๒๙๓

ศลปกรรมนครนาน

พลพยหะ ไชยรส

ศลปกรรมเมองน านสามารถแบ งย คสมยออกได เป �น ๕ สมย ตามพฒนาการทาง

ประวตศาสตรและวฒนธรรมและมหลกฐานทางโบราณคดและประวตศาสตรศลปะทโดดเดนอนเป�น

ตวแทนของงานศลปกรรมในยคนนๆ ไดดงน

สมยท ๑ กอนพทธศตวรรษท ๑๙ (กอนพทธศกราช ๑๙๐๐) เป�นงานศลปกรรมทสรางขน

ในสมยกอนประวตศาสตรถงสมยราชวงศพคาปกครองรฐนานในชวงตนโดยมศนยกลางอำนาจอยท

เมองป�วหรอวรนครบรเวณแองทราบนานตอนบน (แองป�ว) โดยเรองราวสมยแรกเรมราชวงศพคาน

ปรากฏในลกษณะตำนานมขปาฐะยงไมปรากฏหลกฐานประเภทจารกท ร วมสมยหรอหลกฐาน

ทางดานศลปกรรม สามารถแบงเป�นสมยยอยตามพฒนาการทางสงคม1 ไดดงน

๑.๑ สมยชมชนหาของปาลาสตว (Hunting-Gathering Society Period)

คลอบคลมระยะเสลาระหวาง ๕๐๐,๐๐๐ – ๔,๕๐๐ ป�มาแลว พบเครองมอหนกะเทาะแบบ ทแหลง

โบราณคดเสาดนนานอย ภายในอทยานแหงชาตศรนาน อำเภอนานอย จงหวดนาน โดยพบเครองมอ

หนกะเทาะแบบสบตด (chopper chopping tool) จากหนกรวดแมนำ แทรกตวอยในชนดนของผนง

หนาตดชนดนบรเวณทตงของเสาหน เป�นทนาสงเกตวาเครองมอหนทพบมความคลายคลงกนมากกบ

เครองมอหนกะเทาะทางตอนใตของประเทศจน ซงนกโบราณคดชาวจนไดกำหนดอายเครองมอหนไว

ราว ๑,๐๐๐,๐๐๐ – ๕๐๐,๐๐๐ ป�มาแลว2 อาจกลาวไดวาเป�นหลกฐานทางศลปกรรมทเกาแกทสด

ของแองทราบนาน

1 ดการแบงยคสมยทางโบราณคดเพมเตมใน สรพล นาถะพนธ, รากเหงา บรรพชนคนไทย : พฒนาการ

ทางวฒนธรรมกอนประวตศาสตร (กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๕๐), ๑๖-๑๙.

2 สภาพร นาคบลลงก, สนนาฎ สมบรณอเนก, ชนณวฒ วลยาลย และคณะ, จากยคนำแขงไพลสโตซนส

สมยลานนา (เชยงใหม : โครงการจดตงศนยโบราณคดภาคเหนอ มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๕๐), ๔๓.

๒๙๔

แหลงโบราณคดเสาดนนานอย อทยานแหงชาตศรนาน อำเภอนานอย จงหวดนาน

ทมา : ระบบสารสนเทศทางศลปวฒนธรรมของกรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม

เครองมอหนกะเทาะจากแหลงโบราณคดเสาดนนานอย

๒๙๕

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๑.๒ สมยชมชนหมบานเกษตรกรรม (Agricultural Society Period) ชวง

ระเวลาประมาณ ๔,๕๐๐ – ๒,๕๐๐ ป�มาแลว ในชวงนปรากฏการตงถนฐานบรเวณพนทราบเป�น

สงคมระดบหมบานทมการใชเครองมอเครองใชททำจากไม หน และสำรด โดยเฉพาะบรเวณแองนาน

ตอนกลาง พบรองรอยของเครองมอหนขดททำจากหนแอนดไซต (Andesite)และหนโคลนกงแปร

(Metamorphosed Mudstone) บรเวณเขาภซาง ในเขตตำบลดใต อำเภอเมอง จงหวดนาน3 โดย

พบเครองมอหนขดทมบาและไมมบา มความประณตมากกวาเครองมอหนกะเทาะทพบในยคกอน

หนาซงไมมการขดฝนหรอขดเพยงหยาบๆ เทานน จากการขดคนแหลงโบราณคดภซางของกรม

ศลปากรในป� พ.ศ.๒๕๔๒ พบวามการผลตเครองมอหนขดยาวนานตงแตสมยกอนประวตศาสตร

ประมาณ ๓,๗๐๐ - ๓๕๐๐ ป�มาแลว4

โกลนขวานหนขดแบบมบาและไมมบาจากแหลงโบราณคดดอยภซาง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

3 ชวนนท จนทรประเสรฐ, การศกษาแหลงหนและชนดหนของแหลงผลตเครองมอหนดอยภซาง ตำบลนา

ซาว อำเภอเมอง จงหวดนาน สารนพนธระดบปรญญาบณฑต สาขาวชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลย

ศลปากร, ๒๕๕๐) ๙๘.

4 จตรพร เทยมทนกฤต, การศกษากระบวนการผลตเครองมอหน : กรณศกษาหลมขดคน N - Hill ป�พ.ศ.

๒๕๔๘ แหลงโบราณคดภชาง ตำบลนาซาว อำเภอเมอง จงหวดนาน (วทยานพนธระดบปรญญามหาบณฑต

สาขาวชาโบราณคดสมยกอนประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๒) ๒๑.

๒๙๖

เครองมอหนขดแบบไมมบาและมบาทถกใชงานแลวของแหลงโบราณคดดอยภซาง อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน (ภาพขวา) กรมศลปากร

๒๙๗

ภาพถายทางดาวเทยมแหลงโบราณคดดอยภซาง อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : โปรแกรมประยกต Google Earth Pro, ๒๐๑๙.

ดานแองตอนเหนอพบกลองมะโหระทกในแหลงโบราณคดบานบอหลวง

อำเภอบอเกลอ จงหวดนาน จำนวน ๒ ใบ มการตกแตงลวดลายแบบเฮเกอร ๓ (Heger III) โดยเป�น

กลองมะโหระทกทมการตกแตงลวดลายดวยลายเฉพาะถนเขามาผสมผสานกบตนฉบบเดมมากกวา

แบบเฮเกอร ๑ และ ๒ โดยยงคงลวดลายเฉพาะของวฒนธรรมดองซอนเอาไวเชน บคคลสม

เครองประดบศรษะคลายขนนก ลายนกกระสาบนทวนเขมนา�กา หรอประตมากรรมลอยตวรปกบ

ประดบหนากลอง5 นอกจากจะเป�นหลกฐานแสดงถงการมยคสมยสำรดของแองทราบนานแลวยง

แสดงถงการตดตอสมพนธของกลมชนภายนอกอกดวย เนองจากแหลงผลตกลองมโหระทกอยใน

ชมชนโบราณในเขตวฒนธรรมดองซอน มศนยกลางการผลตบรเวณทางตอนเหนอของประเทศ

เวยดนามและมณฑลกวางส ในประเทศจนตอนใต กำหนดอายราว ๒,๕๐๐ – ๒,๐๐๐ ป�มาแลว6 โดย

กลองมะโหระทกเป�นทนยมของกลมชนเผาบนทสงเพอนำไปใชในการประกอบพธกรรมของชมชน

นนๆ

5 เมธน จระวฒนา, กลองมโหระทกในประเทศไทย (กรงเทพฯ : สำนกพพธภณฑสถานแหงชาต กรม

ศลปากร, ๒๕๔๖), ๓๒-๓๖.

6 Higham, Charles, Early cultures of mainland Southeast Asia (Bangkok : River Books,

๒๐๐๒) ๑๗๔ – ๑๗๖. And Dong Son drums in Viet Nam (Viet Nam : Social Science Publishing

House, ๑๙๙๐), ๒๖๒.

๒๙๘

กลองมะโหระทกในแหลงโบราณคดบานบอหลวง อำเภอบอเกลอ จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาตนาน กรมศลปากร (ภาพซาย) และ เมธน จระวฒนา, กลองมโหระทกในประเทศ

ไทย (กรงเทพฯ : สำนกพพธภณฑสถานแหงชาต กรมศลปากร, ๒๕๔๖), ๓๖. (ภาพขวา)

ในชวงสมยนยงปรากฏงานจตกรรมแรกของแองท ราบนานโดยพบภาพเขยนส

บรเวณเพงผาถำผาหนอในเขตอทยานแหงชาตผาหนอ อำเภอแมจรม จงหวดนาน โดยภาพเดนคอ

เป�นรปสงมชวตขนาดใหญสแดง นกโบราณคดสนนษฐานวาอาจเป�นการวาดรปหมหรอรปคนใสชด

หนงหมเพอประกอบพธกรรมบางอยาง โดยภาพเขยนสภาพนมเทคนคการเขยนภาพจากของจรง

(Realistic) ดวยวธการใชพกนทมเสนเลกและปลายพกนมการมดรวมกนอยางด เชน พกนขนสตว

โดยสทใชมกเป�นหน ดน หรอแร ทสวนผสมของออกไซตของแรเหลกทใหสแดง เชน ดนแดง (Red

Soil) ดนแลง (Laterite) ดนเทศ (Red Ochre) แรฮมาไทด (Hematite) ผงสนมเหลก (Iron Oxide

Powder) หรอนำแชเหลก (Iron Oxide Solution) นำมาบดผสมกบของเหลวทสารเหนยวสำหรบยด

ตดสกบผนงเพงผาเชน เลอด ไขมนสตว ยางไม เป�นตน7 ภาพเขยนสผาหนอถอเป�นงานจตรกรรมท

เกาแกทสดของนครนาน กำหนดอายดวยการเปรยบเทยบกบภาพเขยนสแหลงอนๆในภาคเหนอของ

ประเทศจะมอายสมยประมาณ ๓,๒๐๐ – ๒,๙๐๐ ป�มาแลว8

7 กรมศลปากร,.ภาพเขยนสสมยกอนประวตศาสตรในประเทศไทย (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, ๒๕๒๒),

๒๔-๒๕.

