1

Telman Orucov

ABŞ: beşikdən zirvəyə gedən yol

2

Birləşmiş Ştatlara artan maraq

Bu ilin 11 sentyabrında Nyu-Yorkda və Vaşinqtonda baş verən terror

əməliyyatları böyük faciə ilə nəticələndiyindən, bu hadisə təkcə amerikanları deyil,

bütün dünyanı sarsıtmışdır. Qüdrətli Amerika məkrli və qaniçən terrorizmdən ağır

zərbə almışdır.

Faciə nə qədər böyük olsa da, bu cavan və güclü ölkə, bu fərasətli və işgüzar

xalq vurulmuş yaraları sağalda biləcək, demokratiya və inkişaf yolundan əsla

sapmayacaqdır. Birləşmiş Ştatlar öz tarixinin lap başlanğıcdan heç kəsi təqlid

etməmişdir. Fəlakət anında da ölkədə dini, irqi, milli ayrı-seçkilik hallarına yol

verməməklə, yalnız terrorizmi məhkum etməklə özünəməxsus xüsusiyyətini bir daha

sübut etmişdir. 225 yaşı olan bu dövlət çoxlu sınaqlardan çıxmış, öz prinsiplərinə,

bani-ataların öz dəyərini itirməyən vəsiyyətlərinə sədaqətsizlik etməmişdir. Son

fəlakəti onun özünə güvənməsi, məğrurluğu ilə izah edənlər isə səhv edirlər, açıq

cəmiyyətin məxfilik yolunu rədd etməsini, vətəndaş azadlıqlarına hörmətli

münasibətini, bu dəhşətli sui-istifadələr faktına görə az qala ona irad kimi qeyd

edirlər. Lakin Birləşmiş Ştatlar təhlükəli anda belə öz təməl prinsiplərindən

uzaqlaşmamışdır.

İlk prezident Corc Vaşinqton 1796-cı ildə xalqa yazdığı vida müraciətində

göstərmişdi: “Cultivate peace and harmony with all” Hamı ilə sülh və harmoniya

şəraitində yaşayın". Bu müdrik istiqamət heç vaxt unudulmamışdır. Dövlətin öz

prinsiplərinə sədaqətini qısa da olsa tarixi faktlarla sübut etmək olar.

Fransa Amerika koloniyalarına İstiqlaliyyət müharibəsində sanballı kömək

göstərmişdi. Markiz Lafaret də daxil olmaqla fransız volontyorları və əsgərləri

Amerikada ingilislərə qarşı vuruşmuşdu. Ancaq gənc dövlətə qarşı Avropanın

intriqaları kəsilmək bilmirdi. Fransa və İngiltərə müharibə vəziyyətində olduğundan,

onların hər ikisi istədikləri vaxt dənizdə Amerika ticarət gəmilərini tuturdu. 1797-ci

ildə Fransa Birləşmiş Ştatlara bu məsələdə daha çox ziyan vururdu. Bu vaxt

prezident Con Adams üç şərəfli adamdan ibarət nümayəndə heyətini Fransaya

göndərdi ki, amerikan ticarət malları barədə ikitərəfli müqavilə bağlansın. Həmin

dövrdə Fransanı idarə edən və öz ölkəsində artıq rüşvətxorluqda ad çıxarmış inqilabı

Direktoriya Birləşmiş Ştatlardan da rüşvət tələb etdi.

Amerikanın səlahiyyətli nümayəndələri Parisə gəlib çatanda, üç Fransız rəsmi

şəxsi onlardan 250 min dollar məbləğində rüşvət, Birləşmiş Ştatların isə Fransaya 10

milyon dollar borc verməsini tələb etdi və bu şərt ödənməsə müharibə elan edilməsi

hədə-qorxusu gəlməyə başladı. Lakin amerkanlar belə şantaja boyun əymədilər.

Komissiyanın üzvü general Çarlz Pinkni nəhayət fransızlara dedi: "Yox, yox, bir

qəpik də" və danışıqları amerikanlar kəsdilər. Pinkni demişdi ki, "Müdafiə üçün

milyonlar xərcləyərik, bac üçün isə bir sent də vermərik". Beləliklə, Birləşmiş Ştatlar

öz prinsipinə sadiq çıxaraq, dünənki müttəfiqini də yerində oturtdu.

3

Yaxud, 1814-cü ilin avqustunda Britaniya ekspedisiya korpusu Çesapik

buxtasında sahilə çıxıb Vaşinqtona yürüş etdi. Prezident Ceyms Medison Vaşinqtonu

müdafiə etmək üçün heç bir plan hazırlamamışdı. Özü maliyyə nazirindən bir cüt

duel tapançasını borc götürüb, faytonda vuruşmağa yollandı. Lakin işlərin necə

getdiyini görüb əks istiqamətə tələsdi. Onun arvadı Dollinin Ağ evdən xilas etdiyi

şeylər arasında rəssam Cilbert Styuart tərəfindən çəkilmiş və çərçivəsindən çıxardığı

Vaşiqtonun portreti, gümüş boşqab, bir fayton yükündə rəsmi sənədlər və öz

tutuquşusu var idi. Digər bütün şeylər, onun velvetdən olan xalatları və qızıl

boyunbağısı da itmişdi.

Düşmən qoşunu Ağ evə gələndə, onlar mətbəxdə qırx nəfər üçün bişirilmiş

nahar xörəklərini tapdılar. Britaniya admiralı Corc Kokborn prezidentə məxsus olan

şlyapanı oğurladı və "Cemmi sarayı"nın qalan hissəsinin yandırılmasına razılıq verdi.

Əlli Britaniya dənizçisi pəncərələrdən binaya yanan qətran kürələrini atırdılar. Belə

bir dağıntı Kapitolidə də baş verdi, onun mərkəzi günbəzi o vaxtlar hələ

tikilməmişdi. Qəzet redaksiyalarının binaları, bütün şəhər körpüləri və bir neçə ev bu

taleyi yaşadı. Belə deyirlər ki, Kapitolidə qaraguruhun ardınca Nümayəndələr

Palatasının zalına daxil olub, spiker kürsüsünə dırmaşan Kokborn belə sualla

müraciət etdi: "Yanki demokratiyasının bu limanı yanacaqdırmı?" Yekdil təsdiq

nidaları səsləndi və burada da məşəllərdən istifadə olundu.

Ağ evin içərisi bütünlüklə yanmışdı. Başlayan yağış onun divarlarını salamat

saxlamışdı. Gənc dövlətin paytaxtı belə təhqirlə üzləşməli olmuşdu. İngilislərin bu

hərəkəti təkcə Amerikada deyil, ingilislərin bəzi dairələrində də qəzəb doğurmuşdu.

Paytaxtın vəhşicəsinə dağıdılması amerikanların döyüş əzmini qırmadı. Bundan

sonra onlar ilk qələbəni Pittsburqda, ikinci qələbəni isə Baltimorda qazandılar.

Paytaxtın taleyi xalqa ibrət dərsi vermişdi. Birləşmiş Ştatlar şərəfli sülh bağlamağa

nail oldu. Britaniyalılar deyil, amerikalılar müharibədən çox şey əldə etdilər.

Birləşmiş Ştatlara birinci növ dövlət olmaq yolu açıldı, müharibədən sonra ölkəyə

immiqrasiya axını başladı.

Digər bir hadisə isə 1898-ci ilin yanvarında baş verdi. Birləşmiş Ştatların

"Men" hərb gəmisi Amerika baş konsulunun məxfi tələbi ilə Havana limanına

gəlmişdi. Prezident Mak-Kinlinin adminstrasiyası bu missiyanın "dostluq və ehtiram

səfəri" olduğunu elan etmişdi. Lakin hamı bunun diplomatik yalan olduğunu bilirdi.

"Men" gəmisi amerikan vətəndaşlarını himayə etmək və amerikan pullarını və

əmlakını xilas etmək üçün getmişdi. Çünki inqilab Havanaya da gəlib çata bilərdi. Nə

ispan müstəmləkəçiləri, nə də Kuba qiyamçıları "Men"i görməkdən şad deyildi, lakin

özlərini elə göstərirdilər ki, onlar buna sevinirlər. Amerikan zabitləri öküz döyüşünə

tamaşa etmək üçün sahilə çıxdılar. Fevralın 15-i gecəsi "Men"də partlayış baş verdi.

266 amerikan zabiti və gəmi komandasının üzvü həlak oldu. Bu İspaniyaya qarşı

müharibəyə başlamaq üçün səbəb rolunu oynadı. Üç il davam edən bu müharibə

Birləşmiş Ştatların qələbəsi ilə başa çatdı. Filippin adaları da Amerikanın tabeliyinə

keçdi. Bundan əvvəl isə İspaniya Kubada müharibəyə son qoymaq üçün sülh xahiş

etdi və atəşkəs bağlandı.

Bu üç hadisə çox şey barədə təsəvvür yaradır. Birləşmiş Ştatlar heç bir təhqiri

və zərbəni cavabsız qoymur. Ümumiyyətlə, bu ölkə olduqca maraqlı tarixə malikdir

və yəqin oxucular bu həm uzaq, həm də yaxın ölkəni daha dərindən tanımaq

4

həvəsindən xali deyillər. Bunu nəzərə alaraq Sizə " ABŞ: beşikdən zirvəyə gedən

yol" adlı yazını təqdim edirəm. Güman edirəm ki, Amerika ilə maraqlananlar üçün

bu müəyyən əhəmiyyət kəsb edə bilər.

«525-ci qəzet»də dərc olunmuş, baş redaktor Rəşad Məcidə məktubdan.

Fürsətdən istifadə edib, kitabı bütünlüklə qəzetdə çap edən baş redaktora və

kollektivin üzvlərinə minnətdarlığımı bildirmək istərdim.

29.09.2001-ci il

ABŞ: beşikdən zirvəyə gedən yol

(Qitənin kəşfindən 1900-cu ilədək)

Müqəddimə

Amerika Birləşmiş Ştatlarının tarixi əslində Yeni Dünyanın, onun yaranması

və təşəkkül tapması, gənc bir dövlətin meydana gəlməsi və qüvvətlənməsi, fövqəl

dünya dövlətinə çevrilməsi tarixidir. Ana bətnində olan uşaq müəyyən dövr

keçdikdən sonra dünyaya gəlir. Burada təbiət qanunlarının hamısına uyğun olan bir

pozulmaz prinsip mövcuddur. Cəmiyyətin formalaşmasında isə belə qanunauyğunluq

yoxdur. Dövlətlərin yaranması heç də xalqların meydana gəlməsi ilə bir vaxta

düşmür. Bəzən minilliklər keçməsi lazım gəlir ki, xalq özünə dövlət yaratsın və ya

əvvəllər tarixdə mövcud olmuş öz dövlətinin tam oxşarı olmasa da, ona bənzər bir

cəmiyyət quruluşu düzəltsin. Roma imperiyası dağıldıqdan sonra yeni birləşmiş

İtaliya krallığının yaranmasınadək, demək olar ki, (476-cı illə 1870-ci il

arasında)1400 il gözləmək lazım gəldi.. Almaniya krallığının formalaşdığı X əsrdən

sonra altı əsr ərzində müxtəlif formalarda ömür sürən Almaniya bir mərkəzləşmiş

dövlət kimi özünü itirdi və bir də birləşmiş dövlət məhz Almaniya imperiyası

şəklində 1871-ci ildən mövcud olmağa başladı. İngiltərə ətrafdakı əraziləri -

Şotlandiyanı, Uelsi və Şimali İrlandiyanı qılınc gücünə özünə birləşdirib, indi

mövcud olduğu ərazilərə sahib oldu. İngiltərə İrlandiyanı hələ XII əsrdə zəbt etməyə

başladı, XIII əsrdə isə Uels tutuldu, Şotlandiya isə Şotland sülaləsi olan Styuartlar

hakimiyyətə gəldikdə əvvəlcə könüllü şəkildə, 1651-1652-ci illərdə isə - Oliver

Kromvel dövründə zorla bu ölkəyə birləşdirildi və bu özünün rəsmi təsdiqini yalnız

1707-ci ildə tapmaqla, dövlət Böyük Britaniya adlanmağa başladı. İngiltərənin

ərazilər tutmaq təcrübəsi sonralar yaranan gənc dövlətlər üçün də faydalı oldu və

gənc ABŞ dövləti də bir qədər qüvvətləndikdən sonra bu üsuldan istifadə etməkdən

çəkinmədi.

Amerika Birləşmiş Ştatları dövləti meydana gələnə qədər ana bətni

timsalındakı, yeni məskunlaşan xalq yaşadığı ərazidə bir əsr yarımdan artıq müddətə

inkişaf etmə fazasına keçdi. Onun ruşeymini təşkil edən İngiltərə koloniyalarının

yaranması da uzun illər ərzində davam etdi. XV əsrin sonunda kəşf olunan bu

torpaqlar əslində XVII əsrdə və XVIII əsrin əvvəllərində Şimali Amerikanın şərq

sahili boyu məskunlaşdırılmağa başlandı. Bütün bunlar görünməmiş əzab-əziyyətlər,

məşəqqətlər hesabına başa gəlirdi. Yaşamaq üçün ilk dəfə bu torpağa qədəm qoyan

insanlar ağıllarına belə gətirə bilməzdilər ki, onlar gələcəyin böyük bir xalqının və

5

dövlətinin bünövrəsini yaradırlar. Birləşmiş Ştatlar burada yurd-yuva salmış ingilis

koloniyalarından böyümüşdür. Bu adamlar ağlasığmaz çətinliklərlə üzləşdikdə belə,

böyük bir tarixi yaratdıqlarını güman edə bilməzdilər. Xoşbəxtlikdən sonrakı nəsillər

də uğurlu hərəkət edib, körpə, lakin yaşamağa qadir olan dövlət qurdular, böyük və

əzablı sınaqlardan keçərək, onun misilsiz inkişafına nail oldular.

6

Yeni Dünyanın kəşfi

Özünün gözləmədiyi halda belə, insanın fədakarlığı təkcə qəhrəmanlıq

nümunəsi yaratmır, həm də bəşəriyyətə, dünyaya yeni yol açır, yeni bir sivilizasiya

yaradır. Bu yolun ilk yolçuları isə ölməzlik hüququ qazanıb tarixin səhifələrini

bəzəyir. Söhbət Amerikanın, bəşəriyyətin böyük bir hissəsinə məlum olmayan Yeni

Dünyanın tarixindən getdiyinə görə bu fatehlər, həmin torpaqları ilk məskunlaşdıran

dəstələr barədə bir qədər geniş danışmaq ehtiyacı yaranır.

Hələ Amerikanı kəşf edən Kolumbun dövründən çox-çox əvvəl alimlər

arasında Yerin kürə şəklində olması barədə bir umumi inam var idi. Bu mülahizə

İisus Xristdən altı əsr əvvəl Pifaqor tərəfindən söylənmişdi. Qədimdə Platon və

Aristotel, həmçinin onlardan sonrakı dahilər də bu fikri təkrar etmişlər. M.ə. IV əsrdə

Aristotel bəyan edirdi ki, Herkules sütunun (Gibraltar boğazının qədim adıdır)

qonşuluğundakı regionla əlaqə saxlayanlar, - guya bu Hindistana tərəf idi və yol bir

dənizdən keçirdi, - vardır. "Əgər Atlantik okeanı o qədər böyük olmasaydı, adam

asanlıqla İberiyadan (indiki İspaniya) Hindistana gəlib çıxardı". Sanki peyğəmbərlik

edərək o deyirdi ki, sonrakı illər bu nəticəyə gələcəkdir ki, okean təbiətin yeni

töhfələrini itirməyəcəkdir, böyük okean uzaqlara uzanacaq və yeni dünyaları

meydana çıxaracaqdır. Antipod dünyası barədə də qədimdə cəsarətli bir fikir var idi.

Bu ideyaya görə yer üzünün əks tərəfində olan, Oykumenadan kənarda olan adamlar

başlarının üstündə yeriyirdilər. Bu məsələ müdrikləri çox məşğul edirdi. Nyuton hələ

qravitasiya - Yerin cazibə qüvvəsi haqqında qanunu kəşf etməmişdən, Kopernik yer

üzünün kosmosda asılı vəziyyətdəki kürə olmasını hələ söyləməmişdən, bu fikir

alimləri düşündürürdü.

İnsanlar təxəyyüldən, hipotezalardan real təcrübəyə keçməyə başladılar və

yeni ərazilər kəşf olunmağa başlandı. XV əsrin sonunda avropalılara bu vaxtadək

məlum olmayan torpaqların mövcudluğu meydana çıxdı və əvvəlcə bu ərazilər iki əsr

əvvəl haqqında məlumat yayılmış Uzaq Şərqi tapmaq həvəsi böyük olduğundan,

səhvən həmin torpaqlar kimi qəbul edildi.

Yeni coğrafi məkanların kəşf edilməsində dənizçilər böyük rol oynadığından

liman şəhərləri arasında böyük rəqabət gedirdi. Ağıllarda da böyük dəyişikliklər baş

verirdi. Avropanı bürüyən İntibah özünün şəfaverici təsirini həyatın bütün

sahələrində göstərirdi. Avropanı bu dövrdə düşündürən məsələlər içərisində

Hindistana və Böyük Şərqə yeni yol tapmaq arzusu xüsusi yer tuturdu. 1453-cü ildə

Konstantinopolun türklər tərəfindən tutulması ilə Bizansın taleyində baş verən

bədbəxt hadisələr, Avropanın ərəblərin vasitəsilə Hindistanla apardığı ticarətin

yolunu kəsmişdi. Bu region Avropa üçün xüsusi əhəmiyyətə malik idi. Çünki həmin

regionun sahillərini yuyan Aralıq dənizi qədim Avropanın daim ürəyi və mərkəzi

hesab olunurdu. Bu ərazidə yeni, münasibətindən təhlükə gözlənilən dövlətin

meydana gəlməsi isə Avropaya müəyyən problemlər yaratmaya bilməzdi.

X əsrin sonuna yaxın nomadik, köçəri xalq olan Səlcuq türkləri Mərkəzi

Asiya xalqı kimi islam dinini qəbul etdi və yeni dinə ürəkdən bağlılıq həmin xalqı

işğallara ruhlandırdı və onlar Bizans İmperiyasının ərazisinə qədər gəlib çıxdılar. XI

əsrin əvvəllərində onlar Kiçik Asiyaya yayıldılar. Buradakı mövcud qaydaları

dağıdıb, öz həyat tərzlərini bərqərar etdilər. Səlcuq dövləti süqut etdikdən sonra,

7

1299-cu ildə bura Orta Asiyadan gəlmiş türklər isə özlərinin Osmanlı dövlətini

yaratdılar. Onların hücumları Bizans İmperiyasının ərazisini şaqren dərisi kimi

qısaldırdı və nəhayət 1453-cü ildə türklər Konstontinopolu işğal etməklə Bizans

dövlətinin mövcudluğuna birdəfəlik son qoydular. Aralıq dənizinin şərq sahilində

düşmənçilik mövqeyində olan Osmanlı dövləti qurulduqdan sonra Avropa özünün

adət etdiyi həyat xəttindən ayrıldı və onun Şərqlə bütün əlaqəsi kəsildi. Əsrlər boyu

davam edən və Hindistanla ərəblərin vasitəçiliyi ilə aparılan ticarət əlaqəsi Bizansın

türk işğalından sonra bütünlüklə kəsilmişdi. Həm də Avropa xalqları üçün müxtəlif

həyat tərzləri, yeni siyasət obyektləri, özünü təsdiq üçün isə digər məqsədlər lazım

idi. Bu məqsədlər üçün Avropa özünü sınamağa hazır idi. Onun ən birinci qayğısı

yenidən öz yolunu tapmaq istəyi olsa da, Hindistanla itirilmiş ticarət onu ciddi

narahat edirdi. Ona görə də yeni dəniz yolları axtarılırdı.

Portuqaliya dənizçiləri Afrikanın cənub burnunu hərlənib oradan keçən yolu

axtarıb tapdılar. Xristofor Kolumb isə Atlantik okeanı birbaşa keçməyi qərara aldı.

Bu vaxt bu okean "Qaranlıqlar dənizi" kimi sehrli görünürdü və tarix boyu öz

sirrlərini qoruyub saxlamışdı. O, güman edirdi ki, birbaşa Asiya sahillərinə, tatarların

səltənətinə, - monqol imperiyaları bu ad altında məşhur idi, - çıxacaqdır. Belə

təxəyyüllərə dalanlar hər şeyə inanmaq istəyirdi. Onlar artıq Çində, burada

monqolların sarayında olmuş XIII əsr italyan səyyahı Marko Poloya da inanırdılar.

Öz atası və əmisi ilə Polo Asiyanın uzaq dövlətlərinə səyahət edərək, XIII əsrin

sonunda özünün "Kitab"ı ilə Mərkəzi, Şərqi və Cənubi Asiyanın ölkələri haqqında ilk

dəfə olaraq avropalıları ətraflı məlumatlandırmışdı.

Kitab Tibeti və Birmanı, Hindistanı, Siam və Çini təsvir edirdi. Onun səyahət

etdiyi həmin əsrin ikinci yarısında o, təkcə Çində 17 il yaşamış və sarayda vəzifə

tutmuşdu. Bu dövrdə monqol imperiyası Xubilay xanın başçılığı altında Avropadan

Çin dənizinə qədər uzanırdı, indiki Pekin şəhəri onun paytaxtı idi, o vaxtlar Xanbalıq

adlanırdı. Səyyah iyirmi ilə yaxın müddətdə öz gözləri ilə bu dövlətin böyüklüyünü

görmüşdü. Burada varlı əyalətlər, gur əhalisi olan qədim şəhərlər, dəbdəbəli var-

dövlət və misilsiz qüvvə var idi. Polo bu hökmdarların bəzisini yaxşı tanıyırdı, axı

Böyük xan onu özünün yaxın məsləhətçisi təyin etmişdi. Bu ölkənin sahillərini

mühüm dövlət tapşırıqlarını yerinə yetirmək məqsədilə dolanmışdı. Lakin vətənə

qayıtdıqdan sonra adamlar onun sözünə inanmırdılar. Heç kəs nəhayətsiz və füsunkar

torpaqlar haqqında bu Venetsiyalı macəraçının söylədiklərini ciddi qəbul etmirdi.

Axı heç kəs bu torpaqları görməmişdi və hətta onların adını belə eşitməmişdi. Heç

kəs danışıqlardan nəyin həqiqət, nəyin yalan olduğunu müəyyən edə bilmirdi. Axı

söhbət Asiyanın qurtaracağından gedirdi, bu torpaqları isə Avropadan iri dənizlər

ayırırdı. Lakin artıq kitaba köçmüş bu əhvalatlar yaşayırdı və hər şeyə ümidlə baxan

dövr gəlib çatdıqda, adamlar artıq inanmağa başladılar ki, mümkün olmayan heç bir

şey yoxdur.

Bunlardan, həmçinin digər xəritələrdən və başqa səyahətçilərin

söylədiklərindən qidalanan Kolumb tamamilə əmin oldu ki, okeanın o tərəfində

tapmaq istədiyi torpaq məhz Marko Polonun təsvir etdiyi Kateyin (Çini belə

adlandırırdılar) özüdür.

Kolumbun uğurlu səfəri Atlantik okeanın sehrlilik məsələsini də birdəfəlik

həll etdi. Lakin avropalılar da onun tapdığı torpaqların yeni, naməlum ərazilər

8

olduğunu bilmirdi. Heç kəs ağlına belə gətirə bilməzdi ki, Kolumbun dənizçiləri

Yeni Dünyanın sahillərində olmuşlar. Heç kəs inanmırdı ki, yer kürəsi belə böyük ola

bilər və xristian dünyasına bəlli olmayan bütöv qitə mövcuddur.

Beləliklə, 12 oktyabr 1492-ci ildə dünya tarixinin ən görkəmli hadisəsi baş

verdi, gecə yarısından sonra üç kiçik - "Santa Mariya", "Nina" və "Pinta" adlı

gəmilərdəki adamlar yeni torpaqları kəşf etdilər. Bu kiçik donanmanın başçısı

Xristofor Kolumb bütünlüklə əmin idi ki, o, İndiyalara qısa müddət çəkən səfər

etmişdir və qarşısında olan bu torpaqlar yəqin ki, Asiyanın ən şərq sahilində olan

Yapon adalarından biridir. Kolumbun ilk kəşf etdiyi bu torpaq əslində Bahama

adalarından biri idi və o, bu adanı San Salvador adlandırdı. Yəqin ki, o, sonra Kateyi

tapmalı idi.

İspaniyalılar tuzemlərdən tələsik qızılın yerini soruşduqda, onlar cənub

istiqamətini göstərdi. Həmçinin dənizçilərə Kuba adlanan varlı və çox əhalisi olan

ada barədə danışdılar. Kolumb güman edirdi ki, bu, Sippanqo (Yaponiya) olmalıdır.

O, həmçinin Kuba sahilini kəşf etdi. Bir neçə həftə sonra Haiti adası kəşf edildi, bu

adanı o, İspaniola (İspan torpağı) adlandırdı. "Santa Mariya" gəmisinin heyətindən

40 adam La Navidadda qalmaq istədi. Onlar özlərinə ev düzəltdilər, digər adamlar isə

4 yanvarda (1493-cü il) gəmiyə oturdular və özləri ilə 10 hindu götürdülər. Onlardan

biri yolda öldü, üçü xəstələndi, altısı isə İspaniya kralı Ferdinand və kraliça

İzabellaya nümayiş etdirildi.

İspaniyadan çıxdıqları vaxtdan düz yeddi ay sonra, 1493-cü il martın 15-də

yalnız bir neçə saat fərqlə "Nina" və "Pinta" gəmiləri İspaniyadakı Palosa gəlib çıxdı.

Sonrakı səfərlərində Kolumbun kəşf etdiyi torpaqların siyahısı böyüdü.

Bir az sonra Roma Papası VI Aleksandr "Demarkasiya xətti" adlanan məşhur

bullasını dərc etdirdi. Bu bullaya görə, Braziliyanın şərq hissəsi istisna olmaqla

Bütün Yeni Dünya İspaniyaya verildi. Bu xəttdən şərqdə olanların hamısı isə (Azor

adaları, Keyp Verde adaları) Portuqaliyaya verildi. Qeyd edildiyi kimi, bütün qərb isə

İspaniyaya qaldı.

Kolumb 25 sentyabr 1493-cü ildə Kadisdən yeni səfərə çıxdı və Dominika

adasında sahilə çıxdı. O, sonra La Navidad adasına tələsdi, axı burada koloniya

qoyub getmişdi. Qırx adamın hamısı həlak olmuşdu. Ağ sümüklər bu kədərli

əhvalatdan xəbər verirdi. Qərb dünyasında ilk salınan koloniya tuzemlər tərəfindən

dağıdılmışdı və bu ağ insanlarla qırmızı dərililər arasındakı ölümcül mübarizənin

başlanmasının əlaməti oldu. San Dominqoda koloniya yaratdıqdan, üç il ərzində

Porto Rikoda, Yamaykada və digər adalarda qaldıqdan sonra Kolumb 1496-cı ildə

İspaniyaya döndü və iki il sonra isə o, üçüncü dəfə səfər etdi. Trinidad və Orinoko

çayının mənsəbində Cənubi Amerikanı kəşf etdi. Yenə də o, inanmaqda davam edirdi

ki, Asiya sularındadır və bu çayı Bibliyada xatırlanan Edem bağından axan böyük

çaylardan biri hesab edirdi. O, uğur və populyarlığın dadının nə olduğunu bildiyi

kimi, bədbəxtliyin də acısını dadmışdı. Ömrünün sonu çatan illərdə elə bil ki, həm də

qısqanclıq, paxıllıq və nifrətə tuş gəlməyi yaşamalı idi. Üçüncü səfərdə onunla Qərbi

İndiyalara səlahiyyətli şəxs kimi göndərilən Babadilla adlı bir nəfər, Kolumba olan

ittihamları ədalətlə yoxlamaq əvəzinə, onu mühakimə olunmadan, qandalda

İspaniyaya göndərdi. Kraliça İzabella ona himayə göstərdiyinə görə qandalını

açdırdı. 1504-cü ildə ona digər bir bədbəxtlik də üz verdi. Daim ona kömək əlini

9

uzadan kraliça İzabella öldü. Bundan bir az əvvəl o, Yeni Dünyaya dördüncü səfərini

etmiş və Honduras sahilini kəşf etmişdi. Bu səfərdən 1504-cü ildə qayıdanda o,

düşmənlərinin daha da gücləndiyini gördü. 20 may 1506-cı ildə Valyodoliddə

Kolumbun həyatı sona çatdı və onun cəsədi orada da dəfn edildi.

Kolumb bütün cazibədar xüsusiyyətlərilə yanaşı insanpərvər idi. Lakin

nöqsansız da deyildi. O, qan axıtmağa əl atmırdı. Lakin hindu qəbilə başçılarına

özünü dost kimi göstərməklə, yüzlərlə tuzemi oğurlatdırıb İspaniyaya qul bazarına

göndərmişdi. O, iri miqyaslı qul ticarətini müdafiə edirdi və hindularla xəyanətkar

metodlar əsasında davranmağı tətbiq edirdi. Təəssüf ki, bu nəciblikdən uzaq olan

qayda ispanlar tərəfindən yüz illər ərzində davam etdirildi.

Kolumb iki dünyanı birləşdirdi, onun şöhrəti əsrlər boyu yaşadı, Uinsorun

yazdığı kimi "Onun kəşfi səhv idi, onun səhvi Yeni Dünya idi və Yeni Dünya onun

abidəsidir".

Amerika materikini isə ilk dəfə Kolumb deyil, Con (Covanni) Kabot kəşf

etmişdi. O da Kolumb kimi italyan idi, onun həmyerlisi olmaqla Genuya şəhərindən

idi. Sonra Venetsiya vətəndaşı olmuş, 1490-cı ilə yaxın bir dövrdə İngiltərəyə,

Bristola gəlmişdi. Dənizçi və tacir kimi vikinqlərdən sonra o, Şimali Amerikaya səfər

etmiş ilk ağ adam kimi tanınır. 2 may 1497-ci ildə "Matfey" adlı yeganə gəmidə o, 18

nəfərdən ibarət komanda heyəti ilə, buraya onun üç oğlu - Luis, Sebastyan, və Sankto

da daxil idi, - səfərə çıxdı. 24 iyunda onlar Breton adası burnunda sahilə çıxdılar.

Güman ki, bura Nyufaundlend və ya Labrador idi. 1498-ci ildə o, ikinci səfərini etdi

və Şimali Amerikanın sahilində Hatteris burnundan cənubda olan yerə gəldi. Buranı

bəziləri sonralar Florida deyə adlandıracaqlar. Payızda onlar İngiltərəyə döndülər.

Kabot da Kolumb kimi əmin idi ki, Sipanqo və Kateyə gəlib çıxmışdır. Kabot öz

səyyah sələfindən altı il əvvəl, 1500-ci ildə öldü.

Sebastyan Kabot nankorluq və atasının xatirəsinə hörmətsizlik edərək, xeyli

sonra bu səfərləri məhz özünün etdiyini bildirdi. O, deyirdi ki, atası onun birinci

səyahətindən əvvəl ölmüşdür və hər iki səfərə onun özü komandanlıq etmişdir. Bu

məlumata əsrlər boyu inandılar.

Kabotun kəşfləri İngiltərədə iftixar hissi yaratdı, lakin bu uzun müddət davam

etmədi. Səyahətçilər qızıl gətirmədiklərindən, bu mövzuya maraq tezliklə yoxa çıxdı.

Lakin bir çox illərdən sonra dünya yeni qitənin kəşf edildiyini bildi. İngilətərə isə,

torpaqlarını Kabotun kəşf etdiyi bütün Şimali Amerikaya öz iddiasını irəli sürdü.

Ameriqo (və ya Ameriko) Vespuççi Florensiya vətəndaşı olmaqla, Sevilyada

yaşayırdı. O, güman ki, 1501-ci ildə Braziliya sahillərini öyrənmişdi. Kolumb yalnız

adaları və güman ki, İndiyalara yeni marşrutu kəşf etmişdi. Vespuççi "Yeni Dünya"

haqqında kiçik, qısa məlumat yazdı. O, bu torpaqları belə adlandırırdı və Kolumbun

on il əvvəl etdiyindən daha böyük sensasiya yaratdı. Onun məqaləsi çox dillərə

tərcümə olundu, özü isə bütün Avropada həmin dövrün ən böyük dənizçilərindən biri

kimi şöhrət qazandı. O, vətəninə cənubi-qərbdəki yeni-yeni sahillərin xəritəsini

gətirdi. Atlantik okeandan çox uzağa gedərək buraya girmişdi. O, bu qənaətə gəldi ki,

bura Yeni Dünyadan başqa bir şey deyildir.

1507-ci ildə professor Valdzeemüller Lotaringiyadakı Vozgez dağları

arasında yerləşən kiçik bir kollecin professoru idi. O, coğrafiyaya aid məqalə dərc

etdirdi və ilk dəfə bu məqalədə Amerika adını təklif etdi. O, yazırdı: "Mən heç bir

10

səbəb görmürəm ki, niyə dünyanın dörddə bir hissəsi fərasətli kəşfinə görə onun

adını daşımasın" və "Ameriqe" və ya "Amerika" adı bu yolla yarandı və bütün yeni

xəritələrdə, qlobuslarda bu ad altında qərb yarımkürəsi meydana gəldi.

"İndiya"lar Kolumb tərəfindən kəşf edilmişdi. Bu ərazilər Qərbi İndiyalar

adını aldı. Bu ad altındakı ərazi Mərkəzi Amerikadan şərqdə yerləşən adalarla

məhdudlaşır.

Amerikanın şərq sahili bu səyyahlardan çox-çox əvvəl, hələ 1000-ci illərdə

Leif Eriksonun (Qrenlandiyada koloniya salan Kürən Erikin oğlu) başçılıq etdiyi

vikinqlər tərəfindən kəşf edilmişdi.

İflas olmuş və qiyamçılara liderlik edən ispan Vasko Nunyes de Balboa 1513-

cü ildə Panama boynundan keçəndə hindu başçısının məlumat verdiyi kimi, oradakı

dağların arxasında böyük dəniz olduğunu tapdı. Bu torpaqlar qızılla dolu olan

ərazilərlə sərhəddə idi. Balboa dağa çıxdı və cənuba tərəf gözlərini dikib nəhayətsiz

uzanan dənizi gördü. O, bunu Cənub Dənizi adlandırdı. Bu, əslində dünyadakı ən iri

su hövzəsi idi və gələcəkdə Magellan tərəfindən Sakit okean adlanacaqdı.

Cəsarətli Portuqaliya dənizçisi Ferdinand Magellan 1519-cu ildə beş kiçik

gəmidə 250-yə yaxın adamla İspaniyanın qərb tərəfindən səyahətə çıxdı və üç il

sonra onlardan yalnız 15 adam bir gəmi ilə Şərqdən qayıdıb səfərə çıxdıqları

məntəqəyə gəlib çatdı. Qalanların hamısı, onların arasında Filippin adalarında

tuzemlər tərəfindən öldürülən cəsur komandor Magellan da olmaqla, həlak olmuşdu.

Bu dünya ətrafına ilk səyahət idi.

Hələ 1487-ci ildə Bartalomeo Dias Portuqaliyanın Afrika əraziləri boyu

sahillə cənuba üzüb Xoş Ümid burnunu kəşf etmişdi. Ondan on il sonra, 1497-ci ildə

Vasko da Qama bu burundan keçərək Afrikanın dövrəsinə səyahət edib Hind okeanı

ilə Şərqi İndiyaya gəlib çıxdı. Bir neçə il sonra ədviyyat və fil sümüyü ilə yüklənmiş

gəmi ilə qayıtdı və beləliklə, ilk dəfə olaraq Kolumbun bilavasitə tapmaq istədiyi

həmin ölkəyə yolu açdı. Vasko da Qama Hindistan torpağına ilk qədəm basan Marko

Polodan sonra ikinci avropalı idi. Kaspar de Korteral 1500-cü ildə indiki Birləşmiş

Ştatların şərq sahilini öyrəndi. Kabral da həmçinin Vasko da Qamanın yolu ilə

Hindistana getmək üçün Afrika sahillərindəki tam sakit havadan qaçmaq üçün, bu

vaxt külək olmadığından yelkənli gəmilər üzə bilməyib, çox gözləməli olurdu, qərb

tərəfə istiqamət götürdü və Braziliya sahilinə gəlib çatdı. Təsadüfi olmasına

baxmayaraq, bu həqiqətən də Amerikanın kəşfi idi: da Qama, Korteral və Kabralın

hər üçü portuqaliyalı idi.

Bu kəşfdən sonra Mərkəzi və Cənubi Amerikanın işğalı başlandı. Kortes

Meksikanı altı yüz ispanla 1519-1521-ci illərdə işğal etdi. 12 il sonra isə, 1533-cü

ildə Pisarro Perunu zəbt etdi. Onun vur-tut 180 adamı var idi və buraya hinduların

heç vaxt görmədiyi atları gətirmişdi.

Yeni Dünyada onun sakinləri olan hindularla ilk dəfə Kolumb tanış olmuşdu.

Hindular fiziki cəhətdən digər irqlərə bərabər idi. Ruhi cəhətdən hindu zəif olsa da, o,

güclü adam idi. O, bir uşaq kimi kimsəsizliyin geniş tənhalığı qucağında yaşayırdı,

təbiətin bir parçası kimi görünürdü. Həm də onun könlü insan ehtirasları ilə dolu idi.

O, öz məhəbbətinə və nifrətinə, öz inamına və ümidlərinə malik idi. Yazıdan,

hərflərdən istifadə etməməyə görə o, öz tarixi barədə heç bir məlumat vermir.

11

Hindular arasında övlad, nəsl adətən ana xətti ilə tanınırdı. İrokezlər arasında

qadınlar torpağa sahib olurdular və kişilər üzərində böyük nüfuza malik idilər. Hindu

qəbilə başçısının qadın olması Şimali Amerika tayfaları arasında qeyri-adi bir şey

hesab edilmirdi.

Şimali Amerika ağlar tərəfindən ilk dəfə kəşf edildikdə, bütünlüklə hindu

qəbilələri ilə məskunlaşmışdı. Onların iki ciddi məşğuliyyəti var idi. Bunlar

müharibə və qida əldə etmək naminə uzun həyat mübarizəsi aparmaqdan ibarət idi.

Hindular həqiqətən təbiətin uşağı idilər. Onların öyrənmə, dərk etmə obyekti təbiət

idi. Əti ilə bilavasitə özlərinin qidalanmalırının asılı olduğu heyvanlar barədə dərin

biliklərə malik idilər. Heyvanların olduqları yer və davranışları barədə onların biliyi

təəccüb doğuracaq dərəcədə geniş idi.

Bütün bunlara baxmayaraq hindular ilk avropalılara qədər inkişaf etməmiş və

sivilizasiya olunmamış, barbar xalq təsirini bağışlayırdı. O, yüz millərlə məsafəni

piyada, özü də qidasız qət edə bilirdi. Onlara minik heyvanları da məlum deyildi, axı

belə heyvanlar Yeni Dünya ərazisində heç mövcud da deyildi. Əgər hindu düşmən

tərəfindən əsir götürülsəydi, ölənə qədər fədakarlıqla özünə odla əzab verirdi və ya

öz bədənini heç bir ağrı nişanəsi hiss etdirmədən tikə-tikə dağıdırdı. Bu vaxt onun

dodaqlarından qışqırıq belə çıxmırdı. Hətta döyüşdə də hindular hansısa xüsusi

inzibatçılıq və qaydalar tərəfindən idarə olunmurdular. Hər bir adamın igidliyi

onların gözündə daha yaxşı görünürdü. Hindu döyüşləri, heç də iki ordunun diqqətlə

planlaşdırılmış görüşü deyildi, bu əvvəlcədən elmi dəqiqliklə hazırlanmırdı. Axı

sivilizasiyalaşmış xalqlar arasında müharibə qeyd edilən qaydada aparılırdı.

Hinduların vuruşları daha çox fərdi əlbəyaxa görüşlərin, xırda toqquşmaların seriyası

təsirini bağışlayırdı. Bu daha çox tələ qurmaq döyüşü idi. Hindu tam cəsur olmaqla,

həm də məkrli və xəyanətkar idi. O, düşməni ilə düzgün qaydada döyüşmürdü. Dərin

uçurumda və ya qara kölgədə, yaxud ağacın arxasında o vaxta qədər gizlənirdi ki,

düşmən onun yanından ötüb keçsin. Bu vaxt o, pələng qəzəbi ilə onun üstünə atılır,

aralı bir yerə dartıb aparır və parçalayırdı.

Hindu qəbilələri inkişaf dərəcəsinə görə bir-birindən fərqlənirdi. Avropalılar

buranı ilk dəfə kəşf edəndə, Yukatanın və Britaniya Kolumbiyasının adam əti yeyən

tayfalarından tutmuş, Meksikanın və Perunun iri şəhərlərə malik olan və yüksək

mədəniyyət yaratmış qəbilələrinə qədər, burada müxtəlif dərəcələr mövcud idi.

Hinduya özünün çirkli viqvamı, cır-cındır paltarı və muncuqlarla bəzədilmiş

mokasinləri (ayaqqabıları) daha xoş gəlirdi. O, canavar kimi ulaya, vəhşi quş kimi

çığıra, ağaclar arasından əsən külək kimi vıyıldaya bilirdi. Bunlar bir musiqi kimi

hindunun könlünü oxşayırdı. O, öz yaşını bilmirdi. Mövsümlərin dəyişilməsini və

vaxtın hesabını göydəki Ayla aparırdı.

Ən görkəmli hindu qəbilələrindən biri İrokezlər idi, onlar indiki Nyu-York

ştatının bir çox hissələrində yaşayırdılar. Bəzi tayfalar Kanadaya qədər Ohayo

vadisində və cənubda geniş yayılmışdılar. Onlar uzun, bir-birilə əlaqəsi olan evlər

tikirdilər, kəndləri istehkamlandırırdılar, torpağı becərirdilər. Çeroki qəbiləsi də

İrokezlərə məxsus idi. Dakota və Siu qəbilələri isə Missisipi çayının başına qədər

Böyük Göllərin qərbini tuturdu.

Torpaqların kəşfi və işğalı isə rəhmsizliklə müşayiət olunurdu. İlk

tədqiqatçılara gəlincə, 1531-ci ildə Hernando (və ya Fernando) de Soto ikinci

12

komandan kimi Perunu qəddarcasına zəbt etmiş Pisarroya qoşulmuşdu. De Soto

ondan bir qədər insanpərvər idi. Günahsız İnkanı öldürdüyünə görə Pisarronun

hərəkətini pisləmişdi. Peru qızılında onun payı yarım milyon dollara bərabər idi. De

Soto 15 il ərzində görmədiyi İspaniyaya qayıtdı, burada Perunun fatehi kimi

qarşılandı. Kral və İmperator olan V Karl onun səfər xərclərini ödədi və De Soto 600

adamla birlikdə 1538-ci ilin aprelində Kubaya üzdü. İmperator onu adanın

qubernatoru təyin etdi. 1339-cu ildə Fernando de Soto əvvəllər Leonun başçılıq

etdiyi ekspedisiyanı təkrar etdi.

1521-ci ildə cəsur Pans de Leonun dəstəsi gözəl bir yarımadaya girdi və

səyyah onu Florida adlandırdı. O, burada əfsanəvi bulağı axtarırdı. Rəvayətə görə, bu

bulağın suyu "xüsusilə şirin" idi və bu suya girəndə elə bil ki, "ətirli bir aləmə"

çökürdün. Bu su, onu içənlərə əbədi cavanlıq bəxş edirdi. Bu həvəsinə görə Leon

əvvəlcə ümidini, sonra isə həyatını itirdi. 1528-ci ildə isə Panfilo de Narvayes

tufandan qurtarmaq üçün çıxmağa sahil axtardıqda, ölkənin içərilərinə doğru irəlilədi

və üç aylıq uğursuz axtarışdan sonra nə xəzinəsi, nə sərvəti olmayan bir ərazi -

Missisipi çayının dənizə töküldüyü yerə gəlib çıxdı. Burada beş qayıqdan ikisi

adamlarla birlikdə itirildi. Nəhayət, onlar ispanlar yaşayan sahilə çıxdılar.

De Sotonun dəstəsi də Missisipi çayının mənsəbinə çatdıqdan sonra

körfəzdəki ispan postuna gəlib çıxdı. De Leon və Narvayes kimi onlar da heç bir

qızıl tapmadılar, qızıl əvəzinə xəstəlik və ölüm kimi həyatda axtarılmayan şeyi

tapdılar.

De Soto Amerikada Xuan Ortiz adlı adamla tanış olmuşdu. O, on il idi ki,

hinduların arasında yaşayırdı. On il əvvəl üç nəfər ispaniyalı hindulara əsir düşmüş,

onların hamısına ölümcül əzab verilmiş, Xuanın həyatını isə tayfa başçısının

emosional xarakterli qızı Pokahontas atasına yalvarmaqla xilas etmişdi. O, hindu dili

və adətlərini bildiyindən De Sotonun bələdçisinə və tərcüməçisinə çevrildi. De Soto

üç il çəkən böyük səfərə çıxmışdı və bu səfər onun ölümü ilə başa çatdı. Ondan

qaçan hindu qəbiləsinin başçısına özünün dostcasına məramı barədə xəbər göndərdi,

lakin başçı digər bir yeni Narvayesin gəlməsindən qorxurdu və heç bir cəhd onu

gizləndiyi yerdən çıxara bilmədi. Qırmızı dərililər Şimalda çoxlu qızıl olduğunu

bildirdilər. Bu onların hiyləsi idi ki, ağlar onların torpaqlarından çıxıb getsin. Adətən

tuzemlər bu hiylədən tez-tez istifadə edirdilər və bu arzu edilən effekti verməkdə

faydasız olmurdu. De Sotonun ordusu indiki Corciya ştatına gəlib çıxdı, Cənubi

Karolinaya çatdı. Burada meyvə salxımları ilə yüklənmiş qəribə ağaclar, hər rəngdə

olan güllər, saysız-hesabsız rəngarənglikdə bitkilər və otlar var idi. Burada

Amerikaya məxsus olan heyvanlar və quşlar görünürdü. İspanlar isə qızıl axtarırdılar.

Hindular burada möhkəm tikilmiş evlərdə yaşayırdılar və torpağı becərirdilər.

Onlar sivilizasiyalaşmış xalqlara yaxın idilər və bu səviyyə İspaniyadakı aşağı

sinifdən olan adamlarınınkına bərabər idi. Hindu tayfa başçılarından biri de Sotonun

dostluq barədəki təklifinə cavab olaraq demişdi: "Başqaları keçmiş illərdə sizin

lənətə gəlmiş irsinizdən bizim sahillərimizi zəhərləmişdi. Onlar sizin kim

olduğunuzu mənə bildirdilər. Budurmu Sizin işiniz? Bir torpaqdan başqasına avaralar

kimi dolanmaqmı, kasıbları saymamaqmı, müdafiəsizləri öldürməkmi? Müharibə -

budurmu hər şey. Onu mən xahiş edim?" İspan komandanı onun bu cəsarətinə və

13

cavabındakı iti ağlına heyran qalmışdı. Yenə danışıqlara cəhd etsə də, hər şey əbəs

idi.

İspan ordusu hindu ölkəsi Vitaçukoya gələndə de Soto başçı ilə dostlaşdı,

lakin tərcüməçi Xuan Ortiz xəbər verdi ki, onlar bütün ordunu məhv etmək üçün

qəsd hazırlayır. Həmin bədbəxt günə gəlib çatanda de Soto Vitoçukonun yanında

gəzirdi. Başçını 12 nəfər silahlı hindu müşayiət edirdi. Döyüş ağların qələbəsi ilə

başa çatdı. Ölənə yaxın qəbilə başçısı zərbə ilə de Sotonun sifətini eybəcər hala saldı.

Bir hindu kraliçasının ölkəsində isə onlar qızıl əvəzinə mis tapdılar, ispanlar

bu vaxt öz işıqlı fantaziyalarından ayıldılar. Kraliça onlara hədiyyə kimi çoxlu

mirvari verdi. Buranı tərk edəndə de Soto kraliçadan onları müşayiət etməyi xahiş

etdi. Kraliça xahişi rədd etdi. İspan komandanı israr edərək, qadını əslində əsir

götürdü. Çoxlu yaxşılıqlardan sonra bu qəddarlıq əlaməti idi, lakin de Soto qırmızı

dərililərin xəyanətkarlığından qorxurdu. 1540-cı ildə onlar çayı keçib Corciyanın

şimalına döndülər. Səfər vaxtı kraliça təxti-rəvandan tullanıb iti sürətlə qaçdı və

meşədə gözdən itdi.

Alabamadakı döyüşdə isə minlərlə hindu öldürülmüşdü. İspanların da çoxu

ölmüşdü və qaçanlar yaralanmışdı. Həmçinin 45 at öldürülmüşdü. De Sotonun

budunu nizə parçalamışdı. O, at belində, yəhərdə otura bilmirdi. Mavisadakı döyüş

isə Birləşmiş Ştatlar torpağında ağlarla hindular arasında olan ən böyük döyüş idi. De

Soto ya geri çəkilməli, ya da ölməli idi. O, Missisipi çayını kəşf etməli idi. 1541-ci

ildə nəhayət o, gözlərini bu böyük çaya dikdi. O, malyariya ilə xəstələndi. 21 may

1542-ci ildə de Soto ruhunu allaha tapşıraraq öldü, onun adamları isə 1543-cü ilin

sentyabrında Meksika körfəzindən keçib ispan koloniyasına gəlib çıxdı. De Sotonun

arvadı İzabella bir neçə il sonrakı ölümünə qədər ərinə yas saxladı.

Fransız kralı Papanın "Demarkasiya xətti"nə hörmətlə yanaşmaqdan imtina

etdi. Bu Papa bullası büdpərəst torpaqlarını İspaniya və Portuqaliya arasında

bölmüşdü. Kral tələb etdi ki, əgər həqiqətən də atamız Adəm belə bir vəsiyyət qoyub

getmişdirsə, bu vəsiyyət açılıb göstərilməlidir. Fransızlar öz tədqiqatlarını şimalda

cəmləşdirdilər. 1534-cü ildə Jak Kartyer Müqəddəs Lavrenti burnuna səyahət etdi.

Şimali Labradoru, Ayrinc Eduard adasını və Antikostini tədqiq etdi. İkinci səfərində

o, Müqəddəs Lavrenti çayı ilə indiki Monreal şəhərinə qədər yuxarı üzdü. Bu şəhərin

adı bu yerə - Mont Reala («Kral dağı» deməkdir) onun verdiyi addan götürülmüşdü.

14

Amerikanın avropalılar tərəfindən məskunlaşması

Yeni Dünya bir yüzilliyə kəşf edildi. Bu ərazi iki okeanla əhatə olunmuşdu.

Avropanın özünün bir hissəsini daimi olaraq Şimali Amerikaya köçürməsi vaxtı gəlib

yetişmişdi. Avropa dövlətləri Yeni Şimali Amerika sivilizasiyasının anası oldu.

Şanslar hamıdan çox İspaniyaya gülümsəyən kimi görünürdü. Lakin İspaniya

imperiya yaratmağa və yeni millət formalaşdırmağa çətinliklə yarayırdı. O, qızıl

tapmaq üçün tuzemləri qarət edirdi. Qızıla görə qırmızı dərili adamları öldürürdü,

qaraları qula çevirirdi. Qızıl İspaniyanın qüdrətinin dağılmasının əsas səbəbi oldu.

Yüz ilə yaxın müddətdə İspaniya Yeni Dünyada qeyd-şərtsiz hökmranlıq etdi. Lakin

İspaniya bu etimada layiq olmadığını göstərdi. Onun tənəzzülünün başlıca səbəbi

qızıl allahına belə böyük sitayiş etməsi idi. Bu, ölkənin kənd təsərrüfatının və

manufaktura istehsalının süqutuna gətirib çıxardı. Burada digər səbəblər də var idi.

İspaniya mavrların qovulması ilə özünün ən yaxşı sənətkarlarını və zəhmətkeşlərini

itirmişdi. Yəhudiləri ölkədən qovmaqla özünün kommersiya ruhunun çoxunu

itirmişdi. Ən pisi isə, İnkvizisiya dəhşətlərinin bu millətin seçmə qanından olan xeyli

hissəsini qarət etməsi idi. Bütün bunlara əlavə olaraq, həm də İspaniyanın Avropada

özünün siyasi qüdrətini böyütmək cəhdləri və Reformatsiyaya qarşı mübarizəyə

gücünü sərf etməsi, yalnız imperiyanı zəiflətdi və onun süqutunu sürətləndirdi.

İspaniya özünəməxsus olan zəiflikdən tənəzzülə uğradıqda, Fransa və

İngiltərə sürətlə yuxarı qalxırdı. Kraliça Elizabet Britaniya millətini yüksək qüdrət

səviyyəsinə qaldırdı. İspaniya isə bu vaxt uzun müddət idi ki, Britaniya ilə rəqabət

aparırdı.

Beş əsr ərzində normanlar və saksonlar, anqllar və yutalar bir yerdə o vaxta

qədər qarışdılar ki, tarixdə digərləri tərəfindən üstələnməyən bir irqi- ingilis irqini

yaratmaqla, nəticədə onların hər biri özlərinə məxsusluqlarını itirdi. İngiltərə

genişlənmək arzusuna qovuşdu və onun diqqəti Yeni Dünyaya tərəf yönəldi.

İngilislərin Amerikada məskunlaşması İngiltərənin xeyirxah kraliçası olan I

Elizabet erasından sonra başlandı. 45 il ərzində böyük uğurla kraliçalıq etdikdən

sonra 1603-cü ildə vəfat edən Elizabet öz dövlətini xeyli möhkəmləndirilmiş şəkildə

qoyub getmişdi. Kəşflər və macəralar dövrü kimi məşhur olan onun hakimiyyət illəri,

artıq yerini ticarət dövrünə təhvil verirdi. Bu vaxt Şimali Amerikanın kəşfindən bir

əsrdən artıq müddət keçmişdi. Avropa siyasətində xüsusən 1588-ci ildə ingilislərin,

onun Məğlubedilməz Armadası üzərində məşhur qələbəsindən sonra öz böyük yerini

itirən İspaniyanın özü artıq Fransa və İngiltərə tərəfindən tutulmaq qorxusu altında

idi. Digər tərəfdən isə yeni qitə "örtülü və bakirə sahilləri ilə" arzuları alovlandırırdı.

Lakin cəsur adamların kəşfləri heç də sonrakı nailiyyətlərlə möhkəmlənmirdi. Bir

qayda olaraq bu qiymətli kəşflərdən sonra bu ərazilərin fayda gətirəcək şəkildə

tutulması baş vermirdi.

Şimali Amerika öz taleyini gözləyəndə, Cənubi Amerika artıq dövrün

ruhunun can atdıqlarının haqqını bədxərcliklə ödəyirdi. Şimaldan fərqli olaraq burada

xəzinələr var idi. Okean bu sərvət iyini alan ispaniyalı silahlı adamlarla dolu idi,

onlara Kortes kimi qəsbkarlar başçılıq edirdi. Yenicə kəşf edilən qədim sivilizasiyaya

belə münasibətdən ağır zərbə dəydi. Yeni Dünyanın qərb sivilizasiyası ispan

əsgərlərinin həmlələrindən şüşə kimi parçalanıb qırıq-qırıq oldu. Sonra okean,

15

qarətçilikdən varlanmış adamların üzdüyü qalleonlarla doldu. Hokins və Dreyk kimi

cəsur ingilis dənizçiləri dəniz quldurlarına çevrildilər. Ayaq dəyməmiş meşələri olan

Şimali Amerikaya isə diqqət olduqca az idi və bu ərazi istifadə edilmək üçün öz

növbəsini gözləyirdi.

Fransız Jak Kartyerin dəstəsi öz xalqının himayəçisi saydığı dini xadimin adı

ilə adlandırdıqları Müqəddəs Lavrenti çayı ətrafına daxil olduqdan sonra 1541-ci ildə

Kvebek yüksəkliyində fort tikdilər. 1562-1564-cü illərdə fransız hüqenotları

Floridada məskən saldılar, lakin ispanlar buranı rəhmsizcəsinə dağıtdılar. 1563-cü

ildə isə ispanlar qayıdaraq özlərinin Müqəddəs Avqustin fortunu tikdilər, bundan

sonra fransızlar burada yaşamağın mümkün olmayacağı qənaətinə gəldilər. XVII

əsrin ilk illərində fransız kolonistləri Müqəddəs Lavrenti çayının üstündə, Monrealda

və Kvebekdə, həmçinin sonralar Nova Skotiya adlanan Akadiyada məskən saldılar.

Bu vaxtlar ingilis məskunları da gəlib çıxmağa başladılar.

Böyük kəşflərdə və tədqiqatlarda, heç şübhəsiz, ispanlar bütün yüzillik

ərzində birinci yerdə idilər, lakin həmin ərazilərin məskunlaşması məsələsində onlar

fərqli rol oynadılar. Bu yüzillik Avropa siyasətində müəyyən dəyişikliklərin

getdiyindən xəbər verir. 1519-cu ildə İspaniya kralı V Karl Avstriya ershersoqu,

Neapol və Siciliya kralı, Burqundiya taxt-tacının varisi, Niderlandın ağası olmaqla

yanaşı həm də Müqəddəs Roma İmperiyasının imperatoru oldu və öz qüdrəti ilə

bütün Avropanı hədələməyə başladı. Lakin bu nəhənglikdə səltənəti bir yerdə

saxlamaq çətin idi və az sonra o xırda parçalara bölünməyə başladı. 1568-ci ildə

qiyam qaldıran Niderland İspan qüvvələrini darmadağın etdi və ispan ağalığından

azad oldu. İspaniya qitəyə nəzarət etməkdən gələn böyük gəliri ardıcıl olaraq

itirməyə başladı. İngiltərəyə görə İspaniyanın qüdrətinin sonu öz başlanğıcını

Məğlubedilməz Armadanın darmadağın edilməsindən götürür, çünki bunun

nəticəsində ingilis donanması Lissabonda yerləşdirildi.

Bu məsələdə həmçinin İngiltərə ilə Fransa arasındakı münasibətlər də nəzərə

alınırdı. Hələ İngiltərə kralı VIII Henri və Fransa kralı I Fransisk Avropadakı

qüvvələr nisbətini öz xeyirlərinə dəyişmək istəmişdilər. Müharibələr Avropanın

inkişafını dayandırmışdı. 1562-ci ildən Fransada böyük hüqenot vətəndaş müharibəsi

başlandı və iyirmi ildən artıq bir müddətdə davam etdi. Fransa 1572-ci ilin Müqəddəs

Varfolomey gecəsində öz tarixini ləkələdi. Huqenotları İngiltərəyə və Amerikaya

qovmaqla, Fransa öz əhalisinin əməksevər qaymaqlarından məhrum oldu. Alman

knyazlıqları isə bütün yüzillik ərzində Reformatsiya mübarizələrindən dağılırdı, onlar

özlərinə qapılaraq qalmışdılar.

Yeni əsr başlandıqda ayrı-ayrılıqda Fransa və İngiltərə Şimali Amerika

naminə bir-birilə rəqabət aparmağa hazır idi. Köhnə Dünyada olduğu kimi, Fransa

Yeni Dünyada da öz mənafeyini güdürdü. İngiltərə ticarətçi xalqa çevrilmişdi.

Ölkədə Tüdor monarxları siyasi absolyutizm sistemini qurmuşdular. Fransa

Amerikaya donanma göndərdi və burada hökumət postları yaratdı. Həmin vaxt

İngiltərə isə öz ticarət kompaniyalarına litsenziya verirdi, Amerikaya kolonistlər

göndərirdi, onlar bu yeni torpaqlara əsasən öz şəxsi mənafeləri üçün yayılırdılar. Bu

mənafelər isə müxtəlif yollarla əldə edilirdi. Fransa koloniyaları onlara qəyyumluq

edən rəsmi qulluqçuların nəzarətindən əzab çəkirdi. İngilis koloniyaları isə "müdrik

və sərbəst laqeydliyin" təsiri altında inkişaf edirdi.

16

Reformasiya İngiltərə üçün də öz xüsusi xidmətini göstərdi. Bu proses onun

dini hisslərinin deyil, milli hisslərinin gərginliyini artırdı. VIII Henri monastırları

dağıtdıqda, onların gəlirlərini müsadirə etdikdə, həm də İngiltərə dövlətini

dünyəviləşdirdi. Kilsənin var-dövləti yerli adamları varlandırdı, bu adamlar bir qayda

olaraq taxt-tac tərəfindən himayə edilənlər idi.

Yeni var-dövlət zadəganları, köhnə qan zadəganlarını kölgədə qoymağa

başladı. Bu vaxt yeni torpaqların kəşfi ticarətin və dəniz yollarının bütün növlərinin

inkişafına şərait yaratdı: "Böyük Elizabetin geniş dövrü" ingilis tarixində təkcə

ədəbiyyatla deyil, həm də dövlətin dənizdə artan qüvvəsi ilə, xüsusən inadkar və

fərasətli dənizçiləri ilə şöhrət tapdı. Hokins qul taciri idi, məşhur adamlar olan

Hemfri Gilbert və Uolter Reli onun əmisi oğlanları idi. Qosnold, Nyuport, Frobişer

və onlardan da yuxarı olan Frensis Dreyk Horatsio Nelsondan əvvəlki dövrün ən

böyük dənizçiləri idi. Dreyk Amerikada İspaniya mövqelərinə hücum etməklə, onu

zəiflətmək siyasətini həyati praktikaya daxil edən ilk adam idi. Dreyk Yer kürəsi

ətrafına 1580-ci ildə başa çatan böyük səyahət etmişdi, bu tarixdə dünya ətrafına

ikinci səyahət idi. İspanlar onu həmin vaxtdan "Əjdaha" adlandırırdı. Bu ingiliscə

“dragon” tələffüzdə isə "draqən" kimi səslənməklə Dreyk sözünə yaxın idi. 1588-ci

ildə o, ispan Armadasını məğlub etmişdi.

Elizabet erasının ədəbiyyatı da xalqın ruhunu fikir və əməlin hər bir yeni

perspektivi ilə ilhamlandırırdı. Şekspirin dram əsərləri adamları dini xürafatın

təsirindən azad edir, xeyirlə şərin mübarizəsinin dəhşətli mənzərəsini açıb göstərir,

adamlarda gələcəyə inam yaradırdı. Elə buna görə də din bayrağı altında qaniçən

diktatura quran Oliver Kromvelin dövründə Şekspiri az qala ağıla sığmayan bütün

cinayətlərdə ittiham edirdilər. Tüdor monarxları ölkənin qüdrətinin

möhkəmlənməsinə yönələn tədbirlərə kömək edirdi, adamların varını və ticarətini

əcnəbilərdən qoruyurdu. Tacirlər isə öz yüklərini özləri qorumağa öyrənmişdilər.

Onlar dəniz quldurlarından qorunmaq üçün hərbi gəmilər qayırtdırırdılar. Onlar öz

talelərini ölkədən kənarda axtarırdılar, əvəzində isə kral tacı ispan sərvət gəmilərini

axtarmağa, quldurluq yolu ilə əldə edilmiş kətan və ipəyi satmağa maneçilik

göstərməklə, onları hiddətləndirirdi.

İngilislərin öz-özünü mühafizə etməsi ilə Fransanın Amerikadakı rəsmi

planları arasında elan olunmamış yarış gedirdi. Devonşirdən olan ingilis dənizçiləri

yeni qitədə ilk daimi məskunlar oldular. Bu vaxtlar İngiltərənin dənizsevərləri və

macəraçıları ən çox burada mərkəzləşmişdi. Devonşir ölkənin cənubi-qərbində

yerləşən qraflıqlar qrupunun ortasında idi. Buradan vaxtilə saksonlar qədim kelt

əhalisini qovmuşdu, lakin güclü kelt ruhu qalırdı, bu yerlərin keltlərə bəxş etdiyi

sehrlilik hissi və təxəyyülə aludəçilik, iti sakson ağlını romantika ilə

zənginləşdirmişdi. Onun yanında Somerset uzanırdı, buradakı Bristol limanında

feodal ağalardan azad olmuş ticarət gedirdi. Məhz bu limandan Kabotlar Kolumbun

arxasınca, ona yaxın marşrutla üzmüşdülər. Özlüyündə Devonşir iri limanlara malik

idi və Elizabet dövrünün ən böyük dənizçi adları onlara məxsus idi. Dreyk, Hokins,

Reli, Gilbertlər - onların hamısı Devonşirdən idi. Məhz Plimutdan çıxan donanma

Böyük Armadanı tarmar etmişdi. İngiltərə naminə ilk dəfə Yeni Dünyanı

məskunlaşdıran adamlar macəra üçün tərbiyə olunmuşdular. Onları buna həm

kitablar, həm də yaşadıqları yerin dəniz havası öyrətmişdi. Hemfri Gilbert və onun

17

əmisi oğlu Uolter Reli nəcib adamlar olub, Oksfordda oxumuşdular. Onlar kral

sarayından icazə alıb Amerikadakı yeni limanlara və yeni vətənə yol aldılar.

1583-cü ildə Hemfri Gilbert Nyufaundlendə yollandı və öz həyatını cənub

istiqamətində məskən salmaq üçün liman axtardıqda itirdi. O, həmişə əlində kitab öz

gəmisinin göyərtəsində oturardı. Hətta dəlisov dəniz və naməlum sahil onu ciddi

surətdə hədələyəndə belə o, öz yoldaşlarına ruh verərək, ürəkdən gələn inamla

demişdi: "Biz göylərə dənizdən və qurudan daha yaxınıq".

Sonrakı 1584-cü ildə Reli cənub istiqamətində Amerikaya iki gəmi göndərdi

ki, məskunlaşmaq üçün yararlı sahil tapsın. Reli və onun adamları hələ də “El

Dorado” – ispanca «Qızıl ölkə» deməkdir, haqqındakı arzularla yaşayırdılar.

İspanların maneəçilik təhlükəsinə baxmayaraq, ingilislər bu dövrlərdən Şimali

Amerikanın məskunlaşdırılmasına başlamağa cəhd edildilər. İlk məskunlaşma

ideyasını Hemfri Gilbert həyata keçirməyə çalışdı. O, kraliça Elizabetdən çarter

alaraq Nyufaundlenddə koloniya yaratmağa cəsarətli səy göstərdi. Lakin Gilbert

gəmi qəzası nəticəsində həlak oldu və onun mantiyası özündən də daha fərasətli

adamın çiyninə düşdü. Birləşmiş Ştatlar torpağında ingilislərin koloniyalaşmasının

atası hesab olunan bu adam Uolter Reli idi. Ona da çarter verilmişdi. Relinin ilk

koloniyası 158 adamdan ibarət idi, burada qadın yox idi. Bir il sonra onlar

çətinliklərlə üzləşdiyindən Frensis Dreyk tərəfindən götürülüb İngiltərəyə aparıldı.

Bu adamlar özləri ilə tütün və kartof gətirdilər və ilk dəfə İngiltərədə onlardan

istifadə olunmasına, həmin bitkilərin tətbiq edilməsinə başladılar. Relinin özü isə

koloniyasının uğursuzluğundan məyus oldu və yeni bir cəhd etməyi qərara aldı.

1587-ci ildə o, 150 nəfərlik yeni koloniya göndərdi, onlardan 17-si qadın idi.

Con Uaytın başçılığı altında onlar Roanoka gəlib çıxdılar. Sonra burada qubernator

Uaytın nəvəsi dünyaya gəldi və Virciniya Deya Birləşmiş Ştatlar torpağında doğulan

ilk ingilis uşağı oldu. Uşağın bu adı da təsadüfi deyildi. Şimali Amerikanın şərq

sahili kraliça Elizabetin şərəfinə Virciniya (“Virgin” - bakirə deməkdir, kraliçanı

belə adlandırırdılar) adlanmışdı. Sonra qubernatora İngiltərəyə getmək lazım gəldi və

İspaniya ilə müharibəyə görə, o üç il sonra Roanoka qayıtdı. Yeni sakinlər

vətənlərindən ərzaq gəlməsini gözləyirdilər. Nəhayət, kömək gəlib çatanda koloniya

bütünlüklə yoxa çıxmışdı və bu adamların taleyi əsrlər boyu sirr olaraq qaldı.

1600-cü ildə İst İndiya Kompaniyası uzaqda yerləşən ölkələrlə ticarət üçün

çarter aldıqdan sonra Qərb dünyasında da iş görmək marağı yarandı. Çünki yeni qitə

bu vaxtadək qəribə və qonaqpərvər olmayan kimi qalsa da, ən azı ora getmək yolları

artıq məlum idi. Atlantik okeanından keçən şimal və cənub yolunu dənizçilər yaxşı

bilirdi. Soutempton tacirləri hələ 1540-cı ildən öz gəmilərini müntəzəm olaraq

Braziliya səfərinə göndərirdi. Nyufaundlend isə bundan da əvvəl yaxşı tanınmış balıq

ovu və ticarət məntəqəsi idi. Əsrin ikinci yarısında buraya balıq ovu üçün çoxlu

ingilis və fransız gəmiləri yollanırdı. Okean yolları yaxşı tanış idi. Şimali

Amerikanın sahili həm də müəyyən dərəcədə xəritəyə köçürülmüşdü. Artıq

macəraların romantik dövrü də ötüb keçmişdi. İndi gündəlikdə iti düşüncə dövrünün

tələb etdiyi Şimali Amerikanın Avropa tərəfindən istifadə edilməsi məsələsi dururdu.

18

Şimali Amerikada ilk ingilis koloniyaları

19 dekabr 1606-cı ildə London Kompaniyası üç kiçik gəmidə 105 kolonist

göndərdi, onlara Kristofer Nyuport kimi məşhur dəniz kapitanı başçılıq edirdi.

Kolonistlər Yeni Dünyaya yollandı. Amerika sahilinə çatanda onları cənnət

mənzərəsi - quşların cəh-cəhi və çiçəklərin ətri qarşıladı. Çesapik buxtasına daxil

olduqda, onlar buxtanın iki tərəfini Henri Burnu və Çarlz burnu adlandırdılar. Bu

adlar kral Ceymsin oğlanlarının şərəfinə qoyulmuşdu. Məskən salmaq üçün isə

böyük çayın buxtaya daxil olduğu yeri seçdilər, buraya isə kral Ceymsin adını

verdilər. Otuz mil aralıda onlar şəhərin əsasını qoydular və şəhəri də öz

monarxlarının adı ilə adlandırdılar. Bu Yeni Dünyada ingilislərin ilk daimi məskəni

idi. Beləliklə, İngiltərədən gələnlər 1607-ci ildə Ceymstaunda məskunlaşdılar.

Onların içərisində 12 fəhlə, bir neçə xarrat, dənizçi, bənna, bərbər və dərzi var idi.

Əllidən artıq adam isə "kübar" idi, onlar heç bir məşğuliyyəti olmayan, bekar

adamlar idi. Lakin koloniyada bir neçə fərasətli adamlar var idi. Onların sırasına

idarəetmə şurasının ilk sədri olmuş Uinqfild, məşhur dənizçi və Relinin şagirdi

Qosnold, bir çox əfsanəvi macəraların qəhrəmanı olan Con Smit daxil idi. Onlar

tezliklə bir neçə çadır və koma tikdilər, bir kilsə də düzəltdilər. Qubernator

Uinqfildin adamları idarə etmək qabiliyyəti yox idi. Adamlar arasında sözləşmə,

dedi-qodu kəsilmirdi. Hindu hücumlarından daimi qorxu da onların öz

bədbəxtliklərinə əlavə olunurdu. Bataqlıqda yaşamaq və vacib sayılan ərzaqın

yoxluğu ilə yanaşı, onlar malyariyadan əziyyət çəkirdilər. Hər gecə üç-dörd adam

ölürdü və sentyabrın sonuna kiçik koloniyanın sakinlərinin yalnız yarısı sağ qalmışdı.

Qosnold da bu kimsəsiz diyarda öz qəbrini tapdı.

Belə getsə bütün koloniya, heç şübhəsiz, həlak olacaqdı. Yalnız bir adamın

cəsarəti və igidliyi hesabına bu faciə baş vermədi. Bu Amerikanın erkən

məskunlaşması tarixinin ən nəcib və gözə çarpan şəxsiyyəti olan Con Smit idi. O,

çox cavan olanda fransız ordusuna qoşulmuşdu və bir neçə il onun sıralarında xidmət

etmişdi. Sonra Aralıq dənizində üzmüş, insan yaşamayan adaya düşmüş, sonra

Misirə gedən gəmiyə otura bilmişdi. İtaliya ərazisini piyada keçmiş,

Transilvaniyadakı bir döyüşdə üç türkü öldürmüş, nəhayət türklər tərəfindən əsir

götürülmüş və qul kimi satılmışdı. Qul sifətində Cənubi Rusiyaya göndərilmiş,

Naqay düzənliyində ağasını zəncirlə vurub öldürərək qaçmış, sərgərdan kimi

Avropanın bütün ölkələrindən keçərək, doğma vətəninə qayıtdıqdan sonra Virciniya

kolonistlərinə qoşulmuşdu. Amerikada meşədə müvəqqəti də olsa yaşaması onun

həyat odisseyasının tacına çevrildi. Çikahomini çayını tədqiq edərkən, onu hindular

əsir götürmüşdülər. Onu əsir götürənləri bir neçə gün cib kompası və digər qəribə

şeylərlə əyləndirdikdən sonra hindular onu ölümə məhkum etdilər. Başı edam

kötüyünün üstünə qoyulanda, qəbilə başçısının Pokahontas adlı balaca qızı (Xuan

Ortizi də eyni adlı qız xilas etmişdi) irəli atılıb, öz başını qurban getməli olan adamın

başının üstünə qoymaqla Smitin həyatına aman verilməsi barədə yalvarmağa başladı.

Onun xahişinə əməl olundu və ingilis öz adamlarına qoşulmağa göndərildi.

Con Smit qəribə fərasətə malik idi və o, Virciniya üçün bütün sakinlərin hər

birindən çox iş görmüşdü. Tezliklə o, koloniyanın qubernatoru oldu, hindularla

ticarət aparmaqla, qarğıdalı almaqla kolonistləri aclıqdan xilas etdi. Hər şeydən əvvəl

19

o, adamları işləməyə, zəhmətə sövq edirdi və bununla da qarşıdakı inkişafın

əsaslarını yaradırdı. Pokahontasa gəldikdə, bu nadinc hindu qızı tez-tez Ceymstauna

gəlirdi və öz hərəkətləri ilə kolonistləri heyrətləndirirdi. Sonra bu qız dul kişi olan

kolonist Con Rolfa ərə getdi. Əri ilə İngiltərəyə gəldikdən sonra orada böyük hörmət

qazandı, oğlunu doğanda öldü. Hindu qızından doğulan oğlan sonralar Virciniyanı öz

vətəni etdi və gələcək ştatın bir neçə ən məşhur sülalərinin əcdadı rolunu oynadı.

Kolonistlərin meşədəki həyatı ağır idi və 1608-ci ilin yanvarında, vur-tut 38

adam sağ qalanda kapitan Nyuport ərzaq ehtiyatı və 120-dən artıq yeni kolonistlərlə

bura qayıtdı. Sonralar Virciniyaya başqaları da gəldi və 1609-cu ildə Con Smit

İngiltərəyə qayıdanda koloniya sakinlərinin sayı artıq beş yüzə çatmışdı.

1609-cu il çarteri ilə lord de la Uarr və ya Delaver Virciniyanın qubernatoru

təyin edildi. O, İngilətərədən 9 gəmi, 500 kişi və qadınla Amerikaya yola düşmüşdü.

Lakin Bermuda adalarının yaxınlığında dəhşətli tufana düşmüş, bir neçə ay bu

adalarda qalmışdı.

Virciniyada həyat ağır olaraq qalırdı. Bura "aclıq dövrü" gəlmişdi. Hindular

yenidən düşmənçiliyə keçdiyindən, onlardan ərzaq almaq olmurdu. Qida əldə etmək

üçün adamlar ölümə gedirdilər. Ölənlərin sayı qorxulu idi. Smitin qoyub getdiyi 500

adamdan 1610-cu ilin yazında yalnız 60 adam sağ qalmışdı. Onlar da Virciniyanı

tərk etməyi qərara almış və İngiltərəyə çatmaq ümidi ilə dörd kiçik komandir

katerinə oturub üzmüşdülər. Gecəni Malberri adasında keçirmiş, sabahısı gün tezdən

lord Delaverin gəlməsi xəbərini eşitdikdə sevinmişdilər. Onlar yenidən Ceymstauna

dönmüş və Virciniya koloniyası yenidən həyata qayıtmışdı. Birləşmiş Ştatların bu ilk

övladının körpə həyatı, göründüyü kimi nazik bir tükdən asılı olmuşdu.

Delaver tezliklə koloniyanı ayağa qaldırdı, sonrakı ili İngiltərəyə dönəndə, öz

yerinə Tomas Deyli oranı idarə etmək üçün göndərdi. Deyli güclü xarakterə malik və

çox qabiliyyətli bir adam idi. O, hər bir sakinə üç akr torpaq sahəsi və özəl

mülkiyyətə sahib olmaq hüququ verdi. Bu tədbirdən sənətkarlıq inkişaf etməyə

başladı və bu vaxtdan etibarən bir daha heç vaxt Virciniyada ərzaq qıtlığı olmadı.

1612-ci ildə Deylin bu vəzifəni daşıdığı vaxt Virciniya üçün üçüncü çarter verildi.

Bu çarterə görə Bermuda adaları Vircinayaya əlavə olundu. Bu hökumət

səlahiyyətinə malik olmağın başlanğıcı idi. Kral Ceyms kor-koranə avtokratik

hökumət nəzəriyyəsinə vurulmuşdu. Çarterlə sakinlərə ingilislər kimi hüquqlar

verilmişdi. Lakin öz hökumətlərini seçmək üçün onlar səs hüququna malik deyildilər.

O vaxtdan Amerikada ilk təmsilçilər orqanı olan Burqeslər Palatası meydana

gəlmişdi. Sakinlər assambleyası çağırılırdı, qubernator hakimiyyətdə onlara müəyyən

pay verirdi.

Elə bu vaxt Rolfla hindu qəbiləsinin başçısı Pouhatanın qızının nikahı

Virciniyada ağ və qırmızı dərili irqi birləşdirdi. Bu hadisə Pouhatanın ölümünə qədər

- səkkiz il middətində hindularla sülhü qoruyub saxladı. Təsərrüfat işlərinə gəldikdə,

1616-cı ilə yaxın tütün yarpağı, koloniyanın istehsal etdiyi əsas məhsula çevrildi.

İngilislər tütünün becərilməsini hindulardan öyrənmişdilər və bu, satılmaq üçün

İngiltərəyə göndərilən məhsul idi. Hər bir ailə tütün becərirdi və bu bitki

Ceymstaunun küçələrində də bitirdi. Hətta koloniyanın puluna da çevrilmişdi, keşişə

və ictimai vəzifə sahiblərinə maaş tütünlə verilirdi.

20

Deyl buranı tərk etdikdən sonra kolonistlər bir neçə il pis qubernator kimi

tanınan Samyuel Arqallın qüsurlarından əziyyət çəkdilər. O, istənilən yollarla onları

qarət edirdi. Virciniya koloniyasına Ervin Sandis başçılıq edəndə, çox keçməmiş

onun müdrikliyi hiss olunmağa başlandı. Onun ilk addımlarından biri, 1619-cu ildə

ən yaxşı qubernatorlardan olan Corc Uiardlinin buraya göndərilməsi oldu. O,

Amerikada ilk populyar idarəetmə tətbiq etdi.

Virciniyanın tarixində ən yadda qalan il 1619-cu il oldu. Həmin il iki institut

fəaliyyət göstərməyə başladı və onların hər ikisi doğulmaq üçün mübarizə aparan

yeni millətin gələcək inkişafında mühüm rol oynadı. Bunun birincisi xalq tərəfindən

yaradılan idarəetmə, ikincisi isə quldarlıq institutu idi. Koloniyanın qubernatorunun

hakimiyyətini məhdudlaşdırmaq barədə Virciniya Kompaniyasının imzaladığı

göstəriş meydana gəldi və xalq tərəfindən seçiləcək Burqess qanunvericiliyi quruldu.

İlk Burqess palatası iyirmi iki nümayəndədən ibarət olmaqla 1619-cu ilin iyulunda

toplanmışdı. Bu Uiardlinin gəlməsindən bir az sonra baş verdi. Adamlar özlərinin

tərtib və qəbul etdiyi qanunlar mühitində yaşayırdılar. "Xalqın hökuməti, xalq üçün

hökumət, xalq tərəfindən yaradılan hökumət" beləliklə amerikan torpağında ayaq

açdı.

Lakin arzu olunmayan hadisələr də baş verirdi. Virciniya əhalisinin üzərinə

düşən bədbəxtlik 1622-ci ildə hinduların törətdiyi qırğın oldu. Özünü dostcasına

aparan başçı Pouhatan öldükdən sonra, onun əvvəllər də ingilislərə yaxşı münasibət

bəsləməyən qardaşı Opekankano qəbilə başçısı yerini tutdu. Yeni başçı qırğın təşkil

etdi. Bu qırğında 347 sakin öldürüldü. 22 il sonra artıq yaşlaşmış olan bu başçı

məskunların üzərinə ikinci hücum etdi. 200 adam öldürüldü, lakin qəbilə möhkəm

əlin hesabına susduruldu, başçının özü isə əsir götürülüb edam edildi.

1624-cü ildə Virciniya Kompaniyası kral taxt-tacı ilə sərt mübarizədən sonra

çarterdən məhrum edildi. Onun başlıca səbəbi puritanlar idi, onlar parlamentdəki

müxalifətin onurğa sütununu təşkil etmişdilər, həmçinin Virciniya Kompaniyasına

həmin qüdrətli nüfuzu vermişdilər. Virciniya Kral Kompaniyasına çevrildi və

beləliklə bu vəziyyət inqilab müharibəsinə qədər davam etdi.

Amerikaya heç də xüsusi seçmə adamlar gəlib çıxmırdı. Vətənində işi yaxşı

gedən və varlı yaşayan adamlar heç də Yeni Dünyaya getməyə hazır deyildilər. Onlar

bilirdilər ki, o yerlər vəhşi adamlarla doludur. Axı Relinin ilk kolonistləri də

birdəfəlik itmişdilər. Yalnız gənc və macəra sevən adamlar bu çağırış haqqında

düşünə bilərdilər. Bu vaxt İngiltərə tənbəl adamlarla dolu idi, yalnız təsadüf onların

həyatını dəyişdirə bilərdi. Ticarətin sürətlə böyüməsi və genişlənməsi, bu işdəki

macəra elementi, yeni torpaqların tutulması kimi iş bütün dövrü, mühiti dəyişdirdi.

Atlantik okeanını üzüb keçən ilk gəmi planetin coğrafiyasında İngiltərəyə yeni

məkan bəxş etmişdi. Yeni ticarət və sənaye sahələri inkişaf etməyə başladı, şəhərlər

ticarətin çoxşaxəli olmasından daha böyük fayda götürürdü. Kənd əhalisi isə pis günə

düşürdü. Torpaq da hər şey kimi əmtəəyə çevrildi. İndi torpaq sahibləri xırda

fermerlərin torpaqlarını qoyunları üçün otlaq kimi tuturdular. Qoyun yununa isə

tacirlər və yeni yaranan manufakturalar tərəfindən çox böyük tələbat var idi. Onlar

ümumi otlaqları da çəpərləyirdilər, hətta kəndləri belə yer üzündən silirdilər ki, öz

sürülərinə əlavə dam düzəltsinlər. Kənd təsərrüfatı əməyinə tələbat xeyli zəiflədi.

Tomas Mor hələ XVI əsrin əvvəllərində haray çəkirdi ki, "Belə fağır və ələ öyrənmiş

21

kimi görünən sizin qoyunlar indi elə böyük məhvediciyə və vəhşiyə çevrilmişlər ki,

onlar adamların özlərini yeyəcək və udacaqlar. Onlar bütün tarlaları, evləri və

şəhərləri yeyəcək, udacaq, dağıdacaqlar".

Şəhərlər və kəndlər işsiz adamla dolmuşdu. Onlar tənbəl dilənçilər kimi

dolaşır və ya dar ağacı cəzasına kimi əsl oğrular kimi həyat sürürdülər. Bu ümidi hər

yerdən üzülmüş adamlar öz yaşayışı üçün başqa vasitə tapmadıqlarından, yoldan

keçən mühafizəsiz yolçuları qarət etməklə məşğul olurdular. Müharibələr

getmədiyinə görə, Londonun küçələri əlindən heç bir iş gəlməyən bekar əsgərlərlə

dolu idi.

İşsiz və heç nəyə yaramayan adamlar Amerikaya yollanmağı qət edirdilər.

Oraya getmək arzusunda olanların yarısı özünü "centlmen" adlandırırdı. Əslində isə

onlar yaxşı nəsildən olan, lakin heç bir məşğuliyyəti və iş vərdişi olmayan adamlar

olub, yeni torpaqda öz talelərini dəyişdirmək üçün bu macəraya bir şans kimi

baxırdılar. Çünki onlar heç bir işi bacarmırdılar. Qalan adamların da az hissəsi

əkinçi, dülgər və ya başqa növ zəhmətə alışmış adamlar idi. Belə qruplardan birinin

tərkibində tək bir bənna, bir dəmirçi var idi, qrupun heyyəti tərkibi isə 120 adamdan

ibarət idi. Burada daha iki kərpickəsən, altı dülgər var idi, 35 nəfəri centlmen

olmaqla, qalanları özlərini necə adlandırmağı belə bilmirdi. Yeni məskəndə -

Ceymstaunda isə taxıl yetişdirmək, ev tikmək, ağac kəsmək lazım idi. Bu adamlar

gözləyirdilər ki, Virciniya Kompaniyası onlara ərzaq göndərəcəkdir, özləri isə

yaşayışları üçün nə etmək barədə düşünmək belə istəmirdilər. Lakin yeni

məskunların tərkibindəki belə arzu olunmayan rəngarəngliyə baxmayaraq, Virciniya

koloniyaları inkişaf edirdi. İngiltərə kral sarayı isə koloniyaların idarə olunmasını öz

əlinə keçirirdi.

Bu dövrdə Amerikanın şimalında digər koloniyalar da kök salmağa başladı.

Jak Kartyerin Müqəddəs Lavrenti çayının üstündə yetmiş il əvvəl tədqiq etdiyi

yerlərdə fransızlar özlərinin Monreal və Kvebek ticarət məntəqələrini yaratdılar.

Nyufaundlenddə ingilislərin kiçik koloniyası özlərinə ev tikməyə başladı. Holland

tacirləri isə Hadson çayının üstündə məskunlaşdılar. `İngilis sektantlarının bir dəstəsi

Kod burnunda Nyu Plimut koloniyasının bünövrəsini qoydular. Digər kiçik bir ingilis

dəstəsi Massaçusets buxtasının cənub sahilində məskunlaşdı. Beləliklə, nəhayət

qitənin məskunlaşması prosesi ciddi xarakter daşımağa başladı.

Fransızlar, hollandlar və ingilislər daha çox torpaq ələ keçirmək yarışında bir-

birilə fəal rəqabətə girişməli oldular. Qalib gəlməyə görə, ingilislər üçün hollandlar

fransızlardan daha ciddi rəqibə oxşayırdı. Doğrudur, Hollandiya dövlətinin ərazisi

İngiltərə ərazisinin dörddə biri qədərində idi. Onların əsas gücü dənizdə idi. Onların

ərazisinin özü də yarım dəniz torpaqları idi. Hollandlar balıqçı və dənizçi kimi

tərbiyə olunmuşdular. Sonralar ispanlar onları buna təhrik etdiklərinə görə,

hollandlar iri donanma düzəldib okeanlara çıxdılar və Yer kürəsinin ucqarlarında

çoxlu torpaqlar tutdular. Əvvəllər onlar ərazilər işğal etmək haqqında düşünmürdülər

də. Portuqaliyalılar artıq münbit torpaqları tutmuşdu və İran körfəzindən

Yaponiyayadək böyük ticarət yolu təsis etmişdilər. Onlar öz yüklərini uzaq

məsafələrdən Lissabona daşımaqda çətinlik çəkmirdilər. Ona görə də ispanlar Cənubi

Amerikada ələ keçirdiklərini Sevilyadan uzağa daşımırdılar. Ancaq Avropanın qalan

hissəsinə satılmalı olan malları daşımaq lazım gəlirdi. Hollandlar yalnız ispanlar

22

onları tək buraxdıqda, bir tacir və yük daşıyıcısı kimi başqaları ilə rəqabətə girə

bilərdilər. İspaniya isə öz ağılsızlığı üzündən hollandları Roma katolitik dininə

qaytarmaq üçün onlara güc tətbiq edirdi, onlar isə protestant və inadkar adamlar kimi

buna müqavimət göstərirdilər. Onların arasında 1568-ci ildə başlayan bu

müharibələrdə bütün Avropa hərəkətə gəldi, qırx bir il sonra isə İspaniya özünün

nəfəsi kəsildikdə sülhə razılıq verdi. Bütün dünya dəyişildi.

Hollandiya böyük dəniz qüvvəsinə çevrildi, Portuqaliyanı şərqdən qovdu,

burada özünün ticarətini və koloniyalarını yaratdı. O, özünü hətta İngiltərədən əvvəl

dənizlərin sahibi etdi və özünə güvənməklə Amerikada yeni torpaqlar tutmağa

girişdi. Hollandlar ingilislər kimi torpaq tutmanı ticarətlə birləşdirdilər. Məhz holland

tacirlərinin İst İndiya Kompaniyası portuqaliyalıları Şərqdəki torpaqlarından qovdu.

Bu sonralar ingilis ticarət İst İndiya Kampaniyasının İngiltərə üçün Hindistanı zəbt

etməsinə çox bənzəyir. İst İndiya Kompaniyası öz istilaları və fəaliyyəti ilə özünü

qüdrətli və məşhur etdikcə, hollandlar özlərinin Vest İndiya Kompaniyasını da

yaratdılar. Bu kompaniyanın məqsədi ticarətlə yanaşı, bacardığı qədər Afrikanın qərb

sahillərində torpaqlar tutmaq idi. Bu kompaniya həm də Cənubi Amerikanın hər iki

sahilindəki adaları və Atlantik okeanının cənub adalarını tutmalı idi. Onların bu

sərgərdan səlahiyyətinə 24 il ərzində eyni zamanda ticarət etmək, vuruşmaq və idarə

etmək daxil idi.

Hollandlar Hadson çayı üzərində və Delaverdə koloniyalar salmağa cəhd

edirdilər. Hollandiyanın İst İndiya Kampaniyasında işləyən ingilis dənizçisi Henri

Hadson bu böyük çayı 1609-cu ildə kəşf etdiyindən, çay onun adı ilə adlandırılmışdı.

O, həmçinin Delaverdəki böyük buxtaya və axına girmişdi. Hollandlar tezliklə

Hadson çayını "Böyük Şimal çayı", Delaver çayını isə "Cənub çayı", onların

ətrafında və arasında olan münbit ölkəni isə "Yeni Niderland" adlandırdılar. Burada

1614-cü ildə Yeni Niderland kompaniyası yaradıldı. Bundan əvvəl o Vest İndiya

Kompaniyası idi. Şimaldakı Nyu Fransadan Virciniyaya qədər oaln ərazi bu

kompaniyanın nəzarətində idi. Bu İngiltərə kralı Ceymsin Virciniya kompaniyasına

bəxş etdiyi ölkənin əslində ürəyini təşkil edirdi. Hollandlar isə bu barədə ya çox az

şey bilirdilər və ya bilmək istəmirdilər. Onlar Böyük Şimal çayı ətrafından olan və

ilk andan onlara hörmətlə yanaşan hindularla xəz alveri edirdilər. Onların içərisindəki

tək-tək macəraçılar çaydan çox aralı kimsəsiz yerdə kiçik fort və ya ticarət məntəqəsi

tikmişdi. Onların komandalarının bir qrupu buxtadakı Manhetten adasının dənizə

tərəf olan hissəsində yerləşirdi. Bu hələ Nyu Niderland Kompaniyasının

yaradılmasından dörd il əvvəl baş vermişdi. Bu kompaniya isə nəhəng Vest İndiya

Kompaniyasının içərisində böyüyüb meydana gəlmişdi. Onun başlıca vəzifəsi,

cənubda təşəbbüsü portuqaliyalıların və ispanların əlindən almaq idi. Kompaniyanın

digər işi Şimali Amerikanı məskunlaşdırmaq barədə ardıcıl planları həyata keçirmək

idi. 1625-ci ildə bu torpaqlarda iki yüz kolonist var idi. Onların bir hissəsi şimaldakı

Fort Orancda, Cənub çayının yanındakı Fort Nassauda, bir hissəsi isə Manhetten

adasında, çox azı isə Lonq Aylenddə idi. Hətta kiçik bir ailələr dəstəsi ingilislərin

Konnentikut adlandırdıqları "Təzə çayın" üstündə idi. Onlar buralardan həmin

əraziyə necə səpələnmək barədə fikirləşirdilər.

Elə bu vaxtlar Hollandiyadan gələn bir qrup sürgün olunmuş ingilis sakini

buraya gəldi və hollandların qonşusu, həm də rəqibi kimi şimalda yaşamağa başladı.

23

Beləliklə hollandlar böyüyən iki ingilis koloniyası arasında qaldı, bu onların ilk

xəritələrində göstərdikləri kimi artıq Nyu Fransa ilə Virciniyanın arası deyildi. Yeni

gələnlər müvəqqəti Hollandiya sürgününü daimi Amerika sürgünü ilə dəyişmişdilər.

Onların diqqətini Kod burnundakı sığınacaq yeri cəlb etdi.

Minlərlə ingilis nəsllər boyunca Hollandiyada məskunlaşmışdı və iki ölkə bir-

birinə çox yaxınlaşırdı. İspanların holandlarla müharibəsindən hələ çox-çox əvvəl

ingilis tacirləri Hollandiya dəniz limanlarında özlərinə yer tapmışdı. Dini təqiblərə

görə Oksford və Kembricdən qovulanlar holland universitetlərində təhsillərini davam

etdirirdilər. Çökək ölkəni ispanlar zəbt etdikdə, ingilis volontyorları holland

ordusunda vuruşurdu. İngilis din xadimləri kraliça Tüdor onlara öz dinii ibadətlərini

icra etməkdə maneçilik göstərdikdə və təqib etdikdə, Hollandiyada öz sitayişləri

üçün azad şərait tapırdılar. İspanların qırğınından və qisasından canını qurtarıb qaçan

qaçqınlar Hollandiyadan İngiltərəyə axışdılar. Elə bil ki, iki ölkə bir-birilə öz

əhalisini dəyişirdi. Tacirlər, toxucular, mexaniklər, fermerlər, terror dalğasından

İngiltərənin şərq və cənub qraflıqlarına qaçanlar ümidsiz təhlükəyə məruz qaldıqda,

açıq qayıqlarda dənizin təhlükəli ağuşuna atılırdılar. Ona görə də İngiltərənin cənub

və şərq şəhərlərində minlərlə holland sənətkarlarına rast gəlmək olurdu. Onlar

Anabaptist, Lyuteran olduqlarına görə belə təqiblərə məruz qalırdılar.

24

Yeni Plimut koloniyası

1620-ci ildə Hollandiyada yaşamağı Amerika ilə dəyişən ingilislərin kiçik

qrupu heç də Ceymstaunda koloniya yaradanlar kimi nə əsgər, nə də tacir deyildi.

Onların çoxu sektantların itaətkar yığını olub, öz vətənlərinin bir çox rayonlarından

qaçıb əcnəbi kafirlər üçün dözümlülük göstərən Hollandiyaya gəlmişdilər ki, kilsənin

dəhşətli təqiblərindən canlarını qurtarsın. Bu adamlar müəyyən müddətə iri

universitet şəhəri olan Leydendə sığınacaq tapmışdılar. Xristian dininin içərisində

baş verən təfriqələr, bölünmələr adamların da həyatını zəhərləyirdi. Ona görə də kilsə

tərəfindən təqib olunanlar öz əleyhdarlarını krala qarşı qiyamda, dövlətə xəyanətdə

və buna bənzər cinayətlərdə ittiham edirdi. Kraliça Qanlı Mariya öldükdən sonra

qaçanların çoxu kraliça Elizabetin dövründə İngiltərəyə qayıtdı və yenidən kilsədə

yüksək vəzifə tutdu. Sonradan isə bu adamlar öz icmalarını yaratdılar. Lakin onların

sakit həyatı uzun sürmədi. Onları əvvəlkindən daha pis şəkildə təqib etməyə

başladılar. Bir ingilisin yazdığı kimi, köhnə dərdlər indikinin yanında birə dişləməsi

kimi görünürdü. Çoxlarını dustaqxanaya saldılar, bəziləri isə amansız nəzarətdən

qaçmaqla qurtuldu. Çoxları öz evini və yaşamaq üçün olan vasitələrini tərk edib

qaçmağa məcbur oldu. Bu icmalardan birinin üzvləri birlikdə Niderlanda getməyi

qərara aldı. Onlar eşitmişdilər ki, bu ölkədə hər kəs sərbəst surətdə öz məzhəbinə

xidmət edir, öz dini ayinlərini icra edir. Dininə görə təqib olunanların çoxu buraya

Londondan gəldi, Amsterdamda və digər yerlərdə məskunlaşdı.

Məhz belə dəstələrdən biri 1607 və 1608-ci illərdə Hollandiyaya getməyi

qərara aldı. Əlbəttə, belə qərara gəlmək asan deyildi, çünki onların yollandıqları

ölkədə müharibə gedirdi. Bir də ki, bu adamlar həmin ölkənin nəfəs aldığı sənətlərlə

və ticarətlə tanış deyildilər, təkcə sadə əkinçi əməyinə bələd idilər. Öz vətənində

qalmaq mümkün olmadığı kimi, ölkəni tərk etməyə də imkan verilmirdi. Onlar üçün

limanlar bağlanırdı, ona görə də gizli yollar tapmaq, dənizçiləri ələ almaq, onları

gəmidə aparmaq üçün eşidilməmiş məbləğdə pul vermək lazım gəlirdi. Bir gəminin

kapitanı gəmiyə şeyləri yükləndikdən və özləri oturduqdan sonra onları satmışdı.

Hökumət nümayəndələri onlarla təhqiramiz qaydada davranmış və pullarını alıb

dustaqxanaya salmışdı. Gələn ilin yazında indi başqa limanda gəmiyə oturan ingilis

qaçqınları ailələrini götürməyə macal tapmayıb, əsgərlərin qorxusundan açıq dənizə

çıxmağa məcbur olmuş, yolda fırtınaya düşüb, iki hadisədən sonra Norveç sahillərinə

gəlib çıxmışdılar. Sonra isə onlar Niderland sahillərinə gəlib çatdılar. Buranın varlı,

hər şeylə dolu olan şəhərlərində onları kasıblığın sərt üzü gözləyirdi. İndi

məskunlaşmaq barədə fikirləşmək lazım idi və axırda onlar Leydendə lövbər salmağı

qərara aldılar. Bu şəhərin Amsterdamdan fərqli olaraq dəniz ticarəti yox idi, o, yalnız

öz universiteti ilə məşhur idi. Köçkünlər bu şəhərdə hər şeydən yapışdılar ki, özlərinə

yaşamaq üçün vəsait əldə etsinlər.

Çoxlu çətinliklərə baxmayaraq onlar öz işlərini yoluna qoya bildilər. Orada

onlar 11-12 il yaşadıqdan sonra təcrübə adlanan sərt hamidən çox şey öyrənməli

oldular. Məhz bu dövrdə niderlandlıların ispanlarla müharibəsi sülhlə başa çatdı.

İcmanın müdrik rəhbərləri başqa bir yerə köçmək barədə fikirləşirdilər. Bunun üçün

əsaslı səbəblər var idi. Çoxları buradakı ağır zəhmətə və sərt həyata dözə bilmirdi.

Ona görə də icmanı tərk edirdilər. Bəziləri isə ingilis məhbəsini Hollandiyadakı

25

azadlıqdan üstün tuturdu. Digər tərəfdən, nisbətən orta yaşlarında adamlar ən böyük

ağırlıqlara və əzablara tab gətirirdi. Lakin qocalıq yaxınlaşdıqca, bunlara dözmək

çətin olurdu. Üçüncüsü isə qaçqınlar öz uşaqları ilə bu sərt həyatın tələblərinə uyğun

olaraq sərt davranmalı olurdular. Uşaqlar bu ağır həyatın yükünü daşımağa qadir

deyildilər. Uşaqların bir çoxu isə bu şəhərin yerli pozulmuş gənclərinin və şəhərin

saysız-hesabsız şirnikləndirici amillərinin təsiri altına düşüb, məhvedici yola qədəm

qoyurdu, öz valideynlərini tərk edir, bir hissəsi əsgərliyə səfərbər olunur, digərləri

uzaq dəniz səfərinə çıxmaq üçün gəmilərdə işə girir, bəziləri isə daha pis yol seçib,

pozğunluğa qurşanırdı. Ona görə də icmanın üzvləri hiss edirdi ki, onların gələcək

nəsli üçün mənəvi məhv və adətləri itirmə qorxusu vardır.

Ən başlıcası bu qaçqınları yeni məskən axtarmağa dini inamları məcbur

edirdi. Onlar razı idilər ki, qoy sadəcə pillə rolunu oynasınlar. Lakin başqaları bu

pillələrlə daha böyük işlərə gedəcəklər. Nəhayət onlar məskən salmaq üçün

Amerikanın geniş və adam yaşamayan sahələrindən birini nəzərdə tutdular. Həm də

bu yer münbit və yaşayış üçün yararlı olmalı idi. Onlar güman edirdilər ki, yəqin ki,

həmin yerdə vəhşi adamlar da yaşayacaqdır. Bu təklif bütün icma tərəfindən

müzakirə edildikdə rəylər bölündü, tərəddüdlər və qorxu meydana çıxdı. Axı

üzməyin özünün təhlükəsi ilə yanaşı, çünki yol olduqca uzun idi, sahildə onları

gözləyəcək məhrumiyyətlər haqqında da düşünmək lazım gəlirdi. Yəqin ki, orada

həm aclıq, həm soyuq və həm də digər ağıla gəlməyən məhrumiyyətlərlə qarşılaşmaq

ehtimalı var idi. Təkcə iqlimin dəyişilməsi, adət edilməmiş qida və su ağır xəstəliklər

əmələ gətirə bilərdi. Hələ vəhşi adamların hücumu, onların fağır adamlara qalib

gəldikdə qəzəbi heç də xırda təhlükə deyildi. Onların haqqında ağlasığmaz

vəhşiliklər danışılırdı ki, adamların diri-diri dərisini soyurlar, əllərini-ayaqlarını

hissə-hissə doğrayır, onları kömürdə qızardıb, hələ diri olan qurbanlarının gözü

qabağında yeyirlər. Belə söhbətlərdən adamların başının tükü qalxırdı.

Bir də belə səfər üçün çoxlu pul lazım idi, təkcə Amerikaya getmək üçün

gəmi axtarmaqla yanaşı, ehtiyat ərzaq və mallar almaq üçün nə qədər xərc tələb

olunurdu. Artıq bu adamların yad ölkədə yaşamaq təcrübəsi var idi, Hollandiya kimi

qonşu və varlı ölkədə belə yaşamağın nə qədər çətin olduğunu onlar öz gözləri ilə

görmüşdülər. Lakin bütün bu çətinlikləri göz önünə gətirərkən onlar başa düşürdülər

ki, bütün bunlar ehtimal olunur, ancaq heç də hökmən baş vermək xarakteri daşımır.

Bir də ki, çətinlikləri yalnız mərdliklə dəf etmək olar. Əgər məhv olsalar belə, onlar

bir şeydə təskinlik tapırdılar ki, onların amalları yüksək olmuşdur. Həm də

Hollandiyada da aclıq və xəstəlik hər yerdə olduğu kimi məhvedici idi.

İcma çox götür-qoy etdikdən sonra konkret haraya üzmək məsələsi ortaya

çıxdı. Adamların bir qismi Qviananı və ya digər isti diyarlardakı münbit yerləri təklif

edirdi. Digərləri Virciniyanı təklif edir və bunu belə əsaslandırırdı ki, artıq orada

ingilislər məskən salmağa başlamışlar. Qviananı təklif edənlər belə bir dəlil irəli

sürürdülər ki, varlı və münbit yerlərdə həmişə əbədi bahar hökm sürür. Qüdrətli

təbiət həmin yerlərdə hər şeyi bolluqla verir, adamlardan da elə böyük zəhmət və

xüsusi bacarıq tələb etmir. Ona görə də orada asanlıqla varlanmaq olar, çünki hətta

paltar və digər şeylər də daha soyuq və az məhsul verən ölkələrdə olduğundan az

tələb olunur. Həm də ki, ispanlar orada və ona yaxın yerlərdə hələ

məskunlaşmamışlar.

26

Digərləri isə onlara belə cavab verdi ki, düzdür həmin yerlər münbitdir və

yaşamaq üçün başqaları ilə müqayisədə xoş və hətta yüngüldür, lakin başqa

məsələlərə görə yaşamaq üçün o qədər də əlverişli deyildir. Çünki isti iqlim ağır

xəstəliklər və digər ziyanverən şeylər əmələ gətirir. Bunlardan isə mülayim iqlim

məhrumdur və ingilislərin səhhətinə isti iqlim zərərli təsir göstərə bilər. Digər

tərəfdən yeni sakinlərin işi orada yaxşı getsə, ispanlar buna dözməyib onları oradan

sıxışdırıb çıxaracaqdır. Necə ki, onlar fransızları Floridadan sıxışdırıb çıxardılar.

Baxmayaraq ki, axırıncılar onların varlı koloniyalarından çox uzaqda məskən

salmışdılar. Kiçik icmanın isə belə qüdrətli rəqibin gücünü dəf etməyə qüvvəsi

olmayacaqdır.

Virciniya barədə də narazılıq səsləri eşidildi. Əgər qaçqınlar ingilislərin

arasında yerləşsələr, yenidən onların idarəetməsinə tabe olacaqlar. İngiltərədə olduğu

kimi yenə də onları dini inamlarına görə təqib etməyə başlayacaqlar. Onlardan çox

uzaqda yerləşildikdə isə onlar heç yerdən kömək və müdafiə olunmayacaqlar.

Nəhayət, belə qərara gəlindi ki, onlar ayrıca yaşasınlar, Virciniya

qubernatoruna tabe olsunlar və öz dini inamlarını icra etmək üçün onlara azadlıq

verilməsinə nail olsnular. Lakin bu Virciniyada məskunlaşmaq təklifi Virciniya

Kompaniyası tərəfindən də qızğın qarşılanmasına baxmayaraq, kraldan sektantların

öz məzhəblərini sərbəst icra etmək icazəsini almaq barədəki cəhdlərin hamısı boşa

çıxdı. Nəhayət kompaniyadan imtiyazlar və səlahiyyətlər haqqında patent almaq

mümkün oldu, lakin ondan da istifadə etməyə ehtiyac qalmadı. Bu vaxt hollandlar bir

yerdə üzmək barədə daha sərfəli şərtlərlə təklif irəli sürdülər. Bir çoxları məsləhət

gördü ki, Virciniya kompaniyasındansa, hollandlarla iş görmək daha əlverşlidir. Bu

vaxt icmanın İngiltərədə yaşayan bəzi üzvləri getməkdən imtina etdilər.

Nəhayət, çoxluq son təkliflə razılaşdı və Hollandiyada kiçik bir gəmi alınıb,

səfər üçün qaydaya salındı. 6 sentyabr 1620-ci ildə gəmi açıq dənizə çıxdı. Üzmək

istiqamətindəki bir neçə gün davam edən külək yolçuları xeyli ruhlandırdı. Sonrakı

günlər isə okeanın dalğaları gəmini və onun sərnişinlərini qorxulu imtahana çəkirdi.

Nəhayət, quru sahili çox axtardıqdan sonra gəmi Kod burnu adlanan yerin

yaxınlığına gəldi. Hadson çayının yaxınlığında məskən salmaq üçün yer axtarılmağa

başlandı. Gəmi burnun yanındakı limana girdi. Bu yerləri ilk dəfə 1602-ci ildə

kapitan Qosnold tapmış və ona bu adı vermişdi. Sonralar kapitan Smit buranı Ceykob

burnu adlandırmışdı. Lakin burun əvvəlki adını saxladı. İngilis dilindən tərcümədə bu

Treska burnu mənasını verir, yəqin ilk tədqiqatçılar burada çoxlu həmin növ balığı

tutduqlarına görə belə ad vermişdilər. Burada gəminin sərnişinləri sahilə çıxdılar.

Onlar çox pis gündə idilər, bu kimsəsiz torpaqlarda isə onları heç kəs qarşılamırdı.

Lakin Bibliyada yazıldığı kimi, bu səfərdə aclıq və susuzluq çəkəndə, onların ruhu da

çaşmışdı.

11 noyabrda Kod burnuna düşən ingilislər özlərinə yaşayış üçün yer

axtarmağa başladılar. Quruda əlverişli yer axtarmağa yollananlar ilk dəfə onları

görən kimi qaçıb gizlənən hindularla qarşılaşdılar və meşədə ilk dəfə bu yerin suyunu

içdilər. Uzun müddət susuzluqdan əziyyət çəkən bu adamlara su şərabdan və əvəlki

günlərinin pivəsindən şirin görünürdü. Onlar yollarına davam edərkən şirin sulu göl

və hinduların qarğıdalı əkib becərmək üçün təmizlədikləri sahəni gördülər. Burada

onlar həmçinin bir neçə qəbir müşahidə etdilər. Bir az uzaqda isə yaşayış yerinin və

27

evin qalıqlarını, qumda basdırılmış qazan və içərisi qarğıdalı ilə dolu olan bir neçə

gözəl hindu zənbilləri tapdılar. Qarğıdalı dənələnməmiş olmaqla bir neçə rəngdə idi.

İngilislər indiyədək ümumiyyətlə qarğıdalı görməmişdilər.

Sonra onlar mənsəbində iki qola ayrılan çayı tapdılar. Onlar bir neçə qarğıdalı

qıçası götürüb gəmiyə qayıtdılar. Qayıqda səfər edərkən ingilislər iki koma tapdılar.

Onların içərisində müxtəlfi qab-qacaq var idi. Burada da qarğıdalı və müxtəlif rəngdə

paxlalı bitki toxumları var idi. Onlar gələcəkdə əvəzini ödəmək şərtilə bu qarğıdalı

və paxlalıları götürdülər. Bir az burada yaşadıqdan sonra qış özünü göstərməyə

başladı. Yer donmuşdu, hər yeri qar basmışdı.

Bir qədər sonra isə rast gəldikləri hindularla ilk toqquşmaları baş verdi və

xoşbəxtlikdən bu nizə yağışı altında yaralanan olmadı. Gəmilər üçün yararlı limanın

yanındakı torpaqlarda onlar yeni qarğıdalı tarlaları və kiçik çaylar tapdılar. Bura

yaşayış üçün yararlı yer idi. Ona görə də Amerikaya gələn bu kiçik ingilis dəstəsi

burada məskunlaşmağı qərara aldı. 1620-ci ilin Milad bayramı günü ilk ümumi ev

tikilməsinə başlandı ki, bu adamlar və onların bütün əmlakı üçün sığınacaq rolunu

oynasın. "Meyflauer" gəmisindəki uzun səfər Keyp Kod yarımadasında

məskunlaşmaqla başa çatdı. Lakin bu ilk məskunları hələ çoxlu dəhşətli sınaqlar

gözləyirdi.

Yeni sakinlər bir neçə koma tikməyə başladıqda, lazım olan mülki və hərbi

qanunları qoymaq üçün yığışdılar. Artıq onlar özlərinə ilk qubernator kimi Con

Karveri təsdiq etmişdilər. Lakin bədbəxtliklər bu adamları daim müşayiət edirdi. 2-3

ay keçdikdən sonra buraya gələn adamların yarısı öldü. Xüsusən yanvar və fevralın

şaxta və soyuğuna uyğun yaşayış evi və digər lazım olan şeylər yox idi. Adamlar

sinqa və digər xəstəliklərdən əziyyət çəkirdi. Elə olurdu ki, gündə 2-3 adam ölürdü.

Belə ki, 100-dən bir az artıq olan adamdan vur-tut 50 adam sağ qaldı. Ən çətin

dövrlərdə isə onların içərisində yalnız 6-7 sağlam adam olurdu və ancaq onlar gecə-

gündüz işləyirdi, xəstələrə qulluq edirdi, odun gətirib ocaq qalayırdı, yemək

hazırlayırdı, üfunətə bulaşmış paltarları yuyurdu və xəstələri geyindirib,

soyundururdu. Dənizçilərdən gəmi komandasının yarısına qədəri öldü. Yeni

sakinlərdən fərqli olaraq dənizçilər özlərini olduqca pis aparırdılar. Yaxşı vaxtlarda

bir yerdə yeyib-içənlər xəstələnən yoldaşının kayutasına girməkdən imtina edirdi.

Onlar xəstəliyə yoluxmamaq, öz həyatları ilə risq etməmək üçün heç kəsə kömək

etmirdilər, hətta adamlar öləndə də ona heç bir kömək göstərilmirdi.

Bir azdan hindularla tanışlıq və yaxınlaşma başladı. Hinduların böyük Saxemi

koloniyaya qonaq gəldi. Bu görüş vaxtı sülh bağlandı və bu sülh 24 il davam etdi.

Sülh müqaviləsinin şərtlərində hindu tayfasının yeni məskunlara zərər yetirməyəcəyi,

zərər yetirən bir nəfər olsa onun nümunəvi cəzalandırılmaq üçün verilməsi, oğurluq

olduqda oğurlanan şeyin qaytarılması, hindu tayfasına qarşı kim ədalətsiz müharibə

başlasa sakinlərin tayfanın köməyinə gəlməsi, kim tayfanın üzərinə müharibə ilə

gəlsə sakinlər tərəfindən tayfaya kömək edilməsi qərara alındı. Hindu tayfası vəd

edirdi ki, öz müttəfiqləri olan hindu tayfalarına məlumat verəcəkdir ki, onlar da

sakinlərə heç bir ziyan toxundurmasınlar və bu müqaviləyə qoşulsunlar. Həm də

hindular söz verirdilər ki, sakinlərin yanına gələndə özləri ilə ox və nizə

gətirməyəcəklər. Bu müqavilə bağlandıqdan sonra Saxem 40 mil aralıda olan öz

yaşayış məntəqəsinə qayıtdı. Hindular ingilislərə qarğıdalı əkib-becərməyi, balığı

28

haradan tutmağı öyrətdi, həmçinin naməlum yerlərdə onlara bələdçilik etməyə

başladılar.

Hindularla münasibətlərin qaydaya salındığı vaxt sakinlərin ümumi evi yeni

ilin yanvar ayında yandı və bir çox adam gəmidə özünə sığınacaq tapdı. Sonra isə

hamını sirayətləndirən xəstəlik baş verdi. Havalar isə olduqca pis keçirdi. Qubernator

görəndə ki, hər gün çoxları xəstələnir və ölür, belə qərara gəldi ki, hələ gəmini geri

buraxmasın. Hindulardan da hələ təhlükə qalırdı. Gəmi kapitanı da komandanın xeyli

hissəsi öldükdən sonra və xəstə halda olduğuna görə dənizə çıxmağa cəsarət etmirdi.

Tezliklə sakinlər qarğıdalı səpməli oldular. Bu işdə onlara hindu kömək edirdi. O,

sakinləri başa saldı ki, köhnə becərilmiş yerlərdə əgər torpaqlar balıqla

qidalanmamışdırsa, heç bir fayda olmayacaqdır. Həm də hindu başa saldı ki,

qəsəbənin tikildiyi yerin yanında aprel ayında balıqlar kiçik çay ilə yuxarı

qalxacaqlar, bu vaxt onları necə tutmaq qaydasını da öyrətdi. İngilislərdən gətirilən

buğda və noxud səpilsə də, olduqca pis cücərti verdi. Səpin vaxtı isti gündə tarladan

qubernator Karver tam xəstə qayıtdı və bir neçə gündən sonra vəfat etdi. Ondan bir

az sonra onun xəstəhal olan arvadı da öldü. Onun yerinə qubernatorluğa Uilyam

Bredford seçildi. May ayında isə sakinlər arasında ilk kəbin mərasimi baş verdi.

Hər cür məşəqqətlərə və çətinliklərə baxmayaraq həyat davam edirdi. Sonra

isə sakinlər daha bir hindu tayfası ilə müqavilə bağladılar. Beləliklə ətraf yerlərin

bütün sakinləri ilə sülh və mehriban qonşuluq münasibətləri yarandı. 1621-ci ilin

noyabrında ingilis kolonistlərinə kiçik gəmidə gələn 35 nəfərdən ibarət yeni dəstə

qoşuldu. Onların çoxu cavan adamlar idi. Bu gəmi ilə sakinlər vətənə yaxşı çəllək

taxtaları və iki çəllək qunduz və su samuru xəzləri göndərdilər. Yüklərin ümumi

qiyməti 500 funt dəyərində müəyyən edildi.

Gəmi geri döndükdən sonra qüdrətli hindu tayfası olan Narraqansetlər

ingilislərə hədə göndərdi. Qubernator cəsarətli tərpənib onlara qəti cavab verdi. Əgər

onlar sülhə görə müharibəyə üstünlük verirlərsə, nə vaxt istəyirlərsə, müharibəni

başlaya bilərlər. Sakinlər bir sıra ehtiyatlılıq tədbirləri də gördülər. Onların belə

mövqeyi müharibənin qarşısını aldı. Yazda isə müəyyən təhlükələrə baxmayaraq

Massaçusetsdəki hindu tayfasının yanına yollanıb, onlarla faydalı ticarət edib,

salamat da qayıtdılar.

Sakinlər bu ağır həyatda öz təcrübələrindən çox şeyi sınaqdan çıxarır, nəyin

faydalı, nəyin zərərli olduğu qənaətinə gəlirdilər. Onlar müəyyən etdilər ki, adamları

mülkiyyətdən məhrum edib, hər şeyi ictimailəşdirməklə onları xoşbəxtliyə gətirib

çıxarmaq olmaz. Əmlakın ictimailəşməsi yalnız münasibətlərin korlanmasına gətirib

çıxarırdı, adamlarda narazılıq yaradırdı. Gənc və zəhmətə daha qadir olan adamlar

gileylənirdilər ki, onlar nəyə görə başqalarının arvadları və uşaqları üçün işləməlidir.

Bölgü vaxtı isə güclülər və bacarıqlılar heç də onlardan dörd dəfə pis işləyən

zəiflərdən çox haqq almırdı. Bu isə ədalətsizlik hesab olunurdu. Qocalar əmək

alətlərinə, qida və paltara görə cavanlarla bərabərləşdirildikdə, bundan narazı qalırdı.

Qadınlar başqa kişilərə qulluq etdikdə, bunu köləlik kimi qəbul edirdilər, ərlərin

çoxuna isə bu heç də xoş gəlmirdi. Bütün bunlar ümumiləşmə, ictimailəşmə

ideyasının qüsurlu olduğunu sübut edirdi.

Balıq ovu da ərzaq ehtiyatı toplamaq üçün çox köməyə gəlirdi. Çox vaxt

sakinlər sahildəki qumlardan dənizin çəkilməsi vaxtı molyuskaları çıxarıb yığırdılar.

29

Qış vaxtı qoza yığmaqla və quş ovu ilə məşğul olurdular. Yay vaxtı isə onlara bəzən

hətta maral ovlamaq müyəssər olurdu. Bütün bunlara baxmayaraq sakinlər əslində

yarı ac həyat tərzi keçirirdilər. Gəmi ilə gələn adamlar onların bu yoxsulluğunu

gördükdə heyrətə gəlirdi. Bəzi sakinlər isə hətta yenidən İngiltərəyə qayıtmaq

istəyirdi. Sakinlərin çoxu cır-cındırda, bəziləri isə lap çılpaq gəzirdi. Çox vaxt

yeməyə yalnız dəniz xərçəngi və ya balıq qırığı, o da çörəksiz və bir də bulaq suyu

olurdu. Uzun müddət belə qidalanma və tarladakı ağır əmək onları taqətdən salırdı.

1624-cü ildə vəzifəli adamların illik seçkisində qubernator təklif etdi ki, yeni

adamlar seçilsin və bunun zəruriliyini əsaslandırdı. Əgər bu vəzifələr şərəf və ya

fayda gətirirsə, qoy başqaları da bundan istifadə etsin, yox, əgər bu vəzifələr bir

yükdürsə, ədalətli olar ki, başqaları da bu yükü çəkməyə kömək etsin. Məhz illik

seçkilərin də üstünlüyü bundadır. Buna baxmayaraq qubernator Bredford yenidən

həmin vəzifəyə seçildi.

Bu dini icmanın Amerikada məskunlaşması üzərində daha ətraflı dayanmaq

lazım gəldi. Ona görə ki, bu adamlar Virciniyanı məskunlaşdıranlardan fərqli olaraq,

heç də məcara axtaran adamlar deyildi, bunlar öz dini inamlarını sərbəst şəkildə icra

etmək üçün vətəndən əvvəlcə qonşu ölkəyə, sonra isə naməlum torpaqlara gəlib

çıxmışdılar. Onlar yalnız zəhmətin hesabına yaşamağı özlərinə məqsəd seçmişdilər

və bu koloniya özü üçün möhkəm mənəvi prinsiplər yaratmışdı. 22 dekabr 1620-ci

ildə adamlar materikə birdəfəlik düşməmişdən əvvəl, "Meyflauer" gəmisində məşhur

"müqavilə" tərtib etmişdilər. Bu sənəddə Yeni Plimut koloniyasının əsasını qoyanlar

"mülki siyasi cəmiyyətin" yaradılmasını elan edirdilər ki, bundan da məqsəd

koloniya üçün gələcəkdə ümumi fayda verəcək və hamıdan ötəri məcburi olan

"ədalətli və bərabər" qanunlar işləyib hazırlamaq idi. Çoxları bu müqaviləni

Amerikanın sonrakı demokratik qanunvericiliyinin əsası kimi qəbul edir. Yeni Plimut

koloniyası ağır əzablar və məhrumiyyətlər içərisində yaranırdı, lakin bu sağlam

uşaqdan gələcək qüdrətli Amerika nəsli yarandı. Yeni Plimutdan Massaçusetsin

məskunlaşmasının ilk addımları atıldı və bu koloniya gələcəkdə ABŞ dövlətinin

yaranmasında xüsusi rol oynadı. Altı il əvvəl kapitan Smitin öz xəritəsində "Plimut"

kimi qeyd etdiyi bu yer təkcə yeni qaçqınların sığınacağı deyil, azad ruhlu insanların

yaratdığı kiçik bir cəmiyyətin bünövrəsi oldu. Bu adamlar ilk gündən fədakarlığı ilə

seçilirdi. Onların payına düşən hər cür əzab-əziyyətlərə baxmayaraq "Meyflauer"

gəmisi geri qayıdarkən bir nəfər də olsun İngiltərəyə qayıtmaq barədə xahiş

etməmişdi.

Onlar ən ağır günlərdə belə ciddi intizama riayət edir, ərzaq istehlakı barədə

qubernatorun qoyduğu sərt qaydalara əməl etməklə və görünməmiş iradəlilik və

dözümlülük göstərməklə, məhz sağ qalmağa müvəffəq olurdular. Onların ən başlıca

xilas mənbəyi isə zəhmət idi. Heç kəs özünü qida ilə təmin etmək üçün ağır

zəhmətdən imtina etmirdi.

İki yüz ildən bir qədər sonra Amerika Birləşmiş Ştatlarında və Kanadada bu

ölkələrin vətəndaşları Massaçusetsin ilk immiqrant sakinlərinin xatirəsi ilə əlaqədar

olan Minnətdarlıq (Şükranlıq) günü bayramını qeyd etməyə başladılar. 1863-cü ildən

başlayaraq bir əsr yarıma qədərki dövr ərzində bu bayram rəsmi qaydada ABŞ-da

hər il noyabr ayının dördüncü həftəsinin cümə axşamı günü qeyd edilir. Həmin gün

mömin xristianlar qızardılmış hinduşka əti xörəyi olan süfrə arxasına oturaraq,

30

əliaçıq Allaha dua etməli və Amerikanı fəth edən və məskunlaşdıran öz əcdadlarını

yaxşı sözlərlə yad etməlidirlər. Bu minnətdarlıq ənənəsini 1620-ci ilin dekabrında

indiki Massaçusets ştatının ərazisinə gəlib düşmüş və Yeni Plimut koloniyasının

əsasını qoymuş ingilis kolonistləri bir il sonra yaratmışlar. Onlardan yalnız yarısı

yaza salamat çıxmış, yayda qarğıdalıdan yaxşı məhsul götürmüş, bununla da

bütünlüklə qırılmaq təhlükəsindən xilas olmuşdular. Ona görə də onlar Allahın bu

mərhəmətini böyük təntənə ilə 1621-ci ilin noyabrında qeyd etdilər və ovladıqları

vəhşi hinduşka onların bayram süfrəsini bəzəmişdi. İndi 35 milyon amerikalı özlərini

bu adamların nəsli hesab edir. Ona görə də ənənəyə müvafiq olaraq amerikanlar və

kanadalılar həmin gün hökmən bayram süfrəsində qızardılmış hinduşka yeyirlər.

1998-ci ildə amerikanlar Minnətdarlıq günü 45 milyon hinduşka yemişdilər. 1630-cu

ildə isə dostları Leydendən onların yanına gəldi və öz yeni vətənlərində özlərini daha

təhlükəsiz və inamlı hiss etdi. Artıq İngiltərə və Hollandiya arasında da səmimi

münasibətlər yaranmışdı, 1625-ci ildə kral Ceyms öldükdən sonra taxta onun oğlu

Çarlz çıxmışdı. İki xalq arasında sülh və yaxşı münasibətlər yaranmasının əlamətləri

görünürdü.

31

Cənubda və orta ərazilərdə ingilis koloniyalarının güclənməsi

Elə həmin dövrlərdə hollandlar Hadson çayının üstündə çox artır və xeyli

güclənirdilər. İngiltərə ilə münasibətlərin yaxşılaşması Yeni Niderlanda da, işləri

uğurla aparmaq üçün Hollandiya Vest İndiya Kompaniyasına da əlverişli şərait

yaradırdı. Onlar tezliklə Manhetten adasında, Fort Amsterdamda daşdan anbar

binaları və top batareyaları tikdilər. Buradan toplar Şimal çayının böyük buxtasına

nəzarət edəcəkdi. Fort Oranca, Cənub çayının üstündəki Fort Nassauya səpələnmiş

ailələr birlikdə Fort Amsterdama böyük qüvvə və təhlükəsizlik gətirirdilər. Burada

artıq üç yüzdən artıq sakin var idi. Yeni qubernatorun başçılığı altında onlar 20-ci

illərin sonunda meşədən qırdıqları xeyli taxta materiallarını və şimal hindularından

aldıqları xəzi iki gəmidə vətənə yola saldılar. Yeni Plimutun qubernatoru Bredford

isə Plimutda ticarət məntəqəsi təsis etdi, lakin onlar hollandların hücumundan

qorxurdular. Çünki hollandlar əsasən Lonq Aylenddə idi və bu əraziyə ümumən onlar

nəzarət edirdi.

İki rəqib koloniyanın qubernatorları bir-birilə çox ədəb-ərkanla məktub

mübadiləsi etdilər və Yeni Niderlandın katibi Plimuta mərasimə səfər etdi və çox

yaxşı qarşılandı. Lakin hər şey o qədər də sülhsevər qaydada cərəyan etmirdi.

Bredford hollandların qubernatorunun nəzərini ona cəlb etdi ki, onlar ingilis tacı

tərəfindən Virciniya Kompaniyasına bəxş edilmiş ərazinin sərhədlərindən içəridə

məskən salmışlar və buna görə bir gün cavab verməli olacaqlar. Qubernator Minuit

buna belə cavab verdi: "Əgər ingilislər İngilis kralı adından tələb edirlərsə, biz də

Hollandiya dövləti adından çıxış edirik və bunu qoruyacağıq". Əslində holland

gəlmişdi ki, ingilislərin işlərinin necə getdiyini görsün və onların gücü haqqında

məlumat alsın. Bu yeddi il ərzində ingilis koloniyası xeyli güclənmişdi. O, burada

geniş, səkkiz yüz fut uzunluğunda küçə gördü. Digər küçədə açıq yerdə dörd top

qoyulmuşdu. Küçənin başlanğıc küncündə qubernatorun idarəsi var idi. Hər bir evin

qədim Babil şəhərindəki kimi kiçik bağı vardı. Başqa bir yerdə isə platformanın

üstündə 6 top yerləşdirilmişdi. Qonaq nə qədər yaxşı qarşılansa da hər şey ondan

xəbər verirdi ki, Nyu Amsterdam və Nyu Plimut bir-birinə kəskin rəqib olacaqdır.

1618-ci ildə Ceyms hələ kral olduğu dövrdə otuzillik müharibə başladı.

Əslində bu Avropa qitəsindəki protestant və Roma katolik dövlətləri arasındakı

mübarizə idi. Çarlz Roma katolik printsessasına evlənib, katoliklərlə protestant

dövləti arasında sövdələşməyə özünün hazır olduğunu göstərdi. Parlament onun

siyasəti ilə razılaşmayıb, ona pul verilməsi qərarına səs verməkdən imtina etdikdə, o,

parlamentin razılığı olmadan vergi yığmağa başladı. O, qanunlara və parlamentin

rəyinə hörmət etmirdi. Ölkənin əsas puritan xadimləri də siyasətə daxil olub, İcmalar

Palatasını doldurmuşdu. Onlar kilsəni təmizləmək və azadlığı müdafiə etmək işinin

sadə bir hissəsini həyata keçirirdilər. Nəhayət, Çarlz parlamenti 1629-cu ildə buraxdı.

On bir il ərzində parlament bir dəfə də olsa yığılmadı. Pul qanuni sənəd olmadan

yığılırdı. Hökumət istədiyi kimi özünü aparırdı. Bu yolla o, böyük inqilaba gətirib

çıxardı və nəticədə kral öz başını edam nəticəsində itirdi. Bu vaxt adamların ölkəni

tərk etməsi başladı. Adamlar indi artıq onlar Hollandiyaya deyil, birbaşa Amerikaya

yollanırdı.

32

Torpaqlar Yeni İngiltərə şurasından 1628-ci ildə alındı və məskunlaşmaq

istəyənlərin bir qrupu həmin yayı Con İndikotun başçılığı altında Amerikaya

yollandı. Onlar Salemi seçdilər. Bu böyük Massaçusets buxtasının şimal burnundan

çox da uzaqda deyildi. Sonrakı yayda bura daha iri məskunlar qrupu gəldi. Onlar

özlərinə evlər tikib, taxıl yetişdirməyə başladılar. Elə həmin 1629-cu ildə İngiltərədə

Kompaniya kral sarayından yeni mühüm və nüfuzlu - "Yeni İngiltərədə Massaçusets

kompaniyası və qubernatorluğu" yaradılmasına icazə aldı. Bu adamlar Puritan

koloniyası üçün o qədər yaxşı məqam olmayan bir dövrdə öz talelərini bu işə bağladı

və onlar ümid edirdilər ki, bu yolla vicdan azadlığı tapacaq və Amerikada azad bir

dövlət quracaqlar. Bu kompaniyaya daxil olanların çoxu həm də kolonistə çevrildi.

Kompaniya özü okeanın o tayına köçürüldü, onun qubernatoru və şurası başçılıq

etdikləri bu koloniya üçün gəmi götürdülər. Massaçusets buxtasının qubernatoru və

kompaniyası, Virciniya Kompaniyası Virciniyaya Londondan rəhbərlik etdiyi kimi,

heç də işləri artıq uzaq məsafədən idarə etmirdi. Onlar özləri mülkiyyətləri olan

yerdə yerləşmişdi.

Az vaxtda on yeddidən çox gəmi və minlərlə kolonist qərbi və cənubi

limanlar olan Bristoldan, Plimutdan, Soushemptondan Amerikaya yol aldı. Onlara

yaxşı təhsil görmüş Con Uintrop başçılıq edirdi və o, qubernator kimi bu vəzifədə

İndekotu əvəz etdi. Bu gələn adamların üstünü isitmə xəstəliyi aldı. Yer seçildikdən

sonra Çarlston şəhərini salmağa hazırlıq görülməyə başlandı. Xəstəliklərə 200 nəfərə

qədər qurban vermək lazım gəldi. Yaz özü ilə birlikdə sağlamlıq və ümid gətirdi.

Lakin pis yeniliklər də var idi. Bu da ondan ibarət idi ki, Plimutdakı adamlar kimi

onlar da açıqca separatistlərə çevrildilər və Uintrop İngiltərə kilsəsinin üzvlərini

vətənə yola saldı. Virciniya isə məskunlaşdıqda isə hələ Puritan əhval-ruhiyyəsinin

bütöv hərarəti İngiltərədə elə də hiss olunmurdu. Virciniyaya sonra gələnlər də

Puitanlara bənzəyən qruplara daxil deyildilər. Ona görə də virciniyalılar öz

adətlərində ingilis vətəndaşlarından fərqlənmirdi və onlara hörmətsizlik etmirdilər.

Massaçusets körfəzindəki yeni sakinlər isə əksinə elə bil ki, xüsusi sinif üçün

seçilmişdilər. Onlar öz vicdan azadlıqları naminə həm kilsədə, həm də dövlətdə öz

xüsusi standartlarını təsis etmişdilər. Onlar ilk növbədə özlərini ingilislərin ümumi

tərkibindən çıxarmaq və Amerikada özlərinə "həm dünyəvi, həm də dini olan

müvafiq dövlət" yaratmağın məharətli planını qurmuşdular. Onların dualarının

birində deyilirdi ki, "Allah bu kimsəsizliyə seçmə taxıl göndərdiyi kimi, bütün xalqı

dəyişmişdir". Onlar özlərini də inandırmağa çalışırdılar ki, heç də separatist deyillər.

Lakin həqiqətdə isə onlar elə ayrıca kilsə yaratdılar ki, bu ana kilsənin hakimiyyətini

bütünlükdə inkar etdi.

Puritanlar öz kompaniyalarını yaradıb, Amerikaya köçürəndə Virciniyanın

əhalisi yavaş-yavaş beş min nəfərə çatdı. Virciniyalılar harada olurdularsa, özlərini

ingilislər kimi aparırdı. Virciniya Kompaniyasının buraxılıb, koloniyanın kralın əlinə

keçməsinə də onlar elə bir əhəmiyyət vermədilər. Bu dəyişiklikdən sonrakı ilk dörd il

ərzində koloniyanın assambleyası çağrılmadı, onlar kralın özü tərəfindən təyin

edilmiş qubernator və şura tərəfindən idarə olunurdu. Bu illərdə kralın öz inandığı

dostlarının içərisindən qubernatorlar seçilirdi. Koloniyanın aparıcı adamları da

şuraya üzv təyin edilirdi. Lakin burada heç bir seçki yox idi.

33

Koloniyada Ceymstaundan başqa şəhər yox idi. Burada evlər çayın sahilində

bir-birindən aralı səpələnmişdi. Hər plantator mümkün olan qədər münbit torpaq

sahələrini becərirdi. Tütün istisna olmaqla, satılmaq üçün az şey əkilib becərilirdi.

Tütünü isə onların limanlarına gələn gəmilərə yükləyib satılmağa göndərirdilər.

Adamlar kilsələrə dua və söhbət etməyə yığışırdı. Plantatorlar Ceymstauna ya çay ilə

öz qayıqlarında, ya da at belində meşədən keçməklə gəlirdi. Onlar adətən

assambleyaya yığışırdılar, ya da ki, qubernator şurasında görüşürdülər.

Yeni Niderland da böyüyürdü. Hollandiya Vest İndiya Kompaniyasi ticarət

məntəqəsi yaratmaqdan başqa bir iş görmədi. Amsterdam fortununun əhalisi də

yavaş-yavaş artırdı. Sahibkarların çoxu uğursuzluğa düçar olurdu, ancaq az hissə

yaxşı nəticə əldə edirdi. Ən tanınmış malikanə Kilian van Rensselayerə məxsus idi.

O, Amsterdamda varlı zərgər olmuşdu. İndi isə onun torpaqları Fort Oranc

koloniyasının yerləşdiyi sahəyə qədər, şimal çayının ətrafındakı münbit ərazilərdə bir

neçə mil məsafədə uzanırdı. Bura hindularla xəz ticarətinin mərkəzi idi. Lakin burada

çalışan fermerlər və kəndlilər icarə qaydasında işləməklə, heç də ingilislərin cənub

koloniyalarında olan kiçik torpaq sahibləri olan yomenlər kimi azad deyildilər. Onlar

bir az şimal tərəfdəki Yeni İngiltərə kolonistlərinə oxşayırdılar. Ancaq Yeni İngiltərə

vadiləri heç də münbit deyildi. Buradakı çaylar da dərin və geniş olmayıb, koloniya

üçün ticarət yolu rolunu oynamırdı. Massaçusets körfəzindəki qubernator və şura

daim sakinləri nəzarət altında saxlayırdı. Torpaq verəcəkləri adamı əvvəlcədən yaxşı

tanımağa çalışırdılar.

Hər bir şəhərdə onun işlərini idarə etmək üçün ayrıca adamlar seçilirdi. Şəhər

yığıncaqları kiçikli-böyüklü bütün məsələləri həll edirdi. Lakin koloniyanın idarə

olunması bütünlükdə heç də demokratik deyildi. Kompaniya idarə edirdi və "azad

adamları" isə öz işlərinə cəlb edirdi. Bunlar minlərlə sakinin içərisindəki cəmisi

iyirmi adamdan ibarət idi, onlardan isə on ikisi Kompaniyanın öz qulluqçuları idi.

Kompaniya öz üzvlərinin çoxalmasına həvəs göstərmirdi. Dörd il ərzində sakinlərin

sayı üç mini keçdiyi halda, "azad adamlar" cəmi üç yüz əlliyə çatmışdı.

Krala Massaçusets körfəzi koloniyasının, onun düşmənləri ilə dolduğu xəbəri

çatdı. Bundan sonra koloniyanın idarəçiliyi işinin kralın əlinə keçməsi elan edildi.

Körfəzdəki idarəçiliyə bu xəbər çatdıqda onlar güc tətbiq etməklə buna müqavimət

göstərməyi qərara aldılar. Təkcə İngiltərədəki bədbəxtliklər onları xilas etdi. Onlara

verilmiş hüquqlar ləğv edilsə də, koloniya üzərində mühakimə qurulması mümkün

olmadı. Kralın pul kisəsi boş idi. İnqilab dalğası artıq qalxırdı. Çarlz heç də çox xərc

tələb edən ekspedisiyanı Yeni İngiltərəyə göndərmək iqtidarında deyildi.

Artıq Virciniyanın, Plimutun və Massaçusetsin sakinləri daimi idi. Amerika

Puritanlar kimi Roma katolikləri üçün də azad məkan olduğunu sübut etməli idi.

Sesil Kalvert - lord Baltimor tərəfindən katoliklər üçün Merilendin əsası qoyuldu. Bu

planı bir miras kimi o, öz atasından qəbul etmişdi. Ceymsin kral olduğu dövrdə Corc

Kalvert ən nəzərə çarpan şəxsiyyətlərdən biri idi. O, İcmalar Palatasında kralın natiqi

kimi dostu Uontvortun yanında dayanırdı. Sonrakı ili o, kralın xidmətindən uzaqlaşdı

və Roma katolisizminə keçdi. Kral Ceyms ona Baltimor baronu titulunu verdi və

bundan sonra o, özünü Amerikanı məskunlaşdırma planlarına həsr etdi. O, İst İndiya

Kompaniyasının böyük payçılarından biri oldu. Yeni İngiltərə Kompaniyasının üzvü

seçildi. Hələ Plimut məskunlaşmamışdan əvvəl, 1620-ci ildən o, məskunlaşma

34

layihələri ilə maraqlanırdı. O, Nyufaundlend əyalətinin cənub tərəfində yerləşən

torpaqları satın aldı və onları məskunlaşdırdı. Özü də sonradan bu məskunların

arasında yaşamağa getdi. Lakin o daim cənub barədə fikirləşirdi və 1629-cu ildə

parlament işini dayandırdıqda və massaçusestlilər öz çarterlərini aldıqda, o, kral

Çarlzdan Çesapik körfəzi tərəfdəki Virciniyaya qonşu olan torpaqları ona verməyi

xahiş etdi. Bu torpaqlar Potomakdan şimal və cənub tərəfdə yerləşirdi. Bu torpaqlar

çoxdan Virciniya Kompaniyasına verilmişdi, lakin artıq Virciniya Kompaniyası

mövcud deyildi.

Nəhayət, 1632-ci ildə ikinci lord Baltimor olan Sesil Kalvertə bu torpaqlara

sahib olmaq hüququ verən sənəd meydana çıxdı və o, atasının planlarını yerinə

yetirməyə başladı. Axı onun atası Corc Kalvert özünün gələcəkdə koloniyası və

buranın qaçqın, azad və onun öz dinindən olan adamlar üçün təhlükəsiz yer olacağını

güman edirdi. O, özü ilə Nyufaundlendə Roma keşişləri gətirmişdi və hər bazar günü

burada messa keçirilirdi. Sesil Kalvertin Merilendə göndərdiyi kolonistlərin yalnız

yarısı Roman katolitsizmi barədə təsəvvürə malik deyildi. İezuit keşişləri Yeni

Dünyada onların mənəvi başçıları və hamiləri kimi hərəkət edirdi. Portestant və

katoliklər həm səfər zamanı, həm də sahilə qədəm basdıqdan sonra bir-birilə çox

yaxşı ünsiyyətdə idilər.

Lord Baltimor isə elə bir kompaniya təsis etmək istəyirdi ki, burada yaşamağa

Roma katoliklərindən başqa heç kəs buraxılmasın. O, bütün İngiltərənin tezliklə buna

etiraz edəcəyini də yaxşı bilirdi. O, istəyirdi ki, elə bir azad yer yaratsın ki, orada

Roma katolikləri protestantlardan heç də geri qalmadan öz ibadətlərini tam sərbəst

surətdə həyata keçirsinlər və o, yaxşı bilirdi ki, Amerikadan başqa heç yerdə belə

əlverişli məkan olmayacaqdır. Onun kolonistləri öz yeni vətənlərinə 1634-cü ildə

gəlib çıxdılar. Böyük Potomak çayı onlara öz geniş sahilləri və tənhalığı ilə dərin

təsir bağışladı. Lord Baltimor bu əyaləti Merilend adlandırdı. O, bu adı Müqəddəs

Mariyanın - bakirə ananın şərəfinə vermişdi. Lakin virciniyalılar heç də yeni

qonşularına şad deyildi. Birincisi onların ərazilərinə müdaxilə etdiklərinə görə, digər

tərəfdən qonşularının papist katolik olduqlarına görə. Onlar güman edirdilər ki,

körfəzin torpaqları birdəfəlik onlarındır. Lakin indi kral bu torpaqları həmişəlik

başqasına vermişdi.

Merilendlilər burada qalmağa gəlmişdilər və ildən-ilə yayılır və artırdılar.

Yaxşı idarə olunmanın nəticəsində birinci ildə onlar Ceymstaunun ilk sakinlərinin

keçirdiyi aclığı görmədilər və ilk dövrdə yaşamaq üçün onlara elə ağır mübarizə

aparmaq lazım gəlmədi.

Onlar Sent Meriyə qədəm basdıqda burada hindu kəndini və becərilmiş və

kotan üçün hazır olan açıq tarlanı tapdılar. Hindular öz viqvamlarını və herikdə olan

torpaqlarını bir neçə baltaya və kətmənə, bir az da paltara yeni sakinlərə satdılar.

Virciniyalılar isə öz faydaları üçün onlara qaramal və donuz satmaqdan imtina

etmirdilər. Merilend öz həyat tərzi və idarəçiliyi ilə başqa Virciniyaya çevrildi.

Doğrudan da burada idarəçilik tam fərqlənirdi. Kralın burada birbaşa heç bir

hakimiyyəti yox idi. Lord Baltimor kraldan alınan çarterə- hüquqa görə bir feodal

knyaz kimi koloniyanın sahibi idi. Kraldan deyil, məhz ondan bütün titullar və digər

vəzifələr alınırdı. O, ayrıca sarayı olan "mülk" yarada bilərdi. Burada mülkiyyətçilər

demək olar ki, keçmiş baronlar kimi müstəqil idilər. Koloniya böyüdükcə o,

35

kolonistlər arasında az sayda varlı adamlara imtiyazlardan ibarət iri bəxşişlər

bağışlayırdı.

Merilenddə də Virciniyadakı kimi iri çaylar axırdı və köhnə koloniyada

olduğu kimi gəmilər limandan limana ticarət yükü aparırdı. Burada bir neçə kənd və

çoxlu geniş plantasiyalar var idi. Merilend həm də iezuitlər və papistlər üçün

qanunsuz sığınacaq yeri idi və qonşuları virciniyalılar buna qısqanclıqla baxırdılar.

Lakin koloniyalar arasındakı fərqlər tezliklə unuduldu.

Merilend təşkil olunanda, Yeni İngiltərədə hadisələr güclü qabarma kimi

davam edirdi. 1630-1640-cı illərdə Uintropun kompaniyasının Bostona gəldiyi

vaxtdan sonrakı ilk onillikdə körfəzə güclü immiqrant axını başlandı. Bu kiçik dövr

ərzində iyirmi minə qədər adam Yeni İngiltərədə özünə vətən axtarmağa başladı.

1634-cü ildə təkcə bir iyun ayında on dörd gəmi məskunlarla gəlmişdi. Sonrakı yayı

isə təkcə bir gündə on bir gəmi körfəzə yan almışdı. 1638-ci ilin üç ayı ərzində

buraya üç min immiqrant gəlmişdi. Elə görünürdü ki, bu axında heç bir fasilə

olmayacaqdır. Gələnlərin çoxuna körfəz xoş gəlirdi və onlar buranı özlərinə vətən

kimi qəbul edirdilər.

Köhnə vətəndə olduğu kimi burada da idarəetmə hər şeyi qaydaya salmalı idi.

Əməkçilərə hansı maaşı vermək, tacirlərin hansı qiyməti qoyması, fermerlərin öz

taxıl məhsullarını becərmək üçün torpaqdan necə istifadə etməsi, balıqçılar özlərini

necə aparmalıdır, hindularla xəz ticarəti necə icra olunmalıdır, - bütün bunlar tərtib

edilən qanunlarda öz əksini tapırdı. Lakin bu nizamlamanı həyata keçirmək o qədər

də asan deyildi. Balıqçılar açıq dənizdə ov edirdilər. Uzun sahil boyunda isə

magistratlar açıldı. Xəz alveri hindularla birbaşa mübadilə, barter şəklində meşənin

dərinliyində aparılırdı. Tacirlər özləri istədiyi qiymətlə malları alırdılar, fermerlər

onlara fayda verən və gəlir gətirən qaydada torpaqlarından istifadə edirdilər. Ona

görə də koloniyanın sadə həyatı İngiltərə həyatından xeyli sərbəst idi.

Bu dövrdə Konnektikutun da əhalisi artırdı. 1637-ci ildə artıq Konnektikut

sahillərində səkkiz min sakin var idi. Hollandlar gördükdə ki, Plimutda və

Massaçusets körfəzində ingilislər belə artırlar, onlar tezliklə hər şeyin təhlükəsizliyini

təmin edən tədbirlər görməyə başladılar. Onlar Konnektikutun ortasına gedən torpaq

zolağını hindulardan satın aldılar. İngilislər gələndən bir az qabaq burada özlərinin

sahib olduqlarını göstərmək üçün kiçik fort tikdilər. İngilislər gələn vaxt isə onlar

Qud Houp – «Xoş Ümid» postunu yaratdılar. Plimutdan olan adamlar birinci olaraq

post tikməyə gəlmişdilər. Onlardan sonra körfəzdən icmaların nümayəndələri

plimutluların və hollandların hüquqlarına heç bir məhəl qoymadan bura axışmağa

başladılar. Bir neçə ildən sonra isə onlar holland postunun yanındakı bütün torpaqları

şumlamağa girişdilər. Qubernator Uintrop Fort Amsterdamdakı holland komandirinə

xəbər göndərdi ki, o, Konnektikutda heç nə tikməməlidir. O, bildirdi ki, bu torpaqlar

İngiltərə kralının ərazisidir. Holland Van Tuiller isə cavab verdi ki, o, Hollandiya

dövlətinin adından və Vest İndiya kompaniyasının nüfuzundan çıxış edir və bu

sözləri əlavə etdi: "Dünyanın bu hissəsində bütpərəstlərin torpaqları yerləşir və bu

torpaqlar məskunlaşmaq üçün boşdur". Ancaq ingilis immiqrantların axını bütün

bunları süpürüb atdı. Onların az hissəsi Plimutdan, böyük hissəsi isə körfəzdən

gəlirdi. Hollandlar hiddətlənirdi, hədə göndərirdi və etirazlarını bildirirdi. Lakin heç

nə edə bilmirdilər və ona görə də tezliklə sayca azlıq təşkil etdilər və ingilislərlə

36

əhatə olundular. Bir holland bunu belə təsvir edirdi: "Bu adamlar elan edirlər ki,

onlar İsraillilərdir, biz isə öz koloniyamızda Misirliyik". Onlar öz vətəndaşlarını

Virciniyada belə adlandırırdılar. Bu onların vəzifəsi idi ki, Puritan dövləti təsis

etsinlər. Kim onların dininə sitayiş etmirdisə və ya onların həyat qaydalarını qəbul

etmirdisə, onlar bütpərəst sayılırdı, ya onlar bu ərazidən sıxışdırılıb çıxarılmalı,

yaxud da onlardan təhlükəsiz məsafədə olmaq lazım gəlirdi.

1635-ci ildə Uotertaundan olan sakinlər holland postu Qud Houpdan altı mil

aşağı, çayın üstündə, sonralar Vezerfild adlanan yerdə evlər tikməyə başladılar.

Həmin il adamlar gəlib, Vindzorda etiraz edən plimutluların yanında yerləşdilər.

Həm İngiltərədə, həm də körfəzdə adamlar var idi ki, gözlərini Konnektikutdakı

vadiyə tikmişdi və onlar hətta burada koloniya salmağa hazır idilər. Bir qrup varlı

adam aşağı Konnektikutda olan torpaqlara yiyələnmək hüququ aldılar və körfəzdən

bura köçdülər. 1635-ci ildə körfəz qubernatorunun fərasətli oğlu gənc Con Uintrop

Konnektikut çayının və buna bitişik torpaqların qubernatoru kimi işə başladı. O,

burada istehkamlar tikdirdi. O birisi il Hüker yüz sakinlə Nyutaundan bura gəlib ilk

məskunlara qoşuldu və hollandların xoşlamadığı qonşu kimi Hartford adlanan

yaşayış məntəqəsini saldı. Artıq İngiltərədən minlərlə adam gəlirdi və yeni

mühacirətin məqsədi heç də təkcə Konnektikut deyildi.

İngiltərədən gələn məskunların bir hissəsi özlərinə Nyu Amsterdamda,

hollandların iyirmi milliyində ev tikdilər. İngilislər iri addımlarla Hadson çayının

mənsəbində görünməyə başladılar. Nyu Amsterdam kifayət dərəcədə böyüyür və

çiçəklənirdi. Lakin yeni sakinlər hollandlar deyildi, onlar körfəzə gələnlər idi.

Hollandların gözlədikləri baş verdi. Ona görə də onlar daim deyirdilər ki, ingilislər

"təbiətcə o qədər məğrurdular ki, onlar güman edirlər ki, hər şey onlara məxsusdur"

və yaxşı bilirdilər ki, onlar necə təcavüzkar ola bilərlər.

1637-ci ildə körfəzdə keşiş Con Davenportun başçılığı altında məşhur

koloniya meydana gəldi. Bu koloniyanın üzvləri bir yerdə qalıb, ayrıca kilsə yaradıb,

öz həyatlarını özlərinə məxsus olan yaşayış yerində keçirmək istəyirdi. Onlar

əlverişli bir liman tapdılar və buranı Nyu Hevn adlandırıb, üç yüz ev və gözəl kilsə

tikdilər. Tezliklə onların şəhəri ətraf sahilin özünəməxsus paytaxtına çevrildi.

Bu vaxt Narraqanset əhalisi də sürətlə artırdı və 1638-ci ildə əlli məskun Rod

Aylendin əsasını qoyan keşiş Rocer Uilyamsın yanına bir qaçqın sığınacağı kimi

gəldi və oranı müqəddəscəsinə "Providens" adlandırdı. Kolonistlər Providensdən

körfəzin sularını keçir, dəniz tərəfdəki adanın qurtaracağında məskunlaşırdılar.

Holandlar buranı Rod Aylend -Qırmızı ada adlandırmışdılar. Çünki onların burda ilk

dəfə gördükləri qaya günün parıltısında qırmızı rəngə bürünmüşdü. Burada Pokasset

və Nyuport şəhərləri salındı. Lakin buranın sakinləri hər yerdəki sakinlərə oxşamırdı.

Onlar çoxlu məzhəblərin və dinlərin nümayəndələri idi - burada bantistlər, fikir

ayrılığı olan puritanlar, başqa sektaların üzvləri var idi, onların dünyagörüşləri və

fəaliyyətləri başqa yerdəkilərlə uzlaşmırdı, uyğun gəlmirdi.

Uilyams deyirdi ki, allah adamları Babil sahillərində, Romada və ya

İngiltərədə olan kimi səpələmişdir. Onların Narraqanset sahilləri guya Babil sahilləri

kimi görünürdü, bütün məzhəbdən olanlar sərbəst ibadət edirdi. Onlar sadə idarəçilik

forması təsis etdilər, lakin gördülər ki, bir yerdə yaşamaq o qədər də asan deyildir.

Ona görə də hər yerdə xırda, müstəqil qruplarla yaşamağa başladılar.

37

Gələn immiqrantların çoxu Plimutda özünü köhnə dost və yoldaş kimi hiss

edirdi. Plimutda təpənin üstündə salınan sadə kənd on iki il ərzində bura gələnlərin

hamısının dadına çatırdı. Sonrakı yeddi ildə koloniya çox böyüdü. Plimut artıq yeddi

şəhəri birləşdirirdi. Koloniyanın idarəçiliyi buna uyğunlaşdırılmışdı. Lakin yeni

qanun məcəlləsi tərtib etmək lazım gəldi. Bu sakit buxtaya yeni və rəngarəng həyat

gəldi. Kapitan Standiş ərazini genişləndirmək üçün birinci nümunə göstərdi. 1632-ci

ildə o, şəhərin qarşısındakı kiçik limanı keçib Daksbyuridə ev tikməyə başladı.

Başqaları onun ardınca getdi. Sakinlər içərilərə girib Taunton şəhərni tikməyə

başladılar. Hollandlar öz qapılarının ağzında yığışan ingilislərə qarşı necə hərəkət

etmək barədə düşünürdülər. Ən sakit yol öz əhalisini artırmaq yolu idi. Təklif edilən

böyük torpaqlar bir az varlı alıcıların diqqətini cəlb edirdi. Lakin əsl məskunları bu

ərazi o qədər də məftun etmirdi. Heç də çox adam Yeni Dünyaya gəlib burada feodal

ağaların hakimiyyəti altında yaşamaq istəmirdi. Buradakı qaydalar Köhnə Dünyada

olduğundan daha sərt idi. İkinci yol isə müqavimət göstərmək idi. Zəif və ləng Van

Tuiller ingilislər Konnektikutda yığışdıqda hiddətlənsə və hədə göndərsə də, elə bir

əməli tədbir görmədi. Cənub çayında isə hollandların çoxlu dostları özlərini

riyakarcasına apardılar. 1638-ci ildə Cənub çayının üstündə İsveç kralının çarteri ilə

koloniya yarandı. Burada isveçlərdən çox hollandlar var idi.

1643-cü il mayın 19-da Massaçuretsin, Plimutun, Konnektikutun və Nyu

Hevnin səlahiyyətli nümayəndələri Bostonda görüşüb rəsmi razılaşma qəbul etdilər

ki, onların koloniyaları bir-birinə kömək göstərmək və müdafiə üçün Yeni

İngiltərənin Birləşmiş Koloniyaları adı altında konfederasiyada birləşirlər.

Konnektikut şəhərləri heç bir çarterə malik olmadıqlarından belə köməyə çox möhtac

idi. Plimut və Massaçusets birliyə girməyə ona görə razı idilər ki, onlar üçün

hindulardan və şimalda isə fransızlardan təhlükə mövcud idi. Ona görə də bəzən

koloniyaların arasını məskunlaşdırmaq müzakirə edildikdə, konfederasiya kimi bir

ümumi nüfuzun olması vacib sayılırdı. Massaçusets koloniyalardan ən böyüyü və

güclüsü olduğundan heç şübhə etmədən gözləyirdi ki, konfederasiyanın şurasında

aparıcı rol oynayacaqdır. Digər koloniyalar isə ümid edirdi ki, Massaçusetsi bundan

saxlaya və onu hökmranlıq etmək iştahasından uzaqlaşdıra biləcəklər.

Elə həmin il Rocer Uilyams Narraqanset mahalında yaradılan məskənlər üçün

icazə almaqdan ötrü İngiltərəyə yollandı. Bir il sonra Rod Aylend və Providens

plantasiyaları ayrıca çarterlə hüquqlar aldılar və beləliklə Plimut və Massaçusetlərlə

hüquqlar baxımından bərabərləşdilər.

38

İngiltərədə inqilab və onun nəticələri

Yeni birliyin Puritan koloniyalarına verdiyi konfederasiya maddələri okeanın

o tayından, ana vətəndən gözlənilən məsləhətdən və himayədən xəbər verirdi. Lakin

bu maddələr koloniyalar üzərində İngiltərənin hakimiyyəti haqqında heç nə demirdi.

Bu koloniyalar müqavilə hissəsində özlərini müstəqil dövlətlər kimi aparırdı və heç

kəsi bu birliyə girməyə dəvət etmirdi. İngiltərə özü vətəndaş müharibəsində

boğulurdu. Nəhayət, on il ərzində parlamentin çağırılmasına imkan verməyən kral

Çarlzla haqq-hesab çəkildi. O, özünü ingilislərin azadlıqlarının açıq düşməni kimi

göstərmişdi. Buna görə də ona qarşı hiddət güclənirdi. Bu Şotlandiyadan baş

qaldırmağa başladı və adamlar inqilabın dik gözünə baxırdılar. Çarlz özünə qarşı

təhlükəni hiss edib yumşaldı və parlamentin yığılmasına razılıq verdi. Pim və

Hempden kimi qətiyyətli adamların təsiri altında İcmalar Palatası kralın

ədalətsizliyinə kömək etmiş adamları ittihamlandırdı və hökuməti yenidən geriyə,

sərbəstliyin azaldılmasının köhnə vəziyyətinə qaytardı. Çarlz görürdü ki, o, ya

bütünlüklə güzəştə getməli, yaxud da müqavimət göstərməlidir. O, müqavimət

yolunu seçdi. Nottinqemdə 1642-ci ilin avqustunda kral bayrağını təsis etdi və ona

rəğbət bəsləyən bütün təbəələrini kralı müdafiə etməyə çağırdı. Beləliklə, o

İngiltərəni vətəndaş müharibəsinə və inqilaba cəlb etdi. Heç kəs nə etməli olduğunu

bilmirdi. İlk dövrdə parlament parçalanmış kimi görünürdü. Pim vəfat etmişdi və

Hempden öldürülmüşdü. Lakin artan sayda parlament tərəfdarları şəhərlərdə birliklər

şəklində formalaşdıqca, könüllü silahlı dəstələrə Mançester hersoqu ilə birlikdə

Oliver Kromvel komandanlıq etməyə başladı. 1644-cü ilin iyulunda Kromvelin

suvariləri prints Rupertin adamlarını ümidsiz bir yerə qovdu.

Sonrakı ilin iyun ayında isə Neysbidə Kromvel bu qorxulu işi təkrar etdi.

Başladığı işi başa çatdırdı və kralın tam məhvinə nail oldu. 1646-cı ilin mayında

Çarlz ümidsiz vəziyyətini görüb özünü şotlandlara təslim etdi ki, yenidən siyasi oyun

oynamaq imkanı əldə etsin. Çünki müharibə oyunu artıq uduzulmuşdu. O, güman

edirdi ki, şotlandlar presviterian ollduqlarından, Kromvellə asanlıqla razılığa

gəlməyəcəklər. Kromvelin özünü də presviterianların qurduğu bir tələyə gətirmək

olduqca çətin olacaqdı.

Üç il keçdikdən sonra təslim olmuş kral Uaythollda 1649-cu ilin yanvarında

dar ağacından asılmaqla öldürüldü. O, ölüm hökmünə parlament tərəfindən deyil,

ordu tərəfindən məhkum edildi. Ordu isə heç də xalqı təmsil etmirdi. Kromvel öz

adamlarını hər hansı bir rəy sınağına çəkmirdi. Parlament Şotlandiyanın aparıcı

adamları ilə ittifaqda idi. Axırıncılar isə presviterian kimi ordunun artan gücünə

qısqanclıqla yanaşırdı. Düzdür Kromvel zorakı qaydada ordunu geri qaytardı.

Əsgərlər ona İcmalar Palatası ilə rəqabətdə güc vasitəsilə qalib gəlməkdə kömək

etdilər və Kromvel onlara başçılıq etməyi seçdi. Kim ordunun və istiqlaliyyətin

tərəfdarı deyildisə, o, İcmalar Palatasından qovulurdu və burada bir ovuc adam

qalmışdı və onlar kralı məhkəməyə gətirdilər. Ona ölüm hökmü verdilər və nəticədə

onu Uaythollda öldürdülər. Bu yer onun ziyafət zalının pəncərəsinə çox yaxın idi.

Krala qarşı çıxanlar özlərini əhalinin çoxluğu kimi aparırdı və heç kəs onları

dayandırmağa cəsarət etmirdi. Belə hadisələrin cərəyan etdiyi İngiltərənin vaxtı yox

idi ki, okeanın o tayından koloniyalardakı hadisələri müşahidə etsin. Yeni İngiltərə

39

öz konfederasiyasını istədiyi kimi təşkil edə bilərdi. Əgər müharibə onlara fəaliyyət

azadlığı verdisə, lakin həm də onlar üçün arzu olunmayan vəziyyətlər yaratdı. Artıq

İngiltərədən heç bir yeni məskun gəlmirdi. Bunun əvəzində adamlar İngiltərəyə

qayıtmağa başladı. Bir çox görkəmli adamlar parlament ordusuna daxil oldu, bəziləri

isə İngiltərəyə qayıdıb, kralın əleyhinə hərbi-dəniz komandanlığına köməklik edirdi.

Salemdən olan Hyuq Piter İngiltərəyə ilk yollananlardan idi və kral üçün matəm

moizəsi oxudu. Bundan əvvəl isə o, İsayyadan kəlamlar söylədi: "Sən nifrətamiz

budaq kimi, ayaqlar altında dağıdılmış cəmdək kimi qəbrə atıldın... Çünki sən torpağı

dağıtdın və adamları öldürdün". Bu Puritan inqilabı idi və Yeni İngiltərədəki

puritanların düşüncələri və ümidləri yenidən ana vətənə tərəf çevrildi. Bu Puritan

koloniyaları üçün olduqca ciddi bir işi idi, çünki onların iti sürətlə böyüməsi birdən

tam dayanmışdı. Bu fermerlər üçün öz mal-qarasını və taxılını satdıqda, baha qiymət

gözləmək ümidinə son qoyurdu. Axı onların çoxu taxıl becərdikdə, axışıb gələn yeni

immiqrantları nəzərdə tuturdu. Torpağın da qiyməti ciddi surətdə aşağı düşdü.

Bütünlüklə ticarət süquta uğradı. O qədər də əvvəldən bol olmayan pulun gəlməsi

bütünlüklə dayandı, çünki pul yalnız İngiltərədən gələ bilərdi. Kolonistlərin bir çoxu

öz ürəyini itirmişdi, İngiltərəyə getməyə tələsirdi.

Bəziləri Vest İndiya adalarına yollandı, eşitdiklərinə görə, orada yaşamaq

asan idi. Bəziləri Hadson çayının üstündə hollandlara qoşuldu. Xoşbəxtlikdən

kolonistlər qorxaq adamlar deyildilər, hətta uğursuzluqda belə təzədən yaxşı

başlanğıc götürə bilirdilər. Massaçusets, dörd mahalı və otuz şəhəri ilə, on dörd min

azad sakini ilə özünə militsia adlanan xalq silahlı könüllü dəstəsi düzəltdi. Onlara

kilsə xadimləri təlim keçirdi və şimal koloniyaları arasında onlar aparıcı rol

oynayırdı. Digər koloniyalar isə, məsələn, Konnektikut və Saund mübarizə şəraitində

yaşamağa qadir olduqlarını sübut etdilər. Massaçusets öz kollecini yaratdı və bu

məktəb az müddətdə vətəndəki universitetdən asılı oldu. Burada təhsil almaqla, din

xadimləri və nəcib adamlar yetişdirilirdi. Baş məhkəmə 1636-cı ildə öz məktəbini

təsis etməyə başladı və Nyutaunda yerləşən bu məktəbin şəhərlə bağlı olan adını

dəyişib Kembric qoydular. Çünki vətəndə qulaqlar bu sözə öyrənmişdi. İki il sonra

isə onu kiçik Harvard kolleci adlandırdılar. 1638-ci ildə vəfat edən gənc keşiş iki yüz

altmış kitabını kollecin kitabxanasına vəsiyyət etmişdi, həmçinin o, bu kollecə bir

neçə yüz funt pul və öz malikanəsinin yarısını qoyub getmişdi. Məhz belə nəcib

adamın adı kollecə verilmişdi.

Təkcə Virciniya vətəndaş müharibəsindən müəyyən mənada birbaşa maddi

fayda götürdü. Onun əhalisi Puritan deyildi. Onlar kilsənin və tacın müqəddəsliyinə

inanan ingilislərdən seçilirdi, həm də onlar öz azadlıqlarını sevirdilər, kilsənin və

dövlətin başında kimin olmasından asılı olmayaraq özlərini aldatmırdılar. Onlar

müxtəlif dövlətlərdən olan adamlar idi, heç bir rəyin arxasınca getmirdilər, ayrı

evlərdə yaşayırdılar, hər şeyə yalnız öz faydaları mövqeyindən yanaşırdılar. Onlar

vətəndə nələr baş verdiyini eşitdikdə, vaxt itirmədən öz işlərini bildilər. Çünki onlar

krala qeyri-loyallığı, şərəfsizlikdən ayrı bir şey hesab etmirdilər. Onların

assambleyası kralın ölümünü eşidən kimi bunu xəyanət, çox ağılsız hərəkət

adlandırdı, çünki bu tədbirə qanun pərdəsi geyindirmək istəyirdilər və belə qərara

gəldilər ki, yalnız mərhum kralın oğlu Çarlzın hüququdur ki, Virciniyanın və bütün

digər Alihəzrət dominyonlarının və mahallarının kralı olsun. Onlar özlərinin tabe

40

olmamaq barədə rəylərini isti-isti öz qubernatorları Uilyam Berkili vasitəsilə

çatdırdılar. Qubernatoru kral Nattinqemdə öz bayrağını təsis edən ili təyin etmişdi. O,

vətənində krala qarşı hansı işlərin görüldüyünü müşahidə etdikdə, inqilab əleyhinə

olan tabe olmamaq hərəkatına başçılıq etdi.

İngiltərədə kral tərəfdarları ölkələrində hər şeyin belə parçalandığını hiss

etdikdə tezliklə başa düşdülər ki, Virciniya onlar üçün təbii və təhlükəsiz sığınacaq

yeridir. Ona görə də Virciniyaya təzə güclü qan axmağa başladı və Yeni İngiltərənin

inkişafının dayandığı bir vaxtda Virciniya tərəqqi etməyə başladı. Lakin Virciniyaya

uzaq olsa da, vətəndəki Puritan hökumətinə tabe olmamaq o qədər də asan deyildi.

Puritan liderlər ölkənin sahibləri idi. Hətta Berkili belə, silahlı freqat çaya daxil

olduqda tabe olmağa məcbur oldu. Gəmidəki xüsusi səlahiyyətli adamların vəzifəsi

Virciniyanın federasiyaya tabeliyini azaltmaq və lazım olduqda gördükləri hər işdə

onlara qüvvə vasitəsilə kömək etmək vədini vermək idi.

Lakin kral öldürüldükdə virciniyalıların arasında qarışıq hisslər baş qaldırdı.

Onlar gördülər ki, digər adamlar yeni qaydalara baş əyməyə məcburdurlar. Berkili də

başqaları kimi Kromvelə baş əymək kimi ağıllı yolu qəbul etdi. İngiltərədən gələn

səlahiyyətli adamlar virciniyalıları parlamentin əlinə verməyə məcbur etmədi, onlar

təkcə kralın adamlarını sıxışdırıb çıxardılar. 1660-cı ilə kimi Virciniya özü-özünü

istədiyi kimi, bir dövlət kimi, böyük dövlətin okeanın bu tayındakı iri subyekti kimi

idarə etdi. Koloniya özünə qayğı göstərmək iqtidarında idi. Onun bir-birinə qonşu

olan mahallarında on beş min nəfər qənaətcil ingilis yaşayırdı. Otlaqlarda iyirmi min

qara mal otlayırdı. Bundan başqa çoxlu qoyun sürüləri, meşənin dərinliklərində isə

saysız-hesabsız donuz var idi. Çayla daim gəmilər gəlib gedirdi. Gəmilər Bostondan

və Nyu Amsterdamdan, uzaq London və Bristondan, Hollandiyanın limanlarından

gəlirdi. Koloniyada adamların hamısı indi yaxşı qidalanırdı. İlk günlərin acı həyat

şəraiti arxada qalmışdı və unudulmuşdu. Sürgün edilmiş royalistlər isə burada öz

məğlubiyyətlərinin acısını daha az görürdü, parlamentə və Lord-Protektora tabe

olmaq isə onlar üçün qəbul edilməz idi. Virciniyanın qonşusu olan Merilenddə isə

sakinlərin işi inqilabla əlaqədar olaraq daha ağır şəkil aldı. Parlamentin səlahiyyətli

adamları virciniyalılara dost olduqlarından, onlarla sakit dolanırdılar. Lakin onlar

Merilendə qarşı heç bir xeyirxahlıq hiss etmirdilər. Onların gəlişindən əvvəl bu kiçik

əyalət müharibə haqqında öz təsəvvürlərinə malik idi. Onların bu əhval-ruhiyyəsini

görüb, parlamentin silahlı adamları əvvəlcə Kent Aylendi, sonra isə Sent Merinin

özünü tutdu. Parlamentin tapşırığı ilə ərzaq, paltar, silah və digər sursatlar çatdıran

səkkiz gəmi bu əyalətə müdafiə və maddi kömək gətirmişdi. Kromvel lord Baltimora

yenidən hüquqlar verənə qədər koloniyanın idarəçiliyi xeyli dəyişikliyə məruz

qalmışdı. 1654-cü ildə koloniyanın idarə olunması bir qrup puritanın əlinə keçmişdi.

Bu dövrdə əyaləti bir qrup sahibkar azlıq idarə edirdi. Bu puritanlar isə Virciniyadan

gəlmişdi. Lakin İngiltərə puritan inqilabçılarına qarşı mübarizəyə qalxanda onlar

buradan qovuldu.

İngiltərədəki yeni hökumət kralın vaxtında olan hökumətdən və Kromvelin

Lord-Protektor olduğu dövrdən heç də az ciddiyyətlə koloniyalarda öz hakimiyyətini

qorumurdu. Təkcə Massaçusets onu idarəedənlər puritanlar olduğundan özünü bir

qədər müstəqil aparırdı. Nyu Hevn və Konnektikut Massaçusetsin dincliyinə və

inkişafına heyran qalmışdı. Koloniyalar konfederasiya şurasında bərabər səsə malik

41

idilər; lakin qanunun maddəsinə görə, onun xərclərinin ödənilməsinə hər bir koloniya

kömək etməli idi. Burada köməyin məbləği bərabər deyil, əhalinin sayına müvafiq

olaraq müəyyən edilirdi. Ona görə ən ağır yükü Massaçusets daşımalı idi. Bu

səbəbdən Massaçusets öz mənafeyinə birbaşa uyğun olmayan xərclərə etiraz edirdi.

Məsələn, Cənub çayının üstündə hollandların Nyu Hevnə vurduğu ziyanın

ödənilməsinə kömək göstərilməsinə səs vermədi. Hətta İngiltərə Niderlandla

müharibə apardıqda, konfederasiyanın səlahiyyətli nümayəndələri hollandlarla

müharibə aparmağa səs verdiyi halda, massaçusetslilər bundan qəti imtina etdilər.

Həmçinin bu koloniya başqa koloniyalardan Bostona gətirilən mallar üçün rüsum

tələb edirdi. Çünki konfederasiya Konnektikut çayının mənsəbində rüsum yığmaq

hüququnu Konnektikut koloniyasına vermişdi. Bu Plimut və Konnektikut üçün xeyli

dərəcədə faydasız partnyorluq idi. Lakin bu Nyu Hevn üçün xüsusən ağır idi, çünki o

hollandlardan daha çox ziyan görürdü. Onun əhalisi tacirlər idi və vətəndən bura

gələrkən bəslədikləri niyyətlərini unutmamışdılar. Onlar sakit cənub limanını seçib

burada məskunlaşmışdılar. Bu vaxt da yalnız öz din və ticarət nöqteyi-nəzərlərini

əsas götürmüşdülər.

1650-ci ildə nəhayət ingilis və holland koloniyalarının sərhədlərinin müəyyən

olunması haqqında müqavilə imzalandı. Bundan bir il əvvəl Massaçusetsinin əsasını

qoyan Con Uintrop buradan getmişdi. Başqa liderlər də müxtəlif səbəblər üzündən

dəyişilirdi. Beləliklə liderlərin ilk nəsli sıradan çıxdı. Onların yerini yeni növ adamlar

tutdu.

Kromvelin ölkəni idarə etdiyi dövrdə bütün Avropa İngiltərənin

güclənməsindən qorxurdu. Onun üçün İrlandiyanı işğal etmək və Şotlandiyanı

ordunun gücü ilə sakitləşdirmək heç də kifayət deyildi. O, özünü ölkədə ağaya

çevirmişdi, artıq Lord-Protektor titulunun pərdəsi altında əsl diktatorluq edirdi. O,

hesab edirdi ki, onun vəzifəsi İngiltərəni qələbələrin və gücün böyük taleyinə doğru

irəli və yalnız irəli aparmaqdır. Adamlar buna Şekspir və Xeyirxah Kraliça

günlərində açıq nəzərlə baxırdılar, lakin həmin hisslər Styuartların vaxtında

unudulmuş və itirilmişdi. Lord-Protektorun gizli təlimatlarına uyğun olaraq ingilis

qüvələri fransızların olduğu Akadiyaya gəldi və buranı qəflətən zəbt edərək, ingilis

əyalətinə çevirdi. Elə həmin 1654-cü ildə Toskana qrafı admiral Bleyk ingilislərə

ziyan vuran Tunis dəniz quldurlarını cəzalandırmaq üçün Aralıq dənizinə göndərildi.

1655-ci ildə böyük donanma ispan mülkiyyətinə qarşı Vest İndiyaya girdi və böyük

Yamayka adası İngiltərə bayrağı altına keçməklə onun ticarətinə xidmət etməli oldu.

Vest İndiya ilə azad ticarət aparmaq üçün İspaniyadan buna şərait yaratmaq tələb

edildi. Bununla kifayətlənməyib, ingilis təbəələrini inkvizisiyanın dəhşətli

tiraniyasından azad etməyi tələb etdi. Əgər İngiltərə İspaniya ilə güc qaydasında

rəqabət apara bilsə, ondan daha çox şey tələb edə biləcəkdi. Bu vaxt İspaniya özünün

Qərbdə olan varlı koloniyalarından çoxlu qızıl və gümüş daşıyırdı. İngiltərə heç bir

şübhə etmədən gözləyirdi ki, İspaniya onun bu tələblərini rədd edəcəkdir, ona görə

də əvvəlcə hərbi gəmi göndərmək istədi ki, İspaniyanın vermədiyini özü ondan alsın.

O başa düşürdü ki, gələcəkdə Amerikaya sahib olmaq və bu ərazinin ticarəti necə

böyük əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Ona görə də İngiltərə Amerikadan olan şuranın

təsiri ilə bunları edirdi. Bu şuraya isə Amerikanın ən nüfuzlu adamları daxil idi. Bu

42

adamların çoxu Puritan olduqlarından İspaniyaya nifrət edirdi və onu Roma

kilsəsinin aləti hesab edirdi.

Kromvel Amerikanı pis tanımırdı. O, özü danışırdı ki, Çarlz kral olanda və

parlament çağrılmayanda çalışmışdı ki, həmin məşəqqətli günlərdə təhlükəsiz

sığınacaq tapmaq üçün Puritan koloniyalarından birinə getsin. Kromvel Yeni

İngiltərədən Hukeri kilsənin islahatını aparmaq üçün geriyə İngiltərəyə qayıtmağa

dəvət edən məktubu imzalayan bir qrup parlament üzvünə qoşulmuşdu. Şübhəsiz ki,

bu tədbir Amerikada İngiltərənin böyük imperiya yaratması üçün öz vətənində

Kromvelin əl-qolunu xeyli açardı. Lakin 1658-ci ilin 3 sentyabrında baş verən ölümü

onun bütün planlarını pozdu. Bu planlar isə olduqca geniş və böyük idi, hətta bütün

Avropanın gələcək taleyinə əsaslı təsir göstərəcəkdi.

Massaçusets bu vaxtdan öz səlahiyyətlərini, yeni gələn sakinlərin üzərinə

doğru genişləndirmək üçün istifadə etdi. Öz sikkələrini buraxmaq üçün pul düzəldən

müəssisə - sikkəxana təsis etdi. Bu puldan o, koloniyaya gətirilən mallar üçün haqq-

hesab çəkməkdən ötrü istifadə edəcəkdi. Burada kilsənin işlərinin nizamlanmasına da

başlandı.

Bu dövrdə Virciniya həqiqi dəyişikliyə məruz qaldı. İngiltərə dövləti ilə

razılaşıb, onlar kapitan Riçard Benetti qubernator seçdilər. O, puritanların lideri idi

və vaxtilə Berkili onu Merilendə qovmuşdu.

İngiltərədə bu qarışıqlıqlar baş verən vaxt Virciniyaya royalist qaçqınlar axını

davam edirdi. Lakin dövlət süqut etdikdə və II Çarlz kral kimi bərpa edildikdə belə

immiqrantların gəlişi dayanmadı. Böyük bir ərazi yeni gələn adamlarla dolmuşdu.

Əgər 1648-ci ildə Virciniyada on beş min ingilis əhalisi var idisə, 1670-ci ildə burada

otuz səkkiz min ingilis yaşayırdı. Doqquz yeni mahal Burqess Assambleyasına

nümayəndəsini göndərdi. İyirmi il ərzində koloniyanın əhalisi iki dəfədən çox

artmışdı. Gələnlərin çoxu bura həm də öz həyat tərzini gətirirdi. Onların gəlişi

həmçinin koloniyadakı yaşayış tərzində və onun miqyasında dəyişikliklər əmələ

gətirirdi. Burada indi zənci qullara daha çox tələbat vardi. Holland və Yeni İngiltərə

gəmiləri onları Afrikadan və Vest İndiya adalarından gətirərkən, körfəzdə həmişə

olduğundan daha artıq sevinclə qarşılanırdı. Bu kiçik əyalətin cəmiyyəti bir çox saray

adamlarının iştirakı ilə zənginləşirdi. Bu əvvəlki illərə, Virciniya əhalisinin bu

münbit torpaqlara yaşamağa gəlməsi dövrünə bənzəmirdi. İndi bura böyük adamlar,

qədim sülalərə məxsus olanlar gəlirdi. Onların arasında polkovnik Riçard Li, Lourens

Vaşinqtonun nəvəsi Con Vaşinqton, Randolflar, Pendletonlar, Medisonlar, Ladvellər,

Marşalllar, Parklar, Kabellər kimi adamlar var idi. Virciniya bu adamları heç də yeni

növ və bir ənənə kimi qəbul etmirdi. Onlar Virciniya və Yeni İngiltərə arasında

müəyyən dərəcədə mövcud olan tam kontrastı əmələ gətirdilər. Onlar kral

partiyasının, restavratsiya partiyasının adamları idi, onlar üçün Virciniya artıq adi

vətənə çevrildi.

43

Koloniyaların bərqərar olması. İlk qiyamlar

İkinci Çarlzın taxt-taca gəlməsi Virciniya koloniyasında böyük hərarətlə

qarşılandı. Hər bir sosial zümrədən olan adamlar islahatlara can atırdı. Burada var-

dövlət də artmağa başladı. Yeni İngiltərənin puritan zadəganlarına isə əksinə, hər cür

islahat işin qorxulu sonluğu kimi görünürdü. Virciniyalılar müstəqilliyi ehtirasla

arzulayırdılar. Onlar vətəndəki hökumətə edilən hər cür müraciəti kəsmək istəyir və

beləliklə öz idarəçiliklərini müdafiə edirdilər. Ona görə də onların kraldan qorxmağa

əsasları var idi, çünki Puritanlar İngiltərədə onu tacdan məhrum etmişdi və

Kromvelin ölümü hər şeyi geri qaytaracaqdı. Lakin Puritan Parlamenti onları

İngiltərədəki hökumətin tabeliyinə gətirmək üçün irəliyə doğru ilk addım atdı. 1651-

ci ildə parlament belə qərar qəbul etdi ki, Asiyadan, Afrikadan, Amerikadan

İngiltərəyə, İrlandiyaya və ingilis koloniyalarına mal gətirən hər bir tacir malları

müstəsna olaraq krallığın ərazisində qayırılmış, Britaniya təbəələrinə məxsus olan və

ingilis sahibi və komandası tərəfindən idarə edilən gəmilərdə daşımalıdır. Bircə

istisnaya yol verilirdi ki, əgər bu mallar yetişdirildiyi yerdən birbaşa Avropadakı

onları emal edən manufakturalara daşındıqda, başqa gəmilərdən istifadə oluna

bilərdi. Bu qərar koloniyaların ticarətinə zərbə vurmaq məqsədini güdmürdü. Lakin

Virciniya ilə Barbadosun ticarətinə mane olurdu. İngiltərənin yeni liderləri Gilbertin,

Relinin və Elizabetin köhnə niyyət və ümidlərini canlandırdılar, İngiltərə üçün iri

ticarət donanması qurmağa başlamaq və bu ölkəni böyük dənizçilik imperiyasının

mərkəzi etmək istəyirdilər.

İngilislər öz dəniz ticarətindəki rəqibləri olan hollandlara zərbə endirdilər.

Hollandlar bu hərəkəti üzlərinə vurulan sillə kimi qəbul etdilər və yəqin ki, tezliklə

bundan müharibə alınacaqdı. Çünki ingilislərin yeni ticarət siyasəti hollandlara qarşı

yönəlmişdi.

Bərpa olunandan sonra 1660-cı ildə birinci dəfə toplaşan parlament bu

siyasətə daha böyük ciddilik verdi. O, dövlətin təbəəsi olmayanlara koloniyalarda

tacir və ya agent kimi xidmət etməyi qadağan etdi və Amerika, Asiya və ya

Afrikadan olan ticarət barədə 1651-ci ildə qoyulmuş qadağanı qüvvədə saxladı.

Koloniyada istehsal edilən müəyyən mallar, beləliklə bu qərara uyğun olaraq yalnız

ingilis tacirləri vasitəsilə İngiltərəyə gətirilirdi. Bunların içərisində əsas mallar

Barbadosdan gətirilən şəkər və Virciniyadan gətirilən tütün idi. Bu mallar müstəsna

olaraq İngiltərəyə gətirilməklə yanaşı, yalnız İngiltərədən ixrac olunmalı idi. Bu

Virciniya plantatorları üçün böyük çətinlik əmələ gətirirdi, çünki onlar bundan ikiqat

ziyana düşürdülər. Onlara öz malını daşımaq qadağan olunurdu. Həm də özlərinə

bazar seçmək yasaq edilirdi. Onlar hər şeyi ingilis vasitəçilərinə həvalə etməli idilər.

Lakin parlament onlara bunun əvəzini ödədi, hər şeydən əlavə onlar hiss etdilər ki,

əslində bundan gəlirlərinin olduqca az hissəsini itirirlər.

Amerikanın koloniyalarına qarşı Britaniya siyasətinə İngiltərənin daxili

siyasəti zəruri təsir göstərirdi. XII və XIII əsrlərdə İngiltərənin siyasəti heç vaxt

stabil olmamışdı, ona görə də Britaniya müstəmləkə siyasətinin həmin illər ərzində

aydın olmadan inkişaf etməsi heç də təəccüb doğurmurdu. Məskunlaşmanın ilk yarım

əsrlik dövrü ərzində koloniyaların özlərinin olduqca təşkilatlanmamış olması

ucbatından bunu etmək İngiltərə üçün daha çox çətin idi. Koloniyaların

44

məqsədlərinin və idarəetmə quruluşlarının fərqliliyinə görə İngiltərə öz imperiya

layihəsində layihəsində onların hansı rol oynayacağını görə bilməzdi. Buna

baxmayaraq, 1660-cı ildə İngiltərə daha faydallı ////////////// imperiyanı yenidən

qurmaq yolunda ilk addım atdı. 1651-ci ildə qəbul edilmiş müvəqqəti qanunlara

əlavə olaraq, 1660-cı il Dənizçilik Aktı (Naviqasiya Aktı) ilə belə qayda qoydu ki,

İngiltərə və ya İngiltərə koloniyaları ilə əlaqəli olan mallar, harada təmsil

edilməsinə məhəl qoyulmadan yalnız ingilis gəmilərində daşınmılıdır. Həmin

gəmilərin şəxsi heyətinin dörddə üçü ingilislər olmalıdır. Şəkər, pambıq və tütün kimi

dəqiq sadalanan mallar yalnız İngiltərəyə göndərilməlidir, bu mallarla ticarət digər

millətlərə qadağan edilirdi. Axırıncı tələb xüsusən Virciniya və Merilendə ağır zərbə

vururdu. Onlar İngiltərə tütün bazarında inhisar hüququ qazanmışdılar. Bu vaxt

özlərinin hər yerdəki tütün bazarlarından onlar təcrid edilirdi. İngiltərə təkbaşına

onların tütün məhsullarını mənimsəyəcəkdi.

1660-cı il Aktı Britaniya kommersiya imperiyasına adekvat olmayan

təhlükəsizlik verirdi və sonrakı illərdə sistemi möhkəmləndirmək üçün digər

naviqasiya aktları qəbul edildi. 1663-cü ildə parlamentdən keçən qanun tələb edirdi

ki, koloniyalarla bağlı olan Avropa malları yüklənmiş bütün gəmilər birinci olaraq

ingilis limanlarından keçməlidirlər ki, onlara rürsum ödəsinlər. 1673-cü ildə

tacirlərdən tələb edildi ki, sahil boyu ticarətdə sadalanan malların bir koloniyadan

dicərinə, oradan isə xarici ölkəyə götürülməsinin qarşısını almaq üçün ticarət

postları təmina versin ki, həmin mallar yalnız İngiltərəyə daşınacaqdır. Britaniya

kommersiya imperiyasına nəzarət etmək üçün Ticarət Şurası təsis edildi. Koloniya

qubernatorlarının ///////// mallarının həyata keçirilməsinə köməklik göstərəcəyinə

əmin olmaq üçün institut yarandı. Həmçinin Amerikada Naviqasiya aktını pozanlarrı

cəzalandırmaq üçün dənizçilik məhkəmələri təsir etdi. Bu tədbirlər XVII sonunda

Naviqasiya Aktının uğurlü həyata keçirilməsinə şərait yaratdı, amerikan koloniyaları

üzərinə mühüm əhəmiyyət kəsb edən iqtisadi yük qoydu. Kommersiya imperiyası

möhkəmləndikcə koloniyalar ağır iqtisadi təzyiqə məruz qalırdı.

Əyalət Amerikasının siyasətində kral hakimiyyətinin zəifliyinə zərbə vuruldu.

Bəzi ərazilərdə, xüsusən Yeni İngiltərənin əlaqə qurmuş koloniyalarında XVII əsr

ərzində, Mülkiyyət koloniyalarında isə bütüşn mövcudluqları dövründə qubernatorun

tac qarşısındakı məsuliyyəti şəklində kral hakimiyyəti yox idi. Həmin koloniyalarda

kral qubernatorunun olmaması ticarət nizamlamalarına xüsusən məhvedici təsir

göstərirdi. Qubernatorun hakimiyyəti siyasi quruluşun əksər cəhətlərində böyük idi.

Kral qubernatorları ////////////// keçən istənilən qanunvericiliyə veto qoya bilirdi,

////////// buraxa bilirdi, onun nə vaxt çağırılması barədə qərar vermək hüququna

malik idi. Qradfolıq məhkəməsinin qulluqçuları yerli hökumətin həqiqi agentləri

olmaqla, əksər kral koloniyalarında qubernator tərəfindən təyin edilirdi. Belə

vəziyyətdə kral koloniyaları iqtisadi riçaqlar vasitəsilə boğmağa üstünlük

verirdi.əksər vaxtlarda koloniyalar özünü dövlət kimi aparmaq istəyirdi.

1663-cü ildə qəbul edilən sənəd isə bu məhdudiyyətlərə ağır bir əlavə etdi. Bu

sənəd koloniyalara "hər hansı bir torpaqda becərilən, istehsal edilən məhsulları və

Avropa manufakturasının istehsalı olan malları İngiltərədən gətirilən və ingilis

45

gəmilərində daşınan mallar istisna olmaqla idxal etməyi qadağan etdi". Bu hərəkətlər

koloniyaların plantatorlarını krallığın daha ciddi asılılığında saxlayırdı.

Ticarət barədəki sənədlərə tabe olmaq Amerikadakı bütün ingilis

limanlarından xarici ölkələrin gəmilərinin çıxarılması demək idi. Nyu

Amsterdamdakı qonşu holland gəmilərinin də başqaları kimi, koloniyalarla bir başa

əcnəbi mallarla alver etməkdən əlini kəsirdi, onların nə alıb satması da İngiltərədən

asılı vəziyyətə düşürdü.

Lakin Amerikanın təhlükəsiz məsafəsində bu qadağalara hiss edilmədən tabe

olmamaq da mümkündü. Belə ki, Yeni İngiltərə açıqca bu qadağalara məhəl

qoymurdu. Həmin sənədin qəbul edilməsindən on beş il sonra bu koloniya

Parlamentin nüfuzuna heç bir əhəmiyyət vermədən istədiyi kimi ticarət edirdi.

Onunla Dənizçilik aktının razılaşdırılmadığını bəhanə gətirərək, Massaçusets Baş

məhkəməsi bu sənədlə heç cür bağlı olmadığını bəyan etdi. Lakin qanuna belə

hörmətsizliyə görə kral hökuməti istədiyi vaxt koloniyanı intizama dəvət edə və

onlardan belə müstəqillik üçün haqq-hesab verməyi tələb edə bilərdi. Koloniyalar

ingilis qanunlarının təsiri altında fəaliyyət göstərən subyektlər idi, şura isə bütünlüklə

kralın hakimiyyəti altında idi.

Massaçusetsə tezliklə agah oldu ki, əgər tabe olmaq barədə məsələ qalxsa, o,

hücum üçün olduqca təhlükəli vəziyyətdədir. Buradakı magistratlar Massaçusets

hökumətinə içilmiş and altında fəaliyyət göstərirdi. Onlar İngiltərə kilsəsinin

üzvlərini səsvermə hüququndan məhrum etmişdilər. Onlar öz hakimiyyətlərini şimal

rayonlarına doğru genişləndirmişdilər, ancaq bu rayonlar çarter ilə onlara verilmiş

torpaqların sərhədlərindən kənarda idi. Ona görə də 1664-cü ildə onların taxt-tacla

əlaqələrini yoxlamaq üçün kralın komissiya göndərməsinə təəccüblənmədilər və

şəraitin imkan verəcəyi şəkildə müdafiəyə və öz müstəqilliyini qorumaq üçün

mübarizəyə hazırlaşdılar. Massaçusetslilər II Çarlzın kral kimi tanınmasına

münasibətdə çox ləng tərpəndilər. Onlar bunu eşidəndən yalnız bir il sonra onun

hakimiyyətini açıq şəkildə tanıdılar. Onlar əmin olmaq istəyirdilər ki, bu xoş

olmayan xəbər doğrudur və kral İngiltərədə həqiqətən də qəbul edilmişdir. Bu xəbəri

1660-cı ildə gətirən gəmi həm də Kromvel ordusunun iki zabitini gətirmişdi. Bu

zabitlər vaxtilə kral I Çarlzın ölüm şəhadətini imzalamışdılar. İndi isə İngiltərədən

qaçqın kimi çıxmışdılar. Parlament yeni kralın qaytarılmasına kömək edənlərin

hamısını, I Çarlzın ölümündə birbaşa iştirak etməmələrinə görə əfv etmişdi.

Qaçmayanların çoxu artıq həbs olunmuşdu.

Kromvel diktaturası dövründə royalistlər Amerikaya qaçırdısa, indi Kromvel

tərəfdarları İngiltərəni tərk edirdi. Süvarilər vətəni tərk edib Amerikadakı

koloniyalara, əsasən Virciniyaya axışmağa başladı. Bu vaxtilə Puritanların

Massaçusetsə istiqamətlənmiş böyük miqrasiyasına bənzəyirdi. Bu miqrasiya iyirmi

il əvvəl əks partiyanın qələbəsi nəticəsində meydana gəlmişdi.

Süvarilər Amerikaya böyük miqdarda gəlirdilər, onların şəxsində buraya yeni

gələnlər əvvəl məskunlaşanlardan yaxşı növ adamlar idi. Onların arasında Corc

Vaşinqtonun, Ceyms Medisonun, Con Marşallın və bir çox digər məşhur adamların -

"Virciniyanın Birinci Ailələrinin" əcdadları var idi.

46

Yeni İngiltərə kolonistləri isə bu qaçan adamlara köməklik göstərirdilər, kral

qulluqçularının axtarmasına baxmayaraq onları ölənə qədər təhlükəsiz saxlayırdılar.

Massaçusets öz nümayəndələrini İngiltərəyə göndərdi ki, kralla sülh bağlasın, laikn

onlar belə bir məktubla geri döndülər ki, Alihəzrət onun hakimiyyətinin ləngimədən

qəbul edilməsini tələb edir. Məktubda digər tələblər məhkəmə icrasının onun adı ilə

əlaqələndirilməsinə, İngiltərə kilsəsinə yaxşı münasibət yaradılmasına aid idi. Bunun

arxasınca isə 1664-cü ilə səlahiyyətli nümayəndələr gəldi. Bu komissiyanın başlıca

vəzifəsi Yeni İngiltərə əhalisinin kral hökumətinin tabeliyinə qoymaq idi, belə bir

tədbir on iki il əvvəl Virciniya və Merilenddə sakitcə keçirilmişdi. Onların başlıca işi

Amerikada holland hakimiyyətinə son qoymaq oldu. Onlar üç hərbi gəmidən ibarət

olan donanmada gəlmişdilər və gəmilərdə dörd yüz əlli əsgər gətirilmişdi ki, Nyu

Amsterdamı işğal etsin və Yeni Niderlandı birdəfəlik ingilis əyalətlərindən birinə

çevirsin. Bu heç də İngiltərənin Hollandiya ilə müharibə aparması demək deyildi. Bu

belə bir vəzifəni qoyurdu ki, İngiltərə əvvəldən sahildəki bütün əraziləri əhatə etməli

idi, hollandlar isə bura müdaxilə etmişdilər. Bunu Konnektikut çayı üzərindəki

sakinlər daim onlara deyirdilər. Bu o qədər də ədalətli deyildi, çünki hollandlar

Hadson çayının üstünü, Konnektikutu, Böyük Saundun özünü kəşf etmiş və burada

məskunlaşmışdılar. Lakin o da bir həqiqət idi ki, İngiltərə kralları bu torpaqların

hamısını öz müstəsna hüququ ilə təsdiq etmişdi. Buraya Şimaldakı fransız

məskunlarından başlamış ispan məskunlarının olduğu Floridaya qədər bütün Atlantik

okeanın sahil boyu daxil idi. Təkcə Yeni Niderland sakinləri burada ticarət

kompaniyası kimi məskən salmışdılar.

İngiltərənin bu siyasəti aydın idi. İngiltərənin dövlət adamları görürdülər ki,

nə qədər ki, holland koloniyası özlərininkilərin yanında, daha doğrusu arasında

istədikləri kimi ticarət edir, onlar Amerikanı Dənizçilik Aktını həyata keçirməyə

məcbur edə bilməyəcəkdir. Onlar yaxşı görürdülər ki, böyük Hadson çayı qitənin

ürəyindən və xəz ticarəti ərazilərindən keçən təbii böyük yoldur. Onlar başa düşürdü

ki, Holland qüvvələri tutarlı çəkidə onların şimal və cənub koloniyalarının arasına

girəcəksə, mərkəzi limanı və sahilin təbii bazarını əlində saxlayacaqsa, bu nəinki

narahatlıq törətməkdə davam edəcəkdir, həm də ciddi təhlükəyə çevrilə biləcəkdir.

Onlar öz istədiklərinə zor vasitəsilə nail olmağı qət etdilər. Əslində II Çarlzın

hökuməti Kromvel planını həyata keçirdi. Kromvel Dənizçilik aktı ilə ilk dəfə

hollandları fitnəkarlıqla müharibəyə cəlb etmək üçün Amerikaya donanma

göndərmişdi. Yalnız sülh müqaviləsinə görə, o, qüvvələri geri çağırmışdı.

Kral Çarlzın ilk addımı Yeni Niderlandı saray hədiyyəsi kimi qardaşı Ceymsə

verməsi oldu. Bununla York və Olbani hersoqu olan Ceyms Konnektikut çayından

qərbdə və onun mənsəbindən Hadson çayının mənsəbinədək olan böyük ərazilərə

sahib olurdu. Hərbi gəmidə səlahiyyətli adamlar hersoqun naminə bu ərazini tutmağa

gəldi. Plan kifayət dərəcədə asan başa gəlirdi. Holland qubernatoru Styuvezant bir

döyüşə girmədən təslim oldu. Burada kral freqatına və ordusuna qarşı vur-tut yüz əlli

təlim görmüş silahlı adam və iyirmi top var idi. İngilislərin onların idarə edəcəyi

xəbəri sakinlərə elə bir təsir göstərmədi. Çünki ingilis komandiri polkovnik Nikols

yaxşı əsgər kimi həm də yaxşı dövlət adamı idi. O, əmin edirdi ki, hollandlar da azad

ingilislər kimi eyni hüquqlara malik olacaqlar. Bir ilin içərisində Nyu Niderland -

Nyu Yorka çevrildi və qanunların, vəd olunan dözümlülük və yaxşı idarə etmənin

47

nəticəsində bütün ağıllı adamlar məmnuniyyətlə koloniyaya qəbul edildi. Burada hər

cür adamların qarışığı vardı. Hersoqun mülkiyyəti bütün Lonq Aylendə yayılırdı.

Holland şəhərinin uzandığı ərazidə Styuvezantın təyin etdiyi magistratlar işləyirdi.

Nyu Asterdamda adamlar bütün millətlərdən, dillərdən, həyat tərzindən olmaqla

kosmopolit rəngarəngliyində qarışmışdı. Cənub çayının üstündəki sakinlərin yarısı

isveçli, yarısı holland idi. Ona görə də burada vahid idarəetmə sistemi yaratmaq

mümkün deyildi. Hollandlar mümkün olduqca seçkisiz idarə olunurdular, onları

qubernatorun təyin etdiyi vəzifəli adamlar idarə edirdi.

İngilis şəhərləri isə özlərinin magistratlarının seçilməsində səsə malik

olmalarını təkid edirdilər, şəhər yığıncaqlarından öz vəzifə borcunun öhdəsindən

gəlməyən və özlərinin seçdikləri vəzifəliləri birbaşa azad etmək məqsədi üçün

istifadə edirdilər. Polkovnik Nikols otuz doqquz yaşında idi, xoşbəxtlikdən öz

davranışı və qətiyyəti ilə azacıq çətinliklə də olsa, "Hersoq qanunlarını" qura bilirdi

və onun şurası York hersoqunun özü tərəfindən təyin edilsə də, bütün koloniyanı heç

bir maneəçilik olmadan idarə edirdi və lazım gəldikdə yeni qanunlar yaradırdı.

Burada jüri məhkəməsi var idi, din və ibadətlər üçün praktiki olaraq mütləq azadlıq

mövcud idi və təslim edilmiş əyalətin sakinləri bunu görür və bundan razı qalırdılar.

Bu Hadson çayının mənsəbində ingilis hakimiyyətinin özünə yaxşı və

müdrikcəsinə belə yer salmasının ilk nəticələri idi. Bu böyük çay şimaldan axarkən

fransızların sahib olduqları ölkələrdən keçirdi. Burada ingilis qüvvələri dayana və ya

dağıdıla bilərdi. Kral Çarlz buraya hollandları qarət etmək və Nyu Niderlandı qardaşı

üçün əyalət etməkdən ötəri öz donanmasını göndərəndə, bunun bütöv mahiyyətini

ağlına belə gətirə bilməzdi. Lakin Amerikada hər bir düşünən adam bunun

əhəmiyyətini bilirdi. Bura qitənin özünün strateji mərkəzi idi. Buraya sahib olan

bütün Amerikanı özününkü adlandıra bilərdi. İngilis koloniyaları mərkəz limanına

malik olmadan və ölkənin şimaldan keçən çay yolu olmadan ümumi əraziyə sahib

olmağa və ya özünü müdafiə etməyə qadir deyildi. Hersoq da bura belə bir müdrik

adam göndərmişdi.

Bu vaxtlar Konnektikut və Rod Aylend də sarayın yaxşı nəzərində idi. Rod

Aylend 1663-cü ildə kraldan yeni çarter almağa müvəffəq olmuşdu.

Polkovnik Nikols isə hersoq əyaləti olan Nyu-Yorkun qubernatorluğunu təsis

etməklə əlaqədar işlərlə məşğul idi. Massaçusets baş məhkəməsi kralın çarterinə

əsaslanaraq, buraya onların hüquqları olması barədə bəyanat verdi. Onlar öz bütöv

idarəçiliyinə hüquqları olduğunu iddia edirdilər.

Amerika sadəcə olaraq puritan və royalist qaçqınları üçün uzun müddət

sığınacaq yeri olmadı. Bura artıq macəra regionu da deyildi. Bura nəsldən nəslə iş və

risqli cəhdlər meydanına çevrilirdi.

Yeni Niderlandın təslim edilməsi İngiltərəyə müharibə gətirsə də, Amerikaya

təhlükəsiz sülh gətirdi. Bu ərazi yalnız qısa müddətə Yeni İngiltərə ilə Virciniya

arasında yad qüvvə kimi görünürdü. Bütün sahil nəhayət ingilis torpaqları oldu. Nyu

Amsterdamda polkovnik Nikols öz hakimiyyətini qurdu, 1664-cü ilə kimi isə nə o, nə

də onun səlahiyyətli yoldaşları burada özlərinə mülkiyyət götürmədilər. Hersoq Yeni

Niderlandın böyük hissəsini dostu lord Con Berkiliyə - Stratton baronuna və Corc

Karteretə verdi. Bu dostlar isə həmin ümumi ərazini bir əyalət kimi Nyu Cersi

adlandırdılar. Karteret La Manşdakı Cersi adasının qubernatoru olmuşdu. Nyu

48

Yorkun qubernatoru Nikols bu barədə heç nə bilmirdi. Hadson çayının üstündəki

Lonq Aylend torpaqlarını, York hersoqu həm də Olbani hersoqu olduğuna görə

Olbani adlandırmışdı.

Corcun əmisi oğlu Filip Karteretin Nyu Cersidə yaratdığı qubernatorluq da

Nikolsun Nyu-Yorkda təsis etdiyi qubernatorluq kimi liberal və ağıllı idi. 1668-ci

ildə isə Nyu Cersidə ilk assambleya üzvləri seçildi.

1663-cü ildə Virciniyanın cənubunda olan torpaqları kral səkkiz

mülkiyyətçiyə verdi və bu regionu virciniyalılar həmin vaxtdan "Cənubi Virciniya"

adlandırmağa başladı. Kralın səkkiz lordun idarəçiliyinə verdiyi torpaqlar "Karolina"

adlandırıldı. Bu əyalətin assambleyası yeni gələn sakinləri beş illiyə vergi verməkdən

azad etdi. 1669-cu ildə səksən bir maddədən ibarət "Karolinanın VII Fundamental

Konstitusiyaları" adlanan sənəd qəbul olundu. Ancaq hələ bu koloniyada Olbemarl

istisna olmaqla məskunlar yox idi. 1660-cı ildə Massaçusestdən olan bir neçə ailə

hindulardan torpaq alıb Fear River burnu yanında məskən saldılar. Dörd il sonra isə

bura başqa adamlar da gəldi. Lakin üç il sonra onlar getdilər və çay ölkəsi yenə

boşaldı.

Belə bir xəbər yayıldı ki, kral bütün Virciniyanı Karolina və Nyu Çersi kimi

lordlardan Arlinqtona və Kalpererə idarə etmək üçün deyil, bir mülkiyyət kimi verir.

İngiltərədə bu uzurpasiya narazılıqla qarşılandı. Karolina mülkiyyətçiləri də öz

aralarında onu əyalətlərə böldü.

Kolonistlər öz ticarətlərini parlamentin qanunlarından, öz azadlıqlarını isə

lord mülkiyyətçilərin iradələrindən üstün tuturdular.

Bu vaxt Virciniyada hindularla əlaqədar xoşagəlməz hadisələr baş verdi.

