş gösteren saltanat mücadelesinde
bölgede hâkimiyetini kuran Musa Çelebi’nin kadılığını yapar. Böylece baba
mesleğini devam ettirmiş olur. 72
Saltanat mücadelesinde 11 yıl süren kanlı savaşlardan sonra Çelebi
Mehmed hâkimiyet elde eder, Musa Çelebi ve taraftarları dağıtılır. Bir kısmı idam
edilirken bir kısmı da sürgüne gönderilir. Simâvî’de ailesiyle birlikte İznik
Kalesi’nde kendisine bin akçe aylık bağlanarak göz hapsine alınır.73
Simâvî’nin bu iç savaşı nasıl değerlendirdiği ve kadılık görevi dışında
Musa Çelebi’ye katkı sağlayıp sağlamadığı bilinmemektedir. Çelebi Mehmed ve
iktidarının muhtemelen İlmî kariyer ve bölgedeki etkinliğinin farkında oldukları
Simâvî’yi mecburi ikamete tabi tutsalar da maaş vererek İlmî çalışmalarına
müsaade etmeleri onu bütünü ile bir savaş suçlusu olarak kabul etmediklerini
gösterir.74
Ne varki seyahat ve mücadelenin yoğurduğu Simâvî’nin, bütün iyi niyet
ifadelerine rağmen bu mecburi ikameti pek dostça karşılamadığı ve ilk fırsatta
buradan kurtulmaya çalıştığını görüyoruz. Sonuçta Simâvî, İznik Kalesi’nden
kaçar ve İsfendiyar Beyliği’ne sığınır. Amacı buradan, itibar sahibi olduğunu
düşündüğü Tatar topraklarına geçmektir. Ancak İsfendiyar Beyi buna müsaade
etmez. Bunun üzerine Simâvî, ahbab ve dostlarının yoğun olduğu Rumeli’ye,
oradan da Zağra bölgesine geçer.75
Yoğun bir propoganda faaliyetine girişen Simâvî, kısa zamanda çevresinde
birçok mürid ve sempatizan kitlesinin oluşmasını sağlar. Börklüce Mustafa’yı
Aydın tarafında propoganda ile görevlendirir. Börklüce kısa zamanda binlerce
sempatizan toplar. Bedreddin Simâvî ve müridlerinden Börklüce Mustafa ve
Torlak Kemal gibi isyancılardan kaygılanan Çelebi Mehmed, Simâvî’nin üzerine
büyük bir kuvvet gönderir. O sırada Karaburun’da bulunan Börklüce Mustafa ve
Manisa’da bulunan Torlak Kemal kuvvetleri mağlup edilir. Şeyh Bedreddin’de ele
71 Dindar, a.g.mad., s.332. 72 Demirli, a.g.e., s.15. 73 Hoca Sadeddin, a.g.e., s.34. 74 Demirli, a.g.e., s.16. 75 Hoca Sadeddin, a.g.e., s.34.
19
geçirilir. Bir alim zümresi tarafından padişahın huzurunda yargılanan Şeyh
Bedreddin, idama mahkum edilir. 1402’de Serez’de idam edilerek burada
defnedilir.76
İslami ilimlerde özellikle fıkıhta temâyüz etmiştir. Vahdet-i Vucûdcu bir
mutasavvıftır. Bilhassa ahiret ve cismânî haşr konusunda söyledikleri tenkide
uğramış ve bazı âlimlerce tekfir edilmesine sebep olmuştur.77
Onun eleştirilmesine sebep olan hususlardan biri, kendi eserlerinde
görülmemekle birlikte taraftarları Börklüce ve Torlak gibilerin mülkiyet
ortaklığını savunmalarıdır. İlk bakışta bir çeşit komünizm havası veren ve
özellikle Cumhuriyet döneminde siyasal doktrinlerine bir çeşit tarihi referans
bulmak amacıyla ilk önce Nazım Hikmet tarafından ve devamında başka yazarlar
tarafında sahiplenilen, farklı siyasal doktrinlere sahip yazarların da Şeyhe tepki
göstermelerine sebep olan mülkiyet ortaklığı ile ilgili iddialar, Simâvî’nin zihni
birikimi ile mutabık gözükmemektedir. Simâvî gibi, İslam hukukunda otorite
olmuş, Hanefi mezhebinde hayatının son dönemlerine kadar yazmaya devam
ettiği eserleri ile takdir kazanmış bir insanın mülkiyet hakkını reddettiğini iddia
etmek gerçekçi bir yaklaşım değildir.78
Simâvî idam edildikten sonra bir nevi “simâvîlik” diyebileceğimiz,
kendilerini Bedreddin Simâvî’ye dayandıran, kalenderiliği ve isyan ruhunu
yansıtan bir tarîkat varlığını sürdürmüştür. Onun en önemli tasavvufi eseri
Vâridât’a ilk şerhi yazan Abdullâh-ı İlâhî, şeyhe dayandıklarını iddia eden ama
şeriat tanımayan bu gruptan bahseder ve Şeyhin yoruma müsait sözlerini
keyiflerince tefsir etmelerinden ve şeyhi doğru anlayamamalarından şikayet
eder.79 İlâhî, şerhini, Bedreddin Simâvî’yi şeriata aykırı bir konuma taşımak
isteyenlerin ellerinden dayanaklarını almak ve onu anlamayan ilim adamlarına
karşı onu savunmak amacı ile yazmıştır.80
İlâhi, Vâridât’ı, kalbinde doğruluk bulunanlar için hidâyet vesilesi, ard
niyetliler için de yoldan çıkma sebebi sayar.81
76 Dindar, a.g.mad., s.333. 77 Dindar, a.g.mad., s.333. 78 Demirli, a.g.e., s.16. 79 İlâhî, Keşfü’l-Vâridât, 65a. 80 İlâhî, Keşfü’l-Vâridât, 72a. 81 İlâhî, Keşfü’l-Vâridât, 1b
20
1.9. Vardar Yenicesi’ne Gidişi ve Orada Vefatı İstanbul’da bir müddet kalan İlâhî, Evrenos-zâde Ahmed Bey'in teklifi ile
Vardar Yenicesine gider.82 Bu günkü Selanik şehrine 40 km mesafede olan
Vardar Yenicesi'ne gidiş tarihini bİlmîyoruz.
Vardar Yenicesi 764/1362 tarihinde Evrenos Bey tarafından
Gümülcine ile beraber fethedİlmîştir. Rumca “Giannitsa” olan şehrin ismi
fetihten sonra “Yenice” adını alır. Edirne’de bulunan Yenice kasabası ile
karışmaması için Yenice-i Vardar ismi verilir.83 Evliya çelebi şehirde on
yedi adet camiden bahseder84
Evliya Çelebi, İlâhî ile ilgili olarak şu bilgilere yer vermektedir:
"Yine şehir içinde yüksek bir yerde Ahmed Bey Mescidi'nde büyük bir
ziyaretgâh, hakkı anlatan, halkın nasihatçısı, insanların önderi, kemâl noktası,
zevk erbabının piri, zevk erbabının şeyhi, esrarın kaynağı ve iyilerin müracaat
yeri, İlâhî esrarın fetvacısı, namütenahi nurların mücahidi, büyük şeyh İlâhî
kurşun ile örtülmüş kubbeli taş bina içine defnedİlmîştir. Burası umumun
ziyaret-gâhı olmuştur. Yanında, hayır sahibi Ahmed Bey de medfundur."85
Yakın zamanda bu bölgeyi, ziyaret eden sanat tarihi uzmanı Ekrem
Hakkı Ayverdi, külliyeden bir ize rastlayamadığını belirtir. 1910'lu yıllarda
Balkan savaşları sonrası Osmanlının geri çekilişi ile oradaki İslam-Türk
kültür mirası, büyük ölçüde tahribe uğramış ve hâlâ da uğramaktadır.86
Vardar Yenicesi’nde irşad hizmetlerinden çok te’lif ile uğraşmış olan
İlâhî, Zâdü’l-Müştâkîn ve Necâtü’l-Ervâh adlı eserlerini burada
yazmıştır.87
İstanbul’da onbin kadar müridini bırakıp Vardar Yenicesi’ne giden
İlâhî’nin buradaki müridleri, halifeleri, zaviyesi ve postnişinleri hakkında
82 Lamiî, a.g.e., s.462. 83Ümit Kılıç, Yenice-i Vardar Kazası (1520/1556), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Erzurum, 1998, s.7. 84 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, İkdam Matb., İst., 1938, VIII, 171. 85 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IIIV, 175 86 Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri(855/886-1451/1481), Baha
Matb., İst., 1974, s.221 87 Lamiî, a.g.e., s.462
21
hiçbir bilginin bulunmaması, onun sürgüne gönderilip göz hapsine alınmış
olma ihtimalini de akla getirmektedir. İstanbul ile ilişkilerini kesmesi ve
vefatına kadar Vardar Yenicesi’nden ayrılmamış olması onun vefat
edinceye kadar yönetimle ciddi problem yaşadığını düşündürmektedir.
Kaynaklarda vefat tarihi ile ilgili olarak farklı bilgiler yer almaktadır.
Buna göre onun vefat tarihini olarak kaynaklar 893/1488 veya 896/1491
tarihlerini gösterir.88 Bursalı Mehmet Tahir, İlâhî’nin Ağustos nahiyesinde
vefat edip, Vardar Yenicesi’ne getirildiğini söyler.89 Nefâhâtü’l-Üns’te
vefatına tarih düşüldüğü belirtilen ve 896 tarihine işaret eden “Rahmet-i
birr-i İlâhî”90 ifadesi ve bizzat kendisinin 895 tarihinde orada olduğunu
söylemesi91 vefat tarihinin 896/1491 olduğunu teyid etmektedir.
Mezarının üzerine Evrenos-zâde Ahmet Bey tarafından türbe
yaptırılmış olduğunu beyan eden Evliya Çelebi, İlâhî’nin tekke ve
türbesinin Ahmet Bey Cami’nin yanında olduğunu, kargir kurşun kubbeli
olan türbede Ahmet Bey, Evliya Murat Baba, Şeyh Fazlullah, Kerem Esi
Sultan ve Yazıcı-zâde Mehmet Çelebi’nin yattığını bildirir.92
Osmanlı topraklarında en çok şair yetiştiren beldelerden biri olan Vardar
Yenicesi'nde Abdullâh-ı İlâhî, akıncıları gazaya teşvik eden manevî kuvvet olmuş;
bunun yam sıra Horasan tasavvuf okulunun etkisiyle oluşturduğu coşkun ve
serbest düşünceye dayalı tasavvufî ortam, burada yetişen Hayretî, Hayalî, Usûlî,
Sırrî, Günahî gibi şairleri derinden etkilemiştir.93
88 Vassâf, a.g.e., II, 54, Lamiî, a.g.e., s. 462 89 Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Haz. Mustafa Tatçı-Cemal Kurnaz, Bizim
Büro Yay., Ank., 2002, I, 91. 90 Lamiî, a.g.e., s.462 91 Koç, a.g.e., s.28. 92 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IIIV, 98. 93Hiclâl Demir, Çağlarını Eleştiren Dîvân Şâirleri: Hayretî, Usûlî, Hayâlî,
(Yaınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2001.
22
1.10. Görev Yaptığı Tekkeler Abdullâh-ı İlâhî, İstanbul’a geldiği zaman Manisalı Kazasker Çelebi’nin
dervişler için yaptırmış olduğu dergâhı kabul etmeyerek, gençliğinde ilim tahsil
ettiği ve Sahn-ı Semân medreseleri yapılınca terk edilen Zeyrek Medresesi’ne
yerleşmiştir. O sıralar Zeyrek Medresesi’nin bir kısmı cami olarak kullanılmakta
ve medrese odaları boş vaziyette idi. Abdullâh-ı İlâhî bu odalardan birine yerleşti
ve İstanbul’daki faaliyetlerini burada gerçekleştirdi.94 Süheyl Ünver, Hadikatü’l-
Cevâmi’den aktardığı bilgide, İstanbul’un fethinden 20 sene sonra Zeyrek
Medresesi’ne adını veren Molla Zeyerek’in öldüğü ve buranın Abdullâh-ı İlâhî’ye
zaviye olduğunu yazar.95 Burada verdiği dersler ve sohbetleriyle aralarında
Kazasker Muhyiddîn Çelebi’nin de bulunduğu ulema tabakasını kendisine
bağlamış, ayrıca Ayasofya Camii’ndeki vaazlarıyla da Nakşîliğin halk katında
yaygınlaşmasını sağlamıştır.96 Zeyrek Medresesi bugün aynı adla anılan semtin
merkezinde bulunmaktadır.97
Abdullâh-ı İlâhî Vardar Yenicesi’ne gittiği zaman, burada kendisi için bir
hankâh yapılır. Evliya Çelebi, Vardar Yenicesi’ni ziyareti sırasında Şeyh
İlâhî’ye ait olan tekkenin var olduğunu, Şeyh İlâhî medrese imareti adıyla
da bir imaretin bulunduğunu ve burada fakir fukaraya yemek verildiğini
kaydeder.98
İlâhî’den sonra bu tekkede görev yapmış postnişinlerinin kimler
olduğu konusunda kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.
1.11. Halifeleri Abdullâh-ı İlâhî’nin bir çok halifesi vardır. Bunlardan en çok bilinenlerini
şöyle sıralayabiliriz:
1.11.1. Emir Ahmed-i Buhârî Emir Ahmed-i Buhârî, Abdullâh-ı İlâhî’nin en meşhur halifesidir. Tam
ismi, Ahmed b. Muhammed-i Buhârî’dir. 859/1445’te dünyaya gelmiştir.99
94 Lamiî, a.g.e., s.462. 95 Ünver, Fatih Külliyesi ve zamanı İlim Hayatı, s.14. 96 Işın, a.g.mad., s. 17. 97 Erdal Yazıcı, ”Zeyrek”, DBİA, Tarih Vakfı Yay. İst., 1993, VIII, 554. 98 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IIIV, 171. 99 Vassâf, a.g,e., II, 57.
23
Peygamber neslinden olduğu için Seyyid ve Emîr gibi sıfatlarla anılmaktadır.
Bursa’da metfun Emir Sultan’ın amcazâdelerindendir.100 Buhara'da doğan Emîr
Buhârî önce Ubeydullah Ahrâr'a intisap eder, Hz. Peygamber'in, hem de Hâcegân
şeyhlerinden Mahmûd Encîrfağnevî'nin neslinden olduğu için şeyhinin büyük
iltifatlarına mazhar olur. Anadolu'ya dönen Abdullâh-ı İlâhî ile birlikte Simav'a
gelir.101 Tasavvufî eğitimine Abdullâh İlâhî'nin yanında devam eden Emîr Buhârî
Simav'da şeyhine bir süre hizmet eder, sonra hacca gitmek için yola çıkar. Yola
çıkarken yanına sâdece Kur'ân ve Mesnevi alması mânîdârdır. Yolda bir süre Kudüs'te
ikâmet eden Emîr Buhârî, burada kendisine sunulan vakıf ekmeğini kabul
etmeyerek kitap istinsâhıyla geçimini temin etmiştir. Hicaz'a gidip hac yaptıktan
sonra bir sene kadar bu bölgede ikâmet eder. Şeyhi İlâhî'nin kendisini davet etmesi
üzerine tekrar Simav'a döner.102 Abdullâh-ı İlâhî’nin “Seyyid Buhârî bize altı sene
yatsı abdestiyle sabah namazı kıldırdı”103 sözlerinden onun en az altı yıl Simav’da
kaldığını anlıyoruz.
İlâhî’nin vekil sıfatı ile İstanbul'a gönderdiği Emir Buhârî, daha sonra
şeyhinin Vardar Yenicesi'ne yerleşmesini takiben, onun halifesi olmuştur. II.
Bayezid, Emir Buhâriye sıcak davranmış, ona iltifatlarda bulunmuştur. Emir
Buhârî, Fatih civarında kendi adı ile anılan Buhârî Dergâhı'nı yaptırmıştır. Bu
dergâhın ihtiyaca cevap vermemesi üzerine, Ayvansaray yakınlarında ikinci bir
tekke inşa ettirİlmîştir. Bunu da, Edirnekapı haricindeki zaviye takip etmiştir.104
Emir Buhârî, 922/1516 senesinde vefat etmiş ve Fatih’teki tekkesinin
yanına defnedİlmîştir.105 Onun vefatından sonra yerine postnişîn olan damadı
Mahmûd Çelebi ihtiyaca binâen Edirnekapı'da (Eyüp, Otakçılar semti, Münzevî
Caddesi üzerinde) Kânûnî Sultan Süleyman'ın desteği ile bir tekke daha inşâ etmiştir.
Hepsi Emîr Buhârî Tekkesi adıyla anılan bu üç tekke Nakşibendîliğin İstanbul'da
köklenip yayılmasında önemli görevler üstlenmişlerdir.106
100 Kufralı, a.g.m., s.135. 101 Tosun, a.g.e., s.275 102 Tosun, a.g.e., s.275. 103 Vassâf, a.g.e., II, 57. 104 Günhan, a.g.e., s.33 105 Vassâf, a.g.e., II, 58. 106 Bandırmalı-zâde Ahmed Münîb, Mecmûa-i Tekâyâ, İst., 1908. s.25; Zâkir Şükrî
Efendi, Mecmûa-i Tekâyâ, KS Yay, İst., 1980, s.62; Hoca-zâde Ahmed Hİlmî, Ziyâret-i Evliyâ, Dâru’l-Hilâfeti’l-Âliyye, İst., 1325 , s.5.
24
Lâmiî Çelebi, mürşidinin özellikle üzerinde durduğu, esasen
Nakşibendiyye'nin prensipleri olan konuları şöyle sıralamaktadır: “Sohbet”,
“uzlet”, “tevekkül”, “sünnete bağlılık”, “zikr-i hafiye devam”, “az yemek”, “az
konuşmak”, “az uyumak”, “şekil ve surete önem vermemek”, “bid'atlardan
kaçınmak”, “teheccüd namazı kılmak”, “ibadetlerde azîmet yolunu tercih
etmek.”107 Hüseyin Vassâf, Risâle-i Hazret-i Sünbül Sinan (Atıf Efendi Ktp.,
Tasavvuf, nr. 1398) adlı eserin sonunda onun divançesini gördüğünü söyleyerek
buradan bir şiiri iktibas etmiştir.108
Emîr Buhârî'nin, şeyhi Abdullâh-ı İlâhî'nin Nakşibendiyye'nin
Anadolu'daki ilk büyük temsilcisi olması sebebiyle bu tarîkatın silsilesinde
önemli bir yeri vardır. Onun için "pîr-i sânî" unvanı da kullanılmıştır.
Nakşibendiyye silsilesi, bu tarîkatın Müceddidiyye ve Hâlidiyye kolları
Anadolu'ya girene kadar Ubeydullah Ahrâr, Abdullâh-ı İlâhî ve Emîr Buhârî
şeklinde yürümüş, daha sonra Hâlid el-Bağdâdî ile (ö. 1242/1827) başlayan
Nakşibendî-Hâlidî silsilesinin yaygınlaşmasıyla bu silsile terkedilerek
Ahrâr'dan sonra diğer halifesi Muhammed Zâhid ile devam ettirİlmîştir.109
Emîr Buhârî'nin sohbet ve irşad halkasında yetişen belli başlı şahsiyetler
şunlardır: Mahmûd Çelebi (ö. 938/1531), Hekîm Çelebi ( ö. 974/1566), Pîrî Halîfe
Hamîdî (ö. 960 veya 961/1554), Lamiî' Çelebi (ö. 938/1531-32), Uzun
Muslihuddîn (Tavîl), Muslihuddîn Mustafa (ö.960/1553 civarı), Bedreddîn Baba,
Hızır Bey Çelebi (ö. 924/1518), Şeyh Hamdullah (ö. 926/1520), Seydî b. Mahmûd
Efendi, Kütahyalı Şeyh Şemseddîn Efendi (ö. 968/1560-61), Vefâyî-zâde Şeyh
Mustafa b. Süleyman (ö. 968/1560-61), Necmeddîn Muhammed Necmî (ö.
978/1570) İsimleri kaydedilen bu şahıslardan bazıları tasavvufî eğitime Abdullâh-ı
İlâhî’nin yanında başlamış, onun vefatından sonra Emîr Buhârî'nin yanında devam
etmişlerdir. Bunlardan bazıları eser telifi ve tedris ile bazıları vaaz ve nasihat ile
bazıları da tekke kurup mürîd yetiştirerek halkı irşada devam etmişlerdir110
107 Lamiî, a.g.e., s.477. 108 Vassâf, a.g.e., II, 59. 109 Kara,“Emir Buhârî” DİA, İst., 1995, V, 126. 110 Tosun, a.g.e., s.277.
25
1.11.2. Uzun Muslihiddin Halife Muslihiddin-i Tavil adıyla da tanınan bu zat, Kastamonu’nun
Bakırküresi’ndendir. Zahiri ilimleri okuduktan sonra tasavvufa meyl etmiş ve
Abdullâh-ı İlâhî’ye intisab etmiştir. Şeyhinin vefatından sonra Bursa’ya çekİlmîş ve
Zeyniyye tarîkatından Şeyh Tacüddin’in kabri yanında ikamet etmiş ve vefatından
sonra da oraya defnedİlmîştir.111
1.11.3. Âbid Çelebi Mevlâna’nın torunlarından olan Âbid Çelebi, önceleri Zeyrek Camii
imamı Nureddin Halveti ile şeyh Muslihiddin İskilibî'ye mütemayil olmuş, fakat
Abdullâh-ı İlâhî’yi görünce ona intisab etmiştir. Ardından, hanımı şeyhden
inabe almış, kendisi de kadılık memuriyetini terk ederek, evi civarında bir
mescit yaptırmış ve burada sosyal açıdan oldukça feyizli hizmetlerde
bulunarak geniş bir halka vücuda getirmiştir.112
1.11.4. Lütfullah Üskübî Bu zat, medrese tahsili esnasında sûfîlere muhabbet beslemeye başlamış
ve devrin meşhur sûfîlerinin sohbetlerine devam etmiştir. Zeyrek camii’nde
kalan Abdullâh-ı İlâhî’nin şöhretini işitince, oraya gidip hizmetine girmiştir.
Âbid ve zahid olan ve ilimle uğraşan Üskübî, şeyhinin vefatından sonra
memleketi Üsküp’e dönmüş ve kurduğu halvethânesinde yaşamıştır. Burada
kendisi ile sohbet eden birçok gayri müslimin müslüman olmasına da vesile
olmuştur. Kabri İskilip’te dir.113
Medrese kökenli olan Abdullâh-ı İlâhî’nin halifelerinin çoğunluğunun da
medrese eğitimi almış, İlmîye sınıfından münevver insanlar olduklarını
görüyoruz.
111 Lamiî, a.g.e., 469. 112 Taşköprü-zâde, a.g.e., s.364. 113 Taşköprü-zâde, a.g.e., s.365; Hoca Sadettin, a.g.e., V, 274.
26
İKİNCİ BÖLÜM
2. ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN ESERLERİ Abdullâh-ı İlâhî eserlerinde Horasan kökenli geleneksel Nakşiliğin
aşk, vecd ve vahdet-i vucûd anlayışına tamamen sadık kalmış, dervişlerin
Kalenderî ve Melâmî neş’e ye sahip bulunmaları gerektiğini ileri sürmüştür.