8 ววรรณ แสงจนทร และคณะ, รายงานเบองตนการขดคนศกษาและคดลอกภาพเขยนส แหลง

โบราณคดประตผา อ.แมเมาะ จ.ลำปาง (เชยงใหม : สำนกงานโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท ๖

เชยงใหม,๒๕๔๑), ๓๕.

๒๙๙

ภาพเขยนสรปหม บนผนงเพงผาถำ แหลงโบราณคดผาหนอ อำเภอแมจรม จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

อยางไรกตามจากขางตนแสดงใหเหนวาแองทราบนานมกลมคนทเขามาตงถนฐานตงแตสมย

สำรดเป�นอยางนอย สอดคลองกบตำนานมขปาฐะพนเมองนาน ฉบบวดพระเกด กลาววา บรเวณหวย

ใครหรอแมนำนานกอนการนบถอพทธศาสนามชมชนบานเมองทมผ นำปกครองอยกอนแลว ดง

ปรากฏความวา“รอดถงหวยไคร...ยงมทาวตนหนงมาจากเมองมาน เสวยเมองแล ราชเทวผชอวา

สณฐมตบำเรนมลลราช ตนเป�นเจาในนนทปรนนแล....”9 แตยงไมเคยมการคนพบแหลงทอยอาศย

และแหลงฝ� �งศพของกล มคนสมยกอนประวตศาสตรท อาจเป�นเจาของวฒนธรรมดงกลาวเลย

จนกระทงในพ.ศ.๒๕๖๐ สำนกศลปากรท ๗ นาน (ขณะนน) กรมศลปากรสำรวจและขดคนทาง

โบราณคดแหลงโบราณคดบานสนตภาพ ๒ ตำบลในเวยง อำเภอเมอง จงหวดนาน จากการขดคนทาง

โบราณคดพบการใชพนททงในยคกอนประวตศาสตรและยคประวตศาสตร (สมยลานนา) โดยในยค

กอนประวตศาสตรพบการใชพนทเป�นแหลงฝ�งศพ (ใตชนเตาเผาสมยลานนา) โดยพบโครงกระดก

มนษยจำนวน ๒ โครง ฝ�งรวมกบสงของอทศจำนวนหนง เชน ลกป�ดเปลอกหอย เครองมอหนขด หอย

เบย เปลอกหอย และขวานสำรด ซงมความคลายคลง เป�นตน เบองตนจากการนำชนสวนเปลอกหอย

ทขดคนพบไปกำหนดคาอายทางวทยาศาสตร ดวยวธ “AMS” ปรากฏคาอายประมาณ ๔,๕๐๐ ป�

มาแลว สวนยคประวตศาสตรขดคนพบเตาตะกรบ ๑ เตาและเตาขนาดเลกอกจำนวน ๒ เตา โดย

9 สรสวด อองสกล, พนเมองนาน : ฉบบวดพระเกด (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง, ๒๕๓๙), ๔.

๓๐๐

สนนษฐานวาเป�นเตาตะกรบใชสำหรบเผากระเบองมงหลงคา สวนเตาขนาดเลกยงไมทราบหนาทแน

ชด มการใชงานหลงพทธศตวรรษท ๑๘10

หลมฝ�งศพภายในแหลงโบราณคดบานสนตภาพ ๒ อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม

เครองมอสำรดพบในหลมฝ�งศพภายในแหลงโบราณคดบานสนตภาพ ๒ อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม (ภาพซาย) และ (ภาพขวา)

10 กรมศลปากร, ๑๐๕ ป�แหงการสถาปนากรมศลปากร (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตงพบบลชชง, ๒๕๕๙), .

๓๐๑

เครองมอหนขดพบในหลมฝ�งศพภายในแหลงโบราณคดบานสนตภาพ ๒ อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาตนาน สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

สมยท ๒ พทธศตวรรษท ๑๙ ถง พทธศตวรรษท ๒๐ เป�นงานศลปกรรมทสรางขนในสมย

ราชวงศพคาปกครองรฐนานโดยมศนยกลางการปกครองอยบรเวณแองทราบนานตอนกลาง (เมองพ

เพยงแชแหงและเมองนาน) ในระยะนมหลกฐานประเภทจารกกลาวถงเร องราวของราชวงศทง

ทางดานการเมองการปกครอง การศาสนา เป�นตน ปรากฏงานศลปกรรมเมองนานท งดาน

ประตมากรรม สถาป�ตยกรรมและงานหตถกรรม ซงสวนใหญไดรบอทธพลทางดานศลปะจาก

วฒนธรรมสโขทยเป�น ตอมาในชวงปลายพทธศตวรรษท ๒๐ ศลปะลานนาเร มเขามามอทธพล

ทางดานศลปกรรมหลงจากทพระเจาตโลกราชสามารถผนวกรฐนานเป�นสวนหนงของอาณาจกรไดใน

ป�พทธศกราช ๑๙๙๓ รชสมยของเจาอนตะแกนทาว (ครองราชยสมยท ๒)11 มตวอยางงานศลป

สถาป�ตยกรรมทสำคญดงน

๒.๑ ประตมากรรม

11 อรณรตน วเชยรเขยและเดวด เค.วยอาจ, ตำนานพนเมองเชยงใหม (เชยงใหม : ซลคเวอรมบคส,

๒๕๔๗), ๘๔.

๓๐๒

๒.๑.๑ พระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดเจดย อำเภอเมอง จงหวด

นาน

อาจกลาวไดวาพระพทธรปองคนเป�นพระพทธรปทชางนาน หลอขนได

เกอบจะถกตองตามคตสความงามของพระพทธรปสมยสโขทย หมวดท ๑ หรอหมวดใหญ ระยะท ๒

โดยปรากฏพทธศลปทมความคลายคลงกบพระพทธมหาสวรรณปฏมากร วดไตรมตรวทยาราม และ

พระพทธรปทองคำ ปางมารวชย วดหงสรตนาราม กลาวคอ พระพกตรรปไข ขมวดพระเกศาปาน

กลาง พระเกตมาลาทรงสง พระรศมเป�นเปลว พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ นวพระหตถเรยว

ปลายตวดขนเลกนอย พระนาสกโดง ทรงแยมพระโอษฐเลกนอย รมพระโอษฐหยกคลายลกคลน พระ

วรกายเพรยวบาง พระพาหาใหญ บนพระองคเลก สงฆาฏเป�นเสนเลก ปลายแยกออกเป�นสองชาย

และมวนเขาหากนเป�นเขยวตะขาบ หากแตมลกษณะแตกตางเลกนอยเชนเสนขอบปลายจวรทคาด

พระชงฆเอาไวซงลกษณะเชนนไมปรากฏในพระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดเจดย หรอลกษณะ

ความสมจรงของของสรระรางกายเชนลกษณะการประทบขดสมาธของพระพทธรปสำรด ปางมารวชย

วดเจดย ทพระบาทขางซายจะกดทบหลงพระชงฆ จนเหนเป�นลกษณะปดพองตามธรรมชาต

สำหรบการกำหนดอายเมอนำมาเปรยบเทยบกบพระพทธรปทองคำ ปาง

มารวชย วดหงสรตนาราม ทมจารกระบใตฐานพระพทธรปวาพญาศรยศราชเป�นผหลอขนในป� พ.ศ.