Qubernator onlarla iş görməkdən imtina etdi və onların məskunlaşmasına icazə

vermədi. Hindular müharibə cığırına çıxmalı oldu. Onlar ölkənin sərhədlərinə və

içərilərinə hücum edə bilərdi, sərhəddə isə heç də az adam yaşamırdı. Hindular

tərəfindən törədilməsi gözlənilən qırğının qarşısını almaq üçün tədbirlər görülsə də,

çoxlu adam öldürüldü, plantasiyalar xaraba qoyuldu, sərhədlər məskunsuzlaşdı.

Virciniyada adamlar var idi ki, onlar qubernatora tabe olmamağa və onun

hüquqlarını silahlı yolla əlindən almağa hazır idilər. 1676-cı ilin may ayında xəbər

gəldi ki, hindular magistrat Bekonun özünün plantasiyasına hücum etmiş və onun

nəzarətçilərini və nökərlərini öldürmüşlər. Bu vaxt o, nə etmək barədə tərəddüd

etmədi. Bir qrup silahlı və süvari adamdan özü ilə birlikdə qırmızı dərililərin üstünə

getməyi xahiş etdi və o, qanunsuz və icazəsi olmadan bu qanlı işi görməyə yollandı.

Bu əslində qiyam idi və Berkili də onu açıqca hədələmək yolunu seçmədi. O,

assambleyanı yığdı və Bekonun burada iştirakına icazə verdi.

Lakin assambleya iclas edən vaxt Nataniyqem Bekon Ceymstaundan qaçdı.

O, xəbərdar edilmişdi ki, onun həyatı təhlükədədir. O, altı yüz adamla qayıtdı və

qubernatoru məcbur etdi ki, ona səlahiyyətlər versin. O, yenidən qanundankənar elan

edildi, onun tərəfdarları da belə hökmə məruz qaldı, bu vaxt, o, hinduların ölkəsinə

soxuldu və artıq müharibə vətəndaş müharibəsinə çevrildi.

Bekonun zərbəsi qısa və dəhşətli idi, lakin ondan daha çox həcvli çıxışlarına

görə qorxurdular. O, hiddətini, ona müharibə elan edən kimi hökumətin özünə qarşı

çevirdi. O, öz tərəfdarlarına and içdirdi ki, nəinki hökumətə, həm də kralın

göndərdiyi hər hansı bir qüvvəyə qarşı o vaxta qədər müqavimət göstərəcəkdir ki,

49

nəhayət əyri olan hər şey düzə çevrilsin. Ona görə də Berkili bir fərari kimi

körfəzdən uzaqdakı mahallara qaçmağa məcbur oldu. O, rəngbərəng qüvvələrlə

Ceymstauna döndükdə, yenidən qaçmağa məcbur oldu və Ceymstaun yandırıldı.

Təkcə Bekonun ölümü bu iyrənc işə son qoydu. 1676-cı ilin oktyabrında o xəstələndi

və öldü. Onun səhhəti düşərgələrdə və çöllərdə yaşamaqdan ağırlaşmışdı. Onun

tərəfdarları isə dağıldılar. Bekon Ceymstaunu yandırdıqda, böyük torpaq sahiblərinin

plantasiyalarını qarət etdi, onları öz düşmənlərinə çevirdi. Ona görə də onun

dəstələrinə qarşı hərtərəfli qisas tədbirləri aparıldı. 1677-ci ilin əvvəlində kral

döyüşçülərindən ibarət alay gəmi ilə İngiltərədən gəldi, koloniyada qaydanı bərpa

etməyə səlahiyyətli olan nümayəndələr də əsgərlərlə gəlmişdi. Onlar dəli olmuş

qubernator Berkilini məzəmmət etməli, həm də onu ağılsız hərəkətlərdən saxlamalı

oldular. Bekon qiyamına da onun ağılsız siyasəti şərait yaratmışdı. Onlar

gəlməmişdən əvvəl isə o, edamları icra etmək üçün cəllad tutmuşdu və yanvar ayında

qiyamda iştirak etdiyinə görə iyirmi adamı dar ağacından asdırmışdı. Kral

Virciniyadan gələn bu xəbərləri öyrəndikdə qışqırmışdı ki, "nə qədər mən sağam, bu

boş ölkədə bu qoca axmaq çox adamı öldürəcək, ya da ki, mən atamın qatili

olacağam" və kral azacıq səbr göstərdi ki, bu qoca adam vətənə gəlib öz dincliyini

bərpa etsin. Kral onu görmədi və taqətdən düşmüş qubernator 1677-ci ildə öldü.

Virciniya fasilə müddəti nəzərə alınmaqla 25 il qubernatorluq etmiş bu adamdan

canını qurtardı və əvvəllərdə onu necə sevdiyini yadından çıxardı. Adamlar onun

koloniyadan gedişini tonqallar qalamaqla və toplardan atəş açmaqla bayram etdilər.

1677-ci ildə Virciniya qiyamı yatırıldıqdan və onun başçıları asıldıqdan sonra

Albemarlın bu hadisələrdən məst olmuş sakinləri mülkiyyətçilərin və Ticarət aktının

əleyhinə qalxdılar, qubernatoru bayıra atdılar və üç min funt gəliri ələ keçirdilər.

Onlar yalnız dörd min nəfər idi. Lakin onlar bir rəyə malik idilər, ancaq Bekon buna

nail ola bilməmişdi. İki ilə qədər onlar özləri özlərini idarə etdilər. Bu Virciniya

qiyamlarının modelinə çevrildi. Hindularla münasibətlər də elə sadə deyildi.

İngilislər onların ov elədikləri ərazilərə girdikcə bu, hindular tərəfindən yaxşı

qarşılanmırdı. Ağlar tutduqları torpaqların haqqını verirdilər. Lakin onlar qırmızı

dərililərin torpağı satmaqdan imtina etməsinə icazə vermirdilər. Ağlar özlərini ağa

kimi aparırdılar. Yeni İngiltərədə 1675-ci ilin iyununda başlanan və 1676-cı ilin

avqustunda başa çatan Pekvot müharibəsi sərhədi pozan hindu tayfalarının məhv

edilməsilə nəticələndi. Öldürülməyənlər qaçmaqla canını qurtardı. Əsir tutulanlar

Vest İndiyaya qul kimi satıldı. Təkcə şimalda haqq-hesab çəkilməli olan tayfalar

qalırdı. Lakin ağ adamların da itkiləri elə hindularınkı kimi böyük idi. Massaçusetsin

və Plimutun şəhərlərinin yarısı bu dəhşətli ildə yanan məşəlləri və tomohavkları çox

görmüşdü. Onlardan on ikisi dağıdılmışdı, əsasən məskunlaşmış altı yüzdən az

olmayan bina yandırılmışdı, altı yüz adam həlak olmuşdu, qadın və uşaqlara da aman

verilməmişdi. Bu dəyən ziyanları bərpa etmək üçün neçə illik ağır zəhmət lazım idi.

Yeni İngiltərə əslində bir qədər tərk edilmiş və dağıdılmış yerə bənzəyirdi.

Massaçusetsin bədbəxtliklərinə İspaniya kralı IV Filippin ölməsi və düşmən

hindu tayfalarının məhv edilməsi ilə də son qoyulmadı. Həmin qan və dəhşətlər ili

olan 1676-cı ildə, əksinə, köhnə təhlükənin bərpa olunduğu göründü. İngiltərədən

səlahiyyətli nümayəndə kimi Randolf koloniyanın şimalını məskunlaşdırmaq barədə

qərarla əlaqədar vəziyyəti yoxlamağa gəlmişdi. Bu ərazilər çarterlə verilmiş

50

torpaqların sərhədlərindən kənarda olduğundan, buradakı leqal mülkiyyəti olan

adamların hüquqlarına qarşı yönəlmiş hərəkət xarakteri daşıyırdı. Ona görə də bu,

çox ciddi məsələninin başlanğıcını qoydu. 1684-cü ildə Virciniya lord Kalpererin

mülkiyyətindən çıxaraq, kral əyaləti kimi yenidən özünün normal idarə olunmasına

başladı.

İrəlini görə bilməyən kral Virciniyanı 1672-ci ildə Lord Arlinqtona və

Kalpererə verməklə kifayətlənməmişdi, uzağa gedərək 1675-ci ildə lord Kalpereri

bura ömürlük qubernator təyin etmişdi. Axırıncı lord Arlinqtonun da hüquqlarını öz

üzərinə götürmüş və özünü Virciniyanın həqiqi mütləq ağası kimi aparmışdı. Lakin

bir qədər sonra onun bir sahib və bir qubernator kimi fəaliyyətinə son qoyuldu. Kral

1684-cü ildə onun səlahiyyətlərini də əlindən aldı və koloniya yenidən birbaşa taxt-

tacın subyektinə çevrildi. Onun idarəçiliyi dövründə koloniyanın üstünə yeni

qaydasızlıqlar düşdü. 1679 və 1680-ci illərdə tütün məhsulu həddən çox idi, satılması

mümkün olandan da xeyli çox idi və onun qiyməti çox aşağı düşdü. Bu vaxt tütün

hələ koloniyanın başlıca valyutası idi. Assambleya tütünün əkinini bir qədər

azaltmağı və dayandırmağı fikirləşirdi. Lakin kral qubernator vasitəsilə bu

məhdudiyyəti qadağan etdi və bu yeni növ qiyamın başlanmasına səbəb oldu. 1682-ci

ildə cuşə gəlmiş adamlardan ibarət olan kütlə bir-birinin ardınca plantasiyaları

dağıtmağa, tütün əkinlərini məhv etməyə başladı. Koloniyanın ordu qüvvələri

qiyamçıları dayandırmağa cəhd etdi. Qiyamın təşəbbüskarlarından üçü edam edildi

və koloniyada qayda bərpa olundu.

51

Koloniyaların idarə edilməsi formaları. Təhsilin inkişafı

Ərazilərin idarəçiliyi hər yerdə o qədər də yaxşı təsir bağışlamırdı. Hətta lord

Baltimor da Merilendin asan bir idarə edilən ərazi olmadığını yəqin etdi. 1675-ci ildə

o, öldükdən sonra onu oğlu Çarlz əvəz etdi. Bu vaxt virciniyalı Bekondan nümunə

götürən Devis və Peyt orduda qiyam qaldırdılar. Həmin dövrdə hindular sərhəddə

dayanmışdılar. Lakin Merilenddə qiyamçıların müvəffəqiyyəti virciniyalıların

uğurundan asılı idi. Bekon öldükdə Merilend qiyamçıları da tezliklə təslim oldular.

Devis və Peyt dar ağacından asıldı. Lakin Merilendi, Virciniya kimi əldə saxlamaq o

qədər də asan deyildi.

Qubernatorların İngiltərədə yaşamaqla koloniyanı öz köməkçiləri vasitəsilə

idarə etməsi qaydası erkən XVIII əsrdə çox yayılmışdı. Yeganə adam, Duqlas 40 il

ərzində nominal qubernator olmuşdu. O, heç vaxt Atlantik okeanı üzüb keçməsə də,

böyük məbləğdə maaş alırdı. Qabiliyyəti az və yararlı olmayan quberantorların bir

çox çatışmazlıqlarına, onların assambleya və xalqla çoxlu sözləşmələrinə

baxmayaraq Virciniya çiçəklənməkdə davam edirdi və XVII əsrin sonunda burada

əhalinin sayı 100 min nəfərə çatmışdı. Bu vaxt demək olar ki, əhali bütünlüklə

ingilislərdən ibarət idi. Lakin 1700-ci ildə bir neçə yüz hüqenot öz vətəni kimi bu

koloniyanı seçdi. 1730-ci ilə yaxın böyük sayda şotlandlar Şenondoa vadisində

məskunlaşdı və onlardan sonra tezliklə almanlar gəldi. Bu adamların gəlməsi

Virciniya cəmiyyətinə yeni həyat tərzlərini, yeni dini qaydaları, yeni demokratik

ideyaları gətirirdi. Lakin buradakı dəyişikliklər hesabına müxtəlif millətlər yavaş-

yavaş qarışaraq bir xalqa çevrildilər, kolonial dövrün qalan hissəsini meşələri

qırmaqda və böyük dövlətin əsasını yaratmaqda keçirirdilər.

Burada maarif də inkişaf etməyə başladı. Amerikada açılan ikinci kollec

Uilyam və Mariya kolleci idi. Təkcə Harvard kolleci ondan əvvəl yaranmışdı. Bu

kollecin banisi keşiş doktor Ceyms Bleyr idi. Onun məqsədi gəncləri keşiş olmağa

hazırlamaq idi. Bleyr 1691-ci ildə İngiltərəyə fondları müdafiə etməyə göndərilmişdi.

Xəzinə komissioneri Edvard Seymurla görüşənə qədər onun işləri yaxşı gedirdi.

Bleyr ona Virciniya xalqının İngiltərə xalqı kimi xilas edilməli olan ruha malik

olduğunu dedikdə, Seymur cavab vermişdi: "Ruhlar! Cəhənnəm olsun sizin ruhlar.

Tütün becərin!". Mülayim doktor güzəştə getdi. O, 1693-cü ildə çarterlə qayıtdı,

kollecin ilk prezidenti oldu və bu mövqeyi 50 il əlində saxladı. Kollec Uilyamburqda

yerləşirdi. Bleyrdən sonra kollecə qubernator Frensisk Nikolson hamilik etdi. O,

Virciniyanın ən yaxşı quberantorlarından biri idi. Lakin bir əhvalat hesabına

hörmətini itirdi. O, Uilyamsburq yaxınlığında yaşayan Meycor Baruellin qızına

vuruldu. Lakin gənc qız onun hisslərini rədd etdi. Nikolson qəzəblənib bəyan etdi ki,

əgər başqa birisi bu qıza evlənsə o, "üç adamın hüququnu ləğv edəcək - təzə bəyin,

keşişin və litsenziya verən hakimin". Doktor Bleyrin qardaşının da qıza xoş

münasibət bəslədiyindən şübhələnib, o, bütün Bleyr ailəsindən intiqam alacağı ilə

hədələdi. Qubernator özünü belə ağılsız apardığından, 1705-ci ildə İngiltərəyə

çağrıldı ki, doktor Bleyrdən uzaq olsun. Digər məhəbbət əhvalatı isə əksinə, yaxşı

qurtardı.

İnqilabdan əvvəl kollecin sonuncu prezidenti olan keşiş professor Kemm orta

yaşda olsa da subay idi. Onun gənc dostu ümidsiz qaydada miss Betsi Hensforda

52

vurulmuşdu. Lakin onun eşqi bəhrəsiz idi. O professor Kemmdən təvəqqe etdi ki,

onun üçün xahişçi olsun. Kemm bunu etdi. Betsiyə Bibliya mətnlərindən çoxlu

məktublar göndərdi ki, ona ərə getməyin borc olduğunu təlqin etsin, lakin bunun

xeyri olmadı. Axırda gənc qadın xahiş etdi ki, professor evinə gedib "II Samyuil"

kitabının VII fəslinə baxsın. O, belə də etdi və mətndə bu sözləri tapdı: "Həmin adam

sənsən" və Kemm özü Betsiyə evləndi.

Tədqiqatçılar Gilbert və Relinin vaxtilə məqsədi başlıca olaarq ticarət postları

qurmaq idi, buradan da qızıl axtarışına çıxmaq və şimali-qərbə, hindu qəbilələrinə

tərəf getmək olardı. Kompaniyalara bu kommersiya faydası gətirəcəkdi və

ingilislərin bu torpaqları tutması üçün lazımi hüquqa malik olmalarına gətirib

çıxaracaqdı. Məskunlaşmış ərazilər isə genişlənəcəkdi.

Merilendin əsasının qoyulması ilə Amerikanın ilk daimi mülkiyyəti əmələ

gətirən hökuməti meydana gəldi. İngilis torpaq sahibkarı hökumətin palatinett

forması ilə tanış idi, necə ki, ingilis tacirlərinə korporasiya məlum idi. Bu hökumət

forması monarxiya olmalı idi. Lakin monarxiya forması Amerikada inkişaf edə

bilmədi. Merilend də digər koloniyalar kimi 1691-ci ildə kral əyalətinə çevrildi.

Şimali Karolina Amerikada ilk daimi ingilis koloniyaları mövcud olanda

meydana gəldi. Relinin 1584-cü il çarterinə əsasən böyük səyyah bu torpaqda hələ o

vaxt daimi koloniya yaratmaq fikrinə düşmüşdü. 1711-ci ildə Şimali Karolinada

hindular dəhşətli qırğın törətdi. Yüzlərlə məskun tomohavkın rəhmsiz qurbanı oldu.

Əsas ziyan görənlər Nyu Berndəki almanlar oldu. Bu vaxt ağ əhalinin burada sayı 5

min nəfər idi. Onlar yerli qırmızı dərililərin torpağını tutmuşdular və bu onları

bədbəxtliyə gətirib çıxardı. Tuskarorasın başçılığı altında müxtəlif qəbilələr bu

qırğında iştirak etmişdi. Adamlar qaçıb Cənubi Karolinadan kömək aldı,

polkovniklər Con Barnuell və Ceyms Moorun başçılığı altında onlar qırmızı dərililəri

ayrı-ayrı yerlərdə ovlayardılar və böyük bir döyüşdə hinduların 400 döyüşçüsünü

məhv etdilər. Əcdadları Nyu Yorkdan gəlmiş olan Tuskaroras axırda öz cənub

vətənini tərk etməklə, öz əcdadlarının torpağına qayıtmağı qərara aldı. 1714-cü ildə

onun dəstəsi uzaqlaşdı, İrokezlərə və ya Nyu Yorkun Beş Xalqına qarışdı. Bu

konfederasiya sonralar Altı Xalqa çevrildi.

İlk 13 koloniyadan biri olan Şimali Karolina daha az kommersiya, daha çox

əyalət diyarı olmaqla Avropanın təsirindən daha uzaq idi və onun meşə həyatı

nisbətən pozulmamış qalmışdı. Hər bir koloniya öz sərhədinə malik idi və qonşu

torpaqlar elə bil ki, sivilizasiya ilə vəhşilik arasında idi. Lakin Yeni Karolina

bütünlüklə öz sərhədini qurmuşdu. Bu koloniya pis qubernatorun əlinə düşəndə

qarışıqlıq dövrü başlandı və 1729-cu ildə Şimali Karolina və Cənubi Karolina öz

mənafelərini taca satmaqla bütün mülkiyyətçilər xilas oldular və o vaxtdan hər ikisi

ayrılıb kral koloniyası oldu. Şimali Karolina və Cənubi Karolina ekiz doğulmuş

oldular. Onların tarixi də uzun illər paralel gedirdi.

Bu vaxt Cənubi Karolina sürətlə böyüyürdü. Lakin adamlar mülkiyyət hüququ

əldə etdiklərinə görə, krala minnətdarlıq edirdilər. 1748-ci ildə qubernator Qlen

İngiltərə hakimiyyətinə yazmışdı ki, "assambleya bütün vəzifələri və etimadı əlinə

keçirmişdir, adamlar assambleya vasitəsilə bütün adminstrasiyanı əldə saxlamışlar,

qubernator və beləliklə taxt-tac hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmışdır". 1740-cı ildə

koloniya Katon adlı birinin başçılıq etdiyi qul üsyanlarından əziyyət çəkirdi. Lakin

53

bu üsyanlar tezliklə yatırıldı. Çarlston şəhəri həmin ili yandı, lakin köhnə şəhərin

külündən yeni, daha gözəl şəhər yüksəldi. Cənubi Karolinanın ən erkən məhsulu

düyü idi, çünki cənubda yabanı düyü bitirdi. Lakin mədəni düyünü 1693-cü ildə

Madaqaskardan bir kapitan gətirmişdi və o, bir kisə düyünü Cənubi Karolina

plantatoruna vermişdi. Çox illər keçəcək və karolinalılar düyü ilə Cənubi Avropanı

təchiz etməkdə Misirlə və Lombardiya ilə rəqabət aparacaqdılar. XVIII əsrin

ortalarında isə Cənubi Karolinada indiqo düyünün güclü rəqibinə çevrildi. Düyü

bataqlıq torpaqlarda və su basmış yerlərdə becərilirdi. Bu isə insan həyatını sınağa

çəkirdi. İndiqonun becərilməsi də belə idi. Ac adamlar bataqlığın malyariya

atmosferinə dözə bilmirdilər. Hətta qaralar arasında da ölüm səviyyəsi yuxarı idi,

onlar Afrikadan gətirilirdi. Lakin qullar ucuz idi, güclü qara adamı 40 funt sterlinqə

almaq olurdu. Plantator ona qayğı göstərmək əvəzinə, bir ildə yaxşı qazanmaq üçün

onu ölənə qədər işlədirdi. Demək olar ki, Cənubi Karolinada qullar sayca hələ

başlanğıcdan ağlardan çox idi. Quldarlıq siyasi sistemin guşə daşına çevrildi və bu

Vətəndaş Müharibəsinə qədər davam etdi.

Şimali Amerikada salınan ingilis koloniyalarından birincisi kimi, axırıncısı da

cənub qrupuna məxsus idi. Virciniya koloniyasının yaradılması ilə Pennsilvaniyanın

yaradılmasına qədər 75 il keçmişdi və on ikinci ingilis koloniyası Şimali Amerika

torpağında meydana gəldi. Sonra 50 illik müddətdən sonra son on üçüncü ştat olan

Corciya yarandı.

Corciyanın əsasını qoyan Ceyms Oqletorp idi. O, bütün koloniya salanlardan

yeganə adam idi ki, inqilaba qədər yaşadı və 13 ştatın müstəqil millətə çevrildiyini

gördü. O, əsasən Corciyanın banisi kimi tanınsa da, görkəmli adam idi. Gəncliyində

Malboronun və prints Yevgeninin başçılığı altında Avropa müharibələrində xidmət

etmiş, Blenheym döyüşünün və Belqradın mühasirəsinin şahidi olmuşdu. İngiltərəyə

dönəndən sonra parlamentin üzvü olmuşdu. Parlamentdə olanda borc

dustaqxanalarındakı ağır vəziyyət onun diqqətini cəlb etmişdi. Sonralar İngiltərədə

"Cənub Dənizi Köpüyü" adlı fırıldaq əməliyyatı baş verəndə və bunun nəticəsində

dustaqxanalar adamlarla dolanda, o, bu bədbəxtləri məskunlaşmamış Amerikaya

köçürmək planını cızdı. Ona 21 illiyə çarter verildi və o, Savanna və Eltamaha

çayları arasındakı "Cənub dənizindən" qərb tərəfə olan torpaqlara himayə

idarəçiliyini aldı. Yeni ölkəyə Corciya adı verildi, çünki çarter imtiyaz hüququ II

Corcdan alınmışdı. İngilislərin azadlığı kolonistlərə, katoliklər istisna olmaqla, din

azadlığı verirdi. Oqletorp qubernator seçildi və 35 ailə ilə İngiltərədən üzüb 1733-cü

ildə Savanna çayının mənsəbinə gəldi, burada çayın və dənizin sahilində şəhər salıb,

ona çayın adını verdi.

Corciya koloniyası digər koloniyalardan quldarlığın və sərxoşluq yaradan

likyörün idxalının qadağan edilməsi ilə fərqlənirdi. Məskunlar on il müddətinə

rentadan azad olunmaqla, öz torpaqlarına malik olmalı idi. Lakin onlar idarəetmədə

iştirak etmirdilər. Himayəçilər bütün qanunları tərtib edirdilər. Sonralar koloniya

tacın nəzarətinə keçdi. Oqletorp 12 il ərzində Corciyanın qubernatoru oldu və sonra

İngiltərəyə qayıtdı. Lakin dörd məsələyə görə koloniyanın məskunları çox narazı

idilər. Onlar rom və qul istəyirdilər. Öz sərəncamında olan torpağa malik olmağı arzu

edirdilər və onlar mövcud torpaq sistemi ilə razı deyildilər. Bu sistemə görə, hər

məskuna kiçik ferma verilirdi və o yalnız kişi cinsinə vərəsə edilirdi. Adamların

54

bütün bu istəkləri nəhayət həll edildi. Koloniya böyüməyə başladı və on səkkizinci

ilin sonunda min ailə Corciyada məskunlaşdı. Likyör qadağası da götürüldü.

Quldarlığın isə ciddi əleyhdarları var idi. Lakin çoxluq qul əməyinin tətbiqinin

koloniyanın inkişafının zəruri amili kimi istəyirdi. Parlament nəhayət yumşaldı və

1749-cu ildə Corciya qul koloniyasına çevrildi. Ancaq ciddi qanunlar qullarla insan

kimi davranmağı tələb edirdi. 1752-ci ildə isə Corciya kral koloniyası oldu.

Şimali Amerika ilk dəfə ingilis irqi tərəfindən məskunlaşdı. Din azadlığı bu

məsələdə az rol oynamamışdı. İngilis Reformatsiyası ümumən VIII Henridən

başlanmışdı. Bu qiyamın toxumları isə xeyli əvvəl Con Uiklif tərəfindən səpilmişdi.

Henrinin ölümündən sonra yüz il ərzində İngiltərədə dini şüur irəli və geri tərəfə

hərəkət edirdi, hökmdarın şıltaqlığından və hətta siyasət dəyişikliyindən asılı olurdu.

İngiltərə kilsəsini çoxları təmizləməyə cəhd edirdi, onlar Puritanlar adlanırdı.

Onlardan bəziləri bundan ayrıldılar və separatistlər adlandılar. Bu dönüklər və ya

bəzən adlandıqları kimi Nonkonformistlər I Ceymsin krallığı dövründə çoxsaylı

idilər. I Ceyms özü isə dərin dini inama malik deyildi.

Yeni Plimut koloniyasının sakinlərinin taleyi onların necə əziyyətlərə düçar

olduğunu göstərir. Separatistlər bir sıra təqiblərə məruz qaldıqdan sonra, bu kiçik

xristian qrupu həmin vaxt "zəvvarlara" çevrildilər, axırda Amerikaya getmək

qərarına gəldilər.

"Zəvvar atalar"ın öz arvadları və uşaqları ilə birlikdə "Meyflauer"in

göyərtəsində olan adamların sayı 102 nəfər idi. Yolda biri ölmüş, bir uşaq

doğulmuşdu. Bir neçə həftənin çətin səfərindən sonra gəmi Yeni İngiltərə

sahillərində lövbər saldı, bu onların gəlib çatmaq istədikləri yerdən xeyli aralı idi.

Lakin burada qalmağa məcbur idilər.

Sahilə çıxmamışdan əvvəl onlar koloniyanın idarəçiliyi məsələsini həll edib

müqavilə bağladılar. Bu müqavilə "dünyada ilk yazılı konstitusiya" olmaqla elə bir

saziş idi ki, onu imzalayanlar "təntənəli və qarşılıqlı, Allahın və biri o birinin

qarşısında" öz üzərlərinə öhdəlik götürmüşdülər ki, siyasi orqan yaratsınlar, ehtiyac

duyduqları qanunları tərtib etsinlər. Bunun üçün onlar vəd edirdilər ki, "hamı tabe

olmalı və itaət etməyə borcludur". Müqavilə 1620-ci il noyabrın 11-də kişi cinsindən

olan bütün yaşlı adamlar, cəmi 41 nəfər tərəfindən imzalandı, həmin gün

"Meyflauer" gəmisi Keyp Kod limanına daxil olmuşdu, bura Plimut kimi tanındı.

Plimutun idarəçiliyi tam demokratik idi, bütün azad adamlar şəhər iclasına

toplaşıb öz vəzifə sahiblərini seçirdilər, qanunlar qəbul edirdilər, ədalət mühakiməsi

qururdular. Beləliklə bu qayda on səkkiz il davam etdi, bu vaxt koloniya

böyüdüyündən bütün seçiciləri bir yerə toplamaq mümkün deyildi və onlar

nümayəndəli idarəçilik qurdular. Hər bir qəsəbə iki nümayəndə göndərirdi, iyirmi

ildən uzun müddətdə xalq referendum keçirirdi, bu onların assambleyasının tətbiq

etdiyi istənilən qanunu ləğv edə bilirdi.

Amerikan xalqı bu gün də millətin banilərinin yenilməz xarakterinə qürur

hissi ilə baxır. Böyük Amerikanın ürəyində 1620-ci ildə Plimutda məskunlaşmış

kiçik zəvvarlar dəstəsi şöhrətin ən yüksək yerini tutur. Koloniya öz qaydaları ilə o

vaxta qədər meşə həyatının itaətkarlığı ilə yaşamaqda davam etdi ki, çox illər sonra

bir koloniya digəri ilə birləşərək böyük ştat olan Massaçusetsin bir tərkib hissəsinə

çevrildi.

55

1620-ci ilin zəvvarları böyük iradə adamları idi, lakin onlar azacıq birliyə

malik idilər. 1630-cu illərdəki Puritanların çoxu təhsil görmüş və tale adamları,

parlament üzvləri və ya liberal tərbiyə görmüş din xadimləri idi. 1630-cu ildə min

nəfərdən artıq adam gəldi və kralın siyasəti dözülməz olduqca, axının səviyyəsi

artırdı. Adamlar təkcə yox, ailələri ilə gəlirdi, onlara adətən pastor başçılıq edirdi.

Massaçusets koloniyasının gələcəkdə qubernatoru olacaq Con Uintrop özü ilə

çarter gətirmişdi və bu çox mühüm prosesdə ilk addım idi, - bu proses

kompaniyaların və kolonistlərin bir orqanda qarışması, əriməsi idi. Uintrop sahilə

çıxdıqdan sonra Şaumat yarımadasında şəffaf sulu bir bulaq tapdı və burada şəhər

salıb adını Boston qoydu. Nyu Taun, sonrakı Kembric ilk paytaxt idi, lakin tezliklə

Boston hökumətin yerləşdiyi yer kimi seçildi. Bu vaxt Roksberi, Çarlston, Uotertaun,

Dorçester və digər şəhərlər salındı. Kvakerlər dini sekta kimi İngiltərədə yenicə

yaranmışdı və onlar 1656-cı ildə Massaçusetsə gəlməyə başladılar. Onlar and

içməkdən imtina edirdilər və çoxları güman edirdi ki, onlar maskalanmış iezuitlərdir.

Onların böyük fanatizmi barədə xəbərlər kolonistlərə gəlib çatmışdı və ilk dəfə

gələnlər geri qaytarıldılar. Qanunlar sonra onların gəlməsini qadağan etdi. Lakin

onlar heç bir qanuna məhəl qoymadan gəlirdilər. Axırda belə bir qanun qəbul olundu

ki, bir dəfə qovulmuş adam yenidən koloniyaya qayıtsa, o, ölüm cəzasına məhkum

ediləcəkdir. Bu hamının təəccübünə səbəb oldu ki, bir neçə il əvvəl qovulmuş

adamlar qayıtdılar və həmin qəddar qanunun ləğv edilməsini tələb etdilər. Təqiblər

onların fanatizmini artırırdı, onlar küçələrdə gəzir və çılpaq şəkildə kilsələrə

girirdilər, qanunları və sitayişin Puritan formalarını rədd edirdilər. Hakimiyyət çaş-

baş qalmışdı. Onlar qanunların icrasına riayət etmirdilər, özlərini nifrət etdikləri

adamlardan kənarda saxlayırdılar. Bu adamlar ya öldürülməli, ya da onların

tələblərinə baş əyilməli və qanun ləğv edilməli idi. Magistratlar təntənəli konklavda

görüşdülər və bir səs çoxluğu ilə qanunu işə saldılar. Kvakerlərdən dördü asıldı.

İctimai rəy isə magistratları müdafiə etmirdi və qanun ləğv edildi. Beləliklə,

kvakerlər bir neçə həyatı qurban verməklə qələbə çaldılar. Onlar tezliklə

məskunlaşdılar və sakit, faydalı adamlara çevrildilər, özlərinin bütün enerjilərini

hinduların xristian dininə keçməsinə həsr etdilər.

Massaçusets xalqı gözünü bəhərsiz sahillərdən Konnetikut çayının münbit

vadisinə dikmişdi. Buranı holland Adrian Blok bir neçə il əvvəl kəşf etmişdi. Çayın

sahillərində tezliklə yeni koloniya inkişaf etməyə başladı. Konnektikutun atası

Tomas Huker idi, o öz doğma torpaqlarından təqib nəticəsində qovulmuşdu. O, 1632-

ci ildə Bostona gəlmişdi, onunla bir gəmidə Puritan pastoru Con Kotti də gəlmişdi.

Huker təkcə böyük inandırma gücünə malik olan moizəçi deyildi, o, həm də müasir

tipli dövlət xadiminin xüsusiyyətlərinə malik idi. Qubernator Uintrop isə bütün yaxşı

keyfiyyətləri ilə yanaşı, bütünlüklə kübar idi.

1636-cı ildə Konnektikutun əsası qoyuldu. Massaçusetsdən gələn

səlahiyyətlər altında burada idarəçilik müvəqqəti idi. Bu il ərzində üç şəhər dəstə

şəklində birləşib kiçik müstəqil dövlət yaratdı və onun qanunvericilik salonunda

erkən Amerikan tarixinin böyük hadisəsi baş verdi - real hökuməti yaradan ilk yazılı

Konstitusiya meydana gəldi. Bu 1639-cu ildə baş verdi. Fundamental göstərişlər kimi

tanınan bu konstitusiya təzə olduğuna görə bir az qabağa getmişdi. Qanunverici,

məhkəmə və inzibati hakimiyyətləri ilə yanaşı baş məhkəmə yarandı, yerli şəhər

56

idarəçiliyi ana koloniyada olduğundan artıq idi. Konstitusiya nümayəndəli hökuməti

nəzərdə tuturdu, yalnız 60 il keçəndən sonra Konnektikut iki palatalı qanunvericiliyə

malik oldu. Fundamental göstərişlərdə Britaniya hökuməti və ya kralla hansısa

ittifaqa girmək barədə bir eyham da yox idi. Konnektikut çayının sahilləri

millətçiliyin yararlı elementləri ilə birlikdə müasir demokratiyanın doğulduğu

yerlərdən biri oldu. Burada Birləşmiş Ştatların indiki hökumətinin miniatur şəkildə

prototipi olan federal hökumət var idi. Fiskin dediyi kimi, "Konnektikut koloniyası

ilə "sonrakı nəsillər", on üç koloniyanın hər birindən daha yaxın qohum idi". Bu

Konstitusiya bir qədər növbələşərək 180 il ərzində qüvvədə qaldı.

1638-ci ildə yaradılan Nyu Hevn koloniyası əsasən Puritan məskunlardan

təşkil olunmuşdu. Onun ikiqat təhlükəsi var idi - hollandlardan və hindulardan. Nyu

Amsterdam hollandları Konnektikut vadisinə iddia edirdi, lakin bu bir nəticə

vermədi. Hindular isə daha qorxulu təhlükə idi. İlk Yeni İngiltərə tarixində xalq

hindu müharibəsindən keçdi. Bu müharibə Pekvot müharibəsi kimi tanınır. Müharibə

1637-ci ildə baş verdi. Qışda məskunları öldürən pekvotlar qüdrətli narraqansetlərlə

birləşməyə cəhd etdi, lakin bu ittifaqın qarşısını Rocer Uilyams aldı.

Həmin Rocer Uilyams Salemdən gələndə meşələrdən keçirdi və hindular ona

mane olmurdu. Narraqanset buxtasının başında kiçik çayın sahilində o, beş yoldaşı

ilə birlikdə şəhər saldı və onu Providens adlandırdı. Bundan bir az sonra bir neçə

adam Rod Aylend adlanan kiçik adada məskunlaşdı. Onu hindulardan satın

almışdılar. Sakinlərin sayı 20 nəfər idi, onlar saziş bağladılar. Burada idarəçilik

maşını işə düşdü. Rod Aylend koloniyası heç vaxt qonşuları arasında populyar

olmadı. Doulun dediyi kimi: "Rod Aylend Yeni İngiltərəyə münasibətdə, Yeni

İngiltərənin bütün ana ölkəyə olduğu kimi idi", - necə ki, ayrılmış uşaq axırda

valideynlərin ünvanına şərəf gətirir.

1629-cu ildə Lakoniyanın iki mülkiyyətçisi öz torpaqlarını böldü, Meyson

Nyu Hempşirə çevrilən hissəni qəbul etdi. Qorcs isə şərq hissəsini aldı və bura Men

adlandırıldı. 1639-cu ildə Qorcs kral I Çarlzdan Men üçün royal çarter aldı, lakin

1677-ci ildə Qorcsun şərikləri öz hüquqlarını Massaçusetsə satdılar və ərazi Men

mahalı adlanmağa başladı. 150 ildən sonra, 1820-ci ildə Men Birləşmiş Ştatlara ştat

kimi daxil oldu.

Yeni İngiltərədə çox kiçiklərlə yanaşı, hansılar ki, ayrıca koloniya ləyaqətinə

uyğun deyildi, altı çox vacib koloniyal yaşayış yeri var idi. Bu altıdan ikisi, Hertford

və Nyu Hevn birləşdilər, iki digəri də - Massaçusets buxtası ilə Plimut da birləşdi və

onların sayı dördə endi. Bu dördlük Massaçusets, Konnektikut, Rod Aylend və Nyu

Hempşir idi. Onlar on üç ştatın arasında idi, digər iki Yeni İngiltərə ştatı da var idi ki,

bunlar Vermont və Men idi və onlar inqilabdan sonra Birliyə daxil oldular. "Yeni

İngiltərə Birləşmiş Koloniyaları" adlı birlik dəqiq olmayan konfederasiya idi. Hər bir

koloniya əvvəlki kimi öz doğma hökumətlərini saxlayırdı. Birləşmənin başlıca

obyekti özlərini ümumi düşməndən daha yaxşı qorumaq idi. Onlara görə bu düşmən

hindular, qərbdə - hollandlar, şimalda isə fransızlar idi. Digər təhlükə də ana ölkədən

gözlənirdi, bu vaxt İngiltərə özü vətəndaş müharibəsində idi.

1664-cü ildə koloniyalara səlahiyyətli adamlar göndərildi. Massaçusets bu

dövrdə İngiltərə və Hollandiya arasındakı müharibəyə görə öz çarterini itirdi.

Holland donanması Temza çayına girib Londona təhlükə yaratdı. Bu hadisə ana

57

ölkənin bütün qüvvəsini özünə cəlb etdiyindən Yeni İngiltərənin azadlığı bir neçə

illiyə uzandı. 1676-cı ildə kral Çarlzın məmuru və koloniyanın düşməni olan Eduard

Randolf Bostona gəldi. Koloniya Uintropun 24 il əvvəl gətirdiyi və azadlığa təminat

verən çarterdən 1684-cü ildə imtina etməyə məcbur edildi. Taxt-tacın bu zəfərinin

sonrakı ili kral II Çarlz öldü və onun özündən daha tiran xüsusiyyətli olan qardaşı II

Ceyms qısa müddətli və qarışıqlıqla xarakterizə olunan öz hökmranlığına başladı.

O, Edmund Androsu Amerikaya göndərdi və Andros Nyu-Yorkun və Nyu

Cersinin qubernatoru, Yeni İngiltərənin idarəçisi kimi müddət rekordunu vurdu. O,

1686-cı ilin sonunda gəldi və Bostonda yerləşdi. Adamlar onu tanıyırdı və ona nifrət

edirdi. Lakin onun qısa dövrdəki inzibatçılığı reputatsiyasını bərpa etmək üçün heç

nə etmədi. O, qanunvericiliyi ləğv etdi, istədiyi kimi vergi qoyurdu, günahsız

adamları həbsxanalara göndərirdi və mətbuat azadlığını cilovlayırdı. O, despotik

qubernator kimi tanınırdı. Rod Aylend də onun hökmranlığına tabe oldu.

Konnektikutda o, çarteri tələb etdi. Onun iştirakı ilə sessiyada bu məsələyə baxılanda

gecə keçənə qədər müzakirə davam etdi, işıqlar söndürüldü və kapitan Uadsorts bu

qiymətli çarteri qapıb qaranlıqda qaçdı, onu palıd ağacının oyuğunda gizlətdi. Bu

ağac həmin hadisədən sonra Çarter Palıdı adlandı.

Andros öz qüdrətinin zirvəsində olanda, ingilis xalqına Oranc prinsinin

ünvanladığı deklarasiyanın bir nüsxəsi koloniyaya da gəlib çatdı. Andros onu gətirən

qasidi həbs etdi, lakin okeanın sahilindən çay vadisinə qədər olan məntəqələrdən biri-

birinə çatan sevinc haraylarını isə həbs edə bilməzdi. Sonra printsin Britaniya

torpağına qədəm basması xəbərləri gəlib çatdı və bu, xalq üçün ona zülm edənə qarşı

üsyana qalxmaq siqnalı idi. Andros tutuldu və dustaq kimi İngiltərəyə göndərildi.

Xalq yenidən azadlıq havası ilə nəfəs almağa başladı.

1691-ci ildə Massaçusets ikinci çarter aldı. Bu vətəndaşlıq üçün qapını açdı,

mülkiyyət sınağını tələb etdi. Yeni İngiltərədə ən yaşlı koloniya Plimut idi və bu

sonrakı dövrlərdə hamının xatirəsində bir müqəddəs iş kimi qaldı. 71 il əvvəl

koloniya tufandan və günəşli havalardan keçərək kiçik qayıqda okeanda üzmüşdü.

Lakin həmin vaxtdan onun Massaçusetsdə olan koloniyaya bənzərliyi itməli idi.

İngiltərəni "Meyflauer"də tərk edən ilkin zəvvarlar dəstəsindən bu vaxt ikicə adam

sağ qalmışdı.

Hökumətdəki paternalizm digər koloniyalarda və Avropada hökm sürürdü,

lakin heç yerdə Yeni İngiltərədə olduğu dərəcədə deyildi. Burada mülki qanunlar

biznesdə və sosial əlaqələrdə vətəndaşların əl-qolunu bağlayırdı. Bir qanun krujeva

geyinməyi, digəri "hər qolunda və arxadan bir yarıq olmasından artıq yarığı olan

paltarı geyinməyi" qadağan edirdi. Qadın paltarının qolunun uzunluğu və eni rəsmi

qaydada qanunla müəyyən edilirdi. Uzun saç saxlayanlar və ya küçədə siqaret

çəkənlər və ya valideynlərinin icazəsi olmadan qızla gəzmələrinə görə cavanlar

cəzalandırılırdı. İctimai yerdə kişiyə arvadını öpməyə icazə verilmirdi. Üç illik okean

səfərindən qayıdan kapitan Kimbl qapısının ağzında arvadını öpmüşdü və bu

"pozğun və yaramayan hərəkətinə" görə iki saatlıq müddəti qandalda keçirməli

olmuşdu.

58

Nyu York şəhərinin ələ keçirilməsi və Pennsilvaniya koloniyasının

yaranması.

Hindularla münasibətlər.

Hollandlar Molukka adalarını tutdular və Hind okeanına nəzarəti

Portuqaliyanın əlindən aldılar. Onlar Şərqin monqol irqi ilə ticarət edirdilər və

Avropada çay və kofedən istifadə olunmasını tətbiq etmişdilər. Onlar Cənubi

Amerikanın ətrafına üzüb Buynuz burnuna bu adı verdilər və Xoş Ümid burnu

ətrafında üzüb Cənubi Afrika koloniyasını yaratdılar. Onlar 1606-cı ildə uzaq

Avstraliya qitəsini, sonralar isə Yeni Zelandiya və Tasmaniya adalarını kəşf etdilər.

1597-ci ildə hollandlar Qərbi İndiyalara səyahət etdilər. Holland İst İndiya

Kompaniyası Şərqlə ticarət edərək Çin dənizinə qısa keçidi tapmaq istəyirdi.

Kompaniya Henri Hadsonu Şimali Şərq keçidini axtarmaq üçün göndərdi, Lakin

Hadson bir neçə ayı əbəs cəhdlərə sərf etdi və öz kiçik gəmisini Qərbin sularına tərəf

çevirdi. Açıq dənizdən Şərqə keçidin olmasına inanılırdı, lakin bu hələ tapılmalı idi

və yüz illiyin bu illüziyası Hadsonu qərb dünyasına gətirib çıxardı. O, özü ilə dostu

Con Smitin məktubunu götürmüşdü. O, Hadsonu Çesapikin tədqiq edilməsi barədə

məlumatlandırmışdı. O, keçidi bir qədər şimalda tapmaq istəyirdi. Hadson Yeni

İngiltərə sahilinə üzdü və 1609-cu ilin sentyabrında onun adını daşıyacaq geniş və

gözəl çayın sularına daxil oldu. O, Olbani tərəfə üzməyə başladı, gözəl mənzərələr

müşahidə etdi və ona görə də belə sözləri yazdı ki, bura "insan ayağının nə vaxtsa

dəydiyi ən gözəl torpaq"dır. Hadson Delaver buxtasına girdi və bu kəşfinə görə

Hollandiya Hadson və Delaver vadilərini özününkü elan etdi və onları Şimal və

Cənub çayları adlandırdı. Onların arasındakı ölkə isə Yeni Niderland adlandırıldı.

Tezliklə Manhetten adasında və Hadson çayının yuxarılarında ticarət postları

qoyuldu, lakin daimi koloniyanın yaradılması üçün həmin vaxt heç bir iş görülmədi.

Sonrakı qırx il ərzində hollandlar Hadson vadisinə nəzarəti əldə saxlayırdılar.

Holland koloniyalarının direktoru vəzifəsinə 1626-cı ildə Piter Minuit təyin

edildi və o, Manhettenə gəldi. O, 22 min akr sahəsi olan bütöv adanı hindulardan

ümumi məbləği 24 dollar olan muncuğa və lentalara almışdı. Minuit adanın cənub

nöqtəsində fort tikdi və onu Nyu Amsterdam adlandırdı. Beləliklə, indi Nyu York

şəhəri adlanan Yeni Dünyanın böyük metropoliyasının ilk dəfə əsası qoyuldu. Beş il

sonra bu yeni koloniyada, Manhetten adasında vur-tut üç yüz adam yaşayırdı.

Hollandiyada xalq sülh və dini azadlığı hiss etdiyindən buraya miqrasiya çox yavaş-

yavaş gedirdi. Minuit vəzifəsindən geri çağırıldı. 1643-cü ildə artıq Nyu

Amsterdamda adamlar 18 müxtəlif dildə danışırdı və böyük şəhər sonralar da heç

vaxt öz kosmopolit xarakterini itirməmişdi. Buraya adamlar Yeni İngiltərədən,

Merilend və Virciniyadan gəlirdi, kəndli fermerlər isə kontinental Avropadan

axışırdı. Bir az sonra miqrasiya daha da gücləndi və 1664-cü ildə əhalinin sayı son

bir ildə beş dəfə artaraq on minə çatdı.

Üç əsrdən çox müddətdə İngiltərə və Hollandiya yaxın dost idilər. Lakin uzun

və qanlı otuz illik müharibə başa çatanda, bu müharibə 1648-ci il Vestfaliya

müqaviləsi ilə yekunlaşmışdı, İspaniyanın qüdrəti dağıdıldı və Hollandiya katolik

Alihəzrətdən olan qorxudan azad olaraq, dənizlərdəki torpaqlara sahiblik barədə

ingilislərlə mübahisəyə girişdi.

59

İngiltərə Kabotun kəşflərini əsas götürərək Yeni Niderlanda iddia edirdi və II

Çarlz 1664-cü ildə soyuqqanlı qaydada Konnektikutdan Delaverə qədər olan bütün

ölkəni öz qardaşı York hersoqu olan Ceymsə verdi və bu vaxt bu hərəkətinin holland

koloniyasının iddialarına, hətta iki il əvvəl özünün gənc Uintropa verdiyi çarterə də

uyğun gəlməməsinə məhəl qoymadı. Kralın kiçik donanmasına başçılıq edən Riçard

Nikols Yeni İngiltərədən də əlavə qüvvə götürüb Hadson çayının mənsəbinə üzdü. O,

Nyu Amsterdamın holland qubernatoru Styuvezantdan fortun təslim olmasını tələb

etdikdə, qubernator bunu rədd etdi. O, əzab çəkirdi, hiddətlənmişdi və ağacdan olan

ayağı ilə hirsli qaydada gəzişirdi. O, Nikolsun göndərdiyi məktubu cırıb atdı və

qüvvələrini müdafiə üçün topladı. Lakin adamlar onun tərəfində deyildilər. Onun

tiran qaydasındakı idarəçiliyindən cana doymuşdular, onların hesabına kompaniya da

çox varlanmışdı. Qoca qubernator güzəştə getməyə məcbur oldu. Fort qan

tökülmədən təslim oldu. Nyu Amsterdam York hersoqunun şərəfinə Nyu Yorka

çevrildi. Yuxarı Hadson da təslim oldu və Fort Oranc Olbaniyə çevrildi. Bu,

hersoqun digər tituluna uyğun idi. Delaver vadisi daxil olmaqla bütün Yeni

Niderland ingilislərin nəzarətinə keçdi.

II Çarlzın hansı hüquqla Yeni Niderlandı tutmağı krallara və hökmdarlara

yəqin ki, məlum idi, lakin itaətkar tarixçilərə məlum deyildi. Kraliça Elizabet belə bir

prinsip qoyub getmişdi ki, işğalsız sadəcə kəşf yeni torpaqlara malik olmaq hüququ

yarada bilməz.

İngiltərə ilə Hollandiya arasındakı qısa müddətli müharibə Nikolsun

işğalından sonra baş verdi və hollandlar Temza ilə yuxarı üzüb ingilisləri

cəzalandırmaq istədi, baxmayaraq ki, Nyu Yorku geri ala bilmədi. Nikolsun

qələbəsindən 9 il sonra iki millət yenə müharibə vəziyyətində idi və holland

donanması Nyu Yorku yenidən işğal etdi, Hadson vadisini öz nəzarətinə qaytardı.

Sonrakı ildə bağlanan müqaviləyə görə ölkə ingilislərə geri qaytarıldı və beləliklə

Şimali Amerikada holland idarəçiliyinə həmişəlik son qoyuldu. Nikols isə dörd illik

uğurlu idarəçilikdən sonra İngiltərəyə qayıtdı və bir neçə il sonra isə Solebey

döyüşündə onun bədəni top gülləsindən parça-parça oldu.

Nyu Yorkun ingilis sakinləri idarəçiliyin dəyişilməsini alqışladılar, hətta

hollandlar da çox azacıq müqavimət göstərdilər, çünki onlar da kompaniyanın

tiraniya qaydasındakı idarəçiliyindən cana gəlmişdi. 1677-ci ildə hər iki yarımkürə

üçün mühüm hadisə baş verdi- o dövrün aparıcı hollandı olan Oranc prinsiYork

hersoqunun qızına evləndi, bu iki nəfər sonralar Uilyam və Mariya kimi İngiltərənin

Birləşmiş hökmdarlarına çevrildilər. Yeni dünyada isə Yeni İngiltərə puritanlarının

damarlarında, heç şübhəsiz, holland qanı axırdı.

Uilyam və Mariyanın taxt-taca çıxması və Bostonda Androsun dustaq

edilməsi Nyu Yorkda böyük sevinc yaratdı və alman taciri Ceykob Layslerin başçılıq

etdiyi militsiya idarəçiliyi ələ keçirdi. İki il ərzində o, kürəkəni Milbornun köməkliyi

ilə koloniyanı fərasətlə idarə etdi. 1691-ci ildə isə yeni qubernator Henri Slonqter

Nyu Yorka gəldi. Laysler və onun kürəkəni dustaqxanaya atıldı və qubernator

Slonqter zəif və nalayiq adam olduğundan sərxoş vəziyyətində onlara ölüm hökmü

imzaladı. Qubernator tam ayılanda Laysler və Milborn artıq dustaqxanadan aparılmış

və asılmışdı.

60

1734-1735-ci illərdə isə Nyu Yorkda Zenqer işi deyilən çox maraqlı hadisə

baş verdi. Qubernator Kosbi Nyu Yorkda məhkəmə qarşısında müəyyən məbləğ pul

barədə iddia qaldırdı və işi uduzdu. Sonra o, hakimi uzaqlaşdırıb yenisini təyin etdi

və bu populyar partiyanı təhqir etdi. “New York Weekly Journal” qəzetinin naşiri

Con Piter Zenqer öz qəzet sütunlarından qubernatora hücumlar etdi və onun

hərəkətini kəskin tənqid etdi. Qubernator bu hücumlardan qəzəbləndi və o, böhtana

görə qəzeti yandırmaq və naşiri həbs etmək barədə göstəriş verdi.

Məhkəmədə Zenqeri Filadelfiyadan olan Endryu Hamilton müdafiə edirdi. O,

həmin dövrdə Amerikada ən məşhur vəkil hesab olunurdu. İşin mühakiməsi və

Hamiltonun natiqlik qabiliyyəti jüriyə olduqca güclü təsir göstərdi və iş ittiham

olunan naşirin tam qələbəsi ilə nəticələndi. Bu Amerikada mətbuat azadlığının ilk

mühüm qələbəsi idi.

Bundan bir neçə il sonra 1741-ci ildə Nyu York cəmiyyətini Zənci qəsdi

adlanan hadisə xeyli silkələdi. Bu ifritəçilik yanlışlığına bənzəyən bir maniya idi, bu

vahimə yarım əsr əvvəl Massaçusetsi də başına götürmüşdü. Başlanğıcında bu belə

bir inamdan irəli gəlirdi ki, guya ispan katolik keşişləri qul əhalisi ilə birlikdə şəhəri

yandırmağı planlaşdırmışlar. Maniya epidemiya kimi yayıldı. Bütün icma dəli

olmuşdu, ağlını itirmişdi, tufan azalandan əvvəl 22 adam asıldı, onlardan dördü ağ

dərili idi, 13 zənci payaya keçirilib yandırıldı və çox sayda zənci deportasiya edildi.

Maniya tezliklə keçib getdi və xalq normal şüurunu bərpa etdi. Bu hadisələrin baş

verməsi Nyu York tarixinin biabırçı fəsilləri idi. Sonralar məlum oldu ki, şəhəri

yandırmaq üçün heç bir qəsd mövcud deyilmiş və bu yanlışlıq hesabına ziyan

çəkənlərin hamısı günahsız imiş.

Nyu Cersinin ilk yaşayış qəsəbələri hollandlar tərəfindən Hadson çayının qərb

sahilində salınmışdı. Nyu Yorkun (bura Nyu Cersi də daxil idi) 1673-cü ildə

hollandlar tərəfindən yenidən tutulması, Nyu Cersi fermerlərini o qədər də ciddi

narahat etməmişdi. Bu əyalət vaxtilə York hersoqu tərəfindən dostları lord Berkiliyə

və Corc Karteretə verilmişdi. Karteretlə onun koloniyası arasındakı narazılıq lord

Berkilinin xoşuna gəlmirdi və o, əyalətdəki öz mənafeyini iki ingilis kvakeri: Con

Fenuikə və Eduard Villinə satdı. Axırıncı tezliklə iflasa uğradı və onun payı

himayəçilərin əlinə keçdi. Onlardan ən görkəmlisi Uilyam Penn idi və o, ən məşhur

Amerika koloniyası qurucusu oldu. Əyalət tezliklə iki hissəyə bölündü: Şərqi Cersi

Karteretə qaldı, Qərbi Cersi isə kvakerlərin mülkiyyətinə çevrildi. Qərbi Cersi

idarəçiliyi olduqca yumşaq idi. Pennin adı ilə qanunlar məcəlləsi yuxarıda bütün

hakimiyyəti xalqa verirdi və ən ağır cəza barədə burada heç nə bildirilmirdi. Bu

Kvaker qanunvericiliyinin Amerikadakı ilk nümunəsi idi.

Edmund Andros Nyu Yorkun qubernatoru olanda, 70-ci illərin sonunda o,

York hersoqunun mülkiyyəti kimi Nyu Cersi üzərində də hakimiyyətə iddia edirdi.

O, Şərqi Cersi qubernatoru Filip Kartereti həbs edib, dustaqxanaya salmışdı, lakin

məhkəmələr işi Androsun əleyhinə həll etdilər və Cersi özünün ayrıca mövcudluğunu

davam etdirdi.

1680-ci ildə Corc Karteret öldü və iki il sonra Şərqi Cersi hərracda on iki

adama satıldı, onlardan biri Uilyam Penn idi. O, bunun üçün 3400 funt sterlinq pul

vermişdi. Bu 12 adamdan hər biri öz torpaqlarının yarısını başqa adama satdı və

beləliklə Şərqi Cersi 24 mülkiyyətçi arasında bölündü və onlar Şotland kvakeri olan

61

Robert Berkleyi ömürlük qubernator seçdi. Onun mülayim idarəçiliyi altında hər şey

rəvan gedirdi. Lakin bu sakitliyə tezliklə son qoyuldu. II Ceyms İngiltərə kralı olanda

Şərqi və Qərbi Cersini Nyu Yorka və Yeni İngiltərəyə birləşdirib Androsun

idarəçiliyinə verdi. Kral devrildikdə və Andros qovulduqda, Cersi anarxiya şəraitində

qaldı və bu on ildən artıq davam etdi. Karteretin şərikləri və kvakerlər koloniyaya öz

iddialarını bildirdilər. Nyu York da belə iddia ilə çıxış etdi. Bu uzun qarışıqlıqdan

sonra bütün koloniyanı taxt-taca tabe etmək qərara alındı və 1702-ci ildə Nyu Cersi

kral əyalətinə çevrildi. Yeni hökmranlıq edən monarx olan kraliça Anna Nyu York

qubernatorunun yuridiksiyasını Nyu Cersi üzərinə genişləndirdi və bu qayda 36 il

davam etdi və 1738-ci ildə, nəhayət etibarilə, iki koloniyaya ayrıldı.

1760-cı ildə Nyu Cersinin 75 min sakini var idi və bunlar əsasən ingilislər idi.

Kvakerlər qərb hissəsini tutmuşdular, şərq hissəsi isə İngiltərədən, bir az da

Şotlandiyadan və Cənub koloniyalarından gələn adamlarla məskunlaşmışdı.

Delaver kiçik ştatının torpaqlarına 13 başlanğıc ştatda olduğundan daha çox

iddiaçı var idi. İlk iddiaçı Hadsonun kəşfi hüququna görə hollandlar idi, sonra

isveçlilər gəlirdi, çünki onlar ilk daimi məskənlər salmışdılar, axırda isə bura

ingilislərin mülkiyyətinə keçdi. İngilislər arasında Delaverə Merilendin bir hissəsi

kimi lord Baltimor iddia edirdi. Bu ərazi sonralar York hersoqunun mülkiyyətinə

çevrildi və o, torpaqları Uilyam Pennə satdı və yalnız inqilabdan sonra Delaver

sakinləri sahiblərə çevrildilər. On üç ilkin ştatdan təkcə Nyu York istisna olmaqla,

Delaver ingilis irqi olmayan başqaları tərəfindən yaradılmışdı.

Delaver daxil olmaqla 1664-cü ildə ingilislər tərəfindən Nyu Amsterdamın

işğalı onu York hersoqunun mülkiyyətinə çevirdi. 1682-ci ildə, Pennsilvaniya

yaradılan ili hersoq Delaveri Uilyam Pennə satanda, koloniya "Üç Çökək Ölkə" və ya

"Ərazilər" adlanmağa başladı və həmin ili Pennsilvaniyaya anneksiya edildi. Bu

vaxtdan bura Pennin mülkiyyətində oldu və ayrıca qubernatora malik olmadı.

Amerikada təqib edilən kvakerlər üçün sığınacaq kimi ayrıca koloniya yaratmaq

ideyası əvvəldən Uilyam Pennlə əlaqədar deyildi, bu ideya sektanın yaradıcısı Corc

Foksa məxsus idi. Foks güclü dini qızğınlığa malik insan idi və onun qəribə şəxsi

maqnetizmi var idi. O, özünün sakit olmayan ruhu üçün rahatlığı kilsə

quruculuğunda axtarırdı. Sonra o, Dönüklər arasında oldu və Bibliyanı çox diqqətlə

oxuduqdan sonra axırda hiss etdi ki, onun üzərinə "daxili işıq" şəfəq saçır və moizə

oxumağa başladı. O, 1644-cü ildə o, iyirmi yaşı olanda moizə oxumağa başlamışdı.

Elə həmin il Uilyam Penn anadan olmuşdu. Onun səmimiliyinə heç bir şübhə ola

bilməzdi və onun qızğınlığı olduqca sirayətləndirici idi. O, sektanın banisi olmaqla,

XVII əsrin böyük dini hərəkatlarında birinci iştirakçı oldu. Zaman bu oyanma üçün

yetişmişdi və Foks öz moizələrinə başladığı vaxtdan keçən qırx il ərzində onun

ardıcıllarının sayı 70 min nəfər idi.

Kvakerlər bütün sosial dərəcələri tanımaqdan və ya müharibələr aparmaq

üçün vergilər ödəməkdən imtina etdilər və başlanğıcda onlar böyük müxalifətlə

qarşılaşdılar. Onların yığıncaqları silahlı adamlar tərəfindən dağıdılırdı. Parlament

aktı onları "pis niyyətli və təhlükəli xalq" adlandırdı. Bu uzun çəkmədi və təqibdən

qaçan kvakerlər Amerikaya mühacirət etdilər. Onların Massaçusetsdə və digər

yerlərdə qarşılanması çox səmimi idi və onlar diqqətlərini öz koloniyalarının

yaradılması məsələsinə yönəltdilər. Foksun ardıcıllarının çoxu həyatın aşağı

62

dərəcələrinə mənsub idi və admiral Pennin istedadlı oğlu, kralın şəxsi dostu açıq

qaydada onların cəmiyyətinə keçəndə buna çox sevindilər. Admiral ilk dəfə oğlu bu

addımı atanda qəzəbləndi. Kral yaşlı Penni perliyə qaldırmaq istəyirdi, lakin bu vaxt

o, admiralın oğlunun kvaker olduğunu eşitdikdə, bu niyyətindən daşındı. Bu atanın

oğluna qarşı qəzəbini daha da artırdı. Lakin onun hirsi qısa ömürlü oldu. Axırda o,

oğlunu bağışladı və Uilyam Penn tezliklə İngiltərədə ən görkəmli kvaker oldu.

İngiltərə kralı admiral Pennə 16 min funt sterlinq məbləğində pul borclu idi və

atası öldükdə Uilyam Penn bu iddianı vərəsə kimi qəbul etdi. Pennin tələbinə görə

kral Çarlz onun iddiasını ödəmək üçün ona Amerikada 40 miin kvadrat mil sahəsi

olan torpaq verdi. 1680-ci ilin iyununda krala olan müraciətində Penn ərazinin

Delaver çayından qərbə və Merilendin şimal sərhəddindən "hətta hinduların

məskunlaşdığı uzaq" şimala qədər olmasını xahiş etdi. Bu Amerikada heç vaxt bir

adama verilməmiş ən böyük qrant idi. Çarter sonrakı ilin martında verildi. Penn öz

əyalətinə Yeni Uels adını seçdi, lakin kral ərazini artıq vəfat etmiş admiralın

xatirəsinə Pennsilvaniya adlandırdı. Bu "Penn meşəsi" mənasını verirdi.

Tayson və Dikson koloniyalar arasında sərhəd xətlərini çəkəndə

Pennsilvaniya və Merilend quldarlıq koloniyaları idi. Sonrakı illərdə Pennsilvaniya

öz qullarını azad etdi. Bu vaxt Merilend öz qullarını saxlayırdı və onları Cənuba

göndərdi. Sonralar bu iki ştat arasındakı sərhəd daha çox azad və quldarlıq ştatları

arasındakı sərhəd oldu.

Merilendin çarterinə görə mülkiyyətçi məhkəmə qurmaq, hakimləri təyin

etmək, müharibə başlamaq və qanunlar tərtib etmək hüququna malik idi. Lakin veto

hüququnu kral öz əlində saxlayırdı. Koloniya xalqına vergi qoymaq hakimiyyəti isə

İngiltərə Parlamentinə məxsus idi. Bu qərar inqilab bərqərar olana qədər ən ölü

maddə kimi qalırdı, bu dövrdə isə mühüm əhəmiyyətə malik idi.

Penn öz qohumu Uilyam Markhamı Pennsilvaniyanın ilk qubernatoru təyin

etdi və 1681-ci ilin payızında mühacirlərlə dolu olan üç gəminin üstündə onu

Amerikaya göndərdi. Markhamın apardığı və sakinlərə ünvanlanmış təsirli məktubda

deyilirdi: "Siz özünüz tərtib etdiyiniz qanunlarla idarə ediləcəksiniz və əgər siz ayıq,

fərasətli adamlar olsanız, azad yaşayacaqsınız".

Markhamın gəlişindən bir il sonra onun arxasınca Penn özü Yeni Dünyaya

səfər etdi. Gəmidə sərnişinlərin sayı 100 nəfərə qədər idi, lakin onlardan üçdə biri

okeanda çiçək xəstəliyindən öldü. Yeni Dünyaya məskunlaşmaq üçün gələnlər

qurbansız ötüşmürdü. İnfeksion xəstəliklər, epidemiyalar öz rüsumunu götürürdü.

"Uelkam" gəmisi Delaverlə yuxarı üzdü və 1682-ci ilin payızında Nyu Kaslda sahilə

çıxdı. Penn özü sakinlərin sevinc nidaları ilə qarşılandı. O, adamlarla çox mehriban

danışıb, onların qəlblərini əsir etdi. Delaverlə yuxarı üzərək o çayın, sonralar

Filadelfiya şəhəri yüksələn tərəfinə gəlib çatdı. Tezliklə bu şəhər müstəmləkə

Amerikasında baş şəhərə çevrildi və sonrakı nəsillərdə Birləşmiş Ştatların

İstiqlaliyyətinin və Konstitusiyasının doğum yeri oldu. Burada artıq İsveç kəndi və

Lyuteran kilsəsi var idi və Penn burada şəhər salmağı qərara aldı və onu əyalətin

paytaxtı etdi. Filadelfiyanın böyüməsi möcüzəli idi. Dörd ildən az müddətdə o, altmış

il əvvəl salınmış Nyu Yorku ötüb keçdi.

Bu vaxtdan bir neçə ay sonra Penn hindularla özünün məşhur müqaviləsini,

yeni salınan şəhərdən bir az aralı olan Delaver çayının sahilindəki böyük qarağacın

63

altında bağladı. Hindular Delaver hinduları və ya Lenni-Lineyn qəbiləsi idi. Bu

meşənin uşaqları Böyük İngilisin səmimiyyətindən və qərəzsizliyindən heyrətə

gəlmişdilər və öz başçılarından cavab aldılar ki, onlar "Uilyam Penn və onun uşaqları

ilə günəş və ayın işıq verdiyi qədər uzun olan müddətdə məhəbbətdə yaşayacaqlar".

Bu qarşılıqlı andlar müqavilənin əsası idi. Heç bir yazılı söz tələb olunmadı və heç

bir and içilmədi də. Bu həm də müqavilənin uzun müddət, hətta onu bağlayanlardan

sonra da pozulmaz qaydada qalmasını mümkün etdi. Belə deyirdilər ki, kvaker

paltarı hindular arasında muşketdən daha yaxşı mühafizə edirdi və hindu ağ adama

ən yüksək kompliment kimi qiymət vermək istəyəndə o, deyə bilərdi: "O, Uilyam

Pennə oxşayır".

Penn Filadelfiyada yaşadı və burada həyatını sevinclə keçirə bilərdi. Lakin

onun Baltimorla narazılığı 1684-cü ilin yayında onu İngiltərəyə qayıtmağa məcbur

etdi, işləri burada onu on beş il müddətinə saxladı. İngilis inqilabından sonra taxt-

tacdan devrilmiş krala kömək göstərməsi və xidmət etməsinə görə Pennə

münasibətdə şübhə yarandı. Axı kralın qardaşı ona öz çarterini vermişdi. 1692-ci ildə

o, öz koloniyasından məhrum edildi. Pennsilvaniyaya nəzarət Nyu York qubernatoru

Fletçerin əlinə keçdi. Lakin iki il sonra Penn əleyhinə olan ittihamlar götürüldü, onun

Pennsilvaniyaya olan hüququ bərpa edildi. 1696-cı ildə Markham hökumətin yeni

quruluşunu verdi, bu yeni formaya görə əvvəlcədən şuraya verilmiş qanunvericilik

hüququ assambleyaya keçdi.

1699-cu ildə Uilyam Penn yenidən özünün Pennsilvaniya meşəsində böyümüş

ailəsi ilə görüşmək üçün Atlantik okeanı üzüb keçdi. O, burada olmadığı dövrdə

böyük dəyişikliklər baş verdiyini gördü. 20 min adam onun əyalətini öz vətəni

etmişdi. Burada o, təkcə öz ardıcılları olan kvakerləri deyil, həm də Reyn

sahillərindən olan almanları, isveçliləri, hollandları bir böyük icmada birləşmiş

şəkildə gördü. Lakin o, özünün sədaqətli arvadını və böyük oğlunu itirmişdi. O, həm

də öz taleyini itirmişdi və öz doğma ölkəsinə qarşı xəyanətdə ittiham olunmağa

dözmüşdü. Bunların üzərinə digər bir kədər də gəlmişdi - onun əyalətinin adamları

bu aradakı illər ərzində ondan aralanmışdı. O, əvvəlki kimi "Penn Ata" deyildi.

Onlara əvvəlcə verdiyi azadlıqdan daha böyük azadlığı tələb edirdilər, həm də

Delaverə ayrıca hökumət tələbi də buna əlavə olunmuşdu. Penn təəssüf hissi

keçirirdi. Lakin bu müraciətləri cavabsız qoymadı. O, Delaverə ayrıca qanunvericilik,

Pennsilvaniyaya isə yeni idarəçilik verdi.

1701-ci ildə Penn öz sevimli Pennsilvaniyasına sonuncu əlvida dedi və öz

doğma vətəninə qayıtdı. Uzun müddətdəki qarışıqlıqdan sonra o, qocalıq illərini

istirahətdə və sakitlikdə keçirmək istəyirdi. İngiltərəyə çatanda öz nökəri tərəfindən

qarət edildiyini gördü və sonra o, borc dustaqxanasına salındı. Erkən həyatında o,

vicdan naminə müxtəlif dustaqlara əzab vermişdi. İndi isə özü məhbəsə salınmışdı və

Yeni Dünyadakı öz əyalətini girov qoymaqla oradan azad ola bildi. Lakin bu vaxt

onu yeni bədbəxtliklər gözləyirdi. Onu iflic vurdu və illərlə o, köməksiz əlil kimi

yataqda qaldı, 1718-ci ildə 74 yaşında vəfat etdi.

Pennin xarakteri tarixdəki ən cazibədar xarakterlərdən biridir. Onun həyatı

işıq və kölgə ilə dolu idi. O, çox əziyyət çəkmişdi. Lakin həm də o çox şeyə nail

olmuşdu. Onun yaşadığı dövrün nail ola bildiyindən çoxuna müvəffəq olmuşdu.

64

Pennisilvaniyanın yaradılması ilə onun banisinin ölümü arasında 37 ilə

bərabər bir dövr var idi. Bu illərdən yalnız dördünü o, Amerikada keçirmişdi.

Lakin hamı Uilyam Penni Franklin və ya Vaşinqton kimi amerikalı adlandırır

və ölkənin salnaməsində onun adı daim ölməzlər sırasında qalır. Penn öz

koloniyasını üç oğlanları olan Cona, Tomasa və Riçarda vəsiyyət etdi və onlar öz

varisləri ilə birlikdə onu inqilabdan sonrakı vaxta qədər saxladılar. Pennsilvaniyada

quldarlıq heç vaxt populyar olmamışdı, onların idxalına qarşı olan sərt qanunlar,

burada qulların az sayını saxlamağa kömək edirdi. 1723-cü ildə isə Filadelfiyaya

Bostondan bir gənc oğlan gəldi və koloniyada tezliklə aparıcı şəxsiyyətə çevrildi və

bu beləcə 50 il davam etdi. Bu adam Bencamin Franklin idi. O, müstəmləkə

Amerikasının ən böyük şəxsiyyəti idi.

İngiltərə kralı II Ceyms öz pozğun qardaşı II Çarlza oxşamırdı, çox dindar

adam idi, onun dini Roma katolik dini idi. İngilis xalqının böyük əksəriyyəti isə

protestant idi, lakin onlar katolik kralına tabe olduqları halda, kral öz rəsmi

hakimiyyətindən xalqı katolitsizmə döndərmək üçün istifadə etməmişdi. Ceymsin

taxt-taca çıxdığı 1685-ci ildə iğtişaşlar artmışdı. Üç il sonra müxalifət o qədər

heybətli idi ki, monarx öz səltənətindən qaçdı və Fransada sığınacaq tapdı. Ceymsin

qızı və onun əri Oranc printsi İngiltərənin birləşmiş hökmdarları oldu, onlar Uilyam

və Mariya kimi ölkəni idarə edirdilər. Bu hərəkat tarixdə İngilis Şanlı İnqilabı kimi

tanınır.

Fransa kralı XIV Lui katolik idi və bütünlüklə Ceymsə rəğbət bəsləyirdi. O,

xalqın öz hökmdarını dəyişdirmək hüququnu inkar edirdi və Ceyms əhvalatı bunu

nümayiş etdirdi. İki millət arasında müharibə başlandı. Bu müharibə Amerikada öz

əksini tapdı. Kral Uilyam müstəmləkə neytrallığı təklifini rədd etdi və bu "Kral

Uilyamın müharibəsi" adı ilə tanındı. İngilis koloniyaları uzun müddət şimalda

fransız müdaxilələrini müşahidə edirdi. Fransızlar Müqəddəs Lavrenti diyarını əldə

saxlamağı qət etmişdi və öz hakimiyyətini Missisipinin ucsuz-bucaqsız hövzəsinə

doğru genişləndirmişdi. İngilis koloniyaları Merilend istisna olmaqla demək olar ki,

bütünlüklə protestant idi, Merilendin özündə də protestantlar böyük əksəriyyət təşkil

edirdi. Yeni Fransa isə təmiz katolik idi və xristianlığın iki forması birlikdə və ya

birliyə yaxın harmoniyada yaşamağa hələ öyrənməmişdi. Kral Ceyms öz layihəsini

doğma ölkəsində həyata keçirə bilməmişdi. Kral Uilyamın müharibəsinin məqsədi

çox müxtəlif idi. Amerikada ilk bir neçə qəzəbli mübahisə getmişdi və bu mübahisə

yetmiş il davam etdi. Bu Amerikadakı ağalıq üstündə aparılan yetmiş illik

müharibənin sülh fasilələri daxil olmaqla başlanğıcı idi.

Müharibə Kanadanın qubernatoru Frontenak tərəfindən təhrik edilmiş bir sıra

hindu qırğınları ilə başlandı. Onlardan ilki Nyu Hempşirdə Duvrun dağıdılması oldu.

Bu şəhərin əlli sakini var idi. 1689-cu ilin iyul gecəsində iki hindu qadını yaşlı mayor

Ualdronun evinə gəlib ondan gecələməyə yer xahiş etdi. Evə buraxılan bu qadınlar

gecə qalxıb pusquda gizlənmiş çox sayda hindunu içəri buraxdı. Ualdron öldürüldü,

şəhər bütünlüklə yandırıldı, adamların yarısı məhv edildi və sağ qalanlar isə uzağa

aparıldı və qul olmağa satıldı. Sonrakı ayda Mendəki Pemakvid şəhəri də eyni taleyi

yaşadı. 1690-cı ilin fevralında Fontenakın göndərdiyi fransızlar və hindular Mohauk

çayı üstündəki Şenektendiyə gəldi. Gecə yarısı onlar yatan adamların üstünə

cumdular və bir neçə saata hər şey başa çatdı, şəhər indi külün içərisində ölüm

65

sükutu ilə yatmışdı. 60-dan çox adam qırılmışdı, bir çoxu əsir götürülmüşdü, bir

neçəsi gecə qaçıb özünü Olbaniyə çatdırmışdı. İki kiçik şəhər də tezliklə eyni aqibəti

yaşamalı oldu.

Bu günlərdə vəhşi müharibədə qəhrəmanlıq adlanmalı olan işlər də baş

verirdi. Bunlardan ən əlamətdarı Hanna Dastinlə əlaqədar olan əhvalat idi. Bu qadın

Massaçusetsdəki Heyvrhilldə fermerin arvadı idi. O, hindular tərəfindən onun evinin

yandırılmasını və öz körpə uşağının ağaca çırpılıb öldürüldüyünü görmüşdü. Bu vaxt

o, Mariya adlı qonşusu ilə əsir kimi götürülüb aparıldı. O, həmin anda öz qaçışını

planlaşdırdı. Baş verənlərin təkrar edilməməsi və öz körpəsinin qatilindən intiqam

almaq üçün qadın ümidsiz qərar qəbul etdi. 12 hindu onların yanında yatmışdı. Bu

vaxt o, rəfiqəsi və həmçinin əsir olan oğlan uşağı gecə yarısı yuxudan qalxıb, yaxşı

nişan alınmış atəşlərlə onlardan onunu öldürdü, yalnız hindu qadınına və uşağa aman

verdi, onları qaçırtdı və özləri isə evlərinə qayıtdı. Missis Dastin ölü hinduların

skalplarını çıxardı və bu skalplara görə o, 50 funt sterlinq məbləğində mükafat aldı.

Sonra 1702-1714-cü illərdə kraliça Annanın müharibəsi getdi. Elə görünürdü

ki, Yeni Fransa hökmən ingilislərin böyük qüvvəsi qarşısında məğlub olacaqdır.

Lakin bu uğura bir bəlalı maneə var idi, bu da admiral Uolkerin qabiliyyətinin

yoxluğu idi. O, təkcə belə qüvvəyə komandanlıq etməyə qadir olmamaqla yanaşı,

cəsarətin yoxluğundan da əziyyət çəkirdi. Uolker Müqəddəs Lavrenti çayının

mənsəbində qatı dumanda səkkiz gəmi və min adamı itirdi və irəli getməkdən imtina

etdi. Ağılsızcasına inanmışdı ki, guya bədbəxtliyin özü də maskalanmış mərhəmətdir.

Çünki Allah guya mərhəmətli qaydada işə qarışmaqla onun adamlarını "donmaqdan,

aclıqdan və kannibalizmdən" xilas etmişdi.

1692-ci ildə kral Bencamin Fletçeri Nyu Yorka və Penisilvaniyaya qubernator

təyin etdi. Ona tapşırılmışdı ki, idarəetmənin mərkəzləşdirmək üçün onları vahid

yurisdiksiyaya gətirsin. 1691-ci ildə isə Lionel Kopley Merilenddə kral qubernatoru

oldu. Edmund Andros isə həmin il yenidən qubernator səlahiyyətlərinə, bu dəfə

Virciniyada yiyələndi və burada tam beş il qaldı. Lakin Ceyms Bleyrin işi onun

əhval-ruhiyyəsini korladı. Virciniya siyasətinin böyük işləri Bleyrdə cəmləşmişdi. O,

şotland olmaqla ingilis kilsəsində tərbiyə almışdı və Edmund Andros buraya

qubernator təyin edildikdə onun otuz altı yaşı var idi. O koloniyaya yeddi il əvvəl,

1685-ci ildə gəlmişdi, 1690-cı ildə isə Nikolson qubernator olduqda o, London keşişi

tərəfindən Virciniya üzrə komissar təyin edilmişdi. Onun vəzifəsi koloniya kilsələrini

yoxlamaq və onların haqqında məlumat vermək idi. O, özünün ilk məqsədini - kollec

yaratmaq vəzifəsini yerinə yetirdi. Kral kollec barədə çarter verdi. Nəhayət

Virciniyada kollec meydana gəldi, bu təhsil ocağı Uilyam və Mariyanın adları ilə

adlandırıldı.

Andros Virciniyaya təyin olunanda Nikolson Merilendin işlərinə inzibatçılıq

etməyə göndərildi. Sonralar məlum oldu ki, Andros və Bleyr bir yerdə yaşaya

bilməzlər. Edmund məhkəmədə uduzdu, Bleyr isə qalib gəldi. Andros İngiltərəyə

çağırıldı və Nikolson yenidən bura qubernator təyin olundu. Nikolson Bekonun

yandırdığı Ceymstaundan paytaxtı Vilyamsburqa keçirdi. Kollec də bu şəhərdə

yerləşdirildi. Qubernatorlar gəlib getsə də Bleyr burada aparıcı rol oynamaqda davam

edirdi.

66

Avropadakı müharibələrin Şimali Amerikanın vəziyyətinə təsiri

Polkovnik Frensis Nikolson Virciniyada birinci dəfə qubernator olanda

vəziyyəti hərtərəfli öyrənib vətəndəki hökumətinə məktub göndərdi. Digər

məsələlərlə yanaşı o, təkid edirdi ki, fransızlara və hindulara qarşı müdafiə

konfederasiyası yaratmaq lazımdır. Konfederasiya loyal koloniyalardan ibarət olub,

ona Virciniyanın başçılıq etməsi nəzərdə tutulurdu. Kral və onun hökuməti bunu həll

etmək üçün yol tapdı. Onlar Amerikadakı koloniyalardan Fransaya qarşı güc kimi

istifadə etmək istəyirdilər. Uilyam Fransanın qəti düşməni idi və o, protestantizmin

Romaya qarşı mübarizəsinə başçılıq etmək istəyirdi. O, taxtda olduqda İngiltərə

Fransa ilə səkkiz illik müharibə apardı. Koloniyalar Şanlı İnqilabdan azacıq da olsa

fayda götürürdü. Uilyam taxta gələn kimi koloniyalar qrupunu bir kral

qubernatorunun hakimiyyəti altında birləşdirmək istədi. Bu əsasən fransızların

məskunlaşdığı şimalda olmalı idi, bunu Ceyms ondan da əvvəl etmişdi. O, əlavə

qüvvə vermədən, onlarda olan kiçik hərbi qüvvələrə göstəriş vermək icazəsini

koloniyaların özünə verdi.

Fransız qüvvələri də Amerikada təhlükəli şəkildə böyüyürdü. Burada on iki

min fransız olduğu halda, Uilyam kral olduqda Amerikada iki yüz min ingilis var idi

və hər onillikdə onların sayı on minlərlə artırdı. Lakin fransızlar hər bir strateji

nöqtədə hərbi postlar tikmişdilər, ingilislər isə kəndli evlərindən və açıq kəndlərdən

başqa heç nə tikməmişdilər. Fransızlar üçün əsas məsələ məskunlaşma deyildi, əsas

məqsəd torpağı tutmaq, əraziləri hərbi yolla işğal etmək idi. Onlar ticarət

marşrutlarını qoruyurdular. Fransa burada hərbi qüvvələrini genişləndirirdi, böyük

qitənin bütün şimal və qərb ərazilərini Fransa kralının hakimiyyətində saxlamaq üçün

sərhədləri postlar və yaşayış məntəqələri zənciri ilə əhatə etmişdi. Bu ərazilər

Müqəddəs Lavrenti çayının mənsəbindən başlayıb körfəzdə Missisipiyə çıxana qədər

iki min milə qədər məsafədə uzanırdı. Böyük çayların və göllərin ətrafında hərəkət

əvvəllər çox yavaş idi. Lakin nəsillərdən nəsillərə bu sürətlənirdi və son vaxtlarda

çox iti olmuşdu. Jak Kartyer Müqəddəs Lavrenti çayını bir əsr yarım əvvəl, 1535-ci

ildə kəşf etmişdi. İngilis şəhəri Ceymstaun tikiləndən bir il sonra, 1608-ci ildə

Samyuel Şampleyn ilk daimi fransız yaşayış məntəqəsini Kvebekdə tikmişdi.

Fransızlar öz qayıqlarında Oktava çayının yuxarılarından Huron gölünə qədər gəlib

çıxırdılar, Miçiqan gölünə keçirdilər, hətta Böyük gölün uzaq sahillərinə yanaşırdılar.

Nə qədər qabağa gedirdilərsə, orada fort və ticarət postu yaradırdılar. Beləliklə,

göllər və qərb çayları, Missisipi özü də daxil olmaqla, Fransanınkı kimi görünürdü və

postlar Fransa kralının hakimiyyətini sübut etmək üçün bu ərazilərdə meydana

çıxırdı. Fransızlar bu kimsəsiz yerlərdə asanlıqla yol tapırdılar və hinduların

düşərgələrinə və viqvamlarına onların yaxın adamları kimi gəlirdilər.

Onlar özlərini cürbəcür sifətlərdə göstərirdilər. Bəzən kobud, qanunla

hesablaşmayan adamlar kimi aparırdılar. Litsenziyasız ticarət aparırdılar, macəra

axtarırdılar, digərləri isə müntəzəm ticarət aparan tacirlər idi. Bəziləri qorxmaz

keşişlər olub, bu geridə qalmış tayfaların arasında xilas barədə dua oxuyurdu,

digərləri isə kiçik hərbçilər qrupu idi. Bu vaxtlar birləşmiş irokez tayfaları, şimalda

yaşayan bu hindular Hadson çayının və göllərin həqiqi sahiblərinə çevrilmişdilər.

Fransızların içərilərində hərəkət etdikləri tayfalardan onlar çox qüvvətli idi.

67

Şampleyn isə ağılsızlıqla onları Fransaya əbədi düşmən etdi. Hələ çox əvvəl,

1609-cu ildə o, ağlar unutsalar da, irokezlərin heç vaxt unutmadığı və bağışlamadığı

bir hərəkətə yol verdi. O, özünün and içmiş düşmənləri olan alqonkvinlərlə həmin

gölün sahilinə, Hadson çayının mənbəyinə gəlib çıxdı, sonralar buranı ağsifətlilər

onun adı ilə adlandırdılar. Burada ağlar odlu silahdan istifadə etdi. Bu vaxta qədər

hindular belə şey eşitməmişdilər və o, mohaukları döyüşdə bütünlüklə darmadağın

etdi. Hindular bu dəhşətli gündən sonra həmişə və hər yerdə nifrət etdikləri fransızlar

əleyhinə istənilən adamlarla, istər holland və ya ingilis olsun fərqi yoxdur, ittifaqa

girməyə hazır idilər. Fransızlar isə hələ irokezlərlə yaxşı münasibətdə olanda onların

mülkiyyətlərini əhatəyə almışdılar, göllərin aralarındakı və Missisipi vadisində olan

torpaqlara çəkilmişdilər.

Uilyam İngiltərənin protestant qüvvələrini XIV Luiyə qarşı böyük

müharibənin iştirakçısı etdikdə çox az adam hiss edirdi ki, Fransa və İngiltərə

arasındakı bu mübarizədə Amerika üstündəki rəqabət hələ ehtiyatdadır. İngilis

koloniyaları təkcə dəniz kənarında böyümürdü, inadkarlıqla meşələrdən və geniş

vadilərdən keçməklə uzaqlara yayılırdı. On yeddinci əsr başa çatmamışdan əvvəl

ingilis tacirləri kanoyelərdə Ohayo çayında üzürdü və bu kimsəsiz yerlərdə onlar

komalar tikmişdilər ki, burada qalsınlar. Nyu Yorkun hersoq tərəfindən təyin edilmiş

qubernatoru polkovnik Donqan ironezlərlə dostluq yaratdıqda gördü ki, fransız

məskunlarının burada olması ingilislərə nə dərəcədə narahatlıq gətirir. Fransızlar isə

göllərdən Virciniyanın və Karolinanın arxasına və Meksika körfəzinə qədər

yayılmışdılar. Onlar ticarətdə fərasətli rəqib idilər. Lakin Mendəki bir neçə kiçik

kənddən başqa Amerikada ingilislərlə fransızların heç bir yaxın əlaqəsi yox idi.

Müstəsna olaraq tacirlərdən, ehtiyatlı qubernatorlardan və fransızların hücuma və

qırğına qızışdırdıqları hindu tayfalarından qorxan sərhəd kəndlərindən başqa heç kəs

fransızların nə planlaşdırdığını bilmirdi.

Səkkiz illik müharibə yeni düşüncələr meydana gətirdi. Kontinental

münasibətlər koloniya işlərinə də öz təsirini göstərməyə başladı. Müstəmləkə

mənafeləri artıq yerli xarakter daşımırdı, koloniyalar özlərini imperiyanın bir hissəsi

kimi düşünməyə başladı. Onlar müharibədə heç də ciddi şəkildə iştirak etmirdilər.

Uilyam Fips 1690-cı ildə Akadiyaya qarşı ekspedisiyaya başçılıq etmişdi və Port

Royalı tutmuşdu. Lakin bu rəsmi müharibə səviyyəsinə qalxa bilməzdi. Onun

Kvebekə ikinci ekspedisiyası isə uğursuzluqla nəticələnmişdi. Nyu York

Massaçusetsdən və Mendən heç də az dərəcədə fransızlarla münaqişədə deyildi.

Çünki fransızlar hindulara onların törətdikləri bədbəxtliklərdə daim kömək edirdilər.

Ona görə də qubernatorluğu ələ keçirmiş Ceykob Leysler müharibə üçün plan

hazırlayırdı. O, koloniyaların konfransını çağırdı ki, ümumi müdafiəni necə təşkil

etmək lazım olduğunu müəyyən etsinlər. Massaçusets, Plimut və Konnektikut bu

çağırışa cavab verdi və 1690-cı ildə keçirilən bu konfransa nümayəndələrini

göndərdilər. Belə bir konfrans Amerikanın məskunlaşmağa başladığı vaxtdan birinci

dəfə keçirilirdi. Onlar Yeni Fransanın işğalına cəhd etməyə razılaşdılar. Uilyam Fips

Kvebekə qarşı ekspediyaya başçılıq etməli idi. Digər qüvvələr isə Monreala hücum

etməli idi, bu hücumda irokez müttəfiqləri də onlara kömək edəcəkdi. Lakin bu

ekspedisiya Şampleyn gölündən o tərəfə gedə bilmədi. Yeni Fransa qubernatoru qraf

Lui de Frontenak bütün gücü ilə Kvebeki müdafiə etdi və Fips əliboş geri qayıtdı.

68

Ümumi planlaşdırılmış ilk cəhd uğursuzluqla nəticələndi. Lakin bu müharibənin hələ

sonu deyildi. Qraf Lui de Frontelak başladığı iyrənc işi başa çatdırmaq istəyirdi.

Başlanğıcda isə Nyu Yorka donanma göndərmək üçün imkanı olmadığından o,

özünün hindu müttəfiqlərini Sxenektadiyə hücuma göndərdi və onalr 1689-cu ildə

burada altmış adam, o cümlədən qocaları və qadınları öldürdülər. İlbəil belə barbar

müharibələri təkrar olunurdu. Bu hücumlar nə şimal koloniyaları, nə də Nyu York

tərəfindən unudula bilməzdi.

İngiltərə ilə Fransa arasında aparılan müharibə, ticarəti xeyli zəiflətdi. Fransız

Vest İndiyası düşmən ərazisinə çevrildi, buradan isə Yeni İngiltərə dənizçiləri

evlərində rom qayırmaq üçün patka gətirirdilər. Dəniz quldurları cənub dənizlərini

doldurmuşdu. Tütündən başqa iri bir ticarət malı yox idi. Bütün koloniyaların ixrac

etdiyi tütünün yarısını Virciniya verirdi. 1699-cu ildə Parlament koloniyaların

üzərinə yeni məhdudiyyət qoydu. Onlara ixrac üçün öz yununu emal etməyi və parça

toxumağı qadağan etdi. Ev sahibləri öz ailə istifadələri üçün bu yundan evdə paltar

toxuyurdular, kəndlərə isə öz qonşuları ilə ticarət etmək üçün paltar toxumaq

qadağan olunmamışdı. Lakin İngiltərə yun parça toxucuları öz ixraclarının yarısını

koloniyalara göndərirdi və buna görə də Amerikada manufakturaların meydana

gəlməsinə qətiyyən razı ola bilməzdi.

1697-ci ildə Risvik müqaviləsi ilə müharibə qurtardıqdan və sülh

bağlandıqdan sonra Fransa, İngiltərə, Hollandiya və İspaniya birlikdə qərara gəldilər

ki, onlar dəniz quldurluğuna qarşı müharibə aparacaqlar. İspaniya ilə İngiltərə hələ

1670-ci ildən quldurları məhv etmək barədə birgə qərara gəlmişdilər. Dəniz

quldurları əsasən Amerika sahillərində çox idi. Bu qanunsuz əməl isə hələ çox

əvvəllər meydana gəlmişdi. İspaniya bunu qızışdırmışdı. O, Mərkəzi və Cənubi

Amerikada və Vest İndiya adalarında böyük torpaqlar tutmuşdu və başqa xalqlara

burada dayanmağı və bir şey götürməyi qadağan etmişdi. Bu vaxt isə onun gəmiləri

vətənə ağır qızıl-gümüş yükü ilə üzürdü. İspaniya bütün başqa xalqların ticarət

hüququnu inkar edirdi. O, hətta öz dənizçilərinə İspan Amerikasının sularından

kənarda öz istifadələri üçün ehtiyat ərzaq götürməyi də qadağan etmişdi. O, cənub

dənizlərində tapılan hər bir gəmi ilə buraya müdaxilə etmiş kimi rəftar edirdi. Bu o

dövrlər idi ki, dənizdə heç bir qanun yox idi. Hər bir ağıllı adam öz gəmisini silahla

təmin edirdi və gəminin özünün müşayiətçisi vardı. Bu vaxt İspaniya ümumi

düşmənə çevrilmişdi. İngilis, fransız və holland dənizçiləri limanlarda onlara lazım

olan şeylərdən imtina edilməsindən uzun müddət əziyyət çəkməyə dözə bilməzdilər.

Ona görə də dəniz quldurluğu ilə ingilislər özləri də az məşğul olmurdular. İngilis

dəniz quldurları 1655-ci ildə Kromvel üçün Yamaykanı tutmaqda Uilyam Pennə

kömək etdilər. Müharibə getmədiyi illərdə isə Amerikanın uzun sahil boyunun sakit

və müşahidə olunmayan limanları dəniz quldurlarından ötəri sığınacaq və gəmilərin

təmiri üçün sevimli yerlərə çevrildi. İngiltərənin buradakı ən yaxşı lövbər dayanacağı

olan Nyu Providens və Bahama adalarındakı limanlar o vaxtlar ən arzu olunan və

xidmətə əlavə adam cəlb edilən yerlər idi. Məskunların gəlməsi heç də onlara mane

olmurdu, əksinə hətta onları razı salırdı. Onlar sakinlərdən mal alırdılar. Otuz beş ilə

yaxın bir müddətdə qızıl parçaları və ispan gümüşü Karolinanın demək olar ki,

yeganə valyutası olmuşdu.

69

Kral Uilyamın müharibəsi başa çatdıqdan bir az sonra kraliça Annanın

müharibəsi başladı. Fransızlarla hindular dəniz quldurlarından daha böyük təhlükə

idi. 1692-ci ildə iki illiyə Penn Pennsilvaniyaya qubernatorluqdan məhrum edildi,

çünki o, kral Ceyms Styuartla çox səmimi dostluq münasibətində olmuşdu. Buna

görə də o, yeni monarxa qarşı intriqalarda iştirak edirdi. Lakin o, özünün heç bir

qeyri-loyal və vicdansız hərəkət etmədiyini sübut etdiyindən öz əyalətinə bərpa

edildi. 1699-cu ildə o, yenidən Amerikaya qayıtdı. O, Amerikada qaldıqda onun ilk

əyaləti olan Qərbi Cersinin mülkiyyət hüququ nəhayət taxt-tacın əlinə keçdi. Şərqi və

Qərbi Cersi taxta təslim olduqdan sonra bu iki vahid bölünməmiş əyalət kral

idarəetməsinin birbaşa subyektinə çevrildi. Nyu York qubernatoru həm də Nyu

Cersinin qubernatoru oldu. Lakin Nyu Cersi həm öz quberantorluğunu, həm də öz

həyat yolunu saxlayırdı.

Koloniyalarda çox şeylər dəyişmişdi, hadisələrin gedişi isə daha böyük

dəyişiklikləri vəd edirdi. 1700-ci ildə Fransadan yeddi min huqenotun gəlməsi

hesabına Virciniyanın əhalisi xeyli artdı. Onlara bir neçə Avropa ölkəsində sürgündə

olmuş və nəhayət Virciniyanı özünə vətən seçmiş markiz de la Myus başçılıq edirdi.

Onların hamısı Nant edikti ləğv edildikdən (1685-ci il) sonra protestantlara qarşı

Fransada davam edən dəhşətlərdən qaçmışdılar. Sonrakı il Konnektikutda bir qədər

sonra Yel adlanacaq kollec açıldı. Ehhu Yel bu kollecə 1714-ci və 1718-ci illərdə

səkkiz yüz funt sterlinq məbləğində kitab və pul bağışlamışdı.

1702-ci ildə kral Uilyam öldü, səkkiz il əvvəl isə onun kraliçası və arvadı

Mariya ölmüşdü. Onlar övladsız olduqlarına görə Mariyanın bacısı Anna kraliça

oldu. Həmin il Avropada siyasi hadisələrin kulminasiya nöqtəsi idi. 1701-ci ildə XIV

Lui öz nəvəsi Filip Anjulunu İspaniya taxt-tacına gətirmişdi. Bu birbaşa İngiltərə

qarşısında verilmiş təəhhüdlərin zorakılıqla pozulması olmaqla, Avropada qüvvələr

tarazlığını süpürüb atmağın da bir nümayişi idi. Çox keçməzdi ki, Pireney

yarımadası, Flandriyadan tutmuş Gibraltara qədər Burbonların bölünməz

hakimiyyətində olacaqdı. Bununla belə XIV Lui Risvikdə verilən vədin ziddinə

olaraq İngiltərəyə məhəl qoymayıb, Ceymsin oğlunun ingilis taxt-tacına şərik

olduğunu bəyan etdi. O saatca İngiltərə, Hollandiya və Avstriya Fransa təcavüzü

əleyhinə böyük alyans yaratdılar, çünki on bir il idi ki, İtaliya, Almaniya və

Niderland İspaniya taxt-tacının varisliyi üstündə müharibəyə cəlb olunmuşdular.

Anna kraliça olduqda tufanın başlanması artıq hazır idi.

İngiltərə dünyaya böyük bir general bəxş etməklə müharibə siqnalını verdi.

Bu Malboro hersoqu Con Çörçill idi. Əsgərlər onun dahiliyi haqqında, böyük

mübarizə başa çatdıqdan yarım əsr sonra da öz qonşularına və uşaqlarına danışırdılar.

1704-cü ildə ingilislər Gibraltarı tutdular. Savoylu prints Yevgeni Böyük Malboroya

Blenheymdə 1705-ci ildəki məşhur qələbəsini qazanmaqda kömək etdi. Virciniyalılar

onu unuda bilmirdilər ki, döyüş cəbhəsindən kraliçaya xəbərləri onların yerlisi

polkovnik Park çatdırırdı. 1706-cı ildə isə hersoq Malboro kimi tanınan Çörçill

Ramillisdə, Yevgeni isə Turində böyük qələbə çaldı. İki böyük sərkərdə birlikdə

1708-ci ildə Oldenardda və 1709-cu ildə Malplekdə parlaq qələbə çaldı. Fransa və

İspaniya taxt-tacları da aralandı və qüvvələr tarazlığında Fransa zəiflədi.

Bütün bunlar koloniyalar üçün sadəcə kraliça Annanın müharibəsi olaraq

qalırdı.

70

Koloniyaların öz düşmənləri ilə münaqişələri

Koloniyaların sərhədlərində yenə də qırğınlar baş verirdi, şimala göndərilən

ekspedisiyalar uğursuzluğa uğrayırdı. Vətəndəki saray adamları Amerikada

düşmənçiliyin bərpa olunması ilə əlaqədar heç bir hazırlıq görmürdülər. Onlar

kifayət qədər xəbərdar edilmişdilər, koloniyalardan xahişlər və müraciətlər gəlirdi.

Lakin bu xəbərdarlıqlara və xahişlərə diqqət verilmirdi. Lord Bellomont xüsusi

ləyaqət hissi olan adam və müşahidəçil qubernator idi. O, demişdi ki, vətəndəki

nazirlər şimalda kolonistlər üçün əsgərlərlə birgə qabaq cərgədə olmaq lazım

gəldikdə, çox sakit olurlar. İngilis əsirləri fransızların əlinə düşdükdə deyirdilər ki,

onlar eşitmişlər ki, ingilislər öz sərhədlərini və qüvvələrini genişləndirmək istəyirlər.

Pennsilvaniya qubernatorunun müavini ön cərgədə saxlamaq üçün militsia xahiş

etmişdi. Bir şimal centlmeni qubernatordan ümumi müdafiə sistemi yaratmağı xahiş

etmişdi. Lakin heç bir iş görülmürdü. Əksinə, Risvik müqaviləsinə görə, Fipsin

tutduğu Port Royal və Akadiya fransızlara qaytarıldı.

Başlanması labüd olduğunu hamının bildiyi müharibə sərhədə hücumla

başlandı. Hindular hücumu ilk başladılar, ingilislər də fransızlardan daha çox

onlardan qorxurdular. İngilislərin ilk hərəkəti cənubda baş verdi, müharibənin ilk

ilindən (1702-ci il) əvvəl karolinalılar Floridadakı ispan qüvvələrinə zərbə endirdilər.

Onlar Sent Avqustin fortuna qarşı kiçik qüvvə göndərdilər və çox asanlıqla şəhəri

yerlə yeksan etdilər, qəsrin divarları qarşısında ispanları qorxuzmağa başladılar, lakin

topları olmadığından onları təslim olmağa məcbur edə bilmədilər və tezliklə limanda

dayanan iki gəminin diqqətindən uzaqlaşmalı oldular. Lakin onlar ən azı öz

sərhədlərini hindulardan təhlükəsiz saxlayırdılar, özlərinin kiçik paytaxtı Çarlstonu

isə ispanların qisasından qoruyurdular. İspanların sərhədində xidmət edən appalaçları

onlar 1703-cü ildə hinduların meşə ölkəsindən süpürüb atdılar və öz sərhədlərini

atəşdən və qılıncdan sakit etdilər, yüzlərlə hindunu öldürməyərək, qovub Savanna

çayının arxasına çıxardılar. Üç il keçdikdən sonra onlar Floridadan olan qüvvələrin

hücumuna məruz qaldılar.

1706-cı ilin avqust günlərinin birində kiçik paytaxt malyariyanın zərbəsinə

məruz qalarkən beş fransız gəmisindən ibarət donanma onların limanının ağzını

tutdu. Onlar Havanadan və Sent Avqustindən ispan dəstələri gətirmişdi. Burada

ləngimədən onları qarşılamaq üçün səfərbərlik keçirildi. Koloniya militsiası sahilə

düşən dəstələri qarşılamağa getdi. Polkovnik Fett kiçik donanma ilə suda onları

yoxlamaq istədi və onlar qaçmağa məcbur oldular. Bu vaxt onlar iki yüz otuz əsir və

bir təslim olmuş gəmi qoyub getdilər. Cənub sahili öz qayğısında qalmağa başladı.

Lakin bu vaxt şimalda heç bir iş görülmürdü.

Müharibənin birinci ilində - 1702-ci ildə Bostonun üç yüz sakini su çiçəyi

xəstəliyinə məruz qaldı. Nyu York isə Vest İndiyadan gətirilmiş ölümcül isitmə ilə

sirayətləndi. Həmin il adamların yaddaşında "böyük xəstəliklər dövrü" kimi qaldı.

Şimalın bir sıra sərhədlərinə 1703-cü ildə fransız hinduları tərəfindən hücum edildi.

1705-ci ildə Akadiyadakı fransızlar Nyufaundllenddəki ingilis ticarət postunu

müvəqqəti olaraq dağıtdılar. 1705-ci ildə fransızlar günün günorta vaxtı Nyu

Yorkdakı buxtaya girdilər və ingilislərə öz böyük limanlarının müdafiəsiz olduğunu

göstərdilər. İngilislər heç bir tutarlı cavab verə bilmirdilər. Təkcə Massaçusetsdən

71

olan polkovnik Çörç 1704-cü ilin yayında sahildəki kiçik və pis müdafiə olunan

fransız və hindu kəndlərini dağıtdı. 1707-ci ildə Port Royalı tutmaq üçün bir neçə

ciddi cəhdlər edildi. Polkovnik Març min adamla, onları daşıyan iyirmi üç gəmi və

müşaiyət edən hərb gəmisi ilə bu limanı mühasirədə saxladı. Lakin bu işdən baş

çıxarmadığından bütünlüklə uğursuzluğa düçar oldu. Sonrakı üç il də əvvəlki dövr

kimi keçdi. Fransızlar bu illəri özlərinin reydləri və törətdikləri qırğınlarla əlamətdar

etdi. 1708-ci ildə Haverhill qarət edilib, sonra da yandırıldı. İngilislər Bahama

adalarından qovuldu. Amerikada fransızlara qarşı istifadə edilmək üçün göndərilməli

olan ekspedisiyanın yollanması barədə əmr ləğv olundu. Qəflətən onlardan vətəndə

istifadə etmək ehtiyacı yarandı.

1705-ci ilə qədər Virciniya qubernatoru olan polkovnik Frensis Nikolson

işlərin ümidsiz olduğunu gördükdə İngiltərəyə yollandı. İnadkar adam kimi müxtəlif

vasitələr axtarıb taparaq okeanın o tayından koloniyaya köməklik göstərirdi. Hələ

Virciniya qubernatoru olarkən o, təklif etmişdi ki, koloniyalar vahid vitse-kralın

hakimiyyəti altında birləşsin və daimi ordu tərəfindən müdafiə olunsun. Bu ordunun

xərclərini koloniyalar özləri ödəməli idi. Vətəndəki nazirlər kabineti bu təklifi qəbul

etməklə ağıllı tərpəndilər. Lakin onlar təkcə Amerikaya qüvvə göndərmək təklifini

eşitdilər.

1710-cu ilin sentyabrında ingilislər otuz beş yelkənli gəmidən ibarət olan

donanma ilə Port Royalın yanında dayandılar. Donanmaya həmçinin hospital və

ərzaq ehtiyatı gəmisi də daxil idi, onun gəmilərinin göyərtələrində dörd Yeni

İngiltərə militsia polku var idi. Oktyabrın 1-də donanmadakı üç top batereyasından

atəş açıldı. İyirmi dörd saat ərzində şəhər iyirmi il əvvəl Uilyam Fipsə təslim olan

kimi təslim oldu. Akadiya yenidən zəbt edilərək İngiltərənin əyaləti oldu. Polkovnik

Nikolson bu limanı xidmət etdiyi kraliçanın şərəfinə Annapolis Royal adlandırdı.

Əyalətin adını isə ingilislər Nova Skotia (Şotlandiya) adlandırdılar. İki il idi ki, artıq

müharibə qurtarmışdı, lakin Port Royal nailiyyətinin üstünə heç bir qələbə əlavə

olunmamışdı. Polkovnik Nikolson Akadiyadakı qələbəsindən sonra yenidən

İngiltərəyə yollandı ki, indi də Kvebeki tutmaq üçün daha güclü qüvvə xahiş etsin və

istədiyinə nail oldu. 1711-ci ilin yayında Havenden Uolker nəqliyyat və hərb

gəmilərindən ibarət donanma ilə Bostona gəldi, özü ilə polkovnik Hilli və yeddi

Malboro veteran alayını gətirdi ki, onlar Yeni İngiltərənin dəstələrinə qoşulub, Yeni

Fransanın alınmaz qalası olan bu şəhərə hücum etsin. Polkovnik Nikolson isə

koloniyanın səfərbər edilmiş əsgərlərindən ibarət dəstə ilə meşədən keçməklə

Kvebekə yaxınlaşırdı. Havenden Uolker Kvebekə yaxınlaşırdı, Müqəddəs Lavrenti

çayına çatdı və oradan hücuma keçdi. Lakin heç bir qüvvə Kvebeki tuta bilmirdi.

Admiral dumanda səhv etdi və böyük çay axınının ağzında onu mühasirəyə aldılar.

O, səkkiz gəmi və demək olar ki, min adam itirdi. Bundan o, ciddi qorxuya düşdü və

birbaşa İngiltərəyə yollandı. Polkovnik Nikolson tezliklə admiralın biabırçı

məğlubiyyətini eşitdi və öz yürüşünü davam etdirə bilmədi.

Sonrakı 1712-ci ildə Kvebekin tacirləri bu daşdan tikilmiş şəhərin istehkam

tikintilərini tamamlamaq üçün fonda əlavə pul verdilər. Bu tikintidə könüllü olaraq

hətta qadınlar da işləyirdi ki, bu işi ingilislər yenidən gələnə qədər başa çatdırsınlar.

Lakin ingilislər bir daha gəlmədilər. Həmin yayı barışıq yarandı, 1713-cü ildə isə

müharibə Utrext sülhü ilə başa çatdı. Bu müqavilə İngiltərəyə Hadson körfəzini,

72

Akadiyanı, Nyufaundlendi və Lesser Antill adalarındakı Nevis yanında kiçik

müqəddəs Kristofer adasını verdi. "Kraliça Anna müharibəsi" başa çatdı.

Fransanın ahıl yaşda olan kralı XIV Lui - Günəş Kral öz imkanında olan

böyük vasitələrlə Akadiyanı ingilislərə verməmək üçün son cəhdlər etdi, lakin bunlar

heç bir nəticə vermədi. Utrext sülhü on altı il əvvəlki Risvik müqaviləsi kimi

müvəqqəti idi. Çünki Amerikadakı problemlər həll edilməmiş qaldı. Müqavilədə

Akadiyanın hüdudları göstərilmirdi, heç bu sənəd Britaniya koloniyaları ilə Kanada

arasındakı sərhədləri də müəyyən etməmişdi. Müharibə közü bu dəfə də bütünlüklə

söndürülməmiş qaldı və onun alışıb alova çevrilməsi dövrü nə vaxtsa gələcəkdi.

Utrext müqaviləsi nominal sülh gətirdi və otuz ildən sonra bu sülh də pozuldu. Bu

vaxt iki qonşu millət qəzəbli pələnglər kimi bir-birinin üzərinə atılmağa hazır idi.

Lakin cənubda hələ dinclik yox idi. Hələ müharibə davam edən vaxt Şimali Karolina

qan və terrorla irokez tayfalarına üstün gələ bildi. Müharibə qurtardıqdan sonra isə

Cənubi Karolina ispanlarla birlikdə onların üstünə hücum edən hindu tayfalarının

bütöv birliyinə qalib gəldi. Tuskarora tayfaları şimalda öz qohumları irokezlərlə

birləşmək üçün Nyu Yorka miqrasiya etdikdə, Karolina onların təhlükəsindən bir

dəfəlik qurtardı.

Cənubi Karolinanın meşələrində hökmranlıq edən güclü hindu tayfaları -

yamassilər, kataubalar və çerokilər şimaldan olan irokezlərə qohum deyildilər və

özlərinin ingilislər tərəfindən darmadağın edilməsinə imkan verdilər. İspanlar

onlardan istifadə etməyə çalışır və buna nail olurdular. Onlar böyük birliyə daxil

oldular və yeddi-səkkiz min qoçaq döyüşçünü müharibə cığırına çıxarıb, ingilisləri

məhv etməyə göndərdilər. 1715-ci ilin aprelindən 1716-cı ilin fevralınadək on ay

ərzində bu vəhşi əməliyyat qurtarmırdı və dörd yüz ağ adam onların əlindən həlak

oldu. Lakin axırıncı haqq-hesab vaxtı gəlib çatanda onların tayfalarının qalıqları

özlərinə yeni yurd axtarmağa başladı. Onlara qarşı mübarizə Karolinanı taqətdən

salırdı, çoxlu qan və pul rüsumu tələb edirdi. Adamlar buna görə çox vaxt

qidalanmaq üçün ərzaq da tapmırdılar. Bəziləri öz evini tərk edib gedirdi ki, daha az

dəhşətli qiymətə bir qədər dinclik tapsın. Lakin artıq burada da azacıq dinclik var idi

və tam məhvolma təhlükəsi artıq sovuşmuşdu.

Müharibə davam edəndə Nyu York özü də öz döyüşünü aparırdı. 1712-ci ildə

gecə vaxtı bir ev yanmağa başladı və bura yığışan zəncilər yanğını söndürməyə

gələnləri öldürdülər. Belə söz-söhbət yayılmağa başladı ki, zəncilər arasında qəsd

planlaşdırılıbmış ki, bütün şəhəri məşələ döndərsinlər. Təhqiqat başa çatdıqda on

doqquz zənci edam edildi.

73

Koloniyalarda iqtisadi-sosial vəziyyət. Zənci qəsdləri

Virciniya qubernatoru polkovnik Sportsvud Malboronun ordusunun

tərkibində Blenheym cəbhəsində yara aldıqdan sonra 1710-cu ildə buraya gəlib öz

vəzifəsinin icrasına başlamışdı. Onun damarlarında şotland qanı axırdı. O, öz ətrafına

1716-cı ildə nəcib adamları toplayıb Alleqanları kəşf etmək üçün uzunmüddətli bir

səfər etdi. Onlar at belində ən kimsəsiz yerlərdən keçdilər və çoxlu maneələri dəf

etməli oldular. Öz həmvətənləri içərisində onlar ilk adamlar idi ki, Ohayodan

uzaqlarda və Missisipinin geniş yatağında yerləşən qərbə doğru əraziləri görürdülər.

Bu kiçik qrupa başçılıq edən polkovnik Sportsvud bilirdi ki, qitənin ərazisini tutmaq

üçün, bu ingilislərin getməli olduğu yoldur. O, vətəndəki öz hökumətinə təkid edirdi

ki, göllərin yanındakı dağların arxasından Missisipiyədək müdafiə postlarının

zəncirini uzatsın, fransızları bu vadilərin içərisinə girməyə buraxmasın. Çünki bu

ərazilər ağ adamın gəlməsini gözləyirdi. O, təkcə məsləhət verməklə kifayətlənmirdi,

öz işini də görürdü, çünki onun təklifləri diqqətsiz qalırdı. O, hələlik hinduları

saxlaya bilirdi. O, qənaətcil alman koloniyası üçün gözəl torpaqlar tapmışdı,

koloniyada dəmir manufakturasını tikməyə başlamışdı, Amerikada ilk dəmir əridən

soba quraşdırmışdı.

Koloniyanın borcu onun ödəmək imkanlarından böyük idi, ancaq taxılla,

meşə materialı ilə yaxşı ticarət və Vest İndiyadan duzlanmış ərzaq alınması onun

vəziyyətini yaxşılaşdırdı. O, bu yaxınlarda atəşdən dağıdılmış kollec binasını yenidən

tikdirdi və hindu uşaqları üçün məktəb yaratdı. O, nə qədər bacarırdısa, koloniyanın

valyutasını yaxşılaşdırdı. Onun fəaliyyəti əsasən dinclik və inkişaf üçün yararlı idi.

Sahildə dəniz quldurlarını daim nəzarətdə saxlamaq işi burada istisna təşkil edirdi. O,

özünə düşmən də qazandırmışdı və onlar onu sıxışdırıb çıxardılar. Onun ən yaxşı

keyfiyyəti bir əsgər və bir inzibatçı kimi uzun mübarizədə dəniz quldurlarını

birdəfəlik məğlub etməsi oldu. Müharibə qurtardıqdan sonra dəniz quldurları yenidən

güclü fəaliyyətə başlamışdılar. 1717-ci ildə Pennsilvaniya katibi rəsmi məlumat

verirdi ki, onun sahillərində min beş yüz dəniz qulduru vardır, onların baş qərargahı

isə Bahama adalarındakı Qorxu burnu – Cape Fear-da və Nyu Providensdə idi, onlar

Braziliyadan Nyufaundlendə qədər dənizi süpürüb təmizləyirdilər. Lakin onlarla

haqq-hesab çəkiləcək gün uzaqda deyildi. Cənubi Karolina öz sahillərini təmizlədi.

Dönüş nöqtəsi 1718-ci ilə təsadüf etdi. Həmin il ingilis donanması dənizi keçib Nyu

Providensi tutdu, Bahama adalarını dəniz quldurlarından təmizlədi. Buranı o vaxtdan

qanun və qayda qalasına döndərdilər. Həmin il Barbadosdan olan Stiid Bonnet uzun

müddət kralın xidmətində və namuslu bir adam olduğu halda dəniz qulduruna

çevrildi, lakin Qorxu burnunda polkovnik Fettin silahlı gəmisi tərəfindən tutuldu. Bu

həmin polkovnik idi ki, on üç il əvvəl Çarlston limanından fransızları qovmuşdu və

məhz həmin Çarlston limanında da Bonnet, qədim Romadakı Kapitolinin cəsur

müdafiəçisi Manlinin taleyini təkrar edərək dar ağacından asıldı, onun komandası isə

özündən əvvəl belə faciəli mərasimin iştirakçısı olmuşdu. Bu vaxt deyirdilər ki, dəniz

qulduru olmaq zarafatı onların ağıllarının çaşması nəticəsində baş vermişdi. Bonnet

öz qətl hökmünün icrasını gözləyəndə Eduard Tatç,- bu məşhur "qarasaqqallı"dan isə

bütün sahil qorxurdu, - buna bənzər qaydada ölümə yollandı. Beləliklə

addımbaaddım təmizləmə işi davam edirdi, quldurlar məhv edilirdi.

74

Amerikanın sahilləri böyük məsafədə uzanırdı. Hər bir limanda qayda

yaratmaq o qədər də asan deyildi. Lakin hər gələn il koloniyaların gücünü artırırdı və

gücü artdıqca hakimiyyət özünün seçdiyi qaydada sahilləri idarə edirdi.

Sülh müqaviləsi bağlandıqdan bir il sonra, 1714-cü ildə kraliça Anna vəfat

etdi, sonrakı il isə XIV Lui dünyasını dəyişdi, təbiətin qanununa müvafiq olaraq

Günəş Kral da söndü. Fransa kralı böyük monarx kimi Avropa siyasətini dərindən

hərəkətə gətirmişdi. Köhnə nəsl öz yerini təzə nəslə verirdi, bu nəsil isə işlərin bütün

sifətini dəyişdirməyi nəzərdə tuturdu. Birinci Corc taxt-tacı ələ keçirdi, o, ingilis yox,

alman printsi idi, onun ürəyi Hannoverdə idi. Tezliklə İngiltərədə işlər Robert

Uolpolun əlinə keçdi. Baş nazir Uolpol öz hakimiyyətini 1721-1742-ci illər ərzində

iyirmi bir il saxlaya bildi.

Bu dövrdə koloniyalar da müəyyən dəyişikliyə məruz qalırdı. Onların əhalisi

təkcə sayca yox, həm də başqa nöqteyi-nəzərdən də artırdı. Müharibənin

qurtarmasına qədər öz sərhədləri daxilində onların yarım milyona qədər əhalisi var

idi. Bura həm azad adamlar, həm də qullar daxil idi. Sülh bərpa edildikdən sonra

əhali daha sürətlə artmağa başladı. Yeni İngiltərə özləri quraşdırdıqları konfederasiya

ilə ayrıca fəaliyyət göstərməyin köhnə yolunu yavaş-yavaş itirdi. Massaçusets kral

qubernatorlarından ibarət olan yeni sistemdə müəyyən dərəcədə öz liderliyindən

məhrum oldu. O, özünün köhnə Puritan düşüncəli əhval-ruhiyyəsini də itirdi. Öz

əhalisini əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi uzun müddət eyni gərginlikdə saxlamaq

mümkün deyildi. Həyata ciddi surətdə yeni elementlər daxil olurdu, yeni elementlər

isə həyata yeni yol və yeni inamlar gətirirdi. Həyat dini kafedradan daha az idarə

olunmağa başlayırdı, daha çox ərzaq üçün ticarətə tərəf dönürdü. Dəyişikliklərə

şübhələr azalırdı və koloniyanın qonşuları onun tərəqqisinə daha qısqanclıqla

baxırdılar.

Şotland-irlandlar koloniyaya gəlməyə başladılar. Onların bir hissəsi Nyu

Hempşirə getdi, digər hissəsi isə Bostonda qaldı. Onlara arzu olunan adamlar hüququ

verildi. Müharibə adamlar üçün xərc və borc yükü gətirdi. Şotland-irlandlar faydalı

kətan parça toxumaq sənətini bilirdi, bostonlular kətandan paltar geyinməyi

öyrəndilər. Kasıblar barədə bostonlular deyirdilər ki, "onlar bizim üstümüzə silahlı

adamlar kimi gəlmişlər". Yeni immiqrantlar özləri ilə kartof da gətirmişdilər. Bu

bitki əvvəllər Yeni İngiltərədə əkilmirdi. Kiçik gəmilər Kod burnu ilə Nantuket

arasında şimal sahillərinə gələn balinaları ovlayırdı. Bu məşğuliyyət böyük sənaye

əmələ gəlməmişdən əvvəl yaxşı gəlir gətirirdi. Əhali yavaş-yavaş sahildən qərbə

tərəf, Konnektikut və Hadsonun arasındakı meşələrə yayılmağa başladı. 1730-cu ildə

Bostonda presviterian kilsəsi açıldı, bu şübhəsiz kral kilsəsində baş verən

dəyişiklikdən xəbər verirdi.

Orta koloniyalarda və cənubda şimala nisbətən daha çox dəyişikliklər var idi.

Cənubi Karolina, əhalisinin müxtəlifliyi və qarışıqlığı ilə Nyu Yorka və

Pensilvaniyaya bənzəyirdi. Şotland-irlandlar əvvəllər burada məskunlaşdılar. Buranın

adamlarının damarlarında xeyli hüqenot qanı axırdı. Yeni əsr gələndə bura İsveçrə

immiqrantları, Çarlstondan isə almanlar gəldi. Çarlstonun ətrafındakı plantasiyalarda

isə zənci qullar həddən çox idi. Bu koloniyada zənci qullar ağ adamlardan bir neçə

min çox idi. Koloniyanın 1715-ci ildəki 16.750 sakinindən 10.500-ü qullar idi. Lakin

azsaylı ağlar istədikləri kimi koloniyanı idarə edirdilər. Cənubi Karolinada yaxşı

75

inkişaf etmiş siyasi partiyalar var idi, lakin onlar kiçik idi. Əyalət 1719-cu ildə

mülkiyyətçilərin əlindən taxt-tacın hakimiyyətinə keçmişdi. On il sonra

mülkiyyətçilər rəsmi olaraq öz hüquqlarından əl çəkdilər. Polkovnik Frensis

Nikolson dəyişikliklər öz səmərəsini göstərənə qədərki dövrdə (1719-1725-ci illər)

əyalət qubernatoru kimi fəaliyyət göstərdi. Bu vəzifəsində də əvvəllər Virciniyada

olduğu kimi işləməyə başladı.

Hər bir koloniya özünün partiya hərəkatlarına malik idi. Taxt-tac arzu edirdi

ki, koloniyaların assambleyaları hər yerdə qubernatorlara, məhkəmələrə və kralın

verdiyi səlahiyyətlərdən istifadə edən işçilərin hamısına daimi institut kimi baxsın,

maaş təyin etsin və verilmiş təlimatları icra etməkdə onların nüfuzunu tanısın. Lakin

hər yerdə əhalinin nümayəndələri maaş verməkdən imtina etməkdə davam edir və

sessiyalar arasındakı müddətdə öz hüquqlarına aid mənafelərə nəzarət etmək üçün

onlara əlavə səlahiyyət vermək təklifini rədd edirdilər. Onlar yalnız qısa müddətə,

əsasən bütün dövr ərzində bir illiyə maaş verməyə səs verirdi. Həmçinin

assambleyalar onların razılığı olmadan taxt-tac tərəfindən məhkəmələrin mühakimə

aparmaq sahəsində hüquqlarının genişlənməsi və dəyişilməsinə də qəti etiraz

edirdilər.

Nyu Yorkda öz düşündüklərini danışmaq hüququ çox ibratamiz bir hadisə ilə

yoxlandı, işlər elə quruldu ki, bütün koloniyalar tezliklə bundan nəticə çıxardılar.

1734-1735-ci illərdə Con Piter Zenqer deyilən bir adam, bir az əvvəl söyləndiyi kimi,

naşir kimi məhkəməyə çəkildi ki, koloniyanın qubernatoru və inzibati idarəsinin

üstünə mətbuatda müxtəlif böhtan xarakterli hücumlar etmişdir, bu hücumlar guya

"Alihəzrət idarəçiliyinin xarakterini alçaldır" və əyalətdə adamları yoldan çıxarmaq,

iğtişaş yaratmaq məqsədini güdür. Lakin məhkəmədə o, bəraət qazandı. Mətbuatda

böhtana icazə verildi, lakin jüri hesab edirdi ki, bu hər bir adamın koloniyanın

qubernatorluğu haqqında həqiqət kimi fikirləşdiyi hər bir şeyi demək hüququdur. Hər

yerdə adamlar məhkəmənin bu qərarını xüsusi qeyd edirdi.

Adamları zəncilərin törətdiyi qəsdlər sarsıdırdı. İkinci zənci qəsdi 1741-ci ildə

Nyu Yorkda baş verdi və özünü qəflətən yandırılmış alov kimi göstərdi. Elə güman

etmək olardı ki, qullar şəhəri dağıtmaqdan cuşə gəlirlər. Burada heç bir şübhə ola

bilməzdi ki, bu dağıdıcı hadisə cənubdakı qiyamlarla əlaqədardır. Qulların üsyanı

tezliklə Vest İndiyada da baş verdi. Cənubi Karolina belə partlayışlardan iki il idi ki,

əziyyət çəkirdi. 1738-ci ildə silahlı üsyan etmiş zəncilər orada qətl və yanğınlarla

müşayiət olunan dəhşətli qətl həyata keçirdilər. Partlayışlar adətən o yerdə qalxırdı

ki, orada bir qayda olaraq qullar ağlardan çoxluq təşkil edirdi. Bu koloniya isə

Cənubi Floridadakı ispan koloniyası ilə qonşu idi. Öz sahibindən qaçmaq istəyən

zənci cənub sərhədini keçir və orada mehribanlıqla qarşılanırdı. Onlar azad

buraxılırdı və onların ingilis məskunlarını qarət etməyi vəd edən hər bir düşmənçilik

niyyəti bəyənilirdi. Hindu tayfası olan Yamassi bandaları da orada zəncilərlə birgə iş

görməyə, ingilislərin üzərinə hücum etməyə hazır idi. Zənci bandalarında olan

yüzlərlə güclü adam qəflətən yandırmağa, qarət etməyə və öldürməyə başladıqda,

heç kəs şübhə etmirdi ki, nə vaxtsa bu hərəkətlərə görə cavab veriləcəkdir. Bu

üsyanlara cavab olaraq Çarlstonun qubernatoru ağ sakinlərin sayını artırmağa başladı

ki, heç olmazsa onlar öz qüvvələri ilə özlərini müdafiə etsinlər.

76

Dinclik dövründə real olaraq yeni qorxulu dram hazırlanırdı. İki böyük xalq

ingilislərin Amerikadakı resursları üstündə haqq-hesab çəkmək üçün bir-birilə üz-üzə

gəlməli idi. Bu böhran yaxınlaşırdı. Bu kontinentin içərisində ingilislər və fransızlar

bir-birinə tərəf daha sıx irəli çəkilirdilər. Bu təkcə şimalda baş vermirdi, böyük

Missisipi çayının bütün uzunluğu boyu cərəyan edirdi. Fransızlar addımbaaddım

göllər üstündə olan öz postlarından çaya doğru düşürdülər. Onlar bu çayın

mənsəbində post qoymuşdular və körfəzdən şimala özlərinə yol düzəltməyə keçdilər.

1718-ci ildə onlar Nyu Orleanda tikinti aparmağa başladılar. 1719-cu ildə ispan postu

Pensakolanı təslim etdilər və dağıtdılar. 1722-ci ildə beş min fransız böyük çayın

aşağı axınında ticarət qayıqlarında bir başdan o biri başa qədər su yolunu öyrəndi. Bu

vaxtlar şimalda onların qüvvələri Şampleyn gölünə doğru irəlilədi və 1721-ci ildə

Kraun Poyntda fort tikməyə başladı. Həmin il fransızlar və ingilislər Ontario gölünün

üstündə bir-birinin yanında, ingilislər Osueqoda, fransızlar isə Niaqarada fort

tikməyə başladılar.

Belə görünürdü ki, bu iki irq qitəni birlikdə öz mülkiyyəti edə bilməzdi.

İngilislər bura ayaq basmamışdan fransızlar Ohayo vadisini tutmuşdular. Havada

təhlükənin artdığını hiss edən ingilislər yeni koloniya məskunlaşdırmaq barədə

düşündülər və bu koloniyanı Karolina və Florida sakinlərinin arasında saldılar. Bura

fransızlara və ispanlara qarşı baryer və təhlükə rəmzi olmalı idi. Bunu əsgər Ceyms

Oqletorp planlaşdırmışdı. O, on dörd yaşı olanda, 1710-cu ildə axırıncı müharibədə

ingilis ordusuna götürülmüşdü, lakin Utrext müqaviləsindən sonra o, daha altı il

prints Yevgeninin cənubdakı qüvvələrində könüllü əsgər kimi ordu sıralarında

qalmışdı. İyirmi iki yaşında o, İngiltərəyə qayıtmış və onun böyük qardaşı

öldüyündən onun məsuliyyətlərini öz üzərinə götürmüş və 1722-ci ildə İcmalar

Palatasına daxil olmuşdu. O, tori olmaqla anlayırdı ki, Styuartlar taxt-taca

malikdirlər, lakin onlara qarşı qeyri-loyal deyildi. Parlamentdə o, dustaqxanaları

yoxlamaq üçün bir komitə yaratdı. O, özünün xidmətini, bu adamlar üçün yeni bir

həyat şansı əldə etmək və öz talelərini dəyişmək üçün mümkün olan bir şeyi -

Amerikada yaşamağı təklif etdi və bu fikir yeni koloniya yaratmaq planına qədər

böyüdü. O, bilirdi ki, cənub sahilləri - Çarlstonla ispanların Müqəddəs Avqustininin

arası boşdur. Orada heç şübhəsiz, yaxşı torpaqlar var idi, onun əsgər gözü onları

sezmişdi, əlbəttə ki, yalnız xəritə vasitəsilə. Bu həm də Floridadakı əcnəbi qüvvələrə

qarşı yaxşı istehkam yaratmaq nöqtəsi idi. O, öz planını hazırladıqdan sonra başa

düşdü ki, bu yalnız hərbi koloniya ola bilər, istehkam postu koloniyası ola bilər. Bu

namuslu adamlar da, hansılar ki, vətənində taleyin bədbəxtliyinə düçar olmuşdular,

yaşamaq üçün şans əldə edirdi. Bununçün o, bu adamları borc dustaqxanasından

götürməli idi. Kral da, parlament də onun təklifini diqqətlə dinlədi. Kral 1732-ci ilin

iyununda çarter imzaladı və bu adamları bir etibarlı şəxs kimi ona verdi. Bu

mülkiyyətçi hüququna bərabər idi. Parlament on min funt ayırdı ki, bu işə maddi

köməklik göstərsin. Oqletorpun özü kimi liberal düşüncəli adamlar ona birləşib, bu

humanist planı həyata keçirməyə başladılar. Onlar pul verirdilər, məsləhət görür və

özləri üçün heç nə gözləmədikləri halda xidmətlər göstərirdilər.

1732-ci il oktyabrın axırında beş gəmi sakinlərlə birlikdə Amerikaya yollandı.

Oqletorp onlara başçılıq edirdi. 1733-cü ilin fevralında Savanna çayının geniş axını

keçən yerdə onlar ilk yaşayış məntəqəsi tikməyə başladılar. Koloniya çarterə görə

77

onun əsasını qoymağa razılıq vermiş kral Corcun şərəfinə Corciya adlandırılmışdı.

İlk yaşayış məntəqəsini isə çayın adı ilə Oqletorp Savanna adlandırdı. Onun

kolonistləri təkcə borcdan azad edilmiş adamlardan ibarət deyildi. Adamlar hələ xeyli

əvvəl öz səhvlərinin axmaqlıq olduğunu başa düşmüşdülər. Oqletorp da dünyanın

digər adamları kimi başqalarının uğursuzluqlarını təkrar edə bilərdi. Hər bir mühacir

öz vicdanlılığına, qabiliyyətinin və davranışının xarakterinə görə imtahandan

keçirilirdi, hansı işə qadirdisə ona da götürülürdü. İtalyanlar koloniyaya ipəkçiliyi

gətirmişdilər. Alman protestantları Moraviyadanı Zalsburqdan, Tiroldan gələrək,

özlərinin ayrıca yaşayış məntəqəsini saldılar. Onlar çox əməksevər, mömin adamlar

idi, bu barədə onları yalnız ilk plimutlularla müqayisə etmək olardı. Şotland dağlıları

gəlib cənubda məskunlaşdılar, bura ispanlarla görüşün çıxış nöqtəsi idi. Karolinalılar

onlara bildirdilər ki, bu yer ispanlara o qədər yaxındır ki, onlar yeni sakinləri fortda

yerləşən evlərinin pəncərələrindən tüfəng atəşi ilə vura bilərlər. "Bu necə ola bilər,

biz onları öz fortlarından vurub çıxarmağa gəlmişik və yaşamaq üçün özümüzə ev

tikəcəyik" - deyə onlar qışqırır və öz məntəqələrini tikməkdə davam edirdilər.

Xoşbəxtlikdən ispanlarla müharibə başlamamışdan yeddi il əvvəl hər bir

adam bilirdi ki, bu müharibə labüddür və həmin vaxtdan kiçik koloniya buna kifayət

qədər hazır idi. Corciyanın ərazisi Savanna çayının üstündən Altamahaya qədər,

sahildən arxaya qərbə və şimala, o çayların mənbəyinə qədər uzanırdı. Savanna

çayının yanı Cənubi Karolina ilə sərhəd kimi məskunlaşdırıldı. Şotland dağlıları

özlərinin təhlükə mənbəyi olan postlarını Altamahanın üzərində tikdilər.

Müharibədən əvvəl isə yeni sakinlər silah və ərzaq ehtiyatı görməkdən başqa

Altamaha çayının ağzında Sent Simon adasında istehkam tikdilər. Hər bir sakinin özü

həm də müəyyən mənada istehkam yönlü hərbi post idi. İlk sakinlər royal

qvardiyasının serjantları tərəfindən silaha yiyələnməyə öyrədilirdi. Silah və sursat da

kənd təsərrüfatı alətləri kimi bol idi. Koloniyada zənci qul saxlamaq qadağan

edilmişdi. Sakinlər arasında hərbi intizamı saxlamaq üçün buraya heç kəs spirtli içki

gətirə bilməzdi. Oqletorp isə daim əlində qanunlar gəzdirirdi. Ona hörmət edir və onu

eşidirdilər, yəqin ki, o, adamları idarə etmək üçün doğulmuşdu. Lakin o, Çarlz və

Con Uelsliləri özünün yaxın məsləhətçiləri və koloniyanın keşişləri kimi götürdükdə

o qədər də müdrik hərəkət etməmişdi. Onlar Amerikada üç il qalmış və sonra

İngiltərəyə qayıdıb, orada yeni fikir ayrılığına səbəb olan kilsə təsis etməklə məşğul

olmuşdular. Oqletorp Çarlz Uelslini Corciyaya gətirdiyi 1734-cü ildə Yeni İngiltərəni

dini hisslərin böyük dalğası bürüdü. Bunu sonralar "Böyük oyanma" adlandırdılar.

Lakin Corciya bu vaxt başqa şeylərlə məşğul idi və İngiltərədən gələn keşişlərin

dualarına elə bir diqqət vermirdi.

1739-cu ildə İspaniya ilə labüd olan müharibə başladı. Bu müharibə ona görə

labüd idi ki, İngiltərə İspaniyanın Vest İndiya və Cənubi Amerikada ticarət rəqibi,

Floridanın sərhədlərində isə siyasi rəqibi idi. Oqletorp demək olar ki, birinci zərbəni

qəbul etməli oldu. Admiral Vernon 1739-cu ilin yayında hələ müharibə elan

edildikdən əvvəl Vest İndiyadakı məntəqələri dağıtmaq və ispanların ağalığını ləğv

etmək üçün getmişdi. O, tezliklə, noyabr ayında Porto Bellonu tutdu. Oqletorp bunun

ardınca Sent Avqustinə hücum etdi. O, öz koloniyasının əsasını qoyanda bunu

əvvəlcədən görə bilmişdi. 1740-cı ilin mayında qırmızı dərililərin və əyalət

militsiasının qarışıq qüvvələri ilə, onların ümumi sayı iki min nəfərdən bir qədər çox

78

idi, hücuma keçmək üçün hərəkət etdi. Ona dənizdən altı gəmidən ibarət kiçik

donanma köməklik göstərirdi. Lakin bu rəngarəng qüvvələri bir yerə yığmaq

ləngiməyə səbəb oldu. İspanlar Havanadan kömək gətirirdilər. İngilis gəmiləri

ispanlara kifayət dərəcədə yaxınlaşmağı mümkün hesab etmirdilər. Oqletorp kiçik də

olsa mühasirədən bütünlüklə istifadə etmədi və hücum tamamilə məğlubiyyətə

uğradı. Buna baxmayaraq, bu müəyyən səmərə verdi. Çünki iki il ispanlar özlərini

əsəbi apardılar, ancaq müdafiə barədə düşündülər. Sonra isə ispanlar hücum etdikdə

Oqletorp onlara zərbə endirdi və onları süpürüb Sent Avqustinə atdı.

1742-ci ildə ispanların əlli bir yelkənli gəmidən ibarət donanması və onların

göyərtəsindəki beş min adamdan ibarət dəstə Sent Simon adalarına gəldi, burada da

Oqletorp cəmi altı yüz əlli adamla onların hücumunu dəf etdi. Onun kiçik fortu çox

igidliklə vuruşurdu. Bu düşməndən yaxa qurtarma, təkcə Bibliyadakı - Köhnə

Vəsiyyətdəki xilas olma əhvalatları ilə müqayisə edilə bilərdi. Bunu Corc Uaytfild

belə qiymətləndirmişdi. Bu vaxt Vernon və Ventvors Kartaxendə sarsıdıcı

bədbəxtliklə qarşılaşdılar. Xətdə olan gəmilərin böyük donanması və quruda olan

doqquz min adam qüvvəsi ilə 1741-ci ilin martında onlar hücuma keçdilər. Lakin

Ventvors öz dəstəsi ilə hər şeyi pis icra etdiyindən hücum biabırçı surətdə

uğursuzluqla başa çatdı. Bu hadisə tropikanın məhvedici rütubət mövsümünə təsadüf

etdi. Xəstəlik onun ordusunu bir ovuc adam qalana qədər məhv etdi və minlərlə

adamın həyatı qurban verildi. Yeni İngiltərə və Virciniya bura dəstə göndərdi ki,

məhv olan ordunun bir hissəsini xilas etsin. Təkcə kolonistlər bilirdilər ki, nə qədər

az adam öz evinə qayıda biləcəkdir. Bu onu göstərirdi ki, ispanlar və fransızlar

Amerikaya sahib olmaq üstündə rəqib olaraq qalırlar.

Bir neçə ay idi ki, bir xüsusi məsələ üstündə İngiltərə İspaniya ilə mübahisəyə

girmişdi. 1740-cı ildə Habsburqların Avstriya sülaləsinin kişi qanadı tükənirdi.

Mariya Tereza taxta çıxdı. Rəqib iddiaçılar onun vərəsəlik hüququnu əsassız hesab

edirdilər və bütün Avropa 1740-1748-ci illərdə "Avstriya irsi müharibəsinə" cəlb

olundu. Fransa və İngiltərə bura cəlb edildikdə, koloniyalarda onu "Kral Corcun

müharibəsi" adlandırdılar. Bu müharibədə Fransa və İngiltərə yenidən əks

mövqelərdə dayandı və 1744-cü ilin yazında onların arasında müharibənin

başlanması elan olundu. 1745-ci ilin mayında Vest İndiyadan kommador Uorrenin

komandanlığı altında dörd ingilis hərb gəmisi donanmaya birləşib, Luisburqun

divarları altında dayandı. Dəniz hərbçiləri tezliklə sahilə çıxdılar. "Adamlar sahilə

qartallar öz ovunun üstünə cuman kimi tələsirdilər". Fransızların onları geri oturtmaq

cəhdi uğursuz oldu. Artilleriya iki böyük müharibədə eyni fərasətlə özünü

göstərmişdi, bostonlu bacarıqlı mühəndis Riçard Qridli artilleriyaya başçılıq edirdi.

Mühasirə altı həftə ərzində başa çatdı və 17 iyunda fort və batareyalar təslim oldu.

Britaniya bayrağı tezliklə Luisburqun divarları üzərində dalğalandı. Amerikadakı öz

böyük fortunun məğlubiyyətinə Fransa kralı təəccüb qalmışdı və onu geri qaytarmağı

qərara aldı. Bura donanma göndərdi. Lakin donanma ingilislər tərəfindən əsir

götürüldü və Eks-le-Şapel müqaviləsi bağlandı. Bu vaxt müzakirələrin birinci

mövzusu Akadiyanın sərhədləri oldu. Utrext müqaviləsinə görə, bu ərazi sərhədlər

müəyyən edilmədən İngiltərəyə verilmişdi və bu gələcək mübahisələrin toxumunu

səpmişdi.

79

Luisburq istehkamını fransızlar iyirmi beş ilə tədricən tikmişdilər, bununla

xeyli ərazini nəzarətdə saxlayırdılar. Əyalət dəstələri Amerikanın digər ən heybətli

fortlarını tutdu. Yeni İngiltərəlilərə başçılıq edən Uilyam Pepperell bu qələbəyə görə

baron titulu aldı. Uorren admiral oldu. Sonrakı ili fransızlara qarşı Şampleyn

üstündəki Kraun Poynta hücum planlaşdırıldı, lakin bundan heç nə alınmadı.

Nəhayət, 1748-ci ildə sülh müqaviləsi bağlandı. Onun şərtlərinə görə Luisburq və

bütün işğal edilmiş məntəqələr bərpa edildi. Lakin sülh o qədər də uzun çəkmədi.

80

Fransızlarla toqquşma və Corc Vaşinqtonun fəaliyyətinin başlanğıcı

Yeddi ildən sonra Fransa və İngiltərə toqquşdu. bu axırıncı nizamlanma dövrü

idi. Onlar qərbi vadilərdə görüşdülər və müharibənin birinci qığılcımı bütün

Avropanın diqqətini cəlb etdi. Müharibə dramının birinci səhnəsi Virciniya

sərhədlərində oynanılırdı. Fransızlar bir qərara gəldilər ki, onların müdafiə xəttinə

yaxın olan ərazi Müqəddəs Lavrentidən başlayıb Missisipiyə və körfəzə keçir. Onlar

bilirdilər ki, Ohayo vadisinə sahib olmaqla, onlar bunu edə bilərlər və bu plan

hazırlandı. Lakin bunu etmək üçün ingilislərə həmişə olduğundan daha çox

yaxınlaşmaq lazım idi. Bir neçə alman ailəsi Pennsilvaniyada qərbə doğru özlərinə

yol salmışdılar. Yüzlərlə yorulmaz şotland-irlandlar iyirmi il ərzində bura yığışmışdı.

Pennsilvaniyanın və Virciniyanın ön tərəfində olan bu adamlar onların qarşısında

nələr baş verdiyini müşahidə edirdilər və gördüklərini başa düşməyə başlayırdılar.

Tacirlərin dağdan aşdıqlarını da ingilislər qeydə götürürdülər. Bir ildə onlar üç yüz

dəfə belə səfər etmişdilər. İngilislər Ohayoda axan çayları fransızlar kimi yaxşı

tanıyırdılar. 1748-ci ildə axırıncı sülhdən bir il sonra Virciniyadan olan adamlar

Ohayoda Torpaq Kompaniyası təşkil etdilər. Onların içərisində Lourens Vaşinqton

da var idi. O, Vernonla və Ventvorsla Kartaxendə birgə xidmət etmişdi və bu əzablı

xidmətdə öz sağlamlığını itirmişdi, vərəmlə xəstələnmişdi. O, pensiyaya çıxdıqdan

sonra da yaşadığı Potomak yaxınlığındakı öz malikanəsini istedadlı dənizçiyə

məhəbbətinə görə admiral Vernonun şərəfinə Maunt Vernon adlandırmışdı.

Cənubdakı odlu-alovlu günlərdə onu həqiqətən də səmimi məhəbbətlə sevmişdi.

1750-ci ildə ingilis hökuməti burada yaradılan Torpaq çayı kompaniyasına

Ohayo çayı üstündəki altı yüz min akr sahəsi olan ərazini verdi.

Ohayo ölkəsinə isə ingilislərin iddiası tərəddüdsüz və hərtərəfli idi. İngilislər

fransız tacirlərini lisenziyasız ticarət etdiyinə və bu ərazilərə girdiklərinə görə

tutdular, fransızlar isə qayıtdıqdan sonra ərazilərindən keçən ingilisləri oradan qovub

çıxardılar.

Fransız hakimiyyəti adətən olduğu kimi birinci hərəkətə başladı. 1752-ci ildə

Kanadanın qubernatoru olan fransız markiz Dyuken ilk həlledici addımı atdı. O,

müxtəlif istiqamətlərdə qüvvələr göndərdi. Həmin ili Virciniya qubernatorluğuna isə

Robert Dinviddi gəldi. O, Qlazqo tacirinin oğlu idi, vətəndə tərbiyə olunmuşdu.

Bermudaya gömrükçü gəlmiş, Amerikanın cənub portlarının baş gömrük nəzarətçisi

işləyərkən Virciniyada yaşamışdı. Sonra Ohayo Torpaq Kompaniyasının səhmlərini

almaqla, onun iyirmi səhm sahibindən biri olmuşdu. O, yeni vəzifəyə gələndə,

koloniyada adamlara başçılıq etməyin yolları ilə tanış idi. Xüsusilə o vaxt Ohayo

Kompaniyasının prezidenti olan və gələcək yeni dövlətin ilk prezidenti olacaq Corc

Vaşinqtonun əmisi oğlu Lourens Vaşinqton və bir qrup nüfuzlu adamlarla - Lilərlə,

Ferfakslarla və başqaları ilə o, tez-tez Lourensin malikanəsində - Maunt Vernonda

görüşürdü. Onlar gözlərini qərb torpaqlarına dikmişdilər. O, fransız qubernatorunun

yerdəyişməsini gördükdə vətəndəki hökuməti məlumatlandırdı. Ona göstəriş verildi

ki, ləngimədən fransızlara belə bir tələb göndərsin ki, "dinc yolla çıxıb gedin", əgər

onlar bu xəbərdarlığa məhəl qoymasalar, "ordunun gücü ilə onları qovsun". Bu xəbər

ona çatdıqda Lourens Vaşinqton əmisi oğlu Corc Vaşinqtonu Maunt Vernona

çağırdı. Corc Vaşinqtonun bu vaxt vur-tut iyirmi bir yaşı vardı, lakin o, artıq işləmək

81

üçün bacarığa malik idi. O, Lourens kimi İngiltərədə təhsil almamışdı, lakin

Virciniyada məktəbdə oxumuşdu. Lourens Vaşinqton Dinviddi qubernator olan ili

otuz dörd yaşında öldü. Əmisi oğlu Corca isə öz malikanəsini və on bir mahalın

militsiasına başçılıq etməyi qoyub getdi. Fransızlara Ohayodan çıxmaq tələbini

vermək üçün Dinviddi məhz bu cavan oğlanı seçdi. Bu xəbər fransızlara qış vaxtları

çatdırıldı. Vaşinqton meşənin içərisi ilə at belində bizonların cığırları ilə irəliləyirdi.

O, məlumat verirdi ki, fransızlar onları çox hörmətlə qarşıladı, lakin Ohayonu

özlərininki adlandırdılar və bildirdilər ki, bu yerləri onlar ingilislərin əmrinə uyğun

olaraq tərk etməyəcəklər. Fransız zabitlərindən ən cavanı Vaşinqtona dedi ki, əgər

onlar nahardan sonra evə girsələr, onları ingilis tacirləri adı ilə tutacaqlar.

Vaşinqton Vilyamsburqa 1754-cü ilin yanvarında qayıtdı və sonrakı ay

yenidən Ohayoya yollandı ki, orada istehkamlar tiksin. Tezliklə fransızlar da gəldi.

Bura beş yüz fransız gətirildi və qırx ingilisin isə bu yerlərin müdafiəsini başa

çatdırmadan ya geri çəkilmək, ya da zərbə ilə çayın içərisinə tökülməkdən başqa yolu

yox idi. Fransızlar bu yerlərin qərb torpaqları üçün bir açar olduğunun əhəmiyyətini

bilirdi və bu açara yiyələnmək istəyirdilər. Bu isə açıq müharibə hərəkətindən başqa

bir şey olmayacaqdı. Onların qüvvələri yay girənə qədər min dörd yüz nəfər idi.

Onlar etibarlı fort tikmişdilər, bu kifayət dərəcədə qüvvətli fort idi. İndi onlar

ingilislərin nə edəcəklərini gözləyirdilər. Dinviddi bir şotland fərasəti ilə hərəkət

edirdi. O, bütün işlərini koloniyanın assambleyası ilə razılaşmalı idi, fransız

qubernatoru üçün isə buna ehtiyac yox idi. Dinviddi sərhədlər barədə fikirləşəndə,

assambleya diqqətini daxili işlərə verirdi. Vaşinqton meşənin dərinliklərində olanda,

assambleya qubernatorla mübahisə edirdi ki, məhz onun vaxtında torpaqlar üçün yeni

qiymətlər qoyulmuşdur və bu məsələdə o, güzəştə getməsə, ona pul verməkdən

imtina edəcəklər. Lakin onlar biləndə ki, Qərbdəki məsələlər necə aktualdır və

görəndə ki, qubernator hərbi dəstələr yığır, razılaşdılar ki, əgər o, öz cibindən bu

dəstələr üçün lazım gəldikdə haqq versə, onlar bu xərcləri ödəyəcəklər.

Ohayo ilə əlaqədar məsələni həll etmək virciniyalılar və fransızlar üçün heç

də açıq rəqabət yolu deyildi. Virciniya fransızlar kimi silahlı dəstələrə malik deyildi.

Könüllülərdən ibarət hazırlıqsız dəstələr yığılır, geyindirilib, bir qədər təlim

keçdikdən sonra onlar dağ yolunu kəsmək üçün göndərilirdi. Lakin yayda fransızlar

hücum edib onları qovmağa hazır idi. Buna qədər də rəqiblər arasında qan

tökülmüşdü. Vaşinqton kiçik bir dəstəyə komandirlik edirdi. 1754-cü ilin mayında o,

qırx nəfər öz döyüşçüsü ilə fransız döyüş qrupuna hücum etdi. Fransız

kəşfiyyatçılarının gənc komandiri bu toqquşmada öldürüldü və onun otuz adamı əsir

götürüldü. Okeanın hər iki tayında adamlar bunu eşitdikdə başa düşdülər ki,

müharibə başlanmışdır. Gənc Vaşinqtonun yandırdığı alovdan bütün Avropa tezliklə

bir qığılcım götürdü. İyunda Vaşinqton geri çəkilməyə məcbur oldu. Onun vur-tut üç

yüz əlli adamı vardı. Həmin ay fransızlar yeddi yüz adamla hücuma keçdilər. 3 iyul

1754-cü ildə bütün gün ərzində leysan yağış altında gedən vuruşdan sonra fransızlar

Vaşinqtona şərəfli təslim təklif etdi və sonrakı gün ona toxunmadan adamlarını və

silahını götürüb getmək imkanı verdi.

Bu Qərbin fransızlardan qoparılmasının uğursuz başlanğıcı idi. Ən pis cəhət

isə orasında idi ki, bu hadisələr ingilislərin belə işlər üçün nə qədər zəif olduğunu

göstərdi. Təhlükə təkcə Virciniya üçün deyildi, Amerikada olan bütün ingilislərə

82

yönəlmişdi. Lakin koloniyalar birləşib əməkdaşlıq edə bilmirdilər. Ümumən hərəkət

etdikdə isə çox ləng tərpənirdilər, elə bil ki, müharibə gözləyəcəkdir ki, iki dəstə bir

yerdə getməyə nə vaxtsa hazır olsun. Pennsilvaniyanın və Nyu Yorkun

assambleyaları tam soyuqqanlılıqla elan etmişdilər ki, ingilis tacının Ohayo vadisinə

hansı hüquqları olması onları maraqlandırmır. Merilend qüvvə qaldırmağın tərəfdarı

idi. Lakin Vaşinqtonun məğlub olduğu gün o heç nə etmədi. Şimali Karolina üç yüz

əlli adam göndərdi. Yalnız Cənubi Karolinadan olan çox kiçik qrup fransızların

hücumundan qabaq gəlib, Vaşinqtonun vuruşduğu Böyük Çəmənliklərə çıxdı.

Dinviddi də başqa qubernatorlar kimi İngiltərə hökumətinin diqqətini necə

hərəkət etmək barədəki işlərə yönəldirdi. Hökumət tezliklə Amerikanın ələ

keçirilməsi və ya uduzulmasının nəhayət etibarilə necə əhəmiyyət kəsb edə biləcəyini

gördü. İngiltərədən hərbi dəstə göndərildi. Avropa üçün bu Yeddi illik müharibənin

(1756-1763-cü illər) başlanğıcı idi.

Bu müharibədə Prussiya kralı Böyük Fridrix özünün cəbhədə sərkərdə

ustalığını sübut etdi. Vuruş cəbhəsi isə Avropadan Asiyaya və Afrikayadək

yayılmışdı. Bu müharibədə Fransa həm Hindistanı və həm də Amerikanı İngiltərənin

əlindən almaq istəyirdi. Kolonistlər üçün isə bu müharibə yalnız "Fransız və

Hindistan müharibəsi" idi. Başlanğıcda İngiltərə hökumətinin gördükləri işlər çox az

və olduqca zəif idi. 1755-ci il fevralın 20-də kralın nizami ordusunun iki alayını

gətirən nəqliyyat gəmiləri Çesapik limanına girdi. Bu qüvvələr Dyukenə

göndərilməli idi. Fransızlar da hərəkətə gəldi. Erkən yazda on səkkiz fransız hərb

gəmisi Kanadaya tərəf üzürdü, onların göyərtələrində altı batalyon əsgər və yeni

qubernator var idi. Onların yolunu kəsmək üçün ingilislərin dənizə bərabər qüvvədə

donanma çıxarmalarına baxmayaraq, fransızlar Müqəddəs Lavrenti çayına girdilər.

Bu vaxt onlar azmış və donanmadan ayrı düşmüş iki gəmini ingilislər tərəfindən

tanındığına görə itirdilər. Həm şimaldakı, həm də ki, cənubdakı vəziyyət

müharibədən xəbər verirdi. General-mayor Eduard Breddok Virciniyaya göndərilən

polklara komandanlıq edirdi və ona Amerikadakı bütün qüvvələrin baş komandanı

səlahiyyəti verilmişdi. Ona görə də o, koloniyaların qubernatorlarını

Aleksandriyadakı öz qərargahına müşavirəyə yığdı.

Aprelin ortasında bura beş qubernator: əlbbətə ki, Virciniya qubernatoru

Robert Dinviddi, Pennsilvaniya qubernatoru Robert Hanter Morris, Merilendin fəal

qubernatoru olan Horatsio Şarp, Nyu York əhalisinin qubernatoru Ceyms de Laksi və

Massaçusets qubernatoru Uilyam Şirli gəlmişdi. Şirli hüquqşünas kimi təhsil almışdı,

axırıncının hər hüceyrəsinin "centlmen və siyasətçi olduğunu" deyirdilər. O, on il

əvvəl Luisburqa hücumu təşkil etmişdi, özünə çox güvənən adam idi. Müşavirədə

Niaqaraya hücum planlaşdırıldı. Fransızların Dyukenlə əlaqəsini kəsmək üçün olan

bu hücuma Şirli rəhbərlik etməli idi. Kraun Poynta hücuma polkovnik Uilyam

Conson başçılıq edəcəkdi. Nyu Yorkdan olan polkovnik Consona hindu tayfası olan

mohauklar kömək etməli idi ki, o, Şampleyndə fransızları darmadağın etsin.

Akadiyaya hücum kral nizami ordusunun polkovnik-leytenantı Monktonun başçılığı

altında aparılmalı idi. General Breddok özü meşələrdən keçərək Dyukenə qarşı

hücum etməli idi. Vaxtilə bu yolla Vaşinqton Böyük Çəmənlikdən çıxış yolunu

kəsmişdi. Bir şey daha sərfəli idi ki, general Breddok şimala tərəf daha uzaq

marşrutu seçmişdi.

83

Pennsilvaniya fermerləri sərhəddə yol düzəltməyə və əkin üçün meşədə yer

almağa başlamışdılar. Lakin elə bil ki, taleyin işləri Breddoku uğursuzluğa aparırdı.

Onun həm cəsarəti, həm də qabiliyyəti var idi, lakin o, təəssüf ki, ehtiyatlılığını

itirmişdi. Breddok bu tənha çöllərdə müharibəni Avropada öyrəndiyi qaydada

aparmaq istəyirdi, əyalət adamlarının heç bir məsləhətinə ehtiyac duymurdu. Bir neçə

adam, o cümlədən Vaşinqton yalnız öz təşəbbüsləri əsasında ona məsləhətləri ilə

kömək etmək istəyirdi, ancaq baş komandan, "xarakteri etibarilə əsl irokez idi". O,

iki min adamı artilleriya arabaları və yükləri ilə birlikdə kimsəsiz yerə gətirib

çıxarmışdı. Min dörd yüz nizami əsgər və beş yüzə yaxın virciniyalı, süvari və

piyada, Nyu Yorkdan olan iki müstəqil kompaniya və nəqliyyat gəmilərində xidmət

edən dənizçilər öz ehtiyatlarını və sursatlarını bu ağır yolla özləri ilə aparmalı idi.

Vaşinqton baş komandanın köməkçilərindən biri kimi hərəkət edirdi, lakin adi bir

əyalət zabiti olaraq qalırdı. Bu ordu balta və belin köməyi ilə meşədən özünə yol

açaraq irəliləyirdi. Sonra isə bütün koloniyaları vahiməyə bürüyən bədbəxt gün gəlib

çatdı. Dyuken fortundakı fransız komandanı heç də Breddokun ona qarşı gətirdiyi

qədər qüvvəyə malik deyildi. O, geri çəkilməyə məcbur ediləcəyini gözləyirdi. Lakin

iyunun 9-da ingilis generalı və onun irəlidəki min iki yüz nəfərlik qüvvəsi qarşıya

çıxan çayın dayaz yerini ayaqla keçdilər, bura Dyukendən səkkiz mil aralı idi, forta

aparan cığırla irəlilədilər və nəhayət yolda fransızların qurduğu tələyə düşdülər.

Minlərlə adam, əsasən hindular və Kanada əyalət qüvvələri, onların üzərinə ölüm

saçan atəş yağdırmağa başladılar. Onlar qalın meşə ilə örtülü olan yerlərdən və iki

əllə atəş açırdılar. O, öz döyüş qaydasını planlaşdırarkən, meşə hücumunu necə

qarşılamağı izah etməmişdi. Vaşinqton isə əvvəlcədən ondan bunu etməyi xahiş

etmişdi. Bir də öz adamlarını yolun açıq yerində saxlamışdı ki, tamam məhv

olmamaq üçün arxaya qaçmaq mümkün olsun. Bu məğlubiyyyət biabırçılıq idi,

təəssüflənməli hal idi. Vaşinqton və onun Virciniya meşəçiləri məğlubiyyət anı

gəldikdə arxanı çətinliklə saxlaya bilirdilər və buraya ölümcül yaralanmış baş

komandanı gətirdilər ki, o, bu sığınacaqda ölə bilsin.

Dinviddi virciniyalıların qabağında dayanmışdı ki, hindulardan sərhəd

məskunlarını qorusun. Bu Vaşinqton üçün qeryi-mümkün bir vəzifə idi ki,

müharibənin qalan dövründə əyalət militsiasının bir qrup adamı ilə üç yüz əlli millik

bir sərhədi qoruyub saxlasın. Burada şotland-irlandların kiçik komaları və azacıq

məskunlar səpələnmişdi. Məğlubiyyət həyəcanı vaxtı Breddokun kağızları itdi,

fransızların əlinə keçdi və ingilislərin planları ilə bütün Avropa tanış oldu. Bu

sənədlər nələr olacağı barədə xəbədarlıq edirdi.

Şirli gölə çatmamışdan Niaqaranı tutmaq cəhdindən imtina etdi. Conson

fransızlarla Corc gölü yanında qarşılaşdı və onları geri çəkilməyə məcbur etdi.

Fransız komandanı Duesko ingilislərə əsir düşdü. Lakin onlar öz müvəffəqiyyətlərini

davam etdirmədilər. Təkcə Byunseqo üzərində olan hücum planlaşdırdığı kimi baş

tutdu. Yeni İngiltərənin iki min nəfərlik əyalət qüvvələri polkovnik Monktonun və

polkovnik Con Uinslonun başçılığı altında bir tikintisi başa çatmamış istehkamı ələ

keçirdilər və Akadiya artıq həmişə olduğuna nisbətən bu vaxt xeyli təhlükəsiz oldu.

Bu uğursuzluqdan və məğlubiyyətdən üç ilə yaxın vaxt keçdi. 1756-cı ildə

markiz Monkalm Kanadada komandan oldu və elə həmin il fransızlar Osveqodakı

ingilis fortunu tutub dağıtdı. Amerikaya gələn London qrafı da heç nə edə bilmədi.

84

Vətəndəki hökumət bura kömək göndərdi. Lakin heç bir müvəffəqiyyət qazanıla

bilmədi. Pitt həyəcanla deyirdi: "Mən Amerikadan bir şey eşitməyə qorxuram".

1757-ci ildə qraf London özünün ən yaxşı qüvvələrini Luisburqa hücum etmək üçün

Şimala çıxardı. Monkalm bu hərəkətdən özünəməxsus fayda götürdü və Uilyam

Hendil fortunu tutdu. Bu ingilislərin Corc gölündəki ən irəliyə doğru çıxmış fortu idi.

London beləliklə Luisburqa qarşı niyyətlərində uğursuzluğa uğradı. General Ceyms

Eberkrombay on beş min nəfərlik ordu ilə, onlardan altı mini nizami ordunun əsgəri

idi, Monkalmın vur-tut dörd min adamı olan Tikonderoqaya hücuma keçdi. Lakin bu

hücum özünün ən həlledici nöqtələrində uğursuzluğa uğradı, general iki min adam

itirdi və 1758-ci ilin iyulunda qaçıb canını qurtardı. Lakin bu məğlubiyyətlərin hələ

sonu deyildi. Uzağı görən Bencamin Franklin ingilislərin böyük nöqsanını müşahidə

etmişdi, bu da koloniyalar arasında birliyin olmaması idi. Fransızların ingilislərdən

bir üstünlüyü var idi ki, bu, onların birlikdə olması idi. Olbanidə keçirilən konfransa

Franklin öz birlik planını gətirmişdi. Bu Olbani planı kimi məşhurdur. Bu plan taxt-

tac tərəfindən təyin edilən baş prezidentin olmasını, qanunvericilər tərəfindən seçilən

şuranın təsis edilməsini nəzərdə tuturdu. Lakin İngiltərə hökuməti sənədin

demokratikliyinə görə bu planı rədd etdi. Kolonistlər isə onu kralın hakimiyyətinin

bərpa edilməsi qorxusuna görə rədd etdilər. Ona görə də koloniyalar razılaşmış

tədbirlər olmadan bu müharibəyə başlamışdılar.

Bu vaxt İngiltərənin taleyi ən aşağı səviyyəli çəkilməyə düşdü. Üç il ərzində

o, bu və digər məğlubiyyətləri dadmalı oldu. 1757-ci ildə Müqəddəs Lavrenti çayının

hövzəsində və Ohayo vadisində artıq bir dənə də olsun ingilis fortu və ya hansısa

kiçik kəndi yox idi. Bütün bunlardan başqa İngiltərə, işlərin başında duran fərasətli

və qətiyyətli şəxsiyyətin yoxluğundan əziyyət çəkirdi. Nəhayət, ölkə belə bir adamı,

yüksəlməkdə olan əsl dövlət xadimini tapdı. Bu adam həmin nəslin ən böyük ingilisi

sayılan Uilyam Pitt idi. Pitt hakimiyyətə 1757-ci ilin yayında gəlmişdi və onun

hərtərəfli inkişaf etmiş ağlı tezliklə bütün situasiyanı dərk edə bildi. O, hər bir

məsələni sahib xüsusiyyəti ilə tuturdu. O, tezliklə məğlubiyyətlər ardıcıllığını

qələbələr seriyasına çevirdi. Şimali Amerikanın Fransanın deyil, İngiltərənin torpağı

olması faktına görə adamlar hər şeydən əvvəl məhz ona borcludurlar. 1757-ci ildə

Böyük Pitt İngiltərədə işlərə ümumi nəzarət etməyə gəldikdən sonra Amerikada bir

daha orduya rəhbərlik etməyə səriştəsiz adamlar seçilmədi. Pitt Eberkombayın həmin

vəzifəyə irəli çəkilməsində səhv etmişdi. Lakin o, bir daha belə səhvlərə yol vermədi

və bu, uğursuzluqlar müharibəsini uğurlar müharibəsinə çevrilməyə səbəb oldu, özü

də bu proses sürətlə və dönməz qaydada getdi. İki ildən çox olmayaraq fransızlar

Amerikada başqa xalqların da torpaqlarına sahib olmaqda qalırdılar. Pitt görürdü ki,

bu məsələni həll etmək üçün güc də istedad kimi eyni dərəcədə adekvat qaydada

istifadə olunmalıdır. 1758-ci ilin iyulunda admiral Baskouenin başçılığı altında

donanma on iki min nəfərlik ordu ilə, dəstəyə general Cefri Emherst başçılıq edirdi

və onu Pitt özü xüsusi olaraq komandanlıq etmək üçün seçmişdi, Luisburqu tutdu.

Avqust ayında polkovnik Con Bredstrinq Eberkrombayın üç min əsgəri ilə fransızları

Osveqodakı Frontenak fortundan qovub çıxartdı. Noyabrda fransızlar Dyuken

fortunu tərk etdilər. 1759-cu ilin iyununda Conson Niaqara üstündəki fransız fortunu

zəbt etdi və Ohayoya gedən yolu kəsdi. Dyuken fortu öz adını dəyişərək Pitt fortuna

85

çevrildi, bu ad Uilyam Pittin şərəfinə verilmişdi, 1816-cı ildə isə şəhər statusunu

almaqla Pittsburq adını daşıdı.

Yayın ortasında general Emherst on bir minlik ordunu Pikondoroqaya qarşı

hücuma apardı və fransızların qabaqdan qaçdığını gördükdə çox məmnun oldu. O,

Corc gölünü təmizlədi və Şampleyn üstündəki Kraun Poyntu tutdu. Fransızlar bütün

qüvvələrini şimala yığmağa məcbur oldular, çünki Pitt Vulfu Kvebekin üstünə

göndərdi. Onlar Vulf buraya gələnə qədər on dörd min canlı qüvvə topladılar və

1759-cu ilin iyundan şəhəri qalaya çevirdilər. Şəhərin istehkamları hər yerdə

müdafiəyə hazır idi. Üç ay ərzində ingilislərin bu şəhərin üstünə etdiyi güclü

hücumlar nəticəsiz oldu. Bütün dünyanın xatırladığı sentyabr gecəsi Vulf cığırla

Abraham yüksəkliyinin yanındakı dərin dərəyə gəlib çıxdı və burada 13 sentyabr

1759-cu ildə öz həyatını itirsə də, Kanadanı İngiltərə üçün işğal etdi. Bundan sonra

vəzifələrin qalan hissəsini həll etmək çətin deyildi. Sonrakı ili Monreal təslim oldu.

Bütün Kanada ingilislərin əlinə keçdi və müharibə praktiki olaraq başa çatdı. Lakin

hələ üç il gözləmək lazım gəldi ki, rəsmi sülh bağlansın. Çünki Avropa xalqları

Amerikadakı vuruşların və mühasirələrin sonu ilə əlaqədar olan nəticələrdən irəli

gələn işlər barədə bir qərara gəlməmişdilər. Lakin ingilis koloniyaları üçün mübarizə

artıq başa çatmışdı. Qələbənin bütün şərəfi Baskouenə, Emherstə və Vulfa çatdı,

qələbənin başlıca tərəfi isə Uilyam Pitti mükafatlandırmalı idi. Məhz Pitt

ekspedisiyanı ilhamlandırmışdı. Pittin hakimiyyətinin ilk ilindəki müvəffəqiyyətlər

heyrətləndirici idi. Luisburq, Frontenak və Dyuken onun qalibiyyətli ordusu

qarşısında məğlub olmuşdu və Ohayo ölkəsində fransızların əraziləri bütünlüklə

dağıdılmışdı. Pitt qarşıdakı il üçün də belə böyük şeylər planlaşdırmışdı. Nəzərdə

tutulan tədbirlər Yeni Fransada olan tam işğallardan və bütün Şimali Amerikadan

fransız hakimiyyətinin qovulmasından az olmamalı idi.

Sərkərdə Ceyms Vulfa gəldikdə, onun cəmi 32 yaşı var idi. Səhhəti yaxşı

deyildi, lakin gözlərindən qığılcım çıxırdı. Pittin iti görən gözü onu seçmiş, Kvebekə

təhlükəli ekspedisiyanın komandanlığını ona həvalə etmişdi. Qışı İngiltərədə keçirən

Vulf gözəl qıza vurulmuşdu və ona vida deyib, bir daha qayıtmayacağı səfərə

yollanmışdı. Vulf öz düşərgəsini Mon Moreni çayının şərq sahilində, çayın

mənsəbinə yaxınlıqda salmışdı. O, fransız mövqelərinə ümidsiz hücum etdi.

Fransızlar atəş alovu ilə Britaniya donanmasını məhv etmək istədilər, lakin bu əbəs

idi. Vulfun cəsarəti nəhayətsiz idi. O, xəstə yatağından yenicə qalxmışdı, onun

isitməsi bir qədər çəkilmişdi. Lakin o, igid, fədakar əsgərin ən yaxşı xüsusiyyətinə

malik idi - doğma vətəninə sağ şəkildə qayıtmağa heç də ümid etmirdi. Öz həkiminə

demişdi: "Mən tam yaxşı bilirəm ki, siz məni müalicə edə bilməyəcəksiniz; lakin dua

məni elə vəziyyətə gətirər ki, mən bir neçə günlüyə öz borcumu ağrısız yerinə yetirə

bilərəm və ona qadir olaram".

Vulf ölümü əvvəlcədən hiss etmək kimi qəribə bir qabiliyyətə malik idi.

Flaqmanında üzərkən öz çoxdankı dostuna sevimli nişanlısının miniatür şəklini verdi

və xahiş etdi ki, şəkli qıza qaytarsın. Qayığın göyərtəsində olanda o, Qreysin

"Elegiya"sından bu sözlərlə bitən bir beyti söylədi: "Şöhrət cığırı ancaq qəbirə

aparır".

86

İki ordu münaqişəni həll edən döyüşə girdi. Döyüş qısa və həlledici idi.

Fransızlar yol verməli oldular və öz həyatını xilas etmək üçün qaçdılar. Bir neçə gün

sonra Kvebok şəhəri Britaniya qaliblərinin əlinə keçdi.

Lakin ingilislər öz qələbələri üçün olduqca baha haqq verdilər. Onların nəcib

komandanı bir daha ayağa qalxmamaq üçün artıq torpağa gömüldü. Döyüş ərzində

CeymsVulf yağan güllələrin arasında ora-bura tələsirdi, öz adamlarını həvəsləndirir

və cəsarətləndirirdi. O, iki dəfə yaralandı, lakin öz cəhdlərini güllə onun döşündə

yatana qədər davam etdirdi və o, top atəşindən yerə yıxıldı. Onu arxaya apardılar və

cərrahiyyə köməyi təklif etdilər. Onun cavabı belə oldu: "Buna ehtiyac yoxdur, bu

mənim üçün hər şeyin bitməsidir". Sonuncu anda ona xəbər verdilər ki, fransızlar

bütünlüklə geri çəkilir. O, bu xəbəri mürgüləməkdən ayılanda eşitdi və o saat göstəriş

verdi ki, alay Çarlz çayının körpüsünü tutub düşmənin geri çəkilməsinin qarşısını

kəssin. Sonra o, mızıldanaraq sakit, ancaq xoş səslə dedi: "İndi Allaha alqış

deyilməlidir. Mən dinc şəraitdə öləcəyəm". Və bir an sonra onun ruhu əbədiliyə

qovuşdu.

Belə bir tale fransızlar arasında ən nəcib insan olan Monkalma da qismət

oldu. Şəhər qapısına tərəf qaçan qoşunlara başçılıq etdikdə o, ölümünə səbəb olan

yara aldı. Öz yarasının ölümcül olduğunu bildikdə o,demişdi: "Mən buna şadam".

Sonra o nə qədər yaşamalı olduğunu həkimindən soruşduqda öyrəndi ki, on iki saat

ərzində ölə bilər. Onun cavabı belə oldu: "Bu olduqca yaxşıdır. Mən xoşbəxtəm ki,

Kvebekin təslim olacağını görməyəcəyəm".

Kvebekin alınması ilə Amerikada praktiki olaraq müharibə başa çatdı.

Monreal tezliklə general Emherstə təslim oldu və Amerikada fransız ərazilərinin

mövcudluğuna son qoyuldu. Yalnız Kvebekin təslimindən üç il sonra sülh

müqaviləsi bağlandı. Bu Avropada davam edən və yeddi illik müharibə kimi tanınan

böyük münaqişənin başa çatmaması ilə əlaqədar idi. Bu vaxt İspaniya Fransanı xilas

etməyə gəldi və nəticədə 1762-ci ildə İngiltərə tərəfindən işğal edilən Kuba və

Filippin adalarındakı ərazilərini - Havana və Manilanı bir müddətə itirdi. Onlar

İspaniyaya verildi, həmçinin Fransa Nyu Orlean ərazisini İspaniyaya təhvil verdi.

1763-cü ildə imzalanan Paris müqaviləsi torpaqları güzəştə getmək

əhəmiyyətinə görə bütün müqavilələr içərisində ayrıca yer tutur. İngiltərə Kuba və

Filippin adalarını İspaniyaya geri qaytardı. Fransa özünün Amerikadakı bütün qalan

torpaqlarını Böyük Britaniyaya təhvil verdi.

Kanadadakı və Qərbdəki Fransa torpaqlarının əldən çıxması Eldonkvin

hindularını himayəsiz və müdafiəsiz qoydu. Burada iri hindu qəbilələri fransızlarla

harmoniyada yaşayırdılar və sonuncu müharibə vaxtı onların sədaqətli müttəfiqləri

olmuşdular. Fransızlar hindulara bərabər və qardaş kimi münasibət göstərirdilər.

İngilislər isə müxtəlif qəbilələri özünə dost edəndə, heç vaxt onlarla barışıqdan uzağa

getməmişdilər. Fransızlar onların arasında yayılmaqla, hinduları ingilislərə qarşı

qızışdırdılar. Virciniya, Pennsilvaniya sərhədlərində və Böyük Göllər rayonunda

bütün ingilisləri qırmaq məqsədini güdən qəsd hazırlanmışdı. Bu böyük hərəkatın

lideri Amerikadakı ağ irq arasında daha yaxşı tanınan fərasətli hindu döyüşçüsü

Pontiak idi. Pontiak Oqtava qəbiləsinə məxsus idi, anası isə Ocibvey qəbiləsindən

idi. O, iki qəbilənin və həmçinin bir neçə başqa qəbilənin başçısı oldu və ingilislər

əleyhinə olan böyük qəsdin döyünən ürəyinə çevrilmişdi. 1763-cü ilin iyununda ay

87

dəyişən gün hər bir ingilis postuna hücum edilməli və qarnizon məhv edilməli idi.

Pontiak bir çox qəbilələri gəzib öz natiqliyi ilə onları öz tərəfinə çəkdi. Hər yerdə

hücum eyni vaxtda başladı və Detroyt, Fort Pitt və Niaqara istisna olmaqla bütün

ingilis postları qırmızı dərililərin əlinə keçdi. Müharibə fasilələrlə üç il davam etdi,

axırda hindular məğlub oldu və sülh müqaviləsi bağlamağa razılaşdılar. Pontiak bir

neçə il sonra Missisipi vadisinə getdi, özünün böyük prototipi Makedoniya çarı

Filipp kimi öz irqindən olan bir adamın əli ilə öldürüldü. Sonralar Sent Luis şəhəri

ucalan torpaqda o, dəfn edildi və çox dəqiq deyildiyi kimi "belə alovlanan qəzəblə

nifrət etdiyi irq onun unudulmuş qəbrini ardı kəsilməyən addımlarla tapdaladı".

Bu dövrün ən məşhur adamlarından olan İcmalar Palatasının Böyük üzvü

Uilyam Pitt kübar olmaqla müasir qaydada götürüldükdə, heç də demokrat deyildi.

Onun eqotizmi (özü barədəki rəyi) bu böyük şəxsiyyətin ən böyük nöqsanı idi. O,

demişdi: "Mən əminəm ki, bu ölkəni mən xilas edə bilərəm və bunu məndən başqa

heç kəs edə bilməz". O, Vulfu Kvebek yürüşünə komandan təyin etdiyinə görə

kəskin tənqid olunurdu. Keçmiş baş nazir Nyukasl deyirdi ki, "Pittin yeni generalı

quduzdur". Pitt bu sözlərə belə cavab vermişdi: "O, quduzdurmu? Onda mən ümid

edirəm ki, mənim generallarımdan bir neçəsini dişləyəcəkdir". Pittin belə iti cavabı

sonralar prezident Linkolnun Vətəndaş Müharibəsinin qəhrəmanı general Qrant

barədəki bir kəlməsində xatırlanmışdır. Linkolna məlumat verəndə ki, Qrant bəzən

içir, sərxoş olur, o, öz istəyini belə ifadə etmişdi ki, Qrantın hansı marka viskidən

içdiyini bilsəydi, o, başqa generalların da bu içkini içməsini arzu edərdi.

Digər qabiliyyətli bir insan olan hindu hərəkatının məşhur komandanı Pontiak

çox istedadlı sərkərdə hesab olunurdu. Pontiak iki katib saxlayırdı, biri ona gələn

məktubları oxumaq üçün, digəri isə onlara cavab yazdırmaq üçün. Onları bir-birinin

gördükləri işdən tam xəbərsiz saxlayırdı. Bir dəfə o, eşitdi ki, onun kanadalı olan

etibarlı dostuna, onu satmaq müqabilində bir buşel gümüş təklif edilmişdir. Pontiak

dostunun evinə getdi və gecəni onun evində yatıb keçirdi ki, özünün ona olan

etibarını göstərsin. Pontiak qeyri-adi alicənablığa malik idi.

1763-cü ildə Parisdə imzalanan rəsmi sülhə görə İngiltərə Kanadanı, Nova

Skotianı, Breton burnunu və Müqəddəs Lavrenti körfəzindəki bütün adaları aldı.

Bütün mübahisəli torpaqlar da, o cümlədən Nyu Orlean istisna olmaqla Missisipi

çayının axını boyu olan torpaqlar, böyük çayda azad üzmək hüququ ilə birlikdə

İngiltərəyə verildi. İspaniyadan isə İngiltərə Floridanı aldı. Bir il əvvəl Fransa

ispanlara özünün Luiziana əyalətini təhvil vermişdi. Bu Missisipi çayının arxasında

böyük region olub, onun genişliyi və sərhədləri barədə heç kəs bir söz deyə bilməzdi.

Bu ərazi bütün Amerika torpaqlarından bir zolaq kimi ayrılmışdı və ingilislər öz

koloniyalarının yeni erasına doğru irəli baxa bilərdilər.

İngilislər qalib gəldilər, fransızlar isə uğrunda vuruşduqları hər şeyi itirdilər.

Fransızlar da ingilislər kimi burada uzun müddət olmuşdular, lakin bu müharibə

başlayanda ingilislərin əhalisinin və ya var-dövlət barədə qüvvəsinin onda birinə belə

malik deyildilər. Kanadada onların əlli beş min ağ adamdan ibarət kolonistləri var

idi. Onlardan iyirmi beş min nəfəri Müqəddəs Lavrentidən uzun Missisipi vadisini

keçməklə körfəzə qədər uzanan postların və xırda kəndlərin nazik xəttində

yerləşmişdi. Ümumilikdə isə belə sakinlər səksən min idi. İngilis yaşayış

məntəqələrində isə bir milyona qədər kolonist var idi. Onlar əsasən şəhərlərdə və

88

kəndlərdə yerləşmişdilər və həmin ərazilərdə meşələr təmizlənmişdi, yollar

çəkilmişdi, ticarət və dinclik bərqərar olmuşdu. İngilislər eləcə torpaq tutmaq üçün

deyil, rahatlıq və var-dövlət üçün burada məskunlaşmışdılar. Burada da həyat demək

olar ki, köhnə İngiltərə torpaqlarındakı kimi gedirdi. Fransızlar isə əksinə, ancaq

onların hökumətinin arzu etdiyi yerlərdə məskunlaşırdılar. Onlar demək olar ki,

müstəqil icmalar düzəltmirdilər. Çox vaxt Fransadan gətirilən ərzaqdan asılı

olurdular. İngilislər yavaş-yavaş iri kütlələrlə yayılırdılar. Bunun isə nəticəsi ondan

ibarət oldu ki, onlar bütün ölkəni tutdular, özlərinə evlər tikdilər və öz yaşayışları

üçün işləməyə başladılar. Fransızlar isə sadəcə sərhəd postları tikirdilər. Bu postlar

göllərin və çayların üstündə yerləşirdi. Onlar yalnız kralın göstərişinə əsasən

torpaqlar tuturdular. İngiltərədən gəmilər Amerikanın sahillərinə beş həftəyə gəlirdi.

Fransızlar isə göl üzərindəki və ya qərb çaylarının üstündəki uzaq postlara gəlib

çıxmaq üçün altı aylıq səfər etməli olurdular. Müqəddəs Lavrenti çayı ilin yarısını

buzlarla örtülürdü.

Markiz Dyuken irokezləri 1754-cü ildə o, hələ qubernatorluğu tərk

etməmişdən əvvəl məsləhətə çağırdı və fransızlarla ingilislər arasında fərqlər

olduğuna görə, öz idarəçiliyini onlara təklif etdi. "Məgər siz fransızlarla ingilislər,

İngiltərə və Fransa kralları arasındakı fərqi nəzərə almırsız? Gedin, bizim kralın

tikdirdiyi fortlara baxın. Onda siz görəcəksiniz, onun divarları altında siz həmişə ov

edə bilərsiniz. Onlar sizin xeyriniz üçün tikilmişdir".

Fransızlarla ingilislərin arasındakı fərq əsaslı olmaqla həyatda və idarəetmədə

də özünü əks etdirirdi. Hər ikisi koloniyalardan öz ölkələri üçün xeyir götürmək

məqsədini güdürdü. Onlar koloniyalardakı yerin məhsullarını öz ölkələrinə göndərir

və onları manufaktura məhsulları ilə dəyişirdilər. Ticarət heç yerdə zərər gətirmirdi.

Lakin Fransa bu xətti bir yolla, ingilislər isə başqa yolla həyata keçirirdilər. İngilislər

Dənizçilik aktından sonra ticarəti məhdudlaşdırmaqla öz kolonistlərini məcbur

edirdilər ki, onlar tacirlərin qoyduğu qiymətə manufaktura mallarını alsınlar. Həm də

koloniyalarda manufakturanı qadağan etməklə və digər maniələrlə ingilis

manufaktura sahibləri heç bir rəqabətə imkan vermirdilər. Məhdudiyyətlərə

məhdudiyyətlər əlavə olunurdu. 1706-cı ildə hər iki Karolina koloniyası öz artan

mənfəətləri üçün yeni məhsullar istehsal etməyi öyrənib, onları İngiltərəyə göndərə

biləcəkləri məhsulların siyahısına əlavə etdilər. 1722-ci ildə qunduz xəzindən olan

şlyapalar istehsal edən manufaktura qurmaq qadağan edildi. 1750-ci ildə isə dəmir

əridən sobaların tikilməsinə kömək göstərilməsi qadağan edildi. Və məhdudiyyətlər

İngiltərə üçün səmərəli olurdu. Koloniyalara öz dəmir filizini manufakturada emal

etmək qadağan olunsa da, İngiltərədən dəmir yarımfabrikatların gətirilməsi rüsumdan

azad edilmişdi.

89

Koloniyalarda özünü idarə etmə meylləri

Parlament koloniyaları nəzarətdə saxladığı kimi, onların ticarətinə daim göz

qoyurdu. İngiltərə hökuməti müxtəlif cür məhdudiyyətlər qoysa da, onları buna zorla

məcbur etməyə cəhd göstərmirdi. 1733-cü ildə Vest İndiyadan şəkər, patka və rom

idxal edilməsinin qarşısı qadağanedici rüsumlarla alındıqda, İngiltərə özü bu

məhsulların idxalını artırmalı idi. Dənizçilik Aktı Yeni İngiltərədə bütünlüklə

ticarətin dağılması risqini yaradırdı. Rom düzəltmək üçün Fransız adalarından ucuz

patka gətirilməsi onların varlanmağının başlıca gəlir mənbəyi idi. Romla birlikdə

Merilend, Virciniya və karolinalılar üçün qul da alınıb gətirilirdi. Lakin ölkə bunun

qarşısını almaq üçün heç bir ciddi tədbir görmürdü. Gömrük işçiləri və tacirlər

qadağalara məhəl qoymamaq barədə razılaşırdılar və kral qulluqçuları tacirlərin

qadağan olunmuş mallarla ticarət etmələrinə gözlərini yumurdu.

İngiltərəni idarə edən adamlar isə ümumi məhdudiyyətlərlə razılaşırdılar və

koloniyanın özündə kolonistlərdən vergi yığmağı davam etdirmirdilər. Fransızlar isə

öz koloniyalarını kralın göstərişi ilə tikirdilər. Mühacirlər də hərbi dəstələr kimi

göndərilirdi, bu kralın xərci və birbaşa göstərşi ilə edilirdi. Göndərilmək üçün ancaq

kişilər götürülürdü, çox az qadın və ya ailə göndərilirdi. İngilislər üçün isə belə heç

nə mövcud deyildi. Varlı adamlar və ticarət koloniyaları mühacirlərə pulla və ya

maddi ehtiyatla kömək edə bilərdilər. Onlar koloniyaları doldurmaq üçün onlara azad

torpaq bağışlaya bilərdilər. Taxt-tac isə bu adamlara özünə həyat qurmaq və idarə

etmək hüquqları verirdi. Onlar ölkədən çıxan kimi könüllülərə çevrilirdi. Mühacirlər

bir qayda olaraq ailələri ilə gedirdi. Əlbəttə, bu birinci illər keçdikdən sonra və

koloniyalar uğurla fəaliyyətə başladıqdan sonra daha çox həyata keçirilməyə başladı.

Onlar təyin olunan məskunlaşma yerinə gələn kimi bu yerləri özləri üçün elə

dəyişdirirdilər, elə bil ki, onlar öz vətənlərində idilər. Onlar vətəndə malik olduqları

hüquqların və azadlıqların eyni cür olmasını təkid edirdilər. Onlar heç bir kömək və

rəhm olmadan, özlərinin istifadəsi və faydası üçün ev düzəldirdilər. Bu zəruri şərtlər

idi ki, koloniya qubernatorluqları da onların özlərinə oxşasın, onların yaşayışının

idarə olunmasına nəzarətdən azad olsun. Məskunlar az olanda olduğu kimi onların

əhalisi artanda və koloniyalar böyük olanda da həyata nəzarət edilməsi və onun

nizamlanması çətin idi. Çünki kolonistlər əvvəllər yeni həyatı necə başlamağın

qayğısını çəkirdilər. Lakin taxt-tacın onların idarə etməsinə və ya onlara maneçilik

törətməsinə müqavimət göstərməkdə öz qüvvələrinə və nüfuzlarına az əmin idilər.

Fransızlarla müharibə başlayanda bu faktda heç bir səhv yox idi ki, ingilis

koloniyaları miniatür dövlət kimi böyümüşdülər, onlar məğrur, müstəqil ruhlu

olmaqla, işlərində çox tədbirli idilər. Edmund Börkün dediyi kimi, "Kral təlimatı və

kral çarterinin mövcudluğu ilə yanaşı onlar öz içərilərində formalaşmışdılar, onların

assambleyaları öz forması, fəaliyyəti və hakimiyyəti ilə müstəsna dərəcədə

parlamentə bənzəyirdi". İlk əvvəllərdə assambleyaların icmanın kiçik idarəetmə

orqanı kimi olması nəzərdə tutulurdu. "Lakin inkişaf bu orijinal plandan heç nə

saxlamadı. Beşikdə yüyrülən böyümüş adam barədə körpə kimi düşünmək olar.

Lakin koloniyalar inkişaf etdikcə və saysız-hesabsız və qüdrətli adamlar hesabına

böyüdükcə, bu adamlar yer kürəsinin böyük məkanına yayıldıqca, bu təbii bir hal idi

ki, onlar assambleyalarına böyük xalqların nümayəndəli orqanlarının ləyaqətli bir

90

hissəsini verməklə, bunları belə hörmətli edəcəklər. Assambleyalar hər cür sənədlər

qəbul edirdi və bütün məsələlərə müdaxilə edirdi. Onlar tacın müntəzəm pul

yardımından əlavə pul vergisi yığırdılar.

Parlamentin bütün səlahiyyətlərini və prinsiplərini davam etdirir və hər gün

beləliklə ona daha çox yaxınlaşırdılar". Börk görürdü ki, bu olduqca zəruridir, həm

də təbii bir haldır. Çünki bütün böyüklər bu yolu keçirlər. İşlər başqa cür ola

bilməzdi. O, deyirdi - "İngilis koloniyaları ya bu şəraitdə olmalı idi, yaxud da heç

olmamalı idi". Böyük ingilis-publisisti və filosofu Edmund Börk (1729-1797-ci illər)

Amerikadakı ingilis koloniyalarının siyasi və ictimai mahiyyətini hərtərəfli göstərən

belə təsirli xasiyyətnamə vermişdi. Koloniyalarda gedən proseslər bu dəqiq analizi

bütünlüklə təsdiq edirdi.

Onlar öz idarəçiliyindən sərbəst olaraq bilavasitə niyyətləri üçün istifadə

edirdi və asılı insan icmasından daha çox müstəqil dövlətə oxşayırdı. Hər bir

koloniyada qubernatorla assambleya arasındakı konfliktin başlıca nöqtəsi, istər bu

mülkiyyət və ya tac koloniyası olsun, həmişə maaşlarla əlaqədar olurdu.

Qubernatorlar təkrar-təkrar belə təlimatlandırılırdılar ki, maaşın gəlirlərə adekvat

olmasını təkid etsinlər, ictimai gəlirlərin müntəzəm mənbələrinə istinad etsinlər.

Lakin qubernatorun təklifləri daim rədd edilirdi. Onlar yalnız bir illik maddi kömək

alırdı və bu məbləğlə taxt-tacın bütün qulluqçularını saxlamalı idi. Beləliklə

assambleyalar da parlament kimi idarə edirdi, öz qubernatorlarının pulu necə sərf

etməsi üzərində nəzarət qoymuşdu. Əlbəttə, illər keçdikcə koloniyalarda pullar

artırdı. Yeni İngiltərənin, Konnektikutun münbit vadilərindən başqa digər torpaqlar

yalnız yaşayış üçün lazım olandan azacıq artıq məhsul verirdi, bu isə koloniyaları

müxtəlif sənaye sahələrini inkişaf etdirməyə doğru aparırdı. Parlamentin qərarı ilə

yun mallar və şlyapalar və ya ixrac üçün polad istehsalının qadağan olunmasına

baxmayaraq, kolonistlər özlərinin ehtiyacı və satmaq üçün mallar istehsal etməkdə

azad idilər. Bir qayda olaraq bu mallar ancaq koloniyanın özündə satılırdı. Yalnız

varlanan Yeni İngiltərə fermaları və kəndləri özləri üçün lazım olan əksər mebelləri,

əmək alətlərini, qab-qacağı özləri də istehsal edirdilər.

Onların arvadları və ya kənd toxucuları kətan və yun parçalar toxuyurdular ki,

ondan paltar tiksinlər. Başqa kolonistlər bacarmadığı halda onlar öz imkanları və

ehtiyatları hesabına yaşayırdılar. Onlar İngiltərə ilə və əcnəbi limanlarla geniş ticarət

edirdilər. Demək olar ki, hər bir dəniz kənarındakı kiçik kənd onların kiçik

donanmasını saxlayan liman idi. Minlərlə kiçikli-böyüklü qayıq hər il balıq ovuna

gedirdi. Sahil boyu isə koloniyalar arasında ticarət gedirdi. Bu qayıqların çoxunu

kolonistlər özü qayırırdı. Bunun üçün material əl altında, meşələrdə dolu idi. Onların

yüzlərlə qayıqları hər il Nyufaundlendə treska balığını ovlamağa yollanırdı.

Massaçusets kraliça Anna ilə kral Corcun müharibələri arasında təkcə bir ildə yüz əlli

gəmi qayırdı. Sahildəki hər şəhər və hətta çaylardan uzaq olan kəndlər də öz

gəmiqayırma həyətlərindən qayıqlar, kiçik gəmilər buraxırdı. Gəmi qayırma Yeni

İngiltərənin başlıca sənaye sahəsinə çevrildi. 1724-cü ildə Temzanın gəmi qayırma

müəssisələrinin sahibləri parlamentə yalvarırdılar ki, koloniyaların rəqabətinə qarşı

onların özlərinə himayəçilik göstərsin. Yeni İngiltərəlilərin ililk balina və treska ovu

onlara böyük gəlir gətirirdi. Balıqdan və balina piyindən başqa onlar çoxlu meşə

materialını da həm okeanın o tayına, həm də digər koloniyalara göndərirdi.

91

Amerikanın hər yerində meşələr yaxşı ağac materialı verirdi. Alihəzrətin hökuməti

bunu yaxşı bildiyindən şimalın şam meşələrində uca və düz ağacları nişanlamaq üçün

kral ordusundan oraya adamlar göndərdi. Bu ağaclar Alihəzrətin hərb gəmilərinin

qayrılması üçün istifadə olunmalı idi. Çünki kral istədiyi şeyi almaq hüququna malik

idi.

Yeni İngiltərə Virciniyadan daha sürətlə yaxşılaşırdı. Virciniya özünün irsi

ticarətinə malik idi. Burada tütün başlıca əmtəə rolunu oynayırdı. Hər bir koloniya öz

bacardığı işlərlə məşğul olurdu və ilbəil nəzərə çarpan dərəcədə varlanırdı.

Mərkəzdəki koloniyalar şimaldakılara nisbətən daha az sənayeləşmişdilər və

özlərinin xoş iqlimindən və münbit torpaqlarından inkişaf üçün istifadə edirdilər.

Pennsilvaniya özünün iki yüz iyirmi min kolonisti ilə, almanların, kvakerlərin,

şotlandların və şotland-irlandların inkişaf edən qarışığı ilə özünün mövsümi mallarını

Filadelfiya limanından daşımaq üçün dörd yüz gəmilik donanmaya ehtiyac duyurdu.

Nyu York isə özünün ayrıca iki yüzə yaxın yelkənli gəmidən ibarət donanmasına

malik idi.

İngiltərə bir sıra dənizçilik üçün materiallara görə koloniyalardan asılı idi.

Mərkəz və cənub koloniyalarında dəmir filizi və mis mədənləri açılmışdı. Kolonistlər

ev tikmək üçün özləri kərpic istehsal edirdilər, onların öz kağızları və şüşələri də,

paltar tikmək üçün olan parçaları tək yaxşı keyfiyyətli idi. Möhkəm evlər və gözəl

küçələr baş limanlardan olan şəhərləri bəzəyirdi. Vest İndiyaya dəri, balıq və ərzaq

aparan gəmilər oradan şəkər patkası, şərab və digər dadlı şeylər gətirirdi.

Kolonistlər bütün dünyanın həmin dövr üçün müasir vətəndaşları kimi yeyir,

içir və özlərini aparırdılar. Buradakı adamlar hətta Londondakı moda ilə

maraqlanırdılar.

Koloniyalar müəyyən yollarla mədəniyyəti də inkişaf etdirirdilər. Fransa ilə

müharibə başlamamışdan əvvəl Massaçusetsdəki Harvard və Virciniyadakı Uilyam

və Mariya kolleclərinə iki kollec də əlavə olundu. Burada artıq gənclər ixtisaslara

yiyələnirdi. Nyu Çersidə Yeldən əlavə digər kollecin əsası qoyuldu. 1746-cı ildə

Elizabettaunda kollec məktəbi təsis edildi. 1754-cü ildə Vaşinqton qərbi meşələrlə

fransızlara hücum edəndə, Nyu Yorkdakı kral kolleci bu artan siyahıya daxil oldu.

On il sonra, 1764-cü ildə Rod Aylenddə baptist icması sonralar Braun universiteti

adlanan kollecin əsasını qoydu. Atlantik okeanının qərbində yeni ingilislər üçün artıq

altı kollec mövcud idi. Cənubdakı çoxlu varlı kolonistlər öz oğlanlarını vətənə,

Oksfordda və Kembricdə oxumağa göndərirdilər. Lakin koloniyaların getdikcə daha

çoxu özlərində təhsil məsələlərini həll edirdi.

İngilislər fransızlar əleyhinə qırmızı dərililəri özlərinə daha sıx bağlamaq

istəyirdilər. Bir sıra koloniyaların nümayəndələri dördüncü dəfə irokezlərlə görüş

keçirmək üçün Olbaniyə yığışdılar. Birinci belə konfrans 1689-cu ildə, kral Uilyamın

müharibəsi başlandığı ildə keçirilmişdi. Olbani irokezlərin ölkəsi yaxınlığında

yerləşirdi. Bu xüsusən vacib idi ki, qırmızı dərililərin ingilislər tərəfində olmasına

əminlik yaransın. Onların fransızları müdafiə etməsinə imkan vermək olmazdı.

Dördüncü dəfə 1754-cü ildə keçirilən görüş əvvəlkilərdən daha həlledici əhəmiyyət

kəsb edirdi. Vətəndəki hökumət konfransı müdafiə etməyi qərara aldı. Bu vaxt onlar

Vaşinqtonun nə etdiyini hələ bilmirdilər. Konfransda yeddi koloniya təmsil olunurdu.

İyirmi beş nümayəndə əsasən iş adamları idi. Nümayəndələr Bencamin Franklinin

92

hazırladığı planı qəbul etdilər. O, Pennsilvaniyadan nümayəndə idi və Filadelfiyadan

konfransa gəlmək üçün uzun yolu qət etmişdi. Amerikanın ən görkəmli tarixi

şəxsiyyətlərindən biri olan Bencamin Franklin hadisələrlə dolu otuz illik gözəl həyat

yaşamışdı. O, gənc oğlan olanda Bostondan Filadelfiyaya gəldi ki, bir jurnalist və

naşir kimi özünə yaşamaq üçün vəsait qazansın. Praktiki işlərdə o, bilik əldə etdikdə,

iyirmi iki yaşında olarkən, 1732-ci ildə özünün "Riçardın kasıbları" almanaxını

buraxmağa başladı. Olbanidəki birləşmə planında o, təklif edirdi ki, koloniyaların

ümumi mənafelərinə aid olan məsələləri, onların assambleyaları tərəfindən seçilmiş

nümayəndələr konqressi və baş prezident həll etsin. Baş prezident isə tac tərəfindən

təyin ediləcək və maaş alacaqdır. Konqressə qanun düzəltmək işlərində həqiqi

hakimiyyət veriləcək və baş prezidentə onların qərarlarına veto qoymaq hüququ

veriləcəkdir. O, həm də vətəndəki hökumət tərəfindən bəyənilən subyekt olmalıdır.

Olbanidakı bütün nümayəndələr, Konniktikutdan olanlar müstəsna olmaqla planı

yararlı və yaxşı hesab etdilər. Lakin İngiltərədəki Nazirlər kabineti onu rədd etdi ki,

bu plan nəzərdə tutulan konqressə olduqca böyük hakimiyyət verəcəkdir.

Koloniyaların "assambleyaları isə bu planı ona görə rədd etdilər ki, onların rəyinə

görə bu sənəd baş prezidentə çox böyük hakimiyyət verir". Franklin deyirdi ki, planın

həm assambleyaların, həm də kral hökumətinin xoşuna gəlməməsi onu inandırır ki,

hər şeydən sonra yaxşı yarım vasitə dərəcəsi hakimiyyətin müstəsna və xüsusi

düzgün səmərəli fəaliyyəti ilə onun bərabər dağıdıcı gücü arasında "həqiqi vasitə"

olmalıdır.

Sonra müharibə başladıqda hər şey öz yoluna düşdü. Koloniyalar birləşmədi.

Onlar hərbi dəstəyə kömək edirdilər, öz sərhədlərini qırmızı dərililərə görə

müşahidədə saxlayırdılar və bu böyük müharibəyə könüllü surətdə qan və pul

göndərirdilər. Lakin hər şey başa çatdıqda və fransız mülkiyyəti qitədən süpürülüb

atıldıqda, bu aydın bir məsələ idi ki, bu qələbə heç də koloniyaların gücü ilə deyil,

İngiltərənin gücü ilə, Böyük Pittin dahiliyi ilə həlledici mübarizədə qazanılmışdır.

İngilis gəmiləri dənizdə ağalıq etdiyinə görə fransızlar Kanadaya ancaq azacıq

kömək göndərə bildilər. Cəsur kanadalılar köməksiz qalmışdı, ancaq koloniyada olan

dəstələrin gücü ilə vuruşmağa məcbur olmuşdular. 1759-cu ildə Ceyms Vulf Kvebeki

tutmağa cəhd edəndə orada Müqəddəs Lavrentini hədələyən ingilis koloniyalarının

əsgərlərinin miqdarı, bütün Kanadada əlinə silah götürə biləcək adamların sayından

çox idi. Bu əsgərlərin isə çoxu əyalət qüvvələri deyil, nizami ordunun əsgərləri idi.

Pitt görürdü ki, müvəffəqiyyətə tam əmin olmaq üçün Amerikaya kifayət dərəcədə

döyüşçü və ehtiyat göndərilmişdir və bu adamlar səmərəli idarə olunduqda qələbə

çalmağa qadirdirlər. Pitt həlledici qələbə ilə Avropada qüvvələr tarazlığını bərpa

etmək istəyirdi, bu qələbə həm də İngiltərəni mübahisəsiz olaraq Amerikanın sahibi

edəcəkdi. Pittin böyük dövlət xadimliyi və ordudan istifadə etmə qabiliyyəti

İngiltərənin bu torpaqlara sahib olmasını başa çatdırdı və Amerikada İngiltərə

koloniyalarının təhlükəsizliyini təmin etdi.

İngilis donanması və orduları Amerikaya daimi olaraq göndərilirdi və heç də

burada onlar müharibəyə hazırlaşdırılmırdı, ancaq müharibə dövrlərində artıq xərcə

yol vermədən orada köməklik göstərirdi. Bu xərc isə koloniyaların heç bir təhlükədən

qorxmadan azad yaşamasına şərait yaratmışdı və bunu İngiltərə etmişdi. Bu

Bencamin Franklinin Olbaniyə təklif etdiyi birlik haqqındakı planının bir hissəsi idi

93

ki, koloniyaların konqressi onların müdafiəsində istifadə edilən ordulara kömək

edəcəkdir və Amerikanın özündə yığılan vergilərlə onların xərcini ödəyəcəkdir.

Lakin bu plan rədd edildi və Fransanı sıxışdırıb çıxaran müharibəni ancaq

İngiltərənin hesabına aparmaq lazım gəldi, koloniyaların çoxu yalnız öz qanını

verməklə və öz yığma dəstələrini geyindirib, silahlandırmaqla kömək edirdi.

Koloniyaların çoxu öz sərhədlərinin qırmızı dərililərdən mühafizə etməkdə əziyyət

çəkirdi, bu isə döyüş cəbhələrindən çox uzaqda idi. Onlar əlbəttə ki, öz üzərlərinə

düşən yükdən artıq iş görürdülər. Franklin qeyd edirdi ki, onlar iyirmi beş min əsgər

qaldırmış, onları geyindirmişdilər, bu isə Böyük Britaniyanın göndərdiyi

döyüşçülərin sayına bərabər olmaqla, proporsional qaydayla götürdükdə xeyli artıq

idi. Parlament özü də kolonistlərin loyal azadlığı və özünü qurban verməsini etiraf

etməyə məcbur oldu və müharibə qurtardıqda Amerikaya beş il ərzində ildə 200 min

funt pul verməyə səs verdi. Koloniyaların qubernatorları isə işlərə İngiltərə

hökumətinin nümayəndələri kimi baxdığından Londondakı hökuməti təhrik edirdilər

ki, koloniyalara vergi qoysunlar və bunu parlament qərarı ilə möhkəmləndirsinlər.

Onların fikrincə, bu, sərhəddəki fortlar, müdafiə orduları və Amerikadakı imperiya

inzibatçılığı ilə əlaqədar olan bütün xərcləri ödəmək üçün zəruri idi. Lakin hökumət

kolonistlərin bu məqsəd barədə əhval-ruhiyyələri haqqında bəzi məlumatlara malik

idi və bu yöndə heç bir iş görməməklə özünü müdrik aparırdı.

Pennsilvaniya qubernatoru olan Corc Peyts Britaniyanın baş naziri Robert

Uolpola təklif etmişdi ki, o, koloniyada gəlir vergisi yığsın. Lakin Uolpol hər şeyi

düzgün başa düşən siyasətçi və iş adamı olduğundan bu təklifdən imtina etmişdi. O,

demişdi: "Mən köhnə İngiltərəni özümə qarşı etmişəm, indi sən fikirləşirsən ki, Yeni

İngiltərəni də buna bənzər edəcəyəm?" Çatam (Uilyam Pitt) də onun bu mövqeyini

müdafiə etdi. İngiltərə orduları Amerikada nə etmişdisə, bu imperiya üstündə

İngiltərənin mübarizəsinin bir hissəsi idi. Dünyadakı bu güclü və aparıcı dövlət

özünü təsdiq etmək üçün həm də müəyyən xərc çəkməli idi. Koloniyaların öz birbaşa

vergilərinə nəzarət etmək arzusu hörmətə layiq idi. İngilis dövlət xadimləri

polkovnik Sportsvudun otuz il əvvəl gördüyünü indi görürdülər. O, qubernator

olduğu dövrdə başa düşürdü ki, məhz burada ingilislər və fransızlar rəqiblər kimi

görüşəcəklər. O, otuz il Virciniyada yaşamışdı və 1740-cı ildə vəfat etmişdi. Fransa

müharibəsi heç bir Amerika hökuməti tərəfindən deyil, İngiltərə hökuməti tərəfindən

aparılırdı. Uolpol kimi bir neçə dövlət xadimi belə qabiliyyətə malik idi ki, bu

hadisəni ilahiləşdirsin. İngiltərə üçün çox az dövlət xadimi koloniyaların bu işlərdə

əhval-ruhiyyəsini və dəyişilməz qətiyyətini başa düşürdü. Pitt bunları başa düşürdü,

müharibə qurtardıqda isə o, işlərin sahibi kimi uzun müddət bunları belə davam

etdirə bilməzdi. Börk bunları başa düşürdü, lakin az adam onun dediklərinə

əhəmiyyət verirdi. Kolonistlər digər ingilislər kimi onların işlərinin birbaşa idarə

olunmasını rədd edirdilər və ya onların heç bir təmasda olmadığı hökumətin vergi

yığmasına razı deyildilər. Börk qışqırırdı: "İngilis digər ingilisi kölə etməyi sübut

etmək üçün yararsız adamdır".