Gezginci dervişlik ile esnaf ahlâkının tasavvuf hayatı içinde bütünleşmesi
anlamına gelen bu düşünce sistemi, onun İstanbul’daki erken dönem Nakşî
kültürüne kazandırdığı en belirgin özelliktir. Bu mistik anlayışının
çerçevesini Türkçe olarak yazdığı Esrârnâme ve Meslekü’t-Tâlibîn ile Arapça
Risâle-i Vucûd adlı eserlerinde ana hatlarıyla çizmiş, tasavvuf terminolojisini
ise yoğun olarak Zâdü’l-Müştakîn ve Risâle-i Ehâdiyye’sinde açıklamıştır.114
2.1. Meslekü't-Tâlibîn ve'l-Vâsılîn Türkçe kaleme alınmış bir kitaptır. İlâhî bu eserin genelinde tasavvuf
yoluna girmiş bir müridin nelere dikkat etmesi gerektiğini, bu yolda başına
neler gelebileceğini anlatmıştır. Eseri genel olarak ele aldığımızda, iki bölüme
ayırabiliriz. Bunlar, müridliğin ve mürşidliğin şartlarıdır. İlâhî, bu eserinde
sıkça ş iir unsuruna başvurmuştur. Şiirlerin bazısı Türkçe olmakla birlikte,
çoğunluğu Farsçadır. Eserde sade ve anlaşılır bir dil kullanmıştır. Bunun
gerekçesini kendisi şöyle ifade etmektedir: "Bazı yaranların ve tâlib
kardaşların, Arabîye ve Farisîye kudretleri olmadığı sebepten, bu kitap Türkî
ihtiyar olundu. Ayât-ı sübhani ve ehâdis-i nebeviyye ile istidlal ve ebyat-ı Fârisi
ve Türki ile istişhad eyledik." Mesleku't-Tâlibîn, 888/1483 tarihinde
yazılmıştır.115 Bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi, Uşşaki Kitaplığı, Numara
25’te bulunmaktadır. Bu eser Yunus Nadi Özçelik tarafından Yüksek Lisans tezi
olarak çalışılmıştır.116
114 Ekrem Işın, a.g.mad., s.17. 115Mustafa Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler I, 159; Kara-Algar, a.g.mad.,
s.111;Tosun, a.g.e., s.272. 116Yunus Nadi Özçelik, Abdullâh İlâhî ve Melekü’t-Tâlibin ve’l-Vâsilîn, (Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Ank., 1990.
27
2.2. Keşfü’l-Vâridât li Tâlibi’l-Kemâlât ve Gayreti’t-Derecât İlâhî'nin bu eseri Arapçadır. Adından da anlaşılacağı üzere Bedreddin
Simavî (öl. 823/142ü)'nin Vâridât’ının şerhidir. Abdullâh-ı İlâhî, esere hamd ve
senadan sonra şu cümlelerle başlamıştır: "Kutbu'l-vasılîn, sultanü'l-
muhakkikin, burhanü'l-muvahhidin, mâbeyn-i turuku'l-hakaik, mükemmil-i
nufûsu'l-halâik, sahibi-ü ilmü'd-dirase vel-fırase, kemâlü'l-mille ve'd-din
Mahmud b. Kadı müştehir bir şerh, Bedrüddin'in Vâridât ismiyle meşhur eseri
elime geçti… bu eserin manası, yüce makamlara ulaşabilenler için apaçıktır.
Hakîkat İlmînden nasibi az olanlarla, Hakkı idrak etmekten perdelenmiş olanlar,
bu eseri tenkit etmişlerdir." diyerek, bu eseri şerh ediş sebebini açıklamış ve
bunu tenkit edenlerin halini bildirmiştir.117 Eserin bir nüshası, Süleymâniye
Kütüphânesi, Nâfiz Paşa Kitaplığı, Numara 1235’te bulunmaktadır.
Bu eser Ekrem Demirli ve Kasım Koç tarafından Yüksek Lisans tezi
olarak çalışılmıştır.118
2.3. Zâdü'l-Müştâkîn İlâhî’nin önemli eserlerinden biridir. Dervişlik, gönül, nefs ile cihâd, kalbi
cilalamak, Melâmetiyye, manevî ilerleyişin engelleri, tevekkül, fenâ, kurb-i ilâhî,
ism-i a'zam, rüyâ, tecellî, bazı tasavvuf ıstılahları ve âdâb konularını ihtiva eden
Türkçe bir eserdir. İlâhî, bu eserinde yüzden fazla tasavvuf ıstılahının izahını
ve pekçok münacatı nesir olarak vermektedir.
Bu eser, bize yazarı hakkında önemli ipuçları vermektedir. Bu
satırlardan İlâhî’nin 1490 yılında Vardar Yenicesi'nde olduğunu ve Arapça,
Farsça ve Türkçe eserler verdiğini anlıyoruz.119 İlâhî, şöyle söylüyor; "Bilgil ki
bu kitap Türkî ihtiyar olundu Eğerçi Hak Teâlâ kerem-i lûtfundan Arabî lisana
ve Farisi zebana muttali kılub birkaç risâle yazılmış idi. Çün seyr-ü sefer
takdir-i Rabbani ve aksa-yı Rum'da Vardar Yenicesi'ne yetişti. 895/1490. yıl
117Mustafa Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler I, 159; Kara-Algar, a.g.mad., s.111;
Tosun, a.g.e., s.273; İbrahim Agah Çubukçu, İslam Düşünürleri, Ankara Üniversitesi İlâhîyat Fakültesi Yay., Ank., 1983, s.128.
118Ekrem Demirli, Abdullâh İlâhî’nin Keşfü’l-Vâridât Adlı Eserinin Tahkiki” (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İst. 1995; Kasım Koç, a.g.e., s.32.
119Mustafa Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler I,160; Kara-Algar, a.g.mad., s.111; Tosun, a.g.e., s.273; Vassâf, a.g.e., II, 55.
28
içinde ve anda olanların Türkî'ye meyli ziyade olduğu sebepten, Türkî dille
birkaç kelime kaleme geldi. Taki tâliban-ı sâdık ve muhlisan-ı muhik istima’
edip intifa ederler". Eserin bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi, İbrahim
Efendi Kitaplığı, Numara 420’de bulunmaktadır.
2.4. Risâle-i Vücûd Risâle-i Beyânü’l-Vücûd adıyla da anılan bu eser küçük bir risâledir. Arapça
yazılmış olan eser’in başında İlâhî bu eseri halk için değil havas için yazdığını
beyan etmiştir.120
Eserin bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi, Mihrişah Kitaplığı, Numara
203’te bulunmaktadır.
2.5. Fütühât-ı İlâhî Türkçe şiirleri içeren küçük bir risâledir. İlâhîye nispeti kesin değildir,
“İlâhî” veya “âlihî” mahlaslı başka bir şaire de ait olma ihtimali vardır.121 Eserin
bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi, Numara 3037’de bulunmaktadır.
2.6. Risâle-i Ehadiyye Eser, Farsçadır. Abdullâh-ı İlâhî bu eserinde de, diğer eserlerinde olduğu
gibi, sıkça şiir unsuruna başvurmuştur. Eserde, vahdet-i vücudun önemli
ıstılahlarına açıklık getirmiştir. Bu ıstılahlar: “Âlem-i ceberut”, “âlem-i
lâhut”, “âlem-i hakaik”, “hazarat-ı hams”, “hüviyet-i gayb”, “ehadiyyet-i lâ
teayyün”dür. İlâhî, eseri kaleme alırken, kendinden önceki sûfîlerin
görüşlerinden de istifade etmiştir.122 Eserin bir nüshası, Süleymâniye
Kütüphânesi, Şehit Ali Paşa Kitaplığı, Numara 1390’da bulunmaktadır.
2.7. Risâle-i Es’ile ve Ecvibe Necatü'l-Ervah, Risâle-i Tasavvuf ve Risâle-i Abdullâh-ı İlâhî diye de
isimlendirilen bu eser, Türkçe kaleme alınmıştır. Ayasofya Camii'nde bir kişinin
120Tosun, a.g.e., s.274. 121Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler I, 161. 122Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler I,161; Kara-Algar, a.g.mad.; Tosun, , a.g.e.,
s.274.
29
Molla llâhî'ye sorduğu soruları ve onlara verdiği cevapları içermektedir123
Eserin bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi, İbrahim Efendi Kitaplığı, Numara
867’de bulunmaktadır.
2.8. Esrârnâme Abdullâh-ı İlâhî’nin tasavvufi ahlâk ile ilgili olan bu eserini üçüncü bölümde
müstakil olarak işleyeceğiz.
123Kara, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler I,162. ; Kara-Algar,a.g.mad., ; Tosun, , a.g.e.,
s.274.
30
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN ESRÂRNÂME ADLI ESERİ Abdullâh-ı İlâhî’nin kütüphânelerde en çok nüshası bulunan eserlerinden
biri olan Esrârnâme, nüshalarının yaygınlığına bakılırsa oldukça ilgi çeken ve
okunan bir eser olduğunu söyleyebiliriz. Bu eserin baskısı yapılmamış olup
kütüphânelerde yazma olarak bulunmaktadır. Yaptığımız bu çalışma akademik
olarak Esrârnâme hakkında yapılan ilk çalışma olma özelliği taşımaktadır.
3.1. Nüshaları 1-Süleymâniye Kütüphânesi, Mihrişah Kitaplığı, No:195
Sırtı ve kenarları meşin mukavva ciltli, mecmua içerisinde, 99-127
varaklar arasında yer alan bu nüshada, sayfalar 15 satır olarak yazılmış, müstensih
ve istinsah tarihi belli değil.
2- Süleymâniye Kütüphânesi, Kasideci-zâde Kitaplığı, No: 343
Karton ciltli, müstakil bir risâle, toplam 33 varak, sayfalar 17 satırlı olarak
yazılmış, istinsah tarihi H.1103, müstensihi belli değildir.
3- Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmud Efendi Kitaplığı, No:3032
Mecmua içerisinde 140-160 varaklar arasında kayıtlı, talik hattı ile
yazılmış, sayfalar 17 satırlı olarak düzenlenmiş, müstensih ismi belli değil,
istinsah tarihi H.1061.
Çalışmamızın üçüncü bölümünde tenkitli metin olarak verdiğimiz
Esrârnâme metni bu üç nüsha çerçevesinde hazırlanmıştır.
4- Süleymâniye Kütüphânesi, Haşim Paşa Kitaplığı, No:15
Mecmua içerisinde 82–92 varaklar arasında kayıtlı, sayfalar 24 satır olarak
düzenlenmiş, müstensih ve istinsah tarihi yok.
5- Süleymâniye Kütüphânesi, Pertevniyal Kitaplığı, No: 981
Müstakil risâle, sayfa kenarları tezhipli, sayfalar 17 satırlı olarak
düzenlenmiş, zaman zaman sayfa kenarlarına notlar düşülmüş, istinsah tarihi ve
müstensih belli değil.
İnceleme imkanı bulduğumuz bu beş nüshanın dışında, katalog taramaları
sonucu varlığından haberdar olabildiğimiz diğer nüshaları da şunlardır.
6-Milli Kütüphâne Başkanlığı, Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphânesi
Koleksiyonu, No: 3785/3
31
82–101 varaklar arasında kayıtlı, 205x133-150x62 mm ebadında, 19 satırlı
olarak düzenlenmiş, divani kırması yazı ve taç ok filigranlı kâğıt kullanılmış, söz
başları kırmızı, salbek şemseli zencirekli, vişne rengi, sırtı siyah meşin mukavva
ciltli.
7-Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphânesi, No: 3917/4
42a-53b varaklar arasında kayıtlı, 200x120-160x80 mm ebadında, 21
satırlı olarak yazılmış, talik yazı ve çiçek filigranlı kâğıt kullanılmış, şemsiyeli
siyah yıpranmış meşin ciltli, söz başları kırmızı.
8-Manisa İl Halk Kütüphânesi, No: 2968/11
Müstensih, Mehmed b. Habbaz Üskübî, 68b-88b varakları arasında kayıtlı,
158x109-115x62 mm ebadında, 17 satırlı, talik yazı ve çapa filigranlı kâğıt
kullanılmış, söz başları kırmızı, çaharkuşe vişne rengi meşin ebrulu kağıt kaplı
mukavva cilt.
9- Milli Kütüphâne Başkanlığı, Ankara Adnan Ötüken İl Halk
Kütüphânesi Koleksiyonu, No:3774/3
İstinsah tarihi, 1270(1852), 36a-48b varakları arasında kayıtlı, 185x124
mm ebadında, satır düzeni her sayfada değişik, nestalik yazı ve yerli filigranlı ve
ebru desenli kâğıt kullanılmış, keşideler siyah mürekkepli, eser ve yazar adı
serlevhada kayıtlı.
10- Milli Kütüphâne Başkanlığı, Ankara Adnan Ötüken İl Halk
Kütüphânesi Koleksiyonu, No: 3758/1
İstinsah tarihi, 1261(1844), 18 varak, 201x150 mm ebadında, satır sayıları
değişik, nesih yazı ve harf marka filigranlı kâğıt kullanılmış, söz başları kırmızı,
siyah cilt bezi kaplı mukavva ciltli.
11- Milli Kütüphâne Başkanlığı, Ankara Cebeci İlçe Halk Kütüphânesi
Koleksiyonu, No: 860/1
15b-26b varaklar arası kayıtlı, 185x120-155x80 mm ebadında, 19 satırlı,
medrese neshi yazı ve bayraklı koç filigranlı kâğıt kullanılmış, kırmızı pandozit
kaplı miklebli yeni cild, cetvel ve keşideleri kırmızıyla, kenarlar matlablı.
12-İzmir Milli Kütüphânesi, No: 1016/2
22b-30a varaklar arasında kayıtlı, 290x100 mm ebadında, 41 satırlı, talik
yazı ile yazılmış, müstensihi ve istinsah tarihi belli değil.
32
13-Mısır Milli Kütüphânesi, Tasavvufi Turkî Talat Bölümü, No: 59
20 varak, 155x215 mm ebadında, 21 satırlı, talik yazı kullanılmış,
müstensihi ve istinsah tarihi belli değil.
14- Mısır Milli Kütüphânesi, Tasavvufi Türkî Talat Bölümü, No: 20
21-39 varaklar arasında kayıtlı, 155x215 mm ebadında, 17 satırlı, talik
yazı kullanılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.
15- Mısır Milli Kütüphânesi, Mecâmî Türkî Talat Bölümü, No: 939
28-43 varaklar arasında kayıtlı, 110x160 mm ebadında, 15 satırlı, nesih
yazı kullanılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.
16- Mısır Milli Kütüphânesi, Mecâmî Türkî Talat Bölümü, No: 106
110x190 mm ebadında, 19 satırlı, nesih yazı kullanılmış.
17- Mısır Milli Kütüphânesi, Mecâmî Türkî Talat Bölümü, No: 64
127–144 varaklar arasında kayıtlı, 104x200 mm ebadında, 17 satırlı, nesih
yazı kullanılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.
18- Almanya Milli Kütüphânesi, Türkçe yazmalar Bölümü, oct. 2563
12 varak, istinsah tarihi 1188(1775), 210x140-130x70 mm ebadında, 21
satırlı, talik yazı kullanılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.
19- Almanya Milli Kütüphânesi, Türkçe yazmalar Bölümü, oct.3054
26a-45b varaklar arasında kayıtlı, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.
20- Almanya Milli Kütüphânesi, Türkçe yazmalar Bölümü, quart 1471
İstinsah tarihi 1128(1716), 2b-21b varaklar arasında kayıtlı, 210x135-
135x75 mm ebadında, 19 satırlı, nesih yazı kullanılmış.
21-Avusturya Dükalık Kütüphânesi, Gotha Koleksiyonu, Tüekçe
Yazmalar Bölümü, Seetzen: Koh. 1118/2
103–114 varaklar arasında kayıtlı, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.
22-Vatikan Kütüphânesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, Turko 264/3
31b-49b varaklar arasında kayıtlı, 195x130 mm ebadında, 21 satırlı, nasih
yazı kullanılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.
23- Vatikan Kütüphânesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, Turko 333/3
195x120 ebadında, nesih yazı ile yazılmış, müstensih ve istinsah tarihi
belli değil.
24- Mısır Milli Kütüphânesi, Mecâmî Türkî Talat Bölümü, No: 603
33
95–109 varaklar arasında kayıtlı, satır düzeni değişik, nesih yazı
kullanılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.
25-İngiltere Milli Kütüphânesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, No: 7958/2
26-İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kütüphânesi, Osman Ergin
Kitaplığı, 317,427
30 yaprak, 225x160-125x70 mm ebadında, 15 satırlı, nesih yazı
kullanılmış, müstensih ve istinsah tarihi belli değil.
27-Topkapı Sarayı Müzesi, Türkçe Yazmalar Bölümü, No: 1765
Mecmua-i Tasavvuf içerisinde, 87.varaktan sonra kayıtlı, sayfalar 19 satırlı
olarak düzenlenmiş, talik yazı ile yazılmış.
28- Süleymâniye Kütüphânesi, Hekimoğlu Ali Paşa Kitaplığı, No: 438
29- Süleymâniye Kütüphânesi, Mihrişah Kitaplığı, No: 443
30- Süleymâniye Kütüphânesi, Hekimoğlu Ali Paşa Kitaplığı, No: 1056
31- Süleymâniye Kütüphânesi, Yazma Yağışlar Kitaplığı, 1987
32- Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmud Efendi Kitaplığı, No: 2740
33- Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmud Efendi Kitaplığı, No: 2741
34- Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmud Efendi Kitaplığı, No: 1751
35- Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmud Efendi Kitaplığı, No: 3037
36- Süleymâniye Kütüphânesi, Yazma Yağışlar Kitaplığı, No: 3055/2
37- Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmud Efendi Kitaplığı, No: 3103
38- Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmud Efendi Kitaplığı, No: 3164
39- Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmud Efendi Kitaplığı, No: 3191
40- Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Serez Kitaplığı, No: 3910
41-İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi, No: 950
42-Topkapı Kütüphânesi, Yeniler Kitaplığı, No: 1765
43-Bursa yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphânesi, No: 572
3.2. Te’lif Sebebi Abdullâh-ı İlâhî, eserine, Hamd ve sena ile başlar ve akabinde
Esrârnâme’yi te’lif sebebini şöyle izah eder: “Ben zaîf gördüm ki halk-u âlem
sûret-i ma‘nânun ve ma‘rifet-i nefs-i nâtıkânun ma‘rifetinde âciz kalmışlar, dürlü
dürlü mezâhibler ahbâr-i muhâlifler peydâ olmuş, ben zaîf dahî gayret-i cûşa
34
gelüb cânib-i feyyâza müteveccîh olub bu Esrârnâme’yi sûrete getürürüb yazdım
kim bu âlemde tâlib-i Hakk olana yâdigâr ola”.124
3.3. Muhtevâsı Abdullâh-ı İlâhî’nin bu eseri tam anlamıyla bir tasavvufi ahlâk kitabıdır.
Eserde ağırlıklı olarak manevî aydınlanma ve Hakk’a visal konusuna
değinİlmîştir. Bu meyanda vahdet-i vucûd anlayışının izahı geniş yer tutar. Hal
erbabının bilmesi gereken dinî, ahlâkî ve sosyal konulara değinen İlâhî, işlediği
konuların zahir ve batın vechelerine vurgu yapar ve batın olanı ideal olarak
belirtir. Eserde herhangi bir bab ve ya başlık bulunmamaktadır. İşlenen konular,
belli bir sıra takip edilmeden eserin içerisine serpiştirilmiş, konular işlenirken belli
bir düzen takip edilmemiştir.
Abdullâh-ı İlâhî, konuları anlatırken sık sık ayet ve hadislere yer verir.
Kendisinden önceki mutasavvıfların sözlerine de yer veren İlâhî, Hz.Ali,
Mevlânâ, Mahmud-i Şebusterî, Cüneyd-i Bağdâdî, Bayezid-i Bestamî, Yunus
Emre’den, Muhyiddîn-i İbnü’l-Ârabî’den isim zikrederek alıntılar yapar. Ağırlıklı
konusu olan vahdet-i vucûd noktasında, Muhyiddin İbnü’l-Ârabî’den etkilendiği
görülmektedir.
Şiir unsurunu da kullanan İlâhî, Şeyh Mahmud Şebusteri’nin Gülşen-i Râz
isimli Farsça şiir kitabından bazı şiirleri kendi üslubuyla Türkçe’ye çevirerek
aktarmıştır. Bazen de isim vermeden şiirlere yer vermiştir. Bu şiirler muhtemelen
kendisine aittir.
XV. yüzyılın Türkçe’si ile yazılmış olan Esrârnâme, devrinde kullanılan dil
hakkında da bize bilgi verir. Devrin Türkçesi günümüzde de kolay anlaşılabilecek
bir yapıya sahiptir. Elde edebildiğimiz nüshalarda ve kütüphâne kayıtlarında
Esrârnâme’nin te’lif tarihi ve te’lif yeri ile ilgili herhangi bir bilgi
bulunmamaktadır. Müellif hattına ulaşılamamıştır.
124 Abdullâh İlâhî, Esrârnâme, Süleymaniye Kütüphanesi Mihrişah Kit. No. 195, v.100a-
100b
35
3.4. Abdullâh-ı İlâhî’nin Esrârnâmesi’nde Tasavvuf Abdullah-ı İlâhî’nin eserleri bir bütün olarak incelendiğinde orada
tasavvufî motiflerin sıkça işlendiği görülür. Bu eserlerinden Esrarnâme’de genel
tasavvuf anlayışını yansıtan görüşler ağırlıklı olarak varlık düşüncesi etrafında
şekillenmiştir. Bu bağlamda sözkonusu eserden tespit ettiğimiz bazı konuları
şöyle sıralayabiliriz.
3.4.1. Varlık ve Tevhid Tevhîd, tasavvufî düşüncenin en önemli meselelerinden biridir. Sûfîlerin
ortaya koydukları varlık anlayışları, aynı zamanda onların tevhide ilişkin
görüşlerini de yansıtmaktadır. Kimi sûfîler varlık anlayışlarını Îbnü'l-Arabî'yle
sistemleşen vahdet-i vücûd/tevhîd-i vücûdîyi, kimisi de İmam-
Rabbânî(ö.1034/1625)’nin anlayışı olan vahdet-i şuhûd/tevhid-i şuhûdîyi esas
alarak görüşlerini ortaya koymuşlardır.125
. Şuhûdî tevhîdde, yani vahdet-i şuhûdda sâlikin her şeyi bir görmesi
geçicidir, birlik bilgide değil, görmededir. Vahdet-i vücûdda ise, "birlik
bilgidedir. Yani sâlik gerçek varlığın bir tane olduğunu, bunun da Hakk'ın
varlığından ibaret bulunduğunu, Hak ve O'nun tecellîlerinden başka hiç bir
şeyin hakîkî bir varlığı olmadığını bilir. Ancak vahdet-i vücûd ehli bu bil-
giye nazari olarak değil, yaşayarak ve manevî tecrübe ile ulaşır. Bunun
böyle olduğunu başka bir yoldan bilmenin bir değeri de yoktur126
Vahdet-i vucûd düşüncesinin izleri daha önceki sûfîlerde bulunsa da bu
anlayışın pîri Muhyiddin İbnü’l-Ârabî olarak kabul edilir. Eserlerinin ana
teması hep bu düşünce olmuştur. 127 İlâhî, eserinde vahdet-i vucud görüşünü
savunur ve İbnü’l-Ârabî’yi üstâd olarak kabul eder.
İlâhî’nin görüşlerini temelendirmek için öncelikle İbnü’l-Ârabî’nin
vucûd görüşüne kısaca bir göz atalım. İbnü’l-Ârabî ilk önce vucûd’u en genel
anlamıyla üçe ayırır.
125 Kara, Tasavvuf ve Tarîkatlar Tarihi, s.318. 126 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s.507. 127 Koç, a.g.e., s.82.
36
1-Bizatihi aynında mevcûd olan (Vucûd li-zâtihi): Bu ancak vücûd-ı
mutlaktır. O hiçbir şeyden hâsıl olmadığından ona tekaddüm eden bir şey
bulunamaz. O bütün eşyanın mucidi, hâliki, mukaddiri, mufassılı ve müdebbiridir.
Hiçbir kayıtla mukayyet değildir. O hay, kayyûm, alîm, mürid ve kadîr olan
Allah’tır.128
2-Allah ile mevcud olan (mevcûd-billah) : Bu arş, kürsî, semâvât-ı ûlâ ve
içindekiler, arz ve onda bulunanlardandır. Bu âlem aynında mevcûd değildir. Ayrıca
mucidiyle onun arasında birbirine tekaddüm edici bir zaman da yoktur. Bu sebeple
biri diğerinden öncedir veya sonradır denilemez. O, dünün bugüne tekaüdümü gibi
vücûd ile öncelenmiştir ve zamandan mücerrettir. Zira o zamanın kendisidir. Âlemin
adem oluşu bir vakitte değildir. Fakat vehim Hakk'ın vücuduyla halkın vücûdu
arasında bir süre olduğunu tahayyül etmektedir.129
3-Üçüncü şey: Bu vücûd veya ademle, hudûs veya kıdemle mevsuf olmayan
şeydir. O Hakk'ın ezelîliği ile ezelden beraberdir. Hak için ziyade isnadı imkânsız
olduğu gibi zaman bakımından âleme tekaddüm ve taahhürü de Hak için imkânsızdır.
