รัฐในประวัติศาสตร์อยุธยา : ข้อ ......40 วารสารภาษาและว ฒนธรรมป ท 35 ฉบ บพ

รฐในประวตศาสตรอยธยา : ขอถกเถยงวาดวยสภาพสงคมวฒนธรรมและอ านาจการเมองในประวตศาสตรนพนธรวมสมย

The states in Ayutthaya history: The debate of cultural society and the political power in the present

historiography

ก าพล จ าปาพนธ*

[email protected]

บทคดยอ บทความนมวตถประสงคเพอทบทวนประเดนขอถกเถยงเกยวกบ “รฐ” ในประวตศาสตร

นพนธอยธยารวมสมยวามแนวคดในการมองและศกษารฐและสงคมอยธยาอยางไรบางตลอด 3 ทศวรรษทผานมาทเกดความกาวหนาในวงการเอเชยตะวนออกเฉยงใตศกษานนไดสงผลท าใหเกดการปรบเปลยนมมมองทมตอ “รฐอยธยา”จาก “รฐจารต” “รฐมณฑล” ส “รฐเมองทา” และ “สงคมนานาชาต”โดยแตละแนวคดและวธวทยายงคงมนกวชาการใชศกษาและผลตผลงานตอเนองมาจนถงปจจบน

ค าส าคญ: รฐอยธยา, ประวตศาสตรนพนธอยธยารวมสมย, รฐมณฑล, รฐจารต, รฐ เมองทา, สงคมนานาชาต

* นกศกษาปรญญาดษฎบณฑต (ปร.ด.) สาขาวชาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

40 วารสารภาษาและวฒนธรรมปท 35 ฉบบพเศษ (มกราคม-มถนายน 2559)

Abstract This article aims to review literature about debating in the State in the

Present Historiography. However that conception and studying the Ayutthaya State and Society? In the 3 decades at made advance in Southeast Asia Studies. Refection to conception about “Ayutthaya State” form “Traditional State” and “Mandala State” to “Port-polity State” and “International Society”. Each conception and methodologies still scholar use studying and making their works are continuing to the present.

Keywords: Ayutthaya state, present Ayutthaya historiography, Mandala State, traditional state port-polity state, international society

รฐในประวตศาสตรอยธยา 41

1. บทน าและความเปนมา ในอดตทผานมานนการศกษาเรองรฐและสงคมสมยอยธยาไดหยดชะงกไป เพราะ

ขอจ ากดในเรองหลกฐาน โดยเฉพาะเมอพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบตางๆ ทเปนผลจากการช าระชวงหลงเสยกรงศรอยธยา พ.ศ.2310 เปนทวพากษวจารณตงค าถามกนมาก ถงขอเทจจรงเรองราวเหตการณตางๆ ตามมาตรฐานวธการทางประวตศาสตรทเรยกวา “วพากษวธทางประวตศาสตร” (Historical Criticism) อนเปนวธใหมแพรหลายในหมนกประวตศาสตรรนหลงทศวรรษ 2520 เปนตนมา กมผลท าใหหลกฐานสวนนไมถกพจารณาใชในฐานะหลกฐานของยคสมยกรงศรอยธยา หากแตมความส าคญทสะทอนวฒนธรรมวธคดของชนชนน าสมยตนรตนโกสนทร ผานเหตการณเรองราวของกรงศรอยธยาอกตอหนง (นธ เอยวศรวงศ, 2523b; จนทรฉาย ภคอธคม, 2531, น.43-70)

ครนเมอเกดการแพรหลายของหลกฐานประเภทบนทกตางชาต ซงไมมปญหาทางดานมตเวลาเหมอนอยางทมในหลกฐานประเภทพระราชพงศาวดาร กเตมเตมชองวางตรงนใหกบการศกษาสงคมอยธยา เพยงแตผศกษายงตองระมดระวงประเดนเรองมมมองของชาวตางชาต ทปรากฏในบนทกของเขาอยธยาจากสายตาของคนตางศาสนา คงไมสามารถใหภาพสงคมวฒนธรรมไดรอบดาน อกทงหลกฐานดงกลาวยงมไดเปนเอกสารทผลตขนตาม ขนบวฒนธรรมความเชอของราชส านกอยธยา แงหนงท าใหเราไดเหนมมมองของชาวตางชาตทมตอสภาพสงคมวฒนธรรมของอยธยา แตอกแงหนงนนอาจหมายถงอคตทางวฒนธรรมและชาตพนธทแสดงออกอยางเขมขนกเปนได

อยางไรกตาม ในชวงเวลากวา 3 ทศวรรษทผานมาน ไดเกดแนวคดใหมๆ ทใชอธบายสภาพสงคมวฒนธรรมและการเมองการปกครองของกรงศรอยธยา แพรหลายอย 4 แนวคดเปนอยางนอย ไดแก แนวคดภมรฐศาสตร (Geo-Politics), แนวคดเรองรฐจารตนยม (Conservatism State or Traditional State), แนวคดรฐมณฑล (Mandala State) และแนวคดเรองรฐเมองทา (Port City or Port-polity State) ซงเปนผลสบเนองมาจากคณปการของแวดวงเอเชยตะวนออกเฉยงใตศกษา ตงแตสมยสงครามเยนจนถงกระแสโลกาภวตน รฐอยธยาถกประเมนภายใตกรอบแนวคดแบบเดยวกบทใชในการมองรฐพนเมองอนๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตรวมสมยเดยวกน อยางเชน มะละกา, ปตตาเวย, ปาเลมบง, บนเตน, สงหประ, มะรด, พะโค, องวะ, เชยงใหม, เวยงจน, ละแวก, อนนม เปนตน (นธ เอยวศรวงศ, 2523a: 10-31)

ในทน ผเขยนจะทบทวนพฒนาการของแนวคดทงสาม ในการอธบายและเสนอมมมองตอรฐและสงคมอยธยาวาสงผลอยางไรบาง ตอการศกษาอยธยาในมตทางประวตศาสตร , โบราณคด, รฐศาสตร, เศรษฐศาสตร, ภาษาศาสตร, สงคมวทยาและมานษยวทยา, ตลอดจนสภาพการรบรตอยคสมย 417 ปนน วามความเปลยนแปลง อนเปนผลจากการประยกตใชแนวคดดงกลาวขางตน อยางไร ซงเทากบเปนการประเมนสถานภาพทางความรของขอบขายวชาการ ทนยามอยางกวางๆ วา “ประวตศาสตรไทยกอนสมยใหม” ไปดวยในตว


2. แนวคดในการศกษารฐและสงคมอยธยา การศกษาในทนจะใชวธการอานทบทวนวรรณกรรมหรองานเขยนทางประวตศาสตรท

เกยวของกบการศกษาประวตศาสตรสมยอยธยา โดยมงพจารณาประเดนวาในงานเขยนเหลานนไดน าเสนอภาพเกยวกบ “รฐอยธยา” วามลกษณะเปนอยางไร รวมทงสาเหตปจจยการเกดขน ด ารงอย เจรญรงเรอง และความเสอมถอยของรปแบบรฐตางๆ ดงกลาว

โดยจดแบงประเภทงานเขยนดงกลาวตามแนวคดและเนอหาการน าเสนอของงาน แตละชน ออกเปน 4 ประเภท คอ แนวคดภมรฐศาสตร (Geo-Politics), แนวคดเรองรฐจารตนยม (Conservatism State or Traditional State), แนวคดรฐมณฑล (Mandala State) และแนวคดเรองรฐเมองทา (Port City or Port-polity State) เปนตน ทงนโดยอาศยกรอบประเดนกวางๆ วา ในงานประวตศาสตรนพนธแตละชนทคดเลอกมานน มมมมองขอเสนอตอประเดนเรองรฐสมยอยธยาอยางไร

อนง เมอจ าเปนตองอธบายแนวคดและวธการศกษาสงคมวฒนธรรมของอยธยา อยางเปนระบบ ผเขยนหลกเลยงเตมททจะใชค าวา “ประวตศาสตรไทยสมยอยธยา” แตจะใชค าวา “ประวตศาสตรสมยอยธยา” แทน เพราะค าวา “ประวตศาสตรไทยสมยอยธยา” นน ไมสามารถอธบายสภาพสงคมวฒนธรรมอยธยาทมลกษณะสงคมนานาชาตได อยธยาไมใชสงคมปดทไมตดตอกบโลกภายนอก ตรงกนขาม อยธยาด ารงตนอยอยางเขมแขงและทรงเกยรตในสายตาชาวโลกกดวยวถการเปดตอวฒนธรรมภายนอก จนท าใหสงคมอยธยาไมใชสงคมแตเฉพาะของคนไทย ชาวตางชาตกมบทบาทอยในสงคมอยธยาเปนอนมาก ดงจะอภปรายและชใหเหนพอสงเขปในชนถดไป

3. ภมรฐศาสตรกบโครงสรางหนาททางสงคมการเมอง

เมอกลาวถงสภาพการเมองการปกครองของสยามในอดต งานเขยนของนกโบราณคดและมอทธพลตอวงการรฐศาสตรและประวตศาสตรการเมองไทยชนส าคญ อยางเรอง “Ancient Siamese Government and Administration” (การปกครองและการบรหารของไทยสมยโบราณ) ของ เอช. จ. ควอรช เวลส (H. G. Quaritch Wales) นบเปนงานตงตนแรกๆ ทมการพดถงกน เพราะงานชนดงกลาวเปนงานเกาแกทรวบรวมประเดนเกยวกบการเมองการปกครอง สมยกอนการปฏรปมณฑลเทศาภบาลในรชกาลท 5 เอาไวอยางเปนระบบ หลกฐานทเวลสใชปจจบนเปนเอกสารหายาก เชน “พระราชก าหนดวธการปกครองหวเมองครงสมยสมเดจพระเจาทายสระ (พ.ศ.2270)” เปนตน

ถงจะเปนงานเขยนของชาวตางชาต แตไดรบการยอมรบอางองแพรหลายสวนหนง เพราะนอกจากจะเปนงานรนบกเบกพมพครงแรก พ.ศ.2477 หลงเปลยนแปลงการปกครอง 2475 ไมนานแตผลงานชนนกมทมาจากการท างานวจยของเวลส ตงแตกอนหนานนแลว โดยเฉพาะอยางยงการไดรบความชวยเหลอดานขอมลจากสมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ และพระเจา วรวงศเธอ กรมหมนพทยาลงกรณ จงเปนงานเขยนทสะทอนประเดนแงมมของชนชนน าสยาม เวลส


เปน “ฝรงตางชาต” เพยงไมกคนทมโอกาสเขาถงชนชนน าสยามในยคนน ดงทเวลสไดเขยนขอบคณตอทงสองทานดงน :

“ในการเขยนหนงสอเลมนขาพเจาเปนหนบญคณสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ เพราะขอเขยนทส าคญๆ และบทวจารณในเรองประวตศาสตรไทย และเรองสถาบนตางๆ ของพระองค ไดมสวนชวยใหขาพเจาท างานวจยไดสะดวกขน ขาพเจาปรารถนาทจะแสดงความขอบพระทยกรมหมนพทยาลงกรณไว ณ ทน ในฐานะทพระองคทรงใหค าปรกษาทเปนประโยชน และทรงใหความชวยเหลอขาพเจาตลอดมา” (เวลส, 2527, ไมระบเลขหนา)

