Embed Size (px)
Citation preview
Kasetsart J. (Soc. Sci) 34 : 1 - 16 (2013) ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 : 1 - 16 (2556)
พหลกษณของเครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงานอสาน
Plural Characteristics of Social Network of
Isan Labor Brokers
ธนพฤกษ ชามะรตน1 ดษฎ อายวฒน1,* และ อรนดดา ชณศร2
Thanapauge Chamaratana1, Dusadee Ayuwat1,* and Oranutda Chinnasri2
ABSTRACT
The objective of this research was to study the social network characteristics of Thai-Isan labor brokers. Data were collected via in-depth interviews as well as by participatory and non-participatory observations with 30 key informants who were labor brokers of overseas employment service provider, labor agency company, in database of Ministry of Labor. A snowball technique was used to select key informants from Udon Thani, Nakhon Ratchasima, Khon Kaen, Chaiyaphum, Nong Khai, and Buri Ram. Data were analyzed by content analysis using the ATLAS.ti program and by social network analysis using the Pajek program. The results of the study indicated that the social networks of Isan labor brokers consisted of both local and regional networks. The three types of local networks were: single-center network, dual-center network, and non-center network or circle network. On the other hand, the type of regional networks were one-mode networks, connected networks, and informal networks. The results suggested that local networks of labor brokers should be followed up or monitored by the relevant government agencies in each area. Keywords: social network, network characteristics, Isan labor brokers, labor
บทคดยอ
การวจยน มวตถประสงคเพอศกษาลกษณะ
ของเครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงานอสาน
เกบรวบรวมขอมลโดยใชแนวทางการสมภาษณ เพอ
สมภาษณเชงลก ตลอดจนการสงเกตแบบมสวนรวม
และไมมสวนรวม ผใหขอมลสำคญ คอ นายหนา
แรงงานอสาน ทสงกดบรษทจดหางานเอกชนทไดรบ
อนญาตจดสงแรงงานไปทำงานตางประเทศจาก
กระทรวงแรงงาน รวม 30 ราย ซงคดเลอกโดยวธ
บอกตอ จากพนทจงหวดอดรธาน นครราชสมา
ขอนแกน ชยภม หนองคาย และบรรมย ใชวธการ
สมภาษณเชงลก รวมกบการสงเกตแบบมสวนรวมและ
ไมมสวนรวม วเคราะหขอมลดวยการวเคราะหเนอหา
1 สาขาวชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน ขอนแกน 40002 Department of Sociology and Anthropology, Faculty of Humanities and Social Sciences, Khon Kaen University, Khon Kaen
40002, Thailand. 2 สาขาวชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร กรงเทพฯ 10900 Department of Sociology and Anthropology, Faculty of Social Sciences, Kasetsart University, Bangkok 10900, Thailand. * Corresponding author, e-mail: [email protected]
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 2
โดยใชโปรแกรม ATLAS.ti ชวยในการวเคราะห
และการวเคราะหเครอขายทางสงคม โดยใชโปรแกรม
Pajek ผลการวจย พบวา เครอขายทางสงคมของ
นายหนาแรงงานอสานมทงทเปนเครอขายยอยระดบ
พนทและเครอขายใหญระดบภมภาค โดยเครอขาย
ยอยระดบพนท พบวา ม 3 ลกษณะ คอ เปนเครอขาย
ทมนายหนาแรงงานศนยกลางหนงคน (single-center
network) มนายหนาแรงงานศนยกลางสองคน
(dual-center network) และไมมนายหนาแรงงาน
ศนยกลางหรอท เ ร ยกว า เครอข ายแบบวงกลม
(non-center network or circle network) ขณะท
เครอขายใหญระดบภมภาค พบวา มลกษณะเปน
เครอขายระดบเดยวทมการเชอมโยงกนระหวาง
นายหนาแรงงานอยางทวถงครอบคลมทงเครอขาย
และเปนเครอขายแบบไมเปนทางการ ดงนน หนวย
งานทเกยวของจงควรมมาตรการในการตดตามหรอ
เฝาระวงการปฏบตงานของกลมนายหนาแรงงานท
เปนเครอขายยอยในระดบพนท
คำสำคญ: เครอขายทางสงคม ลกษณะของเครอขาย
ทางสงคม นายหนาแรงงานอสาน แรงงาน
บทนำ
การยายถนไปทำงานตางประเทศของแรงงาน
ไทย แมจะเปนปรากฏการณทเกดขนในสงคมไทยมา
นานกวาสามทศวรรษแลว แตกยงคงเกดขนอยอยาง
ตอเนองในปจจบน สะทอนจากจำนวนแรงงานทยาย
ถนไปทำงานในตางประเทศรวมไปถงจำนวนคนหา
งานทขนทะเบยนขออนญาตไปทำงานตางประเทศ
ตามระบบของกระทรวงแรงงาน ทมจำนวนสงเปน
หลกหลายแสนคนในแตละป แตเมอพจารณาถง
สดสวนของวธการเดนทางยายถนไปทำงานในตาง
ประเทศของแรงงานไทยในชวงเวลาดงกลาว พบวา
ในชวงป พ.ศ. 2542 – 2552 แรงงานไทยสวนใหญใช
วธการเดนทางผานบรการของบรษทจดหางานเอกชน
สงถงรอยละ 75.34 ขณะทใชวธการเดนทางโดย
ระบบราชการ ผานกรมการจดหางาน เพยงรอยละ
3.35 เทานน (สำนกงานบรหารแรงงานไทยไปตาง
ประเทศ, 2554) ทเปนเชนนอาจมสาเหตมาจากขอ
จำกดของระบบราชการในการตดตอประสานกบ
แหลงงานในตางประเทศ ซงมาจากระเบยบวธปฏบต
ระหวางประเทศ ทำใหการเจรจาและหาตำแหนงงาน
ในตางประเทศไมเพยงพอทจะรองรบความตองการ
ของแรงงานไทย ทำใหรฐบาลมความจำเปนตอง
พงพาการทำงานของหนวยธรกจเอกชน โดยอนญาต
ใหเปนผดำเนนการในการจดหางานใหคนหางานทำ
ในตางประเทศ หรอทเรยกวา “บรษทจดหางาน”
(labor agencies) โดยมบคลากรทสำคญ ททำหนาท
ประสานหาคนงาน เตรยมการดานเอกสาร และ
กจกรรมอนทเกยวของในกระบวนการจดสงแรงงาน
ไปทำงานในตางประเทศ บคคลเหลานรจกกนใน
นาม “นายหนาแรงงาน” (labor brokers)
ในปจจบนมบรษทจดหางานทไดรบอนญาต
ใหจดหาแรงงาน รวมทงสน 159 แหง และมลกจางท
ขนทะเบยนเปนผรบอนญาตจดหาแรงงาน หรอ
นายหนาแรงงาน รวม 1,275 คน ในจำนวนนเปนคน
ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ทมประสบการณเคยยายถน
ไปทำงานในตางประเทศ เปนจำนวน 823 คน คดเปน
รอยละ 64.55 ของนายหนาแรงงานทไดรบอนญาต
ทงหมด (ฝายทะเบยน สำนกงานจดหางานใหคนหา
