PATH DEVRNDE TRK HDEBYAII ZERNDE ALIMALAR N o: 1

^ Jlhdlkadir'^ mhmIstanbvl nTersltesl Eski Trk Edebiyat Kretle Doenti

BRHAMEDDN ERENLER MATBAASI, tSTANfiL

1 9 5 4

kapak.yazts azel Sanatlar Akademisi froiesrlerlndetl

Emin Barn taralndan yazlmtr.

BALANGI

Askerlik mesl^sinden onra mnevver Osmanh Trklerinin fazlaca

Tag^ bet gsterdii megalelerden bir ehemmiyet'isi taiiflik olmutur.

Ktphanelerimizi ssleyen yzlerce divan, mesnev, klliyat, nazire

mecmuas, manzum risale, yifmiyi aan uara tezkiresini dolduran

binlerce air, bibliyografik ve biyografik mahiyet tayan umum

eserlere renk veren takm takm'sdriatk-r, baz yerli tarih kaynklr-

da hemen her padiahn devri spnuhd bahis mevzuu edilen bir ok

kalfem erbab,., hep, hep bu ger^e'i^'iajlk delillerinden ibarettii'.

Bu heves devlet reislerinde dkh az deildir. Hatta sultanlardaki

bu temayl kendi hkmranlk alarnda iir ve edebiyat gelimesi

nin bazan neticesi, bazan da sebebi gibi gzkmektedir.

\k OsmanlI hnkr Osmann (12^91326) , nazman ifade ikti

darnda olduu ye 1 ona nisbet edilen para uydurma bir rivayetin devafm telkki edilse bile, IK Murattan (1421^1451) itibaren V. Mehmet Reada (19091918) kaitlar be asr mddtle (14211918)

tahta oturan otuz padiahtan on sekizinin, yani tam yzde altmnn

iir yazd mevsuk ye malmdur. Bunlar arasnda 1. Selim (15121520)

gibi farsa. Kanun Sleyman (MuhiSb, 151566) gibi' trke

divanlar hakl .hret kazanm bulunanlarn meycudiyeti^ni Osman

oullar ailesindeki iir ve sanat anahesinin parlak bir tezahr ola

rak kabul etmek lzm gelir.;. Bu zincirin-ilk, altn halkasn stanbul

fatihi, Gazi 11. Mehmfetlin ('vn,vl45,11481) iirleri tekil eder.

Asker ve siyas emsalsiz fliyeVlerihde olduu nisbette ilim ve

sanata ballk hususlarnda da imrendirici kudreti asrlar stnden

ap parl p,ani klar ije bize ulaan bu byk ahsiyetin sanatkr hviyeti ve iirleri hakkmdaki bu almamz. Fethin 500. yldnm

ertesinde kran borcumuzu ifade dileindep, Fatih ve onun mbarek

iethi ile alkal yeni neriyatta mevzuun bu cephesine ya temas edilmemesi veya beylik szlerle yetinilmesi hasebiyle duyulan strab

hafifletme arzusundan baka bir maksat-tam,az. u itibarla noksan

larmz niyetimizin gzelliine balanr ^midindeyiz.

Giri

FATHN METNLERNE DAR

Avnl mahlsm kullanan Fatihin btn rkri* henz ele > ge

memitir.' Bugn iin Fatihin bakmndan bilinen ve

bir divane denebilecek olan blrcik nsha, umumiyetle, yalnz gazel

lerden mrekkep bulunan Ali Emir yazmasdr* ki bunu Emir mer

hum kendi hatt ile ayrca iki defa kopya da etmi ve ilim lemine

de evvel yine kendisi tantmtr.*

fa t ih in metihlerine jyrca nazire mecmualar ile iir mecmua

larnda ve tara tezkireTeriOle tarihlerde e tesa'duT edTirTTnck

bunlar kemiyet itibar ile kabark bir yekna'bali- olmazlar.

Fatihin bir ksm iirlerini neir sahasna ilk defa derli topluca

koyan G. Jacobdur. Onun Upsala Oniversijtesi ktphanesindeki bir

yazma mecmuadan esasn ahp baz tezkire,ve tarihlerden de istifada

etmek sureti ile bastrd 21 para,*

hazrlanm olan iki basm yaplm bulunmaktadr : Saffet Stki [Bilmen]in hazrlad Fatih dirt, , Millet ktphanesi ya7masna daha dorusu bu yazmadan Emirnin yaptg-, kopyalara da

yanmaktadr. '' Kitaptaki "11 p-'ad^n 6 tanesi de, ^ baka yerlerden nakledilmitir.^ Kemal Edip nsel [KrkiioluJnun hazrlad

F

tih'in karakteri, ilim. ,ve sanat sevgisi, ve lassatan iiri ve airlii

bakmndan deta bir temel hizmetini grmtr.

Ltif tezkiresinde (yazl 953/1546) bu madde^ Het behitm

pln benimsenerek, yalnz misaller ksnien deitirilmek ve zengin

letirilmek suretiyle verilmitir, denebilir.

k eleb tezkiresi {MefHr f-yu'ar, yazl 974/1566), daha

ncekilerin bilgilerinden istifade etmekle beraber, Sultan Mehmedin

vezirlerinin de iirle meguliyetini ve adlarn belirtmekte, mkemmel

gazellerden baka kaside ye ktalar da yazd'in ve divannn mehur

olduunu aklamaktadr.-

Hasan eleb tezkiresi (Knalzade, yazl 994/1586) Fatih Sul

tan Mehmet, hakkndaki grn umumiyetle kendinden ncekilere

borlu gzkr.^ Eskiden bilinenleri daha mbalal ve daha orta

mal szlerle bir baka klk altnda, tekrarlanm gryoruz. Mad

denin mevzuumuzla, asl ..ilgili taraf gevektir.

Beyan tezkiresinde (yazl 1000/1592 etrafnda) Eb l-fthat

ve '1-meznin edeb hviyetini yeni delillerle .aydnlatacak bir eye tesadf edilmez.*

Riyazi tezkiresinde {Rtyz -u^ar, yazl 1018/1609) evvelki

lere ilve edilmi yeni bir fikir ve vesika aramak bouna zahmet

olur. Eskilerin bir hulsas mahiyetinde olan kaytlar bir iki beyit

takip eder ki bunlar da daha eski tezkirelerde mevcuttur.

Tezkireler iinde Eb l-feth Sultn Melmed Handan son defa

bahseden Tezkire-i Rzdu. Ancak buradaki basit bir ka satrda da

airimizin sanat hviyetine dair mtala yoktur. u kdar var ki :

4 AbdlkadirKarBhan

I Tezlcire~i Lat/i, stanbul 1314, 61 63. . Yazmalar iiu Dr. Abdaikadlr Ka-

iahan, FazalMaMli, hayat ve ahsiyeti, aanbul 1949, 22i. a., Islanbul kitaplk

tan tarih-corafya yazmalar kataloglan, 7. fasjkl. stanbul 1947,597. s. t . dd. bk.

3 Me'ir u'-arS, niversite k tb , T. Y. 4201, 21b-?2a; teki y

ktibas edilen iki be/itten birine' ilk defa burada tesadf edilmekten

dir. Buda Fatihin iir repertuvannn zenginliini dnmek bakmn

dan bir mana ifade edebilir.

2. Tarihler ve biyografik eserler

Umumiyetle Fatihin asker ve siyas hayatn ve bir dereceye

kadar da ilim ve sanat koruyuculuunu esas alan tarihi kaynaklarda

snrn izdiimiz air Fatihten izler bulmak ftr. Bunlarn bir

ksmndan, mnasebet dtke, faydalanmak mmkndr. Bu itibar^

la burada bir hatrlaha ile iktifa edilecektir:

Fatih devri adamlarndan Dursun Beyin lrh-i Eb /'/eZ/inden

balayarak dris i Bitlisnin (l. 927/1521) Hft fceAff/ine, Kemal

Paazadenin (l. 940/1534) Trih-i l-i Osmanna* kadar Fatihe

yakn devirlerin bir ksm tarih kaynaklarnda II. Sultan Mehmedin

airlii deil, fakat ilim ve iir erbabna ihsan ve iltifat hakknda

kaytlar bulunur.

l de, Kiinh l-ahharda (yazl 1005/1596 etrafnda) baka padi

ah devirleri iin yapt gibi, Fatihe ayrd blmn sonunda o

devrin belli bal airlerinden 31 tanesi zerinde ayr ayr durmakta

dr. Tc Z-tevih^ ve Solakzade tarihi^ gibi malm kaynaklarda

air Avn ile pek karlalmaz. Fakat kahraman ve diplomat Fatih

ile birlikte maarifperver (mecene) Sultan Mehmede tesadf edilir.

Bununla beraber bunlarn bu husustaki bilgilerinden ou, ou za

man, kendilerinden .ncekilerden nakildir,** Yalnz Hacikot l-cetdm'^^

ile At tarihinin'" Fatih'in iirlerinden seilmi paralar bakmndan

burada ayrca zikredilmesi uygun der.

Biyografik eserlerden de mesel ek?ik tercmesinde Fatih devri

-Fatih, ir Avni 5

I Selamet bia 'iret in bsdum kadem cana

Medd olmad zevkim ^ kbet vakl-i hazn oldu

Trih-i Ebii l-feih stanbul 1330 Tarih-1 Osman Knciimeni Mecmuabi ilahesi),

f Het behit, Nav Osmaniye k tb , fars yazma, 3082; tercmesi (ire.

Abdillbski Ssd), Paaidiye Muad Molla) i lb . 9*8.

^ Trlhi l i ^Omn, VII. cz, Fatih, ktb. 425

5 Jinh l-ahhr, baslmam ksm, niversite kib. T, Y. ISO*?, 131- 1?5. vr.;

ayn ktb. 2577 ve 5961.

TSea 't fevrh, 1. e., stanbul 1279, Fatih bahsi. 408. s. v. dd.

^ Solakzade, Trih, stanbul 1298, Fatih bahai, 189. s. v. dd.

S Meael Solakzadenin -STiltn Mehned Hn n cllmleye tefentld ve 'ulen^

ye.'lr^yl cem5 etmed.eki lekayydleri ne dair yerdii bilgi, dris-i BillBnin

Het ieAr'ffinden tercmedir.