๑๙๖๗ “...ศาสนาพระเจาได ๑๙๖๗ ป�เถาะ เดอน ๓ ออก ๗ คำ เสดจทานพระญาสรยสราช (เจา

เมองศรสชนาลย?)...”12 จงกำหนดอายพระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดเจดย ไวราวกลางพทธ

ศตวรรษท ๒๐ หรอปลายราชวงศพคาแลวไวเป�นเบองตนกอน อยางไรกตามเป�นทนาสงเกตรปแบบ

พทธศลปทมอทธพลตอพระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดเจดย นนอาจแพรมาจากชางศรสชนาลย

หรอเชลยงในชวงสงครามแยงชงราชสมบตระหวางทาวแพง (ผนอง) และพญาอนทะแกนทาว (ผพ)

โดยเหตการณดงกลาวเกดขนราวป� พ.ศ. ๑๙๘๗ มราชสำนกเชยงใหมหนนหลงทาวแพงและราชสำนก

อยธยาหนนหลงพญาอนทะแกนทาว โดยราชสำนกอยธยาไดเขาทำการปราบกบฏทาวแพง โดยให

พญาแชเลยง (พญาเชลยง) สงแมทพไปปรากบฏดงกลาว ดงปรากฏในตำนานพนเมองนาน ฉบบวด

พระเกด ความวา “...พระญาแชเลยงมคำกรณา ขบโยธาเมองใตไดขวบปลาย ๓ เดอนไดพลหลวง

หลายขนมา ลวงหนเหนอม ขนสรยก (พระญาศรยศราช) ถอพลรอดเมองนาน ตงทพอยทางวนตกวน

ออกไวแมนำนานเป�นคอ เชยะกมมตก หนแล ใหราชสารไปบอกนองเจาเมองนนทะ (ทาวแพง) แล...”13 จากความดงกลาวสรศกด ศรสำอาง สนนษฐานวา “พระญาแชเลยง” เป�นคนเดยวกนกบ “เสดจ

12 ประชมพงศวดารภาคท ๘ จารกสโขทย (กรงเทพ : อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง,๒๕๔๗), ๒๒๕.

13 สรสวด อองสกล, พนเมองนาน : ฉบบวดพระเกด (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง, ๒๕๓๙), ๑๓.

๓๐๓

ทานม พระญาสรยสราช” ทปรากฏในจารกฐานพระพทธรปทองคำ ปางมารวชย วดหงสรตนาราม

ดงนนการสรางพระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดเจดย14 อาจสรางขนในชวง พ.ศ.๑๙๖๗ – ๑๙๘๗

พระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดเจดย อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๒.๑.๒ พระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดพญาภพระอารามหลวง

อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ทมลกษณะพทธศลปเหมอนพระพทธรปสำรด ปาง

มารวชย วดเจดย อำเภอเมอง จงหวดนาน มความแตกตางในลายละเอยดเพยงเลกนอย กลาวคอพระ

พกตรรปไข ขมวดพระเกศาปานกลาง พระเกตมาลาทรงสง พระรศมเป�นเปลว พระขนงโกง พระเนตร

เหลอบตำ นวพระหตถเรยวปลายตวดขนเลกนอย พระนาสกโดง ทรงแยมพระโอษฐเลกนอย รมพระ

โอษฐหยกคลายลกคลน พระวรกายเพรยวบาง พระพาหาใหญ บนพระองคเลก สงฆาฏเป�นเสนเลก

ปลายแยกออกเป�นสองชายและมวนเขาหากนเป�นเขยวตะขาบ ปรากฏเสนขอบปลายจวรทคาดพระ

ชงฆเอาไวซงลกษณะเชนนไมปรากฏในพระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดเจดย กำหนดอายราวกลาง

ถงปลายพทธศตวรรษท ๒๐

14 สรศกด ศรสำอาง, ลานนา-สโขไท : จารก : สารตถะทางโบราณคดและประวตศาสตร (กรงเทพฯ :

รงศลปการพมพ, ๒๕๕๓), ๗๐-๗๔.

๓๐๔

พระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดพญาภพระอารามหลวง อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๒.๑.๓ พระพทธรปสำรดปางมารวชย วดกอก อำเภอภเพยง จงหวด

นาน

เป�นพระพทธรปสำรดท ไดรบอทธพลพทธศลปจากพระพทธรปศลปะ

สโขทยหมวดใหญ หรอหมวดท ๑ ระยะท ๒ โดยมพระพกตรเป�นรปไข พระขนงโกง แยมพระโอษฐ

เลกนอย พระหนเป�นปม ขวดพระเกศาเลก พระรศมเป�นเปลวเพลง พระองสาใหญ บนพระองคเลก

ครองจวรหมเฉยง ชายสงฆาฏมลกษณะซอนทบกนหลายชนโดยปลายสงฆาฏเสมอพระนาภ ประทบ

ขดสมาธราบ แสดงปางมารวชยเหนอฐานเขยง ทฐานพระพทธรปปรากฏจารกภาษาไทย อกษรไทย

สมยสโขทย ขอความขาดตอนวา “พระ....นายเรอง....” ความพเศษของพระพทธรปสำรดองคนคอ

ชายสงฆาฏทมลกษณะซอนทบกนหลายชนเลยนแบบธรรมชาต ซงพบไดนอยในสมยนน ลกษณะ

ดงกลาวอาจเทยบเคยงไดกบพระพทธรปปางลลานนสง ภายในสกดหลงของวหารวดพระศรรตนมหา

ธาตเมองเชลยงและพระพทธรปปนป��นนนสงปางมารวชยในซมจระนำเจดยวดเจดยชางลอมเมอง

สโขทย สนนษฐานวาชางสโขทยเลยนแบบการทบซอนของชายสงฆาฏจากพระพทธรปนาคปรก

เมองครห ทคนพบในจงหวดสราษฎรธาน ซ งอทธพลศลปกรรมดงกลาวเผยแพรเขามาพรอมกบ

ศาสนาพทธลงกาวงศจากเมองนครศรธรรมราช ราวพทธศตวรรษท ๑๘15 สวนพระพทธรปสำรดวด

15 ศกดชย สายสงห, พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย

(กรงเทพฯ : ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๖), ๑๘๖-๑๘๗.

๓๐๕

กอกนน ชางนานอาจหลอขนในราวพทธศตวรรษท ๒๐ จากการกำหนดอายจากจารกทปรากฏบรเวณ

ฐานพระพทธรปซงปรากฏคำวา “พระ” กำหนดอายอกขรวธดงกลาวไวราวพทธศตวรรษท ๒๐ - ๒๑16

พระพทธรปสำรดปางมารวชย วดกอก อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๒.๑.๔ พระพทธรปปางมารวชย วดกคำ อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ

พระนาสกโดง แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก พระรศมเป�นเปลว พระ

องสาใหญ บนพระองคเลก ครองจวรหมเฉยง ชายสงฆาฏมลกษณะซอนทบหลายชนตกลงเสมอพระ

นาภคลายกบพระพทธรปสำรดปางมารวชย วดกอก อำเภอภเพยง จงหวดนาน ประทบขดสมาธราบ

แสดงปางมารวชยเหนอฐานเขยง กำหนดอายอกขรวธดงกลาวไวราวพทธศตวรรษท ๒๐

16____________, “จารกทแหลงตดหนกบการกำหนดอายศลปะสกลชางพะเยา,” ศลปวฒนธรรม ๙,

๑๒ (ตลาคม ๒๕๓๑), ๔๖-๔๘.

๓๐๖

พระพทธรปปางมารวชย วดกคำ อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๒.๑.๕ พระพทธรปปางมารวชยสำรด วดศรบญเรอง อำเภอภเพยง

จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ปางมาวชย ไดรบอทธพลจากพระพทธรปสโขทย

หมวดท ๒ โดยมลกษณะพทธศลปคอ พระพกตรกลม พระขนงโกง พระนาสกโดง พระหนเป�นปม

แยมพระโอษฐเลกนอย ขมวดพระเกศาคอนขางใหญ พระรศมเป�นเปลว พระวรกายอวบ พระอระนน

ครองจวรหมเฉยง ชายสงฆาฏตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตกแยกออกเป�นเขยวตะขาบ ประทบ

น งขดสมาธราบ แสดงปางมารวช ยบนฐานเขยง ลกษณะทางพทธศลปมความคลายคล งกบ

พระพทธรปปางมารวชยจากเมองสวรรคโลก มลกษณะแตกตางออกไปเลกนอยในสวนของแนวขอบ

สบงทางดานลางพระนาภและเสนขอบจวรท คาดพระชงฆไว จากลกษณะทางพทธศลปดงกลาว

สามารถกำหนดอายไวราวกลางพทธศตวรรษท ๑๙ ถงตนพทธศตวรรษท ๒๐

๓๐๗

พระพทธรปปางมารวชยสำรด วดศรบญเรอง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๒.๑.๗ พระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดบปผาราม อำเภอภเพยง

จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด พระพกตรกลม พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ

พระนาสกโดง แยมพระโอษฐเลกนอย พระรศมเป�นเปลว พระวรกายอวบ พระอระนน ครองจวรหม

เฉยง ชายสงฆาฏตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตกแยกออกเป�นเขยวตะขาบ ประทบนงขดสมาธราบ

แสดงปางมารวชยบนฐานเขยง กำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๐

พระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดบปผาราม อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓๐๘

๒.๑.๘ พระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดนาป�ง อำเภอภเพยง จงหวด

นาน

เป�นพระพทธรปสำรด พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ

พระนาสกโดง แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก พระรศมเป�นเปลว (ทำขน