งานทำในตางประเทศ, 2554) นอกจากน ยงมผลการ
วจยทยนยนวากระบวนการจดสงแรงงานไทยทไป
ทำงานตางประเทศ มความจำเปนทตองอาศยระบบ
นายหนาและบรษทจดหางาน เพอทำหนาทดำเนน
การเกยวกบการประสานงาน การจดเตรยมเอกสาร
ตลอดจนการเดนทางไปยงประเทศปลายทางทเปน
แหลงงาน (สภางค, 2545; สกญญา, 2548; Hewison,
2003; Young, 2004; Choi, 2004; Chamaratana,
Ayuwat, Knippenberg, & De Jong, 2010)
นายหนาแรงงาน นบเปนบคคลทเชอมโยง
ระหวางแรงงานไทยกบแหลงงานในตางประเทศ
ผานการทำงานภายใตนโยบายของบรษทจดหางาน
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 3
ตนสงกด โดยอาศยเครอขายทางสงคม (social
network) ของตนเองเปน “ตวชวย” สำคญในการ
ดำเนนการจดสงแรงงานไปทำงานตางประเทศ และ
โดยทวไปเรามกมฐานคต (assumption) วาเครอขาย
ทางสงคมของนายหนาแรงงานเกดจากการรวมตวกน
บนพนฐานของการแลกเปลยนในเชงเศรษฐกจ
(economic exchange) เปนหลก แตหากพจารณาอยาง
ถองแทแลว พบวาการเกาะเกยวทางสงคมของ
เครอขายนายหนาแรงงานดงกลาว อาจมเหตปจจยอน
มากกวาผลประโยชนในเชงเศรษฐกจ เชน วฒนธรรม
การพงพาอาศยของสงคมอสาน และการเปนคนบาน
เดยวกน ซงยงไมปรากฏวามการศกษาใดทศกษาเจาะ
ลกในองคความรเรองน ประกอบกบขาดองคความร
เกยวกบลกษณะการทำงานเปนเครอขายของนายหนา
แรงงาน ดงนน ผวจยจงเหนวา หากสามารถทำความ
เขาใจเกยวกบเครอขายทางสงคมนายหนาแรงงาน
เหลาน ยอมทำใหทราบถงขอมลพนฐานสำคญอนจะ
ชวยสนบสนนใหเกดการพฒนาเครอขายทางสงคมทม
ประสทธภาพในการจดสงแรงงานไทยไปทำงานตาง
ประเทศภายใตกรอบกฎหมาย และเกดประโยชนตอ
แรงงานไทย จงไดดำเนนการวจยโดยมวตถประสงค
เพอศกษาลกษณะของเครอข ายทางสงคมของ
นายหนาแรงงานอสานทถกนำมาใชในการทำงาน
ของนายหนาแรงงาน
การตรวจเอกสาร
แนวคดทใชในการทำความเขาใจลกษณะของ
เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน ในการวจย
ครงน คอ แนวคดเครอขายทางสงคม (social network)
อนมฐานคตวา ในเครอขายสงคมประกอบไปดวย
บคคลหรอตวแสดง (actor) ทมความสมพนธ
(relation) กน ตามบทบาทหรอหนาททแตละคนหรอ
คความสมพนธมอย (Kilduff & Tsai, 2003; De Jong,
2008) โดยผทมความสมพนธกนกบคความสมพนธ
มไดมเพยงบทบาทเดยว หากแตมหลายบทบาททจะ
ตองสวมในชวตประจำวน ความสมพนธระหวาง
บคคลในเครอขายสงคม บางครงอาจเปนไปตาม
ทฤษฎของการแลกเปลยน (Ritzer, 1992; Wasserman
& Faust, 1999) เพราะบคคลไมเพยงแตทำตาม
บทบาทหนาททคาดหวงในสงคม หรอตาม
บรรทดฐานทไดรบการถายทอดมาเทานน แตความ
สมพนธระหวางบคคลยงขนอยบนพนฐานของการ
รบรและการตดสนใจในการแลกเปลยนซงกนและ
กนระหวางคความสมพนธ (Boissevain, 1974;
Wasserman & Faust, 1999) เมอพจารณากบประเดน
ของการวจยในครงน จงกลาวไดวานายหนาแรงงานใน
ฐานะตวแสดงทมความสมพนธซงกนและกนตาม
บทบาทหรอหนาทของแตละคน ตลอดจนคความ
สมพนธอน โดยความสมพนธนนอยบนพนฐานของ
การรบรและการตดสนใจในการแลกเปลยนซงกน
และกนระหวางคความสมพนธ ซงอาจมทงดานวตถ
และจตใจ
นอกจากน การศกษาเครอขายทางสงคมโดย
ทวไปมกเนนพจารณาการดำรงอยของสายใยความ
สมพนธทางสงคม (social relation web) ระหวาง
บคคล ทขยายครอบคลมไปทวทงสงคม ซงตองอาศย
ปจจยเรองรปแบบและลกษณะของเครอขายสงคมมา
อธบายพฤตกรรมของบคคลดวย ในประเดนน
Wasserman & Faust (1999) ไดอาศยแนวคดของ
Boissevain (1974) พฒนามาเปนกรอบในการศกษา
วเคราะหเครอขายสงคม ใน 4 ประเดน ไดแก
ประเดนแรก คอ บทบาทของสมาชกภายใน
เครอขายทางสงคม (role of social network member)
เปนปจจยททำให เกดรปแบบความสมพนธอน
หลากหลาย (multiplicity) ซงสามารถอธบายไดดวย
ทฤษฎบทบาท (role theory) (Ritzer, 1992;
Wasserman & Faust, 1999) เนองจากในเครอขายทาง
สงคมนน จะประกอบไปดวยบคคลทมความสมพนธ
ซงกนและกนตามบทบาทหรอหนาท บคคลแตละคน
นนมไดมเพยงบทบาทเดยว หากแตมหลายบทบาทท
จะตองแสดงในแตละวน ดงนน บคคลสองคนอาจม
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 4
ความสมพนธกนได ทงในบทบาทเดยว หรอหลาย
บทบาทประกอบกน เรยกไดวาเปนความสมพนธ
เชงเดยว (uniplex or single-relation) และความ
สมพนธเชงซอน (multiplex or multi-relation) ตาม
ลำดบ ซงบทบาทแตละบทบาทจะมปทสถาน และ
ความคาดหวง เปนตวชนำแนวทางพฤตกรรมทจะ
ปฏบตตอกนและกน
ประเดนทสอง คอ พนฐานความสมพนธ
ภายในเครอขาย ซงมกองกบทฤษฎการแลกเปลยน
(exchange theory) (Ritzer, 1992; Wasserman &
Faust, 1999) โดยเชอวาความสมพนธทางสงคม
ระหวางบคคลในเครอขายทางสงคมมกตงอยบน
พนฐานของการแลกเปลยนเชงผลประโยชน (benefit
exchange or transactional contact) เนองจากบคคล
ไมเพยงแตทำตามบทบาทหนาททคาดหวงในสงคม
หรอตามปทสถานทไดรบการถายทอดมาเทานน แต
ความสมพนธระหวางบคคลยงขนอยบนพนฐานของ
การรบรและการตดสนใจในการแลกเปลยนซงกน
และกนระหวางคความสมพนธ ทงดานวตถและจตใจ
ประเดนทสาม คอ ทศทางการไหลของความ
สมพนธ (directional flow) ซงเปนปจจยททำใหเกด
ความสมพนธทางสงคมในลกษณะทเทาเทยมกนและ
ไมเทาเทยมกน เนองจากความสมพนธทางสงคม
ระหวางบคคล ทวางอยบนพนฐานการแลกเปลยนนน
สามารถกอใหเกดความสมพนธในลกษณะรวมมอ
กน (cooperative) หรอแขงขนกน (competitive) ซง
อาจกอใหเกดการแลกเปลยนทสมดล (balance
reciprocity) และไมสมดลกน (negative reciprocity)
ในทนหมายถงการไดรบผลประโยชนจากกนและกน
ทงในลกษณะทเทาเทยมกนและไมเทาเทยมกน โดย
ฝายหนงอาจไดรบมากกวาอกฝายหนง
ในประเดนสดทาย คอ ความถและชวงเวลา
ของความสมพนธ (frequency and duration of
relationship) ถอเปนปจจยทนำไปสคณภาพของความ
สมพนธ โดยเฉพาะความผกพนและความมอทธพล
ตอกนและกนในดานพฤตกรรม กลาวคอ ยงบคคลม
ความสมพนธกบอกบคคลหนงบอยครงและมระยะ
เวลาของการรจกกนนานเพยงใด ความสมพนธ
ระหวางบคคลสองคน จะมอทธพลกำหนดพฤตกรรม
ของกนและกนมากขนเทานน เนองจากวามความ
ผกพนมาก แตความถของความสมพนธอยางเดยวนน
กไมไดหมายความวาเพยงพอทจะทำนายอทธพลของ
ความสมพนธระหวางบคคล หรอพฤตกรรมของ