งานของเวลสเสนอภาพการมองระบบสงคมการเมองไทยยคสมย ทก าหนดขอบเขตกวางวา “โบราณ” ผานแนวคดโครงสรางหนาท ตวละครในประวตศาสตร จงลวนแสดงบทบาทตามโครงสรางหนาททถกก าหนด ไมวาจะเปนไพร, ทาส, ขนนาง, พระสงฆ, เจา จนถงพระมหากษตรยดวยความเชอมนทวาการปกครองของสยามกอนรชกาลท 5 นนคอ “ราชาธปไตย” ทมพระมหากษตรยทรงเปนประมขทมพระราชอ านาจสงสดและควบคมทกสงอยางในสงคมไดเบดเสรจ “ราชาธปไตย” ใชในความหมายตรงขามกบ “ประชาธปไตย” ในทศวรรษ 2470 ทเวลสท าวจยโดยมสมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ทรงเปนผใหค าปรกษาและชวยเหลออยนน เปนชวงหวเลยวการเปลยนแปลงทางการเมองทส าคญของประวตศาสตรไทยสมยใหม ดงทเราทราบกน

เมอเปรยบเทยบกบพระนพนธชนส าคญของสมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพในชวงนน เชนเรอง “ลกษณะการปกครองของประเทศสยามแตโบราณ” (ด ารงราชานภาพ, 2470) จะพบวา เวลสเสนอเชนเดยวกบสมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ในประเดนทมาของระบอบราชาธปไตย วาเรมตนในรชกาลสมเดจพระบรมไตรโลกนาถกอนนนขนไป สงคมไทยสมยโบราณปกครองกนพอ-ลก (Paternalism) และการปกครองดงกลาวมลกษณะเทยบเคยงไดกบระบอบประชาธปไตยและหลกอเนกนกรสโมสรสมมต อนมในหลกพทธศาสนามาแตเดม สงทเวลสและสมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ทรงกระท าในยคนนกคอความพยายามทจะท าใหสถาบนพระมหากษตรย ไมเปนอปสรรคขดขวางและไปดวยกนไดกบการปกครองระบอบประชาธปไตยนนเอง

อยางไรกตาม ประเดนเรองอ านาจอาญาสทธของพระเจาแผนดนอยธยา ทมกกลาวถงกนกถกวพากษวจารณอยางมาก ทงน เพราะมมมองดงกลาวขดแยงกบหลกฐานทนกประวตศาสตรท างานอยกบมนมายาวนาน ขนนางชนผใหญ ภกษสงฆและผหญงชนสง เชนพระราชชนน, พระมเหส, พระสนมเอก ตลอดจนพระราชธดา มบทบาทอยางส าคญหนงทเรยกไดวาคอการ “คานพระราชอ านาจ” พระเจาแผนดนอยธยาอาญาสทธสงประหารชวตนนวฒนธรรมจารตอนญาตใหทรงกลบค าตดสนพพากษาได หากพระภกษสงฆขอบณฑบาต เชนกรณทบรรดาขนศกนายกอง ตามเสดจชางพระทนงสมเดจพระนเรศวรไมทนในสงครามคราวชนชางกบพระมหา


อปราชามงสามเกยด ทรงสงลงพระราชอาญาใหประหารชวต แตสมเดจพระพนรตน วดปาแกว ไดทลขอบณฑบาตร แมจะทรงพโรธขนศกนายกอง กทรงพระราชอภยงดเวนโทษตายให เปนตน (ดรายละเอยดใน ศลปากร, 2553)

หรอหากสตรทเกยวของกบพระองคทลขอ เชน กรณสมเดจพระสรเยนทราธบด (พระเจาเสอ) ทรงพโรธเจาฟาเพชรกบเจาฟาพรตองหาวา จะลอบปลงพระชนมพระราชบดาในระหวางคลองชาง ทรงลงพระราชอาญาใหเฆยนใหสนพระชนม กรมพระเทพามาตยซงประทบอย ณ พระต าหนกวดดสต ไดเสดจไปทลขอพระราชทานอภยใหเจาฟาทงสองถง ณ บงหกวาง แขวงนครสวรรค กทรงพระราชทานอภย เปนตน (ดรายละเอยดในศลปากร, 2553)

ในการบรหารราชกจ บอยครงทพระเจาแผนดนไมทรงสามารถกระท าการได โดยตามพระราชอธยาศยเพราะถกคดคาน โดยกลมขนนาง กระทงหากเกดเหตการณขดแยงกบขนนางมากเขา กสมเสยงทจะเกดการปราบดาภเษกผลดเปลยนราชวงศเลยทเดยว ดงเชนเหตการณในปลายแผนดนสมเดจพระอาทตยวงศ ทน าไปสการปราบดาภเษกขนครองราชยของสมเดจพระเจาปราสาททอง (มานพ ถาวรวฒนสกล, 2536; จฬศพงศ จฬารตน, 2550)

หรอแมแตเมอนโยบายตางประเทศในรชกาลสมเดจพระนารายณ ไมเปนทพอใจกลมขนนางไทย-จน ทสญเสยผลประโยชนจากการเขามาของพอคาตางชาตจ านวนมาก กเปนชนวนเหตน าไปสการปราบดาภเษกขนครองราชยของสมเดจพระเพทราชา ถงแมวายคสมยสมเดจพระนารายณจะไดชอเปนยครงเรองหรอ “ยคทอง” (Golden Age) ของกรงศรอยธยา และสมเดจพระนารายณกไดชอวาเปนพระเจาแผนดนทดทสดพระองคหนงของยคสมยอยธยากตาม ซงนนเปนประเดนทสะทอนวาระบอบสมบรณาญาสทธราชยของสยาม มไดเปนระบบการเมองทเขมแขงและไมใชไมมความเปลยนแปลงใดๆ เกดขน (นธ เอยวศรวงศ, 2527)

นกรฐศาสตรทเขยนเกยวกบการเมองการปกครองไทย สวนใหญมกจะมองการเมองไทยสมยโบราณเปนเรองหยดนง ทกสงดจะหมนไปตามโครงสรางหนาททถกก าหนด จากสงคมลทธเจาขนมลนาย (Feudalism) ในขณะทนกประวตศาสตรจะประเมนความเปลยนแปลง ทเกดขนหลายอยางตามเนอเรอง ทไดจากหลกฐานขอมลตางๆ ซงมกจะพบความขดแยงหรอสงไมเปนไปตามวถทางทควรเปนอยเสมอ สรปงายๆ คอนกรฐศาสตรมองท “รปแบบ” (forms) ขณะทนกประวตศาสตรมงเนน “เนอหา” (themes) แตอยางไรกตาม นกประวตศาสตรจ านวนไมนอย กยอมรบแนวคดทฤษฎตลอดจนเครองมอวเคราะหตางๆ ทางรฐศาสตร วามคณปการในการท าความเขาใจเหตการณอดต

กลาวเฉพาะประเดนเรองระบอบสมบรณาญาสทธราชย ทเคยเชอกนมาวามมาอยางตอเนองตงแตสมยอยธยาจนถงรตนโกสนทร ในทางประวตศาสตรไมมสงใดทอยยงยนยง โดยไมกระทบความเปลยนแปลงมาเปนเวลานานกวา 6-8 ศตวรรษอยางนนได ทามกลางปจจยแวดลอมทแตกตางและวนเวยนอยในสงคมเปนจ านวนมาก สมเกยรต วนทะนะ นกรฐศาสตรทใหความส าคญกบขอมลทางประวตศาสตร เชนเดยวกบนกคดคนส าคญในโลกตะวนตกอยาง Perry (1974) มาใชวเคราะหระบอบสมบรณาญาสทธราชยสยาม เสนอวาระบบอ านาจทพระมหากษตรย


มอ านาจสงสดอยางแทจรงนน มจดเรมตนแทจรงในสมยรชกาลท 5 หลงปฏรปมณฑลเทศาภบาล พ.ศ.2435 (สมเกยรต วนทะนะ, 2533, น.23-44)

แนวคดนไดรบความสนใจ ตอยอดเปนงานวจยจากนกประวตศาสตรหลากหลายดวยกน ประเดนตอมารวมศนยอยทปญหาขอพจารณาทวา ถาไมใชสมบรณาญาสทธราชย แลวสถาบนพระมหากษตรยสมยอยธยาทรงมสถานะเยยงไร ค าตอบจากงานศกษาในรนหลง ไดขอสรปหนงวาทรงมสถานะเปน “จกรพรรดราช” ทงทางทฤษฎและการปฏบต โดยสามารถนบยอนกลบไปพจารณาแนวคดนในการอธบายได ตงแตจากผลงานชนเลกๆ แตทรงอทธพลยง อยางเรอง “Conceptions of state and kingship in Southeast Asia” (แนวคดเกยวกบรฐและสถาบนพระมหากษตรยในเอเชยตะวนออกเฉยงใต) โดยโรเบรต วอน ไฮน-เกลเดรน (Robert von Heine-Geldern) และเรอง “Cakravartin : The ideology of traditional warfare in Siam and Burma, 1548-1605” (จกรวาทน : อดมการณเบองหลงสงครามไทยรบพมา 1548-1605) วทยานพนธเสนอตอมหาวทยาลยคอรแนล ของสเนตร ชตนธรานนท (Sunait Chutintaranond, 1990) ทผเขยนใชในการเขาใจแนวคดหลกๆ ของรฐและชนชนน าในเอเชยตะวนออกเฉยงใตยคกอนสมยใหมมาโดยตลอด แนนอนโดยรวมกบผลงานของทานอนๆ ดวย 4. รฐจารตนยมกบประวตศาสตรนพนธชาตนยมไทย

องคประกอบบางอยางในสงคมไทยทเรานยามเรยกวา “ระบบศกดนา” หรอ “ลทธเจาขนมลนาย” (Feudalism) สถานะของประชาชนแบบ “ไพรทาส” แมแตวฒนธรรมการเกบสวย ระบบอปถมภ กลาวไดวาลวนมตนแบบในสมยอยธยายคสมยอยธยา กลายเปนยคทไดชอวาเปนตนก าเนดแพรหลายของสงเหลาน ดงทชาญวทย เกษตรศร กลาวในค าน าของงานชอ “อยธยา : ประวตศาสตรและการเมอง” (ปรบปรงจากวทยานพนธระดบปรญญาเอกชอ “The rise of Ayudhya: A history of Siam in the fourteenth and fifteenth centuries” เสนอตอมหาวทยาลยคอรแนล สหรฐฯ) ความวา :

“อดตของอยธยายงคง “อย” กบเราและ “เลน” กบเราเสมอมา แตกนาพศวงมากท “เรองราวเกยวกบอดต” หรอ “ประวตศาสตร” ทเปนชนเปนอนเกยวกบอยธยานนมปรมาณนอยนดอยางไมนาเชอโดยเฉพาะอยางยงหากจะเทยบกบงานประวตศาสตรสมยอนๆโดยเฉพาะทเกยวกบสโขทยหรอไมกเกยวกบ “ยคสมยใหม” นบตงแตรชกาลท 4 และท 5” (ชาญวทย เกษตรศร, 2542, น.13)