Ayvansarayl smail, Hadllai 'l-cevam^, I . c., slanbul 1281, 11. s.

ic Trih i ^At, IV. c., stanbul 1298, 9- 10. s.

II Tercme-i ek^ik (trCc Mecd), stanbul 1269.

mderris, kad ve eyhleri uzun boylu bahse mevzu olduu halde*

Fatihten pek ksaca sz almtr. Bu arada sonralar kendisine mal

edilen arapa beytin, lm deinde lisanna cari olduuna iarette

bulunulmutur.'*'

l^BtlYOGEAFK CM-^L

1. Fatihin sanatkr hviyeti ve iirleri, edeb yenilememiz ba

layal beri de, ne bizde, ne yabanc lkelerde cidd bir aratrma

mevzuu olmutur. Ziya Paann Warc6a* bir ey ifade etmez. Namk Kemalin tvrak- ;je>anndaki airlii ile al

kal szler de yeni bir ey retmez.

Yarm asr nce, eserinin Fatih ve maiyet> faslnda, air Avn

divannn meydanda bulunmadna iaret etmekle beraber, tezkire

lerdeki kayt ve rneklere dayanp onun airliine bir deer bien,

Seh ve Ltifden de para naki ve tercme eden E. J. W. Gibb,

devrine gre, bu bapta da dikkati eker. G. Jacobun ad geen

hatta Fuat Kprlde* ,Fatihin edeb ahsiyetini etrafhca tahlil edil

mi grmek mmkn/olmad gibi, yeni ve metne mstenit bir m

talaya da rastlamak kolay deildir. yle ki birbirinden alnma

baz yanllar da tekrar edilmi ve bu yzden iddetli itirazlar vaki

olmutur.-

Basmadjiann eseri gibi garpta baslm, bizim edebiyatmzla

ilgili uydurma denemelerde de kayde deer bir ey yoktur.

Abdlhak Adnan Advarn Osmanl I rklerinde ilim monografisi,*

Fatihin sanat ve sanatkrl deil, fakat din ve felsef ahsiyetiyle

devrin fikir hviyeti bakmndan mhim ve mevzuumuzu bir iki nok

tada beslemee elverili bir kitap olmak itibar ile burada kaydedil

mek icap eder.

A. Navariann air sultanlar> gibi eserlere ise bir deer atfe-

demeyecei phesizdir.

F a til^ air; A v n l 7

Fatihin sanat cephesi probleptinde, metot kusurlar ve eksikle

riyle beraber, son yllarda hazrlanan) iki almaya ayrca temas

edilmelidir :

Stk Bilmenin FatihEdeb ahsiyeti ve iirleri* tezi, bibliyograf

yada gsterilen ihmal ve usulszlk bir tarafa, baz blmler arasn

da irtibat yeter derecede salayamamak ve hkmlerde acele hare

ketten saknlmamak ioi kusurlarla zedelenmi olmakla beraber,

keidi sahasnda istifadeye lyk bir lisans almasdr.

Kemal Edibin Fatihin iirleri eserine yazd balangta mevzu

arasra haylca dalm gzkmektedir; Jacoba haksz olmamak

la beraber lzumsuz derecede yklenilmitir, ama yine de Fatihin

iir teknii, dili ve slbu' hakknda olduka isabetli, edeb ahsiye

tine dair sath, fakat shhatli mutalalar yrtlmtr.

- Fatih devrinde edeb hayat'. Yeni Mecmua 11 (19)8), J89391 (bu maka]e ay

rca gnlk gazetelerde de kmtr).

2 Mesel.1 Kprlnn ad geepjy jakal^^^ kaynak gsterilmeden. Faik

B.eadn Almanyada baslan divanVhalp'ii^'^ baz yanlmalar jsakledilnitT ki

bu takale Ali Emirinin krio tenkitleHne hedef olmutur (Omanh Tarih ve

Edebiyat ^ecmuas 'i.. 6. say [1334] ite kr.; ayrca Kemal Edip nsel, Fatih in iir-

Uri. 4. s . V . dd. bk.).

a Easai sur lhistoire de la litteraiare ottomane, Paris 1910, 31. s.

La Science chez le Turcs Ottomans, Paris 1939, 21. s. v, d,; 43. s. v. dd;; Omrili Trklerinde ilim, stanbul 1943, 17 43. B.'

5 Lea sultana poete, Paris 1936, 11; s. v. dd.

8 1945 trkoloji mezuniyet tezi, niversile ktb., tezler 992.

Ankara 1946 , 3 - 30. s.

2. stanbulun 500. fetih yldnmne rastlayan u sralarda btc

tarih rfesinde veya bug-nlerde neredilen onlarca kitap, bror,

dergi V , s. arasnda gerekten deerli, ihatal ve metotlu monografi

lere kavumak nasibinden, maalesef, memleket mahrum kalma ben

ziyor. Hele bunlar iinde Fatihin air hviyetini ihtisaslarndan

kurtulup orta mal szlerin hududu tesinde lm usullerle tetkik

etmek ve bir neticeye balamak zahmetine girenlerin bulunduunu

iddia etmek ise bouna olacaktr.

Grnte zengin, fakat ounlukla perian bir karakter tayan

bu neriyat ylece be grupta toplamak mmkndr:

a. Umum manas ile Fatih ve stanbul.*

b. Fatih ve Fatih devrinde gzel sanatlar, edeb, ilm ve teknik

hayat.

c. Fatih ve stanbul meVzuuhda^r.oman, piyes, iir, fkra v.s.*

8 AbdUIkadir Karalan

2 Sz gelitci; A. Tayyar ulha. Fatih, 1953; Haan Cemil ambel, sianbulsn.

fethi, stanbal (Faydal Kitap, say Dirimtekin, Isianbalun fethi, stan

bul 1949; Hakem Belen. Fatih ve Istanbulan fethi, aanbul 1953 (Milli Eitim Ve

kleti); Nezihe Araz, M>-hmed bin Marad Han, stanbul 1953; Regd Ekrem Kou.

Fatih Saltan Afehmed, stanbl 1953; Sellliattin Gngr, Fatih 'in bii/k zaferleri;

Selhattin Taosel, OsmanU kaynaklarna gre Fatih Saltan Mehmedin siyas ve asker

faaliyeti (sahasnda nisbeten iyi tetkikler arasna girebriir), Trk Tarih KnriTnu:

Yaynlan, XI. seri 4, Ankara 1953; Ziya akir, Fatih Sultan Mehmed (genlii,

cUlsu, harpleri, asker dehas, umum ve husus hayat, kanunlar). stunbul 1953-.

smail Hikmet Ertayan, KiiUiyi-t Dvn- MevlSnS Hmid, etanbnl 1949;

ayn nair, Klliyt-l Dvn- Kabuli, tstanbul 1948; aym nair. Cem Suttan, s

tanbul 1951; :. mil., Fatih ve fiithat, stanbul 1953; a. mil., Adilhler, stanbul

1958; Muin Memdnh Tayan, Fatih ve gzel sanatlar. stanbul 1953; Nait Baylv,

Fatih Sultan Mehmed devrinde (telif, tercme ve istinsah edilen) tbb eserler ile illar,

stanbul 1953; Saadi Nzm Nirv'en, Isfanbulda Fatih II. Mehmed devrinde Trk t

medeniyeti. Btanbl.,1953; Sheyl tjriv,er, Fatihin Cihanniim Kasn, stanbul 1953?

a, m il., him ve aanat tarihimizdi Fatih Sultan Me/mcrf. stanbul 1953; a. m il., Res-

tam Levn, Fatih Sultan Mehmed ve babas ile ola, stanbul 1953 (ayr nUifiin

t>U grupa girebilecek daha bir ok neriyat iin stanbul niversitesinin 500. ylt

vesilesile Fatih devri nefriyatmtz ve. fehir olunan eserlerin kataloga, alanbuI 1953 bk.).

' 'i Arif Hikmet Par, Istanbulun fetih desteni (iirler), stanbul 1953; A. Ferhan

Ouzkan, tstanbul fiirleri antolojisi, stanbul 1953; E. Eehnan apolyo, Fatih sian-

bal kaplarnda (tarih roman), stanbul 1953;' Burhan zsaraolu, stanbul fatihi

II, Saltan Mehmed hayat (manzum), stanbul >953; Evliyaolu Gkhan, Kostan-

niyge Kzl Elmas (manzum bir stanbul fetihnamesi),stanbul 19i3; Faik Trkmen,

Fatihin zaferi (m ill rotan), stanbul 1953; Feyzi Halc, stanbul ve fetih iirleri

antolojisi 1953: brahim Yac inasi Ok,nr., Fatify (trajedi, 10 perd.e), stanbnl

1953; smet Zeki Eybolu, Destanlar iinde Fatih (sianbulun ielhi hakknda

iirler), tstanbul 1953; Murad Uraz, stanbul iin iirler, stanbul 1953; Nazm Kur

unlu, Fatih (tarih piye, 5 perde), stanbul 1953; Srr Uzun Hasaholu, Fatih

devrinde adalet (piyes, 4 perde), 1953; Sheyl nver. Fatih devri fkralar, stanbul

d. Fetih yHnm vesilesiyle alan sergi kataloglan v.s.^

e. stanbul Fethi Dernei yaynlar.-Bunlardan baka Fetih gnlerinde hemen istisnasz her eit

dergi ve gazetede adm bana tesadf edilen yzlerce makale, iir,,

deneme, toplaTia ve saireye burada iaret dahi mevzuumuzun pln,,

kadrosu dnda kalr.