บคคลได จำเปนตองมปจจยดานระยะเวลาและ
บทบาทของความสมพนธดวย
จากแนวคดดงกลาว ผวจยจงไดนำมาใชเปนก
รอบในการวเคราะหลกษณะของเครอขายทางสงคม
ของนายหนาแรงงานอสาน โดยในการศกษาครงน
พจารณาจากลกษณะของเครอขายทางสงคมของ
นายหนาแรงงานอสานทงในระดบพนท (local
network) และภมภาค (regional network)
วธดำเนนการวจย
การวจยน เปนการวจยเชงคณภาพ มหนวย
การวเคราะห (unit of analysis) ระดบกลม คอ
เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงานในภาค
ตะวนออกเฉยงเหนอ ทขนทะเบยนเปนลกจางของ
บรษทจดหางานทไดรบอนญาตจดสงแรงงานไป
ทำงานตางประเทศจากกระทรวงแรงงาน ใน 6
จงหวดของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ประกอบดวย
อดรธาน นครราชสมา ชยภม ขอนแกน บรรมย และ
หนองคาย
ผวจยเกบรวบรวมขอมล โดยใชการสมภาษณ
เชงลก (in-depth interview) รวมกบการสงเกตแบบม
สวนรวมและไมมสวนรวม (participatory and
non-participatory observation) กบผใหขอมลสำคญ
(key informants) ท เปนนายหนาแรงงานอสาน
จำนวน 30 ราย ซงไดมาจากการเลอกแบบบอกตอ
(snowball sampling) ซงเปนวธการทเหมาะสมในการ
ศกษาเครอขายทางสงคม (Wasserman & Faust, 1999;
De Jong, 2008) โดยมเกณฑการเลอก คอ เปนลกจาง
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 5
บรษทจดหางานผไดรบอนญาตจดหาแรงงานทำงาน
ตางประเทศจากกระทรวงแรงงาน มภมหลงเปนคน
อสาน และมประสบการณเคยยายถนไปทำงานใน
ตางประเทศ
ในการเรมตนเกบขอมลดวยการสมภาษณ
เชงลก ผวจยไดแนะนำตวตอผใหขอมลสำคญ ชแจง
วตถประสงคและผลทจะไดจากการศกษาวจย พรอม
ใหคำรบรองวาจะมการเกบขอมลของกลมเปาหมาย
อยางเปนความลบ และนำขอมลไปใชเพอการศกษา
วจยเทานน จากนนจงเรมทำการสมภาษณ และเมอ
เสรจสนการสมภาษณ ผวจยไดสอบถามรายชอเพอน
นายหนาแรงงานคนอนทผใหสมภาษณรจก จากนน
ตรวจสอบรายชอในทะเบยนนายหนาแรงงาน หากม
รายชอในทะเบยนดงกลาว ผวจยจงขอใหผใหขอมล
สำคญทผานการสมภาษณแลว แนะนำเพอนนายหนาท
ตนเองรจกผานการสอสารดวยโทรศพท เพอทำการ
นดหมายสมภาษณเปนรายตอไป
ในสวนของการเกบขอมลดวยการสงเกตแบบม
สวนรวมและไมมสวนรวม ผวจยดำเนนการระหวางท
รวมเดนทางไปกบคณะของบรษทจดหางานแหงหนง
ในจงหวดขอนแกน ในการนำคนหางาน ไปทดสอบ
มาตรฐานฝมอแรงงานคนหางานในตางประเทศ ตรวจ
สขภาพคนหางาน ทำหนงสอเดนทาง (passport) อบรม
ความรคนหางานกอนการเดนทาง และจดทำเอกสาร
การเดนทางไปทำงานในตางประเทศ ตลอดจนการนำ
คนหางานไปสงขนเครองบนเพอเดนทางไปทำงานใน
ตางประเทศ นอกจากนยงใชการสงเกตบรบทแวดลอม
ภายในสถานททำการ บานพกอาศย และสถานทอนท
เกยวของกบนายหนาแรงงาน เพอใหไดขอมลท
ครบถวนสมบรณมากยงขน
สำหรบการตรวจสอบความเทยงตรงและ
ความเชอถอไดของขอมลเชงคณภาพ ผวจยใชวธการ
ไตรภาคแบบตางแหลงขอมล (data source
triangulation) ดวยการสมภาษณจากผใหขอมลใน
หลายแหลงขอมล ตามพนทจงหวดทงหก พรอมทง
สอบทานขอมลจากเพอนนายหนาแรงงานทถก
บอกตออยางนอย 2 คน กอน-หลง รวมถงตรวจสอบ
จากบนทกภาคสนาม เพอนำมาสการสรางขอสรป
แบบอปนย ตลอดจนการใหผเชยวชาญตรวจสอบ
ความถกตอง จนแนใจวาขอมลมความเทยงตรงและ
เชอถอได (Neuman, 2004)
การประมวลผลและวเคราะหขอมล เรมดวย
การตรวจสอบขอมลทไดทกวน เพอจะไดรประเดนท
ยงตกหลนและตองมการเพมเตม เมอทำการตรวจ
สอบขอมลแลว จงทำการจำแนกและจดขอมลใหเปน
หมวดหมตามประเดนทศกษา จดระบบขอมลดวย
การถอดเทปบนทกเสยงคำตอคำ และขอมลจาก
บนทกสนาม (field note) แลวพมพขอมลโดยใช
โปรแกรม Microsoft Word กอนนำขอมลเขา
โปรแกรม Atlas/ti เพอใหหมายเลขบรรทด จดหมวด
หมขอมล และวเคราะหเนอหา เพอหาขอสรปตอไป
สำหรบการเขยนภาพจำลองเครอขายทางสงคมเพอ
ประกอบการนำเสนอผลการวจย ใชโปรแกรม
Netdraw 2.097 รวมกบโปรแกรม Pajek
อยางไรกตาม ในการวจยนยงมขอจำกด คอ
เปนการศกษาเชงลกกบนายหนาแรงงาน ท เปน
นายหนาแรงงานทขนทะเบยนเปนลกจางของบรษท
จดหางานทไดรบอนญาตจดสงแรงงานไปทำงานตาง
ประเทศจากกระทรวงแรงงานเทานน จงไม
ครอบคลมภาพการทำงานของ “สายนายหนา” ซง
เปนอกกลมหนงทมความสำคญในกระบวนการจดสง
แรงงานไทยไปทำงานตางประเทศ ดงนน หากมการ
ศกษาวจยเพมเตมใหครอบคลมถงกลมบคคลทเปน
“สายนายหนา” นาจะไดขอมลความเปนเครอขาย
นายหนาทครอบคลมมากขน
อนง ชอของนายหนาแรงงานทปรากฏใน
บทความนเปนชอสมมตเพอใชในการนำเสนอเทานน
ผลการวจย
การนำเสนอผลของการวจย ในบทความน
แบงการนำเสนอเปน 3 สวน ประกอบดวย ภมหลง
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 6
ของนายหนาแรงงานอสาน และกระบวนการสราง
เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงานอสาน เพอ
ฉายภาพทวไปของนายหนาแรงงานและเครอขายทาง
สงคมของพวกเขา จากนนจงนำเสนอเกยวกบ
ลกษณะของเครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
ภมหลงของนายหนาแรงงานอสาน
จากการสมภาษณนายหนาแรงงานอสานทง
30 คน ซงปฏบตงานในพนทจงหวดอดรธาน 6 คน
นครราชสมา 5 คน ชยภม 4 คน ขอนแกน 6 คน
บรรมย 4 คน และหนองคาย 5 คน แยกเปนเพศชาย
จำนวน 27 คน และเพศหญง จำนวน 3 คน พบวา
มอายระหวาง 35–56 ป ทกคนมประสบการณยายถน
ไปทำงานในตางประเทศ เฉลยคนละ 2-3 ครง โดย
ไตหวน คอ ถนปลายทางทนายหนาแรงงานอสาน
กลมนยายถนไปทำงานมากทสด รองลงมา คอ
สงคโปร คเวต และอสราเอล ตามลำดบ สวนใหญม
อาชพกอนยายถนไปทำงานตางประเทศ คอ ทำนา
และงานในภาคเกษตรกรรม รองลงมา คอ รบจาง
ทวไป พนกงานบรษทเอกชน อาชพสวนตว และ
รบราชการ ตามลำดบ ดานการศกษานายหนาแรงงาน
อสานกลมนสวนใหญสำเรจการศกษาในระดบ
มธยมศกษาตอนปลาย รองลงมา คอ ปรญญาตร และ
ประกาศนยบตรวชาชพ อยางไรกตามระดบการศกษา
ดงกลาวเปนวฒการศกษาทมาเรยนเพมเตมภายหลง
กลบจากการทำงานในตางประเทศและเขาสอาชพ
นายหนาแรงงานทงสน แสดงใหเหนถงการสะสมทน
ของแรงงานในอกรปแบบหนง ดงจะเหนไดจากการ
ทมากกวาครงหนงของนายหนาทมวฒการศกษา
ระดบมธยมศกษาตอนปลาย ขณะนกำลงศกษาตอใน
ระดบปรญญาตร รวมถงมนายหนาแรงงานอกสอง