Lakin Uolpol və Pitt kimi adamlar və həqiqi iş sahiblərinin heç biri Londonda

uzun müddət hakimiyyətdə qalmadı. Corc Qrenvill baş nazir oldu. O, ona müxalif

olanları və müqavimət göstərənləri başa düşmək iqtidarında deyildi. İngilis dövlət

xadimləri üçün axırıncı müharibə "Fransız və Hindistan" müharibəsindən başqa bir

94

şey deyildi. Bu müharibə nəhəng "Yeddiillik müharibənin" bir hissəsi idi. Həmin

müharibə isə Prussiyanı böyük Fridrixin hakimiyyəti altına gətirmişdi və Avropada

qüvvələr tarazlığını dəyişmişdi. Bu müharibə dünyanın bir tərəfində Hindistanı

İngiltərənin geniş mülkiyyətinə gətirdi və dünyanın digər tərəfində Amerikanı

İngiltərəyə verdi - bu kiçik ada dövləti bütün Birləşmiş Avropaya qarşı geniş oyun

oynayırdı. Bu həqiqətən də sadəcə Amerika müharibəsi deyildi.

Amerika İngiltərənin imperiya cəhdləri üçün də bir mənfəət kimi yetişmişdi.

Kolonistlər güman edirdilər ki, bu sürətli müharibə onlar üçün belə yaxşı faydalı

qurtardığı bir vaxtda, bütün başlanan işlərin hamısı sona çatdırılacaqdır. Müharibə

nəticəsində Fransa İngiltərəyə Müqəddəs Lavrenti çayının üstündəki, Missisipi çayı

ilə şərqi çayların arasındakı geniş əraziləri, şimalı və cənubu Kvebek əyalətini verdi

və uzaq cənubdakı torpaqlarda – Floridada və Missisipi çayının mənsəbinin yanında

qubernatorluqlar yaratmaq imkanı meydana gəldi. Lakin geniş bir region da var idi.

Bu İllinoys ölkəsi idi, Ohayonun ətrafındakı ölkə idi, Kemberlend yanındakı region

idi - bütün bu sərhədsiz "qara ölkə" koloniyaların arxasında, qərb tərəfdə yerləşirdi.

Londonda ticarət və plantasiyalar üzrə Lord komissionerləri arzu edirdilər ki,

bu torpaqlar məskunlaşmasını, bu ərazi hinduların iri ov torpaqları kimi, xəz dərisi

ehtiyatlarının daimi mənbəyi kimi qalsın. Xəz dəri ana vətənlə onun koloniyaları

arasındakı ticarəti xeyli zənginləşdirirdi. Ancaq hinduları İngiltərə hakimiyyətinin

idarəçiliyinə cəlb etmək lazım idi. Lakin hindular yaxşı münasibətə çox ləng

inanırdılar. Onlar bilmirdilər ki, Avropadakı müqaviləni imzalayanlar hər şey barədə

artıq qərara gəlmişlər. Onlar inana bilmirdilər ki, fransızlar bu torpaqları tərk edəcək,

onların yerinə ingilislər gələcək və bu, onları həmin dəyişiklik haqqında düşünməyə

vadar edəcəkdir.

Fransızlar öz sərhəd postlarında onlarla yaxşı davranırdı və bir müdrikin

dediyi kimi, onlar "ov quşlarını qaçırmırdılar". Hər şey bədbəxt müharibə başlanana

kimi yaxşı gedirdi, fransızlar onlara yoldaş olmaq istəyirdilər, onlarla müəyyən işlər

görürdülər. İngilislər isə onlarla davranmağa cəsarət etdikdə, bu adamdan daha çox

itə olan münasibətə bənzəyirdi. İngilislər onları meşənin içərilərinə qovurdu və

buranı sərhəd edərək, öz yaşayış məntəqələrini tikirdi, ticarətdə isə çox vaxt onlar

aldadılırdı. Belə münasibət şimalın hinduları üçün bu adamlar haqqında düşünməyi

belə dözülməz edirdi. Onlar bu adamlardan qorxurdular, fransızları əvəz etdikilərinə

görə onlara nifrət edirdilər. Fransızlarla isə onlar bir yerdə yaşamağı ən azı mümkün

hesab edirdilər. Onlar qonşularından təhlükə gözləyirdilər. Bu təhlükə çox yaxşı və

hiss edilən idi və Fransa ilə müharibə vaxtı ingilis məskunları Pennsilvaniyadan,

Merilenddən və Virciniyadan Alleqanlara axıb gələndə də öz sifətini göstərdi.

Burada vaxtilə Pennsilvaniyadan qovulmuş hindular var idi. Əgər ingilislər yenidən

onları qovmalı olsaydı bütün hindu tayfaları bunu heç də adi hal kimi

qarşılamayacaqdı. Onlar ümidsiz mübarizəyə qalxacaqdılar. Hindular Oqtavaların

başçısı Pontiakı özlərinə lider etdilər. Bir neçə güclü tayfa gizli konfederasiya

müşavirəsini keçirən vaxt onu dinlədi, sonra isə həmin tayfalar qəfləti müharibəyə

hazırlaşdı. İngilislər tezliklə düşmənlərinin nəyə qadir olduğunu bildilər. Hinduların

lideri dərin ağıla, hiyləgərliyə və ustalığa malik idi. 1763-cü ilin iyununda ilk zərbəni

ingilislər qəbul etməli oldular. Açıq sərhədin bir başından o biri başına bütün

tayfalar, hətta altı xalqdan biri olan senekalar da bu acı işə qoşuldu. Detroyt, Niaqara

95

və Pitt müstəsna olmaqla bütün sərhəd fortları hinduların əlinə keçdi. Vaxtilə

fransızların olduğu sərhədlər xarabalıqların tüstüsü və öldürülmüş ağ adamların

cəsədləri ilə örtüldü. İngilislər inadkarlıqla hücuma keçdilər. Nəhayət üç fort azad

edildi. Burada polkovnik Baukvit kimi zabitlər var idi. O, Pitt fortuna köməyə

göndərilmişdi, meşələri heç də qırmızı dərililərdən pis bilmirdi. Bu iş iki il davam

etdi. 1765-ci il başa çatmamışdan əvvəl Pontiak özünü məğlub hesab etdi və sülh

barədə xahiş etdi.

Bu vaxt ingilis höküməti Amerikada onu gözləyən vəzifələrin, problemlərin

təbiətindən hali idi. Bunlar sərhəd postlarını gücləndirmək və kömək məqsədilə

koloniyalarda əsgər qüvvəsi saxlamaq kimi aydın məsələlər idi. Əgər İngiltərə

hakimiyyəti orada özünü və ingilislərin həyatını təhlükəsiz hesab etmək istəyirdisə,

bu vacib idi. Bunun üçün azı iyirmi min adam tələb olunurdu. Burada idarəetmə, özü

də həm mülki, həm də hərbi idarəetmə yaratmaq lazım idi. Həm də bunlar səmərəli

yollarla görülməli idi. Koloniyaların məhkəmələrinə və hətta qubernatorlarına

imperiyanın ümumi xəzinəsindən maaş vermək lazım idi ki, onlar koloniyaların

qanunvericilik orqanlarından asılı vəziyyətdə olmasın. Bu yeni plan ildə 300 min

funta başa gələcəkdi. İngiltərədə bu dövrdə hökumətin başında olan Qrenvill həm

hüquqşünas, həm də iş adamı idi. «O, ictimai işi icra etməli olduğu bir vəzifə kimi

tutmamışdı, bu işə ancaq onu şadlandıran bir həzz kimi baxırdı» və bədbəxtlikdən

Amerikanın məsələsinə bir adi vəzifə və biznes kimi razılıq verdi.

İngiltərə Fransanı Amerikadan çıxarmağa 60 milyon funt sterlinq pul

xərclədi. Milli borca 140 milyon funt əlavə olundu. İngiltərənin öz gəlir mənbələri

tamamilə qurumuşdu. Qrenvill və onun kolleqaları bir penni üçün hansı tərəfə üz

çevirməyi belə bilmirdilər. Yalnız Amerika qalırdı. Onlar bu vaxt belə qərara gəldilər

ki, ən azı pulun bir hissəsini Amerika özü ödəməlidir. Koloniyaların inzibati

idarəçiliyini və müdafiələrini özləri də həll etməlidir.

96

Möhür Aktı

Hökümətin ilk ideyası ondan ibarət idi ki, koloniyalardan bir başa yığılan

vergilərin 300 min funtluq ümumi məbləğindən ancaq 100 min funt pul tutsunlar.

Bundan iki dəfə artığı isə Amerikaya göndərilməli idi. Lakin okeının o tayına

göndərməyə bir qəpik də olsun pul yox idi. Pullar hamısı koloniyaların xəzinələrində

qalaraq bu vaxtadək onların inzibati idarəçiliyi və müdafiəsi üçün xərclənmişdi.

İngiltərədə bəzi adamlar var idi ki, onlar yeni siyasətin haraya aparıb çıxaracağını

görürdü. Lakin bunu nə Qrenvill, nə də parlament görmürdü. 1769-cu ilin martında

baş nazir özünün illik büdcə barədə təqdimatına qanun layihəsini də əlavə etdi və bu

qanun keçdi. Buna görə koloniyaların idxal etdiyi şərabın, şəkərin və patkanın

üzərinə təzə və səmərəli vergi qoyulurdu. Bu köhnə Dənizçilik Aktına yaxın

olmaqla, onun genişlənməsi idi. Bundan əlavə koloniyalarda indiyədək

manufakturaların sıxışdırılması davam edirdi. Elə bu vaxt baş nazir elan etdi ki,

gələn il koloniyalar üçün birbaşa mülayim vergi qoyulmasını təklif edəcəkdir.

Qrenvill heç də amerikanlara mane olmaq arzusunda deyildi. O, düşünürdü

ki, onlar etiraz edəcəklər. Lakin o, ağlına da gətirə bilməzdi ki, onlar tabe

olmayacaqlar. Heç şübhəsiz, bu etirazların necə tez gəldiyinə o, təəcübləndi və onun

Möhür Aktı sonrakı il qanuna çevrildikdə, onların sakitcə tabe olmamaq hərəkəti və

hiddəti baş nazirə qiyam kimi göründü. O, Möhür Aktını 1765-ci ilin büdcəsi ilə bir

yerdə təqdim etmişdi. İcmalar palatası onun prinsiplərinin müzakirəsinə olduqca az

vaxt sərf etdi. Bu qanun heç bir müxalif fikir olmadan keçdi. Möhür Aktına görə

Amerika koloniyalarında rəsmi biznes aparmaq üçün tələb edilən bütün kağızlara

görə birbaşa vergi yığılmalı idi. İlk dəfə idi ki, bu vergi koloniyaların assambleyası

ilə razılaşdırılmırdı.

Bəzi palata üzvləri etiraz etdilər. Polkovnik Barri öz yerindən qalxaraq

cəbhədən gələn bir əsgər kimi üzündəki Vulfun öldüyü Abraham çölündəki döyüşdə

aldığı yara ilə nazirlərə dedi ki, özünün gördüyü və uğrunda vuruşduğu kolonistlər

nə məskunlaşmalarına görə, nə də öz koloniyalarını yerləşdirilmələrinə görə onlara

borclu deyillər. Onlar özləri üçün əldə etdikləri azadlığa malikdirlər və bu azadlıq

üçün onlar çox qısqancdırlar və buna görə intiqam alacaqlar. Bencamin Franklin bu

vaxt Londonda idi və o, Pennsilvaniya adından etirazını bildirdi. Başqa

koloniyaların nümayəndələri də onun kimi fəal idi və bunu vəd etməyə hazır idilər

ki, koloniyaların qanunvericilik orqanları onlara bunu hansı yollarla etmək imkanı

versə, öz xəzinələrinə Aktın güzəştə getdiyindən daha artıq pul köməyi edəcəklər.

Bencamin Franklin bu cəhəti vurğulayırdı ki, taxt-tacın koloniyalara

münasibətlərində ənənəvi qaydalardan uzaqlaşması kolonistlərə çox ağır gəlir, onlar

yalnız yardım üçün etdikləri müraciət ödənildikdə loyal olurlar. İndiki yeni vergi

qaydası isə kolonistlərin ruhu üçün çox acı yük olacaqdır. Lakin qanunun qəbul

edilməsi üçün lehinə və əleyhinə olan səslərin nisbəti beşin birə nisbəti idi. Nə

hökumət, nə də İcmalar Palatası bir tərəddüd göstərmədi, nə də qarşıdakı pis

nəticələri hiss etməyi bacarmadı.

Bu Akt Amerikaya fitilin üstünə atılan qığılcım kimi təsir etdi. İlk dəfə

amerkanlar qorxu, sonra hiddət hiss etdilər. Daha sonra isə iğtişaş və açıq tabe

olmamaq göstərdi ki, kolonistlər nə edəcəklərini düşünür və bilirlər. Onların

97

Londondakı nümayəndələri hökuməti bəzi xoşagəlməz hadisələrə hazırlayırdılar.

Onlar xahiş edirdilər ki, onların dostlarını Möhür vergisi bölüşdürücüsü təyin

etsinlər. Virciniyadan olan Riçard Henri Li özü üçün yer xahiş etdi, lakin o köhnə

dominyonda işlərə Londonda olduğundan başqa cür baxacaqdı. Lakin bu adamların

özü də Amerikadakı əhval-ruhiyyəni öyrənib, mövqelərini çox tez dəyişdirdilər. Akt

koloniyaların vəziyyətinə qeyri-adi və sıxışdırıcı təsir göstərmirdi. Bu sənəd

İngiltərədə əvvəllər aparılan biznesə hörmət naminə kolonistlərdən ancaq indiyədək

tələb olunanları tələb edirdi. Möhür gəliri belə bir sövdələşmə xarakteri daşıyırdı. Bu

bütün işlərə, arzulara, sığorta siyasətinə və gəlir üçün maneələri götürmək sənədi

olmaqla leqal sənədləri, bütün yazılı kontraktları birləşdirirdi. Koloniyaların özü

belə vergi qoymuşdu. İngiltərədə isə bu vergi Uilyam və Mariya dövründən istifadə

olunurdu və yığılmaq üçün rahat və asan olduğunu sübut etmişdi. Massaçusets

qubernatoru Şirli özü təkid edirdi ki, bu vergini Parlament Amerikada tətbiq etsin,

baxmayaraq ki, o özü amerikan idi. Franklin onu maddi kömək kimi qəbul edirdi.

Lakin o gördükdə ki, Akt qanuna çevrildi, deməli onlar bu sənədə tabe olmalı

olacaqlar, anladı ki, Amerika tabe olmaqdan imtina edəcəkdir. Yeni işğal olunmuş

Nova Skotiyadan və Kanadadan başqa, Möhür vergisi heç yerdə tətbiq edilmədi.

Akt 1 noyabr 1765-ci ilə qədər fəaliyyətə başlamamışdı. Lakin bundan hələ çox

əvvəl aydın olmuşdu ki, bu qanun ümumiyyətlə heç bir səmərə verməyəcəkdir. Aktın

qəbul olunmasından bir az sonra koloniyaların assambleyaları o saatca etirazlarını

bildirdilər. Bütünlüklə qanunu pisləmək, qanunun fəaliyyətə başlamasını qeyri-

mümkün edirdi. Massaçusets assambleyası isə təklif etdi ki, bir neçə koloniyanın

nümayəndələrinin konqressini oktyabrda, qanun fəaliyyətə başlayana qədər

çağırmaq lazımdır.

Bu müşavirə nə etmək lazım olduğunu həll etməli idi. Həmin yaydakı

təbliğatı və söz-söhbətləri unutmaq mümkün deyildi.

Avqust ayında Boston partlayışla cavab verdi. Belə fövqəladə hadisə heç

vaxt olmamışdı. Buraya Möhür vergisinin bölüşdürücüsü kimi təyin edilmiş Endryü

Oliverin portreti küçədə yandırıldı. Sənədlərin olduğu güman edilən ev dağıdıldı.

Oliverin iqamətgahı darmadağın edildi və mebelləri məhv edildi. O, tezliklə öz

ofisindən əl çəkdi. Evə girən kütlə onun şəxsi sənədlərini də məhv etdi. Gömrük evi

qarət edildi. Koloniyanın qubernator köməkçisi Tomas Hatçinson öz həyatını

qorumaq üçün qaçdı, yalnız qayda bərpa ediləndə o, şəhərə qayıtdı. Evində isə hər

şey, otuz ildə yığdığı kitablar da dağıdılmışdı. Binanın yalnız divarları və döşəməsi

qalmışdı. Heç yerdə Bostondakı kimi zorakılıq olmamışdı.

Hər yerdə hay-küy var idi. Payızda aktın qüvvəyə minməsi günü gələndə

onlar ciddi əhval-ruhiyyə nümayiş etdirdilər. Nyu York da həmçinin evlərin qarət

edilməsini və mebellərin tonqalda yanması üçün istifadə edilməsini gördü. Adamlar

tələb edirdi ki, möhürlər onların şəhər qulluqçularına verilsin. Onlar bunları aldıqda

hamısını yandırırdılar. Filadelfiyada kvakerlərin çoxu, İngiltərə kilsəsinin adamları

və xeyli baptistlər özlərini Akta tabe olan kimi aparırdılar. Lakin kütlə gördü ki,

onlar başqa bir şans əldə edə bilməyəcəkdir. Möhür bölüşdürücüləri məcbur edildi

ki, öz vəzifələrindən imtina etsinlər. Lakin onların heç birindən möhürləri almaq

mümkün olmadı. İstefa verməyən möhür bölüşdürücüləri təhlükəsizliyi qaçmaqda

axtarırdılar. Koloniyalarda, şimalda, ya cənubda olmağından asılı olmayaraq elə bir

98

adam yox idi ki, onun bu nifrət edilən möhürlü kağız parçasını paylamağa iqtidarı

olsun. Hökumət isə gözləyirdi ki, onlar koloniya xərcləri üçün bu vergidən xeyli

gəlir götürəcəkdir.

Koloniyaların belə qəflətən və asanlıqla ümumi təhlükəni qarşılamaq üçün

birgə ayağa qalxması və öz birgə niyyətlərini ifadə etmələri böyük əhəmiyyətə

malik idi. Çağırılmasını Massaçusetsin təklif etdiyi Konqress oktyabr ayında Nyu

Yorkda yığıldı. Bura doqquz koloniyadan nümayəndə gəlmişdi. Onlar koloniyaların

vergi yığmaq və özünü idarə etməsi hüquqları barədə bəyanatı qəbul edib, okeanın o

tayına göndərdi. Bu bəyanat krala loyallıq ifadə etsə də, koloniyaları parlamentin

subyekti olmaması kimi təqdim edirdi. Bununla onlar bütün dünyanın diqqətini cəlb

etmək istəyirdilər. Baş nazir Qrenvill və onun kolleqaları ölkədə siyasətçilərin bəxti

döndüyü üçün istefa verməyə məcbur oldular və onların yerini hələ 1765-ci ilin

iyununda lord Rokinqemin başçılıq etdiyi mülayim viqlər tutdular.

Yeni baş nazir koloniyaların etirazlarını əsassız saymırdı. 1766-ci ilin

martında müvafiq olaraq Möhür Aktı ləğv edildi. Həm də bu vaxt bəyan edildi ki,

koloniyada vergi yığılması sahəsində Parlament suveren hüquqlara malikdir. Lakin

London tacirləri Amerikan tacirlərinin yükləri vergi altında qəbul etməmələrindən

qorxuya düşmüşdülər, çünki koloniyalar tabe olmaqdan imtina etmişdilər. Heç bir

yaxşı nəticə əldə edilməmişdi. Lakin bu hələ işin sonu deyildi. Möhür Aktı qəflətən

sərt prinsiplərə və ehtiraslara işıq saldı. İngiltərədə bəzi adamlar onları kifayət

dərəcədə yaxşı başa düşürdü. Con Adams sonralar demişdi ki, bu xoşagəlməz

hadisələr 1765-ci ildə deyil, 1761-ci ildə başlamışdı. Həmin il bütün koloniyalar

Ceyms Otisin Bostonda əyalətin baş məhkəməsində ümumi şəhadətnamə əleyhinə

dediyi sözləri eşitmişdi. Bu sənədi gömrük qulluqçuları tacdan xahiş etmişdilər ki,

onlara istədikləri vaxt ticarət haqqında aktı pozaraq, xarici ölkələrdən gətirilmiş

malları axtarmaq hüququ verilsin. Bu sənəd təzə deyildi və Otisin etirazı bu sənədin

fəaliyyətinə son qoya bilmədi. Bu sənəd əslində şəxsi azadlıqlara yolverilməz

müdaxiləyə imkan verirdi, qanun prinsiplərinə qarşı zorakılıq idi. Bu sənəd gömrük

qulluqçularına istədikləri yeri axtarmağa səlahiyyət verməklə özəl yaşayış yerinə və

ya ictimai anbar binasına fərq qoymurdu. Bu onu göstərirdi ki, nəhayət hökümət

belə qərara gəlmişdir ki, qiymətinə baxmayaraq Vest İndiya və İspaniya Meni ilə

ticarəti kəssin. Tezliklə sahildə silahlı katerlər qoyuldu ki, səmərəli surətdə bunun

qarşısını alsın. Vitse-admiral məhkəməsi təsis edildi ki, tutulan yüklər barədə işlərə

jürinin iştirakı olmadan baxsın. Bu ticarət Britaniya Vest İndiyasında şəkər

becərənlərin və Londondakı tacirlərin mənafeyi naminə kəsilirdi.

Əgər Yeni İngiltərə uzun müddət öz atlarını, mal-qarasını, tikinti

materiallarını, çəlləklərini və balığını Fransa adalarına və İspaniya Meninə

göndərməsəydi və özü də oradan mübadilə qaydasında qənd və patka gətirməsəydi,

öz gəmilərini çürütməliydi, beş minə qədər dənizçisini isə işsizliyə və aclığa düçar

etməliydi. O öz mallarına başqa yerdə bazar axtarmalı idi. Qul sahilləri ilə də qul

ticarəti edə bilməzdi. Möhür Aktı sonuncu hiddətləndirici sənəd oldu.

Hökumətin mövqeyi daha aydın görünürdü. Ona görə ki, dözülməz "Kvota

Aktı" da Möhür Aktı ilə birlikdə fəaliyyət göstərəcəkdi. Bu koloniylarda parlament

tərəfindən təsis edilmiş kvota dəstələrinin saxlanması idi. Və xüsusi təlimat nəzərdə

99

tuturdu ki, kolonistlər dəstənin tələbi ilə onları yaşayış yeri, yanacaq odunu, yataq

ləvazimatı, içki, sabun və şamla təmin etməlidirlər.

Bir hiddətləndirici hadisə kolonistləri böhran nöqtəsinə yaxınlaşdırdı. 1740-cı

ildə Massaçusets assambleyası torpaq bankı təsis edib, ona torpaqların girov

qoyulması səlahiyyətlərini verdi. Boston adamlarından bəziləri bu bankın

koloniyanın biznesinə necə bəlalar gətirdiyini bildiyindən, onların xahişi ilə

parlament bunu öz əlinə keçirdi və ona təzyiq göstərməyə başladı. Bu həmin

adamların xoşuna gəlsə də, Parlament aktının birbaşa təzyiqi onların dərin hiddətinə

gətirib çıxardı. Con Adams deyirdi: "Akt Torpaq bankı layihəsini məhv etdi və

əyalətlər üçün Möhür Aktından daha çox qıcqırdıcı ferment rolunu oynadı".

Əyalətlərin kilsələri də dərin həyəcanda idi, çünki ingilis kilsə xadimlərinin

Amerikaya keşişlər təyin etməsindən qorxurdular ki, bu, İngiltərə kilsəsinin

bütünlüklə burada qurulması olacaqdır. Kilsə adamları hökumətdən daha çox

şübhələnən adamlar idilər. Meşədə odun qıranlar taxt-tacın onları daimi

qıcıqlandırmasını hiss edərək, kral hərbi gəmiləri üçün nəzərdə tutulan meşə

materialını götürüb, xüsusi təbliğat məqsədilə özləri üçün yanacaq kimi istifadə

etdilər. Hər bir sinfin nümayəndələri okeanın o tayından nəzarətə götürülən hər şeyə

şübhə ilə baxmaq üçün özlərinə məxsus hansısa bir səbəb tapırdılar. İndiya ilə

ticarətə qarşı görülən tədbirlər böyük hesabda bunların axırıncısı idi.

Massaçusetslilər və Cənubun böyük ticarət limanları bu yeni siyasətin ağır

yükünü bütün ölkəyə nisbətən daha yaxından hiss edirdilər. Düşünən adamların

hamısı Parlamentin koloniyalardan vergi yığılmasını birbaşa öz əlinə götürməsinin

və müəyyən qaydada onları idarə etməsinin onlara hansı təhlükəni gətirəcəyini

görürdü. Virciniya Burqesslər palatası bəyan etdi ki, koloniyaların özünün vergi

yığmaq hüququ müstəsna hüquq olmalıdır və ləğv edilə bilməz. Onlar həmçinin elan

etdilər ki, virciniyalılar onlara verilmiş imtiyazların əleyhinə parlament fəaliyyət

göstərdikdə, ona tabe olmağa borclu deyillər və kim tabe olmağı müdafiə etsə, o,

koloniyanın düşməni hesab ediləcəkdir. Bu qətnamə başqa koloniyalara göndərildi və

yanğın törədən alov təsiri bağışladı. Qətnamədəki ifadələr ilk inqilabi sözlər idi. Bu

sənədi oxuyan hər bir kəs artıq əvvəllərdə düşündüyü kimi düşünmürdü. Bu Burqess

palatasında isə əhalinin heç də hamısı deyil, bir sıra siniflərin kiçik qrup

nümayəndələri təmisl olunmuşdu.

On il ərzində inqilab böyük alovla yanmağa başladı.

Qrenvill öz vəzifəsini heç də koloniyaları Möhür Aktı yanğınına salmağına

görə itirmədi. Ancaq ona görə itirdi ki, onun darıxdırıcı üslubu kralın getdikcə daha

çox xoşuna gəlmirdi və onunla münasibətlərdə hökumətin istifadə etdiyi yüksək ton

kralı hiddətləndirdi.

Markiz Rokinqem 1765-ci ildə onunla hökumətə gələn mülayim Viq qrupu ilə

Möhür Aktını ləğv etdi. Bu ləğv heç də həmin sənədin açıq prinsiplərinin səhv

olduğuna əsaslanmırdı, ləğv yalnız ona görə edilmişdi ki, bu qanun müqavimət

yaratmışdı, kolonistləri ingilis tacirlərindən mal almamağa məcbur etmişdi. Buna

görə onlar təslim olmaqla öz müdrikliklərini göstərmişdilər. Çünki okeanın o tayında

sakit iğtişaşlar davam edirdi. Lakin Rokinqemin də hökuməti yalnız bir il çəkdi.

Qrenvillin təhqiramiz davranışı kimi onların liberal prinsipləri də kralın xoşuna

100

gəlmirdi və 1766-cı ilin avqustunda o, hökuməti istefaya göndərdi. Artıq qraf Çatam

olmuş Uilyam Pittin başçılığı altındakı hökumət onları əvəz etdi.

Pitt öz iş qabiliyyətini saxlasaydı, hər şey yaxşı gedə bilərdi. Lakin onun

səhhəti korlanmışdı, onun rəhbərliyi daha sadə forma almışdı. Real hakimiyyət geniş

dünyagörüşü olmayan adamların əlində idi. Ona görə də Amerika yenidən inqlabi

əhval-ruhiyyəyə düşdü. Pitt deyirdi ki, Möhür Aktına müqavimət göstərməkdə

kolonistlər düzgün hərəkət edirlər. Lakin ingilis tacirləri üçün ticarətə mütləq

monopoliya qoyulması təkcə Amerika üçün deyil, bütün imperiya üçün idi. Qraf

Çatam özünün ağır xəstəliyindən sonra koloniyaların ticarətini nizamlamaq üçün

sənəd keçirdi. Bu sənəd birinci növbədə artıq mövcud olan ticarət qanunlarının daha

səmərəli surətdə həyata keçirilməsinə imkan verirdi. İkincisi isə, koloniyalara

göndərilən şəraba, yağa, qurğuşuna, şüşəyə, kağıza, rəngkarlıq boyalarına rüsum

qoyurdu. Bu rüsumlardan gələn gəlir Möhür vergisi yığılanda olduğu kimi,

məhkəmələrin və mülki idarələrin işinin aparılmasına maddi kömək göstərilməsinə,

həmçinin hərbi müdafiə ilə əlaqədar olan xərclərə sərf olunacaqdı. Kolonistlərə bu

Möhür Aktı siyasətinə qayıtmaq kimi göründü. Vergilər müxtəlif olsa da, onların

obyekti olduğu kimi qalırdı. Öz məhkəmələrini və qubernatorlarını bu vergilərdən

asılı etməmək lazım idi ki, onlar yığılan pulu özlərinin saxlanmasına deyil, hərbi

dəstələrə kömək göstərilməsinə sərf etsinlər.

Həmin hökumət Nyu York assambleyasının fəaliyyətini, burada yerləşən kral

hərbi dəstəsinə ərzaq ehtiyatı ilə kömək etmədiyinə görə, dayandırdı. Onlar bunu

1765-ci il qanununa uyğun olaraq etmişdilər. Bu assambleya təslim və tabe olmağa

məcbur oldu. Kral artilleriyası 1766-cı ilin payızında Bostona göndərilmişdi və

onların burada qalmasının xərclərini qubernatorun və şuranın göstərişi ilə koloniya

ödəyirdi. Yeni vergilər ticarətin üzərinə düşürdü. Çətinlik orasında idi ki, yeni

vergilər köhnə məhdudiyyətlərdən fərqli olaraq, məcburi surətdə həyata keçirilməli

idi, bundan yan keçmənin qarşısı alınmalı idi.

101

İmperiyanın koloniyaları iqtisadi cəhətdən boğması

Müasir sivilizasiya böyük tarixi şəxsiyyətlər yaratmasa da, inkişafını davam

etdirirdi. Nəql olunan tarixə yaxın dövrdə Şekspir Ceymstaunun salındığı vaxtdan

doqquz il sonra ölmüşdü və həmin ili Harvey qan dövranını kəşf etmişdi. Dünya çox

irəli getsə də, sonralar digər bir Şekspiri meydana gətirməmişdi və anatomiyaçı

alimlər Harveyin kəşfinə bərabər olan bir elmi kəşf etməmişdilər. Yeni Dünya da

sivilizasiya yolu ilə irəliləyirdi.

1760-cı ildə artıq Amerikadakı on üç koloniyanın əhalisi 1.600 min nəfər idi,

onlardan dörddə biri qullar idi. Əhali əsasən Nyu Brunsviklə Florida arasındakı geniş

regionda yerləşirdi. Amerika müstəmləkə dövründə fermer ərazisi idi. Bu ölkəni

məskunlaşdıran əcdadlar başlanğıcda burada sənətkarlığı olan və ya inkişaf edən heç

bir böyük şəhər tapmamışdı. Faydası olan heç bir böyük sənətkarlıq onları bu yeni

məkanda gözləmirdi. Onlar yalnız geniş, becərilməmiş bir ərazi - vadilər,

düzənliklər, meşələrlə örtülmüş təpələr tapmışdılar. Onlar bu yerləri ağacdan və

koldan təmizləməli və gündəlik çörək qazanmaq üçün torpağı şumlamalı, əkməli

idilər. O vaxtdan torpağı becərənlər milləti yarandı. Xalqın əsas kütləsi fermerlər idi.

Yeni İngiltərədə isə torpaq münbit deyildi. Fermer torpaqdan yaşayış üçün vəsait

əldə edə bilməzdi, o, inkişaf edə və pul toplaya da bilməzdi. Ona görə də buranın

əhalisi nəzərlərini dənizə tərəf çevirdi. Onlar balıqçılara və dənizçilərə, gəmi

qayıranlara və tacirlərə çevrildilər. Onlar balıq, mal-qara və meşə materiallarını və

torpaqdan aldıqları məhsulları götürüb Vest İndiyaya, İngiltərəyə, İspaniyaya

daşıyırdılar, əvəzində isə geri dönəndə patka və öz vətənlərində istehsal edə

bilmədikləri bir sıra manufaktura malları gətirirdilər. Ölkədə az sayda manufakturalar

var idi, xalq özünə lazım olan şeylərin çoxu ilə əsasən təchiz olunurdu. Yeni

İngiltərədə fermer evləri də kasıb idi, ağacdan tikilirdi. Çünki onların ciddi həyat

tərzi öz ilhamını Puritan dinindən alırdı. Ev tikənlər rahatlığa az fikir verirdilər.

Puritanlar iri torpaq sahibləri deyildilər. Onlar kiçik fermerlər idilər. Onların hər biri

meşə ilə əhatə olunmuş kiçik torpaq sahəsinə malik idi. Bu meşələrdə yarım

sivilizasiyalaşmış adamlar və vəhşi heyvanlar dolaşırdı. Lakin onlar şəhərdən uzaq

yaşaya bilməzdilər. Şəhərdə kilsə və bazar var idi və şəhər hinduların

düşmənçiliyindən qorunmaq üçün yararlı sığınacaq idi. Fermerlərin çoxu kəndlərdə

və ya onların yaxınlığında yaşayırdı.

Nyu Yorka tərəf qərbə getdikcə Yeni İngiltərənin qeyri-münbit torpağından

çox fərqli olan torpaqlar var idi. Hadsonun və Mohaukun böyük vadiləri çox münbit

idi və bu koloniyanın əksəriyyət əhalisi torpaq əkinçiləri idi. Lakin Nyu York

bütünlükdə kənd təsərrüfatı regionu deyildi. Burada əsas məşğuliyyət növlərindən

biri ticarət idi və ticarət iki növ idi - xarici ölkələrlə və digər koloniyalarla ticarət və

bir də hindularla xəz ticarəti. Nyu York Siti bütün dəniz kommersiyasının mərkəzi

olmaqla Boston və Filadelfiyanın heybətli rəqibi idi. Hindularla xəz ticarəti çox

gəlirli idi və yüzlərlə adam bununla daim məşğul olurdu. Tacirlər hindu ölkəsinə

rom, xırdavat əşyaları və qab-qacaqla gedir və bunların müqabilində xəzlər və xəz

malları alırdılar, bu mallarla Hadson çayı ilə aşağı üzür və Manhettendə bunları

əcnəbi tacirlərə satırdılar. Nyu Yorkun əhalisinin əksəriyyəti, xüsusən kənd

yerlərində hollandlar idi və onlar öz millətinə məxsus oaln qaydalardan və adətlərdən

102

möhkəm yapışmışdılar. Onlar işgüzar, fərasətli və dindar adamlar idi, ağacdan və ya

kərpicdən tikilmiş kiçik evlərdə yaşayırdılar. Evlərin qum döşəməsi və hündür damı

var idi. Pəncərələr çox kiçik idi.

Delaverdən Pennsilvaniyaya keçəndə koloniya cəmiyyətində nəzərə çarpan

dəyişşikliklər diqqəti cəlb edirdi. Burada Qərbi Cersidə olduğu kimi çoxlu ingilis

kvakerləri yaşayırdı. Lakin onlar sayca başqalarından az idi. Burada almanlar,

irlandlar, uelslilər və isveçlilər var idi. Kvaker idarəçiliyinin dözümlü ruhu hər

millətdən və dindən olan adamları cəlb edirdi. Amerikada qarışıq icmalar və

millətlərdən ibarət olan koloniyalar daha dinc, razılıq və Pennsilvaniyadan daha

demokratik şəraitdə yaşayırdı. Filadelfiya gözəl, yaxşı tikilmiş şəhər idi, onun düz

bucaqlarla kəsilmiş düz küçələri var idi. Pennin özü tərəfindən başlanğıcda verilən

plan Birləşmiş Ştatların demək olar ki, bütün şəhərlərinin modeli oldu. Bu şəhər

yaradılandan bir neçə il sonra əhalisinin sayında Nyu Yorku keçdi.

Amerikada ilk təhsil ocaqları meydana gəldikdən sonra bu sahəyə diqqət

artdı. Puritan dini maarifə qiymət verirdi. 1636-cı ildə Kembricin yaxınlığındakı

Nyutaunda kollec açmağa səs verdilər. Bu şəhər Bostondan üç mil aralıda, qərbə

tərəf idi. İki il sonra gənc keşiş olan Con Harvard kollecin yerləşməsi üçün öz

malikanəsinin 4 min dollar dəyərində olan bir hissəsini verdi, - bu o dövr üçün çox

böyük məbləğ idi, - və bu kollec onun adını daşımağa başladı. 1647-ci ildə

Massaçusetsdə Ali Məhkəmə göstəriş verdi ki, hər bir şəhərdə əlli ailə ümumi

məktəb yaratmalı, hər bir böyük şəhərdə isə orta məktəbin yuxarı sinifləri

açılmalıdır. Bu mükəmməl olmayan başlanğıcdan Birləşmiş Ştatların kütləvi

məktəbləri inkişaf etdi. Yeni İngiltərədə məktəbdə dərs keçmə müddəti ildə nadir

hallarda dörd aydan çox olurdu. Müəllimlər isə bəzən gənc ilahiyyət tələbəsi və

keşiş, bəzən isə hətta mehmanxana sahibi olurdu. İnqilabdan əvvəl yeddi kollec

yaradılmışdı: 1636-cı ildə Harvard, 1693-cü ildə Uilyam və Mariya, 1701-ci ildə Yel,

1746-cı ildə Prinston kollecləri, 1749-cu ildə Pennsilvaniya universiteti, 1754-cü ildə

Kral (Kolumbiya) və 1764-cü ildə isə Braun Universiteti.

Koloniyalarda yol çəkilişinə, poçt şəbəkəsi yaradılmasına diqqət artırdı. Poçt

rabitəsi çaparlar vasitəsilə icra edilirdi. Yol olmayanda onlar meşələrin içərisindəki

cığırlardan istifadə edirdilər. Poçtalyon müntəzəm qaydada olmasa da öz vəzifəsini

icra edirdi. Lakin o, ancaq kifayət miqdarda poçt alanda öz səfərinin xərclərini ödəyə

bilirdi. Bencamin Franklin 1753-cü ildə baş poçtmeyster təyin edilmişdi və bu

vəzifədə iyirmi ilə yaxın işlədi. Sonra o, tezliklə taxt-tac tərəfindən maaş verilən

xidmətə keçdi və bir gün Nyu Yorka gəlib çıxdı. Qəzetlər poçtla bir yerdə

daşınmırdı, ayrıca çatdırılırdı. Qəzetlərin başlıca mövzusu şer nümunələri, qulların və

ev nökərlərinin qaçması barədə, yükün çatması barədə elanlar, Avropa xəbərləri

bölmələri və siyasət, əxlaq və din haqqında esselər idi. 1704-cü ildən çıxan “Boston

News Letter” qəzeti Amerikadakı ilk daimi qəzet idi. İnqilab başlandıqda

koloniyalarda 37 qəzet çap olunurdu, onlara 500-ə yaxın həftəlik əlavələr çıxarılırdı.

Hər bir koloniyanın qısa müddətli mənafelərinə görə onların idarəçiliyi

bütünlükdə koloniyal hökumətə verilə bilərdi. Mülkiyyəti birləşmiş, korporativ

koloniyalar, əyalət və ya kral koloniyaları bir-birindən fərqlənirdi. On üç koloniya

adətən öz idarəetmə formalarına görə qruplaşırdılar, bir az əvvəlki tarixi axtarışlar isə

daha yaxşı klassifikasiyanı meydana gətirmişdi. Bunlardan biri korporativ birləşmə

103

idi. Birləşmiş korporativ koloniyalar özlərini idarə edirdilər və inqilab başlananda

belə iki - Rod Aylend və Konnektikut koloniyaları var idi. Mülkiyyət birləşməsini

tətbiq edən koloniyalar isə həmin dövrdə Merilend, Delaver və Pennsilvaniya idi.

Üçüncü qrup olan kral koloniyaları isə Virciniya, Korolinalar, Nyu Hempşir, Nyu

York, Nyu Cersi, Corciya və Massaçusets idi.

Müstəmləkə dövrü başa çatana yaxın idarəçiliyin kral formaları üstünlük

təşkil edirdi. 13 koloniyadan səkkizi bu sinfə daxil idi. Koloniyaların idarəçilik

formalarından asılı olmayaraq, assambleyalar vergi qoymaq sahəsindəki yeganə

hakimiyyəti ilə situasiyanın açarını öz əllərində saxlayırdı.

Hər bir koloniyada qanunvericilik iki palatalı idi. Pennsilvaniya və Corciya

istisna təşkil edirdi, onların hər birində bir palatadan ibarət qanunverici orqan var idi.

İki palatalı sistem parlamentdə öz modelinə malik idi, lakin bu Amerikada birdən

sıçrayış edilməsi kimi görünürdü. Bu ilk dəfə 1641-ci ildə Massaçusetsdə başlamışdı,

bu vaxt assambleya və ya deputatlar şuradan və magistratlardan ayrıca təsis edilmişdi

və bu iki orqan o vaxtdan da bir-birindən ayrı olmaqla qaldı.

İngiltərədə Naviqasiya Aktından sonra taxıl qanunları və manufaktura

əleyhinə qanunlar qəbul edildi. Taxıl qanunları Britaniya fermerlərinin mənafeyini

güdürdü, 1666-cı ildən başlayaraq praktiki olaraq koloniyalarda yetişdirilmiş taxılın

İngiltərədən çıxarılmasına icazə verilmirdi. Bu Yeni İngiltərəni və Nyu Yorku emalı

təşkil etməyə məcbur etdi və İngiltərə yenidən koloniyalarda emalın qadağan

olunmasına əl atdı. Bu qanunlar Naviqasiya Aktlarından daha səmərəli idi. 1708-ci

ildə Nyu York koloniyada istifadə edilən yun və kətan mallarının dörddə üçünü,

çoxlu xəz şlyapalar istehsal edirdi və bunlar Avropa və Vest İndiyaya daşınırdı.

1732-ci ildə şlyapaların İngiltərəyə, xarici ölkələrə, hətta bir koloniyadan digərinə

ixracı qadağan edildi. Bu qanun şlyapa istehsalı ilə məşğul olan adamların sayını da

məhdudlaşdırırdı. Koloniyaların hamısında dəmir filizi tapılmışdı və çox yerdə dəmir

əridən kürələr və sobalar qurulmuşdu. Lakin 1750-ci ildə Parlament qanun tətbiq

etməyə başladı ki, bununla "koloniyalarda heç bir poladəridən sobanın

tikilməyəcəyi" elan olundu. Bundan sonra yalnız dəmir parçası və dəmir həncamə

düzəltmək olardı. Ən istedadlı ingilis tarixçilərindən biri olan Lekkinin dediyi kimi,

"İngilis kommersiya qanunvericiliyinin düşünən eqoizmi ana ölkə ilə koloniyalar

arasında uçurum qazmaqdan ibarət idi".

Konturları görünən Amerika inqilabı, onun nəticələrinə diqqət yetirdikdə

bəşər tarixində ən böyük hərəkatlardan biri hesab olunur. Onun başlıca nəticəsi

tarixdə ilk federal hökumətin meydana gəlməsi idi. Ölkə getdikcə qərb okeanına tərəf

genişlənirdi və bu çox böyük var-dövləti və qüdrəti olan millətin böyüməsinə səbəb

oldu.

Möhür Aktında, çaya vergi qoyulmasında və ona bənzər tədbirlərdə inqilaba

yeganə səbəb tapan yazıçılar, səthdə gözə çarpan faktlardan aşağıda olanları görməyi

bacarmırdılar. Bunlar yalnız təsadüf idi, inqilabın gəlməsini sürətləndirdilər.

Lakin ayrılmanın əsl səbəbləri çox-çox uzaqlarda da öz köklərinə malik idi.

Kanadanın işğal olunması İngiltərə ilə onun koloniyaları arasındakı əlaqələri yenidən

dəyişdirdi. İngiltərə Amerika ilə iş görməyə cəhd etdi. Özü də imperiyanın bir

parçası kimi deyil, - doğrudan da Amerika imperiyanın bir hissəsi idi, - Britaniya

səltənətinin bir parçası kimi, əslində isə bu belə deyildi.

104

İngiltərənin Amerikaya münasibəti heç də ananın uşağa olan məhəbbətini

nümayiş etdirmirdi. Naviqasiya qanunlarına görə, gömrük məmurları ümumi axtarış

hüququ verən sənədlə - "Köməklik göstərişi" ilə silahlanmışdı. Bu sənəd məmurlara

istənilən anbarlara və özəl yaşayış mənzillərinə girməyə icazə verirdi ki, onlar

gətirilmiş malı canfəşanlıqla axtarsınlar. Bu casusluq sistemindən xalqın zəhləsi

gedirdi və istedadlı gənc Boston vəkili Ceyms Otisin dühası ilə adamların qəzəbi

daha da böyüdü. Otis inqilabın ilk pioneri hesab olunmalıdır. O, kralın vəkili idi,

lakin vəzifədən istefa verib, xalqın yolunu tutdu. Ali Məhkəmə qarşısında o, ehtiraslı

müraciəti səsləndirdi, elan etdi ki, bu göstərişi buraxmaqla hakimiyyət elə növ

hakimiyyət olur ki, onun tətbiq edilməsi "bir İngiltərə kralının başının, digərinin isə

taxt-tacının qiyməti" ilə nəticələnmişdir.

Xalq haray çəkirdi və bu Yeni İngiltərə təpələrinə, Hadson, Delaver və Ceyms

vadilərinə yayıldı. Qısa müddətdə bütün ölkə öz azadlıqlarının pozulmasına qarşı

müqavimətə qalxdı. Otis öz arqumentlərini bir ingilis kimi kolonistlərin hüquqlarının

geniş müstəvisi üzərində qururdu. Otisin çıxışı epoxa əmələ gətirən bir çıxış idi, bu

Britaniya kolonial Amerikasında Britaniya hakimiyyətinə qarşı ilk müqavimət notası

kimi səsləndi və inqilab səhnəsinin açılışı adlandırıldı. O vaxtlar gənc hüquqşünaslıq

tələbəsi olan Con Adams Otisin bu ehtiraslı çıxışını eşitmişdi və 56 il sonra

yazmışdı: "Onda və orada istiqlaliyyət uşağı doğuldu". Otisin bəlağətli nitqinin səsi

əks-səda vermədən, ikinci təşviş səsi qalxanda kəsildi. Bu isə virciniyalı Patrik

Henridən gəldi.

Ceyms Otis tezliklə Massaçusets assambleyasına seçildi, populyar partiyanın

liderinə çevrildi və bir neçə sərt pamfletlər yazdı. Bir neçə il sonra gömrük işçisi ilə

sözləşəndə, həmin məmur çəliyi ilə onun başına zərbə vurmuşdu, bu yara bütün ömrü

boyu onun səhhətini korladı. O, Banker Hilldəki döyüşdə özəl qaydada vuruşdu. O,

ölümündən çox-çox əvvəl ictimai həyatdan uzaqlaşdı, 1783-cü ildə vəfat etdi. O,

ildırım vurmasından ölməyi arzu edirdi və bir gün leysan yağış yağan vaxt öz

qapısında dayanmışdı və bu vaxt onun arzusu həyata keçdi. O, ildırım vurması ilə

qəflətən öldü.

İngiltərə böyük müharibə xərclərini ödəmək üçün gəlir əldə etməkdən ötəri

istənilən mənbəyə əl atırdı. Bu vergi kimi koloniyaların üzərinə düşürdü. Bu

koloniyalarda ordu saxlanması zərurəti kimi düşünülürdü ki, onları hindu

basqınından müdafiə etsin və qaydanı qoruyub saxlasın. Kolonistlər isə dinc dövrdə

Amerika torpağında Britaniya qoşunlarına hansısa ehtiyac olmasını inkar edirdilər.

Onlar əmin idilər ki, bunun əsl səbəbi onları vahimədə saxlamaqdan ibarətdir. Bu

vaxt Londonda olan Franklin Parlamentin komissiyasında bəyan etmişdi ki, belə

hərəkətin başlanması üçün heç yerdə elə bir hadisə baş verməmişdir, kolonistlər bir

ovuc adamla hindulardan özlərini müdafiə edirlər və onlar bunu indi də etməyə daha

qadirdilər. Lakin heç bir etiraz eşidilmirdi və hökumət on min nəfərlik ordunu

amerikanlar arasında məskunlaşdırmağı qərara aldı və onları saxlamaq üçün

amerikanların üzərinə vergi qoyuldu. Lord Qrenvill kolonistləri narazı salmadan asan

yolla gəlirləri qaldırmaq üsullarını axtarırdı. Möhür vergisi bunu təklif edirdi. 1765-

ci il oktyabrın 7-də xüsusi Möhür Aktı konqressi keçirildi. Konqress üç həftə davam

etdi. Qedsden öz əlamətdar çıxışında bu mühüm sözləri işlətdi: "Burada qitədə

tanınan heç bir Yeni İngiltərə adamları, nə də Nyu Yorklular olmamalıdır, biz

105

hamımız amerikanlarıq". Bu konqress ona görə əhəmiyyətli idi ki, bu yığıncaqda

razılaşdırılmış hərəkət təqdir edildi və birlik üçün ilk pretsedent yarandı.

Lakin elə bu vaxt yayda Möhür Aktına qarşı müxalifət sürətlə böyüyürdü. Hər

bir koloniyada "Azadlıq oğulları" təşkil olundu, bu qanunun fəaliyyətinin qarşısını

almaq məqsədini güdürdü. Koloniyaların qanunvericiklərinin çoxu ona qarşı çıxdı,

müxtəlif icmalarda buntlar qalxdı və bu iyrənc qanunun ləğv edilməsi üçün kütləvi

mitinqlər keçirildi. Möhür Aktının ilk qaydaları gəlib çıxdı və paylayıcıların adları

məlum oldu, buntlar çoxaldı və öz kulminasiyasına Bostonda çatdı. Şəhərdəki adəti

mitinq yeri olan Feyneuil Holl "Azadlıq beşiyi" kimi tanınmağa başlandı. Möhür

yeşikləri ələ keçirildi və camaat tərəfindən dağıdıldı. Paylayıcıların portretləri

yandırıldı. Massaçusetsin baş hakimi Hatçinsonun gözəl iqamətgahı qarət edildi. Nyu

Yorkda qubernatorun köməkçisi Qolden qanunu həyata keçirməyə cəhd etdi, lakin

xalq hiddətli idi. O, kütləyə atəş açmaq barədə adamları hədələdi, lakin məlumat aldı

ki, bunu etsə, o saatca işıq dirəyindən asılacaqdır. Onun qəşəng karetası tutuldu, onun

təsviri ilə bu kareta öz evinin qarşısındakı meydanda yandırıldı.

1760-cı ildə İngiltərənin ikinci Hanover hökmdarı öldü və onun nəvəsi, 22

yaşlı gənc III Corc kimi taxt-taca çıxdı. Gənc monarxı imperiyanın hər tərəfindən, o

cümlədən Amerikadan alqışlayırdılar. İki nəsl dövründə İngiltərəni parlament idarə

etmişdi və parlament az sayda olan böyük Viq ailəsinin əlində idi. İlk iki Corc

imperiyada işlərin qaydaya qoyulması üçün az iş görmüşdülər, lakin üçüncü

idarəçiliyin yüyənini öz əlinə almağı qət etdi. Bu məsələdə o, öz anasının "Corc kral

olmalıdır" göstərişinə tabe olmalı idi.

Britaniya imperiyası üçün kral Corcun siyasi ağa olması kədərli bir gün idi. O,

dar intellektə malik idi və dövlət xadiminin böyüklüyü üçün onda bütün elementlər

çatışmırdı. Britaniya tarixçisi Qrin demişdi ki, "O, II Ceyms istisna olmaqla, özündən

əvvəlki bütün İngiltərə krallarından daha kiçik ağıla malikdir". O, özünə tabe

olanlara xoş münasibət göstərirdi, müstəqil xarakteri olanlara isə dözmürdü, onlar

kralın nəzarət obyektinə çevrilirdilər.

Böyük Pitti o, "qiyamın trubaçısı" adlandırırdı. Börk və Kemden onun

qəzəbinə düçar olmuşdular. III Corc özünün təbii kiçikliyini ört-basdır etmək üçün

özünü böyük adamlarla əhatə etmək üsulundan istifadə etmək qabiliyyətində də

deyildi. Ona qədər olan bütün monarxlar bu metoddan istifadə etmişdilər. O, qraf

Çatamı yenidən baş nazirliyə çağırdı, bunu etməyə məcbur idi. Lakin o, İcmalar

Palatasının bu qoca üzvünün səhhətinin ahıl yaş ucbatından pozulmasına və öz

möhkəmliyini itirməsinə sevinirdi və hətta onun ölməsini arzu edib, bu biabırçı

istəyini dilinə də gətirirdi. Axırda kral hökumətdə ali mövqeyə yiyələnməklə 1770-ci

ildə baş nazirliyə elə adam seçdi ki, dulusçu gili formaya salan kimi, özü onu

istənilən formaya sala bilərdi. Bu adam özünün nəcib xüsusiyyətləri ilə yanaşı, o

adamlar qrupuna mənsub idi ki, onların düşüncəsi barədə kral səhv edə bilməzdi. Bu

şəxs lord Nort idi. O, əslində öz iradəsinin əksinə olaraq on iki il müddətində

hökumətin başında qaldı, başqa sözlə o vaxta qədər ki, inqilab başa çatdı və Amerika

azad oldu.

106

Tounşend rüsumları və Çay Aktı. «Dözülməz Aktlara» müqavimət.

İlk konqressdə inqilabi çıxışlar.

III Corcun qapısında Amerika inqilabı uzanmalı idi. XVIII əsrin ikinci

yarısında "gözəl ana ilə daha gözəl qız arasında" birliyin bölünməsi baş verdi və bu

III Corcu məşğul edən başlıca məsələyə çevrildi. O, bir iş görmək üçün məhdud

qabiliyyətə malik idi. Başlanğıcdan Naviqasiya qanunlarını həyata keçirməklə

məşğul oldu. Koloniyalar Britaniya hakimiyyətinə tabe olmamaqla onu təhqir

etdikdən sonra o, eyni ilə Pittə münasibətdə nümayiş etdirdiyi qisas ruhu ilə onları

təqib etməyə başladı. Möhür Aktının ləğv edilməsinə qarşı çıxdı. Lakin bir şey edə

bilmədi. İngilis tacirləri öz ticarət itkilərinə görə Tounşend rüsumlarına qarşı haray

çəkdikdə kral rüsumu bu dəfə ərzaq çayının üzərinə qaytardı və bununla o vaxta

qədər kösövləri sönməmiş saxladı ki, bu kösövlər müharibə alovunu yandıra bilsin.

Koloniyalarda əlbəttə radikal adamlar kimi mühafizəkar adamlar da var idi.

Axırıncılar inqilaba nəzarət edirdilər və təkcə qanun yolunu sevirdilər. Bu loyal

hisslər okeanın hər iki tayında güclü idi. Lakin hətta mühafizəkar adamlar

Amerikanın müstəqilliyini pozmağa nail olmaqda Parlamentə qorxu hissi ilə

baxırdılar. Pennsilvaniyadan olan Con Dikinson "Pennsilvaniya fermerinin

məktubları" adlandırdığı yazılar yazmışdı və bir loyal adam kimi işləri müdrikliklə

yoluna qoymağı təklif edirdi. Heç kəs bu yazıların əhəmiyyəti barədə səhv edə

bilməzdi.

Koloniyalar 1765-ci ildə Möhür Aktına uğurlu müqavimət göstərdikdən sonra

1767-ci ildə parlament Tounşend Aktları ilə Amerika koloniyalarına idxal edilən beş

növ mala vergilər qoymuşdu. Tounşend Aktları da eyni müqavimətlə

qarşılandığından üç il sonra, 1770-ci ildə dörd növ mala vergilər ləğv edildi. Beşinci

növ mal olan çayın idxalı üzərində isə vergi saxlandı.

İngiltərə hökumətinin icraçı kansleri Tounşendin qanunları da Qrenvillin

qanunları kimi güclü müqavimətlə qarşılandı. İşlər böhrana doğru irəliləyirdi.

Müqavimət, ticarətin özü kimi Bostonda mərkəzləşmişdi. Tounşendin gömrük üzrə

səlahiyyətli adamları Boston limanında "Liberti" gəmisini rüsumdan yayındığına

görə tutduqda, qiyamçılar onları sığınacaq yeri olan forta qovdular. Samyuel

Adamsın bacarıqlı rəhbərliyi altında Massaçusets assambleyası yeni hökumətin

tədbirlərini koloniyaların hüquqlarına zorakılıq adlandıraraq, ona etirazını bildirdi.

Düzdür, bu etiraz ləyaqətli və kifayət dərəcədə ehtiramlı şəkildə ifadə edildi və ancaq

tələb şəklində səslənirdi. Samyuel Adamsın başçı olmasının özü zamanın əlaməti idi.

O, xalqın içərisindən çıxmış adam idi, hüquqların müdafiəsinə gəldikdə çox ehtiraslı

idi, nitqləri ilə adamların da ehtiraslarını coşdura bilirdi. Assambleya digər

koloniyalara eyni məzmunda məktub göndərdi. Londondakı Nazirlər kabineti

məktubu geri götürməyi tələb etdikdə, assambleya əlbəttə ki, bundan imtian etdi,

Digər koloniyalar isə görünməmiş qaydada onların tərəfini saxladı və körfəz

koloniyasının baş limanı mübarizənin mərkəzinə çevrildi.

Nazirlər kabinəsi ümidsiz bir şəkildə onları tabe olmağa məcbur etdi və bəyan

etdi ki, İngiltərədən uzaqlaşmağa görə, hər kəs xəyanət ittihamı ilə məhkəməyə

veriləcəkdir. Bu vaxt hətta əvvəllər də Ceymstaun məskunlaşarkən ona verilən status

da yaddan çıxarıldı. Bu hadisə Virciniyanın Burqesslər palatasının nüfuzunu daha da

107

qaldırdı. Məhz onlar 1769-cu il sessiyasında bəyan etmişdilər ki, koloniyaların öz

assambleyalarından başqa heç kəsin vergi yığmaq haqqı yoxdur. Virciniya

qubernatoru nəhayət Burqesslər palatasını buraxdı. Onun üzvləri isə tezliklə bir özəl

evdə görüşə yığışdılar. Burada Breddok günlərindən ingilislərə tanış olan polkovnik

Vaşinqton təklif etdi ki, üstünə vergi qoyulan istənilən malın idxal edilməməsi

barədə baş müqavilə bağlansın. Bu Amerikaya bazar kimi baxan ingilis tacirlərinə və

manufaktura sahiblərinə görən necə təsir edəcəkdi? Koloniyaların çoxu buna müvafiq

hərəkət etdi. İngiltərə ilə ticarət bir neçə aylığa, demək olar ki, dayandı və okeanın o

tayında buna maraqlı olanların arasında böyük qorxu yaratdı.

Onlar tezliklə Parlamentdən tələb etdilər ki, yeni vergiləri ləğv etsin və

ticarətin yaşamasına imkan yaratsın. Nazirlər kabineti geri çəkilməyə məcbur oldu.

1770-ci ilin aprelində çay üzərinə qoyulan vergi müstəsna olmaqla, bütün vergilər

ləğv edildi. Bu vergilərin ən kiçiyi idi və kralın özü bu verginin saxlanmasına

göstəriş vermişdi. Onun bu hərəkətindən başlıca məqsəd qanunun prinsipini xilas

etmək idi. Vergilər əslində heç nə gətirmirdi.

Bu vaxt Bostonda açıq-aydın şeylər baş verirdi, ancaq hələ hökumət, idxal

etməmək barədə "Azadlıq oğullarının" sazişinin tərəfdarlarının səsini eşitməmişdi.

Bu sazişdə məhz vergilərin ləğv edilməsi qanunu keçirdi. 1770-ci ilin mart axşamı

kütlə kral küçəsindəki kralın qırmızı pencəkli əsgərlərinə hücum etdi. Onlar

əsgərlərin üstünə iti buz parçaları atırdılar, əllərinə silah keçdikdə isə atəş açmağa da

cəsarət edirdilər. Bu vaxt sıxışdırılan və ağlını itirən əsgərlər də atəş açdılar.

Camaatdan beşi öldürüldü, altısı yaralandı. Nifrət və dəhşət cuşa gəlmiş şəhəri

bürüdü. Səhərisi günü keçirilən böyük mitinq qubernator Hatçinsonun yanına

nümayəndələr göndərdi ki, əsgərlər dəstəsini ləngimədən şəhərdən çıxarmağı tələb

etsin. Qubernatorun yanına gedən komissiyaya Samyuel Adams başçılıq edirdi. O,

qubernatora dedi ki, o, üç min azad adamın adından danışır və güman edir ki, onların

tələblərinə diqqətlə yanaşılacaqdır. Onun nöqteyi-nəzəri qalib gəldi və əsgər dəstəsi

buxtadakı adaya aparıldı. Şəhərlilər onlara nifrət edirdi, çünki artıq il yarım idi ki,

əsgərlər şəhərdə idilər, buradan çıxarıldıqda onlar da sevinirdi və özlərini sakit

aparırdılar. Lakin sükunət uzun müddət davam edə bilməzdi. İğtişaşlar vaxtı harada

bir hadisə baş versəydi, bu yenidən odun alovlanmasına gətirib çıxaracaqdı. Sonrakı

ili Şimali Karolinada buradakı kral qubernatoru olan Uilyam Triyonun əcaib tələbinə

qarşı qəfil açıq üsyan alovu başladı. Bu qan tökülməsini yalnız 1771-ci ildə kəsmək

mümkün oldu. Rod Aylenddə 1772-ci ilin iyununda Alihəzrətin silahlı "Qaspi"

şxunası ona hücum edənlər tərəfindən tutuldu və yandırıldı. Bu gəmi Dənizçilik

qanunlarının pozulmaması üçün müşahidə işilə məşğul olurdu. Bu işi görənlər barədə

bir məlumat verən tapılmadı. Bu kiçik əyalətin cəsarətli baş hakimləri, ingilis

hakimiyyət orqanlarının İngiltərədə məhkəmə üçün hazırlıq görülməsi barədəki

hüquqlarını inkar etdilər.

Kral komissiyası təyin edildi ki, bütün koloniyaları yenidən qıcıqlandırmağa

gətirib çıxaran bütün işlərə baxsın. Virciniyanın Burqesslər palatası tezliklə öz rəyini

bildirdi. Bir neçə koloniyanın Virciniyaya qoşulması təklif edildi ki, onlar müvafiq

komissiya yaratsınlar. Bu komissiya İngiltərə hökuməti tərəfindən törədiləcək

təcavüzkarlığa qarış fəaliyyətə hazır olmalı idi. Adamsın göstərişi ilə Massaçusets

şəhərləri də özlərinin müvafiq komissiyalarını yaratdılar. Bu dövrün əlaməti idi ki,

108

axırıncı sınaq çayın üzərindəki vergiyə gəldi. İst İndiya kompaniyası pul barədə çətin

vəziyyətdə idi. Kompaniya hər funt idxal olunan çay üçün kral xəzinəsinə on iki pens

pul ödəməli idi. Çayın İngiltərədə və ya qeyri yerdə satılmasının fərqi yox idi. Lakin

hökumət lazım bildi ki, Amerikaya aparılan çayın vergisini yüngülləşdirsin, daha

dəqiq deyilsə, kompaniya Tounşendi qanununa görə, koloniyaların limanlarında

ancaq üç pens ödəməli idi. Beləliklə kral hökuməti kompaniyaya kömək etməyə

hazır olduğunu və həmçinin həmin aktı yoxlamaq üçün qayğı göstərdiyini nümayiş

etdirdi. Bu tədbir tezliklə həyata keçirildi. Kolonistlər isə onlara lazım olan çayın

əksər hissəsini qaçaqmalçılıq yolu ilə Hollandiyadan gətirməyə başladılar və bu

şəraitdə İst İndiya gəmilərində daşınanlardan onlara heç nə lazım deyildi. Qoy lap

çayın qiyməti çox aşağı olsun, istərsə də on iki penslik vergi götürülsün, bunun

onlara heç bir dəxli yox idi. İst İndiya Kompaniyası gecikmədən çay yükü ilə

yüklənmiş gəmiləri Bostona, Nyu Yorka, Filadelfiyaya və Çarlstona göndərdi. Onlar

bu limanlara 1773-cü ilin payızında gəlib çıxmağa başladılar.

Bu əmtəənin üzərində vergi saxlandığına görə hələ də amerikanlar çayı

İngiltərədən almaqdan imtina edirdilər. Onlar onsuz da bu ərzağı qaçaqmalçılıqla

Hollandiyadan alırdılar. Ruhlanmış xalq gəmi sahiblərinə bildirdi ki, onlar öz

çaylarını Londona qaytarmalıdırlar. Lakin onlar da bunu edə bilmirdilər. Çünki

qubernator onlara üzməyə icazə verməkdən imtina etmişdi və iki kral gəmisi bu vaxt

limanda mühafizə olunurdu. 1773-cü il dekabrın 16-da gecə ikən Feyneuil Hollunda

və Köhnə Cənub kilsəsində mitinq keçirildi. Çayı geri qaytarmaq barədəki leqal

metodlar bir səmərə vermədiyinə görə, yeddi min adam qərara aldı ki, yük sahilə

çıxarılmamalıdır. Əlli nəfər adam Mohauk hindularının maskası altında gəmiyə

qalxdı, çay yeşiklərini qırıb açdı. Gəmidə 340 yeşik var idi. Həmin adamlar

yeşikdəki çayları dənizə tökdü. Bəziləri buna sahildən tamaşa edirdi. Boston isə heç

nə olmamış kimi yatırdı. Hindu paltarında olan həmin adamlar tanınmadı. Lakin

adamları bu işə təhrik edən şəxs məlum idi. Onun adı həmin vaxt Massaçusetsdə,

Yəni İngiltərədə, Amerikada dillərdə gəzirdi. Bu Samyuel Adams idi.

Nyu Yorkda və Filadelfiyada isə gəmilər "əfv edildi", lakin onlar yüklərini

boşaltmadan limanı tərk etməli oldu. Çarlstonda isə çay sahilə boşaldıldı, lakin

satılmayaraq anbara yığıldı, camaatın mitinqi isə bunu havayı hədiyyə almaq əlaməti

kimi qəbul etdi. Lakin eksperiment uğursuzluğa uğradı.

Göründüyü kimi Amerika bir fikirdə idi və qərara almışdı ki, çayı və

parlament tərəfindən üzərinə vergi qoyulmuş digər malların heç birini almasın.

Kolonistlər bir daha Qrenvillin vergilərindən daha çox Taunşendin vergilərinə tabe

olmayacaqdılar. Özü də onların arasında hər hansı bir açıq fərq olsa belə, həm prinsip

etibarilə, həm də əməl etibarilə, koloniyalar Parlamentə tabe olmayacaq, ancaq öz

assambleyaları tərəfindən idarə olunacaqdılar. Əgər Nazirlər Kabineti inadkarlıq

göstərsə, bu inqilaba səbəb olacaqdı. Bədbəxtlikdən hökumət inadkarlıq etməyə

başladı və inqilab meydana çıxdı.

1773-cü ilin yadda qalan payız günlərindən, İst İndiya kompaniyasının

gəmilərinin çay yükü ilə dolu gəmilərinin limanlara girdiyi vaxtdan heç bir il

keçməmiş koloniyalar Filadelfiyada Konqress təsis etdilər. Bu Konqress hadisələrin

necə cərəyan etdiyini göstərmək üçün nə etmək lazım olduğunu müəyyən edəcəkdi,

çünki burada heç bir qanun yox idi. Konqressin ilk iclasından iki il keçməmiş

109

Konqress Amerikanı İngiltərə ilə bağlayan müqaviləni ləğv etdi. Kolonistlər öz-

özlüyündə bunu demir və düşünmürdülər ki, onların yaratdıqları bu orqan onları

idarə edəcəkdir və ya onların vətəndəki hökuməti ilə əlaqələrini müəyyən edəcəkdir.

Onlar bunu yalnız məsləhət və rəhbərlik orqanı, onların əlaqə komissiyalarının baş

məclisi kimi düşünürdülər. Lakin bu sürətlə yaradılan orqan "Komitələrin

Konqressinə" çevrildi. Heç şübhəsiz müstəqil fəaliyyət haqqında, hətta aqressiv

müqavimət haqqındakı fikirlər Amerikanın təşəbbüskar adamlarının ağlına gəlirdi.

Burada hər şey köhnə İngiltərədə olduğu kimi edilirdi və ya edilməli idi. İngiltərədə

isə hər bir fəaliyyət idarəçiliyi qədim və müqəddəs idi. Samyuel Adams hələ 1768-ci

ildən Massaçusetsdə inqilabın düşünülmüş planını hazırlamışdı. Həmin il Bostona

əsgəri dəstələr gəlmişdi ki, Tounşend qanunlarının ticarəti boğan dövrdə şəhərdə

sakitliyi mühafizə etsin. O, öz planının həyata keçirilməsi üçün düzgün yolla da

gedirdi. O, bilirdi ki, onun niyyətləri çoxlarını qorxuya sala bilər. Ona görə də bunu

onlardan gizli saxlayırdı. Ancaq onunla birgə fəaliyyət göstərənlər özlərinin nə qədər

uzağa getdiklərini gördükdə, o, bu planı onlara açacaqdır. O, Massaçusets

assambleyası Möhür Aktına müxalifətdə olanda bu müxalif qüvvələrin ön cərgəsində

olmuşdu. Məhz S.Adams 1768-ci ildə massaçusetslilərin digər koloniyalara

göndərdikləri sirkulyar məktubu yazmışdı. Bu məktub Tounşend qanunlarına qarşı

fəaliyyətləri əlaqələndirmək məqsədini güdürdü. O, Hatçinsonla görüşdə əsgəri

dəstələrin geçikmədən şəhərdən çıxarılmasını tələb etmişdi. 1770-cı ilin martındakı

bədbəxt "qırğın"dan sonra İst İndiya Kompaniyası gəmilərindən çay yükünün

boşaldılmasının qarşısını almaq üçün şəhərdəki mitinqə başçılıq etmişdi. Heç kəs

şübhə etmirdi ki, çayın sulara atılması planında da onun əli olmuşdur. O,

Massaçusetsin digər şəhərlərini də inqilab məsələlərində Bostonla birləşdirmək üçün

çox iş görmüşdü. Sonra, 1772-ci ildə o, Boston şəhər mitinqinə təklif etmişdi ki,

koloniyanın digər şəhərlərini əməkdaşlıq üçün dəvət etsinlər ki, bu yolla öz nöqteyi-

nəzərlərini mübadilə edə bilsinlər. Lazım gəldikdə isə fəaliyyətlərini razılaşdırsınlar.

Noyabrın axırında o, bu məsələdə qəti təşəbbüsünü irəli sürdü. İlin sonunda isə

səksən şəhər onun çağırışına cavab verdi. Əlbəttə ki, o, irəlini görmək qabiliyyətinə

malik idi. Şəhərlərin liqasına gəldikdə, onlar işlərin gedişini müşahidə və ona nəzarət

edirdi.

1765-ci ildə Riçard Henri Li Virciniyada Möhür Aktına qarşı mübarizəyə

başçılıq etmişdi. Dörd il sonra, 1769-cu ildə Virciniyanın Burqesslər palatası

qubernator tərəfindən buraxıldıqdan sonra Vilyamsburqda şəxsi evdə öz iclasını

keçirdi və idxal etməmək assosiasiyasının Corc Meyson tərəfindən yazılan baş

qətnaməsini qəbul etdi. Meysonun qonşusu və yaxın dostu Corc Vaşinqton bu

qətnaməni oxuduqdan sonra hərəkət etməyə başladı. Virciniyada şəhər mitinqləri

keçirilirdi. Hər koloniya idxal etməmək və Parlament vergilərinə müqavimət

göstərmək sahəsində özlərinin yararlı bildiyi üsullardan və tədbirlərdən istifadə

edirdi.

İngilislər siyasi fəaliyyətə öyrənmişdilər. Lakin mübarizə getdikcə öz

formalarını dəyişirdi, inkişaf edirdi. Aybaay rəylərin inkişaf etməsi ilə yeni fəaliyyət

növləri yaranırdı. Proses yavaş-yavaş müdafiə və ya təcavüzkar ruhlu olmasından

asılı olmayaraq, şəraitin tələbi ilə dəyişirdi. İdxal etməmək cəmiyyətləri kifayət

dərəcədə qüvvətli idi. Qərar bundan ibarət idi ki, koloniyalardan vergi yığmaq üçün

110

Parlament tərəfindən üzərinə vergi qoyulan malların heç biri nə idxal edilməli, nə də

istifadə edilməlidir. Bunlar şərab, yağ, şüşə, kağız, çay və bu siyahıya daxil olan

digər mallar olmaqla elə lazımi mallar idi ki, hamı bu qadağalarla o saatca razılaşa

bilməzdi. Meyson və polkovnik Vaşinqton kimi aparıcı şəxsiyyətlər Nazirlər

Kabinəsinin yanlış kursuna qarşı konstitusiyaya müvafiq müqavimət göstərilməsini

nəzərdə tuturdu. Bu tədbirlərin səmərəli olması üçün onlar hamı tərəfindən Tounşend

vergiləri ilə alınmış şərabın və çayın içilməməsini zəruri hesab edirdilər. Lakin

burada qanunun heç bir göstərişi yox idi, yalnız mənəvi məcburiyyət ola bilərdi,

"rəylərin təzyiqi" təsir edə bilərdi. Bu da asan məsələ deyildi.

Massaçusets özünün tutulmuş limanı və hay-küylü şəhər mitinqləri ilə tufanın

mərkəzi rolunu öz üzərinə götürdü. Lakin digər koloniyalarda da əhval-ruhiyyə elə

fərqli deyildi. Xüsusən Virciniya Massaçusets kimi irəlidə idi. 1772-ci ilin

əvvəllərində buraya qraf Danmor olan Con Murrey qubernator təyin edilmişdi. 1772-

ci ilin iyununda isə Virciniyadakı Burqesslər Vilyamsburqa yığışmalarını

gözləyəndə, Rod Aylendlilər qəsdən "Qaspi" katerini yandırdılar.

Burqesslər payızda öz assambleyalarına yığışdıqda açıq bir xəbər yayıldı ki,

işləri araşdırmaq üçün kral komissiyası göndərilmişdir, həm də müxalifətin

başçılarını həbs etmək istəyirlər. Dabney Karr, Patrik Henri, Riçard Henri Li və

Tomas Cefferson, onların hamısı gənc və radikal adamlar idi, Burqesslər palatasının

üzvləri olmaqla öz aralarında özəl qaydada birləşmişdilər ki, koloniyaların ümumi

işlərində razılaşdırlımış tədbirlər görsünlər. Rod Aylenddən həmin xəbər gəldikdən

sonra onların təşəbbüsü ilə daimi əlaqələr komitəsi təyin edildi. Digər koloniyalardan

xahiş edildi ki, buna bənzər komissiyalar yaratsınlar. Çünki ictimai hadisələrlə

əlaqədar məlumatlar da dəyişilirdi və ümumi anlayışın və fəaliyyətlərin

əlaqələndirilməsinə kömək etmək lazım idi. İlin sonunda Massaçusets, Rod Aylend,

Konnektikut, Nyu Hempşir və Cənubi Karolina bu təklifi qəbul etdi və fəaliyyət üçün

öz komitələrini yaratdı.

Massaçusetsdə, əlbəttə ki, Samuyel Adams böyük miqyasda təbliğatın yeni

hərəkətverici qüvvəsi idi. Adams özü koloniyalar arasında belə əməkdaşlığın

qurulmasını çoxdan arzulayırdı. 1770-ci ilin payızında Massaçusets assambleyasına

o, əlaqələr komitəsini yaratmağı təklif etmişdi ki, Virciniyanın Londondakı

nümayəndəsi Artur Li ilə əlaqə yaradılsın, həm də bəzi koloniyaların

assambleyalarının spikerləri ilə belə əlaqə mümkün olsun. Düzdür, komitə heç nəyə

nail olmasa da və ya olduqca az şeyə nail olsa da, o, bundan məyus olmadı, əksinə

sonrakı ili Liyə yazdığı məktubda bu arzusunu ifadə edirdi ki, "ən hörmətli sakinlərin

cəmiyyətləri" bu koloniyaların mənafeyi naminə İngiltərədəki dostlarının məlumatlar

əldə etmələri üçün kömək göstərə bilər. İngiltərədəki dostlar isə koloniyaların aparıcı

adamlarına İngiltərədə formalaşan rəylər və təhlükələr barədə xəbər verə bilərlər". İlk

komitələr Adamsın şəhərində meydana gəldi.

Altı koloniya özündə əlaqə komitəsi yaratmağa tələsdi və özlərinin

Bostondakı və Vilyamsburqdakı adamları vasitəsilə birbaşa əlaqələrə qoşuldular.

Təkcə Pennsilvaniya kənarda dayandı. Çay hər yerdə olduğu kimi Filadelfiyaya da

buraxılmırdı, lakin koloniyanın liderləri bu barədə təbliğat aparmağa və müqavimət

göstərməyə hazır deyildilər.

111

Parlamentin üzvlərinin başlıca ittiham ünvanı Boston idi. Venn belə demişdi:

"Boston şəhəri sünbül kimi döyülməli və dağıdılmalıdır". Və davam edirdi: "Nə

qədər ki, çəyirtkə yuvasını dağıtmamısınız, siz heç vaxt bu ölkədə qanuna həqiqi tabe

olunmasını görməyəcəksiniz". Çoxları bu sözləri öz zövqlərinə uyğun hesab edirdi.

Belə münasibət onların əhval-ruhiyyəsinə yüksək dərəcədə uyğun gəlirdi.

İngiltərə hökumətinin liderləri 1774-cü ildə artıq lord Nortun başçılığı altında

güclü təsiri olan tədbirlər görməyə başladılar. Bir qanunla onlar Boston limanını

bağladılar, onun ticarətini iyunun 1-dən etibarən köhnə liman olan Salemə keçirdilər.

O vaxtdan etibarən əgər ticarət aparmasa, bu inadkar şəhər çaydan məhrum olacaqdı.

Digər qanunla onlar koloniyalar barədə çarteri dayandırdılar. Üçüncü sənədlə onlar

əyalətlərin içərisində silahlı dəstələrin saxlanılması üçün maddi təminat yaratdılar.

Dördüncü sənədlə isə koloniyalarda qiyamın yatırılması ilə əlaqədar məhkəmə

işlərinin İngiltərəyə köçürülməsini açıqladılar.

Həmin günlərdə xəbərlər okeanın o tayından xeyli ləng gəlib çatırdı. İyun

ayında Bostonda şəhərin yeni statusu haqqındakı sənədin mətni heç kəsə məlum

olmadıqda, siyasi oyunda Samuel Adams tərəfindən məğlub edilmiş qubernator

Tomas Hatçinson İngiltərəyə yollandı və bir daha geri qayıtmadı. O, koloniyada

işlərin həqiqi vəziyyətini hamıdan yaxşı bilirdi və ona görə də İngiltərəyə gemişdi ki,

hökumətə vəziyyəti aydın izah etsin. Onun yerinə general Qeyc qubernator oldu.

Lakin Nazirlər Kabinəsi Massaçusetsi təcrid edə bilmirdi.

Artıq digər koloniyalar da Baş Konqressin yaradılması təklifi ilə çıxış edirdi.

Koloniyaların sərbəst yolla seçdikləri adamları onlar qurultaya göndərdilər. Rod

Aylend, Nyu York və Massaçusets "komitələrin baş məclisini" yaratmaq barədə

təkliflə çıxış etdilər. Massaçusets assambleyası qubernatorların nümayəndələri üçün

qapıları bağladı.

Virciniya və Massaçusets başqa koloniyalar kimi öz real liderlərini

göndərmişdi və 1774-cü ilin sentyabr ayında Filadelfiyada nəcib adamların

toplanması müşahidə edildi. 5 sentyabrda Konqress Dülgər hollunda yığışdı. Corciya

istisna olmaqla hər bir koloniya Konqressə öz nümayəndələrini göndərmişdi.

Gələnlərin heç də hamısı koloniyaların assambleyaları tərəfindən seçilməmişdi.

Virciniya nümayəndələri Virciniya avqust konventi tərəfindən seçilmişdi, belə bir

orqan isə qanuna və hüquqa məlum deyildi. Bəzi koloniyalarda isə nümayəndələri

seçmək üçün assambleyaların sessiyalarını keçirmək vaxtı olmadığından,

nümayəndələr müvafiq olaraq əlaqə komitələri tərəfindən təyin edilmişdi və ya

şəhərlərin və mahalların seçki mərkəzlərində birbaşa seçki vasitəsilə seçilmişdi.

Lakin Konqress iştirakçılarının hər bir qrupunun həqiqi nümayəndə olmasına heç kəs

şübhə etmirdi, başqa cür götürüldükdə, onlar koloniyaların aparıcı siyasi partiyalarını

təmsil edirdi. Nyu Yorkda və Pennsilvaniyada mühafizəkarlar üstünlük təşkil

etdiyindən elə adamlar seçilmişdi ki, uyğunlaşmaq qaydasında və qanuna tabe olmaq

ruhunda onların çıxış etmələri gözlənilirdi. Digər koloniyalarda isə radikal partiyalar

aparıcı mövqe tuturdu və elə nümayəndələr göndərmişdilər ki, yalnız onların

koloniyalar üçün azadlıq tələb edən açıq çıxışlarına ümid bəslənirdi. Hətta bütöv

sözlərdən və təkid olunan hərəkətlərdən inqilabi və tabe olmamaq ruhunun risqi

istisna edilmirdi. Bütün bunlar göstərirdi ki, nümayəndələrin seçilməsinə necə

əhəmiyyət verilibmiş.

112

Heç şübhəsiz, ən məşhur qrup Virciniyadan olan qrup idi. Bura daxil olanların

içərisində polkovnik Vaşinqton və Riçard Henri Li var idi. Qrupun üzvü Patrik

Henrinin çıxışları fikir cəhətdən dərin olduğu kimi, həm də alovlu olurdu. Edmund

Pedleton hüquq kitablarından başqa heç nə oxumamışdı və biznesdən başqa heç nə

bilmirdi. Ancaq adamlara təsir edən çıxışlarında nəciblik göstərir, müzakirələrdə

inandırmaq qabiliyyəti nümayiş etdirirdi. Polkovnik Harrison ibarəli və üstüörtülü

danışmağı sevmirdi. Altmış dörd yaşlı Blend heybətli adam olmaqla, bütün ömrü

boyu tələbə kimi çox şeyi mənimsəmək həvəsi nümayiş etdirmişdi. Peyton Randolf

rəsmi lider və natiq idi. Ona görə də onu Konqress özünün prezidenti seçdi. Samyuel

Adams və Con Adams Massaçusetsdən gəlmişdilər, onlarla birlikdə Kaşinq və Peyn

gəlmişdi. Cənubi Karolina 1765-ci ildəki Möhür Aktı Konqressinin iştirakçıları olan

Kristofer Qedsteni və Con Ratlici göndərmişdi. Axırıncının iyirmi beş yaşı vardı. Bu

qrupa həmçinin sakit Linç daxil idi. Konnektikutun baş natiqi Rocer Şerman idi, o

daha çox dövlət xadiminə oxşayırdı. Nyur Yorku Con Cey təmsil edirdi. Onun hələ

otuz yaşı yox idi. Lakin savadlı adam idi və namuslu adam kimi çox prinsipial idi.

Cozef Qallovey sərrast spiker və Assambleya palatasının lideri idi, Con Diskinson

məşhur "Fermerin məktubları"nın müəllifi idi, Tomas Mifflin isə müasir tacir

olmaqla Pennsilvaniyanı təmsil edirdi. Bir sözlə bu görüşdə hamı həlledici bir iş

üçün yığışmışdı. Lakin burada heç də havada hiss olunan inqilab barədə söhbət

getmirdi.

Koloniyalarda birlikdə müqavimətə başçılıq edən təşkilat məsələsinə gəldikdə

Konqress konstitusional orqan deyildi, onun üzvlərinin çoxu lazımi qaydada

seçilməmişdi. Səlahiyyətləri isə başqalarının təkliflərinə və mandatlarına xalqın

iradəsi ilə hörmətlə yanaşmaq və qulaq asmaqla məhdudlaşırdı. Onların mövcudluğu

mühüm əhəmiyyətə malik idi. Lakin III Corcun bunu dərk etməsi olduqca çətin bir

məsələ idi. Bu milli komitədən aşağı olan Konqress idi. Çünki Milli Komitə

Kontinental əhəmiyyətli məsləhət şurası idi. O heç bir milli qanunvericiliyə cəhd

etmirdi, mülayim xarakterli və məsləhət verən mühafizəkar adamlar tərəfindən ona

nəzarət edilirdi. Onlar hüquqlar barədə yumşaq, lakin səmimi ruhda deklarasiya tərtib

etmişdilər.

Konqress digər məsələlər içərisində Massaçusetsdən, Sarfolk qraflığından

olan qətnaməni təsdiq etdi. Onun layihəsini Cozef Uorren hazırlamışdı. Bu

qətnamədə bəyan edilirdi ki, kral xalqın sədaqətini qəsb edərək, xalqa verilmiş

hüquqlara təcavüz edir. Nizamnamə Aktının hüquqi əsası yoxdur. Burada digər

ittihamlar da irəli sürülürdü. Konqress bu bəyanatları qəbul etdikdən sonra

massaçusetslilər onun ruhuna müvafiq olaraq müvəqqəti hökuməti təsis etməyə

girişdi.

Konqress yeddi həftə davam etdi və sonra təxirə salındı ki, buna ehtiyac

yaransa sonrakı ilin 10 mayında İkinci Konqress çağırılsın.

Konqresin yeddi həftə keçən iclasları partiyalar arasındakı yaxşı tarazlığı

meydana çıxardı, onların üzvləri həvəslə və fərdi müstəqillikləri ilə hərəkət edirdilər.

"Adamslar cütlüyü" - Samyuel Adams və onun əmisi oğlu Con Adams haqqında bir

şərəfli və sabit olmayan istedadlı adamlar kimi söhbət gedirdi. Massaçusetsdən gələn

bu nümayəndələrin birincisinin əlli iki, ikincisinin isə otuz doqquz yaşı vardı. Həmin

dövrdə belə söhbət gedirdi ki, onlar müstəqillik tərəfdarı olub, Konqressdə rəhbərliyi

113

öz əllərinə keçirmək istəyirlər. Lakin onlar Konqressdəki liderliyi Virciniyadan olan

adamlara verməyə məcbur oldular. Konqressdə bütün dünyanın eşitdiyi bərkdən

deyilən sözlərlə yanaşı, niyyətlər barədə sakitcə deyilən sözlər də səslənirdi, onun

sessiyalarının əvvəlində təşəbbüsü və liderliyi pennsilvaniyalıların inanılan lideri

Cozef Qalloveyin başçılıq etdiyi daha mühafizəkar üzvlərə vermək lazım gəldi. O,

ciddi loyalist olmaqla yanaşı səmimi vətənpərvər və koloniyaların yerli hüquqlarının

müdafiəçisi idi. O, təklif etdi ki, taxt-tacdan xahiş edilsin ki, koloniyalar üçün onun

özünün seçdiyi qanunverici orqanın rəhbərliyi altında ümumi konfederat idarəetmə

təsis etsin. Onun bu ideyası Bencamin Franklinin iyirmi il əvvəl Olbanidəki

Konqressdə təklif etdiyi plana çox bənzəyirdi. Onun təklifi səsə qoyulduqda qəbul

edilmədi. Hətta Cənubi Karolina nümayəndəsi Ratlic belə, koloniyalara azadlıq

verilməsini deyən adamlardan da daha hərarətli danışırdı. O, bu təklifi "demək olar

ki, kamil plan" adlandırdı və konqress onu rədd etdikdə, əvəzinə heç bir əlavə sənəd

qəbul etmədi. Konqressin komitələri krala, Böyük Britaniya xalqına və Britaniya

Şimali Amerika xalqına, onun subyektlərinə məktub və hüquqlar haqqında təmtəraqlı

bəyanat hazırladılar. Bu deklarasiya ciddi olduğu kimi, öz tonu cəhətincə mülayim

idi, əsaslandırılmışdı, inandırma gücünə malik idi. Bununla onlar parlamentdəki

dostlarına təsir etmək və okeanın hər iki tayında liberal düşüncəli adamların nəbzini

döyüntüyə gətirmək istəyirdilər.

Yeni Dünyada hadisələr belə gedirdi. Koloniyalar İngiltərə hökumətinin

müstəmləkə vergisinə qarşı bir ticarət tədbiri kimi müəyyən növ ingilis mallarının

idxal edilməməsi və istehlak edilməməsinin ciddi siyasətini aparmaq üçün öz

aralarında səmərəli birlik yaratmışdılar. Bu məsələlərə nəzarət etmək üçün

koloniyanın yerli inzibati təşkilatını yaratmaq məsləhət görülürdü. Bu komitələr hər

bir koloniyadakı mərkəzi əlaqələr komitəsinin rəhbərliyi altında fəaliyyət

göstərəcəkdi. Həmin koloniya komitələri isə öz növbəsində Filadelfiyadakı Baş

Komitələr Konqressinə məlumat verməli idi. Oktyabr ayında öz işini yekunlaşdıran

Konqress qərara aldı ki, gələn ilin mayında yenidən görüşsünlər. Ona qədər olan

dövrdə İngiltərə hökuməti öz siyasətində radikal dəyişikliklər etməsi barədə xahişlərə

qulaq asmasa, bu yığıncaq hökmən keçirilməli idi. Konqress qayda qoydu ki, hər bir

koloniyanın yeni assosiasiyaya girməyə meyl etməsi rəğbətlə qarşılanacaqdır.

Hadisələr isə daha sürətlə davam edirdi və olduqca bəd gedişlər vəd edirdi.

Massaçusetslilər işlərə sürətlə müdaxilə edirdilər və bunlardan nəticə yalnız inqilabın

gündəliyə daxil edilməsi ola bilərdi. Massaçusets əhalisi öz çarterlərinin ləğv

edilməsindən o qədər də hiddətlənməmişdi. Onlar parlamentin onu ləğv etmək

barədə açıq hüququnu inkar edirdilər.

9 sentyabr 1774-cü ildə Filadelfiyada Konqressin ilk yığıncağı başlanandan

dörd gün sonra Bostondan və Massaçusetsin Saffolk mahalından olan nümayəndələr

Konventdə görüşüb sakitcə bəyan etdilər ki, onların şikayət etdikləri qanunlar

konstitusiyadan kənardır və bu qanunlara qətiyyən tabe olunmamalıdır. Altı ilə təyin

olunmuş yeni məhkəmələr bu ləğv edilməni nə bəyənmədi, nə də onu qəbul

etmədilər. Vergi yığanlar yığdıqları pulu general Qeycin xəzinəsinə təhvil verməyib

saxlamalıdırlar. Xalqa isə məsləhət görülməli idi ki, belə bir qeyri-adi böhran

şəraitində müharibəyə hazırlaşsın. Əlbəttə, heç də düşmənçilik fitnəkarlığına uymaq

yolu ilə deyil, yalnız zərurət yarandıqda təcavüzkarlığa müqavimət göstərmək

114

məqsədilə olan hazırlıqdan söhbət gedirdi. Onlar həmçinin əyalət konqresslərini təsis

etməyi bəyan etdilər. Bu institutlar ləğv edilmiş çarter əsasında yaradılmış əvvəlki

qanunvericilik şuralarının yerini tutmalıdır. Onlar həm də Filadelfiyadakı Konqressin

qərarlarını koloniyaların birgə fəaliyyəti üçün qanun kimi bəyənmək barədə qərar

qəbul etdilər. Bu Filadelfiyadakı Konqressdən daha ciddi əhəmiyyətə malik idi.

Onlar tərəddüd etmədən elan etmişdilər ki, bütün qitə Massaçusetsi, onun idarə

olunmasındakı konstitusiyadan kənar dəyişikliklərə qarşı apardığı müqavimətdə

müdafiə etməlidir.

Beləliklə, Saffolk şəhərləri tək qalmayacaqdı. Onların əhval-ruhiyyəsi elə bil

ki, bütün koloniyanın əhval-ruhiyyəsini ifadə edirdi. Digər şəhərlər də belə hərəkət

etməyə başladılar. Filadelfiyadakı Konqress fasilə elan etməmişdən əvvəl

Massaçusets müstəqil əyalət konqressi təsis etdi. General Qeyc əyalətin müntəzəm

assambleyasını Salemdə iclasa yığdı, bura Parlamentin etdiyi dəyişikliklərə görə yeni

paytaxt idi. Lakin 5 oktyabra təyin olunan bu iclasın keçirilməsi, xoşagəlməz

əlamətlər çoxaldığına görə təxirə salındı. Assambleya isə yığılıb görüşmək üçün

qubernatoru tapmadıqda, özlərini əyalət konqressinə daxil etməyi qərara aldı və

təhlükəsizlik üçün komitə təyin edib, ona əyalətin icra orqanı kimi fəaliyyət

göstərməyi həvalə etdi. Köhnə qubernatorluq faktiki olaraq ləğv edildi və inqilabi

idarəetmə ilə əvəz olundu.

Bu əvəzetmə hər cür sərbəstlik və qanun-qaydasızlıq qorxusu yaradırdı, çox

ciddi risq idi. Adamlar mülki qaydaları və öz idarəetmə orqanlarının gündəlik

təcrübəsini öyrənir, buna adət edirdilər. General Qeyc Boston Nekin - Boston

boyunun ətrafına, şəhər adamlarının mümkün hücumlarından qorunmaq üçün

istehkam çəkdirdi. Şəhər mitinqləri və qeyri-qanuni komitələr hər yerdə

qubernatorluq qulluqçularının yerini tutmuşdu. Hər şey birinci hərəkət edən adamın

əlinə düşürdü. Qızmış başlar və zorakılıq belə vaxtlarda daim birinci hərəkət edirdi,

ağıllı və iti düşüncəli adamlar isə dinməz dayanmışdılar. General Qeyc tezliklə gördü

ki, Boston və cəmisi dar bir ərazi qonşu şəhərlərdən və mahallardan gələn qaçqınlarla

dolmuşdur. Təbliğat aparan adamlar və nüfuzu olan adamlar təkrar-təkrar onu qeyd

edirdilər ki, kilsə xadimlərinin əksəriyyəti onların tərəfindədir. Parlamentin nəzarəti

gəldi və Yeni İngiltərənin din qulluqçularının gözündə bu nəzarət, demək olar ki,

keşişlərin nəzarəti və kilsə quruluşunun aliliyi demək idi. Həmişə olduğu kimi,

koloniyanın əsası qoyulan vaxtdan onların kiçik konfederasiyasının müstəqilliyi,

digər tərəfdən onların kilsəsinin müstəqilliyi kimi görünürdü. Ona görə də puritan

keşişlərindən daha çox heç kəs okeanın o tayındakı hökumətin xəttini belə

qısqanclıqla müşahidə etmirdi.

Qədim ingilis hakimiyyətinə həmişə tabe olan və ona səmimi və loyal

münasibət bəsləyən adamların çoxu öz evlərini tərk edib Qeycin hərbi dəstəsində

himayə axtarmağa başladı. Yerli komitələr Bostondan kənarda əhalini səmərəli

surətdə cıxdaş etməklə məşğul olurdu, heç bir həftə keçməmiş, kim ki, inqilabı

müdafiə etmirdi, şəhərlər belə sakinlərdən təmizlənməyə başlandı. Bundan başqa

Bostonun içərisində olduğu kimi, kənarlarında da hərbi idarəetmə tətbiq olunurdu.

Əyalət konqressi yalnız zəruri hallarda yığışırdı, aydan aya onun çağırılması təxirə

salınırdı və öz işini adamları saysız-hesabsız militsia dəstələrinə cəlb etməyə və bu

115

dəstələri təşkil etməyə həsr edirdi. Baş komandan kimi yerli komandirlər də seçilirdi.

Odlu silahı və hərbi geyimi əldə etmək o qədər də çətin deyildi.

Ümumiyyətlə, bütün inqilabların tarixləri bir-birinə bənzəyir. Şübhə və

böhran anında fəal və azsaylı adamlar qrupu bütün icmanın fəaliyyətinə nəzarət edir.

Burada, koloniyanın düşünən adamları arasında İngiltərə hökumətinin siyasəti

barədə elə böyük rəy fərqi yox idi. Tacirlərin çoxunu ticarət qanunları əzirdi və onları

maliyyə iflasına uğradırdı. Tacirlər də fermerlər kimi qızğın şəkildə Parlamentin aktı

ilə onların öz limanlarına qoyulan vergilərin əleyhinə çıxdılar. Onlar adət etdikləri

hüquqlara edilən hər bir müdaxiləyə qısqanclıqla yanaşırdılar. Qubernator

Hatçinsonun özü Parlament qanunlarının göstərişlərinə əməl etsə də, tacın qulluqçusu

kimi onları icra etsə də, səmimi qaydada bəyan etmişdi ki, Nazirlər Kabinəsinin

siyasəti onların özü üçün də ədalətsiz və səhvdir.

Adamların hissləri belə coşduğu vaxtda məhkəmələr nə etməyi seçmək

axtarışında idilər. Mühafizəkar və ağıllı yolla düşünənlər, böyük tale və iş adamları

bilirdilər ki, onların girov qoyduqları məsələ qayda pozğunluqlarını qaldıracaq və

qanunu kənara atacaqdır. O adamlar ki, inanırdılar ki, dinc yol mövcuddur və bu

yolla hökuməti başqa əhval-ruhiyyəyə gətirmək olar, o adamlar ki, ehtirasla

zorakılığı yox, dinc yolu seçirdilər və inqilab tərəfindən hədələnirdilər, onlar

instinktiv olaraq qanunsuzluğa və qiyama aparan bütün planların əleyhinə çıxırdılar.

Onlar əlbəttə ki, güclü görünürdülər. Onların sayı və nüfuzu da güclü idi. Bu adamlar

Massaçusetsdəki koloniyanın ən köhnə və ən şərəfli adlarını daşıyırdılar. Ancaq

onların ağıllı məsləhətlərinə məhəl qoyulmurdu, hətta buna baxmayaraq ki, bu həmin

məsləhətlər zəruri idi. O adamlar ki, koloniyanın təbii liderləri idi, onlara nifrət

edilməyə başlandı, onlar rədd edilirdilər, guya ki, bu adamlar qorxaqdırlar və azadlıq

və vətənpərvərlik ruhunu tamam itirmişlər. Şübhəsiz, bu dövrdə nəsə etmək lazım

idi.

Azadlıq hərəkatının iştirakçılarına gəldikdə onların azadlıq barədəki təlimləri

koloniyaların köhnə ənənələrindən gəlirdi. Ona görə də onun prinsipləri tanış və

doğma görünürdü. Onlar əsaslı dövlət xadimləri olmasalar da, ən azı həqiqi natiqlər

idi, onların içərisində isə Virciniyadan olan Patrik Henri daha çox seçilirdi.

Filadelfiyada birinci konqress keçirilən vaxtı Con Adams Henriyə Cozef Houlinin

rəyini oxumuşdu. Bu rəyə görə, hökumət vuruşmaq üçün lazım olan hər şeyi etmişdi.

Şən əhval-ruhiyyədə olan virciniyalı buna belə cavab vermişdi ki, "mən də həmin

rəydəyəm".

İngiltərədə isə kral xoşuna gələn adamları, istər Viq olsun, istərsə də Tori,

İcmalar Palatasındakı çoxluğun dəyişməsindən asılı olmayaraq baş nazir təyin edirdi,

hətta o, İcmalar Palatasındakı müzakirələri idarə edirdi. Qraf Çatam gedəndən sonra

heç kəs onun tələblərinə dözə bilmirdi. Özəl və cavabdeh olmayan adamlar, heç də

nazir olmayan şəxslər yalnız kralın məsləhətçiləri olduğuna görə belə naşı adamlar

ölkəni həqiqi idarə edənlərə çevrildilər.

1768-ci ildə nominal olaraq hökumətin başında dayanan Qrafton hersoqu

hətta özünün gördüyü və həmçinin təklif etdiyi işlərin də sahibi deyildi. 1770-ci ildə

onu əvəz edən lord Nort kralın sadəcə sözünü ifadə edəndən azacıq artıq idi.

İngilislər belə adamı "muştuq" adlandırırlar. İngiltərənin düşünən adamları bunların

nə demək olduğunu görürdülər və hesab edirdilər ki, Amerikanın azadlığı kimi,

116

İngiltərənin özünün də azadlığı təhlükədədir. Bunu görən adamlar, Çatam və Börk

kimi dövlət xadimləri parlamentdə qorxmadan və ehtirasla Amerikanın müdafiəsinə

qalxırdılar. Parlamentdə bir qrup yaranmışdı ki, onlar daim hökumətə təzyiq

göstərirdi. Bu qrup Londonda Uilkisin ətrafında yığılmışdı və o, Horn Tukisin

başçılığı altında məşhur "Hüquqlar billini müdafiə cəmiyyəti"ni yaratmışdı. Belə bir

cəmiyyətin Amerikanın bəzi koloniyalarında yaradılmasını da 1771-ci ildə Samuyel

Adams təklif etmişdi.

İngiltərənin səlahiyyətlərinə hücum edənlər, bir qayda olaraq eyni ilə

Amerikada Parlamentə müqavimət göstərənlər kimi satqın elan edilirdi. Uilkis

İcmalar Palatasından çıxmağa məcbur edildi. Kimlər ki, cəsarətlə öz etirazıın

bildirirdi, onlar dustaqxanaya salınırdı və ya cərimə edilirdi. Londonda da kütlə

ayağa qalxdı. Qiyamçılar bütün ölkəyə yayıldı, bu xroniki başıpozuqluq kimi

görünürdü. "Dahiyə" bənzər yazıçılar öz kəskin məqalələri ilə hökuməti

qıcıqlandırmağa başladılar. Müstəqil mətbuat qəflətən mövcud olmağa başladı. Ona

görə də İcmalar Palatasının ifadə etdiyi hansısa bir rəy heç də xalqın rəyi hesab oluna

bilməzdi. İctimai rəy İcmalar Palatasından kənarda formalaşır və özünü biruzə

verirdi, radikal konstitusional islahatların keçirilməsini tələb edirdi. Uilkis Palatadan

1769-cu ildə çıxarılmışdı, elə bu vaxt Amerikadakı xoşagəlməz hadisələr də fırtınaya

doğru irəliləyirdi. Bu hadisələrə son qoyulmamışdan xeyli əvvəl hər bir adama

məlum idi ki, İngiltərədəki iğtişaşlar və Amerikadakı müqavimət hərəkatı eyni

məqsədə malikdir - İngiltərə hökumətinin bütöv ruhunu və metodunu təmizləmək,

düzəltmək lazımdır.

III Corc imperiyanı idarə etmək üçün böyük ağıla malik deyildi və onun taxta

çıxdığı vaxtdan on beş il (1768-1783-cü illər) sonra gələn dövr İngiltərədə də, heç də

Amerikadan az olmayaraq inqilabı yetişdirmişdi. O, güman edirdi ki, Möhür Aktının

ləğv edilməsi fəlakətli addımdır və yalnız amerikanların mütləq müstəqilliyə olan

iddialarını "artırır". Çatam kolonistləri, qətiyyətlə öz hüquqlarını müdafiə etdiklərinə

görə qiymətləndirdiyi üçün kral onu "qiyama çağıran sur duduyu" adlandırırdı. Bir

adam kimi onun təbiəti heç də dəhşətli deyildi. Kolonistləri "qul" etmək barədə nə

onun, nə də onun hökumətinin heç bir niyyəti yox idi. Onların tədbirləri koloniyalarla

ticarəti, əvvəllər təcrübədən keçmiş bir qaydada nizamlamağa yönəlmişdi. Bir sözlə,

sonralar dəli olan kraldan nə gözləmək olardı?

Amerikadakı hadisələrin ruhu vətənpərvərlikdən xəbər verirdi və mübahisələr

qızışdıqca vətənpərvərlik ruhu yüksəlirdi. Bu qızışma isə çox sürətlə gedirdi və

adamlar onun nə qədər yaxın olduğundan agah olmadığı bir vaxtda məhz tufan baş

verdi.

1774-1775-ci ilin qış dövründə məsələlər hər yerdə çox tünd şəkildə

böyüyürdü. Özü də təkcə Qeycin Bostondakı hərbi dəstəsinin müdafiə etdiyi

Massaçusetsdə deyil, körfəzdəki Men istisna olmaqla bütün koloniyalarda vəziyyət

belə idi. 1774-cü il başa çatmamışdan əvvəl Danmor qrafı Virciniyadan hökumətə

xəbər verdi ki, hər bir mahal "öz icmalarını himayə etmək barədə açıq bəyan edilmiş

niyyət məqsədilə adamların silahlanmış bir dəstəsinə çevrilmişdir və nəzarət üçün

onların öz hakimiyyətləri işə başlamışdır". O, bəyan edirdi ki, Virciniyada dinc

məhkəmə yoxdur və onlar müstəsna olaraq komitə üzvləri kimi fəaliyyət göstərir.

"Taleyin seçdiyi və görkəmli olan adamlar, bərabər şəkildə ən aşağı və kiçik

117

adamlara qoşulmuşlar". Bundan isə məqsəd sadəcə özlərinin hakimiyyətdən kənara

atılmamalarına nail olmaqdır.

Virciniyanın cənubu və şimalı barədəki məsələdə şuralar bölündü. Şimali

Karolinada hökumət əleyhinə olanlar şübhə etmirdilər ki, koloniya əhalisinin çoxu

onların arxasında duracaqdır. Cənubi Karolinadakı hər bir kənd və bütün Çarlston

Boston kimi hökumətə qarşı qızğın kin bəsləyirdi. Pennsilvaniyanın kənd regionları

kvakerlərdən ibarət sakit sakinlərə malik idi. Onlar olduqca dindar adamlar idi, bu

din onlara, hətta istismar edən hakimiyyətə də müqavimət göstərməməyi təklif edirdi.

Fleqmatik almanlar isə dinclik üçün qayğı göstərirdilər. Filadelfiyanın varlı və

zəngin ailələrindən çoxu nüfuzlu adamlara qoşulurdular ki, "qiyamın dadına

baxsınlar". Virciniyalılar, göründüyü kimi Massaçusetsdə qalxmış xoşagəlməz

hadisələrdən özlərini araladılar və soyuqqanlılıqla gözləməyə başladılar. Lakin onlar

da massaçusetslilər kimi tez hərəkət etməyi qət etdilər. 1775-ci ilin iyununda Çarlz

Li Vilyamsburqdan yazırdı ki: "Heç vaxt belə enerji və razılıq eşidilməmişdir, bir

satqın belə yoxdur, hətta səssiz fikir ayrılığı da yoxdur". Bəzi mahalların adamları

özlərini silahlandıran kimi, hamı bir ümumi vəcdə gəlməklə polkovnik Vaşinqtonun

kursuna tərəf döndü, elə bil ki, bu adam onların təbii komandanı idi. Onun cavabını

oxuyarkən heç kəs təəccüblənmədi. O, deyirdi: "Bu mənim bütöv niyyətimdir ki, öz

həyatımı və taleyimi bizim qurduğumuz işə həsr edim". 20 mart 1775-ci ildə

Virciniyanın ikinci inqilabi konventi Vilyamsburqda deyil, Riçmondda toplandı. Bu

konventdə Henri Böyük Britaniya əleyhinə müharibə aparmaq barədə şəxsi

bəyanatını elan etdi. Yaşlı və daha ehtiyatlı adamlar onun bu sözlərinə qarşı etiraz

etdilər. Lakin onlar koloniyanın hərbi təşkilatını yaratmaq barədə qətnamə hazırlayan

və təqdim edən komitədə çalışırdılar. Bundan sonra Virciniya artıq mübarizəyə hazır

idi.

118

İstiqlaliyyət uğrunda mübarizə

Tezliklə silahlı münaqişə başlandı. General Qeyc bu vaxtadək ətrafda baş

verənlərə, ölkənin silahlı müqavimət göstərməyə hazırlaşmasına heç də laqeyd

baxmırdı və əlbəttə ki, bunlara nəzarət etməyə cəhd edirdi. Aprelin 19-da o, səkkiz

yüz adam göndərdi ki, Konkordda əyalət qüvvələrinin öz silahlarını topladığı hərbi

anbarları tutsun. Bu hadisə bütün ölkəni ayağa qaldırdı. Hərbi dəstə bu tapşırığın

yerinə yetirilməsini başa çatdırmamışdan, silahlı adamlar onları yolun hər

döngəsində mühasirəyə alır və onlara atəş açırdılar. Təlim keçməmiş kəndlilər onlara

qarşı çıxa bilmirdilər, lakin tələ qururdular. Silahlı dəstə Bostona qayıtmağa tələsdi

və onlar üç yüzə yaxın yoldaşlarını ölmüş, yaralanmış və ya əsir düşmüş şəkildə

itirmişdilər. Onların hərəkəti və onlara hücum edilməsi barədə xəbər hər yana yayıldı

və yolun hər tərəfi Bostona tərəf hərəkət edən əyalət minitmenləri - bir dəqiqədə

hazır olan könüllü dəstə belə adlanırdı, - ilə doldu. Silahlı dəstəyə atəş açan və onları

öz xəttindən qovub çıxaran adamlar bir daha evinə qayıtmadı. Vuruş qurtarandan

sonra gələnlər isə gözləyirdilər ki, şəhərdən hansı cavab veriləcəkdir. 20 aprel səhəri

kiçik ordunun şəhəri mühasirəyə alması kimi bir hadisənin baş verdiyi məlum oldu.

20-si gününə açılacaq gecə lord Danmor Virciniyada dənizçi hərbi

qüvvələrini silahlı qaydada gəmidən sahilə çıxardı və Vilyamsburqdakı barıt anbarını

tutdu. Burada da əhali ayağa qalxdı və Henri özü bir kapitan kimi buna başçılıq

etməyə başladı. Onlar dənizçilərlə qarşılaşmadılar, burada bir-birinə yaxın kəndlər

yox idi, bunun əvəzində onlar qrafadan, öz qubernatorlarından tələb etdilər ki,

tutulmasına və götürülməsinə göstəriş verdiyi barıtın əvəzini ödəsin.

Bostondakı kəndli ordusu isə on altı minə çatdı və şəhəri müşahidədə saxlayıb

gözlədi ki, koloniyaların Filadelfiyadakı Baş Konqressi onlara kömək edəcək və

komandan olan şəxsi verəcəkdir. Konqress toplanan günü - 10 may 1775-ci ildə İton

Allen Tikonderoqadakı fortun mühafizə olunmayan qapısında gəzişirdi. O,

Vermontdan gəlmiş kiçik dəstəyə başçılıq edirdi və Kontinental Konqress naminə

həlledici bir yeri ələ keçirmişdi. Lakin o, heç kəsdən bir səlahiyyət almamışdı. İki

gün sonra o, bu yolla Kraun Poyntu da ələ keçirmişdi. Konqress iclasında özünü

"Komitələrin Konqressi" kimi apararaq, müşavirə və protest üçün yığışmışdı. Onlar

yaxşı idarəetmə xahiş edirdilər, onların dəlilləri koloniyaların imtiyazlarına xidmət

edirdi. Polkovnik Vaşinqton Konqressə özünün əyalət hərbi geyimində gəlmişdi. O,

həmişə Konqressə də bir əsgər kimi xidmət etmişdi. Konqressin komitələri demək

olar ki, hərbi hazırlığa dair məsələlər barədə hər gün onunla məsləhətləşirdi.

Burada sərhədlərin hindulara qarşı mühafizə edilməsi, kontinental qüvvələrin

təşkili, komissarlıqların idarə olunması, minitmenlərin yığılması, həmçinin əsgərlərin

paltar məsələsi və ehtimal olunan istehkamların layihələri və s. müzakirə edilirdi.

Onlar müzakirə aparan vaxt öz koloniyaları artıq açıq qiyama cəlb olundu.

İyunun 1-də Virciniya öz Burqesslər palatasının axırıncı assambleyasını görə

bildi. Həmin ayın 8-də Vilyamsburqda kütlənin ikinci dəfə partlayan hiddətini

görməmişdən əvvəl, Danmor bir fərari kimi Alihəzrətin çayda dayanmış silahlı

gəmisində öz paytaxtından qaçdı. Bu vaxtdan etibarən koloniya bir daha özünün

təyin etmədiyi heç bir hökumətə malik olmadı. Koloniyanın Filadelfiyadakı

nümayəndələri də bilirdilər ki, onlar üçün geriyə dönmək yolu yoxdur.

119

10 may 1775-ci ildə Filadelfiyada İstiqlaliyyət hollunda İkinci Kontinental

Konqress öz işinə başladı. Buraya bu yerlərin ən yaxşı beyinləri toplaşmışdı. Keçmiş

Konqressin köhnə üzvlərindən çoxu burada iştirak edirdi. Lakin bir sıra güclü

şəxsiyyətlər ilk dəfə idi ki, burada öz yerlərini tutmuşdular. Onların arasında

virciniyalı gənc Tomas Cefferson var idi, onun qabiliyyətinin yüksəlişi başlanırdı.

Burada bütün geniş dünyada şöhrət tapmış yeganə amerikalı olan Bencamin Franklin

və kralın təqibinə məhəl qoymayan, üstəlik Konqressin sədri seçilən Con Henkok

iştirak edirdi.

Konqress mühafizəkar orqan idi. Onun üzvlərindən az hissəsi - Adamslar,

Franklin və güman ki, Cefferson və Henkok vicdanlı qaydada inanırdılar ki,

"İngiltərə ilə barışıq barədəki bütün ümidlər artıq arxada qalmışdır". Bir il əvvəl

keçirilən digər konqress kimi o yalnız böyük komissiya və ya komissiyaların birliyi

idi. Konqress yalnız güdülən niyyətləri açıqca elan etmək və inciklikləri yoluna

qoymağı tələb etmək üçün çağırılmışdı. Həm də ona sövq edilirdi ki, mövcud

şəraitdə Konqress Milli Hökumətin bəzi funksiyalarını öz üzərinə götürsün. Bu çox

mühüm akt idi ki, Konqress Boston ətrafında mübarizə aparan ordunu "Kontinental

ordu" kimi qəbul etdi və ona baş komandan təyin etdi. Con Adamsın təklifi ilə Corc

Vaşinqton ordunun baş komandanı seçildi. Parlaq çıxışında Adams bu vəzifə üçün

yüksək peşəkarlıq zəruriliyini qeyd etdi və nitqinin sonuna yaxın öz seçimini dilə

gətirdi. Vaşinqton yaxında oturmuşdu, natiqin sifətini diqqətlə müşahidə edirdi və öz

adının çəkildiyini eşitdikdə, bunu gözləmirmiş kimi tez ayağa qalxdı və qonşu otağa

keçdi. Vaşinqton yekdilliklə komandan seçildi. Bu seçimin iki səbəbi var idi.

Birincisi, Kontinental Ordu təmiz Yeni İngiltərə ordusu olmaqdan uzaq idi və hiss

olunurdu ki, komandan Cənubdan seçilməlidir ki, həmin bölmənin daha möhkəm

köməyi və rəğbəti əldə edilsin, həm də qalxa biləcək qısqanclıq hissi sakitləşdirilsin.

İkincisi, mümkün olan seçimlərdən Vaşinqtonun ən yaxşısı olduğuna hamı səmimi

qaydada əmin idi. Onun hərbi reputasiyası ölkədəki digər ikinci bir adamda yox idi.

O, çox gənc olanda qubernator Dinviddinin göstərişi ilə ucsuz-bucaqsız

Pennsilvaniyaya onun gözəl səfəri, həm də Konqressin keçirildiyi vaxtdan tam iyirmi

il əvvəl Breddokun ordusunun məğlub olması zamanı onun xilas olması hadisəsi

unudulmamışdı. O, bu vaxt Virciniya militsiasının komandiri idi, həm də yenilməz

xarakterinə görə diqqəti cəlb etmişdi. O, özünə nəzarət etməyi bacarırdı, hər şeydən

əvvəl isə qeyri-adi dərəcədə ədalətli idi.

İyunun 15-də Konqress yenicə Baş Komandan seçilən polkovnik Vaşinqtona

göstəriş verdi ki, Bostonu qaydaya salsın və cəbhədə komandanlığı öz üzərinə

götürsün. İki gün sonra britaniyalılar və əyalət adamları Banker Hilldə qanlı və

inadkar döyüşdə qarşılaşdılar. Mayın 25-də general Qeycə okeanın o tayından güclü

kömək gəldi və Bostondakı nizami qüvvələrin sayı səkkiz minə qədər artdı, bura

Qeyc şurasının üç generalı da əlavə olundu. Bunlar Uilyam Hau, Henri Klinton və

Con Bərqoyn idi. Britaniya komandanları yaxşı görürdülər ki, onların Bostondakı

mövqeyi komandanlıq etmək üçün olduqca əlverişlidir, buradan həm şimala, həm də

cənuba nəzarət etmək olardı. Topları Çarlston və Dorçester yüksəkliyində

yerləşdirmək üçün, nəhayət Çarlston yüksəkliyini tutmağı qərara aldılar, çünki bu

nöqtə ən yaxın və təhlükəli mövqe idi. Lakin onlar buna bir əyləncə kimi baxırdılar.

120

Elə bil ki, əyalət adamları əvvəlcədən bu plana daxil idilər. 17 iyunun erkən səhəri

əyalət adamları xəndəklər və redutlar qazmaq işinin üstündə yaxalandılar.

Britaniyalılar isə təpəni tutmaq üçün heç bir ehtiyatlılıq tədbiri görmədən üç

min adama sudan keçməyi əmr etdilər. Təpənin ətəyini amerikanlar birbaşa hücuma

qarşı istehkamla möhkəmləndirmişdilər. Bu britaniyalılara min nəfər adama başa

gəldi. Lakin koloniya qüvvələri geri çəkilməyə məcbur oldu. Onlar saysız-hesabsız

idilər, ancaq barıtları qurtarırdı. Britaniya qüvvələrinə on min adam əlavə

olunmuşdu. Qeyc üsyanı yatırtmaq üçün öz qüvvəsinə şübhə etmirdi. O, Adams və

Henkok istisna olmaqla, hamını əfv edəcəyini vəd etmişdi. Onlar silahını yerə qoyub

öz sədaqətlilik mövneyinə qayıtmalı idilər. Kim silahla tutulsa, ölümə məhkum

ediləcəkdi. Qeyc Boston torpağında özünü təhlükəsiz hesab edirdi. Lakin ətrafı

dövrələyən təpələrdən düşmən bombaları onun düşərgəsinə və donanmasının üzərinə

düşə bilərdi. Buna görə də o, bu təpələrdən bir neçəsini tutmaq istədi.

Boston 17 min əhalisi olan şəhər idi. Şimala tərəf uzanan yarımadada

yerləşirdi, şimalda dar su boğazı keçirdi. Bu boğaz Çarlston yarımadasını Çarlston

boynu adlanan keçidlə materiklə birləşdirirdi. Yüksək yoxuşda yerləşən təpə Banker

Hill adlanırdı.

Amerikan ordusu qitə hissəsini tutmuşdu və böyük yarımdövrə şəklində 60

mil məsafədə uzanmışdı - Kembricdən Mistay çayına qədər. Bu orduya sonuncu

müharibənin veteranı olan general Artemas Uard komandanlıq edirdi, onun qərargahı

Kembricdə idi. Qeycin Çarlstondan yuxarıdakı təpələri tutmaq niyyətini eşitdikdə,

Uard 1200 nəfərlik qüvvəni 16 iyun gecəsi Banker Hilldə istehkam qurmağa və onu

tutmağa göndərdi və beləliklə ingilisləri qabaqladı.

Britaniyalılar sahilə çıxdılar. Onlar üç min nəfər idi və Haunun başçılığı

altında günorta saat 3-də amerikanların mövqelerinə tərəf təpəyə çıxmağa başladılar.

Bu ağılsız hərəkət olmaqla, özünə sui-qəsd idi. Təpənin başından atəş açılmırdı,

amerikanlar soyuqqanlı qaydada atəşə başlamırdılar. Britaniyalılar yaxınlaşanda

amerikanların cərgələrindən atəş alovu qalxdı və düşmənin qabaq cərgəsini xırda

hissələrə parçaladı. 15 dəqiqə sonra ingilislər yenə təpəyə həmlə etdilər, lakin atəşə

dözə bilmədilər və təpədən aşağı düşməyə başladılar. Dağın döşündə yüzlərlə həlak

olmuş və yaralanmış əsgər var idi. İngilislər minə qədər adam itirdilər, amerikanlara

isə nisbətən az ziyan dəymişdi. Hau süngülərdən istifadə etməyi qərara aldı.

Amerikanların muşketi süngüsüz idi və indi döyüş qeyri-bərabər qaydada gedirdi.

Treskott nəhayət geri çəkilmək əmrini verdi və britaniyalılar döyüş meydanına sahib

olmaqla orada qaldılar.

Redutu axırıncı tərk edənlərdən biri general Cozef Uorren idi, o, qaçmağa

laqeyd yanaşırdı və buna görə geridə ləngimişdi. Bu ona öz həyatı hesabına başa

gəldi. İngilisin atdığı güllə onun beynini dağıtdı. Bütün döyüş ərzində amerikanlar

onun ölümünə görə daha çox pis oldular.

Britaniyalılar Banker Hilldə qalib gəlsələr də bu onlara baha başa gəldi. Onlar

1054 adamı öldürülmüş və yaralanmış şəkildə itirdilər, onlardan onda biri zabitlər

idi. Hau ayağından yaralanmışdı. Qələbə ingilislərə Bostonu daha dörd aylığa

əllərində saxlamağa imkan verdi. Mənəvi effekt isə bütünlüklə amerikanların

tərəfində idi, onların itkisi 449 nəfər idi. Banker Hill müharibənin hər bir

münaqişəsində vətənpərvərlərin sıx birləşdirici harayına çevrildi.

121

Vaşinqton Banker Hill döyüşündən iki həftə sonra Kembricə gəldi və sonrakı

günü iri qarağacın altında o, rəsmi olaraq Kontinental Ordunun komandanlığını öz

üzərinə götürdü. Bu ağac həmin qəhrəmanlıq dövrünün yaşayan abidəsi idi. Yeni

komandanı ordu sevinclə qarşıladı. Zabitlərin içərisində Rod Aylenddən olan Natanel

Qrin kimi çox qabiliyyətli adam var idi. Nyu Hempşirdən xarakterləri bir-birinə əks

olan iki nəfər gəlmişdi, onlar öz ölkələrinin salnaməsində daimi ad qoyub həyatdan

getdilər. Bunlardan biri Con Sallivan idi, o, zənginliyi, mədəniyyəti təmsil edirdi,

digəri isə Con Stark idi, o, öz temperamentini Banker Hilldə göstərmişdi. Burada

həmçinin Boston kitab satıcısı Henri Noks var idi, o, tezliklə Vaşinqtonun ürəyinə

yol tapdı və bir neçə il onun ilk kabinetinin üzvü - müdafiə naziri oldu. Ən maraqlı

şəxsiyyət isə Daniel Morqan idi. O, Virciniya snayperlərinin lideri idi. Cavanlığında

o, Britaniya zabitini təhqir etdiyinə görə, beş yüz çubuq zərbəsi almışdı, lakin onun

ruhu təslim olmamışdı. O, hindu qatil dəstəsinin əlindən at belində qaçmışdı. Sonra

muşket gülləsi onun boynunu deşib keçmişdi. İndi o, Vaşinqtonun ordusuna

qoşulmuşdu və müharibə dövründə azadlıq naminə igidliklə xidmət göstərdi.

Polkovnik Vaşinqton özünün rəsmi səlahiyyətlərini iyunun 19-da qəbul

etmişdi və artıq 21-də şimala getmək üçün at belində idi. İyulun 3-də isə o,

Kembricdə komandanlığı qəbul etdi. Con Adams və Yeni İngiltərədən olan başqaları

onu baş komandan postuna təklif edərkən, təkcə Amerikanın təcrübəli əsgərinin

xidmətlərinə əmin olduğuna görə deyil, həm də bu vəzifəyə Cənubdan adam təyin

edilməsi ideyasını əsas götürmüşdülər. Bu isə koloniyaların birləşməsi və əməkdaşlıq

etməsinin zəruriliyinə aydın sübut rolunu oynayırdı. Onlar bildiklərindən də yaxşısını

seçmişdilər. Bu, əlbəttə, kiçik məsələ deyildi. Bu yeni yaranan ordunu onun

düşmənləri kəndli kütləsi və qiyamçılar birliyi hesab edirdi. Vaşinqton özü də

bundan çox da məmnun deyildi. O, əsgər əvəzinə paltarsız, intizama tabe olmayan

kotançı oğlanları və fermerləri gördü. Pennsilvaniyadan olan Cozef Rid

Filadelfiyadakı Konqressdə iştirak edən Virciniya nümayəndələrinə yazırdı ki,

"burada Virciniyadan gəlmiş bir neçə yaxşı oğlan vardır, lakin onlar çox uzundurlar.

Biz başa düşürük ki, onlar koloniyanın əla adamlarıdır". Payızda Vulfun Kvebekə

hücumunun iştirakçısı olan gənc irland əsgəri, polkovnik Montqomeri şimal tərəfdəki

Kontinental hərbi qüvvələrinə komandan təyin edildi. O, Şampleyn gölünə şimal

çıxışlarını mühafizə edən fortları tutdu və Monrealı işğal etdi. Bu vaxt polkovnik

Benedikt Arnold Kvebekin qapısında idi və Montqomeri irəlilədi ki, onunla birləşsin.

Lakin 1775-ci ilin 31 dekabr gününə açılan qarlı, boranlı gecə onun ordusu vadidə

özünə dayaq nöqtəsi tutmamışdan əvvəl, general Montomeri həlak oldu.

Həmin ilin oktyabrında Uilyam Hau Britaniya qüvvələrinin baş komandanı

kimi general Qeyci əvəz etdi. Lakin bu dəyişiklik az fərq əmələ gətirdi. 1776-cı ilin

martında isə artıq Vaşinqton hücum etməyə hazır idi. Bütün qış qayğılarından sonra

o, xahiş etdiyi sayda topa, silaha, anbarlara və arabalara malik idi. 5 martda

britaniyalılar Dorçester yüksəkliyində əyalətlərin güclü qüvvəsini gördülər. Bir il

əvvəl Banker Hilldə adamları və kəndliləri görərkən təəccübləndikləri kimi, indi də

heyrətləndilər. Vaşinqton işləri gecələr görürdü və belə gec vaxtda britaniyalılar ona

mane ola bilmirdilər. Vaşinqton bütün günü və sonrakı gecə öz müdafiə mövqelərini

başa çatdırdı. Artıq martın 6-da britaniyalılar bilirdi ki, bu yüksəklikləri risq etmədən

və itki vermədən tutmaq mümkün olmayacaqdır. İtki verməyi isə onlar heç

122

xoşlamırdılar. Dərin kədər içərisində Hau qərara gəldi ki, gecikmədən evakuatsiya

etmək lazımdır və artıq martın 17-də o, gəminin göyərtəsində idi və səkkiz min

nəfərlik ordu və həmçinin min nəfərə qədər orada qalmağa cəsarət etməyən loyalist

gəmilərdə şəhəri tərk edirdi. Onlar anbarları və topları, yarağı və muşketləri,

tüfəngləri və top mərmilərini və hər cür növdən olan ehtiyatları qoyub Bostondan

qaçdılar və Vaşinqton heç vaxt ağlına gətirmədiyi miqdarda hərbi və maddi qənimət

ələ keçirdi. Amerikadakı Britaniya ordusu Halifaksa çəkildi. Alihəzrətin ordusu

koloniyalarda heç yerdə özünə dayaq nöqtəsi tapa bilmirdi. Vaşinqton özü də Banker

Hilldən sonra geri çəkilməyi mümkün hesab edirdi və ilk müvəffəqiyyəti bu vaxt hər

yerdə inqilaba çoxlu dostlar qazandırdı.

Bahar yayın istisinə keçdiyi kimi, bu vaxt istiqlaliyyət ruhunun xeyli

yüksəlməsi gözə çarpırdı. 1775-ci ilin payızında Konqress kraldan nəsə bir söz

eşitməyi gözləyirdi. Alihəzrət Konqressi qanuni orqan kimi tanımadığından,

nümayəndələr itaət petitsiyasını bir orqan kimi deyil, koloniyaları ayrılıqda təmsil

edən hörmətli şəxslər kimi imzaladılar. Bu sənəddə həmin dövrdə müstəqilliyi

vurğulayan bir işarə belə yox idi. Petitsiya Londona avqustda çatmışdı. Cavab

oktyabrın sonunda gəldi və bu heyrətləndirici zərbə idi. Kral Corc petitsiyanı almağa,

onun içərisindəki məlumatı görməyə meyl etdi. Lakin kral başqa yolla cavab verdi.

O, qəzəblənirdi ki, kolonistlər proklamasiyanı qiyam vəziyyətində bəyan etmişlər və

uzun müddət onun himayəsi altında ola bilməzlər. Hiddətlənmiş monarx Amerikada

vuruşmaq üçün ehtiyac duyulan qoşunları vətənində yığa bilmədiyinə görə, Hessen-

Kassel hökmdarı Lendqreyvdən və digər alman hökmdarlarından Amerikada öz

təbəələri ilə vuruşmaq üçün çox sayda əsgər xahiş etdi ki, onları muzdla kirayəyə

götürsün. Hessenlər, - onlar belə adlanırdı, - əsasən vicdanlı, səmimi adamlar idilər

və onlar Amerikaya yalnız ona görə gəlmişdilər ki, onları sadəcə olaraq insanlıqdan

kənar olan öz ağaları satmışdılar.

Özlərinin "Zeytun budağı" petitsiyasının rədd edilməsi, kralın proklamasiyası

və əcnəbi muzdluların kirayəyə götürülməsi barədəki xəbərəlr Amerikaya oktyabrın

sonuncu günlərində çatdı, çox dərin və geniş yayılan sensasiya yaratdı. Bu sübut

edirdi ki, kral kolonistləri tabe etməklə qorxuzmaq istəyir. Lakin o, bunu edə

bilməyəcəkdi. O, yalnız xalqın ona qarşı hiddətini dərinləşdirdi və minlərlə laqeyd

adamlar bu məsələ ilə əlaqədar patriotlara çevrildilər. Bu vaxtdan etibarən Konqress

cəsarətli tonda danışmağa başladı. Əcnəbi millətlərlə əlaqələri yoxlamaq üçün

Konqress komissiya təşkil etdi. Müxtəlif koloniyalara özü üçün hökumət təsis etməyi

məsləhət gördü və Cənubi Karolinanı onun sularının içərisində olan ingilis gəmilərini

tutmağa sövq etdi. Konqress həmçinin bütün millətlər üçün Amerikan limanlarını

1776-cı ilin martında açdı və koloniyalara məsləhət gördü ki, toriləri tərksilah

etsinlər. Bu vaxt müstəqillik ordusunun əleyhinə heç nə eşidilmirdi, kralla barışıq

barədə də heç bir söhbət getmirdi. 1776-cı ilin yanvarında “Common Sence” -

"Sağlam düşüncə" adlı bir əlamətdar pamflet meydana çıxdı. Bu pamflet Tomas

Peynin qələminin məhsulu idi. Yazının sadə, sual doğurmayan üslubu minlərlə adamı

bu proseslərə cəlb etdi.

1776-cı ilin aprelində müstəqillik haqqında bütün söhbətlər özəl xarakter

daşıyırdı. Bu xalqın düşüncələrində dəyişiklik baş verdiyini göstərirdi. Şimali

Karolina ilk rəsmi hərəkət etmək şərəfini daşıdı. 12 apreldə bu koloniya

123

Konqressdəki nümayəndələrinə təlimat verdi ki, "digər koloniyaların nümayəndələri

ilə müstəqilliyi bəyan etmək və əcnəbi müttəfiqlər formalaşdırmaq məsələsində

razılığa gəlsinlər".

124

«İstiqlaliyyət Deklarasiyası». İstiqlaliyyət mübarizəsinin ilk illəri

1776-cı ilin mayında Kontinental Konqressin bundan sonra toplaşan üçüncü

illik sessiyası bir sıra koloniyalara təkid etdi ki, müstəqil dövlətlər kimi öz müntəzəm

və daimi hökumətlərini yaratsın. Tac altında olan hökumətlər dağıldıqdan sonra

təhlükəsizlik komitələri dəyişilərək icra orqanına çevrilməli və "əyalət konqressləri"

isə qanunvericilik orqanı olmalı idi. Onlardan çoxu ləngimədən bu məsləhəti qəbul

etmək istəyini nümayiş etdirdi. Konqressin bu əhəmiyyətli məsləhətini təcəssüm

etdirən qətnaməsi açıq bəyan edirdi ki, "tac altında olan hər cür növdən olan

hakimiyyət bütünlüklə məhv edilməlidir" və idarə etmənin bütün qüvvələri, bütün

idarəçilikləri koloniyaların xalqlarından gələn hakimiyyət altında fəaliyyət

göstərməlidir. Bu sözlər öz-özlüyündə bütünlüklə Böyük Britaniyadan ayrılmaq

barədə bəyanata bərabər idi. Hətta loyalistlərin tacın güclü hökumətini təşkil etdiyi

koloniyada belə bu bir fakt idi ki, həmin hökumət açıq şəkildə kənara atılmışdır.

Yayın ortasında belə hesab olundu ki, daha yaxşısı budur ki, İstiqlaliyyət haqqında

rəsmi bəyanat verilsin. Şimali Karolina ilk koloniya idi ki, öz nümayəndələrinə belə

təlimat verdi ki, məhz bu sonuncu və qıcıqlandırıcı addımı atsın. Lakin digər

koloniyaların çoxu onun arxasınca getmək istəmirdi.

Konqress bu dövr ərzində surətlə tarix yaradırdı. O, müharibə ilə əlaqədar

olaraq suveren hakimiyyəti öz üzərinə götürdü. 15 may 1776-cı ildə Konqress Con

Adamsın təklif etdiyi qətnamələri qəbul etdi. Bu sənədlərə görə bir sıra koloniyalara

səlahiyyət verildi ki, taxt-tacdan asılı olmayan ştat hökumətlərini təsis etsinlər.

Onlardan Virciniya və Nyu Cersi belə də etdi. Bu bütünlüklə suverenlik aktı idi və

bunun məntiqi nəticəsi kimi, taxt-tacdan Müstəqillik Deklarasiyasına əl atılması

zəruriyyəti yarandı. Millətin yaranmasını da belə nəhəng həyati subyekt həyata keçirə

bilərdi. Konqress təklikdə bu vəzifənin öhdəsindən gələ bilməzdi. Bu məsələni həmin

subyekt yalnız onun sahibi olan xalqdan alınmış mandat əsasında həll edə bilərdi.

Konqressin üzvlərinin əksəriyyəti İngiltərə ilə sonuncu əlaqələrin

pozulmasına rəğbət bəsləyirdi. Bu partiyanın lideri Samyuel Adams idi. O, Otis və

Uorren kimi başlanğıcdan müstəqilliyə dəstək verən az sayda adamların sırasında

olmuşdu. O, həqiqi vətənpərvər olmaqla yanaşı, ləngiməyi məsləhət görürdü,

barışıqlığa cəhd göstərirdi.

Virciniyadan olan elçilər iyunun əvvəlində gəlib çıxdılar. Həmin koloniyanın

görkəmli nümayəndələrindən biri olan Riçard Henri Li Konqress qarşısında dayandı

və özünün tərtib etdiyi qətnaməni təntənəli qaydada təklif etdi: "Birləşmiş

Koloniyalar vardır və hüquqa görə onlar azad və müstəqil dövlətlər olmalıdır və

onlar Britaniya taxt-tacına sədaqətdən bütünlüklə azad olurlar". Koloniyalar

bütünlükdə bunu eşitmişdilər və Linin qətnaməsi qısa müzakirədən sonra üç həftə

ərzində stolun üstündə qaldı. Dünyaya göndərməkdən ötəri yararlı formada

Deklarasiya hazırlamaq üçün komissiya seçildi. Bu komissiya bülletenlə seçildi və

Tomas Cefferson ən çox səs aldığına görə, o, komissiyanın sədri və ölməz sənədin

müəllifi oldu.

1 iyulda Nyu York istisna olmaqla, bütün koloniyalar lazım olan

səlahiyyətləri öz müvafiq nümayəndələrinə verdi və həmin iclasda Linin qətnaməsi

geri götürüldü. İki gün ərzində mövzu müzakirə edildi, bu vaxt başlıca natiq Con

125

Adams idi. Heç şübhəsiz onun Konqressdəki çıxışı inqilaba qədər olan dövrdəki ən

kəskin çıxış hesab olunurdu. 2 iyulda günorta on iki koloniyanın yekdil səsi ilə

müstəqillik barədə qətnamə qəbul edildi. Nyu York səs vermədi. Hər bir koloniya

ancaq bir səsə malik idi. Nümayəndələrin əksəriyyəti bu səsi də verdi.

Bu ərəfədə Cefferson Konqressin həmin hisslərini qısaldılmış şəkildə yararlı

formaya salmışdı. O, "İstiqlaliyyət Deklarasiyasını" yazdı. Sənəd çox yüngül

düzəlişlərlə 12 koloniyanın səsi ilə 1776-cı ilin 4 iyul axşamı qəbul edildi. Konqress

layihəyə iki mühüm düzəliş etmişdi. Qul ticarətini məhkum edən maddənin özü və

digər bir maddədən isə ingilis xalqının məhkum edilməsi sözləri Deklarasiyanın

mətnindən çıxarıldı. Komissiyanın Deklarasiyanı tərtib edən digər üzvləri Bencamin

Franklin, Con Adams, Rocer Şerman və Robert Livinqston idi. Komissiyada eyni

koloniyadan iki üzv ola bilməzdi. 4 iyul günü yeni yaranan millətin milli bayramı

kimi tanındı. Nyu York on iki koloniyaya 9 iyulda qoşuldu və 13 koloniya 1776-ci

ilin bu vaxtından yekdil oldu. Deklarasiya praktiki olaraq parlamentə və ingilis

xalqına toxunmurdu, bütün fikir ayrılığı və narazılıqlar üçün biabırçılıq kralın üstünə

atılmışdı. Demək olar ki, qısaca, əsəbi şəkildə, ehtiraslı hisslərlə Deklarasiya

Alihəzrətin siyasi cinayətlərini sadalayırdı və onu despot və tiran kimi xaraterizə

edirdi. Sənəd koloniyaları taxt-taca bütün sədaqətdən azad edirdi və onları imperiya

hakimiyyətinə yiyələndirirdi.

Deklarasiya nöqsanları ilə birlikdə, (əlbəttə, sənəd heç də tənqiddən yuxarıda

deyildi), xalq iradəsinin əsl ifadəsi idi. Adamlar öz addımının ciddiliyini başa

düşməmiş deyildi, məsuliyyətin nəhəngliyini onlar məhz öz üzərlərinə götürürdü.

Onlar bilirdi ki, uzun və qanlı müharibə başlamalıdır, - bu dilə gəlməyən əzablar və

qurbanlar demək idi, ailənin ocağı başında boş kürsülərin, dul qalmış anaların və

atasız uşaqların meydana gəlməsi demək idi. Lakin onlar geriyə çəkilmədilər. Onlar

bu vaxt yeni millətin doğulmasını, kommersiya və siyasi azadlığı, özünü idarəetməni

tutqun şəkildə görürdülər. Məşhur ingilis yazıçısı demişdi ki, "Amerika heç vaxt öz

müstəqilliyini elan edən gündəki kimi böyük olmamışdı". Bu böyük hərəkət

haqqında xəbər onu gözləyən şəhərə şadlıq içərisində çatdı. Poçt atçapanları bu

böyük xəbərlə bütün istiqamətlərdə yola düzəldilər və çox yerdə xalq çağlayan

entuziazm nümayiş etdirirdi. Nyu Yorkda III Corcun ictimai meydandakı

qurğuşundan olan heykəli pyedestaldan uçuruldu və əridilib ondan güllə düzəldildi.

Deklarasiya ordunun bütün briqadalarında oxundu. Bu sənəd kafedralardan, ictimai

platformalardan oxunurdu. Hər yerdə alqış səsləri ilə, prosessiyalarla qarşılanırdı, top

atəşləri və zəng səsləri ilə müşayiət olunurdu, tonqallar və illyuminasiyalar

yandırılırdı.

Son on beş ildə - 1761-ci ildə köməklik göstərişi verildikdən sonra, xalqın bir

nifrətinin üzərinə digəri gəlirdi. Onlar qaranlıqda əlləri ilə irəlini yoxlaya-yoxlaya

addımlayırdılar, böyük şahmat taxtasında sonrakı gedişi etmək iqtidarında deyildilər.

İndi məqsəd var idi, mükafat üçün onlar hər şeyi - öz "həyatlarını, öz talelərini və öz

müqəddəs vicdanlarını" karta qoymağa hazır idilər.

1776-cı ilin unudulmaz ilk günü inqilabi salnamədə iki hadisə ilə yadda

qalmışdı - bunun biri qubernator Danmorun Virciniyanın qəzəblənmiş xalqı

tərəfindən dənizə qovulması idi. İkinci hadisə isə Kembricdə Kontinental ordu

üzərində bayrağın ilk dəfə dalğalanması idi. Yanvar ayının sonunda general Klinton

126

Bostondan cənub koloniyalarını saxlamağa göndərildi. May ayında o, cənub

sularında Piter Parkerin flaqmanından və on gəmidən ibarət olan ingilis donanmasına

qoşuldu. Bu donanma lord Kornvallisin komandanlığı altındakı qoşunları daşıyırdı.

Lakin məmnuniyyət hissləri ilə yanaşı hələ böyük problemlər də qalırdı.

Uilyam Hau artırılmış qüvvə ilə geri dönməli idi. Onun qayıdacağını Vaşinqton

qabaqcadan görürdü. Lakin Hau Bostona yox, Nyu Yorka dönəcəkdi ki, Hadson

çayının geniş qapı yoluna nəzarət etsin. Onun uzun vadiləri və çayın baş tərəfi Corc

gölünün və Şampleyn gölünün sularına yaxın idi və bu şəhər ölkənin ürəyindən

keçən mühüm strateji xəttin üstündə, heç şübhəsiz, ümidsiz qiyamçı olan Yeni

İngiltərə ilə yaxınlıqda olmaqla, içərisində tacın minlərlə dostu olduğu güman edilən

orta koloniyaların arasında idi. Amerikanlar isə Haunu təlim keçməmiş və tələsik

silahlandırılmış və çətinliklə yığılan əsgərlərdən ibarət olan ordu ilə qarşılaşmalı idi.

Bu ordu kiçik hissələrə parçalanır və hər üç aydan yenidən bir yerə yığışırdı. Ən pisi

isə orasında idi ki, Nyu Yorkun arxasındakı ölkə Bostonun ətrafında olduğundan

fərqli olaraq, fəal loyalistlərdən təmizlənməmişdi.

Vaşinqton öz qərargahını aprel ayında Nyu-Yorka köçürmüşdü və demək olar

ki, ümidsiz olan bu vəzifənin icrasına həmişə ona xas olan bir enerji ilə girişmişdi.

Lakin burada miqdarı bəlli olmayan casuslar var idi və hər bir kənd isə general

Haunun gəlib, Vaşinqtona bədbəxtlik gətirəcəyini gözləyən düşmənlərlə dolmuşdu.

İstiqlaliyyət haqqında formal Deklarasiya iyul ayında Konqressdə qəbul edildikdən

sonra vəziyyət bir qədər çətinləşmişdi. Belə ki, Vaşinqton qabaqcadan görürdü ki, bu

sənəd müqaviməti açıqca qiyam etirafı kimi qələmə verir və geriyə qayıtmağa və ya

kompromissə yol qoymur.

Britaniyalıların ilk cəhdi cənubda Çarlstona qarşı oldu. Piter Parkerin başçılığı

altında İngiltərədən gələn və Kornvallis qrafı tərəfindən komandanlıq edilən təzə

qüvvələri gətirən donanma Halifaksdan olan nəqliyyat və hərb gəmilərinə qoşuldu.

Axırıncılara isə Henri Klinton başçılıq edirdi. Onlar dənizdən və qurudan Sallivan

adasına hücum etməyi planlaşdırmışdılar, bu yolla qələbə çaldıqdan sonra,

Çarlstonun özünü işğal etməyi nəzərdə tuturdular. Lakin onlar keçidə güc gələ

bilmədilər, gəmilərdən ikisi, onlardan biri Parkerin flaqman gəmisi idi, bir də geri

qayıtmadı. Polkovnik Moultri və polkovnik Tomson həm donanmaya, həm də sahilə

çıxmış dəstələrə zərbə endirdilər və britaniyalılar yenidən şimal tərəfə yollandılar ki,

Nyu York üzərində qüvvələri cəmləşdirsinlər. İyunun 28-də - bu Çarlstona hücum

günü idi, - Haunun nəqliyyat gəmiləri Nyu Yorkda aşağı buxtaya toplaşmağa başladı.

Bir neçə gündən sonra burada sahilə çıxmağı gözləyən otuz minlik ordu var idi.

Vaşinqtonun öz sərəncamında olan qüvvələrlə onların sahilə çıxmasının qarşısını

alması mümkün deyildi. Vaşinqton ancaq şəhərdə və ya Bruklin yüksəkliklərinin

xəndəklərində yerləşməklə, gözləyə bilərdi. Bruklin yüksəklikləri, Dorçester və

Çarlston yüksəklikləri Bostona nəzarət edən kimi, Nyu Yorka nəzarət edirdi.

Bir aya yaxın Uilyam Hau da gözlədi, o, ilk dəfə sülh və razılıq barədə öz

missiyasını yerinə yetirməyə cəhd edənədək onun qüvvələri gəmidə idi. Onun

qardaşı admiral lord Hau iyul ayında ona qoşuldu. İngiltərə hökuməti amerikanlar

üçün məqbul sayılan sülhü bağlamağa səlahiyətli adamları seçə bilmirdi. Haular kimi

daha artıq sözü eşidilən adamları tapmaq da çətin idi. Onlar namuslu adamlar

olmaqla yanaşı, güclü borc hissinə malik idilər. Lakin onlar heç bir güzəşt təklif edə

127

bilmədilər. Onlar yalnız tam tabe olmaq müqabilində əfv vəd edirdilər. Bu təklifi lord

Hau açıq intibahnamədə bildirdi və nəhayət Filadelfiyadakı Konqressə məktub

göndərdi. Uilyam Hau 22 avqustda öz dəstələrini sahilə çıxardı və Vaşinqtonu

Bruklin yüksəkliklərindən uzaqlaşdırmaq üçün hazırlıq gördü. 23 avqustda isə

intibahnamə vasitəsilə ümumi əfv haqqında digər təklifi etdi. Dörd gün sonra o,

amerikan qüvvələrini, onların müdafiə mövqeləri olan Lonq Aylendə qovdu və

nəhayət yüksəklikləri onlardan ötəri praktiki olaraq möhkəm mövqe rolundan

məhrum etdi.

Vaşinqtonun Bostondakı, Moultrinin isə Çarlstondakı uğurları sevinc dalğası

yaratmışdı. Yarım il sonra isə arası kəsilməyən bədbəxtliklərdən depressiya hissi

əmələ gəldi. Avqustda Steytn adasında Britaniyanın 32 min veteranı var idi. Bu

qüvvələr Vaşinqtona qarşı dururdular, o, düşmənin məhz Nyu Yorkda zərbə vurmaq

istədiyini anlamışdı. Düşmənçiliyin başlanmasından əvvəl admiral Hau lord Nortdan

yenicə aldığı "Zeytun budağını" təklif etdi. Kral öz silahını yerə qoyan və qayda-

qanunun bərpasına kömək edən bütün qiyamçıları bağışlamağı təklif edirdi. Bu

xüsusi qasidlə "eskvayr Corc Vaşinqtona" göndərilmişdi. Adicə Corc Vaşinqton

plantator vətəndaş kimi milli məsələləri həll etmək üçün heç bir səlahiyyətə malik

deyildi və məktub "general" Vaşinqtona ünvanlanmaqla əlaqə yaratmağa meyl

edilirdi.

Dramadakı sonrakı səhnə düşmənçiliyin açılmasını təsvir edirdi. Vaşinqton

Manhetten adasını və şəhərə nəzarət edən Bruklin yüksəkliyini tutdu. O, Qrini

Bruklin yüksəkliyini istehkama çevirməyə göndərdi, onun ordusunun yarısı isə

Patnemin komandanlığı altında idi. Hau Bruklin yüksəkliyinə hücum etməyi qət etdi.

27 avqustda onlar Sallinvanın başçılıq etdiyi amerikanlarla qarşılaşdılar. Sallivana ilk

dəfə çoxlu sayda hessenlər hücum etdilər. Digər amerikan qoşunlarına general Qrant

və bir az sonra isə Kornvallis hücum etdi. Dörd saatlıq ümidsiz müqavimətdən sonra

amerikanlar mövqeyi itirdilər və Lonq Aylend döyüşü kimi tanınan vuruş başa çatdı.

İki tərəfin hər birindən dörd minə yaxın adam öldürülmüş və yaralanmışdı.

Britaniyalılar 1100 adamı əsir götürmüşdülər.

Vaşinqton çox məyus olmuşdu və bu münasibətlə demişdi: "Allah, bu gün

mən neçə igid yoldaşlarımı itirməli idim". Vaşinqton Manhettendən qoşunlarını

gətirib, on min adamı müdafiəyə qaldırdı. Gecə çox faydalı idi, tutqun duman hərəkət

edən ordunu gizlədirdi. Hau 29 avqustda sürətli qaydada Vaşinqtonu mühasirəyə

alsaydı, yəqin ki, onu və onun on min adamını əsir götürə bilərdi. Lakin onun

gecikməsi bəla əlaməti idi.

Vaşinqton öz adı ilə adlanan fortu tərk etməyə məcbur oldu. Konqress yenə

müdaxilə edərək, Fort Vaşinqtonun zəruriyyət olmadan verilməsini əsassız hesab

etdi. Bu səhv bədbəxtlik gətirdi və baha başa gəldi. Fortu saxlamaq mümkün deyildi.

17 noyabrda Hau bütün ordu ilə hücuma keçdi, amerikanları 500 adam itirdikdən

sonra təslim olmağa məcbur etdi. Çox sayda əsgər təslim oldu, polkovnik Maqau üç

min adamla, böyük miqdarda topla, muşketlə, hərbi anbarlarla düşmənin əlinə keçdi.

Fort Vaşinqtonun verilməsi patriotlar üçün dəhşətli zərbə idi və bu baha başa gələn

dərs heç vaxt unudulmadı.

Nyu Cersini britaniyalılar əllərində möhkəm saxlayırdılar. Kiçik qoşun

Prinstonda, digəri isə Nyu Brunsvikdə idi. 1200 hessen isə polkovnik Rellin başçılığı

128

altında Trentonu işğal etmişdi. Bu vaxt Filadelfiyadan düşərgəyə könüllülər gəldi.

Sallivan Linin Şimali Kaslda saxladığı qoşunlarla gəldi. Vaşinqton cəsarətli zərbə

vurmağı qərara aldı. O, gecə ikən Delaver çayını keçdi və Prinstonda hessenlərə

hücum etdi. Vaşinqton özünün planlaşdırdığı layihəni icra etdi.

Milad bayramının soyuq gecəsi 2400 nəfərlik kiçik ordu buzlu su və çayın

sürətli axını ilə öz mübarizəsinə başladı. Topları dartmaq üçün çoxlu at bu işə cəlb

edilmişdi. Göy buludlu idi, qar yağırdı və sonrakı saatlar da çox qaranlıq idi. Saat 4-

də heç bir itki vermədən ordu Cersi sahilinə çıxdı. Bura Trentondan 9 mil aralı idi,

yollar dəhşətli dərəcədə pis vəziyyətdə idi. Sallivanin və Qrinin komandanlıq etdiyi

iki diviziya eyni vaxtda ayrı-ayrı yollarla kiçik paytaxta gəlib çıxdı və düşünülən

hücum başlandı. Düşmən bütünlükdə hazır deyildi. Top mərmiləri onları yataqdan

qaldırdı. Lakin tezliklə onlar mənəvi cəhətdən yara aldılar. Döyüş qızğın və həlledici

idi və bir saatın vur-tut dörddə üçü müddətində başa çatdı. Amerikanların qələbəsi

qəti idi. İki yüzdən az hessen qaça bilmişdi, yüzü öldürülmüşdü və yaralanmışdı. 950

adam isə əsir götürülmüşdü. 6 top, 1200 muşket və digər sursatlar ələ keçirilmişdi.

Əsir götürülmüş hessenlər Filadelfiyanın küçələrindən keçirildilər ki, adamlar

amerkanların zəfərini gözləri ilə görsünlər. Xalq qələbəyə görə Allaha alqış deyirdi

və azadlıq mübarizəsi üçün cəsarət ruhu qazanırdı. Kornvallis amerikanların qələbəsi

xəbərini eşitdikdə İngiltərəyə səfərindən imtina etdi və Trentona tələsdi. Vaşinqton

yenidən daşmış çayı həmin yerdən keçdi və bir həftə sonra o, yenidən daha iri və

ümidverən ordu ilə Trentonda göründü. Kornvallis bütöv qüvvələrini Vaşinqtonun

üstünə tökməyi qət etdi. O, amerikanların bütün ordusunu əsir götürmək istəyirdi.

Lakin onun adamları yorulmuşdu və artıq axşam idi. O, səhəri gözləmək istədi, lakin

öz planının uğurlu olacağına heç vaxt şübhə etmirdi. O, ruhunun yüksək nöqtəsinə

dönərək dedi: "Nəhayət biz qoca tülkünü qovmağa başladıq və səhər tezdən onu

kisəyə salacağıq". Lakin tülkü tutulmaq üçün çox hiyləgər idi. Vaşinqton bütün

ordusunu sakitcə düşmənin arxasına keçirdi və işıqlı gündə onlar Prinstona tərəf

sürətlə irəliləyirdi. Ordu şəhərə yaxınlaşanda britaniyalılarla qarşılaşdı. Güclü atəş

açılandan sonra britaniyalılar süngü ilə patriotların üzərinə cumdular. Süngüsüz

patriotlar bağdan keçib qaçmağa başladılar. İngilislər onları təqib edirdi və bu vaxt

Vaşinqtonun başçılıq etdiyi əsas ordu ilə üz-üzə gəldilər. Vaşinqton atəş səsini eşidib

bu yerə tələsmişdi. Bu döyüş baş döyüşə çevrildi.

Prinstondakı bu döyüşdə Vaşinqton qəribə fiziki igidlik göstərdi.

Pennsilvaniya militsiyası köməyə gəldi. Sonrakı anda tüstü dumanı süvariləri

gizlədirdi, atlar və onları çapanlar gözdən itmişdi. Qorxu titrəyişi patriotların

cərgələrindən keçdi. Lakin tüstü dağıldıqda salamat olan komandan dəlicəsinə sevinc

qışqırıqları altında ordunun içərisindən çıxdı. Britaniyalılar tezliklə qaçmağa üz

qoydular və döyüş başa çatdı. Kornvallis yenə də məəttəl qalmışdı ki, onun ovu 3

yanvarda bir daha əlindən qaçdı. Üç həftəyə Vaşinqton azadlıq üçün möcüzəli iş

gördü. Böyük Fridrix bu üç həftə ərzində əldə edilənləri hərb tarixində ən parlaq

nailiyyət adlandırmışdı. Azadlıq ulduzu o qədər yaxın görünürdü ki, elə bil ki

yenidən zenitə tərəf yüksəlirdi.

Cəsarət və dahilik ümidsizliyi ümidə çevirdi. Amerikalılar ordularının bu qəfil

zəfərini xeyli vaxt unutmadılar. Onlar Prussiyalı Böyük Fridrixin, bunun əsrin ən

parlaq kampaniyası olması barədəki sözlərini də unutmurdular. Trentonda və

129

Pristondakı gözlənilməyən və qəfil hücumlar müharibənin bütöv cəhətlərini

əsgərlərin nəzərində dəyişirdi. Trenton və Prinston vuruşlarının öz-özlüyündə elə bir

nəticəsi olmadı. Lakin bu vuruşlar müharibəni hər mənada eksperimental səhnədən

xeyli uzağa apardı.

Bu vuruşlar Britaniya komandanlarına isə onların hansı növ ruh və istedad

sahibləri ilə iş görməli olacaqlarını öyrətdi. İndi onların vəzifəsi təkcə qalibiyyətli

yürüşlərlə və ölkəni sadəcə olaraq işğal etməklə müharibəni başa çatdırmaq deyil,

ehtiyatlı strategiya kampaniyalarının aparılmasına dair uzun sürən planlarla buna

yaxınlaşmaq idi.

Britaniyalıların işğalları ölkənin əcnəbi əsgərlərlə dolmasına səbəb oldu, elə

bil ki, onlar zəbt etmək icazəsini almışdılar. İngiltərə 1774-cü ildə koloniyalarda

inqilabçılarla üz-üzə gəldikdə kral hərbi qüvvələrində 17,5 min əsgər var idi.

Yenidən əsgərliyə adam cəlb etmək lazım gəldikdə, olduqca az adam ordu sıralarına

cəlb edildi. Hökumət hərbi mükələfiyyət tətbiq etməyə cəsarət etmədi. Amerikaya

kömək kimi general Hau göndərildi, lakin qüvvə yığa bilmədiklərindən əlavə ingilis

əsgərləri göndərmək mümkün olmadı. Bunun əvəzində çox böyük miqdarda alman

hərbi dəstələri göndərildi, onların tərkibində təlim keçmiş zabitlər var idi. Onlar

əsasən Hessen-Kassel landqraflığından və digər alman knyazlıqlarından idi.

Kolonistlər isə alman əsgərlərinin hamısını hessenlər adlandırırdılar. Britaniya

komandirləri ingilis və əcnəbi olmalarından asılı olmayaraq evləri qarət edən,

qadınların ləyaqətini tapdalayan öz əsgərlərinin biabırçı hərəkətlərindən əziyyət

çəkirdilər.

1777-ci il başlanğıcından müharibənin və inqilabın məskən saldığı ilk il

təsirini bağışlayırdı. İlin əvvəlində Konqress Vaşinqtona praktiki olaraq hər bir işdə

diktator səlahiyyətləri verdi, bu müharibənin aparılması ilə bağlı idi. Vaşinqton

ordusu aybaay dağılırdı və dəyişilirdi. Konqress əslinə qaldıqda lazım olan gücə və

nüfuza malik deyildi. Konqress hərbi dəstələrə çox kiçik məbləğdə pul verirdi.

Əsgərlər paltar və ərzaqla olduqca pis təmin olunurdu, ona görə də adamlar hərbi

xidmətdən qaçırdılar. Vaşinqton demişdi ki, 1777-ci ilin yayında məhz qaçanlar

hesabına o, orduya cəlb olunanlardan daha çox adam itirmişdi. Bu təkcə inzibatçılıq

çətinlikləri idi. İlin sonu isə göstərdi ki, mübarizə digər səhnədə ümid verməklə

gündəliyə daxil olur.

İngilislər həmin ili üç tərəfdən Hadson vadisinə zərbə endirməyi və Yeni

İngiltərənin koloniyaları ilə onların Konfederasiyası arasındakı əlaqələri kəsməyi

nəzərdə tuturdular. General Bərqoyn səkkiz min qüvvə ilə Şampleyn gölünə

yaxınlaşırdı. General Hau cənubdan Hadsona tərəf hərəkət edərək polkovnik Lecerin

qüvvələri ilə görüşməli idi. Otuz üç mindən artıq adam bu böyük mərkəzi vadidəki

hər şeyi, həm şimalda, həm də cənubda, onların planı həyata keçdikdə süpürüb atmalı

idi. Lakin bu həyata keçirilə bilmədi. Britaniya sərkərdələri bunu anladılar ki, onların

ordusu üçün ölkənin içəriləri elə bir fayda verməyəcəkdir.

Bu müharibə müəyyən suallar ortaya çıxarırdı. Fransa kralı ilə İngiltərə kralı

arasındakı müharibəni başa düşmək olardı, bu müharibə iki düşmən xalq arasındakı

mübarizə idi. Lakin indiki müharibə ingilislərin öz başçılarına qarşı apardığı

müharibə idi. Bunu heç cür başa düşməyən hindular deyirdilər ki, "Siz bir qandan

olan iki qardaşsınız".

130

Saraqotadakı ilk döyüş 1777-ci il sentyabrın 19-da baş verdi. Arnold üç min

adamla Qeytsə kömək etmək üçün getdi və Qeyts özünün on min nəfərlik ləng

tərpənən qoşunu ilə bu köməkdən imtina etdi. Lakin Arnoid yenidən döyüşə atıldı və

gecə düşənə qədər döyüşü davam etdirdi. Hər iki tərəf qalib gələ bilərdi. Lakin uğur

amerikanlara tərəf əyildi. Onlar döyüşdə üç yüz adam itirmişdilər, düşmənin itkisi isə

sayca iki dəfə çox idi.

Qeytsin Arnoldun köməyini rədd etməsi təhqiramiz idi və bunu onun

qısqanclığı ilə izah etmək olardı. O, döyüş barədə Konqressə məlumat göndərəndə

belə, raportda Arnoldun adını çəkməmişdi. Ordu isə bu sərkərdəyə öz tərifli

qiymətini verdi və bu Qeytsdə paxıllıq hissini oyatdı. Onların arasında sözləşmə

başladı və Qeyts Arnoldu komandanlıqdan azad etdi. Arnold Pennsilvaniyaya getmək

istəyirdi, lakin zabitlər onun qalmasını xahiş etdi və o, razılaşdı.

On səkkiz gün sonra birinci döyüşün aparıldığı yerdə ikinci döyüş başlandı.

İngilis komandanı Bərqoyn Qeytsə ehtiram bəsləmirdi, onu "qoca mamaça"

adlandırırdı. 9 oktyabrda britaniyalılar bütünlüklə məğlub oldular. Bərqoynun ən

qabiliyyətli komandirlərindən biri olan general Freyzer ölümcül yaralandı. Axşam

döyüş öz sonluğuna yaxınlaşanda yaralı bir alman əsgəri Arnolda atəş açıb, onun sol

qıçını güllə zərbəsi ilə dağıtdı. Bunu görən əsgərlər öz süngüləri ilə almanın üstünə

cumdular və süngünü onun bədənindən keçirməyə cəhd edəndə, Arnold qışqırdı:

"Allah xatirinə ona xətər toxundurmayın! O, yaxşı yoldaşdır!" Həmin adama aman

verildi. Bu vaxt Arnold özü də ölə bilərdi. Əgər belə olsaydı o, Amerika

salnaməsində şərəfli adla qalacaqdı. Lakin onun sonrakı karyerası ilk anlardakı bu

şərəfi də bütünlüklə məhv edib, onu xəyanət və biabırçılıq rəmzinə çevirdi.

General Hau şimal əvəzinə cənuba hərəkət etdi. O, düşünürdü ki, qiyam

qaldırmış Konfederasiyanın "paytaxtı" Filadelfiyanın tutulması ona heç də az mənəvi

fayda gətirməyəcəkdir. Və o, güman etdi ki, Bərqoynun şimalda ona ehtiyacı olduğu

vaxtdan əvvəl bu vəzifəni asanlıqla həll edə bilər. İyunun əvvəlində o, Cersiləri

keçməyə cəhd etdi. Lakin Vaşinqton Morristaundan hücum edərək, ona flanqdan

təhlükə yaradırdı. Bu onu tərəddüd etməyə və geri çəkilməyə vadar etdi. O, Nyu

Yorka qayıtdı və öz səkkiz min adamını nəqliyyat gəmilərinə oturdub, su yolu ilə

cənubdan Filadelfiyaya yollandı. Bu avqustun 25-də baş verdi. Bu vaxt şimal

meşələrində Bərqoynun ona böyük ehtiyacı vardı. O, Çesapik körfəzi ətrafında uzun

yol keçməli oldu və Merilenddə sahilə çıxdı. Vaşinqton onu Brendivayn çayının

arxasında qarşıladı. O, Haunu yalnız ləngidə bilərdi. Məğlubiyyət amerikanları uzun

müddətə qorxuda bilməzdi. Vaşinqton qələbədən sonra olduğu kimi, məğlubiyyətdən

sonra da inadkarlıqla və səmərəli hərəkət edirdi. Sentyabrın 27-də Uilyam Hau

Filadelfiyaya girdi. Vaşinqton ona hücum etməmişdən əvvəl o, burada möhkəmləndi.

Bu vaxt Bərqoyn Sarraqotada tələyə düşmüşdü. Oktyabrın əvvəlində Henri

Klinton Bərqoynun vəziyyətini yüngülləşdirmək üçün Nyu Yorkdan hərəkət etməyə

başladı. O, çayla şimala güclü donanma və üç min nəfərlik ordu aparırdı. Lakin bu

artıq gec idi. Bərqoynun təslim olması labüd idi. Britaniyalılar üçün kampaniyanın

təmiz nəticəsi şimal ordusunun itirilməsindən və Filadelfiyanın işğal edilməsindən

ibarət oldu. "Filadelfiya Hau tərəfindən tutulmuşdur" sözlərini təkrar edən Bencamin

Franklin, ona həmin xəbər veriləndə, buna gülürdü.

131

Bu uzun və ləng gedən il həm yaxşı, həm də bəd əlamətlərlə dolu idi.

Beynəlmiləl qüvvələr qiyam qaldıran koloniyaların tərəfində çıxış etməyə başladılar.

Əvvəlcə fransızlar və ispanlar onların ənənəvi rəqibi və düşməni olan İngiltərə

əleyhinə amerikanlara kömək etməyə hazır olduqlarını bildirdilər. 1776-cı ilin

yayından iki hökumətin gizli agentləri fransızların və ispanların köməyi barədə vəd

vermişdilər. 1777-ci ilin əvvəlindən ordu və sursatla dolu gəmilər Amerikaya

yollanmağa başladı. Bu tədbirə özəl pullar xərclənirdi, lakin hökumətlərə məlum idi

ki, bu işlərin arxasında özləri durmalıdır. Bir az sonra Fridrix Prussiyalı digər alman

dövlətlərindən Amerikada İngiltərəyə xidmət göstərmək üçün muzdla tutulan hərbi

dəstələrin Prussiya ərazisindən keçməsini qadağan etdi və özünün xeyirxah əməlini

fransız və ispan pullarına əlavə etdi. Fransızlar, hətta alman və polyak zabitləri

könüllü surətdə Amerika ordularında xidmət etməyə gəldilər.

Beynəlxalq köməyə amerikanların böyük ehtiyacı var idi. "İstiqlaliyyət

Deklarasiyası" qəbul edildikdən sonra Konqress Parisdə olan Liyə və Dinə qoşulmaq

üçün Franklini ora göndərdi. O, müharibədən hələ çox əvvəl amerikanlar arasındakı

Avropa sivilizasiyası ilə bağlı olan yeganə adam idi. O, bir filosof və epiqram

yazıçısı kimi böyük şöhrət qazanmışdı. Fransız cəmiyyətinin bütün sinifləri,

kübarlardan tutmuş kəndlilərə kimi onun dühasına ehtiram bəsləyirdi. O, "göydən

ildırımı və tiranların əlindən skipetri tutub almışdı". Bu sözləri məşhur fransız

maarifçi-filosofu, iqtisadçısı və dövlət xadimi Tyurqo Bencamin Franklin haqqında

demişdi. Bu, Amerika üçün həqiqətən bəxt məsələsi idi ki, belə mühüm missiya üçün

həmin vaxt Franklin seçilmişdi. Bir ildən artıq müddətdə o, Fransa sarayı tərəfindən

Birləşmiş Ştatların tanıması üçün böyük zəhmət çəkdi. Əvvəlcə fransızlar belə uzağa

getmək istəmirdilər. Lakin xarici işlər naziri Verjen Amerikaya ildə iki milyon frank

pul ödəmək barədə gizli saziş imzaladı. Bu maddi kömək hər rüb veriləcəkdi və ölkə

bu pulla öz ticarətini qaydaya salacaqdı. Həmçinin ordu sursatları ilə yüklənmiş üç

gəmi göndərildi, onlardan ikisi salamat gəlib çatdı, lakin üçüncüsü britaniyalılar

tərəfindən əsir götürüldü.

132

Amerikanların fransızlarla müttəfiqlik münasibətləri.

Müharibənin son akkordları

Bir il keçdikdən sonra Franklin və onun yoldaşları fransızların rəyini

Amerikanın xeyrinə döndərə bildilər. 1777-ci ilin payızında Bərqoynun təslim olması

xəbəri Parisə gəlib çatdı, lakin burada sevinc Amerikadakından az idi. Xalqın

şadlanması saraya çatdı və dekabr ayı başa çatanda kral Franklinə çatdırılmaq üçün

belə bir söz göndərdi ki, o, Birləşmiş Ştatların müstəqilliyini tanımağa hazırdır. Onun

tələsməsi heç şübhəsiz qorxu ilə əlaqədar idi ki, İngiltərə amerikanların qəbul edə

biləcəkləri şərtlər təklif edə bilər. Danışıqlar o saatca başlandı və 6 fevral 1778-ci

ildə iki ölkə arasında gizli müqavilə bağlandı, - dostluq haqqındakı müqavilə açıq

şəkildə olacaqdı, müttəfiqlik müqaviləsi isə yalnız İngiltərə Fransaya qarşı müharibə

elan edəndə açıqlanacaqdı. Bu müqavilə ilə Birləşmiş Ştatlar təntənəli surətdə saziş

bağladı ki, onun müstəqilliyi tanınana qədər İngiltərənin heç bir şərtini qəbul

etməyəcəkdir.

Bu rəğbət həm də parlaq gənc fransız kübarı markiz de Lafayetin şəxsi

xidməti ilə əlaqədar olaraq güclənmişdi. O, Almaniyada olarkən nahar ziyafəti vaxtı

Amerikada azadlıq uğrunda mübarizə aparan və qiyam qaldıran koloniyalar barədə

bəzi şeylər eşitmişdi. Onun azadlığa olan anadangəlmə məhəbbəti daha da yüksəldi

və o, öz həyatını və taleyini bu şərəfli iş üçün təklif etməyi qət etdi və tam əmin idi

ki, özünün dediyi kimi: "Amerikanın rifahı bəşəriyyətin rifahı ilə yaxından bağlıdır".

O, böyük taleyi irs kimi qəbul etmişdi və gizli şəkildə öz xərci hesabına gəmini

yararlı vəziyyətə gətirdi və dənizlə yola düşdü. Leksinqton döyüşündən düz iki il

sonra, Cənubi Karolina sahilinə gəlib çatdı. Filadelfiyaya gedib, orada Konqressə,

heç bir haqqa iddia etmədən öz xidmətlərini təklif etdi, bu orqanın general-mayoru

rütbəsini aldı və Vaşinqtonun hərbi ailəsinin üzvünə çevrildi. Tezliklə o, bu böyük

insanın ürəyinin dərinliklərinə daxil oldu. Müharibədə igidliklə xidmət etdi. O,

vətəninə qayıtdı, müharibənin qurtarmasına sevindi və doğma ölkəsində öz gənc

arvadına qoşuldu.

Amerikanın tarixində digər bir çox əcnəbilər də alqış və ehtiram

qazanmışdılar. Lakin heç bir ad Lafayetin adı kimi belə uca dayanmamış və ya

dayana da bilməzdi.

Əcnəbilər arasında unudulmayan adlardan biri də polyak patriotu Tadeuş

Kostyuşko idi. 1776-cı ildə 20 yaşlı gənc kimi o, orduya qoşulmuşdu və bir

mühəndis kimi olduqca faydalı xidmət göstərmişdi. Müharibənin sonunda o, vətəninə

qayıtdı və Polşanı parçalamağı qərara alan dövlətlərin birgə hücumlarına qarşı

mübarizədə öz həmvətənlərinin liderinə çevrildi. Nəhəng ordu tərəfindən onun kiçik

dəstəsi qaçmağa məcbur edildikdə, Kostyuşko aldığı yaralardan öldü və

peyğəmbərcəsinə bu sözləri dedi: "Bu Polşanın sonudur"

Digər polyak-Pukaki isə Savannanın mühasirəsi vaxtı öz canını Azadlıq

yolunda qurban verdi. Digər çox faydalı əcnəbi kömək edənlərdən biri də alman

kübarı baron Şteyben idi. O, 1777-ci ildə orduya qoşulmuşdu, general-inspektor təyin

edilmişdi və ordunun səmərəliliyini yüksəltmək üçün çox iş görmüşdü. Avropa

standartlarına uyğun intizam və düzlənmə qaydası tətbiq etmişdi. Konqress müharibə

133

qurtaranda ona pensiya və iri torpaq sahəsi verdi. 1794-cü ildə ölənə qədər o, bu

torpaqda yaşadı.

Amerikanın bu dövrdəki dostlarından biri Prussiya kralı Böyük Fridrix idi.

Fridrix o dövrdə Avropada ən qüdrətli şəxsiyyət idi. Yeddi İllik Müharibə vaxtı

İngiltərə ona böyük köməklik göstərmişdi. Lakin o, patriotlara olan rəğbətini gizlədə

bilmirdi və bunu, Amerika kreyserləri üçün Dansinq limanını açmaqla və hansısa

hessenə Amerikaya getmək üçün onun torpaqlarından bir daha keçməyə icazə

verməkdən imtina etməklə sübut etmişdi. Bununla yanaşı o, həmin dövrdə Birləşmiş

Ştatlarla müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar aparmaqdan da imtina etmişdi.

Bərqoynun təslim olması İngiltərənin kral partiyasında qorxu yaratdı və 1778-

ci ilin fevralında lord Nort İcmalar Palatasında ayağa qalxıb parlamentə

amerikanların razılaşmadığı bütün cəhətləri nəzərə alan qanun təklif etdi. Bu alçaldıcı

akt hər iki palatadan keçdi və kral onu martda imzaladı. Lakin bu çox gec idi və

Konqresslə danışıqlar aparacaq komissiya üzvləri nifrətlə qəbul edildi, çünki

Amerika müstəqillik müstəvisindən başqa bütün ilkin şərtləri rədd edirdi.

Kral Corc bu aktı imzaladıqdan iki gün sonra Fransanın Amerika ilə müqavilə

bağlaması xəbəri İngiltərəyə gəlib çatdı və tezliklə Fransaya müharibə elan olundu.

Onda lord Nort baş nazir vəzifəsindən istefa verməyi qət etdi, bu bədbəxtlikdə hamı

üzünü Böyük Kommonerə - Uilyam Pittə tərəf çevirdi. İnanılırdı ki, təkcə o, Amerika

ilə barışığı mümkün edə bilər. Kral öz adəti və inadkarlığına görə, həm də hökumətin

öz köhnə düşməninin əlinə keçməsi ehtimalını nəzərə alaraq tərəddüd edirdi. O,

ictimai rəylə buna məcbur edilə bilərdi. Lakin ölümün gəlib yetişməsi qraf Çatamdan

uzaqlaşmaq məsələsində elə bilki, kralı xilas etdi. Böyük Kommoner öz axırıncı

çıxışını lordlar qarşısında etdi və çıxışın mövzusu ondan ibarət idi ki, Amerika

İngiltərə üçün itirilməməlidir. Qoltuq ağacına söykənərək o, öz mövzusunu yenidən

bərpa edərək qaldırdı, bu vaxt onun gözlərində sonrakı günlərin işığı parıldayırdı. O,

çıxışını bitirdi, lakin sonra replikaya cavab vermək üçün qalxanda, ürəyi gedərək

döşəməyə yıxıldı. Sevən adamlar öz əlləri üzərində onu apardılar və bir neçə həftə

sonra o, həyatı tərk etdi. Bu vaxt onun 70 yaşı var idi. Nort öz baş nazirliyini davam

etdirməli oldu, müharibəyə isə son qoyulmadı.

Qış Vaşinqton üçün olduqca kədərli oldu. Cermantaunda məğlub olan

Vaşinqton öz ordusunu Velli Forca çəkdi, o, Filadelfiyada yerləşən Haunu müşahidə

etməklə yanaşı, özünü də hücumdan təhlükəsiz saxlaya bilərdi. Lakin Konqress

Yorkda sürgündə olarkən tam demoralizə olmuşdu. Ordu isə düşərgədə əziyyət

çəkirdi. Ölkədə ərzaq bol idi. Konqressin özünün yerləşdiyi yerdə və komissiariatın

anbarlarında da ərzaq bol idi. İngilislər varlı ölkənin yalnız kiçik hissəsini viranəyə

döndərmişdilər. Məhsul bol idi, lakin bunu yığmaq üçün adam yox idi. Belə vəziyyət

xüsusilə Pennsilvaniyada gözə çarpırdı. Lakin Konqress həm rəhbərlik etməkdə, həm

də fəaliyyətdə öz gücünü itirmişdi. Təşəbbüskar adamlar ştatların islahatlara məruz

qalan hökumətlərində xidmət etmək və cəbhədə hərbi dəstələrə komandanlıq etmək

üçün onun tərkibindən çıxmışdılar.

Bəzi vaxtlarda Konqressin ayrı-ayrı üzvləri yığışıb müzakirələrdə iştirak

edirdi. Təəssüf ki, onlar intriqa ilə də məşğul olurdular və intriqa əsasən Vaşinqtona

qarşı yönəlirdi. Xoşbəxtlikdən Vaşinqton bacarıqlı və inadkar adam olduğundan,

Konqressdə ona qarşı intriqa yaradanların hər bir xırda hərəkətini dəf edə bilirdi.

134

General Hau üçün isə Filadelfiyadakı qış kifayət qədər yüngül və fərəhli

keçdi. Bu şəhərin kvakerlərinin nüfuzlu adamları ana vətənlə mübahisələrin razılıqla

yoluna qoyulmasına tərəfdar olduqlarına görə, 1777-ci ilin yayında vətənpərvər

liderlər tərəfindən tutulmuş və cənuba göndərilmişdilər. General Hau payızda bura

gələndə şəhərdə qalan və öz mövqeyini saxlayan bir sıra adamlarla görüşdü. Şəhərin

gənc, gözəl qadınları bütün qış boyu ballara gəlir və burada onlara dikilən

baxışlardan şadlanırdılar. Onların valideynləri isə bundan heç də məmnun deyildilər.

Təkcə əsgər pencəkləri sülhün yenidən qayıdacağı fikrini yaradırdı.

Amerikan ordusunda isə vəziyyət tam başqa idi. Velli Forcda patriot ordusu

böyük əziyyət çəkdi. Bu vadi Filadelfiyadan iyirmi mil aralı idi. Vaşinqton 1777-ci

ilin dekabr ayının ortasında öz 11 minlik ordusunu bura gətirdi. O, 23 dekabrda

Konqressə məlumat verdi ki, düşərgədə 2898 adam "öz borcunu yerinə yetirməyə

yararlı deyil, çünki onların ayağı yalındır, başqa sözlə çılpaqdır". Əlüstü tikilmiş

hospital xəstə və ölən adamlarla dolu idi. Bəziləri donmuş torpaqda yataq düzəltmək

üçün saman olmadığından, digərləri isə lazımınca qulluq göstərilmədiyindən ölürdü.

Lafayet bir il sonra yazırdı: "Bədbəxt əsgərlər hər şeyin yoxluğundan əziyyət çəkirdi.

Onların paltosu, papağı, köynəyi, ayaqqabısı yox idi, onların ayağı və qılçası

qaralana qədər donurdu və buna görə çox vaxt qılçanı amputasiya etmək lazım

gəlirdi".

Konqress Deklarasiyanı qəbul etdikdən sonra zəifləmişdi. Franklin Parisdə

idi, Henri Virciniyanın qubernatoru idi, Cefferson, Rutlec və Cey uzun müddət heç

də aparıcı rolda deyildilər.

Taleyüklü qış ərzində mənfur "Konvey Kabel" qəsdi baş verdi. Mənşəcə

irland olan Tomas Konvey uzun müddət Fransada xidmətdə olmuşdu, nüfuzlu zabit

idi. O, Brendivayn və Cermantaun döyüşlərində olmuşdu və onu irəli çəkmək

ərəfəsində isə bunun ağılsız iş olduğuna əmin olan Vaşinqton etiraz etmişdi. Konvey

bundan çox incimişdi və qısa müddətdə Vaşinqtonu devirmək və onun yerinə Qeytsi

yüksəltmək üçün plan fikirləşmişdi. Qeytsin qərargahının gənc üzvü Ceyms

Uilkinson şərab içib sərxoş olan vaxt Konveylə Qeyts arasındakı gizli məktublaşmanı

açmışdı. Bu məlumat Vaşinqtonun qulağına gəlib çatanda, o, hazırlanan qəsdi

yoxlamaq istədi. Heç kəs bu qəsdlə nə etmək lazım olduğunu bilmirdi. Hətta Konvey

dueldə yaralandığı və ölümü gözlədiyi bir vaxtda etdiyi günah barədə Vaşinqtona

səmimi kədəri ifadə edən bir məktub yazdı.

Velli Forcda amerkanlar çətinliklərə dözəndə britaniyalılar Filadelfiyada dəbdəbədə

yaşayırdılar. Patriotların çoxu şəhərdən qaçmışdı, loyalistlər və əsgərlər qışı

əyləncədə - teatrlarda, ballarda, ziyafətlərdə keçirirdi. Bunlara qumar oyunları, xoruz

döyüşləri və at cıdırları əlavə olunmuşdu. Franklin Parisdən yazırdı ki, Hau

Filadelfiyanı götürməmişdir. Filadelfiya Haunu götürmüşdür.

Henri Klinton general Haunu əvəz etməyə seçildikdən sonra o, Filadelfiyadan

evakuasiya etməyi və ordusunu Nyu Yorka aparmağı qərara aldı. Üç min loyalist

sakin öz həmşəhərliləri ilə üz-üzə gəlməkdən qorxurdu. Onları da özləri ilə aparmağı

xahiş etdilər və Klinton onları dənizlə Nyu Yorka göndərdi, özü isə ordusu ilə Nyu

Cersidən keçəcəkdi.

Klintonun böyük baqajla yüklənmiş karvanı yolda on iki milliyə uzanmışdı və

Vaşinqton tezliklə onun üstünü kəsdi. İki ordu bərabər gücdə idi və hər birinin on beş

135

min adamı var idi. Baron Şteybenin hesabına amerikanlar döyüş qabiliyyətində də

düşmənə bərabər idilər. Klinton düşməndən yaxasını qurtarsa sevinərdi. Lakin

Vaşinqton ona hücum etməyə can atırdı. Döyüş müharibənin ən böyük döyüşü olmalı

idi, lakin bir adamın - Çarlz Linin tabe olmaması və xəyanəti buna mane oldu. Li

patriot prinsipinə görə satqın idi. Lakin Vaşinqton ondan şübhələnmirdi, özünün

köhnə komandanlığını yaşlı general-mayor kimi ona vermişdi. Li bu vaxt Klintona

hücum etmək qərarına əks çıxdı, lakin onun fikrinə üstün gəlindiyinə görə adamları

hücuma aparmaqdan sakitcə qaydada imtina etdi. Lafayet onun yerinə təyin olundu.

Sabahısı gün Li fikrini dəyişib, öz vəzifəsini icra etməyə icazə verilməsini xahiş etdi

və əslində onun rütbəsi bunu etməyə imkan verirdi. Vaşinqton Lafayetin razılığı ilə

alicənablıqla, lakin həm də elə bil ki, böyük bədbəxtlikdən onun bu xahişinə əməl

etdi. Lafayet Klintonun üzərinə atılmaq üçün öz qüvvələrini yaxınlaşdıranda, Li

hərəkəti dayandırdı. Artıq hər şey ingilislərin qəti qələbəsinə işarə edirdi. Lakin baş

komandanın gəlməsi buna mane oldu. Vaşinqton Lilin geri çəkilməsini eşitdikdə

təəccübləndi, cəbhəyə tələsdi və geri çəkilən dəstənin başında Li ilə qarşılaşıb,

qəzəbli səslə ondan bu davranışını izah etməyi tələb etdi. Li adəti qaydada sakit idi.

Təmkinini itirirək Vaşinqton qışqırdı ki, o, tabe olmalı idi. Sonra o, yaxınlaşıb

nankor qaçanların yanında dayandı və yenidən Li ilə qarşılaşıb, ona geri çəkilməyi

əmr etdi və döyüşə bilavasitə komandanlığı öz üzərinə götürdü. Linin həmin

döyüşdəki qeyri-adi davranışı, öz qəbul edilmiş ölkəsinə xəyanət kimi

qiymətləndirilə bilərdi. Monmut döyüşündə onun məqsədi heç şübhəsiz,

amerikanların məğlubiyyətə düçar olması və onunla məsləhətləşmədiyinə görə, bütün

bu biabırçılığı Vaşinqtonun üstünə atmaq idi. Əgər Konqress ona bu səlahiyyəti

versəydi o, yəqin ki, Klintonla sülh danışıqlarına başlayardı. Lakin Linin planı

pozuldu və o, öz baş komandanına nalayiq məktub yazdığına görə həbs edildi. Sonra

o, ordudan qovuldu. Li Virciniyada olan plantatsiyasına çəkildi. 1782-ci ildə o,

Filadelfiyaya səfər etdi və orada qəflətən isitmədən öldü.

Monmut döyüşündən bir neçə həftə sonra Vaşinqton Ağ düzənlikdə düşərgə

saldı, bura Hadsondan şərq tərəfdə idi, bu vaxt Klinton Nyu York şəhərini tutdu və

burada iki komandan üç illik dövrü bir-birini müşahidə etməkdə keçirdi. Həmin

zaman müharibə teatrı cənuba köçmüşdü. Təslimdən sonra general Bərqoyna tezliklə

İngiltərəyə qayıtmağa icazə verdilər. O, parlamentdə öz yerinə qayıtdı. Burada o,

özünü yüksək şərəfə malik olan centlmen kimi göstərdi. O, amerikanların açıq dostu

olmasa da, heç vaxt ən azı onlara qarşı ədalətli olmaqdan savayı digər hərəkətlərə yol

vermədi.

Lakin İngiltərədəki hökumətin əhval-ruhiyyəsi o qədər də yaxşı deyildi. 1778-

ci ilin fevralında lord Nort parlamentə radikal addım kimi bir tədbir təqdim etdi və

sülh komissiyası Amerikaya göndərildi. Onlar demək olar ki, razılıq əldə etmək

səlahiyyətinə malik idi. Elə həmin ay Fransa və Birləşmiş Ştatlar arasında müttəfiqlik

müqaviləsi imzalandı. Bir neçə vaxtdan sonra sülh komissiyası Filadelfiyaya gəlib

çıxdı. Konqress kommissiya ilə ünsiyyətə girmədi. Barışıq belə gec gəlmişdi və həm

də koloniyalar üçün müharibənin davam etməsi cəhəti ümidverici görünürdü.

Komissiya üzvləri Filadelfiyaya gəldikdə onlar eşitdilər ki, general Klinton şəhəri

tərk edir. O, baş komandan kimi general Hauya tabe idi. Hau isə əmr vermişdi ki,

Filadelfiya boşaldılsın və bütün qüvvələr yenidən Nyu York üzərində cəmləşsin.

136

Şəhər şadlıq və gələcək üçün qorxu hissləri ilə dolu idi. Belə bir vəziyyət, bir il əvvəl

britaniyalılar burada görünəndə də baş vermişdi.

Ordu hərəkət etməyə başlayanda üç min loyalist ordu ilə birlikdə öz ehtiyat

sərvətlərini də götürərək şəhəri dəniz yolu ilə tərk etdi. Henri Klinton isə öz on beş

min əsgərini götürüb quru yolla yenidən Cersiləri keçməli oldu. O, hərəkət edən

zaman Vaşinqton da hərəkət edirdi, ona yaxınlaşırdı və onu Monmut Kort Hauz

deyilən əlverişsiz yerdə yaxaladı. 1778-ci ilin 28 iyun günü, bir az əvvəl deyildiyi

kimi, yalnız Çarlz Li bir daha onun əmrini eşitməməklə və həlledici hərəkəti

pozmaqla onun Klintona ciddi zərbə vurmasına imkan vermədi. Çarlz Liyə

amerikanlar inanırdılar və məhəbbət bəsləyirdilər. O, əvvəllər də amerikanlar Nyu

Yorkdan sıxışdırılıb geri çəkilərkən Vaşinqtona tabe olmamışdı. İndi isə o, özünü

qorxaq kimi apardı. O vaxtlar, hələ sonralar aydınlaşan kimi onun xəyanət etməsi

bilinmirdi. Klinton özünü xilas etdi, lakin bu xilas bir ciddi məğlubiyyətə bənzəyirdi.

Okeanın o tayından Böyük Fridrix bunu belə izah edirdi: "Klinton öz ordusunu məhv

etməklə, Nyu Yorka çatmaqdan başqa heç bir fayda əldə etmədi" və davam edirdi:

"Amerika, ehtimal ki, İngiltərə üçün itirilmişdir".

Artıq dəniz də ingilis donanmasının üzməsi üçün azad deyildi, indi Fransa

Amerikanın müttəfiqi olduğundan fransız donanması Amerika sahillərinə

toplanmışdı. Yavaş-yavaş da olsa son yaxınlaşırdı.

Sərhədlərdə və qərb çaylarının üstündə də adamlar var idi ki, onlar özlərini

dövlət xadimləri kimi aparırdı. Onların içərisində gənc sakson nəhəngi Corc Rocers

Klark seçilirdi. O, böyük Ohayo çayının cənubundakı torpaqlara nəzarət edirdi, bu

Virciniyanın iri qərb mahalı idi və o, geriyə qayıtdı ki, bu inqilabi dövlətin

qubernatoru olan Patrik Henriyə təklif etsin ki, çayın şimalında yerləşən "İllinoys

ölkəsini" işğal etmək üçün ekspedisiya təşkil etsin. Onun iyirmi beş yaşı vardı və

adamlar onun qoçaqlığına artıq bələd idi. Onun məsləhətləşdiyi Henri, Cefferson, Uit

və Medison təklifi ürəkdən bəyəndilər. Bu çox sakit hazırlanmalı və o, tezliklə yola

düşməli idi. Lakin adamların yığılması və ehtiyat düzəldilməsi elə bir hadisəyə

çevrildi ki, bu həmin günlərdə hərəkət etməyə və həmin vuruşu aparmağa imkan

vermədi.

Klarkın qüvvələri onun özünün istədiyi kimi Pittsburqa gəldi, yeni silahlanmış

qruplar Kentukki sərhəddinə yollanmalı idi. 1778-ci ilin mayında o, hazır idi. O, 180

tüfəngli adamı götürüb kiçik qayıqlardan ibarət sadə bir donanma ilə, bir qədər

yüngül toplarla bu səfərə yollandı. O, sərhəddə olan adamları dostluğa cəlb edirdi.

İllinoysda məskunlaşan fransızlar da onun vəd etdiyi dəyişiklikləri gördülər və ingilis

hakimiyyəti ilə birdəfəlik üzülüşmək perspektivi onların da xoşuna gəlirdi. Burada

ingilislərlə azacıq bir iş qalırdı.

Qış gəldikdə Detroytdakı Britaniya komnadanı polkovnik Hamilton 500

adamdan ibarət qüvvə ilə, bunlar nizami ordunun və hinduların qarışığı idi, meşədən

keçib cənuba gəldi. Lakin Klark hücuma keçərək 1779-cu ilin fevralında polkovnik

Hamiltonu və onun bütün qüvvələrini əsir götürdü. İldinoys ölkəsi Virciniyaya əlavə

olundu və onun köhnə xəritəsinə qərb və şimali qərb torpaqları hədiyyə verildi. Bu

onun qoçaq adamlarının cəsarəti hesabına əldə edilmişdi. Klark elan etdi ki, o, bir

neçə yüz adamla Detroytun özünü də götürə bilərdi. O, Missisipiyə düşənə qədər

şimal çaylarını Britaniya qüvvələrindən təmizlədi.

137

Həmin qış şərqdəki müharibə səhnəsində də ciddi dəyişikliyin baş verdiyi

sübut etdi. Britaniya komandanları general Vaşinqtonun qabağından qayıtdılar və

Hadson hüdudlarına yaxın yerdə dayandılar. 1778-ci ilin dekabrında Klinton Nyu

Yorkdan 3500 adamı dəniz vasitəsilə cənub sahillərinə göndərdi və 29-da Savanna

çox asanlıqla tutuldu. Burada cəmi 600 müdafiəçi var idi. Yeni 1779-cu ilin aprelində

İspaniya İngiltərəyə qarşı Fransanın tərəfinə keçdi. Lakin Vaşinqton əbəs yerə bir il

idi gözləyirdi ki, vuruşma Amerikaya keçəcəkdir. Klintonun yerləşdiyi Nyu York

yaxınlığında bir neçə strateji hərəkətlər edildi, britaniyalılar bir neçə reydlər etdilər,

bir neçə kəskin toqquşmalar baş verdi, lakin bunlar döyüş deyildi və il başa çatdı.

İngilislər orda-burda hərbi əməliyyatlar aparır, soyğunçuluq edir, evləri

yandırır, ölkəni qorxuda saxlayırdılar. Lakin onlara qarşı sürətlə silahlı qruplar

toplaşırdı, ona görə də getdikləri yerdə ləngidikdə heç də özlərini təhlükəsiz hesab

etmirdilər. Klinton öz sərhəd xəttini çayın üstünə qədər araladı və burada istehkam

yaratdı. Lakin Entoni Ueyn qəflətən 1200 adamla hücum edib oranı tutdu və 500 əsir

götürdü. Belə dəlisov və ağılsız hücumlarına görə adamlar onu dəliqanlı Entoni

adlandırırdılar. Britaniyalılar heç bir yerdə öz sərhədlərində sakitlik hiss etmirdilər.

Lakin müharibənin rəsmi əməliyyatları elə bil ki, təxirə salınırdı. Hərbi dəniz

qüvvələrinin köməyi olmadan Vaşinqtonun Henri Klintona qarşı nəsə etməsi qeyri-

mümkün idi. O, özü gözləyən vaxt general Sillivanı 5000 adamla birlikdə

mohaukların və saskaçevanların meşəlik ölkəsinə göndərdi ki, torilərin və onların

qırmızı dərili müttəfiqlərinin müdafiəsiz qalan evlərə qarşı qəddar şıltaqlıqlarına son

qoysun. Bir çox uğursuzluqlarla yanaşı, nəticədə hindu ölkəsinin işğalı başlandı.

Payızda general Vaşinqtonun gözlədiyi dəniz qüvvələri nəhayət görünməyə

başladı. Qraf d`Este göyərtəsində altı minlik silahlı qüvvə olan donanması ilə

Savannanın cənub sahilinə hücum etmək üçün limana girdi. Lakin o, tez hücum edə

bilmədi. Mühasirəyə almaq kimi ləng yolu seçdi. Bu isə ingilislərə səpələnmiş

qüvvələrini yığmağa, mövqelərini möhkəmləndirməyə imkan verdi və fransızlar heç

nə edə bilmədilər. Oktyabrın 9-dakı axşam hücum uğursuzluqla nəticələndi və qraf

geri çəkildi.

Sonrakı il isə ümidlərin itirilməsini artırdı. Yayın ortasında Fransa donanması

şimaldakı sahilə gəldi. Lakin bu donanmadan istifadə edilməsi qeyri-mümkün oldu.

10 iyulda fransız eskadrası Nyuporta daxil olub, altı minlik qüvvəni sahilə çıxardı.

Bu qüvvələrə general-leytenant Roşambo rəhbərlik edirdi. Lakin güclü Britaniya

donanması o saatca limanı mühasirəyə aldı və fransız donanması təhlükədə olduqda,

Roşambo əlverişli qaydada geri çəkilə bilmədi. O, özünü general Vaşinqtonun

sərəncamına verdi, lakin mühasirə götürülənə qədər o, heç nə edə bilmirdi. Bu vaxt

təkcə Corciya deyil, bütün Cənub itirilə və britaniyalıların nəzarətinə keçə bilərdi.

Yazda Klinton bir daha bütün qüvvələrini Nyu Yorka cəmləşdirdi, sonra isə

Vaşinqtonu olduğu yerdə saxlamaq üçün o, kifayət dərəcədə qüvvətli olan bu ən

vacib yeri tərk edib, səkkiz min adamı götürüb dəniz yolu ilə Çarlstona yollandı.

Orada ona artıq Cənubda olan əlavə iki min nəfərlik qüvvə də birləşdi və 1780-ci il

mayın 12-də o, nəinki bu yeri tutdu, həm də general Linkolnu və ondan əlavə üç min

adamı əsir götürdü.

Cənubi Karolina loyalistlərlə dolu idi. Hər iki tərəfə xidmət edən partizan

dəstələri bu regionu viran qoyurdu. Britaniyalılar ölkənin sahibləri idilər, burada

138

istədikləri kimi hərəkət edirdilər. İyunda general Klinton artıq hesab edirdi ki, hər şey

təhlükəsizdir və qüvvələrinin yarısını Nyu Yorka qaytardı və Kornvallis burada qaldı

ki, işğal işini başa çatdırsın. Həmin ay Konqress Cənubda baş komandan

səlahiyyətlərini general Horatsio Qeytsə verdi. O, Bərqoyn Saraqotada təslim olanda

orduya komandanlıq etmişdi. Vaşinqton Velli Forcda olanda intriqapərəstlər yol

axtarırdılar ki, Qeytsi Vaşinqtonun əvəzinə baş komandan təyin etsinlər. Bu intriqa

baş tutmadıqda şərait ona belə xoşbəxtlik bəxş etdi. O, Kornvallisi Cənubi

Karolinadakı Kamdendə qarşıladı, onun qüvvələri üç min nəfər, Kornvallisinki isə,

iki miin nəfər idi. Lakin 16 avqust 1780-cı ildə o, bütünlüklə biabırçı şəkildə məğlub

oldu. Bu xəbər okeanın o tayında Horatsi Uolpola çatanda o, özündən razı qaydada

demişdi: "Biz Amerikaya öz ayağımıza baxan kimi baxırıq".

Elə görünürdü ki, bu qaranlıq il amerikanlara bədbəxtliklərdən başqa heç nə

gətirməyəcəkdir. Bu bir daha həmişə olduğundan aydın görünürdü ki, onlar öz adına

layiq hökumətə malik deyillər. Konqress indi heç də 1774-cü ildə olduğundan artıq

hakimiyyətə malik deyildi, o vaxt isə o yalnız əlaqələr komitələrinin konqressindən

başqa bir şey kimi qəbul olunmurdu. O, əvvələrdə böyük qüvvəyə və təşəbbüsə malik

vətənpərvərlərdən ibarət olan dövrdə olduğu tək yığışmırdı. Konqress yalnız

məsləhət verə bilərdi, göstəriş verə bilməzdi. Ştatlar onlar üçün ağır olan xərcləri

çəkməli olurdu, öz militsialarını saxlayırdılar, bu qüvvə müharibədə onların öz

mənafelərini qoruyurdu. Vaşinqtonun və onun generallarının tabeliyində olan hərbi

qüvvələr maaşını "kontinental" kağız pullarla alırdılar və 1780-ci ildə bu pul öz

dəyərini o qədər itirmişdi ki, bir aylıq maaşa yalnız bir buşel buğda almaq mümkün

idi. Orduda kütləvi fərarilik başladı. Əgər ancaq yemək, sığınacaq və paltar

verilsəydi, ayda yüzlərlə adam düşmən tərəfinə keçərdi. Pul və ərzaq barədəki vədlər,

Fransadan kömək gəlməsi barədəki vədlər kimi yerinə yetirilməmiş qalırdı. Hətta bu

problemlərə xəyanətkarlığın müzakirə olunması da əlavə olundu. Benedikt Arnoldu

hamı qitə miqyasında qəhrəman əsgər kimi tanıyırdı. Çünki o, Kvebekdə və

Saraqotada böyük qoçaqlıq göstərmişdi. Vaşinqton onu sevir və ona xüsusi olaraq

inanırdı. Arnold düşmənlə yazışmaya girdi və Vest Poyntu və onun tabeliyində olan

postları britaniyalıların əlinə vermək üçün qəsd hazırladı. Onun xəyanəti elə bir

vaxtda açıldı ki, o, izləri itirməyə müvəffəq olmuşdu. Lakin bu ürək qopardan faktı

Vaşinqton çox tezliklə ayırd etməyə müvəffəq oldu. Arnoldun bu xəyanəti Vaşinqton

üçün ağır zərbə idi.

1778-ci ilin yazında britaniyalılar Filadelfiyaya evakuasiya edəndə Arnoldun

döyüşdə aldığı yara sağalmışdı və o, şəhərin komendantlığında yerləşdirilmişdi. Bu

vaxtdan onun aşağıya doğru yuvarlanması başlandı. Tezliklə o, ştatın qubernatoru ilə

və Konqersslə sözləşdi, qeyri-adi bədxərcliklə yaşamaqda ittiham edildi. O, ictimai

tənqiddən hiddətlənirdi. Axırda onun əleyhinə rəsmi iddialar irəli sürüldü. Vaşinqton

Arnoldun həqiqi dostu idi və onun ittiham olunmasını sakitliklə qarşıladı. Onun

cinayəti isə tarixdəki ən pozğun cinayətlərdən biri idi. O, öz ölkəsini düşmənə satmaq

üçün şərait axtarırdı və birinci növbədə həmişə ona inanan dostunu satmışdı - bu

adam isə baş komandanın özü idi.

Bu vaxt Arnoldun müşahidə edilən xəyanəti hələ məlum deyildi, həm də bu

onun gözəl loyalist arvadı ilə əsaslandırıla bilməzdi. Bu qadına o, Filadelfiyada

evlənmişdi. Ancaq bu qadın onun xəyanəti ilə əlaqədar heç nə etməmişdi. Onun

139

Klintonla məktublaşması başqa ad altında olmaqla, 1780-ci ilin erkən yazında

başlamışdı və yayın ortasında o, Vest Poyntda güclü fortun komandanlığını öz

təşəbbüsü ilə üzərinə götürmüşdü. Bu fort Hadson vadisinin qapısı idi. Bunu o,

düşmənə verməyi qət etdi, fortla birlikdə döyüşlə Bərqoyndan alınmış böyük vadi də

verilirdi. Şübhə yoxdur ki, Arnold əmin idi ki, Hadsona malik olmaqla britaniyalılar

bu mühüm dayaq nöqtəsini ələ keçirib, müharibəninin gedişini sürətlə öz xeyirlərinə

döndərəcəklər və həmin anın qəhrəmanı isə məhz onun özü olacaqdır.

1780-ci ilin sentyabrının qaranlıq gecəsində Benedikt Arnold Hadson çayının

sahilində əyilib ağacın altında dayanmışdı. Bu vaxt çaydakı qayıqla dörd nəfər sahilə

gəldi. Onlardan ikisi avarçəkən, üçüncüsü Coşua Smit adlı dövlət xadimi,

dördüncüsü isə gənc və gözəl bir oğlan idi. Bu cavan adam plaşının altında Britaniya

zabitinin parıltılı uniformasını gizlətmişdi, - mayor Con Andre adlı gənc adam

Britaniya ordusu generalının adyutantı idi.

O, Arnoldla uzun müddət yazışmada olmuşdu. Onlar gecəni qaranlıqda ağacın

altında keçirdi. Burada Vest Poyntun britaniyalılara verilməsi qəsdi baş verdi. Dan

yeri söküləndə Andre geri qayıtmadı, güman edirdi ki, onu ingilis hərbi kateri

"Quzğun" götürəcəkdir. Qayıq onu çayda gözləyirdi, lakin Smit Arnoldu evinə qədər

müşayiət etdi. Arnold Vest Poynta qayıtdı, Andre isə "Quzğun"a minməyi gözləyirdi.

Lakin sahil batereyaları katerə atəş açmağa başladı və Smit özünün kiçik

qayığında olarkən təhlükəli hadisə baş verəcəyindən qorxdu. Axırda qərara alındı ki,

Andre Nyu Yorka quru yolla qayıtsın. Bu qorxulu səfər idi, lakin yolun ilk hissəsi

təhlükəsiz keçdi. Territaun yaxınlığında olanda qəflətən üç muşketli adam onun

getdiyi cığırın üstünə çıxdı və ona dayanmağı əmr etdi. Adamlardan biri hessen

paltarında idi və Andre onu öz həmvətənlisi hesab etdi, səmimi qaydada bildirdi ki,

o, Britaniya zabitidir. Sonra ona məlum oldu ki, bu adamlar amerikanlardır və o,

həbs edildi. O, pul təklif etdi, lakin onu tərksilah edib kim olduğunu öyrənməyə

başladılar. Ayaqqabısında ayağının altında gizlətdiyi və Arnoldun əli ilə yazılmış

mühüm kağızlar tapıldı. Dustaq çay yolu ilə polkovnik Ceymsonun yanına gətirildi,

onda tapılan kağızlar Vaşinqtona göndərildi.

Andre mühafizəçilərin nəzarəti altında Vest Poynta çatdırıldı. Vaşinqton

Aleksandr Hamiltonu və öz qərargahından digər adamları səhər vaxtı Arnoldla birgə

səhər yeməyinə göndərdi. Onlar Arnolda məktubu verdilər. Arnold cüzi emosiya

nümayiş etdirdi. O, kağızı sakitcə büküb öz cibinə qoydu. Sonra o, qalxıb otağı tərk

etdi, bildirdi ki, onu qəflətən Vest Poynta çağırmışlar. Ancaq Vaşinqtonla

görüşdükdən sonra o, tezliklə geri qayıda biləcəkdir.