Fatih'in edeb hviyeti

FATHN Sa NAT]

Eski Trk edebiyatnda, daha XIV. asrdan balayarak, gerelc

ekil ve gerekse muhteva klsik bir mahiyet alm olduundan, bir

sanatkrn ahsiyetini tahlil ederken, onun eer varsa orijinal

cephesine nfuz ok mkldr. Hatta ou zaman da mmkn ol

maz. Kullanlan ve?inf ve nazm ek ilfe ri-pek az farklarla ayn

dr. Mevzular aa < yukar muayyendir. Mefhumlar ve mazmunlar

deiik deildir. Kssalar, efsaneler ayn kaynaklardan gelir. Fikir

ve felsefenin hudutlar hemen hemen izilmitir. Tabiata, hayata ba

Fati. air Av'

I stanbul ktphanelerinde Fatihin hususi ktphanesine ve Fatih ng miieUifle~

rine ait eserler, 9tanbarl953 (stanbul niversiteli Yaynlanndan nr. 549; 500.

karala ylnda stanbul niversitesi /, Tp Tarihi Enstits sergisi, Islan bul 19Si

(stanbul Oniversitesi Tp Tarihi EnstltlB 50, [ . 548]) v, s

* Hemen cmlesi yukarki tsnifin tk drt grnpundan birine ithal edilebi-

lcek hviyette olan ve bu etdn provalarnn tahlhl ralarnda yayml-an

Istanbal. Feth i; Dernelnin neriyatnda bu raevzudaki grmz delrltire-

cek esasl her hangi noktaya tesadf edilm' deildir. Haylca dank gzken

ve krlteryum belli olmayan ba yaynlardaT grebildiklerimizi, ir dilik Fatih

ve Fetih iin kurulmu mhim bir dernein ulmalann gstermesi ve belki de-

ileride bir btitn tekil odabilacek eitli meyvalarin ilk mahsulleri olmas bak

mndan, burada ve bir arada yalnz kaytla iktifa edeceiz :

smail H^ml Danimend, Fatihin hayat ve Fatih takvimi /, sla bul 1953; a.

m il., stanbul fathinin meden kymeti (ayrca franszca ve ngilizce tercmeleri de

baslmtr). No. 15, Istaibal 1953!'Steyt Onver, stanbulda Sahabe kabirleri, ^ o .

4, stanbul 195); a. mil., Fatih ahanesi tevzinmesi, Nn. 7, stanbul 195 ; fi. m'II.V

istanbal kalatarnn tarihi bareleri, No. 16, stanbul 1953; a. B il. , Fatih devri ham

lelerine umum nazar, No. 17, stanbul 1953; Cahit Okurer, Byk Fatih, No. 5,

stanbul 1953; Orhan Seyti Orhon, stanbul' un fethi. No. 7, stanbul 1953; Ekrem

Hakk Ayverdi, Fatih devri hattatlar ve hat sanat. No. 12, stanbul 1953; a. mil.,

Fatih devri mimari eserleri. No. 13. stanbul 1953; Feridun Dirimtekin. Fetihten

sonraki stanbul, No. 14 Istanbol 1953; Smiha Ayverdi, Edebi ve manevi dnyas-

iinde Fatih, Np^ 19, stanbul 195 Eref efik, Tarihi Trk greleri. No, lO, s

tanbul 1953; smail H. Baykal, fncferun Mektebi tarih, No. 20, stanbul 1953; B. N.

ehsvarolu, ttianbaPda 500 yllk salk hayat, No. 21, stanbul 1953; Asat Hftlet

elebi, Divan irinde stanbul, No 22, Istanbvtl 1953; Fatih ve stanbul, stanbul

Fethi Dernei tarafndan yaymlanan iki aylk de rg i,'!, e., 1. say, 29 mays: 953, ,2. say, temmuz 1953.

k, hadiseler karsnda alnacak tavr, davran bUe haylca. statik

ve donuktur. nsan ruhunun samim dalgalanlarn onun kylarjniJa

yakalamak nadir tesadflere mnhasrdr. Bununla beraber aTianeden

gelen bu kat kahplar altnda dahi dikkat sarf ile ve arasra yanl-

may da gze alarak mustarip veya memnun sanatkrn gerek y

zn grmek, daha ileriye varp kalbinin rpnlarn] duymak ihti

mali de, zaman zaman, varittir.

Acaba Fatihin sanatkr ruhunun hakik simasn, onun elimizdeki

iirlerine dayanarak, aslma uygun surette ve oka aldanmadan tesbit

edebilir miyiz? Bu soruya veya hayr cevabn vermek ayn

derecede gtr, hatal olabilir.Fatihin iirlerinin tahlilinde sadeden karmaa doru gidilerek

nce d, sonra da i yap gz nnde tutulacaktr. ekil ve muhte

vann birbirinden ayrt edilmesi, teferruata ini srf kolayhk ve has-

satan acele hkmlerden saknmak iindir. Yoksa eserin ahsiyeti,

bizce de, didiklemelerin stnde kalan canh varlnda, btnndedir.

1. FATHN KLL ANDII VtZlNLEH YE NAZIM EKLLER. air ' Av-

nnin kulland vezin, devrinin btn klsik Trk sanatkrlarnn

mterek ls olan aruzdur. Tarih Kurumu nerinde Fatihe ait

olmayan bir ka para da ona mal edilmekle beraber,* biz batan

beri bunu esas tutmak hasebiyle, vezin bahsinde de mtalalarmzda

ayn metne dayanacaz.

Elde imdilik mevcut bulunan 87 parann vezinleri zerinde

durulacak olursa, airimizin kendi devrinde ve hatta btn eski

edebiyatmzda umumiyetle en ok kollanlan bahir ve vezinleri

tercih ettii mahede olunur. Baka bahirlere de az miktarda ba

vurulmu olmakla beraber, Fatihin en ok sevdii ve iir yazd

bahirler remel, heze, muzari ve mctestir. Bunlar arasnda remelden

f'^ilatn fHltr' fa^iltn f^n ile 39, hezeten mef^ln rr.ef^n

mef'^iln mef' i^tn ile 11 , yine hezecin mteferri vezinlerinden me/[l mef^il mefa'^l fe^ln ile 5, muzariden me/'/ iHli mef^il,

fHln ile 4, ve mctesten mef'^iln feHln ile de

6 para yazd grlrLki 65 rakamn dolduran ,b^ivmiktar btn iirlerinin % 75 ini tekil etmektedir.

Vezinlerin istimal tarz olduka baarldr. Geri imale ve zihaf

lar sk sk gze arpar. Ama devrinin nazm dili ve trke kelime

lerin aruz veznine uydurulmasndaki zorluk dnlr^ kendi asrnda

deil, daha sonraki alarda dahi baz kuvvetli airlerin de ayni

10 Abdalkadir Karahan

1 Mesel 77 numaral tarih beyti stanbulm ilk kads Hzr elebinindir.

Yine bylece 85 numaral arapa beyU Fatihin o Idua ok.phelidir (ekayk

tercmesi, 134. S. ile kr.). -

mkllerle karlatklar ve ayn aksaklklar mubah grdkleri

hatrlanrsa, Fatihin at uz veznine hkim olduunu sylemenin bu

imale ve zihaflara ramen yersiz olmad kabul edilir. Sonra

baz orta kabiliyetteki airler gibi yalnz bir iki vezin kalb ile ye

tinilmemi olmas, ve iaret ettiklerimizden bakaca da g ve dei

ik vezinlere nadiren de olsa tasarrufu gsteriyor ki onu iyi

bir nzm telkki etmenin hi bir mahzuru yoktur.

k elebnin Mkemmel gazeller ve mretteb kaside ve kf^alar

demilerdr. Mretteb divn mehrdur>* dediine baklr, ve Ayvan-

sarayi smailin de Ba'^ z trk ve frisi e'sr syledikleri derkar

edginden 'Avni mahlas ile ka'idi ve mukatta't ve azelyt cem^

ve tertb olunmdur>~ szleriyle bu vakay takviye ettii nazara

ahnrsa, u nokta aka anlalm olur : Fatih, trke ve farsa

muhtelif nazm ekillerinde iirler kaleme almtr. Fakat bugne ka

dar onun her hangi bir kasidesine rastlanlmad gibi, mretteb

divanlar iin usulden olan dier nazm e'killeriyle yazlm paralar

da henz elde edilememitir. Bilinenlerin % 90 gazellerden mte

ekkildir. Bunlarn dnda kalan bir muhammes terci-i bent, bir

kta, bir ka beyit ve devrin bir ok airlerince tanzir edilmi bir

msra, Fatihin iirlerinin nazm ekilleri itibar ile zengin telkki

edilmesine hi de msait gzkmez.

Kafiyeler umumiyetle salamdr, iyi seilmilerdir. Doldurma,

kafiye hatr iin yazlm hissi veren, yahut beyti kafiye yznden

manaszla gtren msralar hemen yok gibidir. Bununla beraber

nadiren bozuk vezinli msralara ve bozuk kafiyelere de tesadf edi

lir. Ancak bunlarn mstensih hatas m, yoksa airin hakikaten ih

mal ve kusuru neticesi mi olduunu tesbit zordur. Yeni bir nsha

elde edilinceye kadar bu hususta bir fikir yrtlmesi ihtiyatszlk

ve hakszlk olur.

iirlerin alfabetik tertibine dikkat edilecek olunursa, paralar

arasnda en ok u konsonlarla biten- kafiyeler grlr; j ; r (18),

o : n (11), i ) : fi k (8), ^ : y (8). Bylece iirlerin yandan fazlas

(45 para) eski alfabemizde drt konsona (;, j inhisar etmi

bulunuybV. En az kafiyie tenkil eden konsbnlr yalnz birer parga

ile unlardr; c, ^ : h, o" : s, Hi kullanlmayan kafiyeler de

az ve eksik deildir : : t, ^ h, i : z, t/ : - -* : t.

^ 7, t - ^u kadar var ki bu ite Fatihe ait belli bir orijinallik bulundu-

Fatih, air jSv'ft 11

unu iddia etmek yanl olur. Esasen eski iirimizde ve n> he

men her airimizde en ok kullanlm,olan kafiyelerdir.,Bu, ahsla

rn tesirinden ok dilin bnyesi ve bu seslerle biten kelimelerirt

zenginlii hasebiyledir. Fatihin baars umumiyetle kafiyeye ort

bir sanatkrdan daha kuvvetle ve dikkatle tasarruf edebilmesindedir.