Çünkü âlem vücûd değildir. Âlem bu "üçüncü şey'den zahir olmuştur. O âlemin
hakîkatlerinin hakîkatidir (hakîka-tu'l-hakāik). İbnü'l-Arabî buna "heyûlâ, ilk madde,
cevher-i ferdin aslı, felek-i hayât, cinslerin cinsi, ümmü'l-ekvân, esmâ-i İlâhîyye,
hakîkat-i Muhammediyye" gibi isimler de verir.130
O, vucudun mertebelere göre açılımını tecelliyatın seyrine uygun olarak
bazen ikili, bazen üçlü, bazen da beşli, bazen de yedili tasnife tâbi tutar. Biz
İlâhî’nin tercih ettiği üçlü tasnife yer vereceğiz.
1. Lâtaayün Mertebesi: İbnü’l-Ârabî, bu mertebeye, kenz-i mahfi ve
gaybü’l-guyûb gibi isimler vermektedir. Her türlü kayıt ve şarttan münezzeh
olan bu makamsızlık makamında mutlak vucûd henüz hiçbir teayyün
128M.Erol Kılıç, “İbnü’l-Ârab’i”, DİA, İst., 1999, s.213; Ahmed Avni Konuk, Fusûsu’l-
Hikem Tercüme ve Şerhi, Haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın, Dergâh Yay., İst., 1987, I, s.6; Ömer Ferit Kam, Vahdet-i Vucud, Haz. Ethem Cebecioğlu, D.İ.B. Yay., Ank., 2003, s.67.
129 Kılıç, a.g.mad., s.213. 130 Kılıç, a.g.mad., s.213.
37
göstermemiştir. Henüz kendisine vucûd dahî denemeyen bu mertebede ne
itaat ve ne isyan, ne kul ne hürriyet, ne ölüm nede hayat yer almaktadır.131
2- Ta‘ayyün-i Evvel: İbnü'l-Arabî'ye göre vücûdun mühtelif mertebelere
tenezzül suretiyle tecelli etmesi onun zuhura meyliyle mümkün olmuştur. Mutlak
vücüd zuhur basamaklarına mertebe mertebe indiğinde her mertebenin durumuna
göre şekillenir. Hakîkatte mertebelenme ancak ilk ta‘ayyün dediğimiz bu mertebe
ile başlar. Bu mertebe mutlak vücûdun artık kendi ahadiyyetini vâhidiyyete
inkılâp ettirmesi suretiyle ta‘ayyünâtına başlamasıdır. Mutlak vücûd açısından
bakıldığında bu mertebe var oluşun başlangıcıdır. Mevcudat açısından bakıldığında
ise gerçek yaratma fiili ancak İbnü'l-Arabî"-nin "hakîkat-i Muhammediyye" adını
da verdiği bu mertebeden sonra olmakta ve bütün mahlûkat ondan
yaratılmaktadır. Bu da vücûd-ı mutlakın lâ ta‘ayyün mertebesinde kendi zâtındaki
istiğrak halinden kendindeki özellikleri bilme mertebesine tenezzülü demektir.
Burada "kendindeki özelliklerden kastedilen onun sıfatlarıdır.132
3-Ta‘ayyün-i Sânî. Hakîkat-i Muhammediyye de denilen ilk ta‘ayyün
mertebesinde toplu olarak bulunan sıfatlar bu ikinci ta‘ayyün mertebesinde
birbirinden temeyyüz ederler. İbnü'l-Arabî bu mertebe için "vâhidiyet, hazret-i
rubûbiyyet, âlem-i gayb, âlem-i ulvî, âlem-i emr. âlem-i melekût, âlem-i bâtın,
âlem-i esma, âlem-i sânî, âlem-i vücûd, kevn-i cami', ahadiyyetü'l-kesret,
menşeü's-sivâ, menşeü'l-kesret, mebde-i sânî, vücûd-i mufâz, tecellî-i sânî, zıll-i
memdûd, ne-fes-i rahmânî" gibi tabirler kullanır. Vücûd, ilk ta‘ayyünde her ne
kadar isim vesıfatlarını mücmelen biliyorsa da bu isim ve sıfatların gerektirdiği
bütün küllî ve cüz’i mânaların suretleri ancak bu ikinci ta‘ayyün mertebesinde
birbirinden ayrılır. Âlemdeki eşyanın hakîkatleri demek olan bu suretlerden tek
tek her birinin gerek kendi zâtı gerekse kendi zâtının emsali hakkında asla bir
şuuru yoktur. Çünkü onların vücutları ve temeyyüzleri aynî değil ilmîdir.
Vücudun vahdetini bozarak onu çok ve çeşitli yapan da esasen bu ilmî
suretlerdir.133
131 Avni Konuk, a.g.e., I, 10 . 132 Avni Konuk, a.g.e., I, 11 . 133 Kılıç, a.g.mad.. s.214; Avni Konuk, a.g.e., I, 10 .
38
Abdullâh-ı İlâhî’ye göre Allah(C.C.) ezelde vardı ve onunla birlikte hiçbir
şey yoktu. Bu âlemi halifesi olan insan vasıtasıyla, isimleri, sıfatları ve filleri izhar
için yarattı. Bu sebeple tüm İlâhî tecellilerin mazhar-ı câmii olan insan, bu özelliği
ile her iki âlemin hususiyetlerini kendisinde taşımaktadır. Yani kâinatın özüdür.
Allah âlemi belirli şekillerde yaratacağını ezeli İlmî ile biliyordu. Ezeli İlmînde
bunu bildiğine göre âlem o’nun İlmînde bil-kuvve mevcuttu. Allah(C.C.)’ın âleme
ilişkin bu bilgisi, kendi kıdemine bağlı olarak kâdimdir.134
İbnü'l-Arabî’nin varlık mertebeleri görüşüne paralel olarak İlâhî de şöyle
der. “evvel-i merâtib ehâdiyyetdür cemi‘ sûretden ve sıfâtdan münezzehdür anda
mertebe var dimek emr-i i‘tibârîdür bî vasfdür vasfa gelmez ammâ sûretin ve
sıfâtın menşeidür ve mebdeidür çün âlem-i bâtın hafâda olan sırlarını ayâna
getürmek diledi evvel teayyünki buldi âna teayyün-i evvel dirler ve âlemi ceberût
ve bahr-i â‘zam ve ism-i a‘zâm ezel-i a‘zâl ve zât-i muhît ve akl-i kül ve Hakîkat-i
Muhammediye ve âdem-i hakikidirler, menşei vucûd-i âlem zât-i ekberdür esmâ
ve zâti sıfât-i câmi‘dür ikinci mertebe ki teayyün buldi âna teayyün-i sâni dirler ve
nefs-i küll ve zâti’l- burûc ve ilm-i âlem-i ervâh ve havvây-i hakikât dirler ve
ayân-i sabite dahî dirler”135 Teyyün-i evvel, teayyün-i sâni teayyün-ü harici
safhalarından oluşan a‘yan-ı sâbite sonucunda tekvin sıfatının tecellisiyle âlem var
olmuştur.
Abdullâh-ı İlâhî’ye göre âlemin yaratılmasından murat insandır ve insanın
yaratılması da Hakk’ın zuhûru içindir. Kenz-i Mahfî’nin (lateayyün mertebesi)
sırları insanın zatında emanettir ve sıfat-ı ayinesinde aksi gizlidir ve bunlar
Hakk’ın sıfatlarıdır. Bulunması gereken bu iki sıfat kahr ve lütf’tür. Bunların her
birinin kendi yerinde bulunması gereklidir.136
İnsanı iki âlemin aynası olarak gören İlâhî, bu hususu şöyle izah eder.
”Vucûd-i insan iki âlemin ayinesidür ol iki âlemde vardür insan dahî vardür aklı
ve nutki var kim on sekizbin âlemde yokdur eger sûretde ve sıfatda bunlarda olan
sûretden ve sıfâtdan efdaldür ammâ bu iki sıfât Hakk’dan gayride yokdur bu
134 İlâhî, Esrârnâme, 102b. 135 İlâhî, Esrârnâme, 101b, 102a, 102b. 136 İlâhî, Esrârnâme, 103b.
39
vucud-i insâni Hakk’ın sıfât-i hazinesidür mazhar-i câmi‘dür ve halife-i
Hakk’dür” 137
Ona göre, önce mü’mine farz olan Hakk’ın varlığını ve birliğini bilmesidir.
Çünkü ilk önce Hakk Teâla kendi varlığını ve birliğini açıklamıştır, fakat bu
vucûd-i vâhit sıfat münâsebetiyle çok görünür, hakîkatte Zât tektir, çokluk kabul
etmez.138
Abdullâh-ı İlâhî, sıfatın zât ile, zâtın ise sıfat ile ortaya çıkacağını
açıklayarak, şöyle der; “Zât sıfâtla ayân olur ve sıfât dahî zâtla ayân olur nitekim
cânsız ten vucûd bulmaz ve tensiz dahî cân vucûd bulmaz elbetde ten vucûd
bulmağa cân gerekdür va cân dahî vucûd bulmağa ten gerekdür kim, zâtında
olan kemâlâtın izhar itmege ten gerekdür bu takdîr üzere zâhire bâtın ve bâtına
zâhir gerek, evvele âhir ve âhire evvel gerek, sûrete mâ‘na ve mâ‘naya sûret
gerek, hâlıka mahlûk ve mahlûka hâlık gerek, elbetde biri birinsiz olmaz öyle olsa
sûret ve mâ ‘na hakîkatte birdür”139
İbnü'l-Arabiye göre ilâhî isimler âlemin var oluşunun sebebidir. Bütün
eşyanın, nesnelerin başlangıcı olan vücûd (Allah) hayatın "ayn'ıdır. Çünkü hareket
ettiren O'dur ve O'nda asla sükûn yoktur. Sükûn olsaydı adem olur, ademden de bir
şey sâdır olmazdı. İbnü'l-Arabî, ilâhî sıfatların sadece birer nisbet ve izafetten
ibaret olduğunu söyler. Mümkinlerin "ayn'larını oluşturanlar da bu nisbetlerdir.
Allah bütün sıfatları ilâhî zât için kâim mânalar olarak yaratmıştır. Bu sıfatlar
Allah değildir, fakat O'ndan başkası da değildir. Zât şıfatın, sıfat ismin, isim de
nesnelerin menşei ve bâtınıdır. Diğer bir tâbirle zât sıfatla, sıfat isimle, nesneler de
isimle zahir olur. Nesneler ise ilâhî isimlerin zuhur alanlarıdır. Nesne zahir
olduğu zaman ilâhî isim onda bâtındır ve bu yüzden nesneler görüldüğü halde
isim, sıfat ve zât görülmez. Sıfat, mutlak zâtın zuhur mertebesinde hususi tecellî
ile tecellîsinden ibarettir; dolayısıyla o bir cihetten (zahiren) zâtın gayri, bir
cihetten ise (bâtınen) aynıdır.140
Abdullâh-ı İlâhî’de İbnü’l-Ârabi gibi düşünmektedir. Hakkın sıfatlarının
ayniyle insanda var olduğu söyleyen İlâhî, tâlib-i Hakk olana seslenerek,
137 İlâhî, Esrârnâme, 102b. 138 İlâhî, Esrârnâme, 100b. 139 İlâhî, Esrârnâme 101a. 140 Konuk, a.g.e., I, 15-16.
40
“Vucudunun şehrinde fikr ile ara gör ki Hakk’ın sıfatlarından ne var”141 der ve
Hakk’ı bulmak için ilk önce insanın kendi vücudundaki Hakk’ın sıfatlarına nazar
etmesi gerektiğini belirtir. İlâhîye göre, insan vucûd ile zahir, ruh ile bâtındır. Ruh
gizlidir ve gizlilerde ortaya çıkar, insan kendi varlığını görür, var olduğunu bilir.
İnsan aslen evveldir, sûreten âhirdir, hayat ile hay’dır ve iradesiyle mürîd’dir.
Eğer insanın kabiliyeti var ise ve gerçekten isterse Hakk’ın bütün sıfatlarını
kendinde görebilir.142 Bu meyanda Hz. Peygamber(s.a.v) “kendini bilen rabbini
bilir”143 buyurur, Yunus Emre ise;
“Ben bunda seyri der iken aceb sırra erdim ehi
Sende görün bu sırrı Hakk bende buldum ehi”144
diyerek, bu gerçeğe işaret eder.
Hz.Mevlâna’nın “Kim zülfini gördi kâfir oldu, kim yüzin gördi mü’min
oldu” sözünü aktaran İlâhî, buradaki zülüf ile anlatılmak istenen şeyin âlem-i
kesret olduğunu, iman ile de âlem-i vahdet’in kastedildiğini beyan ederek, dünya
ve âhiret muratlarından vazgeçen kimselerin şüphesiz Hakk’a kavuşacaklarını
bildirir.145
3.4.2. Hakîkat-ı Muhammediye Muhammedî gerçek demektir. Bütün güzel isimleri kendinde
barındıran ve bulunduran, ilk taayyunla birlikte var olan ve her şey bu
hakîkatten ve kendisi için yaratılmış olan zâttır.146
İbnü’l-Ârabi, varlık mertebeleri olarak saydığı mertebelerden Teayyün-i
evvel mertebesine aynı zamanda Hakîkat-i Muhammedi’ye de demektedir. Bu
mertebe mutlak vucûdun artık kendi ehadiyyetini vâhidiyyete inkılâp ettirmesi
suretiyle teayyünatına başlamasıdır. Bütün mahlûkat ondan yaratılmaktadır. İlk
141 İlâhî, Esrârnâme 114a 142 İlâhî, Esrârnâme 114b, 115a 143 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, 2532. 144 İlâhî, Esrârnâme 114b 145 İlâhî, Esrârnâme 126a, 126b 146 Uludağ, Tasavvufi Terimler Sözlüğü, s.202.
41
Yaratılan şey Hz.Muhammed(s.a.s)’in ruhudur, bu meyanda “Allah’ın ilk yarattığı
benim ruhumdur” hadis-i şerifi de delil olarak gösterilir.147
Abdullâh-ı İlâhî, Hakîkat-i Muhammediyye konusunu bir misâl ile
açıklamaktadır. Bir zerdali çekirdeğini diken kimse, önce ona çekirdek der, daha
sonra çekirdek büyüyüp yapraklandığı zaman, ona dal, yaprak gibi isimler verir,
zerdali yemiş verdiği zaman önce çağla denir, olgulaşınca ona zerdali denir, ama
bu meydana gelen yemişin aslı çekirdektir, çekirdek ağaç olmuş, ağaç ise meyve
vermiştir, bütün bunların hepsi sonunda meyveye ulaşmak içindir. Asıl maksat
meyvedir. Bahçıvan “ey zerdali sen olmasaydın ben bu ağacı dikmezdim” dese bu
yerinde bir söz olur. Bunun gibi kâinatın da çekirdeği Hakîkat-i Muhammedi’ye
dir. Âlemlerin yaratılmasındaki maksat ta budur. Bunun için bir hadîsî kutsîde
Hakk Teala Hz.Muhammed(s.a.s)’e “Sen olmasaydın ben bu âlemleri
yaratmazdım” demiştir.148 İlâhî bu misâlini bir şiir ile de destekler;
“Hakla bâtın idin çün sen ezel
Âhirinde zât iken oldun ayân
Senden özge cismu canda nesne yok
Kim ider vasf-ı hâlini beyân
Bî nişân idün ezel bezminde sen
Kimse virmedi nişânından nişân
Lâ mekân tahtında sultân-ı hafâ
Hükmüne râm olmuştu kûn fe kân”149
Abdullâh-ı İlâhî’ye göre, yerin ve göğün yaratılmasından murat vucud-i
Hazret-i Muhammed(s.a.v)’tir. لوالك لوالك لما خلقت االفالك kelamındaki hitap, her ne
147 Kılıç, a.g.mad.. s.214 148 İlâhî, Esrârnâme 102b, 103a. 149 İlâhî, Esrârnâme 103a, 103b.
42
kadar insan olsa da, bütün insanların en mükemmeli ve şereflisi olan
Hz.Peygamber (s.a.v) bu hitaba layıktır.150
İlâhî, batında ve zahirde olan bütün isimlerin aslında zat-ı hakîkat-ı
Muhammedi’ye olduğunu söyler. “Allah” bir ism-i zât’tır ve bütün sıfatlar onda
toplanmıştır, bu sıfatların hepsi de Hakîkat-i Muhammediyye de mevcuttur.
3.4.3. Fenâ ve Bekâ Fenâ, yokluk, hiçlik ve geçici olmaktır. Bekâ ise kalıcı ve dâimi
olmaktır. Fenâ kötü sıfatların yok olması, bekâ da iyi sıfatların kalmasıdır.
Kötü fiilleri terk eden kimsenin şehevi ve nefsanî arzuları fenâ bulmuş, ihlas
ve hüsn-i niyeti bâki kalmış olur. Dünyadan kalbi rabıtayı koparan kimsenin
kalbi, dünya tutkusundan fenâ bulmuş demektir. Dünya tutkusu ve kötü huylar
fenâ bulunca fütüvvet ve doğrulık bâki kalır.151
Hucvirî, üç nevi fenâdan bahsetmektedir. Âlemin başlangıcı ve sonu ile
ilgili tamamiyle kelamı ve metafizik mahiyetteki fenâdır. Bu konuya kısaca
değinmektedir. lkincisi tamamiyle ahlâkî mahiyette olan, kötü sıfatları
çirkin sıfatları yok ederek yerlerine iyi huylan koymayı hedef alan bir
fenâdır. Üçüncü fenâ, zatın zatta, aynın aynda yani kulun zati ve ayni
varlığının Allah'ın zati ve aynî varlığında fani olması ve bu manada onunla
baki kalmasıdır. Fenânın bu üçüncü kısmına Hucvirî ve birçok mutasavvıf,
Hulûliyye, İttihadiyye dolayısıyla İbahiyye bulunur korkusuyla karşı
çıkmışlardır.152
Abdullâh-ı İlâhî, fenâ ve bekā kavramlarını “Kendinden geçmeye
fenâfillâh, Hakk ile baki olmaya bekābillah derler”153 diyerek kısa ve anlaşılır
tarzda izah etmiştir. İlâhî’ye göre, Hakk’a varınca yol iki adımdır, birisi
kendiliğinden geçmek(fenâ), birisi Hakk’la bekāda bulunmaktır.154
İlâhî, beşer vasıflarından kurtulup, Hakk’ın vasıflarını kendisine adet
edinen kişinin, fenâfillâh ve bekābillah makamlarına ulaşabileceğini, kıyamet
150 İlâhî, Esrârnâme, 114b. 151 Yılmaz, a.g.e., s.226. 152 Hucvirî, a.g.e., s.365 153 İlâhî, Esrârnâme, 107a. 154 İlâhî, Esrârnâme, 107a.
43
vaktinde kendisini Hakk ile baki göreceğini ve Hakk’tan gayrı iki cihanda
hiçbir şey görmeyeceğini belirtir.155 “Ruh, fenâfillah hasıl edince, Hakk
Teâlâ kerem-i lutfundan cana bekābillah giydirir. Hakk Teâlâ'dan bu
yardım yetişince, konuşma olmadan, görme olmadan, akletme olmadan
azamet katını, gönül ve can vilâyetinde görür.” diyen İlâhî’ye göre “tâlib
matlubuna, kasıd maksuduna, aşık maşukuna ve can cananına kavuşub
sevgilisiyle bakî kalır.”156
Abdullâh-ı İlâhî, konuyla ilgili bir beytinde;
“Bihamdillah ayan oldum Hakk’ın ayn-ı ayanından
Vucûdum küllî nur oldu yârin hüsnü çerağından”157
diyerek, kızgın ateşe düşen demirin, ateş olmadığını ancak, ateşin sıfatının
galip gelmesiyle ateş gibi göründüğünü söyler. İlâhî, Mahmud Şebusterî’nin
konuyla ilgili bir beytini Türçeye çevirerek şöyle ifade eder.
“Beşer vasfından evvel bilgil ki fâni
Ki Hakk evsâfının budur nişânî”158
3.4.4. Zikir ve Tefekkür
Unutmamak, hatırlamak zihinde tutmak, yâd etmek anlamlarına gelen
zikir, Kur’an-ı Kerim’de, Allah’ı anmak, onu dâima hatırlayıp hiç unutmamak
manalarında kullanıldığı gibi, namaz ve Kur’an anlamlarında da
kullanılmıştır. Üç âyet-i kerime’de zikiri çok yapma emri vardır.159 Bir ayette
“içinden yalvararak ve korkarak aşikâre olmayan hafif bir sesle Rabbini an
da, gafillerden olma”160 lafızlaryla anlatılan zikrin, gafletin zıddı olduğu“
155 İlâhî, Esrârnâme, 108b. 156 İlâhî, Esrârnâme, 117a. 157 İlâhî, Esrârnâme, 123b. 158 İlâhî, Esrârnâme, 107b. 159 Yılmaz, Tasavvuf tarihi, s.171 160 el-‘raf, 7/205.
44
Unuttuğunda hemen Rabbini an”161 ayetiyle teyid edilmektedir. Bir ayette
“Dünya malı ve çoluk çocuğun, insanı Allah’ı zikirden alıkoymaması”162
emredilirken, bir başka ayette “Ticaret ve alış verişin kendilerini Allah’ın
zikrinden alı koymadığı kişiler” “ricâl” (Allah adamı) olarak tavsif
edilmektedir.163
Tasavvuf erbabı, zikri tarîkatların “üssü’l-esâsı” saymışlardır. Ancak zikrin
gizli ve aşikar yapılışı hususunda farklı görüş ve uygulamalar ortaya
çıkmıştır.164
Abdullâh-ı İlâhî, Şeyhi Ubeydullah Ahrâr’ın ve manevî şeyhi Şah-ı
Nakşben’in zikir usulü olan gizli zikri esas almaktadır. Esrârnâme’de bir tarîkat
ayini olarak zikrin yapılışı konusunda herhangi bir bilgi vermeyen İlâhî, daha
çok ferdi anlamda kalbin Allah ile meşgul olması şeklinde konuyla ilgili
izahlarda bulunmuştur.
Abdullâh-ı İlâhî’ye göre, Allah’ı zikretmek ve İlâhî hikmetleri söylemek,
enbiya ve evliyadan bahsetmek, ruhun gıdalarıdır. Hasta olan kimsenin kendisine
latif gıdalar getirildiği halde yemediği ve onları reddettiği gibi, ruhun gıdaları
önüne getirilen ve onları reddeden insan da hastadır, bunlardan hiç yemez ise, hiç
yemek yemeyip ölen insanın misâli gibi, onun da ruhu ölmüştür.165 İlâhî,
Peygamber Efendimiz(s.a.v)’in “gönül yemişi zikrullahtır” sözünü de
söylediklerine delil olarak zikrederek, zikir hakkındaki düşüncelerini misâllerle
izah eder.
İnsana mutluluk verecek olan unsurlardan birinin de, tefekkür olduğunu
beyan eden Abdullâh-ı İlâhî, Peygamber Efendimiz(s.a.v)’in “bir saat fikr
eylemek bin yıl ibadet etmekten daha hayırlıdır” hadisini naklederek, Allah’ü
Teala’nın da insanlardan düşünmelerini, akletmelerini istediğini, beyan eder,
“Göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde düşünürler”166 ayetini de aktarır.