ราย ทกำลงศกษาในระดบมหาบณฑต ซงนบเปนทน
ทนายหนาแรงงานเหลานใชเพอสรางความนาเชอถอ
แกตนเองอนเปนประโยชนในการทำงานจดหา
แรงงาน ในสวนของวธการเดนทางยายถนของ
นายหนาแรงงานอสานกลมน สวนใหญเดนทางผาน
บรษทจดหางานและนายหนาแรงงาน รองลงมา คอ
ผานเครอขายทางสงคม เชน ญาตพนอง นอกจากนยง
มนายหนาแรงงานสองรายทมประสบการณการหลบ
หนเขาเมอง และหลบพกอาศย
กระบวนการสรางเครอขายทางสงคมของนายหนา
แรงงานอสาน
เมอพจารณาถงกระบวนการสรางเครอขาย
ทางสงคมของนายหนาแรงงานอสาน พบวา มกเรม
จากการทำกจกรรมทางสงคมในวงเลกๆ 2-3 คน ใน
ฐานะคนรจกกน และผมประสบการณรวมในฐานะ
แรงงานยายถน เชน การไปรวมงานขนบานใหม การ
รบเชญไปงานบวชลกหลาน พฒนามาสการรวมกลม
ในรปแบบเครอขายทางสงคมแบบหลวม และม
ลกษณะเปนเครอขายยอยระดบพนท (local network)
ภายในจงหวดเดยวกน จากนนจะเรมมปฏสมพนธเชง
แลกเปลยน โดยมการแลกเปลยนขอมลท เปน
ประโยชนในการทำงาน ซงมกเปนขอมลในเชงลก ตอ
มาจะมการประสานผลประโยชน ดวยการตกลง
แลกเปลยนผลประโยชนซงกนและกนอยางเปน
รปธรรม เชน การแบงเงนคาหว การแลกตวคนหางาน
ในสวนของนายหนาแรงงานคนกลางจะปรากฏภาพ
ของการเปนนายหนาแหงนายหนา (broker of brokers)
และเกดความสมพนธเชงอำนาจในเครอขายทาง
สงคมเดนชดมากยงขน และในระยะสดทายจะเปนการ
ขยายตวของเครอขายทางสงคม โดยยกระดบจาก
เครอขายยอยระดบพนทสพนทจงหวดอนจนกลายเปน
เครอขายระดบภมภาค (regional network) เพอใหการ
ทำงานในฐานะนายหนาแรงงานเปนไปอยางสะดวก
และหาคนงานจากตางพนทไดมากขน
ลกษณะของเครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสาน
แมวาเครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานมการขยายตวโดยยกระดบจากเครอขายระดบ
ทองถนมาเปนเครอขายระดบภมภาคทครอบคลมใน
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 7
หลายพนทกตาม แตความเขมแขงของเครอขายท
ยดโยงกบระดบความผกพนระหวางกนของนายหนา
แรงงานยงคงเปนเพยงเครอขายแบบหลวมเทานน ซง
แตกตางจากเครอขายยอยในระดบพนทจงหวดเดยวกน
ทมระดบความผกพนกนสงมากกวา เพราะมความ
ใกลชดและมปฏสมพนธระหวางกนมากกวา ทงน
ลกษณะของเครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
ทงสองระดบดงกลาว มรายละเอยดดงตอไปน
1. เครอขายยอยระดบพนท (Local Network)
เครอขายยอยระดบพนทในแตละจงหวด ม
ลกษณะของเครอขายทางสงคมทสำคญและโดดเดน
คอ ขนาดของเครอขายทางสงคมเปนกลมขนาดเลก ม
สมาชกของเครอขายเพยง 5 – 6 คน (Kilduff & Tsai,
2003) อนเปนขนาดทเหมาะสมสำหรบการทำงาน
ของนายหนาแรงงาน กลาวคอ เปนกลมทสามารถ
เคลอนไหวไดอยางสะดวกรวดเรว การตดตอสอสาร
ระหวางสมาชกทำไดงายเพราะจำนวนสมาชกไมมาก
อกทงยงสามารถควบคมและเกบรกษาขอมลเชงลก
บางประการระหวางหมสมาชกไดงาย เออใหสามารถ
เจรจาหรอกำหนดผลประโยชนของสมาชกของ
เครอขายเปนไปอยางสะดวก โดยเฉพาะอยางยงใน
เครอขายทมนายหนาแรงงานทเปนศนยกลาง (center)
ของเครอขาย ทคอยกำกบและจดสรรผลประโยชน
ใหกระจายถงสมาชกของเครอขายอยางถวนทว
ดงนน ในการพจารณาลกษณะของเครอขายยอย
ระดบพนท ผวจยจงใชลกษณะของการมนายหนา
แรงงานทเปนศนยกลางของเครอขาย พบวา ม 3
ลกษณะ คอ การเปนเครอขายทมนายหนาแรงงาน
ศนยกลางหนงคน การเปนเครอขายทมนายหนา
แรงงานศนยกลางสองคน และการเปนเครอขายทไม
มนายหนาแรงงานศนยกลาง หรอเครอขายทางสงคม
แบบวงกลม โดยมรายละเอยด ดงน
(1) เครอขายทมนายหนาแรงงานศนยกลาง
หนงคน (single-center network) คอ เครอขายทาง
สงคมทมนายหนาแรงงานศนยกลาง 1 คน ทเปนผ
เชอมโยงเครอขายในระดบพนท ไดแก เครอขายยอย
ระดบพนทจงหวดอดรธาน ขอนแกน และหนองคาย
ก. เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานในพนทจงหวดอดรธาน มนายหนาแรงงานทม
ปฏสมพนธกบนายหนาแรงงานคนอนในลกษณะท
ตนเองเปนศนยกลางของเครอขายยอยระดบพนท
ไดแก ‘ชาต’ เพราะเมอพจารณาจากจำนวนคความ
สมพนธทมในเครอขายยอยในพนท พบวา เขาม
ปฏสมพนธกบนายหนาแรงงานในเครอขายยอยน
ทงหมด หรอ 5 คน และเขายงเปนนายหนาแรงงาน
หนงในสองคนทเชอมโยงนายหนาแรงงานคนอนกบ
‘เอก’ นายหนาแรงงานทมปฏสมพนธกบนายหนา
แรงงานในพนทนเพยง 2 คนเทานน ซงอกคนหนง
คอ ‘เกยรต’ นอกจากน ‘ชาต’ ยงมความสำคญในการ
เชอมโยงระหวาง ‘นอย’ กบ ‘เกยรต’ และ ‘นอย’ กบ
‘เอก’ โดยเฉพาะในคหลงน หากไมม ‘ชาต’ เปน
คนกลาง จะทำใหโอกาสท ‘นอย’ จะตดตอเชอมโยง
กบ ‘เอก’ ได ตองผานคนกลางถงสองคน ไดแก ผาน
ทาง ‘ขต’ และ ‘เกยรต’ หรอผานทาง ‘วน’ และ
‘เกยรต’ นอกจากนยงมภาพของนายหนาแรงงานทม
ลกษณะสมพนธกนจากการสงผาน (transition)
นายหนาคนกลาง (broker) คอ ระหวาง ‘เอก’ กบ
‘วน’ ผานทาง ‘ชาต’ และ ‘ขต’ นนแสดงใหเหนถง
ความผกพนกบเพอนนายหนาแรงงานในระดบท
ออนแอ (weak ties) ทปรากฏในเครอขายยอยระดบ
พนทน ซงอาจเปนผลมาจากการมความผกพนเพยง
ผวเผนระหวางนายหนาแรงงานทเปนสมาชกของ
เครอขาย (Ritzer, 1992; Wasserman & Faust, 1999;
De Jong, 2008) โดยมภาพจำลองเครอขาย ดงแสดง
ในภาพท 1
ข. เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานในพนทจงหวดขอนแกน มลกษณะคลายคลง
กบในพนทจงหวดอดรธาน โดยมนายหนาแรงงานท
มปฏสมพนธกบนายหนาแรงงานคนอนในลกษณะท
ตนเองเปนศนยกลางของเครอขายยอยระดบพนท
ไดแก ‘โมก’ เพราะเมอพจารณาจากจำนวนคความ
สมพนธทมในเครอขายยอยในพนทน พบวา เขาม
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 8
ปฏสมพนธกบนายหนาแรงงานในเครอขายยอยน
ทงหมด หรอ 5 คน และเขายงเปนนายหนาแรงงาน
หนงในสองคนทเชอมโยงนายหนาแรงงานคนอนกบ
‘ชย’ นายหนาแรงงานทมปฏสมพนธกบนายหนา
แรงงานในพนทนเพยง 2 คนเทานน ซงอกคนหนง
คอ ‘สา’ รวมถงยงเปนนายหนาแรงงานหนงในสอง
คนทเชอมโยงนายหนาแรงงานคนอนกบ ‘แดง’
นายหนาแรงงานทมปฏสมพนธกบนายหนาแรงงาน
ในพนทนเพยง 2 คนเทานน ซงอกคนหนง คอ ‘ชาต’
นอกจากน ‘โมก’ ยงมความสำคญในการเชอมโยง
ระหวาง ‘แดง’ กบ ‘ชย’ เพราะหากไมม ‘โมก’ เปน
คนกลาง จะทำใหโอกาสท ‘แดง’ จะตดตอเชอมโยง
กบ ‘ชย’ ได ตองผานคนกลางถงสองคน ไดแก ผาน