การถกก าหนดขอบเขตดวยนยามใหเปนยคกอนสมยใหมในสงคมไทย โดยทยคดงกลาวถกประเมนในแงลบจากทงนกประวตศาสตรและสงคมศาสตรแขนงอนๆ มาตลอด จงมผลตอภาพลกษณอยธยาในฐานะทสงผาน “มรดกทชวราย” (เชน ระบบศกดนา, ระบบไพรอปถมภ, ระบอบสมบรณาญาสทธราชย ฯลฯ) มาใหกบสงคมไทยสมยหลง การเลอกสรรเรองราวมาน าเสนอ


ไมไดกระท าอยางเครงครดในศาสตรวชา จนกลายเปนวาสงทเราคดวาร กลบบดบง ไมกถงขนเปนอคตตอความรทนาจะเปนจรง

อยธยาถอเปนหลกหมายของยคกอนสมยใหมในสงคมไทย มาตงแตครงยงนยมเขยนประวตศาสตรแบบพระราชพงศาวดาร และตวพระราชพงศาวดารเองกเปนสวนประกอบหนงของอตประวตชวตของชนชนสงในราชส านก สวนหนงเพราะอทธพลการเขยนประวตศาสตรแบบพระราชพงศาวดาร ถกถายทอดในแบบเรยนประวตศาสตรในชนหลง เรองราวในประวตศาสตรทรบรจงถกคน ดวยเรองของวรบรษและศกสงคราม

ถงแมแบบเรยนประวตศาสตรไทยจะพยายามชบทบาทสมเดจพระนารายณ ใหเปนพระมหากษตรยนกการทตและการคา แตกตางกบสมเดจพระนเรศวรทเปนพระมหากษตรยนกรบ แตทวาการจ าแนกและเชดชบทบาทในลกษณะน กลบไมสอดคลองกบขอมลหลกฐานทางประวตศาสตร ตรงทในยคสมยสมเดจพระนารายณ อยธยากท าสงครามกบลานนา พมา และ ลานชาง ขณะทยคสมเดจพระนเรศวรกเปนยคทมพอคาตางชาตเขามาเปนครงแรกๆ เชน ฮอลนดา ญปน เปอรเซย เปนตน

ความสมพนธภายในทอยธยามตอหวเมอง จงมแตภาพการบงคบใชอ านาจการเมองการปกครอง โดยไมเหนมตของการตดตอสงสรรคของผคน ผานการคาและศาสนา ความสมพนธทอยธยามตอเพอนบานขางเคยง ยงแลวใหญ เพราะเตมไปดวยศกสงครามทมงเนนเชดชวรกรรมของพระมหากษตรย ขบเนนใหแตละพระองคมจดเดนเฉพาะ เพองายตอการจดจ า เชน สมเดจพระนเรศวรถกมองเฉพาะบทบาทในฐานะกษตรยนกรบ ทงทยคสมยของพระองคการตดตอคาขายกบตางชาตคกคกยคหนง ราชส านกมนโยบายสงเสรมสนบสนนการคาทเออประโยชนแกการเขามาของตางชาต จงมขอมลปรากฏออกมาวาในรชกาลของพระองคมชาวตางชาตเรมเขามาตดตอและชมชนอยอาศย ไดแก ชาวมสลมเปอรเซย ชาวฮอลนดา ญปน เปนตน

ขณะเดยวกนบทบาทสมเดจพระนารายณ ดเหมอนจะถกจดวางไวตรงขามกบสมเดจพระนเรศวร สมเดจพระนารายณดเปนพระมหากษตรยทางดานการคาและการตางประเทศ มการตดตอคาขายกบนานาชาตเจรญสมพนธไมตรกบพระเจาหลยสท 14 แหงฝรงเศส ขอมลเกยวกบสงครามททรงกระท าตอเชยงใหม ลานชาง และสงขลา ไมคอยเปนทกลาวถง เพราะดจะขดแยงกบภาพลกษณกษตรยการคา แตท าสงครามขยายอ านาจไดเหมอนกน ในทางตรงขามกษตรยนกรบ กปรากฏบทบาทตอการคานานาชาต

เกยวกบ “มรดกทชวราย” ยงสามารถประเมนไดในทางกลบกน วาเปนยคสมยปจจบนตางหากทไปอางอง หรอน าเอายคสมยอยธยามาใชสรางความชอบธรรม ใหกบปญหาสงคมไทยในปจจบน ท งนสมพนธกบประเดนวา ในชวงหลงมานมการมองประวตศาสตรอยางไร ประวตศาสตรในฐานะการรบรอดตทเปนจรงนน มความตอเนองจากอดตถงปจจบน ตอเนองมาไมขาดสาย หรอประวตศาสตรทถกสรางใหมภายหลง แลวหนกลบไปอางองอดตท าใหสงใหมทเพงปรากฏขน ดไมตางอะไรกบทเคยมเคยเปนมาในอดต โดยเฉพาะรฐชาตทเกดใหมหลงเจาอาณานคมตะวนตกถอนตวออกไปจากเอเชยตะวนออกเฉยงใต ไดสรางความชอบธรรมใหกบอ านาจ


อาณานคมทเปลยนตวผเลนใหมน วาพวกตนเปนเชอสายหรอสบทอดอ านาจของชนชนน าจารตทเคยครองอ านาจอยกอน ทชาตตะวนตกจะเขามาลาอาณานคม ในแงนแนวคดชาตนยมเปนทายาทตวจรงของลทธอาณานคมครสตศตวรรษท 19

ประเดนนชาญวทย เกษตรศร ในค าน าท เดยวกน ไดอางถงวทยานพนธสาขาประวตศาสตรเรอง “Constructing the Ideal State: the Idea of Sukhothai in Thai History, 1893-1957” (การสรางตวแบบรฐ : แนวคดสโขทยในประวตศาสตรไทย 1893-1957) เขยนโดย Bryce Beemer เสนอตอมหาวทยาลยฮาวาย ในวทยานพนธชนน บเมอรไดจดแบงประเภทของประวตศาสตรนพนธชาตนยมไทยไว 3 กลมดวยกน คอ

1. ประวตศาสตรนพนธแบบชาตนยมกษตรย (Royal Nationalist Historiography) [ภายหล งธงชย วนจจะกล ขยายความใหมและก าหนดนยามเร ยกว า “ประวตศาสตรแบบราชาชาตนยม” (Royal Nationalism) (ธงชย วนจจะกล, 2544, น.56-65)]

2. ประวตศาสตรแบบชาตนยมแบบชาตนยมราชการ (Official Nationalist Historiography) หรอทนยมสนๆ กนวา “ชาตนยมราชการ” (Official Nationalism)

3. ประวตศาสตรนพนธแบบชาตนยมรนแรง (Ultra-Nationalist Historiography) หรอทนยมเรยกกนวา “ชาตนยมลนเกน” หรอ “คลงชาต” นนเอง (อางใน ชาญวทย เกษตรศร, 2542, น.15-16)

บเมอรมงเนนศกษาสงทเรยกวา “ลทธสโขทยนยม” (Sukhothai-ism) ซงกอตงมาไดรวมศตวรรษแลว นบตงแตสมยสมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ซงบเมอรจดใหอยในประวตศาสตรนพนธแบบชาตนยมกษตรย สมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ผไดรบสมญา “พระบดาแหงวชาประวตศาสตรไทย” ไดกลายเปนตนแบบของการเขยนประวตศาสตรไทยแบบพฒนาการ ตามล าดบราชธาน จากสโขทย มาอยธยา ธนบร และรตนโกสนทร

ตอมาพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ไดสรางแบบแผนการเขยนประวตศาสตรอกแบบหนง ขนมาแทรกแนวทางของสมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ โดยทรงยอนกลบไปใชศลาจารกหลกท 1 (จารกพอขนรามค าแหง) ทคนพบโดยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว มาเปนคมอเยยมชมโบราณสถานในเมองเกาสโขทย แลวกลบมาแตงพระนพนธเรอง “เทยวเมองพระรวง” สโขทยมพนทในประวตศาสตรไทยดวยภาพลกษณ วาเปน “ยคศวไลซ” มความเจรญรงเรองทงดานเศรษฐกจ การคา สงคม วฒนธรรม ตลอดจนการเมองการปกครองบเมอรนยามประวตศาสตรแนวทางนวา “ประวตศาสตรนพนธแบบชาตนยมราชการ”(Official Nationalist Historiography) เพราะอาศยความแพรหลายในระบบราชการสมยใหมเปนกลไกส าคญในการถายทอดความร

พอมาถงหลวงวจตรวาทการ (กมเหลยง วฒนปฤดา) ในชวงสมยรฐบาลจอมพล ป. พบลสงคราม สมยท 2 (พ.ศ.2491-2500) และสมยจอมพล สฤษด ธนะรชต (พ.ศ.2502-2506) ไดยกระดบให “ลทธสโขทยนยม” น เขมขนรนแรงขน จนเรยกไดวา “ประวตศาสตรนพนธแบบ


ชาตนยมรนแรง” (Ultra-Nationalist Historiography) การปกครองแบบพอ-ลก (Paternalism) ทเชอวามในสมยพอขนรามค าแหง ถกใชอางองสรางความชอบธรรมใหกบรฐบาลเผดจการ โดยเฉพาะสมยรฐบาลจอมพล สฤษด ธนะรชต ทเรยกวา “ระบอบเผดจการพอขนอปถมภ” (ทกษเฉลม เตรยรณ, 2548)

สโขทยถกท าใหกลายเปนรฐในอดมคต ทแสดงออกถงอตลกษณความเปนไทย (วรศรา ตงคาวานช, 2557) แตกตางและตรงขามกบอยธยา ทถกมองวารบอทธพลเขมรไมเปนไทย สโขทยเปน “ยคสวาง” “ยคศวไลซ” “ยคแหงความเปนไทยแท” ขณะทอยธยากถกเปรยบเทยบ โดยนยวาเปน “ยคมด” “ยคเขมร-ไมไทย” ระบบชนชนวรรณะลทธเจาขนมลนาย ตลอดจนระบอบอปถมภ ถกมองวาเปนเพราะรบอทธพลตางชาต คอเขมร เขมรตกเปนจ าเลยของประวตศาสตร และศตรของความเปนไทย ประหลาดแปลกแยกจากยครงเรอง กระทงสโขทยถกท าใหเปนรฐในอดมคต ทไมมชนชนวรรณะและปกครองแบบพอ-ลก ไมเปนศกดนาแบบอยธยา (สจตต วงษเทศ, 2539)

ทงๆ ทอยธยากบสโขทย ภายหลงไดรวมเปนราชอาณาจกรเดยวกน และหลงจากเสยกรงครงท 1 พ.ศ.2112 อยธยากไดเปลยนราชวงศใหม จากราชวงศสพรรณภมทครองอ านาจในอยธยามารวม 100 กวาปมาเปนราชวงศสโขทย และในรชกาลสมเดจพระมหาธรรมราชานน กไดมนโยบายเทครวหวเมองฝายเหนอจากแควนสโขทย-พษณโลกเดม ลงมาทอยธยาอยธยากบสโขทย หลงจากนนจงเปนกลมกอนเดยวกนในทางประวตศาสตรผานความสมพนธทางเครอญาตและการผลดเปลยนราชวงศ (พเศษ เจยจนทรพงษ, 2546)