161 el-Kehf, 19/24 162 el-Münâfikûn, 63/9 163 en-Nûr, 24/37 164 Yılmaz, Tasavvuf tarihi, s.171. 165 İlâhî, Esrârnâme, 113b. 166 Âl-i İmrân, 191
45
Zikir ve tefekkür bağlamında söylenilecek sözlerin öneminden bahseden
Abdullâh-ı İlâhîye göre, söz vardır, insanı ölüyken diri eder, söz vardır, insanı
diriyken ölü eder. Mesela Hakk’a inanmayan kâfirler ölüdürler, Allah(c.c) onlar
hakkında “ölüdürler” buyurdu, bir kez lâilâheillallah Muhammed Rasulullah dese,
bu kez de ölüyken diri olur, bir Müslüman Hakk’ı inkâr etse, onun canı da
diriyken ölür.167
Kötü sözleri, yabani meyvelere benzeten İlâhî, yabani meyvelerden yabani
hayvanların faydalanması gibi, kötü sözlerden de kötü insanların faydalandığını
beyan eder.168
3.4.5. Nefsin Mertebeleri Lugat yönünden nefs, bir şeyin varlığı, hakîkati, zatı ve kendisi
mânasına gelir. Zaman zaman farklı zümreler tarafından farklı anlamlarda
kullanılmıştır. Bir gruba göre nefs ruh, bir gruba göre mürüvvet ve adamlık,
bir fırkaya göre cesed ve beden ve başka bir taifeye göre de kan mânasına
gelmektedir.169
Mutasavvıflara göre, bu sözden maksat, bahsedilen mânalardan
hiç biri değildir. Onlar ittifakla derler ki; hakîkatte nefs şerrin kaynağı,
kötülüğün temelidir. Bazı mutasavvıflara göre nefs, ruh gibi kalıba ve
bedene tevdi edİlmîş olan ayndır. Kendine has varlığı ve bünyesi olan bir
şeydir. Diğer bazı mutasavvıflara göre nefs, hayat gibi kalıbın ve
bedenin sıfatı olan bir şeydir. Kötü huyların ve çirkin fiillerin ortaya
çıkmasının sebebi nefstir. Bu kötü huylar da iki kısımdır. Biri günahlar,
diğeri kibir, hased, cimrilik, öfke, kin ve bunların benzeri olup da şer'an
ve aklen makbul olmayan kötü huylar. Günah olan hususlar tevbe ile
defedildiği gibi, bu gibi vasıflar da nefsten riyazetle defedilebilir. Çünkü
mâsiyet dediğimiz günahlar, zahiri vasıflardandır, bu huylar ise batini
vasıflardır. Bâtında zuhur eden aşağı vasıflar, zahirdeki yüksek
167 İlâhî, Esrârnâme, 113, 113b. 168 İlâhî, Esrârnâme, 113b. 169 Hucvirî, a.g.e., s.309.
46
vasıflarla temizlenir. Zahirde zuhur eden şeyler ise, bâtındaki vasıflarla
arındırılır.170
Cüneyd-i Bağdâdî; “Küfrün esası, nefsinin muradı üzere kaim olmandır”,
demiştir. Küfrün temeli, kulun bedeninin arzusuna göre hareket etmesidir. Zira
nefs ile İslâm latifesi ve inceliği arasında bir yakınlık yoktur. Mutlaka nefs,
sürekli olarak yüz çevirme halindedir. Yüz çeviren münkirdir ve münkir
bigânedir, yabancıdır.171
İnsanda dört türlü nefis vardır:
a-Tabiî nefs: Cismin parçacıklarının ayrılmamasını sağlarlar.
b-Nebatî nefs: Bedenin büyümesi, sindirim faaliyeti vs. biyolojik
fonksiyonlarını temin eder.
c-Hayvanî nefs: İnsanın his ve hareketlerinin kaynağıdır. Duyu organları
bu nefsin hizmetindedir.
d-İnsanî nefs veya "nefs-i natıka": Rabb'in "emr"inden olan bu nefs,
bedenden ayrı mücerred bir cevherdir. İnsan bedeninin asıl sultanı budur.
Ancak bedendeki tasarrufunu hayvanî nefs vasıtasıyla icra eder. Diğer
varlıklarda bulunmayıp, sadece insanlara mahsus olan nefs budur. Bu "nefs-i
nâtıka" nın bâtını ise ruhu teşkil eder.172
Abdullâh-ı İlâhî, nefis konusunda mevâlid-i selâse denilen ve âlemin
vucudundan meydana gelen üç nesneden bahseder. Bunların ilki nebattır, ikincisi
hayvandır, üçüncüsü insandır. Bu tasnif ile nebati, hayvani ve insani nefse işaret
eder.173
Nefis mertebelerini yedi kısımda inceler ve her bir mertebenin sıfatlarını da
beyan eder.
1-Nefs-i emmâre: Altı sıfatı vardır. Bunlar; Buhl, hırs, cehl, şer ve hased’dir.
2-Nefs-i levvâme: Altı sıfatı vardır. Bunlar; Heves, mekr, ucûb, işret,
temennâ, kahr’dır.
170 Hucvirî, a.g.e., s.309. 171 Hucvirî, a.g.e. s.310. 172 Osman Türer, a.g.e., s.143 173 İlâhî, Esrârnâme, 116a.
47
3-Nefs-i Mülhime: Yedi sıfatı vardır. Bunlar; Sehâvet, kanaat, ilm, tevâzu,
tevbe, sabr, tahammül’dür.
4-Nefs-i Mutmeinne: Yedi sıfatı vardır. Bunlar; Cûd, tevekkül, amel, zühd,
ibâdet, şükr, rıza’dır.
5-Nefs-i Râzıyye: Dört sıfatı vardır. Bunlar; İhlâs, verâ, zikr ve keramet’dir.
6-Nefs-i Merzıyye: Üç sıfatı vardır. Bunlar; Hulk, letafet ve husn’dür.
7-Muhammed Mustafa (s.a.v)’ın sıfatlarını taşıyan nefistir.174
3.4.6. Ameller ve Sonuçları Abdullâh-ı İlâhî’ye göre, beden hastalıkları gibi, ruhun da hastalıkları
vardır. Beden hastalıkları bedenin fani olması ile fani olur, fakat can hastalıkları
fani olmaz. Peygamberler ve evliyâlar cehennemin yedi kapısı olduğunu beyan
ederler, aslında bu yedi kapı insanda bulunan yedi sıfattır. Meşayih bu sıfatlara
sıfat-ı nariye derler. Bu sıfatlar şunlardır. “Kibr”, “ucûb”, “kin”, “şehve”t,
“gazâb”, “hırs” ve “haset”. Bu kapıları açan anahtar ise “dünya sevgisi”dir.
Peygamber Efendimiz; “dünya sevmek bütün günahların başıdır” buyurur.
Muhyiddin İbnü’l- Ârabî de; “yedi tamuyu gezdim, hiç birinde ateş bulamadım,
cehennem-i malike sordum, cehennemin ateşi nice oldu”, cevap verdi,
“cehennemde ateş olmaz, her kişi ateşini dünyadan kendisi getirir, kendi ateşiyle
cehennem kaynar ve kendi ateşinin içinde yine kendi yanar” buyurmuştur. Her
kişi kendi ameli ile cennet bulur ve yine kendi ameli ile cehennem bulur.175
İlâhî, Peygamber Efendimiz’in “dünya ahiretin tarlasıdır” hadisini
naklederek, dünyada yapılan amellerin karşılığının ahirette mutlaka verileceğini
beyan eder. Ona göre, bir kimse Allah(c.c)’a iman getirse, enbiya ve evliyayı
sevse, güzel sıfatları kendisine adet etse, enbiya ve evliyanın yolu üzere yürüse ve
ölümüne kadar da bu hâl üzere kalsa, o kimseyi ahirette nuranî melekler, köşkler
ve bağlar ve bahçeler bekler ve o kişi, iyi işlerinin karşılığı olarak, güzel yüzlü
melekler, huriler ve gılmanlar ile sohbet edecektir. İhlas ve i‘timadı ne kadar ise
makamı o derece yüksek olacaktır. Yüce Allah(c.c) cennet ve cehennemi insanın
174 İlâhî, Esrârnâme, 116b. 175 İlâhî, Esrârnâme, 109a.
48
sıfatlarından yaratır. Sıfat-ı nariyeden cehennemi, sıfat-ı nuriyeden cenneti yaratır.
Sırat yolunu ise evliyâdan yaratır.176
Abdullâh-ı İlâhî, cennet nimetlerinin de dünyadaki amellere göre insanlara
verileceğini söyler. İlâhîye göre, dünyada takva elbisesini giyen, ahirette nurânî
elbiseler giyecektir. Güzel sıfatları adet ettiyse gül bahçeleri, Allah(c.c)’ı
zikrettiyse bağlar ve meyveli bahçeler, Hakk’ın sırlarına vaki olduysa güzel yüzlü
huriler, namazın farzlarını kıldıysa latif atlar, namazın sünnetlerine riayet ettiyse
eğerlenmiş, sülenmiş atlar, namazı kıldığında gönlünde Hakk’tan gayrı hiç bir şey
kalmamışsa çeşitli buraklar Allah tarafından nimet olarak verilecektir.177
İlâhî, cennet nimetlerinden şarab-ı tuhura’ya da değinerek, kişinin
gönlünde İlâhî aşk var ise bu şarabı içeceğini, bu şarabı içeninde artık Hakk’tan
başkasını görmeyeceğini söyler.178
Marifetullah’ı yani Allah’ı bilmeyi coşkun akan bir ırmağa benzeten İlâhî,
dünyada bu ırmağın gönlüne akmış olduğu mü’minlerin ahirette, köşklerinin
yanında süt ve bal ırmağı akacağını, Hakk’ın sıfatlarıyla sıfatlananların nurdan
yüce makamlara sahip olacağını belirtir.179
İlâhî, hayırlı amelden nur, şer amelden zulmet doğacağını söyler. Ona
göre, zulmet ve nur sohbetten ve gıdadan meydana gelir. Haram gıda ve ehli
olmayanlarla sohbet zulmeti doğurduğu gibi, helal gıda ve insan-ı kâmillerle
sohbet nuru doğurur.180
3.4.7. Sohbet Tasavvufta da sohbet, yani dinî ve dünyevî meseleleri konuşmak üzere bir
araya gelmek, kanaat önderi kâmil ve ârif bir kişinin tecrübe ürünü öğütlerini
dinlemek, tavsiyelerini almak, istişarelerde ve fikir alış-verişlerinde bulunmak,
son derece önemlidir. Şeyhler, sohbet kanalıyla müritlerin kalbine sirayet eder.
Dinî ve tasavvufî hakîkatleri bu yolla muhataplarına iletirler. Hz. Peygamber
(sav), mü’minler arasında birlikteliği ve birliği sağlamak için sohbetlere önem
176 İlâhî, Esrârnâme, 109b. 177 İlâhî, Esrârnâme, 109b. 178 İlâhî, Esrârnâme, 110a. 179 İlâhî, Esrârnâme, 110a. 180 İlâhî, Esrârnâme, 110a.
49
verirdi.181 Sohbetlere katılanlara da sahabe denirdi. Hucvirî, sohbetin insanın
huyları üzerinde büyük bir etkisinin olduğunu, sohbet sayesinde insanın âlim
olabileceğini belirtir. Tasavvuf yolcularının yekdiğerinden ilk önce sohbetin
hakkını talep ettiklerini ve sûfîler arasında sohbetin adeta farz gibi olduğunu
beyan eder.182
Abdullâh-ı İlâhî’ye göre, insan, Yüce Allah’ın lütfunu ve kahrını kendinde
toplamıştır, bu sebepden iki yönü vardır, bir yüzü âlem-i surette diğer yüzü âlem-i
manadadır, bu sebeple, insan-ı kâmiller ile sohbet etmek gerekir. Kâmil insanlarla
ile sohbet eden kimsenin kalbi Hakk’a yönelir. Bunun zıddı olarak avam ile
sohbet edenin de kalbi avamın sıfatına yönelir ve zamanla o sıfatları kendine adet
eder ve o da avamdan olur.183 Abdullâh-ı İlâhî, Mahmûd-ı Şebusterî’nin konuyla
ilgili bir beytini Türkçe’leştirerek kendi üslubuyla şöyle aktarır.
“Avam ile oturma mesh184 olursun
Ne mesh olmak bî küllî nesh olursun”
Mevlânâ’nın şu sözlerini de konuya açıklık getirmek için aktarmıştır. “bir
lahza avam ile musahabet eyledim, yedi gün aşk hamamında oturdum, burûdetim
gitmedi”. 185
Hakk âşıklarıyla sohbet etmenin bütün amellerden üstün olduğunu
söyleyen İlâhî, bu sohbetten uzak olmanın ise şekâvet alameti olduğunu beyan
eder ve iki cihanda mutlu olmak isteyenlere âşıklarla sohbeti tavsiye eder.186
3.4.8. Mürşid’e Olan İhtiyaç Mürşid, tasavvuf ıstılahında, rehber, delil, kılavuz, yol gösteren gibi
anlamlara gelir. Mürşid merdiven gibidir, başkaları ona basarak yükselir. Şeriatı
mü’minin kalbine yerleştirir.187
181 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s.436. 182 Hucvirî, a.g.e., s.483. 183 İlâhî, Esrârnâme, 112b. 184 Mesh; bir şeyin suretini çirkin ve kötü hale getirmek, tabiatını bozmak 185 Burudet; soğukluk 186 İlâhî, Esrârnâme, 127a. 187 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s.354.
50
Mürşid tarîkata giren ve ona intisab eden kimse için her haliyle ideal ve
örnek insanı temsil eder ve onun yol göstericisi, terbiye edicisi ve problemlerinin
halli için başvuracağı kişidir. Dolayısıyla onun bütün tavsiyelerine riayet etmek,
bütün kalbiyle ona bağlanmak ve onu manevî baba ve öğretmen mesabesinde
görmek gerekir. Mürid şeyhine ne derece bağlı olursa, vuslat yolunda o kadar
çabuk yol alır.188
Mürşid, medresedeki müderrise benzer, fakat fonksiyon itibariyle farklılık
arzeder. Çünkü müderris ders takrir eder, şeyh ise kendisine intisab eden sâliklere
istidad ve kabiliyetlerine göre manevî olgunluğa eriştirmek üzere rehberlik ve
önderlik eder, faydalı ve zararlı olanı gösterir, onların kalplerine şeriat bilgisini
ve Allah sevgisini yerleştirmeye çalışır. Müderrisin yaptığı iş nazarî ve kavlî,
şeyhinki ise amelî ve tatbikîdir.189
İlâhî, Esrârnâme’nin bir çok yerinde mürşid’in gerekliliğinden bahseder.
İnsanın tabiatında bulunan manevî hastalıklardan kurtulmak için bir mürşid-i
kâmil bulması gerektiğini beyan eden İlâhî, insanın kendisinde olan hastalıkları
bildiğini söylemesinin asıl hastalık olduğunu, böyle bir tavrın şeytanlara mahsus
bir sıfat olduğunu, gizli hastalıkların ancak mahir bir doktor tarafından
bilinebileceğini beyan eder.190
İlâhî’ye göre, nefs-i emmâre yedi başlı bir ejderhaya benzer ve bu ejderha
ile baş edebilmek çok zordur. Bir mürşid-i kâmil nazarı bu işi başarabilir, çünkü
mürşid-i kâmil nefsin celladıdır.191
Abdullâh-ı İlâhî, asıl mürşid-i kâmilin Yüce Allah olduğunu, fakat bazı
insanları vesile ile terbiye ettiğini, meczûb olanlar gibi bazılarını ise vesilesiz
terbiye ettiğini beyan eder. Fakat meczûb olmayanlar mürşid-i kâmile muhtaçtır.
Hakkı isteyen kimse kendi kendine gayret edip riyazet vasıtasıyla adetlerinden
vazgeçse zamanla ahlâkı güzelleşir, Eflatun buna bir örnektir. Fakat kendisinden
geçip Hakk ile baki olabilmek için mürşid şarttır.192
188 Türer, a.g.e., , s.109. 189 Yılmaz, Tasavvuf Tarihi, s.194. 190 İlâhî, Esrârnâme, 105a. 191 İlâhî, Esrârnâme, 107a. 192 İlâhî, Esrârnâme, 107a.
51
Tabiat zulmetleri içerisinde kalmışlara ve dünya sevgisi yüzünden çeşitli
manevî zincirler ile bağlanmış olanlara ise mürşid farz-ı ayn’dır.
İlâhî, meşayihin de kötü hasletlerinden kurtulmak için halvete girdiklerini
beyan eder ve bu durumu şöyle anlatır. “ Meşayih kırk gün halvette oturup kötü
sıfatlarını bırakır ve kendi hastalıklarına münasip amel ederler. Çünkü mürşid-i
kâmil herkesin nabzına göre şerbet verir. Kişinin zayıf yanlarını bilir. Ne zaman ki
sevgi şerbetini içer, beşer sıfatlardan kurtulup Hakk’ın sıfatıyla muttasıf olur.
Hangi hasta ki doktora varmaz ve hikmet kitaplarıyla amel etmez ise onun
hastalığı artar ve helak olur.”193
“Beşer vasfından geç, bul fâni
Ki Hakk evsâfının budur nişâni”194
İlâhî’nin aktarmış olduğu bilgilere göre, mürşid bir rehberdir, bir önderdir,
bir öğretmendir. Kendisine müracaat edenlerin hastalıklarına teşhis koyar ve
tedavi edici reçeteler uygular.
3.4.9. Mürid Mürid kelimesi; irade etmek, istemek, dilemek, meyletmek, bir olayın
vukuuna hazırlanmak, yaklaşmak gibi manaları ihtiva eder.195 Tasavvuf
ıstılahında ise, irade ve talep eden, iradesinden soyutlanan, kendisine semanın
kapısı açılan ve Hakk’a eren, tarîkata giren ve şeyhe bağlanan, derviş, bende
anlamlarına gelir.196
Mürid, kendisini Hakk'ın ve şeyhinin iradesine teslim etmiş kimsedir.
Aziz Mahmud Hüdâyî, mürîdi "gerçekte iradesi olmayandır. Gerçi her
mürîdin muradı vardır; hakikî mürîdin muradı da Allah'tır." diye tanımla
maktadır. Mürîd karşılığı olarak bazan Arapça "fakîr", Farsça "derviş"
193 İlâhî, Esrârnâme, 105a. 194 İlâhî, Esrârnâme, 107a. 195 Ahmed Asım Efendi, Kamus-ı Okyanus Tercümesi, Matbaatü’l Amire, İst., 1304,
II,547. 196 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s.353
52
kavramları da kullanılır. Fakir, yokluk ve hiçliğe talip, derviş de bir tarîkatin
hadimi demektir.197
İlâhî tâlibi üç kısma ayırır. Bir kısmı âşık meşreptir, bir kısmı muhabbet
meşreptir ve bir kısmı mukallit meşreptir, yani taklitçidir.
Aşık meşrep olan talipler; Hakk’tan yüz bin bela ve cefa da görseler
umurlarında olmaz, dertleri arttıkça aşkları ve şevkleri de artar. Onların arzuları
Allah’a kavuşmaktır. Dünya ve Ahiret onlara haramdır. Ahiret sevgisine perde-i
nûrâni, dünya sevgisine perde-i zulmâni denir.198 Âşık meşrep olan talipler, her iki
perdeden de kurtulmak isterler. Aşığın kendi varlığına ise, “nikab dost” denir.
Muhabbet meşrep olan taliplere perde-i nûrani hicâb olur, zühd ve taat gibi, Hakk
yolunda sıkıntılara göğüs germeyebilirler, fakat Hakk’ın muhabbetinden
vazgeçmezler.199
Mukallit yani taklitçi olan talipler ise, aşıkları zevk ve sefa içinde
gördükleri zaman, bu yolu kolay sanıp heves ederler, bir zorluk gördükleri zaman
bu hevesi terk ederler, bir aşık görseler yeniden heves ederler, onlara perde-i
zulmani yani dünya bunlara hicap olur.200
İlâhî, kişinin mutlaka Hakk’a talip olması gerektiğini, gönlünde Hakk’a
muhabbeti olmayanın şekavet alametiyle mevsuf olduğunu beyan ederek şu beyte
yer verir,
“Aşk olmayan gönülde ‘aceb cân olur mu
Hiç şol cânın aşksız ola, iman olur mu”201
3.4.10. Dünya Sevgisi Dünya kelimesi Kur’an’da ahiret ve ahiret hayatının karşılığı olarak “yakın
hayat” anlamındaki “el-hayatü’d-dünya” tamlamasında hayat kelimesinin sıfatı
olarak, bazen de belirli şekliyle isim olarak geçer.202 Mutasavvıflar ise dünyaya
farklı anlamlar yüklerler. Hz.Ali Selmân-ı Fârisi’ye yazdığı mektupta “ dünya 197 Yılmaz, a.g.e., s.195. 198 İlâhî, Esrârnâme,126a. 199 İlâhî, Esrârnâme, 126b. 200 İlâhî, Esrârnâme, 126b. 201 İlâhî, Esrârnâme, 127b. 202 Uludağ, “Dünya”, DİA, İst., 1994, s.151.
53
yılan gibidir, derisi yumuşak fakat zehri öldürücüdür, hoşuna giden şeylerden
vazgeç ki sana fazla yaklaşmasın” demektedir.203 Ebu Tâlib el-Mekki’ye göre
dünya; kişinin aşağı arzulardan aldığı paydan ibarettir. Kötü arzulardan
uzaklaşmak anlamında dünyayı terk etmek farz, ihtiyaç fazlası olan mübah ve
meşru arzulardan yüz çevirmek suretiyle dünyayı terk etmek fazilettir.204
İmam-ı Gazali dünyayı insanlara süslü ve güzel görünerek onları kendine
çeken ve Allah’a kavuşmaktan men eden çirkin bir varlık olarak anlatır. İlim
öğrenecek kimselerde bulunacak özellikleri sayarken de “dünya ilgisini azaltmak”
der.205 Erzurumlu İbrahim Hakkı’da Gazali ile aynı düşüncededir. Ona göre,
dünya fani, karanlık ve hayalden ibarettir.206
Daha çok, çile, müridlik dönemlerinde dünyayı kötüleyen mutasavvıflar,
marifet makamına ulaşıp, ârif oldukları zaman artık dünyanın lehinde de
aleyhinde de konuşmazlar. Ârifler ve âşıklar bu makamda dünya gibi ahireti de
Hakk’a varmaya engel sayarlar. Zâhit dünyayı gözünde çirkinleştirirken, ârif
dünya ile hiç ilgilenmez.207 Abdullâh-ı İlâhî’ de “Her kim Hakk içün dünya ve
ahiret murâdlarından geçer ve kendinin varlığından geçerse şüphesiz Hakk’a
kavuşacaktır.” 208
Abdullâh-ı İlâhî, eserinde dünyayı yaşlı, hilekâr ve sihirbaz, çeşit çeşit
elbiseler ve altın inci gibi değerli şeylerle süslenmiş yaşlı bir kadına benzetir. Bu
yaşlı kadın elindeki sihir değneğiyle kendisine aldananları çarpar ve onları at, eşek
gibi suretlere döndürür ve onları hayvanî sıfatlarla donatır. Fakat dünyaya
aldananlar bu sihrin tesirinde olduklarından kendi hallerinden habersizdirler.
Kıyamet koptuğu zaman dünyanın gafletinden uyanırlar ve kendilerinin hallerini
görürler ve feryat ve figan ederler. Çok pişman olurlar fakat artık ellerinden gelen
bir şey kalmamıştır.209 İlâhî, eserinin birçok yerinde dünya muhabbetine yer
vermiştir. İbadetlerden bahsederken asıl guslün muhabbet-i dünyadan gusl etmek,
203 Gazali, a.g.e., III, 483 204 Uludağ, a.g.m., s.152. 205 Gazali, İhyâu’ Ulûmi’d-Din, Trc. Ahmet Serdaroğlu, İst. Bedir Yay., 1989, I, 125. 206 Yusuf Günhan, a.g.e., s.65 207 Abdülkerim el- Kuşeyri, Er-Risâle, Hz.Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İst., 1981,
s.296. 208 İlâhî, Esrârnâme, 125b. 209 İlâhî, Esrârnâme, 108 a, 108 b.
54
asıl abdestin de günde beş kez muhabbet-i dünyadan el ve yüz yıkamak olduğunu
belirtir.210
Cihânı terk eyle cânan gerekse
Unut gayriyi Hakk’a imân gerekse
Gönül anda koma gayrî sûret
Gider ağyârıi mihmân gerekse
Kuşan aşk kuşağın zunnârı terk et
Cemâl-i nuruyla sübhân gerekse211
Görüldüğü gibi, dünyaya değer vermemek anlamına gelen zühd
anlayışının İlâhîde yoğun bir şekilde yer aldığı gözlenmektedir. Dünyadan el etek
çekmek aynı zamanda Ahiret’e yönelmeyi beraberinde getirir.
210 İlâhî, Esrârnâme, 117 b. 211 İlâhî, Esrârnâme, 126a.