Nələrinsə yaxşı olmadığı onun arvadının diqqətindən yayınmadı və qadın

ərinin arxasınca getdi. O, yataq otağında arvadına bildirdi ki, artıq məhv olmuşdur və

həyatını hifz etmək naminə qaçmalıdır. Onun qolları üstündə xanımının ürəyi getdi.

Bir neçə saat sonra o, Britaniya kateri "Quzğun"a oturdu ki, özünü amerikanlardan

bu yolla qorusun. Katerin sahil batereyalarından qurtulması üçün o, cib dəsmalını

çəliyə keçirib ağ bayraq qaldırmışdı. Polkovnik Ceymsonun ağılsız səhvi Arnoldu ən

biabırçı ölümdən xilas etdi, bu ölüm əsgər üçün ola bilərdi, - onun ölümü isə dar

ağacında olmalı idi. Vaşinqton demişdi: "Arnold satqındır və britaniyalıların yanına

qaçdı. Biz indi kimə inanmalıyıq?". O, bu sözləri yanaqlarından yaş axa-axa bir neçə

140

saat sonra öz zabitlərinə demişdi. Arnold öz xəyanətinin haqqını aldı - ona 6 min funt

sterlinq məbləğində pul və Britaniya ordusunda komandanlıq verildi.

Andre isə qəhrəman kimi öldü. Yanında olan adamlardan xahiş etdi ki, onun

ölümlə üz-üzə gəlməsinə təşviş keçirmədən şahidlik etsinlər. Axı insandakı fiziki

cəsarətə, xüsusən bu əsgərdə olduqda, məftun olurlar.

1780-cı ildə Kral dağındakı döyüşdə, - bu yer Cənubi və Şimali Karolinanın

arasında idi, Ferqyuson özünün adlandırdığı "çirkli haramzadaların" gəlişini eşidib,

öz ordusunu dağın ətəyində yerləşdirmişdi. Sayı 1300-ə çatan alpinistlər oktyabrın 7-

də Ferqyusonun üstünə gəldi. Onlar öz liderləri Kambellin arxasınca gedirdilər.

Lakin Leksinqtondakı kimi əsil vuruşda lidersiz döyüşdülər. Ferqyuson möhkəm

mövqe seçmişdi, pionerlər isə dağa dırmaşmaq üçün istifadə edilirdilər. Onlar uğurlu

olan yeganə planı seçmişdilər. Dağı mühasirəyə aldılar, ətəklərdən təzyiqi artırıb, hər

tərəfdən ingilislərin üstünə hücuma keçdilər. Amerikanlar qısa müddətdə yenidən

qruplaşıb hücumu təzələdilər. Axırda britaniyalılar taqətdən düşdülər. Ferqyuson

xüsusi igidliyə malik adam idi. O, təslim olmaqdan imtina etdi. Onun adamlarının

qaldırdığı ağ bayrağı o, qılıncı ilə vurub yerə sərdi. Sonra dövrələnmiş azadlıq

dəstələrinin üzərinə yenidən hücum etdi. 5 snayper öz atəşlərini bu istiqamətə

yönəltdi və Britaniya zabiti bədənindəki 5 ölümcül yara ilə yerə yıxıldı. Qalanlar

təslim olmağa məcbur edildi. Onlardan 456 adam çöldə ölü kimi qalmışdı.

Yaralananlar barədə heç nə deyilmirdi. Amerikanlardan isə cəmi 28 adam

öldürülmüşdü.

General Natanel Qrin cənubda Qeytsi əvəz etməyə təyin edilmişdi. O, 1780-ci

ilin dekabrında gəlib çıxdı və Virciniya qubernatoru Tomas Ceffersonun köməyi ilə

ştatdan iki min adam qaldırdı. Kamdendən sonra Qeytsin yığdığı 1500 adam da ona

yaxşı ordu kimi təhvil verilmişdi. Qrin Kontinental ordunun ən yaxşı adamlarından

biri olan Şteybenin yanında xidmət etmişdi, xain Arnoldu müşahidə etmək üçün onu

Virciniyada tərk etmişdi. O, həmçinin Kostyuşko, əla süvari sərkərdəsi Henri Li və

baş komandanın uzaq qohumu Uilyam Vaşinqtonla birlikdə xidmət etmişdi.

Kornvallis Koupensdəki məğlubiyyətdən sonra çox zəifləmişdi və ona görə də

mümkün olduğu qədər Qrinə tez həmlə etmək istəyirdi. Qrin Morqanın qüvvələri ilə

birləşdikdən və Virciniya sərhədinin otuz milliyində bir neçə dəfə mövqeyini

dəyişdirdikdən sonra döyüş təklif etdi. Bu planı Morqan böyük uğurla Koupensdə

tətbiq etmişdi. Qrin həqiqi qələbə çaldı, düşməninin ordusunun dörddə birini - 600

adamı məhv etdi, özü isə 400 adam itirmişdi. Kornvallis özünün tələyə düşdüyünü

gördü və Qrinin ikinci döyüşə çağırışından imtina etdi və tezliklə yaralananları

arxada qoyub dəniz sahilinə tələsdi. Kornvallisin qaçması ilə Şimali Karolina

amerikanların əlində qaldı və Cənubi Karolina da tezliklə belə yaxşı taleyə şərik

oldu.

İstiqlaliyyət haqqında Deklarasiya qəbul edildiyi vaxtdan Konfederasiyanın

qəti qanunları təklif edilmişdi. Sonrakı ili - 15 noyabr 1777-ci ildə Diskinsonun

hazırladığı planı Konqress qəbul etdi. Lakin ştatların heç də hamısı bunu qəbul

etmədi. Qanun isə yekdilliklə qəbul edilmədikdə fəaliyyət göstərə bilməzdi. Delaver

və Merilenddən başqa bütün ştatlar 1778-ci il başa çatmamışdan əvvəl bunu qəbul

etdilər. Delaver isə onun ratifikasiyasına 1779-cu ildə qoşuldu. Təkcə Merilend

kənarda dayanırdı. Ona görə də bütün ümidsiz 1780-ci ili ölkə hökumətsiz qaldı.

141

Amerikanların qələbə sevinci

Payızda qəflətən hadisələrin qabarması baş verdi. Kornvallis cənub

sahillərində olan əməliyyat mənbələrindən xeyli uzaqlaşmağa cəsarət etdi. O,

Karolinalar ölkəsinin içərilərinə getdi. Bərqoyn Hadson çayının yuxarı axınının

üstündə yerləşən meşələri keçmək istəyərkən mühasirəyə alındığı kimi, Kornvallis də

mühasirəyə düşdü. Qeyts özünün Kamdendəki məğlubiyyətindən sonra onu izləyirdi.

Bu uğurlu müharibədə bacarıqlı zabitlər yetişmişdi ki, onlar Kornvallisi tam

məğlubiyyətə uğratmaq vəzifəsinin öhdəsindən gələ bilərdi. Bu siyahıya döyüş

keyfiyyətləri Trenton və Prinstonda, Brendivaynda, Cermantaunda və Monmutda bol

qaydada sınanılan Natanel Qrin təbiətin və müharibənin çətin məktəbi tərəfindən

süvari dəstəsi komandanı edilmiş dəliqanlı Henri Li, veteran döyüşçü və ardıcıl

olaraq vuruşan Şteyben, Saraqota yaxınlığında Arnoldla birlikdə qalib gələn və adını

ləkəsiz saxlayan Morqan, baş komandanın uzaq qohumu Uilyam Vaşinqton daxil idi.

Geniş meşələr isə partizan dəstələri ilə dolu idi, onların başçılarından britaniyalılar

çox qorxurdular.

Karolinalıların arxa diyarlarının işğalı daimi qaydada aparılırdı və aparılmalı

idi. Səpələnmiş məskunlar və ayrı-ayrı plantasiyalardakı adamlar kral dəstələrinə

kömək göstərir və onların gəlişinə sevinirdilər. Lakin hər yerdə olduğu kimi burada

da soyğunçuluğu və bütün qanundan kənar macəraları sevən adamlar var idi və güclü

ordu onları təslim etmək tapşırığını alırdı. Lakin burada elə adamlar da var idi ki,

onlar öz ruhlarını və prinsiplərini Möhür Aktının qarşısı alındığı vaxtdan başlayan

yeni günlərdən götürmüşdü və onlar öz evlərindən qovulmuşdular, özlərini kral

qüvvələrinə tabe etmədiklərindən, kralın adamları buradan gedən kimi yenidən

geriyə qayıdacaqdılar. Savannada və Çarlstondakı ingilis komandirləri bildirirdilər

ki, onlar təkcə dəniz limanlarında deyil, ölkənin özündə də səmərəli fəaliyyət

göstərirlər.

Dekabrın əvvəllərində general Qrin Qeytsin yerini tutmağa gəldi və ingilis

komandanları yeni çətinliklərlə üzləşdilər. Qrin özünün kiçik ordusundan bir

hissəsini irəli sahilə göndərdi ki, Kornvallisin kommunikasiyalarını kəssin, digər

dəstəni isə cənuba tərəf quru postlarına qarşı göndərdi. Strategiyada çox qüvvətli

olan və müasir Robin Qud kimi adamları özünə cəlb edən Frensis Marion ilk top

batereyası ilə yollandı. İkinci dəstə ilə Deniel Morqan getdi. Qrin yenidən öz

qüvvələrini bir yerə yığdı. Lakin Kornvallis ona zərbə endirdi. Elə bil ki,

məğlubiyyət Vaşinqton kimi, Qrin üçün də az faydalı olmadığını göstərdi. Ona görə

də məğlub olmuş ordu möhkəm dayanmışdı və ingilislər Vellinqtona, sahilə geri

çəkildi. Əlbəttə, ordunu yenidən cənuba, özü də ehtiyatları ilə birlikdə meşədən

keçirməklə aparmaq risqli iş idi, ancaq Qrin bunu etməli oldu. Artıq ingilislərə

xidmət edən general Arnold Virciniyada idi. Kornvallis cənub əvəzinə şimala

getməyi və Virciniyada Arnoldla birləşməyi qərara aldı. Qrin onun izi ilə yavaş-

yavaş gedirdi, sonra isə şimala tərəf yenidən içərilərdəki postların qarnizonlarına

qarşı döndü. Hər iki dəfə ingilislər geri çəkildilər ki, öz kommunikasiyalarını xilas

etsinlər. Virciniyada lord Kornvallis bir qədər sərbəst və təhlükəsiz hərəkət edirdi,

lakin bu ona olduqca az müddətə müyəssər oldu. General Vaşinqton markiz Lafayeti

min iki yüz nəfər yüngül piyada qüvvəsi ilə cənuba göndərdi və 1781-ci ilin yayında

142

Lafayet kifayət qədər güclü qüvvə ilə britaniyalıların qarşısında dayanmışdı. Nəhayət

fransızlar köməyə gəldi. General-leytenant de Qrass iyirmi səkkiz gəmi ilə xəttə

düzülmüşdü, altı freqat və on iki min adam isə Vest İndiyada idi. Vaşinqton onlardan

xahiş etmişdi ki, nəhayət ya Nyu Yorka, ya da Çesapikə gəlsinlər. Avqustda o, xəbər

göndərdi ki, o, özü Çesapikə gələcəkdir. Vaşinqton bir daha qəflətən Trentonda və

Prinstonda olduğu kimi açıq-aydın hərəkət etməyə başladı. Roşambo ona kömək

göstərmək üçün indi azad idi. Dörd min fransız və iki min nəfərlik öz kontinental

əsgərləri ilə Vaşinqton bütün dörd yüz mil uzunluğunda yolu qət edərək, birbaşa

York çayına, Virciniyaya yürüş etdi.

Klintonu aldatmaq üçün Vaşinqton və Roşambo hazırladıqları planları hətta

öz zabitlərindən də gizli saxlayırdılar. Onlar dörd min fransız və iki min amerikan

əsgəri ilə 19 avqustda Hadson çayını keçdilər. Cersi sahili ilə aşağı hərəkət edib

Delaver qarşısına çatanda, ekspedisiyanın məqsədi məlum oldu. Ordu Filadelfiyaya

gəlib çatanda isə hamıya aydın oldu ki, məqsəd Kornvallisi əsir götürməkdən

ibarətdir. Bu, şəhər əhalisinin gur sevincinə səbəb oldu. Cənuba yürüş vaxtı

Vaşinqton qaçaraq da olsa Maunt Vernondakı evinə baş çəkdi. O, son altı il ərzində

burada olmamışdı.

De Qrass York çayının mənsəbinə gəlib çatdı və Lafayetin ordusuna

qoşulmaq üçün sahilə dörd min adam göndərdi. Britaniyalılar da Vest İndiyada

admiral Rodnenin komandanlığı altında güclü donanmaya malik idi. Rodne

xəstəliyinə görə İngiltərəyə döndüyündən, donanma admiral Hudun başçılığı altında

şimala doğru irəliləyirdi. Hud öz donanmasını admiral Qreyvsin donanmasına

birləşdirdi və onların hər ikisi de Qrassla görüşmək üçün Çesapikə tərəf üzdü. Döyüş

15 sentyabrda baş verdi. Bir neçə ingilis gəmisi elə zədə aldı ki, Qreyvs və Hud

onları təmir etmək üçün Nyu Yorka üzdülər və bu vaxt de Qrassı Çesapikin tam ağası

kimi qoyub getdilər. Bu Vaşinqton üçün həyati əhəmiyyətə malik məsələ idi, çünki

Kornvallisin dənizlə qaçmasının qarşısı alınırdı. O, yalnız Şimali Karolinaya geri

çəkilə bilərdi, lakin burada da onun qarşısını Lafayet kəsəcəkdi. O, səkkiz min

adamla yarımadanı kəsən xətt boyu dayanmışdı. Klinton Vaşinqtonun cənuba

yollandığını eşidib, tam çaş-baş qaldı. Vaşinqtonu geriyə dönməyə şirnikləndirmək

ümidi ilə o, Komnektikut sahilini təşvişə salmaq üçün Arnoldu göndərdi, lakin xain

general bir andaca yığılan adamlar dəstəsi tərəfindən qovulub oradan çıxarıldı.

Müttəfiq ordular Yorktauna avqustda gəlib çatdı və oktyabrın 6-da şəhərin

bombardman edilməsi başlandı. Şəhərdən aşağı çayın sahilində iki güclü redut var

idi. Onlardan biri baron de Viyominil tərəfindən tutuldu, digəri isə Amerika tarixində

böyük rol oynayacaq Aleksandr Hamiltona məğlub oldu. 17 oktyabrda, Bərqoynun

təslim olması günündən dörd il sonra Yorktaun divarında ağ bayraq dalğalandı. Top

atəşləri kəsildi və təslim olma iki gün sonra baş verdi. Şərtlər Linkolnun Çarlstondakı

şərtlərinə uyğun idi. Linkoln indi də Kornvallisin qılıncını almağa göndərilmişdi,

ingilis generalı xəstəlik adı ilə general O`Hara vasitəsilə qılıncı göndərdi. Britaniya

ordusunun 8 min adamı, bir neçə yüz dənizçi daxil olmaqla məğlubiyyət nəticəsində

müharibə əsiri oldu. Bu hadisə 19 oktyabr 1781-ci ildə baş verdi və Atlantik

okeanının hər iki sahilində müharibənin başa çatması kimi qiymətləndirildi. Amerika

qalib gəlmişdi. Klinton isə Nyu Yorku daha iki il ərzində əlində saxladı. Lakin

143

düşmənçilik bitdi və bu vaxt artıq yalnız müqavilə vasitəsilə yoluna qoyulacaq sülh

gözlənirdi.

Amerikanın Kornvallisin təslim olması münasibətilə keçirdiyi sevinc hissləri

hədsiz idi. Bu xəbər Filadelfiyaya 24 oktyabrın erkən səhər saatlarında çatdı və

alman nəzarətçisi öz reydini davam etdirəndə özünün ənənəvi “Bast dree o’qlock” -

"Saat üçdür" sözlərinə bu məlumatı da əlavə etdi: “und Qorn-vallis ist daken” - "və

Kornvallis əsir götürülmüşdür".

Xəbər Parisə çatanda qələbə şəhərin gözəl illyumaniyası ilə bayram edildi.

Hətta İngiltərədə də müharibə əleyhinə olan partiyanın tərəfdarlarının çoxu buna

sevinirdi.

Qraf Kornvallisin Yorktaunda təslim olması təkcə Amerikadakı Britaniya

generallarının karyerasına son qoymadı, həm də inqilabın özünü sona çatdırdı. Cənub

kampaniyası Kornvallisin özünün arzusu və planı ilə həyata keçirilmişdi. O, Cənub

limanlarının bağlanmasının necə böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini bilirdi. Xüsusən

okeanın o tayından müntəzəm qaydada təchizat qəbul edən Çesapikin bağlanması

çox vacib idi. O, inanırdı ki, cənub limanları xeyli azaldıqdan sonra Cənubdan

Virciniyaya səmərəli hücum etmək olar və bu britaniyalıların qitədəki hakim

mövqelərini demək olar ki, təhlükəsiz edəcəkdir. Əgər Klinton qısqanmaq əvəzinə

ona tez kömək etsəydi, o, yəqin ki, öz niyyətlərinə nail ola bilərdi. Klinton onun

komandan yoldaşı təslim olana qədər Nyu Yorkdan çıxmadı. Və adi bir hadisə baş

verdi. Klinton ancaq kampaniya qurtardıqdan sonra vaxtilə Bərqoynun yanına gedən

kimi, indi də Kornvallisə köməyə tələsdi.

144

Birləşmiş Ştatların müstəqilliyi

Baş nazir lord Nort bu xəbərin nə demək olduğunu başa düşürdü. O, bunu "öz

sinəsinə vurulan güllə" kimi qəbul etdi və əllərini geniş açaraq dəlicəsinə qışqırdı:

"Allah! bu hər şeyin sonudur!". Bu alçaldıcı zərbə idi və onu göstərirdi ki, İngiltərə

üçün amerika müharibəsi başa çatmışdır. İngiltərə mühasirəyə alınmışdı. Fransa və

İspaniya koloniyaların bu qiyamından, İngiltərəyə hücum etməkdən daha çox fayda

götürəcəkdi. Heç də ona görə yox ki, onlar Amerikanı sevirdilər və ya onun azadlıq

ideyalarına hüsn-rəğbət bəsləyirdilər. Onlar ancaq İngiltərəyə qarşı olan qorxulu

bədbəxtliyin baş verməsini arzu edirdilər. Onlar birləşərək dənizdə İngiltərə kimi

güclü olmuşdular. XVI Lui pulları Fransa üçün gəmi qayırılmasına xərcləyirdi.

1779-cu ilin əvvəllərində fransız qüvvələri İngiltərənin Afrika qitəsində olan

Senaqaldakı və Qambiyadakı torpaqlarını tutdu. La-Manş boğazında fransızlar və

ispanlar birləşdilər və ingilis qüvvələri onlara qarşı dayana bilmədi. Çesapikdə işini

bitirdikdən sonra de Qrass yenidən Britaniya Vest İndiyasına hücum etməyə qayıtdı

və o biri yaz başlamamışdan əvvəl Yamayka, Barbados və Antiqua istisna olmaqla,

bütün Karib dənizindəki ingilis adalarını tutdu. Nyu Yorkdan çıxan ingilis donanması

Çesapik burnunda ona hücum etdi, lakin məğlub oldu. 1781-ci ilin mayında ispan

qüvvələri Pensakolanı götürdü və ingilisləri Floridadan qovdu. 1782-ci ilin fevralında

isə ispanlar Minorkanı işğal etdilər və Gibraltara çox yaxınlaşdılar. Özünü dünyanın

yarısı ilə müharibəyə cəlb olunmuş görən İngiltərə okeanlarda düşmənlərinə məxsus

olan malları axtarmağa başladı ki, tapdıqda onları müsadirə etsin. Bundan başqa

İngiltərə onun blokada qoyduğu düşmən limanları ilə ticarət edən gəmiləri tutmaq

hüququnu öz üzərinə götürdü və beləliklə dünyanın qalan hissəsini də öz əleyhinə

qaldırdı. Rusiyanın başçılıq etdiyi Avropanın şimal ölkələri "Silahlı neytrallıq"

liqasına daxil olub, "azad gəmilər azad mallar daşıyır" devizi altında zor tətbiq

etməklə fəaliyyət göstərməyə başladılar.

Dənizdəki münaqişəyə görə İngiltərə 1780-ci ilin dekabrında Hollandiya

respublikasına qarşı müharibəyə başlamaq barədə formal bəyanat verdi. 1778-ci ildən

Hindistanın yerli dövlətləri ilə başlanan müharibələr üst-üstə toplanaraq əlavə yükə

çevrilirdi. Rəylər də tale kimi koloniyalara qarşı müharibənin aparılması əleyhinə

dəyişirdi. Ölkədə tacın hökmranlığının ixtisar edilməsi və parlamentə təsirinin

azaldılması barədə böyük təbliğat qalxdı. Bundan başqa korrupsiyanın qarşısını

almaq üçün qulluqçu maaşlarının qaydaya salınması tələb olunurdu. 1780-ci ildə

İcmalar Palatasının viqlərdən olan üzvü Con Danninq palatadan "tacın təsiri

artmışdır, artır və azaldılmalıdır" kimi qətnamə keçirə bildi. Qəflətən kütlə və söz-

söhbətlər siyasətdə dəyişiklik etmək barədə tələblərlə Londonu çalxalamağa başladı.

Böyük Çatamın oğlu gənc Pitt hələ Kornvallis cənuba qalibiyyətli yürüş edəndə

müharibəni "lənətli, əxlaqa zidd və barbar müharibəsi" adlandırmışdı. Çarlz Foks

Vaşinqtonun son qələbəsi xəbərini eşidəndə əl çalmışdı. Lord Nort hələ Bərqoyn

təslim olanda istefa vermək istəyirdi. Nəhayət, İcmalar Palatası özü camaatın tələbinə

baş əyərək, müharibənin dayandırılmasına səs verdikdə, özünün azad olmasına

sevindi.

27 fevral 1782-ci ildə isə İcmalar Palatası Konveyin təklifi ilə Nazirlər

Kabineti əleyhinə əlamətdar qərar qəbul etdi. Bu qərarda deyilirdi: "Bu İcmalar

145

Palatasının rəyidir ki, Amerikaya qarşı təcavüzkar müharibənin davam etdirilməsi

hazırki şəraitdə bu ölkənin özünün Avropadakı düşmənlərinə qarşı səylərini

zəiflətmək deməkdir və qarşılıqlı düşmənçiliyin artması meyli Böyük Britaniyanın və

Amerikanın hər ikisinin mənafelərinə məhvedici təsir edir". Martın 4-də qəbul edilən

qətnamədə isə deyilirdi: "İcmalar Palatası o adamları Alihəzrətin düşmənləri hesab

edəcəkdir ki, onlar Şimali Amerika qitəsində təcavüzkar müharibənin bundan sonra

da davam etdirilməsi barədə məsləhət verir və ya buna cəhd edir". Ayın axırında Nort

baş nazirlikdən getdi və Rokinqem bir daha bu kürsüyə sahib oldu. Vətəndəki bu

dəyişikliklərlə yanaşı kənardan yaxşı xəbərlər gəlirdi. Hindistanda yerli dövlətlər

yenidən tabe olmağa məcbur edildilər və Fransa buradan heç bir xeyir götürə

bilmədi.

Rodne 12 aprel 1782-ci ildə Vest İndiyada de Qrassı məğlub etdi, Fransanın

hərbi-dəniz qüvvələri darmadağın edildi və mübahisə mənbəyi olan sahillərdə

İngiltərə yenidən ağa oldu. Fransa və İspaniyanın birləşmiş qüvvələri Gibraltarın

mühasirəsindən əl çəkdilər. Həmin il İngiltərənin öz Avropa düşmənləri üzərində

zəfər ili oldu. İndi vəzifə bu qələbələrdən müdrikliklə istifadə etməkdən ibarət idi.

Kral tərəfindən pozulmuş və Nort tərəfindən düzgün istifadə edilməyən hökumət

islahata uğramalı idi. Yalnız bu vaxt uğurlar tezləşər və genişlənərdi. Amerikada

öyrənilən dərs Nazirlər Kabinetinin fəaliyyətinə müxtəlif yollarla təsir edirdi. Onlar

başqa şeylərlə yanaşı, İrlandiyanın müstəqil parlamentə malik olması barədə də

güzəştə getdilər. İrlandiya protestantları özlərini müdafiə etmək üçün səksən min

nəfərlik könüllü hərbi qüvvə yaratmışdılar. İndi onlar vaxtilə arzuladıqları müstəqil

parlamenti artıq rədd edə bilməzdilər. Lakin Nazirlər Kabinetinin ən böyük nailiyyəti

sülh idi. Lord Rokinqem isə baş nazir vəzifəsində cəmi üç ay qaldı. O, öldüyünə

görə, 1782-ci il iyulun əvvəlində lord Şelburn hökumətin başçılığına gəldi, Viqlər

onun rəhbərliyi altında işləməkdən imtina etdilər. Fransa və İspaniya müharibədə öz

iflaslarını başa çatdırdılar. İngiltərənin nüfuzu saxlanmışdı, müharibəni davam etdirə

bilərdi, onlar isə buna qadir deyildilər. İngiltərə demək olar ki, nə diqtə etsə, onlar

bunu yerinə yetirəcəkdi.

Sülh xəbəri Vaşinqtona döyüş cəbhəsində, Konqressin İcraiyyə Komitəsinə

Filadelfiyada, Franklinə Parisdə, Con Adamsa isə Haaqada gəlib çatdı. Bu qəti

qələbə idi. Lakin hələ Amerikada, Kanadanın ətrafında, həmçinin qərbdə və şərqdəki

körfəzə və İndiya adalarına tərəf postlar da nəzərə alındıqda qırx min nəfərlik ingilis

hərbi qüvvələri var idi. Onlardan on yeddi mini Nyu Yorkda idi, yeddi mini isə

cənubda general Qrinlə üz-üzə dayanmışdı. Yorktaunda öz işini bitirən Vaşinqton iki

min adamı Cənubi Karolinaya, general Qrinə köməyə göndərdi, özü isə geriyə

Hadson üzərindəki Nyuburqa yollandı ki, oradan Nyu Yorkda olan Klintonu

müşahidə etsin. O, Roşambonu və dörd min nəfərlik fransız dəstəsini Virciniyadakı

Vilyamsburqda qoyub getdi, onlar Çesapikə girişi mühafizə etməli idilər. O çox

qayğılı idi. O, bilirdi ki, ölkə tam taqətsizliyə gəlib çatmışdır, letargiya və

başıpozuqluq vəziyyətindədir. O, orduya heç kəsi götürə bilmirdi. Əsgərlərə maaş

verilmirdi, onların yalnız yarısı geyindirilmişdi. O, başa düşürdü ki, şərait ciddi

sürətdə təhlükəlidir və britaniyalılar da onun belə zəifləməsini yaxşı bilir.

Klinton Nazirlər Kabinetinə xəbər göndərmişdi ki, əgər ona on min nəfərlik

kömək göstərilsə, o, vəziyyəti dəyişməyi öz üzərinə götürə bilər. Rodne bu

146

yaxınlarda Fransa sahillərini təmizləmişdi, ona görə də göndəriləcək təzə qüvvələrə

ərzaq və silah ehtiyatının gəlməsinə heç kəs mane ola bilməzdi. Hökumət isə sülhdən

başqa heç nə istəmirdi, Vaşinqtonun özü isə buna çətinliklə inanırdı.

Lakin yeni il xoş yeniliklər gətirdi. İngiltərə hökumətinin liderləri Amerikanı

işğal etməyin mümkün olmadığına şübhə etmirdilər. Onların generalları döyüşdə

nadir hallarda məğlub olsalar da, məğlubiyyətlər də baş vermişdi. Bərqoyn köməksiz

qaldıqda nəhayət, şimal meşələrində məğlub olmuşdu. Kornvallis sərbəst şəkildə,

demək olar ki, qalib kimi hərəkət edirdi, lakin Yorktaunda tələyə düşdü. Britaniya

hərbi dəstələri yalnız işğal etdikləri yerlərə nəzarət edirdilər, bütün ölkəni isə işğal

etmək çətin məsələ idi. İcmalar Palatası müharibə əleyhinə bəyanat verdi. Yeni

hökumət ona son qoymağı qərara aldı. Hətta bu, Amerikanın öz istiqlaliyyətinə nail

olmasına başa gəlsə də, hökmən edilməli idi. Artıq bu yalnız müddət məsələsinə

çevrilmişdi. 1782-ci ilin mayında general Klinton general Karltonla əvəz olundu.

Ona göstəriş verilmişdi ki, Amerika hökumətinin başçılarını qəti surətdə sülh

şərtlərini axtarmağa inandırsın. Bu adam ona verilən tapşırığa ürəkdən sevinirdi.

İyulun 11-də Savannadakı Britaniya qarnizonu çıxardılıb, Nyu Yorka göndərildi.

Avqust ayında Vaşinqton ondan qəti təminatlar aldı ki, Birləşmiş Ştatların

müstəqilliyi sülhün ilkin şərti olacaqdır və sentyabrda Virciniyada qalan fransızlar

Hadsonda amerikanlara qoşuldu. Oktyabr ayında onlar Fransaya qayıtmaq üçün

gəmilərə oturdular.

Noyabrın axırında müvəqqəti sülh müqaviləsi razılaşdırıldı. Dekabrın 14-də

isə ingilislər Çarlstondan çıxdılar və bütün Cənub Britaniya silahlı qüvvələrindən

azad olundu. Karlton, sülhə tam əminlik yarandıqda, Britaniya xidmətinə götürülmüş

loyalist alayları buraxmağa başladı və onların nizami dəstələrinin çoxunu Vest

İndiyaya, Nova Skotiyaya və İngiltərəyə göndərdi. Heç kəs artıq şübhə etmirdi ki, bu

acı hadisənin nəhayət ki, sonu gəlib çatmışdır. Ona görə də hamı rəsmi sülh

müqaviləsinin bağlanmasını səbirsizliklə gözləyirdi. Lakin sülhün real cəhətdən

rəsmiləşməsi heç də asan məsələ deyildi. Amerika və Fransa bir-birilə yaxından və

şərəfli ittifaq təəhüddləri ilə bağlı idi. Fransa isə öz növbəsində İspaniya ilə müttəfiq

idi. Filadelfiyadakı Konqress öz səlahiyyətli adamlarına dəqiq göstəriş verdi ki,

"Fransa sarayının arzularını əsas götürsünlər".

Franklin, Con Adams və Con Cey bu komissiyanın tərkibinə daxil idilər,

onlar namuslu və hazırlıqlı adamlar idi və Birləşmiş Ştatların Fransa qarşısındakı

borcuna da hörmətlə yanaşırdılar. Bu borc isə Fransanın həm pul, həm də cəbhələrdə

döyüşən silahlı qüvvə köməyindən yaranmışdı, bunlarsız isə qələbə qeyri-mümkün

idi. Fransa, əlbəttə, heç də Amerikanın əliaçıq dostu kimi deyil, yalnız İngiltərənin

düşməni kimi öz strateji mənafeyi və xeyri üçün bu köməyi etmişdi. Amerikanın

komissiya üzvləri separat qaydada razılığa gəldilər, danışıqları gizli aparırdılar.

Amerikanlar onların ittifaqı olmadan sülh əldə edə bilməzdilər, lakin Fransanın

qoyduğu şərtləri də qəbul edə bilməzdilər. Fransızların hiyləgər naziri qraf de Verjen

Amerikada qüvvələr tarazlığının əldə edilməsini, ölkəsinə Avropada fayda gəlməsi

ilə əlaqələndirirdi. O, güman edirdi ki, onlar İngiltərəyə kömək etməlidirlər ki,

amerikanları Nyufaundlenddəki balıq ovundan kənarlaşdırsınlar və Birləşmiş

Ştatların şimal sərhədləri Böyük Göllər əvəzinə Ohayo çayından keçsin. O, təklif

edirdi ki, Amerikanın qərbdəki sakinləri ilə Missisipi arasında neytral zona

147

yaradılsın. Həmçinin Birləşmiş Ştatlarla İspaniyanın birgə himayəsi altında olan

hindular üçün ayrıca region yaradılsın. İspanların bu yaxınlarda sahib olduğu

Floridanın şimal tərəfindən amerikan sərhədi keçməlidir. Amerikanın komissiyası bu

tələblərə məhəl qoymadı və öz şərtlərini irəli sürdü. Amerikanların şərtləri belə idi:

Birləşmiş Ştatların müstəqilliyi, dövlətin şimal sərhədləri Böyük Göllərdən, qərb

sərhədləri Missisipidən keçməlidir və o, Kanada balıq ovu hövzələrindən istifadə

etməlidir. Amerika komissiyasının üzvləri nəyi nəzərdə tutmuşdularsa, onların

hamısına nail oldular.

Müqavilə Parisdə imzalandı. Amerikanın nümayəndələri Bencamin Franklin,

Con Cey və Con Adams idi. Franklin artıq Parisdə olanda Cey Madriddə,. Adams isə

borc almaq üçün Hollandiyada səfərdə idi. Amerikanın müstəqilliyi əvvəlcədən baş

vermişdi və Avropanın hər bir dövləti, yalnız İspaniya istisna olmaqla, belə nəticədən

razı qalmışdı. İspaniya isə müstəqil dövlət kimi Birləşmiş Ştatların onun

Amerikadakı torpaqları üçün təhlükə olacağını əvvəlcədən görürdü.

Amerika nümayəndələri təlimatlandırılmışdılar ki, Fransanın razılığı olmadan

İngiltərə ilə separat danışıqlar aparılmasın. Franklin bu təlimata ciddi əməl edirdi.

Lakin Cey aşkarladı ki, fransız naziri Verjen İngiltərəyə məxfi təklif etmişdir ki,

Birləşmiş Ştatlar Alleqan dağları və Misssisipi çayı arasındakı bütün regiondan

İspaniyanın xeyrinə məhrum edilsin və həmçinin Amerikan balıqçılarına Kanada

sularında balıq ovlamaq qadağan edilsin. Cey də Fransanın razılığı olmadan İngiltərə

ilə gizli müqavilə bağlamağı təklif etdi.

Bu təklif baş nazir Şelburn tərəfindən razılıqla qəbul edildi. Franklin isə

Ceyin xəttini bəyənmirdi. Lakin Adams bu vaxt Hollandiyadan gəlib çıxdı, Ceyin

tərəfini saxladı və artıq Franklin güzəştə getməli oldu. Onlar əvvəlcədən Şelburnla

müqavilə bağladılar və bu müqavilə 30 noyabr 1782-ci ildə imzalandı. Həlledici

müqavilə isə 3 sentyabr 1783-cü ilə qədər bağlanmadı. Bu uzun ləngimə Avropadakı

şəraitlə əlaqədar idi. Müqaviləyə əsasən Birləşmiş Ştatların müstəqilliyi tanındı, onun

sərhədləri cənubda Florida, qərbdə Missisipi, şimalda isə Kanadanın cənub sərhədi

idi. Coğrafi biliklərin dəqiq olmamasına görə şimal sərhədi mütləq qaydada

qoyulmadı. Bu, 60 il sonra edildi. Missisipi həm Amerika, həm də Britaniya gəmiləri

üçün açıq saxlanıldı. Amerikanların Nyufaundlend sahillərində və Müqəddəs

Lavrenti körfəzində balıq ovu hüququ saxlanıldı.

Bu müqavilə bütünlüklə Birləşmiş Ştatlar üçün diplomatik qələbə idi. Ağıllı

qaydada gözlənildiyinə uyğun olaraq amerikanlara heç bir şey imtina edilmədi.

Müstəqilliklə yanaşı Missisipinin saxlanılması ölçüyə sığmaz zəfər idi, üstəlik

Birləşmiş Ştatların qərb sərhədi kimi Alleqan dağları saxlanılmışdı. Tezliklə

Luiziananın satın alınması böyük əhəmiyyət kəsb etdi. Bu yeni respublikanın Qərb

okeanına tərəf genişlənməsinin ilk addımından iyirmi il sonra baş verdi.

148

Konfederasiyanın qanunları və onun idarə edilməsinin çətinlikləri

1781-ci ildə Merilend öz imzasını qoymaqla konfederasiya haqqında qanunlar

da qüvvəyə mindi. 1784-cü il yanvarın 14-də iki yaşında olan Konfederasiyanın

Konqressi sülh haqqında müqaviləni ratifikasiya etdi. Müqavilə şərtləri elan

edildikdə adamların sevincinin və hiddətinin əsas partlayışı baş verdi. Bu hamıya

aydın idi ki, Birləşmiş Ştatlar öz sərhədləri daxilində öz müstəqilliyinə nail olmuşdur

və onların adamlarının Kanada sularında balıq ovu etmək hüququ saxlanmışdır.

Lakin müqavilədə elə maddələr var idi ki, onlar demək olar ki, bütünlüklə narazılıq

yaradırdı. Konfederasiya özünü belə bir öhdəliklə bağlamışdı ki, ştatları məcbur

edəcəkdir ki, loyalistlərə qeyd-şərtsiz amnistiya versin və onların malikanələrini və

mülki hüquqlarını bütünlüklə bərpa etsin, Britaniya tacirlərinin müharibə tərəfindən

pozulmuş rüsum borclarının yığılması yolundakı mümkün olan hər bir açıq

maneçiliyin qarşısını alsın. Franklin Britaniya komissiyasının üzvlərinə səmimi

şəkildə izah edirdi ki, Konfederasiya Konqressinin bu maddələri həyata keçirmək

üçün heç bir hakimiyyəti yoxdur, onlar yalnız ştatlara məsləhət verə bilər və ştatlar

bu məsləhətə qulaq asmaqda və ya rədd etməkdə istəklərinə uyğun olaraq tam

sərbəstdirlər. Doğrudan da ştatlar bu təklifləri nəinki rədd etdilər, həm də bunu hətta

nifrət hissi ilə etdilər.

Konfederasiya ümumiyyətlə faktiki olaraq ölkədə real hökumət ola bilməzdi.

Çünki Konfederasiya haqqında qanunlar hər bir ştatı suveren, azad və müstəqil elan

etmişdi. Konqress öz hakimiyyəti ilə yalnız xarici dövlətlərlə münasibətlərdə,

müharibə və sülh müqaviləsi bağlamaqda, milli mənafelərin mühafizəsi üçün quru və

dəniz hərbi qüvvələrinin saxlanmasında və Birləşmiş Ştatların inamı və etimadı

əsasında borc məsələlərində həqiqi hökumətə bənzəyirdi. Konqress ştatlar arasındakı

mübahisələrdə mütləq arbitr kimi fəaliyyət göstərməkdə, poçt idarələrini yaratmaqda

və nizama salmaqda, pulun kursunu müəyyən etməkdə, çəki və ölçü vahidlərinin

standartlarını yaratmaqda, hindu tayfaları ilə münasibətləri qaydaya salmaqda

səlahiyyətli idi. Lakin o hər hansı bir vergi qoymaq üçün heç bir hakimiyyətə malik

deyildi. Konfederasiya heç bir icra orqanına malik deyildi, yalnız çox danışan

Konqressə malik idi.

Konqressdə böyük və kiçik ştatlar bərabər səsə malik idi. Heç bir böyük

məsələ on üç ştatdan ən azı doqquzunun razılığı olmadan həll edilə bilməzdi. Ona

görə də Konqress daha çox mənada məsləhət yeri idi və onun məsləhəti, heç bir cəza

qorxusu olmadan asanlıqla rədd edilə bilərdi.

Konqress qeyri-səmərəsiz müzakirələr aparırdı. Lakin həlledici anlarda heç

bir şey edə bilmirdi. Con Adamsın özü də müharibədə Vaşinqtonun qədim Roma

sərkərdəsi «Kunktator» - «Ləngiyən» ləqəbli Fabinin Hannibala qarşı müharibədə

həyata keçirdiyi taktikadan - "Fabi siyasətindən" istifadə etməsinə qarşı qalxan söz-

söhbətlərə qoşulmağa hazır idi. Samyuel Adams bu düşüncələrə qoşularaq deyirdi:

"Mənim tostum gödəkdir və zorakı müharibədən ibarətdir". Hətta Virciniyadan olan

Riçard Henri Li baş komandanın "ləngiməsini" tənqid edirdi. Müharibə başa

çatdıqdan sonra ehtiraslar qızışmağa başladı. İndi siyasətə daha radikal adamlar

gəlmişdi. Onu qeyd etmək lazımdır ki, inqilab həm də Vaşinqton, Noks, Qrin,

Hamilton, Henri, Franklin, Livinqston, Medison, Cefferson, Henkok, Morris, Cey,

149

Qadsden, Lilər, Adamslar kimi şəxsiyyətlər meydana gətirdi. Bu xadimlər yeni

doğulan respublikanın möhkəm bünövrəsini qoymağı bacardılar.

Bu vaxt yeni problemlər meydana gəldi. 1782-ci ildə və bütün 1783-cü ili

adamlar ölkədən axışmağa başladı, onlar İngiltərəyə köçməyi gizlədə bilməzdilər.

Ölkənin cənubunda çoxlu sayda adam ispan Floridasına, gəmilərdə Bermuda adasına

və ya Britaniya Vest İndiyası adalarına getdi. Şimala doğru meşələrdən keçib

Kanadada sığınacaq axtaran adamlar da çox idi. Minlərlə adam Nyu Yorka toplaşırdı

ki, burada Britaniya ordusundan himayə tapsın. 1783-cü ilin noyabrında Qay Karlton

şəhəri axırıncı dəfə tərk etməmişdən əvvəl çox sayda qaçqına himayə göstərməyi və

onları daşımaq üçün nəqliyyatla təmin etməyi özünün borcu bildi. İyirmi doqquz

mindən artıq qaçqın, bura üç min zənci də daxil idi, 1783-cü il ərzində təkcə Nyu

Yorkdan Birləşmiş Ştatları tərk edib Kanadaya getdi. Onların çoxu heç də bu

mübarizədə fəal iştirak etməmişdi. Onlar da öz qonşuları kimi kralın və parlamentin

koloniyalar barəsindəki siyasətindən narazı idilər. Lakin onlar qiyama qalxmağa və

İngiltərədən ayrılmağa hazır deyildilər. Son sahilə gəlib çatdıqda onların çoxu heç də

inqilabın və müstəqilliyin sadəcə passiv və ya aktiv müxaliflərinə çevrilmədilər.

Partizanların çoxu kral ordusuna götürüldülər. Vuruşların keçdiyi beş ilin əvvəlindən

axırınadək sayca iyirmi beş mindən az olmayan loyalist Britaniya xidmətində hərbi

qulluğa götürülmüşdü.

Onların sayı Vaşinqtonun şəxsi komandanlığı altında bir vaxtlar - 1779-cu

ildə toplaşan kontinental qüvvələrin sayından çox idi. Onların çoxu vətənpərvərlərlə

vuruşduqlarına görə deyil, ancaq rəy barədə inqilaba müxalif olduqlarına görə

patriotlara qoşulmamışdılar.

Müharibə başa çatdıqda çoxluğun fikrini ifadə edənlər və yeni ştatlardakı

siyasətə rəğbət bəsləyənlər orduya götürülənlərə və götürülməyənlərə hər hansı bir

fərq qoymaqdan imtina etdilər. Onların gözündə bu adamların hamısı "torilərə",

satqınlara oxşayırdı.

Digər bir məsələ də ondan ibarət ki, Amerika inqilabdan o qədər də

zəifləməmişdi. Müharibə dövründə balıq ovu və gəmi ilə yük daşınması tənəzzülə

uğrasa da, ölkə bu illərdə də inkişafını davam etdirmişdi və üç yüz min yeni sakin

əldə etmişdi. Bu da bir fakt idi ki, müharibə bir yerdə uzun müddət davam etmirdi.

Ölkənin sərvəti əsasən fermaların istehsalının üzərinə düşürdü və ərazi geniş

olduğundan müdaxilə edən ordu bütün müharibə dövründə onun yalnız onda birindən

az sahəsini viranə qoya bilmişdi. Ölkə taxıl zəmiləri və meyvə bağları ilə dolu idi,

ayaqqabı və paltar istehsal edirdi. Buna baxmayaraq patriot orduları çox vaxt yalın

ayaqla, yarımçılpaq şəkildə vuruşurdu, qida azlığından əziyyət çəkirdi. Bu hökumətin

yoxluğu ilə əlaqədar idi. Konqress gücsüz idi, ordunu yarada bilmişdi, lakin vergi

qoymaq üçün heç bir hakimiyyətə malik deyildi. Kontinental pul qiymətdən düşərək

tamam dəyərsiz olmuşdu. İnfilyasiya biznesə böyük ziyan vururdu.

Mənəvi effektdən savayı xarici kömək müttəfiq olan Fransadan gəlirdi və bu

məsələdə Lafayet və Şteyben kimi adamların şəxsi xidmətləri böyük idi.

Ölkənin iqtisadi və maliyyə vəziyyəti çətin idi. Lakin Konfederasiyanın xoşbəxtliyi

onda idi ki, Filadelfiyadan olan Robert Morris kimi ləyaqətli, mərd və səriştəli

tacirlərə malik idi. Ən çətin anlardan müharibə qurtarana qədər o, ordunu pulla təmin

etmək sahəsində böyük işlər görmüşdü. O, Trenton qələbəsindən əvvəl Vaşinqtona

150

pul vermişdi ki, əsgərlərinin maaşını ödəsin. Yorktaundakı qələbə kampaniyası üçün

o, ordunu lazım olan bütün ehtiyatlarla təmin etmişdi, Roşamboya iyirmi min dollar

məbləğində borc vermişdi. Lakin Morris də gərgin vəziyyəti düzəltmək üçün bir şey

edə bilmirdi. Ştatlar Konfederasiyanı saxlamaq üçün xalqdan vergi yığırdı. 1783-cü il

üçün nəzərdə tutulan vergilərinb yalnız beşdə biri, özü də on səkkiz aya yığılmışdı.

Ştatlar milli borc mənafeyinə görə öz üzərlərinə düşən pulu verməkdən belə imtina

edirdilər. Konfederasiya belə bir şəraitdə borc götürə bilməzdi.

Müharibə Konfederasiyaya doxsan iki milyon dollara başa gəlmişdi. Fransa

Amerikaya borc vermək qaydasında və ordunu saxlamaq üçün altmış milyon dollar

xərcləmişdi. Ştatlar öz xəzinəsindən otuz bir milyon dollardan artıq xərcləmişdi.

Amerika bundan başqa loyalistlərin itirilmiş mülkiyyətini bərpa etməli və Britaniya

tacirlərinin müharibə nəticəsində əmələ gəlmiş ziyanlarını ödəməli idi.

Konfederasiya ticarəti qaydaya qoya bilmirdi, bu onun bacarığı xaricində idi. Heç bir

milli siyasətlə bunu yoluna qoymaq olmazdı. Hər ştat öz mənafeyinə uyğun hərəkət

etməli idi.

Yorktaunun təslim olmasından rəsmi sülh bağlanana qədər olan dövrdəki

darıxdırıcı aylarda əsgərlər vuruşduqları dövrdəkindən daha artıq dərəcədə öz

taleləri barədə fikirləşirdilər. Elə vaxtlar olurdu ki, onlar gəzintiyə çıxmaq üçün

geyinməyə paltarları olmadıqlarından, gəzmək əvəzinə bütün günü çadırda

otururdular. Hərdən onların ağlına belə bir fikir gəlirdi ki, Konqress onları ordudan

tərxis edib, elə maaşsız da evlərinə göndərəcəkdir. Onlara qarşı belə laqeydlik

dözülməz hiddət yaradırdı. Onlar ayrı-ayrı yerlərdə qiyam qaldırırdılar. Zabitlərdən

bəziləri xəyanətə görə sərhədə göndərilirdi. 1782-ci ilin yazında ordunun ən hörmətli

və etibarlı zabitlərindən biri Vaşinqtona məktub göndərərək bildirdi ki, ordu onu kral

etməyə, ölkənin sahibi və diktatoru etməyə hazırdır. Vaşinqtonun cavabı nifrətamiz

hiddət ifadə edən cümlələrlə dolu idi. O, bundan hirslənirdi ki, kimsə onun xəyanətə

və avantüraya qadir olduğunu düşünməyə cəsarət edə bilir.

Döyüşü aparmaq bacarığına gəldikdə, məğlubiyyətə baxmayaraq, Britaniya

komandanları arasında böyük sərkərdələr var idi. Onlardan ən qabiliyyətlisi

Kornvallis idi. O, başlanğıcdan baş komandan olsaydı, müharibənin nəticəsi tam

fərqli ola bilərdi. Bərqoyn və Klinton da böyük qabiliyyət sahibi və vicdanlı adamlar

idi.

Amerika ordusuna gəldikdə, Corc Vaşinqton böyük hərbi sərkərdə idi. Bu da

bir həqiqət idi ki, o, az sayda döyüşlərdə qalib gəlmişdi. Lakin bu fakt onun

reputasiyasına təsir göstərə bilmədi. Vaşinqtonun ordusu əsasən militsiyadan təşkil

olunmuşdu, ona qarşı isə nizami Britaniya ordusu dururdu. Vaşinqtonun tarixin

böyük sərkərdələri sırasına qoymaq çətindir. Hannibalın, Sezarın və ya Napoleonun

parlaq hərb dühası onda yox idi. Onun taktikası Hannibalın İtaliyada müharibə

apardığı dövrdə Roma ordusuna uğurlu başçılıq etmiş Fabinin döyüş üslubuna yaxın

idi. Lakin yaxşı planlaşdırılmış əməliyyatları ona Trentonda, Prinstonda qələbə

gətirmişdi. Bu faktı heç kəs inkar etməməlidir ki, Vaşinqtonsuz inqilab

müvəffəqiyyət qazana bilməzdi.

Vaşinqtonun yanında Natanel Qrin dayanır. Lafayet Amerika tarixində özünə

yaxşı ad qazanmışdı. Müharibə doğrudan da bir sıra sərkərdələri aşkara çıxardı və

məşhurlaşdırdı.

151

25 noyabr 1783-cü ildə Klintonu əvəz etmiş Qay Karltonun başçılığı altında,

Britaniya ordusu Nyu Yorku tərk etdi və elə həmin gün Amerikan ordusu şəhərə

girdi. Bu gün bir çox illər Evakuasiya günü kimi bayram edildi.

Ordu şəhərə daxil olduqdan 9 gün sonra Vaşinqton öz zabitlərini yığdı və

onlarla təsirli vida mərasimi keçirdi. O, dərin emosiyada titrəyən əli ilə su stəkanını

qaldırıb onların sağlığına içdi və dedi: "Məhəbbət və minnətdarlıq dolu ürəklə mən

indi Sizi tərk edirəm və ən səmimi qaydada arzulayıram ki, sizin sonrakı günləriniz

keçmiş günlərinizin şərəfliliyi və iftixarlılığı qədər çiçəklənən olsun". Sonra onların

hər birinin əlini sıxdı, alnından öpdü. O, Nyu Yorkdan Filadelfiyaya getdi, müharibə

dövründəki bütün xərcləri barədə (64 min lollar məbləğində) hesabatını təqdim etdi

və sonra Konqressin yerləşdiyi Annapolisə getdi. 23 dekabrda o, Konqress qarşısında

dayandı və ordunun komandanı səlahiyyətini Konqressin sədri general Mifflinə

təqdim etdi. İki gün sonra Milad bayramında bu "Qərbin Tsintsinnatı" Maunt

Vernondakı evinə döndü və onun həyatının kənd səhnələri başlandı.

İnqilab müharibəsi başa çatdı. Xalq yenicə əldə etdiyi müstəqilliyə sevinirdi,

lakin özünü idarəetmənin bir çox ciddi problemləri hələ həll edilməmişdi. Ştatların

çoxu Konqress tərəfindən qəbul edilən və onlara göndərilən Konfederasiya

qanunlarını həmin il ərzində ratifikasiya etdi, lakin bəziləri hələ də tərəddüd edirdi.

Konfederasiya qanunları qəbul ediləndə xalq hələ möhkəm birlik üçün hazır

deyildi. Belə vəziyyət xalqı güclü hökumətin zəruriliyinə öyrədirdi. Bu həqiqətən də

"möhkəmlik kəndiri" idi. On üç ştatın içərisindəki istənilən tabe olmayan ştat milli

qanunu ləğv etmək iqtidarında idi. Amerikanın agentləri Avropa ilə kommersiya

əlaqələri yaradırdılar. Birləşmiş Ştatların istənilən ştatı özünü şıltaq apara bilərdi.

Avropa dövlətləri bilmirdilər ki, hansısa bir millətlə əlaqə yaratsınlar, yoxsa 13 ştatın

hamısı ilə. Ölkənin özündə isə işlər hələ də pis vəziyyətdə idi. Pennsilvaniya və

Konnektikut Vayominq vadisində bir-birinə zərbə vururdular. Nəhayət, məsələ

arbitraj vasitəsilə həll edildi. Pennsilvaniya qalib gəldi, Konnektikut qərbə tərəf

gedən Ohayonun şimal tərəfindəki bir hissəni tutdu. Nyu York və Nyu Hempşir

Vermont ərazisi üstündə mübahisə edirdi. Vaşinqton vasitəçiyə çevrildi və Vermont

sonralar Birləşmiş Ştatlara 14-cü ştat kimi daxil oldu.

Ştatlar ali səlahiyyətlərə malik idi. Konqressin bir çox cəhdləri tək bircə ştatın

razılıq verməməsi ilə puça çıxırdı. Xarici əlaqələrə gələndə Cefferson Fransada elçi

kimi Franklini əvəz etdi. Con Adams və Con Cey Londonda və Madriddə, Cefferson

Parisdə olduğu kimi borc almağa və ölkələri üçün yaxşı kommersiya şərtləri əldə

etməyə çalışırdı. Şimali Amerikanın yarım barbar ordaları ABŞ bayrağını cəzasız

qaydada təhqir edirdilər, Aralıq dənizində Amerikanın yükləri dağıdılırdı, Tripoli və

Əlcəzairdə Amerika vətəndaşları açıq şəkildə qul olmağa satılırdı.

152

Yeni dövlətin konstitusiyası

Ordu buraxıldı və Konfederasiyanın arzuladığı ən böyük məsələ olan sülh

yarandı. Qanunlar konfederasiyaya formal Konstitusiya vermişdi, buna qədər

konfederasiya yeddi il bu konstitusiya olmadan fəaliyyət göstərmişdi. Müharibə

qurtardıqdan sonra Konfederasiyanın öz mövcudluğu üçün köhnə dövrdə yaranan

vacib səbəb artıq yox idi, yeni heç bir səbəb də tapılmamışdı ki, onun mövcudluğunu

əsaslandırsın və ona hakimiyyət versin. Əsas güc və ambitsiya, bütün təşəbbüs bir

neçə ştatda mərkəzləşmişdi. Onlar siyasi nüfuza malik idilər. Sülh haqqında

müqavilə "Birləşmiş Ştatlara" geniş ərazi verdi, xəritədə bu böyük imperiyaya

bənzəyirdi. Lakin bu imperiya təşkilatsız idi, ştatların özü tərəfindən idarə olunurdu

və əhali ştatın əhalisi hesab olunurdu. Nə mərkəzi hakimiyyət, nə də bir xalq kimi

onları tarazlaşdırmaq və əlaqələndirmək üçün zəruri olan bir bağlayıcı qüvvə var idi.

1786-cı ilin yanvarında Virciniya bütün ştatlara xahiş etdi ki, sentyabr ayında

Annapolisdə keçiriləcək qurultayda - Konventdə iştirak etməyə nümayəndələr

göndərsin. Qurultay ticarət məsələlərini və bütün ölkədə pozulmuş ümumi əlaqələri

həll etməli idi. Cavab onları məəttəl qoydu. Konnektikut, Cənubi Karolina və

Corciya ümumiyyətlə bu çağırışa əhəmiyyət vermədi. Ancaq Merilend o saatca

qərarını verdi və fəaliyyət göstərməyə başladı. Nyu Hempşir, Massaçusets, Rod

Aylend və Şimali Karolina öz nümayəndələrini təyin etdi, lakin konvent yığışanda

onlar gəlib çıxmamışdılar. Təkcə Virciniya, Pennsilvaniya, Delaver, Nyu Cersi və

Nyu York qurultayda təmsil olunmuşdu, lakin onların nümayəndələri də bir şey

etmək lazım olduğunu hiss etmirdilər. Nyu Cersi məsləhətləşmənin və əməkdaşlığın

yeni planlarına böyük maraq göstərirdi. Bu ştat özünün coğrafi mövqeyindəki

əlverişsizliyi daha ciddi şəkildə hiss edirdi. Qüdrətli ştatlar olan Nyu York və

Pennsilvaniya həm dənizə çıxışda və həm də bir neçə mil qərb tərəfdə onun qısqanc

rəqibləri kimi mövcud idilər.

Nyu Yorkdan göndərilmiş nümayəndələrdən biri olan Hamilton sadəcə

tərəfdar deyil, dövlət xadimi olmaqla, belə bir təklif irəli sürdü ki, başqa ştatlara

yenidən xahiş edilsin ki, qurultayda iştirak etsinlər. Aleksandr Hamilton Vest İndiya

adalarında anadan olmuş və bir yeniyetmə kimi orada tərbiyə almışdı. Çox gənc

olarkən Nyu Yorka gəlmişdi. Vaşinqtonun rəhbərliyi altında cəbhələrdə vuruşmuşdu,

onun köməkçisi və ən etibarlı adamı olmuşdu. O, ölkənin ehtiyaclarını və

təhlükələrini görməyi öyrənmişdi. Onun indi otuz yaşı vardı. O, ştatlara göndərilən

məktubda onların nümayəndələrinin gələn ilin may ayının ikisində birlikdə

Filadelfiyaya gəlməsini təklif edirdi. Orada təkcə ticarət məsələləri deyil, həm də

Birləşmiş Ştatlara çox lazım olan federal hökumətin yaradılması üçün yollar

fikirləşib tapılması nəzərdə tutulurdu. Qurultaya qədər hələ xeyli vaxt qalırdı. Ştatlar

nəhayət qeyri-müəyyənlikdən çıxdılar və may ayında Filadelfiyaya getmək və yeni

kontinental konqressdə iştirak etmək üçün nümayəndələrini təyin etdilər. Bu 1774-cü

ildə keçirilən Konqressdən daha əhəmiyyətli olmalı idi. Filadelfiya qurultayı adamlar

arasında böyük maraq doğurdu. Qurultay konfederasiya məsələsinə düzəlişlər etmək

üçün çağrılmışdı və ona görə də yeni hökumət təsis etmək təklifini etdi. Bu vaxt

bəzilərinə monarxiya xoş gəlirdi, daha iri hissə üç respublikanın təsis edilməsini

təklif edirdi, bunlar Yeni İngiltərədən, Orta Ştatlardan, Cənub Ştatlarından ibarət

153

olacaqdı. Bu vaxt Konstitusiya Konqressi çağırıldı və dörd aylıq zəhmət böyük

sənədin meydana gəlməsi ilə nəticələndi. Bu sənədə münasibət bildirən Britaniya

dövlət xadimi Qladston: "İnsan ağlının və niyyətinin belə çox işi nə vaxtsa çap

olunmamışdır" - demişdi.

Konstitusiya qurultayı böyük İstiqlaliyyət Deklarasiyasının on bir il əvvəl

qəbul olunduğu həmin şəhərdə, həmin binada və zalda çağırıldı.

Lakin sessiyanın açılışı vaxtı bir çox qayğılar da mövcud idi. Nümayəndələr

çox yavaş-yavaş yığışırdı və gec gəlib çıxırdılar. Bütöv bir həftə keçdikdən sonra

yalnız yeddi ştatın nümayəndəsi gəlmişdi. Nyu Hempşirin nümayəndələri iki ay

sonra gəlib çıxdı. Bu onu sübut edirdi ki, birincisi, konfederasiyanın üzvləri çox

əsəbi idilər, qurultayda iştirak etməyə və məsələlərin müzakirəsinə o qədər də həvəs

göstərmirdilər. Onlar başa düşmürdülər ki, bu iş həlledici dərəcədə vacibdir. Bu

qurultay ya birləşməni dağıda, yaxud da möhkəmləndirə bilərdi, rəylər qorxulu

tarazlıqda idi, asanlıqla ya uğur, ya da uğursuzluq yoluna dönə bilərdi. Nəhayət,

gələn bütün nümayəndələrin sayı əlli beş oldu. Rod Aylenddən başqa bütün ştatlar

səlahiyyətli nümayəndələr göndərmişdi. İnqilab dövrünün görkəmli

şəxsiyyətlərindən çoxu bu Konventdə iştirak etmirdi. Samuyuel Adams

"Konfederasiyanın əsaslı təftişinə" sənədi ilə öz müxalifətini elan etmişdi. Con

Adams İngiltərədə, Cefferson isə Fransada idi. Patrik Henri gəlməkdən imtina

etmişdi. Kontinental Konqressi və Konfederasiya Konqressini təşkil edən adamların

çoxu öz yerlərini başqa şəxslərə vermişdilər. Gənc adamlar irəli çıxmışdılar və nüfuz

sahibləri kimi danışırdılar. Belələrinə Vinciniyadan gələn otuz iki yaşlı Ceyms

Medisonu, Nyu Yorkdan gələn Aleksandr Hamiltonu misal göstərmək olardı. Lakin

burada yaşlı adamlar da var idi və bu sübut edirdi ki, ştatlar öz nümayəndələrini necə

diqqətlə seçmişlər. İnqilabın təcrübəli maliyyəçisi Robert Morris də burada idi.

Kontinental Konqressdə mühüm rol oynamış Rocer Şerman da nümayəndələr

arasında idi. İnqilab qalxanda Cənubi Karolinanın öz işlərində onu bir növ diktator

etdiyi Con Ratlic də qurultayda idi. Qurultayda səksən iki yaşlı Bencamin Franklin

xüsusilə seçilirdi. Virciniya öz şurasının prezidenti, hüquqçu Con Bleyri və Möhür

Aktına qarşı etiraz məktubunu yazan Corc Uisi qurultaya göndərmişdi. Onun

nümayəndələrinin arasında mühafizəkar xadimlərdən biri Corc Meyson və general

Vaşinqton, əlbəttə ki, gözəl görünüşlü Edmund Randolf və çalışqan Ceyms Medison

var idi.

Qurultayda müzakirələr gündən-günə qızışırdı. Onun nümayəndələri arasında

kəskin rəy müxtəlifliyi var idi, lakin onlar bir yerdə idilər, məsləhətləşmək üçün

etimad yaranırdı. Onlar arasında liderlik Medisonda idi, o, həmişə sakit təklifləri ilə

və mövzu haqqında geniş biliyi ilə hamını heyran edirdi. Digər bir lider,

Pennsilvaniyadan olan Ceyms Vilson hüquq sahəsindəki bilikləri ilə seçilirdi.

Konnektikutdan olan Rocer Şerman da diqqət mərkəzində idi. Yaşının ixtiyar

çağında olan müdrik Bencamin Franklin, qubernator Morris və ya səsvermə üçün

qüvvələr nisbətini yaxşı bilən Rufuz Kinq inadkarlıqla düşünməyi bacarır və hər şeyi

dialektik bütünlükdə görürdülər.

Qurultay öz işinə 25 may 1787-ci ildə başladı, onun işi bağlı qapılar arxasında

keçirdi. Bütün yay ərzində sentyabra qədər işin yarısı görülmüşdü. Onlar icazə

vermirdilər ki, özgə kimsə burada nə müzakirə olunduğunu, onların hansısa

154

şübhələrini və fikir ayrılığını bilsin. İşlər qurtardıqda onun nəticələri elan olunacaq

və adamlar öz ştatlarına dönəcəkdilər ki, onların qəbul edilməsinə təzyiq göstərsinlər.

Onların iclaslarına Vaşinqton başçılıq edirdi və o, təklif olunan tədbirlərin qəbul

edilməsinin ürəyi və canı idi. Qurultayın razılığa gələ bilmədiyi günlərdə dağılma

təhlükəsi yarandıqda, məhz onun adı və aramlı gücü bu gəmini tufanlardan qoruyan

lövbər rolunu oynayırdı. Konvent yeni Konstitusiyadan başqa heç nə irəli sürə

bilmədi. Bu Konfederasiya haqqında qanun maddələrinin sadəcə qaydaya salınması

və yaxşılaşdırılması deyildi, bu sənəddə hökumətin və birliyin köklü surətdə fərqli

sxemi verilirdi, öz ləyaqətinə görə, bu birlik və hökumət ya dayana bilərdi, ya da

yıxılıb məhv ola bilərdi. Bu tədbir ölkəni xilas etməyə yönəlmişdi. Bu konstitusiya

ilə onlar dövlət xadiminə xas olan qüvvə və dəqiqlik nümayiş etdirdilər. Bu əsas

sənəddə nəzərdə tutulurdu ki, federal hökumətin səlahiyyətləri nəhayət güclü və

müstəqil olacaqdır: vergi yığmaq səlahiyyətləri, sikkə pullar barədə müstəsna

səlahiyyət, ordunu və hərbi dəniz qüvvələrini saxlamaq səlahiyyəti – bunlar ali və

suveren hökumətin fəaliyyəti sferasına daxil idi. Ölkə qanunları məsləhət xarakteri

deyil, imperativ xarakter daşıyacaqdır və ştatlar üzərində deyil, birbaşa fərdlər

üzərində fəaliyyət göstərəcəkdir. Bütün suveren dövlətlərin qanunları məhz belə

fəaliyyət göstərir. Bu Konfederasiyanın malik olmadığı icra orqanını meydana

gətirdi.

Bəziləri Konfederasiyanın ləğv olunması və federal respublika yaranması

üçün birbaşa bütün işin görülməsi tərəfdarı idi. Onların arasında Vaşinqton da var idi

və o, qısa çıxış etdi və dedi: "Əgər bu xalqa xoşdursa, biz anlayırıq ki, necə biz

özümüzdən narazıyıq, sonra hansı yolla biz öz işimizi müdafiə edəcəyik. Qoy biz

müdrik və vicdanlı adamların yaxşılaşdıra biləcəyi standartı qaldıraq; təsadüf Allahın

əlindədir".

Virciniya nümayəndələri ehtiyatla dövlət formasını qurdular. Bunun

layihəsini başqaları ilə məsləhətləşdikdən sonra Medison hazırlamışdı və Konventə

qubernator Randolf tərəfindən təqdim edildi. Virciniya planı bir qədər düzəlişlərdən

sonra Birləşmiş Ştatların Konstitusiyasına çevrildi.

Konstitusiya üç böyük kompromissdən yarandı, onlardan birincisi böyük və

kiçik ştatlar arasındakı kompromiss idi. Köhnə Konfederasiya qaydasına görə,

ştatların hər biri Konqressdə bir səsə malik idi, bu onun ölçüsündən, sərvətindən və

ya əhalisinin sayından asılı deyildi. Lakin yeni Virciniya planı təklif edirdi ki, ştatlar

iki palatadan ibarət olan Konqressdə əhalisinə və var-dövlətinə müvafiq olaraq təmisl

olunsun. Böyük ştat olan Virciniya o vaxt 16 səsə, Corciya və ya Delaver isə bir səsə

malik oldu. Razılaşıldı ki, aşağı palatadakı təmsilçilik əhalinin sayına əsaslanmalıdır,

ancaq yuxarı palatada - Senatda isə hər bir ştat onların əhalisinin sayından,

sərvətindən və ya ərazi genişliyindən asılı olmayaraq bərabər qaydada təmsil

olunacaqdı. Beləliklə hər bir ştat iki senatora malik olacaqdı. Nümayəndələr

Palatasında isə onların nümayəndələrinin sayı ştatların əhalisi ilə müəyyən olunurdu.

Senat beləliklə ştatları, Nümayəndələr Palatası isə xalqı təmsil edəcəkdi.

İkinci kompromiss azad və quldarlıq ştatları arasındakı razılıq idi. Şimal

ştatlarının hamısı inqilabdan əvvəl quldarlıq ştatları idi, lakin onlar bu vaxt

qabaqcadan azadlığa doğru uğurlu dəyişiklik etdi, quldarlıq institutu isə uzaq

Cənubda güclənirdi. Quldarlıq barədə qurultayda qalxan mübahisə uzun və qorxulu

155

münaqişənin başlanğıcı oldu. Şimal nümayəndələri belə düşünürdülər ki, qullar heç

bir səsə malik deyildir və digər mülkiyyət kimi alınır və satılır, hələ də Konqressdə

təmsilçilik üçün əhali sayında və birbaşa vergi qoyulmasında onlar hesaba

alınmamalıdır. Cənub bunu rədd etdi və iddia etdi ki, bütün qullar əhalinin sayına

daxil olmalıdır və bu məsələdə heç bir tərəf güzəştə getmirdi.

Medison kompromiss yolu ilə təklif etdi ki, qulların beşdə üçü əhalinin sayına

daxil edilsin. Cənub bununla razılaşdı və bu praktika Vətəndaş Müharibəsinə qədər

davam etdi.

Üçüncü kompromiss kommersiya və kənd təsərrüfatı ştatları arasında oldu və

bu yenə də quldarlıq məsələsinə toxunurdu. Məsələ həll olunanda digər bir məsələ

qalxdı. Afrika qullarının ticarəti qadağan olunacaqmı? Konqressə kommersiya

üzərində nəzarət verildi. Şimal quldarları güzəştə getdi və Afrika ticarəti əbədi

olmasa da, 1808-ci ilə qədər açıq qaldı.

Yeni Konstitusiyaya görə prezident öz hakimiyyətində hökumətin bütün

inzibatçılıq qüvvələrini mərkəzləşdirməli idi. Dövlətin məhkəməsi son həlledici gücə

malik olmalı idi. Yeni dövlətin qanunverici orqanı isə Konfederasiya prinsipləri

əsasında deyil, federal prinsiplər əsasında əsl dövlət orqanı kimi yaradılmaqla iki

palatadan ibarət olmalı idi. Onlardan birində - Senatda ştatlar bərabər qaydada təmsil

olunmalı idi. Digər daha böyük palatada - Nümayəndələr Palatasında xalq birbaşa

təmsil olunmalı idi, ştatlardan əhalinin hər otuz min nəfərindən bir konqressmen

seçilməli idi. Onlar əlavə dövlət və ya konfederasiya yarada bilməzdilər.

Yeni hökumət kommersiyanı nizamlamalı idi, özü də həm əcnəbi xalqlarla,

həm də öz ştatları arasında. Ştatlara hansısa müqavilələrlə digər ittifaqlara və ya

konfederasiyaya daxil olmaq qadağan olunmuşdu. Bütün xarici işlərə, ştatlarla ştatlar

arasından məsələlərə, bütün ümumi mənafelərə federal hökumət nəzarət etməli idi.

Bunlar birbaşa fəaliyyət göstərməklə, federal hökumətin iradəsi və təşəbbüsü ilə,

onun öz qulluqçuları və tribunalları tərəfindən həyata keçirilməli idi. Köhnə

Konfederasiyada olan cəhətlər hökumətin yeni alətləri vasitəsilə rədd edilirdi. Bütün

ştatların mütləq bərabərliyi təmin edilməklə, baş hökumətin qanunların icrası üçün və

onların müdafiəsi üçün ştatlardan asılılığı, icra orqanın və icra hakimiyyətinin

olmaması, baş hökumətin məsləhət qaydasında işləməsi praktikasından bütünlüklə

imtina edilirdi. Hətta bu təklif olunan dəyişikliklər də Hammiltonu qane etmirdi. O,

qurultayın üzvü olmaqla yeni hakimiyyət haqqında sənədə imza etmişdi və qəbul

edilməsi üçün özünü onun həqiqi müdafiəçisinə çevirmişdi. Lakin o, bu sənədlərin

hazırlanmasında az iştirak etmişdi. Ona görə də səmimi surətdə öz yoldaşlarına

deyirdi ki, o, özü bəzi məsələləri tam başqa cür arzu edir, lakin başa düşür ki, buna

nail ola bilməyəcəkdir. O, güman edirdi ki, Birləşmiş Ştatlar kimi geniş ölkədə

federal hökumət və ya respublika hökuməti qurmaq praktiki cəhətdən yararlı

deyildir. O, özünün dediyi kimi, ştatların hökumətləri bir müstəqil siyasi orqan kimi

ya sıradan çıxmalı, ya da bütünlüklə mərkəzə tabe olmalıdır, baş hökumətə isə "qəti

suverenlik" verilməlidir. O, heç də müstəmləkə tərəfdarı kimi tərbiyə olunmamışdı.

Lakin anarxiyaya nifrət edirdi və bu bəlaya düçar olmuş ölkəni görmüşdü. O, hər

şeydən əvvəl dövlət adamı idi və arzu edirdi ki, qurultayın icad etdiyi dövlət möhkəm

olsun. O, bilirdi ki, Konstitusiya mənafelərin münaqişəsindən və müzakirələrdəki

müxtəlif nöqteyi-nəzərlərin arasından çıxa bilər, lakin heç də hər kəs qurultaydakı bu

156

məsləhətləşmələri qəbul etmirdi və mübarizə olduqca qızğın gedirdi, kompromisslər

çətinliklə əldə edilirdi. Kiçik ştatlar bu sənədi ona görə qəbul edirdilər ki, senatda

onlara köhnə dövrlərin qanunvericiliyində olduğu kimi ştatların bərabərliyi şəklində

bərabər yer ayrılırdı. Cənubun ştatları buna ancaq onda razılaşardılar ki, onların hər

beş qulundan üçü aşağı palatada nümayəndəlik üçün əhalinin sayına daxil

ediləcəkdir. Hər bir fikir ayrılığına kompromisslə son qoyulurdu. Virciniya

nümayəndəsi Patrik Henri belə inqilabi təklifləri qabaqcadan gördüyündən və ondan

qorxduğundan qurultaya gəlməkdən imtina etmişdi. Corc Meyson, Edmund Randolf,

Robert Yetis və Con Lansinq təklif olunan konstitusiyaya imza etməkdən imtina

etdilər. Onların ikisi Virciniyadan, ikisi isə Nyu Yorkdan olub, axırıncılar

Hamiltonun kolleqaları idi.

Yeni sənədin təklif edilən qaydada ştatlar tərəfindən qəbul edilməsi olduqca

inqilabi bir iş idi. Burada bir yol var idi ki, Konfederasiya qanunları açıq şəkildə

yaxşılaşdırıldıqdan sonra federal qanunlar ilə əvəz edilə bilərdi. Buna baxmayaraq

qurultay təklif etdi ki, yeni Konstitusiya yalnız o vaxt qüvvəyə minsin ki, onu on üç

ştatdan ən azı doqquzu qəbul etsin. Konqress dəyişikliklərin başqa cür mümkün

olmayacağı ehtimalını görüb, bu təklifi qəbul etdi.

Konstitusiyanın əsas müddəaları demək olar ki, istisnasız olaraq koloniyaların

özünün təcrübəsindən götürülmüşdü: bir qubernator, iki palatadan ibarət olan

qanunvericilik, Ali Məhkəmə, xalqın təmsil edilməsi, xalq seçkiləri və s. Hətta

prezidenti seçmək üçün elektorlar institutu yaradılmışdı, bu isə Merilendin öz yuxarı

qannuvericilik palatasına üzvlərin seçilməsi qaydasının prototipi idi. Qurultay əlinə

götürdüyü məsələlərin hamısında mühafizəkar əhval-ruhiyyə nümayiş etdirirdi.

Qurultay vacib işlərini görüb qurtaranda hələ kiçik işlər həll edilməmiş

qalırdı. Ali Məhkəmənin yaradılması, Konqressin Palatalarının bir-birinə və hər

ikisinin icra qoluna münasibəti, Konnqressin, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinin

vəzifələrinin müxtəlif müddətə davam etməsi və sair məsələlər bütünlüklə müzakirə

edilirdi və axırda Konstitusiyada həll edildi.

Konstitusiya Amerika Birləşmiş Ştatlarının titulunu müəyyən etməli idi.

Həmçinin bu məsələ də həll edildi ki, prezident yeddi il müddətinə Konqress

tərəfindən seçilə bilər və bir daha yenidən seçilə bilməzdi. Bu qaydanın qəbul

edilməsi bir neçə həftəliyə təxirə salındı və məsələyə sonra yenidən baxıldı. Çoxluq

prezidentin Konqress tərəfindən seçilməsini rədd etdi. Xalqın ümumi səsi ilə

prezidentin seçilməsi təsbit olundu, əvvəllər onun yeganə tərəfdarı isə Pennsilvaniya

ştatı idi. Axırda qərara alındı ki, prezident dörd illiyə seçiləcək və o, yenidən seçilə

bilər. Seçkini aparmaq üçün elektoral kollegiya yaradıldı. Kollegiya yalnız bu

niyyətlə yaradılır və işini görüb qurtardıqdan sonra buraxılır. Böyük xalqın kütləsi

tərəfindən seçildiyinə görə, prezident yalnız xalq qarşısında məsuliyyət daşıyır. Bu

cəhət də Merilendin Konstitusiyasından götürülmüşdü.

Birləşmiş Ştatların Konstitusiyası bəşər tarixinin bu növdən olan ən mühüm

bəhrələrindən biridir. Tarixi pretsedent olmadan bu sənəd federal milli hökumət

yaratdı. O milli qüdrəti şəxsi azadlıqla elə gözəl birləşdirdi ki, özünə dünyanın

heyran nəzərlərini cəlb etdi. Bəşər tarixi əvvəllər heç vaxt azadlıq və birlik arasındakı

tarazlığı, ştatların hüquqları ilə milli suverenliyi belə uğurla həll edən bir hökumətə

malik olmamışdı. Dünya əsrlərlə bu problemi həll etməyə çalışsa da, çəkilən

157

zəhmətlər hədər getmişdi. İnqilabın ataları isə bu müxalif tendensiyaların arasında

tarazlıq yaratmaqla, buna nail olmuşdular. Bu milli binanın bütöv bünövrəsi isə

1787-ci ildə Filadelfiyada qoyulmuşdu.

Onu tərtib edənlər Konstitusiyadakı az şeyi özləri yaratmışdı. Bryusun dediyi

kimi, Konstitusiya Magna Carta kimi köhnə idi. Onu tərtib edənlər çox müdrik

adamlar olub, onu həm öz təxəyyüllərinə, həm də xalq hökuməti nəzəriyyəsi əsasında

yazmışdılar. Bu ingilis kökünə calaq edilmiş, lakin gövdəsi və budaqları ilə təmiz

amerikan ağacı idi.

Konstitusiyaya rəğbət bəsləyənlər özlərini Federalistlər, opponentlərini isə

Anti-federalistlər adlandırırdılar. İkincilər hökumətin çox güclü və mərkəzləşmiş

olmasından, Konqressin tirana çevrilməsindən qorxurdular. Onların arasında Patrik

Henri, Riçard Henri Li və Corc Klinton kimi liderlər var idi. Samyuel Adams və Con

Henkok sənədə bir az yumşaq dərəcədə müxalif idilər.

Federalistlər isə Konstitusiyanın tərifində böyük entuziazm nümayiş

etdirirdilər. Konstitusiya üçün ən güclü arqument əsasən Hamilton tərəfindən

yazılmış seriya qəzet məqalələri oldu və onlar o vaxtdan kollektiv qaydada

"Federalist" adlanmağa başladılar. Digər tərəfin isə ən görkəmli publisisti Riçard

Henri Li idi.

Qurultay bağlanandan və onu qəbul edəndən dörd ay sonra yeni Konstitusiya

beş ştat tərəfindən qəbul edildi. Lakin sonra fasilə yarandı. Anti-federalistlər gözləmə

mövqeyində idilər. Samyuel Adams axırda Konstitusiyanın xeyrinə olan mövqeyə

keçdi. Massaçusetsdə insan haqları barədə bill şəklində seriya düzəlişlərin edilməsi

təklif edildi. Merilend və Cənubi Karolina 1788-ci ilin yazında Konstitusiyanı qəbul

etdi. Bircə ştat birliyin yaradılmasının sığortalanmasını istəyirdi. Massaçusetsdən də

güclü müxalifət Virciniyada idi. Əks tərəfdə Konstitusiyanın tərtibinə kömək etmiş

və sonra onu imzalamaqdan imtina etmiş Corc Meyson, başlanğıcdan müxalif olan

Riçard Henri Li və inqilabın natiqi Patrik Henri idi. Onlara qarşı Vaşinqtonun vəznli

təsiri, Medisonun iti məntiqi və baş hakimliyə yüksələn Con Marşallın güclü ədalətli

ağlı dururdu. Bu vaxt Fransada olan Cefferson öz dəstəyini verməkdə tərəddüd edirdi

və tezliklə Anti-federalistlər onu özlərininki adlandırdılar. Lakin, o da axırda Yeni

İngiltərənin böyük demokratı kimi Konstitusiya tərəfinə keçdi və ona öz səmimi

dəstəyini verdi. Həm də eyni zamanda tələb edirdi ki, bu sənəd diqqətli düzəlişə

məruz qalmalıdır. Onun bunu ifadə edən məktubu Medisona iyunun əvvəlində

çatmışdı, bu vaxt ştatın qurultayı sessiyada idi və son qərarda öz təsirini göstərdi. 25

iyunda səsvermə ilə 168 nümayəndənin səsindən onunun çoxluğu ilə yeni plan qəbul

edildi. Lakin Virciniya doqquzuncu ştat ola bilmədi, Nyu Hempşir dörd gün əvvəl

sənədəi qəbul edənlərə qoşuldu. Beləliklə Birlik bu vaxt yarandı.

Buna qədər Delaver sənədi dekabrın 7-də, qurultay öz iclaslarını təxirə

saldıqdan üç ay sonra ratifikasiya etdi. Pennsilvaniya onların nümunəsini dekabrın

12-də, Nyu Cersi isə 18-də təkrar etdi. 1788-ci ilin 1 iyununa səkkiz ştat öz

təsdiqetmə razılığını vermişdi - Massaçusets tərəddüd etsə də, təsdiq edənlərin

arasında idi. Lakin Nyu Yorkla Virciniya özünü kənarda saxlayırdı. Massaçusets Con

Henkokun və Samyuel Adamsın Konstitusiyanı qəbul etməyə hazır olduqlarını bəyan

etdikdən sonra, rəy tarazlığı yarandıqda konstitusiyanı ratifikasiya etdi. Nyu Yorkun

Konstitusiyanı qəbul etməməsi öz kommersiya müstəqilliyini saxlamaq, onu əldən

158

verməmək istəyi ilə əlaqədar idi. Virciniya isə Henri kimi sevdiyi və Meyson kimi

məsləhətinə inanmağa adət etdiyi adamlardan nümunə götürərək belə güclü mərkəzi

hökumətin təsis edilməsindən qorxurdu. Nyu York nəhayət 26 iyulda Konstitusiyaya

razılığını verdi. Əlli yeddi səsdən yalnız ikisi bunun əleyhinə səs vermişdi, çünki

Hamilton və onun tərəfdarları öz nüfuzları və arqumentləri ilə onlara təzyiq

göstərirdi, bir də ki Nyu Hempşirin Konstitusiyanı qəbul etməsi xəbəri artıq gəlib

çatmışdı. Axırıncının iyunun 21-dəki bu addımı əsasında doqquzuncu ştatın öz

razılığını verməsi ilə Nyu Yorksuz da yeni hökumət artıq yaradıla bilərdi.

Virciniyada Medisonun, Randolfun, Marşallın gətirdiyi dəlillər və Vaşinqtonun şəxsi

nüfuzu nəhayət iyunun 25-də Linin, Henri və Meysonun əks cəhdlərinə üstün gələ

bildi. Fransız naziri qraf Mouster demişdi ki, "General Vaşinqtonun rəyi böyük

çəkiyə malik idi, təkcə bu başqalarından daha artıq dərəcədə konstitusiyanın qəbul

edilməsinə daha çox kömək etmişdi". Ümumiyyətlə, adamlar konstitusiya lehinə ona

görə səs verirdilər ki, onlar anarxiyaya və hakimiyyət başıpozuqluğuna nifrət

edirdilər və Hamilton kimi, Amerikada yeni millətin yarandığını görməyi arzu

edirdilər. Onun əleyhinə olanlar isə güman edirdilər ki, anarxiyanın mümkün

olmadığı yerdə azadlıq da təhlükəsiz olmayacaqdır. Şübhəsiz ki, bütün ölkədə

hesablamaq mümkün olsaydı, yəqin ki, çoxluq konstitusiyanın əleyhinə olardı. Lakin

konstitusiyanın fəal və səmərəli müdafiəçiləri əhalinin daha çox olduğu mərkəzlərdə

yaşayırdılar, kütləvi nəşrlər onların yazıları ilə dolu idi və bu yazılar müzakirələrdə

güclü rol oynayırdı, tərəddüd edənləri də öz tərəflərinə çəkə bilirdi. Təkcə Şimali

Karolina və Rod Aylend yeni Konstitusiyanı rədd etdi, onlar yeni Birliyin nə

olacağına baxmaq üçün gözləmək yolunu seçdilər.

ABŞ-ın bani-ataları Konstitusiya adlanan bir sənədi əsrlərin sınağına verdilər.

Bu sənədi yazanlar onun yaranmasını "əsrlər üçün yeni qayda" adlandırdılar. Lakin

onu da etiraf edirdilər ki, bu işi görərkən onlar keçmişin böyük ideyalarından istifadə

etmişlər. Onlar bilirdilər ki, öz demokratiyaları ilə məşhur olan qədim yunanlar belə

idarəetməni kütlənin özünə deyil, onun ən savadlı, varlı və hazırlanmış

vətəndaşlarına etibar edirdilər. Onlar qədim Yunanıstanın, Qədim Roma

respublikasının hakimiyyət quruluşunu diqqətlə öyrənməklə yanaşı, ingilis

mütəfəkkirləri Tomas Hobbsun və Con Lokkun əsərlərini, sosial-siyasi

konsepsiyalarını dərindən mənimsəyir və yaradıcılıqla öz işlərində istifadə edirdilər.

Hobbs güman edirdi ki, adamların ürəyinə acgözlük hakim kəsilmişdir. O, dövləti

Bibliyadakı əcayib heyvan olan Leviafana bənzədərək, onun adamlar arasındakı saziş

əsasında meydana gəldiyini göstərirdi. Onun fikrinə görə, dövlət "hamının hamıya

qarşı müharibəsi" kimi təbii vəziyyətə son qoydu.

Ona görə də bu təsir altında adamların özünü idarə etmək qabiliyyətinə şübhə

edərək bani-atalar avtoritar hökumət tərəfdarları olub, Hobbsun təbirindən istifadə

edərək demokratiyanı nifrətlə "natiqlərin aristokratiyasından başqa heç bir şey"

adlandırırdılar.

Onların çoxu, pozulmuş sivilizasiya ilə təbiəti etibarilə təmiz olan insanın

yolundan azdırıldığını hesab edən Russonu çox bəyənirdilər. Russo bəşəriyyətin əsas

ləyaqətini bərpa etmək üçün tam demokratiyaya nail olmaq zərurətini qeyd edirdi.

Bütün bunlara baxmayaraq bani-ataların dünyagörüşünün əsasını ingilis filosofu Con

Lokkun və fransız filosofu Şarl Monteskyönün ideyaları təşkil edirdi. Bu ideyalardan

159

bəhrələnən Konstitusiya müəllifləri şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlət arasında

münasibətləri müəyyən edən qeyri-adi amerikan fəlsəfəsi yaratdılar. Lokk belə hesab

edirdi ki, təbii şəraitdə cəmiyyət və ya idarəetmə institutu yaranana qədər şəxsiyyət

öz tələbatını ödəyən, tənha və xoşbəxt həyat sürürdü. Şəxsiyyət - yaşamaq, azadlıq

və mülkiyyət hüququna malik idi. O, özünü qorumaq, razılığı olmadan hansısa

hökmdara tabe olmaqdan imtina etmək və öz əməyini sərf etdiyi təbiət əşyalarına

sahib olmaq hüququna malik idi. Lokk qeyd edirdi ki, cəmiyyətdə hökumətə tələbat,

adamlar arasında onların hüquqlarını təmin edə biləcək bir təşkilatın olmamasından

yaranan "narahatlıqlar" nəticəsində meydana gəlmişdir. Eyni zamanda, lakin heç bir

cəmiyyət və ya adamların yaratdığı hökumət qanuni əsasda bu təbii hüquqları ləğv

edə, əldən ala bilməz. Tsitserondan sonra Lokk təbii hüquqlar konsepsiyasını xeyli

inkişaf etdirmişdi.

Lokk ictimai müqavilə barədə holland alimi Q.Qrotsinin ideyasını da xeyli

inkişaf etdirmişdi. Dövləti yaratmaqla insanlar öz aralarında sazişə girərək onların

mülkiyyətini və vətəndaşların təhlükəsizliyini qorumaq üçün öz təbii hüquqlarının bir

hissəsindən könüllü surətdə imtina etmişlər.

Ona görə də ABŞ-ın bani-ataları Lokkun dilində danışırdılar. Onlar

Konstitusiyanın qəbul edilməsindən 11 il əvvəl İstiqlaliyyət Deklorasiyasının

girişində idarəetmə haqqında Lokk fəlsəfəsini daha obrazlı şəkildə əks etdirmişdilər.

T.Ceffersonun qələmindən çıxan bu sənəddə deyilirdi: "Biz özündən aydın olan

həqiqətlər hesab edirik ki, bütün insanlar bərabər yaradılmış və tanrı tərəfindən

ayrılmaz hüquqlara yiyələndirilmişdir, onların sırasına yaşamaq, azadlıq və

xoşbəxtliyə can atmaq hüququ daxildir; bu hüquqların təmin edilməsi üçün insanlar

hökumət yaradırlar, bu hökumətin ədalətli hakimiyyəti idarə olunanların razılığına

əsaslanır; əgər hər hansı bir dövlət quruluşu bu hüquqları pozsa, onda xalqın onu

dəyişdirmək və ya ləğv etmək və yeni quruluş qurmaq hüququ vardır, bu yeni

quruluş elə prinsiplərə əsaslanmalı və idarəni elə formalarda təşkil etməlidir ki, onlar

xalqın təhlükəsizliyini və rifahını ən yaxşı şəkildə təmin etsin".

Bani-ataların nəzəriyyəsində yol göstərən ulduz, heç şübhəsiz, azadlıq

konsepsiyası idi. Onlar elə möhkəm dövlət quruluşu yaratmaq istəyirdilər ki, onların

ölümündən sonra da bu sistem öz həyatiliyini göstərsin. Onlar bu vəzifəni ləyaqətlə

yerinə yetirdilər. İki yüz ildən artıq bir müddətdə onların ideyaları amerikan

cəmiyyətində yaşayır və öz təntənəsini göstərir. Bu ideyalar ABŞ-ı dünyanın ən

qüdrətli dövlətinə çevirmişdir. Fransız yazıçısı və dövlət xadimi Andre Malronun

dediyi kimi, Birləşmiş Ştatlar tarixdə birinci dünya dövlətidir ki, buna cəhd etmədən

nail olmuşdur. ABŞ öz istəyinin əksinə olaraq böyük dövlətə çevrilmişdir. Tarixin

gedişi və malik olduğu prinsiplər indi onun tutduğu yeri ona bəxş etmişdir.

Ölkə təkcə siyasətlə yaşamırdı, onun mədəniyyəti də çiçəklənirdi. Amerikada

mətbuatla yanaşı kitab nəşri də inkişaf edirdi. Amerikada olduqca az adam öz

məqsədlərinə çatmaq və öz qüvvəsini məmnun etmək üçün qələmdən istifadə edirdi.

Adamlar məskunlaşmanın uzun dövrü ərzində kitab çap etməyə heç də tez-tez

müraciət etmirdilər. Düşünən adamların əksəriyyəti köhnə İngiltərədə çap olunan

kitablarla tərbiyə olunurdu. Edvin Sandisin qardaşı Corc Sandis Ovidinin

"Metamorfoza"sına bənzər uğurlu ingilis versiyası yazdı. Nəcib qadın olan Anna

Bredstrit öz ruhuna çıxış yolu tapmaq üçün nəsrində dünyanın özünəməxsus

160

təsəvvürünü yaratmağa çalışırdı. Adamlar təkcə dua etməklə və ya şəhər

mitinqlərində çıxış etməklə məşğul olmurdular və ya təkcə işgüzar məktublar

yazmaq üçün ələ qələm almırdılar. Plimutu idarə edən kəndli alimi Uilyam Bredford

öz adamlarının zəvvar kimi necə yola çıxması əhvalatlarını və Yeni Dünyada məskən

salmalarını həqiqi tarixçi ləyaqəti ilə təsvir edirdi. Con Uintrop özünün başçılıq

etdiyi nəslin kiçik dövlətdən böyük dövlətə və xalqa çevrilməsi haqqında hadisələr

gündəliyini yazmışdı. Adamlar əsasən bir iş istiqamətində - ya kilsə, yaxud ştatın işi

üçün yazılar yazırdı. Bunlar kapitan Smit tərəfindən Virciniyanın ilk məskunları

haqqında yazılmış "Həqiqi əhvalat", onun "Yeni İngiltərənin təsviri" və

"Virciniyanın ümumi tarixi", "Yay adaları" əsərləri və Yeni İngiltərə kitabları, indi

mövcud olan koloniyaların məskunlaşmasına dair olan digər böyük və kiçik kitablar

idi. Bencamin Franklin tipik yazıçılardan idi. Onun yazılarından elə görünürdü ki, o,

öz başına gələn əhvalatlardan yazır. Onun "Kasıb Riçardsın almanaxı" kitabındakı

maksimalar onun bütün həyatı boyu əməl etdiyi prinsiplərə və əməli təcrübəyə çox

yaxın idi. O, xalqın alimi idi.

Bostondakı Ceyms Otis və Con Adams xalqın müdafiəçiləri olan adamların

siyahısına daxil idi. Onlar danışdıqları kimi də yazırdılar. Müzakirələr genişləndikcə

Amerikada yazılan əsərlərin qiyməti yüksəlirdi. Ölkədə pamfletlər geniş yayılırdı.

Tomas Peynin "Sağlam düşüncə" pamfletləri daha məşhur idi. O vaxtlar dərc olunan

"İndependent cornal", "Nyu York Pakit" və "Deyli advertiser" qəzetlərində

Konstitusiya məsələləri geniş müzakirə edilirdi. Yeni hökumətin tarixi və nəzəri

əsasları Medisonun əsərlərində öz əksini tapırdı. Hamilton mövcud konfederasiyanın

qüsurlarını tədqiq edirdi. Cey ştatların xarici ölkələrlə əlaqələrinə yeni hökumətin

yararlılığını müzakirə edirdi. Medison Filadelfiyadakı qurultaya xidmət göstərmiş və

ona liderlik etmişdi. Hamilton isə qurultayın sənədlərini müdafiə etməyi sevirdi. Bu

qəzetlər o vaxtlar Konstitusiyanı öyrənənlərin və tarixçilərin başlıca vasitəsi

olmuşdu.

161

Ölkənin ilk prezidenti. Siyasi partiyaların formalaşması.

Xoşbəxtlikdən federalistlərin bir lideri var idi ki, ona bütün ölkə inanırdı və

hətta yeni konstitusiyanın əleyhdarı belə onun əksinə acı söz deməyə və onun

xidmətlərini azaltmağa cəsarət etmirdi. Adamların hamısının hər yerdəki qeyri-iradı

seçkisi Birləşmiş Ştatların prezidenti olmalı bir adam kimi Vaşinqtonun üzərində

dayanırdı.

Konstitusiya müxtəlif ştatlarda elektorların seçilməsini nəzərdə tuturdu, onlar

isə prezidenti və vitse-prezidenti seçməli idi. Onların səsvermə vərəqələri Konqressə

göndərilməli idi ki, burada açılsın və onun iki palatasının birgə iclasında hesablansın.

1789-cu ilin 4 martı yeni Konqressin çağırılması günü və hökumətin inauqurasiyası

günü təyin edildi. Bu tədbirlərin yeri kimi isə Nyu York şəhəri müəyyən edildi.

Lakin yeni konqressin üzvləri ləng tərpəndilər və gecikdilər. Onlar Filadelfiyada

Konstitusiyanı qəbul edərkən də beləcə gecikmişdilər. Yalnız aprelin 6-da kvorum

toplandı və onlar elektorların səslərini hesabladılar. 7 apreldə onlar 1774-cü ildən

Konqressin daimi işçisi olan Çarlz Tomsonu Maunt Vernona göndərdilər ki, general

Vaşinqtona məlumat versin ki, o, yekdilliklə Prezident seçilmişdir. 27 apreldə

Vaşinqton Nyu Yorkda öz vəzifəsini icra etməyə hazır idi. O, bu vəzifəyə səmimi

olaraq könülsüz gəlmişdi. O, özünü sadəcə əsgər və bununla yanaşı qoca adam

adlandırırdı. Öz mülki qabiliyyətinə o, şübhə ilə baxırdı, dinclik və istirahət

arzulayırdı. Lakin o, bilirdi ki, gəlməyə borculudur və 30 aprel 1789-cu ildə

Birləşmiş Ştatların ilk prezidentinin inauqurasiyası keçirildi. İnauqurasiya mərasimi

Nyu Yorkun Federal hollunda keçirilirdi. Vaşinqton Nyu York ştatının kansleri

Livinqston və vitse-prezident seçilmiş Con Adamsın müşayiəti ilə balkona çıxdı.

Onun arxasında Hamilton, Rocer Şerman, üç inqilab generalı - Noks, Steyben və

Senkler dayanmışdı. Burada Konqressin hər iki palatasının üzvləri var idi. Mərasimi

idarə edən Livinqston prezidentin vəzifə andını elan etdi. Vaşinqton əyilib Bibliyanı

öpdü və təntənəli səslə dedi:

"Mən and içirəm. Qoy Allah mənə kömək olsun". Onun üzünün ifadəsi demək

olar ki, qüssəli kimi ciddi idi, gözləri kədər ifadə edirdi. Livinqston camaata tərəf

döndü, əlini yellətdi və qışqırdı: "Yaşasın Birləşmiş Ştatların prezidenti Corc

Vaşinqton". Bu sözlər adamların çoxlu alqış səsinə qarışdı və toplar atəş açdı. Bütün

şəhərdə zənglər çalındı. Beləliklə, Amerika Birləşmiş Ştatları ilk prezidentin başçılığı

altında öz milli həyat okeanında üzməyə başladı.

Vaşinqtonun inauqurasiyası sonra gələn bütün inauqurasiyalardan vaxtına,

yerinə və mərasiminə görə fərqli idi. Heç kəs Nyu Yorkda, heç kəs apreldə

inauqurasiya mərasimi keçirmədi və heç kəs belə təntənə ilə gəlmədi. Öz

adminstrasiyası dövründə Vaşinqton ehtiramla dəstəklənmişdi, bu gün bəlkə də bu

gülməli görünə bilər. O, öz qonaqlarına baş əyirdi və heç kəsin əlini sıxmırdı. O,

şəhərdə dörd ya altı at qoşulmuş faytonda gedirdi. Vaşinqton təbiətən kübar idi və bu

ona demək olar ki, hətta Avropa monarxları kimi ehtiram qazanmaq üçün çətinlik

törətmədi. O, bir az sonra Senatın otağında bir neçə dəqiqəlik inauqurasiya

müraciətini etdi. Bir neçə gün sonra Senat və Nümayəndələr Palatası prezidentin

evinə gəldi və rəsmi qaydada onun inauqurasiyasına cavab verdi. Prezident yığışan

162

Konqressə illik müraciətini şifahi qaydada edirdi. Bu qayda on iki il davam etdi,

sonra Cefferson bu qaydanı ləğv etdi və indiki yazılı müraciət institutunu yaratdı.

Konstitusiya özünə düzəliş edilməsini tələb edirdi. Lakin bu proses o qədər

çətin idi ki, qısa düzəliş üçün böyük milli tərpəniş lazım gəlirdi. İlk dəfə adamlar

Konstitusiyadan razı qalmayanda səbəblər müxtəlif idi. Onu ratifikasiya edən yeddi

ştat düzəlişlər təklif etdi, yüzdən çox təklif gəlmişdi, çoxu bir-birini təkrar edirdi.

Təkliflər Nümayəndələr Palatası tərəfindən nəzərdən keçirildi, sonra seçilib on

yeddiyə çatdırıldı və senat onların sayını 12-yə qədər azaltdı. Sonra ştatlara

göndərildi, ştatlar isə onlardan onunu ratifikasiya etdi. Bu 10 düzəliş 1791-ci il başa

çatanda Konstitusiyaya əlavə edildi. Onlar praktiki olaraq İnsan Haqları Billi idi və

düzəlişlərin qəbulu Anti-federalistlərə güzəşt idi.

İki əsrlik fəaliyyət göstərdi ki, Konstitusiyanın bir neçə ciddi nöqsanı vardır,

lakin onlar sadə qaydada düzəldilə bilinmir. Ən ciddi nöqsanlardan biri, ştatın

sərhədləri içərisində yaşayan əcnəbinin ştatın öz vətəndaşı kimi onun məhkəməsinin

subyekti olması idi. Ancaq ştatın heç bir xarici əlaqəsi yox idi.

Təkcə 1861-ci ildə yığışan Konqress müstəsna olmaqla, heç bir konqress

1789-cu ilin yazında yığışan ilk Konqress kimi olduqca böyük məsuliyyətli bir işi öz

üzərinə götürməmişdi.

Konqressin ilk mühüm işlərindən biri tarif dərəcələrini qoymaq oldu. Yeni

hökumət ağır borc irsi qəbul etmişdi. Birinci Konqressin ikinci böyük aktı Kabineti

yaratmaq idi. Üç departament yaradıldı. Xarici işlər departamentinin başçısı dövlət

katibi, maliyyə departamentinin başçısı isə Maliyyə katibi, köhnə adını saxlayan

departamentin başçısı isə Müdafiə katibi adlandı. Fransada elçi olan Tomas

Cefferson Dövlət katibi seçildi. Aleksandr Hamilton maliyyə katibi, general Henri

Noks müdafiə katibi oldu. Bu adamlar inauqurasiyadan beş ay sonra, sentyabra qədər

təyin edilməmişdi. Bir az sonra Edmund Randolf baş prokuror təyin edildi və

Kabinetin dördüncü üzvü oldu. Nyu Yorkdan olan Con Cey isə ilk baş hakim oldu.

Kabinetin ən çətin məsələsi xəzinə məsələsi idi və Hamiltonun şəxsində

prezident olduqca düzgün seçim etmişdi. Daniel Uebster demişdi: "O, milli ehtiyat

qayasını əhatə etdi və bol sərvət axını irəli axmağa başladı. O, ictimai etimadın ölü

cəsədinə toxundu və bu cəsəd silkinib ayağa qalxdı". Ştat borcları ştatların nüfuzunu

azaltmaq və onların özlərinin adlandırdıqları suverenliyin dağıdılması kimi

düşünülürdü. Bu ümumi hökumətə tabe ediləcək və onun sərəncamına keçəcəkdi,

buna görə də "harada xəzinə var idisə, orada da həmçinin ürək olmalı idi". Bu

bütünlüklə Hamiltonun istəyi idi. O, ştatın suverenliyi üçün heç nə, hətta ştatın

hüquqlarını saxlamırdı. Cefferson isə ştatın borcları öz üzərinə götürməsinin tərəfdarı

idi. Bu vaxt Nyu York bir illiyə müvəqqəti paytaxt oldu, sonra hökumət Filadelfiyaya

köçdü və orada on illiyə (1790-1800-ci illər) qaldı.

Minlərlə adam Hamiltonun siyasətindən narazı idi. Onlara Vaşinqtonun

geyimi, mərasimli qəbulları, küçədə təntənə ilə faytonda gəzməyi də xoş gəlmirdi.

Bütün bunlar monarxiyanın qorunub saxlanması kimi qiymətləndirilirdi. Lakin bu

cəhətlər, maliyyə tədbirləri Hamilton tərəfindən mərkəzləşdirildiyindən, ümumi

təşvişin oyanması ilə əlaqədar olaraq bir müddət diqqətdən yayındı. Bu element ciddi

qurulmuş siyasət əsasında formalaşan siyasi partiyada özünü göstərdi və bu

partiyanın yaradıcısı və lideri Tomas Cefferson oldu.

163

Bu dövrün iki böyük dövlət xadimi Vaşinqton Kabinetinin həmin dövrdə iki

üzvü olan Cefferson və Hamilton idi. Cefferson Virciniyada yüksək aristokrat

ailəsində anadan olmuşdu, lakin təbii demokrat idi və o, öz sinfinin müstəsnalılığına

nifrət edirdi. Hamilton dünyanın naməlum küncündə qanunsuz nikahda olan

valideynlərdən doğulmuşdu, özü özünü tərbiyə etmişdi və Amerikada daha çox gözə

çarpan aristokrata çevrilmişdi. Cefferson özünə qapılan, çalışqan, həyata

filosofcasına yanaşan və orijinal bir adam idi. Hamilton parlaq, uzağa baxan,

hökmlü, lakin orijinal olmayan bir adam idi. O, hökumət siyasətini İngiltərə

monarxiyasından götürmüşdü. Cefferson çoxluğu sevirdi, hər adamda da onun özü

ilə birlikdə ümumi insanlığı görürdü. Hamilton böyük kütlədən aralı dururdu. Bu iki

adam bir məsələdə - patriotizmdə bir-birinə bənzəyirdi. Cefferson azadlığı etiraslı

vurğunluqla sevirdi, xalqın özünü idarəetmə qabiliyyətinə onun inamı qeyd-şərtsiz

idi. Hamilton da azadlığı sevirdi. Lakin onun ağlının birinci qanunu möhkəm qayda

idi və bu hökumətin stabilliyini tələb edirdi.

Onlar siyasi, sonra isə şəxsi düşmənə çevrildilər və öz baş ideyaları üstündə

ciddi mübahisə edirdilər. Bu nəhənglərin, titanların döyüşü idi və onların mübarizəsi

eqoizm xatirinə olmayıb, millətin gələcəyi üstündə idi. Onların hər biri səmimi

qaydada əmin idi ki, məhz digərinin siyasəti ölkə üçün dağıdıcı olacaqdır. Onların bir

mühüm narazılığı yeni Konstitusiyanın necə fəaliyyət göstərəcəyinin həll edilməsi

üstündə oldu. Ölkə möhkəm və ya zəif olacaqdı, demokratiya və ya aristokratiya

tərəfindən idarə olunacaqdı? Nəhənglərdən hansı qalib gəldi? Hər ikisi. Hamilton ilk

dəfə qalib gəldi, Cefferson isə axırda. Hamiltonun qələbəsi borcların

mənimsənilməsi, formalaşdırılması ilə, bankın yaradılması ilə nəticələndi, - bütün

bunlar onun geniş konstruktiv nəzəriyyəsinə müvafiq olaraq edilmişdi. Axırda

Cefferson Hamilton üzərində son qələbə çaldı və onun partiyasını həmişəlik devirdi.

Bu gün ölkə Konstitusiyası liberal konstruksiyaya və təşəbbüsə malikdirsə, buna görə

Hamiltona borcludur. Hətta Cefferson hökumət üzərində nəzarəti əldə edəndə, öz

böyük rəqibinin başlıca işini dəyişdirmək istəmədi, çünki o, bu plankadan yuxarıya

baxırdı və onların yaxşı olduğunu görürdü. Ancaq Ceffersonun qələbəsi

Hamiltonunkundan böyük idi. Bu gün ölkə xalqın iradəsinə, demokratik hökumətə

malikdirsə, buna görə böyük mənada Ceffersona borcludur. Cefferson öz yeni

partiyasını "Respublikaçılar partiyası" adlandırdı. O, möcüzəli qabiliyyətə malik olan

lider idi.

Vaşinqton ümumən Hamiltona rəğbət göstərirdi. O, ilk müdədti başa

çatdıqdan sonra səmimi şəkildə ictimai həyatdan istirahətə getmək istəyirdi. Lakin

Cefferson və Hamiltonun hər ikisi ondan yenidən seçilməyi xahiş etdilər. Vaşinqton

razılaşdı və ikinci dəfə yeni elektoral kollegiyanın yekdil qərarı ilə seçildi. Cefferson

1793-cü ilin sonunda Kabineti tərk etdi, Hamilton isə bir il sonra belə hərəkət etdi.

Lakin onların hər ikisi öz müvafiq partiyalarının başında işi davam etdirirdi.

Cefferson əmin idi ki, Hamilton böyük qəsdin başında durur və onun məqsədi

respublikanı monarxiyaya çevirməkdir. Hamilton əmin idi ki, onun rəqibi fanatiklər

partiyasının başındadır, o, bir gün qalxa və hətta hökuməti qanlı əllə tuta bilər. Necə

ki, Fransa xalqı həmin bədbəxt ölkədə bunu etmişdi və guya ki, Cefferson anarxiya

və parçalanmanı dəstəkləməyə qadirdir. Onların hər ikisi səhv edirdi. İlk əsas vəzifə

yeni hökumətə ləyaqət, güc və üstünlük verməkdən ibarət idi. Prezidentin

164

hakimiyyəti Konqressin hakimiyyətindən xeyli çox artmışdı, bu da yeni və köhnə

hökumət arasındakı ən başlıca fərq idi. Bu onun üçün edilmişdi ki, dövlət təkcə

qanunlar tərtib etməsin, yaratmasın, həm də onları icra edə bilsin. Vaşinqton bilirdi

ki, səmərəlilik və nüfuz ondan, icra orqanından heç də az dərəcədə asılı olmamalıdır.

O, deyirdi: "Mən ayaq basılmamış torpaq üzəriylə gedirəm. Bu hərəkətin və motivin

heç birinin iki cür başa düşülmək mövzusu olmamalıdır. Mənim davranışımın elə bir

hissəsi yoxdur ki, o, sonralar pretsedentə çevrilməsin".

Yeni konstitusiya özünün qəbul edildiyini artıq sübut etmişdi, yeni hökumət

isə hələ hörmət qazanmalı idi. Prezident ilk növbədə şəxsi pretsedentlər üzərində

təkid edirdi. O, ancaq qəbul edəcəkdir, heç kəsin yanına getməyəcəkdir, özü dəvət

edəcəkdir, heç kəsdən dəvət qəbul etməyəcəkdir. Xarici hökumətlərin nümayəndələri

onunla bir başa deyil, Dövlət Departamenti vasitəsilə əlaqə saxlayacaq və bu qaydada

işləyəcəkdir. Dövlət Departamenti ölkənin yeni xarici işlər nazirliyi idi. O, ölkəni

səyahət edərkən ştatların qubernatorları onun yanına dəvət olunmalıdır, o isə ilk dəfə

qubernatorların yanına getməməlidir. O, ölkənin ayrı-ayrı hissələrinə səfər edə bilər

ki, hər yerdə adamlar millətin başçısı kimi prezidentin mövcudluğunu və ləyaqətini

əyani şəkildə görsünlər. O, xalqdan ağılsız qaydada aralanmağa imkan vermirdi. O,

elə prinsiplərdə tərbiyə olunmuşdu ki, xalqa həqiqi respublikaçı ruhu ilə xidmət etsin,

heç bir iddiaya və affektasiyaya, süniliyə yol verməsin.

O, küçələrdə başqa adamlar kimi gəzirdi, özünün Virciniya adətlərinə sadiq

qalaraq at çapırdı. Lakin geyim və manera məsələlərinə, evində olduğundan bir qədər

artıq diqqət yetirirdi. Lakin təbii böyüklüyü, rəsmi cəmiyyətə münasibəti, adəti,

ciddiyyəti, təəssürat yaratması ilə o, özünü yüksək dərəcədə öz hərəkətlərinə nəzarət

edən adam kimi göstərirdi. Bu isə ona bəzi məhdudiyyətlər verirdi. Ona öz rolu ilə

əlaqədar məsələləri həll etmək o qədər də çətin deyildi, lakin federal inzibati idarəni

bacarıqlı işçilərlə doldurmaq o qədər də asan məsələ deyildi.

Ambitsiyalı adamlar yeni hökumətə gözucu baxırdılar, öz ştatlarında işləməyi

bundan üstün tuturdular. Bunu da yalnız, ümumiyyətlə, siyasi idarələrdə işləmək

istəyənlər edirdi. Federal idarələrə götürülməyə inandırılan adamlardan xahiş edilirdi

ki, təklifə heç nə deməsinlər. Xoşbəxtlikdən elə çox idarə də yox idi ki, onlara işçi

götürmək çətin olsun və bu idarələr üçün işçi tapılırdı.

Hökumətin tərkibinə gəldikdə Aleksandr Hamiltonu bütün ölkə yeni və güclü

dövlətin ən əsas müdafiəçilərindən biri kimi tanıyırdı. General Noks da həm

"federalist" kimi, həm də general Vaşinqtonun şəxsi dostu kimi tanınırdı. Dövlət

katibi Cefferson Konstitusiya tərtib edilərkən və qəbul edilərkən Fransada olsa da, bu

sənədin hərarətli müdafiəçilərindən biri olmuşdu. Virciniya qurultayında Medisonla

birlikdə Konstitusiyanın qəbul edilməsi tərəfdarı olmuşdu. Medison onun səmimi

siyasətçi kimi daha çox xoşuna gəlirdi, nəinki özünün ciddi tərəfdarı kimi. Cey isə

federalist kimi tanınırdı. Bu adamlar təyin olunduqdan sonra Konqressdən keçməli

idi, burada elə bir çətinlik olacağı düşünülmürdü. Konqressdə ancaq səksən bir üzv

iştirak edirdi və onların hamısı da müzakirədə iştirak etdi. Rod Aylend və Şimali

Karolina birliyə gələnə qədər senatda iyirmi iki, Nümayəndələr Palatasında əlli

doqquz üzv var idi.

165

Con Adamsın vitse-prezident seçilməsi adminstrasiyaya daha artıq çəki

verəcəkdi, onun federalizm tərəfdarı olması, vətəndə və xaricdə milli mənafeyi təmsil

etməsi də əhəmiyyətsiz məsələ deyildi.

Con Adams Böyük Britaniyada yeni respublikanın ilk səfiri olmuş və orada

özünü və öz ölkəsini bir dövlət xadiminə xas olan xüsusiyyətlə və namusla hörmətə

mindirmişdi. O, Parisdə və Haaqada olarkən özünü sayıq, həmişə faydalı və səmərəli

fəaliyyət adamı kimi göstərmişdi. Ona görə də Nyu Yorkdakı öz yeni vəzifəsinə

siyasət və əxlaqın yüksək ənənələrini gətirmişdi.

Lakin ilk vaxtlardan Konqressin palatalarında fikir ayrılığı meydana gəldi.

Konqresmenlərin bir çoxu konstitusiyaya görə yeni hakimiyyətlərin liberal qaydada

yaradılmasına meyl edirdi. Digərləri həyəcanla ona qarşı çıxırdılar, hər bir

mühafizəkarlıqdan yuxarıda dayanan ciddi metodları təklif edirdilər. Yeni

Konqressin vəzifəsi yeni hökuməti təşkil etməkdən başqa bir şey deyildi. 1789-cu

ilin sentyabrında konqress öz qərarı ilə Konstitusiyanın nəzərdə tutduğu Ali

Məhkəməni təsis etdi, bu məhkəməyə altı hakim verildi ki, bunlardan biri baş hakim

olmalı idi.

Həyata keçirdiyi siyasi tədbirlər hökumətin bütün fəaliyyətinə qüvvə və inam

verirdi. Bu Konstitusiyanın həyata keçirilməsinə də müsbət təsir göstərirdi.

Lakin Konstitusiyaya adamların ayrılmaz hüquqlarının və ştatların

təhlükəsizliyinə dair əlavələr edilməsi zəruriyyəti meydana gəldi. Bunu təkcə

Virciniya deyil, Şimali Karolina, Cənubi Karolina, Nyu York, Massaçusets və Nyu

Hempşir ştatları təkid edirdi. Konstitusiyanın baş müdafiəçilərindən ikisi müxtəlif

müşavirələrdə vəd edirdilər ki, əlavələr ilk mümkün olan anda qəbul ediləcəkdir.

Konqress tezliklə on iki əlavə təklif etdi, bu on iki əlavədən ştatlar onunu qəbul etdi.

Onlardan səkkizi Magna Carta, hüquqlar Petitsiyası, İstiqlaliyyət Deklarasiyası və

hüquqlar haqqında Virciniya Billindəki mətndən götürülmüşdü. Onların təcəssüm

etdirdiyi prinsiplər ingilis konstitusiya tarixinin uzun prosesindən, ingilis

məhkəmələrinin pretsedentlərindən və ingilis məhkəmə prosesləri təcrübəsindən,

xartiyalardan, konstitusiyalardan və köhnə parlament protestlərindən gəlirdi. Bu

əlavələr şəxslərin dinə hörmət, söz azadlığı, hərbi xidmət və ordudan istifadə etmək

və ona kömək etmək, özünə haqq qazandırmaq, qanunun müəyyən etdiyinə müvafiq

qaydada mühakimə olunmaq və jüri məhkəməsi tərəfindən mühakimə olunmaq,

cinayət ittihamı, cəza verilməsi və zaminə götürməyin dəqiqliyi barədə insan

hüquqlarına federal hökumətin müdaxilə etməsi halına qarşı təhlükəsizliyi nəzərdə

tuturdu. Onuncu əlavə elan edirdi ki, Konstitusiya tərəfindən Birləşmiş Ştatlara

ötürülməyən və ştatlara qadağan edilməyən səlahiyyətlər müvafiq qaydada ştatlara və

xalqa məxsusdur.

Konqress bu hərəkəti ilə Konstitusiyanı ölkənin inamına və azadlığa uyğun

gəlməyən xarakteri daşıyan şübhələrdən qurtarmaqla, ali prinsiplərə sədaqətini

göstərdi. Onun nəzərdə tutduğu digər tədbirlər nə yeni hökumətə haqq qazandırmırdı,

nə də onu ittiham etmirdi, ancaq onun fəaliyyətinə səmərəlilik verirdi.

Sessiyaların başlıca işi hamının razılığına əsasən kommersiyanı səmərəli

aparmaq və nizamlamaq üçün ölkənin maliyyə imkanlarını hərəkətə gətirmək idi.

Konqress dünya bazarında və dünya banklarında Birləşmiş Ştatların özünü təsdiq

etməyə qeyd-şərtsiz nail olmasını tələb etdi. Konqress bu işlərdə özünü Hamiltonun

166

idarəçiliyinə verdi. Gənc maliyyə naziri tərəfindən verilən təkliflər onun

qabiliyyətinə uyğun gəlirdi. Öz nöqteyi-nəzərini isə o, özünəməxsus açıqlama ilə və

birbaşa elan edirdi. Onun əsas qayəsi Amerikanın nüfuzunun artmasına köməklik

göstərmək, ədalətin çağırışına cavab vermək, torpaq mülkiyyətini onun öz dəyərində

bərpa etmək, kənd təsərrüfatında və kommersiyada yeni mənbələri hərəkətə

gətirmək, ştatların birliyini möhkəmləndirmək, xarici hücumlara qarşı onların

təhlükəsizliyi üçün əlavə işlər görmək, düzgünlük və liberal siyasət əsasında ictimai

qayda yaratmaqdan ibarət idi. O, hər bir məsələdə konstruktiv dəlil gətirməyi

bacarırdı. O, təkid edirdi ki, konfederasiyanın köhnə xarici borclarını hökumət öz

üzərinə götürüb, onları bütünlüklə ödəməlidir. O, güman edirdi ki, Konfederasiyanın

daxili borcları da, onların möhtəkirlərin əlinə keçməsinə baxmayaraq pulun kursuna

uyğun olaraq ödənilməlidir. O, fikirləşirdi ki, milli bank hökumətin maliyyə agenti

kimi xidmət etməlidir. Bu təkliflərdən hər birinin üzərində Konqress işləyir və onları

qəbul edirdi, əlbəttə ki, bu heç də mübahisəsiz getmirdi və axırda qəbul olunurdu.

Burada daha mühafizəkar adamlar da toplanmışdı. Hətta Konstitusiya Konventində

olduğu kimi, bir çox məsələlər üzrə palatalarda aparıcı rol oynayan Medison belə

tərəddüd edir və geri çəkilirdi.

Cefferson getdikcə artan qızğınlıqla Kabinetdə və ondan kənarda etirazını bildirirdi.

Hərəkət xəttləri özünü göstərdikcə və aydınlaşdıqca partiyalar formalaşmaqla, özünü

müəyyən edir və bir-birindən ayrılırdılar. Şübhəsiz Hamiltonun niyyəti bu idi ki,

varlı adamlara və sahibkarlara onların maliyyə imkanlarını nəzərə alaraq dövlət

dəstək versin, daha da varlanmaq üçün onlara şərait yaradılsın, bununla da hökumətə

böyük iqtisadi mənafe köməyi təşəkkül tapsın.

Bu tədbirlərdən də bir neçəsini Konqress qəbul etdi, Milli Bank yaradıldı.

Yeni hökumət ona verilmiş hakimiyyətlə heybətli görünürdü. Konstitusiya

Konqressə Birləşmiş Ştatların yeni bankına bənzər korporasiyalar yaratmaq hüququ

vermişdi. Hamilton bununla razılaşmayaraq mübahisə edirdi. O, hakimiyyəti

hökumətin əlində cəmləşdirmək istəyirdi. Onun bütün planı açıldıqda, Medisonla

birlikdə federalistlərin çoxu geri çəkildi. Cefferson hökuməti tərk etməmişdən əvvəl

müxalifətin yeni partiyasının həqiqi liderinə çevrildi. Əvvəllər onun müxalifəti

örtülü, sonra isə açıq oldu. Bu partiya özünü Demokratik Respublikaçılar adlandırdı

və insan hüquqlarının xilaskarı hesab edirdi. Lakin Vaşinqton da Konqress kimi

Hamiltonun liderliyini qəbul edirdi.

İki il keçdikdən sonra - 1791-ci ildə yeni Nümayəndələr Palatası, yeni Senatın

bir hissəsi seçildi. Lakin artıq bir çox məsələlərdə uğur qazanan federalistlər və

hökumətin ilk siyasəti dayana bilmədi. Bu dövrdə - 21 noyabr 1789-cu ildə Şimali

Karolina və 29 may 1790-cı ildə Rou Aylend birliyə daxil oldular və yenidən ştatlar

tam bir yerə yığışdı. Sonra iki ştat da - Vermont, onun ərazisinə Nyu York və Nyu

Hempşirin hər ikisi iddia edirdi, 1791-ci ilin martında, Virciniyanın övladı olan

Kentukki isə 1792-ci ilin iyununda Birliyə əlavə olundu. Beləliklə, nəhayət Birləşmiş

Ştatlar quruldu. Kentukkinin birliyə daxil olması göstərdi ki, varlı Qərb üzünü yeni

dövlətə tərəf döndərir. Ölkəni bir yerdə saxlamaq üçün nəhayət həqiqi hökumət

yaranmışdı. Bunu Konfederasiya haqqında qanunları qaydaya salmağa çağıran və

özlərini real hökumət kimi sübut edən adamların başçılığı altında Amerika xalqı

167

etmişdi. Vaşinqtonla birlikdə bu adamların rəhbərliyi altında hökumət təsis edilmiş,

bu hökumətə az müddətdə etimad yaranmış və o dünyada baş qaldırmışdı.

General Vaşinqton ilk adminstrasiyanın fəaliyyətinə əməli surətdə başçılıq

edirdi, ona ton verirdi, istiqamətləndirirdi, yeni hökumətə dinamiklik prezumpsiyası

verməyə çalışırdı. Onun prezidentliyinin ikinci dövrü çətinliklərlə müşaiyət

olunurdu. 1789-cu ildə olduğu kimi 1792-ci ildə də prezident yekdilliklə seçildi. Con

Adamsa isə yetmiş yeddi səs verildi və çox səs aldığına görə, o, ikinci müddətə vitse-

prezident seçildi. Konqress seçkilərində isə seçicilərin səs verməsi federalistlər

tərəfindən Hamiltonun proqramının icra edilməsi üçün görülən güclü və ardıcıl

tədbirlərə qarşı rəylərin reaksiyasının düzgün və səhvsiz olduğunu göstərdi. Yeni

Nümayəndələr Palatasında çoxluq Ceffersonun arxasınca gedən adamlara məxsus idi.

Onlar artıq müxalifət yox, açıq etiraz partiyası formalaşdırırdılar. Azacıq dəyişilmiş

Senatda isə üstünlük federalistlərə məxsus idi. General Vaşinqton isə bütün işlərdə

özünə əmin olan lider kimi qalırdı. Lakin bir təəccüblü iş də baş verirdi ki, azlıq fəal

siyasəti və işlərin idarə olunmasını öz əlində saxlayırdı. Onların gücü,

konstitusiyanın prinsiplərinin qorunmasına və qəbul edilməsinə əsaslanırdı.

İstiqlaliyyət müharibəsi demokratik çevriliş əmələ gətirmişdi və bu proseslər

bir başa xalqın hakimiyyəti olmayan bütün hökumətləri gözdən salmışdı. Yerli əlaqə

komitələrini inqilab həqiqi rəy orqanlarına çevirmişdi. Şəhər mitinqləri və əyalətlərin

assambleyalarındakı xalqın nümayəndələri onlar davam edən vaxtlarda siyasət

yaradırdılar. Özü də demək olar ki, bu son günlərin tam azadlıq şəraitində gedirdi və

müharibə qurtardıqdan sonra da öz sərbəstliyini saxlayırdı.

İmtiyazlı və şərəfli siniflərdən olan adamlar köhnə ənənələri saxlayırdılar.

Lakin axırda onların üstünlüyü yoxa çıxırdı. Kübar imtiyazları, anadan olandan və

təcrübədən gələn təbii pretsedentlər tezliklə hörmətdən düşdü. Ümumi adamlar

kütləsi öz liderlərini irəli çıxardı, şəhər mitinqlərində və özlərinin yaratdıqları

könüllü təşkilatlarda onlar fəaliyyət göstərməyə başladılar. Qüvvələr sakitcəsinə eyni

səviyyəyə endi, bərabərlik siyasətçilərin əsas prinsipinə çevrildi, yerli muxtariyyət və

birbaşa seçkilər siyasi təşkilatın standartları və modeli oldu. 1787-ci il Konstitusiya

qurultayının icad etdiyi, Vaşinqton və Hamiltonun güc və nüfuz verdiyi mərkəzi

hökumət təsis edildikdə, onların rəyinə görə bu, baş muxtariyyətin və xalqın

dövlətinin səs-küylü demokratiyasının bir qanadı idi. Demokratik inqilabın

ideallarına vurulmuş adamların çoxu onun uğurlu qurulmasından elə bil ki,

uduzmuşdular və ondan imtina edirdilər.

Federalistlər isə köhnə qüvvə və nüfuzla, təmiz demokratiyaya nifrətləri ilə

uzun müddət xalqın rəğbətinə bel bağlaya bilməzdilər. Cefferson onları yoxlamağa

və yeni hökumətin hakimiyyətini kiçik ölçüyə gətirmək uğrunda ehtirasla mübarizə

aparmağa hazır olan adamları tapmışdı.

Azlıq at üstündə indi müvəqqəti idi. Yalnız güclərinə və səmərəli iş

aparmalarına görə onlara idarə etməyə icazə verilmişdi və yaratdıqları hökumətə

müəyyən forma vermək üçün bu işdə onlardan istifadə etmək ehtiyacı da az rol

oynamamışdı. Bu xalq əslində sınaqdan çıxmamış yeni birliyə daxil olan kənd əhalisi

idi. Xalqın İngiltərə ilə əlaqələri kəsildikdən sonra kübar nümunələri yox idi. Onları

öz sadə ehtiyaclarını, sadəlövh dünyagörüşlərini, ümid bağladıqlarını elan etməkdən

başqa heç nə maraqlandırmırdı. Axı bu ərazi heç də böyük müddətə geniş və

168

rəngarəng imperiyanın bir hissəsi olmamışdı. Onlar qorxurdular ki, yeni mərkəzi

hökumət onların dağıtdıqları və okeanın o tayından olan hökumətin yerini tutacaqdır.

Bu hökumət öz hakimiyyəti ilə hətta kral və parlament hakimiyyətindən xalqı daha

yaxşı əməkdaşlıqda və birlikdə saxlasa belə, bu qorxu azalmırdı. Hətta rəylər

könülsüz olaraq bununla razılaşsa da, onlar Hamiltonun səlahiyyətlər haqqındakı

bədnam ali fikirləri ilə razılaşmırdı.

Bu həqiqət idi ki, xalq təbii liderlər hesab etdiyi adamların arxasınca uzun

müddət getmək vərdişini birdən-birə dəyişə bilməzdi. Onların cəmiyyəti köhnə idi,

onların federasiyası keçmişə çox dərin kök atmışdı, onların düşüncələri köhnə

ənənələrlə dolu idi. Koloniyalardan çoxu birliyin içərisində öz əsas qanunlarını

bütünlüklə islahatlara uğratmaqla, özlərini dəyişdilər.

1790-cı ildəki birinci siyahıya alınan dörd milyonluq əhalidən ancaq yüz

iyirmi min nəfəri səsvermə hüququna malik idi. 1792-ci ildə Kentukki Birliyin ştatı

olduqda onun konstitusiyası, öz qabaqcıl liberallığı ilə belə, ümumi səsvermə hüququ

haqqında heç nə demirdi, yalnız adamların yaş və yaşadığı yer xüsusiyyətlərini

səsvermə üçün şərt kimi qeyd edirdi. Dörd il sonra Birliyə gələn Tennessi

Konstitusiyasında bəyan edilirdi ki, yalnız sahibkarlar və azad adamlar səs verə

bilərlər. Hər ştatda qanunvericiliyin aşağı palatasındakı üzvlük üçün mülkiyyət senzi

var idi. Sahibkarların Birləşmiş Ştatların senatına seçilmək hüququna malik olması

üçün elə şərtlər göstərilirdi ki, elə bil ki, bu orqan yalnız mülkiyyətçi sinif üçündür.

Həm qanun, həm də qədim var-dövlət adəti və sosial nöqteyi-nəzərlər onlara elə bil

ki, həm də siyasi imtiyazlar verirdi.

Lakin qanun və adətlər artıq bu məsələlərdə ictimai rəyin təzyiqini hiss edirdi.

Kəndli əhalisi sosial məhdudiyyətlərin əleyhinə idi. Onlara xas olan sadə həyat

ağılsız iddialar yaratmışdı. Sahibkarlıq hərəkatını, onun sərhədlərindən tutmuş hər

yerdə şəxsi adamlar meydana gətirirdilər, onlar arasında mülkiyyəti olanlar da var

idi, mülkiyyəti olmayanlar da. Bu adamlar təkcə enerjiyə və təşəbbüsə mailk idilər.

Yeni milli hökumət isə iqtisadiyyatın necə qurulmasını uzun müddət gözləyə

bilməzdi.

İlk Konqress Konstitusiyaya uyğun olaraq prezidentin necə adlandırılmasını,

"Əlahəzrət" və ya "Alihəzrət" deyə çağırılmasını müzakirə edərkən və ya rəsmi

qəzetlərdə həmin ifadələr yazılarkən bu ciddi həyəcana səbəb oldu. Cənubi

Karolinadan olan Tuker haray çəkirdi: "Bir adamın yüksəldilməsi və bütün qalan

adamların alçaldılması millətin ləyaqətini özündə ifadə edirmi?". Bu həqiqi hiddət

fırtınası qaldırdı, hətta palatalar prezidentə maaş təyin edilməsi barədə ilk qanunu

qəbul edəndə, çox təhqiredici izahlar meydana çıxdı. Bu qanunla prezidentə ildə

iyirmi beş min dollar, vitse-prezidentə beş min dollar, senatorlara və Nümayəndələr

Palatasının üzvlərinə Konqressin sessiyaları dövründə gündə altı dollar və

Nümayəndələr Palatasının spikerinə isə gündə on iki dollar verilməsi qərara alındı.

Bu da məlumdur ki, general Vaşinqton bu maaşı qəbul etməkdən imtina etdi və onun

prezident olduğu dövrdə təsdiq edilmiş maaş baş magistrata verildiyindən nominal

olaraq qaldı.

Konqress ətrafdakı rəyləri yaxından hiss edirdi və prezident, həm də onun

məsləhətçiləri görürdülər ki, bir palata, sonra isə digər palata şübhə əhval-

ruhiyyəsindədir. General Vaşinqtonun ətrafına toplaşan federalistlərin prezident

169

yanında yeni "saray" yaratmaq cəhdləri qorxusuna görə, onlar daim müşahidə altında

saxlanırdı. Prezidentə yaxın olan adamların tənqidçilərinin qeyri-normal münasibəti,

onların özlərinin köklü dərəcədə fərqlənən sadə həyatına əsaslanırdı. Qəsdlərdən və

uzurpatsiyalardan, kübar iddialarından qorxu, onların okeanın o tayındakı tam fərqli

dünyadan daddıqlarından və bu barədə özlərinin bildiklərindən irəli gəlirdi. Onların

gələcəyə qabaqcadan baxışında və yaşadıqları dövrün bütün tənqidində tiraniyanın

bütöv spektri özünü büruzə verirdi. Onlar qubernatorların təkcə xidmətçi olmasını,

bir sinfə və ya bir xüsusi mənafeyə xidmət etməsini deyil, bütün əhaliyə xidmət

etməsini zəruri sayırdılar. Heç bir cəmiyyət belə radikal əsasla demokratik ola

bilməzdi.

Kənd təsərrüfatı, şimal balıq ovu və limanlardakı kommersiya - onların

məhsulları, meşə materialı, dünya bazarı üçün duzlanan balıqlar, hər bir sahilə yan

alan gəmilər, bütövlükdə bunlarda kiçik ölkənin federasiyasının başlıca maraqları

cəmlənirdi. Bu ölkənin tarlalardan daha çox meşələri, əkin sahələrindən daha çox

geniş çölləri var idi. Paltarlarının çoxunu bu adamlar özləri üçün kətandan

düzəldirdilər, dəridən və maral dərisindən özlərinə ayaqqabı tikirdilər. Onlar

kolonistlər kimi olduqları dövrdə İngiltərə qanunu bu malları ixrac etməyi qadağan

etmişdi, indi bu qadağa dünənə məxsus idi. Hər ikinci koloniyada gəmi qayırılırdı və

bu gəmilər yalnız çörək məhsullarını və ya meşə-materiallarını, tütün və indiqo

yükünü daşıyırdı. Konstitusiya qurultayı çağırılan 1787-ci ildə az-çox miqdarda olan

pambığın hamısı ixrac üçün toplanmışdı. Hətta limanlarda belə, tacirlər və gəmi

sahibləri, pul sələmçiləri və mexaniklər heç də çox sayda deyildilər. Bütün ölkədə

qeyd olunan ölçüdə altı şəhər var idi. Ölkə əhalisinin yarısının yerləşdiyi cənub isə

iki şəhərə – Baltimora və Çarlstona malik idi. Bu şəhərlərin əhalisinin Filadelfiyanın,

Nyu-Yorkun, Bostonun və Salemin, yəni digər dörd şəhərin üstünə gəldikdə, onların

ümumi əhalisi o qədər də çox deyildi. Virciniya ölkənin ümumi əhalisinin beşdə

birinə malik olduğu halda, onun ümumiyyətlə bir şəhəri belə yox idi. Bu ölkədə

ancaq beş gündəlik qəzet var idi, bu qəzetlər də poçt xərcləri ağır olduğuna görə,

poçtla göndərilə bilmirdi. Bu ölkədə yetmiş beş poçt idarəsi var idi, onların çox az

hissəsində işləri həftədə iki dəfə poçt daşıyan atlı adamlar görürdü.

Əlamətdar hal o idi ki, müharibələrə, şübhələrə və tale risqinə baxmayaraq

ölkənin əhalisi artırdı. İstiqlaliyyət müharibəsi başlayanda koloniyaların əhalisinin iki

milyon yeddi yüz min nəfər olması ehtimal olunurdu, bura qaralar və ağlar, qullar və

azad adamlar daxil idi. Konstitusiya fəaliyyət göstərəndə, 1790-cı ildə aparılan

əhalinin ilk siyahıya alınmasında əhalinin sayının dörd milyona yaxın olduğu aşkar

oldu və bu on dörd bədbəxt il ərzində əhalinin sayı bir milyon iki yüz min nəfər

artmışdı. Bu hesablamaya girən yeni adamlar heç də liman şəhərlərinin əhalisinin

sayını artırmadı. Əksər hallarda onlar torpaq götürür və azad cəmiyyətdə torpaq

sahiblərinə çevrildilər.

General Vaşinqton ikinci müddətə prezident seçilənə qədər olan dövr siyasi

iqlim yaxşı olaraq qalırdı. Kiçik qısqanclıq, barışmaz tənqid partlayışı onun

fəaliyyətinə mane ola bilmirdi. Yeni qurulan dövlət öz ilk uğurlu addımlırını atırdı.

170

Fransız inqilabının mərhələləri və onların Birləşmiş Ştatlara təsiri

1785-ci ildən Nyu York federal hökumətin iqamətgahı yerləşən şəhər oldu və

orada Birləşmiş Ştatların yeni hökuməti təsis edildi. 1790-cı ildə qərara alınmışdı ki,

hökumət birinci inqilabi konqresslərin və rəsmi Konfederasiyanın yeri olan

Filadelfiyaya köçəcək və Potomak çayı üstündəki yeni paytaxt hazır olana qədər

orada qalacaqdır. Konfederasiyanın təsis edildiyi və ilk inqilabi Konqresslərin

keçirildiyi Filadelfiyada yeni hökumət özünün təzyiq və sınaq ilə dolu ilk illərini

keçirmişdi. Kəskin, həm də başlıca sınaq Vaşinqtonun ikinci müddətə prezidentliyə

başladığı 1793-cü ilə təsadüf etdi. Özü də bu okeanın o tayından gəldi.

Fransada baş verən hadisələr birləşmiş Ştatlar hökuməti üçün yeni problemlər

yaratdı. 1789-cu ilin mayında 175 illik fasilədən sonra kral Baş Ştatlar adlanan

Fransa parlamentini yığdı. Baş ştatların üçüncü silkinin deputatları iyulun 9-da

özlərini Təsis Yığıncağı adlandırdı. Bu Yığıncağın dağıdılması cəhdi xalq üsyanının

qalxmasına səbəb oldu. İyulun 14-də mütləqiyyətin rəmzi sayılan Bastiliya tutuldu.

Avqustun 26-da Təsis Yığıncağı «İnsan və vətəndaş hüquqları Deklarasiyasını»

qəbul etdi. Fransa inqilabı baş vermişdi və öz inkişafının mərhələlərini yaşamağa

başladı. Sonrakı illər, inqilabın «Azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq» prinsiplərinə heç də

uyğun gəlməyən təqiblər və qırğınlarla müşayət olundu.

İlk dövrlərdə Fransa inqilabı qan tökməyən kimi görünürdü. Kral onun

hakimiyyətini məhdudlaşdıran tədbirlərlə razılaşmışdı və bu vaxt hər şeyin dinc

qaydada gedəcəyi gözlənirdi. Lakin Avropanın digər monarxları bir yerə toplaşıb

Fransa kralını mütləq monarx kimi öz mövqeyini bərpa etməyə və xalqı əvvəlki

nökər vəziyyətinə qaytarmağa sövq edəndə, artıq ehriasları cilovlamaq mümkün

olmadı. Müttəfiq dövlətlər Brunsvik hersoqunun başcılığı altında ordunu kralın

hakimiyyətini bütünlüklə bərpa etmək üçün Fransaya göndərəndə və kral buna hüsn-

rəğbətlə yanaşdıqda, Paris əhalisi qəzəblənərək ağlını itirmiş kimi hərəkət etməyə

başladı. Onlar böyük ordu qaldırıb Müttəfiqlər üzərində qələbə çaldılar. 1793-cü ilin

əvvəlində kral XVI Luinin boynu vuruldu. Başlanan terrorda xeyli adam, həmçinin

kübarlar məhv edildi. Yüzlərlə adam yalnız şübhəyə görə ölümə məhkum edilmişdi.

Bu dövrdə bütün Fransa torpağı elə bil ki, qanla suvarılırdı.

Fransız inqilabı Amerika siyasətçilərinə dərin təsir göstərdi. Cefferson azadlıq

uğrunda mübarizə naminə inqilabçılara hüsn-rəğbət bəsləyirdi. O yazırdı: «Onların

məğlub olmalarındansa, mən yer üzünün yarısının sakinsiz qalmasını görmək

istərdim. Qoy lap hər ölkədə yalnız Adəm və Həvva qalsın və azad qalsın, bu indi

olduğundan yaxşı olacaqdır».

1793-cü ilin yazından yeni Fransız Respublikası öz ilk elçisini Birləşmiş

Ştatlara göndərdi. Bu Edmond Şarl Jene idi, onun titulu isə «Vətəndaş» idi, çünki

fransızlar vətəndaş və vətəndaş qadından başqa bütün titulları ləğv etmişdi. Jene 28

yaşlı gənc olarkən Cenevrənin Fransız Respublikasına birləşməsi barədə sənədi

yazmışdı.

Vaşinqton bu dövrdə baş verənləri tərəziyə qoyub çəkməyi yaxşı bacarırdı.

İngiltərə və Fransa arasında müharibə elan edilməsini eşidəndə o, məsələni kabinetdə

müzakirə etdi və onun razılığı ilə məşhur Neytrallıq haqqında Proklamasiya dərc

171

edildi. Ölkədə olan Jene bu hadisədən özünü itirmədi. Filadelfiya onu alqışlarla

qarşıladı, onun şərəfinə ziyafət verildi.

Prezidentin bu addımına münasibət də birmənalı deyildi. Respublikaçı

qəzetlər hökumət əleyhinə nəinki Jenenin tərəfini saxladı, hətta Vaşinqtonun

şəxsiyyətinə qarşı məkrli hücumlara başladı. Filadelfiyada on min adam bir yerə

toplaşaraq prezidentə ya öz vəzifəsindən istefa verməyi, ya da fransızlara kömək

göstərməyi tələb etdi. Bu vaxtdan etibarən ilk dəfə olaraq Vaşinqtonun populyarlığı

düşməyə başladı. Lakin o, öz şəxsiyyətinə olan hücumları dəf edirdi. Öz kabineti

qarşısında Vaşinqton demişdi ki: «Onun vəziyyətində olmaqdansa, o, qəbirdə olmaq

istərdi». Çünki yalnız öz ölkəsi naminə Vaşinqton bu sülhü belə çox arzu edirdi.

1793-cü ildə fransız inqilabı özünün yüksək və ehtiraslı böhranı fazasına

keçdi. Bu il terror və Avropanı tale küləkləri kimi süpürən müharibələr ili idi. Terror

yayın ortasında başlandı. İlin əvvəlində Amerikada adamlar bilirdilər ki, Fransanı

bütünlüklə inqilab bürümüşdür, monarxiya məhv edilmişdir, kral dar ağacına

göndərilmişdir, respublika təsis edilmişdir və bu yeni eksperiment insan azadlığı

eksperimentinə bənzəyirdi. Fransızlar bütün Avropa ilə guya onu yaxşılaşdırmaq

üçün vuruşmağa başladı. Avropada heç kəs şübhə etmirdi ki, bu günlərdə Amerika

Fransa ilə əlaqədar onun payına düşən rolu oynayacaqdır. Lakin Vaşinqton görürdü

ki, bunun nəticələri də olacaqdır və bu olduqca məsuliyyətli bir məsələ idi. Onun

kabineti gənc respublika ilə saziş barədə yekdil idi. Lakin Avropa müharibəsi barədə

neytral olmalı idi. Hətta Fransa inqilabçılarının qızğın tərəfdarı olan Cefferson da, -

bu vaxt o, ölkəni bir başdan digər başına dolaşırdı, okeanın o tayındakı inqilabı

prinsiplərdən istifadə etmək üçün ən kiçik fürsətdən də istifadə edirdi, - öz

kolleqaları ilə birlikdə Birləşmiş Ştatların kənarda dayanmalı olması haqqında qərara

səs verdi. Müvafiq olaraq aprelin 22-də prezidentin neytrallıq haqqında verdiyi

qətiyyətli bəyanatın layihəsinə dövlət katibi Cefferson özü də imza atmışdı. Fransa

Prussiya və Avstriya ilə müharibədə idi. Yazda xəbər gəldi ki, genişlənən

münaqişənin dairəsi İngiltərə və İspaniyaya da çatmışdır. İngiltərədən isə alov

Amerikaya yayıla bilərdi.

İngilis hərbi dəstələri Birləşmiş Ştatların şimal sərhədlərindəki postları

tuturdular. İspanlar Missisipinin aşağı boyundakı ərazilərə nəzarət edirdi. İngiltərə və

İspaniya ilə müharibə isə itsiqlaliyyət uğrundakı mübarizəyə böyük təhlükə yarada

bilərdi. Bu incə məsələdə Vaşinqtonu müdafiə edən yeni hökumət üzvləri arasında

ağıllı olan hər kəs neytrallıq haqqındakı bəyanatın müdrikliyinə şübhə etmirdi və

onun əksinə çıxmırdı. Lakin həmin günlər Filadelfiyada çıxan qəzetlərdə əhəmiyyətli

və hökmlü bir bəyanat çap edən «vətəndaş» Jene, onların müttəfiqi kimi Amerikanı

da bütün dünyanın əleyhinə qaldıracağını güman edirdi.

Cefferson Fransanı sevdiyinə görə, Jeneni bir dostu kimi salamladı. Birləşmiş

Ştatlar azadlıq uğrundakı öz mübarizəsinin keçmiş günlərində Fransa ilə özünü yaxın

ittifaq müqaviləsi ilə bağlamışdı. Cefferson düşünürdü ki, kömək haqqında verilən

vədlər yeni Fransaya tətbiq ediləcəkdir və onun Avropaya qarşı yeni müharibələri

demək olar ki, Jenenin qeyri-adi qaydada izah etdiyi kimidir. Prezident öz dövlət

katibini, neytral dövlətin nazirini öz vəzifələrini yerinə yetirmək üçün

sakitləşdirməyə məcbur olurdu. İngiltərənin narazılıqları da gecikmədən gəldi.

Mümkün olan kimi Jene elçi vəzifəsində başqası ilə əvəz edildi.

172

Onun Amerikada qəbul edilməsi nümayişləri səmimilikdən çox uzaq idi.

Dərin hisslər dalğası ölkəni bürümüşdü. Vətəndaş bayramları və respublikaçılaın

ziyafətləri, yaxşı hazırlanmış Azadlıq və İnsan Hüquqları bayramları ilə hər şəhər və

kənd özünü cuşa gətirirdi. Fransaya qarşı münasibətlər qanlı terror haqqında xəbərlər

gəlib çatanda bir qədər dəyişdi. Lakin hisslərin qabarması daimi qaydada azalmadı.

Dərin inamdan hələ bəzi şeylər qalırdı. Fransaya qarşı hüsn-rəğbət ancaq adamların

hərtərəfli və şübhə olunmayan demokratik inamlarının və istəklərinin əlaməti idi. Bu

hökuməti tezliklə ələ keçirmək istəyən partiyanın nüvəsi yarandı və bu partiyaya

rəhbərlik etmək üçün 1793-cü ilin son günü Tomas Cefferson kabinetdən çıxdı. O,

hökumətin siyasətinə qarşı indi başlayan rəylərin real dəyərini necə

qiymətləndirməyi bilirdi. O, kabinetdən çıxdı ki, Vaşinqton səhnədən gedəndə nəticə

etibarilə zəfər çalmaq üçün bir yerə yığılmış partiya formalaşdırsın.

Vaşinqton Fransaya münasibətdə onun siyasi xəttini qızğın tənqid edən

qüvvələrə olduqca güclü reaksiya verirdi. Bu müqavimət göstərilməsi lazım olan

əsas cərəyan idi. Onun üzərinə isə ölçüyə gəlməz ittihamlar yağırdı.

O, azlığın partiyasının liderindən də aşağı qələmə verilirdi. Beləliklə, guya o,

millətin lideri deyildi. O, hətta federalistdən başqa bir şey də deyildi. Guya federal

hökuməti xalqın ağası etmək və sonra isə bu ağalığı İngiltərəyə xidmətə vermək

istəyən partiyanın başçısı idi. Vaşinqtonun partiyası isə guya onların sevdiyi Fransanı

alçaltmaq istəyirdi. Bu tufan daha güclü qalxmağa başladıqda, o, məcbur oldu hiss

etdirsin ki, onun partiyası özü haqqında barışmaz rəyə cavab olaraq, İngiltərəyə

hörmətlə yanaşır. İngiltərə ilə xoşagəlməz əhvalatlardan isə neytrallıq elan etməklə

qaçmaq mümkün oldu.

İngiltərə qarnizonları şimal postlarında saxlanırdı, çünki İstiqlaliyyət

müharibəsindən əvvəlki rüsum borcları hələ İngiltərə subyektlərinə ödənilməmişdi.

Bu qarnizonlar hinduları sərhəddə saxlamışdılar ki, istənilən vaxt müharibəni

alovlandırmaq mümkün olsun. İngiltərə Amerika dənizçilərini okeanda tuturdu ki,

guya onları səhvən öz fərari adamları hesab etmişlər. İngiltərə Fransa limanlarına

ərzaq daşıyan Amerika gəmilərini tutur və onları özlərinin dənizçilik məhkəməsində

mühakimə edirdi. Birləşmiş Ştatların Vest İndiya limanları ilə ticarət əlaqələrini də,

bu adaların Ştatların özünün və Fransanın olmasına baxmayaraq, kəsmişdi. Bunun

üçün İngiltərə xoşagəlməz məhdudiyyətlərdən və zorakı müdaxilədən istifadə edirdi.

O, gözləyirdi ki, Amerika öz neytrallığını ləğv edəcək və açıqca Fransa tərəfinə

keçəcəkdir.

Artıq Prezident Konqressi hər cür intiqam və düşmənçilik mövqeyindən geri

çəkmişdi, Ali Məhkəmənin baş həkimi Ceyi 1794-cü ilin aprelində səlahiyyətli adam

kimi İngiltərəyə səfərə göndərmişdi ki, razılıq haqqında məqbul müqavilə bağlamaq

üçün imkanlar axtarsın və o, qayıdana qədər münasibətlərdə tarazlıq saxlanırdı.

Ölkə gözləyən vaxt Prezident qeyri-populyar qanunu icra etmək üçün öz

hakimiyyətindən istifadə etmək məcburiyyətində qaldı. 1791-ci ildə Konqress

Hamiltonun hökuməti möhkəmləndirməyə yönəldilmiş digər tədbirləri içərisində

daxili dövlət gəlirləri haqqında qanunu qəğul etmişdi. Bu qanuna görə təmizlənmiş

spirtli içki üzərinə vergi qoyulurdu. Pennsilvaniyanın uzaq mahallarında yollar pis və

bazar uzaq olduğundan, öz taxıllarını viskiyə çevirməkdən başqa əhali heç bir gəlir

əldə etmirdi. Bu qanunla onlar gəlirlərinin bir hissəsini itirdilər və bunu dözülməz

173

yük kimi hesab etdilər. Onlar ilk dəfə buna məhəl qoymadılar, sonra isə müqavimət

göstərməyə başladılar. Vaşinqton qiyam qaldırma dərəcəsinə gələnə qədər onları

müşahidə edirdi. Sonra, 1794-cü ildə ştatların militsiyasını çağırıb onları

qiyamçıların üstünə göndərdi. Cefferson qanunun müəllifi Hamilton haqqında

deyirdi ki, o, əslində qiyama və konstitusiyaya qarşı qəsdə cəhd edir. Qərb mahalının

əhalisinə qarşı olan bu xətt demokratların fikrincə Hamiltonun federal hökuməti

qüvvətləndirmək üçün götürdüyü ümumi xəttin təcəssümü idi. Bu müddətdə ölkə

Ceyin qayıtmasını gözləyirdi. O, isə 1795-ci ilin mayında, müqaviləni özü ilə

gətirməklə qayıtdı.

24 iyun 1795-ci ildə bu müqavilə Senatın gizli icra sessiyasında müzakirəyə

qoyulmuşdu və iyul ayında üçdə iki səslə ratifikasiya edildikdən sonra onun

məzmunu bütün ölkəyə məlum oldu. Ölkəni silkələyən fikir ayrılığını isə yalnız

bundan əvvəl baş vermiş Möhür Aktı dövrü ilə müqayisə etmək olardı. Bu o qədər də

sadəcə tənqidlə deyil, kor-koranə və qızğın hiddətlə dolu qasırğa idi. Müqavilə

dövlət işinin bir parçası idi. Cey möhkəm və geniş dünyabaxışa, yüksək ruha malik

bir dövlət xadimi idi. O, İngiltərəyə yollananda hiss edirdi ki, onun görəcəyi iş heç

də diplomatik qılınc döyüşü sınağı olmayıb, iki ölkə arasında müharibə və ya sülhün

təntənəsinin məsələsidir. Bu ölkənin əhalilərinin damarlarında ümumi əcdadların

qanı axırdı və onların bir-birini yaxşı başa düşməsindən çox güman ki, bəşər irqinin

gələcək azadlığı və xoşbəxtliyi asılı olacaqdı. Onun danışıqlar apardığı lord Qrenvill

onu məhz anlaşma ruhunda qəbul etdi və onların hər ikisi inanırdı ki, birgə

gördükləri iş olan müqavilə şərtləri müstəsna qaydada hamı tərəfindən qəbul

edilməyəcəkdir. Bu müstəsna isə adamların o hissəsidir ki, onlar əmin idilər ki,

Böyük Britaniya və Birləşmiş Ştatlar arasında hökmən ziddiyyət olacaqdır və bunun

daim mövcud olmasını qəlbdən arzu edirdilər.

Bu təkcə razılıq haqqında müqavilə deyildi, bu həm də kommersiya haqqında

müqavilə idi, - birinci olaraq bu sənəd sübut etdi ki, İstiqlaliyyət müharibəsi

bitdikdən sonra bu ölkələri bağlayan tellərin əbədi qırılması barədə fikir bütünlüklə

yanlışdır. Bu müqaviləyə görə Britaniya qarnizonları şimal tərəfdəki postlardan

1796-cı ilin iyunundan geri çəkiləcəkdir. Filadelfiyada yerləşəcək komissiya isə

Britaniya subyektlərinin müharibə tərəfindən pozulmuş borclarının onlara ödənilməsi

məsələlərini həll edəcəkdi. Ona bənzər bir komissiya da Londonda yerləşəcəkdi və

Amerika tacirlərinə və gəmi sahiblərinə Fransa ilə Böyük Britaniya arasındakı

müharibə dövründə qanunsuz tutulma və mühakimə edilməyə görə kompensasiya

verilməsini yoluna qoyacaqdı.

İki ölkə arasında ticarət qapıları geniş açıldı. Amerika ilə Britaniya Şərqi

Hindistanı arasında da həmçinin azad ticarət gedəcəkdi. Təkcə Britaniya Vest İndiya

adaları ilə dövlət ticarəti barədəki maddə qənaətbəxş deyildi. Nəzərdə tutulurdu ki,

70 tondan artıq tutumu olan Amerika gəmiləri bu ticarətə buraxılacaqdır, ancaq

şəkər, patka, kofe, kakao və ya pambıq buradan Amerika gəmilərində Avropa

limanlarına daşına bilməzdi. Bu maddəni Senat rədd etdi. Bu, 1795-ci ilin

oktyabrında yaxşı şəraitin yarandığı və müqavilənin tam başa çatdırılmasından əvvəl

olmuşdu. Cey uğursuzluğa uğramadığına görə ölkə hiddətlənmişdi, əhali İngiltərə ilə

müharibə istəyirdi, razılığa nifrət edirdi və ultra vətənpərvərlik hər kəs tərəfindən

bunu arzulamaq kimi qəbul olunurdu.

174

Sülhü qəbul etmək, hər şeydən əvvəl sülh axtarmaq İngiltərə qarşısında diz

çökmək, eyni dərəcədə Fransaya və Amerikaya xəyanət kimi düşünülürdü.

Balıqçılar, gəmi sahibləri, Bostondakı vulqar və onlar səviyyəsindəki məlumatı olan

adamlar dəlicəsinə müharibəyə can atırdılar, onlar guman edirdilər ki, ədalətsiz

olaraq itirdiklərini britaniyalıların əlindən hökmən geri alacaqlar. Con Adams yazırdı

ki, «Siz təsəvvür edə bilməsiniz ki, bu adamlar necə dəhşət içində idilər ki, sülh

davam etməsin». Və onlar biləndə ki, artıq sülh müqavilə tərəfindən reallaşır, onların

kədəri və qızğın hiddəti heç bir hədd tanımırdı. Bəzən isə onların zorakı təsəvvürləri

meydana çıxırdı.

Bu yeni məsələ deyildi. Hələ Ceyin Londonda yaxşı qəbul edildiyindən xəbər

tutan respublikaçılar demişdilər ki, o, özünü Britaniya qızılına satmışdır. Hətta

federalist Hamilton da müqaviləni əvvəlcə «qoca arvadın müqaviləsi» adlandırmışdı.

Ceyin kraliçanın əlini öpməsini eşitdikdə isə o, öz ölkəsinin baş hakimini xalqın

suverenliyini Alihəzrətin ayaqları altına atmaqda ittiham etmişdi.

Müqavilə şərtləri açıqlandıqda hiddət dalğası daha yüksək dərəcəyə çatdı.

Müqavilənin maddələrinə görə, Amerikanın hansısa bir vətəndaşı fransız səlahiyyətli

şəxsini İngiltərə əleyhinə qəbul etsə, o, qaydanı pozan elan olunmalı idi. Bu

fransızpərəst partiya üçün dəhşətli zərbə idi. Müqavilə əslində Vaşinqtonun özünün

də xoşuna gəlmirdi, lakin bu vaxt onun ən çox xoşlamıdığı şey müharibə idi. Ona

görə də o, müqaviləni imzaladı və ölkə ərazisində onu qanun kimi elan etdi.

Respublikaçıların qəzəbi soyumaq bildmirdi. Cey öz ölkəsinin xaini, satqını

kimi məhkum edildi və onun portretləri Mendən Corciyaya qədər hər yerdə

yandırıldı. Nyu-Yorkdakı küçə mitinqdə o, Müqaviləni müdafiə etməyə cəhd

etdiyinə görə daşa basılmışdı. Vaşinqton özü də Respublikaçıların mətbuatında

biabırçı qaydada təhqir edilirdi. Onun Amerikanın Sezarı, tiranı və despotu

adlandırıb, verdiyi vəzifə andını pozduğunu elan edirdilər. Müqavilənin fəaliyyətə

girməsi üçün pul buraxılması tələb olunurdu. Nümayəndələr palatası üç həftəlik

müzakirədən sonra Vaşinqtondan müqavilələrin bağlanması ilə əlaqədar olan

kağızları və məktubları tələb etdi. Respublikaçılar bu vaxt Nümayəndələr Palatasında

azacıq çoxluğa malik idi və pul buraxılmasında Prezidenti məğlub etməyi qət etdilər.

Palatada onların liderləri Medison və Qallatin idi. Hər iki tərəfdən çoxlu çıxışlar

oldu. Lakin bir çıxış tarixdə məşhur oldu və amerikanların həmin nəsli tərəfindən bu

gözəl nitq dinlənildi və Uebsterin yüksəlməsinə qədər Konqressdə heç vaxt buna

bərabər çıxış olmamışdı. Bu çıxışı Massaçusetsdən olan Fişer Eyms etmişdi.

Eyms zəif, cılız bədənə malik idi. Onun həyatı bir uzun xəstəlikdən ibarət idi

və həkiminin məsləhətinin ziddinə gedərək, palata qarşısındakı bu böyük məsələ ilə

əlaqədar olaraq çıxış etməyə qalxdı. O, Federalistlərin federalisti idi və bütünlüklə

inanırdı ki, müqavilənin rədd edilməsi əslində Britaniya İmperiyası ilə bilavasitə

müharibə və Birliyin dağılması deməkdir. O, müqavilənin rədd edilməsindən sonrakı

dəhşətləri göz önünə gətirib, bunu özünün bütün əsəbi emosiyası ilə təsvir edirdi. Üç

saat ərizndə o, Palatanı və qalereyanı alovlanan bəlağətinin, natiqlik qabiliyyətinin

məftunluğunda saxladı və aşağıdakı patetik sözlərlə bitirdi: «Hətta mənim sizi dilə

tutduğum dəqiqələr də öz qiymətinə malikdir, çünki onlar böhranı uzadır və onun

ərzində bunu həll edə biləcəyimiz qısa müddəti yoxa çıxarır. Həm də mənim yəqin

ki, burada olanların hər birindən daha az şəkildə bu məsələdə şəxsi marağım vardır.

175

Mən əminəm ki, burada heç bir üzv nəticələrin şahidi olmaq kimi öz şansı barədə

mənim şansımın artıq olması barədə düşünməyəcəkdir. Əgər səslər müqavilənin rədd

edilməsinə verilsə, - bir zəif və həyatını saxlamaq üçün demək olar ki, məhv olmuş

adam kimi, hətta mən ölkəmin hökumətindən və Konstitusiyasından uzun yaşaya

biləcəyəm, onlardan sonranı görəcəyəm».

Eymsin çıxışı demək olar ki, hər bir adamı göz yaşları axıtmağa məcbur etdi.

Vitse-prezident Adams qalereyada oturmuşdu və yanağından göz yaşları axa-axa

yanındakı dostuna dedi: «Allahım, o necə böyükdür». Hər şeydən əlavə Eyms qələbə

çaldı. Onun çıxışından əvvəl respublikaçılar altı səs çoxluğuna malik idi. Sabahısı

günü səsvermə keçərkən federalistlər üç səs çoxluğu ilə qalib gəldilər.

Bütün ölkənin əhval-ruhiyyəsi Yeni İngiltərənin əhval-ruhiyyəsinin bir

parçası kimi görünürdü. Müqavilə heç şübhəsiz Amerika dənizçilərini zorla xidmətə

götürmək məsələsində İngiltərənin sərbəstliyinə toxunmamışdı. Fransa limanlarının

yaxınlığında ərzaq daşıyan gəmilərə, özü də bunlar neytral gəmilər olduğu və

müharibə üçün lazım olan heç bir malı daşımadıqları halda, İngiltərə gəmiləri onlara

hücum edə bilirdilər. Amerikanın fransız Vest İndiyaları ilə ticarəti zorla

bağlanmışdı. İngilislər Amerika gəmilərində tapılan bütün Fransa mallarını müsadirə

edə bilərdi. Medison deyirdi: «Müqavilə bir qurtaracağından digərinədək Britaniya

partiyasına məxsus elçinin nümayişi kimi qiymətləndirilməlidir. Bu partiya ardıcıl

olaraq Britaniya hökuməti ilə müstüsna əlaqələrə kömək edir və bunun üçün bizim

kommersantların ən vacib mənafeyini, milli şərəfimizin ən müqəddəs məqsədlərini

qurban verməyə hazırdır».

Bir çox düşüncəli adamlar belə, heç də Fransaya və ya insan haqlarına o qədər

də xüsusi hörmət bəsləmədikləri, yeni hökumətin və Amerikanın müstəqilliyinin

tərəfdarı olduqları halda bu ağrılı ittihamlara səs verirdilər. Buna baş əymək rolunu

oynamaq da o qədər asan deyildi. Vaşinqton özü də tərəddəd edirdi və ciddi surətdə

bu məsələdə məsləhət axtarırdı. Alternativ yalnız müharibə və ya müqavilənin qəbul

edilməsi idi. Bu müqavilə üçün İngiltərə olduqca az şeyi güzəştə getmişdi, lakin sülh

üçün, dostluq və ticarət üçün bəzi şeylər qazanmışdı. Müharibə olsa gənc hökumətin

həm vətəndəki, həm də xaricdəki düşmənləri imkan əldə edəcəkdilər. Nə pul, nə

ordu, nə də hərbi dəniz qüvvələri var idi. Gənc respublika üçün Avropanın pul

kisələri bağlanacaqdı. Bu ölkə ancaq İngiltərə ilə ticarət edirdi, bu da dağılıcaqdı.

Burada hökmən sülh gətirəcək heç bir ağıllı yol yox idi və Vaşinqton möhkəm və

qəti surətdə, nə qədər hay-küy mövcud olsa da öz hərəkət yolunu seçmişdi. Yavaş-

yavaş qasırğa yatmağa başladı. Müqavilənin icra edilməsi üçün Londonda təsis

edilən komissiya Amerika gəmi sahiblərinə və tacirlərinə onların itkilərindən dəyən

ziyanı ödəmək üçün on milyon dollar pul verdi. İngiltərə ilə kommersiya

imtiyazlarının bərpa olunmasına görə bütün limanlarda ticarət canlandı. Ölkə sülh

əleyhinə olan tələblərə boyun əydiyi halda olduğundan daha artıq qazandı və gec də

olsa gördü ki, onlar buna görə Ceyə və adminstrasiyaya borcludular, onların

inadkarlığı və müdrikliyi onun missiyasının uğurunu mümkün etmişdi. Lakin həmin

dövrdəki deyilən şeylər unudula bilməzdi. Vaşinqtona həyasız hücumlar edilirdi, onu

ölkənin düşməni və xaini adlandırırdılar, hətta inqilab dövründə ictimai pulları

mənimsəməkdə ittiham edirdilər, impiçment, hətta qətlə yetirmək kimi dəlisov

hədələr eşidilirdi.

176

Ölkə bir daha prezidentlik müddəti başa çatdıqda onun həqiqi qabiliyyətinə

bələd oldu və onu itirməyə yaxın idi. O, yeni seçkilərdə iştirak etməkdən imtina etdi.

Onun vida məktubu böyüklüyün timsalı və güclü təsir qüvvəsinə malik olmaqla,

insan xarakterinin və nailiyyətlərinin qısa icmalı idi və hər bir adamın ürəyi hiss

edirdi ki, Vaşinqton ölkəyə rəhbərlikdən həqiqətən gedir. Vaşinqton getməmişdən

əvvəl ölkə daha bir dəfə federalistlərə tərəf meyl etdi. Vaşinqton vəzifədən getməsi

ilə ölkə üzərində şəxsi hakimiyyətini və rəhbərliyini onların cəbhəsindəki və

imkanındakı partiyaya verdi. 1796-cı ilin payızında konqressin hər iki palatasında

çoxluq fransızların qəzəbinə və müqaviləyə baxmayaraq federalistlərə qayıtdı.

Vaşinqtonun istirahətə getməsinə yol açan səbəblərdən biri müxalif mətbuatın

ona olan hücumlarının davam etməsi idi. Üçüncü müddətə o, asanlıqla seçilə

bilərdi, lakin əvvəlki iki dəfədə olduğu kimi yekdil səs almasına ümid edə bilməzdi.

Artıq ucsuz-bucaqsız Virciniyadan Dinviddinin məktubunu apardığı vaxtdan qırx

ildən artıq vaxt keçirdi. Bu dövrdə o, daim ictimai həyatda olmuşdu. İndi o, kənd

yerindəki evinə dönərkən həyatdan razı olmaqla xoşbəxt idi. Artıq üç il idi ki, o

Maunt Vernonda yaşayırdı və bu vaxt 68 yaşında son mənzilinə, əbədi istirahətə

yola düşdü. O, 1799-cu ilin sonunda, yeni, XIX əsrə iki həftə qalarkən vəfat etdi.

Həmin vaxtdan iki əsr keçmişdir, lakin heç bir başqa amerikalı Vaşinqton

kimi xalqın belə ümumi məhəbbətini qazana bilməmişdir. Əlbəttə, onun

populyarlığı digər siyasi xadimlər kimi öz qabarmasına və çəkilməsinə malik idi,

bu populyarlığın işığı və kölgəsi var idi. Lakin axırda o, işığın gur axınında

məskunlaşdı. Hətta bu axını tutqunlaşdırmaq üçün illərin də gücü çatmadı.

Vaşinqtonun dünyanın ən böyük qəhrəmanları arasında yerinə gəldikdə o,

uğurlu ordu komandanı idi və digər dühalara da malik idi. Onun vətənpərvərliyi

günəş işığı kimi təmiz idi. Onun fəaliyyət motivləri içərisinə eqoizm elementləri

daxil ola bilmirdi. Öz ictimai karyerasında o, heç bir ciddi səhv buraxmamışdı.

Ölkənin prezidenti kimi o, özünü partiya mənafelərindən yuxarıda saxlaya

bilmişdi. O, palıd ağacı qasırğalarda dayandığı kimi siyasi ehtirasların tufanlarında

dura bilmişdi. Onun mühafizəkar gücü körpə respublikanın həyatı üçün çox vacib idi.

Elə bil ki, Tanrı özü onu bu vəzifə üçün seçmişdi. Britaniya tarixçisi Qrinin dediyi

kimi: «Heç bir nəcib şəxsiyyət millətin həyatının qarşısında heç vaxt belə

dayanmamışdı. Ruhun böyüklüyünu açmaq üçün onun üst paltarında kiçik bir şey

var idi, bu onun fiqurasını yüksəldirdi. Kiçik ehtirasdan, impulslar işarəsindən kənar,

antik heykəlin sadə sehirliliyi kimi onun ətrafında dünya var idi. Demək olar ki,

adamlar şüursuz qaydada ona baş əyməklə öz ehtiramlarını göstərməyi öyrənirdilər.

Onun xatirəsinin mövcudluğunda bu vaxtadək sehirlilik saxlanır». İnsan haqlarını və

azadlığını sevənlərin ürəyində Vaşinqton daim yaşayır.

177

Fransızlarla münasibətlərdə problemlər

Con Adams federalistlərin məntiqi namizədinə çevrildi. O, həmvətənlərinə

yaxşı tanış idi, iyirmi ildən çox bir müddətdə ictimai həyatda idi. İnqilab dövründə

Konqressdə güclü polemist kimi tanınmışdı. Məhz o, Corc Vaşinqonun ordunun baş

komandanı olmasını təklif etmişdi. Müstəqil Amerikanın İngiltərədə ilk elçisi

olmuşdu, son səkkiz ildə isə vitse-prezident idi. Digər namizəd Tomas Cefferson idi.

68 səsə qarşı 71 səslə Adams prezident oldu, Cefferson vitse-prezident seçildi.

Vaşinqton öz yerini varisinə verdikdə prezident idarəsində də dəyişikliklər

baş verdi. Adams heç də Vaşinqton kimi özünü göstərə bilmirdi.

Bütün bunlara baxmayaraq o, inqilab Con Adamsı idi, lakin sevilən və

partiyalardan yuxarıda dayanan adam ola bilmədi. Onun prezident olduğu dörd il

ərzində Vaşinqtonun ikinci müddətində olan məsələlər bir az da tündləşdi. İngiltərə

ilə müharibədən qaçmaq mümkün olsa da, Fransa ilə müharibədən qaçmaq mümkün

olmadı. Fransa seçkilərdə Ceffersonun demokratlarının qələbə çalmasına ümid

bəsləyirdi və onu gözləyirdi. Birləşmiş Ştatlardakı Fransa elçisi hətta özünü o qədər

unudurdu ki, Cefferson partiyasını və onun prinsiplərini kütləvi nəşrlərdə müdafiə

edən yazılar dərc etdirirdi. O, hətta hədələyirdi ki, əgər federalistlər prezident

seçkilərində qələbə çalsalar Fransa Amerikanı faktiki olaraq asılı hesab edəcəkdir,

beləliklə İngiltərənin özü kimi ona bir düşmən tək münasibət bəsləyəcəkdir. Fransa

respublikasının rəmzi Cefferson tərəfdarlarının emblemasına çevrildi. Prezidentlik

uğrunda mübarizə bir balaca fransızlar və ingilislər arasında siyasi fayda götürmək

üstündə oyuna bənzəyirdi. Lakin federalistlərin müvəffəqiyyəti daha inandırıcı

görünürdü. Ceyin müqaviləsi üstündə ölkədəki gərginlik heç də azalmamışdı və

federalistlər qısqanc vətənpərvərlər tərəfindən ingilis mənafeyini güdənlər kimi

təsəvvür olunurdu və onlar həyəcan qaldırırdılar.

Fransız elçisinin həyasızlığı, fransızların və onların tərəfdarlarının utanmaz

hücumları bu dövrdə daha da güclənmişdi. Lakin federalistlər hakimiyyətdə öz

postlarını saxladılar. Seçkilərin nəticəsi məlum olduqda, Fransa bütün dostluq

iddialarını kənara atdı.

Artıq Fransa 1778-ci ildən onu Birləşmiş Ştatlarla bağlayan ittifaq və

kommersiya müqaviləsindən özünü çıxmış elan etmişdi. Bu hərəkət Ceyin İngiltərə

ilə danışıqlar aparması və həmin ölkə ilə müqavilənin qəbul olunması ilə əlaqədar

idi. Hətta 1793-cü ildən Fransa istədiyi kimi amerikan gəmilərini və yüklərini

okeanlarda tutmağa başladı. O öz təcavüzkar hərəkətlərini sürətləndirdi, bu isə açıqca

müharibəni andırırdı. Hətta Birləşmiş Ştatların öz sularında da onun gəmiləri tutması,

axtarması və müsadirə etməsi genişlənirdi. General Vaşinqton özünün prezidentlik

müddətinin sonuna qalmış aylar ərzində Parisdəki Birləşmiş Ştatların elçisi işləyən

Monronu geri çağırdı. Monro Fransa prinsiplərinə vurğun olan və akkreditasiya

olduğu ölkəyə çox rəğbət bəsləyən adam hesab olunurdu. Fransa respublikasında

idarəetməni həyata keçirən Direktoriya onun yerinə başqa bir elçini qəbul etməkdən

imtina etdi. Bu Amerika üçün təhqir idi.

Amerikanın İngiltərə ilə dostluğu da onun incikliyini çoxaldırdı, Cey

müqaviləsi isə bu dostluğun ciddiliyindən xəbər verirdi.

178

Fransa ilə anlaşmanı saxlamaq və müharibədən qaçmaq üçün təxirəsalınmaz

tədbirlər görmək lazımdı. Konqress kəskin müzakirələrdən sonra Prezidentin bu

barədəki planları ilə razılaşdı. Bu vaxt Fransaya üç nəfərdən ibarət nümayəndə heyəti

göndərmək qərara alındı. Bunlar gələcək mötəbər hüquqşünas Con Marşall, gələcək

vitse-prezident İlbric Cerri və bu dövrdə daimi elçi kimi Fransa tərəfindən qəbul

edilməyən Çarlz Kotisvöz Pinkni idi. Onlar bir neçə gündən sonra Parisə gəldilər,

xarici işlər naziri Taleyrana onların missiyası barədə məlumat verildi. Onlar fransız

Direktoriyası qarşısında məlumat verməli idilər və ona görə də qabaqcadan

qarşılarında bəzi tələblər qoyuldu. Birincisi, Prezidentin Konqressə məktubu fransız

hökuməti üçün bir qədər təhqiredici olduğundan dəyişdirilməli, ikincisi,

Direktoriyanın zədə almış hissiyatı 240 min dollar məbləğində olan rüşvət

formasındakı hədiyyə ilə yumşaldılmalı, üçüncüsü, Birləşmiş Ştatlar İngiltərə ilə

müharibəni aparmaq üçün Fransaya iri məbləğdə pul verməli idi. Taleyran tərəfindən

təqdim edilən bu tələbi danışıqlarda Hottinqerə qoşulan Bellami və Noteval

təzələdilər. Bellami dedi: "Mən faktı ört-basdır etmək istəmirəm. Siz pulu

ödəməmisiniz, siz böyük məbləğdə pul verməlisiniz". Bu tələbə Pinkni öz məşhur

cavabını verdi: "Müdafiə üçün milyonlar, lakin bac, xərac üçün heç bir sent də".

Bu X.U.Z. adı alan əhvalat bir siyasi partlayışa çevrilib, Amerikada böyük

səs-küy qopardı. Hətta Fransaya müharibə elan etmək çağırışları səslənirdi. Lakin

Adams Fransa ilə sülhün bütün məsuliyyətini öz üzərinə götürdü. Təəssüf ki,

müharibədən bütünlüklə qaçmaq da mümkün olmadı.

Müharibə gödək olmaqla yanaşı, öz nəticələrinə görə elə əhəmiyyətli olmadı.

Düşmənçilik barədə heç bir rəsmi bəyanat verilmədi. Yalnız kəskin qisas dövrü

yarandı. 1798-ci ilin aprelində ayrıca hərbi dəniz departamenti yaradıldı. Həmin ay

Fransa ilə mövcud müqavilələrin ləğv edildiyi elan edildi. Həmin ilin iyununda

Amerikanın hərb gəmilərinə fransız gəmilərinə hücum etmək səlahiyyəti verildi və

fəal intiqam almalar başlandı. Ölkənin kiçik hərbi dəniz donanması yeni freqatlarla

güclənmişdi, böyük ruhla və uğurla vuruşurdu. Ordunun qaldırılması üçün müəyyən

tədbirlər görüldü və general Vaşinqtondan xahiş edildi ki, ona komandanlığı öz

üzərinə götürsün.

Fransız xarici işlər nazirinin agentlərinin Amerika komissiyasının üzvlərinə

etdiyi əcayib təkliflər dərc edildi və bu Fransanın hər bir tərəfdarını xeyli dərəcədə

sakitləşdirdi. Bir vaxtlar ölkənin dostu və müttəfiqi olmuş həmin ölkə ilə müharibə

bir anda demək olar ki, populyar oldu. Lakin xoşbəxtlikdən Taleyranın agentlərinin

intriqasının ifşası Fransanın özündə də olduqca xoşagəlməyən təsir buraxdı. Taleyran

gördü ki, o, nə etmişdirsə, onu da yoluna qoymalıdır. 1799-cu ilin əvvəlində

Birləşmiş Ştatlara bildirildi ki, Fransa bu ölkənin səfirini qəbul edəcək və sazişin

şərəfli şərtlərini müzakirə edəcəkdir.

1800-ci ilin mart ayında Birləşmiş Ştatların səlahiyyətli adamları Parisdə bu

şərtləri müzakirə etməyə hazır idi, lakin Direktoriya Fransanın işlərinə rəhbərlik edə

bilmədi. Konsulat təsis edildi və Napoleon Bonapart Birinci Konsul oldu. O, elə

qabiliyyətli adam idi ki, onunla müəyyən razılıq əldə etmək mümkün idi. Əsas

məsələ bu hökumətin real hökumət olması idi. Lakin razılığın şərtlərini həll etmək o

qədər də asan deyildi. Göndərilmiş səlahiyyətli adamlar təlimat almışdılar ki,

Amerika ilə kommersiyadan Fransaya dəymiş ziyanın ödənilməsi ilə əlaqədar

179

məsələləri gizli saxlasınlar. Onlara həmçinin göstəriş verilmişdi ki, 1778-ci il

müqaviləsinin rəsmi qaydada ləğv edilməsini də məxfi saxlasınlar. Nəhayət, 1801-ci

ilin fevralında şərtlər razılıq əldə edilməsi vəziyyətinə gətirildi. Ceyin təcrübəsi

təkrar olundu. Lakin müharibə, liderlərinin Konstitusiyanı qurduğu və hökumət

yaratdığı böyük partiyanı dağıtdı. İlk əvvəllərdə bu qanuni zəfər kimi görünürdü.

Nümayəndələr palatasında federalist çoxluq Adamsın adminstrasiyasının

başlanğıcında şübhə olunmayan gücə malik idi, 1798-ci ilin payızındakı seçkilərdə

onlar yenə gücə və etimada layiq oldular. Ölkə, göründüyü kimi "Fransa və bütün

dünya" deyənləri xoşlamırdı. Prezident isə dedikləri ilə elə görünürdü ki, onları

inandırmağı bacarır. Dörd il ərzində ölkə Fransa ilə xoşagəlməz əhvalatların təsiri

altında idi. Başa düşmək olmurdu ki, bu müharibədir, ya da sülhdür. Bu dövr

Monronun 1796-cı ilin dekabrında elçilikdən geri çağırılmasından, 1800-ci ilin

sentyabrında Fransa ilə müqavilə bağlanana qədər davam etdi. Bütün bu dövr ərzində

federalistlərin üzərinə görünməmiş böhtan yağdırılırdı. Daxili siyasətin hər bir

məsələsində onlara böhtan atan natiqlər bəyənilirdi. Şəhərlərin mətbuatının yarısı

Fransa respublikası tərəfdarlarının onlara böhtan yağdırmasını davam etdirirdi. Bu,

ölkə üçün ciddi təhlükə yaradırdı. Qəzəblənməni artıranlar, hökumətin ən böyük və

qatı düşmənləri, onu ictimai nəşrlərdə biabır edənlər isə əsasən əcnəbilər - fransızlar

və ingilislər idi. Onlar hətta bu ölkənin vətəndaşları da deyildilər. Əsl avantürist

olmaqla, demək olar ki, inqilabi təbliğatın agentləri idilər. Gənc hökumətin

mövcudluğunun özü üçün onlar təhlükə idi, yalnız on illik müddət keçəndən sonra

onlara bu fəaliyyətlə məşğul olmaq qadağan edildi.

1798-ci ildə Konqressdə əcnəbilərə və bütünlükdə əcnəbi və vətəndaş

olmasından asılı olmayaraq belə formada qiyama çağırışda bulunanlara qarşı dörd

qətiyyətli qanun qəbul olundu. Naturalizasiya Aktı vətəndaşa çevrilmək üçün ölkədə

yaşamaq müddətini beş ildən on dörd ilə qaldırdı. Əcnəbi Aktı və Qiyama çağırış

Aktına görə, hətta sülh dövründə belə qarışıqlıq və təhlükə yaradan əcnəbilər

prezidentin göstərişi əsasında həbs oluna və ya ölkədən çıxarıla bilərdi. Bundan

başqa qanunsuz olaraq başqaları ilə birləşərək hökumətə hər hansı qaydada müxalif

olmaq və ya "yazmaq, çap etdirmək, demək və nəşr etdirmək və başqa yollarla

Prezidentə və Konqressin palatalarına böhtan atmaq və ya onların hakimiyyətini

zəiflətmək və onlara nifrət təlqin etmək" üstündə adamlar həbs olunmaqla mühakimə

ediləcək və cəzalandırılacaqdı.

Prezidentə müharibə dövründə olan əcnəbilərə qarşı düşmən qüvvələrinin

subyektləri kimi məhdudiyyətlər qoymaq, tutmaq və ya onları ölkədən uzaqlaşdırmaq

səlahiyyətləri verilirdi. Vaşinqton özü bu qeyri-adi qanunları bəyənmişdi. Çünki o,

böyük ehtirasla qayda-qanunu sevirdi, fraksiyalara nifrət edirdi və yeni Birliyin

təhlükəsizliyi üçün qorxurdu. Patrik Henri bütöv demokratiyanın saf prinsipləri

tərəfində olmasına baxmayaraq bu sənədləri tərifləyirdi və onların ciddi

müdafiəçisinə çevrildi. Lakin bütün ölkə tezliklə federalistlərin bu qanunları qəbul

etməsi ilə necə dəhşətli hərəkət etdiklərindən agah oldu. Əcnəbi Aktı "heç bir

ittiham, jüri məhkəməsi, ictimai mühakimə, onların əleyhinə olan şahidlərin açıq

üzləşməsi, onların xeyrinə şahidlər olmadan, müdafiəsiz və vəkil olmadan" əcnəbi

şəxsləri bütün imtiyazlardan məhrum edirdi. Bütün bunlar sadəcə olaraq prezident

şübhəsindən asılı olaraq edilirdi. Qiyama çağırış Aktı kəskin çıxış etmək və mətbuat

180

azadlığını kökündən kəsirdi. Burada hakimiyyətin bu əməliyyat tədbirlərinin nə vaxt

kəsiləcəyi barədə bir söz deyilmirdi. Onların yeganə məhdudiyyəti və ehtiyatlılığı

prezidentin və baş prokurorun əhval-ruhiyyəsinə və xoş xasiyyətinə arxalanırdı.

Ölkənin hər tərəfindən etirazlar gəlməyə başladı və onların həcmi aydan aya

xeyli artırdı, bu sənədlərin ləğv edilməsi barədə petitsiyaların altında minlərlə

imzalar qoyulurdu. Müxalifət üçün bu petitsiyaları dayandırmaq çox yaxşı olardı.

Lakin o, bunu etmirdi. Kentukkinin və Virciniyanın qanunvericilik orqanları daha

uzağa getdilər. Seriya qətnamələrin hər biri təntənəli formada yazılmaqla, öz

qubernatorları vasitəsilə digər ştatların qanunvericilik orqanlarına göndərildi. Bütün

ölkənin diqqəti konstitusiya hüquqlarının dəqiqliyi, onların aydınlaşdırılması

barədəki xalqla federal hökumət arasındakı mübahisəyə yönəldi. Bu son dərəcə

radikal və əhəmiyyətli xarakter daşıyırdı və özü ilə inqilab havasını gətirdiyi hiss

edilirdi.

Kentukki qətnamələri Birləşmiş Ştatların Konstitsiyasına tabe olmurdu. Bu

Konstitusiya müəyyən xüsusiyyətləri və məhdud hakimiyyəti olan hökumət təsis

etmişdi və elə etmişdi ki, hər bir ştat bütün ölkənin bir hissəsi kimi özü üçün

konstitusiyanın qoyduğu hədlərdə federal hakimiyyət tərəfindən mənimsənilən

səlahiyyətlər barədə mühakimə yürütmək hüququna malik olsun.

Əcnəbilər barədəki və Qiyama çağırış qanunları tərəddüd edilmədən

Konstitusiyadan kənar elan edildi və elə bir açıq effekt qazanmadı. Virciniya

qətnamələri federal hökumətin hakimiyyətinin Konstitusiya niyyətlərinə görə

verilmədiyini elan etdi. Cefferson xüsusi layihə hazırlamışdı ki, məhz onun əsasında

Kentukki qətnamələri qurulmuşdu. Medisonun yazısı əsasında isə Virciniya

qətnamələri tərtib edilmişdi. Federalist qəzetlərin müəlliflərindən biri olan Medison

Birləşmiş Ştatlar hökuməti formalaşan dövrdə Hamilton və Vaşinqtonun dostu idi.

Belə bir adamın federalist siyasətinə qarşı çıxması, Vaşinqton və Hamiltondan

uzaqlaşması hər bir adamda təsəvvür yaradırdı ki, federalistlər səhv edirlər.

Federal qanunların bircə ştat tərəfindən ləğv edilməsi Medison və

Ceffersonun düşündüyündən də uzağa getdi. Bu qətnamələrdə müxalifət güclü

müdafiə silahı tapdı və heç kəs şübhə etmirdi ki, bu, bəzi şeylərin vaxtının keçməsi

əlamətidir. Bu partiyalar arasındakı antoqonizmdən daha dərində olan bir şey idi.

Açıq görünürdü ki, federalistlər çox uzağa getmişlər. Onların düşmənlərinin ittiham

etdikləri məsələ doğru çıxırdı, - onlar hakimiyyət partiyası idi, zadəgan gücünə malik

olan partiya idi, heç də populyar imtiyazlar partiyası deyildi. Pis təəssürat lap

yüksəkliklərə qalxanda partiyanın özünün şurasında ciddi parçalanma əmələ gəldi.

Adamsın Hamiltonla arası dəydi. O, prezident kimi Vaşinqtonun kabinetinə başçılıq

edirdi. Hamilton o qədər də uzun müddətə kabinet üzvü olmasa da, Adamsın özünün

nəzarətində olan adamlar, bir lider kimi ondan daha çox Hamiltona baxırdılar.

Prezident buna görə də belə qərara gəldi ki, onların biliyi və razılığı olmadan hərəkət

etsin. Bu ona müstəqil hərəkət etmək və kənardan onun işlərinə mane olmamaq

imkanını verirdi. O, Fransa ilə sülh bağlamaq üçün onlar bilmədən və onların razılığı

olmadan ora səfirlik göndərdi. Bu özünü partiyanın lideri hesab edən Hamiltonun

dərin narazılığına səbəb oldu. Nə Hamilton, nə də partiya üzvləri Fransa ilə sülh

istəmirdilər. Nəhayət, Adams münaqişəni dözülməz hesab etdi. O, nazirləri azad etdi

və onları onunla şübhəsiz ittifaqda olacaq və özünün rəhbərlik edə biləcəyi adamlarla

181

əvəz etdi. Azad etdiyi adamların üzərinə isə "Britaniya fraksiyası" ləkəsini vurdu və

Hamiltonla aralarındakı uçurumu əslində keçilməz etdi. Buradakı uçurum sadəcə

adamlar arasındakı olan münasibətdən xeyli böyük idi. Bu uçurum partiyanın öz

əsaslarını kəsib atırdı.

İndiyədək Hamilton federal siyasətin real ustası olaraq qalırdı, lakin o,

partiyanı azlıq vasitəsilə idarə edirdi. Adams isə möhkəm iradəli adamların çoxunu

sevmirdi, Hamilton isə özünü demək olar ki, onun açıq düşməni etdi. Onları şəxsi

antoqonizmdən daha dərin şeylər ayırırdı. Bir dəfə Adams qəzəblənəndə Hamiltonu

və onu rəhbər kimi qəbul edənləri ittiham edərək demişdi ki, onlar "Britaniya

fraksiyasından" başqa bir şey deyillər. Bu müxalifətin ittihamı idi. Bu ölkənin hissləri

idi. Bu ədalətli olmayıb yalan idi, lakin bu, əsasdan da məhrum deyildi. İndiyədək

federalist partiyasına rəhbərlik edən adamlar demokratiyadan qorxurdular, güclü

hökumətin zəruriliyinə inanırdılar. Onlar inqilab vaxtı Amerikanın təsis etdiyi

idealları qəbul etmirdilər, onlarla dinmədən razılaşmağı demokratiyanın qəti qələbəsi

kimi rədd edirdilər. Onlar köhnə dünyanın ideallarını əbədiləşdirməklə, hökumətin

daha qədim konsepsiyalarını axtarırdılar. Bu ölkənin hiss etdiklərinə onların hüsn-

rəğbətlərinin olmaması idi. Ona görə də Adams onları «Britaniya güruhu»

adlandırırdı.

Bu parçalanma gününədək Hamilton demək olar ki, şübhə olunmayan yüksək

nüfuza malik idi. Adams isə öz ruhu və əhval-ruhiyyəsi ilə adamlara, Hamilton və

onun başçılıq etdiyi şəxslərdən daha yaxın idi. Hamiltonla onun arasındakı uçurum

partiyanın qidalandığı kökləri kəsdi. Bu vaxt 1800-ci ildə yeni prezident seçkiləri

yaxınlaşırdı və şəxsi rəqabət və antoqonizm artıq partiya birliyi və rəhbərliyi

mantiyasına büründü. Birləşmək hissi itirildi, səs verənlərdən çoxu digər tərəfə

rəğbət bəsləməyə başladı və seçkilər federalistlərə alçaldıcı məğlubiyyət gətirdi.

Adams şəxsən kifayət dərəcədə populyar idi. Özünün dözümlü xarakterinə yaxşı

inam və müstəqillik göstərdiyinə, səmimiliyinə və cəsarətinə görə təriflənirdi. Lakin

onun öz partiyasında onun özününkü hesab etdiyi bölmə belə onu qarşı loyal

münasibət bəsləmirdi. Hamilton açıq qaydada bildirirdi ki, o, başçılıq etdiyi

adminstrasiya üçün indiyədək eqoist, qısqanc, sadə olmayan adam kimi qalır.

Cefferson nəhayət başçılıq etdiyi Demokrat partiyasında böyük gücə malik

oldu. Adams yenidən seçilmək üçün səsvermədə məğlub oldu. Elektorlar tərəfindən

heç kəs prezident seçilmədi. Lakin Konstitusiyanın belə bir maddəsi vardı ki, hər bir

elektorun iki adam üçün səs vermək hüququ vardır və bu vaxt onlardan kimin

prezident və vitse-prezident olması müəyyən edilmişdi. Səsvermə bülletenləri

açıldıqda məlum oldu ki, Ceffersonun namizədliyinə yetmiş üç və Aaron Barra da

həmçinin eyni sayda səs verilmişdir. Barr Nyu Yorkda Ceffersonun köməkçisi rolunu

icra edirdi. Adams isə otuz beş səs topladı. Otuz dörd adam isə öz səsini Pinkniyə

verdi.

Bu halda Nümayəndələr Palatasının özü prezidenti seçməli idi. Daha çox səs

toplamış iki namizəddən prezident seçilməli idi.

182

Tomas Ceffersonun prezidentliyi və Luiziyanın Fransadan satın alınması

Federalistlər o vaxta qədər Nümayəndələr Palatasına nəzarət edirdi. Qısa bir

müddətdə onlar istədilər ki, Barrı prezident kürsüsünə oturtsunlar. Onlar Ceffersonla

müqayisədə ona dözərdilər. Lakin bu intriqa uğursuzluğa uğradı. Hamilton məhz

cəsarətli siyasətçi kimi bu an kimisə müdafiə etməli idi. O, açıqca bu intriqanı ifşa

etdi və çoxluğun üzvlərinə Ceffersonu prezident etməyi təklif etdi. Onlar tabe olmağa

məcbur oldular. Onlar Ceffersona səs verməsələr də, bunsuz belə onun prezidentliyə

gəlməsinə şərait yaratdılar. Bütünlüklə səs verməklə bu adamlar çoxluğu tərk etdilər

və yaxşı etibarı olmayan adamlar kimi onlara olan inamı itirdilər.

Prezident seçkilərindən üç ay sonra da onlar Konqressi nəzarətdə

saxlayırdılar. Onlar seçkilərin nəticəsi tam məlum olanda belə öz çoxluqlarından

istifadə edirdilər, özlərini arxayın hiss edirdilər və ümid edirdilər ki, dövlətin

məhkəmə qanadına yiyələnəcəklər.

1801-ci il fevralın 13-də, Ceffersonun prezidentliyə başladığı gündən üç

həftədən də az əvvəl Məhkəmə Aktı, Federal Məhkəmənin üzvlərinin və

hakimlərinin sayını artırmaq və illik məhkəmə büdcəsinə əlli min dollar əlavə etmək

məsələləri səsə qoyuldu və bunlar Konqressdən keçdi. Adams federalistlərə sadiq

qalmaqla böyüklü-kiçikli istənilən boş yer kimi yeni Ali Məhkəmənin tərkibini

tələsik doldurmağa müvəffəq oldu. Hələ buna qədər, yanvarın 13-də Virciniyadan

olan Con Marşallı Birləşmiş Ştatların Ali Məhkəməsinin baş hakimi təyin etmişdi.

Marşall rəğbət bəslənilən hüquqçu federalist idi, onun qırx beş yaşı vardı.

Cefferson prezident olduqda nəinki hökumətin xüsusiyyətləri, hətta bütün

işlərin sifəti də dəyişilmiş kimi görünürdü. Hökumətin iqamətgahı, iş və ticarət

bazarı, yetmiş min əhalisi olan Filadelfiyadan yeni Kolumbiya federal dairəsinin

kənd yerinə köçürüldü. Köçürülmə Adams adminstrasiyasının fəaliyyətinin axırıncı

aylarında, 1800-cü ilin sonundakı qışda başlandı və federalistlərin öz hakimiyyətini

itirməsi ilə əlamətdar oldu. Federalist partiyası tacirlərə, bankirlərə, mülkiyyət

sahiblərinə, cəmiyyətin yüksək nüfuzlu sayılan adamlarına arxalanırdı, ticarət

mərkəzlərinin o adamlarına ki, onların mənafeləri bir ştatın və ya onun

qonşuluğundakının mənafelərindən daha geniş idi. Federal hökumət tərəfindən onlara

kömək göstərilməsini planlaşdıran qanun layihəsi hazırlanmışdı.

Vaşinqton adlandırılacaq geniş şəhər Potomak çayının şimali-şərq sahilindəki

çöldə və meşəlik yerdə salınmışdı. Bu məqsədlə Merilend öz torpaqlarının bir

hissəsini federal dairəyə vermişdi. Prezident üçün rəsmi iqamət tikilməsi səkkiz il

əvvəl başlanılmışdı, yeni paytaxtın yeri isə general Vaşinqton tərəfindən 1790-cı ildə

seçilmişdi. İcra nazirlikləri üçün kvartallar qaldırılmışdı, yeni şəhərin hələ layihədə

olan küçələrində bir-birindən xeyli aralı bir neçə ev tikilmişdi. Möhtəkirlər burada

yer alırdılar və qiymətlərin bahalaşmasını gözləyirdilər.

Hökumət nəhayət bura köçəndə yalnız Kapitolinin bir qanadı tikilib

qurtarmışdı. Az-çox möhtəşəm bina olan prezident iqamətgahı yaşamaq üçün hazır

idi. Bu sakit yerin küçələri meşə parçaları arasından keçirdi, yabanı və meşəli

parklardan keçən avenyuya bənzəyirdi və ya heç bir hasarı və tikilisi olmayan açıq

çöldə itirdi. Konqressin sessiyaları dövründə Konqress üzvlərinin yaşaması üçün

onlara verməyə, bu avenyuların və meydanların yalnız layihəsi olan geniş sahədə

183

kifayət miqdarda ev belə yox idi. Bəziləri ev tapmaq üçün bir neçə mil yol getməli

olurdu. Ağ evin və ucalan Kapitolinin proporsiyaları belə bir yerdə olduqca qəribə

görünürdü. Filadelfiyanın sosial rahatlığı və parlaqlığı buradakı həyatla kədərli

dərəcədə dəyişilmişdi. Federalist hakimiyyətinin köhnə şəhərdə nümayiş etdirdiyi

etiket, ləyaqət və rəsmi tamaşalar kimi gözəl şeyləri hökumət burada edə bilməzdi.

Bu şəhər Ceffersonun hakimiyyətə gəlməsi üçün daha yararlı şəhər idi və

onunla birlikdə siyasi atmosferin dəyişilməsinə yeni paytaxt daha çox uyğun gəlirdi.

Bura həqiqi demokratiyanı gətirmək üçün yaxşı yer idi, heç bir tamaşaya və xüsusi

şəraitə ehtiyac yox idi.

4 mart günü Adams gözləməyə dözmədi və Cefferson prezidentliyi qəbul etdi.

Yeni prezident bir neçə dostlarının və şərəfli keşikçi dəstəsi kimi Virciniya artilleriya

qrupunun müşayiəti ilə sakitcə özünün geniş evindən Kapitoliyə gəldi. Orada o, and

içdi və xalqa öz müraciətini oxudu və yeni rejimin inauqurasiyası başa çatdı. Ondan

on iki yaş cavan olan Ali Məhkəmənin yeni baş hakimi Con Marşall andiçmə

mərasiminin icrasına başçılıq edirdi və bu iki adam üz-üzə dayanmışdı. Onların hər

ikisi Virciniyadan idi, etik həyat prinsiplərində və nəzakət qaydalarında tərbiyə

olunmuşdular. Lakin siyasətin hər bir prinsipində onlar bir-birinə əks mövqedə

dayanırdılar və bu hərəkətləri ilə elə bil bir-birini gələcək üçün çağırışa səsləyirdilər.

Kiçik mərasim başa çatdı. İnqilabın odundan keçmiş demokratik qüvvələr

yeddi illik müharibədə və bütün ölkənin ictimai işlərində əhval-ruhiyyələrin və

təcrübənin radikal dəyişikliklərə yönəldilmiş yenidən qurulmasında fəal iştirak

etdikdən sonra, indi yenidən öz üzərlərinə hökumətdəki yerləri tutmağı

götürmüşdülər. Konfederasiya ölkənin hökumətini bir palliativ kimi əvəz edəndəki

çətin illərdə onlar özlərinə olan etimadı müvəqqəti olaraq itirmişdilər. Bu itirmə

qısqanclıq, qiyam, qayda pozğunluqları, böyük çaxnaşma nəticəsində olmuşdu. Yeni

birlik formalaşmışdı, yeni Konstitusiya sınaqdan çıxmışdı və ölkəni idarə edirdi.

Federalistlərin dövləti təşkil etmək sahəsindəki onillik zəhməti baş tutmuşdu və irtica

geridə qaldıqda, irəliyə doğru irəliləmişdi. Onlar hakimiyyətin möhkəm əsasını

qoymuşdular.

Demokratlar isə bu dövrdə öz ciyərlərinin gücünü fransız inqilabı uğrunda və

İngiltərə əleyhinə çağırışlara sərf edirdilər. Onlar Əcnəbi və Qiyama çağırış Aktları

qəbul edilənə və Qiyama çağırış qanunu əsasında naşirlər və pamfletistlərə qarşı cəza

tədbirləri görülənə qədər milli borca aid heç bir fikrə malik deyildilər. Sonra onlar,

nəhayət Konstitusiya prinsiplərinə və onların uğrunda mübarizə apardıqları daxili

siyasət məsələlərinə dair öz nöqteyi-nəzərlərinə malik oldular. Cefferson və Medison

Kentukki və Virciniya qətnamələrinin cümlələri ilə öz fikirlərini açıqlamışdılar. Bu

proqram deyil, xəbərdarlıq harayı idi. Bu harayı kimsə eşitməyə və başa düşməyə

bilməzdi. 1800-cü il seçkiləri göstərdi ki, Ceffersonun arxasında sadəcə təbliğatçılar

deyil, hökuməti idarə etmək rolunu oynamağa hazır olan milli partiya durur.

Cefferson inauqurasiya nitqində incəlik və xeyirxahlıqla ardıcıllarının gözlədiyi kimi,

ölkədəki qaydalara və vətənpərvər niyyətlərə öz münasibətini bildirdi: "Biz hamımız

respublikaçıyıq, biz hamımız federalistlərik, biz antoqonistlər deyilik, lakin biz

çoxluğun qətiyyətində mütləq güzəştə getməklə respublikanın həyati prinsipləri ilə

yaşayırıq. …Biz vətəndaşlarımızı dinc həyatla təmin etməklə onların varlanmasını və

xoşbəxtliyini irəli aparacağıq, rəyləri yenidən birləşdirəcəyik, açıqlıq, mülayimlik,

184

mərhəmət, birini başqasına qarşı durmaqdan çəkinmək ruhunda tərbiyə etmək hər bir

nəcib adamın və vətənpərvərin səy və özünü qurban verməsi üçün əsas səbəb

olacaqdır... Qoy biz rəydə birləşək, qoy biz sosial əlaqələri bərpa edək, çünki

harmoniya və məhəbbətsiz azadlıq, hətta həyatın özü belə qorxulu bir şeyə çevrilir.

Və qoy biz bunu ifadə edək ki, biz torpaqlarımızdan dini dözümsüzlüyü qovub

çıxarmaqla, axı bu dini dözümsüzlük şəraitində bəşəriyyət uzun müddət əziyyət

çəkmişdir, biz despotizmə, iyrənc, acı və qanlı təqiblərə qadir olanlara qarşı siyasi

dözümsüzlük göstərməkdən az fayda götürməyəcəyik".

O, tezliklə öz səmimiyyətindən yüksək fayda götürməyə başladı. Cefferson

demokratik filosofun və patritsinin maraqlı qarışığı idi. Zövqlərinə və məşğuliyyətinə

görə o, varlı adamların sinfinin həyatı ilə tərbiyə olunmuşdu və onun həyatı da

onlarınkına bənzəyirdi. Bu sinif gənc millətin federalistlərinin səyi ilə yaradılmış

kübarlar zümrəsi idi. Həyat amalına və prinsiplərinə görə o, sadə adamların yoldaşı

və iş dostu idi. Təşkilatçılıq sahəsində irəlini görmək və dahiyanə bir istedada malik

olduğuna görə o, partiyanın və işdə razılaşdırılmış hərəkatın lideri idi. Nahayətsiz

səmimiyyəti onu mülayim olmağa, həssaslığa öyrətmişdi. Şəxsi məlahətə malik,

lovğalıqdan və iddialardan tam kənar olan bu adam özünün yüksək mədəniyyəti ilə

istənilən şəxslə ünsiyyət yarada bilirdi.

Ancaq inqilab dərin və uzun müddətli proses idi. Heç şübhəsiz ölkənin baş

tacirləri və sosial nüfuzu olan böyük adamları federalistlər idi. Onlar Ceffersona

"dində ateist və siyasətdə isə fanatik" kimi baxırdılar, demokratiyaya birbaşa

inamdan qorxurdular.

Hamilton başqalarından daha çox dərəcədə onların niyyətləri və qorxusu

haqqında danışırdı. Onun düşmənlərinin güman etdiyi kimi o, hətta sülh dövründə də

güclü ordunun köməyinə inanırdı. O, arzu edirdi ki, ştatları baş hökumətə mütləq

tabe olan görsün. O, düşünürdü ki, kütlənin siyasətin seçilməsi haqqında rəyi mühüm

və nəzərə alınan məsələ deyildir. O, deyirdi: "Heç kəs bu Konstitusiya üçün mənim

kimi qurban verməmiş və məndən çox iş görməmişdir". Doğrudan da gənc ölkə üçün

o, az zəhmət sərf etməmişdi. Hökumətin qurulmasında o, heç də kiçik rol

oynamamışdı. Lakin o, demokratiyaya qarşı vuruşda xidmət etməyi arzulayırdı.

Cefferson isə tam əks düşüncələrin sahibi idi. O, deyirdi ki, "Məni əmin

etmişlər ki, xalqın yaxşı hissləri yaxşı orduda tapıla bilər. Onlar müvəqqəti olaraq

səhv edə bilər, lakin tezliklə özlərini düzəldəcəklər". Onun inamı tam səmimi idi.

Baxmayaraq ki, həyatda və öz tərbiyəsinə görə o, kübar idi. Ona görə də keçmiş

dövrlərin idarə edən siniflərinin indicə həyata atılan gənc millətə yenə də rəhbərlik

etməsi mümkün deyildi. Həyatın sadəcə böyüməsi və dəyişməsi adətlərin, hər cür

təəhüddlərinin və formaların sıxışdırılmasını dağıdıb atırdı. 1800-ci ildəki xalq, hətta

1790-cı ildə də olan xalq deyildi. Əhalinin sayı on il ərzində 3,9 milyon nəfərdən 5,3

milyon nəfərə çatmışdı, onlar şimala, qərbə və şimali qərbə tərəf yayılmışdı. Bu

ərazilər indi Ontario gölünə çatırdı, Müqəddəs Lavrenti çayının və Şampleyn

gölünün ətrafı idi. Əhali indi Eri gölünə və Ohayo ölkəsinin içərilərinə doğru

məskunlaşmaqla xeyli irəliləmişdi. Kentukki və Tennessidəki böyük icmalarda üç

yüz min adam toplaşmışdı. Vermont, Kentukki və Tennessi Birlikdəki ştatlara əlavə

olunmuşdu. Burada iri şəhərlər yox idi. Yaşayış məntəqələri əsasən kənd kimi

185

səpələnmişdi. Qərbdəki əl dəyməmiş böyük torpaqlar adamlarla dolmuşdu və hər

yerdə sahibkarlıq və yenilik əhval-ruhiyyəsi hiss olunurdu.