II. FATHN SANATININ NSUr l AEI. Trk klsik edebiyatnn idealist, zihn, mcerret, sun ve taklidi karakteri Fatihin iirlerinde de

barizdir. Onun da sanatn hviyetlendiren unsurlar devrinin veya

kendinden az nceki devrin sanatkrlarndan farkl deildir. Ufak

tefek deiiklikler esasa taallk etmez. airin heyecanlan, duygular

muayyen kalp ve kyafete dklmek zarureti yznden pek soluk

faalde aksetmekte, arka plnda kalmaktadr. Tedailer tabi ekillerin

den inhirafla sanat leminin asrlk malm ve muayyen unsurlarna

inklp edince asl hviyet g-lgelenmektedi. Ancak hazr mefhum

larla yetin/nek-zorunda kalrifca d, ze'fe'oyunlan, ikinci plndaki fikr

faaliyet v. s. ile eserine ahsiyetinin az ok damg-asnt da vurmu.

saylabilir.

Fatihin hayal ve tahasss muhitini, bedi ve hissi leminin hu

dutlarn izmee, nce, mazmunlar kullan tarzndan balamak

uygun olacaktr.

1 . Fatihte sevgilinin ba ve beden yaps ile ilgih mazmuniar klsik edebiyatmzda taayyn etmi olanlardan ana izgiler bak

mndan fark gstermez.*

a. Zlf: eb-i Esra, leyle-i Kadr, tumar, perian, anber-bar, zincir^

Yzn meh-i 'id ser-i zlfn eb-i Esra

Gamze yed-i Musa leb-i la' l^n dem-i '^ s

*

Zlfn eb-i Kadr oldu kau 'id hiIU

Valun dem-i 'id oldu firkun rama^ndur

12 AbdH'-ad'r Karalnn

Zlfnn vasfnda tmr eylesem e'^anmr

Kalarun vasfnda olan cmleye tura der

Gh a'li gibi gzm yan al eyler

Gh zlf gibi hlm perian eyler

1 Dr. A li Nibad (Ta)an), e/hi divanm tetkik, I. c., sianbul 1934, 81, b.

V. dd. ile fcr.

Vatib, ;air Av 13

Eitnesile gzlerinn onlme av. der

Zlf-i 'anber-brun ile bama sevda gelr

'Avn bir ayd- za'ifndr bu gn 'lemde kim

Muhkem it zencir-i zlfnden anun boynuna ull

b. Yz : gij gzellik bahesi, matl, ay, era ,^ kuluk gnei^

bayram.

Gl yzn zre ki dmi ca'd-i kkl h |j

Zinet etmi b- hsnn tze snbl h ah

'^Avn seni medh eyledi n tarz-i gazelde

Matla' dedi yzne v azuna m'^amm

*

Alnufi kamerine yzn ayma mbih

Bunca gz ile grmedi bu arh-i mu'^all

s :

Yznde zlfn eger olmasa ne noksan kim

er- emse ne hacet ger olmaz ise delil

Bir aha kul oldum ki cihan ana geddur

Bir maha. tutuldum ki yz ems-i zuhadur

*

'^ de yzn () Kadre aun olah tebih

Kadr. ile baSa 'd Hemn uh)? , mesdur

c. Gz, gamze, gzya : fettan, mest, ahu, haram, ti, tir;

derya, ll, Nil, Ceyhun,

Dil nice rsv v eyd olmasun

Gzlern fettnma meftundur

Gzfi ahusunri'evki ile ahralara ddm

*

Harami gamzen tarrSr zlfn

Gnl ehrinde bilmem ne ararlar

Cnum rhd-vardur t-i -amzene

Gzm izin trabna pr-intizrdur

Cana hecrn haperi gedgi yetmez miydi kim

Gamze tiriri atarsun ol dah cna geer

te-i am yakmasa taii m vcdum ehrini

Gzlerimden g-HIm stine iki derya yelr

Gzmden akan ya mdur kan mdur

Lebn ydna li-i mercan mdur

*

n ubr- hecre teskin vermedi ne fnide

Gzlerm yan tut kim Nl Ceyhan eyledn

d. Mje (kil pik) : Musa, tir, sinan, ti, haner.

Ms-yi mjeri olur ise c|^uma,k5til ,Kfir olayn olur isem sya kjl

*

YzHle zlfni geceyle gne nisbet edb

Kaunla kirpigri tr ile kemana yazam

Gzn ki kad ide kan tkmege bsm okyam

Mjen ki sineleri k ide sinna yazam

Ne lzm t-i mjgnri seni fatl eylesn dimek

Bilirsz ehl-i hal olan olur bu sze kyiller

*

Ten-i b-cna mjefi haneri kim cna geer

Hasta-i 'ka ecel erbeti dermna geer

e. Ruh (had, arz, yanak) : glistan, gl, bahar, em, meh, mihr.

Bir ha kulum kim kulu sultn-i cihndur

Mihr-i rub ems-i felee nr-fefindur

*

Bde-i nb ile buld ruh-i cnsn revnak

Guyy gller ile blH glistSn revnaV

14 Abdlkadii Karahan

Zlf-i miskin ki ruh-i yr ile tbendedrr

em-i pr-nr ile an buld ebistn revnak

*

Dne dne rh-i dilbierde '^ arak gren dir

Cem'-i kevkeble ne bulm meh-i tbn revnak

:)c

Bda gl-ruhlanndur verd-i hamrdan murd

*

Bahar- rz- dilberde taze gller alm

f. Hal (ben) ; anberbar, flfl.

H-i 'anber-bri ile my-i pr-inler ki var

Rite- b zre binmi '^ ikd-i flfl b sh

h. Leb (dudak), dehen (a&z), di ; ll, gonca, arap, erbet

ehd,ii|in.,

Kyamet kameti zre ol b- Kevger-i la'ln

Gnl cn 'buld 'Avn nasri Yfevin l-h'isb olm

b- Kevserle hayt abna kalmaz ihtiy

rse ger la'ln tabibi hasta dil dermanna

*

^Avn seni medh eyledi n tarz- gazelde

Matla' dedi yzne v azna mu'amm .

Kmetn evki lem-ve ne kadar olsa iyn

Dilde raz- deheni srrn pinhn iderz

16 AbdiUkadir Karaban

Drr din likri gzm yan 'ummn eyler

La'^ l-i nbn hevesi yregmi kan eyler

g. Kad, kamet (boy); servi, kyamet, nihai,-Sidre.

Karalar giymi meh-i tbn gibi ol serv-i nz

Mlk-i Efrengii meer kim hsn iinde hidr

Kyamet kameti zre ol b- Kevser-l la'lSv

*

Bir nihi idi kad serv-i dil r olm

Boyunla ruhlaruii Sidre v cinna yazam

2. Sevgilinin madd uzuvlarnn ayr ayr, benzetme yolu ile

ve ne trl tedailerle Fatihte de dier klsik airlerimiz gibi

donmu kalplar iinde ifade edildii, bylece, hatta tefen uat ile

birlikte grlm oldu. Simdi de Fatihin iirlerinde btn halindeki

gibi yine madd ve gibi

lirik umum mefhumlara temas edilmesi faydasz olmaz.

a. Sevgili ; Sleyman, Yusuf, ah, melek, peri, sanem, fet, kfir,

mah.

Mesned-i hsn zre sen ben hk-i rehde pyml

Mflr hsln nice *^ arz ide Sleymnm saSa

Ol Ysuf-i hsn urd dile nze-i hecri

Benm sen h-i tneh-rya kul olmak iledr fahrm

*

Bir gfiine yzl melek grdm ki 'lem mhdr

*

01 perinn 'k dinmez glme divnedr*

te-i amla ubrun yile verse ol sanem

Seyl i eknle revn ol lki bd eyleg;il

Sevdgim ise gnhm behey fet ,

Mest km mje t ile Islm ehli

Hey meded komanuz ol kfiri kim kan eyler

*

ubh gibi sadk olduum reh-i ^ knda ben

Gn gibi rendurr ey m'h-i tbanum benm

b. k ; geda, hasta, Mecnun-mecnun, hk, zerre.

Her zamn 'iklara varmak der-i canana gc

'Arz- bl itmek gedalar hazret-i sultna gc

Hasta-i ,^ka ecel erbeti dermna geer

Gam beyabannda eyda idb ey Leyl-hrm

^Akl huumdan ayrdun beni Mecnun eyledn

*

yle ^k oldum ki ah itmee havf eyler gnl

*

Nola ser gerdan olursa zerre-ve ftdeler

c. Rakp : eytan, zag (karga), murdar, it.

Kesmezem ayr evri ile cnndan md

Kim kesilmez havf- eytn ile mndan md-

*

Kuy-i dilberde finuma ider ta'^ n rakb

Z-i n-szi grn mur- ho-elhna geer

*

F. 2

Fatih, air Avn 17

Yr in ayar iJe merdne cenk itsem gerek

t gibi murdar rakb lmezse' yr elden gider

d. Dil (gnl) : mirat (ayna), ehir,, blbl, murg (ku), ba- (bahe), mlk, afte, rsva.

Mir^t-l di cemlne yne-drdur

*

Harm gamzen .tarrar zlfn

Gnl ehrinde bilmem ne' ararlar

*

Dili blbl klubdur '^nin stndeki gller

* .

Mur-i dil her dem ider ol ten ruhsra meyi

Kim semender lbd ider kanda ise nra meyi

*

B i dilde hsn iJe bir verd-i b^^ndndur veys

*

Nice ma'^mf olmasun dil mlk '^adl dd ile '

Bunca yldr kim gfil tahtnda sultndur veys

* .

Ek-i emni arb barun eyle rbb

Ey dil-i fte un bu, g,ie mihmndur veys

18 Abdlkadir Karaban

D il ni^^- TOSva-v--ey4--tJmasun

Gzler\ fettanna meftndur

c. Visal .* arap, em\ drr, d.

Valun arbma yine mmd-vrdur

.

T seller kalsa gnl ?ulmet iinde ne 'aceb

Yanmad karma ol. em,%i ebistn bu gice

*

Drr-i vil-i, dilbere Xf;mek ^midine

Gzm ya olursa noa b'aV-i b-karar

*

Valun dem-i ;d;Odu firs^u ram,a|ap^^u^^

f. Hicran : Zehir, haner, tr.

Zehr-i firak geri dili hasta eyledi

Cana hecrn haneri gedgi yetmez midi kim

Gamze tirini atarsun ol dahi cana gier.