55
3.5. Tenkitli Metin
Bismillâhirrahmânirrahîm
Hamdü sipâs ol âlemi gaybu’l- guyûba kim sırr-ı hafâda olan kemâlât ve212
kudreti213 Hakîkât-i Muhammediyye münâsebeti ve214 sebebiyle âlemi gaybü’l
guyûbdan vucûda getürdi ve salât215 selâm ol nûr-i pâk nefs-i nâtikâ-i
Muhammediyye’ye olsun kim sebeb-i kevneyn ve vucûd-i âlemîndür ve dahî
yüzbin duâ ve senâ ol zât-i pâklara olsun kim vucûd-i şerîfleri nizâm-ı âleme
sebebdür ve dahî ben zaîf gördüm ki halk-u âlem sûret-i ma‘nânün ve ma‘rifet-i
nefs-i nâtıkânun216 ma‘rifetinde217 âciz kalmışlar dürlü dürlü mezâhibler ahbâr-i
muhâlifler peydâ olmuş, ben218 zaîf dahî gayret-i219 cûşa gelüb cânib-i feyyâza
müteveccîh olub bu Esrârnâme’yi sûrete getürürüb yazdım220 kim bu âlemde
tâlib-i Hakk olana yâdigâr ola, evvel bilgil kim ey azîz, hilkat-i âlemden murâd
zuhûr-i Hakk’dür kim, âlem-i gaybu‘l-guyûbda sırr-ı hafâda olan sıfatları
münâsib vucûdlar ile sûrete getürdi tâ kim ayân ola, pes ma‘lûm oldu kim bu
hilkatten murâd ma‘rifetullâhdür ve dahî hadîs-i kutsîde buyurdular kim;
pes ayân olan vâhiddür zât-i “ آنت 221 آنزا مخفيا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق الن اعرف
mutlakdür varlığın aynidür ol sebebden evvel mü’mine farz olan Hakk’ın varlığın
ve birliğin bilmekdür, zîrâ evvel Hakk teâlâ kendi222 varlığın ve birliğin ayân etdi
ammâ bu223 vucûd-i vâhid sıfât münâsebetiyle çok göründü. Hakkîkatte zât
vâhiddür kâbil-i inkisâm degüldür, misli şeriki224 yok mânendi yok zıddı hemtâsı
yok225 zîrâ vucûd-i mutlak sıfâtdan kat-i nazâr zıddı yok zîrâ vucûdün zıddı
212 ve K. (-)M 213 şöyle kim K 214 ve K. (-)M 215 salavat K 216 latifin K: HM 217 idrakinde K: HM 218 bu M 219 Hakk 220 yazdım K: HM. (-) M, 221 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, Müessesetü’r-Risâle Matbaası, Beyrut, 1405. Hadis no: 2016 222 kendi K : HM. (-) M 223 bu K: HM . (-)M 224 şeriki K 225 ânınçün K: HM. (-) M
56
ademdür bu takdir üzere226 misli şerîki yok227 bu ma‘nâ kim vucûd-i mutlakdan
gayrı esmâî sıfât-i câmi olmak mümteni‘dir ve ammâ zât sıfâtla ayân olur ve sıfât
dahî zâtla ayân olur nitekim cânsız ten vucûd bulmaz ve tensiz dahî cân vucûd
bulmaz228 elbetde ten vucûd bulmağa cân gerekdür va cân dahî vucûd bulmağa ten
gerekdür kim, zâtında olan kemâlâtın izhar itmege ten gerekdür bu takdîr üzere229
zâhire bâtın ve bâtına zâhir gerek, evvele âhir ve âhire evvel230 gerek, sûrete
mâ‘na ve mâ‘naya sûret gerek, hâlıka mahlûk ve mahlûka hâlık gerek231, elbetde
biri birinsiz olmaz232 öyle olsa sûret ve mâ‘na hakîkatde233 birdür mesela
zeyd’den ve cânla bir zeyddür, ten ve cân i‘tibarda ikidür ve hakîkatda birdür ve
bâtın ve zâhir ve evvel ve âhir hakîkaten birdür ammâ bâtın zâhir evvel âhir234
i‘tibârî merâtibde çokdür, hakîkatde235 zât-ı mutlak dahî esma-i sıfâtla birdür ve
ammâ zât zuhûr i‘tibârınca her mertebede bir ad bulur mesela bâtın ve zâhir deriz
ve evvel ve âhir deriz ve ammâ bâtında meşâyih merâtib sıfâtın i‘tibârda terk
iderler zirâ bâtın nûr-i sâfîdür236 bî renk ve bî vasf ve bî beyân237 bî nişân ve bî
nihâyetdür238 “nûru’l envâr lâ tudrikuhu’l ebsâr” sırr-ı hafâdür zamân andan evvel
zamândan degül, mekân andan evvel mekândan degül, evvel-i merâtib
ehâdiyyetdür cemi‘ sûretden ve sıfâtdan239 münezzehdür anda mertebe var dimek
emr-i i‘tibârîdür bî vasfdür vasfa gelmez ammâ sûretin ve sıfâtın240 menşeidür ve
mebdeidür241 çün âlem-i bâtın hafâda olan sırlarını ayâna getürmek diledi evvel
teayyünki buldi âna teayyün-i evvel dirler ve âlemi ceberût ve bahr-i â‘zam ve
ism-i a‘zâm ezel-i a‘zâl ve zât-i muhît ve akl-i kül ve Hakîkat-i Muhammediyye
226 bu takdir üzere K: HM. (-) M 227 olmaz K :HM. yok: M 228 bulmadığı gibi K: (-)M 229 öyle olsa M. izhar itmeye ten gerekdür bu takdir üzere K:HM 230 lazım oldu K: HM. (-)M 231 oldu 232 mümkün olmadı K. HM . (-) M 233 hakîkatte K. (-)M 234 bâtın zâhir evvel âhir HM. (-)K : M 235 hakîkatde K: HM. (-)M 236 bâtında gerçi meşâyih merâtibe itibâr iderler ammâ itibârdür M 237 bî beyân K: HM. (-) M 238 intiha K 239 esmâdan K. sıfatdan ve isimden HM 240 ve sıfâtın K. ve merâtibin HM 241 ve mebdeidür K
57
ve âdem-i242 hakikidirler ol sebebden Hz. Muhammed aleyhisselâm buyurur اول
didi ve Hakk sübhânehü ve teâla anün hakkında 243 ماخلق اهللا روحى ونورى وعقلى
deyu244 buyurdi zîra menşei vucûd-i âlem zât-i ekberdür لوالك لوالك لما خلقت االفالك
esmâ ve zâti sıfât-i câmi‘dür ikinci mertebe ki teayyün buldi âna teayyün-i sâni
dirler ve nefs-i küll ve zâti’l- burûc ve ilm-i âlem-i ervâh ve havvâ-i hakikât dirler
ve ayân-i sabite dahî dirler245 andan sonra Zühal, andan sonra Müşteri, andan
sonra Merih, andan sonra Şems, andan sonra Zühre, andan sonra Utarit, andan
sonra Kamer zuhura geldi ve bağdehû küre-i nâr ve küre-i hevâ ve küre-i âb246 ve
küre-i Hâkk cemâd ve nebât ve hayvan ve insân zuhura geldi imdi ey tâlib-i Hakk
ey sâhib-i basiret fehm eyle, bu ma‘nâ kim bunca zuhûratun ve teayyünâtun evveli
hakikât-i insânîdür vucûd bulmağiçün tenezzül itdi. esfel-i sâfilinde âhir oldu
vucûda geldi zâhir oldu ve bu i‘tibariyle ta‘ayyün bâtın oldu. Pes bu ma‘nâdan
evvel ma‘lum olduki evvel ve âhir ve bâtın ve zâhir olan hemân hakîkat-i
insânidür. Ol sebebden Hazret-i risâlet sallallahü aleyhi vesellem247 من عرف
dedi ve Hazret-i Mevlânâ cûşunda buyurdi 248نفسه فقد عرف ربه ذات مستجمع
عين ذاتم عين ذاتم عين ذات بنم اول صفات
ayinesi sâfi olub zâtını esma ve sıfâtî câmi‘ gördi ve “enel Hakk” dirdi. Hazret-i
Ali kerramallahû vechehû cemi‘-i cifrinde على انا علىاانااهللا انا didi ve Beyazid
Bestâmî didi249 ليس فى جبتى سوااهللا didi ve Cüneydi Bağdâdî ما اعظام شانى سبحانى
ve dahî nice evliyâ-i mükemmel bu ma‘rifeti nefsde çok sözler işaret eylediler
mecmû‘isinin sözleri biri birine muvâfıkdür hiç aralarında muhalafet yokdur. Pes
bu âlem-i esbâb vucud-i insândür nitekim bir zerdâlü çekirdeğin diksen evvel adı
242 ma’nâdırlar K: HM 243 Muhammed Herevî, el-Mesnu‘, Mektebetü’r-Rüşd Matbaası, Riyad, 1404, Hadis no:
255, Keşfü’l-Hafâ, 2123 244 deyu K : HM 245 andan sonra Zühal, andan sonra Müşteri, andan sonra Merih, andan sonra Şems, andan
sonra Zühre, andan sonra Utarit, andan sonra Kamer zuhura geldi, K : HM. andan sonra felek-i zuhâl zuhûra geldi andan sonra felek-i şems zuhûra geldi andan sonra felek-i zühre zuhûra geldi andan sonra felek-i Utârit zuhûra geldi andan sonra felek-i kamer zuhûra geldi
246 ve küre-i âb K : HM : (-) M 247 risâlet sallalahü aleyhi vesellem K. alyâ-i efdalü's-salât .M 248 Keşfü’l-Hafâ, 2532 249 Beyazid Bestâmi انى سبحانى ما اعظام ش didi ve Cüneydi Bağdâdî ليس فى جبتى سوااهللا didi K :
HM Bâyezîd Bestâmi rahmetullâhi aleyhi ليس فى جبتى سوااهللا didi M
58
çekirdekdür ve ba‘dehü250 bitdüği gibi cücük deyu ad virirsün ve budaklancak
budak deyu ad virirsün ve yapraklancak yaprak deyu ad virirsin ve çiçeklenicek
çiçek dirsin ve yemiş viricek hamına251 çağla dirsin ve olup252 kemâle iricek
zerdâlü dirsin bir çekirdek ki253 her birinde254 bir ad virirsin ammâ hakîkatde bir
çekirdekdür ki ağaç sûretinde zuhûra geldi255 pes ağaçdan ve budakdan ve
yaprakdan ve cücükden256 murâd zerdâlüdür şöyle kim, bağbân işte257 oldur kim
“ey zerdâlü eger sen olmasan ben bu ağacı dikmezdüm” dirse258 olur259 zîrâ
ağaçdan murâd zerdâlüdür pes bu âlemin dahî çekirdeği Hakkîkat-i
Muhammediyyedür ve hilkat-i âlemden murâd oldur ol sebebden Hakk Teâla
şânında buyurdi االفالكلوالك لوالك لما خلقت Beyt ;260
Evvel âhir sendedür sırr-î ayân
Sende iste bulasın genc-i nihân
Cümle âlem eşiğinde bendedür
Sen sen ol, Mısır’a azîz şâha cihân
Hakla bâtın idin çün sen ezel261
Âhirinde zât262 iken oldun ayân
Senden özge263 cismu canda nesne yok
Kim ider vasf-ı hâlini beyân
250 bağdehû K: HM. (-) M 251 hamlığa 252 olup K: HM. (-) M 253 bir çekirdek ki K : HM. (-) M 254 mertebede HM 255 ki ağaç sûretinde zuhûra geldi K: HM. (-) M 256 ve cücükden K : HM. (-) M 257 itse M 258 dirse K. (-) M 259 olur HM. (-) K : M 260 şiir K. nazm HM 261 sen sen ol mısra azîz şâha cihân hakla bâtın idin çün sen ezel HM : K . (-) M 262 zâtla K : HM 263 özge M
59
Bî nişân idün ezel bezminde sen
Kimse virmedi nişânından nişân
Lâ mekân tahtında sultân-ı hafâ
Hükmüne râm264 olmuştu kûn fe kân
În ken’ânem beni kardaşlarum
Bu cihân câhında kıldılar nihân
Satdılar mısr-ı azîze bende vâr
Kulluk itdüm nice yıl nice zemân
Hizmet eyle Mısr’a sultân olmuşam
Oldum âzâde olmuşam emn-ü emân265
Lutfiye lutf vefâ olsa nola
Çün ezel bezminde olmuş şâdumân
ve ammâ kangi zerdâlü ham olsa ağaç ve yaprak andan yeydür zîrâ ağaç ve yaprak
sebebiyle bunca zerdâlü hâsıl olur ammâ ham zerdâlü yemege yaramaz eger yere
düşse fâni olur andan nesne hâsıl olmaz, eger insân-i nâkıs dâhi esfelde kalsa
cânını tabîat zulmetlerinden kurtarmazsa266 hayvandan ebterdür ve dahî Hakk
teâla anlarün Hakkında 267 ل هم اضلا النعام بك آاولئ
didi, imdi eger sen dahî insansan sıfât-i hayvândan canuni kurtar ve sıfât-i Hakkla
mevsûf ol zîrâ sıfât-i insânî oldür bu bâbda Hazret-i Risâlet penâh Sallallahü
Teâla Aleyhi ve Sellem buyurdi “ وا با خالق اهللاتخلق “ hilkat-i âlemden murâd vucûd-
i insândür ve vucûd-i insandan murâd zuhûr- i Hakk’dür zîra insan Hakk’ın 264 mahkûm K : HM 265 hizmet eyle Mısra sultân olmuşam
oldum âzâde olmuşam emn-ü emân K : HM. (-)M 266 koruyamazsa K 267 el-A‘raf ,7/179
60
emninde, kenz-i mahfînin cevherleri insanın zâtında emanetdür ve sıfâtı
âyinesinde aksi gizlidür ve bu didigim cevherler sıfât-ı Hakk’dür268 ve zuhûr-i
sıfât-i Hakkdür ammâ sıfât-i Hakk iki kısım üzerinedür biri lutfdür biri kahrdur bu
iki sıfât aksâmıyla mü’minde gerekdür eger kahr mahallinde sarf olsa ayn-i
lutfdür Hazret-i Mevlânâ (ks) bu bâbda buyurmuşdur ki “ kendûzin bilene atası
kanı helâl ve kendûzin bilmeyene anası sütü haram” olur bu ma’nâya kim zîrâ bir
kişi emr-i şer‘i ile atasın öldürse câiz269 amma kendûzin bilmese anası südü haram
olur bu ma’nâya kim ana südünden murâd, vucûdi hâsıl olup tâ kim sıfât-i insâni
ile mevsûf ola ve eger olmasa mecmû yedugi harâm ve abes olur zîrâ helâl lokma
ve a‘mâl-i sâlihâdan murâd tohm-u sıfât-i Hakkdür ve sıfât-i Hakk vesile-i vuslet-i
Hakkdür pes ma‘lûm oldu kim ol kişi ma‘rifet-i nefs-i nâtıka kesb itmese anadan
doğalıdan berû cemi‘ yedügi haram imiş ve ameli riya imiş zîrâ amel-i riyâ ve
amel-i taklîd sebeb-i azâbdür makâm-i veyl-i tâmûsîdür amma helâl lokma ve
Hakk içün huzûr-i kalble amel, gönül âyinesini pâk idicidür bunlarün hâsiyeti
şöyledür ol sebebden Hakk Teâla celle ve alâ emr ve nehyde beyân itti270 zîrâ
Hakk Teâla271 Rabbdür ve Hakîmdür hâzıkdür kangi lokmadan ne hâsıl olacağınü
bilür ve her maraza bir dürlü şerbet bağlamışdur ve her kangi mâriz tabîb-i hâzıkın
marazına münâsib şerbetin içse ve gıdayi muhâliften sakınsa elbette sıhhat272
bulur illâ meger maraz-i mevt ola veya tabîb-i hâzıkın dedügi gibi itmemiş ola
Hazret-i Risâlet penâh Sallalâhü aleyhi vesellem buyurdi kim اخلص اهللا اربعين صباحا
kırk sabah her kim ki hâlis ve muhlîs “ 274 273ظهرت ينا بيع الحكمة من قلبه الى لسانه
huzur-i kalb ile Hakk’a ibâdet eylese gönlünden hikmet çeşmeleri diline aka”
dimiş, ol sebebden meşâyih tarîkinde kırk gün halvetde otururlar275 sıfât-i
kabîhelerden perhîz iderler ve marazlarına münâsib amel iderler çünki perhîz ve
amel-i sâlih ideler mîzaçlarındaki marazlar zaîf olur çün mürşid-i kâmil göre
268 zîra insan Hakkın emninde, kenz-i mahf’inin cevherleri insanın zâtında emanetdür ve
sıfâtı âyinesinde aksi gizlidür ve bu didügüm cevherler sıfât-ı Hakk’dür K : (-) M 269 hakkı helâl olur HM 270 emr ve nehiyde beyân etti HM 271 buyurdu kim K 272 ilâcın K : HM. 273Abdullah bin Muhammed, el-musnnafu fil ehâdîs, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 1409,
Hadis No: 34344 K. (-) M اخلص اهللا اربعين صباحا ظهرت ينا بيع الحكمة من قلبه الى لسانه 274275 çıkarırlar HM
61
benzindeki marazları zaîf olmuş hemân276 vâkıa nabzından bile kim marazları
zaîf olmuşdur hemân kendu277 iksir-i şerbetin içüre evsâf-ı beşeriyetden halâs olub
sıfât-i Hakk’la muttasıf olur her kangi hasta kim tabîb-i hâzıka varmasa ve hikmet
kitablarıyla278 amel itmese279 marazları arta mizâcın azdura âkibet ol marazlar ânı
helak ide280 imdi ey azîz281 şimdiden okuduğun ve eylediğin emeli ko, var bir
mürşid-i kâmil iste bul ki kenduligin ve bilurligin marazlarından kurtulasın zîra282
eger marazım bilurim ve amelim kılurim dirsen evvela ol kendu bilurligin ayn-i
marazdır ve sfat-ı283 acemdür ve sıfât-ı şeytândür bundan ulu maraz olmaz imdi ey
azîz gizlü marazlar vardur ki sen ânı bilmezsin ve halk sağ ve sâlimin didügine
aldanursun sağı ve hastayi bilmege tabîb-i hâzık gerek yoksa avâm marazi ve
marazın asli nedendür ne bilür ey ol hasta kim tabîb-i hâzıka varmaya ve hikmet
kitâbıyla amel itmeye imdi ey azîz insâfa gel eger ibâdet Hakk içün olsa gerek
kim Hazret-i Risâlet Penâh Sallallâhu Aleyhi Vesellem “Kırk sabâh tâat idenün
gönlünden hikmet çeşmeleri diline aka “ dimiş, Hazret-i Rasûl Sallallâhu Aleyhi
Vesellemin hôd sözü gerçekdür, elbetde didügi olur, ve hem sana bu şâhit
yitmezmi, kim bunca evliyâullâh ve talîbler ol söz ile amel kıldılar ve murâda
iriştiler, pes ma‘lûm oldu kim murâd hâsıl olmasa bunca zemândür itdügin amel
riya ve taklid imiş, imdi ey insâfsız, gel insâf eyle bunca tâat ki kıldın hiç netîce
hâsıl olmadı, her kişi hôd kendusini bilür, gayra sormak ne hâcet, sözü uzatduk
insâfı olana bu kadar yeter, imdi bilgil ey azîz ten marazları gibi cânun dahî
marazlari284 vardür, ten marazlari tenle fâni olur, ammâ cân marazları cânla
bâkidür ve ten marazlarinün nihâyeti olmadugi gibi cân marazlarinün dahî
nihâyeti yokdur, ammâ enbiyâ-i izâm salavâtullâhi aleyhi ve evliyâ-i kirâm
rahmetullâhi aleyhinin yedi bâbdür didigin ve buyurdugin cehennemün kapusu
yedidür pes bize dahî lâzım geldi kim anlara muvâfakat idüp yedi bâb üzerine
söylüyoruz tâ kim mü’minler ve tâlibler bunlardan sakına ve anlardan kurtulmağa
276 benzindeki marazlari zaîf olmuş hemân K. (-) M 277 kenduliksiz şerbetin ola dem K 278 okuyup HM 279 okuyup itmese K 280 eyleye K : HM 281 şimdiden okuduğun ameli ve eylediğin ameli ko K. kendu bildigin ile ameli ko M 282 zîra K : HM. (-) M 283 sıfât-ı K. (-) M 284 bî kıyastır K
62
çâre ide, imdi bilgil ey azîz ol yedi bâb kim buyurdular yedi sıfâtdür o sıfatlara
meşâyıh ıstılâhında sıfât-ı nâriye dirler, ol sıfatlarün birisü kibrdür ve ikincisi
ucubdür ve üçüncüsü kindür dördüncüsü şehvetdür, beşincisi gazâbdür, altıncısı
hırsdür, yedincisi hasetdür ve bu yedi kapunun miftâhı muhabbet-i dünyâdür285 ve
dahî bu kapunun miftâhı muhabbet-i dünyâdür nitekim286 Hazret-i Risâlet
buyurdu kim طيئةحب الد نيا رئس آل خ 287 ma’nâsı budur kim; “dünyâ sevmek Cem ‘i
günahların başidür” ve Şeyh Muhyiddîn Arabi Kaddeseallâhu Sırrahul Azîz dedi
kim; “ yedi tamuyi gezdüm, hiç birinde od bulamadum288, cehennem-i mâlike