İngiltərə parlamenti ölkənin sərhədlərinin kənarından sənaye mallarının

gətirilməsini qadağan etmişdi. Hətta kənarda maşınların icad edilməsi və

təkmilləşdirilməsi yasaq edilmişdi. Lakin usta mexanikləri gizli şəraitdə və inhisarda

saxlamaq mümkün deyildi və Amerikaya getməyi qərara alan adamlar təbii olaraq

başları və usta barmaqları ilə manufakturanın sirrlərini okeanın o tayına aparırdılar.

1790-cı ildə Samyuel Sleyter pambıq əyrici fabrikanı Rod Aylenddəki Potuketdə

təsis etdi. 1793-cü ildə Corciyada yaşayan və Konnektikut məktəbindən olan usta Eli

Uitni pambığın təmizlənməsi üçün məhsuldar cin maşını icad etdi və Cənub bu yeni

avadanlığı tətbiq etdikdən sonra dünyanı pambıqla təchiz etməkdə Hindistan və

Misirlə rəqabətə girdi. 1791-ci ildə ölkədən kənara iki yüz min funt pambıq

göndərilmişdisə, 1800-cü ildə bu rəqəm iyirmi milyon funta çatdırıldı. Hər cür

maneələrə baxmayaraq Amerika malları özünə bazar tapırdı. Vaşinqton prezident

olduğu dövrdə İngiltərə ilə mübahisə, Adamsın ölkəyə başçılıq etdiyi dövrdə Fransa

ilə münaqişə ticarəti sınaqdan çıxardı və təhlükəyə məruz qoydu. Buna baxmayaraq

ticarət xeyli gücləndi və böyüdü. 1800-cü ildə 1791-ci ilə nisbətən Amerikanın

limanlarından iki dəfə çox un və buğda göndərilmişdi. Bu ölkənin gəmilərinə hər bir

dənizdə hər cür yüklərlə rast gəlmək olardı.

Prezident Cefferson günün ruhunun tələbinə uyğun olan məsələlərdən

danışırdı. Hökumət xalq partiyasının əlinə keçmişdi. Ceffersonun ifadə etdiyi

proqram öz mənbəyinə uyğun gəlirdi. Federal hakimiyyətin məhdudlaşdırılması

Konstitusiya tərəfindən müəyyən edilmişdi və ştatların yerli hökumətləri üçün

ictimai borcun ödənilməsi, ölkənin ordu qüvvələrinin ixtisar edilməsi və buna görə

də vergilərin azaldılması və həmçinin limanlardan azad ticarət etmək məsələlərində

geniş meydan açılırdı. Yeni Konqressin federalistlərinin ən axırıncı hərəkətlərindən

biri olan Yurisdiksiya haqqında Akt onların partiya prinsiplərinə uyğun olduğuna

görə ləğv edildi və yeni məhkəmələr hələ təşkil edilməmişdən qadağan olundu.

Adamsın prezidentliyinin son günlərində vəzifələrə təyin etdiyi adamlar həmin

vəzifələrdən azad edildi və onların yerlərini respublikaçılar tutdular. Ceffersonun

prezident seçilməsinin əleyhinə olan, onun haqqında təhqiramiz danışan və öz rəsmi

imkanlarından səsvermənin hesablanmasına təsir etmək istəyən bir sıra adamlar öz

vəzifələrindən uzaqlaşdırıldı və bu vəzifələrə prezident partiyasından adamlar

yerləşdirildi. Federal idarələrin on altı işçisi bu qaydada səbəbsiz olaraq azad edildi,

heç şübhəsiz bu o məqsədlə edilirdi ki, siyasi xidmət hökumətin yeni başçısının

baxışlarına uyğun olsun. Bədnam Qiyama çağırış qanuni ilə həbs edilənlər əfv edildi

və azad edildi. Qanunun özü isə məhz qüsurlarına görə sıradan çıxdı və Adamsın

əcnəbilər əleyhinə bu qanuna bəslədiyi ümidlər də boşa çıxdı. 1798-ci ilin iyununda

qəbul edilən və vətəndaşlığa malik olmaq üçün əcnəbilərə ölkədə on dörd il yaşamağı

tələb edən Naturalizasiya qanunu ləğv olundu və əvvəlki qaydadakı beş illik müddət

bərpa olundu. Lakin müdaxilə burada dayandı.

Yeni Konqress federal vergiləri azaltdı, limanlarda gömrük rüsumları da

azaldıldı, ordu və hərbi dəniz qüvvələri də ixtisar edildi, vəd edildiyi və gözlənildiyi

kimi xərclər xeyli aşağı salındı. Federalistlərin hökumət barədə güman etdikləri

məhvedici xüsusiyyətlər heç də doğru çıxmadı. Xalq adamları heç də hər şeydən

186

əvvəl "yakobinçilər və əclaflar" deyildilər və pis hökumət üçün demokratiyanın

fəlakətlərə gətirəcəyi fikirləri özünü doğrultmadı. Cefferson bütün ölkənin

vətənpərvər və dövlət xadimi kimi tanıdığı Medisonu dövlət katibi vəzifəsini tutmağa

dəvət etdi. O, Pennsilvaniyadan olan Albert Qallatini maliyyə naziri təyin etdi və

tezliklə maliyyəçilər bu isveçrəli nazirə, ədalətinə və bacarığına görə, demək olar ki,

Hamiltona inandıqları kimi etibar etməyə başladılar. Müəyyən dərəcədə bu,

hökumətin biznes metodlarında heç də inqilab deyildi.

Cefferson o qədər müdrik idi ki, öz səsləri ilə onun bu vəzifəyə gəlməsinə səbəb

olanların da çoxunu vəzifədən uzaqlaşdırdı. O, bilirdi ki, əvvəllər daim federalistlərə

səs verən adamların çoxu son seçkidə Demokrat Respublikaçıların elektorlarına səs

vermişlər. Bu onu göstərmirdi ki, onlar hökumət eksperimentlərini aparmağa artıq

hazırdılar. Ona görə səs vermişdilər ki, federalist Konqressin qoyduğu ağır vergilərə

nifrət edirdilər. Federalist liderlər yeni danışıq tərzini və əhval-ruhiyyəsini

xoşlamırdılar və güman edilirdi ki, onların hamısı danışıqlarında belə radikaldırlar.

Müxalifətin liderləri isə hökuməti zəiflətmədən və ona ziyan vurmadan dövlət

quruluşunu xeyli sadələşdirəcəkdilər. O, bilirdi ki, bu vəzifə onun həm

mühafizəkarlığını, həm də islahatlar aparmaq bacarığını sübut etmək üçün bir

imtahandır. O, istəyirdi sübut etsin ki, heç də səmərəli federal hökumətin düşməni

deyildir, yalnız ekstremizmin düşmənidir. Bu onun tərəfindən ölkənin əhval-

ruhiyyəsini düzgün müəyyən etməkdə özünü göstərdi. Cefferson səkkiz il prezident

oldu və özünün sınaqdan çıxmış siyasi prinsiplərinə sadiq qaldı. Bəzi ağılsız

federalistlər yeni rejimə tabe olmaqdansa, bu ciddi intizama dözməyib, hətta

Birləşmiş Ştatların dağılmasını istəyirdi. Daha müdrik və daha çox vətənpərvər olan

Hamilton onları məzəmmət edirdi. O, polkovnik Trumbula yazırdı: "Siz Bostona

gedirsiniz, orada prinsipial adamları görəcəksiniz. Mənim adımdan, mənim

xahişimlə, Allah naminə onlara deyin ki, Birləşmiş Ştatların parçalanması haqqındakı

söhbətləri və hədələri kəssinlər".

Cefferson 1804-cü ildə ikinci müddətə böyük səs çoxluğu ilə prezident

seçilmişdi. Federalistlərin namizədləri olan Kotisvöz Pinkni və Rufuz Kinq yalnız

Konnektikut və Delaver ştatlarının səslərini almışdılar, bura Merilendin yeddi

səsindən ikisi də əlavə olunmuşdu.

Ölkə öz rəğbətini yeni partiyaya tərəf çevirmişdi. Bu isə federalistlərin

arzularına və niyyətlərinə qətiyyən uyğun deyildi. Onların arasında Hamiltonun da

nüfuzu aşağı düşmüşdü. Vitse-prezident Aaron Barr çox acı siyasi sözləşmədə

Hamiltonun hücumuna məruz qaldıqda, bu sözləşmədə hər iki tərəfdən çox qızğın və

ehtiyatsız sözlər söylənildiyindən, onu duelə çağırdı və 1804-cü ilin iyulunda bu

faciə ilə başa çatdı. Hamilton dueldə öldürüldü və federalistlər sırasından bir aparıcı

şəxsiyyət uzaqlaşdırıldı. Onlar hər bir seçkidə uğursuzluğa uğradılar və indi

respublikaçıların əli həm prezidentlikdə, həm də Konqressdə sərbəst idi.

Şimali Afrikanın müsəlman dövlətləri dəniz quldurluğu ilə məşğul olub,

Birləşmiş Ştatların Aralıq dənizində üzən ticarət gəmilərini qarət edirdilər. Bir neçə il

ərzində onları rüşvət verməklə sakitləşdirmişdilər. Bu dəniz quldurlarından

toxunulmazlıq almaq üçün iki milyon dollar məbləğində pul xərclənmişdi. Lakin

bundan onlar daha da həyasızlaşmışdı və 1801-ci ildə Tripoli Paşası böyük miqdarda

bac almaq üçün Birləşmiş Ştatlara qarşı müharibə elan etdi. Bu çağırış qəbul edildi

187

və bac ödəmək əvəzinə, Cefferson komandor Deylinin komandanlığı altında üç

freqatı və döyüş katerini Tripolini bombardman etmək üçün Aralıq dənizinə

göndərdi. Tripoli kreyseri əsir götürüldü. Şimali Afrika dövlətləri elə qorxmuşdular

ki, bir neçə il ərzində amerikan gəmilərini narahat etmədilər.

Hələ 1801-ci ilin dekabrında Konqressin iclasından sonra yeni prezident

Tomas Cefferson səmimi qaydada xərcləri azaltmaq və vergiləri aşağı salmaq barədə

öz arzusunu bildirmişdi. Onun dövründə Konqressin hər iki palatası demokratların

çoxluğuna malik idi. Lakin Konqresdə böyük lider yox idi, prezidentin şəxsində

onlar bacarıqlı ağaya malik idilər. Amerika tarixində heç bir başqa prezident

Cefferson kimi kabineti və Konqressi belə tam qaydada istiqamətləndirə bilmədi. O,

hədə və ya zorakılıqla deyil, himayəçilikdən istifadə etməklə, incə qaydada düzgün

yeri və düzgün vaxtı tutmaqla idarə edirdi. Yəni XIX əsrin ilk səkkiz ili ərzində

Konqressin elə bir mühüm aktı olmadı ki, Cefferson dühasının möhürünü öz üzərində

daşımasın.

Birləşmiş Ştatların salnaməsində ən böyük diplomatik nailiyyət Missisipinin

arxasında olan geniş, nəhayətsiz region olan Luiziananın ələ keçirilməsi idi. Bu

nəhəng ərazi 1682-ci ildə tədqiqatçı La Sall tərəfindən Fransanın mülkiyyətinə

götürülmüşdü. Səksən il sonra Kanada və Ohayo vadiləri İngiltərəyə veriləndə,

Fransa onu İspaniyaya təhvil vermişdi. Daha qırx il sonra Napoleon Bonapart

şəxsiyyəti kimi qüdrətli düha qalxmağa başladıqda inqilabın ruhunun köməyi və

onun müqayisədən yuxarıda dayanan fərasəti ilə Fransa İspaniya zəifləyəndə uzun

müddətli mübahisədə xeyli irəli çıxdı. Bu səhnədə artıq Fransanın Birinci Konsulu

olan Bonapart tamah nəzərlərini böyük İspan - Amerikan meşəsinə dikdi və 1800-ci

ildə bağlanan gizli müqavilə ilə İspaniyanı bu ərazini ona verməyə məcbur etdi. Gizli

müqavilə tezliklə aşkarlandı və bu xəbər prezident Ceffersona çatanda, onun mahir

gözü nəhayət öz ölkəsi üçün narahatlığı aşkara çıxardı. O, ölkənin Parisdəki elçisi

Robert Livinqstona yazdı: "Bu yer kürəsində bir kiçik yerdir, onun sahibi bizim təbii

və adəti düşmənimizdir. Bu Nyu Orleandır... İspaniya sakitcə onu bir neçə ilə

saxladı... Fransa mülkiyyətinə götürüldüyü gün... iki millətin birliyini möhürləyir. Bu

andan etibarən biz özümüzü Britaniya donanmasına və millətinə nikaha cəlb

etməliyik".

Cefferson Fransaya laqeyd olmamışdı. Lakin ölkəsinə yönələn bu təhlükə

onun nəzərləri qarşısında görünməyə başladı. İspaniya intendatı böyük çayın

mənsəbini Nyu Orleanda amerikan ticarətinə bağlamışdı. Bu İspaniya ilə 1795-ci ildə

bağlanmış müqavilənin pozulması idi. Bu Missisipi vadisində narazılıq harayının

qalxmasına səbəb oldu. Qərbin əhalisinin ticarət üçün digər bir çıxışı yox idi. Onlar

çay aşağı yürüş edib Nyu Orleanı güc vasitəsilə tutacaqları, yaxud da İngiltərənin

ayaqlarına döşənəcəkləri ilə hədələyirdilər ki, öz hökumətləri onları xilas etməyə

gəlsin. Cefferson sülh adamı idi. Lakin qərb sərhədindən gələn kəskin tələblər artırdı

və nə isə etmək lazım idi. Axırda Qərbi Floridanın və Nyu Orleanın satın alınması

üçün ayrıca iki milyon dollar ayrılması qət edildi və beləliklə böyük su yoluna keçid

həmişəlik saxlandı. Ceyms Monro Parisdə Livinqstona qoşulmaq üçün göndərildi,

onlara həmin əraziləri satın almağa təsir göstərmək səlahiyyəti verildi. Cefferson

uğura az ümid edirdi. O, özəl qaydada dediyi "palliativ və dözmə" tərəfdarı idi və

188

Fransa ilə İngiltərə arasında müharibə başlanana qədər qərb əhalisini sakitləşdirmək

istəyirdi. Bu vaxt taleyi onu axırıncı ölkə ilə bağlayacaqdı.

Napoleon Luiziananı bu ərazini məskunlaşdırmaq üçün ələ keçirmişdi. O,

İngiltərə ilə digər bir müharibəni gözləyirdi. Lakin bunun üçün pula möhtac idi.

Napoleonun Birləşmiş Ştatlara kiçik məhəbbəti var idi. Lakin İngiltərəyə onun

məhəbbəti daha az idi və o, elə hiyləgər idi ki, öz böyük düşməninin əlinə oynamaq

istədi. Napoleon görürdü ki, bu kiçik zərbə ilə o, Amerikanın xoş münasibətini

qazana bilər və İngiltərə ilə ittifaqa girmək barədə Ceffersonun öz hədəsini icra

etməməsi üçün onu qabaqladı. Bunu nəzərə alaraq o, Luiziananı amerikanlara

satmağı təklif etdi. Təklif Livinqstona bir az əvvəl edilmişdi və Monro gəldikdən

sonra bir daha təkrar edildi. Ərazinin qiyməti kimi 20 milyon dollar istənildi, iki

amerikalı diplomata isə Qərbi Florida və Nyu Orleanı almaq üçün cəmi 10 milyon

dollar təklif etmək səlahiyyəti verilmişdi. Axırda sövdələşmə baş tutdu, Amerika

bütün ərazi üçün 15 milyon dollar verməyə razılaşdı. Məbləğin dörddə biri Fransaya

qarşı Amerikanın iddialarına uyğun olaraq ödənəcəkdi, əvəzlənəcəkdi, qalan dörddə

üçü isə altı faizli bondlarla ödənəcəkdi. Bu məşhur müqavilə 30 aprel 1803-cü ildə

Fransa tərəfindən və iki amerikalı tərəfindən imzalandı və həmin ölkələrin

hökumətləri tərəfindən ratifikasiya edilməli idi.

Sövdələşmə Amerika üçün çox böyük iş idi. O aşağı Missisipiyə xarici

dövlətlərin ayaq basmasının bütün imkanlarını nəinki yoxa çıxarırdı, həm də bu

böyük çay üzərində nəzarəti həmişəlik əlində saxlayırdı və üstəlik Birləşmiş Ştatlara

naməlum hədlərdə geniş, münbit torpaqlar verirdi. Luizianın 1.171.931 kvadrat mil

ərazisi var idi, bu sonralar müəyyən edildi, - bu ərazi on üç ilkin ştatın birlikdəki

bütün ərazisindən böyük idi. Taleyran Livinqstona demişdi: "Siz özünüz üçün nəcib

sövdələşmə bağladınız və mən güman edirəm ki, siz bundan çoxunu edəcəksiniz". Bu

peyğəmbərcəsinə deyilmiş sözlər idi.

Digər bir məsələ isə ondan ibarət idi ki, satın alınan ərazinin qiyməti heç vaxt

ödənilmədi. Floridaya gəldikdə, bu ərazi ştat olandan əvvəl onun əhalisi heç bir

siyasi hüquqa malik deyildi. Cefferson güman edirdi ki, əcnəbi ərazilərini satın

almaq üçün hardasa Konstitusiyada hər hansı bir səlahiyyət tapacaqdır və etiraf

edirdi ki, çox çətin bir şəraitə düşmüşdür. O, inanırdı ki, belə satınalma hətta

Hamilton tərəfindən "nəzərdə tutulan səlahiyyətlərdən" də çox uzaqda dayanır və

arzu edirdi ki, Konstitusiyaya əlavə edilsin ki, onun nümayəndələrinin gördükləri iş

başa çatsın və o, bunun qəbul edilməsini rədd edə bilməsin. O deyirdi: "Mən əgər bu

zəruri olsa, millətdən hətta hakimiyyətin böyüdülməsini xahiş edə bilərəm, nəinki

bizim hakimiyyətimizi qeyri-məhdud edən quruluş vasitəsilə bunu öz üzərimə

götürüm. Bizim xüsusi təhlükəsizliyimiz yazılı konstitusiyaya malik olmağımızdadır.

Gəlin onu quruluş üçün ağ kağıza döndərməyək". "Əgər bizim dostlarımız fərqli

qaydada fikirləşirlərsə, mən məmnuniyyətlə onunla razılaşmayacağam ki, bizim

ölkənin xeyirxah hissi quruluşun bədlikləri ilə qaydaya qoyulmaqla

məhdudlaşdırılsın, özü də bu qeyri-sağlam səmərə verdiyi bir dövrdə".

Palatalar 1803-cü ildə bu müqavilə ilə razılaşdılar və Konstitusiyaya əlavələr

etməyi təklif etmədən bu torpaqları satın almaq üçün pul ayırmağa səs verdilər. Yeni

İngiltərənin sərt və qəti narazılığı istisna olmaqla, hər yerdə bu müqavilə və yeni

torpaqların alınması razılıqla qarşılandı. Cefferson ölkədə öz hərəkət bacarığı barədə

189

ilk sınağı verdi. O, demokrat idi, xalq adamı idi, dahiyanə və ehtiraslı adam idi, lakin

o, hüquqşünas deyildi. O federal paytaxtdan ölkənin daha az idarə olunmasını

gözləyirdi və güman edirdi ki, yalnız demokratlar ölkəyə başçılıq etdikdə ölkənin xoş

məramlı quruluşunun bəd xüsusiyyətləri pis effekt verməyə başladıqda, onu qaydaya

salacaqdır. Köhnə və daha inadkar federalistlər belə ağılsız qaydada tərbiyə

olunmuşdular ki, Ceffersonun belə-belə şeylərlə quruluşun xüsusiyyətlərini itirməyə

tərəf çevriləcəyini görəcəklər və belə gümanları onları çox qorxudurdu. Yeni

İngiltərədə qorxurdular ki, ölkənin genişlənməsi cənuba və qərbə tərəf qapıları

açacaqdır.

Federalistlər gördülər ki, hətta öz tərəfdarları da onlara lazımi köməklik

göstərmir. Cefferson isə sübut etdi ki, o, heç də monstr deyildir, bütün ölkəyə

namusla rəhbərlik etmək iqtidarındadır. Bununla o, onun əleyhinə olanlara elə bil ki,

cavab verirdi. O, özünü çox qabiliyyətli adamlarla əhatə etmişdi. Onların

qabiliyyətini və birliyini bütün ölkə etiraf edirdi. Onun maliyyə naziri Luizinanın

alınması üçün on beş milyon dollar borcu, Konqressə əlavə vergi qoymaq barədə

xahiş etmədən toplamağa müvəffəq olmuşdu.

Bütün dünya müharibəyə cəlb olunmuşdu, ancaq Amerika bayrağı altında

gəmilər Avropa limanlarına yük gətirə bilirdi. Onun bu müharibədə neytral qalması

ona böyük fayda verirdi. İngilis tacirləri heç bir qorxu hiss etmədən dənizlərdə üzə

bilirdi, çünki ingilis hərbi-dəniz qüvvələri okeanlarda üstünlüyə malik idi. Lakin

qitənin limanlarından yarısı onun üzünə bağlı idi. Fransız və holland gəmiləri öz

limanlarından kənara səfər edə bilmirdilər. Amerika gəmi kapitanları azad və neytral

olduqlarına görə istədikləri yerə üzürdü və dünya dəniz ticarəti mallarının

daşınmasının yarısı onların üzərinə düşürdü. Onlar yer kürəsinin istənilən bucağına

istənilən malı daşıyırdılar. Orada isə onlar yeni yük qəbul edirdilər. Hər iki İndiyadan

mallar Hollandiya, İspaniya, Fransa limanlarına axırdı və amerikan gəmiləri bunu

neytral yük kimi neytral gəmilərdə daşıyırdılar. Onlar çaylar və kanallar vasitəsilə

malların bazalara daşınmalarını təmin edirdilər.

İngiltərə yalnız dənizdə ağa idi. Əgər o, korsikalı sərkərdənin

qalibiyyətlərinin ehtiyat mənbələrini kəsə bilmirdisə, onu bütünlüklə sınağa çəkməyə

ümid edə bilməzdi. Onların 1802-1805-ci illərdə bağladıqları nominal sülh tezliklə

pozuldu. Nelson 1798-ci ilin avqustunda fransız donanmasının Nil çayında

bütünlüklə darmadağın etdi, yenidən isə 1805-ci ilin oktyabrın 21-də digər məşhur

Trafalqar körfəzindəki döyüşdə Fransa və İspaniya hərbi-dəniz qüvvələrini

darmadağın etdi. Lakin quruda hələ Napoleon məğlub olmamışdı.

İngiltərə isə belə qərara gəldi ki, heç olmazsa öz sahillərini bağlaya bilsin,

onun ticarət müttəfiqləri və ondan asılı olan ölkələr isə məğlub edilmişdi. O vaxtdan

İngiltərə bütün Avropanı real olaraq blokadaya ala bilmədiyindən, o kağız

blokadasını həyata keçirməyi qərara aldı. 1805-1809-cu illərdə qoyulan bir sıra

qaydalara görə İngiltərə Avropanın və İndiyaların hər bir limanının neytral ticarət

üçün bağlandığını elan etdi. Buna Napoleon 1806-cı ildə bir sıra dekretlərlə cavab

verdi. Bu dekretlərə görə, həmçinin İngiltərə limanları bağlı elan edilirdi. Bu qeyri-

adi tədbirlərin xüsusi hədəfi, əlbəttə, Amerika deyildi. Lakin Amerika ticarəti, əgər

bütün Avropa ona müharibə elan etsəydi, kökündən kəsiləcəkdi. Həm də o heç bir

köməyə ümid edə bilməzdi.

190

Cefferson hakimiyyətə gəldikdə hərbi-dəniz qüvvələrinin profilinin

dəyişdirilməsi sahəsində federalistlərin başladığı işi davam etdirdi. Limanlarda bir

neçə təmir edilməmiş və komandası olmayan hərbi gəmilər qalmışdı. Amerikan

gəmilərində dənizçilərin çoxu Britaniya hərbi-dəniz qüvvələrindən qaçan adamlar idi.

Çünki orada əmək haqqı olduqca az idi. Minlərlə dənizçi Britaniya hərbi-dəniz

qüvvələrindən fərarilik edirdi. Onların çoxu Amerika vətəndaşlığının sənədlərini

göstərməkdən həzz alırdılar. Ən acı və dözülməz şey ondan ibarət idi ki, Britaniya

zabitləri seçdikləri adamları tutur, istər bu amerikan, ya ingilis olsun, hətta zənciləri

də tutmaqdan çəkinmirdilər və müxtəlif metodlardan istifadə etməklə Birləşmiş

Ştatların bayrağını təhqir edirdilər. Bu təhqir, ingilis gəmisi "Leopard"ın Amerika

freqatı "Çesapik" Hamilton Roudsdan çıxanda ona atəş açması və dörd adamının

fərarilər adı altında tutulması ilə ən yüksək zirvəsinə çatdı. Cefferson gördü ki,

müharibə öz sifətini bütünlüklə göstərir, lakin bunu qaydaya qoymaq üçün heç bir

gümanı yox idi. Yeganə çarə kimi o, limanların müdafiəsi üçün üstündə top

quraşdırılmış qayıqlardan ibarət donanma yaradılmasını təklif etdi. Əgər amerikan

dənizçiləri dənizdə onlara hücum edilməsindən qoruna bilmirdilərsə, onların

limanlarda saxlanması daha yaxşı idi, burada onları müdafiə etmək üçün ölkə çox şey

edə bilərdi. Lakin Cefferson bunun qeyri-mümkün olduğunu gördü və çalışdı ki,

Ceyms Monro və Uilyam Pinkni vasitəsilə İngiltərə ilə danışıqlar aparmağa cəhd

etsin. Buna bir neçə ay sərf olundu və okeanın o tayında hökumətlərin tez-tez

dəyişməsi ucbatından Cey müqaviləsindən yaxşı heç nə əldə edilə bilinmədi.

"Leopard" gəmisi "Çesapik" freqatına atəş açdıqda, prezident bütün Britaniya hərbi

gəmilərinin Amerika sularından çıxarılmasına göstəriş verdi və onların amerikan

limanlarına girməsini qadağan etdi. Lakin vəziyyəti yaxşılaşdırmağa bu heç də

kömək edə bilmədi.

Sonra o, ingilis mallarına embarqo qoymağı təklif etdi. 1807-ci ilin

dekabrında Embarqo haqqında qanun qəbul edildi və bu qanunla heç bir fərq

qoyulmadan, xarici ölkələrin və Amerikanın gəmilərinə bütün xarici ticərət

nəqliyyatı fəaliyyəti tam qadağan edildi. Bir il əvvəl Konqress prezidentə müəyyən

ingilis mallarının, müəyyən vaxtdan sonra ölkəyə idxal edilməsini qadağan etmək

səlahiyyətlərini vermişdi. Embarqo Aktı ölkənin limanlarını bütün xalqlar üçün

bağladı, hətta amerikan gəmilərinə də bu limanlardan çıxmağa icazə verilmirdi. Sahil

gəmiləri yalnız yükləri Birləşmiş Ştatların ərazisinə daşıyırdılar. Belə bir qisas

Massaçusetsdən olan konqressmen Coşua Kvinsinin Nümayəndələr Palatasında

dediyi kimi "Əvvəllər heç vaxt insan təxəyyülünə belə gəlməmişdi. Burada nə tarixi

əhvalata, nə də qədim əhvalata oxşayan heç nə yoxdur".

Embarqo Aktı 22 dekabr 1807-ci ildə Konqressin salnaməsindəki ən

əlamətdar bir tədbir kimi Prezidentin gizli məktubuna müvafiq olaraq qəbul

edilmişdi. Təbiəti etibarilə qeyri-demokratik olan və öz tələbləri ilə qeyri-adi olan bu

qanun böyük çoxluqla hər iki palatadan keçdi. Bu milli qanunvericiliyin bir sərt

parçası idi. Bu qanunla qeyri-müəyyən müddətə bütün əcnəbi kommersiyasına

embarqo qoyulurdu və ölkədə hər bir adam xarici ticarət sahəsində iş qursa o, öz bu

məşğuliyyətindən məhrum edilirdi. Az sayda qalan federalistlər istisna olmaqla,

embarqo əvvəlcə hamı tərəfindən yaxşı qarşılandı. Lakin bu gəmilərin sahilə yan

almasına qədər idi, qanunla buna mane yaradılmırdı. Kanadaya və İspaniya

191

Floridasına onlar qaçaqmal daşıyırdılar və onların çoxu həqiqətən də Transatlantik

limanlara üzürdülər. Bu əlavə aktla yanvarda həyata keçirildi və bu aktla sahillər ağır

qandallara salındı və sərt cəzanın obyekti oldular.

1808-ci ilin yayı keçəndə xalq Fransa və İngiltərənin heç birinin güzəştə

getmədiyini gördü və embarqo olduqca qeyri-populyar oldu və adamlar mümkün

olan hər şeyi edirdilər ki, qanundan yayınsınlar. Onlar Fransa ilə Florida vasitəsilə,

İngiltərə ilə isə Kanada vasitəsilə ticarət aparırdılar. Un çəlləkləri Kanada sərhəd

xətti yaxınlığındakı dağın döşündə topa şəklində yığılırdı, birdən "qəza nəticəsində"

Kanada torpağında tam təhlükəsiz olana qədər yumalanıb, sərhəd xəttini keçirdi.

Adamlar, xüsusən Yeni İngiltərə sakinləri qiyamla və birliyi dağıtmaqla

hədələyirdilər. Cefferson qəribə cəsarət, tədbirin həyata keçirilməsində xüsusi enerji

göstərirdi. O, qoşunları Kanada sərhədində yerləşdirdi. Mənzərə bədbəxt vəziyyəti

andırırdı. Gəmilər limanlarda qalaraq çürüyürdü. Buğda, qarğıdalı, pambıq, tütün və

digər istehsal edilən mallar şimalın fermerlərinin və cənubun plantatorlarının

anbarlarında və hər bir dəniz limanının verfləri boyu yığılıb qalırdı.

Embarqo bir ildən artıq fəaliyyət göstərdikdən sonra Konqressdə Məcburiyyət

Aktı qəbul olundu. Bu qanuna görə, sahilə yaxınlaşan heç bir gəmi sahibi tərəfindən

və yüklənəcək yükün dəyərinin altı misli qədər təəhhüd verilməsə, yüklənə bilməzdi.

Hər bir guya ki, xarici əraziyə tərəf aparılan məhsul tutulmalı idi və məmurlara

Birləşmiş Ştatların ordusu və donanması kömək etməli idi.

Embarqodan əsas ziyan Birləşmiş Ştatların özünə dəydi. Bu tədbir Fransaya

yüngül təsir göstərdi. Napoleon Bayonna Dekreti ilə Fransa, İspaniya və İtaliya

sularında tapılan amerikan gəmilərini tutmağı əmr etdi. Amerikan gəmilərinə öz

limanlarını tərk etmək qadağan olundu. O, bununla Ceffersona öz embarqosunu

həyata keçirməkdə kömək edirdi. Bu dekretinə əsasən Napoleon iki yüzdən artıq

amerikan gəmisini tutub müsadirə etdi. Embarqonun İngiltərəyə təsiri də nəzərə

çarpan idi, lakin ümid edilən qədər deyildi.

Ceffersonun prezidentliyinin son illəri qoyulan embarqonu effektindən xeyli

korlanmışdı və çətinləşmişdi. Və Aktdan hamıdan çox Birləşmiş Ştatlar özü əziyyət

çəkirdi, başqa xalqların ticarətinə vurulan zərbə, daha ağır dərəcədə onun özünə

dəymişdi. Amerikanın öz ticarəti büsbütün pozulmuşdu. Bütün dünya ilə ticarət

aparan gəmilər limanlarda çürüyürdü. Sahil tam boşluğa çevrilmişdi. Cənub

plantatorları şimal tacirlərindən daha çox ziyan çəkirdilər. Onların istehsal etdiyi

tütün, düyü və pambıq satılmırdı. Onlar fermalarında işləyən qulları da azad edə

bilməzdilər, həm də onları saxlaya bilmirdilər. Orta zonada yerləşən ştatların buğda

və mal-qarası üçün əvvəllər mövcud olan bazarların yarısı itirilmişdi. Bu bütün ölkə

üçün sadəcə olaraq iflas demək idi. Bu da bir həqiqət idi ki, heç bir məcburiyyət

tədbiri Embarqo Aktını həyata keçirə bilmirdi. Qaçaqmalçılıq harada mümkün idisə,

qanuni ticarətin yerini tutmuşdu. Hətta bir ilin içərisində manufakturalar özlərini

idxal olunan ehtiyatların mövcudluğu dövründən yaxşı göstərməyə başladı. Bu

bədbəxtlik ümumi idi. Yeni İngiltərə heç də az ziyan çəkmirdi. Pikerinq demişkən,

dəniz Yeni İngiltərə üçün ferma rolunu oynayırdı. Dənizi ticarət və cəsarətli işlər

üçün bağlamaq, onların adətlərinə və yaşayışlarına vurulan ağır zərbə idi. Vaxtilə

belə bir çətinlik yaradan Tounşend qanunları hər kəsin bildiyi kimi müharibəyə

gətirib çıxardı. Yeni İngiltərəlilər hesab edirdilər ki, embarqo hər şeydən əvvəl

192

Luziananın pul kisəsindən daha çox onların mənafelərinə açıq hücumdur və bu

Cənubun və Qərbin lideri, virciniyalı Cefferson tərəfindən edildiyinə görə bunun

kifayət dərəcədə əhəmiyyət kəsb etdiyini düşünürdülər. Lakin bu da bir fakt idi ki, bu

akt Massaçusetsə görə Virciniyadakı həyatın köklərini daha yaxından kəsirdi. Yeni

İngiltərənin tacirləri ticarətdən gələn gəlirlərini itirirdilər. Lakin onların kapitalı ən

azı təhlükəyə məruz qalmırdı. Pennsilvaniya kimi Yeni İngiltərə də vətən bazarını

genişləndirməyə girişdi, çoxlu sadə manufakturalar açdı, Virciniyada və Cənubda isə

bunları işlətməyə şərait yox idi.

1809-cu ilin əvvəlində Konqress Qallatin tərəfindən verilən məlumat əsasında

qanunu həyata keçirmək barədə xüsusi sənəd qəbul etdi və bu akta görə Prezidentə

səlahiyyət verildi ki, gömrük vergi yığanları vasitəsilə dənizə tərəf gedən hər bir növ

qayıqda və ya quru nəqliyyatında Amerikada yetişdirilən və ya onun

manufakturalarında istehsal edilən hər bir malı tutsun və beləliklə bu mallar

Birləşmiş Ştatlardan çıxarılmasın. Bu vaxtilə Əcnəbilər və Qiyama çağırış Aktları

Kentukki və Virciniyanın əhval-ruhiyyəsini korlayan kimi, Yeni İngiltərənin ovqatını

təlx etdi. Massaçusets Senatının komitəsi Birləşmiş Ştatlar xalqını "ağılsız, özbaşına

və qeyri-konstitusion axtarışlara" qarşı himayə etmək üçün qanun təklif etdi. Hərbi

nazir Diarborn Konnektikut qubernatoru Trumbuldan bu ştatın militsiasının

zabitlərindən qanunu icra etmək üçün vergi yığanlara kömək verməyi tələb etdikdə,

o, açıqca bunu rədd etdi və federal hökumətə tabe olmayacağı barədə öz qərarını elan

etdi. "Fikirləşirəm ki, mən nə edirəm və inanıram ki, bu ştatın vətəndaşlarının böyük

hissəsinin rəyinə uyğundur və Konqressin embarqonun həyata keçirmək barədəki son

qərarı Konstitusiyaya ziddir"- deyərək o, öz fikrini bu sözlərdə ifadə etdi. Bir il əvvəl

Con Kvinsi Adams Ceffersona məlumat vermişdi ki, Yeni İngiltərədə embarqonu

ləğv etmək və qanunları sıradan çıxarmaq üçün plan hazırlanır və bu sessiya ya

birləşmiş, yaxud da ən azı ittifaq şəklində keçirilə bilər və Yeni İngiltərə həmin

sessiyanın qərarlarını tanıyacaqdır.

Bu zamanın görkəmli əlaməti idi. Federal məktəbində tərbiyə alan və Con

Adamsın oğlu özü Massaçusetsdən senator olduğu halda qəflətən embarqoya səs

verdiyinə görə partiyasını tərk etdi və indi soyuqqanlıqla və təmkinlə irəli çıxdı ki,

Tomas Ceffersonu xəbərdar etsin, ona məsləhət versin və ölkəni federalistlərin

ağılsızlığının nəticələrindən qorusun. Cefferson nəhayət başa düşdü ki, necə qeyri-

adi və əhəmiyyətli hadisələr baş verə bilər. O, bilirdi ki, Adams öz borc hissinə

sədaqətindən belə hərəkət edir, heç də ona olan məhəbbətinə görə belə hərəkət etmir.

Adamsın özü də dəhşətli qorxu hiss edirdi və bu böhran onu hərəkət etməyə məcbur

etmişdi.

Ceffersonun prezidentlik müddətinin sonu yaxınlaşırdı, onu əvəz edəcək

adam seçilmişdi, onun partiyasının hakimiyyəti qorunub saxlanmışdı. Əvvəlki

İngiltərə limanları və Fransanın nəzarətində olan ölkələrlə ticarəti qadağan edən

qanun mütləq embarqo ilə əvəz edildi. Bu Cefferson adminstrasiyasının imzaladığı

son rəsmi sənəd idi.

193

İngiltərə ilə müharibə. Yenidən sınaqdan çıxma

4 mart 1809-cu ildə prezident iqamətgahı Medisona təhvil verildi. İndi

prezidentin çiyinlərində daşıdığı yük ilbəil artırdı. Medison 1808-ci ildə prezidentliyə

elə bir çətinlik hiss etmədən seçilmişdi. Onun partiyasının üstünlüyü demək olar ki,

şübhəsiz idi. Varislik üçün o, Ceffersonun özü tərəfindən seçilmişdi. Elektorlar onun

namizədliyini rəğbətlə qarşıladılar. Massaçusets, Rod Aylend və Nyu Hempşir

seçkilərdə federalistlərin alyansına tərəf çevrildilər. Federalistlərin namizədləri olan

Pinkni və Kinq elektorların qırx yeddisinin səsini aldı. Medison isə yüz iyirmi iki səs

aldı. Barrın istefasından sonra vitse-prezident seçilən və Ceffersonla işləyən Nyu

Yorklu Corc Klinton indi Medisonla ikinci müddətə vitse-prezident oldu. Embarqoya

qarşı münasibət ölkəni elə geniş miqyasda əhatə edə bilmədi. Ölkə əslində

federalistlərdən uzaqlaşıb Cefferson və onun partiyasına tərəf dönmüşdü.

Ceffersonun dediyi kimi, yeni ölkə özü üçün yeni həyat arzulayırdı.

Əgər siyasətdə xəyanətdən söhbət gedirdisə, xəyanəti artıq hörmətdən düşmüş

Aaron Barr etmişdi. 1804-cü ildə onun Hamiltonla dueldə bu istedadlı dövlət

xadimini öldürməsi, eyni dərəcədə özünün də siyasi qətli kimi nəzərə çarpırdı və bu

hərəkəti onu siyasi və ictimai səfilə döndərdi. Onun vitse-prezidentliyinin son

aylarında dostları və köməkçiləri ondan tam uzaqlaşdılar və 1805-ci il martın 4-də o,

öz vəzifəsini tərk etdi. O, özü haqqında deyirdi ki, "o, ostrakizmə məruz qalmışdır.

Nyu Yorkda məni səsvermə hüququndan məhrum edəcəklər, Nyu Cersidə isə məni

edam edərlər". O, qeyd edirdi ki, artıq risq edə bilməz və başqa ölkə axtarmağa

məcburdur. Onun başqa ölkəsi isə Qərb idi. May ayında Vaşinqtonu tərk edən Barr

Missisipinin şərq sahillərindən Kentukki və Nyu Orleandan keçən ərazilərdə uzanan

meşə ilə örtülmüş diyara səfər etdi. Sonrakı ili o, bu səfəri təkrar etdi. Qayıqlar, ərzaq

ehtiyatı, müharibə minitmenləri Ohayoda və Kemberlenddə toplanmağa başladı.

Deyilənlərə görə, o, Meksikaya hücum etməyi nəzərdə tuturmuş, Qərbdə müstəqil

imperiya yaratmaq istəyirmiş və belə bir böyük xəyanət, ən azı qanunsuz bir plan

hazırlayırmış.

Barr 1807-ci ilin may-sentyabr aylarında xəyanətə cəhddə ittiham edildi, lakin

burada onu ittiham etmək üçün kifayət dərəcədə dəlil-sübut yox idi. O, ölkəni tərk

etdi və əcnəbi torpaqlarda bir ümidsiz və arzuları puç olmuş adam kimi dolanmağa

başladı. Nəhayət o, öz xeyrinə sübutlar topladı, adamlar onun barəsində inamı bərpa

etdilər, lakin Qərblə Şərqin bir-birinə yaxşı münasibəti uzun müddət şübhə altında

qalmadı. Yeni partiyanın hakimiyyəti dövründə Şərqlə Qərb bir-birinə bağlanmağa

başladı. Milli miqyasda Luiziananı vəznli çəkisi də ölkənin potensialına əlavə

olundu.

Medison da Cefferson kimi sülhü sevirdi. O, Ceffersonun dövründə dövlət

katibi kimi xarici siyasət sahəsində onun üçün hördüyü tora indi özü düşürdü.

Ceffersonun xarici siyasəti təkcə Napoleon dekretləri və ingilis qaydaları əleyhinə

deyildi. Satın alınmış Luziana ilə yanaşı Qərbi Floridanı satın almaq barədəki arzu da

cari plana əlavə olundu və Birləşmiş Ştatlar Missisipidən qərbdə olduğu kimi Şərq

tərəfdə də yaxşı torpaqlara sahib oldu. Əvvəlcə, güman edirdi ki, bu işdə İngiltərə

ona kömək edəcəkdir və ona görə də onunla yaxın dostluq münasibətləri qurmaq

istədi. İngiltərə onun ümidlərini puça çıxardanda belə güman olunurdu ki, Fransa

194

İspaniyanı məcbur edəcəkdir ki, İngiltərədən uzaqlaşmaq üçün Amerikaya güzəştə

getsin. Napoleonun diplomatiyası İngiltərəninkindən dərin idi. Napoleon öz sonuna

çatmaq üçün heç nəyin qarşısında dayanmırdı. O, qərara gəlmişdi ki, Amerika

İngiltərəyə deyil, ona xidmət edəcəkdir. O, dünyanı öz ayaqları altına gətirmək üçün

belə böyük mübarizəyə girişmişdi. Amerikanı İngiltərədən aralamaq üçün hər şeyi

vəd edirdi. Cefferson Fransanın sınanmış dostu olsa da, Floridanı ələ keçirə

bilməmişdi. Medison bir-birinə dost olmayan iki qüvvə ilə üz-üzə qalmışdı. 1810-cu

ildə Konqress xarici ölkələrlə əlaqə saxlamamaq barədəki Aktı ləğv etdi və

prezidentə səlahiyyət verdi ki, əgər Böyük Britaniya və Fransa "Birləşmiş Ştatlarla

neytral kommersiyanı pozmağı dayandırsalar", onlarla ticarəti bərpa etsin. Napoleon

vəd etdi ki, Amerika yüklərinə qarşı onun dekretləri qarşıdakı noyabrın 1-dən ləğv

olunacaqdır. Bu isə İngiltərəyə, bundan əvvəl qoyduğu qaydaları dəyişdirməyə

imkan verdi.

İmperator Medisona xəbər göndərdi ki, onun dekretləri faktiki olaraq ləğv

edilmişdir və təyin olunmuş vaxtdan xeyli əvvəl öz gücünü itirəcəkdir. Bu şərtlə ki,

bu dövrdə Birləşmiş Ştatlar İngiltərəni məcbur edəcəkdir ki, onun hüquqlarına

hörmət etsin. Bu isə şübhəsiz o demək idi ki, Fransa ilə münasibətləri düzəltmək

üçün, daha doğrusu onu dözülməz hərəkətlərdən çəkindirmək üçün İngiltərə ilə heç

bir münasibətə girilməməlidir. Doğrudan da fransızların yaratdığı şərait dözülməz

idi. Qitədəki demək olar ki, bütün limanlar, istər onlar Atlantik okeanın sahillərində,

istər Aralıq dənizi və ya Baltik dənizi sahillərində olsun, korsikalı sərkərdənin

nəzarəti altında idi. İngiltərəyə yük daşımaq bəhanəsi altında amerikan gəmilərini hər

yerdə tutur və müsadirə edirdilər.

İngiltərəni məğlub etmək üçün isə imperator hansısa bir xərci ödəməkdən

çəkinmirdi. Napoleonun dekretləri ingilis qaydaları kimi ilk əvvəldən Birləşmiş

Ştatlara qarşı müharibə hərəkətlərindən başqa bir şey deyildi və istənilən vaxt

düşmənçilik barədə bəyanatla ona haqq qazandırıla bilərdi. Lakin Medison müharibə

istəmirdi. Çünki Birləşmiş Ştatlar hələ kifayət dərəcədə güclü deyildi. Prezidentin

prinsipləri açıqca müharibəni qadağan edirdi. O, nominal sülh silahı ilə döyüşməyi

arzu edirdi. Onun silahı, embarqolar və məhdudiyyətlər qoymaqla verdiyi cavablar

idi. Əgər Napoleon öz dekretlərini güzəştə getsəydi, bu Amerikaya imkan verəcəkdi

ki, qoyduğu qaydaları götürmək üçün İngiltərəyə də öz təzyiqini artırsın və nəhayət

etibarilə oyunun xoşagəlməz cəhətlərinə qalib gəlmək şansına yiyələnsin.

Prezident apardığı oyunu uddu və Fransa razılaşdı. Lakin 1 noyabradək hələ

İngiltərənin qaydaları ləğv edilməmişdi və 2 noyabrda Amerika Böyük Britaniya ilə

əlaqələri bərpa etməyi elan etdi və üç aydan sonra - 1811-ci ilin fevralında İngiltərə

güzəştə getməli oldu. Lakin bütün bunlar əldə edildikdən sonra Medison gördü ki, o,

özü və onun ölkəsi necə dərindən və biabırçı surətdə aldadılmışdır. Amerikan

gəmilərinin qitə limanlarında tutulması dayanmırdı. Digər dekretlər və

məhdudiyyətlər heç də ləğv olunan dekretlərdən az fəaliyyət göstərmirdi. Şərait tələb

etdikdə köhnə dekretlər də fəaliyyət göstərirdi. Amerikan gəmi kapitanları həqiqi

düşmənçilik limanlarında yalançı təhlükəsizliyə şirnikirdilər. Onların gəmiləri və

yükləri tutulub müsadirə edilirdi, təkcə bir mövsümdə buradan gələn itkilər on

milyon dollara bərabər idi. İngiltərə və Birləşmiş Ştatlar arasındakı münasibətlərin

pisləşməsi ciddi surətdə dərinləşirdi və Fransanın ağası bundan ustalıqla istifadə

195

edirdi. Bu eybəcər təsir onu qorxduğu tərəfə çəkirdi. O sülh proqramından irəli gələn

silahlı müharibə idi. Danışıqlar çox ləng gedirdi. 1811-ci il uzunu bu ümid və qayğı

qorxusu qabarma və çəkilmə kimi gəlib gedirdi və heç kəs bilmirdi ki, İngiltərə və

Fransa nə edəcəkdir. Birləşmiş Ştatlar güman edirdi ki, Fransa onun xahişlərinə

güzəştə gedəcəkdir. Lakin heç kəs düşünmürdü ki, Amerika eyni zamanda Fransa və

İngiltərənin hər ikisi ilə vuruşmaq iqtidarındadır.

Konqressin 1811-ci ilin noyabrındakı iclasından sonra radikal hərəkətlər hiss

olunmağa başlandı. Bu on ikinci konqressin ilk sessiyası idi. Nümayəndələr

Palatasının ümumən yüz qırx bir üzvündən yetmişi yeni üzvlər olub, əsasən gənc

adamlardan ibarət idi. Onların liderləri də özləri kimi gənc adamlar idi. Onların

içərisində daha çox seçilən otuz beş yaşlı Henri Kley idi. Müzakirələrdə heç kəs

onunla qüvvəsini sınaya bilməzdi. O, müzakirə döyüşlərinin həqiqi ustası idi.

Palatanın Cənubi Karolinadan olan üzvü Con Kalhoun gənc olmasına baxmayaraq

başqalarından seçilirdi. Onlarla birgə yeni eranın nümayəndələri olan, Nümayəndələr

Palatasında Cənubi Karolinadan olan Lanqdon Çeves və Uilyam Launders,

Kentukkidən Riçard Conson, Nyu Yorkdan Piter Buel Porter, senatda isə Corciyadan

olan Uilyam Qrouford liderlərin yaxın silahdaşları hesab olunurdu. Kley

Nümayəndələr Palatasının spikeri və təşkilatçısı seçilmişdi və Palata əslində

müharibəyə aparıb çıxaran işlərlə məşğul olurdu. Prezident isə bu xəttə alternativ

olan heç bir şey təklif edə bilmirdi.

Müharibə üçün şərait tam müəyyən olunmamışdı. Neytral ticarətə Fransa

İngiltərədən daha böyük ziyan vurmuşdu. 1812-ci ilin yazında Fransa donanmasına

gizli surətdə, Amerika gəmilərini tutduqları yerdə onları yandırmaq icazəsi

verilmişdi. 1809-cu ilin on iki ayı ərzində amerikan gəmilərindəki yüklərlə birlikdə

min adam tutulmuşdu. Hər il yeni gəmilərdəki gəmi heyətlərinin tərkibinə yük

dövriyyəsi artdığından, əlavə olaraq dörd min iki yüz adam götürmək lazım gəlirdi.

Hesablamalara görə yeni adamların iki min beş yüz nəfəri Britaniya təbəələri olub,

kral hərbi-dəniz qüvvələrindən fərarilik edənlər idi. Hər bir Amerika dənizçisi öz

vətəndaşlığı barədə özü ilə sənəd gəzdirirdi və bu sənəddə onun "gözü, burnu, ağzı,

çənəsi, saçlarının rəngi, bədən quruluşu, ona xas olan işarələr və çapıqlar" təsvir

olunurdu. Elə bil ki, bu adam sahibindən qaçmış qul idi. Lakin bu sənəd heç də

təhlükəsizlikdən xəbər vermirdi. İngiltərə ilə münasibətlər getdikcə kəskinləşirdi.

1812-ci ilin aprelində Birləşmiş Ştatlarda embarqo bərpa edildi. Bu müharibəyə

hazırlıq idi və 18 iyunda müharibə elan edildi. Bir gün qabaq isə ingilis parlamenti

əvvəlki qaydaları ləğv etmişdi.

Münasibətlərin tamam məhv olduğu bir ərəfədə İngiltərə nəhayət bu qərara

gəlmişdi. Belə siyasət Konqress üçün olduqca ağılsız və düşünülməmiş bir addım idi.

Randolfun ehtirasla dediyi kimi: "Ölkə embarqo qoyulması və başqa ölkələrlə

münasibətlərin qadağan olunması ilə demək olar ki, öz-özünü yeməyə keçdi". Ölkə

üçün heç də vuruşmaq vaxtı deyildi. Hakimiyyət partiyası embarqo və münasibətləri

kəsmək barədə qərar verməklə yanaşı ordunu da buraxmışdı. Hökumətin gəlirləri isə

sülh dövründə öz tələbatını ödəməyə ancaq çatırdı.

Müharibənin başlanmasına səs verən Konqress bu müharibəni aparmaq üçün

lazım olan vergilərin yığılması barədə Qallatinin təklifini rədd etdi. Əvvəlki

Konqress isə Birləşmiş Ştatların bankına, hökumətin yeganə səmərəli maliyyə orqanı

196

kimi imtiyazlar verməkdən imtina etmişdi. Beləliklə milli valyuta iflasa uğradı,

nəticədə isə bu qarmaqarışıqlıqda iqtisadiyyatın sürətli depressiyası başlandı.

Bencamin Franklinin peyğəmbərcəsinə dediyi: "Kornvallisin təslim olması ilə

başa çatan müharibə sadəcə inqilab müharibəsi idi və istiqlaliyyət müharibəsi hələ

vuruşulmamışdır" – sözləri həqiqət olduğunu göstərdi. 1811-ci ildə baş verən iki

hadisə İngiltərə ilə böhranı sürətləndirdi, - bunlar Birləşmiş Ştatların Londondakı

elçisinin geri çağırılması və dənizdə iki gəmi arasında gözlənilmədən, qəfildən baş

verən duel, atışma idi. Uilyam Pinkni Birləşmiş Ştatların ən bacarıqlı

diplomatlarından biri idi, işlədiyi beş il ərzində Britaniya hökuməti ilə hədər yerə

mübarizə apardıqdan sonra "dostcasına olmayan" qaydada bu ölkəni tərk etdi. Bu

hadisə hökuməti bir qədər narazı saldı.

1911-ci ilin dekabrında keçirilən Konqress onun spikeri Henri Kleyin

başçılığı altında ölkənin şərəfinin bərpa edilməsini tələb etdi. Burada isə

müharibədən başqa bir alternativ yox idi. Prezident Medison tərəddüd edirdi. Bir az

sonra Konqress prezidentə səlahiyyət verdi ki, altı ay ərzində militsiaya yüz min

adam çağırsın. 1 iyunda prezident özünün müharibə barədəki müraciətini Konqressə

göndərdi. O, ləngimədən müharibə elan etməyi tələb edirdi. Bu deklarasiyada iki şey

əlamətdar idi, birincisi, artıq beş il ərzində daimi bərabər “casus belli” mövcud idi,

ikincisi, həmin dövrdə Fransa İngiltərə ilə bərabər qaydada incimişdi. Medison

müharibə elan etdi.

Müharibə elan edilməsi baş verdikdən sonra Yeni İngiltərə federalistlərinin

bir hissəsi etiraz dərc etdirdilər. Elan etdilər ki, müharibə milli deyil, partiya

müharibəsidir və buna görə bütün məsuliyyətdən imtina edirlər. Medison militsia

üçün ştatlara çağırışla müraciət edəndə Massaçusetsin, Konnektikutun və Rod

Aylendin qubernatorları öz kvotalarını göndərməkdən sakitcə imtina etdilər.

Beləliklə ştatların yekdilliyinin itirilməsindən adminstrasiyanın fəaliyyətinə əlavə

maneə yarandı.

Yuxarı Kanadada gözəl enerjiyə və hərbi bacarığa malik olan general İsaak

Brok ingilis qoşunlarına komandanlıq edirdi. Amerikan sərkərdəsi Hall Detroyt

çayını keçəndə böyük sürətlə bir neçə yüz adamla irəliyə tələsdi. Hall bütün Miçiqanı

16 avqust 1812-ci ildə düşmənə təslim etdi. Buna görə Hall hərbi məhkəmə

tərəfindən mühakimə edildi və ona ölüm hökmü verildi, lakin inqilab qarşısındakı

xidmətlərini nəzərə alaraq prezident onu əfv etdi.

Henri Adams deyirdi: "Dünya döyüşləri arasında kiçik iş çıxa bilər, bu yarım

saatda ola bilər, lakin bu yarım saatda Amerika Birləşmiş Ştatları birinci növ dövlət

səviyyəsinə qalxdı". Bu söz dəniz döyüşündə amerkanların qələbəsi ilə əlaqədar

olaraq deyilmişdi. Bir saat ərzində mövqe seçdikdən sonra ingilis və amerikan

gəmiləri bir-birinə yaxınlaşdı və bir neçə dəqiqədən sonra ölümcül atəş başlandı.

Yarım saat ərzində ingilislərin tərifli “Guerriere” gəmisi təslim oldu. Amerikanların

“Constitution” gəmisi də ciddi zədə almışdı. Onun itkisi öldürülmüş və yaralanmış

14 adam idi, düşmənin isə itkisi 79 nəfər idi. Kapitan Hall ingilis gəmisinin qalığına

atəş açırdı, əsirləri götürdü və Bostona tələsdi. Hətta federalistlər də qələbənin

sevincinə qoşuldu və bu xəbər bütün ölkəyə yayıldı. “Guerriere” gəmisinin

məğlubiyyəti dəniz qələbələrinin ilki deyildi. Altı gün əvvəl 32 toplu amerikan

"Esseks" freqatı Britaniyanın 20 tonlu "Alert" adlı döyüş katerini əsir götürmüşdü.

197

1813-cü ilin yazında Diaborn o vaxtlar York adlanan Toronto şəhərini işğal

etmək istəyirdi. Bu şəhər Yuxarı Kanadanın paytaxtı idi. Bu məqsəd üçün o, general

Tsebulon Paykı göndərdi. Qızğın döüşdən sonra amerikanlar şəhəri tutdular, bu vaxt

yer qəflətən dəhşətli partlayışdan titrədi. Beş yüz barıt çəlləyi olan anbar

partladılmışdı. Yüzə qədər adam ölmüşdü və iki dəfə çox adam isə yaralanmışdı.

Ölümcül yaralananların arasında general Payk da var idi. Britaniyalılar partlayışın

qəza olduğunu bildirdilər, çünki ölənlərin yarısı onların adamı idi. Bu iddianın

ədalətli olduğunu göstərirdi.

Eri gölü döyüşü günorta başlandı, iki saat ərzində artilleriya atəşi kəsilmişdi.

Bir neçə ingilis gəmisi öz atəşini amerikan flaqmanına istiqamətləndirmişdi və iki

saata onun 130 adamından üçdə ikisi öldü və ya yaralandı. Axırda "Lourens" batan

kimi görünürdü və batmayan kapitan Perri öz bayrağını dalğalandırıb düşmənin gözü

qarşısında açıq qayıqda özünün ikinci böyük gəmisi olan "Niaqara"ya keçdi.

İngilislərin iki gəmisi xarab oldu və amerikanlar bundan faydalanıb, öz

göyərtilərindən ölümcül atəş yağdırdılar və iyirmi dəqiqə sonra Britaniya donanması

ağ bayraq qaldırdı və təslim oldu.

Perri general Harrisona lakonik raport göndərdi: "Biz düşmənlə görüşdük və

onlar bizimkidirlər". Onun bu sözləri özünə deviz götürdüyü Lourensin "Gəmini

vermə" nəcib sözləri kimi tezliklə məşhur oldu. Beləliklə Eri gölü amerikanların

əlinə keçdi.

Britaniyalı general Henri Prokterin min nəfərlik nizami əsgəri və üç min

hindusu olmasına baxmayaraq döyüşməkdən imtina etdi, öz anbarlarını yandırdı və

fortu tərk etdi. Bu vaxt igid Tekamseh britaniyalılar tərəfində vuruşan hindu

döyüşçülərinin komandanı idi və o, Prokteri açıq qorxaqlıqda ittiham etdi və onu

qorxana qədər quyruğunu dik saxlayan və qorxu onun quyruğunu aşağı saldıranda

qaçan kök itlə müqayisə etdi.

Prokter az sayda öz tabeliyində olanlarla bataqlıqlara və adamsız yerlərə

qaçdı. Hindu başçısı Tekamseh həlak olanların arasında idi. O, Temza döyüşündə

vuruşarkən ölmüşdü. O, öz ölümünü Birləşmiş Ştatların gələcək vitse-prezidenti

Riçard M.Consonun qolları üstündə qarşılamışdı.

Napoleon sivilizasiyalı dünyanın düşməni idi, deməli Amerikanın örtülü

düşməni idi. İngiltərə onunla demək olar ki, təkcə vuruşurdu. Bütün Avropa onun

tərəzisinin gözünə atılmışdı. İndi isə Amerika Napoleon qüvvələrinə qoşulmuşdu.

Onun planlaşdırdığı niyyətlərə heç də uyğun olmayaraq, hadisələrin gedişi buna

gətirib çıxarmışdı. Bu olduqca faciəli və təbii bir hal idi ki, müharibə Amerika

tərəfindən Fransaya qarşı deyil, İngiltərəyə qarşı aparılır. Bu Yeni İngiltərə

federalistlərinin müharibəyə olan münasibəti idi və Fransa əleyhinə müharibəyə qarşı

olanlara onlar xain kimi baxırdılar.

Yük limanlarının ticarəti həm İngiltərədən, həm də Fransadan nəhəng miqyasda

ziyan çəkirdi. Lakin neytral yüklərin daşınması da nəhəng gəlir gətirirdi. Bu gəmilər

tutulmaqdan yan keçməyi bacarır, çox az itki ilə öz yollarını davam etdirirdilər.

Embarqo başladıqdan sonra Yeni İngiltərə real müxalifətə çevrildi. Bu Nyu Yorka

yayıldı, burada nəzarət respublikaçılardan federalist çoxluğun əlinə keçmişdi.

Ümidsiz qaydada bu, dövlətin bütövlükdə mövcudluğuna olmasa da, hökumətin

özünə qorxu yaradırdı.

198

Müharibə kursu işləri azacıq yaxşılaşdırdı. Prezident nizami ordunu altı min

nəfərdən iyirmi beş min nəfərliyə çatdırmaq haqqında səlahiyyət aldı. Bundan başqa

icazə verildi ki, əlavə əlli min nəfər könüllü qüvvə cəlb etsin və ştatların militsiasının

tərkibində olan yüz min adamdan istifadə etsin. Lakin könüllü qüvvəni yığmağa

adam yox idi və zabitlər bu adamları yığmaqda çətinlik çəkirdilər. Massaçusetsin,

Konnektikutun, Nyu Hempşirin qubernatorları adamların əsgərliyə götürülməsini

qadağan etməsələr də, onların təşkil olunmuş militsiasının ştatlara qoyulmuş limitdən

kənar istifadə edilməsinə imkan vermədilər. Prezident buna müvafiq olaraq federal

qarnizonları Yeni İngiltərədən çıxardı.

Ölkənin pullarının əksəriyyəti Yeni İngiltərədə və böyük limanlarda idi, bu

yerlərdə isə müharibə heç də populyar deyildi. Adamlar hökumətə kömək

göstərilməsindən imtina edirdilər, çünki bu hökumət ticarəti dağıtmışdı, biznesi iflasa

uğratmışdı. Hökumətə etimad getdikcə aşağı düşürdü. İdxaldan alınan yüngül

gömrük rüsumu ölkənin əsas limanları blokadada olduğu bir şəraitdə hökumətə

lazımi kömək göstərə bilməzdi. Müharibə üç ilə qədər uzandı. Bu sərhədlər

üstündəki müharibə idi, uzun şimal sərhədlərində, müdafiəsiz sahillərdə, körfəzdə

sahilə çıxmaq üçün olan asan nöqtələrdə müharibə gedirdi. İnqilab dövründə olduğu

kimi, ölkənin ürəyi toxunulmamış qalmışdı. Detroyt və Niaqara boyu kiçik xəttdə,

böyük göllərin sahillərində və sularında, Şampleyn xəttinin yuxarısında və aşağısında

döyüşlər gedirdi. Sahildə ingilis gəmiləri çoxaldıqca, hər bir mühüm liman

bağlanırdı. Hücum etmək üçün heç bir əks qüvvə tapmadıqda, bu gəmilərin

komandaları müdafiəsiz qalan məntəqələrə hücum edir, onları yandırır və qarət

edirdilər. 1814-cü ilin avqustunda güclü Britaniya qüvvələri Çesapik buxtasında

sahilə çıxdılar, bura paytaxta çox yaxın idi. Onlar Vaşinqtona tərəf yürüş etdilər.

Hökumət isə heç yerdə strateji cəhətdən vacib bir nöqtə tapa bilmədiyindən öz

müdafiəsini təşkil etmək barədə düşünməmişdi. İngilislər heç bir çətinlik çəkmədən

paytaxtı tutdular. Hökumət qulluqçuları ancaq qaçıb, əsir düşməkdən canlarını

qurtardılar. İctimai binalar yandırıldı.

1812-ci ildə Ceyms Medison De Uitt Klintona qalib gələrək yenə də prezident

seçilmişdi. Klintonu federalistlər və narazı olan demokratlar müdafiə edirdilər.

Medison sülh dövründə gözəl prezident idi. Lakin o, müharibəni idarə etməyə pis

yarayırdı. Rusiya çarı I Aleksandr İngiltərə ilə Birləşmiş Ştatlar arasında sülhü bərpa

etmək üçün öz xidmətini təklif etdi. Medison təklifi qəbul edəndə, Qallatini və

Ceyms E.Beyardı Rusiyadakı elçi Con Kvinsi Adamsa qoşulmaq üçün Sankt-

Peterburqa göndərdi. Lakin İngiltərə imtina etdiyindən müharibə davam edirdi.

Yalnız bundan bir il sonra İngiltərə Birləşmiş Ştatlara sülh üçün birbaşa ilk təklifini

etdi.

Britaniya ordusu paytaxtın üstünə yürüş edəndə Vaşinqton səkkiz min əhalisi

olan kənd idi. Prezident və Kabinet paytaxta qayıtmışdı və indi əsir düşməkdən

yayınmaq üçün müxtəlif istiqamətləri götür-qoy edirdilər. Xanım Medison Ağ evi

tərk edəndə Vaşinqtonun Styuard tərəfindən çəkilmiş məşhur portretini və

İstiqlaliyyət Deklarasiyasının orijinal layihəsini özü ilə götürüb ehtiyatlı qaydada

qoruyurdu. Britaniya ordusu gecə düşəndə Kapitolidən bir mil aralıdakı kvartalda

düşərgə salmışdı, bu vaxt qoşun dəstəsi Rossun və bədnam admiral Kokbornun

başçılığı altında ictimai binaları yandırmaqda davam edirdi. Kokborn qaraguruhun

199

ardınca Nümayəndələr Palatasının zalına daxil olub, məşəllə binanın yandırılmasına

başçılıq etmişdi. Sonra isə Ağ ev oda verildi.

İctimai binaların məhv edilməsinin müharibə əməliyyatları ilə heç bir əlaqəsi

yox idi. Bu olduqca yaxşı hal idi ki, heç bir nüfuzlu ingilis bu qanunsuz əməli

müdafiə etməyə cəhd etmədi. Nayt yazırdı ki, qeyri-hərbi binaların məhv edilməsinin

"sivilizasiyalı müharibəyə zidd qanunsuzluq olması" barədə İngiltərədə ümumi bir

hiss var idi. Paytaxtın iyrənc qaydada dağıdılmasından sonra amerikanların ilk

qələbəsi Pittsburqda çalındı, ikinci qələbə isə, demək olar ki, Pittsburq qələbəsinə

bərabər olmaqla, Rossun ordusunun Baltimor qarşısında geri oturdulması idi.

Paytaxtın taleyi xalqa ibrət dərsi vermişdi. Bu vaxt admiral Kokrenin böyük

donanması Baltimora açar sayılan Makhenri fortunu bombardman edirdi. Bütün günü

və gecə bombardman davam etdi, lakin dan yeri sökülənə qədər fortun divarında

Amerika bayrağı dalğalanırdı. Həmin gecə gənc Amerikan şairi Frensis Skott Ki

atəşkəs bayrağı altında avar çəkib Britaniya donanmasının yanına üzmüşdü ki,

dostunun azad olunması barədə xahiş etsin və Britaniya admiralı bütün gecəni onu

mühafizə altında saxlamışdı. O, bayrağın fort üzərində dalğalanmasını həvəslə seyr

edirdi. Bayraq barıt partlamasından düşən işıqda aydın görünürdü. Səhər şəfəqləri

görünəndə Ki onu hələ də dalğalanan gördü və o, gözəl milli himni – “The star-

Spangled Banner” – "Ulduz bəzəkli bayraq" şerini yazdı. Düşmən mühasirəni

buraxdı və əsgərlər donanmaya qayıtdılar, gəmilər əcnəbi sulardan üzüb uzaqlaşdılar

ki, bir də bura qayıtmasınlar.

Temza döyüşündən sonra tezliklə general Harrison öz səlahiyyətlərindən azad

edildi və digər gələcək prezident, Amerika tarixində böyük rol oynayanlardan biri

olan Endryu Cekson general-mayor rütbəsinə yüksəldi. Müharibə ərzində, bəlkə də

təkcə Ceykob Braun istisna qaydasında, igidlik və enerjidə Ceksonla müqayisə edilə

bilərdi. O, Şimali Karolinada öz atasının vəfatından bir neçə gün sonra anadan

olmuşdu, kasıblıq və pis şəraitdə böyümüşdü. Qorxulu Tarleton reydində 13 yaşında

olan Cekson vuruşan patriotların arasında idi. Sonra o, əsir düşmüşdü. Britaniya

zabiti əsirlikdə olan Ceksona əmr etmişdi ki, onun çəkmələrini təmizləsin, lakin

Cekson imtina etmişdi, bu vaxt bəyan etmişdi ki, o, müharibə əsiridir, nökər deyildir.

Bu vaxt zabit ona qılıncı ilə zərbə vurmuş, bu zərbədən aldığı yaranın çapığını o özü

ilə qəbrə qədər daşımalı oldu. O, əsirlikdən azad olunanda evinə 40 mil piyada getdi

və bu vaxt həm də çiçək xəstəliyindən əziyyət çəkirdi. O, müharibədə hər iki

qardaşını itirmişdi, anası ölmüşdü. Hələ uşaq olarkən Cekson valideynlərsiz və ya

bilavasitə dostlarsız qalmışdı. O, Tennessidə məskunlaşdı, ictimai ittihamçı,

plantator, anbardar, hakim, Konqress üzvü oldu. Bu vaxt isə Tennessi militsiasında

komandir idi. O, Konqressin aşağı palatasında Birliyə yeni qəbul edilən öz ştatının

ilk təmsilçisi oldu və qısa müddətdə Senatda xidmət etdi.

Ölkə Fort Mimsdə qırğın xəbərini aldıqda dəhşətə gələndə, xilasa ilk dəfə

Tennesi gəldi. Ştatın qanunverici orqanı Ceksonun komnadanlığı altında 3500

adamın hindu ölkəsinə yürüş etməsinə səs verdi. Cekson Kriklərin ərazisinə girdi,

onları döyüşdəki böyük qırğınla məğlub etdi və qəbiləni sülh barədə xahiş etməyə

məcbur etdi. Bundan az sonra Cekson general-mayor təyin edildi və ona Birləşmiş

Ştatların Cənub hərbi mahalının komnadanlığı verildi. Vaşinqtondakı hökumət

200

Rossun müdaxiləsindən iflic olan vaxt o, müstəqil oldu və öz mahalı üzərində

praktiki olaraq diktatora çevrildi.

Britaniya donanması dekabrın 10-da Borqn gölünə girdi və altı top qayığından

ibarət olan amerikan flotiliyasını darmadağın etdi. Kampaniyanın bu ilk zərbəsi

xəbəri Nyu Orlean şəhərini dəhşətə gətirdi. Cekson şəhəri hərbi qanun altına qoydu

və diktator səlahiyyətlərinə yiyələndi. Cekson özünü düşmənlə şəhərin arasına atdı.

Heç bir tərəf qələbəyə iddia etmirdi. Britaniyalıların itkisi böyük idi. Dekabrın 24-də

iki vuruşan millət öz elçiləri vasitəsilə sülh müqaviləsi bağladı.

Şəhərə tərəf bir mil yaxınlaşıb Cekson öz ordusunu sərv bataqlığı ilə çayın

arasında yerləşdirdi. Dörd gün, dörd gecə o, yatmadı, bu müddətin çoxunu at belində

keçirdi. Hersoq Vellinqtonun yeznəsi olan general Pakenham da atını geri çəkilən

dəstələrin arxasından o biri başa çapırdı və özünün əsgərlərinə qışqırırdı: "Ar naminə

xatırlayın ki, siz Britaniya əsgərlərisiniz".

Britaniyalıların döyüş meydanında yeddi yüz ölü əsgəri qalmışdı,

yaralananların sayı iki dəfə çox idi. Döyüş iki saat davam etdi, lakin başlıca hücum

öz qorxulu qırğını ilə cəmisi iyirmi beş dəqiqə çəkdi. Vuruş başa çatanda beş yüz

britaniyalı heç bir xəsarət almamış vəziyyətdə ölülərin arasından qalxıb özlərini əsir

kimi təslim etdilər. Öz həyatlarını xilas etmək üçün onlar ölü kimi uzananların

arasında yerə yıxılmış və döyüş qurtarana qədər özlərini ölü kimi göstərmişdilər.

1814-cü ildə İngiltərə müharibəni qızğınlıqla davam etdirmək üçün sərbəst

idi. Çünki Napoleon artıq məğlub olmuşdu. Konqress İngiltərəyə müharibə elan edən

ili o, son zəfər üçün Rusiyaya hücum etmişdi. Napoleon Rusiya üstünə altı yüz min

adamlıq qüvvə aparmışdı. Onun ordusu tabe edilmiş Avropanın qüvvələrindən

düzəldilmişdi. Lakin bədbəxtlik hər addımda onu müşayiət edirdi. Böyük ordusunu

itirib, o, Fransaya qaçdı. Ordunun kiçik hissəsi qalmışdı. O, 1812-ci il dekabrında

yalnız yüz min nəfərdən az sayda olan adamla geri dönə bildi. İndi Napoleon

xalqların ona qarşı qalxması ilə üz-üzə dayanmışdı. Almaniya, İspaniya, İsveç,

Avropanın hər bir xalqı onu məhv etmək üçün ayağa qalxmışdı. Onun ordusu

taqətdən düşmüşdü. Vellinqton tərəfindən İspaniyada, Blyuxer tərəfindən Reynin

arxasında məğlubiyyətə uğradılmışdı.

Sonda isə 1814-cü ilin martında müttəfiqlər Parisdə Napoleona qarşı

birləşdilər, imperator taxt-tacdan əl çəkdi və Elba adasına sürgün edildi. 1815-ci ilin I

martında Napoleon sürgündən qaçıb, Fransaya gəldi, yenidən hakimiyyətə yiyələndi.

Məşhur «Yüz gün»lük dövr başa çatanda, onun avantyurasına birdəfəlik son qoyuldu.

18 iyunda Vaterlooda məğlub edilən Napaleon bu dəfə Müqəddəs Yelena adasına

sürgün edildi və orada 1821-ci ildə öldü.

Bu dövrdə Amerika özü hərbi dəstələrini məşq etdirir, özünü müharibənin

çətinliklərinə öyrədirdi. Onun kiçik hərbi- dəniz qüvvələri ondan qeyri-adi istifadəyə

görə dünyanı qorxudurdu. Bu donanmada vur-tut böyüklü-kiçikli yeddi freqat, iki

korvet və bir neçə kiçik briq var idi. Lakin onların dənizçiləri həqiqi professionallar

idi, Amerikanın əsgərləri kimi heç də həvəskarlar deyildi. Onlar limanlardakı ingilis

gəmilərinə hücum edir və onlara qalib gəlirdi. Ona görə də ingilis gəmilərinin

kapitanlarına göstəriş verilmişdi ki, onlar dənizə tək deyil, qrup şəklində çıxsınlar.

Ölkədə kiçik hərbi dəniz qüvvələri yaradıldı. Müharibə başa çatdıqda isə göllərdə

hərbi gəmilər qayrıldı. Komandor Perri bir cəsur hərəkəti ilə 1813-cü ilin

201

sentyabrında Eri gölü üzərində nəzarətə sahib oldu və göl ətrafındakı onun təsir

göstərdiyi qüvvələrin Temza üzərində qəti qələbəsi şimali-qərbdə müharibəyə son

qoydu.

1814-cü ilin yayında komandor Makdonouq ingilisləri Şampleyn gölündə

qarşıladı və onun qələbəsi ingilislərin bura müdaxilə etməsinə birdəfəlik son qoydu.

Müharibə qızışdıqca Birləşmiş Ştatların bərkdən-boşdan çıxmamış ordusunda

intizam yaranmağa başladı. Müharibə şimalda bir neçə təhqiramiz və alçaldıcı

məğlubiyyətlə başlandı. Lakin Landi xəttində 1814-cü ilin iyulunda amerikalılar

britaniyalıları toplarını qoyub qaçmağa məcbur etdikdə və hücumları ilə bir gecədə

qələbə çaldıqda, vəziyyət bütünlüklə dəyişməyə başladı.

Müharibə cənubda qurtardı. Britaniya buraya Pakenhamı on iki min adamla

göndərmişdi. Onlar əsasən ispan döyüşlərinin veteranı olub. Nyu Orleanı tutmaq

məqsədilə bura göndərilmişdilər. 8 yanvar 1815-ci ildə general Endryu Cekson onları

aldatdı və şəhərin altındakı kiçik quru zolaqdan keçərək qüvvələrinin yarısı ilə onları

məğlub etdi, Pakenhamı həmin marşrutla da geri göndərdi. Onun buraya gətirdiyi

adamlardan vur-tut iki min beş yüzü qalmışdı. Ceksonun özünün itgisi isə səkkiz

həlak olandan, on üç yaralanandan ibarət idi. Nyu Orleandakı bu görkəmli hadisədən

iki həftə əvvəl - 1814-cü il dekabrın 24-də sülh müqaviləsi Belçika şəhəri Qentdə

imzalanmışdı, lakin ölkə bu barədə heç nə bilmirdi. İngiltərə bir neçə ay əvvəl

müqavilə bağlamağa hazır olduğunu bildirmişdi. Müharibə ona hər il üçün on milyon

funt sterlinqə başa gəlmişdi və o real olaraq heç bir müvəffəqiyyət qazanmamışdı.

Medison okeanın o tayına səlahiyyətli nümayəndələr göndərdi və dekabrda ilk

şərtlər barədə razılıq əldə edildi. Bu, sadəcə sülh və sərhədlər barədə müqavilə idi,

qadağa qaydaları çoxdan ləğv edilmişdi. Müharibə vətəndəki siyasətçiləri də sınağa

çəkdi. Yeni İngiltərə qanunun tələb etdiyi kimi müharibəyə adam və pulla kömək

göstərdi. Bunun əsas səbəbi isə o idi ki, bu ştatlar həm varlı və həm də daha çox

əhaliyə malik idi. Ona görə də onlar nümayəndələri Konqressdə müharibəyə qarşı

etiraz etmiş Cənub və Qərblə müqayisədə müharibəyə daha çox yardım edirdilər.

Müharibə davam etdikcə onların aparıcı adamlarının əhval-ruhiyyəsi daha səbrsiz və

tabe olmamağa tərəf dəyişilirdi.

İşlərin bu vəziyyətində maliyyə naziri vəzifəsində Qallatini Dallas əvəz

etmişdi və o, Milli Bankın yaradılmasını təklif etmişdi.

Massaçusetsin qanunvericilik orqanı 1814-cü ildə Hartfordda Yeni İngiltərə

ştatlarının nümayəndələrinin qurultayını çağırdı. Onlar Konstitusiyaya düzəlişlər

təklif etdilər. Təkliflər bunlar idi: Konqressin hər iki Palatasının üçdə iki səsi

olmadan Birliyə yeni ştatlar qəbul edilə bilməz. Konqress altmış gündən artıq

müddətə heç bir embarqo qoymaq səlahiyyətinə malik deyildir. Prezident yenidən

seçilə bilməz və eyni ştatdan bir-birinin ardınca prezident seçilə bilməz.

Hartford qurultayı Federalist partiyasının sonu olsa da, bu dövrün qorxulu

əlamətindən başqa bir şey deyildi. Franklin xeyli vaxt bundan əvvəl demişdi ki,

inqilab müharibəsi əlavə olaraq istiqlaliyyət uğrunda müharibəyə ehtiyac duyacaqdır.

İngiltərə dövlət xadimləri güman edirdilər ki, dünyadakı yerinə və imtiyazlarına görə

Amerika böyük dərəcədə İngiltərədən asılıdır. Amerika da öz düşüncəsində belə

asılılıq mövqeyi ilə razılaşırdı. Federalistlər isə İngiltərə ilə hər hansı razılıqdan və

202

asılılıqdan xəcalət çəkirdilər. Ölkə özünə hörmətin nəticələrindən bəhrələnməyə

başladı. Birləşmiş Ştatlar hökuməti ratsional hərəkət etməyə başladı.

Müharibə böyük Britaniya üçün ciddi və baha başa gələn səhv idi. Nə öz

prinsipinə nail oldu, nə də özünə dost tapdı. Digər tərəfdən amerikanlar müharibədə

çox şey əldə etdilər. Düzdür, müharibə Birləşmiş Ştatlar üçün də ağır xərc idi, maddi

ziyan yüz milyon dollar məbləğində idi. Ölkənin valyutası dəyərdən düşmüşdü.

Paytaxt işğal edilmiş və yandırılmışdı. Bütün bunlarla yanaşı müharibə amerikanlar

üçün uğurlu oldu, dövlət kommersiya müstəqilliyinə və Avropa işlərindən son olaraq

ayrılmağa nail oldu. Bu isə milli inkişaf üçün çox zəruri idi. Avropa bundan çox-çox

əvvəl qərara gəlmişdi ki, respublika hökuməti uğur qazana bilməz və antik

Yunanıstan və Roma daim nümunə kimi göstərilirdi.

Hətta Fransa da bir nəslin dövründə respublikaya çevrilmiş, sonradan yenə

monarxiyanı təkrar etmişdi. Müharibədən əvvəl Birləşmiş Ştatlar heç vaxt birinci növ

dövlət olacağını gözləmirdi. O vaxtlar ölkə başqa bir şeyi də güman etmirdi. Lakin

millət anladı ki, öz gücünü göstərmək hesabına Amerika nəhəngə çevrilmişdir, özünə

hörmət tələb edir və o vaxtdan etibarən amerikanlar bunu heç vaxt gizlətmədilər.

Bu dövrün maraqlı şəxsiyyətlərinə gəldikdə, amerikanlara qarşı ingilislər

tərəfində vuruşan hindu komandanı Tekamseh böyük natiq kimi poetik gözəlliyi olan

dilə malik idi. O, amerikan generalı Harrisonla məşhur danışıqlarını aparanda öz

müraciətini bitirdikdən sonra oturmaq üçün ətrafına baxdı. Lakin heç kəs ona yer

saxlamamışdı. O, incik adam təsiri bağışladı. Ağ adam ona general Harrisonun

yanında yer göstərib dedi: "Sənin atan arzu edərdi ki, sən onun yanında oturasan".

Tekamseh cavab verdi: "Mənim atam Günəş, mənim anam isə Yerdir və mən anamın

qucağında istirahət edəcəyəm" deyərək, quru torpağın üstündə oturdu. Tekamseh

Harrisona söz vermişdi ki, ağlarla hindular arasındakı müharibədə döyüşçülərinə

qadın və uşaqları qırmağa icazə verməyəcəkdir və o, öz sözünün üstündə durdu. Fort

Menqsin mühasirəsi vaxtı hindular bir neçə əsiri öldürmüşdülər. Tekamseh

hindularla əsirlərin arasına girib öz tamahavkını yelləndirdi ki, bu silah əvvəlki kimi

kimisə öldürməyə cəsarət edəcəkdir. Bu vaxt etirazını bildirmədən qətllərin şahidi

olmuş general Prokterə tərəf dönüb brkdən dedi: "Siz necə buna icazə verdiniz?"

Prokter cavab verdi: "Sənin hinduların özlərini saxlaya bilməzdilər". Tekamseh

qışqırdı: "Beqoin, sən komnadanlığa yaramırsan, get əyninə qız uşağı donunu geyin!"

Uzun və faydalı ictimai karyeradan sonra Ceyms Medison üçün də istirahətə

yollanmaq vaxtı gəlib çatdı. 1816-cı ildəki prezident seçkilərində Rufus Kinq 34

elektor səsi, Ceyms Monro isə 183 səs aldı və beləliklə Monro prezident seçildi. Nyu

Yorkun müharibə dövrünün qubernatoru Denis Tompkins vitse-prezident seçildi.

Medison, "Dolli" Medison kimi tanınan nəcib arvadı ilə kənd evində istirahət

etmək üçün Virciniyaya, Monpelyerə getdi. O, gənc dostları arasında illər keçdikcə

qocalırdı. O, Konstitusiyanı tərtib edənlərdən axırıncı sağ qalan adam idi. Özəl

həyatda iyirmi il yaşadıqdan sonra o, 1836-cı ildə vəfat etdi. Öz Prezident sələfləri

olan Tomas Ceffersondan və Adamsdan on il sonra dünyadan köçdü. İkinci və

üçüncü Prezidentlər isə Amerika İstiqlaliyyətinin düz yarım əsrlik yubileyi günü - 4

iyul 1826-cı ildə vəfat etmişdilər. Lakin heç bir prezident ahıl yaşında Medison kimi

bütün xalqın belə dərin hörmətini qazanmamışdı.

203

Yeni Prezident Monro Böyük virciniyalıların axırıncısı və ən kiçiyi adlanırdı.

O, xeyli az dərəcədə orijinal şəxsiyyət idi. Lakin həmin dövrdə prezidentliyə heç kəs

ondan yaxşı yaramırdı. Bu vaxt xalq milli böyüklük arzulayırdı və qəhrəmana sitayiş

etmək meylində deyildi. İnauqurasiyasından bir az sonra yeni prezident ölkəni

səyahətə çıxdı və bu səfər uğurlu oldu. Onu "inqilab atalarının axırıncısı" kimi

salamlayırdılar. Monro güclü kabinet seçdi. Con Kvinsi Adams dövlət katibi oldu.

204

Millətin iki hissəyə bölünməsinin əlamətləri.

Ölkənin ərazisinin və mövqelərinin böyüməsi.

Monro Ceffersonun ətrafında yığılan siyasətçilər qrupunun tərkibində idi. O,

ən çox əhalisi olan və ən nüfuzlu ştatlardan biri olan Virciniyanın Respublikaçılar

Partiyasının cazibə mərkəzi idi. Onun siyasi xadimləri özlərinin iyirmi beş elektorlar

səsi ilə respublikaçılar partiyasının şurasında aparıcı rol oynayırdılar. Monro onların

seçilmiş dördüncü virciniyalı prezidenti idi. Onun namizədliyi Corciyadan olan

Krauforddan yalnız on bir səs artıq olmaqla irəli sürüldü. Lakin bu birinci qələbə

qazanıldıqdan sonra prezident seçkisi uğurla davam etməyə başladı. Medison özünü

dövlət xadimi kimi göstərmişdi. Lakin bu adi hökumət işlərində deyil, daha çox

özünü hakimiyyət institutlarının yaradılmasında və qanunların hazırlanmasında

göstərirdi. Monro isə prinsipləri səylə öyrənməsə də, konkret işlərdə ustalıq

göstərirdi. Ölkə hələlik gənc rəhbərləri qəbul etmək üçün hazır deyildi və Monronu

məğlub etmək üçün ona qarşı çıxan elə bir partiya da yox idi. Federalistlər özlərini

gözdən salmışdılar.

Heç şübhəsiz, həmin dövrdə Monronun prezident seçilməsi olduqca uğurlu bir

iş idi. Təcavüzkar hakimiyyət adamı o illərdəki sülhü poza bilərdi. Yeni prezident

Medison kabinetinin üzvü olarkən kifayət dərəcədə bacarıqlı adam kimi özünü

göstərə bilməmişdi. O, 1811-ci iiln aprelində Dövlət katibi vəzifəsini qəbul etmişdi

və Medison üçün aparıcıya deyil, sadəcə onun yoldaşına çevrilmişdi. O, xüsusi gücə

malik deyildi, lakin möhkəm xarakterdən də xali deyildi. O, vacib məsələləri daim

diqqətdə saxlayırdı.

Yeni əsr başlayan vaxtdan və Adams prezidentlikdə öz yerini Ceffersona

təhvil verdikdən sonra Birləşmiş Ştatların tərkibinə tezliklə yeni ştatlar gəlməyə

başladı. 1802-ci ildə Ohayo, 1812-ci ildə Luiziana, 1816-cı ildə İndiana, 1817-ci ildə

Missisipi, 1818-ci ildə İllinoys, 1819-cu ildə Alabama ştatları Birləşmiş Ştatların

tərkibinə daxil oldu. Onların çoxu Missisipi vadisində meydana gəlmişdi. Bu vadidə

yeni birliklər yetişmişdi və yeni xalqın həyat qüvvələri qalxırdı. Elə bil ki, burada

yeni irq yaranmışdı, bu Yeni İngiltərənin və ya Cənubun sadəcə övladları deyildi,

Şərqdə meydana gələn kimi iki xalqın qarışığından yaranmamışdı. Köhnə Dünyadan

olan adamlardan formalaşmamışdı. Buranın adamları daha çox Nyu Yorku və

Pennsilvaniyanı andırırdı.

Avropada isə hadisələr başqa məcrada davam edirdi. Velliqtonun və

Blyuxerin bacarığı nəticəsində 1815-ci il iyunun 18-də Vaterlooda müttəfiqlərin

qüvvələri fransızlar üzərində qələbə çaldılar və Avropa yenidən sülhə nail oldu.

Fransa inqilabının ilk dövrlərindən, Amerikada federal hökumət təsis edildiyi

vaxtdan okean ilk dəfə düşmənçilik edən silahlı qüvvələrdən təmizləndi. Bütün

gərginliklər yumşaldı və qərbdəki yeni dövlət nəhayət sınaqdan çıxarıldı və o öz

işlərini kənardan müdaxilə və təsir olmadan həyata keçirməyə başladı. Sülh ticarətin

bütün sifətini dəyişdi. Müharibənin vurduğu yaralardan sonra Avropada məhsul qıt

idi və Amerika sahilləri okeanın o tayındakı bazara ərzaq aparmaq üçün gələn

gəmilərlə dolu idi. İngilis tacirləri yenidən öz mallarını amerika limanlarına daşıyıb

tökməyə başladılar, axı onlar üçün bu limanlar embarqo və müharibəyə görə xeyli

vaxt bağlı qalmışdı. Hər bir xalqın dənizçisi ticarət üstündə rəqabət apara bilirdi.

205

Amerika ticarət limanlarının gəmi sahibləri öz gəmilərini satıb, əldə etdikləri

kapitalı daxili bazarın böyük ehtiyac hiss etdiyi malları istehsal etmək üçün

manufaktura yaratmağa qoyurdu. 1815-ci il ərzində təkcə toxuculuq fabriklərinin

yaradılmasına on beş milyon dollara yaxın investisiya qoyulmuşdu. Yeddi il ərzində

toxuculuq manufakturalarının sayı və istehsal gücü müqayisə olunmaz dərəcədə

artmışdı. Amerika fabrika sistemi yaradıldı. Pambıq əyrici fabrikalardan başqa yun,

hətta ipək əyirici manufakturalar meydana gəldi. İngiltərədən satın alına bilinməyən

maşınlar Amerikanın özündə istehsal edilməyə başlandı. İri dəmir manufakturaları

yaradıldı. Dəri və xəz emalı genişlənirdi. Kənd yerlərində bol olan taxıldan likyör

hazırlanırdı. Şüşə, gil qablar, mebel, ölkədə əsasən çox işlədilən malların demək olar

ki, hamısı tezliklə burada istehsla edilən malların siyahısına əlavə edildi. Orta

ştatlarda və şərqdə manufaktura regionları meydana gəldi. Lakin gənc sənaye üçün

İngiltərədən açıq limanlara axışıb gələn malların idxalı ciddi təhlükə yarada bilərdi.

Bunun çarəsi himayəçilik tarifində tapıldı. Vaxtilə bunu görməyi ilk dəfə Hamilton

arzu etmişdi. Konqresin gənc respublikaçı liderləri heç bir tərəddüdə yol vermədən

bunu müdafiə edib, 1816-cı ilin aprelində belə tarifi təsis etdilər. Medison özü də

buna rəğbət göstərir və onun qoyulmasını təkid edirdi. Vaxtilə o, milli bankın

yenidən qurulmasını da belə müdafiə etmişdi. Konqressin qərbdən olan üzvləri bunu

müdafiə etdilər, çünki onlar kətana rüsum qoymaq istəyirdilər. Delaver və Şimali

Karolina istisna olmaqla Birləşmiş Ştatlarda hər bir ştatın azı bir üzvünün səsi bu

tarifin təsis edilməsinə razılıq verdi.

Müxtəlif dünyagörüşdən olan və mənafeyə xidmət edən adamların əksəriyyəti

ölkəyə təkcə siyasi deyil, həm də iqtisadi müstəqillik verilməsini arzulayırdı.

Rüsumlar o qədər də yüksək deyildi, bu pambıq və yun mallar üçün iyirmi beş faiz

və digər manufaktura mallarına isə proporsional qaydada rüsum qoyulmasını nəzərdə

tuturdu. Lakin pambıq və yun mallara qoyulan rüsum xeyli ağır idi. Yeni tarif xarici

rəqabətə qarşı səmərəli müdafiə vasitəsinə çevrildi. Bu şeyləri planlaşdıran adamlar

təhlükəni, həmçinin inkişafın özündə gördülər.

Böyük əraziyə malik olan ölkənin özünün inkişafı əldə olunmaya da bilərdi.

Çünki bu böyük ərazidə yollar yox idi. Yolların olmaması hətta müharibə vaxtı

şimaldakı ordulara köməklik göstərilməsini çətinləşdirmişdi. Yalnız çaylar və göllər

magistral yol rolunu oynayırdı. Su ilə hərəkəti yaxşılaşdırmaq üçün yollar və kanallar

çəkmək lazım idi. Federal hökumət Kemberlend dərəsindən qərbə doğru yol

çəkməyə başladı və bu yol Ohayo torpaqlarına aparan magistral olacaqdı.

Hökumətdə rəhbərliyə gənc adamlar gəlirdi. Medison prezident olanda

Corciyadan Konqressin yeni liderlərindən olan Kraufortu öz kabinetinə dəvət etmişdi

və Monro onu maliyyə naziri kimi saxladı. O, həmçinin Cənubi Karolinadan olan

Kalhounu hərbi nazir vəzifəsinə dəvət etdi. Dövlət katibi vəzifəsi isə Con Kvinsi

Adamsa həvalə edildi.

Ceffersonun və Medisonun pensiyada olduqları sakit yerlərdən yazdıqları

məktublar ölkəni radikal dəyişikliklərdən bütünlüklə saxlaya bilmədi. İşlərin miqyası

ilbəil böyüyürdü. Əhalinin qabarma kimi qərb diyarlarına hərəkəti meydana gəldi,

yeni ştatların məskunlaşmasına başlandı. On il ərzində əhalinin sayı 7,2 milyon

nəfərdən 1820-ci ildəki 9,6 milyon nəfərə çatdı. Monronun prezident olduğu 1817-ci

ildə iyirmi min immiqrant ölkənin limanlarına gəldi. Monro adminstrasiyasının ilk

206

dörd ili ərzində Birləşmiş Ştatlara beş yeni ştat qəbul edildi, bundan əvvəlki dövrdə

isə bir belə sayda ştat yalnız iyirmi beş il ərzində Birliyə qəbul olunmuşdu və yalnız

sonrakı iyirmi beş ildə də bir belə ştat Birliyə daxil olacaqdı. Ştatların siyahısı hələ

tamamlanmamışdı. Millətin həyatında yavaş-yavaş gedən uzun bir proses baş verirdi.

Cefferson bunu "gecədə məşəl kimi" adlandırırdı.

1818-ci ildə Missuri ərazisi Birləşmiş Ştatlara qəbul olundu. Missuri cənubda

məskunlaşmışdı. Qul sahibkarları buraya ilk məskunlardan sonra gəlmişdilər. Onlar

Birləşmiş Ştatların tərkibinə daxil olarkən onların konstitusiyasında icazə verilən

quldarlıq institutunun saxlanmasını xahiş etdilər. Burada bir andaca ehtirasları

qızışdıran bir sual meydana çıxdı. Şimal quldarlığı ləğv etmişdi, Cənubun

iqtisadiyyatı və sosial qaydaları isə məhz quldarlığa əsaslanırdı. Cənub dövlət

xadimləri millətin hakim partiyasının şurasında on altı il ərzində aparıcı rol

oynamışdı. Cənubdan olan adamlar həmçinin Qərbdə idarəçiliklə məşğul olurdular.

Böyük Nyu York ştatı yarıbayarı bu regiondan məskunlaşmağa dəvət edilmiş

adamlarla dolmuşdu və Yeni İngiltərə ilə yeni ştatların qurulduğu uzaq vadilərin

arasında yerləşirdi. Menin tutulmamış meşələri də əl altında idi və şimala çıxmaq

üçün bu asan yol idi. Yeni İngiltərənin özünün sərhədləri hələ məskunlaşmağı və

inkişaf etməyi gözləyirdi. Massaçusetsdə inqilab veteranları tərəfindən təşkil edilən

Ohayo Kompaniyasının xüsusi cəhdi ilə, böyük çayın sahillərindəki satın aldıqları

torpaqlara Yeni İngiltərədən məskunlar göndərilir və bu torpaqlar çiçəklənirdi. Məhz

bu məskunlar - 1802-ci ildə Ohayonun gənc ştat kimi Birləşmiş Ştatlara daxil

olmasında görkəmli rol oynamışdılar. Kentukki və Tennessi bir ştat kimi ovçular,

meşəçilər, ilk buranı kəşf edənlər, məcaraçılar tərəfindən yaradılmışdı. Ohayoya

adamlar həm şimaldan, həm cənubdan axışırdı. Missisipi isə onun qərbə doğru açılan

qapısının yanında idi və Tennessinin qərb tərəfdən qarşısında olan torpaqları tuturdu.

Konfederasiyanın konqressi hələ 1787-ci ildə yaxşı düşünülmüş bir plan kimi

dekret qəbul etmişdi. Bu dekret həmin vaxtadək qanun xarakteri daşıyırdı və əbədi

olaraq quldarlığı qadağan edirdi. Cənubdan Ohayo ətrafına gələn ilk məskunlar

burada yeni birlik yaratdılar, onların arxasınca Kentukkidən və Tennessidən,

Virciniyadan və Şimali Karolinadan adamlar gəlməyə başladı. Onlar dəfələrlə

Konqressə müraciət etdilər ki, onların yeni vətənində qula sahib olmağa və qul

əməyindən istifadə etməyə onlara icazə verilsin. Lakin Konqress qanunu

yumşaltmaqdan imtina edirdi. Missisipidə isə belə qadağa yox idi. Qul sahibləri

torpaq götürür və öz qullarını orada yerləşdirirdilər. Bu region Missisipinin arxasında

satın alınmış geniş Luizianadan qoparılmışdı. Buradakı torpaqlar yeni regiondakı

açıq preriyalara tərəf uzanırdı və Konqress burada heç bir qanun tətbiq edə bilmirdi.

Bu adamlar fərasətli irq idi, onlar müharibədə tərbiyə olunmuş və qanunsuz

səltənətin sakinləri idi. Onlar çayı keçib böyük Luiziana ştatında özlərini azad etmək

istəyirdilər. Onlar üçün fərqi yox idi ki, Cefferson bu regionu satın alacaqdır, ya yox.

Belə adamlar Birləşmiş Ştatlara daxil olarkən etdikləri xahişə rədd cavabı almağı

xoşlamırdılar. Həm də onların Konstitusiyası şərq siyasətçilərinin qəzəbinə səbəb

olan institutlara icazə verirdi. Bu quldarlığın genişləndirilməsinə, əlbəttə ki, əlverişli

şərait yaradırdı.

207

Quldarlıq Şimal ştatlarından iqtisadiyyatında yararlı olmadığını göstərmişdi,

bu ştatlarda azad əmək ilk əvvəldən üstünlük təşkil edirdi və ona görə də indi

quldarlıq qadağan edilmişdi.

Cənubda isə digər tərəfdən cəmiyyətin başqa qaydaları qoyulmuş və qəbul

olunmuşdu. Burada başlanğıcdan kübar sistemi və həyat tərzi mövcud idi. İnqilab

günlərində hətta cənubda da quldarlıq əleyhinə hisslər dilə gətirilirdi. Quldarlıq

əleyhinə ən böyük etiraz isə xüsusi olaraq Virciniyada mövcud idi, onun sakinləri öz

ştatlarının nümayəndələrinə və liderlərinə etibar edirdilər. Lakin cənubluların

müharibə dövründəki azacıq hissləri, qul əməyi ilə becərilən pambıq tarlalarında

istehsal edilən məhsulun əhəmiyyəti artdıqca yoxa çıxmağa başladı. Bu pambığı isə

Köhnə və Yeni İngiltərənin əyirici və toxucu fabrikləri gözləyirdi. Uitninin ixtira

etdiyi pambığı mahlıca çevirən cin hətta səriştəsi olmayan qullar vasitəsilə minlərlə

funt pambığı bir gündə təmizləməyə imkan verirdi. Bu avadanlıq olmadıqda bir qul

gündə yalnız beş və ya altı funt pambıq təmizləyə bilirdi.

Zəncilər açıq tarlada cənubun qızmar günəşinə dözdükləri halda, ağ adamlar buna

dözə bilmirdilər. Zənci əməyi cənubda çox vacib idi. Cənub adamları onlara uyğun

gələn sistemi artıq görmüşdülər. Onların sadə həyat tərzi onu göstərirdi ki, Şimal

əhalinin sayında və var-dövlətdə onları ötüb keçməli idi.

Ağ immiqrantlar, azad işçilər Cənuba gəlmirdilər. Burada manufakturalar da

tikilmirdi, ona görə də burada yeganə işçi qüvvəsi bacarıqsız, qayğı çəkməyən və

səriştəsiz qullar idi. Əgər Cənub, adamlar və var-dövlət üçün yarışda öz yerini

tutmasaydı, o güc üçün yarışda da öz yerini itirməli idi.

Şimal ştatları böyüdüyündən idarəetmədə çoxluq təşkil edərək, cənubluların

xüsusi mənafelərinə öz istəklərinə müvafiq olaraq laqeyd münasibət göstərirdilər.

Şimal adamları şübhə etmirdilər ki, belə çoxluqdan onlar Cənuba qarşı təsir

göstərmək üçün istifadə edə biləcəklər. Onların liderləri səmimi qaydada hiss

edirdilər ki, Şimalla Cənubun arasındakı bu antoqonizm onların sosial standartları

arasındakı, iqtisadi şəraitlərdəki, mənafelər və düşüncə tərzləri arasındakı kəskin

fərqlərdən irəli gəlir və bunlar ildən ilə gərginliyi daha da artırır.

Artıq onlar görürdülər ki, millət iki parçalanmış hissəyə bölünür, onların

maraqları və mənafeləri bir-birinə uyğun gəlmir və onlar arasındakı münasibət,

ayrılıqda hər birinin əleyhinə olmaqla yaxşı tarazlıqda saxlanmalıdır. Bu tarazlığı

saxlamaq risq tələb edirdi, ondan imtina etmək isə məhvedici ola bilərdi. Bu vaxt

Birləşmiş Ştatların tərkibinə yeni ştatın quldarlıq konstitusiyası ilə girməsi

məsələsinin üzərinə xoşagəlməyən işıq salındı. Cənub və Şimal sakinləri arasında

bölgüdən sonra Luiziana ərazisi necə olacaqdı? Ohayo xətti, razılaşdırıldığı təqdirdə

azad və quldar ştatları bir-birindən ayıracaqdır. Missuri və Alabama Luiziana satın

alındıqda, İllinoys və İndianadan ayrılıb ştatlar siyahısına daxil oldu. Əgər

Nümayəndələr Palatası kimi Senat da bütünlüklə şimal çoxluğunun əlinə keçsəydi,

Luiziana diyarının da bölünməsi baş verəcəkdi. Missuri ilə əlaqədar hadisə

mənafelərin, inkişafın və siyasi hakimiyyətin başlıca məsələsinə çevrildi. İki il

ərzində bu məsələ şübhələr içərisində asılı qaldı, Konqressin palatalarının hər

ikisində və onların iştirakı olmadan müzakirə edilirdi və nəhayət məsələ kompromiss

əsasda yekunlaşdı. Belə razılaşdırıldı ki, Missuriyə onun öz şərtləri əsasında

Birləşmiş Ştatlara girməyə imkan veriləcəkdir, bu ştat özünün əsas qanunu ilə təsbit

208

edilmiş quldarlıqla Birliyə daxil olacaqdır, lakin onun bəzi ərazilərində - şimali-qərb

ərazilərində həmişəlik olaraq quldarlıq qadağan ediləcəkdir. Missuri bunu başa

düşdüyündən ona 1820-ci ildə, Konstitusiyasında quldarlıq nəzərdə tutulan bir ştat

hökumətini yaratmaq səlahiyyətləri verildi.

Elə həmin vaxtda uzaq Yeni İngiltərədəki Menin də Birləşmiş Ştatların

tərkibinə daxil olması haqqında qanun qəbul edildi. Qərbdəki yeni quldarlıq ştatı ilə

tarazlıq yaratmaq üçün bu ştat meydana gəldi. Bir müddətə təşviş doğuran məsələ bu

yolla sakitləşdi. Lakin elə bundan da müzakirələrin uzun prosesi başlandı. Bölünmüş

mənafelər, bölgü antonoqonizmi hissi, bu və ya digər tərəfdə acı şəxsi hisslər, əsaslı

ziddiyyətlərin və prinsip ayrılığının açıq razılaşma əsasında qoyulması düşünən

adamların şüuruna ciddi surətdə təsir edirdi, tezliklə və ya asanlıqla hər şeyi alt-üst

edə bilərdi.

Koloniyalarda quldarlığa qarşı ilk dəfə XVII əsrin son hissəsində kvakerlər və

Pennsilvaniya almanları çıxdılar. Metodizmin görkəmli banisi cənuba səfər edib

quldarlıq institutunu "bütün əclaflıqların məcmuu" adlandırdı. 1773-cü ilə qədər

İngiltərədə qullar qalırdı. Həmin ili baş hakim Mensfild məşhur Somerset məsələsi

ilə əlaqədar qərara aldı ki, İngiltərədə qulları saxlamaq qanunsuz olmuşdur və bu

qərar əsasında on dörd minə yaxın qara adam azad olundu və o vaxtdan sonra heç

vaxt bu qərar dəyişilmədi.

İnqilabın başlanğıcında Şimali Amerikadakı bütün koloniyalar qula malik idi.

Lakin Şimal ştatları tezliklə qulları azad etməyə başladı, özü də bunu mənəvi, əxlaqi

motivlərə görə deyil, bu institutun faydalı olmamasına görə edirdi. Massaçusets

məhkəmələri öz qərarları ilə quldarlığı ləğv edirdi, daimi emansipasiyanı

Pennsilvaniya 1780-ci ildə, Nyu Hempşir, Konnektikut və Rod Aylend isə 1784-cü

ildə, Nyu York 1799-cu ildə həyata keçirdi. Vaxtilə Cefferson İstiqlaliyyət

Deklarasiyasına qul alverinə qarşı maddə salmışdı. Lakin onu Deklarasiyanın

mətnindən çıxardılar. 1787-ci il Ordinansı ilə Şimli-Qərbdən quldarlıq çıxarıldı.

1808-ci il qanunu qul ticarətini qadağan etməklə, bu instituta qarşı olanlara bir

yüngüllük gətirdi, çünki onlar ümumi qaydada inanırdılar ki, artıq quldarlıq arteriyası

kəsilmişdir və quldarlıq hökmən Cənubda da öləcəkdir, necə ki, şimalda ölmüşdür.

1784-cü ildə Cənubi-Qərbin hökumətləri üçün bir ordinans təqdim edilmişdi.

Birləşmiş Ştatlara "artıq qatılan və qatılanacaq" ərazilər Cənub-Qərb adlanırdı,

bunlar sonralar Kentukki, Tennessi, Missisipi və s. ştatlar oldular. Bu qanuna görə,

1800-ci ildən sonra həmin ərazilərdə quldarlıq qadağan olunurdu. Lakin qanun yalnız

bir səs çoxluğu ilə keçmədi. Bu qanun o vaxt qəbul olunsaydı və səmərəli həyata

keçirilsəydi, quldarlıq cənubdakı bir neçə Atlantik ştatda qapanıb qalardı və heç

şübhəsiz öz təbii ölümü ilə də ölərdi. Lakin bu qanunun lehinə səs verməli olan Nyu

Cersili üzv səsvermə keçirilən günü iclasda yox idi. Beləliklə, Amerika tarixinin

bütöv xətti 1784-cü ildə həmin gün Konqressdə bir nəfərin olmaması ilə dəyişdi.

Missuri əhalisi Konstitusiya qəbul edəndə onlar belə bir maddə salmışdılar ki,

azad zəncilərin və mulatların icmadan çıxarılması qanunveiciliyin vəzifəsi olsun. Bu

Konqressdə böyük müzakirəyə səbəb oldu. Konstitusiya bütün vətəndaşlara eyni

qarantiya verirdi.

On altıncı Konqress 1819-cu ilin dekabrında yığılmaqla, Missuri

Kompromissinə görə unudulmaz oldu və bu böyük məsələ tezliklə yekun həllinə

209

çatdı. Bu məsələdə iki palata razılığa gəlmədiklərindən, qərarı birgə komitə ilə

hazırladılar. Henri Kley komitənin sədri idi və bu fakta görə Missuri

Kompromissinin müəllifi kimi tanındı. Komitə qanun layihəsi təqdim etdi. Ona görə

Missuri ilkin ştatlarla bərabər qaydada, bu şərtlə qəbul edilməli idi ki, onun

konstitusiyası heç vaxt belə tərtib edilməyəcəkdir ki, hansısa qanunla özünə

səlahiyyət versin ki, digər hər hansı bir ştatın vətəndaşını Birliyin digər hissələrində

istifadə etdiyi imtiyazlardan məhrum edə bilsin və Missurinin qanunvericiliyi

təntənəli qaydada bu şərtlə razılaşdığını bəyan edəcəkdir. Bu qanun 1821-ci il

fevralın 28-də qəbul edildi. Missuri bu şərti qəbul etdi və Birliyin ştatına çevrildi.

Missuri Kompromissi ilə Missuri qul ştatı kimi, Massaçusetsdən ayrılan Men isə

quldarıq olmayan ştat kimi Birliyə daxil edilirdi ki, BŞ Senatında bölmə tarazlığı

saxlansın. Kompromiss həmçinin satın alınmış Luiziananın digər yerlərində

quldarlığı qadağan edirdi. Beləliklə qanun Missurini azad deyil, quldarlıq ştatı kimi

təsbit edirdi və o vaxtdan etibarən geniş dərəcədə Konqressin iradəsinə

əsaslanacaqdı.

Missuri mübahisəsi uzağa gedən nəticəyə malik idi. Bu ümumən Cənubun

qələbəsi hesab olunurdu, çünki Missuri Birliyə əslində qul ştatı kimi qəbul edildi.

Lakin Kompromiss 30-36 xəttində elan olunmuşdu, bu, şimal üçün faydalı idi.

Qanunun bir hissəsi 34 il sonra ləğv edildi, lakin bu vaxt quldarlığı Ayovadan və

Şimali-Qərbin digər hissələrindən kənarda saxlamaq böyük iş idi. Missuri

Kompromissi ilə böyük siyasi qüvvələr hərəkətə gəldi.

Ahıl yaşlı eks-prezident Tomas Cefferson Missuri məsələsinin dərin

əhəmiyyətə malik olan bir iş olduğunu ilk görənlərdən biri oldu. O, 1819-cu il

dekabrın 10-da Missuri müzakirəsi ilə razılaşdığı barədə Con Adamsa məktub yazdı:

"Banker Hill döyüşündən Payls müqaviləsinə qədər biz heç vaxt belə bədnam məsələ

ilə qarşılaşmamışıq. Mən Allaha minnətdaram ki, onun sonuna şahid olmağa qədər

sağ qalmayacağam". Cefferson ölkənin gələcəyi üçün böyük təşviş hissi keçirirdi.

Kompromiss xətti həll edildikdən sonra o, yazırdı: "Məsələ indi yatmışdır, lakin o,

ölməmişdir" və "Bu ani məsələ gecədəki yanğın zəngi kimi məni oyadacaq və

dəhşətə gətirəcəkdir. Mən güman edirəm ki, bu nəhayət Birliyi diz üstə

çökdürəcəkdir". Lakin sonra o, ümid etməyə başladı. 1820-ci ilin 26 dekabrında o,

Lafayetə yazırdı: "Azadlığın qabaran dənizi doğrudan da heç vaxt dalğasız olmur və

o Missuridən indi bizə tərəf gəlir, lakin biz digər bütün hallarda olduğu kimi onu ram

edib, üstündə çapacağıq".

Beləliklə digər hadisələr ekspansiya prosesində irəli çıxdı və böyüdü. 1810-cu

ildə Medison Qərbi Floridanı ölkənin mülkiyyətinə götürdü. Körfəzlə Missisipi

arasındakı sahil zolağı Mobil üzərinə açar idi. Əvvəllər bu Luiziananın torpaqlarının

bir hissəsi idi, 1803-cü ildə Birləşmiş Ştatların mülkiyyətinə verilmişdi. Bu

güzəştdən yeddi il sonra belə bir ərazi ispanların əlində qalırdı, onlar isə

düşünürdülər ki, Floridanın bütün hissələrini birləşdirəcəklər. Lakin Napoleona

Luiziananı Birləşmiş Ştatlara satmasına mane olmaq üçün heç bir yolla təsir göstərə

bilmədilər. Məskunlar isə buraya ştatlardan axışırdı. Onların qətiyyətliliyi nəticəsində

tezliklə ispan idarəçiliyi hadisələrin gedişi ilə yaranan qarışıqlığa atıldı və Medison

məhz onların mənafelərindən hadisələrə müdaxilə etmək üçün istifadə etdi. 1813-cü

ilin aprelində ispan qarnizonları Mobildə öz postlarını tərk etməmişdən əvvəl

210

Konqress onların bunu etməsini gözləmədi. Artıq 1812-ci ildə bu ərazi yeni Luiziana

ştatının bir hissəsi kimi elan edilmişdi. Həmin il bu ştat yaradılmış və Birləşmiş

Ştatların tərkibinə daxil edilmişdi.

İspaniya bu vaxt heç bir müqavimət mövqeyi nümayiş etdirməmişdi.

Napoleon orduları 1810-cu ildə İspaniyanı viran edirdi. İspaniya Vellinqtonun Fransa

marşallarına qarşı özünü düşmən kimi apardığı döyüş meydanına çevrilmişdi. 1811-

1812-ci illərdə burada ingilis qüvvələri ilə fransızlar arasında ciddi döyüşlər

getmişdi. İspaniyanın Cənubi Amerikadakı müstəmləkələri ona qarşı üsyan

qaldırdılar və onları yatırtmaq üçün İspaniyanın gücü yox idi. Napoleon Avropanı öz

hakimiyyəti altına alanda İspaniya heç nə edə bilmirdi.

Birləşmiş Ştatlar hökuməti bu sərhəd barədə öz iddialarını irəli sürdü.

Müvafiq olaraq əyalətdəki pis idarə olunan başıpozuqluqda da özünə kifayət qədər

yararlı səbəb tapdı. 1811-ci ilin əvvəllərində Konqress prezidentə Qərbi Florida kimi

Şərqi Floridanı da "müvəqqəti mülkiyyətə" götürmək barədə səlahiyyətlər verməkdə

tərəddüd etmədi. Lakin Konqressin bu qətnamələri 1818-ci ilə qədər açıq şəkildə elan

edilmədi. Yalnız prezident bu məsələ naminə təcavüz və həqiqi işğal üçün

qabaqcadan əlavə tədbirlər gördü və 1818-ci ildə bu məsələ birdəfəlik həll olundu.

Endryu Cekson Mobildə komandan təyin edildi. Qırmızı dərililər İspan Floridasının

sərhədlərinin içərilərinə keçdiklərinə görə o, onları təqib etməyə başladı və bu

məsələdə heç də tərəddüd göstərmədi. İspanların hindulara Müqəddəs Markda və

Pensakolada sığınacaq verməsindən şübhələndiyinə görə, o, bu iki yeri tutdu və öz

işini başa çatdırdığı barədə məlumat verdi. O, İspaniya ərazisində tutduğu iki ingilis

təbəəsindən birini dar ağacından asdı, digərini isə güllələdi. Lakin o, başa düşürdü ki,

onun əsas vəzifəsi Şərqi Floridanı faktiki olaraq işğal etməkdir. Monro və kabineti

onun nə etdiyindən xəbər tutduqda ciddi narahat oldu və tezliklə Pensakolanı və

Müqəddəs Markı ispan hakimiyyətinə qaytardı.

İspaniya hökuməti isə öz növbəsində aydın görürdü ki, Florida necə

müdafiəsizdir və onlar üçün necə faydasızdır, bu ərazi bütün qitəyə yayılan Birləşmiş

Ştatlar dövlətinin küncündə olmaqla, onu bölürdü. Beləliklə 1819-cu ilin fevralında

Vaşinqtondakı İspaniya səfiri öz hökuməti tərəfindən ona verilmiş yeni təlimata

uyğun hərəkət edərək müqavilə imzaladı. Bu müqaviləyə görə, Florida bütünlüklə

Birləşmiş Ştatlara verilirdi, əvəzində isə bütün iddiaları ödəmək üçün beş milyon

dollar haqq verilməli idi. Bütün bunlardan başqa Texas ölkəsinə olan bütün

hüquqlarından da Birləşmiş Ştatlar əl çəkmirdi. Çünki burada onun torpağa malik

olmaq üçün hüquqları Floridanın hər hansı bir hissəsinə olduğundan daha əsaslı idi.

Senat nəhayət müqaviləni təsdiq etdi. İspaniya hökuməti iki il ərzində bu

müqavilənin ratifikasiyasına qayıtdı və 1821-ci ildə onu təsdiq etdi. Beləliklə

müəmmalı məsələyə son qoyuldu.

Həm Medison, həm də Monro özlərini çox çalışqan aparırdılar. 1812-ci il

müharibəsi başa çatmışdı və bütün dünya sülh dövrünə qədəm qoymuşdu. Ölkə bu

dövr üçün mövcud olan xarici işlərdəki çətinliklərin aydınlaşdırılmasına girişmişdi.

1815-ci ildə Monro hələ dövlət katibi olarkən Böyük Britaniya ilə çox

əlverişli olan ticarət konvensiyası bağlandı və bu amerikan gəmilərinə Britaniya Vest

İndiyası ilə istənilən səviyyədə ticarət etmək qapılarını açdı. 1818-ci ildə Con Kvinsi

Adams Monronun göstərişi ilə hərəkət edərək, İngiltərə ilə təzə münasibətlər üçün

211

danışıqlar apardı və bu müqavilə Birləşmiş Ştatlara Kanada sularında balıq ovu

aparmaq üçün daimi hüquq verdi. Böyük Britaniya isə Missisipidə üzmək barədə öz

iddialarından imtina edirdi və Birləşmiş Ştatların şimal sərhəd xətti Vuud gölündən

Oreqon ölkəsinə tərəf müəyyən edildi.

Vətəndə və onun sərhədlərindən xaricdə səmanın açıqlığı prezident

seçkilərinin yaxşı əhval-ruhiyyədə keçməsinə şərait yaratdı. 1820-ci ilin payızında

xarici siyasətdə olan çətinliklər və ağır Missuri məsələsi həll edildikdən sonra

Monro, onun xəttinə razılıq əlaməti olaraq yenidən prezident seçildi. Ştatların

elektorları yalnız bir nəfər namizədi səsə qoymaq barədə görüşdükdə, Nyu

Hempşirdən olan elektor özünün fərdi seçkisini elan etdi və Monroya deyil, Con

Kvinsi Adamsa səs verdi. Digər bütün səslərin hamısı Monroya verildi. Hətta səkkiz

federalist elektor, Massaçusetsdəki yeddi respublikaçı ilə bir yerdə seçilən bu

adamlar, yekdilliklə ümumi seçki obyektini müdafiə etdilər. Və beləliklə seçki

pretsedent hesab edilməsə də, formal olaraq bir qayda yaratdı ki, prezidentliyin orta

müddəti səkkiz ildir.

Heç bir federalist partiyası milli siyasət məkanına çıxmağı güman etmirdi.

Federalistlərin baxışları qalırdı, lakin bu ad hörmətdən düşmüşdü. Yeni İngiltərənin

manufakturaları 1816-cı ildə Respublikaçılar Partiyasının həyata keçirdiyi tarif

siyasəti nəticəsində qalib mövqeyə çıxmışdı. Lakin Monro tərəfindən təklif edilən və

Nümayəndələr Palatasının bəyəndiyi yüksək rüsumları Senat rədd etsə də,

respublikaçılara qarşı münasibət heç də zəifləmədi. Şərq limanlarının varlı tacirlərinə

bu tariflər xoş gəlmirdi. Lakin prezident və onun kommersiyaya münasibəti və onun

qoruduğu sülh onlara xoş gəlirdi.

Sülhün gəlməsi ilə bütün diqqət daxili məsələlərin üzərinə keçdi. Avropa

Napoleon müharibələrindən azad olduqdan sonra Avstriyanın başçılığı altında

dövlətlər birlikdə irəli çıxdılar. Avstriyanın görkəmli dövlət xadimi Metternix liberal

islahatlar barədəki hər cür tələblərin qarşısını alırdı və absolyutizmi hər vəchlə

möhkəmləndirməyə cəhd edirdi. İspaniya onlara yalvarırdı ki, Cənubi Amerikanın

qiyam qaldırmış müstəmləkələrində bu qiyamı yatırtmaqda ona kömək etsinlər. O bu

ölkələri öz tacına qaytarmaq istəyirdi və göründüyü kimi onlar da İspaniyanın

müraciətinə əməl etmək istəyirdilər. İngiltərənin müşahidəpərəst baş naziri Kanninq,

nəhayət cənubda İngiltərənin ticarətinə yaranan təhlükəni gördü. O, bilirdi ki,

Birləşmiş Ştatların əhalisi azadlıq əldə etmiş xalqlara, Amerika qitəsinin

cənubundakı yeni qurulmuş respublikalara necə rəğbətlə yanaşır və inqilab etmiş

ölkələrin limanlarında amerkanlar üçün olduqca gəlirli ticarət imkanı yaranır. O,

bütün bunlara baxmayaraq Londondakı Amerika səfiri Riçə təklif etmişdi ki, xarici

qüvvənin köməyi ilə İspaniya hakimiyyətinin Amerikada bərpa edilməsi cəhdlərinə

qarşı etiraz hərəkətlərində İngiltərə ilə birləşsin. Dövlət katibi Adams bu təklifdən o

qədər də məmnun deyildi, lakin ümumiyyətlə bu məsələni təqdir edirdi. O,

düşünürdü ki, bu yolla Birləşmiş Ştatlar sadəcə Britaniya hərb gəmisinin arxasınca

gedən qayıq olacaqdır və yenidən onun xeyrinə olmadan Avropa siyasətinə cəlb

ediləcəkdir. Monro da bu məsələdə onun nöqteyi-nəzərini qəbul edirdi. Bir qədər

fərqli, lakin daha səmərəli addım atıldı. 1822-ci ildə prezident Cənubi Amerika

respublikalarının müstəqilliyini tanıdı.

212

Monro doktrinası

1823-ci ildə isə Birləşmiş Ştatların xarici siyasət xəttini müəyən edən mühüm

hadisə baş verdi. Həmin ilin dekabrında Monro Konqressə illik məktubunu göndərdi

və bu sənəd onun adını əcnəbi ölkələrdə çox məşhur etdi. Ölkənin Atalarından başqa

heç bir ad belə şöhrətə yiyələnməmişdi. Həmin sənəd dünyada Monro Doktrinası

kimi tanındı. Doktrina Yeni Dünyanın torpaqlarında İspaniyaya qarşı qiyam qaldırdı.

1808-ci ildə Napoleon öz qardaşı Jeromu İspaniya taxt-tacına oturdanda

Meksikadakı, Mərkəzi və Cənubi Amerikadakı xalqlar ispan müstəmləkələrində

üsyana qalxmış və bu həmin xalqlara müvəqqəti də olsa azadlıq qazandırmışdı.

Napoleonun məğlubiyyətindən sonra İspaniya öz köhnə müstəmləkə sistemini

bərpa etməyə cəhd edəndə, artıq azadlığı dadmış bu xalqlar yenidən üsyan etdilər.

Altı il davam edən müharibədən sonra İspaniya o qədər zəifləmişdi ki, onlara güzəştə

getməli oldu. Birləşmiş Ştatlar isə onların müstəqilliyini tanıdı. 1823-ci ildə İspaniya

kralı bir neçə il əvvəl mütləqiyyət quruluşlarının "Müqəddəs Alyans"ını yaratmış

Avropa dövlətlərinə yalvardı ki, öz ölkəsindəki və Amerika müstəmləkələrindəki

qiyamı yatırtmaqda ona kömək etsinlər.

Bu vaxt İngiltərə Cənubi Amerika ilə yaxşı inkişaf edən ticarət qurmuşdu və

Britaniyanın baş naziri Kanninq bilirdi ki, İngiltərə və Birləşmiş Ştatlar birlikdə yeni

yaranan respublikaların azadlığını dəstəkləyəcəkdir. Lakin Birləşmiş Ştatlar

təkbaşına hərəkət etməyi seçdi və bu mövqe Prezidentin deklarasiyasında sadə

şəkildə göstərilmişdi:

"Vəziyyət bir prinsip kimi qəbul etməyi lazım bilmişdir ki, ... Amerika qitələri

bu vaxt hansısa Avropa dövləti tərəfindən gələcək müstəmləkəçilik obyekti kimi

hesab edilməsin. Biz hesab edirik ki, bu yarımkürənin hansısa hissəsində öz

sistemlərini genişləndirmək sahəsindəki istənilən cəhdi biz öz dincliyimizə və

təhlükəsizliyimizə qorxu hesab edəcəyik". Avropa dövlətlərinin Amerikadakı

torpaqlarındakı bu ölkələr öz müstəqilliklərini əldə etdiklərinə görə, "onları istismar

etmək niyyəti üçün hansısa bir müdaxiləyə və ya digər qaydada, onların taleyinə

nəzarət etmək üçün hansısa bir Avropa dövləti tərəfindən müdaxiləyə biz Birləşmiş

Ştatlara qarşı dostcasına olmayan mövqeyin elan edilməsindən heç də yüngül

olmayan bir şey kimi baxmaya bilməyəcəyik".

Bu məşhur "doktrina" dili sənədin Dövlət Katibi Adams tərəfindən yazıldığını

göstərir. Lakin məktubunda Monronun özü təcəssüm olunduğuna görə, sənəd onun

adını daşıyırdı. İlk növbədə bu sənəd başlıca olaraq Alyaskada torpaq tutmuş

Rusiyaya qarşı yönəlmişdi. Rusiya öz məskunlaşmasını Sakit Okeana tərəf

genişləndirmək istəyirdi. Bununla da doktrina sonrakı koloniyalara qarşı idi. İkinci

növbədə sənəd Cənubi Amerikanın respublika quruluşlarını himayə etmək niyyətini

güdürdü. Bu doktrina məhz Monro ilə əlaqədar olaraq yeni deyildi. Onun köklərini

Vaşinqtonun Neytrallıq proklamasiyasında, həmçinin vida məktubunda, Ceffersonun

"tələyə salan ittifaqlar"a qarşı xəbərdarlığında tapmaq olardı. Bu doktrina müxtəlif

hadisələrlə əlaqədar fəaliyyətə girirdi, bunlardan əlamətdar olanları isə 1865-ci ildə

Meksikada Fransaya qarşı və 1895-ci ildə Venesuelada İngiltərəyə qarşı baş

vermişdi.

213

1823-cü ilin dekabrında Monro illik müraciətində Konqressə və dünyaya

çatdırdı ki, Avropa dövlətlərinin onların "öz sistemlərini bu yer yarımkürəsinin

hansısa bir hissəsində yaymaq" barədəki siyasətinə qarşı istənilən tədbiri həyata

keçirməyi nəzərdə tutur. O, elan etdi ki, Avropa dövlətlərinin bu hərəkəti sülhə və

Birləşmiş Ştatların təhlükəsizliyinə qorxu yaradır. O, deyirdi: "Müstəmləkələrin və

ya hər bir Avropa dövlətindən asılılığın mövcudluğuna biz müdaxilə etməmişik və

müdaxilə etməyəcəyik. Lakin bizim onun müstəqilliyini tanıdığımız və müdafiə

etdiyimiz ölkələrə gəldikdə və böyük mənada və ədalət prinsipləri ilə kimlərin ki,

müstəqilliyini biz təqdir edirik, etiraf edirik, biz Avropa dövlətləri tərəfindən heç bir

vəchlə onlara təzyiq göstərilməsinə, onların talelərinə hər hansı bir qaydada nəzarət

etmək niyyətlərinə Birləşmiş Ştatlara qarşı ciddi bir hərəkətin nümayişi kimi

baxacağıq".

Heç kəs bu sözlərin mənası barədə səhv edə bilməzdi və cənubda ispan

planlarından imtina edildi. Adams və Monro Avropa siyasətini deyil, Amerika

siyasətini nəzərdə tuturdu. Xoşagəlməz faktlardan biri də o idi ki, Rusiya Şimali

Amerikanın özündə dayaq nöqtəsi əldə etmişdi. Rusiyanın xəz tacirləri təkcə

Alyaskada deyil, - Rusiya hökuməti 1741-cü ildə Alyaskanı kəşf etmək hüququ ilə

bura yiyələnmişdi, - həmçinin cənub sahilləri uzunu, Oreqona daha çox yaxınlaşaraq

öz ticarətlərini genişləndirmişdilər. 1818-ci ildə İngiltərə və Birləşmiş Ştatlar isə bu

ərazini birlikdə tutmaq barədə razılığa gəlmişdilər.

Çar bu regionun sahil sularını özününkü kimi elan etmişdi və 1821-ci ildə

başqa xalqların dənizçilərinə əlli bir dərəcədəki paraleldən şimalda yüz millik

məsafədə Amerika sahillərinə yanaşmağı qadağan etmişdi.

Adams qorxurdu ki, Avropa koalisiyasının nüfuzlu üzvü olan çar cənubda

İspaniyanın işlərinə müdaxilə edə bilər. Rusiya İspaniyanın bədbəxtliklərinin

kompensasiyası kimi, onun Kaliforniyadakı əyalətini tuta və genişlənən Birləşmiş

Ştatlara Sakit okeanın qapısını bağlaya bilərdi. Buna baxmayaraq öz müraciətində

Monro bu barədə sakit danışırdı. O, deyirdi: "Amerika qitələri azad və müstəqil

şəraitdə bunu öz üzərlərinə götürmüş və müdafiə edir ki, bundan sonra Avropanın

başqa dövlətləri üçün gələcəkdə müstəmləkə subyekti olacaqlarını güman etmir". Bu

qəti sözlər böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Rusiya hər hansı bir plana malik ola bilərdi,

lakin indi o, bu planları zorla həyat keçirmək istəmirdi və Monro adminstrasiyasının

sonuna təsadüf edən aylarda (aprel 1824-cü il) Rusiya belə müqavilə bağladı ki, buna

görə Sakit okean, hər iki tərəfin balıq ovu və dənizçiliyi üçün açıq elan olundu.

Sonrakı ili Rusiya İngiltərə ilə də belə bir müqavilə bağladı.

1824-cü ildə Konqress tərəfindən qəbul edilən və prezident tərəfindən

bəyənilən qanun qüvvəyə mindi. Bu qanuna görə metala, yuna qoyulan rüsumlar

xeyli artırıldı, bu yolla ölkə sənayesi üçün himayəçilik sistemi xeyli gücləndi. Artıq

hamıya yaxşı məlum idi ki, ticarəti və xarici ölkələrlə münasibətləri yaxşılaşdırmaq

üçün sənayenin sürətli inkişafı başlıca şərtdir.

Birləşmiş Ştatlar öz köhnə dostlarını da unutmurdu. Ahıl yaşlı Lafayet

Amerikaya qayıtdı və o, Nümayəndələr Palatasında azadlığın dostu kimi ehtiramla

qarşılandı. General Lafayet Nyu Yorka 1824-cü ilin avqustunda gəldi. Hər yerdə onu

sevinclə salamlayırdılar. O, Birlikdəki bütün ştatlara səfər etdi, qışı isə Vaşinqtonda

keçirdi. Konqress ona 200 min dollar məbləğində pul vermək, Floridada şəhər

214

kənarında torpaq vermək barədə qərar qəbul etdi və bunları hədiyyə kimi deyil,

İnqilab qarşısındakı xidmətlərinin bir hissəsinin əvəzi kimi qəbul etməyi xahiş etdi.

Bu onun ölümünə qədər qalan doqquz illik həyatında ona yaxşı maddi kömək

göstərdi, çünki fransız hakimiyyətinin müxtəlif dəyişikliklərində o, öz mülkiyyətini

itirmişdi. 1825-ci ilin iyununda o, Bostonda idi. Həmin gün şəhərin tarixində ən

böyük an olmaqla, Banker Hill abidəsinin bünövrə daşı qoyuldu. On dörd aylıq

səfərdən sonra millətin qonağı öz doğma vətəninə döndü. İndi göyərtəsində üzdüyü

"Brendivayn" gəmisi vaxtilə onun Cənubi Pennsilvaniyada yaralandığı döyüşün adını

daşıyırdı.

Yeni prezident seçkisi gəldi. Prezident seçkiləri göstərdi ki, Dövlət katibi

Adamsın prezident vəzifəsinə varis kimi gözlənilməsi təbii bir hal imiş. Medison

Ceffersonun prezidentliyi dövründə, Monro isə Medisonun prezidentliyi dövründə

dövlət katibi olmuşdu. Bir az qabağa getsək, görərik ki, Ceffersonun özü də vaxtilə

Vaşinqtonun hökumətində dövlət katibi olmuşdu. Dövlət katibi vəzifəsi əslində

prezidentin təbii varisi olmağa imkan yaradırdı. Bu pretsdent ləyaqətini başa düşmək

üçün iyirmi dörd ilə bərabər vaxt lazım gəlmişdi. Maliyyə naziri Krauford buna

baxmayaraq, qərara gəldi ki, o, özü bu seçkini buraxmamalıdır. Yalnız bir ovuc şəxsi

tərəfdar və bu dəstəyə qoşulanlar onu müdafiə edirdilər. Çünki həqiqi namizəd kimi

məhz Adams başa düşülürdü və partiyanın köhnə üzvlərindən biri kimi o, real iddiaçı

hesab olunurdu. Kentukki, Luiziana, Missuri, İllinoys və Ohayo qanunvericiləri

Nümayəndələr Palatasının tanınmış spikeri Kleyin namizədliyini müdafiə edirdilər.

Tennessi və müxtəlif partiyaların qurultayları Tennessi əsgəri, senatın üzvü Endryu

Ceksonu namizəd göstərdilər. General Ceksonun namizədliyinə məhəl

qoyulmasaydı, bu daha yaxşı olardı. Nyu Yorkun siyasi qəzetlərindən biri yazırdı ki,

"O, hörmətli və cəsur əsgərdir. Lakin o, ştatın əhalisinin şüuruna malikdir və icra

kreslosundan ölçüyəgəlməz dərəcədə uzaqdır". Lakin elektorların səsi məsələyə

müxtəlif çalarlar verdi. General Ceksona doxsan doqquz, Adamsa səksən dörd,

Krauforda qırx bir, Kleyə isə otuz yeddi səs verildi. Vitse-prezidentlik kürsüsü

uğrunda rəqabət bir qədər az idi. Gözlənildiyi kimi Kalhoun böyük səs üstünlüyü ilə

bu vəzifəyə seçildi. Lakin namizədlərdən heç biri prezident seçilmək üçün lazım olan

səs çoxluğunu qazana bilmədi. Konstitusiyaya görə seçilənlərin siyahısında yuxarı üç

yeri tutan namizədlərdən Nümayəndələr Palatası prezident seçməli idi.

Millətin gözləri Henri Kleyə tərəf çevrilmişdi. Onun Nümayəndələr

Palatasındakı qüdrəti o qədər böyük idi ki, o, seçkinin taleyini öz əlində saxlayırdı.

Kley nə Ceksona, nə də Krauforda dost deyildi. Adams da daxil olmaqla bu üç

nəfərdən biri seçilməli idi. Nəhayət, Kley bəyan etdi ki, o, Adamsa səs verəcəkdir.

Onun ardıcılları bu rəyə tərəfdar çıxdılar və Con Kvinsi Adams prezident seçildi.

Ona 13 ştat səs vermişdi, Ceksona yeddi ştat, Kraufordun lehinə isə dörd ştat səs

vermişdi. Beləliklə Nümayəndələr Palatası Adamsı prezident seçdi.

General Vaşinqton ikinci müddətə prezident seçilərkən onun elektorları o vaxt

mövcud olan on beş ştatın doqquzunda qanunvericilik orqanları vasitəsilə seçilmişdi,

yalnız altı ştatda elektorların müəyyən edilməsi birbaşa xalqın ixtiyarına verilmişdi.

Seçkilər Nümayəndələr Palatasının səsi ilə həll edilirdi. İndi isə Birləşmiş Ştatlara

daxil olan iyirmi dörd ştatdan on səkkizində elektorlar xalqın birbaşa seçkisi ilə

müəyyən olunurdu. Sonrakı prezident seçkiləri gələnə qədər Delaver və Cənubi

215

Karolinadan başqa hər yerdə, belə populyar sistemə keçildi. Bu həmin işlərdə baş

verən dəyişikliklərin nəbzi idi. Yeni demokratiya öz zəfərinə çatmağa can atırdı, bu

ilk dəfə 1800-ci ildə olduğu kimi indi ikinci dəfə baş verirdi.

Adams Kleyi dövlət katibi etdi və Cekson partiyası haray qaldırdı ki, burada

sövdələşmə, Adamsla Kley arasında pozğun müqavilə var imiş. Bu haray dörd il,

yeni prezident seçkilərinə qədər davam etdi. Bu məsələyə görə Kley Con Randolfu

da bir bədbəxtliyə saldı. Randolf görkəmli adam idi. O, Konqressə 1799-cu ildə daxil

olmuşdu, çox tez diqqəti cəlb etmişdi. Konqressdəki uzun karyerası dövründə o,

özünə çoxlu düşmən qazanmışdı, bu adamlar onun sarkazmını öz üzərlərində hiss

etmişdilər. O, adətən adamlar barədə eyni qaydada danışırdı. Adams və Kleyi də

"Puritan və Qara ayaq" deyə adlandırırdı. Kley bunu eşidəndə hirslənmişdi. O,

Randolfu duelə çağırdı. Randolf Kleyi "Qara ayaq" adlandıranda, ona qarşı qəzəbi

yox idi. Lakin gözlənilmədən hadisə ciddi şəkil aldı.

Randolf çox hallarda bu cür sözlərdən istifadə etdiyinə görə bu ləqəblərin belə

ciddi qarşılanacağını gözləmirdi. Lakin Kley sakitləşmirdi və iki adam patronla

doldurulmuş tapançalarla bir düzdə qarşılaşdılar. İkisi də səmərəsi olmayan atəş

açdılar. Kley yenə atəş açdı, güllə rəqibinin pencəyindən keçdi. Sonra Randolf

havaya atəş açdı, öz tapançasını yerə atıb qollarını geniş açmış şəkildə Kleyə tərəf

addımladı. Kleyin sifəti bu məsafədə dəyişdi, o, tapançasını yerə atıb Randolfu

qarşılamağa qaçdı və axırıncı ciddi zarafatla dedi: "Mister, siz mənə yeni pencək

borclusunuz". Kley dedi: "Mən şadam ki, borc o qədər böyük deyil" və bu iki şəxs

uzun və hərarətli əlsıxma ilə bir-birini bağışladı.

Gələcək prezident Con Kvinsi Adams yeddi yaşlı uşaq olarkən öz anasının

yanında dayanıb məşhur Banker Hill döyüşünə tamaşa etmişdi. Bu onun Amerika

tarixindəki uzun karyerasının başlanğıcı hesab olunurdu. İki il sonra heç vaxt uşaqlıq

nə olduğunu bilməyən bu yeniyetmə öz kəndindən hər gün Bostona səfər edən daimi

poçtalyon idi. 11 yaşında o, atası Con Adamsa qoşulub Fransaya getdi və ciddi təhsil

kursuna başladı. 14 yaşında o, Sankt-Peterburqdakı Birləşmiş Ştatlar elçisinin özəl

katibi idi. 18 yaşında olarkən o, Avropanın bütün ölkələrində olmuşdu. Vətəninə

qayıdandan iki il sonra o, Harvard kollecini bitirdi. Heç bir amerikan dövlət xadimi

belə qeyri-adi həyat yoluna başlamamışdı, heç kəs belə müxtəlif təcrübələrə və təmiz

reputasiyaya malik olmamışdı. O, Massaçusetsin qanunverici orqanında və Birləşmiş

Ştatlar senatında işləmişdi. O, beş Avropa dövlətinin sarayında elçi olmaqla Qent

müqaviləsinin tərtib olunmasına kömək etmişdi və son səkkiz ili dövlət katibi kimi

başa çatdırmışdı. Amerikada heç kəs hazırlığına görə, Adams kimi prezidentliyə belə

yararlı, uyğun gələn olmamışdı. Öz təbii xarakteri ilə də onunla müqayisədə olduqca

az adam bu vəzifəyə uyğun gəlirdi. O, ciddi puritan vicdanlılığına malik bir adam idi,

özünü özəl həyatda və ictimai vəzifələrdə sərt intizama tabe etmişdi. O, başqa

adamları da öz əxlaqının yüksək standartı ilə mühakimə edirdi və ləyaqətlərindən

çox, onların nöqsanlarını görürdü. Ezekiel Uebster öz qardaşı Denielə yazırdı ki,

Adamsın dəstəyi "adamları sevməyindən deyil, vəzifənin soyuq hissindən gəlir".

Onun ən böyük xidməti Nümayəndələr Palatasındakı fəaliyyəti oldu. O, dörd illik

prezidentlik müddəti başa çatdıqdan sonra öz qocalıq dövrünün 17 ilini məhz burada

keçirdi.

216

Yeni prezident xalqın inkar edilməyən çoxluğunun seçdiyi adam idi. O,

narahat adam təsiri bağışlayırdı. O, prezidentliyə başladıqdan sonrakı ildə atası Con

Adams və əvvəllər ona qarşı çıxdığı, sonra isə tərəfdarı olduğu Tomas Cefferson

öldülər. Bu adamlar dövlət xadimlərinin ilk nəslinin sonuncu böyük şəxsiyyətləri idi.

Prezident onların prinsiplərini qəbul etmişdi, bu dəyişmiş səhnədə isə o, öz illərindən

yaşlı görünürdü.

Birinci era yoxa çıxdıqdan sonra xalqın sosial vəziyyətində böyük və sürətli

dəyişikliklər əmələ gəldi. Bu erada hökumət təsis olundu, öz quruluşunu və həyatını

əldə etdi və sonra başlıca radikal siyasi dəyişikliklər meydana gəlməyə başladı.

Qərbdə çoxlu yeni ştatların toplaşması imtiyazların bərabər səviyyəsindən

başqa bir şey deyildi. Yeni İngiltərədə və Cənubda olduğu kimi, öyrədilmiş və

istədiyi hökuməti seçən xüsusi sinif yox idi, ancaq səsvermə hüququ var idi. Lakin

Qərbin nümunəsi Şərqə də güclü təsir göstərirdi. Hər yerdə küləklər Qərbdən əsirdi.

Narahat adam olan Adams "Virciniya sülaləsinin" varisi və davamçısı idi.

Demokratların içərisində yeni lider kimi Missuri ştatından senator seçilən Tomas

Benton meydana gəldi. Kley isə gözəl natiqlik qabiliyyətinə malik idi. Heç kəs

general Ceksonun rəyini bilmirdi və ya soruşmurdu. Dostları onu partiyanın

təşkilatçısı kimi deyil, sadəcə olaraq millətin etimad göstərəcəyi bir adam kimi

qabağa verirdilər. Bu adam öz gücü ilə siyasətdəki köhnə qaydaları dağıda bilərdi.

1825-ci ildə doxsan doqquz səsin onun namizədliyi lehinə verilməsi xüsusi

əhəmiyyət kəsb edirdi. Qərbdən olan Kleyin Adamsa dəstək verməsi onun prezident

seçkilərində qalib gəlməsinə şərait yaratdı. Adams isə Şərqin çoxluğunun namizədi

idi. Ən acı cəhət ondan ibarət idi ki, Konstitusiyanın özünə qarşı etiraz edildi və bu

məsələni belə vəziyyət mümkün etdi ki, hər bir qanuna münasibətdə, hətta bu əldə

olan fundamental qanun olduqda belə, onu məhdudlaşdıra və nəzərə almaya

bilərdilər. Bu vaxt yeganə səbəb isə "xalqın iradəsi" hesab olunurdu.

Bu narazılıq Adams Kleyə yeni adminstrasiyada Dövlət katibi vəzifəsini təklif

edəndə, onun bu təklifi qəbul etməsi ilə qızğın hiddətə çevrildi. Onlar deyirdilər ki,

burada bir sövdələşmə vardır. Con Rondolf deyirdi ki, bu ""puritanların" və

dələduzların indiyə qədər eşidilməmiş koalisiyasıdır". Bu ittiham əsassız kimi

görünürdü. Qabaqcadan Adamsla Kley arasında heç bir anlaşma olmamışdı. General

Cekson kobud sərhəd münaqişələrində tərbiyə olunmuşdu. Nümayəndələr Palatasının

aparıcı üzvlərindən və onun əleyhinə olanlardan biri yazırdı ki, "General Ceksonun

davranışı bütün namizədlərdən daha çox prezident davranışına uyğun gəlir. O, ciddi,

mülayim və təmkinli adam idi. Mənim arvadım qəti surətdə onun tərəfdarıdır". Onun

təbiəti sıxlaşdırılmış ehtirasdan ibarət idi. Krauford da sonradan Adams və Kleyin

prinsiplərini qəbul etmişdi. Lakin səhhəti xarablaşdığından onun tərəfdarları general

Ceksonun mövqeyinə keçdilər. Nəticədə isə partiyalar formalaşdı: Özlərini "Milli

Respublikaçılar" adlandıran partiya Kleyin və Adamsın liderliyi altında yarandı. Bu

vaxt bütün köhnə tipli "demokratlar" general Ceksonun namizədliyini irəli sürən

adamlar ətrafında birləşdilər.

Adamsın prezidentliyinin dörd ili başa çatdı. Həlledici qələbə və məğlubiyyət

uğrunda mübarizə üçün vaxt gəlib çatdı. Bu vaxta qədər prezident həmişə hökumətin

real lideri olmuşdu. Onun müraciətləri partiyanın proqramını heç də az dərəcədə əks

etdirmirdi. Bu Konqressdə və icra siyasətində də özünü göstərirdi.

217

Bu vaxt qəflətən hakimiyyətdə olanlar heç nəyə ümid edə bilmədilər. Adams

bir fraksiyanın lideri kimi hərəkət edirdi. Konqress nadir hallarda onun təkliflərinə

hörmətlə yanaşırdı. Təzə Konqress seçkiləri Nümayəndələr Palatasını ona

müxalifətdə olanlarla doldurmuşdu. Adminstrasiyaya hörmət edildiyi hədd yoxa

çıxmışdı. Adams öz vəzifəsini səylə icra edirdi. Onun mənsub olduğu nəsildən heç

kəs onun kimi xarici siyasət məkanına yaxşı bələd deyildi. O, özünü hər bir

məsələnin həllində əsl dövlət xadimi kimi göstərdi, istər bu ticarətə, ya da öz ölkəsi

üçün sülhə aid olsun. Kommersiya barədəki uğurlu müqavilələrlə o, iqtisadiyyata

müsbət təsir göstərmişdi. Lakin başlıca məsələlərdə o, uğursuzluğa düçar olanda,

onun əleyhdarları bunları ayrıca qeyd edirdilər.

1815-ci ildə Dövlət katibi Monro İngiltərədən Britaniya Vest İndiyası ilə

ticarət etmək barədə güzəşt əldə etməyə nail olmuşdu, bu müqaviləyə görə, limanlar

yenidən açılmışdı, Amerika tacirləri və gəmi kapitanları həqiqi inhisar əldə

etmişdilər. Lakin 1825-ci ildə bu razılaşma öz qüvvəsini itirdkdə İngiltərə öz

siyasətini dəyişdi, Vest İndiya limanlarını elə şərtlərlə bütün dünyaya açdı ki, bu

Birləşmiş Ştatları əlverişsiz vəziyyətə gətirib çıxardı. Birləşmiş Ştatlar bir il ərzində

yeni razılaşma əldə edə bilmədiyindən, sakitcə yeni danışıqlar aparmaqdan imtina

etdi. Bu Adamsın deyil, Konqressin səhvi idi, lakin ölkə yaxşı halda ona qarşı

laqeydlik göstərdiyindən heç bir ziyanın təfərrüatına varmadı, təkcə onu xatırladı ki,

Adams çox mühüm Vest İndiya ticarətini qoruyub saxlaya bilmədi.

Partiya mübahisələri bu illərdə başlıca olaraq tarif və daxili təkmilləşmə

məsələləri üzərinə keçdi. Adams daxili təkmilləşmənin tanınmış müdafiəçisi idi.

Lakin yeni "demokratlar" bunu həyata keçirməyi qeyri-mümkün etdilər. Milli

hökumətin həyata keçirmək istədiyi təkmilləşmə ideyası rədd edildi. Tarif isə başqa

məsələ idi. Ölkə sənayesinə ardıcıl himayəçilik heç bir sənaye sahəsinə fərq

qoymadığından, rəqabəti idarə etmək üçün heç bir şey vermirdi. Nümayəndələr

Palatasının Yeni İngiltərədən olan üzvləri "Əks tarif" tədbirlərinə səs verdilər və bu

iki palatadan keçdi. Adams sənədi imzaladıqdan sonra bu qanuna çevrildi. Cənub

adamları üçün həmin gün oyanma günü oldu. Onlar hər bir yolla elə kənd təsərrüfatı

sistemi ilə razılaşmaq istəyirdilər ki, onlar üçün qul əməyindən istifadə etmək imkanı

bağlanmasın. Onların inkişaf etməsi ticarətin sərbəst aparılmasından asılı idi,

xüsusilə onların pambığı üçün olan normal bazardan və azad ticarətdən çox asılı idi.

Tarif tədbirləri onların zərər çəkməsinə səbəb oldu. Onlar öz pambıqlarına görə,

əvvəllər olduğu qədər nəinki mənfəət götürmürdülər, hətta bu gəlir getdikcə azalırdı.

Məhsul istehsalı isə getdikcə artırdı və onlar satın aldıqları hər şeyə daha çox xərc

çəkməli olurdular.

1828-ci ilin yayında general Cekson ölkənin növbəti prezidenti seçilməli idi,

bu vaxt hələ hökumət daha yüksək tarif tərəfdarlarının və federal hakimiyyətdən daha

təsirli istifadə etmək üçün yeni demokratların əlinə keçməmişdi. Cənubi Karolina

rəğbətlə bu dəyişiklikləri gözləyirdi. 1828-ci ilin noyabrında prezident seçkiləri

keçirmək üçün elektorlar artıq seçilmişdi və general Ceksonun səslərin böyük

çoxluğuna malik olacağı məlum idi. 1829-cu ilin fevralında səslər hesablanarkən

məlum oldu ki, yüz yetmiş səkkiz səs general Ceksona, səksən üç səs Adamsa

verilmişdir. Adamsla ittifaqını general Ceksonla alyansa dəyişən Kalhoun yenidən

vitse-prezident seçildi.

218

Cənubi Karolina və Delaver istisna olmaqla hər ştatda elektorlar əhalinin səsi

vasitəsilə seçilmişdi. General Ceksona 617 min nəfər, Adamsa isə 508 min nəfər səs

vermişdi. Dörd il ərzində qabağı görən və fəal adamlar general Ceksonun zəfərini

hazırlamışdılar. Hətta 1825-ci ilin oktyabrından Adams bir prezident kimi

Konqresslə ilk görüşü vaxtından hər növdən olan qanunvericilər və assambleyalar

general Ceksonu prezidentliyə namizəd kimi qələmə verirdilər. Artıq bu vəzifə yerinə

yetirilmişdi. O, 1824-cü ildəki öz məğlubiyyətinin qisasını aldı və özünü

bütləşdirilmiş bir şəxs kimi xalqa təqdim etdi.

219

Cekson demokratiyası

General Ceksonun dostlarının məmnun olmağa haqları var idi. Onun

prezident seçilməsinin effekti bir çox tarixçilərin qeyd etdiyi kimi dramatik, inqilabi

bir iş oldu. Mövcud epoxa ilə ölkənin tarixinin epoxası arasında aydın xətt çəkildi.

"Virciniya sülaləsi" dağıdıldı, "dövlət katiblərinin varis olmasına" öyrənmiş və

adamların etibar etdiyi şəxslərin liderliyinə son qoyuldu, milli siyasətçilərin hər bir

ənənəsi kənara atıldı və Birləşmiş Ştatların icra hakimiyyətinin adminstrasiyası öz

planlarına uyğun yenidən quruldu. Lakin onlar Konqressin heç bir palatasında dolğun

nəzarəti ələ ala bilmədilər. Senatda əksər məsələlər üstündə prezidentə qarşı çoxluq

mövcud idi. Bütün bunlara baxmayaraq general Ceksonun hakimiyyətə gəlməsi ilə

işlərin ümumi atmosferi, idarəetmənin ümumi tonu dəyişildi. Millət Qərbə doğru

hərəkəti ilə öz nöqteyi-nəzərni xeyli dəyişdirmişdi, müəyyən dərəcədə özündən razı

qaydada Monroya gülürdü. Con Kvinsi Adamsa dözməli olan xalq, həmin dövrdə ilk

dəfə özünə uyğun adamı seçmiş və general Ceksona üstünlük vermişdi.

Bu hökumətin ikinci demoratikləşdirilməsi idi. Bu demokratikləşmə

Ceffersonun həyata keçirdiyi ilk demokratikləşmədən köklü surətdə fərqlənirdi.

Ceffersonun və yeni demokratiya qəhrəmanının ruhunda və ya metodlarında

əsla heç bir yaxınlıq yox idi. Cefferson "general Ceksonu prezident görmək

perspektivindən" böyük təşviş hissləri ifadə edirdi. Cefferson demişdi: "O, mənim

tanıdıqlarım içərisində bu yerə ən çox yaramayan adamlardan biridir. O, qanunlara və

ya konstitusiyalara ən az hörmət edir. Lakin bu da bir həqiqətdir ki, o, bacarıqlı hərbi

liderdir. Onun ehtirasları dəhşətlidir. Mən onu tanıyandan o, çox cəhd etmişdir, lakin

o, təhlükəli adamdır". Ancaq Cefferson nəticəyə şahid olmaq üçün sağ olsaydı öz

mühakiməsini dəyişərdi. O, demokratiya nəzəriyyəsini tam mənimsədiyinə görə,

siyasi inkişafda mühafizəkar yolu tuturdu. General Cekson isə bunu dəyişərək, fərdi

idarəetmə və fərdi hakimiyyəti öz iradəsi ilə seçmək tərəfdarı idi.

General Cekson Cefferson məktəbinə mənsub olduğunu etiraf edirdi və bu

etirafına özü də inanırdı. Burada heç bir şarlatanlıq və ya demaqoqluq yox idi. Onun

ağlının verdiyi qərarlar birbaşa olduğu kimi səmimi idi. Ceffersonla general Cekson

arasındakı fərqlər mənəvi xarakter daşımayıb, sosial və tərbiyə xarakterindəki fərq

idi. Cefferson bir kübar və həm də fəlsəfi cəhətdən radikal olaraq, siyasətdə

düşünülmüş bacarıq və qabiliyyət priyomlarını tətbiq edirdi, general Cekson isə süni

təsvirlərə və ya hansısa növ aldatmalara yad idi. Bu da bir həqiqət idi ki, onun

tərəfdarlarının adlandırdıqları kimi, o, xalq adamı idi, ümumi xalqın adamı idi.

Cefferson ancaq xalqın himayəçisi idi, ona inanırdı. Lakin heç vaxt xalqın zövqünü

və ehtiraslarını özündə əks etdirməmişdi.

Ştatlar addım-addım biri digərinin arxasınca gedərək səsvermə hüququ

üzərindəki Cefferson vaxtında qoyulmuş məhdudiyyətləri götürdü. Bu demək olar ki,

Birləşmiş Ştatların hər bir hissəsində kütlədən olan hər bir adamın siyasət fərdi

olmasına qədər davam etdi. Cekson real olaraq bu adamları təmsil edirdi. Adamlar

hiss edirdilər ki, kübar qaydaları kənara atılmışdır və onlar nəhayət özlərinə

gəlmişdilər. Bu prezident inaqurasiyası kimi bir faktda da özünü büruzə verdi.

Vaşinqton şəhəri ölkənin hər guşəsindən gəlmiş kütlə ilə dolu idi. Bütün mərasimdən

imtina edilmişdi, bər-bəzək kənara atılmışdı. Elə bil ki, bu yer xoş məramlı camaatın

220

ixtiyarına verilmişdi, heç kəs elə bir ciddi ziyan toxundurmağa meyl etmirdi, heç

kəsə Ağ evin qonaq otaqlarında və ya Kapitolidəki komitə otaqlarında və

kabinetlərində heç bir məhdudiyyət və qadağa qoyulmamışdı.

General Cekson Kapitolidən Ağ evə gəldikdə bura o qədər adam dolmuşdu ki,

o, özü qəbul otağına keçəndə ciddi təhlükədən qorunmaq üçün bir neçə adam öz

dirsəkləri ilə ona yol açır və özləri ilə onu qorumaq üçün canlı divar yaradırdı. Hər

yerdə elan edilirdi ki, hökumət xalqın mülkiyyətinə keçmişdir. Professional dövlət

xadimlərinin və ya siyasətçilərin ağalığı kənara atılmışdı. Bu, general Ceksonun

şübhəsiz kredosu idi. Yalnız onu başa düşən adamlar ona təsir göstərə bilərdilər. O,

adamları inandırırdı ki, hökumət indiyədək nəinki inhisara götürülmüşdür, həm də

ona nəzarət edən siyasətçilər və dövlət xadimləri tərəfindən pozulmuşdur.

Onun məsləhətçiləri arasında Nyu Yorkdan olan Martin van Buren var idi. O,

partiya təşkil etmək işində usta idi və onun metodlarını Cekson öz varislərindən ötəri

milli dövlət quruluşu üçün razılıqla qəbul etdi. Bunlar elə metodlar idi ki, onun

özünün iş təcrübəsinə də daxil olmuşdu. O, ön cəbhənin əsgəri idi. Səsvermə

məsələsi hər yerdə olduğu kimi açıq qalmışdı və van Buren fərasətli adamların

dəstəsinə malik oldu, onlar yeni səslər yığmağa başladılar. Əleyhdarları onları

"Olbani regentləri" adlandırırdılar, bu söz birləşməsi Fransadakı mənfur "Orlean

regenti" anlayışını yada salırdı. Onların təbliğatı və namizədləri yaxşı təsir

bağışlayırdı. Bu qrup elə bir birlik idi ki, burada biri digərinə şəxsi müttəfiq və dost

kimi xidmət göstərirdi, bu yolla onlar həm də general Ceksonun hörmətini

qazanırdılar. O, deyirdi: "Mən siyasətçi deyiləm. Lakin mən siyasətçi olsam, Nyu

York siyasətçisi olardım". Pennsilvaniya siyasətçiləri də bu növdən idi, - siyasətçilər

yaxın şəxsi münasibətdə olmaqla assosiasiyada birləşmişdi.

Burada yüksək ölçüdə demokratiyanın özü belə, idarə etdiyi adamları

müşahidə altında saxlayan kamil rəhbərliyə tabe edilmişdi. Bu demokratiyanın yeni

qaydada təşkili idi. General Cekson bunun hər ikisini başa düşürdü və bəyənirdi. O,

prezidentliyə gəldikdə öz dostlarını mükafatlandıracağı və düşmənlərini

cəzalandıracağı barədəki vədində də, özü üçün əxlaqdan kənar heç bir şey görmürdü.

Əksinə, bu onun döyüşdəki əxlaq prinsiplərinin ilkin əsas maddələri idi. O, möhkəm

surətdə inanırdı ki, onun dostları həm də hökumətin dostları olmalıdır. Həmçinin

onun düşmənləri hökumətin düşmənləridir. Özü də ciddi qaydada və səmimiyyətlə

buna inanırdı. O, bütün təbiəti ilə ölkəsinə çiçəklənmə, Birləşmiş Ştatlara tərəqqi,

hökumətinə isə müvəffəqiyyət və daimi olmağı arzulayırdı. Onun iradəsinin dəhşətli

gücü ilə o, bunların hər ikisini qorumağı güman edirdi. Heç şübhəsiz o, qanunlara,

Ceffersonun dediyi kimi, ön cəbhədə olduğu tək nifrət edirdi, müqavilələrə və

təlimatlara tabe olmurdu. Lakin onun idealı qanunu pozan adamların təsəvvürünə

bənzəmirdi. Ölkə üçün təhlükə bu fakta əsaslanırdı ki, o, özü tərəfindən bütün

qanunlara məhəl qoymamaq nümunəsi və onlara müdaxilə etmək qaydasını qoydu.

Konstitusiya qanunları heç də qanunlar kitabında olan digər qanunlardan az

pozulmurdu. General Cekson öz dostlarını yerləşdirmək üçün federal idarələrdəki

vəzifələr demək olar ki, bütünlüklə boşaldıldı. Bu adamların dövlət işində

işləməkdən məhrum etmək üçün onların narazılığına qarşı olan bir arqumentdən

istifadə edildi. Uzun müddət xidmət göstərməyi o, qeyri-demokratik hesab edirdi. O,

inanırdı ki, onlar bilərəkdən tənbəllik edirlər. Şübhəsiz, onlar korrupsiyaya da şərait

221

yaratmışdılar. O, özü bu adamlarla ünsiyyətə girmirdi, yalnız inandığı adamlara

onlarla ünsiyyətə girməyə isə icazə verirdi.

Bu vaxt - 1829-cu ilin dekabrında bu şəraitdə Konqress ilk dəfə toplaşdı. Bu

dövrdə hökumətin bütün tarixi boyu vur-tut yetmiş üç rəsmi işçisi işdən azad edildiyi

halda, qısa müddətdə minlərlə federal idarə işçisi vəzifəsindən uzaqlaşdırılmışdı.

Senat nə qədər mümkündürsə, bu axının qarşısını almağa cəhd edirdi, lakin

prezidentin qüdrəti ilə qarşı-qarşıya gəlirdi və küçələrdə ictimai rəy prezidenti

müdafiə edir və alqışlayırdı. Van Buren deyirdi ki, "vəzifədən kənarlaşdırılmağımız

üçün biz heç bir səbəb verməməmişik". Seçici kütləsi də göründüyü kimi heç nə

istəmirdi. Onlar general Ceksonun, hökuməti yuxarıdan aşağı bütünlüklə

dəyişdirməsini bildikdə, bununla razılaşdı.

Adamlar partiyalılığından və ya siyasi xəttə rəğbətindən asılı olmayaraq

böyük mübarizə nəticəsində işə götürülürdü. Belə topdansatış ticarətdə olduqca kiçik

seçki və ya müzakirə ola bilərdi. Özünü irəli verməyi bacaran adamlar vəzifələrə

təyin edilmişdilər. Bunların arasında federal adminstrasiyada iş təcrübəsi olan

olduqca az adam var idi, əksinə çoxu yeni partiyada özünə yer axtaran macəraçılar

idi. Adams deyirdi: "Olduqca az rəğbət bəslənən təyinatlar edilmişdir". Generaldan

əvvəl prezident olmuş bu adam özünün təsis etdiyi jurnalda yazırdı: "... və bu

adamlar idarəetmə üçün çox lazım olan adamların yerinə vəzifəyə təyin edilmişdir".

"Müstəsna olaraq zorakı tərəfdarlar vəzifəyə təyin olunurdu və bunu hər bir əxlaqsız

naşir və böhtançı qəzet lazımınca əsaslandırırdı". Yeni partiya da onlara lazım

olduğuna görə, yaradılırdı. Əgər idarələrin az hissəsi başqa adamlardan ibarət idisə,

onların da başçıları prezidentin özünə yaxın adamlar idi. General Ceksonun seçdiyi

kabinet kifayət dərəcədə ənənəvi idi, lakin bu yaxınlarda yaradılmış partiya üçün

ənənəvi idi.

Van Buren Nyu York qubernatoru vəzifəsini tərk edib, Dövlət katibi oldu. O,

ancaq yerli siyasətçi idi, baxmayaraq ki, o, senatda xidmət etmişdi, qəflətən isə

görkəmli dövlət adamlarının sırasına daxil oldu. Lakin o, ondan əvvəlki kabinetlərin

üzvlərinin çoxuna yaxşı tanış idi. Departamentin millətə hətta ondan da az tanış olan

digər başçıları ictimai işlərdə daha açıq rol oynamışdılar.

Tennessidən olan mayor Con Eton Prezidentin inanılmış şəxsi dostu olduğuna

görə hərbi nazir təyin edilmişdi. Maliyyə naziri, hərbi-dəniz qüvvələri naziri və baş

prokuror bu vəzifələrinə görə, öz dostları olan vitse-prezident Kalhouna borclu idilər,

onlar Cənubda prezident partiyasının önündə gedirdilər. Bu həqiqətən qəribə və

əhəmiyyətli idi ki, bu adamlar general Ceksonun başçılığı altında ümumiyyətlə real

kabineti formalaşdırmamışdılar. Ölkəyə məlum oldu ki, Prezident kabinetin

iclaslarını keçirmir, o, ancaq buna ehtiyac duyanda məsləhətləşir, özü də bu

məsləhətləşmə rəsmi adamlarla deyil, özünün özəl dostları ilə olur. Bu dostlar isə

tanınan vəzifə tutmurdular və ya ümumiyyətlə hökumətin tərkibinə daxil deyildilər.

Onların arasındakı başçı, general Ceksonun Tennessidən olan qohumu və qonşusu

Uilyam Lyuis və Massaçusetsdən olan, lakin kentukkili kimi tanınan Emos Kendall

adlı adam idi. Mayor Lyuis başqa adamlardan daha çox onu ilk dəfə prezidentliyə

özünü namizəd irəli sürməyə məcbur etmişdi, siyasi karyerasının hər bir dönüşündə

ona müvafiq səhnə düzəltmişdi. O, bir sıra nüfuzlu ictimai və özəl adamlara başçılıq

etmiş və onlar Ceksonu prezident idarəsinə və partiyanın rəhbərliyinə gətirmişdilər.

222

General Cekson onunla fikir mübadiləsi aparır və ondan istifadə edirdi. Ayrı-ayrı

adamlar vəzifələrə onun rəyi ilə irəli çəkilirdi.

Prezident mayor Lyuisi maliyyə üzrə ikinci auditor təyin etdi, lakin Lyuis

oyunu özü üçün oynayan adam deyildi. O, bu oyunu Cekson üçün oynayırdı və

oyunda hər bir cəsarətli dönüşü xoşlayırdı, ona məxsus olan idarəetmə istedadından

öz əli kimi istifadə edirdi və həm də namuslu adam kimi qalırdı, öz dostuna özünə

olduğundan da daha çox xidmət göstərirdi. Emos Kendall siyasət fəaliyyətinin deyil,

kağız üzərindəki siyasət sənətinin ustası idi. O, yazıçı istedadına malik idi və dövlətin

bir çox ciddi qəzetlərində çap olunurdu. O, ictimai işlərdə ifadəli tondan istifadə

etməyi öyrənmişdi. O, partiya mətbuatı üçün çox dərin məzmunlu məqalələr yazırdı.

O, dövlət xadimi, dönüş vaxtı isə sadəcə tərəfdar kimi görünürdü. Təbiətinə və ya

seçkisinə görə onun kim olmasını demək çətin idi.

Burada digər "Mətbəx kabinetləri" də var idi. Onlar Cekson qəzetlərinin

naşirləri idi, lakin onların da ürəyi mayor Lyuisdə və Kendallda idi. Van Buren və

Tennessidən olan hərbi nazir mayor Eton bu daxili dövrəyə sərbəst qaydada

buraxılırdılar, lakin bu onlara kabinetin üzvü olmağa görə deyil, yalnız prezidentin

şəxsi dostları və inanılmış adamları kimi müyəssər olurdu. Beləliklə, belə əsl fərdi

kabinet təsis edildi. Bu proses o qədər uzağa getdi ki, icra orqanının işçilərinin və

icra orqanının Konqressdəki tərəfdarlarının hərəkət qaydaları razılaşdırılırdı.

General Ceksonla müttəfiq olmaq, partiya şurasına daxil olmağı arzu edən hər

bir demokrat üçün sınağa və ya ağıllılıq sınağına çevrilmişdi. Prezidentin sadəcə

cəsarəti ona çoxlarına qalib gəlməyə imkan verirdi. Onun sərt səmimiliyi, özünü bir

işə həsr etmə qabiliyyəti, dostpərəstliyi, öz dostlarına inamı çoxlarına təsir edirdi.

Qadınlara münasibətdə o, özünü çox mehriban aparırdı. Əcnəbi səfirlər ondan əsgər

kobudluğu gözlədikləri halda, onun təbii ləyaqətinə heyrətlənirdilər. Vaşinqtondan

sonra heç bir prezident öz imicini belə saxlaya bilmirdi və bu vəzifədə qaldığı hər

ayda onun yüksəlişi daha inandırıcı görünürdü.

1830-cı ildə demokratiya ali idarə edən oldu. Fransız tarixçisi de Tokvill

yazırdı: "Xalqın suverenliyi prinsipi Birləşmiş Ştatlarda təxəyyülün qəbul etdiyi

kimi, bütün praktiki inkişafla tələb olunurdu. Adamlar hər şeydə öz səbəblərinə və

məqsədlərinə malik idi". İstiqlaliyyət Deklarasiyası bu ehkamı irəli sürmüşdü ki,

insan haqları təbiətə məxsusdur və onun hədiyyəsidir. Lakin əsrin yarısının keçməsi

lazım oldu ki, bu prinsip zəfər çalsın.

Endryu Cekson Birləşmiş Ştatların "Xalq adamı" kimi ilk prezidenti olmaqla,

heç də axırıncısı deyildi ki, ümumi xalqın cərgəsindən qalxsın. Onun özünə də

Adams və Kley arasındakı pozğun sövdələşmə barədəki söz-söhbət öz təsirini

göstərmişdi.

28 il əvvəl atası edən kimi, bu vəzifədən gedən Con Kvinsi Adams yeni

Prezidentin inauqurasiyasına gəlməkdən imtina etdi. O, düşünürdü ki, belə

münasibəti ilə daha düzgün hərəkət edir. Münasibətin kökündə başqa səbəblər də var

idi. Faktlar isə belə idi. Ötən yaydakı seçki kampaniyası vaxtı Ceksonun arvadına

biabırcasına hücumlar edilmişdi və yazıq qadın şübhəsiz ki, günahsız idi və o,

inauqurasiyadan bir neçə həftə əvvəl ölmüşdü. Cekson əmin idi ki, arvadının

ölümünə müəyyən qədər həmin hücumlar səbəb olmuşdur və o, həmin yazıları çap

edən bütün naşirlərə qarşı olduqca kinli hisslər bəsləyirdi. Vaşinqtondakı

223

adminstrasiya orqanı onları çoxaldırdı və Cekson inanmışdı ki, onların dərc edilməsi

üçün Adams müəyyən işlər görmüşdür və həmçinin "pozğun sövdələşməni"

xatırlayaraq, inauqurasiyadan bir neçə gün əvvəl paytaxt şəhərinə gələndə, adətə

uyğun olaraq Adamsı görüşə dəvət etməkdən imtina etmişdi. O vaxtdan da Adams

mərasimə gəlməkdən imtina etməyi qərara almışdı. O, bir həftəliyə şəhərdə qaldı,

sonra sakitcə Yeni İngiltərəyə yollandı.

Yeni prezidentin inauqurasiyası böyük tədbir idi. Yaxşı gün idi və çoxlu

camaat toplaşmışdı. Cekson erkən yaşında lazımi tərbiyə görməməsinə baxmayaraq,

yüksək mədəni adamların maneralarını götürməyə qadir idi. Onun siyasi cəhətdən

dostu olmayan bir adam öz gözü ilə gördükləri barədə yazmışdı: "Onun davranışı

nöqsansız idi, o, özü gərgin deyildi, ancaq təbii idi. Heç bir məğrurluq və zahiri

görünüş üçün olan şey onda yox idi, heç bir effektli və ya süni tamaşadan sonrakı

gərginlik yox idi". İnauqurasiya mərasimi böyük qəbulla Ağ evdə başa çatdı, zal

adamla dolmuşdu. Onlar palçıqlı ayaqqabıları ilə gözəl xalçanın üstü ilə gəzişirdilər,

kürsülərin və üzlərinə pərdə çəkilmiş mebelin üstündə dayanmışdılar. Digər şeylərlə

yanaşı zaldakı nəhəng, qiymətli çilçıraq qırıq-qırıq oldu. Cekson dedi: "Qoy uşaqlar

dörd ildə bir dəfə yaxşı gün keçirsinlər". Onun dediyi heç bir başqa söz bu qədər

onun populyarlığının artmasına belə böyük təsir göstərməmişdi.

Dövlət katibi postunu tutan Nyu Yorkdan olan holland siyasətçisi, şirindilli

Martin Van Buren cəmi bir neçə ay əvvəl bu ştatın qubernatoru seçilmişdi. Kabinet

yeni prezidentin dövründə baş poçtmeysterlə birlikdə öz üzvlərinin sayını artıq altıya

çatdırdı.

1829-cu ilin ilk ayları ərzində Vaşinqtonda baş verən əhvalat Eton skandalı

adlanmaqla, ictimai səs-küy yaratdı. Bu iş ciddi tarixin diqqətinə layiq deyildi, lakin

adminstrasiyaya xeyli təsir göstərdi. Bundan bir neçə il əvvəl Vaşinqtonda Uilyam

O`Nilin tavernası var idi və onun evində hökumət məmurlarının çoxu yaşamışdı.

Burada yemək yeyənlərin arasında Tennessidən olan senator Con Eton da var idi.

O`Nilin hazırcavab, gözəl bir qızı var idi. O, bütün şəhərdə Peqqi O`Nil kimi

tanınırdı. O, atasının evinə gələnlərlə tam sərbəst davranırdı, xüsusən də Etonla - bir

qədər sonra dedi-qodu yayılmağa başladı və qızın adına ləkə düşdü. Axırda Peqqi

O`Nil dənizçi Timberleynə ərə getdi, lakin təzə bəy Aralıq dənizində üzərkən özünü

intihar etdi. 1829-cu ilin yanvarında bu vaxta qədər senator olan Eton həmin gənc dul

qadına evləndi. Xanım Eton öz həyatının ambitsiyasını məmnun etdi - Vaşinqton

cəmiyyətinin liderinə çevrildi. Lakin onun köhnə tarixçəsi üzə çıxarıldı və şəhər

cəmiyyətinin ledilərindən çoxu onu tanımaqdan imtina etdi. Bu vaxt mühüm dövlət

işləri baş verdi, Cekson paytaxta gəldi. Eton onun seçki kampaniyasının başlıca

təşkilatçılarından biri idi və O`Nillər də Ceksonun ürəyində yaxşı iz qoymuşdular. O,

həmçinin bir neçə il əvvəl Senatda xidmət edərkən onların qonağı olmuşdu.

Öz arvadına qarşı olan və artıq kəsilmiş böhtanları xatırlayıb, o xanım Etonun

günahsızlığına inandı və həmçinin əmin idi ki, onun barəsindəki şayiə Henri Kley

tərəfindən onun ərini məhv etmək üçün qızışdırılır. Cekson Eton məsələsində onları

müdafiə etməyi qərara aldı. General Cekson Kabinetin üzvlərinə bildirdi ki, onların

siyasi taleyi öz arvadları tərəfindən xanım Etonun tanınmasından asılıdır. Lakin bu

adamlar gücsüz idilər. Onların arvadları sadəcə imtina etdilər və bu "məsələnin sonu"

224

oldu. Hətta Prezidentin qohumu olan qız Ağ evin sahibəsi kimi möhkəm dayanmışdı:

"Dayı, başqa nə istəyirsənsə, mən sənin üçün edərəm. Lakin Missis Etonu dəvət edə

bilmərəm". Prezident: "Onda, mənim əzizim, geri, Tennessiyə qayıt" deyib, onu öz

yurduna yola saldı. Beləliklə, Nyu Orlean qəhrəmanı, köhnə dəmir döyüşçü, heç vaxt

vuruşda məğlub olmamış adam qadınlar tərəfindən tam məğlub edildi. 1831-ci ildə

Kabinet hissələrə parçalandı və yeni Kabinet formalaşdırıldı.

Eton skandalı Amerikan tarixində qaldı. Bu dövlət katibinin taleyini də

yüksəyə qaldırdı. Martin van Buren bu vaxt dul idi, qızlarının iştirakı da olmadan o,

öz başçısı üçün vacib olan bir məsələyə bütün enerjisini sərf etdi. O, Missis Etonu

dəvət etdi, onun şərəfinə bal düzəltdi və nahar verdi. O, bütün sosial dairələrdə bu

qadının ləyaqətlərindən danışırdı. O, Britaniya və Rusiya səfirlərinə, - onların ikisi də

subay idi, - girişirdi ki, onların köməyi ilə xanım Etonu irəli çıxara bilsin. Və o, uğur

qazandı, ancaq qadının Vaşinqton cəmiyyətində tanınması məsələsində deyil, general

Ceksonun ürəyində özünə yer tapmağa nail oldu. Bu vaxtdan etibarən onların

arasında heç bir anlaşılmazlıq əmələ gəlmədi, baxmayaraq ki, qışla yaz kimi onlar

bir-birlərinə bənzəmirdilər. Bu vaxtdan bir az sonra Cekson qərara aldı ki, prezident

varisliyinə öz seçimi kimi Van Burenin adını irəli sürsün və onun qərarı yekun qərar

idi, çünki onun partiyası çox qüdrətli idi və necə ki, Cefferson otuz il əvvəl

hökmranlıq etmişdi, o da partiyasına belə başçılıq edirdi.

Ceksonun yeni Kabinetin üzvləri – Dövlət katibi Edvard Livinqston, müdafiə

katibi Luis Kass, Baş prokuror Rocer Taney oldu. Ceksonun "Mətbəx kabineti" də

onun bir neçə yaxın dostundan düzəlmişdi, özəl məsləhətçilər olmaqla, heç də həqiqi

Kabinetin üzvləri deyildi.

Ceksonun "hökmranlığı" dövründə baş verən üç şeyi isə Birləşmiş Ştatlar

tarixində xüsusilə yada salınır.

Endryü Cekson güclü patriotizm adamı idi. Lakin bir şey ona heç bir etibar

gətirmirdi, daha dəqiq deyilsə, onun mülki xidmətini biabır edirdi. Bu milli siyasətə

"Qənimətlər sisteminin" gətirilməsi idi. Əvvəllər mülki xidmətə gələn məmurlar

ömürlük öz vəzifələrindən yapışırdılar və ya yaxşı davranırdılar. Ceksona qədər olan

40 il ərzində az sayda ictimai vəzifə sahibləri işdən azad olunmuşdu. Cekson isə

əvvəlki qaydalara məhəl qoymadı və yüzlərlə vəzifəli şəxsi təmiz siyasi səbəblərə

görə işdən azad etdi. Bunlar klerklər, poçtmeystrlər, gömrük işçiləri idi. Bu "pozğun

sistem" Nyu Yorkda və Pennsilvaniyada ştat siyasətçiləri tərəfindən də tətbiq edilirdi.

Onun sisteminin "Qalibə düşmənin qənimətləri məxsusdur" devizi ölkədə hakim

kəsilirdi və varisləri tərəfindən bir çox illər ərzində davam etdirildi.

Bu vaxtadək olan bütün prezidentlər Vaşinqtonun böyük offis konsepsiyasına

sadiq qalırdılar. O, bir dostuna yazdığı məktubda başqa dostunun bir vəzifə üçün

xahişini misal gətirir: "O, mənim evimdə və mənim ürəyimdə sevinclə

qarşılanacaqdır. Lakin bütün onun yaxşı keyfiyyətləri ilə o, iş adamı deyildir. Onun

rəqibi isə, mənə bütün siyasi düşmənçiliyi ilə yanaşı iş adamıdır. Mənim özəl

düşüncəm bu məsələ ilə əlaqədar bir şey etmək üçün heç nəyə malik deyildir. Mən

Corc Vaşinqton deyiləm, Birləşmiş Ştatların prezidentiyəm. Corc Vaşinqton kimi

mən bu adama mənim ixtiyarımda olan xeyirxahlığı edə bilərəm, Birləşmiş Ştatların

prezidenti kimi mən heç nə edə bilmərəm".

225

1830-cu il əhalinin siyahıya alınması ölkədə 13 milyon adam yaşadığını

müəyyən etdi. Şərqdə ciddi dəyişikliklər olmuşdu. Virciniya uzun müddət əhalisinin

sayına görə birinci, hətta ikinci ştat ola bilmədi. Nyu York birinci, Pennsilvaniya

ikinci ştat idi. Virciniya isə üçüncü yerə keçmişdi. Son vaxtlarda Qərbdə iri şəhərlər

salınmışdı. Tsintsinnati o vaxt artıq xeyli əhəmiyyətə malik olan bir şəhər idi, Çikaqo

isə taxtadan tikilmiş evləri olan kənd idi. Bizonlar Omaho, Delaver, San Fransisko

küçələrində mələşirdilər.

226

Məhkəmələrə etinasızlıq. Ölkəni parçalama meylləri

Amerikanlar həmin dövrdə xaricdə "yanki" kimi tanınırdılar. Hər bir ölkə öz

tipik vətəndaşına malik idi, tipik amerikan isə "Sem dayı" tablosundan hamıya tanış

olan uzun, arıq, hiyləgər və kobud adam idi. Burada az sayda varlı adam var idi və

demək olar ki, kasıbçılıq yox idi. Diqqəti daha çox cəlb edən şeylər din, siyasət və

pul əldə etmək idi. Sərvətdə xüsusi bir qüdrət var idi və adamları hansı ailədə

doğulmalarına görə aşağı silkdə saxlayan heç bir sosial kasta yox idi. Amerikan təkcə

fərqlənmək və özünə rahat şərait yaratmaq üçün deyil, həm də "öz uşaqlarına

gələcəkdə malik olmayacaqları" faydanı vermək üçün var-dövlət, sərvət axtarırdı.

Bu ölkə üçün hindu məsələsi də kiçik məsələ deyildi. Ölkə ilk dəfə bu siyasəti

hinduların Corciya və Alabamadan Missisipinin arxasına qovulması ilə bağlı olan

xoşagəlməz hadisədə daddı. Corciya Adamsın prezident olduğu dövrdə Krik

hindularından təmizlənmişdi. Krik və Çeroki hinduları öz Corciya torpaqlarını

Birləşmiş Ştatlarla müqavilə əsasında saxlayırdılar. Konstitusiya dəqiq surətdə

prezidentə danışıqlar aparmaq səlahiyyəti vermişdi. Hindular bu müqaviləyə arxayın

idilər və öz torpaqlarını satmaqdan qəti surətdə imtina edirdilər və ştatdan qovulmaq

qorxusuna görə əzab çəkmirdilər. Adams onlara himayə göstərmək üçün öz

ixtiyarında olan bütün vasitələri axtarırdı. Lakin Konqress onu o qədər də müdafiə

etmirdi və nəhayət, Corciya tayfalarının iradəsiz başçıları tərəfindən irəli sürülən

şərtlərlə razılaşmalı oldu. Bu başçılar öz adamlarını Konqressin artıq onlara verdiyi

Qərbdəki torpaqlara getməyə məcbur edirdi.

General Cekson isə öz sələfindən fərqli olaraq düşünürdü ki, ştat yaxasını

onlardan qurtarmalıdır. Corciya və Alabama Prezidentin münasibəti əsasında

müqavilənin zərərinə olaraq hindu diyarına doğru torpaqlarını genişləndirdi. Corciya

bunu etməyi xahiş etdikdə, Prezident burada yerləşmiş federal hərbi dəstələri çıxardı

və hindular güzəştə getməyə məcbur oldular. Prezident Konqressə ilk müraciətində

deyirdi: "Mən Corciya və Alabama ərazilərindəki hindu sakinlərini

məskunlaşdırmışam ki, onların müstəqil hökumət qurmaq cəhdi Birləşmiş Ştatların

İcra Hakimiyyəti tərəfindən müdafiə edilməyəcəkdir və onlara məsləhət görmüşəm

ki, Missisipinin arxasına köçsünlər, yaxud da o ştatların qanunlarına tabe olsunlar".

Sərhədlərdə keçən həyat qırmızı dərili adamların səbrini çoxdan tükətmişdi.

Onların hüquqları məhkəmə tərəfindən də sınaqdan keçirildi. Üç ayrı-ayrı vaxtlarda

xahişlə əlaqədar məsələ Birləşmiş Ştatların Ali Məhkəməsinin icraatına

götürülmüşdü. Məhkəmə hər dəfə məsələni hinduların xeyrinə həll etmiş, müqaviləni

müdafiə edərək, hər hansı bir ştatın və harada olursa-olsun hansısa hakimiyyətin bu

müqaviləyə təcavüz etmək və ya ona məhəl qoymamaq hüquqlarını rədd etmişdi.

Lakin general Cekson bu qərarları icra etmirdi. Onun hindulara qarşı münasibəti ön

cəbhədəki əsgərin münasibəti kimi aydın idi. Onun gözündə onlar hər hansı bir

qaydada ağların yolunda dayanmaq üçün heç bir hüquqa malik deyildilər. Buna

baxmayaraq Ali Məhkəmənin son qərarı, 1832-ci ildəki prezident seçkilərinin

keçirilməsinin yaxınlaşması və Ceksonun yenidən prezidentliyə namizəd

göstərilməsi bu məsələnin həllinə kömək etdi. Cekson dedi ki, bu məsələni o, xalqın

öz ixtiyarına buraxacaqdır, onun hüquqlar haqqında Konstitusiya nəzəriyyəsi belə

idi.

227

Konstitusiya federal icra hakimiyyətinə hindu qəbilələri ilə danışıqlar

aparmaq səlahiyyəti vermişdi, Konqressə isə onlarla ticarəti nizamlamaq hüququ

verilmişdi. Hindulara müstəqil siyasi subyekt kimi tam hörmət göstərilməli, onlar heç

bir yolla ayrıca ştatın yuridiksayına tabe edilməməli idi. Lakin Konstitusiya həmçinin

dəqiq göstəriş vermişdi ki, heç bir yeni ştat özünün qanunverici orqanının və

Konqressin razılığı olmadan, "başqa hər hansı bir ştatın yuridiksiyasını formalaşdıra

və yarada bilməzdi". Çerokilər isə, göründüyü kimi, Corciya ştatı onların qalmasına

icazə verdiyi şəraitdə həqiqi müstəqil dövləti yaratmaq yolunda idilər. Bu qanunun

yaxşı cəhəti idi ki, general Cekson Ali Məhkəmənin həll etdiyi məsələni qəbul etsin.

Lakin onun üçün öz ədaləti və bütün şübhələri həll etməkdə xalqın səsi daha həlledici

əhəmiyyətə malik idi.

Bu da əhəmiyyətli bir məsələ idi ki, onun arxasında dayandığı yeni

demokratiya tezliklə məhkəməyə qarşı atəş açmağa başladı və artan xahişlər yolu ilə

bütün işlərdə xalqa tərəf çevrildi. Ceffersonun günlərində məhkəmələr federalizmi

möhkəm saxlayan qüvvə kimi görünürdü və Konqressin liderləri onların

hakimlərinin palatalardan uzaq olmasını arzu edirdilər. İndi isə onlar yenidən maneə

kimi, yalnız xalqın iradəsi əleyhinə təsis edilmiş maneə kimi görünürdülər.

Müşahidəçi gözlərin çoxu görürdü ki, general Ceksonun, elə Ceffersonun özü kimi

prezidentlik idarəsini Con Marşallın qarşısında and içməklə götürəcəyi vəzifə necə

dramatik olacaqdır. Baş hakim Marşall federalist təlimin və Konstitusiyaya görə yer

üzərində ən ali qanun olan qanunların hakim kəsilməsinin möhkəm müdafiəçisi idi.

Cefferson prezident kürsüsünə gələndə Marşall öz vəzifəsinə yenicə başlamışdı və

yeni gələn prezidentdən on iki yaş cavan idi. İndi o, yeni prezidentdən xeyli artıq

dərəcədə yaşlı idi, baxmayaraq ki, general Cekson özü bu yüksək vəzifəyə gələrkən

altmış iki yaşlı ağ saçlı veteran idi. Baş hakim bu əsgəri and altında yeni vəzifəyə

gətirəndə, onun yetmiş dörd yaşı var idi. Özünün ilk inauqurasiya müraciətində

Cekson məhkəmələrə qarşı hərəkət etdi və bütün ölkə üçün belə bir ciddi anda

hədyan sözlər söylədi. Konqressin Konstitusiyanın verdiyi səlahiyyətlər çərçivəsində

Birləşmiş Ştatların Bankını yaratdığı dövrdə o, ölkəyə başa düşülmək üçün zəruri

əsas verildiyinə şübhə edirdi. General Cekson ona qədər məhkəmə tərəfindən həll

olunmuş heç bir məsələni bəyənmirdi. Bank haqqındakı iyirmi illik xartiya 1836-cı

ilə qədər, onun prezident müddəti qurtarana qədər fəaliyyətə başlamamışdı.

Prezidentin bu hərəkətləri onu namizəd göstərən Cənubun və Qərbin adamlarını razı

salırdı. Onun ilk müraciəti, dövlətin qanunvericilik sahəsindəki suverenliyi üzərinə

bütün müdaxilələri ilə Konqressin ciddi təşvişinə səbəb oldu və düşüncələri vaxtilə

Cefferson tərəfindən formalaşdırılmış mühafizəkar adamlar ona qarşı demək olar ki,

etimad məsələsini qaldırdılar.

Lakin prezident karolinalılar tərəfindən sınağa çəkildikdə, bu adamlar onu

başqa işıqda gördülər. Kalhoun karolinalılar üçün ştatın hüquqları haqqında geniş

təlim hazırlamışdı. Onda adamlar gördülər ki, Cekson Cənubun deyil, Qərbin

adamıdır. Qərb torpaqları barədə müzakirə zamanı on il əvvəl Missurinin Birləşmiş

Ştatlara daxil edilməsi barədə müzakirələr ərəfəsində olan kimi ölkə ayağa qalxdı.

1829-cu ilin dekabrında Senatın sonuncu iclasına Konnektikutdan olan Fut Qərb

torpaqlarının satılmasına sədd qoyulması barədə qərar layihəsi təqdim etdi. Adi

adamlar mənafelərin belə yüksəkliyinə qalxa bilməzdi, lakin Senat təkcə adi

228

adamlardan ibarət deyildi. Bu təkcə qızğın etiraz edən Benton da deyildi. Benton

deyirdi ki, ölkənin qulağının dibində Qərbin böyüməsinə və çiçəklənməsinə Yeni

İngiltərə həmişə qısqanclıqla baxacaqdır.

Cənubi Karolinadan olan Heynin və Massaçusetsdən olan Uebsterin çıxışları

daha böyük əhəmiyyətə malik idi. Müzakirələr bu mövzu ilə yaxın əlaqəsi olan bütün

yerlərə yayıldı. Heyn müstəsna olaraq Cənubi Karolina məktəbinə mənsub idi. O,

deyirdi ki, bu məsələ hakimiyyətin səlahiyyətlərini pozduqda təkcə bir ştata aid

məsələ deyildir və ona görə də Birləşmiş Ştatların Ali Məhkəməsi tərəfindən həll

edilməlidir. O, deyirdi ki, Konstitusiyaya görə Birləşmiş Ştatlar azad birlik və

əməkdaşlıqdır. Uebster qorxmaz adam kimi əks mövqe tutdu. Müzakirələr artıq öz

adamlarını müəyyən etmişdi. Cənubi Karolinadan olan senatorun hələ qırx yaşı yox

idi, lakin 1812-ci il müharibəsində bir gənc kimi iştirak edərkən öz dəfinə çələngini

almışdı, iyirmi iki yaşında ştatın qanunvericilik orqanına seçilmiş, iyirmi beş yaşında

isə ştatın palatasının spikeri olmuşdu. Şəxsi məlahəti, natiqlik qabiliyyəti və işdəki

istedadı ilə özünə yol açmışdı. Onun çıxışları çoxlarının diqqətini cəlb etmişdi. Onun

əleyhdarı olan Deniel Uebster ilk dəfə Konqressə Nyu Hempşirdən gəlmişdi, sonralar

isə öz yaşayış yerini dəyişdiyindən, 1823-cü ildə ilk dəfə Massaçusetsdən

Nümayəndələr Palatasına, 1827-ci ildə isə Senata seçilmiş və indi qırx yeddi yaşında

ölkənin ən tanınmış adamlarından birinə çevrilmişdi. Onun natiqliyini və

Konstitusiya hüquqşünası kimi bacarığını hər bir adam etiraf edirdi. İndi o, Cənubun

zorakı hücumlarına qarşı Yeni İngiltərənin müdafiəçisi kimi qəbul olunurdu. Uebster

mərhəmət yox, güc yığımı idi. Heynin kəlmələri yüksəklərdə dolaşırdı, Uebster isə

sözləri öz fikrinin gücünü göstərmək üçün işlədirdi. Ölkə Heynin çıxışlarını

Uebsterin çıxışları kimi oxumurdu. Onun çıxışları hər yerdə dərc edilir və oxunurdu.

Onun həyəcanlı çıxışlarından bütün ölkə oyanırdı. Elə bil ki, bu çap edilmiş sözlərdə

bir sehr var idi, onun titrəyən səsində də bir sehr var idi. Heynin çıxışlarında isə belə

sehr yox idi, onun çıxışları yalnız arqumentin gücündən istifadə edirdi. Uebster yeni

məkan tutmuşdu. Heç kəs Kentukki və Virciniya qətnamələrinin müəlliflərini

xəyanətdə günahlandırmırdı. Kalhoun və Heyn isə bu qətnamələrin dilini bərpa

etmişdilər. Yeni İngiltərədən olanlar birliyin dağılmasından danışarkən adamlar buna

qızğın etiraz edirdilər. İlk dəfə bu Luizinanın satın alınması vaxtı, sonra isə embarqo

münasibətilə baş vermişdi. Lakin onlar qiyam əleyhinə deyil, ağılsız ideyalar

əleyhinə və dar eqoizm əleyhinə etiraz edirdilər. Onlar böyük tarixi xarab edib, onu

bölgə mənafelərinə keçirən adamlara etiraz edirdilər. Fundamental qanunlarda isə

heç bir düzəliş baş verməmişdi. Adamların düşüncələri və mənafeləri dəyişdiyinə

görə, qanunlar da dəyişə bilərdimi? Medison Kalhounun və Heynin ləğv etmə

doktrinasını rədd edirdi.

Birliyin parçalanmasından söhbət düşəndə Uebsterin arqumenti

Konstitusiyanın ali qanun, Birliyin isə bölünməyən olması idi. Onun natiqliyinin

sonu yaxınlaşanda yaxşı məlum olan sözlərlə yekunlaşdı: “Liberty and Union, now

and forever, one and inseparatable” - "Azadlıq və Birlik, indi və əbədi, vahid və

bölünməz".

Bu sözlər ingilis dilində səslənmiş ən bəlağətli sözlərdən biri idi. Bu böyük

nitq xalqa bildirdi ki, onun arasından yeni peyğəmbər ucalmışdır və o, artıq milli

peyğəmbərə çevrildi.

229

Cənubi Karolinada ləğv edilmə danışıqları böyüyəndə Ceksonun necə hərəkət

etməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Axı o, cənublu idi. O, unikal bir yolla bu

məsələyə öz münasibətini bildirməyi qərara aldı. Aprelin 13-də Vaşinqtonda

demokratiyanın böyük apostolu Tomas Ceffersonun anadan olması günü şərəfinə

böyük ziyarət təşkil edilmişdi. O, burada sağlıq dedi. Baş məsələ - ləğv olunma və

Birliyin dağılması Ceffersona o qədər də şərəf gətirmirdi, parçalanma tərəfdarları

Ceffersonu "Öz nəhəng dönüklüyünün" pyedstalı etmək istəyirdilər və bu mövzu

prezidentdən öz mövqeyini açmağı tələb edirdi. O, tost demək üçün sükuta dalmış

adamların arasından qalxdı, bu vaxta qədər onun bu məsələyə münasibəti məlum

deyildi. O, öz fikrini belə ifadə etdi: "Federal birlik saxlanmalıdır və saxlanacaqdır!"

Cekson nitqində qanunların qüvvədən düşürülməsi və Birliyin parçalanması

uğrundakı bütün hərəkatı xəyanət kimi məhkum etdi. Onun çıxışı Cənubi

Karolinalıların cərgələrinin üzərinə bomba kimi düşdü.

Vitse-prezident Kalhoun öz etirazını "Azadlıq Birləşmiş Ştatlardan əzizdir"

sözləri ilə cavab verdi. Lakin bu etiraz prezidentin əhval-ruhiyyəsini daha da korladı.

Ziyafətdən sonrakı ayda Cekson ilk dəfə öyrəndi ki, 1918-ci ildə Seminolisə qarşı

kampaniya vaxtı o vaxtlar hərbi nazir olan Kalhoun səlahiyyəti olmadan onu

Pensakolanı təhvil verməyinə görə ittiham etmiş və rəsmi təhqiqat aparılmasını tələb

etmişdir ki, Cekson komandanlıqdan kənarlaşdırılsın. İndiyə qədər isə o, elə hesab

edirdi ki, Kalhoun onun dostudur. Cekson rəsmi fəaliyyətini şəxsi düşmənçilik

məsələsindən ayırmağı bacarmırdı. Hətta Kalhounun daha çox işlər görə biləcəyi

barədəki izahatlar da onu qane etmirdi. O, Cənubi Karolinalıları müdafiə edənlərin və

onlarla razılaşanların hamısından üz döndərdi. Bir il keçdikdən sonra o, kabineti

yenidən qurdu və onu Kalhounun dostlarından təmizlədi və real olaraq inandığı

adamlarla kabineti formalaşdırdı. Prezidentlə Kalhoun arasındakı münasibətlərin belə

kəskin pozulması dövrün ciddi əlaməti idi. Bu nəinki prezidentin ovqatını təlx

etmişdi, həm də Kalhounu onunla bağlayan bütün əlaqələri kəsmişdi. Bu vitse-

prezidentin işdən azad edilməsi ilə nəticələndi. Kalhoun və onun dostları öz

məqsədlərinə doğru düz hərəkət edirdilər, ştatların əsas hüquqlarını federal tarif

siyasətinə qarşı müdafiə edirdilər.

1832-ci il yeni prezident seçkilərini gözləyirdi. Yeni partiyaya daxil olmaq

üçün mübahisə məkanında müxtəlif uydurmalardan istifadə olunurdu. 1826-cı ildə

Nyu Yorklu Uilyam Morqan "Azad masonların sirrləri" kimi məşhur olan kitabı çap

etdirdi və bir azdan özü yoxa çıxdı, bir daha gözə dəymədi. Azad masonlara populyar

nifrət, özünün cinayətlərə görə məsul olduğu barədə bu cəmiyyətin yazdığı

uydurmalara qarışmışdı. Anti-Mason partiyası meydana çıxdı və azad masonları

ictimai birliklərdən kənarda saxlamaq bu partiyanın başlıca qayəsi oldu. Bu partiya

bir praktiki hərəkat kimi bir ştatdan digərinə yayılırdı və 1831-ci ilin sentyabrında öz

tərəfdarlarının milli qurultayını çağırdılar ki, burada öz gücünü, həmçinin prezident

və vitse-prezident vəzifəsinə öz namizədlərini göstərsinlər. Nizami partiyalar onların

işarəsi ilə hərəkət etdilər. Bütün ştatlardan nümayəndələr seçildi ki, öz

qurultaylarında görüşüb rəsmi səsverməyə öz namizədlərini irəli sürsünlər. Milli

Respublikaçılar bu vaxt Senatın və həmçinin partiyanın şübhəsiz lideri olan Kleyi

prezidentliyə namizəd göstərdilər. Demokratlar öz xəttlərinə uyğun olaraq general

Ceksonu ikinci müddətə prezidentliyə namizəd, vitse-prezidentliyə isə Kalhounu

230

deyil, Ceksonun özünün seçdiyi köməkçisi Martin van Bureni namizəd göstərdilər.

Elektorların səsverməsi əvvəlcə olduğu kimi həlledici idi. Yalnız altı ştat

(Massaçusets, Rod Aylend, Konnektikut, Delaver, Merilend və Kentukki) Kleyə səs

verdi. On yeddi ştat general Ceksona səs verdi. Vermont öz səsini anti-masonların

namizədinə verdi. Cənubi Karolinadan olan elektorlar, qanunvericilik orqanı

tərəfindən seçilməklə, prinsipial qaydada bütün partiyalardan kənarda dayandı və öz

namizədlərinə səs verdilər. Seçki qurtardı və Cekson bir daha prezident seçildi,

partiya əlaqələri qırıldı. 1832-ci il noyabrında Cənubi Karolina Konstitusiya

qurultayı modeli olacaq ştat qurultayını çağırdı. Burada rəsmi ləğvetmə barədə qərar

qəbul etdi və bunu xalqa elan etdi.

Bu qərara görə, 1828 və 1832-ci illərin Tarif Aktları Cənubi Karolinanın

yurisdiksiyasında olan ərazidə qanuni qüvvəsi olmayan sənəd hesab olundu. Ölkənin

qalan hissəsinə xəbərdarlıq edildi ki, federal hökumətin ləğv etmə qanunu ilə ştatı

məcbur etməyə cəhd etməsi, Cənubi Karolinanı digər ştatlarla birlikdən ayıracaq və

onu öz ayrıca hökumətini təşkil etməyə məcbur edəcəkdir.

Heyn Vaşinqtondan geri çağırıldı ki, ştatın qubernatoru olsun. Kalhoun vitse-

prezidentlikdən azad olunduğuna görə, Senatın sıravi kreslolarından birində öz yerini

tutdu, burada o, müzakirələrdəki mübahisələrdə fəal iştirak edə bilərdi.

1832-ci ilin noyabrında artıq böhran başlanmışdı. Cənubi Karolina

qubernatorunun sədrlik etdiyi qurultay Kolumbiyada toplandı və təntənəli qaydada

1828-ci il və 1832-ci il tariflərini ləğv etməklə yanaşı bu ştatda gələn ilin fevralın 1-

dən sonra militsiaya adam çağırmaq səlahiyyətindən öz yaxasını kənara çəkməyi

qərara aldı. Həmçinin qərara alındı ki, hökumət gücdən istifadə etməyə cəhd etdikdə,

ştat öz hökumətini təsis edəcəkdir. Bu qüvvədən düşmək barədə məşhur ordinans idi.

Bu kiçik ştat üçün olduqca cəld və cəsarətli addım idi, xüsusən də Vaşinqtonda işləri

idarə edən Cekson kimi bir adamın dövründə. Bundan bir neçə həftə sonra prezident

özünün Cənubi Karolina əhalisinə məşhur Dekabr Proklamasiyasını bəyan etdi, bu

sənəddə onlara ağılsızlıqları ilə əlaqədar olan öz qarşıdakı hərəkətlərini açıq şəkildə

göstərdi və xəbərdar etdi ki, əgər belə davam etsələr, onların sevimli ştatlarının

torpağı qanla suvarılacaqdır. Çünki baş hökumət onların tələblərinə güzəştə gedə

bilməz və güzəştə getməyəcəkdir. Hökumət, buna baxmayaraq, kompromissə getdi

və bunun müəllifi Henri Kley oldu. Bu kompromissə görə, on il üçün daim iyirmi

faizdən yuxarı olan rüsumlar azaldılacaqdı, bu vaxt ümumi rüsum isə on iki faiz

səviyyəsində olacaqdı.

Birləşmiş Ştatların xarici siyasətinə gəldikdə, Cekson epoxasının ölkə

daxilindəki nailiyyətlərinə baxmayaraq, o, xarici işlərə az diqqət verirdi. Lakin

vətənindəki mübahisələrdə olduğu kimi, xarici dövlətlərlə də hər bir məsələnin

müzakirəsi döyüşçü Prezident üçün axırda uğurlu olurdu. Əvvəlcə Fransa ilə səs-

küylü mübahisə başlandı. Birləşmiş Ştatlar bu ölkəyə qarşı 1803-cü ildən sonra

Amerika mallarını tutub müsadirə etdiyinə görə 5 milyon dollar məbləğində iddia

qaldırmışdı. 1831-ci il müqaviləsində, yenicə taxt-taca çıxmış Lui-Filipp bu iddianı

tanımışdı. Lakin üç il keçsə də pul qaytarılmamışdı, bu vaxt Cekson hədə məzmunlu

sərt məktub göndərmişdi. Bu fransız palatalarını narazı saldı və onlar prezident bu

məktubunu dəyişməyənə qədər iddianı ödəməkdən imtina etdilər. Bu münasibətlə

Cekson ikinci məktub göndərdi, bu birincidən daha təhqiramiz idi. Bu məktubda o,

231

Fransa kommersiyasının üzərinə repressaliya qoyulacağı, cavab zərbəsi vurulacağı ilə

hədələyirdi. Fransa hökuməti tezliklə iddia məbləğini ödəməklə, bu narazılığa son

qoydu.

Bütün Cekson adminstrasiyası dövründə Birləşmiş Ştatların Meksika ilə

münasibətləri gərgin olaraq qalırdı və belə vəziyyət on ildən artıq davam etdi.