3. Fatih, iirlerinde edeb sanatlara da yer vermekle beraber, bu

hususta baz airlerin yapti gibi ii deta batan baa kelime can-

bazhanesi oyunlarna kadar gtrmemitir. O da, phesiz, ska bu

edebiyatn bnyesi icab olarak sunliklere, edeb oyunlara ve sanat

lar adna samimlii fedaya kaymtr. Ama o kadar fazla deil.

Mazmun ve mefhumlarn kullanl, esasen benzetme yolu ile bir

nevi edeb sanat ticaretidir, denebilir. Yukarki mebzul misaller bu

bakmdan da mnaldr. Ancak airimizin duygu ve dnce maka-

nizmasnn ileyi tarznn daha da billrlamas iin kulland edeb

sanatlara da bir ka misal verilmesi zararl olmaz.

Cinas ; Dehnunun beyn muhtaardur

Mutavvaldur saunda Muhtasarlar

Bde-i nSb ile buld ruh-i cnSn revnal

Gyy gller ile buld glistan revnak

Hatt hl ile bulur '^Avn rub- yr eref

Bblarla nitekim buld Glistan revnak

Hsn-i tlil : Sen dr-i meknn firaknda gzm yaun grb

BaSa takld edb alar ebr-i nsn varsa

*

te-i gam yakmasa tan m vcdum ehrini

Gzlermden gnlm stine iki derya gelr

Tevriye (iham) : 'Ik derdine if olmaz ise Knnda

Nu-i dr-yi lebn an da derman eyler

*

Beyti bozarsun rakibi anma i'^rinde akn

'Avn dilber vafidr n i'^ r indan murd

*

Husrev bu hadd- gl-gnun grb

Sana Ferhd olmayan Mecnndur

Terdid: Bilmezem bu blkat-i lemde mi inf yok

Olmadum m yoksa ben hl sez-yi mehmet

F a t i h , f g i r A v d 19

'ka dny v cn terk eylemek sn olur

Lik cnn terkini itmek gelbdr cna gc

rsal- mesel: Bu meel mehurdur kim kmadk candan md

*

Bu meste keyfiyet-i badeden sl itme

Bel takkat-i dery-y kande bile ark

Sihr-i h a l l: Ahlamakla drr-i vala tlib oldum tan degl

Eylese avv olanlar bahr-i 'Ummandan imd.

tikak : Bu hsn-i hdyi ki Huda sana virbdr.

III. KISSALAR, EFSANELER, HKAYELER VE KAHRAMANLARI. airimizin

ancak bir divane mahiyetinde olan iirlerinde eski edebiyatmzda

mevkii bulunan kssalar," efsaneler, hikyelerle bunlarn kahramanla

rna da ak veya kapal imalar mevcuttur.

1. Kssalar ve kahramanlan :

Yusuf : O l YOsuf'i hsn urdu dile nze-i hicran

*

Ey Ysuf-i zamane nice cn hal idem

Gamzen ki katlme daknur ti ile sinn

Ms : Mass-yi mjen olur ise cnuma katil

Kfir olayn olur isem Isya kail

*

Gr mey feran na?ar t sakf- deyre kim

Nlr- Kehmden diler isen zebineyi

Sleyman : Mesned-i hsn zre sen ben hk-i rehde pyml

Mr hlin nice 'arz ide Sleymnum sana

tsa (Mesih) : La'l-i cn-ba\jile 'uka bUb itse nigar Mrdeler zre anasun Hazret-i 'Is gelr

N!

^Aceb mi mubeenn la'l-i cn-babna cn virsem

Ki bu deyr-i khenden tara almdur Meshyi.

2 . Efsaneler ve kahramanlan :

Nenrttd : Irem bandan Nemrd odundan srme efsane

Getr ol cm- te-rengi kim 'alem olur glen

20 Abdlkadir Karahan

Karun : Ek-i sm ry-i zerdm nakdini izhr idb

Dostum 'uk iinde beni KrSn eyledn

Cem-Cemid : Hk-i py-i yr tcum ky-i dilber mesnedm

Rek ider Cemd Cem taht klhumdan benm

*

adr-i meyhanede rindn ile bezm eyleyben

Taht-i KvSsa gib 'iret ile Cem olalum

Cam- Cem cam- skender :

kar Cm- Cemi 'Avn haznenden temaa kl

Eger bilmek murdurisa kemShi kr- dnyy

ki 'lem nakn grmek dilersen aikr

Devr iinde le-i mey c5m- skender yiter

Cem skender:

Tevrh-i Cem skender itmez hatrum her giz

Meer Cm- cihn-bn eyleye an yine ren

Fatih, air Avn 21

Mani ;

Zal

Bu hsn-i hdayi ki Huda sana virbdr

Mn-i Cihan yazmad tavrne hemt

'Avniy Zl-i zamnun mekrine aldanma kim

Kim zamnun evrini ekmek gelr merdna gc

Hamza :

Mihrn ey hsn-i bed' ^ leb-i la'ii rn

Ka-i Hamza gibi 'leme destan iderz

Mahmud (Gazneli) :

'Avni g3 Mahmd ehn bakdu bu kim

Mlkin dabiler zabt ider ana nigerndur.

3. Hikyeler ve kahramanlar;

Leyl Mecnun :

Husrev bu hadd-i gl-gnun grb

Saia Ferhd olmayan Mecnndur

Gam beyabannda eyd idb ey Leyl-hirm

^Akl huumdan ayrdun beni Mecnun eyledn

Ferhad irin :

Te-i nhunla ben kim eyleyem cn-kenlegi

Kh-i gamda bana g-ird ol maz Ferhdlar

Bistn-i amda efn eylesem Ferhd-ve

Ruhm idb ben zara g^ elr khdan ferydlar.

IV. D il ve s l p . Fatih, dil ve slp cephesinden de, iirlerinde

devrine gre bir otorite saylabilmekten uzaktr. Ama bsbtn de

ihmal edilecek gibi deildir. Onda, hkim olan, umumiyetle, XV.

asrn hassaten eyh ve Ahmet Paa ile en mtebellir eklini alan

kitab dilidir, klsik osmanhcadr. Esasen edeb sanatlar, vezin ve

nazm ekillerini yani o zamana gre aruz, bedi, beyan ve kafiye

ilmini daha ok ran iiri geleneklerinden alan ve orijinalitesi,

muayyen mnada, fikir ve hayal inceliinde sezilen bu edebiyatn

dili meselesi de XV. asr ortalarnda artk tavazzuh etmi bulunu

yordu. Fatih'te de, adalan gibi, XIII. asrdan beri klsik edebi

yatta trke kelimelerin yerlerine gelen veya onlarn yan balarn

da ve etraflarnda yer alan farsa ve arapa kelimeler fazladr.

Ancak sz gelimi Fatih, eyh ve Ahmet Paa veyahut Melihi veya

Mesih ile karlatrlacak olursa ki etrafl bir mukayese yapma

a vakit bulamadan baz rnekleri hatrlyp sylyoruz yabanc

kelimelere, onlara gre, daha az bah kalm grnecektir.

Bir ok zamanlar mteradif mnaya gelen trke-arapa-farsa

kelimeler, tabirler ya ayn gazelde veya ayr paralarda birbirleriyle

badamaktadr. Bugn bile belli dil davalar karsnda bulundu

umuz ve bu yolda nice glklere rastladmz, bunlarn bir ks

mn yenemediimiz unutulmazsa, 500 yl ncesi iin bunu bir kusur

saymamak icap ettii daha iyi anlalm olur.

Fatihte em sa fiia b gne, kalb - d i l gnl, h a v f bk korku, veya P e r v a z um ak, r a h y o l ,d id e - g d z . . v. s. kucak kucaa ve hemen hi bir nans fark da dnlmeksizin yaamaktadr. Bununla be

raber z trke kelimelerin bu iirlerde ayrca mevkileri bulunduu

na da iaret edilmelidir. G ndz, gece, bel, sa, y z , ete* gibi yaayan dilin gzel trke szleri onun gazellerinde oka bulunduklar gibi

cm, zge kabilinden bugn iin bazlarnca kullanlan daha eski ve yerlerini daha baka kelimelere kaptrm s-'^ zler de gzden kama

maktadr. airimizin gazelleri arasnda sadeler de, ar ve klfetli

22 Abdlkadir Karahan

fadelilr de vardr. yle ki insann ak.hna Fatihin bazan isteyerek

^ade ve sssz yazmay ve yalmanc dil unsurlarn az kullanmay

denedii dncesi gelir. Yabanc belime ye terkiplerin fazlaca

.oldu:u paralarda dahi m sra yaps Trktr', trkedir. Iran ivesi,

edas bu noktada hkimiyetini hissettirmez." Arasra da arkaik say

lan kelime ve tabirlere rastlanrsa da, bunlar eserin btnne ve bn

yesine tesir edebilecek kemiyet ve keyfiyette olmaktan uzaktr. Esler mek, sz delmek, ldriser, sincilegen, yana yazam, teskin vermek

v. s. bu cmledendir.-' 5',

Fatihin vokableri de yoksul saylmaz. Geri bu kadar az para

ile bu hususta bir hkme varmak yanl olur. Ama -bu kadar dahi

onun gerek kelime hzinesi, gerek kltr bakmndan olduka zen

gin bir yaz diline tasarruf etti-in gstermee elverilidir. Bazt

kelimelerin, hatt ayn gazelde bir ok defa tekrar kullanlmas

{sz gelimi : ol, ruh, yr v. s.) zarafet bakmndan tenkit edilebilir.

stisnalardan sarf- nazar., eski edebiyatmz' slp sahibi olmay

pek zorlatrm olmas.na ve Fatihin de kendisine has bir slbu

Dulunmamasma ra-men, iirlerinde yer yfer yle scak, yle saf, yle

samim bir atmosfer hissolunur ki airimize bir oanayaknhk, bir ba-

kahk verir. Bununla ona ayr bir slp kazandrr demek istenmedi

i aktr. Fakat devrinin o sra sra ^ ki yalnz 30 tanesine kendisi

maa balamt ve tannm aitleri arasnda dahi onun gazelle

rini, bir az dikkat sarf ile, az ok tanmak mmkndr, denebilir.