ใหม) พระองสาใหญ บ นพระองคเลก ครองจวรหมเฉยง ชายสงฆาฏตกลงเสมอพระนาภปลาย

แตกแยกออกเป�นเขยวตะขาบ ประทบนงขดสมาธราบ แสดงปางมารวชยบนฐานเขยง พระพทธรป

องคนมความคลายคลงกบพระพทธรปปางมารวชย วดกคำ อำเภอเมอง จงหวดนาน และพระพทธรป

สำรด ปางมารวชย วดเจดย อำเภอเมอง จงหวดนาน กำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๐

พระพทธรปสำรด ปางมารวชย วดนาป�ง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๒.๑.๙ กลมพระพทธรปสำรด ๕ องคของสมเดจเจาพระญางวสารผาสม

เป�นกลมพระพทธรปทสมเดจเจาพระญางวสารผาสมหรอง วสารผาสม

กษตรยนครนานแหงราชวงศพคาพระองคท ๑๓ ขนครองราชยในราวป� พ.ศ. ๑๙๖๙ พระองคทรงให

หลอขนประกอบดวยพระพทธรปยนปางประทานอภยทงสองพระหตถ (หามสมทร) จำนวน ๑ องค

และพระพทธรปปางลลาจำนวน ๔ พระองค โดยสวนใหญแลวมลกษณะพทธศลปเหมอนกบ

พระพทธรปสโขทยหมวดใหญ หากแตมการเปลยนแปลงลกษณะบางประการเชน การแสดงออกของ

สหนาพระพกตร พระวรกายท อวบอวนมากย งข น หรอชายขอบจวรซอนกนสองเสน เป�นตน

นอกจากนทฐานของพระพทธรปทง ๕ องค มจารกทมเนอความเดยวกนเกยวการสรางพระพทธรป

ของพระญางวสารผาสม หากแตขอความมความสมบรณเพยงหนงองค ความวา “สมเดจพระยาสาร

๓๐๙

ผาสมเสวยราชยในนนทประ สถาบกสมเดจพระเป�นเจา ๕ พระองค โพระจะใหคงในศาสนา ๕ พนป�น

ตงเป�นพระเจาในป�มะเมย เพอบญจลศกราช ๗๘๘ มหาศกราช ๑๙๗๐ เดอน ๖ วนพธ เดอน ๗ ยาม

ปราถนาทนพระศรอารยไมตรเจา”17 จากขอความในจารกขางตนสามารถกำหนดอายสมบรณของ

พระพทธรปทง ๕ องค ไวท พ.ศ. ๑๙๗๐ หรอปลายพทธศตวรรษท ๒๐ สำหรบพทธศลปของแตละ

องคมดงน

๒.๑.๙.๑ พระพทธรปสำรด ประทบยน ปางประทานอภยทง

สองพระหตถ (ปางหามสมทร) ภายในพระวหาร วดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวด

นาน

เป�นพระพทธรปสำรดประทบยน พระพกตรรปไข พระขนงโกง

พระเนตรเหลอบตำ พระนาสกโคง งมลงเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก พระรศมเป�น

เปลว พระองสาใหญ บนพระองคเลก ครองจวรหมคลม มผาจบหนานาง ประทบยนตรง แสดงปาง

ประทานอภยสองพระหตถ เป�นทนาสงเกตวาการแสดงปางประทานอภยทงสองพระหตถและการมผา

จบหนานางประดบ มกพบในศลปะอยธยา18 อาจกลาวไดวาพระพทธรปองคนไดรบอทธพลจากศลปะ

อยธยาดวยอกทางหนง

ลกษณะพระพทธรปางหามสมทร เป�นการแสดงอรยาบถตาม

เรองราวในพทธประวต ๒ เรอง คอเรองแรกเป�นการแสดงปาฏหารยของพระพทธองคเพอทำลาย

มจฉาทฏฐของเหลาพนองตระกลชฎล เมองพาราณส โดนพระองคแสดงปาฏหารยหยดนำฝนมใหตก

หนกในบรเวณรมแมนำเนรญชรา แขวงอรเวลา เมอเหลาพนองตระกลชฎลเหนจงเกดความเลอมใสใน

พระพทธเจา ขอเขาบรรพชาอปสมบทพรอมกบบรวารจำนวน ๑,๐๐๐ คน และพระพทธองคทรง

แสดงอาทตตปรยายสตรแกหมพนองตระกลชฎลทงสามและบรวารจนบรรลพระอรหนต สวนเรองท

สองคอพระพทธองคทรงหามพระประยรญาตแหงราชวงศศากยะทกำลงววาทแยงนำแมนำโรหณใกล

กรงกบลพสด ขณะทพระพทธองคทรงประทบอย ณ นโครธาราม19

17 ประเสรฐ ณ นคร, จารกลานนา ภาค ๑ เลม ๑ (กรงเทพฯ : มลนธเจมส เอช ดบเบลย ทอมปสน,

๒๕๓๔), ๘๗.

18 สนต เลกสขม, ศลปะอยธยา (กรงเทพฯ :เมองโบราณ,๒๕๔๒), ๑๔๓.

19 วสนธน โพธสนทรและเมธน จระวฒนา, พระพทธรปปางตางๆ (กรงเทพฯ : กรมศลปากร กระทรวง

วฒนธรรม, ๒๕๕๒), ๔๔.

๓๑๐

พระพทธรปสำรด ประทบยน ปางประทานอภยทงสองพระหตถ (ปางหามสมทร) ภายในพระวหาร วดพระธาต

ชางคำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๒.๑.๙.๒ พระพทธรปสำรด ปางลลา ภายในพระวหาร วดพระ

ธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ประทบยน พระพกตรรปไข พระขนงโกง

พระเนตรเหลอบตำ พระนาสกโดง งมลงเลกนอย แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขวดพระ

เกศาเลก พระรศมเป�นเปลว พระองสาใหญ บนพระองคเลก ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา

ชายสงฆาฏพาดผานพระองสาซายตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตกเป�นเขยวตะขาบ แสดงปางลลา โดย

พระหตถซายยกขนเสมอพระอระ ใตพระกรจวรมลกษณะเป�นรวพลวไหวตามธรรมชาต พระหตถขวา

ทงลงขางพระวรกาย พระบาทซายดำเนนเยองไปขางหนา สวนพระบาทขวาอยขางหลงยกขนเลกนอย

แสดงออกถงลกษณะทรงดำเนน

สำหรบพระพทธรปลลาของนครนานนนไดรบอทธพลจากศลปะ

สโขทยหมวดใหญ หากแตมลายละเอยดแตกตางออกไปบางเชนการแสดงออกของสพระพกตร พระ

วรกายทอวบอวนมากยงขน ชายผาจวรบางองคทำเป�นลายเสนสองเสนทบซอนกนและเวา ทสำคญคอ

ชายจวรสวนลางทตกลงและตดเป�นเสนทแยงมมซงไมปรากฏในศลปะสโขทย20 ทงนการสราง

20 ศกดชย สายสงห, พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย

(กรงเทพฯ : ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๖), ๑๙๕.

๓๑๑

พระพทธรปลลาชางสโขทยมไดรบอทธพลและแรงบนดาลใจจากศลปะพมาหรอลงกาในพทธประวต

ตอนเสดจลงจากสวรรคชนดางดงสอกทอดหนง และยงมแรงบนดาลใจจากงานศลปะภายในดนแดน

ประเทศไทยโดยเฉพาะศลปะทวารวดทปรากฏลกษณะของจวรทตกจากพระหตถทยกขน เหนเป�นรว

คลน เป�นตน21 สวนเมองนานนนไดรบการถายทอดลกษะทางศลปกรรมดงกลาวจากราชสำนกสโขทย

ผานทางความสมพนธทางดานการเมองและเศรษฐกจ

พระพทธรปสำรด ปางลลา ภายในพระวหาร วดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๒.๑.๙.๓ พระพทธรปสำรด ปางลลา ในพระวหารหลวง วดพระธาตชาง

คำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ปางลลาทประดษฐานภายในพระอโบสถ มลกษณะ

พทธศลปเหมอนพระพทธรปสำรดปางลลา ภายในพระวหาร วดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง

จงหวดนาน โดยมพระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ พระนาสกโดง งมลงเลกนอย

แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขวดพระเกศาเลก พระรศมเป�นเปลว พระองสาใหญ บน

21 พรชย พฤตกล, ประตมานวทยาของพระพทธรปลลาในศลปะสโขทย (วทยานพนธ ระดบปรญญา

มหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ, ๒๕๔๙), ๒๖-๒๘.