ทาง ‘ชาต’ และ ‘สา’ อยางไรกตามในการเชอมโยง
ระหวาง ‘เหมยว’ กบ ‘ชย’ และระหวาง ‘เหมยว’ กบ
‘แดง’ ซงมลกษณะการสงผานนายหนาคนกลางอยาง
‘โมก’ แลว เครอขายยอยระดบพนทนยงสามารถใช
คนกลางอยาง ‘สา’ และ ‘ชาต’ ทำหนาทแทนได ตาม
ลำดบ นนแสดงใหเหนวาในพนทน นายหนาแรงงาน
ทเปนศนยกลางอาจไมใช “นายหนาแหงนายหนา”
อยางแทจรง เพราะยงมนายหนาแรงงานคนอนททำ
หนาทเชอมโยงเครอขายยอยระดบพนทใหดำรงอย
ได ลกษณะดงกลาวสะทอนใหเหนถงความผกพนกบ
เพอนนายหนาแรงงานในระดบทออนแอทปรากฏใน
เครอขายยอยระดบพนทน ซงอาจเปนผลมาจากการม
ความผกพนเพยงผวเผนระหวางนายหนาแรงงานท
เปนสมาชกของเครอขาย (Ritzer, 1992b; Wasserman
& Faust, 1999; De Jong, 2008) โดยมภาพจำลอง
เครอขาย ดงแสดงในภาพท 2
ค. เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานในพนทจงหวดหนองคาย มลกษณะคลายคลง
กบในพนทจงหวดอดรธาน และขอนแกน โดยม
นายหนาแรงงานทมปฏสมพนธกบนายหนาแรงงาน
คนอนในลกษณะทตนเองเปนศนยกลางของเครอขาย
ยอยระดบพนท ไดแก ‘กลวย’ เพราะเมอพจารณาจาก
จำนวนคความสมพนธทมในเครอขายยอยในพนทน
พบวา มปฏสมพนธกบนายหนาแรงงานในเครอขาย
ยอยนทงหมด หรอ 4 คน อยางไรกตาม เครอขายใน
พนทนมลกษณะทเปนเครอขายทมความเกยวพนท
หนาแนน (density knit) เนองจากภายในเครอขายม
การเกยวพนระหวางสมาชกของเครอขายอยางทวถง
กนโดยการเกยวพนกนของนายหนาแรงงานสะทอน
ใหเหนภาพระดบความเขมแขงของเครอขายทาง
สงคม ตามจำนวนบคคลทมความสมพนธกน (Ritzer,
1992; Wasserman & Faust, 1999; De Jong, 2008)
นอกจากนยงพบวา ภายในเครอขายยอยระดบพนทน
มการคานอำนาจระหวางนายหนาแรงงานภายใน
เครอขาย โดยมไดใหความสำคญกบนายหนาแรงงาน
ภาพท 2 เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานในพนทจงหวดขอนแกน
ภาพท 1 เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานในพนทจงหวดอดรธาน
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 9
คนเปนการเฉพาะ ยกตวอยางเชน หาก ‘กลวย’ ไมทำ
หนาทเชอมโยง ‘สม’ กบ ‘วฒ’ ทงสองคนน อาจหน
ไปพงพา ‘เทพ’ หรอ ‘แมน’ ใหทำหนาทเชอมโยง
แทนได นนแสดงใหเหนวาในพนทน นายหนา
แรงงานท เปนศนยกลางไมใช “นายหนาแหง
นายหนา” อยางแทจรง เพราะยงมนายหนาแรงงาน
คนอนททำหนาทเชอมโยงเครอขายยอยระดบพนท
ใหดำรงอยได โดยมภาพจำลองเครอขาย ดงแสดงใน
ภาพท 3
(2) เครอขายทมนายหนาแรงงานศนยกลาง
สองคน (dual-center network) คอ เครอขายทาง
สงคมทมนายหนาแรงงานศนยกลาง 2 คน รวมกนทำ
หนาทผ เชอมโยงเครอขายในระดบพนท ไดแก
เครอขายยอยระดบพนทจงหวดนครราชสมา และ
ชยภม
ก. เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานในพนทจงหวดนครราชสมา มนายหนาแรงงาน
ทมปฏสมพนธกบนายหนาแรงงานคนอนในลกษณะ
ทตนเองเปนศนยกลาง ของเครอขายยอยระดบพนท
ไดแก ‘ยม’ และ ‘แอด’ เพราะเมอพจารณาจากจำนวน
คความสมพนธทมในเครอขายยอยในพนทน พบวา
ทงสองคนมปฏสมพนธกบนายหนาแรงงานใน
เครอขายยอยนเทากน คอ 3 คน และนายหนาแรงงาน
ทงคยงมลกษณะเปนจดตด (cut point) ของเครอขาย
ยอยระดบพนทน เนองจาก หากไมมนายหนาแรงงาน
ทงสองคนเปนคนกลาง จะทำใหเครอขายยอยระดบ
พนทนแยกออกจากกน นนคอ โอกาสท ‘เสรม’ จะ
ตดตอเชอมโยงกบ ‘วา’ และ ‘น’ จะไมเกดขนทนท
โดยมภาพจำลองเครอขาย ดงแสดงในภาพท 4
ข. เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานในพนทจงหวดชยภม มลกษณะคลายคลงกบ
ในพนทจงหวดนครราชสมา โดยนายหนาแรงงานทม
ปฏสมพนธกบนายหนาแรงงานคนอนในลกษณะท
ตนเองเปนศนยกลาง ของเครอขายยอยระดบพนท
ไดแก ‘น’ และ ‘ชย’ เพราะเมอพจารณาจากจำนวน
คความสมพนธทมในเครอขายยอยในพนทน พบวา
ทงสองคนมปฏสมพนธกบนายหนาแรงงานใน
เครอขายยอยนเทากน คอ 3 คน และนายหนาแรงงาน
ทงคยงมลกษณะเปนจดตดของเครอขายยอยระดบ
พนทน เนองจาก หากไมมนายหนาแรงงานทงสอง
คนเปนคนกลาง จะทำใหเครอขายยอยระดบพนทน
แยกออกจากกน นนคอ โอกาสท ‘ศกด’ จะสามารถ
ตดตอเชอมโยงกบ ‘วทย’ จะไมเกดขนทนท โดยม
ภาพจำลองเครอขายแสดงในภาพท 5
(3) เครอขายทางทไมมนายหนาแรงงาน
ศนยกลางหรอทเรยกวาเครอขายแบบวงกลม (non-
center network or circle network) คอ เครอขายทาง
สงคมทไมมนายหนาแรงงานศนยกลาง ไดแก
เครอขายยอยระดบพนทจงหวดบรรมย ทพบวา ไมม
นายหนาแรงงานคนใดทเปนศนยกลางของเครอขาย
ภาพท 3 เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานในพนทจงหวดหนองคาย
ภาพท 4 เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานในพนทจงหวดนครราชสมา
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 10
ยอยระดบพนท แตจะมลกษณะเปนเครอขายทาง
สงคมแบบวงกลม กลาวคอ นายหนาแรงงานแตละ
คนจะทำหนาทเชอมโยงเพอนนายหนาอกคนหนงตอ
ไปเปนทอดๆ ในลกษณะเปนวงกลม (Wasserman &
Faust, 1999) นนหมายถงวา โอกาสทเครอขายยอย
ระดบพนทนจะแยกออกจากกนมสง เพราะไมม
คนกลางในการเชอมโยงเครอขายทางสงคม สำหรบ
สาเหตของการท เครอขายยอยระดบพนทนไมม
ศนยกลาง อาจเนองมาจากวานายหนาแรงงานแตละ
รายลวนเตบโตมาจากการเปนสายนายหนาภายใตการ
กำกบดแลจากนายหนาแรงงานทไมใชคนเดยวกน
และอยในพนทอน โดยเฉพาะจากขอนแกนและ
นครราชสมา ทำใหการเชอมโยงถงกนตองทำผาน
นายหนาแรงงานแตละคนในฐานะคความสมพนธ
นอกจากน เครอขายในลกษณะนมลกษณะการคาน
อำนาจระหวางนายหนาแรงงานภายในเครอขาย โดย
มไดใหความสำคญกบนายหนาแรงงานคนเปนการ
เฉพาะ ยกตวอยางเชน หาก ‘สทธ’ ไมทำหนาท
เชอมโยง ‘ปอง’ กบ ‘โชค’ ทงสองคนน อาจหนไป
พงพา ‘หยาม’ ใหทำหนาท เชอมโยงแทนได
อยางไรกตาม เมอพจารณาการเชอมโยงของนายหนา
แรงงานในเครอขายยอยระดบพนทนไปยงพนทอน
พบวานายหนาแรงงานทกคนมความเกยวพนกบ
นายหนาแรงงานในพนทอน ชใหเหนวานายหนา
แรงงานในเครอขายยอยนมความสามารถเชอมโยง
กบเครอขายภายนอกพนท โดยไมตองพงพานายหนา
แรงงานคนกลางแตอยางใด โดยมภาพจำลอง
เครอขายแสดงในภาพท 6
กลาวโดยสรป ลกษณะของเครอขายทาง
สงคมของนายหนาแรงงาน ทเปนเครอขายยอยระดบ
พนท สามารถจำแนกไดเปน 3 ลกษณะ คอ (1) เปน