Meksika 1827-ci ildə öz qullarını azad etmişdi, lakin onun şimal əyaləti olan Texas

bunu etməkdən imtina etdi və sonra tezliklə Sem Hyustonun başçılığı altında qiyam

qaldırdı. Cekson general Qeynsin başçılığı altında körfəzin sahilinə ordu göndərdi ki,

Texas hindularını öz dövlətinin torpaqlarından kənarda saxlasın, əslində isə faktiki

olaraq Hyustona kömək göstərsin. Qeynsin qoşunları sərbəst surətdə qaçıb Hyustona

qoşulurdu və hökumətdən heç bir məzəmmət almırdı. Cekson hətta Meksikaya ziyan

vurmağı tələb etdi və onu cavab zərbəsi ilə hədələdi, bu vaxt digər tərəfdən də ziyan

vurmaq iddiası gəldi. Adəti qaydadakı vicdanlılığına baxmayaraq Cekson Meksika

ilə olan məsələdə düzgün hərəkət etmirdi.

232

Bankla münasibətin kəskinləşməsi

Cekson kimi görkəmli şəxsiyyət "çox şeyin təcəssümü" hesab olunurdu. O, bu

dövrün şəxsiyyəti kimi hamıdan ayrı dayanırdı. Səkkiz il Birləşmiş Ştatlara başçılıq

edən bu adamın öz partiyasında populyarlığı ölçüyə sızmayan idi. Adamlar belə

əminlik tapmışdılar ki, o, səhv edə bilməz və əlində parlayan qılınc tutmuş mələk

kimi dayanmışdır. Prezident daim onu tanıyanların bildiyi kimi hərəkət edirdi, daxili

məsələdə heç bir güzəştə getmirdi. Cənubi Karolina qurultayının ləğvetmə barədə

qərarı ona gəlib çatdıqda o demişdi: "Birləşmiş Ştatların qanunları icra olunmalıdır.

Bu məsələdə mən heç bir ehtiyatlılığa malik deyiləm, mənim borcum Konstitusiyada

açıq elan edilmişdir. Kim sənə deyirsə ki, elə adi dinc yolla onların icrasının qarşısını

ala bilərsən, onlar səni aldadır. Onların məqsədi Birliyi parçalamaqdır və parçalanma

isə ya silahlı qüvvə ilə, ya da xəyanətlə baş verə bilər". Bu əsgərin nitqindən çıxan

Uebster doktrinası idi. Konqress şəraitin tələb etdiyi kimi, böhranla əlaqədar tədbir

görmək üçün prezidentə geniş səlahiyyətlər verdi. Ləğv etmə barədə qərar əvvəlcə

asılı vəziyyətdə qaldı, dayandırıldı, sonra isə ləğv edildi. Ştatlarla Birlik arasındakı

münaqişə az müddətə də olsa kənara qoyuldu.

1828-ci ildə olduğu kimi 1832-ci ildə prezident seçkilərində partiyadan daha

çox, ayrıca adam qalib gəldi. Rəqabət ya Ceksonun yenidən prezident seçilməsi,

yaxud da onun rədd edilməsi ilə nəticələnməli idi. O, seçkilərin nəticəsini Cənubi

Karolinaya qarşı verdikt kimi, həm də bir adam və bir prezident kimi onun nüfuzuna

qarşı duranlara münasibətdə bir verdikt kimi qəbul etdi. Seçki keçdikdən sonra

siyasətçilər buna məhəl qoymamağı arzu edirdilər. Bu vaxt ortaya bank məsələsi

çıxdı və mübahisələr bunun üzərində mərkəzləşdi. Birləşmiş Ştatlar Bankı prezidentə

qarşı müxalifətin başçısı olub, həm də ona qarşı ittiham irəli sürdüyündən, Cekson

onunla düşmənçilik edirdi. O, Konqressə də öz yolu ilə tarifi nizamladığına görə

əziyyət verirdi. Təkcə Bank məsələsində o, inadkarlıqla dayanmışdı və mübarizə

apararaq rəqiblərinə güc gəlirdi. 1836-cı ilə qədər Bank haqqında çarter fəaliyyətə

başlamamışdı. Konqressdəki mühafizəkar üzvlər taktiki səhvə yol verdilər, dövrün

real əlamətlərinə gözlərini bağladılar.

Birləşmiş Ştatlar Bankı ilk dəfə 1791-ci ildə yaradılmışdı və Konqress

tərəfindən onun hüquqlarının müəyyən edilməsi uğrunda o vaxtdan mübarizə gedirdi.

Konqresslə icra hakimiyyəti Hamiltonun bu məsələdəki rəyini qəbul edir,

Ceffersonun rəyini isə rədd edirdilər. Ceffersonun partiyası bank haqqında çarterin

1811-ci ildə rədd edilməsinə şərait yaratdılar. Bu vaxt onların hakimiyyət günü

gəlmişdi və prinsip etibarilə bu çarterin əleyhinə olmağa özlərini inandırmışdılar.

Lakin 1816-cü ildə maliyyə resurslarına böyük ehtiyac hiss ediləndə onlar öz

fikirlərini dəyişdilər və digər iyirmi illik çarteri verdilər. Üç il sonra Birləşmiş

Ştatların Ali Məhkəməsi Hamiltonun təkliflərinin Konstitusiyaya uyğun olduğuna

görə bəyənməklə, bunu rəsmi qərarında qeyd etdi və hüquqşünas alimlərin nəzərini

bir daha bu məsələnin digər tərəflərinə cəlb etdi. General Cekson isə "hökumətin

sadə və təmizlənmiş işinə daxil oldu və bu işləri Cefferson dövrünə qaytardı. O,

iqtisadiyyatı və səmərəliliyi inkişaf etdirməyi, Birləşmiş Ştatlar tərəfindən insan

hüquqlarının müdafiə edilməsini həyata keçirirdi". O, Banka Konstitusiya və

demokratik hökumətin düşməni kimi baxırdı. Onun hücumları ilk inauquruasiya

233

çıxışında başladı və Konqressə onun göndərdiyi ilk müraciətlərdə davam etdi. Bu

institutun qanuniliyinə o, öz şübhəsini bildirirdi. Ali Məhkəmə isə əksinə onun

şübhələrinə əhəmiyyət vermirdi. Cekson sonralar elan etmişdi ki, bu "qeyri-amerikan

inhisarıdır". Nəticədə isə o, Bankın möhkəm idarə olunmasının gətirəcəyi təhlükəni

ifadə edirdi. Bankın adının çəkilməsi onun təşvişini artırırdı. Onun düşmən

münasibəti daha açıq və təcavüzkar olurdu. Bankın dağıdılması yolunda onun açıq

niyyətləri böyüyürdü. O, bunu özünə qarşı bir çağırış və açıq siyasət məkanında

yaşamaq üçün bir mübarizə kimi düşünürdü.

Bank haqqında qanun şübhəsiz hökumətin özü ətrafında fırlanırdı. Onun

kapitalı 35 milyon dollar idi və onlardan üçdə biri federal Maliyyə Nazirliyinin

resursları idi. Bankın iyirmi beş direktorlarından beşi Birləşmiş Ştatların prezidenti

tərəfindən təyin edilirdi. Burada ictimai fondların depozitləri saxlanırdı. Konqress bu

çarter dayandırıldığı vaxtda heç bir bank yaratmamışdı. Bunun əvəzində Bank federal

hökumətə bu səs hüququ üçün bir milyon yarım dollar pul ödəmişdi və vəd etmişdi

ki, hökumətin girovunu heç bir öhdəlik tələb etmədən yerləşdirsin. Şübhəsiz bank

özünün üstün rol oynamasını nəzərdə tutmaqla, özünü siyasi institut kimi təqdim edə

bilərdi. Bu, Hamiltonun Birləşmiş Ştatların ilk bankını təsis edərkən olan ideyası idi.

Bank ölkənin pul sövdələşmələrini öz mərkəzi nəzarəti altına almaqla Birləşmiş

Ştatların bank əməliyyatlarını yoxlayacaq, ölkənin kapitalistlərini və böyük sənaye

təşkilatlarını böyük mənafelərdə federal hökumət tərəfindən müdafiə edilməsinə nail

olacaqdı. İndi icra hakimiyyətinin atəşi altında ikinci bank yaradıldıqda, ona belə

quruluş və fəaliyyət verildi. Milli Bank hökumətin maliyyə ehtiyaclarını ödəmək

üçün təkcə hökumətin "fiskal agenti" rolunu oynamayacaqdı, həmçinin hər bir qanuni

biznes sövdələşməsini möhkəmləndirəcək və asanlaşdıracaq, pul bazarını ən pis

təhlükələrdən qoruyacaqdı. Lakin general Ceksonun sözlərini eşitməyə adət etdiyi

adamların çoxu güman edirdi ki, Bank bunlarla kifayətlənməyəcək, daha çox

məsələni əlinə götürəcəkdir. Belə ki, onlar qorxurdular ki, Bankın qüvvəsindən

partiyaya xidmət göstərilməsi üçün istifadə ediləcəkdir və bu millətin bütün

siyasətçilərini pozacaqdır. Onlar mövcud olan təcrübəyə əsaslanırdılar.

Ştat bankları bədnam qaydada, hər yerdə siyasi tərəfkeşliklə pozulmuşdular,

bu, demək olar ki, hər yer üçün tanış idi, partiya aliliyinin sınanmış mühərriki idi.

Ştatdakı çoxluğa daxil olmayan heç kəs ştatın qanunverici orqanından bank çarteri

ala bilməzdi, bankların direktorları partiyasına mənsub olanlardan başqa heç kəs

bankın etibarına və köməyinə tam əmin ola bilməzdi. Ona görə də Ceksonun yaxın

adamları bu məsələyə o nöqteyi-nəzərdən baxırdılar ki, banklar əlbəttə ki, partiyalar

tərəfindən siyasi nəzarət maşını kimi istifadə ediləcəkdir. General Cekson və onun

tərəfdarları inana bilmirdilər ki, Birləşmiş Ştatların böyük bankı bu cür

xüsusiyyətlərdən azad olacaqdır. Güman edilirdi ki, bu bank partiyanın adamları

tərəfindən yaradılır, onlar isə hər şeyi sıxışdırmağa cəhd edir, bu adamlar general

Ceksondan üz döndərib Kleyin arxasınca gedirlər. Bu köhnə, şübhəli kübar

qaydalarının bir hissəsi idi ki, yeni demokratiya kənardan gəlmişdir və burada hər

şey şübhəyə məruz qalırdı.

Bankın bütün ölkədə, biznesin mərkəzləşdiyi yerlərdə filialları var idi.

General Ceksonun dostları şikayətlənirdilər ki, hər bir partiya mənafeyinə aid olan

məsələdə onlara qarşı açıq zidd çıxan adamlar bu filiallara işçi təyin edilirlər. Hətta

234

öz səsini general Ceksona verən və yeni rejimin mövcud olduğu ştatlarda da məhz

belə proses gedirdi. Deməli seçkilərdə bu pullar onların əleyhinə istifadə ediləcəkdir.

İsaak Hill Nyu Hempşirdə qəzet naşiri və Konkorddakı bankın işçisi idi. O, həm

qəzetdəki, həm də bankdakı işini atıb Vaşinqtonda prezident adminstrasiyasında işə

qəbul olundu və hamının bildiyi kimi, tezliklə "Mətbəx kabineti"nin üzvü oldu. Belə

bir adam prezidentə bankın Nyu Hempşirdəki nüfuzu haqqında danışdıqda, o, buna

inanmaya bilməzdi. Başqa biri isə Kentukkidə bankın təsiri haqqında ona eynilə

bunun kimi məlumat verdi. O, deyirdi ki, həmin ştatda Kleyin müvəffəqiyyəti və

general Ceksonun məğlubiyyəti üçün pullar xərclənir. Ona görə də prezident bu

məsələləri diqqətdən yayındıra bilməzdi. Ona görə də Maliyyə naziri Birləşmiş

Ştatlar Bankının prezidentinə yazdığı məktubda göstərirdi ki, filialların birinin,

Portsmut filialının prezidenti təyin edilərkən məhz onun general Ceksona

düşmənçiliyi əsas götürülmüşdür. Milli Bankın prezidenti Biddl buna təbii hiddətlə

cavab verdi. Lakin o, özünün müdafiəsinin tonunda və metodunda ciddi səhvə yol

verdi. Onun Maliyyə Nazirinə verdiyi cavabın hərarəti nə qədər təbii olsa da, olduqca

qeyri-siyasi xarakter daşıyırdı. Bu cavab tabe olmamaq təsiri bağışlayırdı və

Portsmut filialının prezidenti öz vəzifəsində saxlandı və həmin adam - İnqham özü də

hədə ilə vurğulanmış cavab göndərmişdi. Biddli də Prezident öz vəzifəsində saxladı.

Qanuna görə Birləşmiş Ştatların depozitlərini geri götürmək məsələsində Bank

Maliyyə naziri ilə birgə səlahiyyətə malik idi.

Senat və Nümayəndələr palatası bank çarteri haqqında qanunu bərpa etdikdə,

general Cekson onun üzərinə veto qoydu. Lakin vetonu götürmək üçün palatalarda

bank tərəfdarları kifayət qədər çoxluğa malik deyildi. Kleyin və Ceksonun adamları

həlledici qərar üçün üzlərini eyni qaydada ölkəyə tərəf çevirdilər.

Bütün bunlara baxmayaraq, general Cekson ikinci müddətə prezident seçildi.

O, lehinə verilən bu səsləri Bank əleyhinə qəsdən verilmiş səs kimi hesab edirdi, öz

mövqeyinin müdafiəsini onu dağıtmaq göstərişi əlaməti kimi qəbul edirdi və Bankın

taleyi artıq möhürlənmişdi. Prezident ona xarakterik olan qaydada ləngimədən və

birbaşa hərəkət etdi. O, ilk dəfə veto qoyulmuş qanunu qəbul edən Konqressə tərəf

çevrildi və təhqiqat aparmağı xahiş etdi. General Cekson və onun tərəfdarı olan bir

ovuc siyasətçidən başqa heç kəs Bankın yaxşı idarə olunmasına şübhə etmirdi.

Prezidentin sorğusuna cavab olaraq Nümayəndələr Palatası elan etdi ki, onun rəyinə

görə depozitlərə toxunulmamışdır. General Cekson müvafiq olaraq Konqressiz və öz

məsuliyyətinə arxalanaraq hərəkət etməyi qərara aldı. O, qərara aldı ki, Banka ictimai

fondları uzun müddətə himayə etmək imkanı verilməyəcəkdir.

1832-ci ilin payızında keçirilən seçkilərdən sonra Nümayəndələr Palatasına

onun dostları və onu müdafiə edənlər nəzarət etməyə başladı. Əksinə, Kley, Uebster

və Kalhoun tərəfindən rəhbərlik edilən Senat indiyədək onun əleyhinə olan mövqedə

dayanırdı. Keçmiş Maliyyə Naziri Dyuenin azad edilməsi və depozitləri Milli

Bankdan uzaqlaşdırmaq kimi hərəkətlərinə görə Senat prezidenti təqsirləndirdi.

General Cekson buna, bərabər qaydada rəsmi etirazla cavab verdi. Mübahisə başa

çatdı. General Cekson deyirdi ki, Birləşmiş Ştatların Bankı ölkəyə möhkəm valyuta

verməmişdir.

Prezident bütün pul məsələlərində hüquqları düzgün hiss etməyə qadir

olmaqla, bu sahədə çox vicdanlı hərəkət edirdi. O, inanırdı ki, qızıl və gümüş ölkənin

235

"həqiqi konstitusional valyutasıdır". O, pul kəsilməsi istehsalını xeyli artırmışdı və

sikkə pulları dövriyyəyə cəlb etməyə cəhd edirdi. İctimai torpaqların satışından

qeyri-adi səmərə götürüldü. 1834-cü ildə hökumət bu mənbədən beş milyon

dollardan bir az aşağı gəlir götürdü. 1835-ci ildə bu məbləğ on dörd milyona, 1836-cı

ildə isə gəlir iyirmi beş milyona yaxın oldu.

1836-cı ildə prezidentin göstərişi ilə ştatlara Maliyyə Nazirliyindən məktub

göndərildi və qayda qoyuldu ki, hökumətin torpaq agentləri ictimai torpaqların

satılmasından alınan haqqı qızıl və gümüşdən başqa heç bir pulla qəbul etməməlidir.

Bank məsələsində olduğu kimi prezidentin məsləhətçiləri geri çəkildilər və bunu

bəyənmədilər. Lakin o, bütün hakimiyyəti və məsuliyyəti öz üzərinə götürdü və öz

zərbəsini tərəddüd və qorxu hiss etmədən endirdi. Effekt bütün kredit quruluşunun

dağılmasından ibarət oldu.

Nəticələr isə nəhayət özünü biruzə verdi. General Cekson ictimai həyatdan

istirahətə yollandı və 1837-ci ilin martında prezident vəzifəsində onun yerini Van

Buren tutdu. Bu labüd bədbəxtlik və tənəzzül gününün gəlməsindən bir qədər əvvəl

oldu. Qüdrətli qoca arxaya, qazandığı şəxsi zəfərlərin uzun seriyalarına baxarkən heç

də məmnuniyyət hiss etmirdi. O, bu zəfərləri yetkin dövlət xadimləri üzərində

qazanmışdı və bu qələbələr onunla köhnə partiyalar arasında uçurum yaratmışdı.

Hətta diplomatiyada onun enerjisi və heybətli təşəbbüsləri öz sələflərinin

müvəffəqiyyətlərini inkar etməkdən yuxarıda dayanırdı. Vest İndiyada Qallatinin və

Adamsın üzünə bağlı olan limanlar onun üçün açıldı, Konqress onun vədini böyük

razılıqla icra etdi. O, Fransada Lui-Filippin yeni hökumətinə, həmçinin digər

hökumətlərə də Napoleon müharibəsi dövründə Amerikan kommersiyasının

dağıdılmasına görə tələblərdən irəli gələn təzyiqi artırır və bu tələblər etiraf edilir və

ödənilirdi. O, arzuladığı istənilən obyektin üzərinə birbaşa və açıq hərəkət edirdi. O,

həm də partiya yaratdı və incə inqilabçılığı siyasətə daxil etdi.

Ceksonu dövlət xadimi cərgəsinə qoşmaq çətin idi. O, dövlət işində azacıq

məşq etmişdi, lakin onun intiusiya istedadı var idi və dövlət işini dəqiqliklə həyata

keçirirdi. O, kabinetini bir yerə yığırdı. Ona görə yox ki, onlardan məsləhət eşitsin,

ancaq ona görə ki, öz niyyətini onlara bildirsin və onlara nə etmək lazım olduğunu

tapşırsın. Onlardan bəziləri dövlət xadimi kimi on dəfə artıq təcrübəyə malik idi.

Lakin onun məclisində müəlliminin yanında oturan uşaq kimi otururdular və heç kəs

nə onun iradəsinə qarşı çıxırdı, nə də öz rəyini açmağa cəsarət edirdi və onun hüsn-

rəğbətində qalmaq üçün özlərini onun niyyətlərinə bağlayırdılar. Cekson, partiyasını

özünün dəmir ağuşunda saxlayırdı və onun intizamı orduya komandanlıq edən

generalın intizamı idi. O, sadəcə ağa idi. Onun azacıq açıq məğlubiyyətləri axırdakı

qələbələrindən böyük idi. O, Van Bureni İngiltərəyə elçiliyə namizəd göstərdi. Senat

bu namizədi rədd etdi və Cekson onu vitse-prezident və sonra isə Birləşmiş Ştatların

prezidenti etdi. Sonra o, keçmiş spiker Stivensonu onun yerinə təqdim etdi. Yenə

Senat razılaşmaqdan imtina etdi və Cekson bu vəzifəni iki il boş saxlayıb, yenidən

həmin adı Senata göndərdi və bu təklif təsdiq olundu. Onun Taneyi xəzinəyə təyin

etməsi həmçinin rədd edildi və o, Taneyi Ali Məhkəmənin baş hakimi etdi.

Endryu Cekson nöqsanlara malik idi, bunlar göz qamaşdırıcı qaydada

parlayan nöqsanlar idi. Onlardan biri onun qanunsuzluğu idi. O, özünə görə qanun idi

və mülki qanunun məhdudlaşdırılmasına dözülməz münasibət göstərirdi. Bu özünü

236

Seminol kampaniyasında göstərdi. Misal üçün, Corciya hindu qəbiləsi olan Kriklə

narahat münasibətlərə daxil olanda, ştat yarı hindu, yarı ağ adam olan Tasselsi edam

edilməyə məhkum etmişdi. Tassels Ali Məhkəməyə şikayət etdi, qərar dəyişdirildi və

ştata səhv etdiyini bildirən göstəriş göndərildi. Lakin Corciya tabe olmadı və bu

qərara boyun əyməkdən imtina etdi. Bu vaxt Cekson Ali Məhkəmənin qərarının

həyata keçirilməsinə kömək etməyə borclu idi. Lakin o, bunu etməkdən imtina etdi.

O, bildirdi ki, "Con Marşall öz qərarını vermişdir, qoy özü də onu həyata keçirsin" və

Tassels asıldı.

Buna oxşar hərəkətləri Cekson Corciya və Çeroki ilə əlaqədar olan

məsələlərdə də göstərdi. Cekson mübahisə, polemika adamı idi, bunsuz özünü rahat

hiss etmirdi. O, öz dostlarını sevirdi, öz düşmənlərinə nifrət edirdi. O, həqiqətən də

təbiətin uşağı idi. Onun vətənə bağlılığı Vaşinqtonunkuna bərabər idi. İngilis

yazıçısının dediyi kimi o, ali kastanın adamı kimi hətta qeyri-adi adamların arasında

da yeganə adam olardı, tək görünərdi. Qabiliyyətlərinə görə o, demək olar ki, Sezar

idi, bəlkə də bu bir zamanlar yaxşı hal idi ki, amerikan xalqı bir neçə Sezarı prezident

kürsüsünə oturtmağa meyl etmişdi. Buna ümid edilə bilərdi ki, nə vaxtsa onlar bu

vaxt edildiyi kimi Endryu Cekson kimi vicdanlı və eqoist olmayan adamı seçəcəklər.

Prezident Endryu Ceksona qarşı duran qüvvələr də güclənirdi. Onlar artıq

ciddi siyasi müxalifət kimi formalaşdı və ölkədə vətəndaş müharibəsindən əvvəlki

onilliklərdə mövcud olan iki başlıca partiyadan biri məhz bu vaxt yarandı. Bu Viq

partiyası idi. Viqlər Ceksonun qatı əleyhdarları olsalar da, demokratlardan fərqli

olaraq, prezident kimi iqtisadiyyata dövlətin daha böyük müdaxiləsinin tərəfdarı

idilər. Lakin demokratlar kimi onlar da quldarlıq məsələsinin siyasətdən kənarda

saxlanmasının tərəfdarı idilər. Viq partiyası yarananda Milli Respublika partiyasını

da öz tərkibində əritdi.

Partiya inqilabı Viq adını 1834-cü ildə qəbul etdi və bu təsadüfi deyildi.

"Kral" Endryu Ceksona qarşı müxalif olduqlarına görə, İngiltərə nümunəsində

olduğu kimi belə bir ad seçilmişdi. Partiya 1836-cı ildəki prezident seçkilərində qalib

gəlməyi gözləyirdi, lakin bu ümidlər doğrulmadı. İyirmi illik fəaliyyətdən sonra isə

Viq partiyası süquta uğradı və bu məğlubiyyətdə quldarlıq məsələsinin davam edə

bilməməsi kimi vacib amil mühüm rol oynadı.

Məhz general Cekson öz tərəfdarlarına təlqin etmişdi ki, Van Bureni onun

prezidentlikdəki varisi kimi qəbul etsinlər. Onların çoxu bütün şeylərdə onun

iradəsinə tabe olurdu. Van Burenin namizədliyini irəli sürən qurultay seçkilərdən bir

il yarım əvvəl keçirilmişdi, bu vaxt Cekson böyük gücə malik idi və qiyam əlaməti

yox idi. Partiyanın adlandırdığı adamı ölkə prezident seçdi. Dörd il əvvəl general

Ceksonun üstünlüyü 152 səsdən ibarət idisə, onun üstünlüyü 47 səs oldu. General

Ceksonun üstünlüyü 157 min nəfər olduğu halda Van Bureninki vur-tut 26 min nəfər

idi. Müxalifət birlik və təşkilat məsələsində axsayırdı. Müxalifət həm də yarış

meydanına bir neçə namizəd qoymuşdu. General Uilyam Henri Harrison, Uebster və

baş hakim Uayt general Ceksonun iradəsinə baxmayaraq namizəd kimi səsə

qoyulmuşdu. Demokratlar isə Van Buren tərəfindən təmsil olunmuşdu. Onlar

özlərinin general Ceksona olan borclarını və müttəfiqliyini məhz Van Burendə

göstərirdilər. Ceksonun nüfuzu hesabına prezident seçilmək olardı. Ölkəni Cekson

kimi idarə etmək isə artıq müşkül məsələyə çevrildi.

237

1836-cı il seçkisində elektorlar kollegiyasının əks tərəfə verilən səsi dörd

namizəd arasında bölündü. Bunlar Ohayodan olan Uilyam Harrison, Tennesidən Cac

Uayt, Massaçusetsdən Daniel Uebster və Şimali Karolinadan Uilyam Manqum idi.

Onlar birlikdə cəmi 124 səs qazanmışdılar. Van Buren isə təklikdə 167 səs almışdı.

Elektorlar kollegiyası vitse prezident seçmək üçün heç bir seçki keçirmədi və

Kentukkidən olan Riçard Ceksonu Senat vitse-prezident seçdi.

Qüdrətli Ceksonun yerinə indi prezident elə də böyük xidmətləri olmayan

Van Buren idi. Qırx il əvvəlki hadisə təkrar olunurdu. 1797-ci ildəki

inauqurasiyadakı kimi (Vaşinqtondan sonra Con Adamsın prezident vəzifəsini qəbul

etməsi), indi də adamların gözləri çıxan günəşə deyil, batan günəşə dikilmişdi.

Mərasimdə hamı Ceksona baxırdı. 1837-ci ilin bu mart günündə cəld hərəkətli kiçik

adam inauqural nitqini kağızdan oxuyurdu və vəd edirdi ki, "öz parlaq sələfinin yolu

ilə" gedəcəkdir. Toplaşmış kütlədən bu sözlərə azacıq alqış səsləndi. Hamı natiqin

yanındakı yaşlı adamı onunla müqayisə edirdi. Əvvəlki dövrlərdə döyüşçü olan bu

adam son səkkiz ildə Amerika siyasətinin diktatoru olmuşdu. Çəliyinə söykənən

yetmiş yaşlı bu qoca adam bədənində, döyüşdə aldığı on üç yara yerini və uzun sürən

xəstəliyin qoyduğu viranəliyi gəzdirirdi. Bu vaxt bir qədər qabağa çıxıb, o kütlənin

ehtiramını qəbul etdi. Bir neçə gün sonra o, özünün Cənubdakı evinə yollandı, yeni

Prezidentin isə bədbəxtlikləri başlandı.

Martin Van Buren Nyu Yorkdakı kiçik mehmanxana sahibinin və kiçik

fermerin oğlu idi, Aaron Barr tərəfindən siyasətə gətirilmişdi və 1812-ci il

müharibəsindən əvvəl o, görkəmli vəkil idi. O, böyük işgüzarlığa və qabiliyyətə

malik olan adam idi. 1821-ci ildə o, Birləşmiş Ştatlar Senatına daxil olmuşdu və

Adamsın adminstrasiyası dövründə bu orqanın lideri olmuşdu. 1828-ci ildə də Uitt

Klintonun vəfatından sonra Van Buren asanlıqla İmperiya Ştatının (Nyu Yorkun) ən

baş adamı oldu. Ştatın qubernatorluğundan istefa verib Cekson kabinetində baş yeri

tutdu. O, öz qüdrətli dostunun köməyi olmadan prezident ola bilməzdi. Ceksonun

populyarlığına malik olmadan prezident vəzifəsini irs kimi qəbul etməklə, o,

həmçinin Cekson adminstrasiyasının bəlalarını da miras kimi götürdü.

Van Buren Amerika tarixində ağıllı siyasi idarəçi kimi tanındı. Olbanidəki

böyük tarif iclasında o, çıxış etməyə dəvət olundu, o, çıxış edib qurtardıqda

auditoriyadakı heç kəs, nə kişi, nə qadın, nə də uşaq onun yüksək tarifin ya lehinə, ya

da əleyhinə olduğunu deyə bilməzdi.

Deyirdilər ki, Konqressin üzvü başqası ilə mərc gəlib ki, əgər Van Burendən

soruşsalar ki, günəş şərqdən və ya qərbdən çıxır, o, birbaşa cavab verməyəcəkdir.

Sual verildikdə onun cavabı belə olmuşdu: "Mənim dostum, Şərq və Qərb

bütünlükdə əlaqəli terminlərdir".

238

Ölkədəki iqtisadi çətinliklər

Van Buren adminstrasiyası vaxtı iki şey tarixdə əhəmiyyətli oldu: birincisi,

1837-ci ildəki panika və ikincisi, müstəqil xəzinənin yaradılması. Bu panika Amerika

xalqının hələ görmədiyi bədbəxtliklərdən biri idi. Ölkədə hər bir bank xüsusi

ödəmələri dayandırdı. Minlərlə aparıcı tacirlər və manufaktura sahibləri divara

dırmaşmağa məcbur edildilər və ölkənin biznesi bütünlükdə demoarlizə olundu.

Panikanın səbəbləri müxtəlif idi. Viqlər bütün biabırçılığı demokratların üzərinə

yıxmaq istəyirdi, demokratlar isə əksinə. Bu Amerika siyasəti üçün heç də qeyri-adi

hal deyildi ki, qəribə görünsə də, hakimiyyətdə olmayan partiya, hakimiyyətdə olan

partiya tərəfindən maliyyə və biznes dairələrindəki narahatlıqlara görə ittiham

edilsin. Buna oxşar digərləri kimi bu panika da müxtəlif səbəblərin nəticəsi idi.

Onların bəziləri ən müdrik siyasi iqtisadçıların qələmindən çıxmışdı.

Ceksonun imzaladığı sənədə görə, ictimai torpaqlar üçün pul ödəməsi sikkədə

verilməli idi, lakin xalqın əlində az sikkə var idi, bu da böhranı sürətləndirdi. Digər

səbəb Konqressin, xəzinənin artıq pulunu müxtəlif ştatlar arasındakı bölməsi aktı idi.

Bu ştatları pulu xərcləmək məsələsində laqeyd etdi və ödəmələr məhdudlaşanda və

dayananda ştatların əlində çoxlu bahalı layihələr qaldı ki, onları heç də həyata keçirə

bilmirdilər. Başlıca səbəb isə xalqa sirayətlənmiş vəhşi möhtəkirlik ruhu idi. Milli

borc ödənildi, banklar ölkəni, onların sikkəyə çevrilmək qabiliyyətindən çox uzaq

olan kağız pul daşqınına məruz qoydu. Bu vaxt həm də ölkəyə İngiltərə kapitalı

axmağa başladı və bu da adamları özünü müdafiədən uzaqlaşdırmaqda mühüm rol

oynadı. Spekulyasiyanın ən vəhşi layihələri ayağa qalxdı. Qiymətlər artdı və işə görə

yüksək maaş verilirdi. Böyük manufakturalar işə düşsə də heç vaxt işləmirdi.

Qərbdən kənarda olan şəhərlərin anbarları dolu idi. İctimai torpaqların satışı bəzən

hətta ildə 2 milyon dollardan aşağı düşdü, 1836-ci ildə isə bu rəqəm 25 milyon dollar

olmuşdu. Banklar bütün yerlərdə yaranırdı və onlar ölkəni dəyərsiz kağız pulla

doldurmuşdular. Dəmir yolları, kanallar çəkilməsi, bütün sahələrdə daxili inkişaf

tədbirləri planlaşdırılmışdı. Adamlar bir gecədə varlı olmaq arzusu ilə

zəhərlənmişdilər. Belə şəraitlərdə, həmişə olduğu kimi fəlakət gəlib çıxdı.

Ölkə əvvəllər öz yeni, sakit danışan prezidentinə rəğbətlə yanaşırdı. O,

sələflərinin apardığı siyasəti davam etdirirdi. Lakin adamlar onun işlərinə rəğbətdən

daha çox maraq göstərirdilər, onu alqışlamaqdan daha çox tənqid etməyə hazır idilər.

Ceksonun hakimiyyəti dövründə o, siyasəti təmsil etməkdən daha çox, bu siyasəti

hazırlayırdı. Van Buren prezident olduqda müxalifətin çoxlu qruplarından olan əsas

qüvvələr birləşdilər. Demokratlar da həqiqi partiya oldular. Kleyin dostları isə yalnız

partiyanın bir hissəsi idi. General Cekson hökuməti arxaya - Cefferson prinsiplərinə

qaytarmışdı. Niyyəti və işlərdə təcavüzkar fəallığı isə onun şəxsi hakimiyyəti başa

çatdıqda anlaşılmayan bir fakt oldu.

Van Burenin inaqurasiyasından iki ay sonra general Ceksonun "xüsusi

məktubu" öz işini gördü. Sərt maliyyə böhranı ölkənin biznesini taqətdən salırdı, onu

ciddi qorxu və ümidsizlik ağuşuna atırdı. Unun bir barrelinin qiyməti beş dollar

olduğu halda, 1837-ci ilin ilk çətin aylarında on bir dollara qalxdı. Qarğıdalının bir

buşelinin qiyməti əlli üç sentdən bir dollar on beş sentə qalxdı. Fevral və mart

aylarında Nyu Yorkda üsyan yetişirdi. 15 mayda prezident çıxış yolunu Konqressin

239

fövqəladə sessiyasını çağırmaqda tapdı və bu sessiya sentyabrın ilk bazar ertəsi

günündə çağrıldı. O, müstəsna olaraq hökumətin mənafeyindən kənar heç nə təklif

edə bilmədi. Van Buren əvvəlki siyasətdən geri çəkilmək barədə heç fikirləşmirdi də.

Prezident və onun natiqləri, biznesi yüngülləşdirmək üçün heç nə təklif edə bilmirdi.

Onun planı ondan ibarət idi ki, hökumətin banklarla bütün əlaqələri kəsilsin, dövlətin

gəlirinin saxlanması, ələ verilməsi və ödənilməsi yalnız Maliyyə Nazirliyi tərəfindən

həyata keçirilsin. Üç il ərzində iki Konqressdə o, öz təklifi uğrunda ciddi mübarizə

apardı və nəhayət 1840-cı ilin yayında qalib gəldi. Sonra isə o, istədiyinə nail oldu.

1840-cı ildə imzalanan "Müstəqil maliyyə Aktı" barədə qanunla qayda

qoyuldu ki, Birləşmiş Ştatların xəzinəsi özü maliyyə resurslarını saxlayacaq və gəlir

üçün harada depozit qoymağı özü müəyyən edəcəkdir. Vaşinqtonda və digər

şəhərlərdə onların qəbulu üçün yer təyin edildi. Van Buren dövründə birinci

Konqressin bu layihəni qəbul etməsi mümkün deyildi. Demokratik olan Senat

tərəfindən iki dəfə qəbul edildikdən sonra Nümayəndələr Palatası tərəfindən bu

qanun hər dəfə rədd edildi. Burada demokratik çoxluq viqlərlə birləşib, bu təklifin

uğursuzluğa düçar olmasına nail oldu. Bu vaxt prezident Konqressin ona verməyi

arzuladığı səlahiyyətləri qanunsuz olaraq üzərinə götürməyə məcbur oldu. Depozit

bankları pul ödəməyi təxirə saldılar. Ölkə daha qorxulu dağılmaya məruz qalırdı.

Amerikanın biznesinin bütün tarixində buna bənzər heç nə olmamışdı. Görünməmiş

tənəzzül və ümidsizlik dövrü gəldi, bütün il ərzində bu və ya başqa vasitələr özünə

yol tapdı. Bu vaxt gələn bütün bədbəxtliklərin əsasında çürük radikal qanunlar

dururdu.

Daha sonra isə dəmir yolu tikilməyə və buxarla işləyən gəmilər çaylarda

üzməyə başladı. Robert Fulton 1807-ci ildə Hadson çayında uğurlu alınan buxar

gəmisi buraxmışdı. Belə gəmilər daha çox qayrılmağa başlandı. Dəmir yollar elə bil

qəflətən mövcud oldu. 1830-cu ildə ölkədə ancaq iyirmi üç mil uzunluğunda

dəmiryolu var idi. Gödək yollarda vaqonları atlar dartırdı. Lakin dəmir yolunda da

buxar mühərriklərindən istifadə olunmağa başlandı. 1835-ci ilə qədər olan beş il

ərzində dəmir yoluna otuz milyon dollardan az olmayan məbləğdə investisiya

qoyuldu. 1837-ci il böhranı gələndə artıq min dörd yüz millik dəmir yolu tikilib

istifadəyə verilmişdi. Ölkədə böyük antrasit kömür yataqları tapıldı. Manufaktura

sənayesinin təmərküzləşməsi gedirdi.

Avropada da ciddi dəyişikliklər baş verirdi. İngiltərə 1830-cu il inqilabından

əvvəl öz qanunvericiliyində bir sıra əsas dəyişikliklər etmişdi. İngiltərədə Roma

katolikləri ilə olan narazılıq siyasi narazılıqlardan aralandı. Parlamentdə təmsil

olunmaq məsələsi islahata uğradı, Böyük Britaniya öz müstəmləkələrində quldarlığı

ləğv etdi, öz kasıblarına maddi yardım göstərilməsi sistemini yaxşılaşdırdı,

munitsipial korporasiyaları yenidən qurmaq üçün liberal qanun məcəlləsi qəbul etdi

və kilsənin gəlirinin onda birinin mənimsənilməsi qaydası ləğv edildi. Birləşmiş

Ştatlarda isə quldarlıq müstəsna olmaqla, bu şeylərdən heç biri yox idi. Ştatların

konstitusiyaları və Federal Konstitusiya tərəqqiyə kölgə sala biləcək şeylərdən azad

idi.

Amerikan filantroptistləri həmçinin dünyanın qalan hissəsi ilə birlikdə

qabaqcadan insanpərvərliyə aid olan və mərhəmətli işlərin çoxunu görmüşdü.

240

Amerikanların qurduqları islah əmək düşərgələri sisteminin şöhrəti okeanın o

tərəfinə yayılmışdı. 1831-ci ildə de Tokvil və Beamont Amerikaya gələrək bu sistem

haqqında öz hökumətlərinə məlumat hazırlamışdılar. Aleksis de Tokvil bu barədə

özünün "Amerikada demokratiya" adlı kitabında səmimi söhbət açır.

1833-cü ildə Britaniya imperiyasında quldarlığın ləğv edilməsi, Birləşmiş

Ştatlardakı adamların bəzilərində Amerikanın dünyadan xeyli geri qalması haqqında

fikir yaratdı və həmin il amerikan anti-quldarlıq cəmiyyəti Filadelfiyada meydana

gəldi. Çoxları bu cəmiyyətlə razılaşmırdı. Quldarlıq Cənubun bütün iqtisadiyyatında

dərin kök salmışdı, Birləşmiş Ştatlar Konstitusiyasının özündə daimi quldarlığa icazə

vermək razılığının əsası qoyulmuşdu. Bu hərəkat çox uzağa getsəydi, hökumətin öz

əsaslarını da tərpədə bilərdi. Lakin bunun təbliğinə özünü həsr edən adamlar

quldarlığı bütünlüklə dağıtmaq əhval-ruhiyyəsində idi. Bütün ölkənin ayrı-ayrı

yerlərində, kvakerlərə bənzəyən şəxslər olan yerdə nəhayət adamlar öz təbii

ittifaqlarını yaratmağa başladılar. Kolumbiya mahalında quldarlığı ləğv etmək, orada

qul alverini qadağan etmək və ştatlar arasında qul alverini məhv etmək barədə

Konqressə ardı-arası kəsilməyən müraciətlər axırdı. 1831-ci ildə Nümayəndələr

Palatasına seçilən Con Kvinsi Adams, iki il bundan əvvəl Ağ evi tərk etsə də,

parlamentdə öz vətəninin anti-masonlarını və viqləri təmsil edirdi. Bu altmış dörd

yaşlı adam bütün ləyaqəti ilə quldarlıq əleyhinə petitsiyalar təqdim etdi. Bu dərin

risqli və aydın təklif Cənubun həyatının bütün sahələrinə toxunurdu. Cənub

indiyədək dəyişilməmiş qalmışdı. Nə sənaye inqilabı, nə düşüncələrdə əsən mehlər,

nə dəmir yollarının tikilməsi, nə buxar gəmilərinin onun limanlarında və çaylarında

olması buranın cəmiyyət qaydalarına toxunmamışdı və bu qaydaları

dəyişdirməmişdi. İlk dəmir yollarından bir neçəsi məhz Cənubda tikilmişdi. Cənubun

tacirləri dövrün nəbzinin döyüntüsünü hiss edirdilər və zamanın çıxış yolunu

başqalarının etdiklərində görürdülər. Lakin nə qədər ki, quldarlıq qalırdı, onun

iqtisadi və sosial qaydalarını heç bir qüvvə dəyişə bilməzdi.

Cənubda heç bir kübar təbəqəsi yox idi ki, öz sözünü dilinə gətirməmişdən

əvvəl onu düşünsün. Burada hakim və tabe olan irqlər var idi, hakim irqin arasında

varlı və kasıb adamlar var idi, burada var-dövlət yaşayışı asan və ekspansiv edirdi,

əyləncəni xoş işə çevirirdi. Bu kənd təsərrüfatı regionunda var-dövlət heç də pul

bolluğu demək deyildi, ancaq dolu anbarlar, qeyri-məhdud süfrə, sadə rahatlıq və

əliaçıq qonaqpərvərlik idi. İdarə edən irqin siyasətçiləri başqa yerlərdəki bu qəbildən

olan adamlar kimi demokratik idilər. Ağ adamların hamısı bərabər imtiyazlara və

bərabər azadlığa malik idi.

Missisipi və Alabama sərhəddəki yeni ştatlar olaraq qalırdı və onların əhalisi

sürətlə artırdı. Corciya həmçinin hər onillikdə öz əhalisini yavaş da olsa artırırdı.

Lakin Virciniyanın və Karolinaların əhalisi ümumiyyətlə bəlkə də çoxalmırdı. Cənub

ayrıca dayanırdı və hərəkətsiz idi.

Bu qəribə idi ki, dəyişikliklərin əlamətləri artıqca həyata yeni era daxil oldu,

ədəbiyyat inkişaf etdi. Yeni yazıçıların bütöv nəsli dəmir yolu çəkildiyi və buxar

gəmilərinin tətbiq olunduğu ilk illərdə (1828-1841-ci illər) qəflətən irəli çıxdı.

Nataniel Hotorn, Con Uityer, Henri Lonqfello, Ralf Emerson, Ceyms Louell, Oliver

Holms, Uilyam Preskott, Corc Bankroft, hakim Cozef Stori və hakim Ceyms Kent,

241

Henri Uiton, Con Ceyms Odeben və Eysa Qrey - bunlar yazıçılar, hüquqşünaslar,

publisistlər, iqtisadçılar və elm adamları idi.

Qərbdə əyləncə var-dövlətin artması ilə gəlirdi, düşüncə fəaliyyətin artması

ilə stimullaşırdı. Karleyl Emersona yazırdı ki, "Mənim dostum, Siz nəhəng ölkənizdə

yeni erasınız". Cənubda yazıçılar öz düşüncələrini dövlət xadimliyi ilə ictimai

siyasətin nəzarəti prosesinə bağlayırdılar, köhnə kitabları oxuyur və köhnə zövqləri

müdafiə edirdilər, mühafizəkarlıqdan ləzzət alır və onu yalnız hakimiyyətin bir aləti

kimi açıq səhnəyə gətirirdilər. Hər bir dəyişiklik, hər şeyi süpürüb atan və təmiz

demokratiyaya aparan kimi görünürdü.

General Ceksonun prezidentliyinə yaxın dövrdə Konnektikut və Nyu Cersidən

başqa Şimalda heç yerdə səsvermə hüququ üçün mülkiyyət senzi tələb olunmurdu.

Qərbdə də bu barədə yalnız Ohayo müstəsnalıq təşkil edirdi. Xalqın günü gəlib çıxdı,

onun gözü hər şeyə açılırdı və bu baxımdan hüquqlar tənqidi əhval-ruhiyyədə istifadə

olunurdu. Yeni tip qəzetlər meydana gəlməyə başladı, belələrinə "San" və "Herald"

qəzetlərini misal göstərmək olardı, onların hər bir nömrəsi Nyu Yorkdakı köhnə

hissləri lərzəyə salırdı. Onlar hər şeyə müdaxilə edir, hər şeydən yazırdı, istər bu özəl

şəxsi məsələlərə aid olsun, istərsə də ictimai hadisələrə.

Yalnız Van Buren prezident olanda ölkə hökumət adminstrasiyasının

dəyişikliklərə məruz qalmasına öyrəndi və general Ceksonun etdiklərinə inamsızlıq

məhz onun üzərinə düşdü. General Ceksonun öz adminstrasiyasına təyin etdiyi işçilər

daim yeni olmaqla yanaşı, bu vəzifələrə hazırlıqsız gəlirdilər, həmçinin heç bir

səriştəyə malik olmurdular və çox hallarda özlərini hiyləgər və şərəfsiz adamlar kimi

aparır və "offisin ləkələrini" axtarırdılar ki, özləri ondan istifadə etsinlər. Bu Van

Burenin bədbəxtliyi idi ki, o, prezident olana qədər bunların heç biri açılmamışdı.

"Pozğun" sistem ümumiyyətlə belə bir inam yaradırdı ki, bu onun Nyu York məktəbi

siyasətçilərinin ixtirasıdır. O, heç nəyi gizlətməməyə cəhd etdi. Heç kəs nə müdafiə

olundu, nə də bunlar açıldıqda cəzalandırıldı. Prezident isə buna görə heç bir etimad

qazana bilmədi. Demokratlar müstəqil xəzinədən başqa heç nə təklif etmirdilər,

bununla onlar xəzinə vasitəsilə pulu "sağaltmaq" istəyirdilər. Ştatlar bu işi özləri

görməli idilər. Ştatların qanunvericilik orqanları özləri üçün nəhayət real

təhlükəsizlik tələb etdilər. Bu işdə Nyu York liderlik edirdi. Azacıq dərəcədə etimad

yenidən bərpa olundu. Lakin bir milli partiya kimi demokratlar bu şəraitdən heç nə

əldə etmədi. Onlar göründüyü kimi general Ceksonu itirməklə təşəbbüsü də itirməli

idilər.

Van Buren ədalət məsələsi kimi, diplomatik işi də öz əlinə götürdü.

Floridanın Seminol hinduları ilə məsələ onun prezidentliyi dövründə uğurlu nəticəyə

gətirildi və Böyük Britaniya ilə bir sıra ciddi sərhəd məsələləri razılaşdırıldı.

Demokratlar Van Bureni ikinci müddətə prezidentliyə namizəd göstərdilər.

Viqlər isə general Harrisonu yenidən namizəd göstərdilər. Dörd il əvvəl də o,

prezidentliyə namizəd olmuşdu, Viqlər vitse-prezidentliyə isə Virciniyadan Con

Tayleri namizəd göstərdilər. Onlar heç bir prinsip barədə bəyanat vermədilər, ancaq

demokratları sıxışdırıb çıxarmaq niyyətini güdürdülər. Ölkə hazır idi. General

Harrison unudulmayan bir döyüşün qəhrəmanı idi, bu döyüşdə hinduların

"peyğəmbər" adlanan inanılmış başçısı şimal-qərb sərhədlərində asılmışdı. Məhz bu

döyüşdə Qərb diyarı sakitləşmiş və təhlükəsiz olmuşdu. Demokratların heç bir

242

entuziazmı hiss olunmurdu. General Harrison, bu da bir həqiqətdir ki, Van Burendən

qırx altı min artıq səs aldı. Bütünlükdə isə seçkilərdə iki milyon yarım nəfər iştirak

etmişdi. Elektorların kollegiyasında isə onun üstünlüyü yüz yetmiş dörd səsə bərabər

idi, başqa sözlə ümumilikdə onun rəqibi altmış səs almışdısa, general Harrisonun

lehinə iki yüz otuz dörd elektor səs vermişdi. Viqlər gördülər ki, artıq onların səhər

şəfəqi nəhayət ki, parladı və Cekson rejimi başa çatdı. Ancaq vitse-prezident seçilən

Tayler də sıfır deyildi. O, Missuri Kompromissi vaxtı Konqressdə diqqəti cəlb

etmişdi. O, Virciniyanın qubernatoru, Birləşmiş Ştatların senatoru olmuşdu. Sonralar

o, Kleyin müdafiəçisi oldu. Onun seçilməsi Cekson vaxtı münasibətlərin pozulduğu

Cənub demokratlarına güzəşt idi. Bu vaxt ölkə Kleyin qeyd etdiyi kimi "dəhşətli

tufandan sarsılan okeana bənzəyirdi".

Demokratlar viqlərin entuziazmına nifrətlə cavab vermək istədilər, lakin çox

təşvişə düşdülər. Onlar adamlara ağıl qoymaq istəyirdilər, adamlar isə oxumağa və

qışqırmağa üstünlük verirdilər. Nəticə isə Van Burenin biabırçı məğlubiyyəti oldu.

Bu hadisələrdən xeyli əvvəl ölkənin ən görkəmli adamlarından biri vəfat

etmişdi. Eks-prezident Ceyms Monro 4 iyul 1831-ci ildə Nyu York şəhərində həyatla

vidalaşdı. Ölkə artıq sayca üçüncü prezidentini öz milli bayramı günü itirirdi.

Birləşmiş Ştatların ikinci və üçüncü prezidentləri Con Adams və Tomas Cefferson

beş il əvvəl elə həmin gün ölmüşdülər.

243

Anti-quldarlıq hərəkatı – Abolitsionizm

Missuri Kompromissi adı ilə məşhur olan sənədin qəbul edilməsindən iyirmi

il keçmişdi. Bu dövrdə İsrailin qədim peyğəmbərləri kimi çox az adam olmuşdu ki,

bütün günü və gecəni ölkənin bəlaları barədə öz harayanı kəsməsin. Onların arasında

birinci sayılmalı olan Bencamin Landi idi. Virciniyada ticarətlə məşğul olanda onda

qara adamlara maraq yaranmış və o, öz həyatını zəncilərin azad edilməsinə həsr

etməyi qərara almışdı. O, öz məşğuliyyətini, arvadını və uşaqlarını arxada qoyub,

çıxışlar edib, cəmiyyətlər yaratmaqla bütün ölkəni gəzib dolaşırdı. 1821-ci ildə o,

"Ümumi Azadlıq Dühası"nı yaratdı. O, demək olar ki, birliyin bütün ştatlarına,

Kanadaya, Meksikaya və Vest İndiyaya bu məsələni müdafiə etmək üçün səfər etdi.

Yeni İngiltərəyə 1821-ci ildə etdiyi bir səfər vaxtı Landi adamlarla dolu olan evdəki

yığıncaqda bir qızğın ruhlu cavan oğlanla - Uilyam Lloyd Qarrisonla tanış oldu. Bu

iki adam birlikdə Baltimora getdi və birlikdə antiquldarlıq jurnalının naşiri oldular.

Lakin onlar tezliklə ayrıldılar. Qarrison ölkədə aparıcı abolitsionist oldu. Qızğın

çıxışına görə, bir müddət dustaqxanada qaldıqdan sonra o, Bostona yollandı. Burada

o, 1831-ci ildə “The Liberator” qəzetinin əsasını qoydu və bu qəzetdə bütün qul

sahiblərini amansız sərtliklə məhkum etdi. O, bütün qulların qeyd-şərtsiz azad

edilməsini tələb edirdi və quldarlığa icazə verən Konstitusiyanı "ölüm müqaviləsi,

cəhənnəmlə razılaşma" adlandırırdı.

1831-ci ildə Virciniyada qul qiyamları çoxaldı, onlara zənci Nat Torner

başçılıq edirdi. Bu qiyamlarda 61 ağ adam, əksərən qadın və uşaqlar öldürüldü. Bu

bütün Cənubda dəhşətli titrəyiş yaratdı. Bu vaxt quldarlığı saxlayan Virciniya

ərazisində qulları azad etmək barədə öz qanunverici orqanı vasitəsilə ciddi surətdə

düşünürdü. Və burada quldarlıq institutu ləğv edildi, bu quldarlığın denonsasiya

edilməsinə bənzəyirdi.

Bu böyük məsələ Konqressdə də səslənirdi, buna hökumət iki yolla məcbur

edilməli idi - Konqressə daxil olan petitsiyalar vasitəsi ilə və yayılan abolitsionist

ədəbiyyatından istifadə yolu ilə. Bir çox illər ərzində Kolumbiya mahalından,

kvakerlərdən nadir hallarda quldarlığı ləğv etmək barədə petitsiyalar gəlmişdi.

Qarrison öz təbliğatını başlayanda petitsiyalar daha tez-tez gəlməyə başladı.

Petitsiyaların çoxu Nümayəndələr Palatasında böyük nüfuz sahibi olan Con Kvinsi

Adamsın əlinə düşürdü, o, isə bu vaxt petitsiya hüquqlarının tərəfdarına çevrilmişdi.

Yeni prezident seçilən general Harrison bir həftəlik əziyyətli səfərdən sonra

Vaşinqtona gəlib çatdı, bu onun həyatının 67-ci ildönümü günü idi.

İnauqurasiya günü hava tutqun və soyuq idi, bütün günü soyuq şimal küləyi

əsirdi, həm də yeni prezident atın belində paltosuz və əlcəksiz iki saat mərasimdə

iştirak etdi. Sonra o, daha bir saat açıq havada dayanıb inauqurasiya nitqini oxudu.

Hamıya elə gəlirdi ki, paltosuz dayanmaqla o, özünü göstərmək istəyir, həm də sonra

söz-söhbət gəzirdi ki, onun səhhəti pisdir. O, sağaldı və adminstrasiyaya dövlət katibi

təyin edilmiş Deniel Uebsterlə birgə vəd etdiklərini yerinə yetirməyə başladı.

Prezident özünün sadə həyatını kənd evində keçirmişdi, vəzifəni qəbul

etdikdən sonra hər gün gecə yarısına qədər özü qonaqlarla məşğul olurdu. Səhər

tezdən o, çox erkən qalxırdı, dostlarının məsləhətinin əksinə, soyuq havada uzun

müddət gəzirdi. Yüzlərlə vəzifə axtaranlar öz vəziyyətlərini düzəltməyə çalışırdılar

244

və prezident o qədər xeyirxah ürəyə malik idi ki, hamının xahişini yerinə yetirə

bilmədiyinə görə, bunu özünə dərd edirdi. Onun səhhəti bu gərginliyə yalnız üç həftə

dözə bildi və o, yorğan-döşəyə düşdü. Aprelin 4-də gecə yarısından bir saat yarım

sonra, inauqrasiyasından düz bir ay keçən gün Prezident Harrison vəfat etdi. Millət

Prezidentin qəfil ölümündən sarsıldı. O, böyük dövlət xadimi deyildi, partiya lideri

də deyildi, lakin səmimi və vicdanlı adam idi və bütün partiyaların hörmətini

qazanmışdı.

Viqlər öz prezidentlərinin ölümündən qorxuya düşdülər. Vaşinqtonun

inauqurasiyasından əlli il keçmişdi və heç bir prezident bundan əvvəl vəzifədə

ölməmişdi və viqlər bu ehtimalı nəzərə almamışdılar. Tayler nəhayət prezident oldu,

lakin viqlər Tayler barədə o qədər arxayın deyildilər. O, son illər içərisində demokrat

olmuşdu və böyük nəticədə onun baxışları hər iki partiyaya məlum deyildi. Ona görə

də o, sadəcə olaraq "Tayler də həmçinin" kimi tanınırdı və indi ilk dəfə adamlar onun

kim olduğunu öyrənmək istəyirdi. Tayler haqqında ancaq bir şey məlum idi. O,

nüvəsinə qədər cənublu idi. Ştatın hüquqları barədə dar hissə malik idi. Senatorlar

içərisində o, yeganə adam idi ki, Cənubi Karolinanın qanunun hüquqi qiyməti

məsələsi olmaması barədəki xəttinə qarşı səs verməmişdi. Tayler prezident kimi,

"Fiskal Bank" adlanan qanun layihəsi iki palatadan keçdikdən sonra öz vetosu ilə onu

geri qaytarmışdı. Viqlər bundan çox hiddətlənmişdilər. Lakin demokratlar vetoya

sevinirdilər və vetonun qəbul edildiyi həmin günün axşamı çoxlu senator və aşağı

palatanın üzvü gələcək prezident Ceyms Byukenenin başçılığı altında onu təbrik

etmək üçün Ağ evə yollanmışdı.

Viqlər "Fiskal Korporasiya" qanunu qəbul edilib, prezidentə göndərildikdə

tarazlığın yaranması üçün onun imzalanmasını gözləyirdilər. Beş gün sonra bill yenə

veto ilə Nümayəndələr Palatasına göndərildi. Viqlər yenidən qəzəbdən alışıb

yanırdılar. Ona görə də Uebster istisna olmaqla bütün kabinet istefaya getdi. Kley

onun "korporal qoruyanları" olan məsləhətçilərini amansız sözlərlə ifşa edirdi, bu

vaxt Taylerin dostları isə Kleyi, Viq partiyasının özü tərəfindən təyin edilmiş

diktatoru adlandırdılar.

Tayler nəhayət Uebsteri də dövlət katibi vəzifəsindən istefaya göndərdi.

Çünki prezident böyük layihə barəsində düşünürdü, Uebster isə onu icra etməli olan

adam deyildi. Onun bu gizli proyekti isə Texasın anneksiyası idi.

1927-ci ildə quldarlığın bütün ölkədə ləğvi və Texasın buna razı olmaması ilə

Meksika ilə onun bu şimal ərazisi arasında mübarizə başlandı. 1836-cı ildə Texas öz

müstəqilliyini elan etdi və Birləşmiş Ştatlar və bir neçə Avropa dövlətləri tərəfindən

bu ayrıca millət kimi tanındı. Həmin 1836-cı ildə Alamo qırğını baş vermişdi, bu

qırğın vaxtı məşhur Deyvi Krokett öldrülmüşdü, San Xasinto döyüşü baş vermişdi və

bu döyüşdə Tennessinin keçmiş qubernatoru general Sem Hyuston Meksikanın lideri

Santa Annanı qaçmağa məcbur etmişdi. Texas istəyirdi ki, ayrıca mövcud olmasın,

ştat kimi Birliyə daxil olsun. Diyarın müstəqillik deklarasiyasına imza atmış altmış

adamdan 53-ü Birləşmiş Ştatlarda doğulmuşdu və bu fakt göstərirdi ki, Texas niyə

belə tezliklə Birliyin qapısını, ona daxil olmaq üçün döydü. Lakin Texas qul

qurşağında yerləşirdi və o qəbul edilsə qul ştatı olacaqdı. Prezident Cekson öz böyük

cəsarəti ilə yanaşı açıq anneksiyaya risq etməkdə tərəddüd göstərmişdi. Məsələ

245

Taylerin dövrünə qədər qalmışdı və o öz adminstrasiyasının böyük tədbiri kimi,

ərazini cəld qaydada anneksiya etməyi qərara aldı.

Şübhəsiz, Amerikanın siyasətinə və sosial fəaliyyətinə Cekson və onun

tərəfdarları hakimiyyətdə olarkən həqiqi inqilab təsirini göstərmişdi. Ancaq kim deyə

bilərdi ki, bu adamlar həmin inqilabın məhsulu deyillər. Sərhəd əsgərinin prezident

olduğu dövrdə qanunsuzluq havasında güzəştsiz hərəkətlər az rol oynamamışdı. Belə

sərt idarəetmənin "məhsulu" özünü kifayət dərəcədə onun köməkçisi və varisinin

mülayim idarəçiliyi dövründə daha aydın göstərdi. Ölkə göründüyü kimi bu işarəni

general Ceksonun özündən almışdı.

Özbaşınalıq edən adamlar hər yerdə qanunu öz əllərinə keçirmək istəyirdilər

ki, öz gözlərində yaxşı görünən hər şeyi etsinlər. Onlar istismar etdikləri adamların

tətillərini yatırtmaq, seçkiləri ləğv etmək, təbliğatçıları sakitləşdirmək və azad

zənciləri şəhərlərdən qovmaq, Roma katoliklərinin limanlarda meydana gələn

qüvvəsini dağıtmaq üçün güc tətbiq edirdilər. Adamlar şəhərin küçələrində də silahlı

dəstələrlə bir-biri ilə vuruşurdular, təkcə ona görə ki, onlar əks dini məsləkə mənsub

idilər və ya rəqib siyasi fraksiyadan və ya antoqonist irqlərdən idilər. Yerli adamlar

immiqrantlara, protestantlar Roma katoliklərinə qarşı vuruşurdu. 1834-cü ilin yaddan

çıxmayan avqust gecəsi Çarlstonda Ursulin qadın monastırı, bu Amerika azadlığının

ilk şəfəqi parlamış Banker Hilldən bir az aralı idi, qarət edildi və məşələ çevrildi.

Protestant kütlə irland immiqrantları ilə birlikdə gəlmiş Roma kilsəsinin artan

nüfuzuna qarşı bu yolla narazılığını bildirirdi. Belə bir qanlı hadisə gedən vaxt

şəhərin qulluqçuları fəaliyyətsiz dayanaraq, heç nəyə qarışmırdılar.

Heç kəs ədalətli surətdə deyə bilməzdi ki, general Cekson belə şeylərin

tərəfdarıdır. O, özünün başa düşdüyü kimi qanunu mühafizə edirdi, başqalarını da

bunu etməyə sövq edirdi. Onun çağırışı yalnız siyasət işlərində onun əleyhinə olan

adamlara qarşı idi, o bəhanə axtarırdı ki, hüquqi məsələlərin həll edilməsində onların

üzərinə rəsmi məhdudiyyətlər qoysun. Ceksonun təmsil etdiyi yeni demokratiyada

ümumi adamlar kütləsi bütün işlərdə öz üzərlərinə götürdüyü vəzifələri tərk

etmişdilər və öz standartlarına uyğun olaraq hüquqlardan istifadə edirdilər. Şübhə

yoxdur ki, Ceksonun ikinci prezidentliyi müddətində üsyan qalxırdı. Onun dostları və

tərəfdarları "kasıbların varlılara təbii nifrət etməsi" kimi səfeh sözlər danışırdılar.

Böyük iqtisadi qüvvələr bərabər qaydada dəyişikliklərə və iğtişaşlara doğru

irəliləyirdi. Kapital və əməyin münasibətləri general Ceksonun fəaliyyətindən və

fəaliyyətsizliyindən asılı olmayaraq dəyişirdi, qiymətlər qalxırdı, maaşlar onun başa

düşmədiyi qanunlarla dəyişirdi. Dəmir yollar millətin həyatının xəttini və sürətini

dəyişirdi. Ona görə də siyasətdə də köklü dəyşikliklərə ehtiyac var idi.

Seçkilər başa çatdı və viqlər qalib gəldikdə əmin idilər ki, Konqressin hər iki

palatasında çoxluğa malik olacaqlar, əlbəttə bu, kiçik çoxluq idi. Nümayəndələr

Palatasında onlar iyirmi beş, Senatda isə altı artıq səsə malik idilər. Onların

proqramına Müstəqil Xəzinə Aktını ləğv etmək, yeni Milli Bank yaratmaq, xəzinənin

vəziyyətini yüngülləşdirmək üçün ləngimədən istiqraz buraxmaq səlahiyyətlərinə

malik olmaq, daimi gəlir əldə etmək üçün hökumətin yeni tarif rüsumları sistemini

yaratmaq və ictimai torpaqları satmaqda davam edən ştatlar arasında əldə edilən

pulları bölüşdürmək daxil idi. Dövrün maliyyə çətinlikləri hökuməti bəzi şeylərə

öyrətdi və general Harrisonun ilk hərəkəti Konqressin fövqəladə sessiyasını mayın

246

son günündə yığmaq oldu ki, vəziyyəti yüngülləşdirmək üçün tədbirlər görülsün.

Lakin onlar yığışmamışdan Harrison öldü və onun həyata keçirilməsinə kömək

etməli olduğu bütün planların hamısı qarışdı. Prezident seçkisi kampaniyasının

həyəcanı və yorğunluğu, seçkilərlə əlaqədar çoxlu məsləhət verən adam axını ilə

ünsiyyət, seçkilərdən sonra onun ətrafına toplaşanlar bu altmış yeddi yaşlı adamın

qüvvəsi üçün görünür çox idi.

Con Tayler prezident oldu, ona heç bir Viq üzvü öz lideri kimi baxmırdı. O,

cənublu demokrat idi, ictimai siyasət prinsiplərinə uyğun olaraq general Cekson kimi

Bankın əleyhinə idi. Beləliklə seçki kampaniyasının maskaradı onun

peyğəmbərcəsinə irəlini görməsi ilə uzlaşdı. Zəfər çalmış viqlər demokrat prezidentlə

qaldılar. Onların proqramı əlbəttə ki, həyata keçirilmədi. Tayler öz mövqeyinin

möhkəm olmadığını hiss edirdi, ona görə də özünü orta xəttlə bağlamağa cəhd edirdi.

O, liderlik eləmək üçün nə kifayət dərəcədə cəsarətə, nə də təşəbbüsə malik idi. Onun

məsləhətçiləri viq liderləri idi. Bankla əlaqədar olan məsələlərdə o, həmişə tərəddüd

edirdi. Hər dəfə onun dostları deyirdilər ki, o, qanunu imzalayacaqdır. Lakin son

anda o, bu sənədi kənara atırdı.

General Harrison partiyanın inanılmış natiqlərindən özünə kabinet təşkil

etmişdi. Ölkənin yarısının, viqlərdən ən böyük şəxsiyyət kimi tanıdığı Uebster

Dövlət katibi olmuşdu. Tayler partiya siyasətini davam etdirməyi səmimi surətdə

arzulamaqla, hökumətdə vəzifə tutan adamlardan öz yerlərində qalmağı xahiş etdi.

Lakin Bank haqqında qanuna o, son dəfə veto qoyarkən viqlər artıq ona inanmırdılar.

1841-ci ilin sentyabrında Uebster istisna olmaqla bütün kabinet üzvləri öz

vəzifələrini tərk etdilər. Uebster isə şimal sərhədləri barədə İngiltərə ilə mühüm

danışıqlar aparıldığına görə və bu danışıqların uğurlu nəticəsinə ümid bəslənildiyinə

görə vəzifəsinin icrasını davam etdirirdi. Viqlər icra hakimiyyətindən əlini çəkdi.

Prezident istiqraz buraxmaq zəruriyyəti, planlaşdırılmış tarif dəyişiklikləri,

ictimai torpaqların satılmasından əldə edilən pulların ştatlar arasında bölüşdürülməsi

ilə razılaşaraq, Müstəqil Xəzinə Aktının ləğv olunması barədə qanunu imzaladı.

Bankdan başqa digər tədbirlər isə elə müsbət təsir göstərmədi. 1842-ci il seçkilərində

viqlərin Nümayəndələr Palatasındakı böyük çoxluğu yoxa çıxdı. 61 səs çoxluğu bu

seçkilərdə 25-ə endi. Senatda isə onlar mövqelərini saxlayırdılar. Lakin

Nümayəndələr Palatası olmadan onlar heç nə edə bilməzdilər. Köhnə rejimi bərpa

etmək barədə onların arzuları puça çıxdı.

Viq liderləri bildilər ki, siyasətin dəyişilməsi davam edəcəkdir. Siyasət

səhnəsinə quldarlıqla əlaqədar məsələ çıxdı. Şimali-qərb əraziləri konfederasiyaya

daxil edilən gündən Missurinin Birləşmiş Ştatlara qəbul edilməsi ucbatından

ehtiraslar qığılcımı yenidən parladı. Bu məsələ əvvəlkilərdən daha təhlükəli və

dağıdıcı ola bilərdi. Bu təkcə quldarlığın ləğv edilməsi məsələsi deyildi, quldarlıq

ərazilərinin genişləndirilməsi məsələsi idi. Anti-quldarlıq cəmiyyətini yaradan

adamlar quldarlığın ləğv edilməsinin səmmimi tərəfdarları idilər. Onlar quldarlıq

ərazilərini məhdudlaşdırılması barədə hər dəfə daha böyük tələblər irəli sürürdülər.

Birləşmiş Ştatların tərkibinə daxil olan ştatlarda quldarlıq elə bir institut idi ki,

onunla hökumət heç nə edə bilməzdi. Konqress Kolumbiya mahalında quldarlığın

qadağan edilməsinə və ştatlar arasında qul alverinin məhdudlaşdırmağa məcbur oldu.

Lakin digər ştatlar qalırdı. Satın alınmış böyük Luiziana qullarla dolu idi.

247

Qərbə tərəf ekspansiya.

Texasın və Kaliforniyanın Birləşmiş Ştatların tərkibinə daxil olması.

Viq liderləri özlərinin prezidentliyə gətirdiyi adamdan narazı idilər. 1844-cü

ilin aprelində Tayler Texasla apardığı danışıqların nəticəsi kimi, Texasın anneksiya

edilməsi barədə müqaviləni Senata göndərdi. Danışıqlar gizli aparılmışdı və

qurtardıqdan sonra, prezidentə yararlı şəkildə xalqa çatdırılmışdı. Senat 16 səsə qarşı

35 səslə müqaviləni rədd etdi. Bu məsələni heç kəslə məsələhətləşmədiyinə görə hər

iki partiya prezidentdən ciddi narazı qalmışdı. Lakin məsələ bir daha qəti surətdə irəli

srüldü və yenidən kənara qoyula bilməzdi. Bu məsələ qitəyə sahib olmaq məsələsi ilə

üzvi surətdə bağlı idi, Qərb planlarının özəyini təşkil edirdi. Ona görə də Senat öz

səsi ilə bunu kənara qoya bilməzdi. Bu, partiyaların ciddi mübarizəsini tələb edirdi.

Ona görə də demokratlar viqlərdən daha çox hazırlaşmışdılar. Viq partiyası isə hər

yeni məsələni tərəddüdsüz və çəkinmədən qarşılamağa hazır idi.

Texas sıçrayış etdi və 10 il ərzində cənubi-qərbdə gənc imperiya meydana

gəldi. Heç şübhəsiz onun iddia etdiyi və ağalıq etdiyi nəhəng region Ceffersonun

1803-cü ildə Fransadan satın aldığı geniş Luiziananın bir hissəsi idi. Lakin Birləşmiş

Ştatlar 1819-cu ildə İspaniyanın iddiasına güzəştə getmişdi ki, onunla müqaviləyə

görə, bütün Floridanın təhlükəsizliyini təmin etsin. Sonrakı dövlət katibi Adams Yeni

İngiltərədən olmasına baxmayaraq arzu edirdi ki, Birləşmiş Ştatların cənubi-qərb

sərhədlərinin Rio Qrande del Norte çayına tərəf qoyulmasına təkid etsin. Lakin

prezident Monro Cənublu olmasına baxmayaraq kabinetin digər üzvləri kimi bunu

yaxşı başa düşürdü ki, Şərq sakitləşməyəcəkdir. Monro general Ceksona yazırdı ki,

Qərblə Şərqin birliyində Şərqin vəznini nəzərə alaraq mən qəti surətdə hazırki

şəraitdə Florida məsələsi ilə razılaşmaq fikrindəyəm. O, Cənubun və Qərbin

narazılığına baxmayaraq Şərqin qənaətlənməsi qayğısına qalırdı. Luiziananın iddia

etdiyinin üçdə birini itirməsinə baxmayaraq, sonrakı 1820-ci ildə Monro heç bir

müqaviləsiz Missuri Kompromisini həyata keçirdi. Lakin bununla quldarlığın

genişlənməsi və Cənubun ekspansiyası uğrunda mübarizə başlandı. Texas

İspaniyanın mülkiyyəti olaraq qalmadı. Meksika xalqı 1821-ci ildə İspaniya tacı ilə

ittifaqını pozaraq öz müstəqilliyini elan etdi və Texası öz torpaqlarının içərisinə

qatdı. 1825-ci ildə Adams Mexikoya bu ərazi üçün bir milyon dollar təklif etdi, lakin

Meksikanın yeni hökumətinin onun təklifinə qısqanc inamsızlığı nəticəsində o, heç

nə əldə edə bilmədi. 1827-ci ildə "Kohaliya və Texas ştatı" Meksika Federal

Birliyinin üzvü oldu. İspaniya ilə mübarizəsində qüvvəsini artıran Meksika, həm də

Birləşmiş Ştatlardan onun ərazisinə immiqrant axınını bəyənirdi.

Əvvəllər onun qanunları quldarlığa icazə verirdi. Birləşmiş Ştatların Texasa

malik olmaq barədə arzusunun böyüməsindən onun qorxusu artdıqda, şərqdən olan

immiqrantlar üçün öz qapısını bağladı.

Haiti zəncilərinin İspaniyaya qarşı mübarizəsində onların rəğbətini qazanmaq

üçün Meksika quldarlığı ləğv etdi. Lakin immiqrantların ölkəyə gəlməsi dayanmırdı,

bu uzunluğunda sərhədi nə qorumaq, nə də müşahidə etmək mümkün deyildi. Buraya

qullar öz sahibləri ilə gəlirdi, həmçinin Meksika qanunlarının fəaliyyəti

amerikanların xeyrinə dayandırıla bilməzdi. Sahibkar adamlar ölkəyə uzun sərhəd

boyunca əsasən cənub ştatlarından gəlirdi. Onlar görürdülər ki, Meksika hakimiyyəti

248

daimi olmamaqla, prinsiplərə malik deyildir, onun stabil gücü yoxdur. Onların sayı

artdıqca işləri öz əllərinə götürdülər. Texas üçün Konstitusiya yaratdılar. Bu sənəd

onların öz konstitusiyalarına oxşayırdı. Onlar Meksika hökumətindən bunun üçün

razılıq ala bilmədikdə, hökumətin icazəsi olmadan 1833-cü ildə hüquqlardan və yerli

hakimiyyətdən kənarda inqilab etdilər. 1836-cı ildə hökumət devrildi və Meksika

prezidenti Santa Anna özünü diktator etdi. O, döyüşdə dövlətin müstəqilliyini

yaxşılaşdırdı, lakin onun uzurpasiyası yaddan çıxana oxşamırdı. Bıçaqla, tüfənglə

silahlanmış Texasın yeddi yüz qırx səkkiz adamdan ibarət kiçik ordusu sərhəddə

heybətli Sem Hyustonun başçılığı altında min altı yüz nəfərlik Meksikanın Santa

Anna ordusunun üzərinə hücum etdi. Düşmən altı yüzə yaxın əsgərini döyüş

meydanında ölü kimi itirdi, iki yüzdən artıq yaralı meksikalı bu dəhşətli iş başa

çatanda müalicə olunmağa göndərildi, yeddi yüz otuz nəfər əsir götürüldü, diktatorun

özünü isə qənimət kimi nümayiş etdirmək üçün Hyuston əsir götürdü. Hyustonun öz

qüvvələrindən isə cəmi altı adam həlak oldu, iyirmi beş adam isə yaralandı. Bu

xəbər, tənhalığında ona gəlib çatanda, qoca, sürgün edilmiş və unudulmuş Aaron

Barr qışqırdı ki, "Mənim tezliklə otuz yaşım olacaqdır".

Avropa dövlətləri sonrakı,1837-ci ildə ürəkdən istəyirdilər ki, Texasın

müstəqilliyini ticarətlə tanısınlar. General Cekson Texasın müstəqilliyini gecikmədən

tanıdı. O, bir sahibkar qaydasında nə Konqress, nə də heç kəslə məsləhətləşmədi.

Onun məsləhətləşdikləri adamlar müstəsna olaraq Texasdan olan özünün dostları idi.

O, özü general Hyustonun dostu idi və heç şübhə etmirdi ki, Birləşmiş Ştatların İcra

Hakimiyyətinin köməyi, nəticə etibarilə ölkəyə yeni ştat verəcəkdir. Texas öz

imperiyasında özü ev sahibəsi oldu. Lakin Cənubdan gəlib onu məskunlaşdıran

adamlar hökumətin sərəncamına götürülmürdü ki, öz müstəqilliklərini müdafiə

etsinlər. Onlar bu qaydada vətəndaşlığa götürülürdülər ki, bu ərazi Birləşmiş Ştatların

mənsubiyyətinə keçsin. Birləşmiş Ştatların genişlənməsi Cənubda torpaqların təbii

surətdə artması demək idi. Texasın Birləşmiş Ştatlara açıq əlavə olunmasından

Cənubun siyasi faydasının məhsulu yığılacaqdı. Təkcə ərazinin əlavə olunması və

cənubda yeni ştatların yaradılması Missuriyə kompromiss əldə etməyə imkan verdi

ki, Cənub senatdakı seksiyalar arasındakı bərabərliyi saxlamağa ümid bəsləsin.

Texasın nəhəng əraziləri bir çox ştatların birlikdəki ərazisindən böyük idi. Bura

ölkənin qalan hissəsinə göstərirdi ki, Cənubun qanunsuzluğu və ambitsiyalı adamları,

onlar üçün olan oyunun bir hissəsidir.

Belə deyirdilər ki, general Hyuston Tennessidəki evindən bir ümidləri boşa

çıxmış və etibarını itirmiş adam kimi gəlmişdi ki, Texası Meksikadan ayırsın. Hər bir

sərhəddə olan kimi ölkə macəra üçün gələn adamlarla dolmuşdu. Bu adamlar əmin

idilər ki, bura əvvəlcədən planlaşdırılmış xüsusi macəra üçün gəlmişlər.

Texas gizli dəstələri Cənubun ambitsiyasına xidmət edirdi. Buraya məskunlar

başqa ştatlardan gəlmişdilər. Texasın istiqlaliyyəti bir mühüm iş kimi meydana çıxdı,

əhali yeni gələn adamların əhval-ruhiyyəsinin təsiri altında Meksika hakimiyyətini

qəbul etmirdilər.

Birləşmiş Ştatların tərkibinə daxil olmaq təklifi onun sərəncamına keçmiş

adamlardan gəldi, ona görə yox ki, istiqlaliyyəti qorusunlar, ancaq ona görə ki, yeni

vətəndə onlar amerikanlar kimi azad olacaqdılar. Çünki bu ölkənin sərhədlərini onlar

tez-tez keçib Ştatların ərazisinə daxil olurdular. Bu məsələ Van Buren tərəfindən

249

qaldırıldı. O, zamanın əlamətlərini yaxşı tutmuşdu və bununla əlaqədar nə isə etməyə

meyl edirdi. Tayler bu məsələni müəyyən həvəslə qəbul etdi. Özü Cənublu olan və

Cənub nöqteyi-nəzərində tərbiyə alan, Cənubun konstitusiya doktrinasını daha

möhkəm müdafiə edən, müəyyən dərəcədə radikal olan və onun kabinetində Dövlət

katibi olan Kalhoun kimi bu işdə səriştəsi olmayan Tayler federal sistemdə bacardığı

qədər tarazlıq yaratmağa çalışırdı. Texasın anneksiyası ona hər bir dövlət xadiminin

atmağı arzu etdiyi addım kimi görünürdü. Texas öz təklifi rədd edildikdə separatçılıq

rolunu qəbul etməyə hazır idi. Ehtiyatlı partiyaların qısqanclığı onu Birləşmiş

Ştatlardan xaric etsəydi, general Hyustonun dediyi kimi "rəqib qüvvələr onu yenidən

qurardılar və Sakit okean Atlantik okeanı kimi otuzuncu illərdə Texasın bir

hissəsinin komponenti olardı". "Birləşmiş Ştatlara paxıllıq edən və ya ondan qorxan

bütün qüvvələr bu yazılı cəhdləri qitədə mövcud ola bilən bir rəqib qüvvə kimi

istifadə edəcəklər". Sakit okeanın uzun sahili işğal edilmək üçün açıq idi.

Kaliforniyanı və Nyu Meksikanı ələ keçirmək üçün irəli baxmaq lazım idi. Onun

etibarlı lideri elan edirdi ki, "Şimali Amerikanın xəritəsinə baxmaq mümkün

olmadıqda və layihənin səmərəsi başa düşülməsə, onlar gəlməlidirlər". Lakin Texas

eksperiment keçirilmək üçün qalmadı. Müqavilənin 1844-cü ilin iyununda Senat

tərəfindən səsvermədə uğursuzluğa düçar olmasına baxmayaraq, Tayler Texası bu

rədd qərarından heç on iki ay keçməmiş Birləşmiş Ştatların tərkibinə daxil etdi.

Taylerin şəxsi həyatında da gözlənilməz hadisələr baş verirdi. 1844-cü ilin bir

açıq havalı fevral günündə Potomak çayı ilə hərb gəmisində yüz nəfərlik sərnişinlə o,

ekskursiyaya çıxmışdı. Bu hörmətli kompaniyaya prezident, onun kabineti və

Konqress üzvlərinin çoxu və onların ailələri, həmçinin ahıl yaşlı missis Medison kimi

Ağ evin köhnə sahibəsi daxil idi. Ekskursiyanın məqsədi "Sülh yaradan" adlı iri

topun necə işləməsinə tamaşa etmək idi. Bu top 225 funtluq mərmi atırdı. Top bir

neçə dəfə heç bir hadisə olmadan atdı və geri qayıdanda, onlar şəhərə yaxınlaşanda

final salyut üçün ağır mərmi lüləyə qoyuldu və dəhşətli səslə partlayış baş verdi.

Tüstü dağılanda göyərtədə bir xeyli adam ölmüşdü, ya da ölürdü. Ölənlərin arasında

Dövlət katibi Apşar, Donanma naziri Cilmer və həmçinin Qardner də var idi.

Axırıncının qızı tezliklə prezident Taylerin arvadı olacaqdı. Senator Benton və

başqaları huşsuz uzanmışdılar. Bu vaxt prezident yalnız təsadüf nəticəsində

təhlükədən qaçmışdı, o, Miss Qardner tərəfindən partlayışdan əvvəlki anda zarafatla

aşağı çağrılmışdı.

Prezident Con Kalhounu dövlət katibi seçdi. Bu böyük Cənubi Karolinalı

Cənuba xidmət naminə bu təklifi qəbul etdi. O, işdən möhkəm yapışdı və anneksiya

barədə gizli müqavilə Texas hökuməti ilə bağlandı. Bu müqavilə prezident Tayler

tərəfindən 22 aprel 1844-cü ildə Senata göndərildi və bəlalı müxalifətlə qarşılaşdı.

Ratifikasiya üçün lazım olan üçdə iki səs toplamaq əvəzinə müqavilə üçdə iki səslə

rədd edildi. Bu admintrasiya üçün ciddi sarsıntı idi. Texas məsələsi belə qaldı və

1844-cü ilin prezident seçkilərində həyati əhəmiyyət kəsb etdi.

Viqlər 1844-cü ildə birləşdilər. Bu kampaniyada Kley viqlərin vicdanı idi.

Demokratların qurultayı bir neçə həftə sonra həmin Baltimor şəhərində keçirildi, o,

məlum olmayan nəticəsinə görə, böyük maraq doğurmuşdu. Gələn adamlara Van

Buren təklif edildi. Nümayəndələrin yarısından çoxu onun lehinə

təlimatlandırılmışdı. Lakin orada onun əleyhinə işləyən qüvvələr də var idi. Ona

250

qarşı olan səbəblərdən başlıcası onun Texas məsələsinə münasibəti idi. Onun

düşmənləri Van Burendən belə bir bəyanat çıxartdılar ki, anneksiyanın tez

aparılmasına mane olsunlar və bu ona Cənubda böyük ziyan vurdu. Digər namizədlər

Pennsilvaniyadan Ceyms Byukenen idi, lakin o, öz namizədliyini geri götürdü.

Kalhoun da Byukenenin nümunəsini təkrar etdi. Qalan namizədlər Miçiqandan Luis

Kess və Kentukkidən Riçard Conson idi.

Səsvermə başlandı. Van Buren digərləri üzərində yaxşı çoxluğa malik idi,

lakin tələb olunan üçdə iki səsdən aşağı düşdü. Sonra onun namizədliyinin mümkün

olmaması müəyyən olundu. Qurultay doqquzuncu səsvermədə yekdilliklə Ceyms

K.Polku namizəd göstərdi.

Polk ilk "tutqun at" kimi namizəd olmaqla gözlənilməyən iddiaçı idi. O,

Tennessinin qubernatoru olmuşdu və 14 il Konqressdə xidmət göstərmişdi, dörd il

Nümayəndələr Palatasının spikeri olmuşdu. Lakin o, yaxşı tanınan dövlət xadimi və

milli partiya lideri deyildi və hər tərəfdə belə sual qalxdı: "Polk, kimdir bu Polk?"

Qurultay sonra Pennsilvaniyadan olan Corc M.Dallası vitse-prezidentliyə namizəd

göstərdi və təxirə salmadan Oreqonun tutulması və Texasın anneksiya edilməsini

bəyan etməklə möhkəm platforma qəbul etdi.

Üçüncü qurultay elə həmin şəhərdə həmin həftənin içərisində keçirildi.

Prezident Tayler gəlmişdi ki, Viq partiyasını Kleyin əlindən alsın, lakin uğur

qazanmadı. Bundan sonra o, bütün viqləri Kabinetindən atmağa başladı və

demokratların rəğbətini qazanmağa çalışdı, bu da eyni qaydada uğursuz oldu. O,

Tayler partiyasını təsis etdi, onu qorumaq üçün hökumətin himayəsindən bütünlüklə

istifadə etdi. "Tayler və Texas" onların partiya şüarına çevrildi. Prezident axırda bu

faktla yuxudan oyandı ki, hamı əvvəlcədən bilir ki, o, heç də növbəti prezident

deyildir və o, avqustda döyüş meydanından çəkildi.

Kley isə Alabama məktubu ilə özünə siyasi ölüm şəhadətnaməsi imzaladı və

bu vaxtdan etibarən viqlərin məsələsi yavaş-yavaş süqut etdi. Kley uzun illər ərzində

böyük partiyanın parlaq lideri olmaqla yanaşı, onun bütü idi. O, öz mövqeyini izah

etmək, aydınlaşdırmaq üçün məktublar yazırdı. Alabamadan olan dostuna yazılan

məktuba qədər onların faydası və ziyanı kiçik idi. "Alabama məktubu"nda Kley

Texas məsələsinə toxunaraq, bəyan edirdi ki, «anneksiyaya heç bir şəxsi etirazı

yoxdur, buna biabır olmadan, müharibəsiz, dəqiq və düzgün şərtlərlə nail olmaq olar.

O, bunu görməyə şad olacaqdır". Bu hissiyyat onun yaxşı məlum olan "Deli

məktubu"nda ifadə edilən fikrə tam əks idi. Axırıncı isə Viq partiyasının bu böyk

məsələ barədə yaxşı məlum olan mövqeyinə bərabər idi. Demokratlar hər yerdə onun

"bunu görməyə şad olacaqdır" kəlməsini təkrar edirdilər. Viq natiqləri və naşirləri

məsələni izah etməyə cəhd etdilər. Lakin bu əbəs idi. Əbəs yerə Kley özü əlavə

məktublar yazırdı və elan edirdi ki, o, indiyə qədər öz yeni məktubundakı mövqedə

dayanır. Bu çox gec idi, səhv artıq buraxılmışdı. Fuşenin məşhur sözləri ilə deyilsə,

bu cinayətdən də betər səhv idi.

1842-ci ildə Morze teleqrafı icad etdi və onun qoyulması imtiyazını

Kapitolinin aşağı otaqlarına verdi. Təcrübə uğurlu oldu, Konqress üzvləri buna çətin

inanırdılar ki, Morze müxtəlif otaqlardan onların söhbətini təşkil etməyə qadirdir.

Konqressin bir görkəmli üzvü hamıya bəyan etmişdi: "Maqnit teleqrafı əhəmiyyətsiz

ximeradır, heç nəyə yaramayandır".

251

Tayler Virciniyadakı evinə döndü və tezliklə ictimai diqqətdən qeybə çəkildi.

Ancaq 16 il sonra Vətəndaş Müharibəsi başlananda o, "Sülh Konqressi"nin prezidenti

kimi Vaşinqtona gəldi. Bu gəliş heç nə edə bilmədi və Tayler öz kartını Cənubla bir

yerdə atdı və Konfederat Konqressinin üzvü oldu. Sonrakı il o, öldü. Bu bir fakt idi

ki, ona hakimiyyət vermiş partiyanı satan adam kimi o, tarixə düşdü. Con Tayler

gözə çarpan nümunə idi və onun xatirəsində ona paxıllıq etmək üçün heç bir şey yox

idi.

Yeni Prezident Ceyms K.Polk Şimali Karolinada anadan olmuşdu, çalışqan

fermerin oğlu və on üç uşaqdan ən böyüyü idi. Polk ciddi, qabiliyyətli, fərasətli və

dindar adam idi. Onun nöqsanı siyasi intriqalara meyl etməsi idi. Onun Kabineti

güclü idi və ən azı yaxşı şöhrəti olan dörd adam onun üzvü idi. Pennsilvaniyadan

subay dövlət xadimi olan Ceyms Byukenen Dövlət katibi oldu.

Ötən ilin yayında keçirilən prezident seçkisi kampaniyasının başlıca nəticəsi

artıq həll edilmişdi. Tayler adminstrasiyasının son günlərində razılıq əldə edildi və

sonrakı ayda Texas birliyin üzvünə çevrildi. Yeni ştat Konqressin birgə qətnaməsi ilə

anneksiya edildi. Şimalın viqləri arasında və Massaçusets qannuverici orqanından

bunun "qeyri-konstitusion" olması barədə qışqırıq qalxdı. Bu etiraza az diqqət

verildi.

Ancaq yarım əsr sonra Havay adaları oxşar qətnamə ilə anneksiya ediləndə,

bu metoda çox kiçik müxalifət qalxdı. Geniş və münbit Texas torpağı imperiya

genişliyində olmaqla, kənd təsərrüfatı və otlaq üçün nəhayətsiz imkanlara malik idi.

Hər bir amerikalı bu geniş düzənlik torpağın Birliyin bir hissəsi olmasına sevinirdi,

lakin heç kəs onun əldə edilməsi vaxtı baş verən siyasi intriqalar üçün iftixar hissi

keçirmirdi. Texas barədə bəzən "yenidən anneksiya" termini işlədilir, çünki iddia

olunduğuna görə, Texas Luiziana satın alınmasının bir hissəsi idi, lakin Floridanın

haqqının bir hissəsi kimi bu ərazi İspaniyaya geri qaytarılmışdı.

Polk Meksika ilə müharibəni istəmirdi, ondan yayınmaq istəyirdi. O,

inanmışdı ki, Meksika Texasa görə vuruşmayacaqdır, baxmayaraq ki, anneksiya

edilən vaxtdan bütün diplomatik əlaqələr kəsilmişdi. O, Konqressi və ölkəni yeni

ərazinin qan tökülmədən əldə edilməsinə görə təbrik etdi. O, açıqca gözləyirdi ki,

danışıqlar və ya satın alınma yolu ilə Kaliforniyanı ələ keçirsin və Con Slidelli hər

cür səlahiyyətlərlə Meksika paytaxtına göndərdi ki, bütün çətinlikləri yoluna qoysun

və Kaliforniya üçün yuvarlaq məbləğ təklif etsin. Lakin meksikalılar Slidelli qəbul

etmədilər. Müharibədən yayınmaq üçün prezidentin cəhdlərinə baxmayaraq onun

başlanğıcında Polk ciddi səhv buraxdı. O, Havanada sürgündə yaşayan Santa Annanı

Meksikadakı evinə bərpa etdi. Santa Anna öz dövrünün diqqəti cəlb edən

şəxsiyyətlərindən biri idi. O, çox saxta, qisascıl və hökmlü adam idi, igidlik və hərbi

bacarıqdan da xali deyildi. İlk dəfə 1833-cü ildə o, Meksikanın prezidenti olmuşdu.

Sonralar bir neçə dəfə müxtəlif vaxtlarda da bu vəzifəni daşımışdı. Lakin qısa

müddətli xidmətindən sonra xalq adətən ona qarşı qalxırdı və onu bir müddətə

sürgünə göndərirdi. Onun bu yaxınlardakı qovulması 1845-ci ildə baş vermişdi.

Prezident Polk bu vaxt Santa Annanı geri, Meksikaya qaytarmaq üçün hərbi gəmi

göndərdi, ümid edirdi ki, birincisi, o yeni prezident Paradesi devirəcəkdir. Həqiqətən

də o, bunu etdi və ikincisi, özünə rəğbətə görə minnətdarlıq etmək üçün Birləşmiş

Ştatlarla sülh münasibətləri quracaqdır, bunu isə o, etmədi. Meksikaya çatan kimi o,

252

Birləşmiş Ştatlarla müharibə etmək yolu ilə öz populyarlığını yaxşı bərpa etmək

niyyətinin üstünü açdı və bir qədər sonra belə də etdi.

Prezident Polk burada müharibə olmaması üçün ehtiyatlı qaydada general

Zakari Teyloru üstündə mübahisə gedən əraziyə, "İşğal ordusu" ilə göndərdi,

donanmanı isə Meksika körfəzinə yola saldı. Meksika da ordunu Matamorosda

yerləşdirməklə öz düşmənçiliyini göstərdi. İşğal ordusu Rio Qrande çayının

mənsəbinə tərəf hərəkət etdi və Meksika generalı Arista isə onu qarşılamaq üçün çayı

keçdi. İki ordu üz-üzə gəlmək üçün iki gün yol getdi və Palo Alto və Resaka de la

Palma adlanan döyüşlərdə vuruşdu. Meksikalılar məğlub oldular, həm də az

miqdarda amerikan öldrüldü və bu məğlubiyyət kifayət idi. Prezident Polk nəhayət

Konqressə məktub göndərib, elan etdi ki, "Amerikan qanı amerikan torpağında

axıdılmışdır", ilk zərbəni Meksika vurdu və müharibə vəziyyəti mövcuddur,

baxmayaraq ki, ondan yayınmaq üçün bütün cəhdləri etdik.

1847-ci ilin fevralında düşmən demək olar ki, amerikanları mühasirəyə aldı

və Meksika generalı Teylora xəbər göndərdi ki, o, sağ qalmaq istəyirsə onun kiçik

ordusu mövcud olmaqdan birbaşa hissələrə parçalanmalıdır və təslim olmalıdır. O,

açıq təslim olmamaq üçün belə edə bilər. Lakonik cavab bu oldu ki, "General Teylor

heç vaxt təslim olmur" və Buena Vistada döyüş başlandı. Bu 23-nün səhəri başladı və

bütün günü davam etdi. Axşama yaxın Teylor meksikanların qorxuya düşdüyünü

gördü və əmr etdi: "Kapitan Breq onları kiçik üzüm salxımı kimi götür" və gecə

düşəndə meksikalılar biabırçı surətdə qaçmağa başladılar. Meksikalıların itkisi, əsir

düşənlər daxil olmaqla iki minə çatdı, amerikanların isə itkisi 750-yə bərabər idi.

Həlak olanlar arasında Henri Kleyin oğlu da var idi. Bu döyüş Zakari Teylorun

Meksika müharibəsindəki karyerasını başa çatdırdı. Lakin bu şöhrət uzun müddət

yaşadı. O, bir neçə ay sonra doğma torpağına dönəndə yüksək şərəflə qəbul edildi.

Prezidentin acgözlüklə baxdığı Kordilyerlərdən dənizə qədər olan nəhəng

region onun əlinə yetişmiş meyvə kimi, həm də demək olar ki, qan tökülmədən

düşdü.

Serro Qordo döyüşündə Santa Anna öz səhvini gördü, lakin onu düzəltmək

artıq gec idi. Onlardan min adam öldürülmüş və yaralanmışdı. Üç min adam isə əsir

götürülmüşdü. Santa Anna öz faytonunda qaçmağa başladı, lakin fayton aşdı və

böyük miqdarda qızıl və onun özəl kağızları ilə dolu olan faytonu atıb öz protez

ayağı ilə qatırın belinə minib qaçdı. Amerikanların itkisi yüngül idi, dörd yüzdən bir

az çox idi.

Sentyabrın 14-də general Skott öz qabiliyyətli ordusunun başında Mexiko

şəhərinə girdi. Santa Anna əvvəlki gecə öz ordusunun böyük hissəsi ilə qaçmışdı, iki

minə yaxın cinayətkarı dustaqlıqdan azad edib onları silahlandırmışdı. Bu adamlar

şəhərə girən orduya evlərin damından hücum etdilər, lakin tezliklə qaçmağa üz

qoydular.

Cənubi-qərb iri regionunda bu torpaqlar azadlıq və ya qul torpaqları

olacaqdımı? Bu kiçik məsələ deyildi. Cənubda Luiziana 1812-ci ildə birliyə qəbul

edilmişdi, sonuncu qəbul edilən isə 1836-cı ildə Arkanzas oldu.

Nəhayət, 1848-ci ilin fevralında Qvadelupa Hidalqo sülh müqaviləsi bağlandı,

bu, Birləşmiş Ştatların tərkibinə sonralar Kaliforniya, Nevada və Uta ştatları,

Kolarodonun bir hissəsi və Yeni Meksikanın və Arizonanın böyük hissələri daxil

253

olmaqla iri bir ərazinin keçməsi ilə müşayiət olundu. Beş il sonra Birləşmiş Ştatlar

Meksikadan Arizonadan cənubda 45 min kv mil ərazisi olan Mossilla vadisini 10

milyon dollara satın aldı. Satın alınma kapitan Qadsden tərəfindən icra edildi və bu

Qadsden satın alınması kimi tanınır. Amerikanlar təhvil verilmiş torpaqlar üçün

Meksikaya 15 milyon dollar verdilər.

Müqavilə imzalanmasından doqquz gün əvvəl Kaliforniyada qızıl yatağı kəşf

edilmişdi. Bir neçə il bundan əvvəl burada isveçrəli Con Satter sahibkarlıq edirdi və

Sakramentodakı gözəl vadidə məskunlaşmışdı. Satter işləmək üçün Nyu Cersidən

olan Ceyms Marşall adlı dülgəri də işə götürmüşdü və bu məhz o adam idi ki, ilk

qızılı kəşfi etmişdi. Marşall Serra Nevada dağının ətəyində Amerikan çayının

üstündə tikilən dəyirmanın inşasında baş nəzarətçi idi. O, dəyirmanda parıldayan

hissələri müşahidə edəndə anladı ki, bu qızıldır. Xəbər tezliklə yaxındakı yaşayış

məntəqələrinə yayıldı, lakin adamlar buna olduqca ləng inanırdılar. San Fransisko

kəndi böyük kəşfdən sonra gur inkişaf etdi. Çoxları özlərinin bütün əmlakını satıb,

qızıl yataqlarına tələsirdi. Bütün digər biznes sahələri fəaliyyətsiz idi, dayanmışdı.

Hakimlər öz məhkəmə kürsülərini, həkimlər öz xəstələrini tərk edirdilər. Şəhər

şuraları kvorum olmadığından dağılırdı, fermalar icarəçilərsiz qalmışdılar, dalğalanan

taxıl zəmiləri viranəyə dönürdü. Hər yerdə sevinc çox böyük idi, bütün məqsədlərə

xidmət edən gəmilər ticarətdən dönüb, Sakit okeana istiqamət götürürdü. Çoxları

Keyp burnu yolu ilə gəlirdi, digərləri Panamanın ölümcül iqliminə dözməli olurdu,

Birliyin hər güşəsindən arabalar qərb düzənliklərini keçib gedirdilər. Uzun və ağır

səfərdə onlara çox şey təhlükə idi - vəhşi heyvanlar və vəhşi hindular, dağ qarlarının

sürüşməsi və hər şeydən əlavə, vəba bu qərbə gedən karvanlara hücum edirdi.

Yorulmuş yolçular heç vaxt El Doradoya gəlib çatmırdı, evindən çox-çox uzaqlarda,

Qərbin nəhayətsiz və yolsuz rayonlarında öz adsız qəbirlərini tapırdı. 1849-cu ilin

yayında insan axını çox-çox uzaqlardan başlayıb Sakramento vadisinə axışırdı ki,

varlanmaq barədə öz arzularını həyata keçirsin. Lakin çoxları ümidlərini itirməklə

qarşılaşırdı, sağlamlıqları və ruhları məhv olunmuş şəkildə qayıtmaq və ya vəhşi

mühitdə naməlum qəbrlərini tapmaq kimi çox rəhmsiz olan bir müdhiş əvəz alırdı.

Kaliforniya Qərb dünyasındakı heç bir digər ştat və ərazi kimi

məskunlaşmamışdı və qızıl yataqları kəşf edildikdən sonra iki ildən az müddətə

burada sakinlərin sayı yüz mini keçdi.

Viqlər ümid bəsləyirdilər ki, onların ulduzu qalxdı. General Teylor ilk dəfə

eşidəndə ki, onun prezident olması barədə söhbət gedir, o, təəccüb qaldı. Sonra o, bu

ağılsız ideyaya güldü. Lakin aylar keçdi və qəzetlər bu məsələ barədəki yazılarla

doldu. O, bunu ciddi qəbul etməyə başladı.

Zakari Teylor əsgər idi və yalnız əsgər idi. Siyasətçi məkrindən, partiya

təşkilatının qəribə qaydalarından o, bir uşaq kimi xəbərsiz idi. Erkən yaşında o,

orduya daxil olmuş və 1812-ci il müharibəsində hindu qəbilələri olan Qara Hauk və

Seminol müharibələrində xidmət etmişdi. O, əlli il ərzində öz ölkəsinə itaətlə qulluq

etmişdi, Meksika müharibəsindəki qəflətən irəli çıxmağa qədər şöhrət əslində ona

bütünlüklə məlum deyildi.

Kaliforniya bu vaxt azad ştat kimi Birliyə daxil olmaqdan ötəri qapını

döyürdü və bu cəhdlərdən sonra 1850-ci ildə 31-ci ştat kimi Birliyə daxil oldu.

Mədənlərə yollanan adamlar qul sahibləri deyildilər, baxmayaraq ki, çoxları

254

Cənubdan idi. Kaliforniyalılar ştat konstitusiyası tərtib edib, yekdil səslə quldarlığı

torpaqlarından xaric etmişdilər. Bu Cənuba dərindən təsir etdi və onu hərəkətə

gətirdi. Müharibə cənublu prezidentin və cənubluların üstünlük təşkil etdiyi

Konqressin təzyiqi ilə başa çatmışdı. Başlıca məsələ qul ərazisini artırmaq idi və

onlar ümid dolu gözlərini 1849-cu ildə öz vəzifəsinə başlayan prezident Teylora tərəf

çevirdilər. O, nə edəcəkdir? O, cənublu idi və Luizianada iri plantasiyanın və bir neçə

yüz qulun sahibi idi. Cənubluların ümidi buna əsaslanırdı, baxmayaraq ki, Teylor

demişdi ki, o, hansısa bölmənin və ya tərəfdarlarının prezidenti olmayacaqdır. Axırda

onun patriotizmi qalib gəldi və Kaliforniya azad ştat kimi qəbul edildi.

Yeni ərazilərdə quldarlığa icazə verilməsinə gəldikdə, Nümayəndələr

Palatasının Pennsilvaniyadan olan demokrat deputatı Devid Uilmot səsverməyə

düzəliş kimi təklif etdi ki, nə quldarlığa, nə də məcburi əməyə Meksikadan alınmış

ərazilərdə icazə verilməsin. Bu əlavə Nümayəndələr Palatasında qəbul olundu, lakin

Senatdan keçmədi. Senatda pulun ayrılmasına da səs verilmədi. Quldarlığın

genişlənməsi məsələsi yenidən müzakirələrə və müqavilələrə maraq oyatdı. Burada

Birləşmiş Ştatların ilkin bütün ərazisindən böyük olan nəhəng əyalətlər var idi.

Quldarlıq oralara yeriyəcəkdirmi və quldarlıq ştatları dağlar ərazisində və Sakit

Okean qonşuluğunda yaranacaqdırmı? Axı bu ərazi həm də Şimalla Cənub arasında

Senatda tarazlıq yaratmaq məqsədinə xidmət etməli idi. "Uilmot düzəlişi" ya qəbul

olunmalı, ya da rədd edilməli idi. Bu məsələ diqqətdən yayına bilməzdi.

Bu dövrdə demokratlar özlərinə yaxşı proqram tərtib etdilər. 1844-cü ilin

seçkilərində Konqressin hər iki palatası demokratik oldu və indi partiyanın tədbirləri

həyata keçirilə bilərdi. 1846-cı ilin iyununda yeni Tarif Aktı qəbul olundu. Avqustda

Akt qəbul edildikdən sonra bir daha Müstəqil Xəzinə yaradıldı, bunu vaxtilə Van

Buren planlaşdırmışdı. Lakin demokratların hakimiyyəti Polk adminstrasiyasının ilk

Konqressi ilə başa çatdı.

1846-cı ilin payızındakı Konqress seçkilərində Nümayəndələr Palatasındakı

demokratların çoxluğu yenidən viqlərə keçdi. Dəyişməyə daha ləng tərpənən Senat

demokratik olaraq qalırdı. Palatalar bir-biri ilə razılaşmırdılar. Partiya planları qarma-

qarışıqlığa düşürdü. Konqress siyasətdən dərində yerləşən məsələlər barədə

narahatçılıq keçirirdi. Quldarlıq məsələsi yenidən bayraq edildi. Demokratik senat

"Sərhəd məsələsinə dair müqaviləni", pul ödəmək qanununu qəbul etmək istəyirdi,

bu məsələdə heç kəs quldarlığın genişlənməsi barədə heç nə deyə bilməzdi.

Nümayəndələr Palatasındakı viqlər isə Uilmotun əlavəsi üzərində təkid

edirdilər. Oreqon məsələsi mübahisə yaratdı. Senat Oreqonun bir quldarlıq istisna

edilən ərazi kimi onun barəsində hər hansı bir qanunun qəbul edilməsinə razı deyildi.

Nümayəndələr Palatası isə quldarlığı istisna etməyən heç bir tədbiri qəbul etmirdi.

Sülh müqaviləsində və güzəşt barədə palatalar bir-birilə razılaşmırdılar.

1848-ci ilin avqustunda onlar Oreqonun təşkil edilməsi barədə razılığa

gəldilər. Sonra Senat güzəştə getməli oldu və onun ərazisinə 1787-ci il qadağan

olunma barədəki qanunun yayılmasını nəzərdə tutan qanun əsasında Oreqonun

yaranmasına razılıq verdi. Lakin Kaliforniya və Nyu Meksika məsələlərində qıfıl

açılmırdı. Bütün tədbirlər baş tutmadı və yeni ərazilər Meksikadan alındığı vaxtda

olan kimi qanunsuz qaldılar. Demokrat partiyasından olan siyasətçilər siyasi

doktrinanı ön plana çəkirdilər. Bu ərazilərə quldarlığın buraxılması, onların dediyinə

255

görə, elə bir şey deyildir ki, əvvəlcədən və ya federal hakimiyyət tərəfindən

müəyyənləşdirilsin. Bu məsələ şəraitin özü tərəfindən və ya oranı özünə vətən seçən

adamların azad seçkisi tərəfindən həll edilməlidir. Özlərinə institutlar və iqtisadi

həyat seçməkdə onların öz hüququ olmalıdır və Konqress onların seçkilərinin necə

olması barədə diqtəyə yol verməməlidir. Onlar bunu demokratiyanın prinsipi

adlandırırdılar və təsdiq edirdilər ki, hər bir icma, birlik öz həyatını özü müəyyən

etməlidir.

Palatalar arasındakı açılmayan qıfılın mövcud olduğu həmin il həm də

prezident seçkisi ili idi. Hər kəs əhəmiyyətli bir dəyişikliyin baş verəcəyinə şübhə

edirdi. Viqlər və demokratların hər ikisi dövrün əlamətlərini müşahidə edirdi.

Demokratlar Polkdan üz çevirərək prezidentliyə Miçiqandan olan Lyuis Kessi

namizəd göstərdilər. O, mühafizəkar xüsusiyyətlərə malik idi, köhnə doktrinaların

prinsiplərinin dili ilə danışırdı. Viqlər isə indiyədək ehtiyatlı olduqlarından, yenidən

1840-cı il taktikasına əl atdılar. Filadelfiyadakı Viq qurultayında prezidentliyə

general Zaxari Teylor namizəd göstərildi. O, siyasətçi deyildi, lakin general Harrison

kimi əsgər idi. Vitse-prezidentliyə isə Nyu Yorkdan olan Millard Filmor namizəd

göstərildi. Viqlər prinsiplər barədə ümumiyyətlə heç bir bəyanat vermədilər. Lakin

nəticə elə də qaranlıq deyildi. Demokratların Nyu Yorkdakı güclü fraksiyası onların

elan etdikləri proqramı qəbul etmədiyinə görə açıq etiraz etdi və onlar kimi düşünən

digər dörd ştatdan olan adamlarla birlikdə, əvvəldən quldarlığın yayılması əleyhinə

olan Van Bureni prezidentliyə namizəd göstərdi.

Lakin məsələ bununla qurtarmadı. Avqustda Buffaloda digər qurultay yığışdı,

bu qurultayda on səkkiz ştatın nümayəndələri iştirak edirdi, bunlar müstəqil "Azad

Torpaq" partiyası yaratmaq üçün yığışmışdılar. Onlar nə qanunları Konqressə

dəyişiklik üçün heç bir səlahiyyət verməyən ştatlarda quldarlığa mane olmağı, nə də

qanunları Konqress tərəfindən yaxşılaşdırılan ərazilərə quldarlığın gətirilməsinə icazə

verməyi vəd etmirdilər. Bu qurultay da Van Bureni namizəd göstərdi. Nyu Yorkdakı

demokratik parçalanma Kessin seçkini uduzmasına başa gəldi. Ştatın otuz altı səsi

general Teylora verildi və bu otuz altı səs elektoral kollegiyasında general Teylorun

üstünlüyü idi. Van Burenə üç yüz minə yaxın səs verilmişdi. "Azad torpaq"çılar öz

qüvvələrini demokratlardan daha çox viqlərdən alırdılar. Növbəti Nümayəndələr

Palatasında onlar qüvvələr tarazlığını yaratdıqlarından demokratlar və ya viqlər

onlarsız palatada çoxluq təşkil edə bilmirdilər.

256

Şimalla Cənub arasında kompromiss axtarışları

"Azad torpaq" kampaniyası partiya xəttini elə köndələn kəsmişdi ki, heç kəs

sonra nə olacağını deyə bilmirdi. Hər şey dəyişikliklərdən xəbər verirdi. 1840-cı

ildən 1850-ci ilədək olan on il ərzində yeni qüvvələr başını qaldırarkən, köhnə

qüvvələr özlərini sınadılar və dəyişdilər. Rod Aylend öz səsvermə hüququnu

genişləndirdi və özünün köhnə dəbli konstitusiyasında liberal dəyişikliklər etdi. Bu

konstitusiya köhnə koloniya dövrlərindən dəyişilməmiş qalmışdı. Nyu York

qanunvericilik orqanı Hadson çayı üstündəki torpaqları istifadə edən adamlara bu

torpaq üçün ödəmə hüququnun saxlanmasını qərara almışdı. Ona görə də onlar renta

ödəməkdən imtina edirdilər, şeriflərə silahlı qaydada müqavimət göstərirdilər.

Tayler Texasın anneksiya edilməsi barədə danışıqlar aparanda və Polk

Meksika divarlarını yarıb keçəndə, bütün bu dövrdə altı min mil məsafədə dəmir

yolu çəkilmişdi. Ölkənin əhalisi on yeddi milyondan iyirmi üç milyona çatmışdı.

Florida, Ayova və Viskonsin də Texas kimi ştatlar siyahısına daxil olmuşdu. Dəmir

yolu ilə birlikdə yayılan elektrik teleqrafı ticarətin və rəylərin sürətli hərəkətinə şərait

yaratmışdı. İmmiqrantların indiki böyük axınını ölkə əvvəllər heç vaxt görməmişdi.

Bir ildə yüz min nəfərdən artıq immiqrant gəlməsi 1842-ci ilə qədər görünməmişdi.

Təkcə 1845-ci ildə ölkəyə gələn İmmiqrantların sayı yüz qırx min olmuşdu və

ildən ilə immiqrant axını artırdı. 1849-cu ildə isə bu rəqəm iki yüz əlli yeddi minə

çatdı.

Bu illər okeanın o tayında həqiqi bədbəxtlik illəri idi. 1846-cı və 1847-ci

illərdə İrlandiyada dəhşətli aclıq baş verdi. 1848-cü ildə Avropa dövlətləri bir daha

inqilabla lərzəyə gəldi. İrlandlar təkcə qida verən torpaq axtarmırdı, qitənin köhnə

monarxiya dövlətlərindən olan adamlar da həmçinin artıq azadlıq bərqərar olan

ölkələri axtarırdılar. Əcnəbi dillərdə danışan və başqa adətlərə mənsub olan adamlar

yeni həyat üçün azad yer axtarırdılar. Onlar əsasən şimalın şəhərlərində yığışırdılar.

Özləri fəhlə olduqlarına görə, əməyin azad olmadığı cənuba gəlmirdilər. Qərbə doğru

minlərlə adamın hərəkəti başlandı. Bu isə Birləşmiş Ştatlarda yeni torpaqların

açılmasına, sənayenin diversifikasiyasına, millətin sürətlə böyüməsinə şərait

yaradırdı.

Bu vaxta qədər ölkə əsasən köhnə vətəndən gəlmiş adamlardan ibarət olan ilk

sakinlər və onların təbii artımı hesabına böyüyürdü. Bu dövrdən isə onların

qüvvəsinə kənardan gələnlər əlavə olundu. Okeanın o tərəfindən gələn insan

qabarması bir dəfə başlayandan sonra çəkilməyə keçmədi və ya azalmadı.

İmmiqrasiya və ya təbii artımdan asılı olmayaraq əhalinin artımı bütövlükdə milli

gücü artırırdı. Missuri və Arkanzasın da əhalisinin bura daxil olmasına baxmayaraq

qul saxlayan ştatların əhalisi yalnız sərhədlərin genişlənməsi hesabına böyüyürdü,

hətta Texas da bura əlavə olunduqda on il ərzində onların əhalisi yalnız iki milyon

artmışdı, bu dövrdə ölkənin qalan hissəsi öz əhalisini dörd milyon artırmışdı.

Sənaye də əhalinin artdığı sürətlə böyüyürdü və ixtiralar bu prosesi

yaxşılaşdırır və asanlaşdırırdı. 1846-cı ildə tam yararlı olan toxucu dəzgahı

patentləşdirildi. 1847-ci ildə fırlanan çap maşını icad edildi.

Cənub siyasətçiləri ancaq Konstitusiya hüquqlarından danışmalarına və

göründüyü kimi ancaq quldarlığın genişlənməsi barədə müzakirə aparmalarına

257

baxmayaraq, Cənub tacirləri Sakit okeana dəmir yolu çəkmək üçün iclaslar keçirir və

öz ticarətlərini genişlənən Qərblə birləşdirməyi müzakirə edirdilər. Onların planları

qitə miqyasında təsirə malik idi. Onlar yeni dövrün dili ilə danışırdılar və ümumi

inkişafda öz yerlərini tapmaq istəyirdilər. Onlar inkişaf prosesində iştirak etməyi arzu

edirdilər. Dövrün ruhu və gücü onlara qarşı çevrildi. Bu bir daha o vaxt sübut oludu

ki, Konqress Meksikadan alınmış yeni ərazilərdə quldarlığa münasibətdə öz

seçkisindən nə qaça bilmədi, nə də bunu təxirə sala bilmədi. Qvadelupa müqaviləsini

Hidalqonun imzaladığı həmin ayda (1848-ci ilin fevralı) Kaliforniyada zəngin qızıl

yataqları tapıldı və Vaşinqton siyasətçiləri ərazi kimi region təşkil etməyə hazır

olduqlarından əvvəl bura fərasətli adamlarla doldu. Onlar buranın Birləşmiş Ştatlara

ştat kimi daxil olması barədə müraciətlər etməyə hazır idilər. 1850-ci il əhalinin

siyahıya alınmasından əvvəl burada səkkiz min məskun var idi, onlar burada sərvət

axtarmağa gəlmişdilər. Bu çöllərdə adamların və heyvanların ağaran sümükləri

səpələnmişdi. Lakin adamların bura axını qurtarmırdı və ya zəifləmirdi. Minlərlə

adam arqonavtlar kimi "qızıl yun" tapmaq məqsədinə nail olurdu və bu adamlar ştat

qurmağa başladılar. Bu kifayət dərəcədə onu göstərirdi ki, bu məsələ baş verəcəkdir,

Konqress də onun ziddinə hərəkət etməyəcəkdir.

Yeni prezident daha çox xoşagəlməyən qaydada məsələyə təsir edirdi.

General Teylor prezident olmamışdan xeyli əvvəl Qərbdəki işlərə bir əsgər kimi təsir

etmişdi. O, Kaliforniyadakı və Nyu Meksikadakı sakinlərə məsləhət görürdü ki,

ştatın konstitusiyasını tərtib etsinlər və bir gün özlərinin seçdikləri institutlarla

Birləşmiş Ştatlara daxil olmaq barədə müraciət etsinlər. Kaliforniyalılar onun

məsləhətinə tezliklə əməl etdilər və Konqress onlarla görüşdükdə, onlar qurulması

tam başa çatmış hökumət yaratmışdılar. General Teylor ərazinin əyalət hərbi

qubernatoru general Rileyə əmr etdi ki, oradan çıxsın. Palatalar öz iclaslarını

keçirəndə, səmimi əsgər olan prezident onlara nəhayət yeni ştatı Birliyə qəbul etməyi

məsləhət gördü. Nyu Meksikanın qəbul edilməsini isə onların hazırlığı başa çatana

qədər təxirə saldı. Lakin bu məsələ elə də asan başa gəlmirdi. Bu hadisələrlə dolu

ildə ölkəni dərin həyəcan bürüdü. Birləşmiş Ştatların gələcəyi bunun nəticəsindən

asılı oldu. Elə əhəmiyyətli məsələlər danışılırdı və elə qorxu yaranırdı ki, onları

yaddan çıxarmaq asan deyildi.

Otuz beş il əvvəl Birləşmiş Ştatların parçalanması barədə danışan

federalistlərdən aralanan Con Kvinsi Adams 1843-cü ildə Texasın cənuba əlavə

edilməsindən ölkəni ədalətli parçalanmaya gətirib çıxaracaq perspektiv barədə

bəyanat verən viqlərə qoşuldu. Ləğv etmə hərəkatının lideri olan Qarrison 1845-ci

ildə təklif etdi ki, Massaçusets Birləşmiş Ştatlardan çıxmaq hərəkatına başçılıq etsin

və anti-anneksiya qurultayında o, bu təklifinə görə səmimi alqışlar qazandı. Xalq

kütlələri bu şeylərin arxasınca getmirdi. İti düşüncəli dövlət xadimləri bu təklifə ciddi

rəğbətlə yanaşmırdılar. Lakin hətta bütün şimal ştatları öz qanunverici orqanları

vasitəsilə bunu tələb etsəydi,təkcə Uilmot düzəlişi qəbul olunsa, hər bir Cənub ştatı

buna qarşı etiraz edəcəkdi. Cənublu adamlar açıqca federal hökumətin quldarlığı

qadağan etmək barədəki səlahiyyətlərini inkar edirdi. Ölkə sakitləşməyən

danışıqlarla dolu idi. Hamı düşünürdü ki, cənublular prinsiplərini kənara atsalar,

buna nə ilə cavab verəcəklər. Cənublular öz limanlarını Şimala qarşı bağlamaq

istəyirdilər və bütün ustalıqlarını və gücünü nəhayət Qərblə siyasi və iqtisadi ittifaq

258

qurmağa sərf edirdilər. Bütünlüklə Birləşmiş Ştatlardan ayrıldıqda, bu onların

axırıncı güvəndiyi amil olacaqdı.

Belə bir şəraitdə bir qərara gəlmək o qədər də asan deyildi. Hətta kompromiss

də uzun müddət mümkün olmayan bir iş kimi görünürdü. Köhnə xadimlər bu

məsələdə kənarda dayanmırdılar. Keçmiş dövrlərin onun üzərinə qoyduğu borcla

Kley ürəklərə yol tapan tonla hərəkət edirdi. Uebster hakimiyyətin aləti kimi

Konstitusiya barədə danışmağı kəsmişdi, o, sülh və kompromiss yollarını axtarmağa

kömək edən şeylərdən danışırdı. Razılaşma şəraiti yaranana qədər palatalarda və

onlardan kənarda bir neçə ay müzakirələr getdi. Nəhayət razılığa gəlindi ki, 1850-cı

ilin son ayında Kaliforniya Birləşmiş Ştatlara azad ştat kimi özü qurduğu

konstitusiya ilə daxil olsun. Meksikanın verdiyi digər ərazilər quldarlıq üçün açıq

saxlanıldı ki, hadisələrin gedişi və kənardan cənuba əhali axını onu qura bilsin. Sərt

şərtləri olan "Qaçqın Qul qanunu" cənublular üçün qaçmış qulların geri qaytarılması

sahəsində səmərəli leqal imkan yaradırdı. Bu dövrdə 1850-ci ilin martında Kalhoun

öldü,

Məsələlər yenə də prinsiplərin kompromissi barədə müqavilə bağlanması

tərəfə döndü. Mərhum Kalhoun Adamsa və Kleyə qarşı müxalif olub, ilk dəfə

general Ceksonu müdafiə etmiş, sonradan ondan üz döndərərək viqlərlə birlikdə Van

Burenə və Taylerə qarşı çıxış etmişdi. Viqlər onun həmişə ümidi və arzusu olmuşdu,

o, şimali İrlandiyadan gəlmişdi.

Azad ruhlu viqlər və azad ruhlu demokratlar Konqresdə öz nöqteyi-

nəzərlərini ifadə edirdilər. Nyu Yorkdan olan yeni Viq senatoru Syuard bu məşhur

müzakirələrdə özünü həqiqi radikal filosof kimi göstərmişdi. İstər rəyində, istərsə

niyyətlərində o, eyni qaydada radikal çıxış edirdi. O, tamamilə bütün kompromissləri

rədd edirdi, quldar ştatlarla azad ştatların tarazlıq imkanını inkar edirdi və bütün

ölkənin təkcə Konstitusiya deyil, "Konstitusiyadan daha yüksək qanun olan" ədalətə

və azadlığa özünü həsr etməli olduğunu elan edirdi. O, deyirdi ki, " Quldarlığın

iqtisadiyyatın şəfqətverici göstərişlərinin humanizmin yetişmiş təsirlərinə yol verməli

olduğuna inanmır. Quldarlığı qoruyan bütün tədbirlər və onun zorakılığını daha

mükəmməl etmək üçün genişlənməsi - bütün bunlar onun böyüməsini və ya onun

qüvvələrinin ləğv edilməsini yoxlamaqla, dinc yolla onun kökünün kəsilməsinə meyl

edir". Kalhoun qulaqlarında məhz bu sözlər səslənərkən öldü.

1850-ci ildə Birlikdən ayrılma hədəsi ciddiləşməyə başladı. İyun ayında

Neşvilldə aparıcı cənublu dövlət xadimlərinin qurultayı keçirildi. Qurultay təntənəli

surətdə bəyan etdi ki, Birlikdən ayrılmaqda ştat mücərrəd hüquqa malikdir. 1832-ci

ildə olduğu kimi ayrıca bir ştat yox, qul ştatlarının çoxu bu bəlalı addımı atmaq

istəyirdi. Ölkə qarışıq vəziyyətdə olanda 31-ci Konqress toplandı. Nümayəndələr

Palatasının spikerliyinə Corciyadan olan Nauell Kobb seçildi. Senat indi daha güclü

idi. Son qırx ildə böyük triumfatorlar olan Kley, Uebster və Kalhoun bütün hökumət

hərəkətlərində iştirak etmişdilər və onlar bu vaxtlar Senatda idilər. Senatda 30 il

xidmət etmiş Bekton və digər məşhur xadimlər yenə burada idi. Kley ilk sessiyalarda

liderliyi öz üzərinə götürüb müharibə edən bölmələr arasında harmoniyanı bərpa

etmək ümidi ilə seriya kompromiss tədbirlər irəli sürürdü. Bunlar 1850-ci ilin

Kompromiss tədbirləri və ya Omnibus qanunu kimi məşhur oldu. Bu məşhur

qanunda səkkiz maddə var idi, onlardan ən mühümü birinci maddə idi. Bu maddə

259

Kaliforniyanın azad ştat kimi qəbul edilməsini tələb edirdi. Altıncı maddədə

Kolumbiya mahalında qul ticarətinin qadağan olunması irəli sürülürdü. Yeddinci

maddədə isə yeni Qaçqın Qul qanununu qəbul etmək tələb edilirdi. Bu tədbirlər

Konqressin diqqətini səkkiz ay ərzində özünə cəlb etdi. Qanun hissələrə parçalandı

və seksiyalarda qəbul olundu. Bütün bu hadisələr vaxtı Kley lider idi. O, 72 yaşını

keçmişdi və səhhəti yaxşı deyildi. Kley həmin vaxt Konqressdəki bütün adamların

rəğbətini qazanmaqdan daha çox geniş milli rəğbətə malik idi. Sərhəd ştatının sakini

və qul sahibi olduğuna görə, o, əslində Şimal adamı olsa da, Cənub adamı kimi idi.

Cefferson Devis Senatda elan edəndə ki, Missuri xətti Sakit Okeana qədər

uzanmalıdır, Kley o dəqiqə bildirdi ki, bununla heç vaxt razılaşmayacaqdır, çünki

Cənubi-Qərb azad ərazidir və belə də qalmalıdır. Biz indicə öz britaniyalı

əcdadlarımızı bizim qitədə quldarlığı tətbiq etdiklərinə görə məzəmmət etdik və o,

istəmir ki, Kaliforniyanın və Nyu Meksikanın gələcək sakinləri bizi eyni ittihamla

məzəmmət etsinlər. Kley elan etdi ki, fevralın müəyyən günündə bu qanun barədə o

danışacaqdır və başqa şəhərlərdən minlərlə adam buraya gəldi ki, amerikan

natiqlərindən ən maqnetik gücə malik olan bu adamın son çıxışına qulaq assın.

Martdakı üç çıxış Senatda tarixi əhəmiyyət daşıdı. Bu çıxışları Kalhoun,

Uebster və Syuard etdi. Kalhoun yavaş-yavaş ölürdü, lakin bu nəcib çıxışını edənə

qədər xəstəliklə ona qalib gələ bilmədən vuruşurdu. İki dostunun köməyi ilə o,

səndələyə-səndələyə palatasına gəldi. Lakin o, öz çıxışını oxumağa qadir deyildi və

bu başqası tərəfindən edildi. Cənubun ömür sürən oğlanlarının ən böyüyünün son

sözünə böyük diqqət kəsilmişdi. Çıxışı oxuyanın qarşısında o, gözləri yarım örtülmüş

halda, sakit oturmuşdu. Belə pozasında kabusa bənzəyirdi. Kalhoun namuslu adam

idi və onun çıxışı da ruhunun namuslu əqidəliliyini ifadə edirdi. O, Şimalın onun

inamına görə Birlik təhlükədə olana qədər Cənubun hüquqlarına necə müdaxilə

etməsini göstərdi. Böyük protestant kilsəsi Şimal və Cənub qollarına bölündüyü kimi

ölkənin iki bölməsini bir yerdə bağlayan kəndir bir-birinin ardınca qırılır və tezliklə

burada heç nə qalmayacaqdı. O, Şimala müraciət etdi ki, Konstitusiyada düzəliş

edilməsi ilə razılaşsın ki, bununla Cənuba özünü himayə etmək səlahiyyəti verilsin.

Bununla böyük Cənubi Karolinalının ictimai karyerası başa çatdı. O, martın son

günündə öldü.

Bu həqiqətə uyğun deyildir ki, Kalhoun Birliyi parçalamaq istəyirdi. O,

güman ki, öz ştatını və bölməsini Birlikdən artıq sevirdi və inanırdı ki, onun

bölməsinin rifahı üçün quldarlıq zəruridir, buna görə də quldarlığı müdafiə edirdi.

Lakin Çatamın yaxşı dediyi kimi, koloniyaların hüquqlarının müdafiəsində loyal

ingilis olmaq qurtardığı kimi Kalhoun da uzun müddət öz ölkəsini sevməyən kimi

göründü. Kalhoun bu inamında düzgün idi ki, əgər millətin əxlaqi vicdanlılığı

quldarlığa əks çıxırsa, quldarlıq məhv olasıdır. Lakin o başqa inamında səhv edirdi

ki, bəşər qanunvericiliyi xalqın vicdanını idarə edir, qabağı görməkdə yanılırdı ki,

Birlik qanlı müharibədən heç də dirilə bilməyəcəkdir.

Sonrakı böyük çıxışı Daniel Uebster Kalhounun çıxışından üç gün sonra etdi

və bu çıxış "Yeddisi mart çıxışı" kimi məşhur oldu. Yeni İngiltərənin bu böyük

oğlunun nitqi maraqla gözlənirdi. 1830-cu ildə Heynə cavab verəndən Uebster

asanlıqla Amerikanın ən böyük natiqi kimi birincilik palmasını öz əlinə götürmüşdü.

İntellektual nəhəng kimi Uebster öz nəslinin bütün adamlarından üstün idi. O,

260

auditoriya qarşısına çıxdıqda, onun nitqi daşan çay kimi qarşısına çıxan hər şeyi özü

ilə aparırdı. Onun ağlı aşağıda yerləşən prinsipləri də tuturdu və o qədər aydın

danışırdı ki, savadsız adamlar da onu anlayırdı. Uebsteri çox hallarda Edmund

Börklə müqayisə edirdilər.

Uebsterin dünyanı hərəkətə gətirən qüdrətli səsinin ilk dəfə eşidildiyi vaxtdan

iyirmi il keçmişdi. Qoca yaş onun bədən quruluşu üzərinə yeriyirdi və onun

qüvvələri tükənməyə başlayırdı. Lakin indi o, Herkules kimi özünün bir qüdrətli final

cəhdi üçün qalxdı. Ölkə tam diqqətdə idi. Şimal təklif edilən Qaçqın Qul qanununa

qarşı üsyana qalxmağa meyl edirdi, Cənub isə azad Kaliforniyaya qarşı çıxırdı. Lakin

hamı həvəslə Uebsterdən, bu Şimalın böyük təmsilçisindən söz eşitmək istəyirdi.

Yeddi mart çıxışı, xalqın belə uzun müddət sitayiş etdiyi bütü qırıb dağıtmağa xidmət

etdi. Həmin çıxış edilən gün onun həyatının ən böyük günlərindən biri idi. Onun

nöqteyi-nəzərinə görə, Uilmot düzəlişi və Qaçqın Qul qanunu böyük narazılıq

yaradacaqdır, buna ehtiyac yoxdur. O, deyirdi ki, təbiət qanunları artıq bunu

etdiyindən, qanunla Kaliforniyadan və Nyu Meksikadan quldarlığı xaric etmək qul

sahibləri üçün "gülünc və məzəmmətdir". "Mən təbiətin ordinansını yenidən təsdiq

etmək və ya Allahın iradəsini yenidən qüvvəyə mindirmək ağrısını öz üzərimə

götürməyəcəyəm". O, həmçinin elan etdi ki, Şimal, qulların qalması məsələsində öz

vəzifəsini həyata keçirməkdə Cənuba ehtiyac hiss edir, çünki Cənubun şikayət

etməyə ədalətli haqqı vardır. Bu yolla o, öz bölməsinin abolitsionist cəmiyyətlərini

pislədi, onlardan imtina etdi.

Bu çıxışına görə o, azadlıq məsələsi naminə hər tərəfdən satqın, xəyanətkar

kimi məhkum edildi. Ciddinq bəyan etdi ki, bu çıxış azadlığa heç bir Cənub

ordusunun cəsarət edə bilməyəcəyi zərbəni vurdu. Horatsi Mann dedi ki, Uebster

Şimal üçün saxta qaldı, o, düşən ulduz idi, göylərdən düşən Lutsifer idi. Uitqer

özünün kiçik "İçabod" poemasında onun yıxılmasında baş verən namus və inamın

ölməsinə hönkür-hönkür ağlayırdı. Feynsuil hollunda Teodor Parker Uebsterin

hərəkətini Benedikt Arnoldun sayıqlığı ilə müqayisə etdi və bəyan etdi ki, Uebster

yalnız prezident olmaq üçün Cənubun dəstəyini əldə etməyə çalışırdı.

Syuard isə öz çıxışını "Konstitusiyadan artıq olan yüksək qanun"un

olduğundan başladı, bu maksima ona görə yaşamaq hüququ qazandı ki, Şimalın

adamları sonralar tətbiq olunan qaçmış qulların həbs edilməsi barədəki qanuna

müqavimət göstərirdilər. Sonra o, Birləşmiş Ştatlarda quldarlığın hökmən öləcəyi

rəyini irəli sürdü, bununla o, parçalanma barədəki bütün baxışları rədd etdi.

Bu böyük tədbirlər barədə müzakirələr bir neçə ay çəkdi və bir dəfə

görünməmiş bir vəziyyətə çatdı. Apreldə hadisələr senator Bentonun demək olar ki,

Missisipidən olan Futla dalaşmaq dərəcəsinə gəlib çatdı. Benton qul ştatından idi,

lakin öz görüşlərinə görə çox məsələdə Şimalın tərəfinə keçirdi və cənublu

nümayəndələr onu reneqat hesab edirdilər və onu ələ salmaq imkanını əldən

buraxmırdılar. Fut Benton barədə bəzi acı və təhqiramiz sözlər dedi və axırıncı öz

yerindən qalxıb düşmənçilik tərzində spikerə yaxınlaşdı. Bu vaxt Fut patronla

doldurulmuş öz tapançasını çıxartdı. Bundan Benton çox həyəcanlandı və onu tutub

saxlamağa çalışan dostlarına qışqırdı: "Mən silahlı deyiləm, mənim silah

gəzdirməkdən xoşum gəlmir. Kənara çəkilin və qoy qatil atəş açsın". Komitə sonralar

261

bunu təhqiq edib bildirdi ki, əvvəllər heç vaxt senatda belə şeylər olmamışdır. Lakin

bu iş unuduldu və başqa heç bir tədbir görülmədi.

4 iyul 1850-ci ildə prezident Teylor Vaşinqtonun abidəsinin bünövrə daşı

qoyulmasına həsr olunmuş kütləvi mitinqə gəldi və bir neçə saat qızmar günəşin

altında durdu. O, Ağ evə qayıtdı, qızmar istiyə görə iri qurtumlarla buz kimi su içdi

və soyudulmuş meyvə yedi. Həmin gecə o, vəba xəstəliyi ilə yatağa düşdü. Bir neçə

gün o, tif isitməsinə tutuldu və 9 iyulda Zakari Teylor vəfat etdi. Matəm prosesi

paytaxt şəhərinin küçələri ilə kədərli-kədərli addımlayırdı. Bütün Meksika

müharibəsini at belində keçirən general Teylor indi tabutda uzanmışdı, tabutun

arxasınca boş yəhər aparılırdı. Beləliklə bədbəxt Viq partiyası ikinci dəfə öz

prezidentini onların ölümü ilə əlaqədar itirirdi. Radikal cənublular prezidentin ölüm

xəbərini razılıqla qarşıladılar. Şimalda isə hönkürtülər səmimi olmaqla, geniş

ərazilərdə eşidilirdi. Qəribə cəhət orasında idi ki, cənublu şəxs Şimal adamı kimi

prezident olmuşdu. Ondan əvvəlki Prezident isə öz baxışlarında millətçi idi. O,

"cənublu prinsipləri ilə Şimal adamı" idi. Vitse-prezident Millard Filmor öz üzərinə

prezident səlahiyyətlərini götürmək barədə and içdi.

Böyük müzakirələr isə davam edirdi və tezliklə uzun zəhmətdən sonra onların

bəhrəsi göründü. Avqustun sonuna yaxın Senat Texasın sərhədi barədəki qanunu

qəbul etdi və Nyu Meksikaya olan iddialarından əl çəkmək üçün bu ştata 10 milyon

dollar pul verildi. Həmçinin Kaliforniyanın qəbul edilməsi barədəki qanun qəbul

edildi. Digər qanunla Nyu Meksika ərazi kimi təşkil edildi. Hər şeydən vacibi isə

Qaçqın Qul qanununun qəbul edilməsi idi. Kolumbiya mahalındakı qul ticarətinin

ləğv edilməsi barədəki qanun isə Senatdan sentyabrda keçdi.

Şimalın demokratları və viqləri Qaçqın Qul Aktına qarşı olmaqla birləşdilər.

Bu vaxt Cənubun hər iki partiyası, azad Koliforniyaya və həmçinin Kolumbiya

mahalında qul ticarətinin ləğv edilməsinə qarşı çıxmaqla birləşdilər. Bir neçə illiyə

iki böyük partiya birlikdə böyümüşdülər. İndi isə onların rəqabətinin başlıca səbəbi

hakimiyyətdə üstünlük qazanmağa əsaslanırdı.

Adamlar Qaçqın Qul qanununun həyata keçirilməsinin şahidi olur və buna

öyrənə bilmirdilər. Konstitusiya özü göstərirdi ki, xidmətdən qaçan qulların

qaçmasının şəraiti, məhkəmədən qaçan adam kimi dəqiq məlum olsa, - bu, o qullara

aid idi ki, bir ştatdan digərinə qaçırdı,- geriyə gətirilməli və tələb əsasında öz

sahibinə qaytarılmalıdır. Konqress 1793-cü ildə bu məsələdə Konstitusiyaya tabe

olmağı mühafizə etməyə yönəldilmiş tədbirlər qəbul etmişdi. Bu qanun öz

göstərişlərini federal idarələrə deyil, ştatların idarələrinə ünvanlandırmışdı. Şimal

ştatlarında magistratlar və şeriflər bu qanunun yerinə yetirilməsi üçün öz vəzifə

borclarının ödənilməsində ciddi zəiflik göstərirdilər, çox vaxt isə quldarlığa qarşı öz

münasibətlərini bildirmək üçün bu qanuna məhəl qoymurdular. Birləşmiş Ştatların

Ali Məhkəməsi Priqqin Penssilvaniyaya qarşı olan məsələsi ilə əlaqədar olaraq

məktub göndərdi ki, Konqress hər bir işdə Birləşmiş Ştatların qanunlarının icra

edilməsi vəzifəsini ştatların üzərinə qoya bilməz. Yeni qanun isə 1850-ci ildə

kompromiss tədbirlər müəyyən etməklə, imperativ və sərt qaydada federal

hakimiyyətin birbaşa fəaliyyətini təsbit etdi. Federal məhkəmənin bütöv maşını,

səlahiyyətli adamlar, polis rəisləri və nümayəndələr qaçmış qulların qaytarılması

məsələsində qul sahibkarlarının xidmətinə cəlb edildi. Bu sahibkarlıq hüququndan,

262

mülkiyyət hüququndan irəli gəlirdi. Federal polis rəisləri bu əməliyyatların icra

edilməsi üçün şəxsi məsuliyyət daşıyırdılar. Hər bir özəl vətəndaş köməyə

çağırıldıqda, ağır cəza qorxusu altında tabe olmağa borclu idi.

Qanunun icra edilməsi cənublular tərəfindən qəti surətdə irəli sürülürdü.

Bu kədərli iki ildə Uebster və Kley milləti əldə saxlamağa çalışırdılar. Uebster

öz adamlarının belə köməyini itirmişdi. Adamlar onu kompromiss müdafiəçisi

güman edirdilər. Onların ikisi də 1852-ci ildə vəfat etdilər və səhnə yeni adamlar və

tamaşalar üçün təmizləndi.

Kley, Kalhoun və Uebster kimi görkəmli adamlar siyasi fəaliyyətə qırx il

əvvəl, İngiltərə ilə ikinci müharibə ərəfəsində gəlmişdilər. Onların həyatı dövründə

hökumətin xarakteri dəyişilmişdi. Onlar Konqressə daxil olan günlərdə özlərini yeni

nəslin adamları kimi göstərirdilər və ölkə bir növ parlament sistemi qaydası ilə

yaşayırdı.

Konqress İcra Hakimiyyətini öz arxasınca aparan kimi görünürdü. Prezident

kabineti aparıcı partiyanın tanınmış liderlərindən təşkil edilirdi. Prezidentin varisliyi

məsələsi Konqressin xəttilə müəyyən olunurdu. Dövlət katibi vəzifəsi hökumətə

rəhbərlik etməyi qəbul edəcək post kimi tanınırdı. Konqresslə prezidentin

münasibətlərini də bir sözlə ifadə etmək çətin idi. Prezidentin rəsmi məsləhətçiləri

parlamentdəki müzakirələrə gəlmirdi. Palatalar onları Konqressdə dinləməkdən bir

səslə imtina edirdilər. Prezidentin məsləhətçiləri heç bir şəxsi məğlubiyyətə uğramır

və Konqressdəki heç bir şəxsi qələbədən həzz almırdılar. Lakin onların təsiri birbaşa

və güclü idi. Hökumət partiyalarının nəzəri cəhətdən parçalanmasına baxmayaraq

hətta prezident partiyası da palatalarda çoxluğa malik olanda belə olduqca az qabağa

gedirdi. Bu vəziyyət Con Kvinsi Adams prezident olana qədər davam etdi. Onun

arxasında heç bir partiya, nümayəndələr qrupu, nə də milli çoxluq dayanmırdı. Artıq

Monro dövründə, "yaxşı hisslər erasında" partiya xəttləri solanda, partiya intizamı

zəiflədikdə, Konqress müstəqil və öz təşəbbüsü ilə hərəkət etməyə hazır idi.

General Cekson prezident olduqda dəyişikliklər prosesi çətinləşdi. Cekson

vəzifədən getdikdə bütün dəyişikliklər keçib getmişdi. Bu, bütün partiyalar üçün bir

adətə çevrildi ki, prezidentliyə namizəd partiya tərəfindən təşkil edilən qurultayda

irəli sürülürdü. Partiyanın bir sıra aparıcı adamları seçkilərdəki müvəffəqiyyətdən

fayda gözləyirdi. Prezidentin namizədliyini irəli sürən qurultay partiyanın proqramını

da tərtib edirdi. Onun elan etdiyi prinsiplər təkcə prezidenti özünə bağlamırdı. Onlar

Konqressdəki partiyanın nümayəndələrini də bu çərçivədə hərəkət etməyə məcbur

edirdilər. Onların üzvləri qanunvericilik quruluşunu qırıb atan adamlar deyildi, onlar

müzakirələrdə sınaqdan çıxırdılar. Köhnə partiyaları qurultay idarə edirdi, yeni

partiyaları isə köhnə partiyalar yaradırdı. Yeni partiyalar yeni platformada yeni

qurultaylar keçirir və prezidentliyə yeni namizədlər irəli sürürdülər.

Prezident seçkisi ilində partiyalar daha güclü və təcavüzkar olurdu. 1840-cı

ildə viqlər Van Bureni prezidentlikdən uzaqlaşdırdıqda, onlar hökumətin köhnə

ənənəsini bərpa etdilər. Konqressdə və İcra Hakimiyyətində nüfuz bir partiyanın

əlində cəmləşdi. Lakin general Harrisonun ölümü bunu bir daha qeyri-mümkün etdi.

Tayler bir az demokratları, bir az da viqləri razı salırdı və dövlətin iki qanadı

getdikcə biri-birindən aralanırdı. 1848-ci ildə Viqlər qalib gəldilər və onların bir sıra

263

aparıcı şəxsiyyətləri prezidentin məsləhətçiləri oldu. Onların arasında Uebster də var

idi.

Kley və Uebster öz ölüm yataqlarından qəribə surətdə dəyişən səhnələrə

baxırdılar. 1852-ci ildə "Azad torpaq"çıların qurultayı yenidən yığışdı və yenidən öz

proqramlarını dörd il əvvəlki kimi elan etdi: "Daha heç bir quldarlıq ştatı, heç bir

milliləşmiş quldarlıq, daha heç bir quldarlıq ərazisi, qulun təhvil verilməsi barədə heç

bir milli qanunvericilik". Lakin onların tərəfdarları 1848-ci ilə nisbətən azalmışdı.

Partiyanın qurultayı ölkədə üçüncü tanınmış əsgər olan general Uinfild Skottu

prezidentliyə namizəd göstərdi. Demokratlar özlərinin köhnə dövrlərdəki inamı ilə

hərəkət etdilər. Onlar tanınmış liderlərindən hər hansı birini namizəd göstərmək

iqtidarında deyildilər. Nəhayət, onların seçkisi Nyu Hempşirdən olan Franklin Pirsin

üzərində dayandı. O, elektorların iki yüz qırx dörd səsini aldı, general Skott isə vur-

tut qırx iki səs topladı. Əhalinin səsverməsinə görə Pirs iki rəqibindən birlikdə 60

min az səs almışdı. Ümumilikdə isə üç milyondan artıq səs toplamışdı. Bu,

demokratların qələbəsinin ümumi və geniş yayıldığını göstərirdi. Demokratlar ona

görə qalib gəlmişdilər ki, viqlər rəylərin parçalanmasından əziyyət çəkirdilər, onlar

quldarlıq məsələsi üzərinə də bölünmüş şəkildə qalxmışdılar. Demokratlar isə

Cənubda başlıca gücləri ilə yanaşı öz təşkilatlarını saxlayırdılar və birgə fəaliyyət

göstərmək qaydasına üstünlük verirdilər. Onlarla birgə çıxış etməyən adamlar bir

partiya kimi görünürdülər, onlarla üz-üzə gəlməkdən və quldarlıq məsələsi üstündə

vuruşmaqdan qorxurdular. Lakin onlar bu məsələni nə qabarda bilir, nə də yaddan

çıxarda bilirdilər.

264

Qullara münasibətdəki fərqlər ölkəni parçalanmağa aparır.

Millard Filmor 18 sentyabr 1850-ci ildə Qaçqın Qul qanununu imzalayanda

demişdi ki, o, dövlət xadimi kimi özünə ölüm hökmünü imzalayır. Qaçqın Qul

qanunu qəddar və humanist olmayan tədbir idi. Qaçan qul, sahibi və ya onun agenti

tərəfindən tutulduqda magistratın və ya xüsusi müvəkkilin yanına gətirilirdi və onlar

işi dinləyib məsələni həll etməli idilər. Qanun bütün hallarda dustağın əleyhinə

işlədiyinə görə, çox biabırçı idi. Qul sahibinin və ya agentin andı işi həll etmək üçün

kifayət idi. Qara adam öz xeyrinə şəhadət verə bilməzdi. Jüri onlara mərhəmət

göstərməkdən imtina edirdi. Hətta xüsusi müvəkkilə qanun tərəfindən rüşvət

verilirdi. Çünki əgər o, tutulan qulu onu tutana versə, rüsum kimi 10 dollar alırdı.

Əgər o, qulu sərbəst buraxsa beş dollar alırdı.

Şimalın hər tərəfində minlərlə adam əmin idi ki, cinayəti olmadan qul qolu

bağlı saxlanırsa, sadəcə olaraq anadan olması və dərisinin rəngi kimi bədbəxtliklərə

görə o, belə vəziyyətə düşmüşdürsə, bacardığı qədər onun qaçmaq hüququ vardır.

Vicdan tələb edirdi ki, onlar bu adama onun qaçmasında kömək etməlidirlər. Şimal

əhalisi Qaçqın Qul Aktını ədalətsiz və əxlaqsız tədbir kimi ifşa edirdilər. Miçiqan,

Viskonsin və bütün Yeni İngiltərə ştatları özlərinin azadlıq qanunlarını qəbul etdilər

ki, azad qaraları himayə etsinlər. Şimaldakı azad ştatlarda bir az əvvəl quldarlıqdan

qaçmış iyirmi min zənci var idi. Qul ovçuları da adətən uğursuzluğa düçar olurdular

və hətta onlar uğur qazandıqda, çox vaxt çəkilən xərc o qədər böyük olurdu ki, bu

tədbir faydasız bir işə çevrilirdi. Uzaq Cənubda isə çoxları bilirdi ki, bu azadlıq

yalnız Şimal Ulduzu istiqamətindədir.

Cənub ştatlarından Şimala aparan gizli yola qaralar "Yeraltı" adını

vermişdilər. Bu sistemin yaradıcısı varlanmış tacir Levi Koffin idi. O, İndiana

ştatındakı Nyuport stansiyasını iyirmi il idi ki, idarə edirdi. Bu dövr ərzində o, və

onun sədaqətli arvadı onların hər ikisi kvarker idi, hər il ən azı yüz qaçqın qula

sığınacaq vermişdilər. Qadın yazıçı Harriet Biçer Stounun "Tom dayının koması"

romanındakı üzən buzun üstü ilə bir qadının öz uşağı ilə Ohayo çayını keçməsi

həqiqətən olmuş əhvalat idi. Bu qadın Koffinin evinə gəlib çatdıqdan sonra Missis

Koffin ona "Eliza Harris" adını vermişdi və qadın yazıçı Stou bu hadisədən öz

romanında istifadə etmişdi. "Yeraltı" yolun ən fəal iştirakçılarından biri Harriet

Tabmen idi, o, özü Merilenddən olan qaçqın qul idi. Bu qadın demək olar ki, ağ idi,

çox dindar və fərasətli idi və o, "öz xalqının Moiseyi" ləqəbini almışdı. O, qul

ştatlarına 19 səfər etmişdi və üstü açılmadan 300 qulu özü ilə Şimala, azadlığa apara

bilmişdi.

Vətəndaş müharibəsindən əvvəlki on illikdə şimalda siyasi vicdana ən güclü

təsir edən vasitə Harriet Biçer Stounun "Tom dayının koması" əsəri olmuşdu. Roman

dahilərin böyük əsərləri arasında yer tutmasa da, qeyri-adi təsir gücünə malik idi. İlk

dəfə çap edildiyi ildə kitabın 300 min nüsxəsi satıldı. Satış tezliklə milyonu keçdi.

Kitab İngiltərədə və onun müstəmləkələrində yayıldı və iyirmi dilə tərcümə olundu.

Əhvalat əsasən gənclərə müraciət edirdi və minlərlə oğlan 50-ci illərdə Topsiyə

gülürdüsə, Yevanı azca sevirdisə, Tom dayının taleyinə ağlayırdısa, Leqrinin

vəhşiliyindən qəzəblənirdisə, 1860-cı ildə onlar artıq seçici oldular. Onların səsi

265

müəyyən etdi ki, quldarlıq ədalətsiz işdir və bu inam həmin ildə baş verən siyasi

inqilaba səmərəli təsir edən güclü elementə çevrildi.

XIX əsrin əvvəllərində Amerikan xalqının ümumi verdikti bu idi ki, quldarlıq

şərdir. Vaşinqton və Cefferson kimi liderlər özləri qul sahibləri idilər, lakin bütün

ömürləri boyu quldarlığın mövcudluğuna heyifsilənirdilər, ondan narazı idilər.

Sonrakı illərdə quldarlıq başlıca siyasi məsələyə çevrildi. Kalhounun liderliyinin

arxasınca gedərək, demək olar ki, bütün Cənub Birləşmiş Ştatlarda quldarlığı müsbət

hal hesab edirdi. Məsələ həm də iqtisadi əhəmiyyət daşıyırdı. Qulların çoxunu

insanpərvər sahib, bu qul azad olduqda özünü saxlaya biləcəyindən daha yaxşı

saxlayırdı. Ona görə də belə qulların çoxu azadlıq üçün kiçik istəyə malik idi.

Qulların böyük əksəriyyəti isə bu sinfə daxil deyildi. Ev nökərlərindən,

faytonçulardan və onlara bənzər digərlərindən savayı pambıq ştatlarının qulları ağır

zəhmətlə tarlada işləyirdilər. Onlar ömürlərini, əvəzi ödənilməyən zəhmətdə

keçirirdilər; kişilik və qadınlıq şüurunun qığılcımına malik olan adam üçün bu

dəhşətli, sevincsiz, ümidsiz bir həyat olmalı idi. Onların yeməyi də əsasən qarğıdalı

xörəyindən ibarət olurdu, yalnız daha çox taqətdən salan əməklə məşğul olan qullara

təsadüfi vaxtlarda ət verilirdi. Şəraitin yaxşı olduğu yerlərdə isə qul özünü xoşbəxt

hesab edirdi.

Qul öz ağasının üzünə qayıtsa və ya qaçmağa cəhd etsə, o, güllələnirdi və elə

cəzalara məhkum edilirdi ki, bu da çox vaxt ölümlə nəticələnirdi. Qulun belə

fitnəkarlıqla öldürülməsinə qarşı heç bir qanun yox idi. Zəncinin qəsdən öldürülməsi

cənub ştatlarının hamısında guya cinayət hesab olunurdu. Əgər zənci ağ adam

tərəfindən öldürülsəydi, bu olduqca tez-tez baş verirdi, heç bir şahid tapılmırdı və

başqa heç kəs olmadıqda qulların şahidliyi qanuna görə yaxşı hal sayılmırdı və bu

səbəbə görə də nadir hallarda cəzalandırma baş verirdi.

Qul böyük cəhalətdə yaşayırdı. Demək olar ki, bütün pambıq ştatlarında

qulların oxumağa və yazmağa öyrədilməsi qadağan edilmişdi. Təkcə Virciniyada

sahib buna icazə verirdi. Şimali Karolinada qullar hesabı öyrənə bilərdi. Özünün

sahibə məxsus olduğunu güman edən qul qadın, özünə və kimsəyə xoş gəlməsinə

qətiyyən heç bir qayğı göstərmirdi.

Vətəndaş müharibəsi başlanana qədər qul ştatlarında 260 min azad zənci var

idi, onların böyük hissəsi Merilenddə, Virciniyada və Şimali Karolinada idi. Cənubda

isə azad zəncilərin statusu daha çox təhlükəli idi. Onların çoxu azadlıq aldıqdan

sonra yenidən qula çevrilirdilər. Onlar vergini və ya rüsumu ödəmək üçün sahib

tərəfindən dəfələrlə satılırdılar. Qula çevrilmək üçün ən böyük təhlükə adam

oğurlanması idi. Hər bir Cənub ştatında adam oğurluğu barədə sərt qanunlar var idi,

həmin faktın əksinə olaraq, bu praktika əslində genişlənən ölçüdə davam edirdi. Bir

yazıçı şahidlik edirdi ki, oğurlanan zəncilərin sayı güman ki, öz ağalarından

qaçanların sayı kimi böyük idi.

Quldarlıq haqqında Tomas Ceffersonun, Ceyms Medisonun və Cənubun digər

aparıcı adamlarının şahidliyi göstərir ki, bu sistem hər iki irqi mənəvi düşkünlüyə

sövq edir. Şimalın abolisionistləri bu şərin aradan götürülməsini istəyirdilər.

Quldarlığın digər xüsusiyyəti şimallıların vicdanını narahat edirdi. Bu da ştatlar

arasındakı qul ticarəti idi, bununla şər daha da böyüyürdü. Afrika ticarəti açıq olan

vaxt, kolonial dövrlərdə bu mövcud deyildi, bu ancaq bütünlüklə sonrakı vaxta

266

məxsus oldu. Bu, əslində şəri iki yerə bölməklə, onu iki dəfə çox şiddətlə yaşadırdı.

Ailələrin parçalanması və qulların bazara çıxarılması baş verirdi. Bunda həqiqətən

heç bir şübhə yox idi ki, başqa irqlərdən fərqli olaraq, xüsusən qul olan zəncilərin

ailə əlaqələri o dərəcədə güclü deyildi. Lakin qara irq yaxşı hisslərdən heç də

məhrum deyildi. Con Randolfdan bir dəfə soruşanda ki, onun eşitdiyi ən təsirli nitq

hansı olmuşdur, o, cavab vermişdi ki, onu bir qul qadın söyləmişdir. Onun tribunası

hərrac bazarı idi. Burada qadın satılmağa çıxarılmış öz uşaqlarını müdafiə edirdi.

Bu vaxtlar Amerikaya immiqrant axını davam edirdi, hətta yad Şərqdən də

Sakit okean sahillərinə adamlar gəlirdi. 1844-cü ildə müdaxiləyə heç də rəğbət

bəsləməyən şəhərlər olan Nyu York və Filadelfiyada məsələ çox ciddi forma aldı.

"Birləşmiş Amerikanlar ordeni" adlı gizli təşkilat yarandı, onun devizi

"Amerika amerikanlar tərəfindən idarə olunmalıdır" sözlərində ifadə olunurdu. Onlar

əcnəbilərdən qorxurdular və ya onlara nifrət edirdilər, Roma katolik kilsəsinin qitəyə

gəlməsini onların görməyə gözləri yox idi. 1851-ci ildə Men ştatı sərxoş edən

içkilərin və spirtli içkilərin istehsalını və satışını öz ərazisində bütünlüklə qadağan

etdi. Cənublular isə daim vuruşmağa can atırdılar, bunun üçün bəhanə axtarırdılar.

İstər bu Kolumbiya mahalında qul alverinin qadağan olunması məsələsi olsun, istərsə

də Birliyin tərkibinə yeni ştatlar qəbul edilməsi. Onlar görürdülər ki, böyük və

genişlənən qüvvə onlara qarşı hərəkət edir. Onlar da şimallılar kimi birliyi özləri

üçün əziz hesab edirdilər. Onlar əmin idilər ki, bu Birliyin qalması birbaşa bölmələr

arasındakı tarazlıq münasibətindən asılıdır.

Prezident Pirsə gəldikdə, o, uğurlu namizəd olmaq üçün bir sıra yararlı

keyfiyyətlərə malik idi. O, hər tərəfdən özünə dostlar tuta bilirdi. İctimai həyatda

ikinci dərəcəli adam olsa da o, bir qədər antoqonizm oyatdı. Lakin o, demokratik

platformanı qəbul etdi. Onun prezidentliyə gəlişi də o qədər asan olmamışdı. Pirsin

qələbəsi Monronun ikinci müddətə qələbəsindən sonra ən böyük uğur idi. Uzun illər

Senatda xidmət göstərmiş, Alabamadan olan Uilyam R.Kinq vitse-prezident seçildi.

Pirsin prezidentliyi dövründə Konqressin ilk iclası isə göstərdi ki, onun

taleyinə heç nə gülmür. Yeni prezident Franklin Pirs inqilab əsgərinin oğlu idi və

atasının söylədiklərindən o, yaxşı vətənpərvərlik dərsi keçmişdi. O, böyüyəndə

advokaturanın aparıcı üzvü oldu və Konqressin hər iki palatasında xidmət etdi. O,

Prezident Polkun, onun Kabinetinə daxil olmaq barədəki təklifini rədd etmişdi, lakin

könüllü olaraq öz xidmətini Meksika müharibəsinə təklif etmişdi, baxmayaraq ki,

hərbi məsələlər barədə az şey bilirdi. Prezidentin rəğbəti hesabına o, tezliklə briqada

generalı oldu. Heç bir vəchlə Franklin Pirs böyük adam deyildi, vəkil kimi də böyük

nüfuz qazanmamışdı.

Baltimorda Viq qurultayı keçiriləndə partiyanın banisi Henri Kley

Vaşinqtonda ölüm yatağında idi. Onun ölümü dinc və sakit idi. Bütün millətdən az

adam Henri Kleyin ölümünə dərindən yanırdı. O, böyük keyfiyyətlərə malik idi.

Parlament lideri kimi Amerika tarixində ona bərabər yox idi. Dövlət xadimi kimi isə

o, ən birinci cərgəyə qoyula bilməzdi. Onda Ceffersonun analitik ağlı, Hamiltonun

uzağı görmə bacarığı, Ceksonun peyğəmbər intuitsiyası yox idi. Onun mühakiməsi

də bəzən gülünc görünürdü.

Partiya lideri kimi Kley Uebsterdən yuxarıda dururdu. Əqli cəhətdən nəhəng

olan Uebster isə Kleyi kölgədə qoyurdu. Kley xalqın məhəbbətini qazanmışdı.

267

Uebster onların heyranlığını və tərifini qazanmışdı. Kleyin çoxlu səmimi dostları və

daha pis düşmənləri var idi. Uebsterin az sayda dostları var idi və demək olar ki,

şəxsi düşməni yox idi. Hər ikisi uğursuzluğa uğradı, lakin hər ikisi Amerika tarixində

orta prezidentlərdən çox yuxarı olan daimi ad qoyub getdi.

Uebsterin sonuncu prezident seçkisində biabırçı məğlubiyyəti onun böyük

həyatının qəmli tərəfini bəzədi. Öz dostu, böyük Boston vəkili Rufus Çoatla qurultay

təxirə salındıqdan sonrakı söhbətində, ifadə olunmayan kədərlə bu vəziyyət xüsusən

gözə çarpmışdı. Çoat sonralar bu barədə demişdi ki, bu onun həyatında ən qəmli an

idi. Bir neçə ay sonra Yeni İngiltərənin böyük dövlət xadimi qəbrə gömüldü. O,

ölümündən əvvəl, "siyasətlə məşğul olmağı" şöhrətpərəstliklərin şöhrətpərəstliyi

kimi məhkum etmişdi.

Franklin Pirs bu vaxta qədər seçilmiş prezidentlərdən ən cavanı idi. Onun

inauqurasiya nitqi ümumən yaxşı qarşılandı. Onun kabinetində milli şöhrətli adamlar

da var idi. Nyu Yorkdan olan Mersi Polk kabinetində də işləmişdi, Dövlət Katibi

oldu, Missisipidən olan Cefferson Devis müdafiə katibi oldu. Lakin az müddət

işlədikdən sonra prezident Pirsin populyarlığı azalmağa başladı.

1854-cü ildə qəflətən siyasi səmada qasırğa irəliləməyə başladı, bu hökumətin

tarixində baş vermiş qasırğalardan ən dəhşətlisi idi. Bu qanunvericilik aktı şəklində

meydana çıxdı və onun müəllifi Stefen E.Duqlas idi. Duqlas ictimai həyatın ən parlaq

və ambitsiyalı adamlarından biri idi. Onun yaşı 40-a çatmamışdı, 1852-ci il prezident

namizədliyində yaşlı partiya liderləri ilə rəqabət aparırdı və yüzə yaxın səs almışdı.

O, bu vaxt Senatın ərazilər üzrə komissiyasının sədri idi və öz ambitsiyasını realizə

etmək üçün imkan əldə etmişdi.

Satın alınmış Luiziananın şimal hissəsi, insan yaşamayan yarım milyon

kvadrat millik geniş ərazi Missuridən şimali-qərbə tərəf uzanırdı və Britaniya

Amerikasının sərhədinə çatırdı. Ərazi Nebraska kimi tanınırdı. Duqlas bu vaxt Senat

qarşısında bildirdi ki, bu regiona Ərazi quruluşu vermək lazımdır. Bu məruzədəki

bəyanatın iki uzağa gedən əhəmiyyəti oldu; birincisi, bu, 1850-ci il

Kompromissindəki qərar idi, buna görə Uta və Nyu Meksika quldarlıq əleyhinə heç

bir qərar olmadan təşkil olunmalı idi. Bu qayda qoyurdu ki, bütün digər Ərazilər də

bu yolla təşkil oluna bilər. İkincisi, görkəmli dövlət xadimlərinin rəyinə görə,

Konqress Ərazilərdəki quldarlıq məsələsinə görə heç bir hakimiyyətə malik deyildi

və beləliklə 1820-ci il Missuri Qanununun səkkizinci bölməsi ləğv edildi və

qüvvədən düşdü.

Duqlas yaxşı başa düşürdü ki, onun layihəsi qanuna çevrildikdən sonra

Missuri Kompromissi bir başa ləğv edilməsə də, onu kənara qoymaqla, Şimalın sərt

müqaviməti ilə rastlaşacaqdır. Duqlas bilirdi ki, onun məruzəsi Cənubun xoşuna

gələcəkdir, baxmayaraq ki, o, bunu tərtib edəndə heç bir cənublu ilə

məsləhətləşməmişdi.

Duqlas, onunla yaxşı münasibətdə olan Prezident Pirs və Müdafiə naziri

Cefferson Devis ilə 22 yanvarda şənbə günü uzun müddət məsləhətləşmə apardı. Pirs

güzəştə getdi və bu üçlük razılaşdı ki, Missuri Kompromissi ləğv edilməlidir.

Prezident tarixdə öz adını yaşatmaq istəyirdi. Lakin imkan itirilmişdi. Pirs Cənubun

dəstəyini almağı arzu edirdi, onun hərəkətini yalnız bu fakt izah edirdi. Duqlasın da

268

başlıca motivi bu idi. Üç adamdan yalnız Devis prinsipə və inama görə hərəkət

edirdi.

Bu görüşün sabahısı günü Duqlas Senata birinci məsələyə aid, Missuri

Kompromissinin ləğvini təmin etmək üçün, üstəlik ikinci qanun layihəsi təqdim etdi.

Bu Kanzas-Nebraska Aktı kimi məşhur oldu.

Stefen Duqlas quldarlığın mənəvi tərəfinə məhəl qoymayaraq, yalnız Qərbin

məskunlaşdırılmasını və transkontinental dəmir yolunun çəkilməsini arzu edirdi və

bilirdi ki, Cənubdan olan senatorlar Missuri Kompromissində nəzərdə tutulduğu kimi

Qərbin azad ərazi tək təşkil olunmasına imkan verməyəcəklər. Cənublular bunu da

nəzərə alırdılar ki, Şimal və Qərb əhalidəki bölmələrinə görə üstün mövqedədirlər.

Bu cəhətdən Nümayəndələr Palatasında da çoxluq onlardadır, ona görə də hər vasitə

ilə Senatda səslərin bərabərliyinə nail olmağa can atırdılər və ona görə də hansısa bir

yeni azad ştatın meydana gəlməsinə meyl etmirdilər. Buna müvafiq olaraq Duqlas

düşünürdü ki, Meksikadan alınan ərazilərin əldə edilməsində tətbiq edilən xalqın

suverenliyi doktrinası bu çıxılmaz vəziyyətdən qaçmağa imkan verməlidir. Prezident

Pirsə arxalanaraq o, konqressmenləri qorxutmaq və aldatmaq yolu qanun layihəsinin

qanuna çevrilməsinə nail oldu. O, bilirdi ki, layihə Senatdan asanlıqla keçəcəkdir,

həmçinin anlayırdı ki, Şimal onu məhkum etmişdir və bu xalq qarşısında özünü

reabilitasiya etmək üçün böyük imkan idi. Onun Senatdakı çıxışı buna yönəlmişdi ki,

Missuri Kompromissinin ləğv edilməsinin başlıca məqsədi "xalqın suverenliyinin

təməl prinsipinin" qurulmasıdır. Bunun əsasında Konqress və ölkə gələcəkdə

Ərazilərdə bütün quldarlıq narahatçılıqlarından azad olunacaqdı.

Yatmış şəhər top atəşi səslərindən oyandı, bu tədbirin keçməsinin elan

edilməsi əlaməti idi. Çeyz Kapitolidə gəzişəndə dostuna ucadan demişdi: "Onlar

indiki qələbəni bayram edirlər, lakin onların oyatdığı əks-sədalar quldarlığın özü

ölənə qədər heç vaxt sakitləşməyəcəkdir".

Kanzas-Nebrasla aktının qəbul edilməsini Şimal ştatlarının qanunverici

orqanlarının əksəriyyəti bəyənmədiklərini bildirdilər. Duqlası hər yerdə ölkənin

satqını adlandırırdılar, ona İuda İskariot deyirdilər və Ohayodan qadınlar cəmiyyəti

ona otuz parça gümüş göndərmişdi. "Arnold" ləqəbi isə onun adının inqilabın satqını

ilə əlaqələndirilməsini vurğulayırdı. Doğma şəhəri Çikaqoda çıxış etməyə cəhd

edəndə, onu səhnədə fitə basmışdılar. Öz bəyanatına görə o, yalnız "Bostondan

Çikaqoya öz portretlərinin yandırılmasından düşən işıqda səyahət edə bilərdi".

Duqlas qorxulu səhv etmişdi. O, xalqla məsləhətləşmədən bunu etmişdi və bu

qanun həyata keçirilməyə başlandı. Şübhəsiz ki, Duqlas ürəyində vicdanlı adam idi.

Lakin prezidentliyin qumar oyununda oynamağa o, cəsarət edəndə, ödəyəcəyi

qiyməti hesablamaqda uduzmuşdu. O, parlaq, populyar gənc lider idi, o, çox az adam

kimi amerikanların ürəyini fəth edə bilmişdi, lakin indi o, ictimai dözümlülüyün

həddini tapdayıb keçmişdi və tezliklə o, öz şəxsiyyətini köhnə oyuncağın yerə

çırpılması vəziyyətində gördü və onun prezident olmaq perspektivi birdəfəlik yoxa

çıxdı.

1841-ci ildə Luizianada ştat qurultayı Amerika Respublika partiyasını yaratdı,

sonralar bu Doğma Amerikan partiyası adlandı. Bu hərəkatın başlıca prinsipi yalnız

ölkədə doğulmuş amerikanları vəzifəyə qoymaq və naturalizasiya müddətini 21 ilə

qədər uzatmaq idi və bu hərəkat tezliklə Şimalda da yayıldı. 1844-cü ildə Nyu York

269

şəhərinin meri və sonrakı ili Konqress üzvlərinin bir hissəsi seçildi. Lakin Meksika

müharibəsi və quldarlıq ictimai diqqəti bütünlüklə özünə cəlb etmişdi, ona görə də

hərəkat çəkilməyə başladı və 1849-cu ildə yığışan Konqressə partiya bir üzvünü də

göndərə bilməmişdi.

270

Kiçik partiyalar

Avropada 1848-ci ildə inqilablar, dəyişikliklər baş verdi və Kaliforniyada

qızıl tapılması Amerika sahillərinə Avropadan əvvəlki dövrlərdən xeyli çox

immiqrant axınına səbəb oldu. Bu köhnə anti-əcnəbi hissini yenidən oyatdı və 1852-

ci ildə "Heç nə bilmirəm" partiyası yarandı. Partiya köhnə "Doğma Amerikan"

partiyasının prinsiplərinə əsaslanırdı. Hərəkat böyük yanğın kimi yayılmağa başladı.

Əvvəlcə bu gizli andla bağlanmış təşkilat idi və onun üzvündən soruşulanda ki, hansı

bünövrə üzərində bu partiya qurulmuşdur, onlar cavab verirdilər: "Mən bilmirəm". O

vaxtdan da "heç nə bilmirəm" adı qalmışdı. Çoxları bu partiyaya ona xüsusi rəğbət

bəslədiklərinə görə deyil, təxəyyüllərinə xoş gələn, ilk yeni olan şeydən "hövsələsiz

və fərqinə varmayan həvəslə" danışmağa hazır olduqlarına görə daxil olmuşdular.

"Heç nə bilmirəm" partiyası milli ölçülərdə böyüdükdən sonra öz məxfiliyini

kənara atdı və vəzifələrə öz namizədlərini irəli sürdü. 1854-cü ildə onlar

Massaçusetsdə və Delaverdə seçkiləri keçirdilər. Sonrakı ili, Kanzas-Nebraska

demokratlarına qarşı münasibətin birdən dəyişməsi yüksək nöqtəyə çatanda "Heç nə

bilmirəm"lər Şimal ştatlarında və bir neçə Cənub ştatında çoxluğa malik oldular.

Lakin bu partiya daimi siyasi faktora çevrilə bilməzdi. Onun mənəvi mühiti, milləti

idarə etmək üçün zəruri olan geniş, fundamental prinsipləri yox idi.

1854-cü il və 1855-ci il seçkiləri qəribə sürpriz gətirdi. "Heç nə

bilməyənlərin" cəmiyyəti bir sıra müvəffəqiyyət qazandı. 1854-cü ilin payızında

onlar Massaçusetsdə və Delaverdə qubernatorluğa namizədlər seçdilər və federal

Nümayəndələr Palatasında yüz nəfərə yaxın üzvə malik oldular. 1855-ci ilin

payızında Nyu Hempşir, Massaçusets, Rod Aylend, Kennektikut, Nyu York,

Kentukki və Kaliforniyada qalib gəldilər, altı cənub ştatında isə çoxluq təşkil

edənlərdən azacıq geri qaldılar. Onlar yeni və tanınmayan adamlarla Nümayəndələr

Palatasına seçkilərdə və ştatların qubernatorluğu uğrundakı seçkilərdə müvəffəqiyyət

qazandılar. 1855-ci ilin dekabrında sessiyanı keçirən Nümayəndələr Palatasının

tərkibi müxtəlif idi və anti-Nebraska adamlarından, azad torpaqçılardan,

demokratlardan, Cənubun quldarlıqpərəst viqlərindən, quldarlığın yayılmasına rəğbət

bəsləyən "heç nə bilmirəm" tərəfdarlarından və buna müxalif olan, "heç nə

bilmirəm"lərdən təşkil olunmuşdu. Təkcə çoxluq prezident adminstrasiyasına qarşı

olduğundan başqa, palatanın nöqteyi-nəzəri dəqiq məlum deyildi. Anti-Nebraska

demokratları, viqlərin köhnə xətti, Azad ruhlular və parçalanmış "Heç nə bilmirəm"

partiyasının qəlpələri kimi bütün materiallar mövcud olanda, yeni siyasi partiyanın

formalaşması üçün vaxt gəlib yetişdi.

Hələ 1854-cü ilin erkən yazında Vaşinqtonda söz-söhbət gəzirdi ki,

quldarlığın yayılmaması əsasında yeni milli partiya yaradılacaqdır. Lakin Syuard

daxil olmaqla bir sıra Şimal liderləri yeni hərəkata rəğbətlə yanaşmırdılar.

Siyasətçilər bir şey həll etməyəndə, qərarsız olanda bu xalq hərəkatına bənzəyirdi. 20

mart 1854-cü ildə Viskonsindəki kiçik Raypon şəhərində bir neçə yüz vətəndaş şəhər

salonunda yığışıb qətnamə qəbul etdilər ki, yeni milli partiya yaradılacaqlar və onlar

"Respublikaçılar" adını təklif etdilər. Eyni hərəkət bir neçə gün sonra Vermontda baş

verdi. 6 iyulda Miçiqandakı Cekson şəhərində böyük kütləvi mitinq keçirildi, qəbul

edilmiş qətnamədə Kanzas-Nebraska və Qaçqın Qul qanunlarının ləğv edilməsi tələb

271

edildi, quldarlıq "mənəvi, sosial və siyasi bəla" elan edildi və quldarlığın

genişlənməsinə qarşı dayanmaq üçün onlar respublikaçılar adı altında birləşməyə

razılaşdılar. İyulun 13-də Anti-Nebraska qurultayları Viskonsində, Ohayo və

Vermontda keçirildi. Bu vaxt Şimalda xalqın görünməmiş üsyanının yaranması

ərəfəsini görmək çətin deyildi. 1856-cı il isə bütün müxalifəti "Respublikaçılar"

partiyası adı altında bir yerə yığdı. Bura anti-Nebraska adamları, bir vaxtlar demokrat

və ya viq olmuş adamlar, az vaxtda "Azad torpaqçılar" və qısa müddətdə "heç nə

bilmirəm" olanlar birləşmə niyyətilə bir yerə yığışdılar.

Duqlasın inqilabi Kanzas-Nebraska qanunundan başqa, müxalifətin bir yerə

yığışmasına başqa şeylər də təsir etdi. Qanun qəbul olunandan əvvəl prezident

adminstrasiyası Meksikadan öz səfiri Ceyms Qadsden vasitəsilə qırx beş min kvadrat

millik əlavə ərazi aldı. Bu ərazi Cila Riverdən cənubda yerləşirdi.

Kanzas-Nebraska Aktı qanuna çevrilən ili Pirs cənubluların xahişi ilə Böyük

Britaniyadakı, Fransadakı və İspaniyadakı səfirlərinə göstəriş verdi ki, Birləşmş

Ştatların Kubanı ələ keçirməsini həmin hökumətlərlə müzakirə etsinlər və nəticəsini

ona bildirsinlər. Belə güman edilirdi ki, Kubanın ələ keçirilməsi Birləşmiş Ştatlara

böyük fayda verəcəkdir. Ostend görüşü belə qənaətə gəlmişdi. Əgər İspaniya adanı

satmaq istəməsə, Birləşmiş Ştatlar güc tətbiq etməklə onu İspaniyadan qoparmaqla

ədalətli hərəkət etmiş olardı, necə ki, bu Santo-Dominqoda baş vermişdi. Kubada isə

ora nisbətən afrikalaşma təhlükəsi daha böyük idi. Texasın cənubundakı ərazilərin

mülkiyyətə cəlb edilməsi kimi, cənub limanlarından Mərkəzi Amerika dövlətinin

özünə qarşı siyasi ekspedisiyalar şəklində uğursuz cəhdlər edilirdi.

Otuz dördüncü Konqress 1855-ci ilin dekabrında toplaşdı. Palatadakı

Demokrat çoxluğu yoxa çıxmışdı, lakin müxalifətin özü də qarışıq kütlə idi. Burada

viqlər, anti-Nebraskalılar, "Heç nə bilmirəm"lər və respublikaçılar var idi. Demokrat

spikerin seçilməsinin qarşısını onlar asanlıqla aldıqda, öz seçimləri üçün səsləri

cəmləşdirməkdə çoxlu çətinliklərlə üzləşdilər. Nəhayət, diqqət Massaçusetsdən olan

Nataniel P.Benksə dikildi. O, əvvəlki Konqressə demokrat kimi seçilmişdi,

respublikaçılara qoşulduqdan sonra Missuri Kompromissinin bərpa edilməsinin

tərəfdarı idi. Benks spiker seçildi. Qrele bu seçimi həmin dövrdə yaşayan adamların

xatirəsində azadlığın quldarlıq üzərindəki ilk qələbəsi kimi qalacağı şəklində ifadə

etmişdi.

Spikerliyə seçki mübahisəsi ərzində müxaliflər çox vaxt "respublikaçılar"

adından danışırdılar. Bu demokratlara xoş gəlmirdi, çünki bu köhnə adla Cefferson

erkən dövrlərdə öz partiyasını belə adlandırmışdı. Onlar təklif etdilər ki, yeni təşkilat

"Qara Respublikaçılar" termini ilə adlansın, çünki onlar əsasən qara adamlara rəğbət

bəsləyirlər. Respublikaçılar partiyası hələ rəsmi cəhətdən mövcud deyildi. Hərəkat

spontan xarakter daşıyırdı, bütöv Şimalda yayılmışdı və Pittsburqa onun doğum yeri

olmaq qisməti nəsib oldu. Benksin seçkisindən üç həftə sonra bu şəhərdə Milli

qurultay keçirildi. Kaliforniya istisna olmaqla, bütün azad ştatlar burada təmsil

olunmuşdu. Prezident Ceksonun köhnə dostu və seçkidəki etibarlı vəkili olmuş

Frensis P.Bleyr qurultayın sədri seçildi və "Nyu York Tayms" qəzetinin naşiri Henri

C.Reymond müraciətin layihəsini yazdı. Burada rəsmi qaydada Respublikaçılar

Partiyası yarandı, onun bünövrə daşı quldarlığın yayılmaması oldu. Vaşinqtonun

anadan olması günü qurultay yeni yaradılan partiya üçün digər milli qurultayın

272

çağırılmasını tələb etdi. Bu qurultay Banker Hill döyüşünün ildönümü günü

Filadelfiyada keçirilməli idi ki, prezident və vitse-prezident vəzifələrinə öz

namizədlərini irəli sürsün. Beləliklə hadisələr 1856-cı ilin prezident seçkilərinə gəlib

yetişdi.

Qadsdenin satın aldığı ərazi və "Ostend manifesti" quldarlıq ərazilərinin

genişlənməsinə imkan verəcəkdi. Yeni müxalifət partiyası öz qüvvələrini kifayət

qədər güclü edə bilmədiyindən 1856-cı ildə prezident seçkilərini uda bilmədilər. Viq

partiyasının qalığı hələlik meydanda idi. "Heç nəyi bilməyənlər" bilmirdilər ki, onlar

artıq öz tərəfdarlarını itirmişlər və ona görə də inamla öz namizədlərini irəli sürdülər.

Bu keçmiş prezident Filmor idi. Respublikaçılar onların demokratik müdafiəçilərinə

də xoş gələn Con Frimontu irəli sürdülər. O, gənc əsgər olmaqla Kaliforniyanın işğal

edilməsində iştirak etmişdi. Respublikaçılar mitinqlərində "Azad söz, azad torpaq və

Frimont" deyə qışqırırdılar, ingiliscə bu “Free speech, free soil and Freemont”

kimi səslənirdi. Lakin bu mitinqlərdə prezidentliyə namizəddən çox quldarlıq

məsələsi başlıca mövzuya çevrilirdi. Səhv isə ondan ibarət idi ki, əgər Frimont

seçilsəydi, Cənub ayrılmaq hədələrində sərbsət olacaqdı. Eks-prezident Tayler

yazmışdı ki, "Qara respublikaçıların müvəffəqiyyəti Birliyi diz üstə çökdürəcəkdir".

Virciniya qubernatoru Vayz yazırdı ki, əgər Frimont seçilsə, Birlik bir ildən artıq

yaşamayacaqdır. Bu hədələri respublikaçılar ciddi qəbul etməkdən imtina etdilər,

lakin sonrakı dörd ilin hadisələri hədələrin bünövrəsinin dərinliyini sübut etdi. Lakin

bədbəxtlik bu dəfə dəf olundu.

Demokratlar isə Pennsilvaniyadan olan Ceyms Byukeneni prezidentliyə və

Kentukkidən Con Brekinrici vitse-prezidentliyə namizəd seçdilər, onlar 52 artıq

elektorat səsinə əmin idilər. Respublikaçılar Pennsilvaniya, Nyu Cersi, İndiana və

İllinoys müstəsna olmaqla bütün şimal ştatlarında müdafiə olunurdular. Demokratlar

prezident seçkilərində müvəqqəti zəfər çaldılar.

Byukenen prezident seçildi və daha dörd illiyə bölünmə əjdahası yatmaqda

davam etdi. Byukenen bütün Cənub ştatlarının səsini almışdı, Penisilvaniyadan başqa

Nyu Cersi, İndiana, İllinoys və Kaliforniyanın səsini almışdı, Frimont isə qalan

böyük Şimal ştatlarında qalib gəlmişdi. Filmor isə yeganə olaraq Merilend ştatında

irəli çıxmışdı. Respubilkaçılara ittiham, onların milli deyil, bölmə partiyası olmaları

idi və seçkilər bunun həqiqət olduğunu göstərdi. On bir cənub ştatında Frimonta səs

verilmədi və qalan dörd ştatda isə o, vur-tut dörd yüz səs toplamışdı. Frimontun

sonrakı karyerası ölkənin müdrikliyini göstərdi, o, 1856-cı il seçkilərində prezident

seçilmədi. Görəsən, o, Şimala, ya Cənuba meyl edəcəkdimi? Bu vaxt neytral mövqe

mövcud deyildi.

Sonrakı qışda isə ölkəni geniş yayılmış maliyyə böhranı bürüdü. Sahibkarlığın

və kommersiyanın birdən-birə inkişafının arxasında dəmir yollarının genişlənməsi,

buxar gəmi nəqliyyatının okeanda və dənizlərdə əsas yer tutması dururdu.

Kaliforniyada qızıl yataqları açıldı. Bütün bunlar sənayenin və millətin özünün

böyüməsinə və möhkəmlənməsinə şərait yaratdı. Byukenen prezidentlik

inaqurasiyasından sonra keçirilən Konqressin qısa sessiyasında bütün partiyalar

birləşərək, o vaxta qədər vergi qoyulan manufaktura xammallarının çoxunun

vergidən azad olunması barədəki siyahını qəbul etdilər və rüsumların ümumi

səviyyəsini iyirmi beş faiz azaltdılar.

273

Byukenen inaqurasiyasından iki gün sonra Ali Məhkəmə öz baş hakimi

vasitəsilə bildirdi ki, onların rəyinə görə, Kanzas-Nebraska Aktı Missuri

kompromissini ləğv etməkdən də çox uzağa gedir. Məsələ bundan ibarət idi ki,

Missuridən olan zənci Dred Skottu onun sahibi özü ilə azad ştatların birinə

aparmışdı, sonra isə başqa bir əraziyə aparmışdı ki, burada 1820-ci il qanunvericiliyi

ilə quldarlıq ləğv edilmişdi. Zənci Missuriyə qayıtdıqdan və onun sahibi öldükdən

sonra öz azadlığını əldə etmək yolunu axtarmağa başladı. Bunun üçün onun sahibinin

zənciyə olan hüquqları ləğv edilməli idi. Lakin məhkəmə məsələni onun əleyhinə

həll etdi. 1820-ci il qanunvericiliyinə görə, quldarlıq Birləşmiş Ştatların ərazisinin bir

hissəsində

qadağan edilmişdi, lakin bu açıq effekt verməmişdi. Baş hakim sübut edirdi

ki, belə qullar məhkəməyə görə Konstitusiyanın tələbi əleyhinə vətəndaş deyillər,

sadəcə mülkiyyətdirlər. Nə Konqress, nə də Konqressdən bütün hakimiyyəti almış

ərazi hökumətləri Birləşmiş Ştatların vətəndaşlarına məxsus olan mülkiyyətin hər

hansı növünə qarşı düşmən niyyətli açıq qanunlar qəbul etməyəcəkdir. Qul sahibləri

öz qullarını hər hansı bir əmlak kimi sata bilərlər. Bu "azad torpaqçı"ların, anti-

Nebraska adamlarının və Respublikaçıların sifətinə vurulan sillə olmaqla yanaşı,

Duqlas doktrinasına da vurulan zərbə idi.

Ölkədə baş verən hadisələri Kanzasdakı faktın nümunəsində görmək olardı.

Bir qrup adamın hücum çəkməsi və silahlı adamlar vasitəsilə darmadağın edilməsi

bir sürətli dramın baş qaldırmasına səbəb oldu. Əvvəlcə Kanzasa adamlar Missuridən

və onun yanında yerləşən digər qul saxlayan ştatlardan gəlirdilər, sonra buraya şimal

tərəfdəki azad ştatlardan və uzaq Yeni İngiltərədən adamlar gəldi. Onların bəzisi

vəziyyətini dəyişmək, xeyir götürmək və ya macəra axtarmaq üçün, bəziləri

mütəşəkkil qruplar şəklində gəlmişdilər, bu səlib yürüşünə hər tərəfdən baxmaq

istəyirdilər. Şimalın təşəbbüskar adamları Kanzas-Nabraska Aktını bu torpağa

getmək və quldarlıq əleyhinə onu müdafiə etmək çağırışı kimi qəbul etmişdilər.

Onlar bunu dinc yolla və ya zorla həll etməyə hazır idilər. Onlar ərzaq və

silah alır və adamları bu səfərə hazırlayırdılar.

Bir fraksiyanın qanunsuzluğu, digərinin zorakı hərəkətlərindəki qanunçuluqla

yarışırdı və bütün ölkə bu üç il ərzində nəzərini "qanlı Kanzas"da baş verən şeylərə

dikmişdi. Byukenenin prezident olduğu ilə qədər quldarlıq tərəfdarı olan məskunlar

Ərazinin qanunverici orqanının əsas hissəsinə nəzarət edirdilər. Lakin həmin ilin

payızında onların üstünlüyü itirildi, Şimaldan olan sakinlər bu nəzarəti onlardan

qoparıb aldılar. Onların hakimiyyətinin son aktı Konstitusiya qurultayını çağırmaq və

quldarlığa icazə verən Konstitusiya qəbul edən adamların səsini özlərinə tabe etmək

idi. Adamların səsi Konstitusiyanı qəbul etmək və ya rədd etmək üçün deyil, sadəcə,

"quldarlıqla" və ya "quldarlıqsız" konstitusiyanı qəbul etməkdən ötrü lazım idi. Lakin

quldarlıq əleyhinə olan adamların çoxu ümumiyyətlə səs vermədi. Nəticədə isə

"quldarlıqla" konstitusiya qəbul olundu və bu Birləşmiş Ştatlara qəbul olunma

haqqındakı müraciətlə birlikdə Konqressə göndərildi. Byukenen öz başlıca gücü

Cənubda olan partiyanın başında dayanmalı oldu və Ərazinin "quldarlıqla" olan

Konstitusiya ilə birliyə qəbul edilməsinə rəğbət bəsləyən cənublu adamların təsiri

altına düşdü.

274

Kanzas ştatında həqiqətən faciəli əhvalat baş vermişdi. Birlik içərisində heç

bir ştat, hətta müstəmləkə dövründə hindularla müharibələrdə qanda çimən ştatlar da,

onun erkən illərindəki qəzəbli mübahisəsini üstələyə bilməzdi. Kanzasın ərazisi geniş

preriyanı tuturdu. 1854-cü ildə Kanzas-Nebraska billi qanuna çevriləndə Missuridən

qərbdə olan əhali bu əraziyə axışmağa başladı, onların niyyəti buranı qul ştatı etmək

idi. Kanzas Cənub üçün ölçüyə sığmayan dəyəri olan mükafat idi. Senator Atçison

yazırdı ki, "Əgər Kanzas abolisionist olsa (burada quldarlıq ləğv edilsə), Nyu

Meksika azad ştata çevriləcəkdir, Kaliforniya azad ştat kimi qalacaqdır. Lakin əgər

Kanzas qul ştatı olsa, Missuri də saxlanacaqdır, Nyu Meksika və Kaliforniyanın

cənubu, əgər bütün ərazi olmasa da, qul ştatına çevriləcəkdir. Bir sözlə, Cənubun

çiçəklənməsi və ya viranə qalması Kanzas mübarizəsindən asılıdır". Həmin vaxtdan

Kanzasın quldarlıq ştatı kimi olması Cənub üçün həyati əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu

missurililərin həmin əraziyə erkən axışmasının səbəbini izah edirdi.

Bu vaxt Yeni İngiltərə əhalisi isə missurililərin bu hərəkətini eşidib, Kanzasın

azadlıq iddiası istiqamətində geniş hərəkət etdi. 1854-cü ilin dekabrında azad

ştatlardan bir neçə min sakin öz çadırlarını götürüb Kanzas çayının aşağılarına gəlib

çıxdı. Onlar Lourens, Topeka və digər şəhərləri saldılar. Missurililər bu azad

torpaqlıları həmin ərazidən qovmağı qət etdilər.

Prezident Pirs Penssilvaniyadan olan Endryu H.Rideri Kanzasa qubernator

təyin etdi. Rider pozitiv demokrat idi, Kanzas-Nebraska qanununa tam rəğbətlə

yanaşırdı, Cənubun da möhkəm dostu idi. Quldarlığın mənafeyi onun əlində möhkəm

saxlanılmalı idi. Lakin Rider namuslu adam idi və Kanzasa çatdıqda, Missuri

adamlarının zorakılığına və onların Kanzası düz və ya əyri yolla əldə etmək barədəki

qərarlılığına şahid olduqda, onun ruhu bu əməllərə və niyyətlərə qarşı üsyan etdi və

o, düzgün rol oynamağı qərara aldı. Ərazi qanunverici orqanlarının seçkisi məsələni

böhrana gətirib çıxardı. Seçki günü Birləşmiş Ştatların senatoru Atçisonun başçılığı

altında beş min muşketlə, tapança ilə, bıçaqla silahlanmış missurili adam sərhəd boyu

düzüldü. Bura müdaxilə edən qüvvələr qovuldu və seçki yüksək qaydada keçirildi.

Bir az əvvəl keçirilən siyahıyaalma ərazidə 2905 seçicinin olduğunu göstərmişdi,

lakin altı min adam səs verdi.

Qanunverici orqan toplaşdıqda quldarlığın xeyrinə qanunlar məcəlləsi qəbul

etdi. Qubernator Rider isə bu qanunlara veto qoydu, lakin qanunverici orqan

səsvermə ilə onun vetosunu keçə bildi. Qanunlar təsbit edirdi ki, ərazidə quldarlıq

artıq mövcuddur və bu məsələni xalqın səsverməsinə qoymaq lazım deyildir.

Qubernator Rider də Kanzasa yollananda tam quldarlıq lehinə olan partiya ilə

birlikdə idi. Lakin o, digər tərəfə də düzgün münasibət bəsləmək kimi şərəfli istəyə

malik idi. Bu quldarlıq lehinə olan partiyaya bütünlüklə xoş gəlmirdi və onlar

prezidentdən xahiş etdilər ki, onu geri çağırsın. Pirs bu arzulara boyun əydi, Rideri

azad edib, onun yerinə Ohayodan keçmiş Konqress üzvü olan Uilson Şennonu təyin

etdi. Lakin Rider Şərqə qayıtmadı, o, Kanzas sakini oldu və azad ştat partiyasına

qoşuldu.

9 oktyabrda Topekada keçirilən qurultay Kanzası azad ştat edən Konstitusiya

tərtib etdi və bu xalq tərəfindən dekabrdakı seçkidə ratifikasiya edildikdən sonra,- bu

səsvermədə quldarlıq tərəfdarı olanlar iştirakdan imtina etmişdilər, - Birliyə daxil

olmaq barədə müraciət etdi. Bu Konstitusiya əsasında Robinson qubernator seçildi.

275

Lakin yanvarda prezident Pirs xüsusi məktubunda bütün Topeka hərəkatını qiyam

kimi məhkum etdi və bütün bu əməlləri milli qoşunlarla yatırtmaq niyyətini bəyan

etdi. Topeka qanunverici orqanı yenidən yığışdı, ancaq Birləşmiş Ştatlar qoşunu

tərəfindən dağıdıldı. Robinson, Rider və digər başqaları dövləti xəyanətdə ittiham

edildilər. Kanzasda bu vəziyyət mövcud olanda prezident seçkisi ili olan 1856-cı il

başlandı.

1856-cı ilin mayında senator Samner "Kanzasa qarşı cinayət" məsələsi barədə

güclü bir çıxış etdi. Nitq quldarlıq qüvvələrinə qarşı qorxulu ittiham idi. Lakin spiker

öz yolunda bir qədər uzağa gedərək bəzi ona xoş gəlməyən senatorları təhqir etdi,

xüsusən də Cənubi Karolinadan olan senator Batleri təhqir etdi. Bu vaxt o, şəhərdə

yox idi və Samner ona şəxsi təcavüz etməmişdi.

Çarlz Samner bütün aldığı təhsilə baxmayaraq, məhdud düşüncəli adam idi.

O, başqa rəylərə etibar göstərməyə qadir deyildi. Lakin o səmimi, vicdanlı və

cəsarətli adam idi.

Onun Batler üzərinə qəzəbli hücumu Topeka qurultayı dövrünə təsadüf

etmişdi.

Bu çıxış edildikdən iki gün sonra Senat təxirə salınanda o, öz yazı stolunun

arxasında oturub yazı yazırdı. Bu vaxt palatanın üzvü Preston Bruks ona öz çəliyi ilə

zərbə vurmağa başladı. Bruks senator Batlerin qohumu idi. Bruks Samnerin başına

böyük hiddətlə zərbələri yağdırırdı. Samner öz masasına elə yaxın oturmuşdu ki,

özünü müdafiə edə bilmirdi. Axırda o qalxdı, masanın ayaqlarını qopardı. Bruks bu

vaxt onunla tutuşdu, öz zərbələrini o vaxta qədər davam etdirdi ki, Samner qan

içərisində huşunu itirmiş şəkildə döşəməyə yıxıldı.

Massaçusets senatorunun yarası o qədər böyük idi ki, o, dörd il ərzində tam

sağala bilmədi. Bruks qəhrəmana çevrildi və ona çoxlu çəlik hədiyyə edildi. O, səs

çoxluğu ilə palatadakı yerindən istefaya göndərildi. Lakin bilavasitə öz dairəsi

tərəfindən yenidən Konqressin üzvü seçildi.

Həmin savaşma olan günü Kanzasdakı Lourens şəhərini kütlə qarət etdi.

Konqressin buraya göndərdiyi üç komissiya üzvündən Hauard və Şerman azad ştat

partiyasının xeyrinə məlumat verdilər, lakin onlar da Uitfild kimi Riderin Konqressə

seçilməsinin qanunsuz olması ilə razılaşdılar. Oliver isə cənublu nöqteyi-nəzərinə

xoş olan qaydada məlumat verdi.

Kanzasa hücum edilməklə, deyilə bilərdi ki, həmin ştatda vətəndaş

müharibəsi başlandı. Bundan bir az sonra Pattauatomiyada Con Braunun rəhbərliyi

altında qırğın təşkil edildi. Braun şərqdən gəlib, əvvəllər Kanzasda məskunlaşan

oğlanlarına qoşulmuşdu. O, asketik və fanatik bir adam idi. O, Kanzasa gəlmişdi ki,

istənilən risqə baxmayaraq onu azad ştat etsin. O, quldarlığa ölümcül nifrət

bəsləyirdi. Cəsarətinə gəldikdə bu keyfiyyət onda hədsiz idi, niyyətləri isə nəcib idi.

Onun könlü mövcud həqiqət işığında hər şeyi dar görürdü. O, inanırdı ki, qulları azad

etmək üçün yeganə yol qul sahiblərini öldürməkdir. Con Braun deyirdi ki, "Qan

tökülmədən heç bir günah bağışlana bilməz".

276

Ölkədə siyasi çəkişmələr

2 fevral 1858-ci ildə isə Prezident Byukenen özünün uzun ictimai həyatında

başlıca tarixi bir addım atdı. Fillmor Qaçqın Qul qanununu imzalamışdı, o, bunu

etməyə bilməzdi, çünki ölkə təhlükədə idi. Pirs Kanzas-Nebraska billi ilə

razılaşmışdı. Çünki o, özünün yenidən prezident seçilməsinə ümid bəsləyirdi.

Amerikan xalqı onların heç birini bağışlamadı. Lakin Byukenen hər bir kəsdən daha

pis bir iş gördü. Bu vaxt onun gözlədiyi uğura heç bir qorxu yox idi. Byukenen bəyan

etmişdi ki, yenidən seçilmək üçün onun özü namizəd olmayacaqdır. Axı o, heç nə

itirmirdi. Gələcək amerikanların gözündə isə qəhrəmana çevrilmək imkanına malik

idi. Lakin o, arxalanmaq üçün lazım olan şeylərə malik deyildi, ətrafının hipnotik

təsirinə daim baş əyirdi. Buna görə də ömrün bəxş etdiyi imkanı kənara tulladı.

2 fevralda o, Konqressə Lekompton Konstitusiyasının bir nüsxəsini göndərdi.

Bu sənəddə göstərilirdi ki, Kanzas da "bu vaxt Corciya və ya Cənubi Karolina kimi

qul ştatı"dır. Əslində ürəyinə görə Byukenen ədalətsiz adam deyildi. Lakin hər kəs

inana bilməzdi ki, o, bu məsələdə öz prinsipinə görə hərəkət etmişdir. O, hipnotizmin

qurbanı oldu və bu ona baha başa gəldi. Axırda isə Kanzas müharibənin

başlanğıcında azad ştat kimi Birliyə daxil oldu. Kanzas məsələsi ilə əlaqədar hərəkəti

ilə Byukenen öz adını Amerika prezidentləri arasında ən az hörmət edilənlərin

siyahısına saldı.

1858-ci il Konqress seçkiləri demokratları xeyli itkiyə gətirib çıxardı. Beş

respublikaçı senator artıq mövcud olan fəal və təcavüzkar 20 senat üzvünə əlavə

olundu. Nümayəndələr Palatasında respublikaçı nümayəndələrin sayı doxsan ikidən

yüz doqquza qalxdı. Prezidentin öz ştatı müxalifəti müdafiə etdi. Müşahidə etməyi

bacaran hər bir adam nə baş verdiyinə şübhə etmirdi. İllinoysun respublikaçıları,

Duqlas senata yenidən seçilmək üçün mübarizə aparanda, ona qarşı partiyanın özü

kimi yeni adamı irəli sürdülər.

Bu Abraham Linkoln idi. Abraham Linkolnun qırx doqquz yaşı vardı, Duqlas

ondan dörd yaş böyük idi. Lakin Linkoln millətin gözü qarşısında gec

göründüyündən, o, möhkəm əqidə ilə, ağıllı və bədəninə görə isə bir atlyot kimi

gəlmişdi. O, öz istedadını, bir şey əldə etmək vəzifəsini həyata keçirmək üçün köhnə

proseslərdən istifadə edən, yeni və böyük tipli adam kimi görünürdü. O, özü üçün

natiqlik və sözdən istifadə etmək qabiliyyəti icad etmişdi və bu adamlara daimi işıq

kimi təsir edirdi. Çıxışında elə qılınclı ağ adama bənzəyirdi ki, bu adam təkcə

qılıncla döyüşməyi bacarmırdı, həm də qılıncının tiyəsinin xarakterini və qılıncın

toxunacağı həyat nöqtəsini yaxşı bilirdi. Duqlas rəqibini tanıyırdı və bilirdi ki,

ictimai disputda onunla görüşməyə razılıq verdikdə, onun üçün bu asan

olmayacaqdır. "Ev öz ziyanına bölünmüşdürsə"- Linkoln deyirdi, - "dayana bilməz.

Mən inanıram ki, yarı qul və yarı azad olmağa bu ölkə dözə bilməz. Mən gözləyə

bilmərəm ki, ev uçsun, ancaq mən gözləyəcəyəm ki, o öz bölünməsini dayandırsın.

Bu bütün bir şeydə və ya bütün digər şeylərdə baş verəcəkdir".

O, Duqlasdan soruşdu ki, əgər Dred Skott haqqında qərar qanun kimi qəbul

olunursa, onda xalqın suverenliyi doktrinası nəyə çevrilir? Duqlas cavab verdi ki,

Ərazi qanunvericiləri, əgər dəqiq qadağan etmə, ən azı düşmənçilik məhdudiyyəti və

ya maneçilik yoxdursa, quldarlığı saxlaya bilər. Linkoln ondan soruşurdu:

277

Konqressin özünün edə bilmədiyini Ərazi qanunvericiliyi edə bilərmi? Ölkə bilirdi

ki, cavab verməyə Duqlas utanır. O, öz senatdakı yeri üçün qalib gəldi, lakin

Cənubda öz tərəfdarlarını itirdi.

İllinoys respublikaçıları Şərq liderlərinin məsləhətlərinə qulaq asmayaraq

yenidən senata seçilməkdə Duqlasa kömək etməmişdilər. Köhnə Viq dövründən

Duqlas onların siyasi düşməni idi və özünün tərəfdar olmasıyla onları inandıra

bilməmişdi. Onlar senata öz namizədləri kimi Abraham Linkolnu irəli sürdülər.

Linkoln Duqlasa görə daha zərbəçi qüvvə idi. O, qul ştatı olan Kentukkidə

doğulmuşdu, onun erkən həyatı kasıblıqda və ehtiyac içərisində keçmişdi. Onun

anası güclü intellektə malik idi, atası isə fağır ağlar sinfinə məxsus idi, düzəltdiyi

şeyləri satmaq üçün dülgərlik edirdi, lakin adətən çox vaxt işsiz qalırdı. O, bekar və

cahil adam idi, həyat üçün lazım olan şeylərlə ailəsini güclə təmin edirdi. Abraham

uşaq olanda onun anası ölmüşdü. Ata ailəsini Şimali İndianaya aparıb, bir neçə uşağı

olan dul qadına evlənmişdi və onun iki dəfə böyümüş ailəsi bu kimsəsizlikdə on il

ərzində səfil həyatı keçirdi. Linkoln uşaqlığında yalnız bir neçə ay məktəbə getmişdi,

inadkarlıqla o, başa düşdüyü bir neçə kitabı oxumuşdu. O, Bibliyanın və Şekspirin

çalışqan tələbəsi oldu və o, Yevklidin kitablarına sahib oldu. İllinoysa gedib 21

yaşında o, fermer, yol açan, anbardar, poçtmeyster, nəzarətçi və çay qayıqçısı oldu və

1832-ci ildə Qara Houk müharibəsində bir neçə ay xidmət etdi, lakin o, özü birbaşa

atəş altında olmamışdı.

Linkoln hiss edirdi ki, böyük dünyada o, nəsə etmək səviyyəsinə gəlib

çatmışdır. Lakin bu böyük dünya barədə o, olduqca az şey bilirdi. O, bir yerdə qərar

tutan deyildi və hər şeydən narazı idi. O, adamlara qarışmağı sevirdi, yaddaşı məzəli

əhvalatlarla dolu idi, at cıdırlarını və xoruz döyüşünü xoşlayırdı. Onun sifəti

melanxolik adamı andırırdı və heç nə bunu ondan kənarlaşdıra bilmirdi. Bu, bəlkə

onunla əlamətdar idi ki, ömrünün xeyli hissəsini meşə qırmaq kimi fiziki cəhətdən

ağır işlərdə keçirmişdi. Lakin onun ruhu həmişə işığa, biliyə, imkana can atırdı. Onun

nikahı bir dəfə xoşbəxt olmamışdı və ev həzzinin olmaması onu daha çox başqa

adamların arasına atırdı və həyatının böyük işi üçün onu daha yaxşı yararlı edirdi. O,

İllinoys qanunverici orqanında xidmət etdi, hüququ öyrəndi və 28 yaşında vəkilliyə

qəbul edildi. 1846-cı ildə o, Konqressə seçildi və Palatada bir çağırış xidmət etdikdən

sonra - konqressmen kimi səsini həmişə viqlərlə və Uilmot demokratları ilə bir yerdə

verirdi, - o, Sprinqfilddəki hüquqşünas praktikasına qayıtdı. Bir neçə il ərzində

İllinoysda öz partiyasının sayılan lideri oldu. Onun öz ştatından kənarda az adam

Linkolnun gizli enerjisi barədə bir şey bilirdi. Lakin Duqlas onu yaxşı tanıyırdı və

eşidəndə ki, senator yarışında Linkoln onun rəqibi olacaqdır o, demişdi: "Mən əlimi

dolu saxlayacağam. O, öz partiyasının güclü adamıdır, - iti cavabla, faktlarla,

tarixlərlə doludur və ... Qərbdə ən yaxış xitabət kötüyünə malikdir. O, vicdanlı və

hiyləgər adamdır".

Kampaniya iyunda başlandı. Respublikaçıların Sprinfilddəki qurultayı

Linkolnu namizəd göstərdi. Namizədin nümayəndələrə müraciəti ustalıqla

qurulmuşdu, lakin radikal çıxış etdi. Bu nitqdə o, məşhur ifadəni işlətdi: "Özünün

ziyanına bölünən ev dayana bilməz".