๓๑๒

พระองคเลก ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏพาดผานพระองสาซายตกลงเสมอพระ

นาภ ปลายแตกเป�นเขยวตะขาบ แสดงปางลลา โดยพระหตถซายยกขนเสมอพระอระ ใตพระกร จวร

มลกษณะเป�นรวพลวไหวตามธรรมชาต พระหตถขวาทงลงขางพระวรกาย พระบาทซายดำเนนเยอง

ไปขางหนา สวนพระบาทขวาอยขางหลงยกขนเลกนอย แสดงออกถงลกษณะทรงดำเนน

พระพทธรปสำรด ปางลลา ในพระวหารหลวง วดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๒.๑.๙.๔ พระพทธรปสำรด ปางลลา องคท ๑ ในพระวหาร วดพญาภ

พระอารามหลวง อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ปางลลา ประดษฐานอยบรเวณเบองซายของพระ

ประธาน ลกษณะพทธศลปเหมอนพระพทธรปสำรดปางลลา ภายในพระวหาร วดพระธาตชางคำ

วรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน โดยมพระพกตรรปไข พระพกตรและพระศอเอยงซายเลกนอย พระ

ขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ พระนาสกโดง งมลงเลกนอย แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม

ขวดพระเกศาเลก พระรศมเป�นเปลว พระองสาใหญ บนพระองคเลก ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสา

ขวา ชายสงฆาฏพาดผานพระองสาซายตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตกเป�นเขยวตะขาบ แสดงปางลลา

โดยพระหตถซายยกขนเสมอพระอระ ใตพระกรจวรมลกษณะเป�นรวพลวไหวตามธรรมชาต พระหตถ

๓๑๓

ขวาทงลงขางพระวรกาย พระบาทซายดำเนนเยองไปขางหนา สวนพระบาทขวาอยขางหลงยกขน

เลกนอย แสดงออกถงลกษณะทรงดำเนน

พระพทธรปสำรด ปางลลา องคท ๑ ในพระวหาร วดพญาภพระอารามหลวง อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๒.๑.๙.๔ พระพทธรปสำรด ปางลลา องคท ๒ ในพระวหาร วดพญาภ

พระอารามหลวง อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ปางลลา ประดษฐานอยบรเวณเบองซายของพระ

ประธาน ลกษณะพทธศลปเหมอนพระพทธรปสำรดปางลลา ภายในพระวหาร วดพระธาตชางคำ

วรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน โดยมพระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ พระนาสก

โดง งมลงเลกนอย แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขวดพระเกศาเลก พระรศมเป�นเปลว พระ

องสาใหญ บนพระองคเลก ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏพาดผานพระองสาซาย

ตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตกเป�นเขยวตะขาบ แสดงปางลลา โดยพระหตถซายยกขนเสมอพระอระ

ใตพระกรจวรมลกษณะเป�นรวพลวไหวตามธรรมชาต พระหตถขวาทงลงขางพระวรกาย พระบาทซาย

ดำเนนเยองไปขางหนา สวนพระบาทขวาอยขางหลงยกขนเลกนอย แสดงออกถงลกษณะทรงดำเนน

๓๑๔

พระพทธรปสำรด ปางลลา องคท ๒ ในพระวหาร วดพญาภพระอารามหลวง อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๒.๑.๑๐ พระพทธรปสำรด ปางลลา วดนาป�ง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ประทบยน พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตร

เหลอตำ พระนาสกโดง แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขวดพระเกศาเลก พระรศมเป�นเปลว

พระองสใหญ บนพระองคเลก ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏพาดผานพระองสา

ซายตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตกเป�นชายผาสองแฉก แสดงปางลลาเหนอฐานเขยงซอนลดหลนกน

สองชน กำหนดอายราวปลายพทธศตวรรษท ๒๐

๓๑๕

พระพทธรปสำรด ปางลลา วดนาป�ง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๒.๑.๑๑ ประตมากรรมดนเผาขนาดเลก: พระยอดขนพลบอสวก แหลงเตาเผา

บอสวก อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นประตมากรรมขนาดเลกทเรยกวา “พระบอสวก” ขดคนพบบรเวณแหลงเตาเผา

โบราณบอสวก อำเภอเมอง จงหวดนาน มลกษณะพทธศลปท โดดเดนคอพระพมพปางลลาท ม

ลกษณะเคาโครงพทธศลปคลายคลงกบพระพทธรปางลลาของนคนนานในชวงพทธศตวรรษท ๒๐22

เชน พระพทธรปปางลลาของสมเดจเจาพระยางวฬารผาสม เป�นตน กำหนดอายพระพมพราวพทธ

ศตวรรษท ๒๐

22 สายนต ไพรชาญจตร, โบราณคดเครองถวยในสยามแหลงเตาลานนาและสพรรณบร (กรงเทพฯ :

โครงการศลปากรพฒนาเศรษฐกจเชงสรางสรรค มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๔), ๔๖.

๓๑๖

พระยอดขนพลบอสวก แหลงเตาเผาบอสวก อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : สายนต ไพรชาญจตร, โบราณคดเครองถวยในสยามแหลงเตาลานนาและสพรรณบร (กรงเทพฯ : โครงการ

ศลปากรพฒนาเศรษฐกจเชงสรางสรรค มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๔), ๔๖.

๒.๒ สถาป�ตยกรรม

๒.๒.๑ เจดยทรงระฆงชางลอม วดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง

จงหวดนาน

ในตำนานพนเมองนานเรยกชอวดพระธาตชางคำในอกชอหนงวา

“วดหลวงกลางเวยง” และในตำนานพระธาตแชแหงระบวาพญาผากองสรางขนภายหลงจากสราง

เวยงนาน การทนำชางมาประดบรอบองคเจดยเชนนอาจมความหมายเชงสญลกษณในพทธประวตวา

ชางเป�นสตวมงคลทชวยคำชพระพทธศาสนาไว และอาจแสดงความหมายถงชางทชวยคำยนเขาพระ

สเมรซงเป�นศนยกลางของจกรวาลอนเปรยบไดกบเจดยประธาน และการประดษฐานเจดยชางลอม

กลางเวยงนานทพญาผากองสรางขนใหม23 ยอมเป�นการสรางความศกดสทธใหแกเมองของพระองคท

เป�นศนยกลางใหมของรฐนานแทนเมองป�วและเมองพเพยงแชแหงลกษณะของพระธาตชางคำองค

เดมเมอแรกสรางอาจมลกษณะเป�นเจดยทรงกลมตงอยบนฐานประทกษณชางลอม ซงเป�นศลปะ

สโขทยทเมองนานรบเขามาพรอมกบศาสนาพทธลงกาวงศของรฐสโขทย

23 ศกดชย สายสงห, ศลปกรรมโบราณในอาณาจกรสโขทย (นนทบร : มวเซยมเพรส, ๒๕๖๑), ๑๔๑.

๓๑๗

ตอมาใน พ.ศ. ๒๐๗๔ พญาพลเทพลอไชย ขนนางทราชสำนก

เชยงใหมสงมาปกครองเมองนาน ในชวงทนานเป�นเมองขนของรฐลานนาไดบรณะเจดยชางคำขนใหม

โดยเจดยทบรณะอาจมลกษณะคลายเจดยทรงปราสาทยอดเจดยทมฐานชางลอม ศลปะลานาซงเป�นท

นยมในสมยพระเจาตโลกราชอาทเจดยหลวง เมองเชยงใหม เป�นตน เจดยชางลอมองคป�จจบน

ประกอบดวย ฐานสเหลยม สวนลางสดทำเป�นฐานป�ทม ถดขนไปเป�นชน ชางลอมโผลออกมาครงตว

ดานละ ๕ เชอก และทมมทงสอก ๔ เชอก ปลายงวงจรดแทนดอกบวทรองรบอยทางดานลาง เหนอ

ชนชางลอมทำเป�นฐานหนากระดานสเหลยมซอมกนสามชน รบฐานบวและลกแกว และ หนากระดาน

กลมทอยทางตอนบน ชนมาลยเถา ทำเป�นหนากระดานบวควำซอนกนสามชน รองรบบวปากระฆง

และองคระฆงทรงกลม สวนยอดเป�นบลลงกสเหลยม ปลองไฉนและปลยอด โดยยงคงมสวนศลปะ

สโขทยใหเหนอยบาง อาท ชนชางลอม ชนหนากระดานสเหลยมและชนมาลยเถา (บวควำซอนกนสาม

ชน) เป�นตน กำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๐24

เจดยทรงระฆงชางลอม วดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

24 สรศกด ศรสำอาง, ลานชางลานนา (จดพมพเป�นอนสรณเนองในงานพระราชทานเพลงศพ นายประสม

ศรสำอาง ณ เมรวดพระศรรตนมหาธาตวรวหาร เขตบางเขน กรงเทพมหานคร,๒๕๕๖), ๑๒๒-๑๒๓

๓๑๘

๒.๒.๒ เจดยทรงพมขาวบณฑ (องคเดม) วดสวนตาล อำเภอ

เมอง จงหวดนาน

ป�จจบนถกสรางทบแลวตงแตสมยพระเจาสรยพงษผรตเดชฯ ราว

ป� พ.ศ.๒๔๕๗25 อยางไรกตามสามารถศกษาลกษณะทางศลปะสถาป�ตยกรรมจากภาพถายเกาได โดย

เป�นเจดยทรงพ มขาวบณฑรปแบบทวไปทไดรบอทธพลจากสกลชางสโขทย โดยมลกษะทาง

สถาป�ตยกรรมดงนสวนฐานประกอบดวยฐานเขยงหรอฐานหนากระดานในผงสเหลยมจตรส ไมมการ

ยกเกจ โดยชดฐานสง ๔ – ๕ ชน รองรบฐานบวลกแกวอกไกในผงสเหลยมจตตรส ๑ ฐาน สวนกลาง

เป�นชดฐานบวลกฟ�กซอนกน ๒ ฐาน อยในผงเพมมมไมสบสอง หรอเรยกวา “ฐานแวนฟา” ถดไป

เป�นสวนของเรอนธาตอยในผงเพมมมเชนเดยวกนกบฐานแวนฟา ไมมซมจระนำสำหรบประดษฐาน

พระพทธรป สวนยอด เป�นสวนทเชอมตอเหนอเรอนธาตมชนซอน ๑ ชน ประดบบรรพแถลงและกลบ

ขนน ถดไปเป�นสวนขององคระฆงทรงพมคลายดอกบวตมหรอพมขาวบณฑ เหนอองคระฆงทรงดอก

บวตมทำเป�นวงแหวนซอนกนหลายชน มปลประดบอยสวนยอด26 กำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๐