เครอขายทมนายหนาแรงงานศนยกลางหนงคน ไดแก
เครอขายยอยระดบพนทจงหวดอดรธาน ขอนแกน
และหนองคาย (2) เปนเครอขายทมนายหนาแรงงาน
ศนยกลางสองคน ไดแก เครอขายยอยระดบพนท
จงหวดนครราชสมา และ ชยภม และ (3) เปน
เครอขายทไมมนายหนาแรงงานศนยกลางหรอทเรยก
วาเครอขายแบบวงกลม ไดแก เครอขายยอยระดบ
พนทจงหวดบรรมย อยางไรกตาม นายหนาแรงงานท
เปนศนยกลางในแตละพนทไมใช “นายหนาแหง
นายหนา” อยางแทจรง เพราะยงมนายหนาแรงงาน
คนอนททำหนาทเชอมโยงเครอขายยอยระดบพนท
ใหดำรงอยได
2. เครอขายระดบภมภาค (Regional Network)
ภ า ย ห ล ง จ า ก ท เ ค ร อ ข า ย ท า ง ส ง ค ม ข อ ง
นายหนาแรงงานอสานมการขยายตวโดยยกระดบจาก
เครอขายยอยระดบพนทไปสเครอขายระดบภมภาค
โดยการเชอมโยงระหวางเครอขายยอยระดบพนท
จงหวดทงหก พบวา มลกษณะของเครอขายทางสงคม
ดงน
(1) เปนเครอขายทางสงคมระดบเดยว (one-
mode network) เนองจากเมอพจารณาการวดความ
ภาพท 5 เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานในพนทจงหวดชยภม
ภาพท 6 เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานในพนทจงหวดบรรมย
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 11
สมพนธในระดบคความสมพนธ (level of pair of
actor) หรอระหวางตวแสดงดวยกนเองพจารณาคตอ
ค พบวา มลกษณะเปนเครอขายทมความสมพนธใน
ระดบปจเจกบคคลเพยงระดบเดยว ระหวางนายหนา
แรงงานแตละคน โดยไมมความสมพนธหรอ
เกยวของกบหนวยระดบอน เชน ระดบองคกรทเปน
บรษทจดหางาน หรอระดบชมชนโดยตรง ทงน ม
ภาพจำลองความสมพนธของเครอขายทางสงคมของ
นายหนาแรงงานอสานในระดบภมภาค แสดงในภาพ
ท 7
นอกจากน เมอพจารณาถงการเชอมโยงจาก
เครอขายยอยระดบพนทไปยงเครอขายยอยอน ผาน
การเชอมโยงในระดบปจเจกบคคลโดยพจารณาคตอ
ค พบวา มนายหนาแรงงานเกอบทงหมดทม
ปฏสมพนธกบนายหนาแรงงานในเครอขายยอย
ระดบพนทจงหวดอน
(2) เปนเครอขายทางสงคมทมการเชอมโยง
กน (connected network) อยางทวถงครอบคลมทง
เครอขาย โดยมนายหนาแรงงานทเปนจดเชอมโยง
(link) ระหวางเครอขายยอยระดบพนทหนงไปยงอก
พนทหนงมมากกวา 1 จดเชอมโยง ทำใหเครอขาย
ทางสงคมของนายหนาแรงงานอสานในระดบภมภาค
ภาพท 7 ภาพจำลองความสมพนธของเครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงานอสาน
อดรธาน
ชยภม
นครราชสมา
บรรมย
ขอนแกน
หนองคาย
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 12
นมลกษณะเปนเครอขายแนนแฟน (knit network)
และยากทจะตดขาดออกจากกนไดโดยงาย (Wasserman
& Faust, 1999) ในทนขอยกตวอยางนายหนาแรงงาน
ทเปนจดเชอมโยงระหวางเครอขายยอยระดบพนท
ตงแตสองเครอขายขนไป คอ ‘สา’ นายหนาแรงงาน
ในจงหวดขอนแกน และ ‘ชาต’ นายหนาแรงงานใน
จงหวดอดรธาน
ในกรณของ ‘สา’ นายหนาแรงงานในจงหวด
ขอนแกน ทเปนจดเชอมโยงไปยงเครอขายยอยใน
พนทจงหวดนครราชสมา (ผานทาง ‘เสรม’ และ ‘วา’)
ชยภม (ผานทาง ‘ชย’ ‘วทย’ ‘น’ และ ‘ศกด’) และ
หนองคาย (ผานทาง ‘วฒ’) อยางไรกตาม เมอ
พจารณาบทบาทของนายหนาแรงงานทเปนศนยกลาง
ของเครอขายยอยระดบพนท พบวา ‘โมก’ นายหนา
แรงงานทเปนศนยกลางของเครอขายยอยระดบพนท
จงหวดขอนแกน กลบมบทบาทในการเชอมโยง
ระหวางพนทนอยมาก โดยมปฏสมพนธกบนายหนา
แรงงานนอกพนทเพยงคนเดยว คอ ‘ชาต’ นายหนา
แรงงานในจงหวดอดรธาน แสดงใหเหนถงบทบาทท
แตกตางกนระหวาง ‘สา’ กบ ‘โมก’ ในเครอขายทาง
สงคมของนายหนาแรงงานอสาน
ในกรณของ ‘ชาต’ นายหนาแรงงานใน
จงหวดอดรธาน ทเปนจดเชอมโยงไปยงเครอขายยอย
ในพนทจงหวดขอนแกน (ผานทาง ‘โมก’ ‘เหมยว’
และ ‘แดง’) นครราชสมา (ผานทาง ‘วา’) และ
หนองคาย (ผานทาง ‘เทพ’) นอกจากน เมอพจารณา
บทบาทของนายหนาแรงงานทเปนศนยกลางของ
เครอขายยอยระดบพนท พบวา ทง ‘ชาต’ และ ‘โมก’
ต าง เปนนายหนาแรงงานท เปนศนยกลางของ
เครอขายยอยระดบพนทของตนเอง ทำใหการ
เชอมโยงระหวางทงสองเครอขายยอยระดบพนทเปน
ไปในระดบศนยกลางถงศนยกลาง นอกจาก ‘ชาต’ ยง
เปนทมงานของนกการเมองระดบประเทศผหนง รวม
ถงยงมความสนทสนมและเปนญาตกบนกการเมอง
ระดบทองถนผหนงในจงหวดอดรธาน ซงเปนแหลง
สงออกแรงงานไทยไปทำงานตางประเทศทสำคญ
ทำใหมโอกาสเขาถงขอมลขาวสารในเชงลก และ
สามารถใชความไดเปรยบนดงดดนายหนาแรงงาน
จากเครอขายยอยระดบพนทอนใหเขามารวมเปน
เครอขายในการทำงานรวมกนดวย
อยางไรกตาม นายหนาแรงงานท เปนจด
เชอมโยงระหวางเครอขายยอยทกลาวถงทงสอง กลบ
ไมใชจดตดของเครอขายทางสงคม ทหากไมมจด
เชอมโยงนแลวจะทำใหเครอขายยอยระหวางพนทถก
ตดขาด (disconnected) ออกจากกน (Wasserman &
Faust, 1999) เชน ในกรณของเครอขายยอยในพนท
จงหวดขอนแกนทเชอมโยงไปยงเครอขายยอยใน
พนทจงหวดอน นอกจากจะม ‘สา’ เปนจดเชอมโยง
แลว ยงมนายหนาแรงงานในขอนแกนอยาง ‘ชาต’ ท
สามารถเปนจดเชอมตอไปยงเครอขายยอยในพนท
จงหวดนครราชสมา และชยภม รวมถง ‘เหมยว’ ท
สามารถเปนจดเชอมตอไปยงเครอขายยอยในพนท
จงหวดหนองคาย สวนกรณของเครอขายยอยในพนท
จงหวดอดรธาน ทยงมนายหนาในพนทจงหวด
อดรธานอยาง ‘วน’ และ ‘เกยรต’ ทสามารถเปนจด
เชอมตอไปยงเครอขายยอยในพนทจงหวดขอนแกน
และ ‘เอก’ ทสามารถเปนจดเชอมตอไปยงเครอขาย
ยอยในพนทจงหวดนครราชสมาและหนองคาย นน
แ ส ด ง ใ ห เ ห น ถ ง ค ว า ม เ ช อ ม โ ย ง ท ห ล า ก ห ล า ย
ครอบคลม ของสมาชกในเครอขาย ทสามารถ
เชอมโยงเครอขายโดยไมตองพงพานายหนาแรงงาน
คนใดคนหนงเปนการเฉพาะ ซงสะทอนความ
เขมแขงของเครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานเหลาน นอกจากน ผวจยยงพบวา มนายหนา
แรงงานบางรายทจดเปนกลมทอยชายขอบ (periphery
node) ของเครอขาย ยกตวอยางเชน ‘แมน’ นายหนา
แรงงานในเครอขายยอยระดบพนทหนองคาย ซงไมม
การเกาะเกยวกบนายหนาแรงงานรายอนภายนอก
พนทหนองคายเลยแมแตคนเดยว ทำใหเขาตองพงพา
เพอนนายหนาแรงงานใหทำหนาทคนกลางในการ
เชอมโยงไปยงนายหนาแรงงานในพนทอน คอ
‘กลวย’ ‘สม’ และ ‘วฒ’
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 13
(3) เปนเครอขายแบบไมเปนทางการ(informal
network) กลาวคอ เครอขายทางสงคมของนายหนา