sordum, cehennemün odi nice oldu didim, cevâp virüp itmiş ki cehennemde od
olmaz her kişi Dünyâ’dan odun kendüzi getürir ve ol oduna tamu kaynar ve kızar
ve ol od içinde geru kendu yanar” ve Hazret-i Risâlet Aleyhisselâm buyurur يا لد ن ا
االخرة مز رعة ma‘nâsı budur kim “Dünyâ Âhiretin ekin yeridür” pes289 imdi her
kişi ameli ile cennet bulur ve ameli ile cehennem bulur, meşâyıh dahî buyururlar
kim nefs-i emmâre yedi başlu ejderhadür ki altı sıfât ile kâimdir, sıfât-ı emmâre
buhl ve hırs ve cehl ve şer ve hased, sıfât-ı levvâme heves ve mekr ve ucûb ve
işret ve temennâ ve kahr, sıfât-ı mülhime sehâvet ve kanaat ve ilm ve tevâzu‘ ve
tevbe ve sabr ve tahammül, sıfât-ı mutma’inne cûd ve tevekkül ve amel ve zühd
ve ibâdet ve şükr ve rıza, sıfât-ı râzıyye kerâmet ve ihlas ve vera‘ ve zikr, sıfât-ı
merzıyye hulk ve letâfet ve husn ve sıfât-ı Muhammed Mustafa Sallalahü Aleyhi
vesellem,290 ol yedi sıfâtdür kim zikrolundi imdi ey azîz gâyet pehlivân er gerek
kim yedi başlu ejderhayla cenk idüb291 çıkışa, meger Hakkdan inâyet ve292 hidâyet
ola tâ mürşîd-i kâmil293 nazarıyla yetişe, zîra mürşîd-i kâmil nefsin cellâdidür
zinhâr mürşîd-i kâmil ittigin elden koma kim Dünyâ’dan mahrum gitmeyesin 285 dördüncüsü şehvetdür, beşincisi gazâbdür, altıncısı hırsdür, yedincisi hasetdür ve bu
yedi kapunun miftâhı muhabbet-i dünyâdür K : HM. (-)M 286 nitekim HM 287 Aclûnî, Keşfu’l- Hafâ, 1099. 288 göremedim HM 289 Pes K : HM. (-) M 290 ki altı sıfât ile kâimdir, sıfât-ı emâre buhl ve hırs ve cehl ve şer ve hased, sıfât-ı
levvâme heves ve mekr ve ucûb ve işret ve temennâ ve kahr, sıfât-ı milhime sehâvet ve kanaat ve ilm ve tevâzu‘ ve tevbe ve sabr ve tahammül, sıfât-ı mutme’inne cûd ve tevekkül ve amel ve zühd ve ibâdet ve şükr ve rıza, sıfât-ı râzıyye kerâmet ve ihlas ve vera‘ ve zikr, sıfât-ı merzıyye hulk ve letâfet ve husn ve sıfât-ı Muhammed Mustafa Sallalahü Aleyhi vesellem K : HM. (-) M
291 cenk idüb K : HM. (-) M 292 inâyet ve K : HM. (-) M 293 mürşid-i kâmil K. mürşid M
63
gerçi mürşîd-i kâmil Rabbil Âlemîndür ondan gayri mürşîd yokdur bazılarını
vesileyle terbiye ider ve bazılara vesile ve sûretsiz âlem-i gaybden kurbiyyet ider
meczûb sâlikler gibi şunlar ki meczûb sâlikler degillerdür mürşîd-i kâmile ihtiyaç
vardur, gerçi tâlib-i Hakk kendu kendune gayret idüp riyâzetle terk-i âdet eylese
zamaniyle tebdil-i ahlâk eylese câizdür Eflâtun gibi, amma kendu294
kendüliğinden geçmeye mümkin degüldür, öyle olsa mürşid lazımdür, mürşidsiz
olmaz Hakkîkatde tebdîl-i ahlâktan murâd evsâf-ı295 beşeriyetten kurtulmakdür,
mâdemki beşer vasfından kurtulmayasın sıfât-ı Hakk ile mevsûf olmayasın, Şeyh
Mahmûd Şebusterî kaddesallâhü sırrahü Gülşen-i Râz’ında buyurur
“Beşer vasfından geç bul fâni
Ki Hakk evsâfının budur nişânî”
Meşâyıh buyurmuşlardur ki Hakka varınca yol iki adımdür, birisi kendüliğinden
geçmekdür ve birisi dahî Hakkla bekâda bulunmakdür mâdem ki kendüyi ve
âlemi ol ki gayri Hakkdür unutmaya herkes mâna kapusi âna açılmaya kendu
beşeriyetinden geçmege “fenâfillâh” dirler ve Hakkla bâki olmaya “ bekâbillâh”
dirler ve Hakîkatte tebdîl-i ahlâk dahî buna dirler ve meczûb sâlike dahî mürşîd
lazımdür bâtını zâhire tatbik içün, zîra ekser meczûb sâlikler tecelli-i zâta mazhar
düşerler, ol halde ne ilim ve ne ma’nâ ne âlim ne sûret ve ne âhiret ve ne dünya ne
Hakk ve ne bâtıl ve ne küfr ve ne îman ve ne sûret ve ne sıfât ve ne nîşân ve ne
beyân kalur keennehû bir avuç toz idi Hakk’ın tecellîlerine yellerine karşı düşüb
savruldu gitti hiç kendunun varlığı tozlarından nesne kalmadi hemân Hakk kalur
gerçi anda ilm olmaz ve ammâ ayn-i ilmdir ilm olmadığı bu mânayadür ki ilme
âlim gerek ve ma‘lûm gerek vucûd-i âlem mahv olsa ne ilm kalur ve ne ma‘lûm
kalur eger Hakk âsarlarından tecellî eylese veya sıfâtından tecellî eylese veya
tecellî-i sûrî vâki olsa meârif ol tecellilerde bunca ma‘rifet hâsıl olur ve her
tecellîde ve envâr-ı muhâlifte cihet-i münâsebet nedir296bilmege mürşid gerek,
meczûb sâlik olsun gerek meczûb gayr-i sâlik olsun elbette mürşîd lazımdür
294 kendu K : HM. (-) M 295 sıfât-ı K 296 zîra bunca İlâhî tecellîlerde her tecellide nice ma‘rifet hâsıl olur ve her tecellîde ve
envâr-ı muhâlifte cihet-i münâsebet nedir K : HM. (-) M
64
şunlar kim iki cihâna kafa çevirdiler onlar dâhi297 muhtaçdür ya şunlar kim tabiat
zulmetleri içinde muhabbet-i dünya münâsebetiyle dürlü dürlü oddan nûrâni ve
zulmâni zincirler ile bağlanmışlardür onlara hod mürşîd farz-ı ayndür, imdî ey
azîz, bu dünya bir kabîh sahhâre mekkâre karidür yüzî nikāblidür, dürlü dürlü
libaslarıyla altın ve inci la‘l ve yâkut ile müzeyyendür ve sihr çibuği elindedür,
kendüyi mekkarlığla mahbûba gösterür her kim ki bunun mekr ve hilesine aldandi
heman sihr çibuğıyla çarpar kimin eşek ve kimin it ve kimin hınzır ve kimin
meymûn ve kimin ayı ider. Velhasıl cemi‘ sıfât-i hayvanla mevsûf ider ammâ
onlar ki bu sihrin te’sîrinden mest olup kendu hallerinden bî haberdür âh eger bu
halde iken bir Hızır yetişüb hayât-ı âbın içürmez ise âb-ı hayât ile vucûdlarında
olan mekrleri yumaz ise, şöyle bu hal üzre kalurlarsa ol zaman ki subh-i kıyâmet
ola bu Dünyânün gafletinden uyanalar kendülerini bu kabîh sûretleriyle göreler
feryât ve âha düşeler çok peşîmanlıklar yiyeler ammâ fâidesi olmaya zîra tebdîl-i
sûr ve sıfât bunda olur ol âlem-i bekâdür anda tebdîl olmaz illâ meger bu dünyada
bir insân-ı kâmile yetişe âna ma‘rifet âbın içüre ve cem‘i298 vucûdlarında olan
mekrleri ma‘rifet âbıyla yuya ve libâsı pâdişâhi geyüre ki sıfât-ı Hakk’dür eger
temâmi evsâf-i beşeriyetden kurtulup evsâf-i Hakk’la mevsûf olduysa ya‘ni
fenâfillâh ve bekâbillâh olduysa ol zemânda ki subh-i kıyâmet ola kendüyi
Hakk’la bâki göre ve Hakk’dan gayri iki cihanda nesne görmeye Şeyh Mahmud-i
Şebusterî299 kaddese sırrahû buyurur ki beyt;
“Sıfâta terk ider isen Sıfâti
Hemân tebdîl idersin zâta zâti”
bir kimse eger Hakk’a imân getürse ve enbiya ve evliyayı sevse ve ikrâr eylese ve
evliya himmetiyle sıfât-ı kabîhelerden kurtulsa ve sıfât-i haseneleri kendüye âdet
eylese ve tarîki enbiya ve evliyaya riayet eylese âhir vakte degin ol hâl üzerine
olsa kendüyi hob ve nûranî makāmlarda ve köşklerde ve sahralarda ve gülzârlarda
ve bağçelerde göre ve mesâhibleri hob melekler ve gılmanlar ve huriler ile ola
amma ne mikdar ihlas ve i‘timâdı var ise makām ve musâhibleri âna göre ola zîra
297 onlar dahî M : HM. (-) K 298 cem‘i K : HM (-) M 299 aleyhir-Rahmeti’l-Bârî K : HM. (-) M
65
Hakk Teâla Cenneti ve Cehennemi insânün sıfâtından yaradür sıfât-ı nâriyeden
Cehennemi halk ider, sıfât-ı nûriyeden Cenneti halk ider ve sırât-ı tarîki evliyadan
halk ider Hakk Teâla kelâm-ı Kadîminde Buyurur;
mesela bir kişi bu “ 300فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره ومن يعمل مثقال ذرة شرا يره
dünyada takvaya riayet eylese takva sıfatını libâs eylese Cennet de takvasına göre
nurâni libâslar geye ve ne mikdar gayri Hakk’dan gönlünü sâfi eylese ol mikdar
yüce makamlara ve vâsi‘ sahralarda kenduyi göre ve ne mikdar kendüye sıfât-ı
haseneyi âdet eylese sıfâtlarına münâsib gülzârlar göre ve ne mikdar ihlâs ile zikr-
i Hakk eylediyse ol mikdar bağlar ve bağçeler ve yemişler kemâli ile olmuş göre
ve ne mikdar ihlâs ile a‘mâl-i hasene âdet itdiyse ol mikdar hôb-rû melekler ve
gılmanlarla muhâsib ola ve ne mikdar bunda bikr-i esrârın sırr-ı Hakk’dan vâki
oldu ise ol sırlar hôb-rû hûrîler olalar ve ne mikdar namâz kıldiyse farz olan
namâzına göre latîf atlara eşeklere301 bine ve eger namâzın sünnetlerinde hûzur-i
kalbe riayet eylediyse âna göre latîf, eğerlenmiş oyâlanmış ve gümüldürük ve
kuskûn ve abâbisi ola ve eger kıldıkta gönlünde Hakk’dan gayrı kalmasa âna göre
Buraklar ve envâi berk-i lami‘ler Hakk’dan tecelli eyleye ve eger aşk-i İlâhî
gönlüne galebe eylese ve Hakktan gayriyi unutsa Hakk’dan şarâb-ı tuhûra suyunu
vireler içince Hakkın tecellilerinden mest ola ve Hakk’dan gayriyi görmeye ol
nûra şarâb-ı tahûra anınçün didiler zira mest idicidür ya‘ni Hakkdan gayriyi
unutturucudür302, tahûr denildi yâni Hakk’dan gayriyi gönlünde iridicidür ve eger
bu dünyada gönlünde ma‘rifetullah ırmağı aktı ise Anda köşk altında süt ırmağı
aka ve kalbinden kopan sefâdan bal ırmağı aka ve o nûra sıfât-ı Hakk’la mevsûf
olsa anda tahtı altında âb-ı hayât ola bunda itdügi fikr ve Hakāik-i eşyâ anda
cevâhir ve la’l ve yâkut ve mercân pür ola eger bu didügimüz sıfâtlar kalb-i sâfide
olsa her ne kim görünse nurdan makāmlar ola bunda Hakk’dan gayriyi unutdiyse
anda Hakk’dan gayri fâni göre kendüyi Hakk’la bâki göre ey tâlib-i303 nefs-i
nâtıka ve ey tâlib-i Hakk çünki304 kenz-i mahfinün sırri bilindi kim iki cihânda
300 Zilzâl 7-8 301 eşeklere (-) K 302 Hakkdan şarâb-ı tuhûra suyunu vireler içince Hakkın tecellilerinden mest ola ve
Hakkdan gayriyi görmeye ol nûra şarâb-ı tahûra anınçün didiler zira mest idicidür ya‘ni Hakkdan gayriyi unutturucudür K : HM. (-) M
303 Hakk K 304 gelki M
66
senden özge305 nesne yok Dünya vucûdun sebebiyle vucûd bulur ve âhiret
sıfâtınün sebebiyle vucûd bulur306 ve âhiret sıfâtün sebebiyle vucûd bulur bu
didigümüz ahvâl-i insân-i kâmildür ve iki cihân fahri Muhammed Mustafâ’nındür
vesâir evliya ve enbiya mertebesi ve makâmidür ol sebebden Hakk Teâla ânın
Hakkında rahmeten lil âlemindür deyu buyurdi sallallâhü teâla alayhi vesellem
beyt;307
“İki cihânın menşei zât-ü sıfâtındür senün
Fehm it bu gâmiz mânanün cisminle cânanündür senün
Cümle zemîn ile zemân şems-ü kâmerle âsuman
Dâim ve kâim hizmete kullukta bâbundür senün
Gayb-ı guyubun sırrına308 hüsnün mukabil
Âyineye bu görünen iki cihân aksinde sâyendür senün
Cennât-i adnün nûri sen yedi tamûnun nâri sen
Anda görünen cümle hüsn- sıfâtındür senün
Zât-i ayâna gelmeyen hüsn-i beyâna gelmeyen
Şehr-i beyâna gelmeyen illet-i gayendür senün
Nefhan dirültdi canları emrin yürütdi tenleri
İki cihânda görünen ayn-i ayânündür senün
Lütf-i vefânı cümle cihânı toplasun
Cân ve cihânda söylenen vasf-ı beyânıdür senün”
İmdi ey azîz amel-i hayrdan ziya ve nûr hâsıl olur ve amel-i şerden nâr-i zulmet
hâsıl olur ammâ â‘mâl-i hayr ve a‘mâl-i şer gıdâdan ve musâhabetden hâsıl olur ol
305 önge M 306 bulur M : HM. (-) K 307 nazm HM : K 308 sırrı ki M
67
sebebden Hakk Teâla Celle ve âla Emr ve nehy farz itdi Hakk Teala Rabdür ve
âlemindür kangi gıdâdan ve ne sıfât hâsıl oldugin bilür ol sıfatlarün hod
eserlerinde dedük ıstılâh-i meşâyihte hayr amele sıfât-i nûriye dirler ve şer amele
sıfât-ı nâriye dirler çün sıfât-ı gıdâdan ve ol musâhibden hâsıl olur gerekdür kim
tâlib-i Hakk309 olan ol aslî gıdâdan ve ol aslî musâhibden sakına mesela şerâb
haram olduğuna sebeb oldur kim şehevâtdür ve müktezâyı ferahiyeti bir lahzadır
ferahiyetden gasâveti artıkdür ve sıhhatından marazü artıkdür içeni310 hor ze
zelîl311 idicidür ve taleb-i Hakk’dan kişiyi geri koyucidür ve kişinün gönlüne kibr
ve haset ve buğz ve kin ve muhabbet-i dünya ve şehvet ve tağayyür velhâsıl cem’i
sıfât-i nâriyeler ve sıfât-i reddiyeler andan hâsıl olur ol sebepden adı ümmü’l-
habâisdür ve hınzîr eti hâram olduğuna sebep312 oldur ki yiyeni gayretsüz ve
arsız313 idicidür ve it eti hâram olduğuna sebep oldur ki çekiştiricidür ve
şehvânidür ve kedi eti hâram olduğına sebep oldur ki yiyeni kinci idicidür ve
arslan eti mütekebbir idicidür314 ve sıçan eti harâm olduğuna sebep yiyeni hâris-i
dünya idicidür ve kaplan eti hâram olduğina sebep yiyeni ucûb ve gazap sâhibi
idicidür ve sırtlan eti hâram olduğina hikmet yiyeni uğrî idicidür ve ayu eti fâsık
idicidür315 ve meymûn eti harâm olduğuna hikmet yiyeni iki yüzli idicidür ve kurt
eti tamahkar ve hâris idicidür ve tilki eti hilekâr idicidür316 ve yılan eti hâram
olduğina hikmet yiyenün adâvetin ve burûdetin ve riyâsetin ilhâd ve meyl itdirür
ve kurbağa eti ilhâda meyl ittiricidür velhâsıl şol kim menhîdür sıfât-ı
kabîhelerden ötüri menhîdür ve şol kim helâldür sıfât-i hüsniyeden ötüri helâldür
mesela koyun eti helâl olduğina hikmet yiyeni halîm idicidür ve kuvây-i
İslamiyete kuvvet viricidür ve tavuk eti helal olduğina hikmet akla ve göze nûr
viricidür ve kaz eti helal olduğuna hikmet yiyenün cismini ve libâsını pak
dutmağa kuvvet virür ve ördek eti helâl olduğina hikmet yiyenün gönlünü cem‘
ittiricidür ve sıfât-ı nefyi havâtirdür zikr-i kalbîdür mâ hâsılı kelam şol kim
helâldür, sıfât-ı hüsniyeye kuvvet viricidür ve şol kim haramdür sıfât-ı nâriyeye 309 ey tâlib-i Hakk K 310 kişiyi K : HM 311 ve fakir K : HM. (-) M 312 bâis K : HM. (-) M 313 ve arsız M : HM. (-) K 314 arslan eti mütekebbir idicidür K : HM. (-) M 315 ayu eti fâsık idicidür K : HM. (-) M 316 kurt eti tamahkar ve haris idicidür ve tilki eti hilekâr idicidürK : HM. (-) M
68
kuvvet viricidür zîra insan lütf-u kahri cami‘ dür ve âlem dahî lütf ve kahrdan
mürekkebdür eşyanın bâzısı lütfe mazhardür ve bâzısı kahra mazhardür bunlar
gıda olup insana yetişirler zâtlarında olan hâsiyetler vucûd-i insanda zuhûra gelür
zîra vucûd-i insan iki âlemin ayinesidür ol iki âlemde vardür insan dahî vardür
aklı ve nutki var kim on sekizbin âlemde yokdur eger sûretde ve sıfatda bunlarda
olan sûretden ve sıfâtdan efdaldür ammâ bu iki sıfât Hakk’dan gayride yokdur bu
vucud-i insâni Hakk’ın sıfât-i hazinesidür mazhar-i câmi‘ dür ve halife-i Hakk’dür
kavlühü Teâla ; 317bu hadîsi kutside318 sûretden murâd âdemi صورتهادم على و خلق
sıfâtdür çün vucûd-i insâni lütfüne ve kahrine cami‘ oldu ol sebebden sûretde ve
sıfâtda ikidür kalbe, kalb dirler, munkalîb olduği içün, iki yüzi vardür bir yüzi
âlem-i sûretdür ve bir yüzi âlem-i mânadür iki cânibe mâildür öyle olsa insan olan
kâmiller ile musâhabet itmek gerek tâ ki kalbi Hakk’a mâil ola ve eger avâmla
musahabet itse kalbi avâmün sıfâtına mâil olur mürûr-i zamanla avâmün sıfâtıni
kendüye âdet ider ol dahî avâmdan olur . Şeyh Mahmud-i Şebusterî rahmetullâhi
aleyhi buyurur kim beyt; “
“Avâm ile oturma mesh olursun,
Ne mesh olmak, bî külli nesh olursun”
ve Mevlâna Hazretleri buyurmuşlar kim “bir lahza avâmla musâhabet eyledim
yedi gün aşk hamâmında oturdum henüz burûdetim gitmedi” demiş imdi Mevlâna
hazretleri böyle buyuricek, kıyas eyle gayrın hâli ne olur, Kavlühü Teâla جنوال
imdi ins şeytanı bunlardır ki kenduler dalâlet içindedür ve شياطين االنس
musâhiblerini dahî dalâlete dâvet iderler bunlarun şerrinden Allah’a sığınmak
farz-ı ayndır ناسلاب قل اعوذ بر bunlarun Hakkında gelmiştür, devlet ve saâdet ol
kişinin başında kim bunlardan ırâk ola, zîra ins şeytani şirret-i edâldür cin
şeytânından, ol sebepten Hakk Teâla Kelâm-ı Kadîminde319 ins şeytanın takdim
idüp320 evvel yâd itdi ve dahî bilgil ey azîz sebeb-i saâdete ve şekâvete iki nesne
dâhi vardür, birisi zikrdür birisi fikrdür bu ikiden biri söz var kim ölüyü diri eyler 317 Muhammed b. İsmail Buhârî, Câmiu’s-Sahîh, Dâru İbn Kesr, Beyrut, 1987, Kitâbu’l-İsti’zâni,I.