ในขณะเดยวกนกปฏเสธไมไดวาลพบรนนกเปนเครอญาตเกาแกของเขมรพระนคร แตจะบอกวาเขมรมอทธพลตอไทยฝายเดยว ในทามกลางชวงเวลายาวนานของการตดตอสมพนธกนนน ดเปนเรองเหลอเชอ งานของจตร ภมศกด (2524) เรอง “โองการแชงน าและขอคดใหมในประวตศาสตรไทยลมน าเจาพระยา” และ วนย พงศศรเพยร (2539) เรอง “อโยชประ-ยโสธร” ตางไดชใหเหนวา ไทยเองกมอทธพลทางศลปวฒนธรรมกบเขมรพระนครไมนอยเลย

นนคอประเดนกวางๆ ระหวางอยธยากบหวเมองใหญอยางพษณโลกและเขมรพระนคร แตส าหรบหวเมองเลก ทอยหางไกลออกไป การศกษาโดยมงเนนมาใหความส าคญกบหวเมองชายขอบรอบนอก พบประเดนทนาสนใจในล าดบตอไป โดยนธ เอยวศรวงศ (2548) ไดเกรนน าไวในบทความเรอง “จากรฐชายขอบถงมณฑลเทศาภบาล: ความเสอมสลายของกลมอ านาจเดมในเกาะภเกต” ซงส านกพมพมตชน ไดรวมไวในหนงสอชด “กรงแตก, พระเจาตาก และประวตศาสตรไทย: วาดวยประวตศาสตรและประวตศาสตรนพนธ” ความตอนหนงวา :

“มโนภาพทรจกกนดในประวตศาสตรเอเชยตะวนออกเฉยงใตกคออ านาจการปกครองของพระมหากษตรยในศนยกลางหนงๆ เปนเหมอนดวงเทยนทถกจดขนในหองมดแสงสวางหรอพระราชอ านาจมอยางเขมขนแตเพยงในอาณาบรเวณทใกลกบองคพระมหากษตรยหรอดวงเทยนนนยงไกลออกไปเพยงไรแสงเทยนหรอพระราชอ านาจยงสลวลงจนกวาจะไปเผชญ


กบดวงเทยนอกดวงหนงทจดสวาง ณ อกทหนงแสงสลวจากเทยนดวงแรกจงคอยๆ สวางขนเมอเขาใกลเทยนดวงทสองและตรงทซงแสงสลวของเทยนสองดวงชนกนนน คออาณาเขตทบอกไมไดแนชดวาเปนของใครหรอใครเปนนายอยางแทจรง” (นธ เอยวศรวงศ, 2548, น.163-164)

ถงแมวานธในบทความขางตน จะมงเนนวเคราะหอธบายกรณเมองภเกต ทเผชญความเปลยนแปลงตงแตสมยราชอาณาจกรอยธยาจนถงการปฏรปมณฑลเทศาภบาล เมองภเกตแตกตางจากหวเมองอยางราชบร นนทบร ปทมธาน หรอหวเมองอนทอยไมไกลจากราชธาน แตมลกษณะใกลเคยงกบหวเมองอยางทวาย มะรด ทเปนเมองทาตดตอกบพมามอญ อยางไรกตาม มมมองทเปรยบรฐเอเชยตะวนออกเฉยงใตวาเปนเหมอนดวงเทยนทจดขนในหองมด กชวยใหเขาใจสภาพความสมพนธระหวางอยธยากบรฐขางเคยง เชน ละแวก เชยงใหม เวยงจน หงสาวด หรออยางองวะ ไดเปนอยางด (Chutinataranond, 1990)

อกประเดนทนาสนใจกคอ แนวคดนปรากฏในงานศกษาเกยวกบสงคมวฒนธรรมและภาษาพนเมองของเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนสมทรดวย ถงแมวารฐภาคพนสมทรจะมฐานความเชอทางศาสนาทแตกตางจากภาคพนทวปพทธศาสนาจากลงกา (เถรวาทลงกาวงศ) และอสลามจากตะวนออกกลาง ผสมผสานกบแนวคดดงเดมทเกยวกบ “อ านาจ” (powers) ไดลงตวอยางเหลอเชอ ดงจะเหนไดจากงานเรอง “Language and power : Exploring political cultures in Indonesia” (ภาษาและอ านาจ : บทส ารวจวฒนธรรมการเมองในอนโดนเซย) ผลงานของเบน แอนเดอรสน (Benedict R. O’ G. Anderson)

แนวคดนใหความส าคญกบขอบเขตพระราชอ านาจทมไมเทากนในแตละพระองค สงผลท าใหอาณาเขตดนแดนของรฐ มความยดหยนไมแนนอนตายตว สงทเกดตามมากคอ ถงแมจะมเทคโนโลยแผนท เขามาแลวตงแตสมยอยธยา หากแตขาดหายไปในชวงตนรตนโกสนทร ไมใชเพงเรมสมยรชกาลท 5 แตทวากอนหนารชกาลท 5 การท าแผนทรฐ เพอยนยนถงความมนคงในอาณาเขตดนแดน กเปนสงไมจ าเปนเพราะเปลยนรชกาล กหมายถงเปลยนพระราชอ านาจ ภายหลงสภาพดงกลาวนเปลยนไปอยางรวดเรวในปลายครสตศตวรรษท 19 จากการเขามาของลทธลาอาณานคมของชาตตะวนตก

ขอสงเกตของชาญวทยเรองปรมาณงานเขยนทมอยเพยงนอยนดของ “อยธยาศกษา” (Ayutthaya Studies) เมอเทยบกบปรมาณงานคนควาแขนงอนๆ ยงคงเปนจรง แมกระทงป 2536 เมอชาครต ชมวฒนะ ไดรวบรวมผลงานตางๆ เพอท าวจยเรอง “สถานภาพงานวจยสาขาประวตศาสตรในประเทศไทยระหวาง พ.ศ.2503-2535” กไดขอสรปเดยวกนน (ชาครต ชมวฒนะ, 2536, น.4-24) แตปจจบนคงกลาวไดวาสภาพการณดงกลาวนเปลยนไปพอสมควร กระนนกยงอยในเกณฑทยากจะหาความพงพอใจใดๆ ได


5. รฐมณฑลและจกรพรรดราชตามคตพทธเถรวาท ขอบเขตของวงแสงจากดวงเทยนในเชงเปรยบเทยบ ไดมการอธบายขยายความวา ม

ทมาจากคตความเชอในจกรวาลวทยา (Cosmologies) ของเอเชยตะวนออกเฉยงใต กลาวเฉพาะของรฐทนบถอพทธเถรวาทคตความเชอน มหลกหมายอางองเปนลายลกษณอกษรเรยกวา “ไตรภม” (พระรวง) หรอ “เตภมกถา”สงคมไทยแตเดมเชอวาคมภรไตรภมมเฉพาะทสโขทย แตเมอไมนานนไดมการคนพบไตรภมฉบบพระมาลยซงเปนของอยธยา ทหอสมดแหงชาต กรงปารส (ศลปากร, 2554)

แตเรากตองไมลมดวยวา ความเชอดงกลาวเกยวกบนรก สวรรค ชนพรหมตางๆ นกมทวไปในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ไตรภมจงมฉบบของลานนา ลานชาง (ลาว) เขมร พมา มอญ ไดดวย แตเมอมไดมเฉพาะสโขทย จะใชค าวา “ไตรภมพระรวง” ส าหรบทอนๆ ดวยยอมไมได ใชไดเฉพาะ “ไตรภม” เพราะทอนมไดนบถอ “พระรวง” เปนวรบรษทางวฒนธรรม เหมอนเชนสโขทย ภาคกลางนบถอ “ทาวอทอง” ชายฝ งทะเลตะวนออกนบถอ “พระรถ” ภาคใตแถบนครศรธรรมราชนบถอ “พญาศรธรรมโศกราช” ขณะทอสานและลานชาง นบถอ “ทาวฮงทาวเจอง” เปนตน

ในเนอความทวไป “ไตรภม” ไดกลาวถงกษตรยผปกครองมนษยภม ในยคทไมมพระพทธเจาหรอพระปจเจกพทธเจา เรยกวา “พญาจกรพรรดราช” ซงเปนคตความเชอทมสวนเกยวของกบสงครามระหวางอยธยากบพมามอญ สเนตร ชตนธรานนท (2542, น.97-144) ไดอธบายสาเหตเบองหลงของสงครามอยธยากบพมามอญ (ตงแตศกเชยงกราน พ.ศ.2081 จนถงสมยรชกาลท 4 ใน พ.ศ.2397 อนเปนปสดทายทสยามท าสงครามกบพมา หลงจากนนไมนานพมากถกองกฤษรกราน และตกเปนอาณานคมองกฤษในเวลาตอมา) วามาจากความพยายามของพระมหากษตรยทงสองศนยกลาง ทจะยนยนถงการเปนพญาจกรพรรดราชทชอบธรรม ตามแบบแผนคตความเชอทมรวมกนของทงพมาและสยาม

สงครามชางเผอกระหวางสมเดจพระมหาจกรพรรดกบพระเจาบเรงนอง ไมใชสงครามแยงชงชางธรรมดา หากแตทงสองพระองค ในขณะนนก าลงชวงชงความเปนพญาจกรพรรดราช เมอ “ชางเผอก” เปนทยอมรบใหเปน “ชางแกว” สญลกษณทแสดงถงการเปนพญาจกรพรรดราช ในแงนสงครามอยธยากบพมาไมใชสงครามเพอชาต ไมใชเพอแยงชงดนแดน หากแตเปนสงครามแยงชงความเปนใหญ แกสถาบนพระมหากษตรยในปรมณฑลของศาสนาและความเชอเดยวกน คอพทธเถรวาทนนเอง (สเนตร ชตนธรานนท, 2538)

“มณฑล” (Mandala) เปนค าทมใชอยกอนแลวในยานเอเชยตะวนออกเฉยงใต โอลเวอร โวลเตอรส (Oliver W. Wolters) นกประวตศาสตรพมา ไดน าเอาค านมาอธบายรปแบบความสมพนธของรฐโบราณ (Polity) สเนตรชตนธรานนท ไดใชค านอธบายควบคกบจกรพรรดราช ชใหเหนเงอนไขตวแปรทลกษณะกษตรยในอดมคตน สงผลอยางไรตอความสมพนธระหวางไทยกบพมา ทงอยธยาและหงสาวดตางเชอในจกรพรรดราชภายใตปรมณฑลเดยวกน โดยมงเนนทเงอนไขการก าหนดปรมณฑลทางอ านาจของกษตรย ผไมเพยงประกาศตนผานพระราชพธเปน


จกรพรรดราช หากแตยงพยายามพสจนสถานภาพทางการเมองใหเปนทยอมรบ ผานการสงกองทพไปท าสงคราม เพอน าเอาชาตพนธอนเขามาขนกบพระองค