Fatihin gazellerinde dikkati eken bir nokta da mevzuda vah

detin umumiyetle dalmam gzkmesidir. Eski edebiyatmzda^

hele gazel vadisinde mevzuda birlik ender grlr ey olmakla be

raber, Fatihin baz gazelleri, batan sonarkadar deta ayn fikrin,

ayn duygunun mihveri etrafnda dnmektedir.

Sanatkrmzn slp ve ifadesi aktr, mnakkahtr. Ayrca

belagat ve fesahat kaidelerine de uygundur. Beli ve icazl beyitlerle

karlald olur. male ve zihaflann slp gzelliini zedeledii

yerlerde vardr. Dilimizin zaten aslnda aruz pek de yatkn olmad

ve XV. yzyln eski edebiyatmz iin bir gelime ve serpilme a

bulunduu dnlr, aynca o .devrin birinci snf stat sanatkrla

rnn eserlerinde dahi ayn aksamalarn mevcudiyeti nazara alnrsa,

bunun byle olmasnn bir, bakma da zarur saylmak gereklilii kabul

edilebilir. Kusur da tabiatiyle yalnz Fatihe raci olmu olmaz elbet,

V. M t e e s s ir o l d u u Iran ve Ths sanatk^el'ari. Alt dil bil

dii hakkndaki rivayetleri inanlr saymasak bile, Fatihin arapa

ve farsay bu dillerde yaz yazabilecek kadar iyi bildii dorudur.

Fatih, air Avn 23

24 Abdlltadir K araban

Hassaten lirik ve didaktik Iran airlerinin eserlerini asiilarndare

zevkle ve dikkatle okuduu ve kendi gazellerinde bunlarn kuvvetli

tesiri altnda kald phesizdir. Onun birinci plnda irazl Hafir

(l. 791/1388) ve eyh Sadye (l; 694/1294) ok ey borlu olduu

anlalmaktadr. iirindeki lirik, serazad terennmlerde Hafizin;;

didaktik, t verici ve ata szlerine kayc ifadelerde de Sadnin

tesiri mahede olunmaktadr. Bunu kk rnekler zerinde daha,

kolayca g-rmek kabildir :

Hafiz : V'-- i : ^

i ^ l J jJ

Fatih : Skiy mey vir ki bir g-n Islezr ekden gider

n irr fal-i hazn bj bahr elden gider

Hafiz :

Fatih ;

Hafiz: J. ,4,

Fatih : abrmn cmesini dorad mikrz-i amn

*

Hafiz:

Fatih Ged-yi dilber olmak yeg cihnun pdisndan

Hafiz : ^ *^ Lal jl V-s

Fatih : '^Avny kat' eyleme sen "^ avn-i Rahmandan md

Yukanki beyit ve msralara dikkat edilince, deta bunlarn mna.

ve medll itibar ile yalnz tesir altnda kalmay deil, bir nevL

tercmeye kaymay dahi gsterdii hatra gelir. Ancalr Fatihin

dier iirlerinde bu tesirin bu kadar ar olmadn tavzih yerinde

olur.

Sad tesiri, Hafizinki gibi vazhn vazh derecesinde yakalana-

mamakla beraber, eserin ruhunda, edasnda ve imalarda belirmekte

dir. Sz gelimi :

Hatt Ijl ile bulur 'Avn rub-i yr eref

Bblarla nitekim buld Glistan revnaij

beyti nasl airimizin Glistana inaln belirtiyorsa,

'Avni gzi Mahmd ehn baku bu kim

Mlkin dabiler zabt ider ana nigerndur

beyti de ylece, ayn kitapta adl ilk babndaki

Gazneli Mahmut (388/998 421/1030) ile alkal bir rya hikyesinin,

muhayyilesinde brakt kuvvetli izleri aksettiriyor.

Fatih bu iki byk sanatkrdan bakaca da ran edebiyat stat

larn sevmi, okumutur.

eyh : Ol ret-i in kim yz yine-i cndur

Bakdukca hatasz d cihan nak ayndur

Fatih : Bir aha kulam kim iul sultn- cihndur

Mihr-i runi ems-i feleke nr-fendur

. *

eyh : Yine rindne g-eln 'azm-i harabat idelm

Pr-i meyhane ile gizl mnct idelm

Fatih : Yine mestne g-elfi 'azm-i harabat idelm

Hizmet-i pr-i mun ile mbahat idelm

XV. yzyl iirimizin eyhden sonra en byk stad Ahmet

Paann iirleri de Avnnin gazellerine messir olmutur. Her iki

sinin ayn muhitte, ayn zamanda yaam olmas, birinin sultan,

tekinin vezir bulunmas hasebiyle, bu tesirin icabnda karlkl

olabileceini de mantkan dndrr. Ancak Ahmet Paann byk

ve hakl hreti ve divannn umum heyetiyle Avn divanesinin b

tn arasnda yaplacak bir mukayesede g-rlecek briz fark, aksi

fikir ve mtalada bulunmay g-ayretkelik halinde gsterebilir. Bu

itibarla tarafszlk, nazirelerde ve dier iirlerde grlecek benzerlik've

yakn mnasebetlerde, Avnnin Ahmet Paaya borlu olduunu

cabule bizi gtrr. Yahut hi olmazsa, her ikisinin ayn ran kay

naklarndan mlhem olmalar hasebiyle, byle olduunu sylememizi gerektirir.

Fatihin en gzel gazellerinden biri olan

Tan mdr itse gnl nle v efan bu gice

Gelmedi meclise ol dilber-i fettan bu gice

matlal gazeli Ahmet Paanm

Yine yan em ^ gibi ubha dek ey can bu gice

Ki dola evkin ile ol>bet-i cnn bu gice

matlal gazehnin naziresidir. Sonra Fatihin nedimi olan Melihnin

-cGnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl mkerrer msral murab-

ban Ahmet Paa bir murabba, Fatih bir muhammesle tanzir etmi

lerdir. Denebilir ki; Fatih gerek redifli gazelde ve gerek

se gnl belisinde Ahmet Paa ve Melihden hi de geri kalma

mtr.

Burada hatra yle bir soru gelebilir. Fatih, saraynda bir ok

lim ve airle* gayet sk surette temas eden ve btn seferlerine

1 Yalnz l devrin 31 airini ayn ayr anlatr. (Knh l-^ahbr, ad geen

yazl., var 131b. v dd ) Ayrca Hammer, Tarih (trc. Mehmet Ata) II. c,, stanbul

1329. 235. S. v. dd. bk.

26 Abdlkadir Karahan

bunlardan bir ksmn birlikte gtren, hayatnn zevk ve evkim bir

az da ilim ve iirde bulan, hatta vezirlerini dahi bunlar arasndan

seen (Sinan, Ahmet, Mahmut, Mehmet Paalar gibi) bir hkmdar

olarak, bu mevzuda yalnz tesir altnda kalmakla iktifa etmeyip iir

lerini maiyetine tashih, tadil ve slah ettiremez miydi? Veya ettir

memi midir? Bu husuta tabiatiyle kesin bir hkme varmak elden

gelmez. Yalnz Fatihin psikolojisi dnlr, geni kltr ve m

tala zevki gzden rak tutulmaz, gazellerindeki lirik ve samim ha

vann hususiyeti hatrlanr ve nihayet baz iirlerin ancak kendine

pek gvenen ilim ve sanat k, muzaffer ve kahraman bir padia

hn kaleminden kabilecek mahiyet tadklar unutulmazsa... byle

bir ihtimalin varit olmad, veya hi olmazsa en sonra akla gelebi

lecei pheden vareste olur.

Fatihin beyit ve msralar. arasnda yleleri var ki hemen ken

dinden sonraki asrda edebiyatmzn ei bulunmaz simas Fuzulyi

tedai ettiriyor; bunlardan da bir ka rnek verebiliriz:

A vn : Grsek ol gonca - lebi ak - i girbn iderz

Gl yzn ydna blbl gibi efn iderz

{5

Fuzul: Ba girdm ser-i kuyun anub efin itdm

Gl grb ydn ile k - i girbn itdm

* .

A vn; Dman oldular seninn dostum ^ lem bana

Fuzul: Dostum 'lem seninn ger olur dmen bana

*

A vn : Gayr ad itdn veli bu d n - d eyledn

Fuzul: Dne dne bizi n - d zgeyi d eyledH

*

Avn : Hr zar oldum ^azz km - krm var iken

Fuzul: 'Aziz - i ^lem iken hr hk-sr oldum

*

Avn : Her kii cn gibi sevdgin sen sanemi

Fuzul: Her kii kim sever z cn gibi canan

*

Avn ; ldrme beni cevr ile kim '^ Ik belSdur

Fuzul: Dil verme am- 'ka ki '^ k afet-i candur....

Bununla beraber Fuzulnin Fatihin tesiri altnda kald tarzn

da bir iddia ileri srlemez tabi. Hayat boyunca Irak- Araptan

Fatih, air Avnl 27

ayrlmam ve eyh, Ahmed, Vessaf, Celil ve Nizam g^ ibi mahdut

bir ka airden baka Anadolu sanatkrlarnn eserlerini dahi tan

d mnakaa mevzuu olabilecek olan byk sanatkrmzn tesir

meselesi bir tarafa hatta Fatihin iirlerini grdn veya okudu

unu tahmin etmek bile gtr. Benzerlik her halde, her ikisinin de

ayn Iran iiri kaynaklarndan imi olmalar hasebiyle, mterek,

tesirler almalarndan ve bir de her iki ruhun da lirizme, byklk

lerine gvenmeye, ar hislilie hemen hemen ayn derece mtemayil

gzkmelerinden domutur, denebilir. Ksacas, mteessir olduklar

sanatkrlarn birlii, psikolojilerinin bir bakma yaknh Fatih ile

Fuzulde baz beyitlerin benzerliine, ' hatta nadiren ayniyete kadar

varan yaknlma sebep olmutur.

VI. SANATINI DEERLENDRME. Fatihin iirleri zerinde eskilerin

orta mal, klielemi szler dnda her hangi bir mutalda bulun

malar nadiren vakidir.

Seh Beyin * cmleleri - mbala

hissesi bir tarafa - bu bahiste ilk ak, doruya yakn gr tem

sil eder. k eleb Mkemmel gazeller ve mretteb kaside ve

kukalar demilerdr. Mretteb divn mehurdur ve eker ebytlar

havtrda mastrdur> der ki ne bu kelimeler, ne de Haan elebnin

^ tar-zmdaki lflar, airimizin sanatn deerlendirme cephe

sinden esasl bir istifade salamaa elverilidir.