318 bu hadîsi kutside K. (-) M 319 şerîfinde K : HM. (-) M 320 takdim idüp K. (-) HM : M
69
ve bir söz var kim diriyi ölü eyler, mesela kâfir ölüdür Hakk Teâla onlarün
Hakkında meyyitûn didi ve bir kez lâilâheillallah Muhammed Rasulullah dise,
ölüyken diri olur ve eger bir Müslüman Hakk’ı inkâr eylese ânun cani diriyken
ölür, imdi ey azîz, zikr-i Hakk eylemek ve hikmet-i İlâhîyi söylemek ve enbiya ve
evliyayı söylemek rûhun gıdalaridür, kangi kişinün canı bu gıdalardan safa
bulmasa ol kişinin canı hastadır ve ol kişi şol hastaya benzer kim tabiatı bozulmuş
olan latîf gıdalardan burnuna koku irişir, ol latîf kokulardan kaçar eger hiç yemese
ölüdür, elbette diri olan can gıdasız olmaz Hazret-i Risâlet Penah Sallallahü aleyhi
vesellem buyurur; gönül yemişi zikrullahtır” ol hasta gâyet“ آراهللا ثمرةالفواد ذ
hastadür kim başı avucunda yemişler dura ve yemekten sefâsı olmaya, ammâ
sözler içindeki lağv ve latîfe ve haşerât ve mâlâyâni sözleri, benzer yemişler
içinde pelit ve yaban ahlâtı gibidir bu asıl yemişlerle canavarlar gıdalanür insana
gıda olmaz ve insan olan bunun gibi yemişlere meyl eylemez, geldük imdi ol
sebeb-i saâdet olanün birisi dahî fikirdür, fikir vardür kim bin sene tâât
eylemekten bir saat fikr eylemek efdaldür ve Hazret-i Rasûl Aleyhisselam buyurur
“ bir saat fikr eylemek yeydür bin yıllık tââtden” ve bize ol fikri eylemek farzdür
ki Hakk Teâla Kelâm-ı Kadîminde buyurur; “ سموات واالرضل في خلق ااتفكرو
“Yerlerün ve göklerün yaradılmasından fikr edinüz” öyle olsa bu fikr bize farzdür,
imdi ey âzîz yerin ve gögün yaradılmasından murâd vucûd-i Hazret-i Muhammed
Aleyhisselamdür Kavlühü Teâla
dedi murâd vucûd-i insandür ammâ mecmûundan ekmel “ لوالك لوالك لما خلقت االفالك
ve eşref olduğundan ötüri ol hitâba Hazret-i Muhammed aleyhisselâm lâyık oldu
pes hilkat-i âlemden murâd vucûd-i insânîdür ve vucûdi insâniden murâd Hakk
ayân olmakdür Hakk’ın ayânı sıfatladür321 ve sıfâtın ayânı zâtladür, imdi ey tâlib-i
Hakk vucûdun şehrinde fikr ile ara gör Hakkın sıfatlarından ne var 322 meselâ
sıfât-ı Hakk evveldür ve âhirdür ve zâhirdür ve bâtındür ve hayy’dür ve mürîddür
ve mütekellimdür ve âlimdür ve halîmdür ve kerîmdür ve rahîmdür ve semi‘dür
ve basîrdür ve kahhârdür ve gaffârdür ve bu sıfâtlardan gayri ne kadar sıfât-ı Hakk
var ise mecmû-i insanın vucûd-i şehrinde vardür, ânınçün Hazret-i risâlet
321 Hakk’ın ayân olması ise sıfatla ve sıfatın zâhir olması iledir K : HM. (-) M 322 gör ara fikr eyle Hakk’ın sıfâtlarından ne var K. fikr ile ara gör Hakk’ın sıfatlarından
ne var M
70
aleyhisselâm buyurur “ اول ما خلق اهللا روحي nazar-i hakîkatiyle evvelsin ve
suretde âhirsin, kavlühü Teâla “ ناه اسفل سا فلين لقد خلقنا اال نسا ن في احسن تقويم ثم ردد
” ve zâhirsin vucûd ile ve bâtınsın rûh ile, rûh gizlidür gizlülerden, ve âşıkâredür
her gizlüde, bu ma’nâya kim sen seni görürsün kim dirsin canun varlığında şek
yok halbuki can gizlidür323 ve nicedür görmezsin öyle olsa hakîkaten evvelsin ve
sureten âhirsin vucûdun zâhirdir ve cânın bâtındır ve gizlisün324 ve hayat ile
haysın ve irâdeyle mürîdsün mütekellîmsin ve âlimsin ve halîmsin ve kerîmsin ve
rahîmsin ve semi‘sin ve basîrsin ve kahhârsın ve gaffârsın eger bu ma‘rifetin var
ise gönül gözün aç ve iste ki325 cemi‘ sıfât-ı Hakk sende ayân olur, imdi ey tâlib-i
Hakk, sıfât-i câmi‘ zâtı gör kanda imiş, ammâ sen senden âcizsin cehline ve
zâlimsin Hakk’ı örtmekle ve kâfire Hakk’ı örttüğü için kâfir dirler lugâtda küfür
deyu örtmeğe dirler, ey Hakk’ın varlığın ve birliğin âyan326 görüci ve şehâdet idici
mü’min, cân gözüni aç gör ki sıfât-i câmi‘ kandadür ve Hazret-i Rasûl
Aleyhisselâm buyurdi “ “ ve Mevlâna Rûmî buyurdi “ من عرف نفسه فقد عرف ربه
“ ve Yûnus Emrem eydür اتعين ذاتم عين ذاتم عين ذات بنم اول مستجمع ذات صف
“Ben bunda seyr ider iken aceb sırra erdim ehî
Sende327 görün bu sırrı Hakk bende buldum ehî”
ey tâlib-i Hakk gönül gözün aç, cismune ve cânuna nazâr eyle, gör kim cismin aslı
nedendür ve cânun aslı nedendür, imdi ey âzîz cismün328 aslı kandür329 ve safra
dür ve balgamdür ve sevdâdür ve bu dört330 unsurla kāimdür ve çâr unsur dört
tabîattır, harâretdür ve burûdetdür ve yubûsetdür ve rutûbetdür ve tabiat bu dört
isimle kāimdir ve bu dört isim Hakk’ın zâtıyla kāimdür ve zât isimlerindendir ol
dört isim bunlardür, hayy’dür, semî‘dür, kādirdür, murîddür Şeyh Mahmud-i
Şebusterî rahmetullâhi aleyhi Gülşen-i Râz’ında buyurur beyt;
323 halbuki can gizlidür K. (-) M 324 gizlisün M. (-) K 325 bul M. (-) K 326 ayan M. (-) K 327 sen dahî K : HM. (-) M 328 cismün K. (-) M 329 kalptendir M. kandür K 330 çâr M. (-) K
71
“Anâsır sûretidür dört ismin
Ki bunlardır aslı cân ve cismin
Anâsırdan göründü hüsn-i esmâ
Ki zât ânınladır müsemmâ”331
imdi ey tâlib-i Hakk cismün Zâtullah ile kāimdür ve rûhun rûhullâh ile kāimdür
Kavlühü teâla خلق االنسان من من ساللة من ماء مهين ثم ا ستوى ه و نفخ فيه من روحه
طين ثم جعل نسله
İmdi ey tâlib-i Hakk, zâtın zâtullah ile Kâimdür ve rûhun rûhullah ile kāimdür332
ve Seyyîd Nesîmî kaddese Sirrahû buyurur beyt ;
“ Zât ile kudret ileyim berâtla
Gel şükrüm benâtla ben bu cihâna sığmazam”333
vucûd-i âlem Hakk’ın nûruyla mevcûddur. السموات واالرضاهللا نور ve Hazret-i
Risâlet penâh Sallallahû Teâla aleyhi vesellem buyurdi “ ان اهللا تبارك وتعا خلق
nûr-i sıfât vucûddur ve zulmet sıfât-ı ademdür 334 في ظله ثم رش عليه من نو رهالخلق
vâcid sırrullâh, vucûd zâtullâh, mevcûd nurullâhdür, vucûd-i âlemden üç nesne
doğdu, anlara mevâlid-i selâs dirler ol mevâlîd-i selâsenün biri nebâtdür ve biri
hayvândür ve biri insândür ve mevâlid-i selâseye gök ata ve yer anadür ammâ bu
mevâlid-i selâse münâsebetiyle zuhûra gelür münâsebetün aslı bu kim Hakk Teâla
celle ve alâ dilediğin ayân oldi hemân kim cemâlinden nikābın götürdi cemâl-ı
nurûnda arş vucûd buldi ve arşın hareketinde felekler cümbüşe geldi335 ve
331 Anâsır sûretidür dört ismin bunlar Usûl-i cân cismin anâsırdan göründü, hüsn-i esmâ ki zât ânınladür müsemmâ”M Anâsır sûretidür dört ismin ki bunlardır aslı cân ve cismin anâsırdan göründü hüsn-i esmâ ki zât ânınladır müsemmâ” K : HM 332 kāimdür M. (-) K 333“ Zât ileyim, sıfât ile kadr ileyim, berâtla gel
(şükr) nebâtla ben bu cihâna sığmazam “M Zât ile kudret ileyim berâtla
gel şükrüm benâtla ben bu cihâna sığmazam” K : HM 334 Ebu’l-‘alâ, Tuhfetu’l-Ahfâzî, Dâru’l-Kutubu’l-İlmîyye, Beyrut, Ty. c.7, s.166 335 şevkiyle harekete geldi K : HM
72
feleklerin cümbüşünde germ-i nâr kerem olup harâretin yeryüzüne saldı bu
harâretin germiyyetinden deryâdan buhar hâsıl oldu havaya ağdı ve havadan
rutûbet’e cem oldu burûdet hâsıl oldu yağmûr oldu yire endi hemândem yerden
nebât zuhûra geldi ve güneşin harâreti rutûbeti havaya çekti ol nebâttan fazla olan
yağmur çiğ oldu ve çiğ hevâya ağdi güneş germ olicak nebâtta olan rutubeti
havaya çekti rutûbet münâsebetiyle nebâtı dahî çekti nebât büyüdi hayvana gıda
oldu ve nebât ve hayvân insana gıda oldu ve vucûd-i insanda kan oldu ol kan ana
rahmine düşti kırk günde et oldu ve yürek yerinde bir damla al kan zâhir oldu âna
gönül dirler murûr ile âza bağlandi kan âzaya yürür hemandem dirilür müddetile
doğar ve büyür âkil olur âza büyüyüp terakki idince akıl ve idrak artar kırk yaşına
varınca kırkında her ne mikdar zâtında kemâl kâbil ise zuhûra gelür ammâ nice
zamân hayvanla me’nus olubdur sıfât-ı hayvanlar sana tabiat olubdururdi ve
hakîkatın ki cândır336 Hakk’ın İlmî hazinesinde iken Hakk’la me’nus idi sıfât-ı
Hakk cânında tabiat olmuşdi ammâ anda icmâl eyledi ol sebebden tenessül idüb
vucûda geldik tâ ki ol icmâl olan sıfat-ı Haklar337 vucûd sebebiyle kemâl buldi
ammâ bu sıfât-ı hayvâniler bâzı sıfât-ı Hakk’a hicâb oldiler can dahî bu tabiat-i
havyâniler ile mahbûs olmuşdi çün kendûzini bu zulmetler içinde gördi ünsiyet-i
ezeli endi ve zârî kılûb hakkında dermân istedi Hakk teâla celle celâluhü ve amme
navâlühü erhamürrâhimîndür rahmeyleyup esirgedi ve bize devânâme ve
muştucular gönderdi ve haberciler geldi nâme getürdi ve nâmede buyurdu ki sıfât-
ı kabiheleriyle mevsûf olan gıdaları yeme338 ve sıfât-ı rediyle olan ins ve cinden
kaçup Hakk’a sığınavüz ve muhabbet-i dünyayı gönlünden giderevüz Hakk’tan
gayrıya muhabbet itmeyevüz muhabbet-i dünyadan baştan ayağa degin gusl
idevüz tâ ki bir kıl dibi yunmadık kalmaya ve günde beş kez339 muhabbet-i
dünyadan el yuyavüz ve muhabbet-i dünyadan yüz çevirüp Hakk’tan yana
müteveccih olup Cemâl-i kalbine yüz tutub Hakk’dan istimdâd taleb idevüz
şeytanlar şerrinden kurtulub şükr-i senâlar idevüz tabiat zulmetlerinde kalmayub
vucûd-i nebâtdan340 ve vucûd-i hayvandan kurtulub insana yetişüb insan olavüz
libâs-ı pâdişahi alavüz ve iki cihâna padişah olavüz ve vucûd-i insan 336 rûhundur M 337 sıfatlar M. sıfat-ı Haklar K : HM 338 yeme K : HM. yemevüz M 339 kez M. vakit K 340 dünyadan K : HM. nebattan M
73
memleketinde ve gönül şehrinde taht ve saltanata halife kıldığına ve aklı vezir ve
gözi câsus kulağı kara ve dündar kalduğuna ve kudret leşkerin muâvin virüp ispati
kılıcın kuşandı ve buyurdu kim bu cihânda bundan gayrı hâkim melek hâfızlar
virdüğine hamdü senâlar idevüz ve dahî buyurdu kim Hakk’tan sırât-ı müstakim
ve enbiyaya ve evliyaya virdügi nimetleri isteyevüz gazâpsız ve delâletsiz ola ve
dahî bir kâmile bel büküp âna yüz yere urup bu sırât-ı müstakîmde olan nimetleri
isteyevüz tâ ki nimetlerimüz artura ve sıfât-ı nâriye zulmetlerinden ve sıfât-ı
nûriye hicâplarından kurtara ve kendünün muhabbetinden gayri gönlümüzden
gidere bu niyetler üzre namâz kılavüz ve hacca gidevüz ve zekât virevüz tâ ki
dilegimüz kabul ola bu fiiller Hakk’tan bize devâdür her kim tâbib-i hâzıkın nehy
ittügi nesneden341 perhiz itse ve emr ittiginü yerine getürse bu zulmetlerden
kurtara Hakk’a visâl bula iki cihanda halife-i Hakk olup pâdişah olavüz. Ve dâhi
buyurur kim ibret nazarıyla yeryüzine nezâr edevüz yeryüzünde olunca nice
ölürler ve nice dirilürler görevüz kavlühü teâla انظر الى اثار رحمة اهللا آيف يحي اال رض
ve Hazret-i rasûl aleyhisselâm buyurur 342بعد موتها ي معر بغ من لم يعرف الحكمة فهو
yani her kim ki hikmet bilmeye ma‘rifetde343 er degil pes ma‘lûm oldu kim فة اهللا
hikmet bilmeyen Allâh’ı bilmez imiş İmdi bize lâzım geldi kim hikmet-i İlâhîden
Hakk Teâla bildirdügi miktârı mü’minlere hâber virevüz tâ ki fâide idüb amel
ideler344 imdi ey tâlib, Hakk teâla celle ve alâ yerleri ve gökleri ve çâr unsuri
mecmu‘i ve vucûd-i âlemi, esbâbı ma‘rifet-i345 İlâhîden kıldı ve kârhâne-i İlâhîde
üç nesne işlevüz birisi nebat ve birisi hayvân ve birisi vucûd-i insân bu üçünün
vucûdlarınün menşei sudur ve Hazret-i risâlet aleyhisselâm buyurur ; آل شئ من
pes imdi su menşe-i hayâtdür ve sıfât-ı Hakk’dür ve yir bitiricidür ve yıl الماء حى
tazeleyicidür ve od bitiricidür ve pişiricidür ve gökler saâdetin ve şekâvetin ve
ömrin ve hüsnün göricidir veya çirkin mi ola ve kaddî uzun mu veya kısa mı ola
ve tevâyif-i ecnâs ve âşinâlık ve yadlık ve muhabbet ve adâvet ve gavga ve
hareket ve sukûn ve fakrin ve ğınâsın ve küfrin ve imânın bu mecmû‘i kim
zikrolundu göklerin harekâtından ve yıldızların cümbüşünden hâsıl olur Hazret-i
341 nesneden K : HM ittügünden M 342 er-Rûm, 30/50 343 m‘rifette K : HM. (-) M 344 amel ideler M : HM. (-) K 345 ma‘rifet M : HM. (-) K
74
Mevlâna buyurur “ من ميروم اى بي جبر ان مى آشد قالب را başta yazı dimenün aslı
budur ammâ gökler dokuzdur birisi sâfi nurdür hiç yıldızı yok âna felekü’l- atlas
dirler ve birisi felek-i sevâbit dirler zâti’l- burûcdür ve ıstılâh-i meşâyihte âlem-i
ervâh ve aynı âyan-ı sâbite dirler bu felek yâb yâb didüginden ötüri felek-i sevâbit
dirler üç yüz altmışbin yılda bir kez devr ider nukûş-u âlemin nakkāşidür mâbâki
felekler kalemdür vucûd-i unsur divididür su mürekkebdür ve âlem kitâb-ı
Hakk’dur dest-i kudretiyle bu eflâk harekete gelüb bu unsur kitâbında bu suretler
kim hutut-i İlâhîdür nice dilerse yazar mani yok Hakk sübhânehü teâla bu eflâk-ü
nucûmun seyrâni münâsebetiyle bu âlemi yılda bir kez öldürür ve diriltir, bu
âlemin bin yılı felek-i sevâbitin bir kez devridür, ammâ güneşin bir devrine biryıl
dirler güneş devri hisâbınca bin yılı felek-i sevâbitün bir günidür, yedibin yılı bir
haftasıdür ve otuz bin yılı bir aydür, üçyüz altmışaltıbin yılı bir yıldır İmdi ey
sâhib-i bâsiret gel hikmet-i İlâhîye nazar eyle Hakk Teâla celle ve alâ vucud-i
nebâtı güneş devri hisâbınca her yıl öldürür ve girû mislin halk eder ammâ
mecmu‘ âlemi felek-i sevâbitün devri hisâbınca her gün ve her yıl öldürür ve girû
mislin halk ider kavlühû teâla“ ادر على مثلههللا قاان “ ve kavlühû teâla” منها خلقنا آم
kādire kudret ve makdûr lazımdür, nitekim fâile وفيها نعيد آم و منها نخر جكم تارة اخرى
fiil ve mefûl lazımdür Hakk teâla âlemi yeni yeni yaradür halk-i cedîd didüginden
murâd budur346 bu felek-i sevâbit on iki burç üzerinedür ve yedi yıldızdan gayri
mecmu‘ yıldızlar bu felek-i sevâbitte sâbit dururlar eflâk cism-i basîtdür ol
sebepden Dünya gögünde her biri bir tâifeye mensubdür ve mürebbîdür ve her
birinün bin yıl hükmü vardür ve her birinün bir dürlü adı vardür yedinci olan
yıldızın adı Zühâldür meşâyiha ve kal’a ehillerine ve hastalara ve bendelere
mensûbdür ve mürebbîdür şol vakit ki Zühâl hoş hâl ola anâ mensûb olan tâife
dahî hoş hâl olur, altıncı feleğin yıldızına Müşteri dirler ulemâya ve fudalaya ve
müftîlere ve müderrislere ve kâdılere ve imamlara mensûbdür ve mürebbîdür,
beşinci feleğin yıldızına Merîh dirler ulemâya ve sipâhilere ve uğrulara ve
harâmilere ve cellâdlara ve kasablara ve kan dökücü şerîrlere mensûbdür ve
mürebbîdür dördüncü feleğin yıldızına Şems dirler, pâdişahlara mensûbdür
üçüncü feleğin yıldızına Zühre dirler havâtinlere ve oğlanlara ve çengîlere
mensûbdür ve ikinci felek yıldızına Utarit dirler hazinedârlara ve defterdârlara ve
346 oldür M. budur K : HM
75
ehli kaleme ve nakkâşlara ve şâirlere mensûbdür ve birinci felek yıldızına Kamer
dirler vüzerâya ve avâm-ı nâsa mensûbdur ve her yıldızın ikişer burci var Şems ile
Kamer’in birer burci var ve herkangi yıldız seyr iderken kenduye mensûb burca
gelse şeref bulur ve saâdet bulur ol yıldızlara mensûb dâifede refâhiyet içinde olur
ve herkangi yıldız seyr iderken burcunun zıddı vâki‘ olsa zaîf ve bâl ve nekbet
olur ve âna mensûb dâife âciz ve hor ve zelil olur bu iki yıldız biribirine mukâbil
düşse ve terbîde bulunsalar yâni felek dört bahşında bulunsalar, onlara mensûb
dâife biri birine adâvette olurlar, mesela Zühâl Müşteri ile mukâbelede ve terbi‘de
bulunsalar, meşâyîh ve ulemâ arasında adâvet ola, ve ulemânın ekseri tâlib-i fakr
ola, ve eger tesdiste bulunsalar aralarında yâdi ve dostluk ola ve bâzı ulemâ fakre
meyl ide ve iki yıldız bir burçta vâki olsalar âna kırân dirler ol iki dâifenin
aralarında kıtâl ola ol bu eflâk ve encâm yaradıladan beru bu hal üzere seyr ider
emr-i Hakkı yerine getürürler bu yıldızlar seyr idicidür biri birine muhâlif dutalar
ve biri biriyle kâh tesdiste ve kâh terbi‘de ve kâh mukâbelede ve kâh mukârenede
olurlar ol sebebden ahvâl-i âlem dahî bir karâr üzere olmaz, ammâ bir kişi kim
âlemde vucûda gelse ol doğduği vakitte herkangi burçda doğsa, ol burç kangi
yıldıza mensûb ise ol kişinin sitâresi oldur ve ol yıldız ve tâifeye mensûb ise bu
kişi ol semte ve ol sanata meşgûl olur ve âna tâlib olur, eger taliî sağd-ı ekber ise
ol tâife arasında aziz olur ve eger taliî nakz-ı ekber ise ol tâife arasında hor ve zelîl
olur illâ meger ol doğduğu vaktin mâ bâki yıldızlar şarkta ola eger mecmû-i
yıldızlar şarkta vâki olsa bu kişi yedi iklime pâdişah olur eger bâ’zı ve bâ’zı
cunûbda ve bâ’zı emnde ve bâ’zı nekbetde ve bâ’zı bâl ve bâ’zı ferahda ve ba’zı
terâhda ve ba’zı evc(ûç) da ve bâ’zı hadîd ve bâ’zı visâlde olsa bu kişinin âlemde
hali muhâlefetde olur gâh saadet ve devlet yüzü göstere ol şarkta olan yıldızlara
mensûb dâifelerden istifâde göre kâh ola kim devlet yüzü çevire ol nekbet ve bâl
de olan yıldızlara mensûb dâifelerden çok cefâlar göre devletine mâni olalar
devletinin sebâtı olmadığınün sebebi oldur her kişi sitâresine göre devlet ve saadet
bulur gerçi bu bâbda hikmet-i İlâhî çokdur ammâ kelâm-ı muhtasar olmağiçün bu
kadar zikr olundi, Hakk teâlanın iki sıfatı vardür347 ve hod mukâbelede latîfdür ol
letâfet münâsebetiyle bâtında olan sıfât-ı mahfi zuhûr buldî, mecmû-i sıfât-ı
Hakk’la mevsûf oldu ve yeryüzi âlem-i kesretdir bu âlem-i kesretde olan yüz
347 Hakk teâlanın iki sıfatı vardür M. (-) K : HM
76
münâsebetiyle ol mahfi sıfât348 zuhûr bulup vucûda geldi, ve bu vucûd
münâsebetiyle mecmû sıfât-ı Hakk münâsib vucudlarıyla ayâna geldi ayân oldu,
âlem-i kesret oldu her şey bir sıfatın mazharı oldu ve her sıfât bir şeye mahiyet
oldu, ol sebebden Hazret-i Risâlet aleyhisselâm buyurur;
Dirdi, ya‘ni yâ Rabbî mecmû sıfatlarını bana اال شياء آما هى رب ارنى ”
göster disek olur öyle olsa bâtında ve zâhirde olan esmâ-i câmi‘ olan zât-ı hâkikat-
i Muhammediyyedür, Allah bir ismi zâtdür müstecmi‘ cemiî sıfâtdır sıfât-ı
müstecmiî zât-ı Hakîkat-i Muhammediyyedür ve mecmûi eşyâyı muhîtdür Allâhü
ekber deyû âna dirler ve tanrı vardür birdür bâtının varlığı Hakîkat-i
Muhammediyye’dür ve zâhirin varlığı oldur ne bâtın vucûd bulur ve ne zâhir
vucûd bulur insan sebeb-i kevneyndür vucûdü âlemindür, ey sâhib-i bâsiret bu
garrâ ma ‘na dahî dinle kim Hakk neye dirler ve bâtıl neye dirler tâ bu ma’nâda
Hakk’ı kendi göre bulmağa yol ola bilgil ey âziz Hakk varlığa dirler bâtıl yokluğa
dirler varlık sıfat-ı ziyâdür ve yokluk sıfat-ı zulmetdür varlık sıfat-ı hayatdür
yokluk sıfat-ı memâtdür varlık sıfat-ı ilmdür yokluk sıfat-ı cehldür, hâsılı kelâm
adem-i mahz âna dirler ki anda zât ve sıfât olmaya, sıfat varlık sıfatidür varlık
sıfâtının nihâyeti yokdur, ammâ sekiz sıfat vardür kim zat anlarınla kâimdür nur
vara dirler, ıstılâh-i meşâyihde bunlara sıfât-ı semâniye dirler, hayydür, bekâdür,
âlimdür, kādirdür, mürîddür349 mütekellimdür semi‘dür, basîrdür, mâbâki sıfât-ı
efâlidür, mesela kerîm, gaffâr, settâr, rezzâk, vedûd gibi ve bunlardan ne kadar var
ise efâlidür, amma zât ol sekiz sıfatla kâimdür ve mâbâki sıfât zât ile sende
ayandür ve imdi ey tâlib-i Hakk sen seni iste gör çok sıfatlar sende ayândür 350ve
her neye kim baksan Hakk’dan özge nesne yok ve her ne kim vardür Hakk’ın
varlığıyla vardür varlık Hakk’ın zât-i nurîdür Kavlühü teâla الرضاهللا نورااسموات وا 351 nûr âna dirler evvel352 kendu ayân ola ve mâbâki ânınla ayân ola nûr varlığa
dirler hayatın353 sıfatıdür, varlıkdan özge nesne yokdur cemi‘ eşyâ varlığıyla vâr
oldu Kavlühü teâla واهللا على آل شئ شهيد her şey vucûdsuz ayân olmaz çün
348 sıfât M : HM. (-) K 349 Mürîddür K : HM. (-) M 350 imdi ey tâlib-i Hakk sen seni iste gör çok sıfâtlar sende ayândür K. (-) M 351 en-Nûr, 27/35 352 evvel K : HM. (-) M 353 ziyanın M. hayatın K
77
eşya vucûdla ayâna geldi öyle olsa her şeyin şâhidi oldu ya‘ni ayan idici oldu
Şeyh Mahmud-i Şebusterî visâl bâbında buyurmuşdur;
“Garîb oldur ki sâçile âna nûr
Visâl bulan oldurki Hakk’ın varlığıyla var
Ve Hakk’dan ırâğ oldur ki
Varlıkdan dûr oldu ya’ni vucûda gelmedi
imdi ey tâlib, Hakkın şerîki ve zıddî ve misli ve hemtâsı354 yokdur, zîra varlığın
zıddı ademdür, Hazret-i Muhammed Aleyhisselâm buyurdi; “ اهللا تبارك و تعالي خلق
Ey tâlib-i Hakk, yokluk içinde görünen Hakk’ın الخلق في ظلمه ثم رش عليه من نو ره
varlığı nûrîdür eşya zıddıyla bilindi varlığın zıddı yoklukdür dirinin zıddı ölüdür
Şeyh Mahmud Şebusteri
“Adem bir âyinedir aksi âlem,
Ne nesnedür bu aksinin aynı âdem
Cihânın çünki aynı oldu insân,
Olur bu355 ayn içinde şahs-ı pinhân
Neye kim bakar isen görün oldur,
Hemân bu göz arada kuru yoldur
Gören gözdür disek bu söz değildir
Gören göz bebeğidir göz değildir
Cihânın gözi sensin gözin aç bak
Ki göz beyninin nurudur ol Hakk
354 hemtâsı K. mitenâsibi M 355 bu M : HM. (-) K
78
Cihân insandür, insân cihândür
Söz anlayana bu söz pes356 hemândür
Sedeftür bu cihân, dürrîdür insân
Velidür, eyleyendür ânı insan”.357
Diger Beyt ; “Bihamdillâh ayân oldum, Hakk’ın aynî ayânından
Vucûdum küllî nûr oldu, yârin hüsn-i çerâğından
Musavvir-i ayn-i nakkâşem , bu gün âlemde ôşfâşem
Yazıldım bir kitâb oldum, ânın şerh-i beyânından
Uruldi sûr-i rahmâni, çalındı dabli sübhânî
Hakka şerîk ehl-i mümkirler, yazıldılar hisâbından
Tecellî dutdi âfâkı, cemâl-i hüsn-i tâbından
Götürdi perde-i zulmet, ayân oldu nikâbından
Adem hergiz vucûd bulmaz, vucûd bulan adem olmaz
Saçıldı nûr ile envâr, bu gün izz ve celâlından
Göründi cümle gözlerden, bilindi cümle yüzlerden
Ne ferdâdür aceb bilmem, yârin vasl-ı visâlinden358
Lâtifî valsına irişmiş, cemâlini ayân görmüş
Kuşanmış aşk-ı zünnârın, geçipdür kîlü kâlından
Diger beyt;359 Cemâlün âyinesinde, ayân ayn-i zât oldu
356 pes K. sırr-ı M 357 ânı isyan 358 hayâlinden K : HM. visâlinden M 359 K : HM. (-) M
79
Görünen haddı hüsnünde , kamû hüsn-i sıfât oldu
Göründi nûri zâtında, ayân oldu sıfâtında
Vucûdun ümmehâtından, kamû eşyâ benât oldu
Cihânın varlığı senden, hayâtı nefehâtı cânındır
Kamû eşya cihânından, cemâlü kim ayân oldu
Görünsen, görünen sensin, bu eşyânın vucûdundan
Celâlinle cemâlinden, dirilir cism-i cân oldu
Bu zulmet içre her kim ki, içirür âb-ı hayâtı
Olupdur hıdr-ı veş zende, ki âhir-i Câvidân oldu
Garaz cevherle cân oldu, ki gayri külli fân oldu
Karıştı nur ile zulmet, zemîn ve esmân oldu
Lâtifinin sözi Hakdır, gerek anla gerek bak dur
İçinde bir garezi yokdur, kamû sıddîk ve imân oldu.