เจดยทรงพมขาวบณฑ (องคเดม) วดสวนตาล อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : วดสวนตาล อำเภอเมอง จงหวดนาน

25 สงวน โชตสขรตน, ตำนานเมองเหนอ (กรงเทพฯ : ศรป�ญญา, ๒๕๕๒), ๓๖๕.

26 ศกดชย สายสงห, เจดยในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและพลงศรทธา (นนทบร : เมองโบราณ,

๒๕๖๐), ๒๙๗-๒๙๘.

๓๑๙

๒.๓ หตถศลป

เมองนานปรากฏงานหตถศลปทสำคญคอการผลตเครองป��นดนเผาท “บานเตาไหแช

เลยง” ในบรเวณป�จจบนเป�นแหลงโบราณคดทชอวาแหลงเตาบอสวก โดย “บานไหแชเลยง” ปรากฏ

ในเอกสารพนเมองนานหลายฉบบ เชน ฉบบวดพระเกด กลาวถงเหตการณการแยงราชสมบตระหวาง

ทาวแพงกบพญาอนตะแกนทาวในป� พ.ศ. โดยพญาอนตะแกนทาวซงในขณะนนเป�นเจาผครองนคร

นานถกทาวแพงผเป�นนองแยงชงราชสมบต โดยพญาอนตะแกนทาวตองลภยไปกรงศรอยธยาผานทาง

หมบานทชอวา “บานเตาไหแชเลยง” ความวา “…ตกกลางคนอนทแกนทาว หลอนออกจากคอกคอง

สอกแลนหนไปลอยบานเตาไหแชเลยงหน…”27

ในป� พ.ศ.๒๕๔๒ - ๒๕๔๘ สายนต ไพรชาญจตต แห งภาคว ชาโบราณคด

มหาวทยาลยศลปากร ไดดำเนนการขดคนทางโบราณคดแหลงเตาบอสวกอยางตอเนองสามารถทราบ

เรองราวการผลตของแหลงเตาแหงน28ไดน

๒.๓.๑ โครงสรางเตาและอายสมย

เตาบานบอสวกเป�นเตาแบบลานนา ซงภายในเตามการแบงหองเตาเพยง

หองเดยว กอผนงดวยดนเหนยว ระบายความรอยแบบเฉยงจากปากเตาไปยงปลองเตา โครงสราง

สวนลางของเตาฝ�งจมลงในเนนดน โครงสรางสวนหลงคาและปลองโผลพนผวดน นอกจากนยงพบเตา

ช นซ งโครงสรางเตามลกษณะคลายกบเตาของเมองศรสชนาลยในชวงพทธศตวรรษท ๒๐ ซง

สอดคลองกบคาอายทางวทยาศาสตรของเตาจามนสและเตาสนน โดยเตาสนนไดคาอายการใชงาน

ในชวงปลายพทธศตวรรษท ๑๘ ถง กลางพทธศตวรรษท ๒๐ สวนเตาจามนสไดคาอายการใชงาน

ในชวงปลายพทธศตวรรษท ๒๐ ถงปลายพทธศตวรรษท ๒๑ จากขางตน นำไปสขอสนนษฐานไดวา

ตลอดสมยของราชวงศพคาปกครองเมองนานมการผลตเครองป��นดนเผาทหมบานเตาไหแชเลยงมา

โดยตลอดตงแตปลายพทธศตวรรษท ๑๘ ถงปลายพทธศตวรรษท ๒๑

๒.๓.๒ ผลตภณฑ

ในชวงพทธศตวรรษท ๑๙ – ๒๐ หมบานเตาไหแชเลยงมการผลตเครองป��น

ดนเปาทงจาน ชาม ไห ทงแบบไมเคลอบและเคลอบมผลตภณฑทสำคญดงน

๒.๓.๒.๑ ไหไมเคลอบ มทงไหปากชนเดยว ไหปากสองชน (ไหกบหรอไห

ปลารา) โดยในไหปากชนเดยวทไหลของภาชนะมการตกแตงลวดลายดวยลายขดขดเป�นคลนนำสลบ

กบแถบเสนคขนาน และมการป��นแปะหภาชนะจำนวน ๔ จดถดจากไหลลงไปฐานไมมลวดลาย

27 สรสวด อองสกล, พนเมองนาน : ฉบบวดพระเกด (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง, ๒๕๓๙), ๑๓.

28 สายนต ไพรชาญจตร, โบราณคดเครองถวยในสยามแหลงเตาลานนาและสพรรณบร (กรงเทพฯ :

โครงการศลปากรพฒนาเศรษฐกจเชงสรางสรรค มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๔), ๔๑-๙๕.

๓๒๐

สายนตร ไพรชาญจตต สนนษฐานวาการตกแตงลวดลายดงกลาวเป�นการจำลองภมจกรวาลในศาสนา

พทธลงบนภาชนะดนเผากลาวคอ ลวดลายของคลนนำหมายถงมหาสมทร สวนเสนคขนานหมายถง

ทวป หภาชนะหมายถงทวปทงสอนประกอบดวย บพพวเทหทวป (ทวปฝากตะวนออก) ชมพทวป

(ทวปฝากทศใต) อมรโคยานทวป (ทวปฝากทศตะวนตก) และอตรกรทวป (ทวปฝากทศเหนอ) สวน

ไหปากสองชนจะมลวดลายและความหมายทละเอยดกวาไหปากชนเดยวกลาวคอ ปากชนนอกเป�น

ตวแทนของทวปหรอแผนดน ปากชนในคอแกนกลางเขาพระสเมร ซงไหนประเภทหลงนมกนำไปใส

เถากระดกโดนนำเอาภาชนะอกใบทเขากนไดกบชองวางระหวางปากไหชนทหนงและสองมาป�ดปาก

ไหเอาไว

ไหปากชนเดยวแหลงเตาไหแชเลยง (บอสวก) ตกแตงดวยลวดลายขนขดและป��นแปะ

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓๒๑

การตความลวดลายภาชนะดนเผาเตาไหแชเลยงแบบไหปากชนเดยวในชวงพทธศตวรรษท ๑๙ – ๒๑

ทมา : สายนต ไพรชาญจตร, โบราณคดเครองถวยในสยามแหลงเตาลานนาและสพรรณบร (กรงเทพฯ : โครงการ

ศลปากรพฒนาเศรษฐกจเชงสรางสรรค มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๔), ๙๔.

๓๒๒

ไหกบหรอไหของปากสองชนเดยวแหลงเตาไหแชเลยง (บอสวก) ตกแตงดวยลวดลายขนขด

ทมา : สายนต ไพรชาญจตร, โบราณคดเครองถวยในสยามแหลงเตาลานนาและสพรรณบร (กรงเทพฯ : โครงการ

ศลปากรพฒนาเศรษฐกจเชงสรางสรรค มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๔), ๗๔.

๓๒๓

การตความลวดลายภาชนะดนเผาเตาไหแชเลยงแบบไหขอบปากสองชนในชวงพทธศตวรรษท ๑๙ - ๒๑

ทมา : สายนต ไพรชาญจตร, โบราณคดเครองถวยในสยามแหลงเตาลานนาและสพรรณบร (กรงเทพฯ : โครงการ

ศลปากรพฒนาเศรษฐกจเชงสรางสรรค มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๔), ๙๕.

๒.๓.๒.๒ ไหทตกแตงดวยชดแถบลายผสม สวนใหญใชตกแตงภาชนะประเภทสน

ปากบานออก ไหกบหรอไหปากสองชน โดยการตกแตงลวดลายจะใชวธการกดประทบรปตอเนองกน

เป�นแถบลายมทงลายขนมเป�ยกป�น ลายกากบาท ลายเสนหยกคลายลายนำ เป�นตน โดยระหวางลาย

๓๒๔

แถบแตละเสนจะมแถบเสนบางๆ คนเอาไว และทปากไหจะการป��นแปะดนรปวงกลมไวรอบปาก หรอ

ป��นหไวบรเวณไหลเป�นตน

การตกแตงลวดลายแถบเครองถวยบอสวกในชวงพทธศตวรรษท ๑๙ -๒๑

ทมา : สายนต ไพรชาญจตร, โบราณคดเครองถวยในสยามแหลงเตาลานนาและสพรรณบร (กรงเทพฯ : โครงการ

ศลปากรพฒนาเศรษฐกจเชงสรางสรรค มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๔), ๗๒.