Beyannin Kend dalji ma'rif ve fezilden behredr olub na?m-

e'r- b-dra kemal-i iktidar olub ve Ryaznin yazmalarndan

bir ksmndaki

muhtevadp bir yenilik, bir orijinallik g-steremedi-i, daha ak ve

ksa bir anlatla air Avnde ahs varlklar arayp bulmann gl

n tekrardan kaydetmek lzm geliyor. Ancak bu, Fatihin deeri

olmad, jgazelIerinin tamam ile bir kopyadan ibaret bulunduu

mnasna gelmez. Esasen biz de Jacobla birlikte diyebiliriz ki :

^.

Bunun iindir ki gerek Fatihin ve gerekse dier klsik airleri

mizin kendilerine gre bir sanatkr hviyetleri ve sanatlarnn da

deeri vardr. Ve bu inkr da edilemez.

Bir kere Fatihte de, dier bir ok eski airimiz gibi, ekil muh

tevadan daha ehemmiyetli gzkt iin, o evvel msran d g

zelliine dikkat etmi, sonra da mazmunlar, mefhumlar yerlerinde

kullanmaa, yeni mazmun ve mefhum bulma yolunda muhayyilesini

iletmee ve yeni tedailer yapmaa gayret etmitir. Bunda da muvaf

fak olmutur. Mesel seslerin ahenkli surette birlemesi, telffuz le

tafeti diyebileceimiz eaphonia Fatihin baz iirlerinde barizdir :

Sky mey vir ki bir gn lle-zar elden gider

n irr fal-i hazn b behr elden gider

matlah gazel bu arada zikredilebilir.

airimizin hayal ufkunun geniliine, tedai zenginliine, bulu

inceliine misal olarak da u beyitleri iktibas olunabilir :

Gl yz evkile kim dolmu durur Ijnin gril

Bir alar udur kim stinde revndur berk-i gl

Geydrr canna zevk ile af hllelerin

Her kim ol stm - teni bir gice ^urySn eyler

=f=

ahid'i gl bda n geydi gl - gn prehen

Tkmeler taknd ona znet in onceden

Burada u noktann ehemmiyete ahnmasnm srasdr: yle duy

gu ve dnceler vardr , ki, her hangi ,bir insan azndan dkld

vakit, dikkat ekici ve zerinde durulmaa deer grlmez. Ay

n eyler o mevzuda salhiyetli biri tarafndan tekrar edilirse veya

yeni bir kla konursa, mesele birden elektrik ile aydnlanm

Fatih, air Avn 29

i Jacob, a. e., 10 s.

bir sahaya intikal etmi gibi parldar, tavazzuh eder; g-zelleir. E-

debiyat iin de bu ksmen dorudur. Mesel herkes

Yukanki beyitlerin arasnda yleleri vardr ki bunlar ancak ve

anca'< Fatih syleyebilirdi, Fatih yazabilirdi. Bunlar onun sanatkr

hviyetinden ok, hkmdar ahsiyetinin akisleri ile dalgalanmakta

dr; doru. Ama yle bir hkmdarn byle mtevazi, rind, ili, liriz

me mtemayil ve sevgiliye btn mevcudiyeti ile^bal tezahrler

gstermesinin de, sanatn deerlendirmede bir l, bir kritsryum'

saylmasna ne engel olabilir?

FATH'TE t a sa v v u f ! VE FELSEF FKKLEK

Fatih, fikir ve felsefe cephesinden de eski edebiyatmzn ana

nelerine sk skya baldr. Ancak bu bahhk onda bu ananenin

alelade bir tezahrnden, tamamiyle ahsiyetsiz bir devamndan da

ibaret telkki olunmamak gerekir. Fatihin iirlerinde kendi ruh le

minin ptnarar ile beslendii sezilen yle samim, yle ili, yle ta

bi aklara tesadf olunmaktadr ki bu duygu ve dnce panitla-

nn, toptan taklit, anane, kopya kelimeleriyle izaha ahmak hak-

szhk olur. Ana izgiler, gr ufuklar phesiz mahdut ve muay

yen olmakla beraber Fatihin iirlerinde sanatkrn gerek ahsiye

tinin izleri de bsbtn silinmemitir. Daha baka bir tabirle dene

bilir ki: yarlnn kudretli akislerini, klsik edebiyatn dar, sk er

evesi iinde de ksmen muhafazaya muktedir olabilmitir. iirlerine

ve iirlerinde geen imalara baklnca, daha yukarlarda da temas

ettiimiz gibi, mutasavvf byk ran airlerinden Hafiz, Sadj

Selman gibilerinin fikren de tesiri altnda olduundan, onun tasav

vuf! ve felsef dnce ve grlerinde bunlarn tesiri phesizdir.

Bir Mslman olmak itibar ile her eyden evvel Islm esaslarna

vakft. Hayat boyunca ulema ile yakn dostluklar idame etmesi

de; eriat icaplarn: Kuran, hads, fkh v. s. zerindeki sohbetlerde

musip rey ve mtalada bulunacak derecede vukufla kavram ol

mas da baka bir noktadan kemaline yardm etmitir. Ayrca bela

gattan tbba kadar devrinin dier bir ok ilimleri ile de megul ol

mutur. iirlerindeki baz beyitlerden Fatihin Mutavvel, Muhtaiar,,

Kannn gibi ehemmiyetli kitaplar cinas ve tevriye oyunlarnda, ede

b sanatlarda kullanacak kadar iyi tand anlalyor:

Dehnnun beyn muhtaardur

Mutavvaldur aunda Muhtasarlar

-Ik derdine if olmaz ise Kanunda

N - i dr - yi lebfi an da derman eyler,

Fatihin husus ktphanesine ait eserler arasnda Mutavvel ve

Fatih, air Avn 3 J

'Muhtaar haiyesi ile, Knnun nshalar bulunmas, ve Fatih devri

melliflerinden bir ok kiinin ilk ikisine erh ve haiye vcuda ge-

-tirmeleri ayan- dikkattir.^

1. Fatihte de iirlerin fikir taraf evvel tasavvufla alkaldr.

O da mutasavvf airler g-ibi, btn kademeleri ve ekilleriyle ak,

sevgiliye varma yol ve imknlarn iirinin geyesi, varlacak son

merhale saymtr. redifli bir gazelinde

Vai - i dilberdr hemn bu dr- dnydan murd

msran syleyen Fatih ayn iirin sonunda da iir ve inadan mak

sadn vaf -1 dilber> olduunu aka terennm eder;

'Avn dilber vafdur n i'^ r indan murd.

Bu yzden ve bu uurda kendisini kmsemekte hi bir beis gr

mez. Sevgilinin huzuruna bir dilenci olarak kabuln gnlden ar

zulamakta ve bunu cihan padiahlna bile deimemektedir:

Her zamn '^klara varmak der - i cnna gc

^Arz - 1 hl itmek gedlar hazret - i sultna gc*

Benm sen ah - i meh - rya kul olmak iledr fahrm

Ged - yi dilber olmak yek cihnun pdisndan.

Bu ei bulunmaz sev fili: kuluk gnei yzl bir ay, klesi bile

cihan sultan olan ve yanaklarmn gnei felek gneine nur aan

-bir ahtr:

Bir ha kul oldum ki ihn ana geddur

Bir mha tutuldum ki yzi ems - i tuhdur

Bir ha kulam kim kulu sultn - i cihsndur

Mihr - i ruhi ems - i felefeke nr-fendur

Bu sebepledir ki *ak yolunda toprak olmaktan da korkusu>

;yoktur;

Tark - 1 ^ ikda hk olmadan bana ne bk

Hem ylesine ki gnl ah bile etmekten saknyor>:

yle bk oldum ki ah etmee havf eyler gfil

Zaten sevgiliye kavumann baka yolu, aresi mi var?

Visal- i yr dilersen fen' l 'Avn.

32 Abdlkadir Karahan

1 stanbul ktphanelerinde Fatih'in husus ktphanesine ve Faiih a mellif

lerine ait eserler, 7, 16 v. b. B,

Bu visal can bahasna deer;

Senn valn met' cn deermi '

Bununla' beraber vuslat art deildir. k cefaya, evre razdr.

u kaytla ki unutulmasn, hatrlansn;

Dimezem vulet mdile beni d eylegil

Rzyam cevr cef klma in yd eylegil

Hatta ak hastasna , yerine bile geer r

Hasta-i 'ka ecel erbeti dermana geer.

lkelerin sultan olan Fatih, air Avn mahs altnda dnya

zntlerinden uzaklamak istedii vakit, bir ak padiah oluveri

yor ve meyhane hisarna snyor:

Leker-i am h- ika nice bulsun dest-res

'Avniy meybne gibi bir hrum varken

lh evkin hakikatleri ve marifetleri ile dolu bulunan rfiii'.i

lemini temsil eden* bu ihtirastan uzak kede zamann elemlfijini

ancak ak arabnn arkadal unulturabilir:

Mell-i devri gnlden refk-i mey gide;ir

Dnya bir dir. Bu hadiseler, dadaalar diya

rnda, meyhaneden daha emin bir yer olmadna gre, eitli nef-

san ra^ler, beer ihtiraslarn hcumu karsnda en iyi snak an

cak oras .olabilir:

Bu dr -hd5S ire nice gn durma olursa Hemen yegdr ki 'Avn idesn mryhgneyi memen

Orda mrid-i kmil olan n sunduu ak arab>J

ile arnacak, ylesine k ne keder, ne zevk ile iliii olmayan ruhan

bir kli.de, innva iinde, slik olgunlaacaktr:

Ey pr-i deyr ehl-i barbt mahrem it

Kef eyle bde srrn terk it behneyi

*

Mereb-i aylnesi olsa mkedder zevkden

'Avniya itmez mride fide irdlar

BuiBah'dolaydr ki o da bu atrbferden habersiz yaayan za

hide, ham sofuya atmakta teyraddt gstermez:

Yzne ^k olan mnkesir imi dostum

Zhidn gnlnde yokdur nr-i imn v rsa

*

F. 3

Fatll, air Avd

Ne del zhd-i riy haletini gstersen

Tasavvur eyleme f ki eyleyem tadk

Zahit iin gaye-i hayal olan cennet, mutasavvfn nazarnda

mevkiini cenl-if ilh> ye brakmtr. Bu tecelli ou zaman -

kn kalbinde tezahr eyler. Nazarg-h- ilh orasdr.-;

Mirt-i dil cemline yme-drdur

Btn bunlara ramen Fatihe ta n manas ile mutasavvf airdir

demek de istenmemelidir. Onun ta?.vvufu iyi anlam, zaman zaman fikren benimsemi ldn belirtmekle yetinmek daha dorudur.