Gel ey tâlib-i Hakk cân kulağını aç ve öğüt anla kim bu tafdili uşşâkın tarîkidür,
bu tarîksiz Hakk’a vâsıl olmak mümteni‘dür, tarîk-i enbiya ve tarîki evliya ve
tarîki vüzera kim yukaruda zikr idilen amel-i cennet idi. mesela zikr ve fikr gibi ve
musâhabet ve abdest ve namâz ve oruç ve zekât bu mecmû-i amel bedendür,
amel-i beden360 sebeb-i cennet veyâhut sebeb-i cehennemdür cânın dahî ameli
vardır361 meselâ uşşâkin tarikinde gusul oldur ki gönlünü Hakk’dan gayrıdan yuya
hiç âlem-i sûretden gönlünde nesne kalırsa cünüb-i Hakkîkidür bu cenâbetle
yüzbin yıl başın secdeden kaldırmasa makbûl hazret degildür, ve aşk-ı abdesti
oldur kim, iki cihânın muhabbetinden ve fikrinden el ve yüz yuya ya‘ni dünya ve
âhiretin muhabbetin gönül yüzünden yuya eger bu iki âlemden gönlünde nesne
360 ameli beden K : HM. (-) M 361 cânın dahî ameli vardur K. (-) M
80
kalursa abdest sanur girû abdeste çâre ide çün abdest iki elini Hakk’dan gayrıdan
bağlaya, sağ el bâtın ve sol el zâhir gibidür ve sağ el âhiret ve sol el Dünya gibidür
ya‘ni, bunların fikrinden el bağlaya ve kıble-i hakiki her mü’minün kalbidür
yüzüni kıble-i hakikiye duta imam ki aşk-ı İlâhîdür âna uya ya’ni teveccel
Hakk’da sâkin ola bu namâz makbûl olduği alâmeti budur kim Hakk cemâlin ayân
ide, Kavlühü Teâla “
عبد ربك حتى ترا ه يقينا اف ve âşık oruci oldurki Hakk’dan gayriden oruç duta ya’ni
Hakk’dan gayrıdan dilin ve gözin ve kulağın ve fikrin kese ve âşıkların haccı
oldur ki vatanî muhabbet-i dünyâdan mü’minin kalbi ki Mekke-i hakikidir anâ
müteveccîh ola yedi kez tavâf ide her mertebede bir alâmet zâhir ola ilk mertebede
gök nûr göre, ikinci mertebede kızıl nûr göre, üçüncü mertebede yeşil nûr göre,
dördüncü mertebede ak nûr göre, beşinci mertebede sarı nûr göre, altıncı
mertebede kara nûr göre, yedinci mertebede bîrenk nûr362 göre herkangi âşık
Mekkeyi hakîkiyi bu tertîb üzere tavâf itmese haccı makbûl değildir ve âşıkların
zekâtı Hakk yolunda cân virmekdir ya‘ni varlığından geçmektir363, ve âşıkların
ahiri Hakk’dan ayru olmakdır364 imânı Hakk’a visâl bulmakdür ve Hazret-i
Mevlâna buyurur; “ kim zülfini gördi Kâfir oldu ve her kim yüzin gördi mü’min
oldu “zülüften murâd âlem-i kesretdür, imândan murâd âlemi vahdetdür İmdi ey
âzîz Hazret-i Risâlet Penâh Sallallâhü aleyhi Vesellem buyurur;” الد نيا حرام على اهل
yâ‘ni“Dünya ehline âhiret اال خرة و االخرة حرام على اهل الدنيا و هما حرامان على اهل اهللا
harâm ve âhiret ehline dünya harâm ve ehli Hakk’a dünya ve âhiret harâm” her
kim Hakk içün dünyâ ve âhiret murâdlarından geçe ve kendunun varlığından geçe
Hakk’a visâl bula bîşek ve bî şüphe. Beyt“365
“Cihânı terk eyle cânan366 gerekse
Unut gayriyi Hakk’aı imân gerekse
362 evvel ki mertebede yeşil nûr göre, ikinci mertebede gök nûr göre, üçüncü mertebede
kızıl nûr göre, dördinci mertebede sari nur göre beşinci mertebede ak nur göre, altıncı mertebede bî renk göre M
363 ve âşıkların zekâtı Hakk yolunda cân virmekdir ya‘ni varlığından geçmektir K : HM. (-) M 364 ve âşıkların ahiri Hakk’dan ayru olmakdır K. ve aşıkların ahri Hakk’dan ayru olmaz M 365 nazm HM 366 cân K : HM, cânan M
81
Gönül anda koma gayrî sûret
Gider ağyâri mihmân gerekse
Kuşan aşk kuşağın zunnârı terk et
Cemâl-i nuruyla sübhân gerekse
Vucûdundan cihân pürnûr olupdur
Ve “in mim şey in” oku bürhân gerekse
Fedâ kıl cânı aşk yolunda
Bu î‘dû Hakk içün kurbân gerkse
Sana sensiz cemâlin arz eyler
Bu zulmet içredür hayvân gerekse
Lâtifî aşk yâri koma elden
İrişe Rahmet-i Rahmân gerekse
İmdi ey âzîz tâlip dahî üç kısım üzerinedür, bir kısmi âşık meşrebdür ve bir kısmi
muhabbet meşrebdür ve bir kısmi mukallitdür ammâ anlar ki âşık meşrebdür
Tâlib-i Hakk’da yüzbin belâlar367 ve kahirler ve cefâlar olsa hiç aynında degildür,
bil ki cefâsı ve belası ziyâde oldukça368 şevki ve zevki ziyâde olur, vuslat
arzusundadür, dünya ve âhiret anlara harâm olur, muhabbet-i ahirete, perde-i
nurâni dirler, dünyâya perde-i zulmâni dirler ve kendu varlığına nikâb-ı dost
dirler, ammâ âşığa perde-i nurâniden ve perde-i zulmâniden kurtulmak asândür
zîrâ aşk nârına ol perdeleri yakar, ammâ nikâb dost ki beşeriyetdür ânı Hakk celle
ve âla yed-i kudretiyle götürür âna cezbe-i Hakk dirler mâdem ki cezbe-i Hakk
irişmese ol perdeden kimse kurtulamaz, ammâ şunlar ki muhabbet-i meşrebdür
ekser onlara perde-i nûrâni hicâb olur, meselâ zühd ve taât gibi ve ilme ma‘rûf
olmak gibi ve Hakk yolunda cevru cefâya tâkat getürmezler ve ne Hakk’ın
367 belâlar K. (-) M 368 cefâsı ve belası ziyâde oldukça K : HM. cefâsı arttıkça
82
muhabbetin terk iderler, ammâ şunlar kim mukalliddürler kim görürler uşşâği
zevk ve sefâ içinde bu yoli âsan sanub heves iderler ve görürler kim bu hevesden
dünyâlari şuğlundan kalurlar, girû bu hevesi terk iderler şol bir âşık görseler girû
heves iderler anlara perde-i zulmâni hicâb olur bu zulmetde kalurlar, ammâ şunlar
kim ne aşkı var ne muhabbeti var ve ne hevesi var dâl ve mudîl ve merdûd-i
Hakk’dür, ins şeytânıdür, Allâh’a sığınırız anların şerrinden, şunlar kim gönlünde
Hakk’a muhabbeti yokdur alâmet-i şekâvetdür, neûzü billâh Beyt;”369
“Aşk olmayan gönülde aceb cân olurmu
Hiç şol cânın aşksız ola imân olurmu”
Ey âzîz âşıkların nazarı kimyâyü saâdetdür, şöyle kim Mukallid âşık ile
musâhabet eylese muhabbet olur, eger muhabbet musâhabet eylese âşık olur, eger
âşık musâhabet eylese mâ‘şûk olur Beyt;” 370
“Derdimde olmak dilersen,
İste sâhib-i derdi bul”
şöyle kim cemi’ amellerden, âşıkıyla musâhabet eylemek efdaldür, zîrâ a’mâl-i
sâlihe sebeb-i Cennetdür ve âşıkla musâhabet eylemek sebeb-i visâldür, ammâ bu
iki sıfâtdan taşra olmak alâmet-i şekâvetdür, her kim iki cihânda rahmet ve rahat
dilerde bu sıfâtlari kendüye âdet eylese, tevâzu ve meskenet ve halk ve muhabbet
ve rahm ve şefkat ve hilm ve lütf ve kerem ve mürüvvet ve sabr ve seha ve takvâ
ve pâk ve kanaat ve tevekkül ve sıyâm ve kıyâm ve gayret-i Hakk, her kim bu
sıfâtlari kendüye âdet eylemek dilerse insan-ı kâmil ile musâhabet eylesün ne kim
andan gayri çâre ve dermân yokdur şöyle ma‘lûm saadet371 ola, vallâhü a‘lem372
temmet temâm.
369 nazm HM 370 nazm HM 371 saadet K. (-) M 372 vallâhü a‘lem HM. (-) K : M
83
SONUÇ
Abdullâh-ı İlâhî, Osmanlı Devletinin yükselme devrine girdiği,
Anadolu’da siyasi birliğin sağlandığı XV. yüzyılda yaşamış önemli bir
mutasavvıftır. İstanbul’un fethinden sonra açılan ilk iki medreseden biri
olan Zeyrek Medresesi’nde eğitim görme fırsatını yakalayan İlahî, devrin
önemli ilim adamlarından biri olan Alaaddîn-i Tûsî’den ders almış
Horasan bölgesine giden hocası Tûsî’nin ardından Horasan’a gitmiş ve
eğitimine burada devam etmiştir. Bir müddet sonra Semerkant’a giden ve
burada tasavvufa meyleden İlâhî, Ubeydullâh Ahrar’a intisab ederek
onun hizmetine girmiştir. Sülûkunu tamamlayan ve Buhâra’ya giden
İlâhî, Bahaeddîn Nakşibend’in mezarının yanıbaşında dokuz erbain
çıkarıncaya kadar kalmıştır. Bu manevi bağ onun üveysî yönünü de
ortaya çıkarmıştır. Semerkant’a dönen İlâhi’ye şeyhi Ahrar, halifelik
vermiş ve irşad sahası olarak da Anadolu’yu göstermiştir.
Anadolu’ya dönen İlâhî, Simav da irşad faaliyetlerine başlar.
Fatih Sultan Mehmed tarafından İstanbul’a davet edilir. Fakat bu daveti
ihtiyatla karşılayan İlâhi, önce müridi Ahmed-i Buhârî’yi İstanbul’a
gönderip araştırma yaptırır. Ondan aldığı haberden sonra gitmekten
vazgeçer.
İlâhi’nin İstanbul’dan aldığı davete tereddütle yaklaşması, birkaç
ihtimali akla getirmektedir. Bu tereddütün, İlâhî’nin, davetin merkez
otorite karşısındaki yerel güç odaklarını denetleme amacına yönelik bir faaliyet
olduğunu düşünmesinden mi, yoksa Şeyh Bedreddîn’in Vâridât’ına yazmış
olduğu şerhe karşı oluşabilecek muhtemel tepkilerden çekindiğinden mi
kaynaklandığı, ya da melâmi kişiliği ve İstanbul’daki hâkim tarîkat ve tasavvuf
çevrelerinin muhtemel tepkilerini mi dikkate aldığı konusunda kesin bir kanata
varmak mümkün görünmemektedir.
Abdullâh-ı İlâhî, Fatih’in ölümünden sonra İstanbul’a gider ve
daha önce eğitim gördüğü terk edilmiş olan Zeyrek Medresesi’ne
yerleşir ve irşad faaliyetlerine başlar. Kısa zamanda etrafında birçok
84
insan toplanır. İstanbul’da çok fazla kalmayarak Vardar Yenicesi’ne
gider ve ömrünün sonuna kadar orada kalır.
İlâhi, Osmanlı Devleti tarafından idam edilen Şeyh Bedreddin’i
kutup saymakta ve onun fikirlerinin anlaşılamadığını beyan etmektedir.
Bu sebeple Şeyh Bedreddin’in, idam edilmesine vesile olan fikirlerini
anlattığı Varidât adlı eserine, büyük bir cesaret örneği göstererek ilk
şerhi yazmıştır.
İstanbul’da binlerce müridi var iken, bir anda Vardar Yenicesi’ne gidişi ve
ölümüne kadar İstanbul’a dönmemesi de onun Şeyh Bedreddin’nin Varidat’tına
yazmış olduğu şerh, ya da Şeyh Berdeddin’e olan sempatisi sebebiyle devlet
ricâli ile arasının bozulduğu ve bu yüzden sürgüne gönderildiğini
düşündürmektedir.
Vardar Yenicesi’nde Horasan tasavvuf ekolünün etkisiyle oluşturduğu
coşkun ve serbest düşünceye dayalı tasavvufi ortam, burada yetişen Hayretî,
Hayalî, Usûlî, Sırrî ve Günahî gibi şâirleri derinden etkilemiştir.
Abdullâh İlâhî, siyasal ve ilmî hareketliliğin olanca hızıyla yaşandığı XV.
asırda gerek bulunduğu farklı kültür merkezleri ve edindiği müktesebatı ile ve
gerekse bu birikimin üzerine bina ettiği tasavvufi kimliği ile dönemin kültürel
atmosferi hakkında önemli ipuçları vermektedir. En önemli özelliği,
Nakşibendîliği Anadolu’ya taşıması ve daha sonra yaygınlaşmasına hizmet
etmiş olmasıdır.
Semerkant’tan Anadolu’ya taşıdığı Nakşibendi neş’esi kendisinden sonra
halifeleri özellikle de Ahmed-i Buhârî vasıtası ile temsil edilmiş ve yaygınlık
kazanmıştır. Şeyh Bedreddîn’i kutup sayan İlâhî, özellikle Balkanlar’daki
Bedreddinî zümrelerle kendi temsil ettiği Nakşîlik arasında ortak bir düşünce
zemini oluşturmuş ve bu kültürel bileşim İstanbul’da halifelerinin kurduğu
tekkelerde yaşatılmıştır.
Arapça, Farsça ve Türkçe eser veren ilâhî’nin tasavvufi görüşleri üzerinde
etkili olan sufiler arasında, Bayezid-i Bistâmî, Hallâc-ı Mansûr, Ferudiddin-i
85
Attar, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Mahmûd-ı Şebusterî, Ubeydullâh Ahrâr,
Abdurrahman-ı Câmi ve İbnü’l-Ârabî sayılabilir.
Kendi döneminde Bursa’da yaşayan ve şiirlerinde Abdullâh-ı İlâhî gibi
“İlâhî” mahlasını kullanan Ahmed İlâhî adında bir başka sufi ile zaman zaman
isimleri karıştırılmıştır. Bu gün elimizde bulunan İlâhî Divânı’nın hangi İlâhî’ye
ait olduğu kesinlik kazanmamıştır.
Abdullâh-ı İlâhî’nin, çalışmamızın konusu olan Esrârnâme adlı eseri,
tasavvufi ahlak ile ilgili esasları içermekte ve ağırlıklı olarak müellifimizin
vahdet-i vucûd anlayışını ortaya koymaktadır. Türkiye’de ve çeşitli ülkelerde
birçok nüshasının bulunması, sevilen ve okunan bir eser olma özelliğini de
göstermektedir.
86
KAYNAKLAR
Abdullah bin Muhammed, el-musannafu’l-Ehâdîs, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad, 1409.
Abdullâh-ı İlâhî, Esrârnâme, Süleymâniye Ktp. Mihrişah Kit. No. 195.
------------------, Keşfü’l-Vâridât li Tâlibi’l-Kemâlât ve Gayreti’t-Derecât,
Süleymâniye Ktp. Nafiz Paşa Kit. No: 1235
------------------, Meslekü't-Tâlibîn ve'l-Vâsılîn, Süleymâniye Ktp. Uşşâki Kit. No: 25 -------------------, Risâle-i Ehadiyye, Süleymâniye Ktp. Ş. Ali Paşa Kit. No: 1390 ------------------, Risâle-i Tasavvuf, Süleymâniye Ktp. İzmir Kit. No: 837 -------------------, Risâle-i Vücûd, Süleymâniye Ktp. Mihrişah Kit. No: 203 -------------------, Risâle-i Es’ile ve Ecvibe, Süleymâniye Ktp. İbrahim Efendi Kit. No: 867
-------------------, Zâdü’l-Müştâkîn, Süleymâniye Kütüphânesi, İbrahim efendi Kit. No.420. Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, Müessesetü’r-Risâle Matbaası, Beyrut, 1405/1984.
Adıvar, Adnan Abdülhak, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, 1970.
Ahmed Âsım Efendi, Kāmûs-ı Okyânus Tercümesi, Matbaatü’l Âmire, İstanbul, 1304.
Algar, Hamit-Kara, Mustafa. “Abdullâh-ı İlâhî” DİA, İstanbul, 1987.
Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri(855/886–1451/1481), Baha Matbaası, İstanbul, 1974. Ayverdi, Samiha, Edebî ve Manevî Dünyası İçinde Fatih,İstanbul Fethi Derneği Yay., İstanbul, 1953.
--------------------, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, Damla Yayınları, İstanbul, tsz..
Bağdatlı İsmail Paşa, Esmâü’l-Müellifin, M.E. B. Yayınları, İstanbul, 1951.
Baltacı, Cahid, XV-XVI. Asırlar Arası Osmanlı Medereseleri, İrfan Matbaası, İstanbul, 1976.
87
Bandırmalı-zâde Ahmed Münîb, Mecmûa-i Tekâyâ, İstanbul, 1908. -----------------------------------, Mirâti’t-Turûk, Dersaâdet Matbaası, İstanbul, 1306. Barkan ,Ö. Lütfi, “İstîlâ Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar Dergisi, Cilt II, İst. 1974.
Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Haz. Mustafa Tatçı-Cemal Kurnaz, Bizim Büro Yayınları, Ankara, 2002.
Çubukçu, İbrahim Agâh, İslam Düşünürleri, Ankara Üniversitesi İlâhîyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1983. Demir, Hiclâl, Çağlarını Eleştiren Dîvân Şâirleri: Hayretî, Usûlî, Hayâlî, (Yaınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2001.
Demirli, Ekrem, Abdullâh-ı İlâhî’nin Keşfü’l-Vâridât Adlı Eserinin Tahkiki” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995. Dindar, Bilal, “Bedreddin Simâvî” , DİA, İst., 1992.
Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Çağ Yayınları, İstanbul, 1989.
el-Kuşeyri, Abdülkerim, er-Risâle, Hz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1981.
Eraydın, Selçuk. Tasavvuf ve Tarîkatlar, Marifet Yayınları. İstanbul, 1990.
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, İkdam Matbaası, İstanbul, 1938.
Gökbilgın, M.Tayyip, Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış, İÜEF Yayınları, İstanbul, 1977.
Gölpınarlı, Abdülbaki, Melâmîlik ve Melâmîler, Devlet Matbaası, İstanbul, 1931. Gündoğdu, Cengiz, Bir Türk Mutasavvıfı Abdulmecîd Sivâsî, Hayatı, Eserleri, Tasavvufî Görüşleri, Kültür Bakanlığı Yay., Ank., 2000.
Gündüz, İrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, İstanbul, 1984.
Günhan, Yusuf, Abdullâh-ı İlâhî’nin Hayatı eserleri ve Tasavvufi görüşleri, (Basılmamış Y.Lisans Tezi), Ankara, 1997. Halil Berktay), Eren Yayınları, İstanbul, 2000.
Hoca Sadettin Efendi, Tâcü’t-Tevârih, Haz. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1992. Hoca-zâde Ahmed Hİlmî, Ziyâret-i Evliyâ, Dâru’l-Hilâfeti’l-Âliyye, İstanbul, 1325.
88
Hucviri, Keşfu’l-Mahcûb Hakîkat Bigisi, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1982.
Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, Haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2006. Işın, Ekrem, “Abdullâh İlâhî”, DBİA, Tarih Vakfı Yay. İstanbul, 1993. ---------------, Tarîkatların İstanbul'da Gündelik Hayatı Şekillendirmesi Üzerine Bazı Notlar http://www.osmanli.org.tr/osmanlitasavvufu.php.bolum=197. 10.07.2006. ---------------, "Nakşibendîlik", DBİA, VI (1994), s. 31-39.
İmâm-ı Gazâlî, İhyâu’ Ulumi’d-Din, Trc. Ahmet Serdaroğlu, İstanbul, Bedir Yayınları, 1989. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (Çev. Kam, Ömer Ferit, Vahdet-i Vucud, Haz. Ethem Cebecioğlu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003
Kara, Mustafa -----------------,“Emir Buhârî”, DİA, İstanbul, 1995.
Kara, Mustafa, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler, Bursa, 1990.
Kılıç, M.Erol, “İbnü’l-Ârabî”, DİA, İstanbul 1999.
Kılıç, Ümit, Yenice-i Vardar Kazası (1520/1556), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1998.
Koç, Kasım, Abdullâh-ı İlâhî’nin Hayatı, Eserleri, Keşfü’l Vâridât’ın Tahlili ve Fikirleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1995.
Konuk, Ahmed Avni, Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, Haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1987.
Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, D.İ.B. Yayınları, Ankara -----------------, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, (5. bs.), TTK Yay., Ank. 1994. Kufralı, Kasım, “Abdullâh-ı İlâhî ve Kendisinden Sonraki Nakşibendî Muhiti”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul, 1948.
Lamiî Çelebi, Nefahâtü’l-Üns Tecümesi, Marifet Yayınları, İstanbul, 1980.
Latifî, Abdüllatif, Tezkire-i Latifî, İkdam Matbaası, İstanbul, 1314.
Mecdî Mehmet Efendi, Şakāik-i Nûmâniyye ve Zeyilleri, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1989.
89
Muhammed b. İsmail Buhârî, Câmiu’s-Sahîh, Dâru İbn Kesr, Beyrut, 1987. Muhammed Herevî, el-Mesnu‘, Mektebetü’r-Rüşd Matbaası, Riyad, 1404.
Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik, Kalenderiler, T.T.K. Yayınları, Ankara, 1999.
Osmanlı Ansiklopedisi (Tarih, Kültür, Medeniyet), Ağaç Yayınları, İstanbul, 1993.
Özçelik, Yunus Nadi, Abdullâh-ı İlâhî ve Melekü’t-Tâlibin ve’l-Vasilin, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1990.
Özkırımlı, Atilla, Türk Edebiyatı Tarihi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 2004.
Öztuna, Yılmaz, Osmanlı Devleti Tarihi, Faysal Finans Yayınları, İstanbul, 1986.
Öztürk, Y. Nuri, Tasavvufun Ruhu ve Tarîkatlar, Sidre Yayıncılık, İstanbul, 1988. --------------------, Kuşadalı İbrahîm Halvetî, Hayatı, Tasavvufî Düşünceleri, Mektubları, Fatih Yayınevi Matb., İst. 1982.
Şemseddin Sami, Kāmûsu’l-Âlâm, İstanbul, 1889.
Taşköprü-zâde, Şakāik-i Numaniyye, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1989.
Tosun, Necdet, Bahâeddîn Nakşbend, Hayatı, Görüşleri, Tarîkatı, İnsan Yayınları, İstanbul, 2002
Tuman, Mehmet Nail, Tuhfe-i Nâili, Bizim Büro Yayınları, Ankara 2001. Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Turan Neşriyat, İst. 1971.
Türer, Osman. Tasavvuf Tarihi, Seha Neşriyat, İstanbul, 1998.
Uludağ, Süleyman, “Dünya”, DİA, İstanbul, 1994.
----------------------, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yayınları, İstanbul, 1991. Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmîye Teşkilatı, T.T.K. Yayınları, Ankara, 1965 Ülken, H. Ziya, İslâm Düşüncesi, İÜ Ed.Fak. Yay., İst. 1946, s. 198. Ünver, Süheyl, Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı, İ.Ü. Yay. İst. 1946
-----------------, Fatih Devri İlim, Sanat ve İçtimai Tekâmül Hamlelerine Umumi Nazar, Halk Basımevi, İstanbul, 1953.
Varlık, Mustafa Çetin. “Kütahya” , DİA, Ankara, 2002,
90
Yazıcı, Erdal, ”Zeyrek”, DBİA, Tarih Vakfı Yay. İstanbul, 1993 Yılmaz, H.Kâmil, Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, MÜİF. Yay. İstanbul, 1980.
----------------------, Ana hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1994.
Yurd, Ali İhsan, Akşemseddin, Hayatı ve Eserleri, M.Ü.İ.F.Yayınları, İstanbul, 1994. Zâkir Şükrî Efendi, Mecmûa-i Tekâyâ, KS Yay, İstanbul, 1980.
122
ÖZGEÇMİŞ
1976 yılında Karaman Ermenek’te doğdu. İlköğrenimini Konya
Sarayönü’nde tamamladı. Sarayönü İmam-Hatip Lisesi’nden 1994’te mezun oldu.
Aynı yıl Atatütk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’ne girdi. 2000 yılında bu
fakülteden mezun oldu. 2003 yılında Atatütk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü’de Tasavvuf Ana Bilimdalı’nda Yüksek Lisansa başladı. Halen Erzurum
İl Müftülük Murakıbı olarak görev yapmaktadır.