๒.๓.๒.๓ เครองเคลอบยคแรก เป�นภาชนะดนเผาเนอแกรงประเภทจาน ชาม และ

ไห สวนใหญเป�นเครองเคลอบสเขยว เคลอบมลกษณะแตกลาน ไมประณตนก

เครองถวยบอสวกแบบเคลอบเขยวในชวงพทธศตวรรษท ๑๙ -๒๑

ทมา : สายนต ไพรชาญจตร, โบราณคดเครองถวยในสยามแหลงเตาลานนาและสพรรณบร (กรงเทพฯ : โครงการ

ศลปากรพฒนาเศรษฐกจเชงสรางสรรค มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๔), ๘๘ และ ๙๐.

สมยท ๓ ปลายพทธศตวรรษท ๒๐ – ๒๒ เป�นงานศลปกรรมทสรางขนเมอเมองนานตกอย

ภายใตการปกครองของรฐลานนาหลงจากทพระเจาตโลกราชพชตเมองนานไดในป� พ.ศ. ๑๙๙๓ ในรช

สมยของทานอนทะแกนเจาผครองนครนาน งานศลปกรรมเมองนานไดรบอทธพลจากศลปะลานนา

๓๒๕

อยางเตมททงดานสถาป�ตยกรรมและประตมากรรม ประตมากรรมหลายชนยงคงมตนแบบมาจาก

ศลปะสโขทยในสมยท ๒ แตผสมผสานเขากบศลปะลานนา รวมทงลกษณะพนถนทปรากฏในงาน

ศลปกรรมมากกวาสมยท ๒ นอกจากนยงมอทธพลจากศลปะอยธยาโดยเฉพาะในงานประตมากรรม

เขามาอกดวย ศลปะลาวเขามามอทธพลบางในสวนงานสถาป�ตยกรรม สวนงานหตถศลปถอเป�นยค

ทองของการผลตเครองถวยบานเตาไหแชเลยง (บานบอสวก) ทมการพฒนาเทคนคการผลตและ

ผลตภณฑทหลากหลายมากขนจากสมยท ๒ สมยนสนสดลงเมอรฐลานนาถกผนวกเขาเป�นสวนหนง

ของอาณาจกรพมาในรชสมยของพญาหลวงพลเทพลอไชยเจาผครองนครนานราวป� พ.ศ. ๒๑๐๑29

๓.๑ ประตมากรรม

๓.๑.๑ พระพทธรปปางมารวชย ในพระวหารวดสวนตาล อำเภอเมอง จงหวด

นาน

อาจกลาวไดวาพระเจาทองทพยเป�นลกษณะตวอยางทสำคญทสดของการเปลยน

ผานงานศลปกรรมจากสมยท ๒ เป�นสมยท ๓ สรางขนเมอครงทพระเจาตโลกราชเขาตเมอนานในป�

พ.ศ.๑๙๙๒ – ๑๙๙๓ ลกษณะพทธศลปนนโดยทวไปยงคงลกษณะพระพทธรปศลปะสโขทย หมวด

ใหญ ระยะท ๒ ไดแก พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ พระนาสกโดง แยมพระโอษฐ

เลกนอย พระหนเป�นปมคอนขางหนา ขมวดพระเกศาเลก พระรศมเป�นเปลว พระองสาใหญ บน

พระองคเลก ครองจวรหมเฉยง ปลายสงฆาฏตกลงเสมอพระนาภ ปลายแยกออกเป�นเขยวตะขาบ

ประทบนงขดสมาธราบ แสดงปางมารวชย หากแตมลกษณะของพทธศลปลานนาผสมผสานดวยเชน

พระวรกายอวบอวน ไมสงเพรยว พระนาสกใหญ สนพระนาสกหนา สงฆาฏมสนตรงกลาง ซงเป�น

ลกษณะเดนของพระพทธรปทสรางขนในสมยพระเจาตโลกราช30 นอกจากนยงพบวาลกษณะพทธ

ศลปของพระเจาทองทพยมลกษณะคลายคลงกบพระประธานในวดมโนรมย เมองหลวงพระบาง

ประเทศลาว31 โดยการถายทอดลกษณะศลปะนนอาจเกดจากการตดตอทางการคา การเมองหรอการ

สงคราม โดยเมองนานเป�นเมองทตงอยบรเวณเสนทางการคาของอาณาจกรสโขทยกบอาณาจกรลาน

ชางดวย32

29 สรสวด อองสกล, พนเมองนาน : ฉบบวดพระเกด (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง, ๒๕๓๙), ๑๙.

30 ศกด ชย สายสงห, พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย

(กรงเทพฯ : ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๖), ๒๓๘.

31 ____________, เจดย พระพทธรป ฮปแตม สม ศลปะลาวและอสาน (นนทบร : มวเซยมเพรส,

๒๕๕๕),๑๖๗-๑๖๙.

32 พพฒน กระแจะจนทร ธระวฒน แสนคำ และคณะ, สโขทยกบอาเซยน : มองป�จจบนผานอดตจาก

มตประวตศาสตร ศลปะ โบราณคด (ปทมธาน : คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๕๘), ๕๗-๕๙.

๓๒๖

พระพทธรปปางมารวชย ในพระวหาร วดสวนตาล อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๒ พระพทธรปสำรด ปางมารวชย เกบรกษาไวในวดพระธาตชางคำ

วรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธเพชร พระพกตรกลม พระขนง

โกง พระเนตรเหลอบตำ พระนาสกโดง พระโอษฐหนา พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาใหญ พระรศม

เป�นดอกบวตม พระวรกายอวบอวน พระอระนน ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏสน

เหนอพระถน ปลายแตกเป�นเขยวตะขาบ แสดงปางมารวชยเหนอฐานหนากระดานทสดในนครนาน

ลกษณะพทธศลปคลายคลงกบพระพทธรปปางมารวชย วดพระเจาเมงราย อำเภอเมอง จงหวด

เชยงราย ทใตฐานพระพทธรประบป�สรางไวท พ.ศ.๒๐๑๒33 จงกำหนดอายพระพทธรปปางมรวชย

วดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน ไวท ตนพทธศตวรรษท ๒๑ อาจกลาวไดวา

พระพทธรปองคนเป�นพระพทธรปแบบเชยงแสนสงหหนง34 ทงดงามและสมบรณทสดในนครนานกวา

ได

33 ฮนท เพนธ, คำจารกบนฐานพระพทธรปในนครเชยงใหม (กรงเทพ,๒๕๑๙), รปท ๒ ก.

34 ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน : วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคด

และเอกสารทางประวตศาสตร (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, ๒๕๕๑) ๑๕๖ -๑๕๗.

๓๒๗

พระพทธรปสำรด ปางมารวชย เกบรกษาไวในวดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๓ พระพทธรปปางมารวชย เกบรกษาไวในพพธภณฑสถานแหงชาตนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธเพชร พระพกตรกลม พระขนงโกง พระ

เยตรเหลอบตำ พระนาสกโดง พระโอษฐหนา พระหนเป�นปม ขมวเพระเกศาใหญ พระรศมเป�นดอก

บวตม พระวรกาบ อวบอวน พระอระนน ครองจวรมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏสนเหนอพระ

ถน ปลายตดตรง แสดงปางมารวชยพระหตถขวาและฐานแตกหก ลกษณะพทธศลปแบบ “เชยงแสน

สงหหนง” กำหนดอายราวตนพทธศตวรรษท ๒๑

พระพทธรปปางมารวชย เกบรกษาไวในพพธภณฑสถานแหงชาตนาน

๓๒๘

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๔ พระพทธรปปางมารวชย วดหวขวง อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธเพชร พระพกตรกลม พระขนงโกง พระ

เนตรเหลอบตำ พระนาสกโดง พระโอษฐหนา พระหนเป�นปม ขมวเพระเกศาใหญ พระรศมเป�นดอก

บวตม พระวรกาย อวบอวน พระอระนน ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏสนเหนอ

พระถน ปลายตดตรง แสดงปางมารวชยพระหตถขวาบนฐานหนากระดาน โดยภาพรวมแลวมลกษณะ

พทธศลปคลายพระเจาทองทพย กำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๑

พระพทธรปปางมารวชย วดหวขวง อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๕ พระพทธรปปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาตนาน

เป�นพระพทธรปปางประทบนงสมาธเพชร แสดงปางมารวขย พระพกตรคอนขาง

ยาว พระขนงโกง พระนาสกคอนขางใหญ พระเนตรเหลอบตำ พระโอษฐเมมเหลกนอย ขอบพระ

โอษฐลางใหญกวาบน พระหนเป�นตอมกลม ขมวดพระเกศาเลก ครองจวรหมเฉยงเป�ดพระองสาขวา

ชายสงฆาฏสนเหนอพระถน เสนขอบชายจวรวางพาดผานพระอระเหนเป�นเสนขอบสองเสน นวพระ

หตทงสยาวเทากน ฐานหนากระดาน เจาะเป�นชองคลายลกฟ�ก พระพทธรปองคนแสดงลกษณะของ

พทธศลปผสมผสานของพระพทธรปศลปะลานนาแบบเชยงแสนสงหหนงและพระพทธรปในกลมชวง

ตนพทธศตวรรษท ๒๑ (ทไดรบอทธพลศลปะสโขทยโดยมกเจาะฐานเป�นชองคลายลกฟ�ก35 อยางไรก

ตามยงปรากฏลกษณะสกลชางพนบานโดยเฉพาะลกษณะของพระพกตร ปลายนวพระหตถทเรยวยาว

35 ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน : วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคด

และเอกสารทางประวตศาสตร (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, ๒๕๕๑) ๑๗๗.