แรงงานอสานน เกดจากการรวมตวกนในระดบ
ปจเจกบคคลของนายหนาแรงงานในฐานะคนรจกกน
ไมไดเกดจากการจดตงขององคกร หรอสถาบนแต
อยางใด การเกาะเกยวภายในเครอขายเปนไปอยาง
หลวมๆ โดยมกปรากฏในรปแบบของคนรจกกน
เพอนรวมอาชพ หรอ “คนวงการเดยวกน” ญาตพนอง
เพอนทเคยทำงานดวยกน หรอมกจกรรมทางสงคม
รวมกน ทำใหความสมพนธระหวางกนของนายหนา
แรงงาน มลกษณะเปนความสมพนธสวนตวเปนสวน
ใหญ และมรปแบบของการมปฏสมพนธแตกตางกน
ไปตามแตกรณของนายหนาแรงงานแตละราย และ
มกอยบนพนฐานของความไมเปนทางการ ดงตวอยาง
คำใหสมภาษณของ ‘แอด’ นายหนาแรงงานใน
จงหวดนครราชสมา ซงมเพอนนายหนาแรงงานใน
เครอขายทางสงคมนรวม 6 คน และครงหนงเปน
เพอนทพบกนในครงทไปทำงานในตางประเทศ คอ
‘น’ และ ‘ยม’ ทเปนนายหนาแรงงานในจงหวด
เดยวกน รวมถง ‘ชย’ ทเปนนายหนาแรงงานใน
จงหวดชยภม โดยเขากลาววา“สวนใหญแลวพวกเรา
[นายหนาแรงงาน-ผวจย] จะรจกกนตามสายอยแลว
ใครอยบรษทไหนกรจกกน เพราะไปอบรมเจอกนกม
ไปหาคนงานเจอกนในบานตางๆ กม บางทขอคน
[แรงงาน/คนหางาน-ผวจย] จากกนกม ตกเยนกชวน
กนกนเหลาสงสรรคตามประสาเพอน...บางสวนก
รจกกนมาตงแตไปนอกครบ พอกลบมากยงตดตอไป
มาหาสกนอยบาง บางครงกชวนกนไปกนไปเทยว
ครอบครวกรจกกน...” (สมภาษณวนท 24 พฤษภาคม
2553)
นอกจากน เมอพจารณาถงระดบความผกพน
(ties) กนระหวางนายหนาแรงงาน ยงสนบสนนให
เชอมนไดวาเครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงาน
อสานเปนเครอขายทไมเปนทางการและเปนเครอขาย
แบบหลวม เนองจากมระดบความผกพนแบงไดเปน
3 ระดบ คอ (1) ระดบคนคนเคย ประกอบดวย การ
เปนเพอนบานหรอคนทมาจากชมชน/หมบ าน
เดยวกน คนรจกกนผานการแนะนำของเพอน
นายหนาแรงงาน และเพอนทพบกนจากกจกรรมอน
(2) ระดบคนรจก ประกอบดวย การเปนเพอนทเคย
ทำงานในตางประเทศมาดวยกน เพอนนายหนาท
ทำงานบรษทจดหางานเดยวกน นายหนาแรงงานท
ตนเองเคยใชบรการเมอครงยงเปนแรงงานยายถน
และลกคาทตนเองเคยใหบรการ และ (3) ระดบญาต
พนอง ไดแก การเปนญาตพนอง ทงน รปแบบของ
การเปนญาตพนองทมระดบการผกพนสงทสดมมาก
ทสด คดเปนรอยละ 18.37 รองลงมา คอ ความเปนคน
รจกกนผานการแนะนำของเพอนนายหนาแรงงาน
และเพอนทพบกนจากกจกรรมอน คดเปนรอยละ
17.35 เทากน สวนรปแบบความผกพนทพบนอยทสด
คอ การเปนนายหนาแรงงานทตนเองเคยใชบรการ
เมอครงยงเปนแรงงานยายถน และเปนลกคาทตนเอง
เคยใหบรการ คดเปนรอยละ 4.08 เทากน (ตารางท 1)
กลาวโดยสรป ลกษณะของเครอขายทาง
สงคมของนายหนาแรงงานอสาน ทเปนเครอขายใน
ระดบภมภาค สามารถจำแนกไดเปน 3 ลกษณะ คอ
(1) เปนเครอขายระดบเดยว ซงเมอวดความสมพนธ
ในระดบคความสมพนธ พบวา มความสมพนธใน
ระดบปจเจกบคคล (2) เปนเครอขายทมการเชอมโยง
กนระหวางนายหนาแรงงานอยางทวถงครอบคลมทง
เครอขายทางสงคมระดบภมภาค โดยมจดเชอมโยงท
มความหนาแนนสง อยางไรกตาม นายหนาแรงงานท
เปนจดเชอมโยงระหวางเครอขายยอย กลบไมใชจด
ตดของเครอขายทางสงคม เนองจากยงมนายหนา
แรงงานคนอนทสามารถทำหนาท เชอมโยงไปยง
เครอขายยอยระดบพนทอนแทนได และ (3) เปน
เครอขายแบบไมเปนทางการ กลาวคอ เกดจากการ
รวมตวกนในระดบปจเจกบคคลของนายหนาแรงงาน
ในฐานะคนรจกกน กอนจะพฒนามาเปนเครอขาย
ทางสงคมทมการแลกเปลยนผลประโยชนและ
ทรพยากรในการทำงาน
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 14
บทสรปและขอเสนอแนะ
โดยสรป พบวา เครอขายทางสงคมของ
นายหนาแรงงานอสานมทงทเปนเครอขายยอยระดบ
พนทและเครอขายใหญระดบภมภาค โดยเครอขาย
ยอยระดบพนทม 3 ลกษณะ คอ เปนเครอขายทม
นายหนาแรงงานศนยกลางหนงคน มนายหนา
แรงงานศนยกลางสองคน และไมมนายหนาแรงงาน
ศนยกลางหรอทเรยกวาเครอขายแบบวงกลม ขณะท
เครอขายใหญระดบภมภาค พบวา มลกษณะเปน
เครอขายระดบเดยว เปนเครอขายทมการเชอมโยงกน
ระหวางนายหนาแรงงานอยางทวถงครอบคลมทง
เครอขาย และเปนเครอขายแบบไมเปนทางการ
จากผลการวจยดงกลาว นอกจากจะชใหเหน
วาเครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงานอสานม
ลกษณะครอบคลมทวพนทในระดบภมภาค ยงเปน
กลมทมขนาด “พอด” เหมาะสมสำหรบการทำงาน
ของนายหนาแรงงาน ทตองการความสะดวกรวดเรว
ในการตดตอประสานงานระหวางกน อกทงการทม
จำนวนสมาชกของเครอขายไมมาก ทำใหสามารถ
ควบคมและเกบรกษาขอมลเชงลกบางประการ
ระหวางหมสมาชกไดงาย เออใหสามารถเจรจาหรอ
กำหนดผลประโยชนเปนไปอยางสะดวก โดยเฉพาะ
อยางย งในเครอขายทมนายหนาแรงงานท เปน
ศนยกลางของเครอขาย ทคอยกำกบและจดสรรผล
ประโยชนใหกระจายถงสมาชกของเครอขายอยาง
ถวนทว
นอกจากน การประสานผลประโยชนระหวาง
นายหนาแรงงานภายในเครอขาย มไดมแตการ
แลกเปลยนทเปนรายไดหรอสวนแบงทเปนตวเงน
เพยงอยางเดยว หากแต “ผลประโยชน” มลกษณะท
ยดหยนและปรบเปลยนไปตาม “ความพงพอใจ”
ระหวางคแลกเปลยน แมการแลกเปลยนนนทำใหเกด
การแลกเปลยนทไมสมดลกตาม แตนายหนาแรงงาน
เลอกทจะ “เสยเปรยบ” เพอรกษาความสมพนธทดกบ
เพอนสมาชกของเครอขายทางสงคม อยางไรกตาม
ทศทางการไหลของความสมพนธดงกลาว ยงขนอย
กบ ความสมพนธเชงอำนาจ (power relation)
ระหวางนายหนาแรงงานคแลกเปลยน โดยเฉพาะใน
กรณทหนงในคแลกเปลยนเปนนายหนาแรงงาน
ตารางท 1 ระดบความผกพนระหวางสมาชกของเครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงานอสาน
ระดบความผกพน จำนวนคความสมพนธ %
(1) ระดบคนคนเคย
เพอนบานหรอคนทมาจากชมชน/หมบานเดยวกน 11 11.22
คนรจกกนผานการแนะนำของเพอนนายหนาแรงงาน 17 17.35
เพอนทพบกนจากกจกรรมอน 17 17.35
(2) ระดบคนรจก
เพอนทเคยทำงานในตางประเทศมาดวยกน 12 12.24
เพอนนายหนาททำงานบรษทจดหางานเดยวกน 15 15.31
นายหนาแรงงานทตนเองเคยใชบรการเมอครงยงเปนแรงงานยายถน 4 4.08
ลกคาทตนเองเคยใหบรการ 4 4.08
(3) ระดบญาตพนอง
ญาตพนอง 18 18.37
รวม 98 100.00
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 15
คนกลาง ซงเปนศนยกลางทคอยเชอมโยงเพอน
สมาชกของเครอขายทางสงคม และเปนการ
สนบสนนภาพของระบบอปถมภ (patronage system)
ในสงคมไทย จงอาจกลาวไดวาเครอขายทางสงคม
ของนายหนาแรงงานอสาน เปนเครอขายทมการ