ถงแมวาปรมณฑลทางอ านาจจะยดหดได เหมอนหบเพลงแตการยดหดนน เปนไปอยางมทศทาง โดยทศทางทวานมทมาจากรากฐานทางสงคม เศรษฐกจ ภมหลงทางประวตศาสตร และวฒนธรรมทสมพนธโดยตรงกบพฒนาการของบานเมอง จากชมชนขนาดเลกไปจนถงการเตบโตเปนรฐรวมศนยอ านาจขนาดใหญ ทเรยกวา “ราชอาณาจกร” (Kingdom) (สเนตร ชตนธรานนท, 2542, น.129-130) ส าหรบความหมายของค าวา “มณฑล” (Mandala) ทใชในการวเคราะหอธบายสงครามไทยรบพมาสเนตร ไดใหค าจ ากดความอยางละเอยดไวดงน :

“ค าวา Mandala เปนศพทสนสกฤตทมความหมายหลากหลายแตความหมายพนฐานทใชโดยทวไปคอลกษณะทเปนวงเชน วงลอ, วงแหวนหรอวงของวตถใดกตามทมสณฐานกลมแตในบางเงอนไขศพทค าเดยวกนนไดถกน ามาใชอธบายสรรพสงทซบซอนขนไปกวา เชน รปจ าลองแผนผงของสกลจกรวาล (Cosmos) ในทรงเรขาคณตตางๆ ซงแฝงความหมายในทางปรชญาของการสรางความเปนเอกภาพระหวางมนษยกบจกรวาล ซงมปรากฏใหเหนทงในลกษณะของสถาปตยกรรมทางศาสนาโบราณ รปเคารพ แผนยนต ตลอดจนถงลวดลายทปรากฏบนสงถกทอบางประเภท เชน พรม และเครองนงหมชนดตางๆ ในทางการเมอง ศพทค านไดถกน ามาใชอธบายปรมณฑลทางอ านาจของกษตรย (circle of king near and distant neighbors) ทางภมรฐศาสตร (geo-politics) เพอก าหนดทศทางและเครอขายความสมพนธระหวางรฐทงในดานการสรางพนธมตรและการกอสงคราม O. W. Wolters ไดหยบยมศพทค านใชอธบายรปแบบความสมพนธของรฐโบราณ (polity) ในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ซง Wolters เชอวาปรมณฑลทางอ านาจของศนยอ านาจ (mandala or ring of power) แตละศนยไมตายตว และไมอาจก าหนดขอบเขตทแนนอนในทางภมศาสตรได ในทศนะของ Wolters ปรมณฑลอ านาจของรฐแตละรฐจะมลกษณะทแกวงไกวหรอยดหดคลายหบเพลง ทงนขนอยกบอ านาจและบารม (powers) ทางการเมองของผน ารฐแตละรฐวามมากนอยเพยงใด อ านาจบารมทวานไดมาจากการสรางเครอขายความสมพนธระหวางผปกครองของแตละศนยอ านาจ โดยผานความสมพนธทางเครอญาต การแลกเปลยนผลประโยชนตลอดไปจนถงการใหความคมครองเมอมอนตรายยางกรายมาถง ผปกครองแตละคนไมเพยงมงแตจะแสดงความเปนใหญสงสดในปรมณฑลอ านาจแหงตนเทานน แตยงพยายามดนรนทงดวยวธการละมอมและรนแรงเพอจะขยายขอบขายอ านาจออกไปใหไดกวางไกลทสด ดวยเหตนหากผ ใดม


ความสามารถโดดเดนเปนพเศษกจะไดรบการยอมรบนบถอจากผน ารฐขางเคยง ซงอาจแสดงออกดวยการสงเครองราชบรรณาการในยามสงบและใหก าลงสนบสนนในภาวะสงคราม กระนนกดเครอขายพนธมตร (network of royalty) ดงกลาวมาจะไมคงอยถาวรเพราะความสมพนธทสรางขนเปนความสมพนธสวนบคคล เมอบคคลทมากดวยอ านาจและบารม (a man of powers) สนชวตลง ความสมพนธทมมากสนสดลงไปดวยโดยปรยาย ผลกระทบโดยตรง คอการหดตวของปรมณฑลทางอ านาจ หรอ Mandala ทรฐหนงเคยมในชวชวตของผน าทเขมแขง” (สเนตร ชตนธรานนท, 2542,น.138-139)

เนองจากเปนตวแบบของการศกษาเอเชยตะวนออกเฉยงใต ทหลดพนไปจากกรอบวธคดแบบยโรปเปนศนยกลาง (Euro-centrism) จงเปนทนยมใชอธบายในฐานะรปแบบรฐ (State Formation) ทเปนของเอเชยตะวนออกเฉยงใต ซงรวมถงอยธยาดวยอยแตเดม กอนการเขามาของลทธอาณานคมในครสตศตวรรษท 19 แตมการมองอกมมวา “มณฑล” (Mandala) เปนตวแบบตามวฒนธรรมอนเดย หรออนเดยเปนศนยกลาง (Indian-centrism) ไมใชของเอเชยตะวนออกเฉยงใตอยแตเดมเชนกน

อกทง “มณฑล” (Mandala) ยงมปญหาในแงการตความวา มขอบเขตทางดานเวลาเพยงใด เพราะไมสามารถหาหลกฐานไดวา “มณฑล” แรกเรมเดมทอยทไหน หรอมความเปนมาอยางไร ทงทเราทราบวา “มณฑล” มความหมายอยางลกซง ทงในทางทฤษฎผานคมภรส าคญ อยางไตรภมและอนๆ และในทางปฏบต กไดแก “จกรพรรดราช” ทเปนสาเหตของสงครามและเหตการณหลายอยางในประวตศาสตรไทยและเอเชยตะวนออกเฉยงใต

สบเนองจาก “มณฑล” ตวแบบน มความหมายเกยวกบระบบจกรวาลตามความเชอ จงตองอาศยศาสตรการตความมาท าความเขาใจ ผใชตวแบบนทกคนจงสรางค านยามใหกบ “มณฑล” ตามแตละพนททตนศกษา ไมม “มณฑล” ทเปนตวแบบทจะใชไดตลอดกาล เกยวกบปญหาน เครก เจ. เรยโนลด (Craig J. Reynolds) เสนอวาใหมองวา :

“รฐในฐานะทเปนมณฑลนนมสมรรถนะ ตามความคดของพวกเขา ดวยเหตผล 2 ประการ ประการแรก มนเปนตวแบบ “พนเมอง” ดงนน จง “ปกปอง” เอเชยตะวนออกเฉยงใตยคแรกเรม ใหพนจากแนวความคดทมองยโรปเปนศนยกลาง แนละ ในอนทจรงแลว มณฑลเปนฮนด ประการทสอง มณฑลเปนแนวความคดเชงวฒนธรรม และมลกษณะทแสดงออกถงการตอตานอยางยง ท าใหการตราค านยาม มณฑลในฐานะตวแบบการกอรปของรฐ ท าใหมนมอ านาจในเชงการตความสง” (เรยโนลดส, 2550: 314-315 ฉบบภาษาองกฤษด Reynolds, 2006)


แนนอนส าหรบเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนสมทร มขอแตกตางบางอยางทมผลท าใหตวแบบมณฑลไมเปนทนยมในหมนกวชาการ มากเทาตวแบบ “นครา” (Negara) ซงมตนทางมาจากผลงานอนเลองลอของคลฟฟอรด เกยรซ (Clifford Geertz) อยางเรอง “Negara : the theatre state in nineteenth-century Bali” (นครา: นาฏรฐในบาหลครสตศตวรรษท 19) ทศกษาสงคมบาหลในหมเกาะอนโดนเซย (Geertz, 1980) ถามวา นอกจากตวแบบมณฑลขางตน อยธยาสามารถใชตวแบบนคราบางไดไหม ค าตอบคอ “ได” เพราะชนชนปกครองรฐอยธยา กนยมแสดงอ านาจผานนาฏกรรม ผานพระราชพธ เหมอนอยางชาวบาหลและการปกครองนครา กมความส าคญอนแสดงถงความอยรอดปลอดพนจากการรกรานของศตร กระทงการลมสลายทเกดขนเมอ พ.ศ.2310 นน กสามารถตความไดวาเกดการพงทลายของระบบรฐแบบนคราดวย

เพยงแตนคราเปนตวแบบทเขาใจกนไปวา เปนของเฉพาะภาคพนสมทร ยงขาดงานวจยทเครงครดในวธการศกษาแบบเกยรซ และกนาจะเพราะนกวชาการไทยยงคนชนกบวธมองเชงโครงสรางแบบมารกซสตและเวเบอเรยน การอานหลกฐานดวยสายตาของนกศกษาวฒนธรรมพนถน กยงจ าเปนส าหรบการท างานทางดานประวตศาสตรและโบราณคด อยางไรกตาม การอภปรายเกยวกบ “นครา” ไปปรากฏเปนจ านวนมากในอกวธมองหนง “นครา” หรอทภาษาไทยเรยก “นคร” นน มความเปลยนแปลงทอภปรายกนมาก ภายใตแนวคดวาดวยรฐเมองทาและสงคมนานาชาต (Port-polity State and International Society)

6. รฐเมองทากบสงคมนานาชาต

ในภาษาของชาวเอเชยตะวนออกเฉยงใต กลาวกนวาค าวา “นครหลวง” (Royal City) กบ “เมองทา” (Port CIty) ตงแตชวงครสตศตวรรษท 16-18 แทบจะแยกความหมายจากกนไมได กลาวคอเมองทาโบราณของยานน มกมลกษณะเปนเมองทาทกมเสนทางการคาไปดวยในตว สะทอนประเดนความส าคญของการคาทมตอสถานะของเมองๆ นน รวมถงทวราชอาณาจกร เพราะยงหมายถงศกยภาพในการควบคมบญชาการหวเมองอนของเมองทาไปดวย ค าวา “รฐเมองทา” (Port-polity State) ทใชแทนทค าวา “ราชอาณาจกร” (Kingdom) ในภาษาพนเมอง ไมมปญหาในเรองการก าหนดนยามแบบเดยวกบทรฐมณฑลม “รฐเมองทา” (Port-polity State) ถกใหความหมายพนฐานการประเมนความสมพนธแนบแนนระหวางเศรษฐกจการคากบการเมองการปกครอง อยางเชนนยามทวารฐประเภทนคอ

“การทเมองเมองหนงเปนทงเมองทมพอคาจากหลายชาตเขามาซอขายสนคาและยงเปนศนยกลางการปกครองดวยกษตรยของทนนๆ มกจะเปนพอคาเองโดยด าเนนการคากบชาวตางชาตในลกษณะผกขาดบางทกผกสมพนธกบพอคาเหลานนและรบเขามาเปนขนนางในราชส านกนอกจากนรฐเมองทาเหลานยงสรางเครอขายกบดนแดนตอนในเพอหาสนคามาเปนสนคาออก” (ปยดา ชลวร, 2550, น.49)


ส าหรบอยธยานน แอนโทน รด (Anthony Reid) นกวชาการตนทางแนวคดเกยวกบรฐเมองทาในเอเชยตะวนออกเฉยงใต กเคยกลาวถงอยธยาในฐานะรฐเมองทาไวหลายแหง ตวอยางแหงหนงทกลาวสรปชใหเหนความส าคญของอยธยา ในฐานะเมองทาทมตอสงคมประวตศาสตรภายในของสยามประเทศดงน