2. Fatihin iirlerinde felsef gr, adalarnda olduu gibi, slm esaslara dayanmaktadr. Tasavvuftan aynhp yaanan hayata,

serbest saylabilecek dnce ufuklarna doru ald vakitlerde

de, yine tasavvuf ve Islmiyetin eriat akideleri, iki kanat gibi, uu

unu salar. Ancak hareket istikametini ekseriya kendisi tayin edi

yor gibidir.

Bu zamanlarda o, hayata baknca, sonunun lmllnden r

perir. Madem ki hayat fanidir, ecel btn ekimeleri ortadan silip

sprecektir. O halde bu kuru kavgalardan he fayda var?

n ecel sulh itdrr hir niz' ^ kaldurur

Pes nedr dny in bu kun avdn' murd

Dnyada rahat yz grlmez. Dnya glnde huzur ve rahat

kokusu bile yok; hemen baahlar balar>:

G7 dnyada yokdur bsy-i rahatHemen 'Avn irir derd-i serler

Ama buna ramen hayat sevmek, yaamak lzmdr. Kendi ken

disiylebtn bu telkkilerin altnda gizlenenbir i mcadelesinde

bulunduunu sezmemek mkldr. Ktalara .hkim olmak kudret ve

iradesini tayan bir ruhun, inaktif, tamamiyle dervi merep, derya

dil olmas nasl mmkn olur? O iindeki frtnalar, arzular bsb

tn yok etmee nasl muvaffak olabilir? Gnlk yaamann kendine

has zevk, safa ve saadetini tamamiyle sndrmek elde dsiSldir ki.

te arasra bu ucu nadiren epikrcl^ kadar uzanr gzken rahat, arzulu, elenceli, zevkli yalamak evknii |da Fatihin gazellerinde bulmaktayz^

Bahr old v gller ald ey sk*

Kadeh getf ki bu faiiByleT iktii'yi'al-b

34 Abdlksdlr Karahan

Skiy mey vir ki bir gn lle-zr elden gider

n irr fal- Ijazan b: u bahr elden gider

Baharn lk ve iekli gnlerinde bu arap ime arzusu daha

da geliir; onun yan banda u fani dnyann dilberlerine de ba

lanmak, o gm tenlileri de bir gece olsun soyup sarmalamak yer

alr;

Yarm az kime bendem dise ol h-i ceml

Sanasn an btn '^leme sultn eyler

*

Geydrr cnna zevk ile safa hullelern

Her kim ol sm-teni bir gice 'ryan eylerj

Nihayet, her insan gibi, air padiah da bir ok gnahlar ile

mitir. Cenab- Hak rahmandr, ondan midj kesilmez. Bize stan

bulu balayan Eb l-feth ve l-mezyi de affeder ;

Her ne denl crmne hadd nihayet yojsa

'Avniya kat 'eyleme sen 'avn-i Rahmandan md

u Son misradaki arasndaki mnasebet, Fa

tihin tasavvuf! ve felsef fikirlerini tamamlarken, bir ka sz daha

sylememize vesile olacaktr:

Fatih, yle seziliyor ki, 'Avn [ j f ) mahlsn bir tesadf eseri

olarak semi olmaktan uzaktr. O Mehmed b. Sleymann Fuzul

mahlsn seerken yapt tarzda dnp tanm,* kendi

sine en uygun deni bulmak istemi olacaktr. Gazellerindeki mak

ta beyitlerinin uraum havas ve tarihlerde tafsiltna rastlanlan kah

raman asker ve diplomat ahsiyetinin hususiyetleri de bunu teyit

edecek durumdadr.

Lgatler, aynin fethi ve vavn sknu ile, zahr ve mededkr

manasna gelen "at>/ ( j y ) kelimesinin 'at/f : eklinin'gigante-

sque, colossal* anlamnda olduuna da iaret ederler ki burada da

Fatihin ruh ve felsefesinin bir tezahr aranabilir. O bu mahls

Fatih, air Avn 35

1 K a T a h a n , Fuzul, 72 v. dd.

. 3 Kms (trc. Asm)- 111, stanbul 1272, 674. b ; Murtaza el-Hneyn, tSc l-

'ars, IX , Kahire 1187 , 285, s.; J. B. Belot, Voeabulaire arabe franait, Beyrontl,

1893, 536. B ; CemSl'd-Dn Muhammed, Lit.n'l-arah, VII. cz. Bolak 1S3, 172.

8.; Sihh l-Cevheri (trc. Mebroed V h ), II, stanbul 1141, 5:5. b ,

s R. Dozy, Sappliment aax dieiinnaires arabes, II, Lejce 161, 191. a.

le de hem Allahtan daima yardm ve m-zaheret beklemi, hem de

muhteem, kudretli bir insan olmak azm ve iradesini, ahsiyetinde ol

duu g-ibi, iirlerinde de temessl ettirmek istemitir. Eer'iirleri bu

nu kfi derecede aksettirememi ise, bunun sebebi: Fatihin bir taraf

tan Trk milletine yapt unutulmaz hizmetler arasnda sanata ahsan

istedii kadar zaman ayramaymda, dier taraftan da klsik ede

biyatmzn bu hususiyetleri, bu beer duygular istenildii; vej duyul

duu skilde g'stermsa pk d; imkn vermeyiinde aranmaldr.

36 Abdlkadir Karahan

1 Madi{atS.:i-Cevm^'in, ,p*hUUi^o]an J,tT?en 'Avn-l Baki?

J - j f dahi trK vki' olmdor kayd da dikkate deer (3. s.)

FATHN RLERNDEN RNEKLER

Kesmezem ayr evri ile canandan md

Kim kesilmez bavf-i eytn ile mndan md.

Ahlamakla drr-i vala tlib oldum ta deg'l

Eylese avv olanlar bahr-i -ummandan md

stnmda nigr grmesem ye^s itmezem

Bu mesel mehurdur kijm kmaduk cndan md

Dilerindr alamakla gz yandan umduum

Drr-i ehvr. old ancak ebr-i nsndn md

Her ne denl crmne hadd nihayet yosa

'Avniy Ijat' eyleme sen 'avn-i Rahmandan md

Eger meyi itmese nza gzeller

Gnl aldurmaz idi ehl-i diller

Dehnunu beyn muhtaardur

Mutavvaldur actrida Muhtasarlar

tlarm amzen taTrr zlfn

Gnl ehrinde bilmen ne ararlar

Senn valun met'j cn deermi

tidrz grenler yle dirler

Dile zlfnde amzenden rir

Gice iinde korhulu haberler

Kalur ayakda zlfne uyanlar

aun sevda iden badan karlar

Gl-r; dnyda yokdur by-i rahat

Hemen 'Avn irr derd serler.

3.

Mihrn ey hsn-i bed leb-i la'li rn

Ka-i Hamze gibi 'aleme destn iderz

Kmetn evki 'lem-ve ne kadar olsa 'iyu

Dilde rz- dehenn srrn pinhn iderz

^ Avniy geri lm dnyda mikil idr

Gamie-i dilber ile biz an asan iderz

38 Abd(likadr Karahan

Tan mdur itse gnl nle v efn bu gice

Gelmedi meclise ol dilber-i fettan bu gice

Ta seher kalsa gnl ?ulmet iinde ne ^ aceb

Yanmad karuma ol em'-i ebistan bu gice^

Ne 'aceb alar ise blbl-i cn nki gelb

Glb elenmedi ol yzi ^glistan bu gice

Skiy def'-i mell itmee peymne getr

n d dilbermz 'ahd ile peymn bu gice;:

Gelb ol serv-i revn olmad yanumca revn

Gzlerm itdi revn yalar ile kan bu gice

Vuleti em'ini n yalmad ol yar gelb

Fr^ati nrna Avn yr sen yan bu gice

Bu kelm ile Ni?m iidrse zni

llteler sana hased Sa'd v Selmn bu gice

Sevdn ol dilberi gz eslemedS vay gnl

Eyledn kendzni 'leme rusvy gnl

Sana evre eylettede klmaz -o pervy gnL

evre abr eyleyemezsn nideyin hay gnl

Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl

k olan dest-i cefayile girbnndr

lien bar-i am mihnete dmnundur

Dklen yire bel ti ile kanundur

. Her dem a^za gelen mihnet ile canundur

Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl,

Tli'^n yzi glb olmad handan nideyin

Yregn derdine bulnmad derman nideyin

Kaduna yr ekerek baner-i brrn nideyin

Virisersn bu am mihnet ile cn nideyin

Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl

'I^-i dildSr ile nice idesn nle v zr

Eyledn abr karr bu havalarda nir

Zlfi sevds ider lemi n bauna dar

Fyide ne tutalum eyleyesn terk-i diyr

Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl

"Val-i dilberle nab olmad dil-d olmak

Dest-i cevr ile yklan diln bd olmak

Dm- gamdan dil cn blbl 5zd olmak Nieye, dek in efn ile feryad,; olmak

Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl

nki dildr niyzun grben, nz eyler

Naleni iidicek iveye z eyler

Bezm-i amde kadni eng yzn z eyler

Nslin perdesini Zhreye dem-siz ^yB;

Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gril

Bilmedm derd-i diln lmek imi derman

leyin derd ile tek grmeyeyin hicran

Mihnet derd ame olmin erzn

'Avriya sencileyin mihnet am-ke kani

'Gnl eyvay gnl vay gnl eyvay gnl.

Fatihin iirlerinden rnekler 39

Jstanbul niversitesi Edebiyat fakCltesi

Trk Dili ve Edebiyat Dergisi

e. VI (1954)dan ayr; basm.