แลกเปลยนทไมสมดล ขนอยกบความสมพนธเชง
อำนาจระหวางนายหนาแรงงานผเปนสมาชกของ
เครอขายทางสงคม และยดโยงกนดวยความสมพนธ
แบบอปถมภ ซงสอดคลองกบกรอบแนวคดความ
สมพนธภายในเครอขายทางสงคมของ Wasserman
and Faust (1999) ทชวาภายในเครอขาย ซงมกองกบ
ทฤษฎการแลกเปลยน มความสมพนธทางสงคม
ระหวางบคคลในเครอขายทางสงคมทมกตงบน
พนฐานของการแลกเปล ยน เช งผลประโยชน
เนองจากบคคลไมเพยงแตทำตามบทบาทหนาทท
คาดหวงในสงคม หรอตามปทสถาน ทไดรบการ
ถายทอดมาเทานน แตความสมพนธระหวางบคคลยง
ขนอยบนพนฐานของการรบรและการตดสนใจใน
การแลกเปลยนซงกนและกนระหวางคความสมพนธ
อยางไรกตามในการแลกเปลยนนนมทงดานวตถและ
จตใจ เชน เงนทอง สงของ หรอความชวยเหลอทกอ
ใหเกดบญคณทตองมการตอบแทนกนในภายภาคหนา
โดยทตวบคคลเปนผตดสนใจเองในการทจะเลอก
หรอมพฤตกรรมอยางไร หรอแลกเปลยนอะไรกบอก
บคคลหนง ทงน โดยคำนงถงความเหมาะสมหรอ
ความพอใจทจะไดจากการแลกเปลยนนนๆ ดวย
(Wasserman & Faust, 1999)
จากสรปผลการวจยทกลาวมาในขางตน
หนวยงานทเกยวของ โดยเฉพาะกระทรวงแรงงาน จง
ควรมมาตรการในการตดตามหรอเฝาระวงการปฏบต
งานของกลมนายหนาแรงงานทเปนเครอขายยอยใน
ระดบพนท รวมถงมการใหขอมลขาวสารท เปน
ประโยชนตอกระบวนการทำงานของนายหนา
แรงงานอยางทวถง ไมกระจกอยทนายหนาแรงงาน
คนใดคนหนง หรอกลมใดกลมหนง นอกจากจะ
สงเสรมประสทธภาพการทำงานตามกรอบกฎหมาย
ของนายหนาแรงงานแลว ยงชวยลดทอนความสำคญ
ของนายหนาแรงงานคนกลาง ทมลกษณะเปน
นายหนาแหงนายหนา หรอศนยกลางของเครอขาย
ทางสงคม อนจะสงผลถงชวยใหเกดการคานอำนาจ
ระหวางนายหนาแรงงานในเครอขายทางสงคม เพอ
มใหเกดความเขมแขงมากจนเกนไป ดงท Wasserman
and Faust (1999) เชอวาหากเครอขายทางสงคมใดม
การพงพาศนยกลางของเครอขายมากเทาใด เครอขาย
นนกำลงจะกลายเปนเครอขายผกขาด ซงผลของการ
ผกขาดนนอาจนำไปสการครอบงำนายหนาแรงงาน
คนอนๆ จากนายหนาแรงงานคนกลาง เพอใหดำเนน
การตามตองการ อนอาจสงผลกระทบตอแรงงานคน
หางานผตองมาใชบรการนายหนาแรงงานได
นอกจากนยงควรมการสงเสรมการศกษาวจยเพมเตม
โดยมโจทยการวจยทสำคญ คอ “ผลของการม
เครอขายทางสงคมของนายหนาแรงงานอสานมผล
ตอการกำหนดราคาคาหวแรงงานอยางไร” เพอให
เกดความเขาใจถงอทธพลของเครอขายทางสงคมตอ
การกำหนดราคาคาใชจายในการเดนทางไปทำงาน
ตางประเทศของแรงงานไทย อนอาจจะชวยใหได
องคความรทสามารถใหคำแนะนำในการแกไขปญหา
คาใชจายในการเดนทางไปทำงานตางประเทศทแพง
เกนความเปนจรงของบรรดาคนหางานได
กตตกรรมประกาศ
คณะผ ว จ ยขอขอบพระคณศนยส ง เสรม
คณภาพชวตคนวยแรงงาน คณะพยาบาลศาสตร
มหาวทยาลยขอนแกน บณฑตวทยาลย มหาวทยาลย
ขอนแกน และ Center for International Development
Issues Nijmegen (CIDIN), Radboud University
Nijmegen ประเทศเนเธอรแลนด ทใหการสนบสนน
ทนในการดำเนนการวจย
ว. เกษตรศาสตร (สงคม) ปท 34 ฉบบท 1 16
เอกสารอางอง
ฝายทะเบยน สำนกงานบรหารแรงงานไทยไปตาง
ประเทศ. (2554). ฐานขอมลกระทรวงแรงงาน.
สบคนจาก http://intranet.mol.go.th.
สกญญา เอมอมธรรม. (2548). เสนทางชวตหญงไทย
ไปญปน: ขบวนการคามนษย. วารสารศนย
บรการวชาการ, 13(4), 4–10.
สภางค จนทวานช. (2545). ตลาดแรงงานไทยใน
เอเชยและเอเชยตะวนออกเฉยงใต: ผลกระทบ
จากภาวะเศรษฐกจถดถอยในปลายทศวรรษ 90.
กรงเทพฯ: ศนยวจยการยายถนแหงเอเชย
จฬาลงกรณมหาวทยาลย.
สำนกงานบรหารแรงงานไทยไปตางประเทศ. (2554).
สถตแรงงาน. สบคนจาก http://www.overseas.
doe.go.th.
Boissevain, J. (1974). Friends of friends: Network,
manipulators and coalitions. Oxford: Basil
Blackwell.
Chamaratana, T., Ayuwat, D., Knippenberg, L., &
De Jong, E. (2010). Connecting the
disconnected: Background, practices and
motives of labor brokers in Isan, Thailand - an
explorative study. The International Journal of
Interdisciplinary Social Sciences 5(5), 359–372.
Choi, A. H. (2004). Migrants worker in Macao:
Labor and globalization. SEARC Working
Papers 66(July).
De Jong, E. (2008). Living with the death: The
economics of culture in the Torajan highlands,
Indonesia. Nijmegen: CIDIN.
Hewison, K. (2003). A preliminary analysis of Thai
workers in Hong Kong: Survey result. SEARC
Working Papers 44(April).
Kilduff, M., & Tsai, W. (2003). Social networks and
organizations. London: SAGE.
Neuman, W. L. (2004). Basic of social research:
Qualitative and quantitative approaches.
Boston: Pearson Education.
Ritzer, G. (1992). Contemporary sociological theory
(3rd ed.). New York: McGraw-Hill.
Wasserman, S., & Faust, K. (1999). Social network
analysis: Methods and applications (4th ed.).
New York: Cambridge University Press.
Young, K. (2004). Southeast Asian migrant workers
in East Asian households: Globalization, social
change and the double burden of market and
patriarchal disciplines. SEARC Working Papers
58(January).
TRANSLATED THAI
REFERENCES
Aim-imdham, S. (2005). The way of life of Thai
migrant woman in Japan: Human trafficking.
The Journal of KKU Academic, 13(4), 4–10. [in
Thai]
Chantawanich, S. (2002). Thai labor market in Asia
and East Asia: Effect of economic decreases in
the last 90 decade. Bangkok: Asian Research
Center for Migration, Chulalongkorn
University. [in Thai]
Registration Sector, Thailand Overseas Employment
Administration (TOEA). (2010). Labor
Database. Retrieved from http://intranet.mol.
go.th. [in Thai]
Thailand Overseas Employment Administration
(TOEA). (2010). Statistics of Thai overseas
labor. Retrieved from http://www.overseas.doe.
go.th. [in Thai]