“ในภาษาตางๆ ทใชกนเปนสวนใหญในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ค าวารฐและนครใหญ ไมมความแตกตางกน อ านาจและความโออาใหญโตของประเทศ โดยแกนแลว อยทเมองหลวง และแสนยานภาพทางทหารขององคประมขกขนอยในสดสวนซงถอวามาก กบจ านวนราษฎรทพระองคสามารถเกณฑมาจบอาวธไดภายในไมกชวโมง จากบรเวณภายในและรอบๆ เมองหลวง กรงเทพฯ มความหมายส าคญอยางไรส าหรบสยามในครสตศตวรรษทสบเกา อยธยายงมความหมายส าคญในระดบทยงมากกวานนไปอก ในครสตศตวรรษทสบหกและสบเจด กลาวอกนยหนงคอ อยธยาเปนทงทตงของรฐบาล ของศาสนา และของการคากบตางประเทศ พรอมๆ กนในคราวเดยว กลาวสนๆ คอเปนเกอบทกอยางของชวตของมหาชน กรงเทพฯ มความหมายส าคญส าหรบสยามมากยงกวาทปารสมตอฝรงเศส นครหลวงทางการคาเหลาน ตองพงพาอาศยการคาระหวางชาต ซงไมแนไมนอน และประชากรของนครหลวงเหลาน กเพมและลดไปตามความผนผวนของการคาดงกลาว ลมมรสมทเกดขนตามฤดกาล ไดน าพอคาและกลาสเรอชาวตางชาตเขามา เทากบเพมประชากรของนครใหมากขนมาเปนเวลาหกเดอนหรอนานกวานน” (อางใน ทารลง, 2552, น.177 ดรายละเอยดเพมเตมใน Reid, 1988)

ความสมพนธระหวางเศรษฐกจกบการเมองทปรากฏในงานของรด แตกตางจาก แนววเคราะหเชงเศรษฐศาสตรการเมอง เพราะแนวคดของรด พฒนามาจากส านกแอนนาลของฝรงเศส ทใหความส าคญกบวถการคาของโลกโบราณ มากกวาปจจยจากระบบทนนยมทพฒนาขนหลงการปฏวตอตสาหกรรมตามทคารล มารกซ (Karl Marx) เคยเสนอไวใน “Das Kapital” (วาดวยทน) ดงนน นกประวตศาสตรทศกษาประเดนเรองรฐเมองทา จงไมเปนนกประวตศาสตรแนวมารกซสต แมวาจะมองประเดนความสมพนธกนระหวางเศรษฐกจกบการเมองคลายคลงกน กตาม

นกวชาการบางคนทใชแนวคดนมจดยนทางการเมองเปนฝายอนรกษนยมดวยซ าไป ทส าคญแนวคดรฐเมองทา ยงใหความส าคญกบความเกยวพนกนระหวางการคากบการเปลยนแปลงทางสงคมวฒนธรรม โดยไมจ าแนกสภาพสงคมวฒนธรรมออกเปนโครงสรางสวนบนแตอยางใด ประเดนส าคญอยทการวเคราะหจ าแนกขอมลเกยวเนองกบการคา อทธพลของการคาทมตอการเปลยนผานทางสงคม และก าหนดสภาพความหลากหลายทางวฒนธรรม ซงมรายละเอยดทตองการความเชยวชาญแยกออกมาตางหาก และโดยไมตงใจขอมลเกยวกบความมงคงทมาจาก


การคาของชนชนน านน พงทลายความเชอทวาการขดรดภาษอากรทผมอ านาจเหนอปจจยการผลตเชนทดน กระท าตอไพรทาส เปนทมาของความมงคงดงกลาว แตแนนอนการผกขาดการคาและจ ากดสทธในการตดตอกบชาวตางชาต เปนผลท าใหชนชนน าคงสถานภาพทไดเปรยบอยตอไป ในขณะทฉากหลงไดเปลยนบทไปเลนเปนพอคาทางทะเลเปนทเรยบรอย

วรรคทายๆ ของรด ทยกมาขางตน ยงชวนใหนกถงประเดนการเกดขนและคงอยของชมชนตางชาตในอยธยา แนนอนชมชนตางชาตแบบน เมองทาทอนกมเชนกน แตเมอเปรยบเทยบกนแลว จะพบวาอยธยามขอพเศษทยกเปนเครดตใหได กเพราะพนทอนเปนศนยกลางจรงๆ อยางเกาะเมองอยธยานน มขนาดเลกมาก เมอเทยบกบอ านาจและความสามารถในการควบคมหวเมองทงราชอาณาจกร อกทงทตงทางกายภาพ ยงอยตอนในของภาคพนทวป ไมไดตงอยชายฝงทะเล เหมอนอยางเมองทาอนๆ ตรงนหลายคนอาจจะนกขอบคณแมน าเจาพระยา เสมอนหนงธรรมชาตสรรคสรางมาใหเออประโยชนแกการเจรญเตบโต แมน าเจาพระยาซงมขนาดกวางและลก สามารถแลนเรอเดนสมทรเขามาเทยบทาไดถงชานพระนคร หากปราศจากซงศกยภาพดงกลาวนของแมน าเจาพระยาและทรพยากรธรรมชาตแลว ยากจะนกออกวาศนยกลางทตงอยตอนในของทวป มไดตงอยชายฝงทะเลเหมอนอยางกรงศรอยธยาน จะเปนเมองทาทโดดเดนและรงโรจนอยทามกลางรฐชายฝงอนๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใตดวยกนไดอยางไร

ทวาจากขอมลประวตศาสตรทม กพบวาแมน าเจาพระยามการขดคลองลดและปรบปรงใหเดนเรอสนคาไดอยเสมอ เชน การขดคลองลดบางกอกในรชกาลสมเดจพระไชยราชา พ.ศ.2085 การขดคลองลดเกรดในรชกาลสมเดจพระเจาทายสระ พ.ศ.2265 เปนตน (รายละเอยด ด ศลปากร, 2553, น.52, 350) ศกยภาพของแมน าเจาพระยาในการเปนเสนทางคมนาคมการคาขามภมภาค จงไมใชเรองของธรรมชาตไปเสยทงหมด หากแตมเรองของความพยายามของมนษยเขามาเกยวของ และนกเปนเหตผลใหไดรบยกยองเปน “มรดกโลก” เมอป พ.ศ.2534 อยธยาไดรบยกยองเปน “มรดกโลก” กเพราะแมน าล าคลองทมหลกฐานชดเจนวาเกดจากการขดของแรงงานมนษย ไมใชอฐปนหรอความเกาแกของโบราณสถานเทานนเหมอนอยางทหลายคนเขาใจผดไปกน

ชมชนตางชาตทตงอยนอกเกาะเมองอยธยา เมอนบรวมกนทงหมดแลว จะพบวาคนเหลานเปนประชากรทมเปนจ านวนมาก และคนจากชมชนเหลาน ยงมกท าหนาทเปนก าลงใหแกบานเมอง คอกรงศรอยธยาเอง มากกวาจะรบใชอกแผนดนทอยโพนทะเล โดยประชากรของชมชนตางชาตเหลาน ในความเปนจรงสวนใหญเปนประชากรประเภทเลอดผสมระหวางตางชาตกบคนพนเมองชมชนตางชาต เชน บานโปรตเกส, บานองกฤษ, บานฮอลนดา, บานฝรงเศส, หมบานญปน, ชมชนจน, ชมชนมสลม, ชมชนลาว, เขมร, มอญ, พมา, มลาย, ญวน, จาม ฯลฯ ชมชนตางชาตมไดเปนสงแปลกปลอมส าหรบโลกและวถชวตชาวกรง (ศรอยธยา) เทาใดนก เพราะวาการมอยของคนหลากหลายชาตพนธเหลาน ในทางจารตถอเปนสงแสดงออกถงความเปนกษตรยจกรพรรดราชของพระเจาแผนดนกรงศรอยธยา ส าหรบรด (Antony Reid) “ยคจารต” (Age of Conventionalism) อาจถกแทนทดวย “ยคการคา” (Age of Commerce) ไปแลวอยางสมบรณ


ตงแตในครสตศตวรรษท 16 แตถงอยางไรเรากยงพบการดงเอาอ านาจทางวฒนธรรมของรฐจารตมาใชในยคการคาอยเสมอ เปนเหตใหเกดขอถกเถยงและประเมนสถานะทางประวตศาสตร วาในชวงเวลาดงกลาว เอเชยตะวนออกเฉยงใตไดหลดพนจากความเปนรฐจารตไปสมบรณแลวจรงหรอ ?

อยางไรกตาม ในแงสถาปตยและศลปวตถ ทตงของชมชนตางชาตถอไดวาเปนหลกฐานส าคญทบอกถงความหลากหลายทเคยมในสงคมอยธยา ท าใหอยธยามภาพเปนสงคมรฐ ทมการตดตอสมพนธเชอมโยงกบระบบโลกในยคนน ในจ านวนนชาตทประสบความส าเรจในการคากบอยธยามากทสดและตดตอกบอยธยาอยางยาวนาน มาตงแตรชกาลสมเดจพระนเรศวรจนถงสมยเสยกรงครง พ.ศ.2310 ไดแก ชาวฮอลนดาทม ชมชนตงอยทสถานการคาบานฮอลนดา (Pombejra, 1992; Ruangsilp, 2007)

ประเดนตอมา ทยงมการถกเถยงกนอยเกยวกบรฐเมองทาอยธยา กคออยธยาเปนศนยกลางราชอาณาจกรกอนหรอหลงจากเปนรฐเมองทา (พลบพลง คงชนะ, 2533) ถาเปนมาตงแตตนสมยราชวงศละโว-อโยธยา นนยอมหมายความวาราชอาณาจกรตามแนวคดรฐจารต อาจเปนเพยงรปแบบทมเนอหาภายในเปนรฐเมองทา แตหากเปนรฐเมองทาภายหลงจากเปนราชธาน ค าถามล าดบตอไป จะไดแกอยธยาเรมเปนรฐเมองทาในชวงสมยไหน เปนสมยแรกเปนสมยทมการเขามาของชาตโปรตเกสอยางในรชกาลสมเดจพระรามาธบดท 2 สมยภายหลงผนวกรวมเอาแควนสโขทยเขามาขนกบอยธยา ผานการปฏรปในรชกาลสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ หรอสมยหลงเสยกรงครง พ.ศ.2112 ราชวงศสโขทยไดปรบเปลยนโยกยายถายโอนก าลงคนครงใหญ นอกจากเทครวหวเมองฝายเหนอแลว ยงไดแกการเปดรบชาวตางชาตใหเขาสระบบราชการบรหาร เพราะขาดก าลงคนของตวเองทจะควบคมบรหารจดการรฐเมองทาอยางอยธยา ทมเครอขายสมพนธกบการคาของโลกในยคนนได สภาพการณดงกลาวท าใหชนชนน าทเคยมอ านาจปกครองอยแตขอบเขตหวเมองฝายเหนอ ตองมาด าเนนการจดปกครองศนยกลางรฐทมเครอขายการตดตอกบนานาชาตผานการคาทางทะเล ผลกคอท าใหราชวงศทแมไดกกรงจากอ านาจพมาไดส าเรจ แตกลบตองสญเสยอ านาจไปอยางรวดเรวในระยะเวลาเพยง 60 ป