Heç bir görkəmli respublikaçı əvvəl belə radikal doktrina irəli sürməmişdi.

Kampaniyaya başladıqdan az sonra Linkoln öz idarəçiləri vasitəsilə Duqlası səfərə,

278

seriya disputlara dəvət etdi. Duqlas millətin arasında fərasətli natiq kimi tanınırdı,

onun Birləşmiş Ştatlarda heç bir rəqibi yox idi. O, Syuard, Çeyz və Samner

səviyyəsində idi, onların hamısından yuxarıda dayanırdı. Ölkənin gözləri preriya

şəhərlərinə dikildi. İki rəqib bir neçə şəhərdə qarşılaşdı. Hər bir natiq digərinə açıq

qaydada sual verirdi.

Linkolnun bəlalı sualı belə idi: "Birləşmiş Ştatların Ərazisinin xalqı hər cür

qanuni yolla... öz sərhədlərindən quldarlığı xaric edə bilərmi? Başlıca olaraq isə, "ştat

Konstitusiyasını formalaşdıranda". Dostları Linkolndan bu sualı geri götürməyi xahiş

etdi, onlar bilirdilər ki, Duqlas buna Şimalın hissiyatına uyğun cavab verəcəkdir və

belə olsa, o, senatorluğu qazanacaqdır. Linkoln cavab verdi: "Mən sonra böyük

oyuna girəcəyəm, əgər Duqlasın cavabları sizin dediyiniz kimi olsa, o, heç vaxt

prezident olmayacaqdır və 1860-cı il döyüşü bundan yüz dəfə qiymətli olacaqdır".

Duqlas şimallıların nöqteyi-nəzərinə müvafiq olan cavabı verdi. Bu rəy

"Friport doktrinası" kimi tanındı. Duqlas senatorluğu uddu, baxmayaraq ki, Linkoln

əhalinin səsinin çoxunu almışdı.

Seçkilərə baxmayaraq həmin ili Byukenen Konqresslə mübahisə edirdi, özünün illik

müraciətində cənubda təzə ərazi ekspansiyası ideyasını, Kubanın ələ keçirilməsini,

Nikaraqua və Kosta Rika əleyhinə adalarda güclü hərəkətlər etmək və Meksika

Respublikasının yaxın hissələrinə himayəçilik etmək təkliflərini irəli sürdü. Bunlar

hissə-hissə həyata keçirilməli idi. Nə fərqinə varmamaq, nə də düşmənçilik bu

məsələlərdə onun həvəsini azaltmırdı. Lakin o, heç nə əldə etmədi. Respublikaçılar

seçkilər dövründən Nümayəndələr Palatasında qüvvələr tarazlığına malik idilər,

siyasət isə yerində qalmaqda davam edirdi. Küçələrdə isə partiya ehtirasları yüksəlir

və öz təbii yolu ilə gedirdi. 1859-cu ilin payızı bəd şeylərdən xəbər verən məsələlər

gətirdi və bu bütün ölkəni qorxutdu, Cənubu isə daha dərindən qorxutdu.

1859-cu ilin oktyabrında Virciniyada Harpers Ferridəki cəbbəxana gecə vaxtı

abolisionistlər və zəncilər tərəfindən tutuldu və Virciniya qulları ağalarına qarşı

üsyana qalxdılar. Bu şimalda sevincə səbəb oldu.

Yuxarıda xatırlanan Con Braun Missurinin içərisinə dəlisov bir reyd etdi,

ondan artıq qulu əsir götürüb Kanadaya apardı. 1859-cu ildə o, Yeni İngiltərədə öz

axırıncı və ən məşhur əhvalatına hazırlaşırdı. Onun niyyəti öz dəstəsini Virciniya

dağlarına aparmaq, qulları qaçmağa çağırmaq, silahlandırmaq idi ki, onlar bütün

Cənubda əməliyyatlar aparsınlar.

1859-cu ilin yayında Braun Harpers Ferridən bir neçə mil aralıda ev kirayə

götürmüşdü, burada o, silah yeşiklərini və sursatı qəbul edirdi. Bir neçə həftəlik

hazırlıqdan sonra o, Harpers Ferriyə hücum etdi.

Onlar sonra mühasirə edildilər. Braun iki oğlunu itirməli oldu. Braunun özü

süngü zərbəsi ilə ağır yaralandı. Onun yanında bir oğlunun cəsədi uzanmışdı, digəri

isə ölümcül yaralı idi. Tutulduqdan sonra Braunu xəyanətə və qətlə görə ittiham

etdilər və Çarlstonda Virciniya məhkəməsində onun mühakiməsi aparıldı və o, dar

ağacından asılmağa məhkum edildi. O, hökmün icrasına qədər heç bir qorxu hissi

nümayiş etdirmədi və peşimançılıq çəkmədi. Yalnız öldürdüyü adamların öz

həyatlarını itirməsinə peşiman idi. Öz dostuna yazmışdı: "Bu, böyük rahatlıqdır, hiss

edəsən ki, mənə bir səbəbə görə ölməyə icazə verildi". Öz arvadına isə yazırdı:

"Mənim ruhum çox güclüdür, mən deyə bilərəm ki, şadlanıram". Uşaqlarına isə

279

yazırdı: "Mən hiss edirəm ki, yalnız Allahın əbədi həqiqəti naminə mən dar ağacında

və ya başqa yolla ölümümə razıyam". Qubernator Vayz Braunu xilas etmək

cəhdindən qorxub, bir neçə minlik qoşunu geri çağırdı və edam yerinin ətrafına

toplar qoydurdu. Lakin elə bir cəhd edilmədi və qoca Braun həyatdan getdikdən

sonra Virciniya sərbəst nəfəs almağa başladı. Cənublular indi Braunla

Respublikaçılar Partiyasının özünün adamları arasında fərq görmürdülər. Onlar bu

bədbəxt cəhdi Şimal ştatlarının Qaçqın Qul qanununun ləğv edilməsi üçün etdiyi

ardıcıl və uğurlu cəhdlərlə qoşalaşdırırdılar. Həmin qanuna görə qaçan qullar

tutulduqda şimallılar tərəfindən güclə xilas edilirdi və onlar öz canlarını cəzadan da

qurtarırdılar. Ştatların qanunları ilə Qaçqın Qul Aktının həyata keçirilməsi üçün hər

cür maneələr yaradılırdı. Ştatların dustaqxanaları belə dustaqlar üçün istifadə

edilməklərindən imtina edirdilər. Harpers Ferri bədbəxt hadisəsinin təsiri hələ

köhnəlməmişdi, hiddət hələ öz yüksək nöqtəsində idi.

Bütün siyasi çəkişmələrə baxmayaraq ölkə inkişafından bir an da olsun

qalmırdı. Texniki tərəqqi Birləşmiş Ştatlar iqtisadiyyatının inkişafına güclü təkan

verirdi. Samyuel Morze hələ 1837-ci ildə teleqrafı icad etmişdi. Ancaq yalnız iyirmi

il keçəndən sonra bu ixtiradan ümumi qaydada istifadə edilməyə başlandı. 1860-cı ilə

qədər son otuz il ərzində heç bir ölkədə Birləşmiş Ştatlarda olan kimi faydalı tətbiqi

ixtiralar edilməmişdi. 1858-ci ildə Sayras Fildin səyi ilə Atlantik okeandan kabel

çəkildi. Bu Nyufaundlenddən çıxıb İrlandiyaya çatırdı, məsafə olduqca böyük idi.

Əməyə qənaət edən maşınlar arasında ot biçən və taxıl yığan maşın 1831-ci

ildə, tikiş maşını isə İlias Hau tərəfindən 1846-cı ildə icad edilmişdi. Tikiş maşını

qadını iynənin qulu olmaqdan azad etmişdi. Digər bir kəşf isə 1859-cu ildə Qərbi

Pennsilvaniyada edilmişdi. Bir qrup adam 70 fut uzunluğunda borunu yerin təkinə

salıb, fontan vuran nefti, bu yolla gündə min barrel hasil etməklə çıxarırdı. Bu xəbər

böyük həvəs oyatdı. Həmin 1859-cu ildə digər bir əlamətdar ixtira baş verdi. Syerra

Nevada dağlarının şərq ətəyində şaxtaçılar qazıntı aparanda gümüş yatağı

tapmışdılar. Bu indiki Nevada ştatındadır. Gümüş filizi Koloradonun, Utanın və

Arizonanın müxtəlif guşələrində də tapıldı və gümüş mədənləri Qərbin böyük

sənayesinə çevrildi.

Buxar dəmir yolu nəqliyyatının kəşfi əvvəlki dövrlərə məxsus idi. 1850-ci

ildə dəmir yolla ancaq Şərqin baş şəhərləri arasında səfər etmək mümkün idisə,

1860-cı ildən əvvəl şərqi okean sahillərindən Missisipi vadisinə dəmir yolu çəkildi,

Qərbə tərəf dəmir yolları uzanmağa başladı. On il ərzində xətlərin uzunluğu 6 min

mildən 30 min milə çatmışdı.

Buxar gəmilərindən də geniş istifadə edilirdi. Fultonun ixtirası öz işini

görürdü. 1852-ci ildə Konqress buxar gəmilərində səyahət etməyi qaydaya qoyan

qanun qəbul etdi. Qəzalara görə bu qanun gəmi sahiblərinin məsuliyyətini yüksəltdi.

Bütün ştatlar 1860-cı ilə qədər azad məktəblər sistemini qurmuşdular. Qərb

ştatlarında ictimai torpaqların müəyyən hissəsi məktəblərin məqsədləri üçün

ayrılmışdı və bu təhsil fondu xeyli dərəcədə şişdi.

Ədəbiyyat Amerikada sürətlə irəli çıxdı. Tarixçilər liderlik edirdilər. 1860-cı

ildən əvvəl Corc Bankroft müstəmləkə və inqilab tarixi barədə özünün ən böyük

əsərini yazdı. Preskott "Meksikanın işğalı", "Perunun işğalı" kimi tarixi əsərlərini

yazdı. Parkman az əhəmiyyət kəsb etməyən əsərlərini nəşr etdirdi. Riçard Hildret altı

280

cildlik tarix kitabını başa çatdırdı. Motli isə dörd il sonra "Holland Respublikasının

qalxması" əsərini bitirdi.

Poeziya meydanında Lonqfello, Uityer, Brayant, Louell, Po və Holms

vətəndaş müharibəsindən əvvəl öz yaradıcı qüdrətlərinin zenitinə çatdılar. Nəsrdə bu

dövrdə ən məhsuldar yazıçı Nataniel Hotorn idi. Ceyms Fenimor Kuperin və Uilyam

Gilmor Simmsin romanları çox populyar idi. Harriet Biçer Stounun romanı barədə

isə arxada xeyli söhbət aparmışdıq. Fərqli yazıçılar olan Ralf Ualdo Emerson və

Vaşinqton İrvinq hamıdan yuxarıda dayanırdı. Sonuncu yazıçı 1783-cü ildə anadan

olmuşdu və Corc Vaşinqtonun Nyu Yorka daxil olması şərəfinə belə adla

adlandırılmışdı.

Amerika fenomenləri içərisində biri qeyri-adiliyi ilə ayrıca dayanır, - bu

Mormonoların qalxması idi. Erkən, 1820-ci ildə Nyu Yorkdan olan, əslən isə

vermontlu Cozef Smitin gözünə görünmələr başladı və o, yuxular görürdü. 1827-ci

ildə o, iddia etdi ki, bir neçə qızıl lövhələr tapmışdır, onlar Smitə mələk tərəfindən

açılmışdır. Lövhələrdə yazılanları o, göylərdən gələn yeni vəhy kimi 1830-cu ildə

dərc etdirdi. O, onları "Mormon kitabı" və ya "Qızıl Bibliya" adlandırdı. Bu kitab

çoxaldıldı ki, şəhadət öz vəznini göstərə bilsin. Pittsburq çap offisi buna kömək

edirdi. Onun işçisi Riqdon Smitlə ittifaqda idi. Əslində kitab Ohayo ştatındakı

Konneout şəhərindən olan Solomon Spandlinq tərəfindən yazılmış bir əsər olmaqla,

Amerikanın qədim sakinlərinin fantastik tarixi idi, onların da İsrailin itmiş on

tayfasının nəslindən olduğu iddia edilirdi. "Mormon kitabı"nın çap edilməsi ilə Smit

özünün "Üç şahidi"nə malik oldu, onlar təntənəli surətdə bəyan etdilər ki, Smit

tərəfindən bu vaxt moizə edilən yeni dinin vəhyinin mələk tərəfindən ona verilməsi

həqiqətdir və bu yeganə dindir. Lakin bu adamlar sonralar Smitlə sözləşdilər və

bəyan etdilər ki, onların şəhadəti saxta olmuşdur və bütün əhvalat yalandır. Lakin

Smit öz yeni dinini moizə etməkdə davam edirdi və tezliklə bir neçə adam onun

dininə keçdi. Onlar Nyu Yorkdan Ohayodakı Kirtlanda uzaqlaşdılar və Nauvoo

şəhərini saldılar. Dinə keçənlər bir neçə minə çatdı və Smit avtokrat oldu. 1843-cü

ildə Smit iddia etdi ki, kişinin birdən çox arvad almasını qanuni edən yeni vəhy

almışdır. Bu mormonlar və ya "Son gün Müqəddəsləri" arasında poliqamiyanın

başlanğıcı idi.

İllinoys əhalisi tezliklə mormonlardan cana gəldilər. Smit hakimiyyətlə

münaqişəyə girdi və dustaqxanaya salındı, 1844-cü ildə kütlə orada ona hücuma

təhrik edildi və onu güllə atəşi ilə vurub öldürdülər.

Smitin on iki apostollarından biri olan Briqham Yanq yeni lider oldu və 1847-

ci ildə bütün Mormon kütləsi Qərb düzənlikləri ilə hərəkət edib Böyük Duzlu Göl

yanına gəlib çatdılar və Solt Leyk Siti şəhərini saldılar. Onlar yeri "Fərari"

adlandırdılar. Lakin Birləşmiş Ştatlar hökuməti Uta adı altında buranı Əraziyə

çevirdi. 1857-ci ildə mormonlar Birləşmiş Ştatlar hakimiyyətinə qarşı üsyan

qaldırdılar. Utaya qoşunlar göndərildi və onların bütün müxalifəti tezliklə yatırıldı,

bundan sonra Briqham Yanqın əvəzinə bir nəfər "nəcib" idarəçi kimi təyin edildi və

o, qubernator oldu. Mormonlar müəyyən siniflər içərisində çoxlu özünə keçmələr

etdilər və onların kilsəsi Roki Mauntin regionunda gözlənilmədən çox böyüdü.

1860-cı ildə Birlikdə 33 ştat var idi və onların əhalisi 31,5 milyon nəfər idi.

On ildə əhalinin sayı 9 milyona yaxın artmışdı. Azad ştatların əhalisi 19 milyondan

281

bir az artıq idi, qul ştatlarının əhalisi isə 12 milyon idi. Cənub əhalisinin dörddə

birinə yaxın və ya 4 milyonu afrikalı qullar idi.

282

Abraham Linkolnun prezident seçilməsi. Cənubun Birliyi tərk etməsi

1860-cı ilin prezident seçkisi gəlib çatdı. Demokrat partiyası ümidsiz olaraq

parçalandı, Kanzas-Nebraska qanunu da prinsiplərinə görə Duqlasla birlikdə öz

əhəmiyyətini itirdi. Ərazinin adamlarının suverenliyi ştatların xalqlarınınkından heç

də az deyildi. Heç bir razılıq mümkün deyildi. Bir nöqteyi-nəzərin adamları digər

nöqteyi-nəzərin adamları ilə nəhayət qəti yol ayrılığına gəldilər.

1860-cı il prezident seçkiləri gəlib çatanda Duqlas yenə də Şimalda

demokratların bütü idi, lakin Cənub onu qəbul etmirdi. Demokrat partiyasının

Çarlston qurultayında harmoniya yox idi. Çoxu yaxınlaşan tufana qorxu ilə baxırdı.

Quldarlıq məsələsi barədə cənubluların baxışlarını təcəssüm etdirən doktrinaya

gəldikdə, hər bir şimal ştatının səsi seçkidə nəzərə alınmayacağı şəraitdə belə Şimal

nümayəndələri onu qəbul etməkdən imtina edəcəkdi. Bu vaxt Duqlas özü də bu

platformada namizəd göstərilsə namizədliyindən imtina edəcəyini bildirdi. Komitə

bu platformanı israr edirdi. Çünki Komitənin çoxluğu cənublularda idi, lakin onlar

qurultayda çoxluğa malik deyildilər. Demokratik milli partiyanın tarixində ilk dəfə

olaraq Şimal nümayəndələri Cənubun diktatını rədd etdilər, onların təklif etdiyi

platformanı kənara atdılar və tam başqa ruhlu qətnamə qəbul etdilər. Bu platformaya

görə ərazilərdə quldarlıq statusu məhkəmələr tərəfindən müəyyən olunmalı idi.

Böyük dramda tezliklə sonrakı səhnə gəldi. Alabama nümayəndələri qalxıb

qurultaydan çıxdılar və bu hərəkəti Missisipi, Luiziana, Cənubi Karolina, Florida və

Arkanzas təkrar etdi. Qalan adamlar 57 nəticəsiz səsvermədən sonra qurultayı təxirə

saldı, 18 iyunda Baltimorda toplaşmağı qərara aldı, ayrılan fraksiya isə Virciniyada,

Riçmondda yığışmağı qərarlaşdırdı. Qurultay o vaxt Duqlası prezidentliyə, Corciya

ştatından Hersken Consonu isə vitse-prezidentliyə namizəd göstərdi. İkinci fraksiya

isə Riçmondda toplaşıb Con Brekenrici (Kentukki ştatı) prezidentliyə, Cozef Leyni

(Oreqon ştatı) isə vitse-prezidentliyə namizəd göstərdi.

Respublikaçılar partiyası surətlə böyüyən şəhər olan Çikaqoda 16 mayda

toplaşdı. Partiyanın tanınmış lideri Nyu Yorkdan olan Uilyam Syuard idi. İllinoysdan

olan Abraham Linkoln onunla böyük rəqabətdə durmuşdu. Linkoln 50 yaşında idi.

Duqlasla məşhur disputlarından sonra böyük ictimai natiq kimi tanınmışdı. İlk

səsvermədə Syuard irəlidə, Linkoln ikinci yerdə idi. Üçüncü səsvermədə Linkoln

namizəd göstərildi. Çikaqo çox şadlanmışdı, Syuardın adamları dərindən

kədərlənmişdilər. Hannibal Hamlin (Men ştatı) vitse-prezidentliyə namizəd

göstərildi. Partiyanın üçdə biri, "Heç nə bilmirəm"lərin varisləri kimi özlərini

"Konstitusiyalı Birlik" adlandırıb, öz namizədlərini irəli sürdü.

6 noyabrdakı böyük döyüşdə Linkoln Nyu Cersi istisna olmaqla bütün Şimal

ştatlarının səsini aldı, həmin ştatda isə o, yeddi elektordan dördünün səsini

qazanmışdı, qalan üçü Duqlasın tərəfdarı idi. Linkolnun elektorlarının sayı 180-a

çatdı, seçilmək üçün 152-si kifayət idi. Brekenric 72 elektor səsi almışdı. Bell üç qul

ştatını - Virciniya, Kentukki və Tennessimi götürmüşdü, bu 39 səs edirdi. Duqlas isə

daha populyar olmasına baxmayaraq vur-tut iyirmi elektoral səs aldı, bunlar da bütün

Missurinin səsi idi, üçü isə Nyu Cersidən alınmışdı. Linkoln prezident seçildi.

Elektorların kollegiyasındakı şübhə olunmayan üstünlüyün acığına seçki xalqın

müdafiəsini gözləyən Linkolnun əleyhinə oldu, o, ümumilikdə dörd milyon yarım

283

səsdən 1,3 milyon səs aldı. Şimal və Qərb Linkolnun əleyhinə 1,5 milyon səs verdi.

Elektorların səsini aldığı Oreqon və Kaliforniyada Linkolnun əleyhinə verilən səslər

onun lehinə verilən səslərdən iki dəfə çox idi. Belə nəticə ilə, xalqın az hissəsinin səsi

ilə prezident seçilmək bu qələbənin özünü olduqca təhlükəli bir şey edirdi.

Linkolnun inauqurasiyasından əvvəl yeddi ştat Birlikdən çıxdı və artıq

ölkənin üzərini qiyam bürümüşdü. Cənub liderləri azlıq vasitəsilə prezidentliyə bu

adamın gəlişinə, quldarlığı yoxlamaq və qul saxlayan ştatları bağlamaq nişanəsi kimi

baxırdılar. Bu məhvedici təsir edə bilərdi, ştatlar arasındakı bərabərliyin rəhni kimi

qəbul edilmiş partnyorluq prinsipləri pozula bilərdi. Quldarlıq əleyhinə olan adamlar,

hansılar ki, quldarlığı ləğv etmə tərəfdarı idilər, onlar əlbəttə, 1840-ci ildəkinə

nisbətən 1860-cı ildə bir qədər çox idi. Onlar baltanı ağacın kökünə vurmaq

istəmədiklərinə baxmayaraq, Linkolnun tərəfdarları bunu təcəssüm etdirmək fikrində

idilər. Onlar quldarlığı böyüməkdən saxlamaq üçün qanun və güc tərəfdarı idilər.

Onlar həmçinin ləğv etmək mümkün olmasa da, Konstitusiyanın qaçan qulları geri

qaytarmaq barədə göstərişlərinin qüvvədə olmamasını elan etmək labüdlüyünü

güman edirdilər. Onlar bütün quldarlıq sisteminə qarşı, fundamental hüququn hədləri

içərisində mümkün olan qədər uzağa getmək istəyirdilər.

Onların amalları və əməlləri Cənuba qarşı düşmənçiliyə bənzəyirdi və onların

müvəffəqiyyətlərinin bu çağırışı birbaşa və səhvsiz idi. Cənub xarakterli adamlar

bunu rədd etməyə bilməzdilər.

Bütün dünyada qul alveri limanlarda mərkəzləşmişdi. Bu limanlarda azad

əmək sıradan çıxırdı, qara adamların sayı xeyli artırdı. Cənubun rütubətli düyü

tarlalarında, tütün plantasiyalarında, şəkər qamışı sahələrində əkinlərin isti

cərgələrində qulların əməyindən o qədər geniş istifadə olunurdu ki, bu yalnız

Afrikada mövcud ola bilərdi. Şimal ştatları İngiltərədən ayrıldıqda mövcud qulları,

onlar özləri azadlıq istədikdə qul olmaqdan tam azad etdilər. Bəzi zəncilər isə

özlərinə xidmət yeri tapmaq üçün Cənubun qul bazarlarına üz tuturdular. Onlar

Cənubun milyonlarla güclü zəncilərinə qatışırdılar. Onlar bu cəmiyyətin əsasına

çevrildilər və əsasən pambıq tarlalarında işləyirdilər.

Quldarlıq sistemi Cənubu kiçik kəndli fermer quruluşundan məhrum edirdi.

Buna baxmayaraq kiçik fermalar olduqca çox idi. Cənub fermalarının böyük

əksəriyyəti ümumiyyətlə qula malik deyildi. Onlar qonşu plantatorlardan qul

kirayəyə götürməyi də sevmirdilər, öz tarlalarında özləri işləyirdilər, bu barədə başqa

yerlərdəki fermerlərdən heç də seçilmirdilər. Əgər onlar bir və ya iki zəncini

işləməyə götürsəydilər, özləri tarlada onlarla böyür-böyürə işləyirdilər. Bu quldarlıq

məsələsində bir mənəvi təsir kimi qiymətləndirilirdi və bu Cənub adamları üçün daha

dözülməz idi. Onlar qulları ilə öz ağa kimi münasibətlərindən xüsusi ləzzət alır, vəhşi

qürur hissi keçirirdilər. Onların arasındakı düşünən adamların çoxu görürdü ki,

pozulmuş sahiblər çox zəifdir və bu münasibətlər nəhəng, ümidsiz iqtisadiyyatı

birdəfəlik itirməyə doğru aparır. Cənubda kənd təsərrüfatı yeganə məhsuldar əmək

sahəsi olmasına baxmayaraq, daha münbit torpaqlar boş və becərilməmiş qalırdı. Bu

barədə Cənub digər regionlardan daha pis vəziyyətdə idi. Sərbəst olmayan qullar

azad əməkçilər kimi işləyə bilmirdilər. Fermerliyin intensiv metodları hələ gündəliyə

daxil olmurdu. Torpaqlar bir dəfə istifadə edilirdi, təkrar əkin dövriyyəsinə cəlb

edilmirdi və sonra uzun müddət herik altında saxlanırdı və yalnız təbiətin ləng

284

prosesləri altında öz məhsuldarlığını bərpa edirdi. Belə əmək və becərmə sistemi

altında gəlirin xırda həcmi, onun bütünlüklə aradan çıxması təhlükəsini yaradırdı.

Plantatorlar özlərinə lazım olan sənətkarları da saxlayırdılar. Plantasiyaların özünün

ayaqqabı tikənləri, dərziləri, dülgərləri, kərpic kəsənləri, dəmirçiləri və bütün işlərin

öz adamları olurdu. Çünki nadir hallarda plantasiyaların yanında şəhər olurdu. Hər

bir qul sahibi özü məhkəmə kimi cəzanı müəyyən edirdi. İttiham edilən azad adam

olduqda magistrata müraciət etmək lazım gəlirdi. Qul sahiblərindən böyük

əksəriyyəti qullara humanist münasibət göstərirdi, onlardan asılı olan adamların

səhhətinin qayğısına qalırdı. Bunu hətta Şimal adamları da etiraf edirdilər. Ev qulları

ilə incə və həssaslıqla davranılırdı, onlara ev sahibəsi tərəfindən bir ev adamı kimi

qayğı göstərilirdi. Cənub plantatorunun arvadı icraçı əməkçinin həyatını yaşayırdı,

özünü başlıca olaraq öz qullarının qayğısına və tərbiyəsinə həsr edirdi.

Sistemin pozğun təsiri onun insanpərvər təbiəti ilə yoxlana bilərdi. Cənubun

nəcib sakinləri Şimal adamları kimi qul alverinə nifrət edirdilər, onlar mümkün olan

vaxt qulu satıb və alırdılar. Sistemin pis xüsusiyyətlərini minimuma endirmək üçün

yollar axtarırdılar. Bu da bir faktdır ki, bu məsələlərdə onlar yaxşı vicdan nümayiş

etdirirdilər. Şimaldan olan acı hücumlar onları səmimi etmişdi, çoxu qərara gəlmişdi

ki, inqilabdan gəlməsinə baxmayaraq bu hüququ öz üzərlərinə götürsünlər. Onlar

gördülər ki, federal hökuməti öz əlinə götürən partiyanın başçısı Cənuba bərabər

gözlə baxmır. Onlar imtiyazlı sinif üçün zəruri olan qürura malik idilər. Məlum

olduğu kimi Cənubdakı hər beş ağ adamdan yalnız biri qul saxlayırdı. Onların

yarıdan çoxu hətta quldan istifadə etməmiş, qulu idarə edən olmamışdı. Yüzlərlə

tacir, vəkil, həkim və qulluqçular heç nəyə malik deyildilər. Lakin o adamlar ki, qul

sahibləri idi, onlar siyasətin və cəmiyyətin ağaları idi. Onların cəmiyyəti Cənubun

cəmiyyətinin praktiki niyyətlərinə xidmət edirdi. 1820-ci il Missuri kompromissi

onların müdafiə etdikləri quldarlıq institutuna toxunurdu. Bu qanun, infeksiyanın

qarşısını kəsən karantin xətti kimi, quldarlığın yayılmasının qapısını bağlayırdı.

1831-ci ildə Nat Tornerin başçılığı altında Cənubi Virciniyada təşviş doğuran

qul üsyanı baş vermişdi. 1833-cü ildə ingilis azad olunma aktı meydana çıxmış və

Amerikan anti-quldarlıq cəmiyyətinin formalaşması baş vermişdi; sonra qulların

müttəfiqləri olan hinduları özünə tabe etmək üçün başlanan müharibə qaçan və

qarətçilik edən zəncilərin Floridadakı sığınacağını dağıtdı. Sonra Meksika

müharibəsi, Uilmot düzəlişinin müzakirəsi, Kanzas-Nebraska aktı, "azad torpaq"

kampaniyası, Viqlərin parçalanması, respublikaçıların yüksəlişi və qələbəsi gəldi.

Bütün bunlar hadisələrin yüksək nöqtəsi idi, onların zərbəsi həmişə Cənuba

dəyirdi. Cənublular Linkolnun prezident seçilməsinə yalnız partiya məğlubiyyəti

kimi baxa bilərdilər. Sonra isə məlum olduğu kimi, bu, onların alçaldılmasındakı

dözülməz addıma çevrildi. Şimalın özü də Cənub kimi 1860-cı il seçkisinin nə

demək olduğunu bilmirdi. Cənublular güclü surətdə başa düşürdülər ki, inqilabın

nəticəsi onların üstünə töküləcəkdir. Bu hiss etmə öz ifadəsini Virciniyada,

Kentukkidə, Tennessidə Konstitusiyalı Birlik partiyasının namizədi Bellə səslərin

verilməsində tapdı. Şimal seçiciləri də asan vəziyyətdə deyildilər. Ştatların içərisində

yeganə olaraq Cənubi Karolinada prezident elektorları ştatın özünün qanunvericilik

orqanı vasitəsilə seçilirdi. 1860-cı ilin təyin olunmuş gününə onlar səkkiz elektor

seçdilər və ona göstəriş verdilər ki, Brekenricə səs versinlər. Onların qanunvericilik

285

orqanı öz sessiyalarında qaldılar ki, seçkinin nəticəsini öyrənsinlər. Elektorlar

kollegiyasının çoxluğunun Linkolnu müdafiə etməsi xəbəri onlara çatanda,

ləngimədən ştatın qurultayını çağırdılar ki, silah satın almaq barədə qərar versin,

sonra isə fasilə götürüldü. Dekabrın 20-də Çarlstonda keçirilən qurultaydan sonrakı

iclasda onlar qərar qəbul etdi və bu qərarla təntənəli surətdə 23 may 1788-ci il tarixli

qurultayın, Birləşmiş Ştatlar Konstitusiyasının - Əsas Qanunun ştat tərəfindən

Birliyin bir hissəsi kimi qəbul etməsi barədəki qərarı ləğv edildi. Bununla birlikdə

federal konstitusiyaya düzəlişlərin ratifikasiyası ləğv edildi və rəsmi surətdə elan

edildi ki, Cənubi Karolina ilə başqa ştatlar arasında Amerika Birləşmiş Ştatları adı

altında mövcud olan əvvəlki Birliyi pozur və bu Birliyə son qoyur. Sonrakı 1861-ci

ilin fevralın 1-də həmçinin Missisipi, Florida, Alabama, Corciya, Luiziana və Texas

da Birlikdən ayrıldılar. Fevralın 4-də ayrılmış ştatların təyin etdiyi nümayəndələr

Alabamadakı Montqomeridə qurultaya toplaşdılar. Onların məqsədi Konfederasiya

Konstitusiyası tərtib etmək və ayrılmış Cənub konfederasiyası üçün icra orqanı

seçmək idi. Bir neçə həftə əvvələ qədər Missisipidən Birləşmiş Ştatların senatoru

olan Cefferson Devis Konfederasiyanın prezidenti seçildi, iki il əvvələ qədər

Corciyadan federal Nümayəndələr Palatasının üzvü olan Aleksandr Hamilton Stefens

əyalətin vitse-prezidenti oldu. Mart ayında daimi konstitusiya qəbul olundu, bu

sonrakı ildə öz səmərəsini göstərdi.

Onların hökumət təliminə həqiqi qiymət verilsə, Cənub ştatları 1788-ci ilin

siyasi metodlarına qayıtdılar. Hər bir ştat xalqın səsi ilə deyil, suveren qurultayın

qərarı ilə Birləşmiş Ştatları daxil olduğu kimi, eynilə onun tərkibindən çıxmışdı.

Həmin qurultaylar tərəfindən seçilən nümayəndələr Montqomeriyə göndərildi ki,

onların tərtib etdiyi Konstitusiyanı ratifikasiya etsin və yeni Konfederasiyanın

prezidentinin inauqurasiyasında iştirak etməyə də onlara səlahiyyət verdi. Bu, birgə

aksiya idi. Onlar hər bir ştatın özünün müəyyən etdiyi qaydada Birliyə daxil olan

vaxtdan azad partnyorluğa girmişdilər və bu Birliyə girməkdən imtina edə bilərdilər.

Bu da aydın idi ki, Birliyin tərkibindən çıxmaq üçün məhz səbəb yarandığı vaxt onlar

bu imtiyazdan istifadə etdilər. Birləşmiş Ştatları yaradan nəsl sağ olanda belə bir

hərəkəti etmək sual altında idi. Sonra gələn nəsillər kimi, onlar da heç şübhəsiz ciddi

ayrılma cəhdinə etiraz edirdi, bəzən bu etiraz əldə silahla ifadə olunurdu.

Cənub dövlət adamlarının tez-tez şərh etdikləri və vurğuladıqları təlimə

ölkənin digər hissələri heç də rəğbət bəsləmirdilər. Millətin Konstitusiyası, yazılmış

olsa da dəyişilməz, leqal sənəd olaraq qala bilməzdi. Hər bir gələn nəslin həyatı

labüd olaraq onu içəridən oxumalı idi. Onlar öz yaşayış şəraitləri içərisində onu başa

düşə bilərdilər. Konstitusiya yaşayan orqanizm üçün skelet quruluşu rolunu oynaya

bilərdi. Birlik yeni ştatlarla dolmuşdu, buranın xalqı dünyanın demək olar ki, bütün

sivilizasiyalı xalqlarının nümayəndələrindən əmələ gəlmişdi. Dəmir yolu və

teleqrafla ölkənin hissələri bir-birinə bağlanmışdı, bu isə sahibkarlıq üçün asan şərait

yaratmışdı, heç bir ştat və ya bölmə yerli sərhədlər içərisində bunu etməyə qadir

deyildi. Birlikdə üzvi inteqrasiya şüuruna yiyələnildiyi bir dövrdə patriarxal düşüncə

tərzinə qayıtmaq mümkün deyildi. Bu hadisələr baş verdikdə Cənub ştatlarının

hərəkəti Şimalı təəccübdə qoydu. Onlar tez-tez ayrılmaq barədə təlim moizələrini

eşidirdilər. İndi isə Şimal adamları bunun praktikaya keçdiyini gördükdə, ona qəribə

və başa düşülməyən bir şey kimi baxırdılar. Cənub adamlarının belə qəfil hərəkəti

286

Şimal sakinlərini məəttəl qoymuşdu. Sarsıntıda onların iti addımları Şimalın

məsləhət və rəhbərlik umduğu adamları da qorxutdu və onları çaş-baş saldı.

Cənubi Karolina Birlikdən ayrıldığı ayda, digər ştatlar onun hərəkətinə

qoşulmamışdan əvvəl Vaşinqtona səlahiyyətli adamlar göndərdi ki, milli borcun

bölünməsini və ştatın daxilində yerləşən bütün milli mülkiyyətin rəsmi surətdə özünə

verilməsini həyata keçirsin. Byukenen nə etməli olduğunu bilmirdi. O, tezcənə və

açıqca ştatların ayrılmaq hüququnu inkar etdi. Lakin o, deyirdi ki, onların

ayrılmasının qarşısını həqiqətən almaq üçün leqal heç bir fikrə malik deyildir.

Hökumətin hüquq üzrə mütəxəssisləri ona heç bir yüngüllük gətirmədilər. Heç kəs

aydın məsləhət vermirdi. Konqress kompromiss tədbirləri görməyə cəhd etdi.

Montqomeridə Konfederat Konqressi öz işini aparanda Vaşinqtonda Sülh Konqressi

adlanan tədbir keçirildi. Onu Virciniya çağırmışdı və bütün Cənub ştatları hələ

ayrılmamışdı və Şimal ştatlarının çoxu bu dəvəti qəbul etdi. Senat bütünlüklə

"Qrittenden Kompromiss"i ilə məşğul idi, bu onun müəllifi kentukkili senator Con

Qrittendenin adını daşıyırdı. Ölkəsinə faydalı xidmət göstərmiş qoca senator iki

bölgə arasında əlaqələri yoluna qoymaq istəyirdi. O, siyasi cəhətdən neytral adam idi.

Lakin Birliyi saxlamaq cəhdləri uğursuzluqla başa çatdı. Prezident Byukenen

parçalanmanın qarşısını almaq üçün bir şey edə bilmədi. O, Çarlston limanına

yenidən kömək etmək üçün düyməni bassa, bu kifayət idi. Lakin o, Cənubun sonrakı

zorakılıqlara əl atmaması üçün bunu etməkdən imtina etdi. Çarlston limanı qış dövrü

ərzində ictimai maraq mərkəzinə çevrildi.

Senatın komitəsinin rəyi əslində Sülh Konfransının təklifləri ilə üst-üstə

düşürdü: Missuri Kompromissi xəttinin Sakit okeana qədər çəkilməsi, həmin xəttdə

Cənubun qanunu üzrə quldarlığın qurulması və federal xəzinə tərəfindən həbsdən

sonra xilas edilən bütün qaçan qullara görə kompensasiya verilməsi məsələləri. Lakin

Konqress göründüyü kimi, hələ qış başa çatmamışdan Birlikdən əvvəl çıxmış

ştatlardan olan üzvlərlə hissə-hissə əlaqəsini kəsdi. Onların üzvlüyü üçün təhlükə

olduğu bir şəraitdə heç nə etmək mümkün deyildi. Cənub adamları Senatdan və

Nümayəndələr Palatasından çıxarılan kimi kabinetdən də çıxarıldı. Mülki işlərdə

işləyən cənublu vəkillər də öz işlərini tərk edib evlərinə yollandılar ki, öz

xidmətlərini yeni Konfederasiyaya təklif etsinlər. Onların ştatları ayrılan kimi

Cənubdan olan qulluqçular ordudan və hərbi-dəniz qüvvələrindən çıxarıldılar. Köhnə

Birliyi tərk edən və yeni Konfederasiya yaradan ştatlar öz ərazilərində olan

cəbbaxanaları, fortları, gömrük məntəqələrini və poçt idarələrini öz mülkiyyətlərinə

götürdülər. Vaşinqtondakı hakimiyyət nə etmək lazım olduğu qərarına gəlməmişdən

əvvəl, Cənubdakı hər bir istehkamlanmış yer, Çesapik buxtasındakı Monro fortu,

Çarlston limanındakı Samter fortu istisna olmaqla digərləri Konfederasiyanın

mülkiyyətinə keçdi. Bir ovuc adamla mayor Robert Anderson Fort Moultrini

tutmuşdu və ehtiyatla daha güclü fort olan Samterə tərəf hərəkət edirdi. Fort limanın

yaxınlığında idi. Bu akt Cənubi Karolina ilə sözləşməyə səbəb oldu. Çünki o, bəyan

etmişdi ki, fortlar "suveren" ştatın özününküdür və heç kəsə mübarizəsiz olaraq

verilməyəcəkdir. Sözləşmə o qədər böyük idi ki, prezident Byukenen "Qərb ulduzu"

gəmisini lazımi ehtiyatlarla birlikdə fortu azad etməyə göndərdi. Bu kiçik gəmi 9

yanvarda limana gəldi və sahildəki batereyaların atəşi altında öz vəzifəsini yerinə

287

yetirməmişdən buradan qaçmağa məcbur oldu. Bu Vətəndaş Müharibəsinin ilk atəşi

idi.

Bu hadisələr baş verəndə Byukenen bəlkə də idarə etdiyi hökumətin necə

hökumət olduğunu bilmirdi. Onun ətrafında olan adamların bəziləri, ondan asılı olan

bu adamlar inanırdılar ki, Cənub ştatlarının bu hərəkətləri etməyə hüquqları vardır.

Digərləri onların hüquqlarını inkar edirdilər, lakin onlara necə mane olmaq yolunu

bilmirdilər. Başqaları isə nə etmək lazım olduğunu bilirdi, lakin bunu etməyə

cəsarətləri və ya təşəbbüsləri çatmırdı. Bütün ölkə gözləyirdi ki, prezident özü işə

qarışacaqdır, gözləyirdilər görsünlər ki, Linkoln və onun respublikaçı məsləhətçiləri

nə edəcəkdir. Adamlar yeni prezidentin kədərli və qayğılı gözlərinə diqqət yetirdilər,

onu da gördülər ki, müəyyən qədər irəlini dərindən hiss etməklə, yeni, həm də hələ

təcrübəsi olmayan və çətinlikdə qalan adam kimi, onun üzərinə götürdüyü vəzifənin

dəhşətli məsuliyyəti düşmüşdür. Onlar bu adamın ustalığını bilmirdilər. Əynindəki

sadə paltarı onun böyük bədənindən asılmış kimi görünürdü. O, dövltəin ən mühüm

işlərinin arasında belə yumorundan qalmırdı. O, böyük kasıblıqda böyümüşdü. Onun

atası bir yerdən başqa yerə öz böyük ailəsini köçürərək, özünə kömək və sığınacaq

axtarırdı. Lakin hər yerdə o, kasıb mövcudluqdan başqa heç nə tapa bilmirdi. Onun

böyüməsi başqaları kimi ləng getmişdi. Onun həyatı öz qonşuluğunda olan sadə

adamlarla bir yerdə addımlamışdı. Onun xüsusi istedadından heç bir əlamət

görünmürdü. Lakin onun ağlına bir məharət gücü əlavə olundu. O, ətrafında olan

adamların dərdlərini, ağrılarını başa düşməklə onları tuta bilirdi. O, öz fərasətini

müşahidə üçün, sözlərdən isə dəqiq nitq vasitəsi kimi istifadə edirdi. O, doğma

ştatında özünə karyera düzəldirdi və bu öz zirvəsinə senator Duqlasla mübahisədə

çatdı. Bu mübahisəni bütün ölkə eşitmək istəyirdi. Və o, prezidentliyə hazır olanda

prezident seçildi.

Prezident seçilən Linkolnun Vaşinqtona gəlməsi də maraqlı əhvalatlarla dolu

idi. Linkoln paytaxta gələndə Şimalın iri şəhərlərindən keçməli idi və bu şəhərlərdəki

qısa müraciətlərində o, elə bil ki, bütün ölkə ilə danışırdı. Elan edirdi ki, qorxmaq

üçün əsas yoxdur və heç bir qan tökülməsi olmayacaqdır. 22 fevralda Filadelfiyada o,

Syuarddan və general Skottdan məktublar aldı, onlar məsləhət görürdü ki, onun dərc

edilmiş səfər proqramı dəyişdirilsin. Çünki o, proqram üzrə Baltimordan keçən vaxt

onu qətlə yetirmək barədə ciddi hədələr gəlib çatır. Linkoln dedi: "Mən bununla

razılaşa bilmərəm. Gecə oğrusu kimi paytaxta oğurluq girən Prezident barədə millət

nə düşünəcəkdir". O, səhər Harrisburqa getdi və dostları qərara gəldi ki, onun

həyatına təhlükə olmaması üçün o, Vaşinqtona üzə gələn gecə ərzində naməlum

qaydada getsin. Linkoln razılaşdı, lakin sonralar heç vaxt bunu etməkdən

peşimançılıq çəkməmişdi. Hər şey sakit gedirdi. Linkolnun dostları Harrisburqda

yuxusuz gecə keçirdilər, səhər tezdən şifr teleqramı aldılar ki, "Palmalar sağlam bar

gətirmişdir" və polkovnik Skott şlyapasını göyə tullayıb qışqırdı: "Linkoln

Vaşinqtondadır".

İnauqurasiya mərasimi müstəsna dərəcədə sakit tonda keçdi. Konqressin

barışdırıcı tədbirlərinin uğursuzluğa uğramasına baxmayaraq Prezident yenə də

əlində "zeytun budağı" tutmuşdu. O, bəyan etdi ki, quldarlığın mövcud olduğu

yerlərdə, ona müdaxilə etmək barədə bilavasitə heç bir niyyəti yoxdur və öz

əminliyini möhkəmləndirdi ki, bunu etmək üçün onun heç bir qanuni hüququ da

288

yoxdur. Qaçqın Qul qanunu barədə o, buna dözəcəyinə öz hazırlığını ifadə etmişdi və

uzağa gedərək Konstitusiyaya dəyişilməyən düzəlişin edilməsinə razı olduğunu

bildirdi. Bu düzəlişlə Birləşmiş Ştatlarda quldarlıq daimi olacaqdı. Kompromiss

barədə ruh bundan uzağa gedə biləcəkdimi? Linkoln quldarlığın genişlənməməsinə

əsaslanan platformada prezident seçilmişdi. Lakin onun müraciətində bir sözlə belə

bu məsələyə toxunulmadı. O, yalnız Birliyi qoruyub saxlamaq kimi daha böyük

məsələ ilə məşğul idi.

Lakin məxmər əlcəkdə onun dəmir əli gizlənmişdi. Natiq bəyan etməkdə

davam edirdi ki, Birlik Konstitusiyadan yaşca böyükdür. Konstitusiya "daha kamil

Birlik formasına" uyğun qəbul edilmişdir ki, "heç bir ştat öz sadə rəyi ilə qanuni

qaydada Birlikdən gedə bilməz" və buna yönəldilən bütün ordinanslar (dekretlər)

qanuni cəhətdən əbəsdir. O, bəyan etdi ki, Birlik indiyə qədər zədələnməmişdir və

parçalanmamışdır. O, bütün ştatlarda qanunların icra edilməsinə nail olmaq barədə öz

niyyətini bildirdi və dedi ki, Birlik qorunacaq və özünü müdafiə edəcəkdir. Bunun

mənası gün kimi aydın idi. Əgər ayrılmış ştatlar öz saxta, səhv addımından geri

qayıtmasa müharibə olacaqdır. Natiq dedi: "Real mövcud olmayan bəlalardan siz

qaçmısınız. Mənim məmnun olmayan, narazı həmvətənlərim, vətəndaş

müharibəsinin mühüm problemi mənim əlimdə deyil, sizin əlinizdədir... Siz göydə

qeydə alınmış heç bir anda malik ola bilməzsiniz ki, onunla hökuməti dağıdasınız.

Buna görə də mən daha təntənəli qaydada onu saxlayacağam, himayə edəcəyəm və

müdafiə edəcəyəm".

Gözəl müraciət bir cəhətdən zəif idi ki, Konstitusiyaya güman edilən

pozulmaz düzəlişin bəyənilməsi barədə heç nə demirdi. Natiq vəd edirdi ki, hansısa

bir ştata heç bir "müdaxilə" olmayacaqdır, yəni, bu, Birləşmiş Ştatlar üçün öz

torpağının hansısa bir hissəsinə qoşunları göndərmək kimi "müdaxilə" olacaqdı. O,

həmçinin qeyd etdi ki, federal vəzifələri müəyyən müddətə boş saxlamaq, "xoşa

gəlməyən əcnəbiləri" hökumətə düşmən olan xalqın üzərinə qaldırmaqdan yaxşı

olacaqdır. Ayrılmaya münasibətdə bir müddət üçün Byukenen siyasətinin arxasınca

getməkdənsə, Linkoln münaqişədən sakitcə qaçırdı.

Yeni Prezidentin təşkil etdiyi Kabinetdə Uilyam H.Syuard Dövlət katibi oldu.

Çeyr isə Maliyyə naziri təyin edildi. Linkoln siyasəti öz əlinə götürdü. Hələ bir ay

keçməmiş Syuard prezidentə hökumət üçün konturları cızılan memorandum təklif

etdi və həmin vaxt bunu icra etmək üçün özünü məsul şəxs kimi təqdim etdi. Linkoln

bu məsələni çox sakit dərkanarla uzaqlaşdırdı: "Əgər bu edilməlidirsə, mən bunu

etməliyəm".

İnauqurasiyadan bir həftə sonra prezident Devis Cənubdan iki səlahiyyətli

adam göndərmişdi ki, iki hökumət arasında siyasi ayrılmaq barədəki böyümüş

məsələləri qaydaya salmaq məqsədilə danışıqlara başlamaq təklifi olan sənədi Dövlət

katibi Syuarda versin. Bu məktub onların məsələnin həllinə dinc yolla nail olmaq

arzusunu ifadə edirdi. Prezidentin baxışlarını nəzərə almadan Syuard onlara bəzi

razılıqlarını bildirdi və onlarda belə bir inam yaratdı ki, Fort Samter yenidən israr

edilməyəcəkdir. Lakin Linkoln tam başqa qərar verdi və bu qərar axırıncı oldu.

Linkoln özü sadə adamların içərisində tərbiyə olunmuşdu, sadəliklə qanuna

hörmət etməyə və ona tabe olmağa adət etmişdi. O, Konstitusiyaya xüsusi ehtiramla

yanaşırdı, onu qorumağa və müdafiə etməyə and içmişdi, andı içməmişdi ki,

289

hakimiyyəti əldə etsin və bu hakimiyyətdən istifadə etdikdə andı pozsun. O, öz

vəzifəsinə geniş bucaqdan baxırdı və öz inamını elan edirdi ki, o vaxt and pozulacaq

və o, qorunub saxlanmayacaqdır ki, əgər quldarlığın saxlanmasına və hər hansı

əhəmiyyətsiz bir məsələyə o, "imkan verəcəkdir ki, hökuməti, ölkəni və

konstitusiyanın hamısını bir yerdə darmadağın etsin". O, Birliyi saxlamağın təmiz

niyyəti ilə ayrılanları barışdırmaq məsələsini birləşdirirdi. O, səbirlilik və müşahidə

mövqeyini tutdu və hərəkət günü üçün rəyin və hüquqların gəlib çıxmasını

gözləməyə başladı.

290

Vətəndaş müharibəsinin başlanması

Bu vaxt Montqomerinin əvəzinə Riçmond konfederasiyanın paytaxtı oldu. Bu

Cənubun hökumətinin qulluqçularını ön cərgədə, həmçinin Şimalın və Cənubun

sərhədlərini birbaşa üz-üzə qoymaq məqsədini güdürdü. Devis Cənubda könüllüləri,

Şimalda Linkoln edən kimi silaha çağırdı. Bu çağırışlara hər iki bölgədə həvəslə

cavab verilirdi. Hətta bundan sonra da adamlar bu qorxulu işi olduqca ləng

görürdülər. Vuruşun qısa olacağı gözlənilirdi. Barışıq və ya təslim olma nəhayət baş

verəcəkdi. Cənubda adamlar göndərilmə yerlərinə toplaşır, öz alaylarını elə bil ki,

istirahət ekskursiyalarına yola salan kimi göndərirdilər, heç də anlamırdılar ki,

taleyin onları yaxalamasına o qədər çox vaxt qalmamışdır. Az vaxt keçdikdən sonra

bu hallisuniasiyalar yoxa çıxacaqdı. Müharibə tezliklə öz həqiqi təbiətini göstərdi.

Hər iki tərəf öz ehtiyatlarına sahib olmağa çalışırdı. Bu ümidsiz işdə heç bir şübhə və

fasilə olmadıqda, bütövlükdə qitə vətəndaş müharibəsinin alovuna büründü. Bu iki

bölgənin toqquşmasının necə heybətli və qəti olduğunu hamı gördü.

Amerikada Vətəndaş Müharibəsinin meydana gəlməsinə bir çox səbəblər

göstərirlər. Hər şeydən əvvəl burada bir səbəb var idi - bu da quldarlıq idi.

Müharibəyə qədər olan qırx illik dövrə nəzər salınsa görmək olar ki, bu illər

müharibəni yaxınlaşdırırdı. Qul məsələsindən qalxan çoxlu problemlər meydana

çıxırdı, 1820-ci ildə Şimalla Cənub arasındakı əks təbliğat Missuri Kompromissi ilə

nəticələnmişdi. Bu Kompromiss heç şübhəsiz quldarlığın Şimaldan kənarda

saxlanmasına kömək etməsinə baxmayaraq Cənub üçün birbaşa qələbə idi. Missuri

Kompromissinin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, bu ştat Birliyə quldarlıq ştatı,

Massaçusetsdən ayrılan Men isə tarazlığı saxlamaq üçün quldarlıqdan azad ştat kimi

daxil olmuşdu. Bu Aktla həm də satın alınmış Luiziananın digər hissələrində

quldarlıq qadağan olunmuşdu. Sonra Texas məsələsi gəldi. Cənub Texasa görə

ləngidi. Şimal zəif etiraz etsə də, Texas qul ştatı oldu. Bunun üstünə Meksika

müharibəsinin ağırlığı gəldi. Bu ərazinin də çoxu quldarlıq ərazisi olmaqla Cənub

daha bir qələbə qazandı. Qul sahiblərinin başqa bir qələbəsi yox idi. Kaliforniya

ştatının qul və ya azad ştat olması barədəki mübahisə ərazinin azad olması barədəki

siyasətçilərin qərarı ilə həll edildi. Sonra 1850-ci il Kompromissi gəldi və bu da

Cənubun qələbəsi idi. Cənublular Qaçqın Qul qanununu Şimala tətbiq etmək

istəyirdilər. Dörd il keçdikdən sonra Kanzas-Nebraska billi ilə qul sahibləri Missuri

Kompromissini ləğv edib, daha böyük qələbə qazandılar. Bu qanunla onlar Missuriyə

görə verdikləri haqqı geri aldılar. Bununla da qul sahiblərinin, quldarların qələbələri

başa çatdı. Onlar Kanzas üçün daha bir dəhşətli mübarizə apardılar, lakin məğlub

oldular. Çünki Kaliforniyada məskunlaşmaq üçün adamlar işə malik idi. Bütün kiçik

mübarizələrdə, hansı yolla olursa-olsun Cənub qalib gəlirdi. Kaliforniya və Kanzasda

bu mümkün olmadı. Yalnız bu iki ərazidə xalq həll etmək imkanına malik idi. Bütün

digərlərində isə hər şeyi, idarə edən adlanan siniflər həll edirdi. Bu faktdan iki qat

nəticə çıxarmaq olardı. Birincisi, müharibədən əvvəlki bir çox illər ərzində quldarlar

hökumətə ağalıq etmişdilər. İkincisi, ümumilikdə xalq onlara rəğbət bəsləmirdi. Əgər

o vaxt bütün hakimiyyətin mənbəyi kimi xalq quldarların idarəçiliyini bəyənməsəydi,

necə ola bilərdi ki, onlar işi öz əllərinə götürsün. Axı xalq bunu etməkdə hüquq və

291

hakimiyyətə malik idi. Buna belə cavab verilə bilər ki, xalqın əksəriyyəti elə bunu da

edirdi.

İlk dəfə xalq Meksika müharibəsini başlamağa görə Demokrat Partiyasını

məğlubiyyyətə uğratdı, sonra onları Kompromiss tədbirlərinə görə kənara atdı. Bu

mülayim rəftar səmərəli deyildi və xalq cəsarətli tədbirlərin zəruri olduğunu görüb,

yeni siyasi partiya yaratdı, bu partiya quldarlığın genişlənməməsi əsasında yaradıldı

və öz prezidentini seçdi. Bu quldarlığın genişlənməsinin dayandırılmalı olduğuna

işarə idi və quldarlıq buna dözə bilməzdi. Bu vaxt müharibə gəlib çıxdı. Bu

partiyanın öz prezidentini seçmək məsələsinə gələndə bu da bir həqiqət idi ki, xalqın

yarısından azı Linkolna səs vermişdi, bir çoxu öz inamlarına səs verməyə çəkinirdi,

digərləri öz atalarının tarixi partiyalarından uzaqlaşa bilmirdi. Lakin bu da dəqiq idi

ki, 1860-cı ildə ölkənin xalqının böyük əksəriyyəti quldarlığın daha da yayılmasına

münasibətdə əks mövqe tuturdu. Lakin quldarlıq da çox hiyləgər idi, baxmayaraq ki,

səhvlər də edirdi. Bu səhvlərdən biri Qaçqın Qul qanununun şimallıların vicdanına

təlqin edilməsi idi. Bu, şimallını quldarlığa, onun daha eybəcər formasında baxmağa

gətirib çıxardı. O, ağa ilə qul arasındakı xoş münasibəti görmürdü, yalnız qara

adamın hissiyatını görürdü və bəlalar barədə onların əhvalatlarını eşidirdi. O, görürdü

ki, qaçqın tutulur və sürüklənib geri quldarlıq ərazisinə aparılır. Belə səhnələr Şimal

adamlarında quldarlığa qarşı nifrət oyadırdı.

Quldarlığın ən ciddi səhvi Birliyi dağıtmaq məqsədini güdməklə, ölkəni

müharibəyə sövq etməsi oldu. Bu cəsarətli sıçrayış idi və fəlakətli səhv olduğunu

sübut etdi. Quldarlıq Konstitusiya tərəfindən himayə edilirdi və onun təsiri Şimal

siyasətçilərinin üstünə də düşürdü. Bu vaxt isə quldarlıq Konstitusiyanı dağıdırdı və

öz şimallı dostlarını özünə münasibətdə yadlaşdırırdı. O, bu məsələ barədə aşağı

məhkəməyə şikayət etdi, Konstitusiya və hökumət isə yüksək tribunala, xalqın

mühakiməsinə verilməli idi. O, Kaliforniya və Kanzasın taleyindən heç nə

öyrənməmişdi. Quldar bilirdi ki, Şimal Cənubdan ölçüyə gəlməz dərəcədə güclüdür.

O, dəqiq bilirdi ki, taqətdən salan müharibədə Birliklə qul gücü arasında vuruşma

başa çatacaqdır, heç biri diri qala bilməyəcəkdir. O Birliyə hörmət hissinin altında

idimi, Şimaldakı köhnə bayrağa onun məhəbbət hissi vardımı?

Abraham Linkolnun prezident seçilməsi xəbəri gözlənilməyən deyildi.

Cənubun bir çox hissələrinin üzərinə bu zərbə kimi düşdü. Radikalların çoxu bu

nəticəyə sevindi. Onlar iddia edirdilər ki, indi onlar ayrılmaq üçün kifayət qədər

səbəbə malikdirlər. Lakin çoxluğun hissiyatı qorxudan və bəlalı gələcəkdən xəbər

verirdi. Birlikdən ayrılmaq təhlükəsi bir əsrə qədər mövcud olmuşdu. Şimalın və

Cənubun çox ştatları buna təhrik edilirdi və adətən azacıq qorxu hissi yaradırdı. Bu

məsələdə Cənub daha dərindən maraqlı idi. Cənubun ayrılması hüququ bu müstəviyə

əsaslanırdı ki, Birlik suveren ştatların konfederasiyasıdır, onlardan hər biri istədiyi

vaxt müqavilədən geri çəkilmək barədə qanuni gücə malikdir. Ayrılma üçün həmin

vaxt bəhanə var idi, Cənubi Karolina "Səbəblər deklarasiyası" qəbul etmişdi, on üç

Şimal ştatı isə Konstitusiyaya məhəl qoymayaraq "Şəxsi azadlıq qanunları" qəbul

etmişdi.

Cənubi Karolina Birliyin üzvlüyündən çıxmaq sahəsində ilk addımı atdı.

Hətta ştatın qubernatoru seçkilərdən əvvəl digər pambıq ştatlarının qubernatorlarına

məktub göndərib, Linkolnun qalib gəlməsi ehtimalında, həlledici addımı atmağa

292

onların nə dərəcədə hazır olduqlarını öyrənmək istədi. Qubernatorların çoxunun

cavabı əsasən bunu bəyənməmək idi. Şimali Karolina və Luiziana bu variantı

istəmirdi, Alabama və Corciya tərəddüd edirdi, təkcə Florida "hə" cavabı vermişdi.

Lakin səbrsiz Cənubi Karolina onlardan heç nə gözləmədi. Ştatın qanunverici orqanı

prezident elektorlarını seçmək üçün noyabrın 5-də yığıldı, çünki təkcə bu ştatda

elektorları qanunverici orqan seçirdi, xalq seçmirdi. Bu imkan idi. Qanunverici orqan

ayrılmanı, Linkolnun seçilməsi xəbərinə qədər saxladı, bu seçki bütün ştat ərazisində

parçalanma həvəsinin böyüməsinə səbəb olacaqdı. Bu vaxt zərbə vurmaq zamanı

gəlib çatmışdı, çünki bir neçə həftə keçdikdən sonra xalqın ayrılmağa vurğunluğu

soyuya bilərdi. Qanunverici orqan vaxt itirmədən ayrılma qurultayına seçki

keçirilməsini tələb etdi. Seçki dekabrın 6-da keçirildi, qurultay isə dekabrın 17-də

toplandı.

Nümayəndələrin cəhdi ciddi idi. Onlar öz məsuliyyətlərini dərindən dərk edən

kimi görünürdülər. Assambleyaya təntənəli qaydada onların "İstiqlaliyyət

Deklarasiyası" oxundu. Ayrılma ordinansı 1788-ci il aktını ləğv edirdi, - bu akta görə

ştat Konstitusiyanı qəbul edirdi və Cənubi Karolina ilə Amerika Birləşmiş Ştatları

arasında birliyin pozulmuş olduğu elan edildi. Yekdil səslə ştatın "suveren

hakimiyyətə yiyələndiyi" bildirildi. Cənubi Karolinanın ayrılması 20 dekabr 1860-cı

ildə baş verdi. Cənubi Karolinalılar özlərini 1776-cı ilin qəhrəmanları ilə müqayisə

edirdilər. Onlar güman edirdilər ki, həmin vaxt və orada yeni millət doğuldu. Ştat

sonra digər qul ştatlarına müraciət edib, onları Birliyi tərk etməyə inandırmağa

çalışdı ki, özlərinə birləşdirib Cənub Konfederasiyası yaratsın.

Cənubi Karolinanın ayrılmasından bir qədər sonra digər dörd ştat onun

nümunəsi qaydasında hərəkət etdi. 1861-ci il yanvarın 9-da Missisipi, 10-da Florida,

11-də Alabama və 19-da Corciya Birlikdən ayrıldı. Onların hər birində də bu niyyətlə

seçilmiş qurultay vasitəsilə ayrılma məsələsi həll olundu, lakin heç bir ayrılma

ordinansı xalqın səsverməsinə qoyulmadı. 26-da onların ardınca Luiziana getdi.

Fevralın 1-də isə Texas ayrıldı. Texasın sədaqətli qoca qubernatoru Sem Hyuston

ayrılmanın qarşısını almaq üçün imkanında olan bütün hər şeyi etdi, lakin

qanunverici orqan hakimiyyəti qəsb etdi və qurultay çağırdı. Bu ştat ayrılan

ştatlardan ilki idi ki, ayrılma ordinansını xalqın səsverməsinə tabe etdi. Bu ümumi

səsvermə qaydasında keçirildi, lakin mühüm cəhət o idi ki, səslər barədə onların tam

əksinə olan saxta məlumat verildi.

Yeddi ayrılan ştat Cənubun böyük pambıqçılıq qurşağını əmələ gətirirdi.

Fevralın 4-də onlar öz talelərini birləşdirib Cənub Konfederatını yaratdılar. Birləşmiş

qurultay bu məqsəd üçün Alabama ştatındakı Montqomeridə yığışdı, Müvəqqəti

Konstitusiya qəbul etdi və müvəqqəti prezident və vitse prezident seçdi. Müvəqqəti

Konstitusiya 11 mart 1861-ci il tarixdə keçirilən Konqress tərəfindən daimi Əsas

qanun kimi qəbul edildi. Ştatlar tərəfindən ratifikasiya edildikdən sonra, bu sənəd

1862-ci ilin fevralında qüvvəyə mindi.

Konfederat Konstitusiyası Birləşmiş Ştatlarınkına çox yaxın idi, "Konfederat

Ştatları" termini "Birləşmiş Ştatlar" əvəzinə, "Konfederasiya" isə "Birlik" əvəzinə

işlədilirdi. Bu yeni sənədin preambulasında da sözlər - "Biz suveren ştatların xalqı",

Birliyin əsas qanunundakı "Biz Birləşmiş Ştatların xalqı" əvəzinə istifadə edilmişdi.

Bu Konstitusiya bir sıra məsələlərdə fərqli qaydalar qoyurdu, əvvəlkilərə

293

dəyişikliklər edirdi. Prezident altı illiyə seçilməli idi və yenidən seçilə bilməzdi.

Kabinet üzvlərinə Konqressin hər iki palatasında oturmaq hüququ verilirdi. Himayə

tarifi qanunsuz sayılırdı, daxili inkişaf məsələlərində naviqasiyaya kömək edilməsi

nəzərdə tutulurdu, poçt sistemi 1 mart 1863-cü ildən özünü maliyyələşdirən olmalı

idi. Ştatın suverenliyi kimi ştatın qanunverici orqanı üçdə iki səslə ştat daxilində

fəaliyyət göstərən milli vəzifə sahibini vəzifədən götürə bilərdi. Quldarlara istənilən

ştata öz qulları ilə birlikdə səfər etməyə icazə verildi.

Baş magistrat vəzifəsi üçün bütün Cənubun gözü Missisipidən olan Cefferson

Devisə tərəf döndü. Devis Meksika müharibəsində iştirak etmişdi, Birləşmiş Ştatlar

Senatının üzvü olmuşdu, Pirs kabinetində çalışmışdı. O, əslən Kentukkidən idi,

Missisipiyə gəlmişdi, quldarlığı müdafiə etmişdi, ictimai və özəl həyatda yüksələrək,

Cənubun ən məşhur kübarlarının lideri kimi tanınmışdı. Kalhounun ölümündən sonra

isə o, Cənubda qabiliyyətli lider olmuşdu. Vitse prezidentliyə isə Corciyadan olan

Aleksandr H.Stefens seçildi. Devis altı üzvdən ibarət kabinet yaratdı, onun özündən

başqa onların hər biri ayrılmış ştatların nümayəndəsi idi.

Quldarlığın düzgün olduğunu, onu məhkum etməkdə Şimalın ədalətli

olmadığını qət edən Cənub Birlikdən ayrılmaq istəyində israrlı idi. Linkolnun dediyi

kimi, zorla ayrılmaq xalq hökumətinə sağalmaz yara vurardı, lakin dinc ayrılma

qarşılıqlı razılaşma ilə olmalı idi. Quldarlıq ölkə üçün parlayan şər idi, XIX əsr

sivilizasiyası üzərinə ləkə idi. Cənubun ayrılması quldarlıq üçün alqış kimi

düşünülürdüsə, onun bütünlüklə məhv edilməsinə gətirib çıxardı.

Bu hadisələrdən sonra Şimalda qaralara münasibətdə qəflətən dəyişikliklər

baş verdi. Qaralar indi qəti olaraq Birliyin tərəfində dayanmışdılar. Təkcə prezidentə

təsir göstərməklə kifayətlənmirdilər ki, o, gələn Cənubi Karolina komissiya üzvlərini

qəbul etməsin, həm də qısa müddətdən sonra hökumətlə əlaqəyə girdilər. Qaralar bu

vaxt heç də tək deyildilər.

Quldarlıq Amerika sivilizasiyası üçün məhvedici həşərat idi. İnsan əməlləri

içərisində onunla mübarizəsiz heç nə etmək olmazdı. Xalq ayağa qalxıb, bu allahsız

düşməni öz proqressi və inkişafı naminə vurub məhv etməli idi. Bu isə müharibə

demək idi.

Artıq zaman öz qaydalarını qurmaq üçün yeni prezidentin əlinə keçmişdi.

Dövr bədnam və qorxulu dövr idi. Ölkədə şərait acınacaqlı idi. Yeddi ştat Birliyi tərk

etmişdi və özlərinin hökumətini təşkil etmişdi. Onlar Birləşmiş Ştatların 30 milyon

dəyərində əmlakını qəsb etmişdilər. Digər ştatlar da ayrılmaq ərəfəsində idi.

Vaşinqtonun uğrunda vuruşduğu, Ceksonun qoruyub saxladığı, milyonlarla

amerikanların öz həyatlarından artıq sevdiyi şərəfli Birlik hissələrə parçalanmaq

vəziyyətindəki kimi görünürdü. Cəmiyyət qəlpələrə bölünmüşdü, adamlar nə etmək

lazım olduğunu bilmirdi. Cənub, "öz ittifaqına qayıdacaqmı?" sualına "yox" cavabı

verirdi. Birlik parçalanacaqdırmı və ya müharibə baş verəcəkdirmi? Bu sual

dünyanın indiyə qədər hələ yaxşı tanımadığı bir nəfərin köksündə kilidlənmişdi.

Böyük və azad xalqın həll etməli olduğu bu mühüm məsələdə konturları görünən

çoxlu sayda siyasət mərkəzləşmişdi.

Bu vaxt Çarlston limanının müdafiə nöqtələri, Fort Samter istisna olmaqla,

Cənubi Karolinalıların əlinə keçmişdi. Fort Samteri bu vaxtadək mayor Anderson öz

əlində saxlayırdı, bu fort isə Konfederasiya üçün çox lazım idi. Bu Nyu Orlean

294

istisna olmaqla, Cənubun başlıca dəniz limanlarının açarı idi. Şimal isə bunu,

Konfederasiyanın müstəqilliyini tanımadan verə bilməzdi. Fortda ərzaq çox az

qalmışdı və bu məsələ yüngülləşməsə, Anderson onu tərk etməli idi. Cənub bildirdi

ki, fortun təchiz edilməsi cəhdi müharibə aktı kimi qiymətləndiriləcəkdir. Bu məsələ

Vaşinqtonda danışıqların mövzusu oldu. kabinetin beş və ya yeddi üzvü fortun

qurtulması üçün cəhdin əleyhinə çıxdı və axırda Linkoln vəd etdi ki, Cənubi Karolina

qubernatoruna əvvəlcədən məlumat verilmədən belə edilməyəcəkdir. 8 apreldə belə

vəd olunan məlumat verildi və ərzaqla dolu gəmilər Fort Samterə üzdü. Konfederat

xidmətinə qoşulmaq üçün Birləşmiş Ştatlar ordusundan tərxis olunan general

Byureqard Çarlston ətrafındakı qüvvələrə komandanlıq edirdi. O, Linkolnun niyyəti

barədə Montqomeriyə teleqrafla məlumat göndərdi.

Prezident Devis Fort Samterlə əlaqədar böyük məsələni həll etmək üçün

Kabineti yığdı. O da, Linkoln da yaxşı bilirdilər ki, müharibə qaçılmazdır. Lakin hər

biri ilk zərbəni vurmaqdan çəkinirdi. Devisin Dövlət katibi Tumbs bəyan etdi ki, Fort

Samterə atəş açılması fəlakətli bir addım olacaqdır. O demişdi: "Bu dövrdə bu özünü

intihardır, ölümdür və biz Şimaldakı bütün dostlarımızı itirəcəyik. Siz kefiniz istədiyi

kimi arı yuvasına zərbə vuracaqsınız, bu dağlardan okeana qədər genişlənəcəkdir və

indi sakit olan legionlar arı beçəsinə çevriləcək və bizi çalıb öldürəcəkdir". Lakin

başqa məsləhətçilər sayca çox idi və Byureqarda teleqrafla əmr verildi ki, fortun

təslim olmasını tələb etsin və imtina edildiyi halda onu məhv etsin. 12 aprelin səhəri,

dan yeri sökülməmişdən bir neçə saat əvvəl Konfederat generalı mayor Andersona

xəbər göndərdi ki, bir saatdan sonra forta atəş açılacaqdır. Sallivan adasından atılan

mərmi dünyaya kompromiss dövrünün keçmişdə qaldığını bildirdi və Amerikanın

tarixində ən böyük faciə başlandı.

Əlli topdan atılan bombalar bəlalı fortun divarları üzərinə yağırdı. Çarlstonda

səhər oyanan minlərlə adam bu tamaşaya baxırdı. Anderson və onun kiçik dəstəsi

atəşə igidliklə cavab verirdi. Fortun divarları tezliklə dağıdıldı və uçdu. Baraklar və

ağacdan olan tikililər yanırdı və adamların yalnız böyük cəhdi ilə onların hamısını

yanıb məhv olmaqdan xilas etmək olardı. Onlar partlayışın qarşısını almaq üçün yüzə

yaxın barıt çəlləyini dənizə yumaladılar. Bir saatın dörddə üçü qədər davam edən

bombardmandan sonra kiçik dəstə təslim oldu və Fort Samter Konfederasiyanın əlinə

keçdi. Bu Vətəndaş Müharibəsinin ilk zərbəsi idi, ona görə ki, "Qərb ulduzu"nun

kiçik məsələsi yaddan çıxmışdı. Emerson demişdi: "Fort Samter şimalı vahidliyə

kristallaşdırdı və bəşəriyyətin ümidi xilas edildi".

Fort Samterin yıxılması Cənubda da Şimala bərabər olan effekt verdi. Cənub

da Şimala qarşı birləşdi. Bir ay tərəddüd etmiş dörd qul ştatı ayrılmaq haqqında

dekret verdi və Birliyin saxlanması lehinə olan minlərlə adam bu vaxtdan etibarən

həvəslə ayrılma qüvvələrinə qoşuldu. İlk atəş faktı danışıqların geridə qaldığını

bildirdisə, sonrakı fakt prezident Linkolnun silahlanmağa çağırışı oldu, bu isə Cənub

üçün olduqca xoşa gəlməyən hal idi.

Cənubun liderləri başlanğıcda bunu gözləmirdilər. Onlar fikirləşirdilər ki,

ölkəni vətəndaş müharibəsinə deyil, konstitusiya böhranına gətirəcəklər. Onlar

güman edirdilər ki, federal quruluş çərçivəsində öz hüquqlarını yaxşılaşdırmaq risqi

və qəsdən parçalanmağa tərəf meyl etmək, Birliyi olduğundan daha yaxşı etməyə

imkan verəcəkdir. Onlar Şimaldakı öz əleyhdarlarının bu şərtlərə razılığa gəlməsini

295

gözləyirdilər. Onların əhalisi bu gözləmədə də, başqa məsələlərdə olduğu kimi öz

liderlərinin arxasınca gedirdi.

Lakin Samterdə top atəşlərinin səsi eşidildikdə, bu, nəhayət başqa məsələyə

çevrildi. Yeni niyyətlərin və ehtirasların atəşinin həyəcanı bütün ölkəni, Şimalı və

Cənubu bürüdü. Cənub adamları əvvəlcə heç də açıq gözlə qəsdən müharibəyə və

qiyama gətirən yolu seçməmişdilər. Şimalın adamları mühafizəkar qanun və

hüquqların tərəfdarları olan Cənub adamları kimi, ilk zərbədən və ayrılma

sürprizindən, məcburiyyət və ya zorakılıqdan geri çəkildilər, qayğılı surətdə özlərinə

sual verirdilər ki, onlar nə edəcəklər. Öz hökumətləri də bu vaxt tərəddüd edirdi.

Prezidentin kabinetindən olan Syuard qəribə bir təklif etdi ki, quldarlıq məsələsinə

məhəl qoyulmaya bilər və ölkə birlikdə hücumçu siyasəti müdafiə edəcək. Yəqin ki,

ölkənin digər hissəsi kimi Cənub da vətənpərvərlik əhval-ruhiyyəsindən çıxış

edəcəkdir. Bu müharibənin səsi və adamlara atmosferin özünü həm şimalda, həm də

cənubda oxşar qaydada dəyişdirmək çağırışı idi və bütün fikirləri yeni yola

döndərirdi.

Virciniya qurultayı aprelin 4-də ayrılmanın əleyhinə qərar verdi. Lakin

Riçmond Konfederasiyaya qatılmaq uğrunda çalışan qəsdçilərlə dolu idi. İndi onların

zamanı gəlib çatmışdı. Linkolnun silahlanma çağırışından iki gün sonra Virciniya

qurultayı ayrılmaq barədə dekret verdi. Qurultay Virciniya qanunlarının Cefferson

Devisin tabeliyinə verilməsini qərara aldı və Konfederat Konqressinə nümayəndələr

göndərdi ki, Konfederat hökumətini Riçmondu özlərinin paytaxtı etməyə dəvət etsin.

Şimali Karolina və Arkanzas mayda ayrıldılar, Tennessi isə iyunda. 11 ştat

ayrıldıqda, ayrılma prosesi dayandı. Konfederasiya qalan dörd qul ştatını - Delaveri,

Merilendi, Kentukkini və Missurini öz tərəfinə çəkmək üçün çox cəhdlər etdi; lakin

bu cəhdlər bəhrəsiz idi.

Sərhəddəki ştatlar və yeni qəbul edilmiş Kanzas ştatı daxil olmaqla Şimal 22 ştatdan,

Cənub isə 11 ştatdan ibarət idi. Şimalın əhalisi 22 milyondan çox idi. Ayrılan

ştatların əhalisi isə 9 milyon nəfərə qədər idi. Bu rəqəmlərə müvafiq olaraq onların

qarşısındakı böyük münaqişədə Şimalın qalib gəlməsi düşünülə bilərdi. Lakin bəzi

cəhətlərə görə Cənub Şimala görə üstünlüyə malik idi. Onlardan biri onun yekdil

olması idi. Lakin qul ştatları coğrafi cəhətdən bölünmüşdü, onların dördü

ayrılmaqdan imtina etmişdi və ikisi isə - Virciniya və Tennessi ayrılmağa qarşı üsyan

edirdi. Lakin istisnalarla yanaşı qul ştatlarının ruh birliyi çox faydalı hal idi. Bu ona

görə daha təəccüblü görünürdü ki, burada yalnız səkkiz min böyük quldar var idi və

350 mindən artıq adamın ümumiyyətlə qulu yox idi. Onlar iki milyondan az əhalini

təmsil edirdilər. Cənublu adamların beş milyonundan çoxunun qətiyyən qul

mülkiyyəti mənafeyi yox idi.

Fort Samterdəki atəş əvvəldən gözlənilən kimi azad ştatların torpağında

patriotik canlanma yaratdı. Böyük münaqişə başa çatanda vətənpərvərlik daha da

yüksəyə qalxdı. Cənubun üstünlüyü isə daha yaxşı hərbi məşq keçmiş adamlarda idi.

Quldarlar odlu silahdan istifadə etməkdə, at çapmaqda yaxşı məşq keçmiş adamlara

malik idi. Şimalda isə nizami ordudan kənarda belələrini tapmaq çətin idi.

Cənubluların orduları da ilk dövrlərdə Şimaldan olan öz rəqiblərindən daha səmərəli

vuruşurdu.

296

Cənubluların üçüncü üstünlüyü onda idi ki, onlar öz torpaqlarında

vuruşurdular və xalqdan rəğbət və dəstək görürdülər. Ayrılmadan sonra onlarda belə

bir hiss yaranmışdı ki, Birləşmiş Ştatlar əcnəbi millətdir, onun orduları onların

torpağına girib evlərini uçurur və burada yalnız işğal və tabe etmək məqsədini güdür.

Bu isə adamlarda böyük cəsarət yaradırdı.

Şimalın üstünlükləri Cənubunkundan böyük idi. Birincisi, o, çox adama və

çox pula malik idi. Əhalinin beşin ikiyə nisbətində olması mübarizənin sonuncu

hissələrində daha çox nəzərə çarpdı. Sərvətdə, var-dövlətdə Şimal Cənubdan üstün

idi. Millətin etimadı da müharibənin əvvəlinə nisbətən sonunda xeyli yaxşı idi.

Konfederasiya kiçik məkana malik idi və hökumət böyük miqdarda kağız pul

buraxmışdı. İllər keçdikdə onu meydana gətirən səbəb ümidsiz kimi görünürdü, onun

kursu dəyərdən düşdü və bu pullar dəyərsizə çevrildi.

Şimalın digər müsbət cəhəti onun xarici əlaqələrinə əsaslanırdı. Müasir

sivilizasiya üçün xarici əlaqələr və xarici kommersiyadan vacib şey ola bilməzdi.

Birləşmiş Ştatlar üçün digər dövlətlərlə hərarətli münasibətlər böyük əhəmiyyət kəsb

edirdi və bu, Konfederasiyanın müstəqilliyinin xarici dövlətlər tərəfindən

tanınmasının qarşısını almaqda mühüm rol oynadı. Böyük Avropa dövlətlərindən

təkcə biri Cənubu tanısaydı, Cənub limanlarının blokadası bir saata dağılardı və

Cənub öz pambığını sata bilərdi. Bu vaxt isə saysız-hesabsız ölçüdə ərzaq, paltar və

müharibəyə lazım olan sursat, ehtiyat onun limanlarına axardı. Lakin Konfederasiya

xarici əlaqələrdə olmadığı üçün hesaba gəlməyən əlverişsiz şəraitdə müharibə

aparırdı və bu faktın mövcudluğu başlıca olaraq Linkoln adminstrasiyasının

diplomatik bacarığına borclu idi.

Hətta xarici əlaqələr təxirə salınsaydı belə Şimal öz hədsiz resurslarına və

onlardan istifadə etmək bacarığına bel bağlayaraq böyük mübarizədə qalib gələ

bilərdi. Şimalın Cənub üzərində başlıca üstünlüyü öz materiallarını, xammalını emal

etmək bacarığı idi. Şimal ordularında hər bir əsgər şimal fermalarından qidalana

bilərdi, şimal fabriklərinin istehsal etdiyi paltar da geyinə bilərdi və şimalın

poladəritmə zavodlarının məhsulları ilə silahlana bilərdi. Lakin Cənub təmiz kənd

təsərrüfat regionu idi. Qul əməyi emal sənayesində tətbiq edilməyə qadir deyildi,

yalnız torpağı becərə bilərdi. Buna görə bu torpağın zəngin sərvətləri, saysız-hesabsız

resursları elə yerin tərkində qalmaqda davam edirdi. Onlar pambıq, düyü, tütün və

dənli bitkilər becərirdilər, bu məhsulları kənara satıb, demək olar ki, bütün emal

edilmiş və hazırlanmış malları Şimaldan və Avropadan satın alırdılar. Müharibə

başlayanda bu ticarət bütünlüklə dağıldı və fabriklər tikmək də artıq bu vaxt olduqca

gec idi. Düşünən beyin adamları ordularda idi. Manufaktura bacarığı quldarılığa görə

yoxa çıxmışdı və bu Cənubun fəlakətli zəifliyinin mənbəyi oldu və onu bütünlüklə

məğlubiyyətə apardı. Beləliklə quldarlıq təkcə ayrılmağa və müharibəyə gətirib

çıxarmadı, həm də, nəhayət müharibə başlandı və o Cənubu məğlubiyyətə

yaxınlaşdırdı.

1861-ci ilin aprelində amerikan tarixi müstəsna dərəcədə hadisələrlə dolu

oldu. Fort Samter təslim olduqdan, Virciniya ayrıldıqdan, Harpers Ferrinin və

Qosportda Norfolk yaxınlığında Neyvi Yardın böyük hissəsinin tutulması baş verdi

və prezidentin silahlanmaya çağırışı eşidildi. Sonra Şimalın böyük miqyasda

qalxması başlandı. Prezident Linkoln Samterə hücumdan bir həftə sonra blokada elan

297

etdi. Prezident adamları orduya yazılmağa çağırdı və bu Şimalın hər yerində əks-səda

doğurdu. Fermer kotanını, sənətkar isə öz işini, tacir anbarını, bankir isə özünün

fəaliyyət vəzifəsini tərk edib Birliyi xilas etməyə tələsdi. Əslində Konqress ordunu

və donanmanı yaratmaq üçün yeganə səlahiyyətə malik idi, lakin militsiaya bu

çağırış 65 il əvvəl olmuş statusa əsaslanırdı. Prezident buna görə ictimai təhlükəsizlik

zərurəti yarandıqda belə çağırışı etmək hüququna yiyələnirdi.

Aprelin 19-u digər tarixi hadisə ilə də əlamətdar oldu. Bu gün Vətəndaş

Müharibəsində ilk qan tökülməsi müşahidə olundu, həm də Amerika Prezidenti belə

ölçüyə sığmayan bir bəyanatla çıxış etdi. O, ayrılmış ştatların limanlarının

blokadasını elan etdi. Birləşmiş Ştatlar Donanması taxtadan düzəldilmiş qırx iki gəmi

ilə üç min mil uzunluğunda dəniz sahilini blokadaya aldı. Yeni prezident xəyalpərəst

ya da dahi idi. Dünya onun tədbirini hələ başa düşmürdü. Axı müharibə

başlanmamışdan çox-çox əvvəl Cənub dünyanın qalan hissəsindən təcrid edilmişdi.

298

Şimalın və Cənubun siyasəti

Prezident Kentukkini Birlik üçün saxlamaqdan ötəri müstəsna qayğılı idi, bu

sadəcə strateji əhəmiyyət kəsb etmirdi. Həm də bu onun doğma ştatı idi və bu

məsələyə o, xüsusi diqqət verirdi. Qubernator Berka Meqoffin ayrılmanın qəti

tərəfdarı idi. Lakin ştatın əhalisinə nəzarət etmək üçün onun nüfuzu kifayət deyildi.

Bu məsələdə ona ştatın ən görkəmli xadimi Con Brekenric və demokratik

qanunverici orqan da kömək edə bilmirdi.

Prezident Linkoln 75 min adamı militsiaya çağırdı və prezident Devisin 100

min adamı silahlanmaya səfərbər etdiyinə görə, Konqressin fövqəladə sessiyanı

çağırmağı tələb etdi. Linkoln adminstrasiyasının həyata keçirdiyi böyük tədbir

Vaşinqton şəhərinin təhlükəsizliyini təmin etmək idi. Samter əldən sıxdıqdan sonra

tezliklə Devis Kabinetinin bir üzvü lovğalanmışdı ki, mayın ilk günündə Konfederat

bayrağı paytaxt Vaşinqton üzərində dalğalanacaqdır.

Müharibənin başlanğıc dövrü Şimal üçün o qədər də uğurlu deyildi. Bull Ran

döyüşü Şimal üçün böyük dərsin sonunda baş vermişdi. Bu xalqa təhlükəsizlik

barədə saxta düşüncə verməklə Cənubu azdırdı, çünki belə bir inam yarandı ki,

bütünlüklə uğur qazanılmasına şübhə edilə bilməz.

Digər tərəfdən Şimal bir neçə günlük ruh düşkünlüyü və çaşqınlıq

vəziyyətindən sonra situasiyanın ciddiliyi səviyyəsinə qalxdı. Əhali ilk dəfə olaraq

belə qənaətə gəldi ki, Birliyi xilas etmək üçün uzun və qanlı müharibə zəruridir və

Bull Randa alınmış yüngül yara, müvəffəqiyyət üçün vacib olan güclü enerji oyatdı.

Bull Ran döyüşü həm də Manassas döyüşü kimi məşhurdur. Şimal qoşunları

Konfederatın paytaxtı Riçmondu tutmağa cəhd etdi, lakin iri Şimal qüvvələri Cənub

komandanlarının qurduğu tələyə düşdü. Bu Şimalın ilkin böyük məğlubiyyəti idi.

Linkolnun fövqəladə sessiyaya müraciəti, ölkənin vəziyyəti barədə açıq

bəyanat, Birliyi xilas etmək üçün hökumətin niyyətləri olmaqla, dünya üçün mühüm

əhəmiyyətə malik idi. O, bəyan edirdi: "Bu problem Birləşmiş Ştatların taleyindən də

çox şeyi əhatə edir. O, bütün bəşər ailəsi üçün Konstitusiya respublikasının və

demokratiyanın, - xalq üçün həmin xalqın tərəfindən yaradılmış hökumətin, - öz

daxili düşməninə qarşı onun ərazi birliyini qoruyub saxlaya biləcəyini, ya

bilməyəcəyini ifadə edir... Hökumət öz xalqının azadlığı üçün o qədər möhkəm

olmalıdırmı və ya öz mövcudluğunu saxlamaq üçün o qədər zəif olmalıdır?".

Prezidentin kompromiss barədə düşünməməsi bu bəyanatdan açıqca

görünürdü ki, "heç bir xalq hökuməti belə predsedentlə sağ qala bilməz ki, o, özü

seçim edərək yalnız öz hökumətini sürətli məhv olmaqdan, başlıca məsələdə xalqın

seçdiyini verməklə xilas edir". Apreldə “Habeas Corpus”-un fəaliyyətini

dayandırmaqla Prezident tənqid hədəfinə çevrilsə də, o, göstərdi ki, bir qanunun açıq

zorakılığı bütün digər qanunları necə işləməyə məcbur edir, bu zorakılıq Cənubda

edilmişdir və bunu aydınlaşdırmaq üçün Prezident dedi: "Bütün qanunlar, yoxsa bir

qanun icra edilməyəcəkdir, biri zorakılığa məruz qalmamaq üçün hökumət özü onları

parçalamağa gedəcəkdirmi?". O, nizami ordunun və donanmanın böyüməsi üçün

gördüyü tədbirlərin Konqress tərəfindən ratifikasiya edilməsini xahiş etdi. O,

həmçinin Konqressdə 400 min adam çağırmağa icazə verilməsini və müharibə

məqsədləri üçün xərcləməyə 400 milyon dollar pul istədi.

299

Sessiyanın ən mühüm aktlarından biri Prezidentə üç il ərzində və ya müharibə

dövründə 400 min adamı könüllü dəstələrə çağırmaq səlahiyyətini verməsi idi.

Nəticədə, avqustun 6-da, sessiyanın son günündə Prezidentin ilkin aktları ratifikasiya

edildi və ona Birləşmiş Ştatlar hökuməti əleyhinə istifadə edilən və ya istifadə

edilmək məqsədi güdən istənilən mülkiyyəti tutmaq və müsadirə etmək səlahiyyəti

verildi. Bu səlahiyyətləri verməklə ölkə müharibə relslərinə keçdi. Fövqəladə

sessiyada Müsadirə Aktı kimi tanınan akt da qəbul edildi, bu qanuna görə, Birləşmiş

Ştatlar hökumətinə qarşı hansısa yolla istifadə ediləcək hər bir qula azadlıq

veriləcəkdi.

Cənubdakı hökumətin malik olduğu ən yaxşı şey, onun ordusu idi. Şimalda

hökumət dəyişilirdi. Adminstrasiyaya öz işlərini qaydaya qoymaq üçün, öz

metodlarını hazırlamaq üçün bir il lazım idi. 1861-ci il qızğın döyüşləri meydana

girirdi. İyulda general Makdauellin başçılığı altında federal hərbi qüvvələr

Vaşinqtondan cənub tərəfə hərəkət etdi ki, Riçmonda zərbə endirsin. Lakin 21 iyulda

Bull Randa generallardan Byureqard və Cozef Constonun başçılığı altındakı

Konfederat hərbi qüvvələri ilə qarşılaşdı və qızğın döyüşdən sonra bütün xətt boyu

geri çəkilməyə məcbur edildi. Onun alayları qorxudan və qaçmaq çaş-başlığından bir

yerdə qalmırdı. Lakin bu döyüşdən başqa heç nə deyildi. Hər iki tərəfdəki dəstələr

könüllülərdən düzəldilmişdi. Hər iki hökumət səhərisi gün münaqişənin başa

çatmasına ümid bəsləyirdi, lakin Konfedarat komandanları uğuru davam etdirmək

üçün öz rəqiblərindən daha yaxşı hazırlaşmışdılar. Bir müddətə Cənub düşünürdü ki,

bu döyüş hər şey deməkdir.

Məhz belə bir şəraitdə 1861-ci il noyabrın 6-da Cənubda altı illiyə prezident

və vitse-prezident seçildi. Devislə Stefens elektorların yekdil səsi ilə öz vəzifələrinə

yenidən seçildilər. İnauqurasiya 22 fevral 1862-ci ildə keçirildi.

Konfederat senatında ən yüksək say iyirmi altıya bərabər olmaqla, Palatada

106 üzv var idi. Konqress öz sessiyalarını gizli keçirirdi, öz hərəkətlərində sərbəst

deyildi. Prezident Devis onun işinə ağalıq edirdi. Konqressin başlıca vəzifəsi onun

hazırladığı qanunları qeydiyyatdan keçirmək idi.

Bircə şey məlum oldu ki, döyüş kampaniyaları aparılacaq və qələbə

müharibəsi gedəcəkdir. Şimal və Cənub arasındakı uzun sərhəd Ohayo çayı ilə

Missisipi çayına qədər gedirdi. Bu xətt aydın idi, bu sərhədlər Konfederasiyanın

xarici müdafiə xətti idi. Virciniyanın qərb mahalları Şimal adamlarına rəğbət

bəsləyirdi, öz ştatını Birlikdən ayıran adamlara hörmətlə yanaşmırdı. Missuri öz

adamlarının hissinə uyğun olaraq Konfederasiya ilə əməkdaşlıqdan kənarda

dayanırdı. Kentukki quldarlıq ştatı, özü də ən köhnə quldarlıq ştatı olmasına

baxmayaraq ayrılmış ştatlarla birlikdə öz rolunu oynamaqdan imtina etdi. Konfederat

qüvvələrinin kiçik bir müddətdə onun ərazilərində əməliyyat aparmasına və burada

çoxlu rəğbət bəsləyənlər və tərəfdarlar qalmasına baxmayaraq, elə bil ki, yad

torpaqlarda hərəkət edirdi. Milli paytaxtın üstündə yerləşdiyi Potomakdan başlayıb,

Kemberlend Qapdan keçərək Kentukkidəki Kolumbusdan Missisipiyə qədər ön xətt

keçirdi. Bu xətdən hər ay güclənən Şimal orduları Cənubun müdafiə mövqelərinə

hücum etməli idi.

1862-ci ilin yayında hökumətin proqramı başa çatdı və qanun hüququnu aldı.

Ölkədə istehsal edilən malları xarici rəqabətdən qorumaq üçün rüsum tarifləri

300

yüksəldildi və daha çox tələb olunan mallara birbaşa vergilər qoyuldu. Dəmirə,

kağıza, neftə, dəriyə və siyahı üzrə bəzi manufaktura mallarına xüsusi vergi qoyuldu,

digər manufaktura mallarına isə ümumi vergi qoyuldu. Şərq mallarının Qərbə

çıxması üçün şərait yaradıldı. Qərbdə yerləşmək istəyən ailə başçılarını nəzərdə

tutaraq, nominal qiyməti ilə ictimai mülkiyyətin böyük hissəsi Qərb ştatlarına verildi

ki, burada kənd təsərrüfatı inkişaf etdirilsin və buranın əhalisi artsın. Həmin vaxt

ümumi gəlir vergisi qoyuldu, dəmiryolu, buxar gəmiləri və nəqliyyat kompaniyaları

hökumətə əlavə haqq ödəməli idi. Bu siyasət müharibənin aparılmasına tabe

edilmişdi. Bu onu göstərirdi ki, Şimalın resursları xeyli artacaq və genişlənəcəkdir,

çoxsahəli olacaqdır. Bu onu sübut edirdi ki, federal hökumət öz cəhdləri

müstəvisində parçalanmanın qarşısını almağa rəğbət axtarmalıdır.

Xarici dövlətlərin hüsn-rəğbəti birinci ili Şimalın yox, Cənubun tərəfində idi.

Onlar müharibəni və ölkənin bölünməsini müşahidə edirdilər. Bu müharibə Qərbdəki

nəhəng respublikanın gücünün dağılmasını vəd edirdi. Çünki onun ticarətdə rəqib

olması və nüfuzu onlar üçün təhlükəli idi. Cənub limanlarının blokadası Cənubla

ticarət edən ölkələrin mənafeyinə zərbə vururdu. Linkolnun blokada haqqında

bəyanatı xəbərini və Devisin Birləşmiş Ştatların Fransa və İngiltərə ilə ticarəti

əleyhinə, onun qisas almaq barədəki cavabı alınan kimi həmin ölkələr öz neytrallığını

elan etdilər və bu, Konfederat hökumətinə döyüşən tərəf kimi qiymət verilməsi

demək idi. Bir il keçənə qədər biabırçı bir hadisə bircə anda İngiltərə ilə müharibə

təhlükəsi yaratdı. İngiltərənin nüfuzlu adamlarının çoxu Cənuba rəğbət bəsləyən

adamlar kimi tanınırdı. Cənubda dünyanın böyük pambıq tarlası kommersiya üçün

bağlansaydı, yüzlərlə ingilis manufakturası işsiz qalacaqdı, minlərlə işçi aclıq

səviyyəsinə çatacaqdı. Cənubun liderləri İngiltərənin fəal münasibətini görməyə

tələsirdilər.

Əvvəllər İngiltərə mətbuatı Cənubun tərəfini saxlayırdı. “ Quarterly

Review” qəzeti yazırdı ki, "Biz inanırdıq ki, Cənubun işğalı ümidsiz xəyal

olacaqdır". Qladston deyirdi ki, "Federal hökumət heç vaxt qiyamı yatırmağa

müvəffəq olmayacaqdır". Eduard Baluer Litton Hertford qraflığında kənd təsərrüfatı

cəmiyyətinin qarşısında demişdi: "Mən inanıram ki, belə parçalanma Avropanın

təhlükəsizliyi və Amerika sivilizasiyasının inkişafı üçün xoşbəxt nəticə ilə

bitəcəkdir... Amerika Avropanın üzərindən asılacaqdır", Vətəndaş müharibəsi

tərəfindən Amerikanın bölündüyünü natiq artıq baş vermiş fakt kimi güman edirdi,-

necə ki, ildırım buludu yığışır və dağıdıcı olur. Belə hisslər Avropada təbii idi.

Avropa əvvəlcədən görürdü ki, Birləşmiş Ştatlar əgər bir yerdə qalsa, ölçüyə

gəlməyən nəhəng qüvvəyə sahib olacaqdır, lakin onlar əvvəlcədən görmürdülər ki,

amerikanlar mühafizəkar olmaqla müharibədən çox sülhü sevəcəklər.

Mayın əvvəlində Con Kvinsi Adamsın oğlu Çarlz Frensis Adams Birləşmiş

Ştatlardan elçi kimi işləmək üçün İngiltərəyə yola düşdü. O, İngiltərədə sahilə

çıxanda və Britaniya rəsmi adamları ilə görüşməmişdən əvvəl, kraliça neytrallıq

barədə açıq bəyanat verdi. Con Braun İcmalar Palatasında çıxış edərək "Bunun

dostcasına olmayan tələsiklə edildiyini" demişdi. Britaniya baş naziri lord Palmerston

Londondakı amerikanlara demişdi: "Bizim quldarlıqdan zəhləmiz gedir, lakin biz

pambıq istəyirik və sizin Morrill tarifinizdən daha çox zəhləmiz gedir".

301

Xarici əlaqələrdə isə "Trent işi" müharibənin ilk dövründə mühüm

əhəmiyyətə malik oldu. Bu mümkün deyildi ki, uzanan vətəndaş müharibəsi,

sivilizasiyalı dünyaya heç də öz təsirini göstərmədən Amerikada davam edəcəkdir.

Avropanın, xüsusən İngiltərənin münasibəti böyük mübarizənin başlanğıcından

amerikan xalqının tərəfində idi. 1860-cı ilin payızında İngiltərə ilə Birləşmiş Ştatlar

arasında olan dostluq ruhu əvvəllər heç vaxt belə səviyyədə olmamışdı.

Quldarlıq Konfederasiyanın təməl daşı kimi tanınırdı və İngiltərə quldarlığa

nifrət edirdi. 1772-ci ildəki məşhur lord Mensfild qərarından sonra İngiltərənin öz

torpağında quldarlığa icazə verilmirdi, 1833-cü ildən sonra isə İngiltərə

müstəmləkələrində də bu qayda qoyulmuşdu. Quldarlıq əsası üzərində qurulmuş

millətə İngiltərə necə kömək edə bilərdi?

12 oktyabr 1861-ci ildə prezident Devisin, onun hökuməti ilə London və Paris

arasında əlaqə yaratmağa göndərdiyi, vaxtilə senator olmuş iki adam - Virciniyadan

olan Ceyms Meyson və Luizianadan olan Con Slaydell salamat qaydada Havanaya

gəlib çatdı. Noyabrın 7-də onlar Britaniyanın buxarla işləyən poçt gəmisi "Trent"ə

oturdular. Sabahısı günü "Trent" Bahama boğazından keçəndə amerikan kateri

tərəfindən saxlandı. "Trent" dayandırıldı. Digər amerikan gəmisi də gəlib çıxdı.

Gəminin kapitanı ingilis gəmisinə iki Cənub elçisinin götürülməsini eşitmişdi.

Amerikalı kapitan Uilkis onları əsir kimi götürməyi qərara aldı. Onlar Boston

limanına gətirildi və müharibə əsiri kimi Fort Uorrendə dustaqxanaya salındı.

Uilkisin əsir götürməsi bütün Şimalda müharibənin ilk sevincinə səbəb oldu.

Kapitan Uilkis Bostonda alqışlarla qarşılandı, o, həmin günün qəhrəmanına çevrildi.

Lakin bir adam var idi ki, o, hamıdan müdrik və uzağı görən idi, həmin adam ümumi

sevincə qoşulmadı.

Bu adam prezident Linkoln idi. Əsir götürülməsi barədə xəbər gəlib çatan

günün axşamı o, dedi ki, qorxur ki, əsirlər ağ fil olduqlarını sübut edəcək və elan

edəcəklər ki, "biz kapitan Uilkinsin qiymətli etməyə çalışdığı hüququn nəzəriyyəsi və

təcrübəsində israr etmək üçün Böyük Britaniya ilə vuruşuruq". O, əvvəlcədən

İngiltərənin bu məsələyə necə münasibət bəsləyəcəyini görürdü və baş poçtmeyster

onun nöqteyi-nəzərinə tərəfdar idi. İki nəfərin əsir götürülməsi xəbəri İngiltərəyə

gəlib çatanda krallığın hər tərəfinə ümumi hiddət alovu yayıldı. Taxt-tacın hüquq

məmurları belə qərara gəldilər ki, kapitan Uilkisin hərəkəti qanunsuz imiş, çünki o,

"Trent" gəmisini limana götürə bilməzdi və onun həbs etdiyi subyektlər yalnız

məhkəmənin qərarı ilə buna məhkum edilə bilərdi. Müharibə ruhu çox qızışdı və

hökumət təxirə salmadan müharibəyə hazırlıq tədbirləri görməyə başladı. Otuz min

adam Halifaksa göndərildi ki, Konfederat ordusuna qoşulmaq üçün oradan birbaşa

Çarlstona yola düşsün.

Britaniya elçisi vurulan ziyanı ödəmək üçün böyük hiyləgərliklə Amerikaya

rəsmi tələb tərtib etdi və bəyənilməsi üçün sənədi kraliçaya göndərdi. Prints Albert

bütün gecəni bu sənəd üzərində keçirdi və onun tonunun kəskinliyini xeyli dəyişdi.

Bu kraliça Viktoriyanın prints əri tərəfindən axırıncı dəfə yazılan sənəd idi. Onun

səhhəti sürətlə ağırlaşırdı və bir neçə həftə sonra prints Albert öldü. Yeddi gün

müddətində Britaniya tələbinə cavab vermək lazım idi. Bu, amerikan xalqına məlum

olduqda, İngiltərəyə qarşı qəzəb harayı yüksəldi. İctimai rəy bölünmüşdü, lakin bu

bölünmə bərabər qaydada deyildi. Böyük əksəriyyət verilməli olan istənilən haqq

302

müqabilində də olsa müharibə etməyi istəyirdi. Ölkədə aparıcı qəzet adamlarından

biri olan Con U.Forni “Philadelphia Press” qəzetində yazmışdı: "Qoy təkcə özümüz

üçün deyil, həm də bizdən sonra gələn öz uşaqlarımız üçün bu acgöz və həyasız

dövləti, ədalətli və qorxulu intiqamla düzəltməyə and içək".

Bu vaxt çox vacib məsələ həll edilməli idi. Yeddi gün gəlib keçdi. Hamı

nəzərlərini Vaşinqtona dikmişdi. Cavab məlum olanda, hökumət ictimaiyyəti və

bütün dünyanı təəccübləndirdi. Sakitcə güzəştə getməklə Linkoln həm də Cənubu

çaşdırdı. Dustaqların azad edilməsi və Uilkisin hərəkətindən imtina edilməsi ilə

böyük müharibənin qarşısı alındı. Ölkə o vaxt digər böyük müharibəni öz üzərinə

götürmək iqtidarında deyildi. Linkoln demişdi ki, eyni vaxtda iki müharibə aparmaq

olmaz. Bu qərar güman ki, millətin həyatını xilas etdi. Bu həmin nəslin ən böyük

dühası olan Linkolnun əməli idi.

Linkoln belə işlərdə heç bir səhv addım atmaq istəmirdi, həm də öz

hökumətinin prinsiplərinə kölgə salınmasını istəmirdi. Lakin bu xoşagəlməz

hadisənin yaratdığı narahat hisslər tez ötüb keçmədi. İki xalq arasında müharibə

qorxulu antoqonizm ehtimalını yaxınlaşdırırdı.

Linkoln Corc Brikton Makklelanı 1861-ci ilin iyulunda Potomak ordusuna

komandan təyin etdi və o, sonralar populyar qəhrəmana çevrildi. Dörd aya o,

hazırlıqsız ordu kütləsini təlim görmüş, intizamlı və mütəşəkkil orduya çevirdi, heç

vaxt Amerika torpağında ona bərabər olan bir ordu mövcud olmamışdı. General Med

sonrakı illərdə yazmışdı: "Makklelan olmasaydı heç bir Qrant ola bilməzdi. Onun heç

bir varisinin başçılığı altında ordu həqiqi cəhətdən belə yaxşılaşmamışdı".

1861-ci ilin yayı keçdi və payız gəldi. Makklelanın ulduzu hələ də qalxırdı və

noyabrın 1-də Skott istefaya gedəndə Makklelan Birləşmiş Ştatların bütün

ordularının baş komandanı oldu. Makklelan qət etdi ki, Virciniya palçığında qış

kampaniyası aparmaq ağılsız bir işdir.

Bolls Blaff döyüşü isə ictimai rəyə bir bədbəxtlik kimi təsir göstərdi. 21

oktyabrda bu hadisə baş verdi. Federal qoşunlarının səhvi nəticəsində döyüş

uduzuldu. Ən böyük səhvə yol verən polkovnik Beyker olmuşdu. Lakin onun başına

güllə dəydiyindən, onun ölü cəsədi yerə uzanmışdı. Makklelan və Stoun bir qədər

qayğısız ola bilərdi. Axı Makklelan indiyədək populyar büt idi. Adminstrasiya

qurban tapmaq məsələsinə məhəl qoymaya bilməzdi və bu dəfə Stounla

kifayətlənildi. O, həbs edildi və altı aylığa həbsxanaya salındı, - sonra isə heç bir

şəhadət və ya mühakimə olmadan azad edildi. Lakin tarix onun günahsız olduğunu

elan etdi. İctimai rəyin tiraniyası belə idi. Bu böyük Ağa bir müddət tiran oldu və o

da öz səhvlərini etməmiş qalmadı.

General Makklelan qışın ortasında kampaniyaya meyl etməməkdə şübhəsiz

düzgün hərəkət edirdi. Prezident Linkoln fevralın 22-də ümumi şəkildə irəliləməyə

göstəriş verdi. Lakin ordu hazır deyildi və hərəkət etmədi. Sonra Makklelan öz ən

axırıncı planını həyata keçirdi, ordusunu Ceyms çayının mənsəbinə keçirmək üçün

Riçmond üzərinə hərəkət etdi. Lakin ordunun uzun müddət bekar qalması kimi bir

cəhəti adamlar başa düşə bilmirdilər. Makklelanın populyarlığı isə qış ərzində yoxa

çıxırdı.

Təkcə Makklelan məsuliyyət daşımırdı. Prezident Linkoln da Makklelana

sərbəst hərəkət etmək imkanı vermədiyinə görə səhv etmişdi.

303

1862-ci ilin yazı Konfederasiyanın bütün uzun sərhədi boyu orduların, sahildə

və çaylarda isə donanmaların toplanmasını gördü. Müharibə zonası təmizlənmişdi. İl

başa çatmamışdan əvvəl onun dərəcəsi və xarakteri müəyyən olunmuşdu. Qərbdə

federal ordusu, dalbadal hücum edərək cənub xəttində Konfederat qüvvələrinə güc

gəlirdi. Şimal orduları və donanması onların vadidən keçən qərb çayları ilə olan

yolunu dağıtdı. Şərqdə isə əksinə, hər şey şübhəli vəziyyətdə idi. Federal qoşunların

komandanları Qərbdəki adamların fərasətinə malik deyildilər və elə rəqiblərə qarşı

vuruşurdular ki, bu rəqiblər addımbaşı onlara üstün gəlirdi. Onlar Cənub ordularının

üzərinə hücum etmək üçün öz qüvvələrini yığmaq, mərkəzləşdirmək üçün yol

tapmırdılar. Onlar Vaşinqtonu saxlamaq və yaxşı hücum yolu tapmaq barədə

düşünürdülər. Riçmondu götürmək Alabamanın mərkəzini götürməkdən daha çətin

idi. Başlanğıcda Qərbdəki döyüş meydanında ciddi xarakterli və fərasətli adamlar

federal qoşunlarının komandanlığında bir-birini əvəz edirdi. Onların içərisində Uliss

Qrant seçilirdi. O, ilk qələbəsini iyirmi beş yaşında Meksika müharibəsində

qazanmışdı. Lakin onun hansı qabiliyyətə malik olması Fort Donelson döyüşündə

məlum oldu. Ona briqada generalı rütbəsində Missurinin cənub şərqindəki könüllü

orduya komandanlıq vəzifəsi verilmişdi. 1861-ci ilin sentyabrında o, Qahirəni və

Padyukahı tutdu, bunlar qabaqdakı çayların açarları idi. Onlardan biri Ohayo ilə

Missisipi çaylarının kəsişməsində, digəri isə Ohayo çayı ilə Tennessinin

kəsişməsində yerləşirdi. Missisipi Konfederasiyanın ortasından keçərək Qahirədən

körfəzə axırdı. Padyukahda isə Tennessi çayı Alabamanın şimal mahallarından

kənarda Tennessi torpaqlarını hərlənərək özünə çıxış tapırdı.

1862-ci ilin fevralında federal qüvvələrin cənuba tərəf hərəkəti başladı.

Generallar Poup, Buel, Tomas və Qrant çayların vadilərində yay vaxtı çoxlu silahlı

adamlarla və qayıqlarla Konfederat ərazisinin içərilərinə girdilər.

Qrant ordusunu Fort Henridən Fort Donelsona apardı. O, sonra general Smitə

köməyə tələsdi. Konfederat sərkərdəsi Bakner Neşvillə gəlib çatdıqdan sonra Qranta

təslim olmaq təklifini göndərdi. Qrantın cavabı böyük şöhrət qazandı. Qrant

cavabında ondan qeyd-şərtsiz təslim olmağı tələb etdi və üstəlik bildirdi ki, "Mən

ləngimədən Baknerin üstünə hərəkət etməyi qət etdim ki, bu xeyli dərəcədə yaxşı

olan zabiti onun adamlarının lüzumsuz öldürülməsi niyyətlərinə razı salım". Bakner

elan etdiyi kimi alicənab olmayan və rıtsarlıqdan uzaq olan şərtləri qəbul edib, təslim

oldu. Fort Donelsonu, ən azı 14 min nəfərlik ordunu, bütün ehtiyatları və sursatları

ilə birlikdə təhvil verdi. Birliyin itkisi isə 2800 nəfər idi.

Donelson fortunun igid ordusunun itirilməsi Cənuba şəkk edilməyən bir zərbə

idi. Bu vaxt federal ordular üçün Cənubun qərbinin mərkəzinə girmək üçün yol

açıldı. Bu bədbəxtliyin məzəmməti, ordunu ağılsız qaydada iki yerə bölən Albert

Sidney Constonun üzərinə düşdü. Bu müharibədəki hər iki tərəf üçün ilk dəfə baş

verən böyük qələbə idi. Fort Donelsonun təslimi 16 fevral 1862-ci ildə baş vermişdi.

Bu vaxt şimalda bütün gözlər general Qranta dikildi. Onun lakonik "qeyd-şərtsiz

təslim olma" sözləri ictimai məhəbbət qazandı. O, Vest Poyntda təhsil almışdı,

Meksika müharibəsində xidmət etmişdi. Sonra o, Detroytda, axırda isə Sakit okean

sahilində xidmətini davam etdirmiş, öz ailəsini isə Şərqdə qoymuşdu. 1854-cü ildə o,

ordudan tərxis olundu, lakin yaşayışı üçün vəsait qazanmaqda uğursuzluğa uğradı və

Sent Luis yaxınlığında öz arvadına məxsus olan kiçik fermada məskunlaşdı. O, əsl

304

malikanə işi ilə məşğul olmağa cəhd etdi və yenə uğursuzluğa uğradı. Axırda böyük

borc içərisində o, öz qoca atasına kömək etməyə başladı. Atanın Qalenada dəri anbarı

var idi. Atasının anbarında o, az maaşlı vəzifə daşıyırdı və müharibənin başlanması

onu burada haqladı. İllinoysun qubernatoru Qrantı İllinoys könüllü dəstələrinin

başçılığına təyin etdi. Sonralar onun barəsində Qahirədə, Belmontda, Donelsonda

eşidilirdi. Bu vaxt artıq o, məşhur idi və sonrakı altı il ərzində onun yüksəlməsi

Amerika tarixinin ən qeyri-adi hadisələrindən biri oldu.

Missuri vadisindəki döyüşlər də olduqca böyük əhəmiyyətə malik idi. Con

K.Frimont Missuri də daxil olan departamentin komandanı təyin edilmişdi və onun

qərargahı Sent Luisdə idi. Bundan xeyli əvvəl isə o, professional yararsızlığına və

davakarlığına görə nüfuzdan düşmüşdü. O, pozğunluğu ilə ad çıxarmışdı. Heç bir

səbəb olmadan adamları dustaqxanaya salırdı və səriştəsizlik nümayiş etdirirdi. Bu

məsələlər prezident Devisə çatdırıldıqda, Frimont səlahiyyətlərindən uzaqlaşdırıldı.

Yəqin ki, 1856-cı ildə Frimontun əvəzinə Byukenenin prezident seçilməsini də onun

bu xüsusiyyətləri ilə izah edilməli idi.

Lakin Konfederasiya sarsılmamış kimi görünürdü. Missuri kimi böyük çay

Birlik üçün xilas edilmişdi, Kentukki ilə də belə olmuşdu. Cənub Pea Riçdə

Arkanzası, Pittsburq Landinqdə isə Tennessini itirmişdi. Missisipinin mənsəbi

tutulmuşdu və Cənubun ən böyük limanı Şimal ordularının ayaqlarına yıxılmışdı.

Bütün torpaq müharibə ruhunda yaşayırdı. Heç kəs kompromiss barədə xəyala belə

dalmırdı. İki qüdrətli dövlət ölümcül mübarizədə tutuşmuşdu və bu münaqişənin

sonu yalnız ikisindən birinin öldürülməsi ilə mümkün idi.

Cənublu general Cozef J.Conston Feyr Ouksda ciddi yaralanmışdı. O, bir

neçə aylığa döyüşə bilmədi və Şimali Virciniyadakı Konfederat ordusunun

komandanlığı, 1862-ci ilin iyununda onun uzun müddət dostu olmuş Robert J.Linin

əlinə keçdi. Vətəndaş Müharibəsində Cənubun şöhrət qazanmış oğlanları içərisində

Li birinci yerdə durur. O, İnqilabın məşhur "Yüngül atlı Harrinin" oğlu idi. O, Corc

Vaşinqtonun götürmə oğlunun varlı və təhsil görmüş qızına evlənmişdi və müharibə

başlayanda arvadının məşkunlaşdığı, əcdadlarının irsi olan və Potomak çayının

sahillərində yerləşən gözəl Arlinqtonda yaşayırdı. O, böyük mədəniyyətə, dəqiq

əxlaqa malik idi. O, birliyi sevirdi və ayrılmanın əleyhinə idi, lakin o, öz ştatını daha

çox sevirdi. O, birliyin ordularının komandanı seçilə bilərdi, lakin o, öz qılıncını ona

həyat vermiş ştatının üzərinə qaldıra bilməzdi. Virciniya ayrıldıqdan sonra o, öz

səlahiyyətlərindən istefa verdi və özəl həyata qayıtdı, bəyan etdi ki, əgər birlik

parçalansa o, öz xalqı ilə bu bədbəxtliyi bölüşəcək və müdafiədən savayı heç kəsin

üzərinə öz qılıncını qaldırmayacaqdır. Buna baxmayaraq, tezliklə o, Virciniya

qüvvələrinin komandanı seçildi və vəzifəni qəbul etdi. Sonra o, prezident Devisin

hərbi müşaviri oldu. Feyr Ouksda Cənub ordusu yararsız hala düşdükdən sonra Li

onun baş komandanı təyin edildi və müharibənin sonuna qədər bu vəzifəsini davam

etdirdi. Li Cənubun bacarıqlı komandanı idi və çoxları əmin idi ki, Birlik tərəfdə ona

bərabər olanı yoxdur.

305

Müharibənin çətinlikləri və Şimalın qələbəsi.

Linkolnun qətlə yetirilməsi

2 sentyabr 1862-ci ildə prezident Linkoln general Makklelanı dəvət edib, ona

ordu komandanlığını götürməyi təklif edəndə, Makklelan bu ağır yükün daşınması

barədə heç bir söz demədən, onu qəbul etdi və əsgərlər öz köhnə komandanlarının

qayıtmasına çox sevindilər.

Bu vaxt ordu dağılmışdı və demoralizə olunmuşdu, lakin bir neçə günə

Makklelanın sehirli əli yeni təşkilatı meydana gətirdi. Sentyabrın 15-də Harpers Ferri

təslim edildi. Harpers Ferrini vəziyyətdən qurtarmağa general Franklin

göndərilmişdi. Konfederat qüvvələri ilə o, Krampton Qapda qarşılaşdı, üç saatlıq

qızğın döyüşdə onları məğlub etdi. digər döyüşdə də Birlik qoşunları qalib gəlirdi,

baxmayaraq ki, general Reno öldürülmüşdü, yaralananlar arasında Birləşmiş Ştatların

gələcək prezidenti, polkovnik-leytenant R.B.Heys də var idi. Bu iki hərəkət Cənub

Dağı döyüşü kimi tanınır. Hər ikisində federal qoşunlar həlledici qələbə qazandı,

onlar 2100 adam itirmişdilər, lakin Harpers Ferrini xilas etməkdə uğursuzluğa

uğradılar. Döyüş böyük əhəmiyyətə malik idi, bu Li kampaniyasının nəticəsini həll

edə bilərdi. Əgər Li qalib gəlsəydi şimala tərəf Pennsilvaniyaya atılacaqdı və ya

Baltimora zərbə endirəcəkdi. Əgər o, uduzsaydı, Virciniyaya qayıtmalı idi.

17 sentyabr 1862-ci ildə gedən Antistem döyüşündə Birlik qoşunlarının sağ

tərəfində qızğın vuruşlar getdi, düşmən irəli-geri hərəkət edirdi və insan qanı su kimi

axırdı. Sol tərəf isə günortaya qədər hərəkət etməmişdi. Axşam hər iki ordu qarşılıqlı

razılıqla vuruşu kəsdi. Hər iki orduya ciddi ziyan dəymişdi. Döyüş meydanında 23

mindən artıq adam ölü və yaralı kimi qalmışdı. Bu itki ordular arasında demək olar

ki, bərabər bölünmüşdü. Bu gün Amerika tarixində ən qanlı gün elan olundu.

Makklelan öz itkilərinin 12 640 olması barədə məlumat verdi. İyirmi dörd saat hər iki

ordu istirahət etdi. Makklelan ikinci gün yenidən hücum etməyi düşünürdü, lakin

gecə ikən qaranlıqda Li Potomak çayının o tərəfinə qaçmışdı. Li 50 min nəfərlik

yaxşı ordu ilə iki həftə əvvəl şimala tərəf hərəkət etməyə başlamışdı. Lakin indi o, bu

ordunun yarı tərkibi ilə qayıdırdı. Makklelan uzun müddət Linin arxasına düşdü. O,

başa düşürdü ki, onun ordusunun at ehtiyatı da, arabaları da, yeməyi də, paltarları da

qıtdır. Lakin o, xatırlayırdı ki, qaçan ordunun hər şeyi ondan da qıtdır. Linkoln təxirə

salınmadan Lini təqib etməyi tələb edirdi. Lakin Potomak çayını keçməyə cəhd

etməzdən əvvəl Makklelan beş həftə gözlədi. Nəhayət hərəkət etdi, çayı oktyabrın

sonunda keçdi. Lakin adminstrasiyanın səbri tükəndi və 7 noyabrda, o, öz dostu

Bornsaydın çadırında olanda, komandanlıqdan azad olunması və ordunun

komandanlığının Bornsayda verilməsi barədə prezidentdən rəsmi depeşa aldı. Hərbi

nöqteyi-nəzərdən Makklenanın uzaqlaşdırılması ciddi səhv idi.

Bəs Makklelanın varisi kim idi? Çoxlu adamlar nəzərdə tutulurdu, lakin seçim

general Bornsaydın üzərinə düşdü. O, Makklelanın orduda ən bacarıqlı komandan

olduğunu sonralar dəfələrlə təkrar etmişdi. Bu onun sadəliyi ilə əlaqədar idi. Roma

Senatının təklif etdiyi tacdan Sezar imtina etdimi? İki dəfə Bornsayda təklif ediləndə,

Potomak ordusuna komnadanlıqdan o, imtina etmişdi. Bəyan etmişdi ki, bu vəzifəyə

səriştəsi çatmır. Axı Corc Vaşinqton da Kontinental Konqresslə eyni cür hərəkət

etmişdi. Lakin Vaşinqtonun heç vaxt edə bilmədiyini Bornsayd edə bildi - o, öz

306

təsdiq etdiyinin həqiqət olduğunu sübut edə bildi. Onun qısa bədbəxt kampaniyası öz

həmvətənlərinin şüurunda heç bir şübhə qoymadı.

Müharibənin başlanğıcından Birlikdə radikal partiya mövcud idi. Onu üzvləri

hökumətdən quldarlığa zərbə vurmağı tələb edirdi. Lakin prezident uzun müddət

tərəddüd edirdi və radikallar amansız qaydada onu məhkum edirdilər. Axı Linkoln

düzgün hərəkət edirdi. O, bilirdi ki, radikallar azlıqdadırlar və o, bu məsələyə tezliklə

təzyiq göstərsə o, həmsərhəd ştatlarını və şimaldakı bütöv Demokrat partiyasını

uzaqlaşdıracaqdır. Demokratlar zəncilər üçün yox, məhz Birlik üçün vuruşduqlarını

iddia edirdilər. Linkoln tam həssaslılıqla hərəkət edirdi, ictimai rəy üçün gözləyirdi

və onun inkişaf etməsi perspektivini güdürdü.

16 aprel 1862-ci ildə Konqress Kolumbiya mahalında quldarlığı ləğv etdi.

İyun ayında Birləşmiş Ştatların bütün ərazisində quldarlığı qadağan edən qanun

qəbul olundu. 17 iyul 1862-ci ildə isə ikinci və mühüm Müsadirə Aktı qəbul edildi.

Bu akt mahiyyətinə görə hökumətin himayəsi daxilində olan bütün qulları, əgər

onların sahibləri hökumət əleyhinə qiyam qaldırmışdırsa və ya qiyama kömək

etmişdirsə və ya edəcəkdirsə, azad elan etdi. Lakin yenə də radikal partiya prezidenti

olduqca yavaş hərəkət etdiyinə görə tənqid edirdi. Bu partiyanı təmsil edən Horeys

Qrele prezidentə "Nyu York Tribun" qəzetində "İyirmi milyon dua edən" adlı açıq

məktub göndərərək, onu təxirə salmadan hərəkətə, "qanunları icra etməyə" sövq etdi,

axırıncıda isə xüsusən Müsadirə qanununu nəzərdə tuturdu. Buna Linkoln cavab

verdi ki, onun şəxsi arzusu bütün adamları azad görmək olsa da, onun böyük rəsmi

vəzifəsi Birliyi quldarılıqla birlikdə, ya da quldarlıqsız xilas etməkdir.

Bununla yanaşı sentyabrın 22-də Linkoln qabaqcadan öz Emansipatsiya

Proklamasiyasını dərc etdirdi. Bu sənəd mülki idarə edən şəxs tərəfindən nə vaxtsa

imzalanmış ən mühüm sənəd elan olundu. Bu Proklamasiyada o, bəyan edirdi ki,

bütün ştatlardakı və ya ştatların ayrılmış hissələrindəki bütün qullar, 1 yanvar 1863-

cü ilə qədər bu ərazilər hökumətə qarşı qiyamda olsa, həmişəlik azad olacaqdır. Bu

qiyamçı ştatlara xəbərdarlıq üçün yüz gün vaxt verdi, lakin onların heç biri təşviş

hissi göstərmədi. Buna müvafiq olaraq 1863-cü ilin yanvarının ilk günü prezident öz

Proklamasiyasını dərc etdirdi, keçmiş proklamasiya əgər xəbərdarlıq idisə, bu

sənəddə ayrılmış ştatların bütün qullarının azadlığı elan olunurdu. Birliyin orduları

tərəfindən tutulan Luiziana və Virciniyanın müəyyən hissələri istisna təşkil edirdi.

Bu proklamasiya qulları azad etmək üçün o saatca effekt vermədi, onun

səmərəsi müstəqillik gətirməkdə İstiqlaliyyət Deklarasiyasından artıq olmadı. Bu heç

gözlənə də bilməzdi. Lakin bu hökumətin siyasətini xeyli irəli apardı.

Linkoln ürəyində bütünlüklə radikal partiyaya mənsub idi, bu mövqeyinə görə

o, quldarlığı devirmək istəyirdi, lakin o qədər müdrik idi ki, hücuma atılmırdı. O,

ictimai rəyin yetişməsini gözləyirdi və heç kəs onun kimi belə uzun müddət gözləyə

bilməzdi.

Qaydaya görə, prezident özəl mülkiyyətə müdaxilə etmək üçün heç bir

hakimiyyətə malik deyildi. İndi Linkoln dörd milyon qulu sadəcə fərmanla necə azad

edəcəkdi? Cavab bu idi ki, tədbir müharibə tədbiridir. Rəylər siyasi məsələdə bir

müddət elə bil ki, geri tərəfə dönürdü. Sentyabr bəyanatından sonra gələn payız

seçkiləri göstərdi ki, xeyli respublikaçı Nümayəndələr Palatasındakı öz yerlərini

demokratların xeyrinə itirmişdir. Lakin payız seçkiləri Konqressin fəaliyyətinin

307

sarsılması və ya onun liderlərinin süqutu demək deyildi. 1862-ci ilin dekabrında

onlar Virciniyanın iki ayrıca ştata bölünməsinə razılıq verməkdə tərəddüd etmədilər.

Bu bölgüyə görə, Virciniyanın qərb mahallarından olan Konqress nümayəndələri

Qərbi Virciniya ştatını təmsil edirdilər. Bu köhnə Dominyonun qırx qərb mahalı idi,

hansılar ki, Blu Ricdən arxada yerləşirdilər, Birlikdən ayrılmağa və quldarlığı

müdafiə etmək üçün aparılan müharibəyə rəğbət bəsləmirdi, Makklelanın başçılığı

altındakı şimal qoşun dəstələri isə düşmənçiliyin başlanğıcından bura nəzarət edirdi.

Şərq və qərb mahalları arasındakı antoqonizm burada köhnə əhvalat xarakteri

daşıyırdı. Dağlar onları kommersiya mənafeli nöqteyi-nəzərindən də bölürdü. Hər iki

tərəfdə həyat fərqli idi. Ştat Birlikdən çıxdıqda onlar güman edirdilər ki, bu, onların

ayrıca mənafeləri üçün ən yaxşı vaxtdır. İnqilabi dövlət hökuməti yalnız ona görə

yaradıldı ki, Birliyə daxil olmağı xahiş etsin. Birləşmiş Ştatların Konstitusiyası ştatın

özünün razılığı olmadan onun bölünməsini qadağan edirdi, lakin Konqressin

respublikaçı liderləri Qərbi Virciniyada əyalət hökumətinin təsis edilməsi fikrini

qəbul etməyə hazır idilər. Ancaq burada qanuni bir Virciniya hökuməti var idi ki,

ştatın iki yerə bölünməsini həll etməyə yalnız onun səlahiyyəti çatırdı. Qərbi

Virciniya müvafiq olaraq lazımi qaydada Birləşmiş Ştatlara qəbul edildi. Hər iki

palata radikal əhval-ruhiyyədə idi. 1863-cü ilin martında prezidentə Birləşmiş

Ştatlara qarşı şübhəli şəxslər barəsində əlavə səlahiyyətlər verildi. Orduya çağırış

Aktı qanuna çevrildi, bu isə yeni sistemin yarandığını göstərirdi. Konqressin

Linkolna verdiyi dəqiq səlahiyyətə görə Birləşmiş Ştatların təhlükəsizliyi naminə

lazım gəldikdə o, ayrı-ayrı fərdlərin hüquqlarını kənara ata bilərdi. Orduya çağırış

Aktı göstərirdi ki, Konqress üzərinə düşən müharibənin ümidsiz çətinliyini başa

düşür.

Lakin ölkədə narazılıq əlamətləri də var idi. Nyu Yorkda həyəcan başqa

yerlərdən əvvəl yüksək səviyyəyə çatdı. Nyu York şəhərində ciddi qanun pozğunluğu

- "orduya çağırılanların qiyamı" baş verdi. Dörd gün ərzində - 1863-cü ilin iyulun 13-

16-da şəhər praktiki olaraq onun küçələrini dolduran kütlənin ixtiyarına verilmişdi.

Onlar dözülməz qanunun hökumət tərəfindən icra edilməsinə tabe olmurdular.

Müharibədə Konqressin və prezidentin gördüyü tədbirlər müvəffəqiyyətlə

davam etdikcə təkcə nəhəng ordular yaranmırdı, həm də nəhəng donanma Cənub

limanlarını bağlayırdı. Linkoln Cənub limanlarının blokadasını elan etdikdə, - bu

1861-ci ilin aprelində olmuşdu, - burada yalnız qırx iki hərb gəmisi bu tapşırığı

yerinə yetirirdi. Cənub sahilləri üç min mil məsafədə uzanırdı. 1861-ci ilin

avqustundan Şimali Karolinadakı Hatteras fortu, noyabrdan Cənubi Karolinadakı

Royal Fortu, Çesapik buxtasındakı Monro fortu isə lap əvvəldən federal

hakimiyyətin əlində idi. Bir neçə fort isə Konfederatların əlinə keçmədi. 1862-ci ildə

isə federal qüvvələr Missisipinin geniş ağzında olan Nyu Orleanı tutdu.

İlk dəfə olaraq Nyu Yorkda İsveç mühəndisi Con Erikson gəmilərdə

propellerdən istifadə edilməsini icad etdi və toplar dəmir döşəməyə bərkidildikdə,

onun alçaq, yastı gəmisi olan "Monitor" suyun səviyyəsindən bir fut hündürə

qalxırdı. İki yeni tipli hərb gəmisinin - "Monitor"la "Virciniya"nın bir-birilə

vuruşması günündən gəmi qayırılmasında yeni dövr başlandı. Bu vaxtdan etibarən

Con Eriksonun ixtirasına uyğun olaraq gəmilər ya dəmirdən qayrılır, ya da gəmilərin

308

korpusuna dəmir örtük çəkilirdi. Konfederatın hərb gəmiləri isə Norfolk gəmi

tərsanəsində qayrılırdı.

Lakin bu inqilab bir anda baş vermədi. Federal hökumət tezliklə "Monitor"

tipli altmış gəmi qayırmağı planlaşdırdı. Bu hökumət həmçinin digər növlərdən olan

gəmiləri satın alır və qayırtdırırdı. 1861-ci il başa çatanda yüz iyirmi altı gəmi hazır

idi. Yüz altmış üç gəmi bu siyahıya 1862-ci ildə əlavə olundu, 1863-cü ildə isə əlavə

altmış bir gəmi istifadəyə verildi. Üzən gəmilər böyük və kiçik idi, zirehli və zirehsiz

idi. Gəmilər və digər topdaşıyan vasitələr müxtəlif yollarla çətin blokadaya kömək

edirdilər. Sahildə işıq olmadığından blokada qoyan gəmilər gecə vaxtı özlərini hiss

etdirmədən yerlərini tuturdular. Cənub sularında gəmi kapitanları öz gəmilərini

qaranlıqda bu mühasirədən çıxarmağa cəhd edirdilər. Gündüz vaxtı toplaşmış hərbi

gəmilərin arasından keçib getmək ağılsızlıq idi.

Vuruşların üçüncü ili heç bir dəyişiklik əmələ gətirmədi. Federal komandanlar

öz qaydasında Qərbdə cənub tərəfə hücum etməyə cəhd edirdilər. Lakin həmin dövrə

qədər onlar Virciniyada məğlub olmuşdular. Frederikburqdan sonra general Huker

Riçmonda tərəf hərəkət etmişdi. 1863-cü ilin mayının əvvəlində o, Çansellorvilsdə Li

və Ceksonla işi bitirmək istədi və bütünlüklə məğlub oldu. Lakin bu vuruş

Konfederatlara qələbə gətirməsinə baxmayaraq, onlara Stounvoll Ceksonun həyatını

itirməsi hesabına başa gəldi. Faciəli səhv nəticəsində ona güllə dəymişdi, bu atəş öz

mövqelərini yoxlayıb qayıdanda ona öz piketindən açılmışdı. Bu itki də Albert

Sidney Constonun Şiloh kilsəsində öldürülməsi kimi əvəzsiz və sağalmaz itki idi.

Onlar ordunu, digər istedadlı adamlardan daha yaxşı qoruyub saxlaya bilərdilər.

Li öz faydasını artırmaq üçün Pennsilvaniyanın içərilərinə doğru irəlilədi. O,

Gettisburqda federal qoşunları komandanı Medlə qarşılaşdı və ağır itki ilə geri

oturduldu. Yenidən Virciniyada özünə baza axtarmağa başladı. Li məğlub olduqda

bütün millət bunu hiss etməyə başladı ki, müharibənin axını öz istiqamətini dəyişir.

Demək olar ki, elə həmin gün, ancaq general Qrantın mühasirəsindən sonra Viksburq

təslim oldu. Bu yerin müdafiəsinin möhkəm olduğu güman edilirdi, şəhər

qəhrəmancasına və demək olar ki, uğurla müdafiə olunurdu. Birbaşa hücum

planlarının hamısı uğursuzluqla nəticələnirdi. General Qrant qərara aldı ki, şəhərin

ətrafını bütünlüklə təmizləsin, bundan əlavə o, qırx mil aralıda olan ştatın paytaxtı

Ceksonu tutdu. Nəhayət o, şəhəri mühasirədə saxlamağı qət etdi və şəhərin qarnizonu

yarıac şəkildə ona təslim oldu. İyulun 9-da aşağıda olan Hadson limanı eyni qaydada

general Benksə təslim oldu.

Konfederasiya iki yerə bölündü. Luiziana və Texasın konfederasiya ilə əlaqəsi

kəsildi. Missisipi özünün bütün uzunluğu boyu federal qüvvələrin əlində idi. Qrant

Viksburqdakı müvəffəqiyyətindən sonra Çattanoqanın federal ordu tərəfindən

bağlanması vəzifəsini yerinə yetirməyə döndü.

Qış ordular üçün fasilə dövrü idi. Təkcə Linin şərqdə Potomak ordusuna qarşı

uğurlu əməliyyatından başqa hamı görürdü ki, müharibənin bütünlükdə yönü

dəyişilir. Böyüyən donanma Hempton Roudsdan Qalvestona qədər bütün limanları

bağlamışdı. Cənub iflasla üz-üzə dayanmışdı. Mal-qara ixracı onun var-dövlətinin

əsas mənbəyi idi. Təkcə onun pambığı dünyanın hər yerində pul qazana bilirdi, indi

bu pambıq onun limanlarında istifadəsiz qalmışdı. Limanların bağlanması ilə Cənub

iflasa uğramışdı, xarabalığa çevrilmişdi. Cənubun əhalisinin azalmasından onun

309

vergi gəlirləri də azalmışdı. Konfederat hökuməti Vaşinqtondakı hökumət kimi ordu

yığmaq hərəkətlərindən qaçırdı. Elə də çox əhali yox idi ki, ondan əsgər yığılsın.

Müharibə başlandıqda ayrılmış ştatlarda beş milyon yarımdan az adam var idi,

şimalda isə onların sayı iyirmi iki milyon nəfər idi. Cənub ordusu böyüdükcə biznes

idarələri, məhkəmə, mühasibat idarələri, plantasiyalar boşalırdı, işləmək üçün ancaq

qadınlar və uşaqlar qalırdı və bu hökuməti saxlamağa və orduya maaş verməyə

imkan verirdi. Federal hökumət öz xeyrini başa düşərək əsirləri dəyişdirməkdən

imtina edirdi.

Dövrün bədbəxtlikləri və sahiblərinin olmaması zəncilərin özünə də az xeyir

verirdi. Qulların azad edilməsi barədəki bəyanatların söz-söhbəti Cənub kəndlərinə

gəlib çatmırdı. Cənubun həyatında heç bir inqilab əlaməti görünmürdü. Ərləri,

qardaşları, oğulları cəbhəyə gedən qadınlar xeyli aralıda yerləşən plantasiyalarda tam

qaydada sahibkarlıq edirdilər. Tarlalarda şən zəncilərin iri dəstələri işləyirdi, onlar

məhsul əkib biçirdilər, bağbanlıq edirdilər. Onlar öz əhval-ruhiyyələrini

dəyişdirmişdilər. Onların arasında heç bir zorakılıq hərəkəti baş vermirdi, heç bir

qiyam əlaməti görünmürdü. Belə bir fikir yaranırdı ki, onlar hüquq qazanmalarını

görməyi arzu etmirlər. Ordunun hələ tapdalamadığı tarlalar kəhrəba sünbüllərdən

parlayırdı. Bunlar qulların əməyinin nəticəsi idi və ordunu qidalandırırdı.

Lakin Cənubun əvvəlki həyatından yalnız tarlaların becərilməsi qalmışdı,

onun ticarəti bazar olmadığından ölmüşdü. Onun iş idarələri boş idi, onun əhalisinin

qaymaqları orduya götürülmüşdü, onun ehtiyatları tükənirdi və bərpa olunmurdu.

Əksinə, Şimal uzun mübarizə dövründə öz var-dövlətini və əhalisini artırırdı.

Bu mübarizəyə yüz milyonlarla dollar pul axırdı və yüz minlərlə adam döyüş

cəbhəsində qırılmağa göndərilirdi. Buna baxmayaraq Şimal tənəzzülə uğramırdı,

əksinə inkişaf edirdi. Cənubda vergi yığmaq üçün heç nə yox idi və Konfederat

hökuməti haradan pul əldə etmək sualına cavab tapmaqda aciz idi. Şimalda Konqress

tələb edən kimi vergilər yığılırdı. Yeni birbaşa vergi tətbiq edilmişdi, indiyədək idxal

olunan malların üzərinə ağır rüsumlar qoyulmuşdu. Konqress hətta nəhayət icad

edilmiş bank sisteminə güzəştə getdi, bu sistem general Ceksonun Birləşmiş Ştatlar

bankını dağıtdığı və Van Burenin müstəqil xəzinəni təsis etdiyi dövrdən bəri olan

çətinlikləri həll etdi. İyirmi beş il əvvəl Nyu York inkişaf etdikcə, onun 1838-ci

ildəki azad bank qanunu federal hökumətin indi öyrəşdiyi sistemin modeli idi.

Müharibə davam edirdi. 4 may 1864-cü ildə Qrantın ordusu Renayden çayını

keçdi və Uayldçness adlanan yerdə döyüşə girdi. Döyüş iki gün, mayın 5-i və 6-da

davam etdi. İki gündə federal ordu 17 mindən artıq adam itirdi. Konfederatın itkisi

bir qədər az, 12 min nəfər idi.

Riçmondun və Pittsburqun dadına çatmaq ümidi ilə Konfederatın baş

komandanı Li 25 minlik ordunu Vaşinqton üçün təhlükə yaratmağa göndərdi. Lakin

bu ordu iki dəfə məğlub oldu və 1200 nəfər miqdarında canlı qüvvə itirdi. Birliyin

ordu komandanı Şeridanın qoşunlarının itkisi isə beş yüz nəfər idi. Bu döyüşlər

Merilendi və Pennsilvaniyanı sonrakı müdaxilələrdən xilas etdi. Konfederatın siyasi

hakimiyyətində də işlər qaydasında deyildi. Devis Konqressə ağalıq etmək qaydasını

davam etdirirdi. Devis tezliklə Konqressin aparıcı üzvləri ilə, eyni qaydada ordu ilə

olan kimi sözləşdi. Müharibə başa çatana yaxın isə Konqress özünü prezidentin

nəzarətindən uzaqlaşdırırdı. 1863-cü ilin dekabrında Tennessidən olan Fut

310

Nümayəndələr Palatasında bəyan etdi ki, prezident Devis "orduya ziyan vurmadan

heç vaxt ona baş çəkməmişdir, heç vaxt hələ onun arxasınca bədbəxtliyin baş

verməsi olmadan keçinməmişdir". Daimi konqressin 1865-ci ildəki bütünlüklə

müstəqil olan hərəkəti mühüm əhəmiyyət daşıdı ki, konqress prezident Devisin

Konfederatın bədbəxtliyinə səbəb olan səriştəsizliyini səsvermə ilə bildirdi və

general Lini qeyri-məhdud səlahiyyətlərdə baş komandan təyin etdi.

Konfederasiyanın prezidentliyi əslində hətta qısa səfər üçün olduqca tikanlı yol kimi

görünürdü.

Şimalda isə Linkolna qarşı ciddi müxalifət yaranırdı. Kanzasdan olan senator

Poumrey, 1864-cü ilin yanvarında görkəmli respublikaçılar komitəsi adından

imzaladığı sənəddə bildirdi ki, ölkə üçün Linkolnun əvəzinə Çeyzin seçilməsi daha

yaxşı olardı. Heç şübhəsiz ki, prezident bu hərəkətdən narazı idi.

Lakin onun zahiri sakitliyi tezliklə yoxa çıxdı. Böyük alicənablıqla o, Çeyz

hərəkatı ilə razılaşdığını bildirdi: "Mən nə qədər mümkünsə belə məsələlər barədə

hər şeyə gözlərimi yummağı qət etdim... Əgər o, (Çeyz) prezident seçilsə, bu, çox

yaxşıdır. Mən ümid edirəm ki, biz heç vaxt pis adama malik olmayacağıq".

Respublikaçıların qurultayı iyunun 7-də Baltimorda keçirildi. Linkoln ilk

səsvermədə böyük sevinclə namizəd göstərildi. Missuridən olan nümayəndələrdən

başqa hamı ona səs vermişdi, Missuridən olanlar isə general Qranta səs vermişdilər.

Respublikaçıların qurultayından bir neçə həftə sonra bütün ölkəni böyük narazılıqlar

bürüdü. Xalq uzun müharibəyə dözmüşdü, lakin onun qurtarmasına ümid az idi.

Barışmaq üçün edilən iki cəhd uğursuz olmuşdu. Prezident Devis bu məsələ barədə

elan etmişdi ki, Cənubun müstəqilliyindən əlavə danışığa başlamaq barədə heç nəyi

eşitmək istəməyəcəkdir. Linkoln eyni qətiyyətlə demişdi ki, müharibə yalnız Birliyin

bərpa edilməsi ilə və quldarlığın ləğvi ilə başa çata bilər.

Linkolndan narazılıq böyük idi. Partiyanın demək olar ki, bütün liderləri

güman edirdilər ki, qurultay onun namizədliyini irəli sürməkdə səhv etmişdir. Yeni

qurultay keçirmək və yeni bulleten tərtib etmək çağırışları eşidilirdi. Qrele yazırdı ki,

"Mister Linkoln artıq məğlub olmuşdur... O, seçilə bilməz". Linkoln tam inanmışdı

ki, o, məğlub olacaqdır və onun eqoist olmayan könlü bunu belə ifadə edirdi:

"Prezidentin seçilməsi elə əlaqəli məsələdir ki, vəzifə, Birliyi seçki ilə inauqurasiya

arasındakı dövrdə xilas etməkdir". Lakin seçki keçiriləndə Linkoln qalib gəlib, ikinci

müddətə prezident seçildi.

Başlayan 1865-ci ili general Qrant Pitersburqdakı, Şerman isə Savannadakı

səngərdə qarşıladılar. 13 yanvarda Fort Fişer tutuldu. Hələ 1864-cü ilin dekabrında

admiral Porter güclü donanması ilə bu fortu dağıtmışdı. Qarnizonun üzərinə hücum

Qrantın Porterə köməyə göndərdiyi general Terrinin həmləsi ilə başlandı. Bununla

Linkolnun hələ 1861-ci ildə elan etdiyi blokada başa çatdı.

Qrant Linin cənuba qaçmasının qarşısını almağa çalışırdı. Ceyms çayı

üzərindəki məğrur Riçmond şəhəri ötən dörd il ərzində Birlik ordularına məhəl

qoymamışdı. 1865-ci il aprelin 3-də Birlik qoşunları şəhərə daxil oldu və bir neçə

gün ərzində şəhərdə qayda bərpa olundu.

Li isə yalnız öz ordusu ilə qaçmaq barədə düşünürdü, lakin hansı tərəfə

dönürdüsə, orada Qrant qoşunları görünürdü. Qrant işğal edilmiş şəhərə girmək

ləzzətindən imtina etdi. O, Li ordusunu həmin vaxt və orada əsir götürməyi qərara

311

almışdı. Li Riçmonddan otuz mil aralı olan Emilia məhkəmə binasına gəldi və

burada öyrəndi ki, onun gözlədiyi ehtiyat karvanı Riçmonda yola düşmüşdür. Onun

aclıq çəkən ordusu qidalanmaq üçün bir gün orada qaldı. Bu Şeridana onun dövrəsinə

keçməyə və qarşısını kəsməyə şərait yaratdı.

Qrant öz ordusunu üç hissəyə bölüb, birini Linin şimalında, digərini cənubda,

üçüncüsünü isə onu təqib etmək istiqamətində qoydu. Linin ordusu 35 min nəfərə

qədər azalmışdı, onların vəziyyəti dözülməz idi. Bu ordu Appomattoks üzərindəki

körpünü tutmaq üçün qızğın döyüşdə vuruşdu, uğur qazandı. Lakin Şeridanın

süvarisi və ordunun piyada qoşunu yenə onun qabağını kəsdi. Təslim olmaqdan

başqa heç nə qalmamışdı və ümidsiz konfederatlılar ağ bayraq qaldırdılar. Bu 9 aprel

1865-ci ildə baş verdi. Qrant isə təslim olmağı 7 apreldə tələb etmişdi. Li sülh

müqaviləsi bağlamağı təklif etdi, lakin Qrantın bunu etməyə səlahiyyəti yox idi.

Böyük komandanlar Appomattoks Məhkəmə Evində görüşdülər və Qrant təslim

olma şərtlərini yazdı: ordu, zabitlər və əsgərlər bu vədlə azad edilə bilərdilər ki,

Birləşmiş Ştatlara qarşı silah qaldırmayacaqlar. Zabitlər üstündəki silahlarını,

baqajlarını və atlarını götürə bilərdilər, onlar yazda kotanla şum etməli idilər. Qrant

öz ordusuna qələbə şərəfinə yaylım atəşi açmağa icazə vermədi. Li Qranta bildirdi ki,

onun adamları acdır və Qrant öz ehtiyatlarından onları yedizdirməyə göstəriş verdi.

Təslim olan ordunun əsgərlərinin sayı 28 min nəfər idi. Minlərlə adam fərari kimi

qaçmışdı və ötüb keçən həftələrdə əsir götürülmüşdü.

Conston eşidəndə ki, Li təslim olmuşdur, o, öz saatının da gəlib çatdığını

gördü. Bu vaxt o, Şermanı axtardı və hər iki komandan təslim olma şərtlərini

razılaşdılar. Conston da Liyə təqdim edilmiş şərtləri qəbul etməyə hazır idi. İki

general aprelin 26-da yenidən görüşdülər və Conston Şermana təslim oldu. Bir həftə

sonra Konfederatın qalan qoşunları general Riçard Teylor tərəfindən Missisipidən

şərqdə təslim edildi və mayın 26-da Kirbi Smit axırıncı Konfederat ordusunu

Missisipinin qərbində təslim etdi və bununla Vətəndaş Müharibəsinin böyük faciəsi

başa çatdı.

General Liyə Konfederat tərəfindən onun prezidenti təklif etmişdi ki, o, öz

ordusunu elə dağıdsın ki, onları başqa yerdə yığmaq mümkün olsun və bu, Cənubun

sürətlə işğalına imkan verməsin. Lakin general bu təklifi hiddətlə rədd etmişdi. O,

deyirdi: "Siz unutmamalısınız ki, biz xristianlarıq. Bizim üçün bir xristian kimi indi

getmək üçün təkcə bir yol vardır. Biz şəraiti qəbul etməliyik. Bu adamlar evlərinə

getməlidirlər, orada məhsul becərməlidirlər və biz öz ölkəmizi yeni əsasda

qurmalıyıq". Onun üçün borc hissi adlanan yol daha hamvar idi. Dəhşətli günlər

qurtardıqda və sülhün şəfqətverici dövrü gəlib çatdıqda və aralarındakı soyuq

münasibətlər azaldıqda, adamlar vətəndaşlıq və qardaşlıq kimi onları bağlayan

əlaqələri yada salmağa başladılar.

1865-ci il aprelin 14-də axşam, yəni general Linin təslim olduğu vaxtdan beş

gün sonra və Constonun Şermana təslim olması ərəfəsində Linkolna Vaşinqtondakı

Ford teatrındakı öz lojasında atəş açıldı və o, səhərisi gün ölümcül yaradan vəfat etdi.

Qatil tanınmış aktyor Con Uilkis Buuz idi. O, Cənub hadisələrinə ürəkdən pis

olduğuna və bu kor hisslərdən yarım dəli olduğuna görə, Linkolna sui-qəsd etmişdi.

Onun digər aktyor qardaşı Şekspir rollarının məşhur ifaçısı idi.

312

Bu vaxt amerikan salnaməsinin ən qəddar qətli baş verdi, Böyük Prezident

sərsəm qatilin əli ilə qətlə yetirildi. Həmin gün, ilkin sülhün görünüşü sevincinə görə

bütün ölkədə ən fərəhli günlərdən biri idi. Bu Fort Samterin tutulmasının dördüncü

ildönümü günü idi. Çarlstonda böyük bayram keçirildi və general Robert Anderson

döyüşdə uçurulmuş divarın üzərində dörd il əvvəl düşürülmüş bayrağa bənzər bir

bayrağı qaldırdı. Ölkə sülh xoşbəxtliyinə sevinirdi, heç kəs qarşıdakı beş ilə belə

ümidlə, müqayisəli qaydada prezident kimi öz böyük vəzifəsi ucalığından baxmırdı.

Aprelin 14-də Linkoln kabinetin uzun çəkən iclasından sonra bir neçə vəzifəli

adamlarla görüşüb, işini qurtardıqdan sonra teatra getmişdi. Tamaşa başlanandan bir

az sonra prezident xüsusi lojaya daxil olanda səhnədə olan aktyorlar bir az dayandı,

tamaşaçılar yerindən qalxıb onu alqışladı. Tamaşa başa çatırdı və saat 10-dan bir

neçə dəqiqə sonra davam etdi, bu vaxt zaldakılar açılan tapança atəşindən titrədilər.

Prezident qatil tərəfindən güllə ilə vurulmuşdu və qatil xüsusi lojadan səhnəyə

sıçradı, dramatik qaydada xəncəri tamaşaçılar qarşısında yelləndirib, latınca olan

sözləri qışqırdı: “Sic semper tyrannis” - "Tiranlarla belə olur". Bu Virciniya ştatının

devizi idi. Sonra arxa pilləkənlə o, aşağı qaçdı, onu gözləyən atın belinə sıçrayıb,

qaranlıqda atı dördnala çaparaq gözdən itdi. Qatil Buuz hökumətin baş vəzifəlilərinin

öldürülməsi qəsdinin başında dururdu. O, teatr binasına daxil olan vaxtda, onun

köməkçilərindən biri olan Luis Peyn Dövlət katibi Syuardın otağına daxil olub,

xəncərlə onu bir neçə dəfə ağır yaralayıb qaçmış, əlavə beş adamı da ağır xəsarət

toxundurmuşdu.

Güllə Linkolnun beynindən keçmişdi. Onun başı qabağa düşmüş və gözləri

yumulmuşdu. Lakin ondan heç bir səs çıxmırdı.

Aprelin 15-də saat 8-ə bir neçə dəqiqə işləmiş onun nəfəs alması dayandı və

böyük həyat başa çatdı. Bu vaxt həkimlər və kabinet üzvləri onun çarpayısının

yanında dayanmışdı. Sakitliyi ilk dəfə Stenton pozub dedi: "İndi o, epoxaya

məxsusdur". Adamlar Amerikanın tarixində olmayan öz böyük mərhumuna ağlayırdı.

Matəm karvanı Şərqin bütün baş şəhərlərindən keçib demək olar ki, Linkolnun 1861-

ci ildə Vaşinqtona gəldiyi yolla gedirdi. Karvan dayandığı hər yerdə ounn cəsədinə

minlərlə adam hönkürtülərlə, sakitcə tamaşa edirdi, onların çoxu öz sevimli

prezidentlərinə ehtiramlarını göstərmək üçün yüz millərlə məsafə qət etmişdilər.

Tabut İllinoys ştatındakı Sprinqfildə, prezidentin evinə gətirildi və 4 mayda torpağa

tapşırıldı. Onun nailiyyətləri iki cür idi, - hər ikisinə görə, o, öz adını emblem kimi

tarixə həkk etmişdi, - bu, quldarlığın məhv edilməsi və Birliyin qorunub saxlanması

idi.

Heç kəs şübhə edə bilməz ki, Linkoln çox böyük şəxsiyyət idi. Tarixdə heç

bir şəxsiyyət dünyanı onun kimi təəccübləndirə bilməmişdi. Britaniya tarixçisi

Qoldvin Smitin dediyi kimi "Yalnız Amerika ona bənzər adamı meydana gətirə

bilər". Linkolnun həyatında müxtəlif ziddiyyətlər olmuşdu. O, natiqlik elmi

sahəsində heç bir təhsil və ya təlim görməmişdi. O, heç vaxt məntiqi öyrənməmişdi.

Lakin onun nitqləri olduqca maraqlı və güclü məntiqə malik olurdu.

Linkoln ən qorxulu anlarda milləti arxasınca aparmaqda Allahın bir aləti idi.

O, Moisey kimi dağın başına qalxıb vəd edilmiş müasir Xanaana baxdı, lakin ona bu

torpağa daxil olmağa icazə verilmədi. Lakin Linkoln artıq öz işini görmüşdü. O,

313

bəlkə də onun təyin olunduğu böyük işlə müqayisədə, ölkənin yenidən qurulması

kimi ağır işə daha az yarayırdı.

Vətəndaş müharibəsi heç bir komandanı Hannibal və ya Napoleon

yüksəkliyinə qaldıra bilmədi. Komandanlar arasında birinci yer Qranta verilirdi.

Lakin o, həm də kəskin tənqidə məruz qalırdı. Onun ordusu sayca adətən

düşməninkindən üstün olurdu və öz qələbəsini artıq güc hesabına qazanırdı. Dövlət

xadimləri, liderlər arasında isə Cefferson Devisə görə Linkolnun böyük üstünlüyü

mövcud idi.

Dörd il ərzində prezident Linkoln demək olar ki, imperator hakimiyyətinə

yiyələnmişdi. Lakin onun adminstrasiyası heç də daim hüsn-rəğbət qazanmırdı.

Linkolndan sonra heç bir prezident onun kimi böyük səlahiyyətlərə malik olmamışdı.

Linkoln güllə yarası ilə öldürüldükdən bir ay əvvəl ikinci müddətə prezident

vəzifəsinə başlamışdı. General Qrant öz döyüş xəttini Pitersburqa və Riçmonda daha

da yaxınlaşdırdıqda seçki keçirilmişdi. Ehtiraslar ordunun özündə də qızışmışdı.

Konstitusiya ştatların birlikdən ayrılmasını və hökumətin öz həyatı üçün

mübarizə aparacağı günləri nəzərdə tutmamışdı. Bütün hakimiyyət, göründüyü kimi

qəflətən icra hakimiyyətinin əlində cəmləşdi, özü də qanunun heç bir məhdudiyyəti

olmadan. Vətəndaşlar - Cənuba rəğbət göstərmək barədə şübhəli olanlar həbs edilir,

dustaqxanalara atılırdı. Konstitusiyanın bir sıra qəti prinsipləri dayandırılmışdı, icra

və hərbi hakimiyyət ali zəruriyyətlə qarşılaşdıqda, mütləq dərəcədə hərəkət edirdi.

Linkoln bəzi vaxtlarda diktator kimi hərəkət edirdi və öz nazirlərinə, xüsusi olaraq

hərbi nazirinə elə səlahiyyətlər vermişdi ki, bu səlahiyyətlər hətta onun özünün

istifadə etdiyi hakimiyyətdən böyük idi. Fərdi hüquqlar göründüyü kimi bir müddətə

dayandırılmışdı. Prezidenti tanıyan və onun ətrafında olan adamlar bilirdilər ki, bütün

bunların elə bir təhlükəsi yoxdur, o, yalnız ədalətlə və ictimai xidmətin tələbləri ilə

hərəkət edir və bütün şeylər hökmən öz köhnə qaydasında bərpa ediləcəkdir. Yalnız

müharibə qasırğasının keçməsini gözləmək lazımdır. Lakin onu yaxından tanımayan

adamlar bundan agah deyildilər. Hətta onun öz partiyasından olan bəzi siyasətçilər də

onu təhlükəli hesab edirdilər.

Buna baxmayaraq bu elə bir vaxt deyildi ki, axının ortasında atı dəyişəsən.

Ona görə də o, Nyu Cersi, Delaver və Kentukki müstəsna olmaqla, bütün ştatların

elektorlarının səsini aldı və ikinci müddətə prezident seçildi. Bu dövrdə heç bir

məğlubiyyət qorxusu yox idi və ona görə də bu qısa dövrdə o, elə bil ki, bu ikinci

müddətə respublikaçılar tərəfindən toplanan qurultay tərəfindən deyil, bütün

adamların iştirakı ilə namizəd göstərildi. Onlar hesab edirdilər ki, o, millət üçün

zəruri bir vasitə və böhran dövrü üçün zəruri bir xidmət göstərən şəxsdir. Nəticədə

qurultayın qurub-qoşduğuna görə, Tennessidən olan Birlik adamı, ancaq demokrat

Endryu Conson vitse-prezidentliyə namizəd göstərildi. Linkolnun ölümü Consonu

prezident etdi. İlkin sülh dövrünün vəzifəsi, heç də müharibə dövrünün vəzifəsindən

asan olmadı. Qələbə çalan partiya icra hakimiyyətinin astanasında lidersiz qaldı.

Konfederat Prezidenti Cefferson Devis isə 2 apreldə Riçmonddan qaçarkən öz

kabinetini Denvillə göndərdi və "Cənubluların ürəyinə atəş" müraciətini imzaladı.

Onu tutmaq cəhdi xəbərini eşitdikdə o, Şimali Karolinaya, Qrinsboroya tələsdi.

Orada Conston və Byureqardla söhbət etdi, onlar vəziyyətin ümidsiz olduğunu

dedilər və təslim olmağı məsləhət gördülər. Lakin Devis təslim olmaqdan imtina etdi.

314

Nəhayət o, Corciya ştatındakı Vaşinqtona gəldi. Sonra ailəsini tərk edib, at belində

Floridanın sahillərinə yollandı ki, buradan gəmi ilə Texasa yola düşsün. Cənubi

Corciyada mayın 9-u gecəsini şam meşəsində keçirdi, səhər açılarkən polkovnik

Pritçardın başçılıq etdiyi federal süvariləri tərəfindən onlar əsir götürüldülər. Devis

tabe olmurdu və dəli kimi idi, baxmayaraq ki, onu əsir götürənlər onunla yaxşı

davranırdılar. O, şimal tərəfə aparıldı və Fortiss Moprada dustaq edildi. Burada o, iki

il qaldı, xəyanətə görə ittiham olundu və məhkəmə zalındaca azad edildi.

1868-ci ilin Milad bayramı günü prezident Conson əfv edilməmiş bütün

qiyam iştirakçılarının bağışlandığını elan etdi, onların sırasına Devis də daxil idi və

o, həmin vaxtdan azad insana çevrildi. O, Missisipidəki köhnə evinə qayıtdı, burada

istirahət etməklə əsrin bir rübünə qədər yaşadı. Bu vaxt o, özünün "Konfederatın

yüksəlməsi və süqutu" adlı iki cildlik əsərini yazdı.

Linkolnun qatilinin taleyinə gəldikdə, həmin qəsdi təşkil edən dəstə

prezidenti, vitse prezidenti, Syuardı və general Qrantı öldürməyi qərara almışdı.

Qrant aprelin 14-də günortadan sonra Baltimora yollanmışdı və bu yolla bədbəxt

qismətdən xilas olmuşdu. Buuz törətdiyi qətldən sonra Potomak çayı üzərindəki

körpünü keçib Herold adlı sui-qəsd iştirakçısına qoşulmuşdu. Səhərə qədər o, atını

çapıb onlara rəğbət göstərən Maddın evinə gəlmişdi. O, Buuzun sınmış ayağını

sarıdı. Bütün həftəni Port Tobakko yaxınlığında qalmış, sonra Potomak çayı ilə

qayıqda Virciniyanın içərilərinə üzmüşdü. Lakin hökumət xəfiyyələri bütün ölkəni

axtardığından, qaçmaq mümkün deyildi. Buuz çaşmışdı. O, gözləyirdi ki, bütün

Cənub ayağa qalxacaq və onu qəhrəman adlandıracaqdır. 2 may gecəsi Buuz və onun

yoldaşları Port Royal yaxınlığında, Qarretin anbarında yatan vaxt, leytenant

Davertinin başçılıq etdiyi axtarış dəstəsi tərəfindən tapıldılar. Herold təslim oldu,

lakin Buuz bunu etməkdən imtina etdi və anbar yandırıldı. Anbar yananda Boston

Korbett Buuzu boynundan güllə ilə vurdu və o, üç saat sonra öldü.

Syuardın həyatına qəsd etməyə cəhd göstərmiş Peyn qaçanda şlayapasını

orada qoymuşdu. Bu onu tutmağı asanlaşdırdı. Bir neçə gün Vaşinqton yaxınlığında

gizlənib, sonra şəhərə şlyapasız qayıtdı ki, özünə yemək axtarsın və o, burada

tutuldu. Digər qəsd iştirakçısı ilə bir yerdə asıldı, Madd və başqaları isə ömürlük

həbs cəzasına məhkum edildi və sonralar azad edildilər. Əvvəllər ümumi inam belə

idi ki, Cefferson Devisin Linkolnun öldürülməsi qəsdi ilə əlaqəsi vardır, lakin bu

iddianın elə bir əsası yox idi.

Müharibə başa çatmamışdan çox-çox əvvəl ayrılmış ştatların Birliyə necə geri

qayıtması məsələsi Prezidenti və Konqressi çox düşündürürdü. Problem yeni olmaqla

yanaşı, tarixdə belə bir pretsedent olmamışdı. Bu məsələ Konstitusiyada da öz əksini

tapmamışdı. Müharibə bitdikdə Cənub ştatları iki qat nəticə əldə etdilər, - Birliyin

bərpa edilməsi və quldarlığın kənarlaşdırılması, - bunlar olmasaydı onlar tezliklə

bağışlanacaqdı və nə qədər mümkünsə az alçalma ilə yenidən Birliyə qəbul

ediləcəkdilər. Cənub birliyin parçalanmasının necə böyük bədbəxtlik, quldarlığın isə

şər olduğunu görməyə məcbur oldu. Lakin belə şərait 1865-ci ildə gözlənə bilməzdi.

Linkoln yaxşı əqidə ilə hərəkət edirdi. O, Cənub adamları tərəfindən qəzəb gözləyə

bilərdi. Konqressin rekonstruksiya barədə qəbul etdiyi qanun prezidentin

baxışlarından əhəmiyyətli dərəcədə fərqli idi. Bu tədbir prezidentə sərt məzəmmət

315

idi. Qanun ona 4 iyul 1864-cü ildə sessiyanın son günündə göndərilmişdi və o,

sakitcə həmin qanuna cib vetosu qoydu.

Lakin burada iki əlamətdar istisna var idi. Ohayodan olan senator Bencamin

Veyd və Palatanın üzvü, Merilenddən olan Vinter Deyvis qiyam qaldırmış ştatlar

məsələsi üzrə komissiyaların sədrləri olmaqla, prezidentə qarşı çox acı bir sənəd

yazdılar. Sənəd iki dövlət xadiminin imzası ilə geniş dərc edildi. Bu sənəd Linkolnu

kəskin dildə ittiham edib bəyan edirdi ki, Konqressdə Birliyin adamları "hücumçu və

qeyri-konstitusion qanunvericiliyin şikayətinə tabe olmayacaqdır" və prezident

"özünü icra vəzifəsi ilə məhdudlaşdırmalıdır - tabe olub, icra etməlidir və qanunlar

düzəltməməlidir". Prezident Linkoln buna 11 aprel 1865-ci ildə həyatındakı axırıncı

açıq çıxışı ilə cavab verdi. Çıxışda o, öz rekonstruksiya planını açıqladı, nə etmiş

olduğunu və niyə bunları etdiyini bildirdi. O, Cənubun öz kömək cəhdlərini edən

loyal adamlarının uzaqlaşdırılmalı olması ideyasının ağılsız bir iş olduğunu izah etdi,

səhv etmiş ştatları Birliyə geri qaytarmaq lüzumunu qeyd etdi. Onun son sözləri bu

oldu: "Bu mənim vəzifəm ola bilər ki, Cənubun xalqına bir neçə yeni müraciətlər

edim. Mən hesab edirəm ki, o vaxt fəaliyyətimdə uğursuzluğa uğramayacağam ki, bu

fəaliyyət lüzumluluğunu təsdiq edəcəkdir". Lakin bu "yeni müraciətlər" heç vaxt

eşidilmədi. Dörd gün sonra bu çıxışı edən Böyük Prezident öldü.

ABŞ-ın bütün prezidentlərindən, kimlər ki, həyatın sakit gedişindən

qalxmışdı, ən əlamətdar nümunə Endryu Conson idi. O, bədbəxt hadisə nəticəsində

hakimiyyətə gələn üçüncü prezident idi, həm də Şimali Karolinada doğulmuş və

Tennessidən seçilmiş üçüncü prezident idi. Gəncliyində Conson Cənubdakı "yazıq

ağlar" sinfinə mənsub olmuşdu, bu sinif sosial şəraitinə görə qullardan azacıq

yuxarıda dururdu. Sosial tərəzinin ən aşağı gözündə olmaqla yanaşı o, savadsız idi.

Satış üçün paltar tikən dərzi kimi işləmişdi və azacıq biliyə yiyələnmişdi. O,

evlənəndə oxumağı güclə bacarırdı. Arvadı onun ilk və yeganə müəllimi oldu və o,

tezliklə işçi üçün tələb olunan təhsil aldı. O, vicdanlı, hökmlü şəxsiyyət idi. Siyasətlə

maraqlandıqda o, qəbul olunduğu ştatın qanunverici orqanına göndərildi, 1843-cü

ildə Konqressin aşağı palatasına irəli çəkildi. On il ərzində Palatada xidmət etdikdən

sonra o, Tennessinin qubernatoru seçildi və sonralar Birləşmiş Ştatlar Senatına daxil

oldu. Müharibə başlananda o, burada idi və ayrılan ştatlardan olan iyirmi iki

senatordan yeganə adam idi ki, Birliyə sədaqətli qaldı. Beləliklə Conson bütün

ölkənin diqqətini özünə cəlb etdi, xüsusən Linkoln onunla maraqlanmağa başladı,

onu Tennessinin hərbi qubernatoru etdi və sonralar öz səsini onun vitse-prezidentliyə

namizəd göstərilməsi lehinə verdi.

Consonun vətənpərvərliyinə şübhə ola bilməzdi və onun cəsarəti qəhrəmanlıq

dərəcəsinə qalxdı. Onun cəsarəti buldoq xarakterində idi. O, eqoist adam idi: "O,

döyüşdən həzz alan kimi görünürdü və məğlub olduqdan sonra da öz məğlubiyyətinə

məhəl qoymadan vuruşmaqda davam edirdi". Adi vaxtlarda Conson çox yaxşı

prezident ola bilərdi.

Rekonstruksiya uğrunda mübarizənin ortasında Endryu Conson Birləşmiş

Ştatların prezidenti oldu. Əvvəllər iki dəfə vitse-prezident baş offisi varis kimi qəbul

etmişdi və hər iki dəfə hökumətin siyasəti köklü qaydada dəyişilmişdi. Yeni

prezidentdən də bu gözlənirdi. Lakin ilk dəyişiklik prezidentin ağlında baş verdi və

bu onun vəzifədə saxladığı Syuardın təsiri altında meydana gəldi. Linkolnun qətlə

316

yetirildiyi gün Syuardın aldığı yaralar əvvəlcə fəlakətli görünürdü. Bir neçə gün

ərzində o, həyatla ölüm arasında qalmışdı. Sonra onun halı yaxşılaşmağa başladı və

sağalması o qədər sürətlə getdi ki, bir neçə həftə sonra o, yenidən Kabinetdə öz yerini

tutdu.

317

Müharibənin yaralarının sağaldılması. Yenidənqurma prosesi

Heç vaxt yaddan çıxmayacaq dörd il ərzində dəhşətli müharibədən sarsılan

xalq bu müharibədən əvvəlki dövrün düşüncəsinə və ya həyat tərzinə qayıda bilmədi.

Köhnə dövr getmişdi, yeni dövr gəlmişdi. Heç nə əvvəlki kimi ola bilməzdi.

Siyasətin motivləri də, bütün siyasi fəaliyyət təlimi də, hökumətin xarakteri də, borc

hissi də əsrin yarısının yavaş addımı ilə deyil, sürətlə dəyişməli idi. Bu dörd illik

müharibənin vuruş günlərinin qiyməti bütövlükdə ölkə üçün yeddi yüz min adamın

həyatından ibarət idi: dörd yüz min adam döyüş cəbhəsində öldürülmüş və

yaralanmışdı, qalan hissə isə xəstəlikdən, təhlükədən, qorxulu hadisələrdən və ya

həbsxananın yavaş gedən əzablarındın ölürdü. Federal hökumət müharibəyə 3,4

milyard dollar pul xərcləmişdi. Bu ötən hər günə iki milyon dörd yüz min dollar

məbləğində pul xərclənməsi demək idi. Bu nəhəng məbləğin səkkiz yüz milyon

dolları vergi ödəyənlərdən daxil olmuşdu. 2,6 milyard dollar milli borcun üstünə

gəlmişdi.

Konfederasiyanın isə müharibənin yekunu üzrə borcu 1,4 milyard dollara

yaxın məbləğ hesab olunurdu. Lakin heç kəs deyə bilməzdi ki, burada müharibəyə nə

qədər pul xərclənmişdir. Ştatlar cəbhədə öz tərəfdarlarına kömək etmək üçün hər

şeyə əl atmışdı. Cəbhəyə yollanan oğul və qardaşları üçün silahı və ləvazimatı ailələr

özəl qaydada özləri alırdılar. Bütün ictimai və özəl mənbələr hərəkətə gətirilmişdi.

Şimalda ordu hissəsində qulluq etməyə yararlı 4,6 milyon adamdan 1,7 milyon nəfəri

hərbi xidmətə götürülmüşdü. Onların üç yüz altmış mini öz həyatını itirmişdi, həlak

olanlardan yüz on mini cəbhədəki döyüşlərdə öz canlarını qurban vermişdilər. Lakin

Cənubun qurbanları daha böyük idi. Şimal orduya öz bol əhalisindən göndərirdi,

Cənub isə nəyi vardısa hamısını göndərirdi və öz ehtiyatlarını bütünlüklə yoxa

çıxarırdı. Müharibə başa çatdıqda Cənub adam ehtiyatı barədə də boş qalmışdı.

Döyüşmək yaşında olan hər on nəfərdən doqquzu kəndlərdən və şəhərlərdən cəbhəyə

yollanmışdı, bu da dörd illik mübarizənin yalnız ən azı üç ilində orduya cəlb

edilənlərin sayını göstərir. Müharibə başa çatanda böyük yaşlı uşaqların və yaşlı

adamların yarısı orduya çağırılmışdı. Cənubun vuruşmağa yararlı əhalisi bütünlükdə

bir milyon altmış beş min nəfər idi. Onlardan doqquz yüz min nəfəri müharibənin üç

ili ərzində orduda xidmət etmişdi. Üç yüz minə qədər adam qan qurbanı olmuşdu,

onlardan yalnız dörddə biri cəbhələrdə vuruşmağa yararlı idi. 94 min nəfər fəal

döyüşlərdə həlak olmuşdu. Cənubi Karolina döyüşmək qabiliyyətində olanların

dörddə birini cəbhələrdə itirmişdi.

Şimalın ordusu və qüvvəsi artdıqca, Cənubun resursları azalırdı. 1861-ci ildə

Cənub cəbhədə 98 min, Şimal isə 187 min nəfərə malik idi. 1865-ci ilin martında

onların qoşunlarının sayı bütünlükdə bir il əvvəl 471 min olduğu halda, Cənub

komandanları onlara qarşı duran 980 minlik Şimal ordusuna 175 min döyüşçü təslim

etdilər. Federal hərbi qüvvələrə döyüşçü cəlb edilməsi müharibə başa çatdıqda da

davam edirdi. Cənub qoşunları təslim olduqda, Şimal qoşunlarının sayı on mindən də

çox artmışdı, bu vaxt final məğlubiyyətini artıq bir milyondan bir az çox adam

gözləyirdi. Bütün qoşun dəstələri tezliklə tərksilah edildi və bir ayda üç yüz min

adam evlərinə göndərildi. Yalnız əlli min adam qoşun hissələrində saxlanıldı. Bu

vaxt onlar da sülh vəzifələrini yerinə yetirməyə yönəldildi. Cənublular isə əksinə,

318

təslim olduqdan sonra boş qalmış tarlalarına qayıtdılar. Buradakı kəndlərdə həyat

sönürdü, şəhərlər ticarətsiz və sənayesiz idi, adamlar hər şeyi yenidən başlamağı

gözləyirdilər. Onların diyarı general Linin sözləri ilə deyilsə, "yeni əsasda qurulmalı

idi".

Okeanın o tayından olan müsafirlər deyirdilər ki, Şimalla Cənub arasındakı

xətti keçmək bir əsrdən digərinə keçməyə bənzəyir. Bir bölgədə onlar demək olar ki,

köhnə həyat şəraiti tapırdılar, digərində isə hər şey müasir həyata məxsus idi,

müxtəlif kommersiyalar fəaliyyət göstərirdi. Mədən, manufaktura işləri, dəmir yol

tikintisi, sənayenin diversifikasiyası gedirdi. Cənub isə köhnə nəslin sosial siyasi

ideallarını, sosial şəraitini saxlayırdı. Quldarlıq onlara yarı orta əsr, yarı şərq

təzahürünü vermişdi. Bu həyat bir növ patriarxal həyatı andırırdı. Lakin burada həm

də on doqquzuncu əsrin havası hiss olunurdu. Müasir dünya kommersiyası Şimal

limanlarında olduğu kimi, Cənub limanlarına da sirayət etmişdi. Cənub tacirləri öz

işlərində dövrün ruhunu hiss edirdilər. Dəmir yolu onların mağazalarına və

anbarlarına bütün əyalətlərin və regionların mallarını gətirirdi. Əlbəttə, müstəqillik

tərəfdarları əmin idilər ki, Birlikdən heç bir daimi ayrılma olmayacaqdır. Cənub

ştatlarının liderləri ümid edirdilər ki, onların mənafelərinin yeni təhlükəsizliyi üçün

həmin ştatlar yenidən köhnə Birliyə daxil olacaqdır.

Müharibənin dörd ili resurslar müharibəsi kimi zəruri idi. Cənub kənd

təsərrüfatı regionu olduğundan onun əhalisi böyük əraziyə yayılmışdı, burada tək-tək

yerlərdən dəmir yolu keçirdi, onun müqayisəsiz həcmdə olan daş kömür və dəmir

ehtiyatları toxunulmamış qalırdı, heç bir manufaktura yaradılmamışdı, bəzi yerlərdə

yalnız pambıq təmizləyən və ya yun fabrikaları var idi. Cənubun özünün istifadə

etdiyi pambıq parçalar isə başlıca olaraq Şimalın böyük manufaktura mərkəzlərində

toxunurdu.

Cənublular yaxşı bilirdilər ki, hər metr parça üçün onlar Avropadan və Şimal

ştatlarından asılıdırlar. Onların geyindikləri paltar və ayaqqabı məhz Avropada və

Şimalda istehsal olunurdu. Onların kənd təsərrüfatı alətləri, dülgərlik alətləri,

arabalar, mismar, oraq, yəhər, balta, zənbil və digər mallar, çoxlu kimyəvi mallar və

tibbi dərmanlar, çörək və ət istisna olmaqla məhz həmin ərazilərdən gətirilirdi.

Müharibə bu əlaqələri sərhəddə kəsdi.

Blokada donanması Cənub limanlarının qapılarını möhürləmişdi. Federal

sərhədləri genişlənərək Missisipi və Tennessi ştatlarına çatdı, qərbdə isə dağlara

dirəndi. Bu divarlar və bağlı dəniz arasında Cənub bazarsız qalmışdı, onun heç bir

hərbi ehtiyatı yox idi ki, özünü düşməndən qorusun. Onlar dəmir yolu çəkmək üçün

artıq nə dəmir, nə lokomotiv, nə də vaqon, nə buxar qazanları və mühərrik, nə

teleqraf kabeli, hətta xəndək qazmaq üçün bel də ala bilmirdilər. Cənub öz

pambığını, tütününü, düyüsünü paltar və iş alətləri, digər sənaye malları almağa sərf

edirdi. Əsas məhsullar olan düyü və pambıq üzrə Cənub inhisar hüququna malik idi.

Cənubun pambıq tarlalarında dünyanın ümumi pambığının yarısı istehsal olunurdu.

Onun düyüsü və tütünü istənilən bazara yol tapa bilirdi. Ölkənin qarğıdalı

istehsalının üçdə biri Cənubun plantasiyalarının üzərinə düşürdü. Lakin bazarsız bu

ərzaq heç bir qiymətə malik olmurdu. 1860-cı ildə 203 milyon dollarlıq pambıq ixrac

edildiyi halda, 1861-ci ildə bu rəqəm 42 milyon dollara, 1862-ci ildə isə 4 milyon

dollara endi. 1860-cı ildə ixrac edilən düyünün dəyəri 2,6 milyon dollar olduğu

319

halda, 1862-ci ildə cəmisi 156 min dollarlıq düyü ixrac edilmişdi. Düyü tarlaları

federal donanmanın toplaşdığı cənub sahillərində yerləşirdi, donanma da artıq bu

sahilləri tərk edirdi. Cənubda kağız pul işlənməyə başladı. Kağız pula satılan taxılın

əslində hansı qiymətə satıldığı bilinmirdi.

Heç kəs bilmirdi ki, bu kağız pulla özünün borclarını sonrakı il ödəyə

biləcəkdirmi. Riçmonddakı poçt işçiləri işdən çıxmağa başladılar, çünki onlar doqquz

min dollar məbləğindəki maaşla dolana bilmirdilər. Müharibədən əvvəl tarlalar bol

məhsul gətirirdi. Şenanda vadisi və mərkəzi Corciyanın münbit tarlaları Cənubun baş

ərzaq anbarı hesab olunurdu. Lakin vadi vuruşan ordu tərəfindən başdan-başa viranə

qoyulmuşdu. Mərkəzi Corciyada isə zəmilər təkcə 1864-cü ildə general Şermanın

ordusunu yedizdirmək üçün biçilmişdi.

Pambığa tələbat olmadığına görə, onun yerinə əkinçilər taxıl əkirdilər. Dəmir

yolları daimi olaraq ordu tərəfindən istifadə edilirdi. İctimai yollar yararsız hala

düşmüşdü. Arabalar və arabaçılar cəbhədə əsgərlərin yanında idi. Ailələr məhsul

dolu tarlaların bir neçə milliyində olmalarına baxmayaraq, yemək tapmaqda böyük

çətinlik çəkirdilər. Təkcə qarğıdalı ilə qidalanmaq çətin idi. Cənub zəmilərində az

miqdarda buğda istehsal olunurdu. Onun həcmi Cənub diyarının adamlarını buğda

çörəyi ilə təmin etmək üçün heç cür kifayət deyildi. Buna baxmayaraq yemək tapmaq

ayaqqabı və paltar tapmaqla müqayisədə nisbətən asan idi. Çoxları ya ayaqyalın

gəzir, ya da ağacdan düzəldilmiş və dəmir altlığı olan ayaqqabı geyinirdi. Adamlar

ordunun arxasınca gedərək, əsgərlərin qidalanması üçün kəsilən malların dərisini

gön-dəri fabriklərinə vermək üçün yığırdılar. Dərinin səmərəli istifadə edilməsi üçün

onun hissələrindən yəhər düzəldirdilər. Mülayim havada uşaqlar ayaqqabısız

gəzirdilər, sərt havada isə onlar qapıdan çölə çıxmırdılar.

Hər bir plantatorun hisə vermə evi var idi ki, burada qaxaca qoyulmuş ət

düzəldilirdi. Lakin Cənub duzu idxal edirdi. Təkcə bir-iki duz mədəni

Konfederasiyanın ərazisində yerləşirdi. Lakin buradakı duz hisə vermə evlərinin

tələbatını ödəmirdi. Bu yalnız toyuq ətini hisə verməyə kifayət edirdi. Ordu özü də

bu yerlərin üzərinə gəlmiş müsibətlərdən eyni qaydada əziyyət çəkirdi. Ayaqqabısız

hərbi yürüş etmək, cır-cındır paltarda gəzmək o qədər də asan deyildi. Cəbhədəki

komandirlər çox vaxt ərzaq və paltar tapmaqda çətinlik çəkirdi. Vətənpərvər qadınlar

evdə toxuduqları minlərlə paltarı cəbhədə vuruşan oğullarına, ərlərinə və qardaşlarına

göndərirdi, onlar saysız-hesabsız isti corab toxuyur, çox vaxt isə öz xalçalarını kəsib

yorğan əvəzinə cəbhəyə göndərirdilər. Lakin qadınlar barıt və tüfəng düzəldə

bilməzdilər. Ordu və minitmenlər üçün yararlı ehtiyat blokadadan əvvəl İngiltərədən

və Meksikadan gəlirdi. Ayrılmanın ilkin anlarında Cənub fortları və cəbbəxanaları

tutularkən burada çoxlu silah ehtiyatı ələ keçirilmişdi.

Beləliklə Cənubun iqtisadiyyatı müharibə dövründə görünməmiş tənəzzülə

uğradı. Bu dövrdə Şimalın var-dövləti və resursları böyüyürdü, çoxalırdı. Yeni

sakinlər Qərbdə dörd milyon yeddi yüz min akr ictimai torpağı istifadəyə cəlb

etmişdilər. Dörd min mil uzunluğunda dəmir yolu çəkilmişdi. Şimalın idxalının

həcmi 1860-cı ildəki Cənub da daxil olmaqla bütün ölkənin idxalının dəyərinə

bərabər idi. Yeni stimulların təsiri ilə manufakturalar inkişaf etməyə başladı.

Müharibə dövründə qan su yerinə axmasına baxmayaraq, Şimalın əhalisinin sayı

azalmamışdı. Pullar elə bil ki, döyüş cəbhəsi torpaqlarının suvarılması üçün

320

axmasına baxmayaraq, var-dövlət tələb olunan addımları atmağı davam etdirməkdə

onlara kömək edirdi, hətta bu addımlar bir az böyümüşdü.

Cənub ordularının əlinə düşən əsirlər üçün Konfederat məhbəs dövlətinə

çevrilmişdi. Bütünlükdə onlar iki yüz min əsir götürmüşdülər və onlardan yalnız

altmış min nəfəri döyüş cəbhəsində əsir götürülənlər idi. Şimal dustaqxanalarında da

bir belə cənublu əsir var idi. Müharibə başa çatmaq ərəfəsində əsirlərin

dəyişdirilməsinə başlanmışdı. Federal hökumət vuruşmağa yararlı öz əhalisinin sayca

üstünlüyünü bildiyindən vuruşan adamların Cənubdan geri qaytarılmasına o qədər də

qayğı göstərmirdi. General Qrant deyirdi ki, əgər Şimalın əsgərləri Cənub

dustaqxanalarında ölürsə, onlar döyüşdə həlak olan kimi öz ölkələri naminə orada

həyatlarını qurban verirlər. Konfederat həbsxanalarında otuz min adam ölmüşdü, bu

Şimalın həbsxanalarında ölənlərin sayından bir qədər çox idi. Cənubda 196 min

əsirdən 30.156 adam, Şimalda isə 227 min əsirdən 30.152 adam ölmüşdü. Lakin

şəraitlər fərqli idi. Şimal həbsxanalarında qışın sərt soyuğunun şiddəti dustaqxana

intizamının üstünə gəlirdi. Cənubda isə həbsxanalar yox idi, heç əsirlərə keşik də

çəkilmirdi. Burada sadəcə olaraq kifayət miqdarda yemək yox idi. Adamlar cəbhədən

ayrılıb əsirlərə keşik çəkə bilməzdi. Ona görə də bir ovuc adam minlərlə əsirin

keşiyini çəkirdi. Adi sanitariya qaydalarına riayət etmək üçün şərait yox idi. Ordunun

özü yemək sarıdan korluq çəkirdi. Belə bir şəraitdə əsirlər onlardan yaxşı qidalana

bilməzdi. Onların qidası daha pis idi. Onlar dar yerdə saxlanıldığından düşərgənin

təmiz havası da yox idi. Müharibə ümidsizliyə gətirib çıxardıqda, Cənub hökuməti

özü sarsılmışdı, mənəvi zərbəyə məruz qalmışdı və əsirləri saxlayan adamlar da

başqaları kimi sarsılmışdı. Cənub ordusu əsgərlərin qaçması ilə əriyirdi. Yeməyə heç

nə yox idi, tüfənglərin və topların özünü doldurmaq üçün sursat yox idi. Evdə qalan

arvad və uşaqlar da düşərgədəki öz himayəçiləri kimi aclıqdan əziyyət çəkirdi. Buna

yalnız insan ruhu dözə bilərdi. Minlərlə, on minlərlə adamlar düşərgələrdən evə

aparan yola çıxırdı.

Müharibənin sonu nümayişkəranə surətdə gəlib çatdı. Onun gəlməsini

gözləməyə ehtiyac yox idi. Cənub öz həyatını tərəziyə atdı və uduzdu. O dövrün ən

dəhşətli müharibəsi başa çatdı. Birlik xilas edilmişdi, ancaq hələ sağalmamışdı.

Linkolnun ölümü Consonu prezident etdi. Sülh dövrünün vəzifəsi müharibə

dövrünün vəzifəsindən nisbətən asan olmalı idi. Seçkidə zəfər çalmış partiya

başlanğıcdan icra hakimiyyətinin liderliyini itirmiş oldu. Conson da Linkoln kimi bu

vəzifəyə başlanğıcdan sədaqətlə qalxmışdı. Lakin o, heç kəsi başa düşmədiyindən və

inandıra bilmədiyindən çox şeyə nail ola bilmirdi. Müdriklik və mülayimlik

göstərmədən rəhbərlik etmək istəyirdi.

Müharibə də federal sistemə öz təsirini göstərmişdi. Ayrılmağa cəhd edən

ştatların statusu indi nədən ibarət idi, axı onların günahı ucbatından iki milyon adam

döyüş cəbhəsində vuruşmalı olmuş və yüz minlərlə adamın qanı və milyonlarla

dollar pul bu müharibəyə qurban verilmişdi. İndi onlar yenidən Birliyin ştatlarımı idi,

yoxsa işğal edilmiş əyalətlər olacaqdılar və ancaq Konqressəmi tabe olacaqdılar?

Əgər onlar işğal edilmiş ərazilərdirsə, özlərini necə ştat hesab edə bilərlər və onların

Birliyə cəlb edilməsi üçün köhnə federal dairəsi necə bərpa oluna bilərdi? Linkoln bu

məsələlərə münasibətini ona xas olan qətiyyətlə və sadə qaydada bildirirdi. Xeyli

vaxt əvvəl, 1863-cü ilin dekabrında o, amnistiya barədə bəyanat vermişdi. Bu

321

bəyanata görə o, ayrılmanı ştatların deyil, ayrı-ayrı fərdlərin qiyamı kimi

qiymətləndirirdi və bunları bütünlüklə yaddan çıxarmağı, "Birləşmiş Ştatların

Konstitusiyasını və ona uyğun olaraq ştatların Birliyini" müdafiə edən, ona köməklik

edən və qoruyanların, həmçinin qulların azad edilməsi barədə hökumətin

hərəkətlərinə hörmətlə yanaşanların hər birinin əmlakının və vətəndaşlığının bərpa

edilməsini təklif edirdi. Adamların müxtəlif hissələrini o, amnistiyadan istisna edirdi.

O adamlar ki, ayrılmada qabağa çıxmışdılar və rəsmi rol oynamışdılar və ya

Konfederasiyada xidmət etmək üçün Birləşmiş Ştatlara xidməti tərk etmişdilər.

Onlara qarşı amnistiya tətbiq olunmayacaqdı.

Lakin o, köhnə federal sistemdəki kimi, yenidən bu sistemdə iştirak etməyə

hazır olanları və and içənləri əməkdaşlığa dəvət edirdi. Əlbəttə, bu adamlar 1860-cı

ildə seçkidə iştirak edənlərin ümumi sayının yalnız onda birini təşkil edə bilərdi.

Arkanzas, Luiziana və Tennessi ştatlarının seçiciləri müharibə başa çatmamışdan

əvvəl bunu qəbul etmişdilər. Linkoln onlara verdiyi vədi yerinə yetirdi və onlara

ştatda yeni hökumət yaratmağa imkan verdi və bu ştatlar Birlikdə öz yerlərini

tutdular.

Lakin Konqress Linkoln siyasəti ilə dinməzcə razılaşmırdı. Konstitusiyaya

görə hər palata öz iradəsinə malik idi. Konqress sərbəst idi, istəsə Cənub

nümayəndələrinin hamısını Konqress üzvlüyündən çıxara bilərdi. Konqressin

liderlərinin də əhval-ruhiyyəsi müharibənin təsiri altında daha radikal olmuşdu. Bu

həm də qaləbənin yaratdığı özünə inamdan irəli gəlirdi. Belə bir qeyri-adi məsələ ilə

üz-üzə gəldikdə, onlar Konstitusiyanı oxuyub necə başa düşməyi bilmirdilər.

Müharibədəki uğurlar digər düşüncələrə yol açırdı. Məsələni bu və ya digər şəkildə

həll etməyə qayıdaraq, onlar güman edirdilər ki, Cənub ştatlarının zəifliyi, tabe

olmaqdan savayı onlara Birlikdə öz köhnə yerlərini tutmağa imkan verməyəcəkdir.

Onların sosial sistemi toxunulmaz qalsaydı, bu gələcəkdə yeni titrəyişlərin baş

verməsinə səbəb ola bilərdi. Axı məhz belə titrəyişlər müharibəyə gətirib çıxarmışdı.

Belə xəttin qarşısını almaq üçün rəylər bir yerə toplaşırdı. Onlardan tələb oluna

bilərdi ki, sadəcə ittifaqa qoşulmağı qəbul etmək deyil, prinsipcə və praktiki olaraq

Birliyin başqa üzvləri kimi özlərini aparsınlar.

Linkoln Cənub ştatlarının tanınması üçün belə bir şərt irəli sürürdü ki, onlar

yalnız o halda Birliyə yenidən daxil ediləcəklər ki, onların reabilitasiya olunmuş

hökumətləri öz qanunları ilə zəncilərin "daimi azadlığını tanıyacaq və bəyan

edəcəklər" və onların maariflənməsinə şərait yaradacaqlar. Nə Cənub, nə də Şimal

quldarlığın yenidən təsis ediləcəyini düşünməməlidir. Linkolnun ikinci inauqurasiya

nitqi bunu təsdiq edir. "Qəzəblə heç nəyə tərəf, hamı üçün mərhəmətlə, hüquqlardakı

möhkəmliklə, necə ki, Allah haqqı görməyi, içərisində olduğumuz işi başa çatdırmaq

üçün mübarizə aparmağı, millətin yaralarını sarımağı bizə həvalə etmiş, öz aramızda

və digər bütün xalqlarla ədalətli və daimi sülhə çatmaq və onu sevmək üçün hər şeyi

etməkdən ötəri bizə imkan vermişdir". O, bir prezident kimi vəd etmişdi ki, bərpa

edilən yeni hökumətlərlə Cənub ştatları ittifaqa qayıdacaqdır.

O, "zəhmətkeş, torpaqsız və evsiz sinif" olan zəncilərin azadlığı məsələsinə

müstəsna əhəmiyyət verirdi. O, güman edirdi ki, Cənub əhalisi də bir adi tərəfdar

kimi bu nöqteyi-nəzərə şərik çıxacaqdır. Lakin onun ideyasına müxalif olanlar ona

qarşı çıxırdılar. Çünki onun istedadını, takt və nüfuzunu, son dövrlərdə qazandığı

322

etimadı sarsıtmaq mümkün deyildi. Müxtəlif şüur və hər cür əxlaq sahibi olan

adamlar ona qarşı çıxdılar. Onların arasında filantroplar və islahatçılar var idi. Şübhə,

qorxu və mübarizənin dörd ili hər bir hissi, bunlar istər xeyirxah, istərsə də pis olsun,

hərəkətə gətirmişdi.

Cənubda rekonstruksiyanın radikal xətti sadəcə borc cığırına bənzəyirdi.

Konqressin palatalarında qeyri-adi gərginlik var idi. Nümayəndələr Palatası 1865-ci

il yanvarın 31-də həmin Uilmot əlavəsinin şərtləri əsasında quldarlığın rəsmi olaraq

qadağan edilməsi barədə Konstitusiyaya düzəliş edilməsi ilə razılaşdıqda, bu

diqqətəlayiq bir nümayiş idi və 1787-ci ilin dekreti bayram edildikdə isə bu acı tarix

geri döndü. Senat Konstitusiyaya sayca on üçüncü olan əlavəni on ay əvvəl təklif

etmişdi. Bu 1803-cü ildən sonra Konstitusiyaya birinci əlavə idi. Lakin on ay ərzində

Nümayəndələr Palatasında lazım olan üçdə iki səs toplanmadığına görə, bu məsələ

kənara atılmışdı. İkinci səsverməyə qoyulduqda və çoxluq bu əlavəyə səs verdikdə,

Nümayəndələr Palatasının üzvləri bir-birini qucaqlayır, onların yanaqlarından yaş

axırdı. Adamlar bunu arzulayırdı və bu gün elə bil ki, yeni millət doğulurdu, bu ölkə

yeni dövrə qədəm qoyurdu. Konqress artıq Kolumbiya mahalında, ərazilərdə

quldarlığı qadağan etmişdi, Qaçmış Qul qanununu ləğv etmişdi və federal ordularda

xidmət edən zəncilərə azadlıq bəxş etmişdi. Konstitusiyaya əlavə azadlıq işini başa

çatdırdı və müharibənin nəticələrini irticanın həmləsinə qarşı birdəfəlik təhlükəsiz

etdi. On üçüncü Düzəliş Birləşmiş Ştatlarda quldarlığı həmişəlik olaraq ləğv edirdi.

Bu əlavənin ratifikasiya edilməsi üçün Cənub Ştatlarının dörddə üçünün səs verməsi

vacib idi. O ştatlar ki, reabilitasiya barədə Linkoln şərtlərini qəbul etmişdi, onlar heç

bir tərəddüd etmədən əlavəni ratifikasiya etdilər və 1865-ci il dekabrın 18-də bu

Konstitusiya qanununun qəbul edildiyi elan olundu. Lakin Konqresdə elə adamlar da

var idi ki, onlar daha uzağa gedərək Cənub ştatlarının işlərinə nəzarət etmək

istəyirdilər ki, zəncilərin azadlığını daha yaxşı etsinlər və onlar hətta zəncilərə

sahiblərinin bütün imtiyazları həcmində imtiyazlar vermək istəyirdilər. Bu xətt özü

də sadəcə insanpərvərlikdən irəli gələn hiss kimi görünürdü.

İndi problem bir dəfə qul olmuş yeni vətəndaşların hüquqlarının həyata

keçirilməsində idi. Dünənki sahibləri olan ağ adamlardan onları əqli və hətta fiziki

cəhətdən necə qorumaq mümkün olacaqdı?

Linkoln vəfat etdikdən sonra bu məsələləri Konqress həll etməli idi. Konqress

isə strategiya partiyası hesab olunurdu. Lakin o Birləşmiş Ştatlar tarixində yeganə

partiya deyildi. Bu partiya quldarlıq mübahisəsinin doğduğu uşaq idi. Bu partiya

mövcud olduqdan sonra viqlərə, demokratlara, azad torpaqçılara, anti-Nebraska

adamlarının qarışığına əlavə olundu. Bu partiya köhnə viqlərin tonunda danışırdı,

lakin quldarlıq hakimiyyətini bir qədər məhdudlaşdırmaq istəyirdi. Birliyi qoruyub

saxlamaq üçün aparılan müharibə onun ayrıca vəzifəsi idi. Onlar barışığa heç vaxt

öyrənməmişdilər. Pennsilvaniyadan olan Faddeus Stivens Nümayəndələr Palatasının

real lideri idi. O, nə etmək lazım olduğu barədə öz sonuncu nöqteyi-nəzərinə

gəlmişdi. Öz mühakiməsinə görə, o, deyirdi ki, Cənub ştatlarının "Birlikdə fəaliyyət

göstərmək" iqtidarında olması heç vaxt tanınmamalıdır və ya yararsız ştatlar kimi

tanınmalıdır, o vaxta qədər ki, Konstitusiyaya elə əlavələr ediləcəkdir ki, bu sənəd

onu tərtib edənlərin nəzərdə tutduğu vəziyyətə gəlsin və Birlik hissələrə

parçalanmaqdan əbədi olaraq qorunsun.

323

1865-ci ilin yayının unudulmayan hadisələri bu barədə Consonun əhval-

ruhiyyəsini bir qədər də möhkəmləndirdi. Əvvəla, o, öz ağlı ilə hərəkət edən, həm də

Konqress liderləri kimi radikal adam hesab olunurdu. Onun təbiəti, xarakteri, onun

ayrılmaya qarşı olması ilə əlaqədar olaraq, cənublular arasındakı rəhbərlikdə tutduğu

yer, radikal hərəkətləri etmək üçün alət olmağa onu yararlı etmişdi. O, plebey

nəslindən gəlmişdi. Lakin xarakterinin kobud gücünə görə, alçaldılan və qullara

sahib olmayan, imtiyazları ilə işlərdə heç bir təşəbbüs səsinə malik olmaları ilə öyünə

bilməyən və yalnız prinsip əsasında, ayrılma partiyasının liderlərinə qarşı nifrətə

görə, Birlik tərəfə meyl edən adamlar içərisindən çıxmışdı. O deyirdi: "bu varlıların

müharibəsidir, ancaq kasıb adamlar vuruşurlar". O, Birlik naminə demokrat idi,

roluna və təbiətinə görə köhnə Cefferson təliminin tərəfdarı idi. O, güclü adam təsiri

bağışlayırdı. Linkoln ona inanırdı. Müharibə başlandıqda o, Tennessidən olan

senatorlardan biri idi və öz ştatının ayrılmasına baxmayaraq, öz senator postunu

saxlayırdı və ştatının ayrılmasına məhəl qoymurdu. Onun senatorluq müddəti

bitdikdə, Tennessi federal qoşunların əlində idi və Linkoln ona ştatın hərbi

qubernatoru səlahiyyətini vermişdi. Bundan məqsəd bərpaya dair icra hakimiyyətinin

planına müvafiq olaraq yenidən ştatı "Birliklə həqiqi praktiki əlaqələrə" cəlb etmək

idi. Böyük işlərlə əlaqəsi olmayan, vətəndaş müharibəsinin uzun dövrü ərzində bütün

məsələlərdə öz yerliləri ilə əks mövqedə dayanan hər bir adam kimi, bu Consonun

münasibəti və fəaliyyəti üçün olduqca ağır idi. Prezident kimi onun söylədiyi ilk

sözlər onun yeni hakimiyyətdən necə istifadə edəcəyini göstərir. O, deyirdi:

"Amerikan xalqı bilməyi və başa düşməyi öyrənməlidir ki, xəyanət cinayətdir... Bu

siyasi rəylərdə sadəcə fərqlər kimi qiymətləndirilməməlidir. Bu uğursuz qiyam kimi

bağışlanmamalıdır, buna barmaqarası baxılmamalı və bu əfv edilməməlidir".

Konqressin müharibə ilə əlaqədar komitəsi Consonun prezidentliyi qəbul etdiyinin

sabahısı günü ona bildirdi ki, onun sözləri bir icra fəaliyyəti kimi radikallar

tərəfindən məmnuniyyətlə qarşılanacaqdır.

Radikallar Linkolnun mülayim məsləhətlərindən uzaqlaşmaq istəyirdilər.

Senatın radikal lideri Bencamin Ueyd deyirdi: "Conson, biz sənə inanırıq. Allah

xatirinə, yeni hökumətin öz işinə başladığı bir vaxtda heç bir xoşagəlməz hadisə baş

verməsin". Ancaq bir neçə həftədən sonra işlərin bütün cəhətləri dəyişdi. Conson

Linkolnun kabinetini dəyişilməmiş saxladı. Bundan əlavə o, Linkolnun tərtib etdiyi

planlardan da əl çəkmədi. Yəqin ki, qəflətən onun boynuna düşən məsuliyyət onun

mühakimələrini xeyli dəyişdirdi. Lakin o, Cənubdakı hadisələri heç də Linkolndan

pis başa düşmürdü. O, təcrübəsinə görə hərəkət edirdi, Linkoln isə ancaq adamların

təbii liderinin instinkti ilə hərəkət edirdi. Heç şübhəsiz onun inandığı adamlar ona

yumşaq məsləhətlər verirdilər və onun iradəsinə təsir edirdilər. Hakimiyyət onun

tərəfindən idarə edildikdə o, sübut etdi ki, o özünün radikal kursunu həyata

keçirməyəcək, ancaq Linkolnun xəttini davam etdirəcəkdir. Mayın 29-da o, özünün

amnistiya haqqında bəyanatını verdi. Bu bəyanatın şərtləri bütünlüklə Linkolnun

1863-cü il bəyanatının şərtlərinə uyğun idi. Amnistiyadan istisna edilənlərin siyahısı

bir az genişlənmişdi. Mühasirə əsirləri ilə yanaşı Konfederat qoşunlarında xidmət

edən hərbi və hərbi-dəniz akademiyalarının müdavimləri də bura daxil edildi,

hansıki, Linkoln onları xüsusi olaraq istisna edilənlər kateqoriyasına daxil etməmişdi.

Conson bunları əlavə etmişdi ki, öz sinfinin instinktini məmnun etsin. Bu adamları

324

amnistiyadan kənar etməklə yanaşı o, vəd edirdi ki, əgər onlar fərdi qaydada xahiş

etsələr, onlara da mərhəmət göstəriləcəkdir.

325

Cənub yenidənqurma dövründə

Cənubda yeni hökumətlərin təsis edilməsi Linkolnun planı olduğu kimi indi

də Consonun planı idi. O, Linkolnun nə etmək istədiyini yaxşı bilirdi, çünki

Tennessidə icra hakimiyyətinin bərpa edilməsində o, Linkolnun köməkçisi rolunu

oynamışdı. Hər bir ştat prezident tərəfindən təyin edilən ehtiyat qubernatora malik

olmalı idi, bu qubernator Konstitusiya qurultayını çağırmaq səlahiyyətinə yiyələnsin.

Qurultaya isə nümayəndələr ştatın səsvermə haqqında köhnə qanunları əsasında

seçilməli idi.

O, öz vəzifəsinə Konqressin uzun sürən kanikulu vaxtında başlamışdı. Onun

səkkiz aylıq vaxtı var idi ki, Konqressin müdaxiləsi olmadan fəaliyyət göstərsin. Ona

təkid edilirdi ki, palataların birgə fövqəladə sessiyasını çağırsın və nə etmək lazım

olduğunu Konqresslə məsləhətləşsin. Lakin o, bu təklifi rədd etdi. O, heç bir

məhdudiyyət olmadan fəaliyyət göstərmək istəyirdi. O, artıq şübhə etmirdi ki,

Linkoln rekonstruksiya prosesini başlamışdı və Cənub hökumətlərinin yenidən

qurulması, icra hakimiyyətinin fəaliyyəti və borcundan başqa bir şey deyildir. İcra

hakimiyyətinin gücü Konqressin impiçment qərarı vermədiyi bütün xətaları

bağışlamağa qadirdir. Həmin hökumətlərin bərpa edilməsini və tanınmasını o,

özünün Konstitusiyadan irəli gələn şübhəsiz səlahiyyəti hesab edirdi.

Ştatların reabilitasiyası ilə əlaqədar olan işlər bütün il boyu davam etdi.

Payızda bir vaxtlar Konfederasiyaya daxil olan hər bir ştat, onun bəyanatı altında

fəaliyyət göstərməyə başladı, özlərinin yeni hökumətlərini təsis etdi, rəsmi olaraq

zəncilərin azad edilməsi ilə razılaşdı və onları Birliyə qəbul edəcək Konqressin

çağırılacağı müddətədək öz senatorlarını və Nümayəndələr Palatasının üzvlərini

seçdi. Onlardan on üçü müvafiq qaydada on üçüncü əlavəni qəbul etdi və onların səsi

ratifikasiya kimi hesab olundu.