ถงแมวาแนวคดรฐเมองทาของรด จะเปนทวพากษวจารณจากนกวชาการเอเชยตะวนออกเฉยงใตศกษา กลมทเชยวชาญดนแดนภาคพนทวป อยางวคเตอร บ. ลเบอรแมน (Victor B. Lieberman) และโอลเวอร โวลเตอรส (Oliver W. Wolters) ในประเดนทวา รฐพนเมองเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวป มขอแตกตางหลายประการ เมอเทยบกบภาคพนสมทร การใชแนวคดขอสรปทไดจากการศกษาภาคพนสมทรอยางอนโดนเซย ซงรดมความเชยวชาญ มาเปนมาตรฐานการศกษารฐในเอเชยตะวนออกเฉยงใตภาคพนทวปไปดวย สอดคลองกบหลกฐานขอมลทมอยในรฐภาคพนทวปหรอไม อยางไรกตาม เมอไมนานมานไดมงานศกษารฐภาคพนทวป โดยใชแนวคดรฐเมองทา ทนอกเหนอจากอยธยาและพะโค (หงสาวด) อาท ผลงานของโยชยก มาซฮารา (Yoshiyuki Masuhara) นกวชาการญปนทเชยวชาญรฐลานชาง กไดขอสรปวา เมองตอนในทวป


ทไมมทางออกทางทะเลอยางเวยงจนและหลวงพระบางนน กมลกษณะเปนรฐเมองทาเชนเดยวกบอยธยาและพะโค เปนตน (มาซฮารา, 2546)

7. สงคมนานาชาตกบ “ยคตนสมยใหม”

ความกาวหนาของการศกษาอยธยาในฐานะรฐเมองทาและสงคมนานาชาต ยงพฒนามาสขอถกเถยงประเดนเรองการเขาสยคสมยใหมของสยาม กลาวคอหลงจากรด ตอมาประเดนสงคมนานาชาตไดรบการตอยอดขยายนยความหมายไปสประเดนเรอง “ยคตนสมยใหม” (early modern period) ซงเปนขอเสนอทาทายของ ดร. ธรวต ณ ปอมเพชร นกวชาการทศกษาประวตศาสตรอยธยามาเปนเวลายาวนานหลายสบป ปรากฏอยในงาน เชน เรอง “Asian-European Encounters in Early Modern Southeast Asia: Some Approaches to Historical Research”แปลเปนไทยโดยธระ นชเปยม วา “การพบปะของเอเชย-ยโรปชวงตนสมยใหมในเอเชยตะวนออกเฉยงใต: แนวทางการศกษาคนควาทางประวตศาสตร” (ธรวต ณ ปอมเพชร, 2545, น.125-136)

สบเนองจากการถกเถยงเรองการเขาสสมยใหมของสยาม ในแวดวงวชาการประวตศาสตรไทยวาเรมตนตงแตยคไหน ตงแตสมยการเขามาของชาตตะวนตกในครสตศตวรรษท 19 ทน ามาซงระบอบอาณานคมในเอเชยตะวนออกเฉยงใต หรอตงแตหลงปฏรปมณฑลเทศาภบาลในสมยรชกาลท 5 หรอเพงจะเขาสยคสมยใหมกเมอหลง 2475 ทมการเปลยนแปลงการปกครอง ตงแตสมยหลงท าสนธสญญาเบารงในสมยรชกาลท 4 หรอตงแตตนรตนโกสนทร โดยมภมหลงอทธพลจากชวงเสยกรงศรอยธยาครงท 2 พ.ศ.2310 แตไมมใครกลาน าเสนอยคอยธยา เพราะแตไหนแตไรมา อยธยาถกจดประเภทใหเปน “ยคกอนสมยใหม” (ดรายละเอยด ใน ฉลอง สนทราวาณชย, 2544)

แตส าหรบธรวต ณ ปอมเพชร อยธยากลบสามารถก าหนดนยามใหเปนยคสมยใหมไดดวย โดยอาศยประเดนความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและสงคมวฒนธรรม ในชวงทเปนสงคมนานาชาตเปนเครองยนยนการเขาสยคสมยใหม ทสงผลใหเกดพฒนาการมาจนถงหลงเสยกรงศรอยธยาครงท 2 พ.ศ.2310 สอดคลองกบขอเสนอของนธ เอยวศรวงศ (2543) และ สายชล วรรณรตน (2525) ทตางกเหนวา มความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมเกดขนในสมยอยธยาตอนปลาย เปนพนฐานใหกบการเขาสยคตดตอกบชาตตะวนตกในชวงหลงท าสนธสญญาเบารง หรอการเขาสยคระบอบอาณานคมส าหรบในบรบทเอเชยตะวนออกเฉยงใต

ทงนขอเสนอของธรวต นธ และสายชล น ามาซงการทตองประเมนรปแบบรฐและสงคมอยธยาขนมาใหม สนสดการประเมนอยธยาในฐานะ “รฐจารต” “รฐมณฑล” และอนๆ ยกเวน “รฐเมองทา” เพราะขอเสนอน แทจรงเปนสวนขยายความกาวหนา มาจากการศกษาอยธยาดวยแนวคดรฐเมองทา กระนนการศกษาอยธยาดวยแนวคดรฐเมองทา กยงมจ านวนงานอยเพยงนอยชน ไมใชเพราะแนวคดนไมเปนทรบร หากแตเพราะความยากในการแสวงหาหลกฐานทหลากหลายมากพอ เพราะเปนการศกษาทตองประเมนสภาพสงคมวฒนธรรม ทงภายในและ


ภายนอก จากกรอบบรบทของสงคมนานาชาต ไมใชการประเมนแตเฉพาะภายในสงคมไทย หรอสงทนธก าหนดนยามวา “ปจจยภายใน” แตเพยงเทานน

การตองศกษาวเคราะหจากหลกฐานภายนอกกบภายใน ควบคกนเปนเรองยากเพราะความจ ากดของหลกฐานทมไมมากพอ อกทงตวผศกษาวจย ทตองมศกยภาพเขาถงเอกสารมากกวา 1 ภาษา กเปนสงจ าเปนส าหรบการศกษาในแนวทางดงกลาวน แตหากมผวจยทสามารถขามพนขอจ ากดเหลานได ยอมน ามาซงงานวจยอนทรงคณคา ไมแตเฉพาะกบอยธยาศกษาเทานน หากแตยงรวมถงการศกษาทางสงคมศาสตรและมนษยศาสตรแขนงอนๆ ดวย ดงทธรวต ณ ปอมเพชร กลาวสรปไวในงานชนหนงดงน

“ในสวนทเกยวกบชวงตนสมยใหมหลกฐานทมอยไมเปดโอกาสใหแกนกวจยท าเชนนนไดดวยการศกษาหลกฐานขอมลของทองถนเทานนแนวทางการศกษาแบบบรณาการ (intergrated approach) ทใชหลกฐานขอมลในหลากหลายภาษาและอาศยวชาการมากกวา 1 สาขาจงอาจเปนทางเลอกทดทสดงานวจยควรจะด าเนนการดวยความรวมมอของคณะบคคลทเปนผเชยวชาญในสาขาของตนบคคลเหลานเมอไดรวมมอกนแลวกจะมอาวธทงในทางภาษาและระเบยบวธการศกษาทจ าเปนส าหรบการศกษาการพบกนของเอเชยและยโรป” (ธรวต ณ ปอมเพชร, 2545: 136)

8. บทสรปและสงทาย

การจ าแนกแนวคดทมตอรฐในประวตศาสตรนพนธอยธยา ตลอดทกลาวขางตน เปนการจ าแนกโดยอาศยสวนทเปนขอเสนอหลกของงานเขยนนนๆ ไมใชการจ าแนกเบดเสรจ เพราะนกประวตศาสตรไทยในรนหลง ไมไดมการแบงแยกสกลคดทเดนชด เหมอนอยางนกวชาการตางประเทศ บางทานกผลตงานหลากหลายแนวทาง โดยเฉพาะแนวทางท 3-5 แลวแตวาในชวงเวลาไหนมงเนนน าเสนอประเดนใดเปนหลก ดงทหลายทานไดเคยแสดงความคดเหนเอาไววา การเสนอแนวคดใดส าหรบใชในการอธบายทวทงเอเชยตะวนออกเฉยงใตนน เปนการกระท าทสมเสยง ตองใชเวลาในการรวบรวมขอมลหลกฐานตางๆ เปนอนมาก และไมเปนหลกประกนถงความส าเรจกาวหนาทางวชาการแตอยางใด

โดยเฉพาะอยางยง ในสวนของอยธยานน ยงประสบปญหา ในแงวาจะมหวขอประเดนใดทจะสามารถอธบายไดตลอดทง 417 ป เพราะยงตองค านงถงประเดนวา ใน 417 ปนน ยอมมชวงเวลาเปลยนผานมากมายหลายสงอยาง อยธยามไดเปนอยธยาเดยว อยางทเราเขาใจตงแตตนจนปลาย ขนอยกบวาใชอะไรเปนเกณฑในการมอง และจดแบงยคสมย ถาใชคตความเชอ กจะไดอยธยาในฐานะรฐมณฑลและหรอรฐจารตนยม แตหากใชขอมลการเตบโตทางการคาและสภาพสงคมชมชนนานาชาต กจะไดอยธยาในฐานะรฐเมองทาออกมา


ในยคทนกวชาการประวตศาสตร ไมอางตนเองเหนอกวาศาสตรอน ในแงทตนมวธการศกษาอดต โดยไมจ าเปนตองอาศยแนวคดทฤษฎใด เพราะแนวคดทผานการคนควาวจย และผลตผลงานมาอยางเปนระบบ จะชวยใหผวจยไดมมมมองในการจดระเบยบหลกฐานขอมลตางๆ ทหลากหลายและมทศทางเปาหมายในการศกษาคนควาไดดกวาไมใชแนวคดใดเลย ซงเปนไปไมได เพราะแมแตสกลคดทอางความเปนวตถวสย (Objectivity) เอาเขาจรง กเพยงแนวคด ปฏฐานนยม (Positivism) ทมฐานการมองจากส านกคดประวตศาสตรยคปฏวตอตสาหกรรมเทานน

ความเชอมนทมตอวธการวพากษทางประวตศาสตร (Historical Criticism) กถกตงค าถาม ล าพงการเขาถงหลกฐานชนตน ยอมไมเพยงพอทจะอธบายชดความหมาย ตลอดจนความเปลยนแปลงตางๆ ทงภายในและภายนอกองคประกอบของหลกฐานได เมอเปนดงนน การสรางชดค าอธบายอยางหนงอยางใดหรอหลายอยางขนมา ยอมไมใชเรองงาย เหมอนเชนท นกประวตศาสตรรนกอนเคยกระท ากนมาอกตอไป เพราะ “ความจรงทางประวตศาสตร” กเชนเดยวกบขอเทจจรงอยางอน ทเกดขน คงอย ดบไป ควบคกบสาเหตปจจยจากการประกอบสราง มากกวาจะเปนการคนพบขอเทจจรงใดๆ แลวน ามาเปดเผย

กลาวโดยสรป ทกแนวคดทกลาวมา ลวนแตมคณปการตอ “อยธยาศกษา” อยางยง ดวยตางกเสนอแงมมเกยวกบอยธยาในมตตางๆ ชวยใหอยธยามพนทในมตทางประวตศาสตรและสงคมวฒนธรรม ทงในไทยและเอเชยตะวนออกเฉยงใต และจะเกดประโยชนตอไปภายหนา หากจะมการน าเอาแนวคดเหลานมาศกษาคนควาวจยอยธยาในมตตางๆ ใหไดละเอยดรอบดานมากขน ทงนโดยตระหนกวา “ประวตศาสตรนพนธ” (Historiography) กเปนเพยงงาน “วรรณกรรม” ทมจดมงหมายน าเสนอ “ภาษา” ในการรบรอดต ซงจะมผลตอการรบรความจรงทางสงคมวฒนธรรมในล าดบตอไป งานเขยนทางประวตศาสตรจงควรตองกระท าอยางระมดระวงและรอบดานทสดเทาทจะเปนไปได

น ามาสค าถามและขอชวนสงสย กคอวา นกประวตศาสตรในสงคมไทย พรอมแลวหรอยง? ส าหรบการเปนนกประกอบสรางเรองราว หรอผเขยนความจรงขนมาคนหนงเทานน มไดเปนประกาศก ผคนพบความจรงในประวตศาสตร แลวน าเอามาเปดเผยแกสาธารณชนอกตอไป นกประวตศาสตรในโลกใบเลกๆ แหงน จะพรอมหรอไม? ส าหรบการเปนเพยงนกวจยธรรมดาๆ คนหนง ซงพยายามหาค าตอบจากปรากฏการณทตวเองไมรไมเขาใจ ไมใชสถานะบทบาทเปน นกคดปญญาชนสงสง ประดจราวกบศาสดาของลทธความเชอทางศาสนา


เอกสารอางอง จนทร ฉายภคอธคม. (2531). “พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา: ในทรรศนะของนายไมเคล

วคเคอร” ใน ขอมลประวตศาสตรในรอบทศวรรษ (พ.ศ.2520-2530). กรงเทพฯ: สมาคมประวตศาสตร.

จตร ภมศกด. (2524). โองการแชงน าและขอคดใหมในประวตศาสตรไทยลมแมน าเจาพระยา กรงเทพฯ: ดวงกมล.

จฬศพงศ จฬารตน. (2550). ขนนางกรมทาขวา : การศกษาบทบาทและหนาทในสมยอยธยาถงรตนโกสนทร พ.ศ.2153-2435. กรงเทพฯ: โครงการเผยแพรผลงานทางวชาการ คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ฉลอง สนทราวาณชย. (2544). ขอถกเถยงเกยวกบการเปลยนแปลงเปนสมยใหมของไทย. กรงเทพฯ: โครงการ Global Competence Project.

ชาครต ชมวฒนะ. (2536). “สถานภาพงานวจยประวตศาสตรไทยสมยอยธยาระหวาง พ.ศ.2503-2535” วารสารประวตศาสตร. ไมระบปทและฉบบทพมพ.

ชาญวทย เกษตรศร. (2542). อยธยา : ประวตศาสตรและการเมอง. กรงเทพฯ: มลนธโครงการต าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร.

ด ารงราชานภาพ, สมเดจฯ กรมพระยา. (2470). ลกษณะการปกครองประเทศสยามแตโบราณ. พระนคร: โรงพมพพพรรฒธนาการ.

ทกษ เฉลมเตยรณ. (2548). การเมองระบบพอขนอปถมภแบบเผดจการ . กรงเทพฯ: มลนธโครงการต าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร.

ทารลง, นโคลาส. (บ.ก.). (2552). ประวตศาสตรเอเชยตะวนออกเฉยงใตฉบบเคมบรดจ เลมสอง 1500-1800. แปลโดย มทนา เกษกมล กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว).

ธงชย วนจจะกล. (2544). “ประวตศาสตรไทยแบบราชาชาตนยม : จากยคอาณานคมอ าพราง สราชาชาตนยมใหมหรอลทธเสดจพอของกระฎมพไทยในปจจบน” ศลปวฒนธรรม. 23, 1 (พฤศจกายน).

ธรวต ณ ปอมเพชร. (2545). “การพบปะของเอเชย-ยโรปชวงตนสมยใหมในเอเชยตะวนออกเฉยงใต: แนวทางการศกษาคนควาทางประวตศาสตร” ใน ธระ นชเปยม. (บ.ก.). เอเชย-ยโรปศกษา : ปรชญาและแนวทาง. กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว).

นธ เอยวศรวงศ. (2548). “จากรฐชายขอบถงมณฑลเทศาภบาล: ความเสอมสลายของกลมอ านาจเดมในเกาะภเกต” ใน กรงแตก, พระเจาตาก และประวตศาสตรไทย : วาดวยประวตศาสตรและประวตศาสตรนพนธ. กรงเทพฯ: มตชน.

นธ เอยวศรวงศ. (2523b). ประวตศาสตรรตนโกสนทรในพระราชพงศาวดารอยธยา . กรงเทพฯ: บรรณกจ.


นธ เอยวศรวงศ. (2523a). “เอเชยตะวนออกเฉยงใตตงแตศตวรรษท 16-19” วารสารมนษยศาสตร. 10, 2 (เมษายน-มถนายน).

นธ เอยวศรวงศ. (2527). การเมองไทยสมยพระนารายณ. กรงเทพฯ: ส านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร. นธ เอยวศรวงศ . (2543). ปากไกและใบเรอ : รวมความเรยงวาดวยวรรณกรรมและ

ประวตศาสตรตนรตนโกสนทร. กรงเทพฯ: แพรวส านกพมพ. ปยดา ชลวร. (2550). “เมองทาโบราณในเอเชยตะวนออกเฉยงใตและการคากบรวกว”

วารสารศลปศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร. 7, 2 (กรกฎาคม-ธนวาคม). พลบพลง คงชนะ. (2533). “กรงศรอยธยาในฐานะเมองทา” ใน ศนยศกษาประวตศาสตร

อยธยา. พระนครศรอยธยา: ศนยศกษาประวตศาสตรอยธยา. พเศษ เจยจนทรพงษ. (2546). การเมองในประวตศาสตรสโขทย-อยธยา พระมหาธรรมราชา

กษตราธราช. กรงเทพฯ: มตชน. มาซฮารา, โยชยก. (2546). ประวตศาสตรเศรษฐกจของราชอาณาจกรลาวลานชาง สมย

ครสตศตวรรษท 14-17 จาก “รฐการคาภายในภาคพนทวป” ไปส “รฐกงเมองทา”. กรงเทพฯ: มตชน.

มานพ ถาวรวฒนสกล. (2536). ขนนางอยธยา. กรงเทพฯ: ส านกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร. เรยโนลดส, เครก เจ. (2550). เจาสว ขนศก ศกดนา ปญญาชน และคนสามญ: รวมบทความ

ทางประวตศาสตรของเครก เจ. เรยโนลดส. แปลโดย วารณ โอสถารมย และคณะ, กรงเทพฯ: มลนธโครงการต าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร.

วรศรา ตงคาวานช. (2557). ประวตศาสตรสโขทยทเพงสราง. กรงเทพฯ: มตชน. วนย พงศศรเพยร. (2539). “อโยชชประ-ยโสธร” ใน ความยอกยอนของประวตศาสตร: พพธ

นพนธเชดชเกยรตศาสตราจารยหมอมเจาสภทรดศดศกล. กรงเทพฯ: คณะกรรมการช าระประวตศาสตรไทย.

ควอรช เวลส. (2527). การปกครองและการบรหารของไทยสมยโบราณ . แปลโดย กาญจน ละอองศร และยพา ชมจนทร, กรงเทพฯ: มลนธโครงการต าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร.

ศลปากร, กรม. (2554). ไตรภม เอกสารจากหอสมดแหงชาตปารส. กรงเทพฯ: กรมศลปากร. ศลปากร, กรม. (2553). พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบพนจนทนมาศ (เจม) , พระราช

พงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบหลวงประเสรฐ , ค าใหการชาวกรงเกา, ค าใหการขนหลวงหาวด. นนทบร: ศรปญญา.

สมเกยรต วนทะนะ. (2533). “รฐสมบรณาญาสทธในสยาม 2435-2475” วารสารสงคมศาสตรและมนษยศาสตร. 17, 1 (มถนายน).

สายชล วรรณรตน. (2525). เศรษฐกจและสงคมไทยสมยอยธยาตอนปลาย. กรงเทพฯ: สถาบนไทยคดศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2525.

สจตต วงษเทศ. (2539). แควนสโขทย รฐในอดมคต. กรงเทพฯ: มตชน.


สเนตร ชตนธรานนท. (2538). บเรงนองกยอดนรธา : กษตรยพมาในโลกทศนไทย. กรงเทพฯ: มตชน.

สเนตร ชตนธรานนท. (2542). พมารบไทย: วาดวยสงครามระหวางไทยกบพมา. กรงเทพฯ: มตชน. Anderson, Benedict R. O’G. (1990). Language and power: Exploring political

cultures in Indonesia. Ithaca: Cornell University Press. Anderson, Perry.(1974). Lineages of the absolute state. London: Verso. Beemer, B. G. (1999). Construcing the ideal state: the idea of Sukhothai in Thai

history, 1833-1957. Honolulu: Asian Studies, University of Hawaii at Manoa. Chutinataranond, Sunait. (1990). “Cakravartin : the ideology of traditional warfare in

Siam and Burma, 1548-1605” Thesis (Ph.D.) Cornell University. Geertz, Clifford. (1980). Negara : the theatre state in nineteenth-century.

BaliPrinceton, N. J.: Princeton University Press. Geldern, Robert von H. (1956). Conceptions of state and kingship in Southeast

Asia. Ithaca, N.Y.: Southeast Asia Program, Cornell University. Pombejra, Dhiravatna. (1992). Court, Company, and Compong Essays on the

VOC presence in Ayutthaya. Bangkok: Amarin Printing Group. Reid, Anthony. (1988). Southeast Asia in the age of commerce 1450-1680. New

Haven: Yale University Press. Reynolds, C. J. [2006]. Seditious histories : contesting Thai and Southeast Asian

pasts. Seattle: University of Washington Press. Ruangsilp, Bhawan. (2007). India Company merchants at the court of

Ayutthaya: Dutch perceptions of the Thai kingdom, ca. 1604-1765. Leiden; Boston: Brill.

Winichakul, Thongchai. (1994). Siam mapped: a History of the Geo-body of a Nation. Honolulu: University of Hawaii Press.

Wolters, O. W. (1968). Ayudhya and the rearward part of the world. Publication: n.p. Wolters, O. W. (1999). History, culture, and region in Southeast Asian perspectives.

Singapore: Southeast Asia Program Publications.

Documents

รัฐในประวัติศาสตร์อยุธยา : ข้อ ......40 วารสารภาษาและว ฒนธรรมป ท 35 ฉบ บพ