Lakin dekabrda bir yerə toplaşan hər iki palata Consonun liderliyini qəbul

etmək və ya Cənub ştatlarının onun himayəsi altında Vaşinqtona gələn

nümayəndələrini işləməyə buraxmaq əhval-ruhiyyəsində deyildi. Müharibənin azad

etdiyi zəncilərin xeyrinə daha radikal qanunvericilik tədbirləri barədəki Şimalın rəyi

də böhranlı vəziyyət yaradırdı. Zəncilərlə nə etmək barədə heç bir problem yox idi,

hər şey kifayət dərəcədə sakit icra edilə bilərdi. Cənubluların baş hökumətdə öz

yerinə buraxılıb-buraxılmaması və onların imtiyazlarının necə olması ən kəskin

məsələ idi. Cənub nümayəndələrinin Konqressə buraxılması, respublikaçıları mütləq

ağalıq etmək çoxluğundan məhrum edəcəkdi. Yaxşı halda onlar "ağ yuyulmuş

qiyamçılar" idi. Radikalların nöqteyi-nəzərinə görə bütün məsələlərin mahiyyəti var

idi və onlar öz tərəflərində bütün ölkənin rəhminə və insanlıq hissinə malik idilər.

Onlar güman etmirdilər ki, cənublular azad olmuş qulların qorxusuz dostlarıdır.

Konqress zənciləri birbaşa nəzarətə götürəcəkdi və onlara hökumət tərəfindən

qayğı göstəriləcəkdi. 3 mart 1865-ci ildə Linkoln hələ sağ ikən akt qəbul edilmişdi.

Bu isə zəncilər üçün bir kömək idi. Zəncilər arasında azadlıq, müharibə davam

etdikcə genişlənirdi. Mavi formalı ordular cənuba tərəf yavaş-yavaş irəlilədikcə,

onların təkcə azadlıq deyil, həm də zəncilər üçün bol xoşbəxtlik gətirəcəyi

düşünülürdü. İndi isə elə bil ki, onların arzuları həqiqətə çevrilirdi. Hökumət onlar

üçün torpaq tapacaqdı, onları yedizdirəcək və paltarla təmin edəcəkdi. Onlara iş də

326

tapılacaqdı, lakin onlar üçün işin tapılıb-tapılmamasının əhəmiyyəti yox idi, onlara

qayğı göstərilməli idi. Onlar yüngül inama, sadə, qəribə ümidə, uşaq təcrübəsinə

malik idilər. Onların sahibsiz, evsiz azadlığı onları daha yazıq, daha asılı etmişdi,

çünki quldarlıq altında onlar sığınacağa malik idilər. Onlar zəif olmaqla, ciddi işlərə

qadir deyildilər. Onlar heç vaxt müstəqilliyə və ya azadlığın kobud zərbəsinə

öyrənməmişdilər.

Consonun səlahiyyəti ilə təsis edilən Cənubun qanunverici orqanları fəaliyyət

göstərmək barədə Konqressə artıq bir ehtiyac duymurdular. Bu cəmiyyətin özünə

qarşı bir qəzəb idi. Çünki zəncilər qəflətən azad olmuşdular və onlar tam sərbəst

qalmışdılar. Onların bir çoxu öz köhnə sahiblərinin yanında tam sakitcə qalmışdılar

və onlara heç bir çətinlik törətmirdilər, lakin əksəriyyət gözlənilən kimi azadlığın

yeni bir impulsu və şadlığı ilə qanuna tabe olaraq öz üzünü birbaşa düşərgələrə və

şəhərlərə tərəf tutdu. Onlar Azad insanlar bürosunun işçilərinə müraciət edirdilər.

Ölkə əyləncə və mərhəmətli tale axtaran avaralarla dolmuşdu. Həmişə olduğu kimi,

avaralar oğrulara və ya zəhlətökən dilənçilərə çevrildilər. Adi zəhmət tələb edən

işlərə isə heç kəs əl atmaq istəmirdi. Tənbəllik təhlükəli şəkildə böyüyürdü, qiyam və

yanğınlara görə gecələr olduqca qorxulu idi. Belə bir vaxtda nəsə etmək vacib idi,

əgər təkcə yenidən qayda yaradılsa və şəhərlərin küçələrində və ölkənin kənd

yerlərinin yollarında təhlükəsizlik bərpa olunsa, adamlar öz vəzifələrini yerinə

yetirmək imkanı qazanardı. Cənubun qanunvericiləri buna baxmayaraq tezliklə özləri

üçün vasitə tapdılar, bu vasitə ingilis qanunvericilərinin artıq yaddan çıxmış

maddəsinə bənzəyirdi. Avaralar göstərişə uyğun olaraq məcburi əməyə cəlb edilə

bilərdi. İşləmək istəməyənlərinsə hamısı ilə tüfeyli kimi davranmaq olardı. İşə

götürülmək haqqında yazılı müqavilə tələb olunurdu və maaş dərəcələri göstərilirdi.

Daimi işə götürülmək barədə rəsmi kontrakta girməyənlər, öz ticarətləri və

məşğuliyyətləri barədə həmin yerdəki magistratlardan və ya polis idarələrindən

vəsiqə əldə etməli idilər. Əks təqdirdə onlar avaralıq haqqında qanuna müvafiq

olaraq cəzalandırılmalı idilər.

Az sayda zənci öz ağalarının yanında şagird kimi qaldı. Zəncilərə patrullar

tərəfindən tutulmaq qorxusu altında saat 9-dan sonra, komendant saatı başladıqda, iş

verənin yazılı icazəsi olmadan kənara çıxmaq qadağan olunmuşdu. Lakin bu

tədbirlərdə ştatların biri digərinə bənzəmirdi. Ştatların bəziləri daha radikal hərəkət

edirdi. Hər ştat öz əhalisinin şəraitinə uyğun hərəkət edirdi. Zəncilərin sayca ağlardan

çox olduğu Cənubi Karolinadakı kimi onların daha çox toplaşdığı yerlərdə

məhdudiyyətlər daha çox və ciddi idi. Onların sayı idarə olunmağa uyğun olduqda,

onların şəraiti daha əlverişli və mərhəmətli idi, hərəkət və işə düzəlmələrinin

azadlığına isə daha az müdaxilə edilirdi. Cənub ştatlarında zəncilərin əmək və

tufeylilik barədə irəli gələn vəzifələri və hüquqları haqqındakı qanunvericilik

tədbirləri əsasən Şimal ştatlarından götürülürdü. Lakin Cənubda bunlar bir o qədər

yüngül ola bilməzdi. Konqressin liderləri üçün isə bu qəbul edilməz idi ki, Cənub

ştatları ümumiyyətlə qanunvericiliyə malikdirlər və bu səlahiyyətlərə onlar

Konqresslə məsləhətləşməmiş nail olmuşlar. Onlar Cənubda qulların azad edilməsi

prosesinin gedişindən də razı deyildilər. Uzun fasilədən sonra 4 dekabr 1865-ci ildə

Konqressin hər iki palatasının birgə sessiyası toplaşdı ki, öz xətləri ilə Cənub

məsələlərini həll etsin. Hər iki palata artıq Faddeus Stivensin belə bir fikrini qəbul

327

etmişdi ki, Cənub ştatlarının ayrılması bütünlükdə federal qanunların qəbul

edilməsini təxirə salmışdır. Hər iki palatada respublikaçılar çoxluq təşkil edirdilər və

əgər onlar Prezidentlə mübarizə aparmağa girişsələr, bu ciddi problemlər yarada

bilərdi.

1866-cı ilin fevralında Bərpa Komitəsi işə başladıqda, onlar Prezidentlə ciddi

münaqişəyə girdilər və onların arasında toqquşma başlandı. Azad insanlar Bürosunu

yaradan 1865-ci ilin mart qanunu yalnız bir il ərzində fəaliyyət göstərməli idi.

Palatalar qanunla onun fəaliyyətini qeyri-müəyyən müddətə uzatdılar və hüquqlarını

artırdılar.

Bu azad adamların vətəndaş hüquqlarına maneə yaradırdı, ona cəzalarla

müdaxilə edirdi və hərbi tribunallar vasitəsilə adamların cəzalandırılmasına şərait

yaradırdı. Prezident bu qanuna veto qoydu. O, elan etdi ki, bu tədbirlər zəncilərin

normal həyat yolu ilə məskunlaşmasını çətinləşdirir və təxirə salır. Bir də ki, bu

qanun Konqressdən keçdikdə, orada Cənub ştatlarının nümayəndələri iştirak

etməmişdilər. Bununla da palatalarda bu qanunu keçirən adamlar, nəticə etibarilə

ağalıq etmək yoluna düşürlər. Onun vetosunu ləğv etmək sahəsindəki cəhd

uğursuzluğa uğradı. Səslərin çoxu radikallara məxsus deyildi. Digərləri isə

prezidentlə açıq münaqişəni müdafiə edirdilər. Lakin bu uzun çəkmədi. Prezident pis

əhval-ruhiyyədə idi və Konqressin ektremist, radikal çoxluğuna tabe olmaq istəmirdi.

Bununla o, çoxluğu öz əleyhinə qaldırdı. 22 fevralda söylədiyi nitqdə o, bu çoxluğu

qəbul olunmayan qaydada ifşa etmək barədə danışdı və onların hökumətə qeyri-loyal

olan liderlərinin adını çəkdi. O, hökuməti federal deyil, qeyri-məhdud səlahiyyətə

malik olan hökumət etməyi planlaşdırırdı. Artıq palatalarla prezident arasında

razılığa gəlmək mümkün deyildi. Prezidet Konqressə açıq müharibə elan etdikdə belə

vəziyyət yarandı və ona qarşı konqresmenlərin hücum əhval-ruhiyyəsi güclənirdi.

Azad Adamlar qanununun fəaliyyətinin uzadılması barədə billin Senatdan

keçməsinin uğursuzluğa düçar olmasına baxmayaraq, palatalar bu nəticəni o saatca

prezidentə göndərdilər və bunu bütün ölkə üçün çap etdirdilər. 22 fevralda

prezidentin acı çıxışını eşitdikdən sonra, özlərinin bərpa komitəsinin proqramını

həyata keçirmək üçün onlar yeni ruhla irəlilədilər. Mart ayında onlar prezidentə

"Vətəndaş hüquqları" barədə qanun layihəsini göndərdilər və bu sənədlə bəyan

etdilər ki, "Birləşmiş Ştatlarda anadan olan və xarici ölkə təbəələri olmayan bütün

adamlar" Birləşmiş Ştatların vətəndaşlarıdır. Onlar hər hansı sinfin və vətəndaşın

mülki hüquqlarına müdaxiləyə qarşı sərt cəzaları ləğv etdilər və Birləşmiş Ştatların

qulluqçularına hüquq verdilər ki, hər cür təhqirlərə nəzarət etsinlər, məhkəmələrə isə

hüquq verildi ki, bunları mühakimə etsin. Bu tədbirlərdən məqsəd zənciləri Cənubun

ağları ilə eyni mülki bərabərlik vəziyyətinə salmaq idi.

Prezident Konqress tərəfindən Konstitusiya hakimiyyətindən ağılsızcasına və

son dərəcədə ehtiyatsız qaydada istifadə edildiyinə görə qanun layihəsinə veto

qoydu. Aprel ayında palatalar onun vetosunu rədd edib, qanunu keçirdilər. Həmin ayı

Konqressin komitəsi Konstitusiyaya on dördüncü düzəlişin layihəsini təqdim etdi,

burada qanunun elə prinsipləri öz əksini tapmışdı ki, bu onlara heç bir düzəlişə

uğramayan qanun gücü verirdi. Bu sənəd prezidentin rədd etdiyi layihədəki

vətəndaşlıq vermək şərtlərini nəzərdə tuturdu. İyun ayında Konqress Konstitusiyaya

əlavəni qəbul etdi və bu əlavəni ştatlara göndərdi ki, başa düşülsün ki, onları qəbul

328

etməyən heç bir Cənub ştatı təmsilçilik üçün reabilitasiya olunmayacaqdır. Tennessi

tezliklə bu sənədi qəbul etdi və iyulda onun senatorları və Nümayəndələr Palatasının

üzvləri Konqressə buraxıldı. Hələ 1863-cü il Linkolnun bəyanatından sonra bu ştat

yenidən qurulma prosesinə başlamışdı. Onun adamlarının yarısından çoxu birlik

tərəfdarı idi. Ştatın "Birlik adamları" bərpa prosesinə nəzarət edirdilər. Ona görə də

elə bir çətinlik olmadan palatalara buraxıldılar. Digər ştatlar isə gözləməyə məcbur

oldular. Bu narahat il hər mənada çətin keçirdi. Yaz gəldikdə və bütün ölkə

prezidentlə Konqress arasında uçurum yarandığını gördükdə, Kanada sərhəddində

hərəkat başlandı. Bu, beynəlxalq siyasətdə xoşagəlməz halların olduğunu göstərdi.

Müharibə geridə qaldıqda Nyu York iri irland cəmiyyətindən olan zabitlərin

toplandığı yerə çevrildi və bu adamlar okeanın o tayında da inqilabın baş verəcəyini

güman edirdilər. Axı irlandlar daim İrlandiyanın azad olunması barədə dua edirdilər.

Okeanın o tərəfində İrlandiyada siyasətçilər deyil, kəndlilər qətlə yetirilirdi. Bu

zabitlər irland katoliklərini müdafiə edirdilər. Amerikada onların gücü böyüyürdü və

irland-amerikan əsgərləri Birliyi saxlamaq üçün cəbhələrdə vuruşmuşdu, müharibə

ruhu onları çuğlamışdı. Xidmətçi qızlar, keb sürənlər, ev qulluqçuları, dəmir yolu

fəhlələri öz cüzi zəhmət haqlarından verdikləri pulla ölkənin xəzinəsini

doldururdular. "Fenian" adı onları cana doydurmuşdu, lakin qədim Kelt militsiasının

adı ilə həqiqi irlandlar öz kəhraba adaları ilə ürəkdən gələn əlaqələrini üzmürdülər.

Onlar güman edirdilər ki, bir vaxt gələcəkdir ki, onların böyük təşkilatının sirri

açılacaq, İrlandiyanı inqilab alovu bürüyəcək və ölkənin bütün əhalisi ayağa

qalxacaqdır. Birlik uğrunda müharibə sona çatanda onlar güman edirdilər ki, onların

qüvvəsinin azad edilməsi üçün vaxt gəlib çatmışdır. Onların ilk çıxışı İrlandiyada

deyil, Amerikada, onun şimal sərhədlərindən keçdikdə Kanadada, İngiltərə

imperiyasına qarşı baş verdi. Bir neçə yüz adam hərbi müdaxiləyə cəhd etdi. Bir

ovuc cəsarətli adamlar tərəfindən orda-burda istehkam yaradılmışdı, lakin onlar

tezliklə məğlub oldular. Vaşinqton hökuməti bunu o qədər də mühüm bir hadisə

hesab etmirdi və adi bir cinayət hadisəsi kimi yoxlamaq qərara alındı.

Bu faciə siyasətdəki çətinliklərə əlavə olundu. Bu faciə daxili şərait üçün

kifayət idi, lakin bu sülhsevər sərhəddə qanlı hücum faciəsi olmayıb, mənəvi faciə

idi. Bu Conson üçün anlaşılmaz idi. Əgər mülayimliklə Konqressin liderləri ilə bu

çətinliklər məsləhətləşilsəydi, yəqin ki, çıxış yolu, özünəməxsus “modus vivendi” -

müvəqqəti razılıq tapılardı.

Lakin ona düşmən olmuş Consonla Konqressin fərqi onda idi ki, Konqress

prezidenti əvvəldən özünə dost deyil, rəqib sayırdı və razılıq axtarmağa qətiyyən

meyl etmirdi. Conson kimisə inandırmağa çalışanda zorakı partizan təsiri

bağışlayırdı. Sammer onunla bir danışıqdan qayıtdıqdan sonra inandı ki, o, bütün

Şimala nifrət edən bir adamla söhbət etmişdir. Bu adam Cefferson Devisin özü kimi

bütünlüklə açıq şəkildə Cənuba xidmət etmək istəyirdi. Bu daha qorxulu idi ki,

Cənub prezidentin bu əhval-ruhiyyəsini öz xeyrinə istifadə etməyə çalışırdı, onun

Cənubun gücünə sığınacağına ağılsız ümid bəsləyirdi və bu ümidlə hərəkət edərək,

qorxulu hissləri daha da dərinləşdirirdi. Şimalın rəyinə məhəl qoymaq və Konqressin

əlindəki gücün artmasına müqavimət göstərmək üçün vaxt yox idi. İlin payızı yeni

Konqress seçkisini gətirdi və respublikaçılar çoxluğunun hər iki palatadakı liderləri

ölkəni gəzməyə yollandılar ki, prezidentlə olan mübahisədə qalib gəlmək üçün şansı

329

əldən buraxmasınlar. İyul ayında palatalar prezident vetosunu keçdilər və qanun

Azad adamlar Bürosunun fəaliyyətini iki il müddətinə uzatdı. Zəncilərə ictimai

torpaqlardan yüngül şərtlərlə torpaq satılması qaydası qoyuldu, zəncilərin

maariflənməsi üçün Konfederat hökumətinin əmlakı müsadirə edildi və mülki

hüquqlar birbaşa hərbiçilərin himayəsinə verildi.

İyunun 18-də Bərpa Komitəsi vəziyyət barədə öz nöqteyi-nəzərini rəsmi

bəyanatla bildirdi. Bu, əslində Konqressin siyasəti idi və Konqress üzvləri qarşıdakı

mübahisədə Şimalın səsini öz tərəfinə çəkmək istəyirdi. Bu bəyanatda deyilirdi ki,

bir az əvvəl ayrılmış ştatların hökumətləri praktiki olaraq öz işini dayandırmışdır, bu

həmin hökumətlərin düzgün olmayan xarakteri ilə əlaqədardır və onlar müharibə

nəticəsində, Cənub əhalisinin razılığı olmadan yaradılmışdır. Bu hökumətlər

Konqressin razılığı olmayana qədər fəaliyyət göstərə bilməzlər. Palataların bu

bəyanatı ölkəyə yayıldı. Prezidentin dostları və işlərin mülayim aparılması xəttinin

tərəfdarları isə, həm demokratlar, həm də respublikaçılar bir fikrə gələrək, Linkoln

siyasətinə sədaqətli olduqlarını nümayiş etdirirdilər.

Onlar güman edirdilər ki, sakitliyi sevən hər bir adam razılıq axtaracaqdır.

Lakin Conson bu məsləhətlə sakitləşmirdi. Ağılla hərəkətə qabil olmayan, yumşaq

sözə çox qıymaz olan, şəxsi münaqişə və müzakirələrdə təbiət etibarilə kobud

münasibət tərəfdarı olan prezident ölkə ilə özü danışırdı. Yayın ortasında o,

Çikaqoya səfər etdi, onun dayandığı hər yerdə vaqonunun ətrafına toplaşan adamlar

ehtirasla onu dinləyirdilər, bu çıxışlarda Konqress ölçüyə gəlməyən qaydada

söyülürdü. Konqress liderləri deyil, məhz onun özü daha radikal ehtiras kahini kimi

görünürdü. Onun hissləri Birliyin xeyrinə deyil, onun ziyanına idi. Onun rəqibləri

deyirdilər ki, o, sülh gətirməmişdir, hökuməti birlik üçün bərpa etməmişdir, yalnız

qanunvericilik hakimiyyətinin Birlik partiyası ilə söz-söhbət yaratmış, narazılıq

əmələ gətirmişdir. İki gün sonra, 30 iyul 1866-cı ildə Nyu Orleanda kütlənin

zəncilərin düzgün olmayan "Konstitusiya qurultayını" və onların tərəfdarlarını

zorakılıq və qan tökmək yolu ilə dağıtması məsələsi Konqressin işini təxirə saldı.

Oktyabrda prezidentdən işarə alan Cənub ştatları bir-birinin ardınca on dördüncü

əlavəni rədd etdilər. Hər bir təəssürat göstərirdi ki, Cənubda irtica və irticaçılar təşkil

olunmuşdur. Seçkilərin nəticəsi qabaqcadan göründüyü kimi oldu. Respublikaçı

çoxluq Nümayəndələr Palatasını elə doldurdu ki, Konqressin müddəti qurtarana

qədər onda aparıcı rol oynayacaqdı. Senatda respublikaçıların sayı saxlanıldı.

Palatalar yenidən bir yerdə dekabrda toplaşdılar. Onlar qətiyyətlə, bir qalib kimi

prezident siyasətini rədd etməyə hazır idilər, bu, Cənubun taleyini bütünlüklə

Konqressin sərəncamına verəcəkdi.

Yeni xüsusi qanunla təzə seçilən Konqressin növbəti sessiyasının 1867-ci ilin

martında keçirilməsi qərara alındı. Bu ondan ötəri edilirdi ki, müstəqil fəaliyyət

göstərmək üçün prezident sərbəst buraxılmasın. 4 mart gəlməmişdən əvvəl

Yenidənqurma Aktı müzakirələrdən keçdi və martın 2-də qanuna çevrildi. Bu

sənədlə Tennessi istisna olmaqla, Konfederasiya ştatları hökumətin təklifi ilə beş

hərbi rayonda qruplaşmalı və prezident tərəfindən təyin olunmuş baş zabitlərin

idarəsinə verilməli idi. Tennessi isə on dördüncü əlavəni qəbul edərək Konqressdə öz

yerini tutmuşdu. Hərbi qubernatorlar yenidənqurma prosesinə nəzarət və rəhbərlik

etməli idi. Hərbi qubernatorlar hər bir ştatdan Konstitusiya qurultayına nümayəndələr

330

seçilməsini təşkil etməli və ona nəzarət etməli idi. Konstitusiyalar qəbul edildikdən

sonra prezident vasitəsilə Konqressə göndərilməli idi ki, son həddə bəyənilsin. Hər

bir ştatın qanunverici orqanı on dördüncü əlavəni ratifikasiya etdikdən sonra,

Konqressə onun nümayəndələri buraxılacaqdı. Palatalar göstəriş verdi ki, Konqress

geri çağırmayana qədər ordu hissələri Cənub ştatlarındakı yerlərində qalacaqdır.

Palatalar ordunun baş komandanı general Qrantı öz təsiri altına alaraq, praktiki

olaraq ordunu prezidentin tabeliyindən çıxardı.

Konqress üzvlərini belə bir qeyri-adi proqram qəbul etməyə bir çox səbəblər

məcbur edirdi. Onların bir hissəsi prezidentin acığına daha radikal mövqe tuturdu, bu

adamlar Cənuba qarşı barışmaq mövqeyi, mülayim mövqe tutan adamlar idi. Bir

hissənin xarakteri isə müharibə tərəfindən korlanmışdı, onlar Cənubun alçaldılmasını

və asılılığını istəyirdilər. Onların liderləri təkcə zəncilərə siyasi hüquqların

verilməsini deyil, hətta Cənubun ağ adamlarını zəncilərin ayaqları altına atmaq

istəyirdilər. Onlar güman edirdilər ki, qaraların səsləri bütünlüklə onlara məxsus

olacaqdır və Cənubu tutan partiya onu idarə edəcəkdir. Əlbəttə, çoxları başa düşürdü

ki, heç bir köməyi olmayan qaralara himayədarlıq etmək lazımdır. Həmin ay bu akt

müzakirə edilib qəbul edilərkən, uzaq Cənubdakı bu faciəli inqilabda Vaşinqton

hökumətinin də iştirak etdiyi məlum oldu.

Birlik uğrunda müharibə getdikdə Fransa imperiyası Birləşmiş Ştatların kiçik

hissələrə bölünəcəyini ümid edirdi və buna görə də Meksikaya hərbi dəstələr

göndərdi və orada avstriyalı ershersoq Maksimilian üçün krallıq təsis etdi. Fransa öz

imkanından istifadə edərək Avropada daha bir böyük qüvvəyə çevrilmək və işğallara

qoşulmaq istəyirdi. Bundan əvvəl, 1857-ci il başa çatan günlərdə Meksikada sərt

vətəndaş müharibəsi başlandı və iki il içərisində bununla nəticələndi ki, hindu Benito

Pablo Xuares ölkənin ağası oldu. Xuares təkcə kilsənin mülkiyyətini müsadirə

etmədi, həmçinin öz dekreti ilə xarici borcların ödənilməsini təxirə saldı. Bu

Meksikanın ən böyük kreditorları olan İngiltərə, Fransa və İspaniyanı narazı salmaya

bilməzdi. Fransa imperatoru III Napoleon İngiltərə və İspaniyanın təklif etdiyi

əməkdaşlıq şərtləri ilə razılaşdı. Onlar bir-iki gömrükxananı tuta bilərdilər, lakin

ölkənin suverenliyinə ciddi zərbə vura bilməzdilər. Narazılıqlara baxmayaraq III

Napoleon Meksikaya işğal ordusu göndərdi və Fransa tərəfindən onun ələ

keçirilməsini təxirə salaraq, hakimiyyətin Avstriya imperatoru Frants İosifin qardaşı,

ershersoq Maksimilian tərəfindən tutulmasına şərait yaratdı və ordunu orada saxladı

ki, onun tacını və Fransanın azadlığını qorusun. Vaşinqton hökuməti protest etdi.

Lakin bundan artıq heç nə edə bilmədi. Tacın uzurpasiya edilməsi və Fransa

ordusunun ölkədə saxlanması Birləşmiş Ştatlarda müharibə başa çatanadək və

prezidentin əli azad olanadək qaldı.

Sonra Vaşinqtondan olan protestlər başqa tonda səslənirdi və Lui-Napoleon

buna məhəl qoymamaq barədə özünü aldada bilməzdi. Amerikan qoşunları

qonşuluqdakı Meksika sərhəddində toplaşdı. Bu, general Teylorun iyirmi il bundan

əvvəl dayandığı yer idi. Fransa hökuməti hiss etdi ki, o, uduza bilər. Ona görə də

Fransa qoşunları geri çəkildi və Maksimilianın aqibəti taleyin ixtiyarına buraxıldı.

Fransanın geri çəkilməsinə baxmayaraq Maksimilian öz xarakterinə uyğun olaraq öz

tacını saxlamaq qərarına gəldi. Lakin onun bu qərarı ona öz həyatı hesabına başa

gəldi. O, öz ətrafında partiya toplamasına baxmayaraq Xuaresin tərəfdarları

331

tərəfindən məğlub edildi. O, hətta tribunala verildi, mühakimə edildi və 1867-ci ilin

martında güllələndi.

Fransa qoşunlarının Meksikadan geri çəkildiyi ayda Rusiyanın da Sakit

okeanın Şimali Amerika sahillərindən geri çəkilməsi razılaşdırıldı. 30 mart 1867-ci

ildə Syuardla Rusiyanın Vaşinqtondakı səfiri arasında Alyaskanın Birləşmiş Ştatlara

7,2 milyon dollar qızıl pula satılması barədə müqavilə imzalandı, may ayında

müqavilə ratifikasiya edildi. Oktyabrdan başlayaraq böyük ərazi təhvil-təslim edildi.

Prezident Monro hələ 1823-cü ildə Rusiya qüvvələrinin Sakit Okean sahilinin

cənubuna tərəf irəliləməsini öz məktubunda göstərmişdi və Birləşmiş Ştatların qərb

yarımkürəsində aliliyinin elan edilməsindən qırx il sonra Sankt-Peterburq hökuməti,

onun əlində olan Amerikanın bir parçasından da, kiçik bir məbləğ pula görə imtina

etdi. Rusiya üçün bu ərazini müdafiə etmək də çətin idi. Rusiya bu ərazini satmağa

tərəddüd edirdi, buna baxmayaraq 1867-ci ildə Alyaskanın satın alınması baş tutdu

və bu Fransanın Meksikadan uzaqlaşdırılmağa məcbur edilməsi ilə bir vaxta düşdü.

Bunların hər ikisi Monro doktrinasının məntiqi nəticəsi idi. Monro Amerika qitəsini

Avropa monarxiyalarının nəzarətindən azad saxlamaq vəzifəsini irəli sürmüşdü.

Daxili siyasi məsələlərə gəldikdə, Cənubda başlıca səs verənlər zəncilər idi.

Onların seçdikləri qurultay və bu qurultayın təsis etdiyi hökumət onların

hakimiyyətini təhlükəsiz edirdi. Virciniya, Missisipi və Texasda qurultaylar fəaliyyət

göstərdikdən sonra ağ dərili seçicilər seçici siyahılarında kifayət qədər güc topladılar.

Lakin o qədər uzun müddətə hərbi qubernatorlar tərəfindən idarə olundular ki, bunu

qəbul etməyə məcbur oldular. Corciyada yeni Konstitusiya qəbul edildi, lakin bu

ştatın qanunları ilə zəncilərin müdafiə olunması qadağan edildiyinə görə, Konqress

onun nümayəndələrini qəbul etməkdən imtina etdi və bu qanun ləğv olunmayana

qədər onun nümayəndələrinə federal parlamentdə təmsil olunmağa imkan vermədi.

Cənubi Karolina, Florida, Alabama, Arkanzas və Luizianada isə Konqress planının

icra edilməsi üçün heç bir şey qalmadı və 1868-ci ilin yayında Konqress bu ştatların

nümayəndələrini yenidən qəbul etməyə artıq hazır idi. Ancaq Cənubi Karolina,

Luiziana və Florida bütünlüklə avantürist hökumətlərin əlinə keçmişdi. Zəncilər bu

ştatların seçicilərinin çoxluğunu təşkil edirdi, lakin siyasi hakimiyyət onların özünə

heç bir fayda vermirdi. Əsasən bu macəraçı adamlar şimaldan gəlirdi, "xalça

həşəratları" – siyasi avantüristlər idi, şimaldan gəlib çıxanda özləri ilə heç nə

götürmürdülər, dəyişək paltarından başqa onların gətirmək üçün heç nələri yox idi.

Lakin onlar qaraların yeni sahiblərinə çevrilirdilər. Onlar zəncilərin etimadını

qazanırdılar, özləri üçün yaxşı gəlirli iş tapırdılar, ictimai maliyyə imkanları, ictimai

kontraktlar hesabına yaşayırdılar və işlərə yüngül nəzarət edirdilər.

Bir qədər kiçik, qeyri-münbit torpaq və azacıq pul zənciləri qane edirdi və

sakitləşdirirdi. Bnunlar onların əhval-ruhiyyəsini idarə etmək üçün kifayət idi.

Zəncilər onlraın azadlığı uğrunda müharibəyə girmiş partiyanın arxasınca kor-koranə

gedirdilər. Onlara verilməli olan torpaqlar tapıldı və zəncilərin bir hissəsi yeni ağaya

çevrildi. Missisipidə "xalça həşəratları"nın - siyasi avantüristlərin işə girməsindən

əvvəl altı yüz qırx min akr torpaq iyirmi faizlik vergiyə görə müsadirə edilmişdi.

Ştatın 1871-ci ildə yığdığı verginin məbləği 1869-cu ildəkinə nisbətən dörd dəfə

çoxalmışdı, 1873-cü ildə bu səkkiz dəfə artmışdı, 1874-cü ildə isə artım on dörd dəfə

olmuşdu. Yaxşılaşdırılmış plantasiyalar vergi yükünü çəkə bilmirdilər və bu

332

torpaqlar şeriflər vasitəsilə satılırdı. Az adam var idi ki, onu ala bilsin. Torpaqlar

istifadəsiz və baxımsız qaldığından zəncilər arasında bölünürdü.

Cənubi Karolinada 1871-ci ildə vergilər 2 milyon dolları təşkil edirdi, on bir il

əvvəl isə bu rəqəm 400 minə bərabər idi. Lakin mülkiyyətin özü xeyli azalmışdı. Nyu

Orleanda mülkiyyətin dəyəri "siyasi avantüristlərin" idarə etdikləri səkkiz il ərzində

iki dəfəyə yaxın aşağı düşmüşdü. Luiziananın dörd il yarımlıq yenidən qurulmasının

qiyməti 106 milyon dolları təşkil etmişdi. Luizianada işlərin başlı-başına buraxılması

1862-ci ildən başlamışdı. Həmin il general Batler Nyu Orlean şəhərini tutmuşdu.

Münbit torpaqlar idarə edənlərin həmin vaxt etibar etdikləri adamlara verilmişdi, bu

vaxt qanunlar susmuşdu.

Luiziana və Cənubi Karolinadakı hadisələr pis misallar idi. 1868-ci ildə

Cənubi Karolinanın borcu 5 milyon dollar, 1972-ci ildə isə 30 milyon dollara yaxın

idi. Luiziananın borcu isə 1868-ci ildə altı-yeddi milyon arasında idi, 1872-ci ildə isə

bu 50 milyona bərabər oldu. Xəzinələr bom-boş idi. İctimai işlərin görülməsi üçün

külli miqdarda pul xərclənirdi, bu işlər isə heç vaxt başa çatmırdı, bəzi hallarda isə

heç başlamırdı. Dəmir yollar tənəzzül edirdi. Borcların ağır yükü toplaşaraq gələcək

nəsillərin üzərinə düşürdü, mövcud nəsl o qədər kasıb idi ki, heç nə ödəyə bilməzdi.

Bu dağıdıcı işləri görən konkret adamları heç kəs göstərə bilmirdi. Bu təkcə ştatın

vergilərində və borclarında ifadə olunmurdu.

Offisi olan adamların içərisində zəncilər də var idi, onlar öz adlarını da yaza

bilmirdilər və öz hakimiyyətlərindən istifadə etmək üçün həyasızlıqdan başqa heç

nəyə qadir deyildilər.

333

Prezidentlə Konqress arasında münaqişə

Prezidentlə Konqressin arasındakı mübahisəyə gəldikdə, Konqress göründüyü

kimi qanundan imtina etməyə və özünü ağa etmək üçün pretsedent yaratmağa hazır

idi. Conson bu çağırışı qəbul etməyə bilməzdi. O, Linkolnun kabinetini saxlayırdı,

lakin bu kabinetin üzvləri arasında bir-iki nəfərin ona münasibətindən xoşu gəlmirdi.

Əgər bu Linkolna nisbətən asan olsa da, Conson buna dözə bilmirdi. Müdafiə naziri

Stenton Konqressin radikal liderlərinin tərəfdarı olduğunu büruzə verir və özünü

prezidentin məğlub olması işinə həsr edirdi. O, öz nazirliyində özünü hökumətin

müstəqil bir qanadı kimi aparırdı. Prezidentin Cənuba qarşı yaxşı münasibətlərini əks

etdirən göstərişlərini, onların mahiyyətini gözdən salmaq yolu ilə icra edirdi. Elə

görünürdü ki, Müdafiə nazirliyinin tərəfini sıxlayanlar prezidentlə bir tarazlıq

yaradırlar və palatalardakı çoxluq üçün yararlı olan adamın hökumətə rəhbərlik

etməyə gəlməsini gözləyirlər. Conson ilk addımdan onlardan yaxa qurtarmağı arzu

edirdi, həm də Linkolndan ona keçmiş siyasət ənənələrinin pozulmamasını istəyirdi

və ona görə də belə adamları istefaya göndərməkdə tərəddüd edirdi. Ona görə də o,

Stentonla əlqədar məsələni öz səlahiyyətlərini sınaqdan çıxarmaq vasitəsi kimi

istifadə etdi.

Bu məsələnin nəticəsində isə Birləşmiş Ştatlarda çox böyük tarixi mühakimə

baş verdi. 1868-ci ilin yazında Senat tərəfindən Nümayəndələr Palatasının impiçment

qərarından sonra Endryu Consonun işinə baxıldı. Prezidentlə Konqress arasındakı

mübarizə 1865-ci ilin dekabrında başlamışdı, iki il yarım ərzində xeyli böyümüşdü,

Palata tərəfindən impiçmentə və Senat tərəfindən mühakiməyə gəlib çıxmışdı.

Conson heç vaxt parlamentdəki adamların rəğbətini qazana bilməmişdi və digər

tərəfdən Konqressin köməyi olmadan öz planlarını həyata keçirməkdə gücsüz idi.

Linkoln ağılla, ustalıqla öz düşmənlərinə qalib gəldiyi halda, Consonun bu sahədə də

elə bir istedadı yox idi.

Prezidentlə Konqress arasındakı müharibə aylarla davam edirdi və 2 mart

1867-ci ildə Konqress təkcə Böyük rekonstruksiya Aktı barədə deyil, həm də Vəzifə

Qanununun icraya başlaması müddəti barədəki Prezidentin vetosunu rədd etdi.

Axırıncı qanunla prezidentin səlahiyyətləri xeyli məhdudlaşır, ixtisar edilirdi.

Konstitusiya təsbit etmişdi ki, prezidentin təyin etdiyi ən mühüm vəzifələrin çoxu

Senat tərəfindən ratifikasiya edilməlidir, ancaq həmin vəzifə sahiblərinin hamısı

təkcə prezident tərəfindən vəzifədən götürülür. Bu hökumətin əsası qoyulandan

praktiki olaraq ümumi razılıqla davam edirdi. Lakin Vəzifə Aktının müddəti

vəzifədən götürülmənin də, vəzifəyə təyin edilmə kimi Senatla razılaşdırılmasını

tələb edirdi. İki səbəbdən bu akt meydana gəlmişdi, bir tərəfdən prezidentin

Konqressin hakimiyyətinə və imtiyazlarına bəzi öz hücumlarını planlaşdırdığına

görə, digər tərəfdən isə şəxsən Consonun onların xoşuna gəlməməsi ilə əlaqədar

olaraq onun hakimiyyətini nə qədər mümkünsə məhdudlaşdırmaq arzusunun

reallaşdırılması imkanı kimi.

Conson prezidentə çevrildikdə Linkolnun kabinetini saxlamışdı. Əvvəllər

kabinetin üzvləri yeni prezidentin siyasəti ilə ümumən razılaşırdılar, lakin mübahisə

qızışanda onlardan bir neçəsi Konqressin tərəfinə keçdi və bu səbəbə görə onlardan

üçü 1868-ci ilin yazında kabinetdən istefa verdi. Müdafiə naziri Edvin Stenton

334

prezidentin xəttini məhkum etməsinə baxmayaraq istefasından imtina etdi. Aylar

keçdikcə prezidentlə onun naziri arasında şəxsi əlaqələr kəsildi və həm də axırıncı öz

vəzifəsindən möhkəm yapışmışdı. 1867-ci ilin avqustunda Conson Stentona məktub

göndərib onun istefasını tələb etmişdi, lakin Stenton kor-koranə istefadan imtina

etmişdi. Bir həftə sonra Conson onun vəzifəsinin icrasını dayandırmışdı və general

Qrantı ad interim (aralıq dövrü üçün müvəqqəti olaraq) nazir təyin etmişdi. Vəzifə

Qanununun müddəti Konqressin işindəki fasilə ərzində buna icazə verirdi, lakin

prezidentdən tələb edirdi ki, onun sonrakı iclasına bu barədə məlumat versin. Əgər

Senat onun hərəkətini bəyənsəydi, bu məsələ qalacaqdı, əgər bəyənməsəydi, köhnə

vəzifə sahibi öz yerinə qayıdacaqdı.

Buna müvafiq olaraq prezident Conson dekabr ayındakı iclasda öz hərəkəti

haqqında məlumat verdi və bir neçə həftə sonra o, həmin orqanın Stentonun

uzaqlaşdırılmasına razılıq verməkdən imtina etməsindən heyrətə gəldi. Bu hərəkəti

üçün Senat heç bir izahat verməmişdi, burada yalnız əsas kimi şəxsi qaydada

Consona qarşı olan hisslər rol oynamışdı. Qrantın uzaqlaşdırılması barədə də heç bir

açıq tələb yox idi, çünki bu vaxt Qrant Birləşmiş Ştatlarda ən populyar adam idi.

Beləliklə, Conson heç bir şərt göstərmədən onu nazir vəzifəsini qəbul etməyə məcbur

etmişdi, Birləşmiş Ştatlar Senatı isə heç vaxt belə az etibarlı olan sənəd qəbul

etməmişdi. Consonun hiddəti qaynama dərəcəsinə çatdı. O, hətta Qrantla da söyüşdü

və onu özünün şəxsi düşməninə çevirdi. Qrant Consonla dostluq münasibətlərində idi

və Qərbə, "dairə ətrafına yellənmə" səfərində onu müşayət etmişdi.

Conson öz sələfi kimi azacıq həssaslığa malik olsaydı, nəyin bahasına olursa-

olsun Qrantla dostluğunu saxlayardı. Lakin bir-iki məzəmmət kəlməsi onların

dostluğuna son qoydu və onlar sonralar heç vaxt barışmadılar. Çox güman ki, heç kəs

özünün ictimai həyatında Endryü Conson kimi düşməninin xeyrinə olan belə

hərəkətlər etməmişdi. Stenton Kabinetdə öz yerini tutdu. Lakin Conson işi böhrana

gətirib çıxardı, fevralın 2-də o, Stentonu kabinetdən azad etməklə Senatı mübarizəyə

çağırdı. Ölkə prezidentin ağılsız cəsarətindən qorxurdu. Senat onun hakimiyyyətinə

məhəl qoyulmamasına görə hiddətlənmişdi. Ancaq öz qətnaməsində yalnız

Consonun hərəkətini pisləməkdən başqa bir şey edə bilmədi. Bunu Bleyn demişkən,

Senat "cəld, hirslə, demək olar ki, ehtiraslı qaydada" etdi.

İmpiçment səlahiyyəti Nümayəndələr Palatasına məxsus idi. Consonun

düşmənlərinin çoxu palatada idi. Onlar bir il əvvəl impiçmentə cəhd etmişdilər, lakin

cəhd uğursuz olmuşdu. O vaxtdan onlar qartal gözü ilə imkanı, öz cəhdlərini

təzələmək üçün olan imkanı müşahidə edirdilər və prezidentin Senatla davasından

cəld yapışdılar. Conson Senata Stentonun azad olunması barədə məktub göndərən

gün Palatada "Birləşmiş Ştatların prezidenti Endryu Conson ağır cinayətlərinə və

xətalarına görə mühakimə edilməlidir" qətnaməsi irəli sürüldü. Qətnamə Stivensin

başçılıq etdiyi komissiyaya göndərildi. Sabahısı günü bu barədə məlumat verildi və

zəmanət təqdim edildi ki, qətnamə müzakirəsi qəbul edilsin. Buna baxmayaraq iki

gün müzakirəyə sərf edildi və səslər hesablanarkən məlum oldu ki, impiçmentin

əleyhinə 12 adam, lehinə 47 adam səs vermişdir. Beləliklə Birləşmiş Ştatların

prezidenti ABŞ-ın tarixində ilk və yeganə dəfə qanuni qaydada mühakimə edildi və

indi o, Senatın məhkəməsi qarşısında dayanıb, ona ittiham olunan cinayətlərə cavab

335

verməli idi. Palata öz üzvlərindən 7 nəfər seçdi ki, onlar başlanacaq mühakimədə

ittihamçı kimi çıxış etsinlər.

Conson bu vaxt sakit və narahat olmayan adam kimi görünürdü, elə bil ki,

Konqressdə baş verən bu böyük hadisənin ona dəxli yoxdur. O, sakitcə Senata

Müdafiə naziri təyin edilmək üçün Tomas İvinqin təqdimatını göndərdi. Bu bir dəfə

üçün taktiki həmlə idi. Belə söhbət gedirdi ki, Conson hökuməti qəsb etmək istəyir

və hərbi qüvvəni öz əlinə keçirmək istəyir. Lakin namuslu və vətənpərvər adam kimi

yaxşı tanınan İvinqin təyin edilməsi, belə ağılsız şayiələrin qarşısını aldı.

Baş hakim Çeyzlə birlikdə - o, ali vəzifəli adam hesab edilirdi, - Palatanın

üzvləri öz seçilmiş başçılarının rəhbərliyi altında Senatın zalına daxil oldular ki,

Birləşmiş Ştatların Prezidentinə qarşı rəsmi ittihamları təqdim etsinlər. İttihamlar

sayca 11 idi, ən mühümü isə ikincisi idi, bunda Consonun Vəzifə Aktının müddətinə

məhəl qoymayaraq Stentonun vəzifədən azad edilməsində Konstitusiyaya təcavüz

etdiyi göstərilirdi.

Mayın 16-na qədər Senat Birləşmiş Ştatlar Prezidentinin bəraət alacağı və ya

vəzifədən götürüləcəyi kimi böyük məsələni səsə qoymağa hazır deyildi. 54 senator

var idi və hökm vermək üçün üçdə iki və ya 36 səs tələb olunurdu. Senatorlardan

səkkizi demokratlar idi və onların prezidentlə heç bir davası yox idi, aydın məsələ idi

ki, onlar ona bəraət verilməsinə səs verəcəkdilər. Dörd digəri ilə vəziyyət elə idi ki,

onlar prezidentə loyal olanlar kimi tanınırdı. Bu on iki səsdən əlavə müntəzəm

respublikaçı cərgəsindən daha yeddi səs lazım idi ki, prezident xilas edilsin.

Senatorların çoxu səsvermə başlamamışdan öz rəylərini bildirirdi, onun səbəblərini

gətirirdi. Lakin nəticə hələ şübhəli idi. İki senator şübhəli olanlara başçılıq edirdi.

Səsvermə 1868-ci ilin 16 mayında başlandı. Palatanın üzvləri də Senatın zalına

dolmuşdu, qalareyalar isə hökumətin yüksək vəzifə sahibləri, əcnəbi elçilər və

ölkənin bütün guşələrindən və hər dərəcədən olan vətəndaşlarla dolu idi. Səsvermə

gedəndə demək olar ki, əzabverici sakitlik var idi, hər senator yerindən durub

"təqsirkardır" və ya "təqsirkar deyildir" sözlərini elan edirdi. İlk səs impiçmentin on

birinci maddəsinə verildi, bu maddədə bütün qalan maddələr ümumi qaydada

təcəssüm olunmuşdu. Məhkum edilməyin lehinə 35 səs, bəraət verilməsinə isə 19 səs

verildi. Bununla da prezident bir yeganə səslə vəzifədən götürülməkdən qaça bildi.

Senat bu vaxt 26 maya qədər təxirə salındı. İmpiçment məhkəməsi yenidən

yığışdıqda, ikinci və üçüncü maddələr səsə qoyulduqda səsvermənin nəticəsi əvvəlki

kimi oldu. Məhkəmə yenə Sine die – günü göstərilmədən təxirə salındı. Qalan

maddələr heç vaxt səsverməyə qoyulmadı. Böyük mühakimə başa çatdı.

Müdafiə naziri Stenton o saatca vəzifəsindən istefa verdi və general Sxofild

onun yerinə təyin edildi. Stenton Müdafiə naziri kimi Linkolnun onu təyin etdiyi

1862-ci ildən işləyirdi və bu vəzifədə onun kimi sədaqətli və özünü ictimai işə həsr

edən adam işləməmişdi. Mühakimədən sonra onun səhhəti pisləşdi və sonrakı ili o,

qəbrə gömüldü, buna qədər isə yeni prezident Qrant onu Ali Məhkəmənin üzvü təyin

etmişdi.

Prezidentdən və Stentondan sonra mühakimənin nəticəsinə təsir edən üçüncü

adam Ohayodan olan senator Bencamin Ueyd idi. Mühakimə Consonun əleyhinə

başa çatsaydı, Senatın sədri kimi Ueyd gələn ilin yazına qədər Birləşmiş Ştatların

prezidenti olacaqdı. O, bircə səslə buna nail ola bilmədi. ABŞ tarixində iki digər

336

siyasətçi, Aaron Barr və Samyuel C.Tilden bu böyük mükafata belə yaxın

olmuşdular və onu ələ keçirə bilməmişdilər.

1974-cü ildə isə prezident Riçard Nikson real impiçment təhlükəsi altında

vəzifəsindən istefa verməyə məcbur olmuş və Cerald Ford həmin vəzifədə iki illiyə

onu əvəz etmişdi. Maraqlı cəhət orasındadır ki, Ford iki dəfə belə boşalan yüksək

vəzifələri tutmuşdu. Prezidentliyə keçməmişdən bir il əvvəl isə o, Aqnyu Spironun

vəzifəsindən götürülməsi ilə əlaqədar olaraq onun vitse-prezident vəzifəsini

tutmuşdu. Bu vaxt o, Nümayəndələr Palatasının sıravi respublikaçı üzvi idi.

Ueydin də siyasi həyatı tezliklə başa çatdı, bu mühakimə vaxtı onun həyatı

zenitə yaxınlaşdı və aşağı düşdü. 18 il müddətində Senatın zalında onun səsi

eşidilmişdi. İctimaiyyət onu yüksək şərəflə mükafatlandırmışdı. O, Conson əleyhinə

səs verməklə, həm də özünün lehinə səs verirdi. Onun dostları lovğalanırdı ki, əgər o,

öz səsini bəraət üçün vermirsə, ümumiyyətlə səsvermədən kənarda qalmalıdır. Lakin

o, buna baxmayaraq səs verdi. İctimaiyyət heç vaxt onu bütünlüklə bağışlamadı. Ona

sonralar da ehtiram bəslənildi, lakin bu hörmət impiçment prosesinə qədər olan kimi

yüksək ola bilməzdi.

Bəzi siyasətçilər adi hallarda da ölçü hissini itirir, az qala öz ölməzlikləri

barədə ağılsız düşüncələrə dalırdılar. Tadeus Stivens isə ömrünün son illərində təkcə

Konqressdə deyil, həm də öz partiyasının lideri olmuşdu. Ömrünün son ayında

Stivens o qədər zəif idi ki, yalnız ortopedik kürsüdə hərəkət edə bilirdi. Bir gün

kürsüdə onu aparan iki möhkəm adama demişdi: "Sizin kimi iki möhkəm adam ölüb

həyatdan gedəndə, görən məni kim aparıb gətirəcəkdir?"

1867-ci ildə Luiziana satın alınmasının bir hissəsi olan Nebraska ayrıca ştat

oldu. Elə həmin 1867-ci ildə Birləşmiş Ştatlar 7,2 milyon dollara Rusiyadan

Alyaskanı satın aldı. Rusiya Alyaskaya Vitus Berinq bu ərazini 1741-ci ildə kəşf

etdiyi vaxtdan öz hüquqlarını bildirmişdi. Burada müxtəlif hindu tayfaları, bir az ağ

adam və az sayda çinlilər məskunlaşmışdı. Sonralar bu torpaqda zəngin qızıl

mədənləri tapıldı.

İmpiçment prosesinin baş tutmamasından dörd gün sonra Çikaqoda keçirilən

prezidentliyə namizəd göstərəcək qurultay 1869-cu ilin 4 martında başlanacaq

müddət üçün namizədin adını müəyyən etdi. Bu general Qrant idi, o, siyasətçi

olmayıb, sədaqətli əsgər idi. Conson özünü respublikaçı kimi yox, demokrat kimi

göstərdi. Lakin demokratlar da respublikaçılar kimi onu ikinci müddətə prezident

görmək istəmirdilər. Demokratların qurultayı Nyu Yorkdan olan Horatsio Seymuru

namizəd göstərdi. O, yüksək xarakterli və ləkələnməmiş reputasiyaya malik idi və

ölkənin yenidən qurulma məsələlərini həll edirdi. Əvvəldən seçkinin nəticəsi heç

kəsdə şübhə oyatmırdı. Cənubun da səslərinin çoxu respublikaçıların namizədinə

tərəf çevrilmişdi. Gözlənildiyi kimi zəncilər də respublikaçılara səs verdilər. Buna

görə də general Qrant elektorların iki yüz on dördünün səsini aldığı halda, Seymur

yalnız səksən səs ala bildi. Bu çox vacib məsələ idi. Buna baxmayaraq, ümumi

əhalinin 5,7 milyon olan səsindən, general Qrant öz rəqibindən yalnız üç yüz min

artıq səs almışdı. Seymur keçmiş Birliyin mərkəzləri olan Nyu Yorkda və Nyu

Cersidə səslərin çoxluğunu əldə etmişdi.

Bu seçkidən sonra ölkə öz paytaxtında ən azı sülh, həm də Konqress liderləri

tərəfindən etimad göstərilən prezident qazandı. Consonun narahat dövrü başa çatdı

337

və sadə əsgər yenidən hökumətə başçılıq etdi. Konqress general Qrantın

inaquruasiyasını gözləmədən yenidənqurma barədə öz siyasətini davam etdirirdi.

1869-cu il fevralın son günlərində zəncilərin səsvermə hüququnun əsasını

Konstitusiyada qoymaq məqsədini güdən on beşinci əlavəni ştatlara təklif etdi. Bu

yalnız 1857-ci ilin Yenidənqurma Aktı ilə müdafiə edilmişdi. Onun şərtləri belə

başlanırdı: "Birləşmiş Ştatlarda səsvermə hüququ Birləşmiş Ştatlar və ya hər hansı

ştat tərəfindən irqə, rəngə və ya əvvəlki qul olması şərtlərinə görə inkar edilə və

azaldıla bilməz". Nyu Cersi, Delaver, Merilend, Kentukki, Şimali Karolina və

Oreqon bu əlavəni rədd etdi. Tennessi heç nə etmədi. Lakin otuz yeddi ştatdan otuzu

bu əlavəni qəbul etdi və bu Konstitusiyanın bir hissəsinə çevrildi. Virciniya, Corciya,

Missisipi və Texas Konqressi qane edən səviyyədə yenidən qurulmamışdı. Yeni

əlavənin onların qəbul etməsi Konqressə onların yenidən buraxılmasına şərait

yaratdı, necə ki, zəncilərə azadlıq verən on üçüncü düzəliş və onları Birləşmiş Ştatlar

vətəndaşı və ştatları onların məskəni edən on dördüncü düzəliş də Konqressə daxil

olmaq üçün belə şərait yaratmışdı. Burada respublikaçıların liderlərinin qane olması

qarşısında Yenidənqurmaya təsir edən cəhət də var idi. Cənubda zəncilərin çoxluq

təşkil etməsi Birliyin Konstitusiyasının prinsiplərini müəyyən etmişdi.

Ştatların dörddə üçünün bu radikal düzəlişi qəbul etməsi üçün üç il vaxt lazım

oldu və 1870-ci il mayın 30-da yeni Konstitusiya maddəsinin qüvvədə olduğu elan

edildi. Cənubdakı ağ adamlar özlərini qoruyub saxlamaq instinkti ilə qalxdılar. Ağıllı

adamlar öz başlarını saxlayırdılar. Lakin elə adamlar da var idi ki, onlara ağıllı,

düşünülmüş hərəkət etmək səmərəsiz və yararsız görünürdü.

338

Cənubdakı yeni irqi problemlər. İqtisadi çətinliklər, maliyyə fırıldaqları

1866-cı ilin mayında Tennessidəki Pyulaski kəndində bir qrup gənc əyləncə

cəmiyyəti kimi gizli klub yaratdı, bu həmin sakit yerin monoton, darıxdırıcı həyatını

bir qədər poza bilərdi. Onlardan biri təklif etdi ki, özlərini "dövrə" mənasını verən

Kukluks adlandırsınlar. Onlar gizli və sehrli işlər planlaşdırdılar. Dövrənin üzvlüyü

üçün məxfilik əsas məsələ hesab olunurdu, onların görüşdüyü yerlər və obyektlər də

gizli saxlanırdı. Onlar maskalanırdılar və yalnız gecələr ay çıxanda bu cəmiyyətin

üzvləri at belində çapırdılar. Ağ maska, hündür şlyapa bu adamları və onların atlarını

kabusa bənzədirdi. Atların ayaqları sarınırdı ki, onlar yaxınlaşanda səs çıxmasın.

Onlar ölkədə bir yerdən başqa yerə hərəkət edir və qorxu yaradırdılar. Gecə

zəncilərin yanından "Ku Kluks"lar keçəndə onları möhkəm qorxuya salırdı. Və bu

qorxu bundan ləzzət alan cavanları daha da ruhlandırırdı. Heç kəs bilmirdi ki, bu

maskalaşmış oyunçular kimdir və ya bu sirri heç kəs aça bilmirdi. Heç kəs onların

hardasa ciddi və ya qeyri-iradi bədbəxtlik törətdiyini deyə bilməzdi. Bu işin əsas

mahiyyəti məxfi paltarın geyinilməsində idi. İlbəil bu təşkilat genişlənirdi, kənddən

kəndə, ştatdan ştata keçirdi. Hər bir kənd özünün kukluksuna malik olmasını arzu

edirdi. Bunun üçün Pyulaskidə olduğu kimi gizli və sehrli baş "ayı yuvası" yaratmaq

istəyirdi. Beləliklə, nəhayət Cənubda "gözəgörünməz imperiya" olan böyük Ku

Kluks Klan mövcud oldu. Bu cəmiyyət özündə Cənub ölkəsini müharibə dövründəki

biabırçı risqlərdən mühafizə etmək üçün olan, ləğv olunmuş təşkilatları birləşdirirdi.

Bu sehrli qardaşlığın obyektləri isə çox ciddi sürətlə artırdı.

Adamlar siyasi hakimiyyətin yeni vasitəsini tapdıqlarından sevinərək bu

təşkilatı müdafiə edirdilər. Qanundan yarı kənar adamlar isə səsvermə hüququnu

inkar edərək və məhkəmələrin ədalətinə belə bağlamayaraq güman edirdilər ki, bu

təşkilat onların qayğılarını hiss edəcəkdir. Bu təşkilat öz adamlarını qanun

pozuntularından və düzgün olmayan hərəkətlərdən qoruyurdu. Onlar həlak olmuş

Konfederat əsgərlərinin ailələrinə, maddi cəhətdən əziyyət çəkən ailələrə kömək

göstərirdilər. Onlar düşünürdülər ki, öz ştatlarının real qanun keşikçiləri olacaq və

Birləşmiş Ştatların Konstitusiyasını və "bütün qanunları qoruyacaqlar", Konstitusiya

qanunlarının həyata keçirilməsinə kömək edəcək və adamları qanunsuz həbs

edilmələrdən və jürisiz aparılan mühakimələrdən himayə edəcəklər. Buna bənzər

gizli təşkilatlar böyük klanla yanaşı və onların "ayı yuvası" qurulmamış ştatlarda da

yaradılırdı. "Ağ kameliya cəngavərləri", "Ağarmış sifətlilər", "Konstitusiya Birliyinin

mühafizəçiləri", "Ağ qardaşlıq" təşkilatları bu məqsədləri güdürdü.

"Ağ kameliya cəngavərləri" 1867-1868-ci illərin qışında Nyu Orleanda

yaradılmışdı, öz təşkilatlarını hətta Ku Kluks Klandan da uzaqlara və daha geniş

yaymışdı. Belə bir qüvvəni əldə saxlamaq mümkün deyildi. Çünki bu ən yaxşı halda

qanunsuz iş idi. Zəncilərin bu kabus qonaqları, onlardan ölkəni tərk etməyi tələb

edirdilər. Lakin orda-burda hətta zəncilər də onlara məhəl qoymurdular, onlara tabe

olmurdular. Evlər gecə vaxtı mühasirə edilir və yandırılırdı, burdan qaçan adamlara

isə, sərhəd müharibələrində olduğu kimi atəş açılırdı. Adamlar öz evlərindən

sürüklənib çıxardılır, qətranla boyadılır və lələklərlə bəzədilirdilər. Kimlər ki, tabe

olmurdu, onları sehrli qaydada qəflətən öldürmək üçün "sayıq qonaqlar" gəlirdi.

339

Daha hərarətli qaydada məsələni yoluna qoymaq istəyənlər heç də ayrı-

seçkiliyə müsbət təsir göstərmirdilər. Bütün şimaldan gələn ağ adamlar və zəncilər

arasında işləməyə gələn adamlar əsasən məktəb müəllimi olmalarına baxmayaraq,

özlərinə qarşı düşmənçilikdən və səssiz-küysüz hücumdan təhlükə gözləyirdilər.

Müəllimlərin çoxu zəncilər arasında işləməklə, digər siyasi avantüristlər kimi

özlərinə faktiki olaraq bəla əmələ gətirmişdilər. Onların məktəblərində keçirilən

dərslər ağlara qarşı öz üzərinə ayrıca vəzifə götürmək dərsləri kimi görünürdü. Guya

ki, bu müəllimlər öz şagirdlərini təcavüzkar respublikaçı olmağa və irqlər arasında

bəd işlər görməyə öyrədirdilər. Onların içərisindəki günahsız və maariflənmiş

adamlar, təfriqə toxumu səpən adamların səhvi üzündən yaranan ümumi rəydən

əziyyət çəkirdilər. Müəllimlər mərhəmət və humanitar tapşırıqla gəlmişdilər, lakin

onların çoxu Cənubun ağ adamlarına qarşı pis düşüncə və dözülməz niyyətlə

gəlmişdi. Bu ağ adamlardan zəncilərin taleyi asılı idi. Ku-kluksçular və bu maska

altında gizlənənlər irqlər arasındakı münasibətlərə bəla gətirirdilər. Həm də onların

işi və həvəsi getdikcə artırdı. Vəhşicəsinə cinayətlər baş verirdi, günahsız adam

günahkarlarla birlikdə əziyyət çəkirdi. Terrorun hakimiyyəti gəlib çıxmışdı və

cəmiyyət müdafiə olunmaq əvəzinə ölçüsüz dərəcədə narahatlığa bürünmüşdü. Elə

bil ki, qanun kənara atılmışdı.

“Habeas corpus”-da - şəxsiyyətin azadlığı haqqında məşhur ingilis

qanununda yazılmış hüquqlar qanunsuz işlərlə yenidən təxirə salınırdı. Bir

qanunsuzluq elə bil ki, digəri ilə mübahisəyə girişirdi. Belə narahat məsələlər general

Qrantın prezidentliyinin ilk ilində Şimala doğru genişlənirdi. Ölkə maliyyə böhranına

yaxınlaşırdı.

Birləşmiş Ştatların xarici əlaqələri sırasında müharibənin mirası kimi, Böyük

Britaniya ilə həll olunmamış mübahisəsi qalmışdı, bu məsələ "Alabama" gəmisinə və

digər gəmilərə aid idi. Hələ müharibə dövründə Birləşmiş Ştatlar öz elçisi vasitəsilə

İngiltərədə Konfederat üçün kreyserlər qayrılmasına etirazını bildirmişdi. İngiltərə

Cənub ştatları üçün " Alabama" kreyserini qayırmış və müharibə başdandıqda onu

Konfederata vermişdi. Birləşmiş Ştatlar bildirdi ki, İngiltərənin bunu etməyə haqqı

yox idi. Dövlət katibi Syuard iddiaların siyahısını Britaniya hökumətinə göndərmişdi

ki, bunlar üçün məhz onlar məsuliyyət daşıyır. İngiltərə "Alabama" iddiasına məhəl

qoymayanda, Birləşmiş Ştatların elçisi iki ölkənin özəl iddialarını həll etmək üçün

komissiya yaradılması barədə müqavilə bağladı. Senat demək olar ki, yekdil səslə

müqaviləni rədd etdi. İngiltərə ictimaiyyəti iki millət arasında nəsə ciddi bir şey

olduğu faktından oyanmağa başladı.

Senator Samner çox radikal bir çıxış etdi və qeyri-adi iddialar irəli sürdü. O,

mübahisə edirdi ki, İngiltərə təkcə bizim malları məhv etməyə görə deyil, həm də

ticarət daşınmasındakı itkilərə görə məsuliyyət daşıyır. O, müharibənin uzanmasının

da günahını Britaniya kraliçasının üzərinə yıxırdı ki, o, əvvəlki dövrlərdə Cənubun

döyüşən tərəf kimi hüquqlarını tanımışdı. Bunlara görə, Samner tələb edirdi ki,

Britaniya hökuməti Birləşmiş Ştatlara bir neçə yüz milyon haqq ödəməlidir.

General Qrant prezident olduqdan sonra Samnerin iddialarına heç bir

münasibət bildirmədi, lakin o, mallara vurulmuş ziyan barədəki yumşaq iddialara tam

rəğbətlə yanaşırdı. 1870-ci ildəki illik müraciətində o, məsləhət gördü ki, hökumət

Amerika vətəndaşlarının İngiltərəyə qarşı olan bu iddialarını qəbul etsin və ödəsin.

340

Bu problem beynəlxalq məsələ kimi qalxdı. Bu müraciət İngiltərədə dərin təsir

buraxdı və onun elçisini sürətli hərəkətə sövq etdi. Bir neçə həftə sonra

Vaşinqtondakı İngiltərənin elçisi Tornton burada Birləşmiş Ali Komissiyanın

yaradılmasını və həmin məsələlərin müzakirə edilməsini təklif etdi. Birləşmiş Ali

Komissiya iki ay işlədi və Vaşinqton müqaviləsini irəli sürdü. Hər iki hökumət bunu

may-iyun aylarında ratifikasiya etdi. "Alabama" iddiaları Cenevrədə yığışacaq

tribunal tərəfindən həll edilməli idi.

Cenevrədəki Arbitraj məhkəməsi beş nəfərdən ibarət formalaşmalı idi, onların

hər birini ayrı-ayrılıqda Birləşmiş Ştatlar prezidenti, İngiltərə kraliçası, İtaliya kralı,

Braziliya imperatoru və İsveçrə respublikasının prezidenti təyin etməli idi.

Tribunalın işi bir neçə ay çəkdi və sonrakı ilin sentyabrında başa çatdı. Qərara

görə, Britaniya hökuməti Birləşmiş Ştatlara 15,5 milyon dollar pul ödəməli idi.

Danışıqlar başa çatanda baş hakim Kokborn bir maddəni imzalamaqdan imtina etdi.

Lakin elçi bunu qəbul etdi və narahatedici məsələ həll olundu. Amerikanlar şadlıq

edirdilər, təkcə pul ödənəcəyinə görə deyil, həm də mənəvi qələbəyə görə, Verdikt

bütün uzun əksdurma vaxtı İngiltərənin düzgün hərəkət etmədiyini elan etdi.

"Alabama" işi tarixdə Britaniya monarxiyasının ən bədbəxt səhvi elan olundu.

Xalq öz böyük faydasına müvafiq olaraq prezidentliyə o adamı seçmişdi ki,

həqiqi əsgər olmasına baxmayaraq, Teylor kimi o, təkcə əsgər deyildi, həm də

adminstrasiya üçün biliyi və bacarığı olan prezident idi. O, şərəfli bir adam idi, o

qədər şərəfli idi ki, şərəfsiz adamdan şübhələnə və onu müşahidə edə bilirdi. Seçkilər

gəlib çatdı. Qrant ikinci dəfə böyük üstünlüklə bütün ölkədə qalib gəldi. Şimalın

bütün ştatlarında səsləri aldı, Cənubda isə altı ştatdakı bütün səsləri aldı. 1820-ci ildə

Monronun yenidən seçildiyi vaxtdan yalnız iki dəfə - 1852-ci və 1864-cü illərdə belə

böyük qələbə əldə edilmişdi. Digər namizəd Qrele məğlub olmuşdu, çünki köhnə

dövrün demokratları onu müdafiə etməmişdi. Kampaniyanın son həftələrini Qrele

ölən arvadının çarpayısının yanında keçirmişdi, bu qadın onun uzun müddətli

mübarizəsinin sirdaşı olmuşdu. Onun vəfatı seçkilərin lap ərəfəsinə təsadüf etdi və

ikiqat zərbə çox ağır oldu. Qrelenin ağlı çaşdı və o, dəlixanaya göndərildi. Onun

böyük məğlubiyyətindən bir ay keçən ərəfədə, onun uğurlu rəqibinin qələbəsinə

nidalar eşidiləndə, bu səslərin əks-sədası və tonqalların yanması davam edəndə,

Horeys Qrele öldü. Bütün millət Qrelenin bu kədərli sonluğuna ağlayırdı. O, özünün

bütün siyasi antoqonizmi ilə birlikdə ən nəcib adamlardan biri idi. Bütün siyasi

rəngdən olan adamlar, prezident Qrant daxil olmaqla onun tabutu yanında qəmli

dayanmışdılar.

Ölkə iqtisadi sarsıntılarla da üzləşməli oldu. 1869-cu ildə brokerlərin kiçik bir

qrupu bazardakı bütün qızılı aldı, bu isə ölkənin biznesi üçün öldürücü nəticələr

verdi.

Bu böyük qızıl qəsdi kimi xatırlanır, öz zirvəsinə isə sentyabrın 24-də "Qara

cümə günü" çatdı. Qəsddə aparıcı şəxsiyyət qızıl bazarının möhtəkiri olan Nyu

Yorklu Cey Qauld idi. Hökumətin adəti idi ki, hər il mədaxil edənlərə və digərlərinə

rahatlıq yaratmaq üçün hər ay bir milyon dollar dəyərində olan qızıl satırdı. Ceyms

Fisk və prezident Qrantın kürəkəni E.R.Korbin tərəfindən kömək edilən Qauld qızıl

bazarında möhtəkirlik məqsədilə qızıl almaq qəsdi təşkil etdi. Lakin hökumət qızıl

satmasını davam edəndə, bu satın alma əməliyyatına yol verilmirdi. Onlar prezidenti

341

inandırdılar ki, əgər qızılın satışı dayandırılsa, bu ölkə üçün, taxılın və digər

məhsulların hərəkəti üçün yaxşı olacaqdır. Prezident heç nədən xəbəri olmadan,

bununla razılaşdı və onların xahişinə əməl etməyi vəd etdi. O, öz qərarını dəyişəndə,

ona kimin və necə məsləhət görməsi naməlum qalmışdı. O, bir ya iki həftəliyə köhnə

dostu ilə Pennsilvaniyanın qərbindəki ağlagəlməyən bir şəhərə səfər etdi, burada nə

dəmiryolu, nə də teleqraf əlaqəsi var idi. Qəsdçilər göz qabağında olan bütün qızılı

almağı qət etdilər ki, sonra onu mümkün qədər yüksək qiymətlə satışa qoysunlar.

Hər şey işin yaxşı getdiyinə dəlalət edirdi. Şərikli iş yüz milyon dollar

məbləğində idi. Fəlakətli cümə günü onlar iyirmi altı milyon məbləğindəki qızılı

aldılar və birja pul mübadiləsində qarışıqlıq hökm sürdü. Lakin onlar bir şeyi nəzərə

almamışdılar. Prezident Qrant Vaşinqtona qayıtdı və çoxlu məktub və teleqramların

qəsdin üstünü açmaq barədəki tələbinə güzəştə getdi və beş milyon dollarlıq qızılı

bazara atdı. Bu sehrli təsir göstərdi. Bu qızıl bazarında qiymətlərin qəfildən

düşməsinə səbəb oldu və qəsdçilər öz oyunlarında uduzdular. Bu qəsdin yaratdığı

panika müvəqqəti olmaqla, sırf maliyyə panikası idi. Möhtəkirlərin çoxu bu panikada

öz var-dövlətlərini bütünlüklə itirdi. Bütün xalqın üzərinə tökülən həqiqi ağırlığın

meydana gətirdiyi panika isə hələ dörd il sonra baş verəcəkdi.

Müharibə biznesi öz adi yolundan kənara atmışdı. Müdafiə Nazirliyinin

nəhəng miqdarda müxtəlif mallar satın alması, Konfederat dəniz quldurlarından

dənizdə yaranan qeyri-adi təhlükə, müharibə vaxtı biznes üçün zəruri olan risq

möhtəkirlik əhval-ruhiyyəsini çoxaldırdı.

Müharibə daxildə olduğu kimi, həmçinin beynəlxalq xarakterli narahatlıqlar

yaradırdı. Bu xüsusən İngiltərə ilə Birləşmiş Ştatlar arasında ciddi, bir-birini başa

düşməmək təhlükəsi yarada bilərdi. Ona görə də iki dövlət arasında münasibətləri

yoluna qoymaq lazım idi. Gözlənilən razılaşma general Qrantın prezidentliyi dövrünə

düşdü.

Amerika balıqçılarının Kanada sahillərində, Kanada balıqçılarının isə

Birləşmiş Ştatların şimal sahillərində balıq ovu etməsi, həmçinin Birləşmiş Ştatlarla

Britaniya Şimali Amerikası arasındakı sərhədlər məsələsi də həll edildi.

Daxili məsələlərdə də gərginlik qalırdı. Konqressin planlaşdırdığı kimi

yenidənqurmanın formal prosesinin başa çatması, Cənubda qayda yaradılması və ya

işlərin sakitcə yoluna qoyulması demək deyildi. Hər bir işdə təşəbbüsü əldən

verməyən ağ adamların əhval-ruhiyyəsi respublikaçı liderlərin etdikləri işlərdən

sonra daha da pisləşirdi. Onların seçki yolu ilə, digər qanunverici yollarla işləri

əllərinə almaq imkanları bağlanmışdı. Onlar başqa yollarla öz hakimiyyətlərinə gəlib

çıxdılar. Ağalıq etməyi xoşlayanlar və macəraçılar Ku Kluksun fəaliyyətini birbaşa

istiqamətləndirirdilər. 1871-ci ilin aprelində güclü təsirə malik olan Akt qəbul edildi -

həmin sənəd Ku Kluks Klanın və bu qaydada fəaliyyət göstərən qanunsuz bandaların

darmadağın edilməsi demək idi. Cənubun gizli cəmiyyətləri Birləşmiş Ştatlar

hökuməti əleyhinə məxfi fəaliyyət göstərirdilər. Akt federal məhkəmələrə ixtiyar

verirdi ki, zorakılıqla məşğul olanlara rəğbət bəsləyənləri jürinin tərkibindən xaric

etsin. Bu zəncilərin hüquqlarını ləğv etmək istəyən təşkilatların kökünü və

budaqlarını dağıdırdı.

1870-ci ilin May Aktı hər bir vətəndaşı onun Konstitusiya hüquqlarından

məhrum edən adamları cinayət etmiş hesab edirdi, gizli təşkilatlara və onların

342

qanunsuz hərəkətlərini digər təqdir edənlərə ciddi zərbə vururdu. General Qrant

Konqressin gözlədiyi kimi, ona verilmiş hakimiyyətdən bir əsgər enerjisi ilə və

düzünə istifadə edirdi. 1871-ci ilin oktyabrında o, Cənubi Karolinadakı bütün

qanunsuz təşkilatların öz silahlarını və maskalarını təslim etməyi tələb etdi. Onun

bəyanatından beş gün sonra o, həmin əyalətdə “Habeas Corpus”-da yazılan

imtiyazları kənara qoydu və iki yüz adam həbs edilərək, ittiham edildi. Prezidentin

Cənubi Karolinadakı hərəkəti, onun bütün Cənubdakı fəaliyyətinin başlanğıcı idi.

Buna görə də bir il ərzində bu işlər başa çatdırıldı. Akt çox güclü təsir edən vasitə

rolunu oynasa da, irqlər arasındakı sülh, razılıq və ratsional əlaqələr hələ də həmişə

olduğundan çox uzaq idi. Aktın icra edilməsi ilə əlaqədar Konqressin təyin etdiyi

Senat və Nümayəndələr Palatası komitələri Cənub şəraitində özlərinin tədqiqatları

barədə on üç cildlik məlumat verdilər. Rəylərin buna reaksiyası isə olduqca ləng idi.

1872-ci ilin prezident seçkisi çoxluğun məsələlərə hakim kəsilməsinə

toxunmadı. Nəticələr də bunu göstərdi. Demokratlar əhalidən dörd il əvvəl aldıqları

səsə yüz otuz min səs əlavə etdilər, baxmayaraq ki, ölkədə seçicilərin sayı nəhəng

dərəcədə artmışdı və tarixdə ilk dəfə olaraq bütün ştatlar öz elektorlarını birbaşa

əhalinin səsverməsi ilə seçmişdilər. Respublikaçıların dörd il əvvəl topladıqları səsə

altı yüz min əlavə olundu və general Qrant ikinci müddətə prezident seçildi və

elektorlar kollegiyasında 63 səsə qarşı 286 səs toplamaqla böyük üstünlüyə malik

oldu. Prezident seçkiləri ilə birlikdə keçirilən Konqress seçkiləri respublikaçılara

yenidən hər iki palatada ənənəvi üçdə iki çoxluq verdi. Müxalifət hakimiyyətdən

olduqca uzaq məsafədə dayanmışdı.

Demokratların arzuladığı müvəffəqiyyətə yaxın olan gün koalisiya dağıldı. İki

il ərzində respublikaçıların Nümayəndələr Palatasında yüz nəfərə qədər çoxluğu,

Demokrat çoxluğu tərəfindən sıxışdırılıb çıxarıldı və Yenidənqurma partiyasına

başçılıq edənlər onların ağalıq mövsümünün yoxa çıxdığını gördülər. Ölkə müharibə

partiyasının necə radikal qaydada sarsıldığını gördü. Adamların inandığı bu

partiyanın öz fərasətsiz əsgərləri hökumətin başına nələr gətirmirdilər. Cəbhədə

vuruşmaqla siyasi işdə fəaliyyət göstərmək başqa-başqa şeylər idi. Konqressin

liderləri küçələrdə rəylərin necə dəyişdiyini izləyirdilər və hökumətin xidmətinin

necə aşağı səviyyəyə çökdüyünü görürdülər. 3 mart 1871-ci ildə müvafiq olaraq

onlar Konqressdə qanun qəbul etdilər. Bu qanuna görə prezidentə komissiya təşkil

etmək və onu idarə etmək səlahiyyəti verilirdi. Bu komissiya vasitəsilə mülki

xidmətə buraxılmaq məsələsi daha yaxşı nizamlanmalı idi. Prezident bu Aktı ürəkdən

gələn razılıqla qəbul etdi. Siyasətçilərin işə götürülmək üçün sınaqdan keçmək

sisteminin yaradılması barədəki narahatlığa o, tam laqeydlik göstərdi. Lakin

siyasətçilər Konqressdə prezidentdən güclü idilər və iki ildən sonra prezident

adminstrasiyasına təyinatın yeni sistemi meydana gəldi. Onlar ictimai rəyə ağalıq

etməyin necə çətin bir məsələ olduğuna hələ öyrənməmişdilər.

Başqa məsələlər də ölkəni dərindən hərəkətə gətirirdi. Konqress göründüyü

kimi korrupsiyaya düçar olmuşdu və ona nəzarət edən partiya bunu heç də şərəf hissi

ilə müşahidə etmirdi. General Qrantın prezident olduğu 1869-cu ildə iki dəmir

yolunun - Mərkəzi Sakit Okean və Birləşmiş Sakit Okean dəmir yollarının tikintisi

başa çatdı. Onların tikintisi 1863-cü ildə başlanmışdı, biri Sakit okeandan Şərqə,

digəri isə Missuri çayından qərbə tərəf gedirdi. Nəhayət Şərqlə Qərb böyük çöllərdən

343

və uca dağlardan keçərək birləşirdi. 1867-ci ildə Birləşmiş Sakit Okean dəmir yolunu

tikən kompaniya, Pennsilvaniyada 1863-cü ildə təşkil edilmiş fransız

korporasiyasından girov qoymaq qaydasında satın alınma yolu ilə bu obyektə imtiyaz

əldə etmişdi. Fransız kompaniyası Fransadan kredit almağa çox yaxın idi. Lakin

Pennsilvaniya Kompaniyasının dəmir yolunu satın alması bu maliyyə əməliyyatını

aparmağa imkan vermədi.

Konqress Sakit Okean dəmir yoluna yardım üçün nəhəng məbləğdə pul

ayırdı, bununla da bu yolun ölkə üçün necə böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərdi.

Çünki bu yol ölkənin iki sahilini birləşdirəcəkdi, ölkənin ayrılmış hissələrini bir yerə

yığacaqdı və bununla da hakimiyyət və rəylərin təsiri ticarət kimi özünə yol

tapacaqdı. Onun subsidiyası qızıl pulla altı faizlə alınırdı. Düzənlikdən keçən yolun

dəyəri hər bir mil üçün 16 min dollar, dağlardan keçən çətin yerlər üçün isə hər milin

xərci 32 min dollardan 48 min dollara qədər başa gəlirdi. Dəmir yolu xəttinin

kənarında iyirmi beş milyon akr ictimai torpaqlar var idi. Konqressin qanunvericiliyi

və bu böyük maliyyə əməliyyatı arasında təhlükəli bir əlaqə də var idi. 1872-ci il

prezident seçkilərində demokratlar açıq şəkildə vitse-prezident Kolfaksı, yeni vitse-

prezident seçilən Henri Vilsonu, Nümayəndələr Palatasının spikerini, bir neçə

senatoru və Nümayəndələr Palatasının üzvünü Kompaniyaya kömək etmək üçün

qanunvericilik yolu və digər formada xidmət göstərməsinə görə Kredit Mobilyar

fondundan hədiyyə qəbul etməkdə ittiham etdilər.

Qrantın 1872-ci il seçkilərindəki möhtəşəm qələbəsi respublikaçılara

təhlükəsizlik hissi bəxş etmişdi. Onlar güman edirdilər ki, indi onlar həmişə

olduğundan daha güclüdürlər. Şər peyğəmbərliyi tezliklə hər şeyi mühakimə etdi.

General Qrant Avgi tövlələrini təmizləməyə bütünlüklə qadir olmadığını sübut etdi

və onun prezidentliyinin ikinci müddətində ictimai həyatın pozulması,

demoralizasiyası hökumətin tarixində əvvəllər olduğundan daha geniş yayıldı. Əgər

Qrant bu böyük vəzifənin məsuliyyəti anlayışından bütünlüklə xali deyildisə, o,

ümidsiz qaydada eqoist xarakterli adam idi. O, ilk Kabinetini təyin edəndə öz

partiyasının liderləri ilə məsləhətləşməmişdi. O, səkkiz il ərzində onların

münasibətini dəstəkləmişdi. O, yaxşı hakim xarakterinə malik deyildi, bir çox

təyinatları da kabineti ilə məsləhətləşməmiş etmişdi. Nəticə ondan ibarət idi ki,

hökumətin hər bir qolu yalnız soyğunçuluq barədə düşünən adamlarla dolmuşdu.

Ən böyük rüsvayçılıqla nəticələnən hadisə Kredit Mobilyar hadisəsi oldu.

Kredit Mobilyar 1864-cü ildə Transkontinental dəmir yolu tikən kompaniya

olmuşdu. 1872-ci il prezident seçkiləri kampaniyası ərzində demokrat liderlər

müxtəlif respublikaçı liderləri Kredit Mobilyar Kompaniyasının aksiyalarını almaqda

ittiham etdi.

"Viski dairəsi" işində isə bir sıra şəhərlərdəki viski zavodlarından hökumətin

vəzifəli şəxslərinin rüşvət aldığı açıldı. İki il ərzində hökumət aldadılaraq 4 milyon

dollar gəlirdən məhrum olmuşdu. Birləşmiş Ştatların əllidən artıq vəzifəli şəxsi həbs

edildi, lakin onlardan çoxu cəzadan yaxasını qurtardı.

1876-cı ildə Müdafiə naziri U. U. Belknep hindu ərazisində, Fort Silli ticarət

postunu satmağı təklif etməkdə ittiham edildi. Belknep həmçinin "fermerlik etmək"

kontraktlarına görə, ən azı 24 min dollar pul almışdı. O, tezliklə Nümayəndələr

Palatası tərəfindən ittiham edildi. Lakin o, Senatda mühakimə edilməli olduqdan

344

əvvəl, impiçment səs verməsi keçirilməsindən bir neçə saat qabaq Kabinetdəki

vəzifəsindən azad edildi və beləliklə, heç şübhəsiz Senatın hökmündən qaçıb qurtara

bildi.

Xalq yeni şəraitlərə öyrənə bilmirdi. Onlar fəlakət gələnə qədər köhnə yolla

gedirdilər. Yüz millərlə lazımsız dəmir yollar əhali yaşamayan Qərbdə çəkilmişdi.

Borc götürülmüş kapital hesabına iri biznes işləri görülmüşdü. İsitmə xəstəliyi öz

qurbanını əvvəlkindən zəif olanda tərk etdiyi kimi, qiymətlərin infilyasiyası isitməsi

pulu qiymətdən salmışdı və bu axırda dünya biznesinə xəstəlik gətirəcəkdi.

1873-cü il panikası dörd, ya beş il əvvəl öz yoluna qədəm qoymuşdu,

Filadelfiya böyük bank evinin uğursuzluğu ilə başlamışdı. Axırıncı hadisə 1873-cü

ilin 18 sentyabrında baş vermişdi. Hər cür biznes staqnasiyada idi, yalnız sağalmanın,

öz gücünü bərpa etmənin bir neçə ilindən sonra ticarət üçün normal şərait yarana

bilərdi.

Amerika siyasətində pul panikası və ya sənaye depressiyası başladığı vaxtdan

bu dövr "çətin dövrlər" hesab olunur və hakimiyyətdə olan partiyanın qapısının

qarşısını kəsir. İctimai həyatda bir sıra skandallar üçün və digər qüsurlara görə,

Respubilkaçılar Partiyası cavabdeh idi. Lakin heç bir insan ağlı 1873-cü il

panikasının qarşısını ala bilməzdi.

Fırıldaqçılıq o dərəcəyə çatmışdı ki, bəzi yeni dəmir yolları ancaq köhnə

qurulmuş xətlərin genişləndirilməsi olmaqla, yeni yol tikintisi kimi qələmə verilirdi.

Lakin yolun köhnə hissələri yeni çəkilən yol kimi pul qazana bilməzdi. Bu yolun

gələcək faydasının həcmi əllə böyüdükdə və məskunlar yol boyundakı şəhərlərdə

yaşamağa başladıqda, fermalar saldıqda, fabrikalar yaratdıqda baş verəcəkdi. Lakin

yolun tikilməsi dövründə onun təmiz spekulyasiya xarakteri daşıdığı göründü,

iflasdan qoruyacaq faktordan asılı olan inkişaf prosesi onlara göstərilən etimadı xilas

etmək üçün elə də əhəmiyyət kəsb etmirdi. 1873-cü ilin sentyabrında hadisələrin

pisləşməsi başladı. Nyu Yorkun bank və broker firmalarından biri, hansı ki, Qərbi və

Kanada dəmir yollarına avans vermişdi, özünün müflis olduğunu elan etdi. 18

sentyabrda federal hökumətin agenti Çey Kuk ölkənin hər tərəfindən olan 4 milyon

dollarlıq depozitlə və Şimal Sakit Okean kompaniyasından olan 15 milyon dollarlıq

qiymətli kağızla özünün borclarını vermək üçün iqtidarı olmadığını bildirdi və Uoll

Strit bildi ki, son gəlib çatmışdır. Bir-birinin ardınca firmalar və kompaniyalar

zəiflədilər, onların bəziləri ölkənin gücünə bel bağlayırdılar və qış aylarında maliyyə

həyatını panika bürüdü. Konqress tədbir görməyə məcbur oldu və qəbul etdiyi aktla

gümüş dollar sikkələr standartını müəyyən etdi. Maliyyə böhranı siyasi qüvvələrə də

öz təsirini göstərdi. Respublikaçılar bu biabırçılıqlara görə qəmli görünürdülər.

Prezident adminstrasiyasına da keçən korrupsiyaya görə partiya rüsvay olmuşdu.

Mobilyar skandalını və "Maaş çömçəyi" əhvalatını misal göstərmək olardı.

Axırıncıya görə Konqress üzvləri öz kompensasiyalarını əlli faiz həcmində

artırmışdılar. Buna siyasi reaksiya bir qabarma dalğası kimi bütün ölkəyə yayıldı və

1874-cü ildə ölkə tərəfindən artıq demokratlar dəstəklənirdi. Aşağı palatadakı demək

olar ki, yüz nəfərə yaxın respublikaçılar çoxluğu demokratlar çoxluğu ilə əvəz

olundu.

345

Seçkilərdə respublikaçıların məğlubiyyəti. Prezident seçkisi qalmaqalı.

Respublikaçılar partiyası bir çox xətalarda təqsirkar olmasına baxmayaraq bu

vaxt nəcib hərəkət etdi. Qısa sessiyadan sonra Palata başqa əllərə keçdi, çünki heç bir

partiya iradəsi icra edilə bilmirdi. Sessiyanın bağlanmasına yaxın respublikaçılar

xüsusi ödəmələrin tədricən bərpa edilməsi barədə qanun keçirdilər. Xüsusi

ödəmələrin bərpası bütün kağız pulların ödənilməsi və onları sikkəyə çevirməyə

hazırlaşmaq demək idi. Bu da millətin etimadı üçün və müəyyən normal biznes

şəraitinə gətirib çıxarmaq üçün vacib idi.

Ümumiyyətlə, 1874-cü ildə keçirilən Konqress seçkiləri respublikaçılar üçün

ağır keçdi. Nümayəndələr Palatası demokratlara keçməklə uduzuldu. Onların senatda

çoxluğunu saxlaması yalnız senatın qəfil dəyişikliklərə məruz qalmayan quruluşu ilə

əlaqədar idi. Həmin payızın təsiri sonrakı ildə keçirilən lokal seçkilərdə də özünü

göstərdi və respublikaçıların özlərini güclü hesab etdikləri Şimal ştatlarının çoxunda

da onlar bu seçkilərdə uduzdular. Hətta Massaçusets özünə demokrat qubernator

seçdi. Ölkə Vaşinqtonda gedən hadisələrə biganə qala bilməzdi. Siyasi pozuntu

halları vəziyyəti bir qədər də gərginləşdirirdi.

Prezident özü görürdü ki, korrupsiya əhvalatları hökumət üçün necə ağrılıdır

və etimadı itirməkdir, axı hərəkətlərində ehtiyatsızlıq edən rəsmi vəzifəli adamlar

həm də ona xəyanət edirdilər. O, başa düşürdü ki, o, özü də ciddi səhvə yol

vermişdir. Onun səkkiz illik hakimiyyəti öz partiyasının üstünlüyünü itirməsinə başa

gəldi.

Hələ 1868-ci ilin milad günündə prezident Conson ştatların ayrılmasında

iştirak edən bütün şəxslərin tam bağışlanmasını və amnistiyasını bəyan etmişdi və bir

sıra istisnalar etmişdi. Konqress 1872-ci ildə on dördüncü düzəlişin üçüncü bölməsi

ilə Konfederat ştatlarında xidmət etmiş adamları siyasi fəaliyyətsizlikdən

uzaqlaşdırdı. Bu vaxt yalnız Birləşmiş Ştatların Konqressindən gedən və ya hərbi-

dəniz qüvvələrində və hüquqi idarələrdə federal hökumətə qulluq edib, həmçinin icra

nazirliklərinə başçılıq edən və ya xarici dövlətlərdə səfir vəzifəsini tutub, ştatların

ayrılmasında iştirak edən adamlar istisna təşkil etdi.

Konqressin liderləri Cənubdakı həyatın təbii axarına düşməsinə baxmayaraq

irqi məsələdən əllərini çəkmirdilər. Misal üçün, Samner təkid edirdi ki, zəncilərə

imperativ federal hüquq verilməlidir ki, onların sosial hüquqları siyasi hüquqlarından

heç də az müdafiə olunmasın və 1875-ci ilin fevralında nəhayət o, özü vəfat etdiyinə

görə bunu görməsə də, onun təklifi həyata keçirildi. Qəbul edilən qanun zənciləri

ağlarla eyni vəziyyətə saldı, onlara ictimai mehmanxanalardan, teatrdan istifadə

etmək, dəmir yolunda səfər etmək hüququ verdi və 11 martda bu Akt qanun şəklini

aldı.

Bu hadisə on beş il ərzində respublikaçıların Nümayəndələr Palatasına nəzarət

etməsinə son qoyulmasından üç gün əvvəl baş vermişdi. Bu köhnə liderlərin

Cənubda münaqişə yaratmaq üçün istifadə etdiyi son Akt idi. Lakin səkkiz il ərzində

bu qanun uğursuzluğa uğramışdı. Yalnız 1883-cü ildə Ali Məhkəmə açıq şəkildə işə

qarışdıqdan sonra bu qanun işləməyə başladı. Cənub ştatlarının yenidən qurulması

Respublikaçılar partiyası tərəfindən həyata keçirilirdi. Siyasi avantüristlərinin

xəttinin aparıcı rol oynaması sakitcə başlamamışdı. Hər bir seçki dövrü ölkənin

346

diqqəti Şimal macəraçılarının və zənci çoxluğunun nəzarətdə olduğu ştatlarda

dələduzluq və zorakılıq kimi ciddi məsələlərə cəlb olunurdu. Konqress cənubdakı ağ

adamların siyasi gücsüzlüyünü aradan qaldırmaqla onların səsvermədə nüfuzunu ən

azı üç ştatda da yüksəlmişdi. Respublikaçıların hakimiyyəti əvvəlcə birbaşa

Vaşinqtondan müdafiə olunurdu, bəzi hallarda isə bu süngü gücünə həyata keçirilirdi.

General Qrant bu hadisənin hər il baş verməsi ucundan səbirsizliyi artdığından

respublikaçılar hakimiyyətini saxlamaq üçün Cənuba ordu qüvvələri göndərmək

istədi. Onun şərtləri götürülməmişdən əvvəl Cənubda ağ seçicilər elə gücə malik

oldular ki, Cənubi Karolina, Florida və Luiziana müstəsna olmaqla bütün ştatlarda

hökumətləri öz əllərinə ala bildilər. Onlar hər cür yollarla zənciləri səsvermədən

kənarda saxlamaq istəyirdilər, onlara ağalıq vəd edən hər cür amillərdən istifadə

edirdilər. Nəhayət ki, xroniki inqilablara son qoyuldu. Lakin Luzianada, Floridada və

Cənubi Karolinada respublikaçıların özlərinin yaratdıqları hökumətlərin hərbi

dəstələri Luiziana ilə mübahisəni təxirə salmaq üçün istifadə olunurdu.

Yenidənqurma barədə Konqress planı əsasında icad edilmiş Luiziana konstitusiyası

bəzi Cənub ştatlarının konstitusiyaları kimi belə qayda qoymuşdu ki, bütün seçkilər

mövcud olan ştat adminstrasiyasının nəzarəti altında keçirilsin və nəticə müəyyən

olunsun. Onun yaratdığı yenidən qayıdan kollegiyanın heç bir məhkəmə prosesi

olmadan bütün mahalın səsini rədd etmə hüququ var idi. Bu səlahiyyətdən onların

hakimiyyətinə ciddi təhlükə törədən demokratların qazandıqları artan səsləri

yoxlamaq üçün istifadə edirdilər. Bu respublikaçıların birgə çıxış etdiyi vaxt kifayət

qədər sakit keçirdi. Lakin Luizianadakı respublikaçılar fraksiyalara bölündülər.

Seçkilərə nəzarət edən kollegiya da iki yerə bölündü və onlardan hər biri özünü ştatın

leqal qayıtmış kollegiyası hesab edirdi.

1872-ci il payızının seçkilərinin nəticələri onların bir-birinə olan ittihamlarına

çevrildi. Bundan başqa demokratlardan bir qrupu respublikaçıların "liberal" qanadı

adlanan koalisiyanı nəzarətə götürdü, digəri isə elan etdi ki, respublikaçıların dövlət

qulluqçularından və qanunverici orqana respublikaçı namizədlərdən seçilənlərdən

xahiş edilmişdir ki, öz mühakimələrini səmərə ilə aparsınlar. Konqressin komitəsinə

bu məsələni araşdırmaq tapşırıldı və onlar bu ümidsiz mübahisəni dayandırmağın

mümkün olmadığını yəqin etdilər. Konqress yeni seçkilər keçirmək barədə qanun

qəbul edə bilmədi və prezident respublikaçı qubernatorun səlahiyyətlərini tanıdı və

onu rəsmi qaydada vəzifəsini icra etməyə buraxdı. Lakin Luiziana ştatı yüksək qiyam

əhval-ruhiyyəsinə gəldi.

1874-cü ilin sentyabrında demakratların və "liberal" Respublikaçılar

Birliyinin lideri olan Makunnerinin tərəfdarları əllərindəki silahla ayağa qalxdılar.

Bütün onlara rəqib olan adminstrasiyanın işçilərini iş yerindən qovdular və hökumətə

nəzarəti öz əllərinə götürdülər. Yenidən federal hərbi dəstələr müdaxilə etdilər və

çıxan qulluqçuları iş yerinə bərpa etdilər. Heç kəsi qane etməyən və müdafiə

olunmasının çətin olduğu yaxşı kompromiss, səsvermə vasitəsilə yeni qubernatorun

seçilməsinə qədər sülhü saxlamaq yolu idi.

1876-cı ilin yayı uzaq qərbdə hindularla faciəli müharibənin aparılması ilə

əlamətdar oldu. 1874-cü ildə Vayominqlə Dakotanın sərhəddində yerləşən Qara

dağlarda qızıl ehtiyatları aşkar edildi. Bura məskunların və mədənçilərin axını

başlandı və bu Siyu tayfalarını müharibə cığırına çıxmağa vadar etdi. Hinduların

347

Birləşmiş Ştatlar hərbi dəstələrinin bir rəqib kimi nəyə qadir olduqlarını göstərməyə

məcbur etdiyi rəhbəri Sittinq Bul idi. Yellostoun sularından yuxarıda başqalarından

ayrı dayanan Litilviç Horn vadisində öz qüvvələrini yığmaqla o, onları ört-basdır edə

bilərdi. Bul əvvəlcə üzərinə göndərilən bir qoşun dəstəsinə, sonra isə üç dəstəyə

zərbə endirdi. Bir qoşunu geri çəkilməyə məcbur etdi, digərini yaxşıca sınağa çəkdi,

üçüncüsünü isə o, bütünlüklə darmadağın etdi. Bismarkdan onun üstünə göndərilən

general Terri, general Kasteri hindu dəstəsinin arxasına keçməyə göndərdi ki, onlara

arxadan hücum etsin. İyunun 25-də general Kaster beş rota ilə düşərgədə at üstündə

hücum edərkən ölümcül tələyə düşdü. Daha çox sayda olan hindular onu mühasirəyə

aldı və bütünlüklə geri çəkilmək imkanını kəsdilər. Heç kəs də yox idi ki, gedib bu

hadisəni xəbər versin. Alaydan olan digər yeddi rotanın ona kömək göstərmək

imkanı yox idi, bircə onu edə bildilər ki, yalançı istehkam qurdular və geri çəkildilər

ki, onlara kömək çatsın. Bununla da vəziyyətlərini yüngülləşdirsinlər. Hökumət

qüvvələri nəhayət bu bəd başlanğıca son qoymaq üçün toplaşdılar və hindular

dağlara geri çəkildilər. Hökumət qoşunları onları izlədi, lakin Sittinq Bull şimal

sərhədlərini keçərkən, sürüşüb aradan çıxdı.

Bu vaxt 1876-cı il prezident seçkisi gəlib çatdı və Cənubdakı

yenidənqurmanın aparılmasındakı bəd işlərin zəmilərinin məhsul yığımı başlandı.

Demokratlar Nyu York ştatının qubernatoru kimi öz qabiliyyətini göstərmiş və öz

fərasətinə görə düşünən adamların hörmətini qazanmış Samuyel Tildeni namizəd

göstərdilər. Respublikaçılar isə Birlik uğrunda müharibədə könüllü zabit kimi xidmət

etmiş Nümayəndələr Palatasının üzvü, Ohayo ştatının qubernatoru kimi Raterford

Heysi namizəd göstərdilər. Yenidənqurma dövründə hər iki namizəd qızğın

mübahisələrdən kənarda dayanmışdılar. Onların namizədliyi partiyalar arasındakı

mübahisədə köhnə dövrlər üçün deyil, yeni dövr üçün öz nəticəsini göstərməli idi.

Lakin yaxın keçmiş respublikaçıların taleyinə təsir etməyə bilməzdi. Qrantın ikinci

prezidentlik müddətində baş verən hadisələr partiyanı çox zəiflətmişdi.

1874-cü ildəki tək demokrat çoxluğun bütün ölkəni bürüməli olacağı

görünürdü. Lakin respublikaçıların xəcalət hissi onları qəti məğlubiyyətdən xilas

etdi. Prezident elektorları seçildikdə adətən ştatların çoxunda ştat seçkiləri də

keçirilirdi və yenə də Luiziana, Florida və Cənubi Karolinadakı seçkilər müzakirə

obyektinə çevrildi. Bu ştatların elektorlarının səsi Heysin seçilməsi üçün çox zəruri

idi. Tilden Konnektikutda, Nyu Yorkda, Nyu Cersidə, Delaverdə, Merilenddə,

İndiana, Missuri və on cənub ştatında üstünlüyə malik idi. Heç şübhəsiz onun yüz

səksən dörd elektor səsini alması təmin olunmuşdu, üstünlük üçün isə yüz səksən beş

səs lazım idi. Yeganə elektor səsi onu prezident vəzifəsinə gətirirdi və bu mümkün

hesab olunurdu. Çünki Oreqondan onun gümanına görə, bir səs əlavə oluna bilərdi.

Orada heç şübhəsiz üç respublikaçı elektor seçilmişdi, lakin onlardan biri qanuna

görə yararsız sayılırdı və ştatın demokrat olan qubernatoru onun yerinə sonrakı

namizəd kimi demokratik namizədi təyin etmişdi və ona elektor vəsiqəsini vermişdi.

Cənubun on doqquz elektor səsi mübahisəli idi. Luizianadakı səsvermədə

demokratların üstünlüyü aydın idi. Bu üstünlük həm prezident elektorlarının, həm

qubernator, həm də qanunvericilik orqanının seçkilərində özünü göstərdi. Lakin

yenidən qayıdan kollegiya respublikaçıların əlində olduğundan bəzi seçki

dairələrində səsvermənin aldatma və qorxutma yolu ilə keçdiyini elan edərək, həmin

348

dairələrdəki səsləri ləğv etməklə demokratların üstünlüyünü respublikaçılara verdi.

Vəsiqələr respublikaçı prezident elektorlarına verildi və müvafiq olaraq

Respublikaçıların ştat hökuməti yenidən nüfuz gücünə yiyələndi. Və yenidən

Demokratlar güzəştə getməkdən imtina etdilər. Floridada da kollegiya ştatın səslərin

çoxluğunu respublikaçılara verdi.

Demokratlar bütün ölkədə yalan barədə haray qaldırdılar. Həftələr keçdi.

Demokratlar ordunu qaldırmaq və Heysin prezident kürsüsünə oturmasının qarşısını

güc tətbiq etməklə almağa qalxacaqları ilə hədələdilər. Böyük məhlə davası

başlanması təhlükəsi yarandı. Xalq bu böhranda məsələnin həlli üçün instiktinə

uyğun olaraq Konqressə baxırdı. Lakin Senat respublikaçıların, Palata isə

demokratların idi. Nə ediləcəkdi? İnauqurasiya günü yaxınlaşırdı. Bir-birinin ardınca

həll təklifləri edilirdi. Sonra isə bu təkliflər rədd edilirdi. Axırda razılaşıldı ki, iki

palatanın səsverməsi ilə 15 nəfərdən ibarət üç tərəfli komissiya yaransın, bu

komissiya məsələni həll etməli idi. Komissiyaya beş nəfər Senatdan, beş nəfər

Palatadan, beş nəfər isə Ali Məhkəmədən daxil oldu. Elektoral Komissiya adlanan bu

institut mübahisəni həll etməli idi və bu qərardan heç bir şikayət ola bilməzdi. On

dörd adam seçildikdə, beşi hər Palatadan, dördü Ali Məhkəmədən, onlardan yeddisi

hər siyasi partiyadan idi. Hakim Devid Deyvis Ali Məhkəmədən olan dörd nəfər

seçildiyindən on beşinci olmalı idi və onun siyasətdə neytral olması güman edilirdi.

Lakin bu vaxt İllinoysun qanunverici orqanı onu demokrat kimi Birləşmiş Ştatlar

Senatına seçdi. Hakim Bredli onun yerinə seçildi. Deyvis kampaniyada Tildeni

dəstəkləmişdi, həmin vaxt Bredli isə Heysə kömək göstərmişdi və bu dəyişiklik

Tildenin şansları üçün fəlakətli oldu.

Elektoral komissiya səkkiz respublikaçı və yeddi demokratdan ibarət oldu.

Ümid edilirdi ki, onlar partiya mənsubiyyətlərindən yuxarı qalxacaq və hadisəni

yoluna qoymaq üçün ədalətli verdikt verəcəklər. Lakin onlar bunu etmədilər. Hər

suala onlar hakim kimi deyil, tərəfdar kimi səs verməyi üstün tutdular. Komissiya

yeddi səsə qarşı səkkiz səslə Heysin xeyrinə qərar verdi. Sonuncu səsvermə martın

24-də keçirildi və iki gün sonra general Heys Birləşmiş Ştatların Prezidenti oldu.

Demokratlar ümidlərini itirdilər və təskinliklərini saxtakarlıq barədə haray

qaldırmağa bağladılar. Onlar respublikaçıları ittiham edirdilər ki, prezidentliyi

oğurladılar və bu harayı bir çox illər ərzində davam etdirdilər.

Vəzifədən gedən prezident Qrant namuslu, yumşaq ürəkli əsgər olsa da, prezident

idarəsinin nüfuzuna heç nə əlavə edə bilmədi. O, özü yaxşı bilirdi ki, uduzmuşdur,

inzibati hərc-mərclik, korrupsiyanın genişlənməsi, dedi-qodular, çəkişmələr onun

rəhbərlik etdiyi dövrün əlamətdar nişanələri olmuşdu. Belə işləri əvvəllər heç bir

prezident etməmişdi. Lakin korrupsiya onun özünə toxuna bilməmişdi. O,

ləkələnməmiş qaldı. Onun inandığı adamlar ona xəyanət edirdilər, öz dostlarına

etibarlı olması istəyi onu əclafları müdafiə etməyə gətirib çıxardı. O, başqa adamların

da özü kimi namuslu, vicdanlı olduqlarını düşünürdü. O, böyük vəzifəyə işlərdə

öyrənmək dərsini keçməmişdən gəlmişdi. Adamlar istirahətə gedən general Qrantın

arxasınca hörmətlə baxırdılar, bircə onu xatırlayırdılar ki, o, respublika ordusunun

uğurlu lideri olmuşdu.

General Raterford Böçard Heys namuslu adam idi və ölkəsinə sədaqətli

prezident oldu. Lakin o, heç vaxt öz opponentlərinin ittihamından azad ola bilmədi.

349

Rəqibləri isə bəyan edirdilər ki, o, seçilmədən yüksək vəzifəni qəbul etmişdir. Heys

üçün sakitcə vəzifənin verilməsi şəraiti olduqca sadə idi. O, federal qüvvələri

Cənubdan çıxardı. Luizianadakı və Cənubi Karolinadakı respublikaçı hökumətlər

buraxıldı və demokrat hökumətlər seçki vasitəsilə onların yerini tutdu. Bununla

Cənubdakı siyasi avantüristlərin hakimiyyəti başa çatdı.

Heysin prezident vəzifəsinə gəlməsi ilə elə bil ki, bütün siyasi hava dəyişdi.

İşlər demək olar ki, normal yoluna düşdü. Yenidənqurma prosesi başa çatdı və

ölkənin siyasi liderlərinin əli ölkənin 1861-ci ildə qırılmış tarixinə yiyələnmək üçün

azad oldu. 1875-ci il seçkilərindən 1889-cu ilə qədər olan on dörd ildə demokratlar

və respublikaçılar Konqressin hər iki palatasına və icra hakimiyyətinə bir-birinin

ardınca nəzarət edirdilər.

350

İqtisadi yüksəliş dövrünə qədəm qoyma

Bu artıq 1861-ci ildəki ölkə deyildi. Müharibə ilə qarışmış sonrakı iki on illik

sənayeni sürətlə inkişaf etdirdi, bu sənaye inqilabına bərabər idi. Millətin müasir

iqtisadi gücünə qəflətən Cənub əlavə olundu. Onun köhnə əmək sistemi zorakı

ideologiyaya məruz qaldığından dağılmışdı. Cənub nəhayət dünyanın iş sistemi üçün

açıldı və onun bütün resursları sənaye həyatına daxil olmağa başladı.

Böyük Appalaç regionu dağ-mədən sənayesinin inkişafında ciddi rol oynadı.

Burada uca dağlar, Pennsilvaniyadan başlayıb Merilenddən, Vircinvaniyadan,

Kentukkidən, Tennessi və Karolinalardan keçərək yeddi yüz mil məsafədə

Alabamaya və Corciyaya uzanırdı və onun ətrafında isə geniş vadi və yayla var idi.

Bu sahələri geoloqlar demək olar ki, əl dəyməmiş kömür yataqları kimi tanıyırdılar.

Bu yataqların yerləşdiyi sahə otuz doqquz min kvadrat milə bərabər idi. Şərqə və

Qərbə bölünmüş ölkədə bol dəmir filizi yataqları var idi. Dünya bu vaxtadək

Cənubun pambığına və tütününə möhtac idi. Tezliklə plantasiyalarda da azad əmək

qul əməyinin yerini tutdu.

Cənubun sənaye inkişafı ölkənin qalan hissəsinin inkişafına birləşdi. Cənub

üçün fərəh gətirən gələcək və əminlik yaradan ümid Şimal üçün artıq reallıq idi.

Müharibə iqtisadi həyat qabiliyyəti üçün əsl sınaq oldu, Şimal və Qərb ştatları

müharibədən ona girdiklərindən də daha qüvvətli çıxdılar. Konqress müharibəyə

kömək üçün ölkədə istifadə edilən demək olar ki, hər bir mala vergi qoymuşdu və

idxal malları üçün geniş rüsum sistemi yaratmışdı. Bununla da öz bazarını mal

idxalçılarından qoruyurdu. Rüsumlar həddən çox yüksək idi. Ölkə Filadelfiyadakı

yüz illik sənaye-ticarət sərgisində nümayiş etdirilən qeyri-adi maddi nemətlər

tərəqqisindən açıqca fayda götürürdü. General Qrantın prezidentliyinin son ilində

Birləşmiş Ştatların müstəqilliyinin yüz illiyi tamam olurdu və bu ildönümü

Filadelfiyadakı böyük beynəlxalq sənaye sərgisi ilə bayram edilirdi. Bu şəhərdə isə

Konqress gənc respublikanın doğulması anında onun üçün şura rolunu oynayan

institutu təsis etmişdi. Bu sərgidə nəhəng kommersiya və sənaye xalqları təmsil

olunmuşdu. Xarici hökumətlər buraya dəvətə, bu sərginin uğurlu keçməsi üçün

tezliklə kömək göstərməklə cavab verdilər. Bu hökumətlərin içərisində öz ordusunun

məğlub olduğunu böyük yarmarka ilə bayram edildiyi bir şəraitdə Böyük Britaniya

da var idi. Onun rəsmi nümayəndə heyətinin burada iştirak etməsi yarmarkanı barışıq

bayramına çevirdi. Amerikanın özünün acı vətəndaş inqilabı da başa çatmışdı və

sağalma dövrü başlanmışdı. Bu sərgi xoş məramdan və millətlərin qardaşlığından

xəbər verirdi. Burada artıq xidmət göstərmək və bəşəriyyəti varlandırmaq uğrunda

gedən rəqabətdən başqa bir rəqabət yox idi. Bu yüz il ərzində təşkil olunan Amerika

milləti özünü mənfəət götürmək barədə uşaq kimi göstərsə də, sənət və sənaye

sahəsində heç də uşaq deyildi.

On il sonra isə, 1886-cı ildə Nyu York buxtasındakı Bedlou adasında sonralar

Birləşmiş Ştatların az qala simvoluna çevrilən Azadlıq heykəli qoyuldu. 1956-cı ildə

isə adanın adı dəyişilərək Azadlıq adası adlandırıldı. Onun yaxınlığındakı Ellis

adasına gəldikdə onun sahəsi 30 akrdan da az olmaqla, sonrakı dövrlərdə daha dəqiq

deyilsə, 1892-ci ildən 1943-cü ilə qədər ölkənin başlıca immiqrasiya mərkəzinə

çevrildi. XX əsrin əvvəllərində ada gündə 2 min adam qəbul edirdi. Ona görə də çox

351

vaxt bu yer "Göz yaşları adası" adlanır. Bu adadan bütövlükdə ABŞ-a gələn 16

milyona qədər immiqrant keçmişdi. Azadlıq heykəlində əlində məşəl tutmuş qadın

təsvir olunur. Əslində heykəl Nyu York limanının giriş istiqamətini bildirir. Abidədə

təsvir olunan "Dünyaya nur saçan Azadlıq" ideyası Fransada meydana gəlmişdi. Ona

görə də rəsmi adı «Dünyanı işıqlandıran Azadlıq» adlanır. Fransız heykəltəraşı

Oqyust Bartoldi bu adla tanınan heykəlin müəllifi olmaqla, onu tuncdan tökmüşdü.

Heykəlin pyedstalında isə məşhur amerikan şairəsi Emma Lazarusun 1883-cü ildə

yazdığı "Yeni Koloss" sonetinin son misraları həkk olunmuşdur. Şairə Azadlıq

heykəlini qədim dünyada yeddi möcüzədən biri hesab olunan, Rodos adasındakı

Kolossun nəhəng heykəli ilə müqayisə etməklə yanaşı, bu ideyanın daha böyük

əhəmiyyət daşıdığından və onun bütün dünyanı fəth edəcəyindən xəbər verir.

Abidədə təsvir olunan bu qadın Didərginlər Anası adlanır. Əlindəki məşəli ilə o,

bütün cahanı salamlayacaq və onun dinməz dodaqlarından bu haray səslənəcəkdir:

«Ehey, Dünya, ver mənə sənin taqətdən düşmüş

zəlil insanlarını,

Azad nəfəs almağa həsrət qalanlarını,

Sənin sahillərində qaynaşan məzlumları.

Göndər mənə naəlac evsiz-eşiksizləri,

O atılmış kəsləri.

Qızıl qapı yanında çıraq yandıracağam xatirinə onların».

Bu uzaqgörən misralar doğrudan da sonralar hamının müşahidə etdiyi

reallığa, həyat həqiqətinə çevrilmişdir.

Amerikanlar əslində gözəlliyə laqeyd idilər. Şəhərsalma mədəniyyətinə

gəldikdə onların tikdikləri evlər gözü az oxşayırdı, ancaq onların təyinatına yararlı

olmaları əsas götürülürdü. Bu evlərin çoxu taxtadan idi. Sonrakı dövrlərin inşaatçıları

zövqlərin köhnə kanonlarını unutdu. Və yeni tikintiləri onlar, əvvəlcədən yaxşı

hazırlanmış layihə və baha qiymətə tikirdilər. Dünyanın hər tərəfindən adamları

tamaşaya yığmış Filadelfiya sərgisində nümayiş etdirilən şeylər isə forma və gözəllik

haqqında yeni hisslər oyadırdı.

Xarici hökumətlər alicənablıqla okeanın o tayından qiyməti ağlagəlməyən

rəsm və heykəltəraşlıq əsərlərinin orijinalını sərginin qalereyalarına verdilər. Özəl

vətəndaşlar və yerli muzeylər də özlərinin əsas incəsənət xəzinələrini azad surətdə

burada göstərməyə təqdim etdilər. Buradakı gözəlliyin azacıq toxunduğu şeylər

forma nəcibliyini təmsil edirdi. Ölkənin hər bir ştatından və regionundan sərgiyə

çoxlu qonaqlar gəlir və sərginin tikililərinin içərisinə axışırdılar. Buradan isə bir

qayda olaraq xatirələrdən silinməyən təəssüratlarla qayıdırdılar. Adamlar sonralar

başa düşdülər ki, bu dövrdə Amerikada incəsənət və sənət intibahının səhər şəfəqləri

parlamağa başlamışdır.

Bu böyük yarmarka həmçinin milli həyatda dəyişiklik təsiri ilə əlamətdar

oldu. İctimai işlərin dəyişən xarakteri isə özünü erkən 1872-ci il priezident

seçkilərində büruzə verdi. Bu kampaniya təkcə «liberal respublikaçılar»

partiyasının meydana gəlməsi ilə deyil, həm də siyasi amnistiya ilə əlamətdar oldu,

həm də «Əmək islahatı» partiyasını yaratdı. Bu partiyanın proqramında əsas yeri

352

kapitalla əmək arasındakı münasibətlər, iş gününün ixtisar edilməsi, federal hökumət

tərəfindən dəmir yolları və teleqraf xətlərinə nəzarət edilməsi, ictimai torpaqların

dövlət sərəncamında olması tuturdu. Yeni partiyanın qurultayına on yeddi ştatdan

nümayəndə gəlmişdi.

1876-ci ildə «Müstəqil xalq» partiyası siyasət meydanına gəldi, bu partiya iki

ənənəvi partiyanın proqramlarına qarşı etiraz edirdi. Ölkəyə bu partiya «Yaşıl

kürəklilər» partiyası kimi tanış idi. Bu partiya «Əmək islahatı» partiyasının

tələblərini təkrar edirdi. Hərtərəfli götürdükdə bu monopoliyaların meydana gəlməsi

və kapitalın adamların kiçik qrupunun əlində təmərküzləşməsindən yaranan

çətinliyin nümayişi olub, onu göstərirdi ki, bu adamlar öz xeyirləri naminə sənayə

istehsalını bütünlüklə əllərinə keçirmək istəyirlər. Qərbin və Cənubun fermerləri

sənaye Şərqinin fəhlələrindən heç də geri qalmayaraq, müharibə qurtardıqdan bir az

sonra öz xüsusi mənafelərini qorumaq və onu inkişaf etdirmək üçün təşkil

olundular, buna isə siyasi partiyalar az diqqət verirdilər. Heysin prezidentliyi

dövründə «Fermerlər ittifaqı» adı altında Cənubda və Qərbdə müstəqil cəmiyyətlər

meydana gəlməyə başladı. Bu cəmiyyətlər monopoliyalara qarşı çıxış edirdilər. İlk

«ittifaq» Texasda meydana gəlmişdi, bu təşkilat ştatın ictimai torpaqlarının özəl

şəxslərə satılmasının qarşısını almağa çalışırdı. Bu təşkilat Cənubun digər ştatlarına

da yayıldı. Elə həmin dövrdə İllinoysda «Milli Fermerlər ittifaqı» təşkil olundu, bu

ittifaq tezliklə öz təşkilatlarını Viskonsinə, Minnesotaya, Ayovaya, Kanzasa və

Dakotaya genişləndirməyə başladı. Bu hərəkatın liderlərinə çoxlu formada

islahatlar təklif olunurdu, bunlardan ən mühümü Şimal və Cənub islahatları idi. Bu

islahatların başlıca məqsədləri nəqliyyatın dövlətin nəzarətinə götürülməsi,

hökümətin bütünlüklə banklardan ayrılması və s. idi.

Ölkə baş verən fəlakətləri aradan qaldırmağı bacarırdı. 1871-ci ildə oktyabrın

8-9-da Çikaqoda böyük yanğın baş vermişdi. Yanğın kiçik anbarda başlanmışdı,

2200 akr sahədəki bütün hər şeyi yandırdı; 17.5 min bina külə çevrildi və 250 adam

həlak oldu. Yanan mülkiyyətin dəyəri 200 milyon dollara bərabər idi və 98 min adam

evsiz qalmışdı. Çikaqonun yenidən tikilməsi başlandı. Əvvəllər heç vaxt bu

miqyasda iş görülməmişdi. Qərbin qəribə enerjisi ilə böyük aralıq – kontinental

metropoliya yaradıldı. Köhnə şəhərin xarabalıqlarında yeni və daha böyük şəhər

tikildi.

Siyasət meydanında da çəkişmələr davam edirdi. Heysin administrasiyasının

axırıncı yarısında demokratlar Konqressin hər iki patalasına nəzarət edirdi.

1858-ci ildən sonra ilk dəfə idi ki, belə vəziyyət mövcud idi. Respublikaçı

prezidentin əlində veto hüququ olduğundan demokratlar heç bir partiya tədbirini

həyata keçirə bilmirdilər. Belə çıxılmaz vəziyyət on il müddətində davam etdi.

Sakit Okean sahilində müxtəlif işçi təbliğatı aparılırdı, bu təbliğat anti-

çinlilər hərəkatı kimi tanınırdı. Çinlilər Barminqeym müqaviləsi bağlandıqdan sonra,

tezliklə böyük miqdarda Kaliforniyaya axışmağa başladılar. Barminqeym

müqaviləsinə görə, çinlilərə azad qaydada bir ölkədən digərinə miqrasiya etməyə

icazə verilirdi. Çinlilərin aşağı maaşla işləməyə hazır olmaları və onların sayının

artması ağ fəhlələrin onlarla rəqabət aparmasını arzu olunmaz edirdi. Onlar bir neçə

yüz dollar pul qazandıqdan sonra doğma torpağlarına qayıdırdılar, bu vaxt onların

qardaşlarından ibarət ordu Amerikaya yollanırdı ki, eyni prosesi təkrar etsin.

353

Monqol irqi heç bir vəchlə Amerikan cəmiyyətinin elementi olmağa iddia

etmirdi. Onlar siyasi orqandan kənarda qalırdılar, öz xüsusi adətlərini və

xürafatlarını saxlayırdılar. Çinlilər özlərinin arzuolunmayan iştirakları ilə bütün

Qərb sahilini doldurmaq təhlükəsini yaradırdılar. 1877-ci ildə digər təsadüfi cəhdlər

səmərə vermədikdə çinlilərin immiqrasiyasına qarşı hərəkat başlandı. San

Fransiskonun fəhlələri Denis Klaminin rəhbərliyi altında çinli fəhlələri və

immiqrasiyasını məhkum edən çoxlu açıq mitinqlər keçirdilər. Konqressə xahiş

edildi ki, məsələyə baxsın və Barminqeym müqaviləsini Sakit Okean xalqının

mənafeyinə uyğun olaraq dəyişdirsin. 1878-ci ildə Konqress çinlini xaricetmə

tədbirini qəbul etdi, lakin bu qanuna prezident veto qoydu. İllər keçdi və çinlilər

artan sayda gəlməkdə davam edirdi. Təbliğat təzələndi və 1888-ci ildə çinlilərin

xaric edilməsi qanunu qüvvəyə mindi. Bundan sonra, 1892-ci ilin mayında isə Qiari

çinlinin xaric edilməsi qanunu gəldi. Kaliforniyanın təmsilçisi Qiari tərəfindən bu

qanun təklif edilmişdi. Bu qanun Çin hökumətinin güclü etirazı ilə qarşılandı.

Yeni məsələlər milli xarakter daşıyırdı. Müharibə milli ruhu təkcə yüksəyə

qaldırmamışdı, həmçinin Birliyin real əsaslarını açıb göstərmişdi. Müharibə nümayiş

etdirdi ki, Birliyin əsası sadəcə formal quruluş olan Konstitusiyadan ibarət deyildir.

Bu Birlik inamın və hisslərin dərin dayaqları üzərində qurulur. Cənub

Konfederasiyası darmadağın edildikdə bu hüquqçuların irəli sürdüyü nəzəriyyə

deyildi, millətin əksəriyyətinin ehtiraslı inamı, məsləki idi. Millət üçün isə

Konstitusiya ancaq millətin ümumi həyatının əsasında qoyulan idealların ilk ifadəsi

idi. Müharibə arxada qaldıqda Konstitusiya formaları çətinliklə müşahidə edilirdi.

Müharibə başa çatdıqda yenidənqurma prosesi eyni metod və əhval-ruhiyyə göstərdi.

General Ceksondan başlayaraq Linkolna qədər heç bir prezident öz

partiyasının lideri olmamışdı. Müharibə dövründə icra hakimiyyəti əlbəttə ki, işlərin

ön cərgəsində dayanırdı. Partiyalar da özünü sakit aparırdı. Millət siyasətin adi

məsələlərini kənara qoymuşdu. Heç kəs deyə bilməzdi ki, Linkoln sakit sülh

dövründə öz partiyasının şurasını necə idarə edir. Conson prezident olduqda

Konqress və İcra hakimiyyəti tam ayrılıqda fəaliyyət göstərirdilər. General Qrant

onları bir yerə gətirə bilmədi. O, nə partiya adamı idi, nə də dövlət xadimi, başqa

xüsusiyyətli işlərdə böyüyüb tərbiyə olmuşdu, heç bir siyasi liderlik iddiasında

deyildi.

Köhnə qaydaların və ingilis ənənələrinin güclü olduğu dövrlərdə - hökumətin

ilk günləri ərzində prezident işlərin mərkəzi fiqurası idi. Bir tərəfdən bu vəzifə xarici

siyasətin incə məsələlərində qərara gəlməyi məcbur edirdi, digər tərəfdən ilk

prezidentlər həqiqi partiya liderləri arasından seçilirdi. Həm də ki, onlar adamların

ictimai rəyinə təsir edirdilər. Onların ictimai iş təcrübəsi daha böyük idi. Onların

məruzələri qanunverici orqanı öz arxasınca aparırdı. Bu Konstitusiya

hüquqşünaslarının nəzəriyyəsi idi ki, Konqress və İcra hakimiyyəti qəti surətdə bir-

birindən ayrılır və fərqli funksiyalara malikdir. Bu şərtlə ki, onların hər biri

Monteskyö prinsiplərinə ideal surətdə uyğun olaraq digərini yoxlasın və

tarazlaşdırsın. Və bəzi hallarda Konqressin palatalarında elə adamlara rast gəlinirdi

ki, onların istedadı və təşəbbüskarlığı prezidentin özününkündən daha böyük, daha

səmərəli və daha çox xidmətə yarayan olurdu. Henri Kley belə adamların içərisində

daha görkəmlisi idi. O, Nümayəndələr Palatasının spikeri olduqda, sübut olundu ki,

354

partiyaların idarə olunmasında spikerlik başlıca yer tutur. O, nə qədər uzun müddətdə

Konqressdə qalırdısa, bütün ölkə bilirdi ki, viqlərin seçmək istədiyi heç bir prezident

yox, məhz o, öz partiyasının həqiqi lideridir.

General Cekson prezident olduqda, bütün dünyanın izlədiyi kimi,

demokratların siyasətini diqtə edirdi, lakin onun varisləri ona bənzəmirdilər. İşlər

qeyri-adi təzyiqlə öz normal axınından quldarlıq məsələsinə döndü. Duqlasın

liderliyə gəlişi ilə inqilab başlandı. Bütün şeylər əxlaq, sosial, iqtisadi qüvvələrin

yavaş hərəkətini, əhalinin miqrasiyasını, hisslərin, şəraitlərin dəyişilməsini

gözləyirdi. Sonralar Konqress Cənub demokratlarından təmizləndikdə və bütün

mütəşəkkil müxalifətdən yaxa qurtardıqda, respublikaçıların liderləri ağalıq etmək

üçün Konqressi də dəyişikliyə uğratdılar. Nümayəndələr Palatası özünü fəaliyyət

liderlərinin əlinə verdi.

Onun lideri ya prinsipial komitənin sədri, ya da palatanın spikeri olurdu.

Spiker komitələri təyin edirdi. Nümayəndələr Palatası özünü bütünlüklə

komitələrinin sərəncamına verirdi. Şəxsi təşəbbüslər onlara qarşı bir şey edə bilmirdi.

Müharibə dövrünün ilk spikeri Pennsilvaniyadan olan Qeluşa Qrau idi. O,

lider rolunu oynayırdı. Müharibə dövrünün ikinci konqressinin spikeri Kolfaks

palatanı ustalıqla idarə edirdi. Onların hər ikisi Stivenslə və çoxluğun digər aparıcı

adamları ilə əlbir fəaliyyət göstərirdi.

Təkcə iki il (1881-1883-cü illər) istisna təşkil edirdi, bu vaxt respublikaçılar

prezidentlə yanaşı senata sədrlik edən vitse-prezident vasitəsilə səsvermədə iştirak

etdiyinə görə, hər iki palatada çoxluq təşkil edirdilər. On dörd il (1876-1890-cı illər)

ərzində palataların hər ikisində çoxluq heç bir partiyaya məxsus olmadu. Lakin ölkə

respublikaçılardan üz döndərdi və Nümayəndələr Palatasına seçkilər hər iki ildən bir

onun tərkibini təzələyirdi, millət içərisində çoxluq və ştatların çoxluğu eyni şey

deyildi. Senat, yalnız respublikaçı prezident olduqdakı kiçik bir dövrdə

demokratların əlinə keçdi.

Konstitusiyaya on üçüncü, on dördüncü, on beşinci əlavələrin Konqressə

verdiyi səlahiyyətə görə, zəncilərin ağlarla bərabər vətəndaş hüquqlarının qorunması

qərara alındı, bu səlahiyyətlə ayrı-ayrı fərdlərin deyil, ştatların hüquqları

məhdudlaşdırıldı və federal hökumət deyil, ştatlar bu bərabərliyi pozanları

cəzalandırmalı idi.

Heysin dörd illik prezidentliyi dövründə Amerikada əvvəllər məlum olmayan

fəhlə narazılıqları başlandı. 14 iyul 1877-ci ildə Baltimor və Ohayo fəhlələri arasında

tətil başlandı. Belə tətillər Pennsilvaniya, Eri və Nyu York mərkəzi dəmir yollarında,

Şərqlə Qərb arasındakı əsas rabitə xəttində baş verdi. Pennsilvaniya kömür

mədənlərinin minlərlə şaxtaçıları, dəmiryolçularla birlikdə işləməkdən imtina etdilər.

Ancaq Birləşmiş Ştatların ordu dəstələri ştatın militsiasına kömək etdikdən sonra

qayda bərpa olundu və dəmir yolu kompaniyalarının mülkiyyəti qarət edilməkdən və

dağılmaqdan xilas edildi. İki həftə ərzində dəmir yolu nəqliyyatı iflic vəziyyətində

qaldı. Ümumi dəyəri on milyon dollar olan mülkiyyət dağıdıldı və ölkə fəhlə

təşkilatlarının gücünün nümayişindən qorxmağa başladı.

Heys ikinci müddətə namizəd göstərilmədi. 1880-ci ilin iyununda Çikaqoda

keçirilən qurultay general Qrantı namizəd göstərməyə və partiyanı köhnə rejimə

qaytarmağa cəhd etdi. Lakin buna cəhd edənlər məğlub oldular və Ohayo ştatından

355

olan Ceyms Qarfild partiyanın prezidentliyə yeni namizədi kimi irəli sürüldü. Nyu

Yorkdan olan Çester Artur isə vitse-prezidentliyə namizəd göstərildi. Bu

namizədlərdən heç biri yüksək vəzifə tutmamışdı. Qarfild könüllü zabit kimi

müharibədə yüksək hörmət qazanmışdı. Nümayəndələr Palatasının üzvü olmuşdu,

onun namizədliyi irəli sürüləndə Birləşmiş Ştatların senatoru seçilmişdi. O,

parlament lideri və natiq kimi məşhur idi. O, Heysdən fərqli olaraq öz partiyası ilə

yaxın əlaqədə idi. Artur Nyu York limanında vergi yığan olmuşdu, çox hallarda milli

siyasətdən kənarda dayanmışdı, əsasən öz ştatındakı partiya orqanında bir

hüquqşünas kimi fəaliyyət göstərmişdi. Onlar heç də bütün ölkə tərəfindən həvəslə

qarşılanmadılar. Demokratlar öz namizədlərini diqqəti cəlb edən hərbçilərdən

seçdilər. General Uilfild Skot Henkok və İndianadan uğurlu iş adamı olan və

Kanzasın Birliyə daxil olmasına qədər siyasətçi olmayan Uilyam İnqliş namizəd

göstərildi. Qarfild elektorlar kollegiyasında əlli doqquz səs çoxluğu ilə prezident

seçildi. O, 155 səsə qarşı 214 səs almışdı. Demokratlar təkcə prezident seçkisini

uduzmadılar, həm də Nümayəndələr Palatası və Senatın hər ikisində çoxluqlarını

itirdilər.

2 iyul 1881-ci ildə prezidentliyinin dördüncü ayında dəmir yol stansiyasından

öz yolu ilə keçərkən prezident Qarfild Çarlz Culis Qyutey tərəfindən güllə ilə

vuruldu. Ona sui-qəsd edən özünə axtardığı işi tapa bilməyən və xudbinliyindən

ağlını itirən bir adam idi. Səksən gün ərzində Prezident həyatla ölüm arasında

qalmışdı, axırda isə ölüm qalib gəldi.

Artıq tarixdə ikinci dəfə Birləşmiş Ştatların prezidenti qatilin əlindən ölürdü.

Bu faciələrdən birincisi böyük müharibə başa çatanda baş vermişdi. Bu vaxt hələ

vuruşanların qanı qaynamaqda davam edirdi. İkincisi sülh dövründə baş vermişdi və

öz başlanğıcını respublikaçıların iki böyük liderləri arasındakı ölümcül

düşmənçilikdən götürmüşdü. Kəmağıl fanatik güman edirdi ki, prezidentə qarşı olan

partiya fraksiyası naminə onun bu müdhiş əməli onu qəhrəmana çevirəcəkdir. Ona

görə də bir qədər əvvələ ekskurs etmək lazımdır. Ceyms Bleynlə Roskou Konkinq

arasındakı düşmənçilik bir neçə il əvvəl başlamışdı. Mendən olan gənc naşir Bleyn

ilk dəfə Palataya 1863-cü ildə daxil olmuşdu və tezliklə güclü liderlərdən birinə

çevrildi. Bleyn Konqressdəki liderlər arasında Nyu Yorkdan olan parlaq gənc vəkil

Roskou Konkinqi gördü. Tezliklə onların arasında rəqabət başlandı. Bleyn çox

sarkastik qaydada Konqressdə Konkinqin əleyhinə çıxış etdi. Konkinq bu çıxışdan

ağır dərəcədə incidi və həmin gündən ömrünün axırına qədər Bleynlə heç vaxt

danışmadı. Bundan sonra tezliklə Konkinq Senata seçildi və Bleyn Palatanın spikeri

oldu. Sonrakı illərdə hər ikisinin dostları onları barışdırmağa çalışdı. Bleyn

hazırlığını bildirsə də, Konkinq nifrətlə bundan imtina etdi. Bleyn-Konkinq

düşmənçiliyi öz nəticəsinə malik idi. Yalnız Konkinq Bleynin 1880-ci ildə namizəd

göstərilməsinin qarşısını aldı. Dörd il sonra isə Bleyn namizəd göstərildikdə, onun

məğlubiyyətinə Konkinq səbəb oldu. Bu sözləşmədən bir neçə il sonra Bleyn o

dövrdəki respublikaçıların lideri kimi görünürdü. O, 1876-cı ildə qurultayda vəznli

səs almışdı. Heys namizəd göstərildi və seçildi. Bleyn 1880-ci il seçkisini gözləməli

oldu və onun bu cəhdi də uğursuz oldu.

General Qrant prezidentliyi bitdikdən sonra dünya ətrafına səyahətə çıxdı. O,

əcnəbi xalqlar tərəfindən yüksək hörmətlə qarşılanırdı, təkcə amerikan kimi və

356

keçmiş prezident kimi deyil, birinci növbədə sərkərdə kimi. 1880-ci ildə

respublikaçılar partiyasının anti-Bleyn fraksiyasının liderləri prezidentliyə yenə

Qrantı namizəd göstərməyi qət etdi. Çikaqodakı qurultay iyunun ilk həftəsində

keçirildi. Bleyn hökmən namizəd göstəriləcəkdi, bir şərtlə ki, onun Konkinq kimi

özünə bərabər lider düşməni olmayaydı. Lakin nə Bleyn, nə də Qrant namizəd

göstərilmədi. Bu dəfə tutqun rəngli at tapmaq lazım idi və seçim Qarfildin üzərinə

düşdü və o, böyük üstünlüklə namizəd göstərildi. Qarfild heç də qurultayın seçimi

deyildi. Onun namizədliyi demək olar ki, adi bir təsadüf idi.

Respublikaçılar partiyasında Konkinq qanadı "yenilməzlər", Bleyn-Qarfild

qanadı isə "Yarım tərbiyə görmüşlər" kimi tanınırdı. Partiyadakı belə vəziyyətdən

təşvişə düşən ölkə qəfildən prezidentin öldürülməsi hadisəsi ilə üzləşdi. Qatil vəkil

olmaqla yanaşı, həm də ilahiyyatçı və siyasətçi idi. O, elan etdi ki, prezidentin

"uzaqlaşdırılması" siyasi zərurət idi. Guya ki, bu respublikaçılar partiyasını yenidən

birləşdirəcəkdi. Onun beyni qaydasında deyildi, ölkə də əslində onun qanının

axıdılmasını tələb etmirdi. Uzun mühakimədən sonra qışda o, ölüm hökmünə

məhkum edildi və öldürüldü. Belə olmasaydı o, ömrünün qalan hissəsini dəli kimi

dəlixanada keçirə bilərdi.

Güllə prezident Qarfildin bədəninə dəymişdi. Əvvəlcə güman edilirdi ki, o,

bir saatın içində öləcəkdir, lakin isti yay aylarını sağ qaldı. Millət gözləyirdi, ümid

edirdi və dua edirdi. Xəstə özünü mərd aparırdı. O, heç vaxt ufuldamırdı və

şikayətlənmirdi. O, bir neçə rəsmi sənədə imza atdı, lakin heç vaxt başını yastıqdan

qaldırmadı. Avqustda prezident dəniz kənarındakı kottecə aparıldı. Lakin bunun da

faydası az oldu və 19 sentyabr gecəsi o, öldü. Bir neçə saat sonra səhər açılmamışdan

bir az əvvəl Çester Artur Nyu York şəhərindəki öz evində ali vəzifəni qəbul etmək

üçün and içdi və hökumət «Yenilməzlərin» əlinə keçdi.

357

Ölkədə iqtisadi islahatlar. Yeni ştatlar.

Çester Allan Artur Nyu Yorkdan olmaqla, tanınmayan siyasətçi idi, siyasi

cəmiyyət dairələrində dövlət xadimindən daha çox lider kimi tanınırdı. Kabinet əsaslı

qaydada dəyişdirildi və böyük müharibə prezidentinin oğlu Robert Linkolndan başqa

Qarfildin kabinetindən heç kəs qalmadı. Arturun öz adminstrasiyasının

başlanğıcındakı qanunverici hərəkəti, vətəndaş xidmətinin islahatı oldu. Prezident

Artur öz Edmunds qanununa Ərazilərdə poliqamiya əleyhinə olan maddəni əlavə

etdi. Bu, Utadakı Mormon adətlərinə güclü zərbə vurdu və həm də Tarif aktı idi.

Bu vaxt respublikaçılar Senatda və Nümayəndələr Palatasında çoxluğu

itirdilər. Demokratlar öz növbəsində, ölkənin onlara inamının artmasına hazır

olduqlarını, həm də islahatların müdafiəçiləri olduqlarını göstərdilər.

1883-cü ilin əvvəlində demokrat Pendl İtonun təklif etdiyi qanun hər iki

palatadan səs çoxluğu ilə keçdi və Artur bu qanunu böyük məmnuniyyətlə imzaladı.

Bu qanunun şərtləri əsasında prezident bacardığı kimi islahatlara başladı. Prezident

Artur ilk günlərdən özünü ləyaqətli, həssas və möhkəm adam kimi göstərdi.

Seçkilərdən əvvəl o qədər də məşhur adam olmamasına baxmayaraq, prezident

vəzifəsi onun yaxşı keyfiyyətlərini üzə çıxardı. Bu vaxtlar müharibə dövrünün

şəraitləri və maliyyə zəruriyyətlərinə uyğunlaşdırılmış tarif rüsumları maliyyə

balansının üstünə gəlmişdi. Bu ölkə üçün çətin çəkilən yükü kimsə yüngülləşdirməli

idi. Demokratlarla respublikaçılar bu məsələdə heç də asanlıqla razılığa gəlmirdilər.

Bu bir köhnə məsələ olub, demokratları, bu məsələlərdə öz ənənələrini viqlərdən

götürən respublikaçılardan ayırırdı. 1881-1882-ci illərin qışında təyin edilmiş

komissiya ölkəni gəzməli, ticarətin və sənayenin milli şəraitləri ilə yanaşı, lokal

şəraitlərin yararlılığını öyrənməli və rüsumların azaldılması barədə qanun qəbul

etmək üçün Konqressə etibarlı məlumatlar verməli idi. Və nəticədə rüsumların

azaldılması barədə belə bir qanun qəbul olundu.

Bu dövrlərdə fəhlə hərəkatı da genişlənirdi. Hətta müxtəlif məşğuliyyətlərdən

olan fəhlələr birlikdə çıxış edirdilər. Sonralar, 1889-cu ildə Filadelfiyada dərzi Uri

Stivensin təşəbbüsü ilə müxtəlif məşğuliyyətlərdən olan fəhlələr birləşib mənafeləri

naminə və özlərinin müdafiəsi üçün cəmiyyət yaratmışdılar. Dövlət xadimləri

gördülər ki, "fəhlə cəngavərlərinin nəcib ordeni" böyüdükcə, onların qarşısında yeni

problem meydana gəlir. Bu cəmiyyətin üzvlərinin sayı yüz minə bərabər idli.

Səhnəyə yeni iqtisadi qüvvə gəlirdi.

Ölkənin əhalisi də sürətlə artmağa başladı, var-dövlət və resurslar da sürətlə

çoxalırdı. 1880-ci il əhalinin siyahıya alınması göstərdi ki, ötən on il ərzində əhalinin

sayı otuz faiz artaraq 38,5 milyon nəfərdən 50 milyon nəfərə çatmışdır. Ölkənin var-

dövləti isə qırx beş faiz artmış və ya 30 milyard dollardan 43,6 milyard dollara

çatmışdı. Heç nə ləngimirdi. Kənd təsərrüfatı, manufakturalar, kommersiya,

mədənlərdə istehsal və hər bir sənaye sahəsi ölkənin resurslarının üzərinə gəlirdi və

onu daha varlı edirdi. 1880-ci ildən sonra dəmir yol qiymətli kağızlarının dəyəri

əvvəlcə yavaş-yavaş, sonra isə sürətlə aşağı düşməyə başladı. 1884-cü ilin mayında

isə iflas baş verdi. Maliyyə böhranı, əlbəttə, ölkənin real resurslarına toxunmadı.

Belə bir şəraitdə 1884-cü ilin prezident seçkiləri gəlib çatdı. Respublikaçılar

ölkənin bu məsələlərini həll etməyə qadir olan adamı namizəd göstərsəydi, o,

358

prezident seçiləcəkdi. Lakin onlar belə adamı irəli sürmədilər. Məhz demokratlar

belə adamı tapdılar və qalib gəldilər. Demokrat partiyası qurultayının irəli sürdüyü

Qrover Klivlend milli siyasət səhnəsində yen adam idi, lakin Nyu York ştatındakı

ictimai xidmətdə öz qabiliyyətini göstərmişdi, axırıncı iki-üç il ərzində bütün ölkənin

diqqətini özünə cəlb edə bilmişdi.

Respublikaçılar partiyası iyirmi dörd il ərzində hökumətə nəzarəti əlində

saxladı. Həmin dövrdə bu çox böyük nailiyyət idi. Yeni seçki kampaniyası öz

hökmünü verməli idi. Respublikaçılar partiyasının qurultayı 1884-cü ilin ilk

həftəsində Çikaqoda keçirildi.

Demokratlar da elə həmin şəhərdə bir neçə həftə sonra yığışdı və Nyu Yorkun

qubernatoru Qrover Klivlendi prezidentliyə, İllinoysdan olan Tomas Hendriki vitse-

prezidentliyə namizəd göstərdi. Onlar öz platformalarında respublikaçılar

partiyasının pozulduğunu, çürüdüyünü göstərirdilər.

Qrover Klivlend keşiş oğlu idi, Nyu Cersidə Martin Van Burenin

inauqurasiya ayında anadan olmuşdu. Van Buren yeganə prezident idi ki, Nyu

Yorkdan seçilmişdi.

Kampaniya qeyri-adi əhəmiyyətə malik idi. Klivlend inaqurasiya nitqində

vətənpərvərlərə hüsn-rəğbət göstərdi.

Qrant ordudan tərxis edildi. O, sağalmaz xəstəlikdən əziyyət çəkirdi, ağzında

xərçəng xəstəliyi var idi. Yatağında uzanıb öz memuarını diqtə edirdi ki, kitabın

satışından gələn pulla öz ailəsini saxlasın və oğlunu düşdüyü maliyyə fırıldağından

xilas edə bilsin.

İyirmi il əvvəl, 1863-cü ildə Klivlend hələ iyirmi altı yaşında gənc oğlan

olarkən Buffalo şəhərində mahal prokuroru seçilmiş, 1871-ci ildə həmin mahalın

şerifi olmuş, on il sonra isə Buffalonun meri olmuşdu. 1882-ci ildə o, Nyu York

ştatının qubernatoru seçilmişdi. Həmin il respublikaçılara qarşı ümumi reaksiya

güclənmişdi. Nyu Yorkda olduğu kimi Pennsilvaniyada və Massaçusetsdə də

respublikaçıların yerinə demokratlar qubernator seçilmişdilər. Lakin başqa yerlərə

nisbətən Nyu Yorkda respublikaçılara qarşı münasibət daha sərt idi. 1880-ci ildə

Qarfildin prezident seçildiyi il, respublikaçılar Nyu Yorkda 21 min artıq səs

almışdılar, iki il sonra, 1882-ci ildə Klivlend öz respublikaçı rəqibinə 190 min səs

çoxluğu ilə qalib gəlib, ştatın qubernatoru seçilmişdi. Klivlendin atası ona kollec

təhsili verməmişdi, lakin xristian ailəsində gənc oğlan daha yaxşı təhsil görmüşdü.

Klivlendin seçilməsi ilə iyirmi səkkiz ildə birinci dəfə demokrat partiyasından olan

adam prezident seçildi.

Klivlendin prezident kimi vəzifəsi həm asan, həm də çətin idi. O, general

Cekson kimi qızğın müdafiə olunmurdu. Baxmayaraq ki, hamı bilirdi ki, o,

partiyanın deyil, xalqın prezidentidir. Onun əhalinin səsverməsi ilə respublikaçıların

namizədi olan Bleynin üzərində əldə etdiyi səs çoxluğu 23 minə bərabər idi.

Konqress seçkilərində demokratlar Nümayəndələr Palatasında güclü çoxluq

qazandılar. Senat isə respublikaçıların əlində qalırdı, Klivlend özünü müstəqil deyil,

demokrat hesab edirdi. O, güclü ədalət hissinə malik idi. O, heç vaxt qanunvericilik

orqanının üzvü olmamışdı. İctimai işə başladığı dövrdən yalnız icra orqanının

qulluqçusu olmuşdu. Bütün ölkənin diqqətini daha çox onun qeyri-adi sayda olan

vetoları cəlb edirdi. Bu vetoların çoxu pensiya qanunlarına qarşı tətbiq edilirdi.

359

Demokratların çoxluq təşkil etdiyi Nümayəndələr Palatası və respublikaçı Senat

vətəndaş müharibəsi ərzində federal ordularda qulluq etmiş hər bir sinifdən olan

adama maddi yardım göstərməyə meyl edirdi. Onlar milli xəzinədən bu pensiya

yardımını almaq hüququna malik olmalı idilər. Klivlend isə onların bu qəribə

hərəkətini yoxlamaq qərarına gəldi. O, güman edirdi ki, həqiqətən əlil olan adamların

hökumətdən pensiya alması kifayətdir və sadəcə xidmət üçün əlavə pul yardımı

edilməsini, o, ictimai pulların ədalətsiz xərclənməci və mərhəmət məsələsindən sui-

istifadə edilməsi kimi hesab edirdi.

Prezidentin və vitse-prezidentin hər ikisinin öldüyü və ya əmək qabiliyyətini

itirdiyi halda prezident vəzifəsinin kimə verilməsi qaydasının müəyyən edilməsi və

qoyulması daha mühüm əhəmiyyətə malik idi. Qanun layihəsi 1882-ci ilin yayında

Senat tərəfindən qəbul edilmiş qanuna əlavə edildi və bu iki dəfə Senat tərəfindən

qəbul edilsə də, Nümayəndələr Palatası onunla razılaşmadı. Qanuna görə, prezidentin

varisi Senatdan və ya senat fəaliyyət göstərə bilməsə, Nümayəndələr Palatasının

spikeri olmalı idi. Lakin Konqresin sessiyaları arasındakı fasilədə nə Senatın

nümayəndəsi, nə də Nümayəndələr Palatasının spikeri prezident ola bilməzdi. Bu

ABŞ-ın 21-ci prezidenti Arturun prezident olduğu dövrdə belə olmuşdu. Bu

Klivlendin prezidentliyinin ilk ilində də baş vermişdi. Klivlendlə birlikdə vitse-

prezident seçilmiş Hendriks 1885-ci ilin noyabrında vəfat etdi və prezidentlə onun

funksiyalarını icra edəcək adam arasında məsafə yarandı. Ona görə də prezidentin və

vitse prezidentin yaşı və Birləşmiş Ştatlarda anadan olması xüsusi əhəmiyyət kəsb

etdi. Dövlət katibi, maliyyə naziri, hərbi nazir, baş prokuror, rabitə naziri, hərbi-dəniz

qüvvələri naziri, daxili işlər naziri və kənd təsərrüfatı naziri vəzifələrinə də

Konstitusiyada prezident və vitse prezidentlər üçün qoyulan yaş və anadan olduqları

yer senzləri şamil edildi və bununla da məsələ birdəfəlik həll edildi.

Ölkə 80-ci illərin sonunda fəhlə hərəkatının güclənməsi ilə üz-üzə gəldi.

Çikaqodakı Heymarketdə 1886-cı ilin mayında proletariatın anarxist liderləri

görüşdülər və razılaşdılar ki, qanunlara tabe olmasınlar. Bu amerikan şəhəri polisinin

heç vaxt görmədiyi ciddi münaqişə ilə başa çatdı. Bu münaqişənin təsiri digər

şəhərlərə də yayıldı. "Əmək cəngavərləri"nə bənzəyən nəhəng təşkilatlar bir yerdə

çıxış edirdilər.

Anarxist təsiri artdıqca bölünmə və çürümə prosesi güclənirdi. Amerika

əməkçi federasiyası deyilən təşkilat meydana gəldi və onların yerini tutmaq istədi.

Klivlendə bu aydın oldu ki, iqtisadi narazılıqların kiçiyi yoxdur.

Artıq 1888-ci ilin yeni prezident seçkisi gəlib çatdı. Respublikaçılar

İndianadan olan general Bencamin Harrisonu namizəd göstərdilər. O, vaxtından

əvvəl ölməsi ilə Con Tayleri prezident etməyə şərait yaradan, 1841-ci ilin mart-

aprelində iki aylığa doqquzuncu prezident olmuş Uilyam Henri Harrisonun nəvəsi

idi. Hər iki partiya ölkənin ayrı-ayrı hissələrinə yollandı. Demokratlar məğlub

oldular. Klivlendin qazandığı əhalinin səsi rəqibininkindən yüz on min az idi, lakin

Harrison elektorlar kollegiyasında altmış beş səs çoxluğuna (168 səsə qarşı 233

səslə) malik idi. Nyu York və İndiana yenidən respublikaçılara tərəf dönmüşdü.

Konnektikut və Nyu Cersi istisna olmaqla heç bir şimal ştatı demokratların

namizədlərinə səs verməmişdi. Demokratlar hətta Nümayəndələr Palatası üzərində

360

olan nəzarəti də itirdilər. Konqressin seçiciləri respublikaçılara, öz rəqiblərindən on

iki artıq yer verdilər.

4 mart 1889-cu ildə Klivlend sakitcə yerini Harrisona verdi və hökumət

yenidən iyirmi səkkiz il əvvəl siyasətə nəzarət edən partiyanın əlinə keçdi.

Hökumətin xarici siyasəti Klivlendin vaxtında olduğu kimi qalırdı.

Harrison öz vəzifəsinə yeni dövrün əlamətləri içərisində başladı. Onu bu

vəzifəyə gətirən respublikaçılar partiyası heç də müharibə və yenidənqurma

dövrünün respublikaçılar partiyası deyildi. Bu sənaye inqilabının təzə günlərinin

respublikaçılar partiyası idi. Həll edilməli olan yeni məsələlər meydana çıxırdı.

Klivlend öz prezidentliyinin dörd ili ərzində çox şeyi dəyişdirmişdi. Ölkədə də çox

şey dəyişilmişdi. Cənub quldarlıqdan və iri torpaq sahiblərinin ağalığından azad

olduqdan sonra siyasətin sərrast məktəbini keçərək, motiv və rəylərdə Qərbin yeni

regionlarına bənzəyirdi. Cənub kənd təsərrüfatı regionu olaraq qalırdı. Onun

fermerləri artıq köhnə cəmiyyətin zadəgan plantatorları deyildi. Bu cəmiyyəti

müharibə dağıtmışdı. Bu fermerlərin bir hissəsi Endryu Consonun çıxdığı sinfə

mənsub idi. Sadə adamlar köhnə ənənələri saxlamırdılar. Bu adamlar əsasən qul

sahibləri deyildilər. Siyasətdə yeni olan adamlar fəaliyyət göstərirdilər. Bu dövrdə

general Qrantın, Consonun dövrlərində olduğu kimi, bütün siyasət Konqressin

liderlərindən gəlirdi. Harrison liderlik istedadına malik deyildi. Onun hərəkət tərzi

soyuqqanlı idi. Göründüyü kimi o, nə nəyəsə etimad göstərirdi, nə də özünə etimad

qazanırdı.

1889-90-ci illərdə Birləşmiş Ştatlara altı yeni ştat əlavə olundu: Şimali

Dakota, Cənubi Dakota, Montana, Vaşinqton, Aydaho və Vayominq. Bütün geniş

qitədə qırmızı dərililər üçün rezervasiyaların səpələndiyi beş Ərazi qalmışdı. 1889-cu

ildə dövlət Kanzas, Arkanzas və Texas dairəsində yerləşən hindu Ərazilərini hindu

tayfalarından satın aldı. Məqsəd bura ağ adamların köçməsi üçün şərait yaratmaq idi.

Bu gözəl torpağın ürəyi, ən yaxşı hissəsi isə Oklahoma idi. Ağ adamların buraya

dəlicəsinə axışması başladı. Əlli min nəfərə qədər məskun onun sərhəd xətlərində

düşərgə salmışdı ki, bir işarə ilə ora girsinlər və bu torpaqlara yiyələnsinlər. 22 aprel

1889-cu ildə prezidentin bəyanatından sonra gözləyənlər bu əraziyə cumdular və

bircə gün ərzində ərazi adamlarla doldu.

Orada-burada təcrid edilmiş rezervasiyalar qalırdı və onlar qanunla

qorunurdu. 1890-cı ilin əhalinin siyahıya alınması göstərdi ki, ölkənin əhalisi on il

ərzində 12,5 milyon nəfər artaraq 62,6 milyona çatmışdır. İmmiqrantlar əvvəlki kimi

yenə güclü surətdə buraya axışırdılar. Əsr ərzində ölkənin əməkçi əhalisinə əsasən

Şimali Avropadan olan adamlar əlavə olunurdu. İmmiqrantların içərisində latın-qall

qrupundan olan, Fransadan və Şimali İtaliyadan gələn adamlar da az deyildi. Əsrin

sonuna yaxın isə İtaliyanın cənubundan, Macarıstan və Polşadan gələn və aşağı

siniflərə mənsub olan adamlar çoxluq təşkil edirdi. Avropanın cənubundan gələnlərin

sayı ilbəil artırdı. Onların həyat standartları amerikanlarınkından tam fərqli idi.

Ölkənin qərbini, Sakit Okean sahilini dolduran çinlilər də heç cür müqayisə oluna

bilməyən həyat tərzinə malik idilər. Çinlilər bir ovuc düyü ilə qidalanmaqla

kifayətlənir, ən az əmək haqqı ilə işləməyə razı olurdular. Sakit okean sahilinin

əhalisi Çindən olan immiqrantların oraya buraxılmasına qarşı uzun illər səs-küy

qaldırırdılar. 1892-ci ilin mayında onların gözlədiyi kimi, federal hökumət belə bir

361

qayda qoydu ki, hələ yaşamaq hüququ qazanmamış bütün çinlilər Birləşmiş

Ştatlardan xaric edilirlər. Digər tərəfdən onlar bir vətəndaş kimi deyil, bir işçi kimi

çox arzu olunan idilər, ona görə də şərq limanlarına hər il böyük miqdarda gəlirdilər.

Onlar heç şübhəsiz, xoşagəlməyən adətlərə malik idilər, dilənçi şəraitində, qərb dəniz

limanlarını dolduran sıx kvartallarda böyüyürdülər və təbii olaraq içərisində

yaşamağa gəldikləri adamlardan ayrılırdılar.

Lakin onlar çox ağıllı, qabiliyyətli, ağır zəhmətə tab gətirən idilər. Ona görə

də onların şərq limanlarına gəlməsinə dözürdülər. Çünki onlar heç kəsin yerini

əlindən almırdılar. Ən ağır zəhmət tələb edən işlərdən yapışırdılar.

1890-cı il Konqress seçkilərində Nümayəndələr Palatasında demokratların

çoxluğu yüz əlliyə yaxın idi. Əvvəllər başlanan axın respublikaçıları 1892-ci ildə

bütünlüklə hakimiyyətdən uzaqlaşdırdı. Yenidən prezident seçkisi gəlib çatdıqda,

demokratlar bir daha Klivlendin namizədliyini irəli sürdülər. Respublikaçılar

prezident Harrisonun namizədliyini ikinci müddətə irəli sürdülər. 1888-ci ilin

seçkilərinin nəticəsi tam dəyişilmişdi. On iki milyonluq ümumi əhali səsindən

Klivlendə verilən səslər Harrisona verilən səslərdən üç yüz min çox idi. Elektorların

kollegiyasında isə 1888-ci il seçkilərindəki Klivlendin altmış beş az səs alması, bu

dəfə 1892-ci ildə onun yüz on artıq səs alması ilə əvəz olundu. Kolorado, Nevada,

Oreqon, Aydaho, Şimali Dakota və Kanzas öz səslərini xalq partiyasının

namizədlərinə verdi. O, ştatların çoxunda demokratlar öz prezident elektorlarını

namizəd göstərməmişdilər. Onlar böyüyən xalq partiyasını dəstəkləmək istəyirdilər

ki, səslər respublikaçılara verilməsin.

Qəzetlər xalq partiyasını tezliklə "populist" adlandırdılar. Klivlend prezident

seçildikdən sonra hər iki palatadakı çoxluq da demokratların əlinə keçdi. Otuz iki il

ərzində ilk dəfə idi ki, prezidentlik və hər iki palatadakı çoxluq demokratların əlinə

keçirdi. Ancaq Klivlend özü partiyasız prezidentə bənzəyirdi. Onun müstəqil

hərəkətləri, inamlı təşəbbüsləri, öz hakimiyyətindən istifadə etmək yolları məhz

bundan xəbər verirdi. Bu əlamətlər göstərirdi ki, o, özünü heç bir partiya birliyinə

borclu saymır. O, Monteskyö tərəfindən kəşf edilən və Konstitusiyada öz əksini

tapan nəzəriyyəyə uyğun hərəkət edirdi. O, dövlətin bir-birindən ayrı fəaliyyət

göstərən qanunvericilik və icra hakimiyyətini qəbul edirdi, onlar bir-biri ilə

əməkdaşlıq edə bilərdi, lakin biri o birinə komandanlıq edə bilməzdi. O, dövləti

partiya sisteminin bir hissəsi kimi deyil, qayğıkeşliklə icad edilmiş tarazlaşdırmaqla

yoxlanılan leqal fəaliyyət mexanizmini qəbul edirdi. Qanunvericilik orqanının

üzvləri tərəfindən təbii icra fəaliyyətini qəbul edən nöqteyi-nəzəri heç vaxt özünə

yaxın qoymurdu.

Bir mer, bir qubernator və bir prezident kimi o, həmişə düşünürdü ki, onun

fəaliyyətində qanunvericilik fəaliyyətini idarə etmək yox, yoxlamaq əsas yer tutur,

özünü həmişə partiya lideri deyil, inzibati qulluqçu hesab edirdi. O, öz kabinetini də

bu nəzəriyyənin prinsipləri əsasında təşkil etmişdi. Onun ilk kabinetində Tomas

Beyard, Lusius Lamar, Uilyam Vilas, Don Diskinson kimi adamlar var idi. Dövlət

katibi vəzifəsini vaxtilə Arturun kabinetinin üzvü olmuş, sonra isə Klivlendə kömək

göstərmək üçün keçmiş respublikaçılar birliyindən ayrılmış və demokrat olmuş bir

adam icra edirdi. Hərbi nazir Klivlendin əvvəlki adminstrasiyasında onun şəxsi katibi

olmuşdu. Poçt idarəsinin başçısı isə onun, Buffaloda hüquqşünas praktikası ilə

362

məşğul olan partnyoru idi. Baş prokuror isə Massaçusets məhkəməsinin

başçılarından biri olub, siyasətçi deyildi, sadəcə olaraq böyük hüquqşünas idi.

Beləliklə, prezident öz ətrafını partiya şurasının üzvləri ilə deyil, nazirliklərin

bacarıqlı başçıları ilə əhatə etmişdi. Xarici siyasət məsələlərində Klivlend möhkəmlik

və qabiliyyətlilik göstərirdi. Onun birinci hərəkətlərindən biri, Harrisonun Havay

adalarını Birləşmiş Ştatlara anneksiya etmək barədə Senatın təsdiqinə verdiyi

müqavilənin Senatdan çıxarılması idi. Bu müqavilə inqilabın qəribə sövdələşməsinin

son həddi idi.

363

Havay adalarının ələ keçirilməsi. İspan-amerikan müharibəsi.

«Açıq Qapı» siyasəti.

Havay adaları suveren kraliçanın tabeliyində idi. Onun hakimiyyəti

Konstitusiya dəyişikliyi ilə azaldılmalı idi. Krallığın xarakterinin dəyişilməsi ilə

mülkiyyət və siyasi hakimiyyət əcnəbilərin əlinə keçirdi. 1893-cü ilin yanvarında

Havay adalarının kraliçası Liliuokalani qərara aldı ki, öz hakimiyyətinə arxalanaraq

yeni konstitusiya elan etsin. Bu konstitusiya ada sakinlərini səsvermə hüququndan

məhrum edirdi və qanunçuluğu yenidən taxt-tacın nəzarəti altına salırdı. Paytaxt

Honoluluda olan əcnəbilər, başlıca olaraq amerikanlar onun niyyətlərini pozmağı,

hökuməti öz əllərinə almağı qət etdilər və Birləşmiş Ştatların burada yerləşən səfiri

onlara açıq köməklik göstərdi.

Birləşmiş Ştatların dənizçilərinə və top artirleriyasına, minadaşıyan gəmidən

limanda sahilə çıxmaq əmri verildi. Onların himayəsi altında, kraliçadan kənarda

əyalət hökuməti təsis edildi. Bu hökumət adaların Birləşmiş Ştatlara birləşməsi

barədə danışıqlar aparılması və razılıq əldə edilməsinə qədər fəaliyyət göstərəcəkdi.

16 fevral 1893-cü ildə prezident kimi Harrison öz müddət vaxtının

qurtarmasına iki həftə qalmış, Senata anneksiya müqaviləsini müzakirə etməyi və

onu ratifikasiya etməyi məsləhət gördü. Bu vaxt, 9 fevralda Honoluludakı Birləşmiş

Ştatların səfiri göstəriş olmadan hərəkət edərək, adalar üzərində Birləşmiş Ştatların

protektoratını elan etmişdi.

4 martda Klivlend prezident səlahiyyətlərini öz üzərinə götürdü və tezliklə

müqaviləni senatdan geri götürdü. Havay adalarına səlahiyyətli adamlar göndərildi

ki, qeyri-adi sövdələşmə faktını ayırd etsin və 18 dekabr 1893-cü ildə Prezident

Konqressə məlumat təqdim etdi ki, onun aldığı xəbərlərə müvafiq olaraq, Birləşmiş

Ştatların səfiri hökumət adından özbaşına hərəkət edərək, inqilabi vəziyyət

yaratmışdır. Taxtından devrilmiş kraliça isə öz taxtına bərpa edilməsi şərti kimi,

ümumi amnistiyaya və hüquqların qorunmasına razılıq verir. Klivlend səfirin səhvini

düzəltmək üçün, kraliçanı öz vəzifəsinə bərpa etməyi qərara almışdı. Lakin o, qeyd

edirdi ki, hər şey öz yerində qalsa, kraliça heç nə ilə razılaşmır və hakimiyyətin

əyalət hökumətinin əlində qalmasına isə inqilabın başlanması şərti kimi baxır.

1895-ci ilin ikinci yarısında xarici siyasət prezidentin əlinə keçdi. Bu vaxt

ölkə qızğın həyəcan hisslərini yaşadı. İki xalq yenidən böyük müharibə vəziyyətinə

gəlib çıxa bilərdi. İlbəil ingilis hökumətlərinin dəyişməsindən asılı olmayaraq, onlar

Venesuela hökuməti ilə Britaniya Qvianasının qərb sərhədləri barədə danışıqlar

aparırdı. Hər dəfə Britaniya sərhəd xəttini irəli çəkirdi. Birləşmiş Ştatlar hökuməti isə

bu danışıqları, hər tərəfi qane edən nəticəyə gətirmək istəyirdi. Monronun məşhur

1823-cü il bəyanatından sonra Birləşmiş Ştatlar hətta heç bir Avropa hökumətinin

Amerikada öz torpaqlarını genişləndirməsi və yeni torpaqlar tutmasına imkan

verməmək üçün hər şeyi etməyə hazır idi. Bu, bir başa Cənubi Amerika dövlətlərinə

himayəçilik olmasa da, Avropa xalqları ilə mübahisə demək idi. Və heç bir prezident,

istər respublikaçı, ya demokrat olsun, bu həlledici müzakirədə Britaniya Qvianasının

sərhədləri barədə Venesuelaya faydalı olan razılığa gəlməyi təkid etməkdə tərəddüd

göstərmirdi. Lakin nəticədə Venesuela hökumətinin qəbul etdiyi şərtlərlə razılaşmalı

oldu.

364

Klivlend 1895-ci ilin 17 dekabrında Konqressə məktub göndərdi ki, Birləşmiş

Ştatlar Venesuelanın hüquqlarını himayə etməyə borcludur. Konqressin palataları

qızğın mübahisələrdəki partiya fərqlərini unutdular və prezidentin Venesuela

barədəki məktubuna o saatca cavab verdilər. Üç gün içərisində, onun vurulan ziyan

üçün komissiya yaratmaq və buna pul ayırmaq xahişinin lehinə də səs verdilər və

bütün dünya gördü ki, Monro doktrinasına aid olan məsələdə Konqress prezidenti

necə ciddi müdafiə edir. Klivlend sülh adamı idi, lakin bu sülh ədalətə əsaslanmalı

idi. Ona görə də Amerika ilə İngiltərə arasındakı mübahisədə İngiltərənin baş naziri

lord Solsberi güzəştə getməli oldu. Mübahisə arbitrajın həllinə təqdim edildi.

Klivlend böyük qalibə çevrildi. O, bu örtülü məsələni iki xalqın ictimai rəyinə çıxardı

və bu rəy onu müdafiə etməklə, lord Solsberini məzəmmətləndirdi. 1895-ci ilin

yazında Dövlət katibi Qrişhom Alihəzrət hökumətinə təklif etdi ki, arbitrajın baş

müqaviləsinə görə, iki hökumət bu müzakirənin bütün ciddi məsələlərində ona tabe

olmalıdır, bu isə onların arasında tribunalın qərara gəldiyi müqavilə kimi özünü

göstərə bilər. Venesuela mübahisəsinin qəflətən qızışması okeanın hər iki tərəfindən

bu planı icra etməyi tezləşdirmək arzusu yaratdı. 11 yanvar 1897-ci ildə prezident

müqavilənin başa çatması və imzalanmasını görməkdən çox məmnun oldu. Lakin

Senat bu müqaviləni rədd etdi.

İmzaların mübadiləsindən iki ay sonra Klivlend prezidentliyinin vaxtı sona

yetdi və müqavilə öz həllini gözləyəndə, ondan bu vəzifəni qəbul edən respublikaçı

prezident Uilyam Mak-Kinli də Senata həmin müqaviləni təsdiq etməyi təkid etdi.

Lakin müqavilə yenidən rədd edildi. Demokratlar adminstrasiyasının son günlərində

xarici siyasətin daha ciddi və çətin olmasından yaranan dolaşıqlıqdan vəziyyət bir

qədər də tündləşdi.

Birləşmiş Ştatlarla Böyük Britaniya arasındakı pisləşmiş münasibətlərlə

yanaşı Kubada İspaniyanın idərçiliyinin çətinlikləri dözülməz dərəcədə böyüdü.

1895-ci ilin yazında güclü qiyam baş verdi. Bu adadakı axırıncı üsyandan on yeddi il

sonra baş vermişdi. Həmin üsyan 1868-1878-ci illərdə on bir il ərzində davam

etmişdi və yalnız İspaniya adminstrasiyasının radikal islahatlar keçirmək barədə

vədləri ilə nəticələnmişdi. Ada burada saxlanan ordu, hərbi dəniz qüvvələri və ispan

ağalığının qulluqçuları üçün vergi ödəməliydi. Yerli məskunlara səsvermə hüququ

verilmişdi, lakin bütün işlər adanın qubernatoru olan general-kapitanın sərəncamında

idi. Ada sakinlərin ödədikləri dözülməz vergi adanın özünün ictimai işlərinə sərf

olunmaq üçün də artırıldı. Ona görə də islahatların həyata keçirilməsi üçün

inqilabdan başqa bir yol yox idi və inqilabla bağlı heç bir ümid, mütləq

müstəqilliksiz həyata keçə bilməzdi.

İspaniya hökuməti qiyamı vəhşicəsinə yatırtmaq tədbirlərinə əl atdı. 1896-cı

ilin yanvarında Don Valeriano Ueyler adanın qubernatoru və general-kapitanı təyin

edildi və o, repressiya tədbirlərini davam etdirdi. Bu tədbirlər isə, onlara baxan bütün

sivilizasiyalı adamların insanlıq hisslərini lərzəyə saldı. Yeni qubernator görəndə ki,

meşələrdən, bataqlıqlardan və dağlardan ibarət olan ölkənin müqavimətinə son

qoymaq o qədər də asan olmayacaqdır, o, qiyam qaldıran mahalların hər bir kəndini,

qəsəbəsini dağıtmağa başladı. Orada yaşayan qadınları və uşaqları isə ölüm

düşərgələrinə qovdu, burada onlar gözətçilərin nəzarəti altında saxlanırdılar və

qiyamçılara kömək göstərə bilmirdilər. Ölkə beləliklə boşalmalı və burada heç bir ev

365

adında sığınacaq olmamalı idi. Qubernator ağıllı hərəkət və mərhəmət barədə heç bir

ehtiyatlılıq göstərmirdi. Çünki bu bədbəxtlik həm də düşərgədən kənardakı aclığı

saxlamaq üçün zəruri bir hal idi. O, bu bədbəxt insanlara özləri bacardığı kimi

həyatlarını mühafizə edib, saxlamağa imkan verirdi.

Rəylər Birləşmiş Ştatlar üçün çətin olan istiqamətdə hərəkət edirdi və belə

şeylərə prezident laqeyd qala bilməzdi. Heç kəs ölkənin qapısı ağzında dayanan

adanın taleyinə biganə deyildi, bu adanın əhalisi ölkə ilə ticarət və qonşuluq

münasibətləri ilə bağlı idi. Kubadan qorxulu tropik malyariya kiçik su məsafəsini

keçərək Birləşmiş Ştatların cənub limanlarını sirayətləndirmişdi. Çünki ispanlar

adanın limanlarında yerləşən böyük şəhərlərin təmizliyinə, sanitar vəziyyətinə fikir

vermirdilər. Lakin burada inqilab rəngi malyariya xəstəliyindən də qorxulu idi.

Klivlend Konqressə 1896-cı ilin dekabrındakı məruzəsində, Kuba

məsələlərini sülhsevər sonluğuna gətirməyin qaydaya salınmasının vacib olduğu

barədə çox ciddi danışdı. Məruzədə qeyd edilirdi ki, ya biz səbrlə İspaniyanın bu

mübahisəni öz qaydasına müvafiq olaraq kəsməsini gözləməliyik, ya da biz ona

dostcasına köməklik göstərməliyik. Ya İspaniya öz şərtləri ilə tabeliyində olan Kuba

ilə razılığa gəlməli, yaxud da Birləşmiş Ştatlar müdaxilə etməlidir. Prezidentin

sözləri əslində hər şeyin sadə olmasını qeyd etməklə, əsl məqsədi ört-basdır etmək

rolunu oynayırdı. Hər bir özəl danışıq sülh və razılıq əldə etmək üçün aparılırdı.

Hökumətin etiraz sözləri indi ucadan və bütün dünya qarşısında deyilirdi. Lakin hələ

fəaliyyət göstərmək vaxtı deyildi və bu fəaliyyət zəruri olduqda ona başçılıq etmək

başqalarının üzərinə düşəcəkdi.

Klivlendin narahat prezidentlik müddəti qurtarmaq üzrə idi. O, öz kabinetini

yüngüllük hissi ilə tərk edirdi. Onun partiyası ondan üz döndərmişdi. Son iki il

ərzində o, hökumətin ağır yükünü təkcə daşımışdı.

1894-cü ildə seçilən və çoxluğu respublikaçılardan olan palatalar,

demokratların çoxluq təşkil etdiyi palatalar kimi heç nə edə bilmirdi. O, maliyyə

vəziyyətini yüngülləşdirmək, qızıl ehtiyatını himayə etmək və ölkənin biznesini

möhkəmləndirmək üçün dəfələrlə onlardan kömək göstərməyi xahiş etmişdi.

Maliyyə naziri dəfələrlə yaxşı plan hazırlamışdı. Nazir Karlisl və prezident mümkün

olan hər şeyə əl atırdılar ki, maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşmasına kömək edən

islahatlar aparılsın. Lakin Konqress onların təklif etdiklərindən heç nəyi qəbul

etmirdi. Ona görə də son gəlib başa çatanda o, istirahət və sakit pensiya qazandı.

1896-cı ilin seçkiləri göstərdi ki, o, prezident olanda, onun saxladığı vulkanik

qüvvələr səviyyədən aşağıda dayanırmış. Ölkədə iqtisadi vəziyyət ağırlaşırdı.

Cənubun və Qərbin kənd təsərrüfat əraziləri üçün daha böyük çətinlik mövcud idi.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının qiyməti o qədər aşağı düşmüşdü ki, fermerlərin

ümumi iflasının qarşısını çox çətinliklə almaq olardı. Biznesin bütün növləri

depressiyaya məruz qalmışdı. Belə bir şəraitdə respublikaçılar Birləşmiş Ştatların

mərkəzi və şərq ştatlarında xeyli güclü idilər, bu ərazilərdə ticarət və manufaktura öz

inkişafından qalmırdı. Demokratlar isə öz müdafiəsini Cənubdan və Qərbdən alırdı.

Qeyri-adi təbliğat kampaniyası prezident seçkilərindən bir il əvvəl başladı.

Respublikaçıların qurultayı birinci çağırıldı və burada pulun qızıl standartının

tərəfdarları qalib gəldilər. Onlar dünyanın aparıcı ticarət edən xalqları ilə beynəlxalq

razılaşmalardan başqa azad gümüş sikkələrin işlədilməsinin əleyhinə idilər. Onların

366

prezident vəzifəsinə namizəd seçmələri də elə asan deyildi. Onlar bu zaman Ohayo

ştatının qubernatoru olan Uilyam Mak-Kinlini namizəd göstərdilər. O, Nümayəndələr

Palatasında uzun illər xidmətinə görə, bütün ölkəyə yaxşı tanış idi. Xüsusən o,

Qaydalar və Niyyətlər Komitəsinin sədri olanda məşhurlaşmışdı, bu komitə 1890-cı

ildə Tarif qanununu tərtib etmişdi və buna görə də demokratlar 1892-ci il

səsverməsində qalib gəlmişdilər. Üç həftə sonra demokratların qurultayı, "azad və

məhdudiyyət olmadan" hər iki sikkənin, qızıl və gümüşün hazırki şəraitdə on altının

birə nisbəti ilə, heç bir başqa xalqın köməyini və razılığını gözləmədən mübadiləyə

buraxılmasını tələb etdi və Uilyam Ceninqs Brayanı prezidentliyə namizəd göstərdi.

Nebraska ştatından olan namizəd qurultayın əhval-ruhiyyəsinə və həyəcanına uyğun

gəlirdi. Bütün ölkənin azad gümüş pul tərəfdarı kimi tanıdığı və partiyanın

liderlərindən biri olan Blend əvvəlcə səsvermədə irəlidə gedirdi. Brayan Konqressin

üzvü kimi Nümayəndələr Palatasında sikkə məsələsi barədə danışmasına

baxmayaraq, özünə liderlik yeri qazanmaq üçün heç nə etməmişdi. Ölkəyə elə də

tanış deyildi və qurultaya Nebraskadan olan, o qədər də nəzərə çarpmayan

nümayəndə heyəti ilə gəlmişdi. Qurultayın tribunasından etdiyi kiçik çıxış

namizədliyə irəli sürülmə müsabiqəsində onun qalib gəlməsinə səbəb oldu. Bu çıxış

arqumentlərinə görə deyil, hərarətinə görə çox güclü idi. Xalq partiyası da Brayanı öz

namizədi kimi qəbul etdi.

Sentyabrın əvvəlində isə demokratlardan kənarda olan nüfuzlu adamların

təşkilatı İndianapolisdə öz qurultaylarını keçirib özlərini Milli Demokrat Partiyası

adlandırdılar və bəyan etdilər ki, mühafizəkar adamlar demokrat partiyasının vergi,

dövlət gəliri və sikkə barədəki məsələlərdəki ənənəvi doktrinalarının həqiqət

olacağına inanırlar. Ona görə də pul mübahisəsinin nəticəsi seçki kampaniyasının

yeganə nəticəsi kimi görünürdü. Ölkə heç vaxt rəyin idarə olunması uğrunda belə

mübarizəni görməmişdi. Demokratlar və onların müttəfiqləri seçkilərdə dramatik

fayda əldə etdilər. Onların namizədi ölkəni başdan ayağa gəzərək adamlara özünün

moizə etdiyi doktrinalardan söhbət açırdı. Bu siyasi döyüşdə yalnız arqumentlə qalib

gəlmək olardı. Ölkə heç vaxt belə pamflet daşqınına düşməmişdi.

Radikal və mühafizəkar qüvvələr arasında təhlillər mübahisəsi gedirdi və bu

işdə mühafizəkar qüvvələr qalib gəldi. Seçki günü 3 noyabrda verilən on dörd milyon

səsdən altı milyon yarımı Brayana verildi, Mak-Kinli isə 7,1 milyon səs aldı.

Ohayodan və Potomakdan şimalda olan və Missisipidən şərqdə olan ştatların hamısı

səsi respublikaçı namizədə verdi, onlardan bəzilərində, məsələn Nyu York və Nyu

Cersidə görünməmiş böyük üstünlüklə respublikaçı namizəd səs qazandı.

Missisipidən qərbdə - Minnesotada, Ayovada, Şimali Dakotada, Oreqon və

Kaliforniyada, Ohayodan və Potomakdan cənubda isə Qərbi Virciniyada və

Kentukkidə respublikaçılar üstünlük qazandılar. Hətta Şimali Karolina və Tennessidə

də respublikaçılar xeyli güclü çıxdılar.

Konqressin hər iki palatasındakı çoxluq yenidən respublikaçılara qayıtdı və

artıq heç kəs şübhə edə bilməzdi ki, bu, bütün ölkənin qərarıdır. Lakin hava

bütünlüklə təmizlənmədi. Daxili müharibə və sülh məsələləri geridə qaldı, unuduldu.

Hər iki palatada respublikaçıların çoxluq təşkil etməsinə baxmayaraq, 1896-cı ilin

martında 1884-cü il qanununun qırx altıncı maddəsinə edilən düzəliş - "Birləşmiş

Ştatların ordusunda və hərbi qüvvələrindən axırıncı qiyamın əvvəlində ona xidmət

367

edən hər kəs, sonralar Konfederat Ştatlar adlanan bir quruluşun hərbi, hərbi-dəniz və

mülki işlərində xidmət edən hər kəs və ya axırıncı qiyam vaxtı qiyamçı ştatlardan

olan kimsə Birləşmiş Ştatların ordu və hərbi dəniz qüvvələrində heç bir vəzifəyə

təyin edilə bilməz" barədəki düzəliş bütünlüklə ləğv edildi. Bu "Unutma Aktı"nın

finalı idi.

Bu vaxt belə fikir də şüurlara hakim kəsilməyə başladı ki, Amerika dünyanın

iqtisadi taleyinə rəhbərlik edə bilər. Amerika polad əritmə zavodlarının məhsulları

rəqabətdən qorxmurdu.

Ölkənin Kubadakı vəziyyətlə əlaqədar səbri tükəndi. 14 fevral 1898-ci ildə,

Müqəddəs Valentin günündə Birləşmiş Ştatların döyüş gəmisi "Men" Havana

limanına xoş məramla gəlmişdi, gəmi burada partladılaraq kiçik hissələrə bölündü.

Partlayışda iki zabit və gəmi komandasından 258 nəfər dənizçi həlak oldu. Diqqətli

təhqiqat əvvəlcədən partladılmanın hazırlandığını göstərdi. Burada heç bir qəza

məsələsi ola bilməzdi. Gəmi lövbər saldığı yerdə, onun altına partladıcı maddə

qoyulmuşdu. İki ay içərisində İspaniya və Birləşmiş Ştatlar müharibə vəziyyətində

oldu, ona görə yox ki, amerikan hərbi-dəniz gəmisi İspaniya limanında

partladılmışdı. Ona görə ki, bu faciəli hadisə ictimai rəyi ayağa qaldırmışdı. Bundan

başqa Kubadakı ispan hakimiyyətinin "Men" gəmisini partlatmaq sahəsində təqsiri

barədə heç bir şəhadət yox idi.

Lakin bu partlayış bütün ölkənin rəyini dəyişdirmişdi. Prezident Mak-Kinli

Konqressin üzvlərinin nəbzini yoxlamaq üçün elə ustalığa malik deyildi. O, on dörd

il Nümayəndələr Palatasının iclaslarında iştirak etmişdi. O, müstəqil hərəkət edə

bilmirdi, çox vaxt hakimiyyətin qanunvericilik qanadı ilə birləşirdi. Mak-Kinli Kuba

məsələsi barədə hər bir arqumentlə İspaniya hökumətinə təzyiq göstərirdi. Birləşmiş

Ştatların dostcasına müdaxiləsi bu məsələni yoluna qoymağa xidmət edirdi. Lakin

Kuba narahatlıqları, öz həllinə heç də əvvəlkindən yaxın görünmürdü.

Prezidentin tələsik hərəkətləri Konqressin səbirsizliyi və "Men" gəmisinin

partladılmasından sonra adamların bu barədəki hisslərinin qızışması ilə əlaqədar idi.

Konqress müharibə məsələlərinə baxan hakimiyyət idi. Hadisələrin gedişi göstərirdi

ki, radikal addımlardan çəkindirmək uzun müddət ərzində mümkün olmayacaqdır.

Əziyyət çəkən Kuba xalqından hər gün kədərləndirici xəbərlər gəlirdi. Həbs

düşərgələrindən gələn xəbərlər xüsusilə ağır idi. Ada lap qonşuluqda idi, ona görə də

müharibə səhnəsindən xəbərlər tez gəlib çatırdı. Konqressin üzvləri özləri həbs

düşərgələrinə və adanın qiyam qaldırmış əsas yerlərinə gedir və burada gördüklərini

və eşitdiklərini palataların iclaslarında danışırdılar.

Prezident işlərin idarə edilməsini öz əlində saxlamaq istəyirdi, lakin qorxurdu

ki, narahat palatalar tezliklə onun nəzarətini pozsunlar. Danışıqlar heç də Havana

limanlarındakı partlayışdan sonra olan kimi adamların səbirsizliyinə uyğun qaydada

sürətli getmirdi və bu Konqressin liderlərindən fəaliyyət göstərməyi tələb edirdi.

Mak-Kinli müqavilə təklifinin taleyinə şübhə edirdi, o, güman edirdi ki, daha bir

risqə getməklə ümidlər puça çıxdıqda, ölkədəki rəy onu mühakimə edəcəkdir. Buna

görə də qəflətən danışıqlara son qoydu.

1898-ci il aprelin 11-də o, Konqressdən Kubadakı düşmənçiliyə son qoymaq

üçün səlahiyyət xahiş etdi və aprelin 18-də Konqress elan etdi ki, Kuba xalqı azad və

müstəqildir. Konqress prezidentə səlahiyyət verdi ki, adadakı hakimiyyəti və

368

hökuməti tərk etməyə İspaniyanı məcbur etmək üçün Birləşmiş Ştatların ordusundan

və hərbi-dəniz qüvvələrindən istifadə etsin. İki ölkə - ABŞ ilə İspaniya arasındakı

bütün diplomatik münasibətlər kəsildi və aprelin 25-də müharibə haqqında rəsmi

bəyanat verildi.

Hər iki palata prezidentə səlahiyyət verdi ki, İspaniyanı adadan qovsun.

Birləşmiş Ştatlar adaya hərbi müdaxilə etdi. Bu hisslərin müharibəsi idi, hər kəs

görürdü ki, ölkə bu qəfləti müharibəyə hazırlaşmamışdır. Birləşmiş Ştatların nizami

ordusunun tərkibi 28 min zabit və əsgərdən ibarət idi. Məhz belə bir yük əlli il əvvəl

Meksika ilə aparılan müharibədə könüllülərin üzərinə düşmüşdü. May ayının

sonunda nizami ordunun say tərkibi 42 min nəfərə çatdırıldı. Lakin yeni adamlar

əsgərliyə təzə cəlb edilənlər idi. Ona görə də könüllülər, nizami ordunun

əsgərlərindən tez yığışırdı.

Mayın sonuna yaxın prezidentin çağırışına cavab olaraq 118 min nəfərdən çox

əsgər və altı min zabit könüllü hərbi xidmətə yığışdı, onların əksəriyyəti ştatların

militsiası idi. Onlar tezliklə döyüşə hazır oldular və əmri gözlədilər. Konqress nizami

ordunun 65 min nəfərə çatdırılmasına icazə verdi və onlardan 56 min nəfəri avqust

ayı başlamamışdan yığıldı. Bu dövrdə köməkçi qüvvələrin sayı 216 min nəfərə çatdı

və onlar ölkənin hər tərəfindən gəlirdilər. O da nəzərə çarpırdı ki, cənublular xidmət

üçün özlərini necə qabağa atırlar. Cənub Konfederasiyası ordusunda zabit olmuş

yaşlı adamlar komandirlik vəzifəsini xahiş edirdilər və buna nail olurdular. Çünki

Kontribusiya haqqındakı Aktın qəbul edilməsindən iki il keçmişdi. Ölkəni birlik və

ümumi hadisə üçün həvəs barədə yeni hisslər həyəcanı bürümüşdü. Artıq ölkənin

ayrı-ayrı hissələrinin arasında elə bir fərq yox idi. Cəbhədə bayraq dalğalandıqda, bu

fərqlər unudulurdu.

Bu coşğunluğun ilk dalğası başlandıqda, müharibə də başlandı. İyul ayı

qurtarmamışdan amerikan qoşun dəstələri Kubanı və Porto Rikonu tutmuşdu və

İspaniyaya sülh şərtləri təklif olundu.

Müharibənin ilk döyüşü Şərqdə, İspaniyaya məxsus olan Filippin

arxipenalaqında başladı. Admiral Diueyin komandanlıq etdiyi Birləşmiş Ştatlar

eskadrası 1898-ci il mayın 1-də səhər tezdən Filippinin paytaxtı yerləşən Manila

buxtasında ispan donanmasına hücum etdi və onu darmadağın etdi. Amerikan

donanmasına isə azacıq ziyan dəydi, bir nəfər də olsun dənizçi və gəmi itgisinə yol

verilmədi.

Kuba adasında isə ispan admiralı Servera Santyaqo de Kubanın üstünə

hücuma keçdi. Bu adanın cənub limanı olmaqla, onun yaxınındakı açıq dənizə ən

yaxın nöqtəsi idi. Karib dənizi geniş idi, amerikan komandanları söz vermişdilər ki,

onlar birinci olaraq Martinikanı, sonra Venesuela körfəzinə yaxın olan Kyurasaonu

tutacaqlar. Amerikan baş komandanı Serveranı Porto-Riko limanlarında axtaranda o,

gözə çarpmadan Santyaqo limanına girmişdi. Santyaqoda demək olar ki, o, iki həftə

qalmışdı, onu amerikan dənizçiləri burada tapmışdılar. Uca qayalar yaxındakı limanı

örtürdü, giriş üçün dar, genişləndirilmiş boğaz var idi. Qayalardan müşahidə olunan

limanda, heç kəs gizlənən bu gəmiləri görməmişdi. Mayın 29-da amerikan

donanmasının eskadrası kommandor Skleyin başçılığı altında limanı mühasirəyə aldı,

onlar buna əmin idilər ki, ispan eskadrası limanda dayanmışdır və iyunun 1-də,

arxada hərəkət edən baş komandan admiral Sempson gəlib çıxdı və özünün ağır

369

gəmilərini mühasirə qüvvələrinə əlavə etdi və komandanlığı öz üzərinə götürdü. Bu

vuruşlarda altı yüz ispan zabiti və dənizçisi öldürüldü və ya batırıldı. Min yeddi yüz

adam yandırılan və məhv edilən gəmilərdən əsir kimi götürüldü. İki həftə ərzində

Kubanın ən cənub nöqtəsi və rayonu olan Santyaqo amerikanların əlinə keçdi.

General Şefterə kömək gəlməklə onun qüvvələrinin sayı 21 min nəfərə çatdı

və şəhər bütünlüklə mühasirəyə alındı. Atəş açılana qədər on səkkiz min nəfər

qadına, uşağa və xarici sakinlərə mühasirə xəttindən çıxmağa icazə verildi.

Donanmadakı ağır toplardan və təpələrdəki batareyalardan atəş açılmağa

başlandıqda, sonluq artıq qaçılmaz idi. Təslim olmaq barədə danışıqlar 12-də

başlandı və 17-də təkcə şəhər deyil, bütün cənub nöqtələri tutuldu.

İyulun 21-də general-mayor Mayls Quantanamo buxtasından üzərək Porto

Rikoya yollandı. Burada o, Birləşmiş Ştatlardan göndərilən köməklə birləşdi və

adanın cənub və qərb hissələri, heç bir müqavimət olmadan amerikanlar tərəfindən

ələ keçirildi. İyulun 26-da İspaniya hökuməti sülh təkliflərini Fransanın

Vaşinqtondakı səfiri Kambon vasitəsilə göndərdi və 30 iyulda sülh müqaviləsinin

qəti şərtləri həmin vasitəçinin köməyi ilə təklif edildi.

Avqustun ortalarında uzaq Filippindəki Manilada belə qərara alındı ki, heç bir

İspaniya qüvvəsi Birləşmiş Ştatlar ordularına heç bir yerdə müqavimət

göstərməyəcəkdir. Təkcə sülhün bütün şərtləri razılaşdırılmaq üçün qaldı. İlk dəfə

Birləşmiş Ştatların hərbi-dəniz qüvvələri öz gücünü ispanlara göstərdi. Çünki

amerikanların gəmiləri daha müasir və yaxşı silahlanmış idi, daha yaxşı poladdan

qayrılmışdı və dünyadakı ən yaxşı maşinistlərə malik idi.

Avqust ayında Kubadakı qoşun dəstələrinin əksəriyyəti Birləşmiş Ştatlara

qayıtdı. Filippin müstəsna olmaqla, göründüyü kimi müharibə başa çatırdı. 12

avqustda sülh protokolu Vaşinqtonda imzalandı. Filippində admiral Diuey Manilanı

işğal etmək üçün köməyin gəlməsini gözləyirdi. Lakin əlavə ordu müttəfiqi olmadan

o, çox gözləyə bilməzdi. Kuba kimi Filippində də İspaniya idarəçiliyinə qarşı

dəfələrlə qiyam qalxırdı. Dörd aylıq sülh dövrü mövcud olduqda komandor Diuey

Vaşinqtondan şərq sularında İspaniya dəniz qüvvələrinə hücum etmək əmrini aldı.

Diuey qiyamçıların başçısı Aquinaldonu Manilaya xəbər aparmağa göndərdi.

Onun Luson adası əhalisinə təsiri yaxşı məlum idi. Amerika komandanı onu silah və

geyimlə təchiz etdi. Komandor Diuey şərqdə ispan donanmasının darmadağın

edilməsinə komnadanlıq etməli idi. Ordu hissələri Filippinə göndərilməli idi ki,

silahla onu işğal etsin. 13 avqustda, Vaşinqtonda sülh protokolu imzalandığı günün

sabahı, Manilaya hücum üçün hər şey hazır idi. Bu vaxt Aquinaldonun qüvvələri bu

əməliyyatda özlərinin iştirakına şübhə ilə baxdılar.

Payızda sülh komissiyaları Parisdə son razılaşmanı əldə etmək üçün

görüşdükdə, Birləşmiş Ştatlar onun ordusunun toxunduğu hər şeyi tələb etdi və aldı:

Kubanı kubalılar üçün, Porto Rikonu və Filippin adalarını və onların yolunun

üstündə olan kiçik Quam adasını isə öz torpaqları kimi.

Birləşmiş Ştatların orduları 6 iyul 1898-ci ildə Santyaqo xəttində olanda,

Konqressin hər iki palatasında Havay adalarının Birləşmiş Ştatlara anneksiya

edilməsi barədə qərar qəbul edildi və Klivlendin bir az fasilə verdiyi inqilabi proses

başa çatdı. Amerika hakimiyyəti ispan müstəmləkələrinə toxunan kimi, İspaniya

imperiyası xırda hissələrə bölünməyə başladı. İspan müstəmləkələrindəki

370

hökumətlərin hamısı süqut etdi və ümidsiz şəkildə çürüdü. Belə bir şəraitdə 1900-cü

il prezident seçkiləri gəlib çatdı. Brayan yenidən respublikaçıların namizəd kimi

saxladığı Mak-Kinliyə qarşı, demokratlar tərəfindən namizəd göstərildi.

Respublikaçılar qızıl və gümüş pul arasında nisbətin on altının birə nisbəti kimi hər

ikisinin sərbəst pul olmasını bir daha tələb etdilər. Heç kəs seçkilərin nəticəsi barədə

qorxu hissi keçirmirdi və Mak-Kinli heç bir çətinlik çəkmədən ikinci müddətə

prezident seçildi. Bu yeni əsrin astanasında baş verdi.

Əsr başa çatanda Çində inqilabi qüvvələrin irəliləyişi baş verdi. Qiyamçı

dəstələr bütün ölkəni, paytaxtın özünü doldurmuşdu. Onlar əcnəbi qüvvələrin

təsirinə, xüsusən Rusiya, İngiltərə və Almaniyanın Çinin limanlarına daxil olması

əleyhinə etiraz edirdilər. Amerika digər xalqların nümayəndələri üçün Pekində

təhlükə yarandığını gördükdə, onların vəziyyətini yüngülləşdirmək üçün hərbi

dəstələr göndərdi. Amerika öz yeni rolunu uğurla oynayırdı. Yeni əsr ona yeni

qüvvələr verəcəkdi, ən başlıcası isə böyük uğur vəd edirdi.

ABŞ 1898-ci ildə İspaniya ilə müharibə apararaq Filippini, Quam adalarını və

Porto Rikonu tutdu və Kuba üzərində protektorat elan etdi. Bu müharibə həmin

ölkələrin xalqlarının mübarizəsinə kömək adı altında aparılırdı. Baxmayaraq ki,

amerikanlar könülsüz olaraq imperialistlərə çevrilmişdilər, 1898-ci ildən sonra

Birləşmiş Ştatlar artıq mühüm Sakit okean dövləti idi və amerikan iş adamları nüfuz

etməyə çalışan ambitsiyaları ilə nəhəng Çin bazarının qapısını döyürdülər. Bu

bazarın qapısı 1890-cı illərdə sürətlə bağlanmışdı, lakin Britaniya, Fransa, Rusiya və

Yaponiya hər cür yollarla özlərinə

Mancuriyadan Cənibi Çinə qədər olan ərazilərdə təsir zonaları yaradırdılar.

ABŞ isə Uzaq Şərqdə "Açıq qapılar" doktrinasını həyata keçirməyə başladı. Bu

doktrina 1899-cu ildə ABŞ-ın Dövlət katibi Con Heyin Avropa dövlətlərinə və

Yaponiya hökumətlərinə göndərdiyi notalarda irəli sürülmüşdü. Bu doktrina ABŞ-ın

"kommersiya təşkilatlarının" Çində, həmçinin dövlətin "təsir sferalarında" olan digər

ərazilərdə "açıq qapıları" saxlamaq istəyini elan edirdi. Dövlət katibi müraciətində

xahiş edirdi ki, onlar öz mənafe sferalarında və icarəyə götürdükləri ərazilərdə bütün

millətlərə bərabər investisiya imkanları yaratsınlar. Hey bəyan ediridi ki, bütün

dövlətlər "Açıq Qapı"ya hörmət etməyə razılıq vermişlər, hətta baxmayaraq ki,

Rusiya hansısa vəd verməkdən imtina etmişdi. 1900-cu ilin 3 iyulunda baş verən

Boksçular üsyanından sonra – bu xarici təsirlərə qarşı Çində baş verən iğtişaşlar idi,

– Hey özünün ikinci «Açıq Qapı» notasını göndərdi. Bu sənədlə bəyan etdi ki,

Amerikanın siyasəti Çinin ərazi və siyasi bütovlüyünü qoruyub saxlamağa

yönəldilmişdir. Bu yolla ABŞ öz rəqiblərini sıxışdırıb çıxarır və ölkənin xaricində

yeni torpaqlar ələ keçirmək siyasətinə yol açırdı. Lakin bu bəyanatlar elə böyük

effektə malik olmurdu.

son

İstifadə olunan ədəbiyyat

Bibliography

371

1. The American Past, A history of the United States from Concord

to Hiroshima, 1775 – 1945 by Roger Butterfield. Simon and Schuster, New

York, 1961

2. American’s eleven greatest presidents. 2nd

edited by Morton

Borden. Rand McNally and Company, Chicago, 1971

3. Bradford William. History of Plymouth Plantation. Internet.

4. The Cambridge Encyclopedia. Edited by David Crystal, 3rd

edition, 1997.

5. Clark, George. English History – a survey. Oxford at the

Clarendon Press. 1971

6. Churchill, Sir Winston Leonard Spenser. History of the English-

speaking Peoples. In 4 volumes. London, Cassell, 1962

7. Durant, Will and Ariel. The lessons of History. Simon and

Schuster, New York, 1968

8. Durant, Will and Ariel. The age of Voltaire. Simon and Schuster,

New York, 1965

9. Elson, Henry William. History of United States of America. New

York, The Macmillan company, 1914

10. Encyclopedia of American History. Edited by R. B. Morris. New

York. Harper and Brothers, 1953

11. Encyclopedia of American Biography. John A. Garraty, Jerome L.

Sternstein. 2nd

edition, New York. Harper Collins Publishers, 1995.

12. Frend S. Bullitew C. Tomas Woodrow Wilson, 28th

president of

the USA. Psychological study. Boston, Houghton Miffin Company, 1966

13. History of Humanity, Scientific and cultural development. Edition

J. Hermann, E. Z. Zurcher. UNESCO, 1996

14. The French Revolution. A History of Thomas Carlyle. London,

published by M. Dent and Sons. 1913. V 2

15. Kennedy, John Fitzgerald. Profiles in Courage. 1956. Internet

16. Macaulay, Thomas Babington. The History of England. Copyright

edition. Leipzig, 1849, volumes 2, 3, 4, 7, 8, 9

17. Merriam and Webster’s. Biographical Dictionary. Merriam-

Webster Incorporated Publishers. Springfield. Massachusetts, 1995

18. The New Encyclopedia Britannica, in 30 volumes. Helen

Hemingway Benton. 1973-1974. Chicago, USA, 1976. V 18th

.

19. Nixon, Richard Milhous. Defeat and Renewal, 1990. Internet

20. Palmer R. R. A History of the Modern World. New York, 1953

372

21. Sandburg, Carl. Abraham Lincoln. His speeches and writings.

Grossetti Library, 1962

22. Seaman L. C. B. A new history of England. Brighton, The

Harvester Press, 1981

23. Starr, Chester G. A history of the Ancient World. New York ,

Oxford University Press, 1965

24. Western Civilizations. 14th

edition. Judith G. Coffin, Robert S.

Stacey, Robert E. Lerner, Standish Meacham. ISBN 0-393-97686-6

25. Woodrow, Wilson Thomas. A History of American people. In 5

volumes. New York and London. Harper and Brothers publishers, 1901-1902

The works, which content the books “The International library of famous

literature” in 20 volumes. Edited by Dr. Richard Garnett. London, the Standard:

1900

26. Bancroft George. Colonial America, vol. 11, p.4902 famous

27. Brooks, Phillips. Abraham Lincoln, vol.15, p.7291

28. Buckle, Henry Thomas. History of Civilization in England,

vol.20, p.9355

29. The Declaration of Independence. Jefferson, vol.15, p. 6944

30. Demosthenes. On the Grown, vol.2 , p.730

31. Emerson, Ralf Waldo. Compensation, vol.15, p.7196

32. Franklin, Benjamin, Autobiography, vol.15, p.6860

33. Green, John Richard, The Independence of America, vol.15,

p.6926

34. Green, John Richard, Three Phases of English History, vol.6,

p.2545

35. Henry, Patrick, Address Before the Convention of Delegates.

March 28, 1775, vol.2, p.4916

36. Jefferson, Thomas. The Character of Washington, vol.15, p.6968

37. Lincoln, Abraham. The Second Inaugural Address, vol.15, p.7288

38. Paine, Thomas, Thoughts of the Present State of the American

Affairs, vol.17, p.4919

39. Rollin, Charles, Spartans and the Laws Lycurgus, vol.1, p.423

40. Smith, Captain John, The Adventures, vol.10, p.4832

41. Tocqueville, Alexis De, Pioneer Life in America, vol.15, p.7257

42. Tocqueville, Alexis De, Democracy and Women, vol.15, p. 7242

373

43. Washington, George, Farewell Address to the People of the

United States. Sept. 17, 1796, vol.15, p. 6948

44. Qamilğton, Aleksandr. Statği. Moskva, «Mıslğ», 1999

45. Bgkon Frensis. Soçineniə v 2x tomax. Moskva, «Mıslğ», 1971

46. Konstituüii i zakonodatelğnıe aktı burjuaznıx qosudarstv. Moskva,

İzdatelğstvo öridiçeskoy literaturı, 1957

47. Polo, Marko. «Kniqa». Moskva, «Mıslğ», 1997

48. Reyqan, Ronalğd. «Otkrovenno qovorə». İzbrannıe reçi. Moskva,

İzdatelğstvo «Novosti». 1990

49. Üveyq, Stefan. Sobranie soçineniy 4x tomax, tom 2. «Otkrıtie

Glğdorado». Moskva «Xudojestvennaə literatura», 1983

50. Lazarus, Emma. Sonnet «The new Colossus». Internet.

374

Kitabın içindəkilər

Səh.

Birləşmiş Ştatlara artan maraq

Müqəddimə

Yeni Dünyanın kəşfi

Amerikanın avropalılar tərəfindən məskünlaşması

Şimalı Amerikada ilk ingilis koloniyaları

Yeni Plimut koloniyası

Cənubda və Orta ərazilərdə ingilis koloniyalarının güclənməsi

İngiltərədə inqilab və onun nəticələri

Koloniyaların bərqərar olması. İlk qiyamlar

Koloniyaların idarə edilməsi formaları. Təhsilin inkişafı

Nyu York şəhərinin ələ keçirilməsi və Pennsilvaniya koloniyasının

yaranması.

Hindularla münasibətlər.

Avropadaki müharibələrin Şimali Amerikanın vəziyyətinə təsiri

Koloniyaların öz düşmənləri ilə münaqişələri

Koloniyalarda iqtisadi-sosial vəziyyət. Zənci qəsdləri

Fransızlarla toqquşma və Corc Vaşingtonun fəaliyyətinin başlanması

Koloniyalarda özünü idarə etmə meyilləri

Möhür Aktı

İmperiyanın koloniyaları iqtisadi cəhətdən boğması

Tounşend rüsumları və Çay Aktı. «Dözülməz Aktlara» müqavimət.

İlk konqressdə inqilabi çıxışlar

İstiqlaliyyət uğrunda mübarizə

«İstiqlaliyyət Deklarasiyası». İstiqlaliyyət mübarizəsinin ilk illəri

Amerikanların fransızlarla müttəfiqlik münasibətləri.Müharibənin son

akkordları

Amerikanların qələbə sevinci

Birləşmiş Ştatların müstəqilliyi

Yeni dövlətin konstitusiyası

Ölkənin ilk prezidenti. Siyasi partiyaların formalaşması

Fransız inqilalabının mərhələləri və onların Birləşmiş Ştatlara təsiri

Fransızlarla münasibətlərdə problemlər

Tomas Ceffersonun prezidentliyi və Luiziananın Fransadan satın alınması

İngiltərə ilə müharibə. Yenidən sınaqdan çıxma

Millətin iki hissəyə bölünməsinin əlamətləri.Ölkənin ərazisinin və

mövgelərinin böyüməsi

Monro doktrinası

Cekson demokratiyası

Məhkəmələrə etinasızlıq. Ölkənin parçalanması meyilləri

Bankla münasibətin kəskinləşməsi

Ölkədəki iqtisadi çətinliklər

375

Anti-quldarlıq hərəkatı-Abolitsionizm

Qərbə tərəf ekspansiya. Texasın və Kaliforniyanın Birləşmiş Ştatların

tərkibinə daxil olması

Şimalla Cənub arasında kompromiss axtarışları

Qullara münasibətdəki fərqlər ölkəni parçalanmaga aparır

Kiçik partiyalar

Ölkədə siyasi çəkişmələr

Abraham Linkolnun prezident seçilməsi. Cənubun Birliyi tərk etməsi

Vətəndaş Müharibəsinin başlanması

Şimalın və Cənubun siyasəti

Müharibənin cətinlikləri və Şimalın qələbəsi. Linkolnun qətlə yetirilməsi

Müharibənin yaralarının sağaldilması. Yenidənqurma prosesi

Cənub yenidənqurma dövründə

Prezidentlə Konqress arasında münaqişə

Cənubda yeni irqi problemlər. İqtisadi çətinliklər,maliyyə fırıldaqları

Seçkilərdə respublikaçılarının məğlubiyyəti. Prezident seçkisi qalmaqalı

İqtisadi yüksəliş dövrünə qədəm qoyma

Ölkədə iqtisadi islahatlar. Yeni ştatlar

Havay adalarının ələ keçirilməsi

İspan-amerikan müharibəsi. «Açıq Qapi» siyasəti

376