๓๒๙

เทากน และความไมสมสวนของพระพทธรป สำหรบการกำหนดอายสามารถกำหนดไดจากจารกคาถา

อรยสจกลบท ซงนยมจารกลงบนฐานพระพทธรปศลปะลานนาในชวงพทธศตวรรษท ๒๑

พระพทธรปปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาตนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๖ พระพทธรปทรงเครองปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาตนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธราบ พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระ

เนตรเหลอบตำ พระนาสกโดง แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ทรงการณฑมกฏ พระวารกาย

เพรยวบางสมสวน ทรงสงวาลไขวกนบรเวณพระอระมทบทรวงเป�นรปดอกไมสกลบ พระพาหาสวม

พาหรด แสดงปางมารวชย เหนอฐานเขยงทฐานปรากฏจารกอกษรธรรมลานนา ระบชอ พอแกวเป�นผ

สราง และศกราช ๘๗๑ หรอพทธศกราช ๒๐๕๒ แมวาพระพทธรปองคนจะแสดงลกษณะพทธศลป

พระพทธรปทรงเครองในลานนาซงถอวาเป�นพระพทธรปทมความงดงามและถอเป�นยคทองของศลปะ

ลานนา36 หากแตเคร องประดบกแสดงใหเหนถงลกษณะของชางพ นท ถ นไมประณตเหมอน

พระพทธรปทรงเครองอนโดยสรอยสงวาลยมลายละเอยดแตเพยงการมำจดไขปลาเทานนและทบ

ทรวงทเป�นดอกไมมความประณตนอยกวาทบทรวงของพระพทธรปทรงเครองสกลชางเชยงใหม

กำหนดอายราวมพทธศตวรรษท ๒๑ ตามศกราชทปรากฏทฐานพระพทธรป

36 ศกดชย สายสงห, พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย

(กรงเทพฯ : ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๖), ๒๓๐.

๓๓๐

สำหรบการสรางพระพทธรปทรงเครองในลานนามคตในการสราง

จากพทธประวตตอน “ชมพปต” ซงเป�นเหตการณทพระพทธองคมพระราชประสงคจะเทศนาโปรด

พระยามหาชมพซงถอตนเองวาเป�นพระจกรพรรดผยงใหญ ไมมใครเหนอกวาตน พระพทธองคได

เนรมตพระองคทรงเครองอยางกษตรยทยงใหญกวา ทำใหพระยามหาชมพตองยอมรบฟ�งพระธรรม

และเป�นสาวกของพระพทธเจาในกาลตอมา37

พระพทธรปทรงเครองปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาตนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๗ พระพทธรป ปางลลา วดนาป�ง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด คงไดรบอทธพลทางรปแบบจากพระพทธรปปางลลา ในสมย

ท ๒ มพระพกตรแขงกระดาง พระโอษฐใหญ ป��นนนออกมาทางดานนอก มแนวเสนไรพระศก ปลาย

ชายจวรตดเป�นเสนตรง บรเวณบนพระองคทำเป�นแนวเสนรดประคดขนาดใหญเซาะเป�นรองเวาเขา

ทางดานใน และมแนวชายพบขอบสบงทางดานหนา สวนฐานทำเป�นบวหงายกลบซอนกนสองชน ม

หวชางเขามาประกอบทงสดาน อาจกลาวไดวาเป�นพระพทธรปทแสดงถงความพยายามสบตอและ

พฒนาพทธรปปางลลาของสกลชางนาน ทมการผสมผสานลกษณะพนถนและการเพมลายละเอยด

ใหกบพระพทธรป

37 วสนธน โพธสนทรและเมธน จระวฒนา, พระพทธรปปางตางๆ (กรงเทพฯ : กรมศลปากร กระทรวง

วฒนธรรม, ๒๕๕๒), ๗๘-๗๙.

๓๓๑

พระพทธรป ปางลลา วดนาป�ง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๘ พระพทธรปสำรด ประทบยน วดไผเหลอง

เป�นพระพทธรปสำรด ประทบยน พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ

พระนาสกปลายเป�นหยดนำงองมลง พระโอษฐเป�นรปคลน แยมพระสรวลเลกนอย พระหนเป�นปม

ขมวดพระเกศาเลก พระรศมเป�นเปลว พระองสาใหญ บนพระองคเลก ครองจวรหมคลม แสดงปาง

ลลาเหนอฐานบวควำบวหงาย ลกษณพทธศลปของพระพทธรปองคน ชางพนเมองไดผสมผสาน

ระหวางพระพทธรปศลปะสโขทยหมวดใหญ ระยะท ๒ โดยเฉพาะพระพกตร สวนอนๆ มความ

คลายคลงกบพระพทธรปประทบยนปางประทานอภยศลปะอยธยา โดยเฉพาะองคทเกบรกษาไวใน

๓๓๒

พพธภณฑเจาสามพระยา จงหวดพระนครศรอยธยา38 โดยเฉพาะลกษณะจวรหมคลมทปลายจวรม

ลกษณะแผทมมปลายจวรงอแหลม ปรากฏชายสบงซอนอยใตจวรหมคลมในชวงกอนถงขอพระบาท

นอกจากพระพกตรแลวยงตางทฐานรองรบพระพทธรปโดยองคทนำมาเปรยบเทยบนนประทบบนฐาน

หนากระดานสเหลยม กำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๑

พระพทธรปสำรด ประทบยน วดไผเหลอง

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๙ พระพทธรปปางมารวชย เกบรกษาไวในพพธภณฑสถานแหงชาตนาน

อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธเพชรพระพกตรกลม พระขนงโกง พระ

เนตรเหลอบตำ พระนาสกสน แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก พระรศม

เป�นดอกบวตม พระวรกายอวบอวน พระอระนน ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏสน

เหนอพระถน ปลายแตกเป�นสองแฉก แสดงปางมารวชยเหนอฐานเขยง บรเวณฐานมจารกอกษณ

ธรรมลานนาและอกษรฟ�กขาม ระบชอผสรางและคาถาอรยสจบทกำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๑

38 ศกดชย สายสงห, พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย

(กรงเทพฯ : ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๖), ๔๐๘.

๓๓๓

ลกษณะพทธศลปตนแบบคอพระพทธรปเชยงแสนสงหหนง หากแตมแสดงออกถงการววฒนาเป�น

แบบพนถนโดยเฉพาะพระพกตร

พระพทธรปปางมารวชย เกบรกษาไวในพพธภณฑสถานแหงชาตนาน อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๑๐ พระพทธรปสำรด ประทบยน วดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง

จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ประทบยน พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ

พระนาสกโดง แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก พระรศมเป�นดอกบวตมยด

สง พระองสาใหญ บนพระองคเลก ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏพาดผานพระ

องสาซายตกลงพระนาภ ปลายตดตรงเหนอฐานบวในผงแปดเหลยม พระหตถทงลงดานขางพระ

วรกาย ดานมจารกอกษรธรรมลานนา ภาษาไทย ระบวา จลศกราช ๘๘๙ ป�เมงไถ ลกษณะพทธศลป

แสดงถงความสบสนในการลอกเลยนแบบและฝ�มอของชางทเรมพฒนางานพนถนในระยะหลงแต

ตนฉบบของพทธศลปยงเป�นแบบพระพทธรปเชยงแสนสงหหนง กำหนดอายป� พ.ศ.๒๐๗๐39 จาก

39 สรศกด ศรสำอาง, เมองนาน โบราณคด ประวตศาสตร และศลปะ (กรงเทพฯ : กรมศลปากร,

๒๕๓๗), ๘๔.

๓๓๔

จารกใตฐานพระพทธรป ซงตรงกบรชสมยของพญาพลเทพ�ชย เจาผครองนครนานองคสดทาย

ภายใตการปกครองของราชวงศมงราย

พระพทธรปสำรด ประทบยน วดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๑๑ พระพทธรปสำรด ประทบยน เกบรกษาไวในพพธภณฑสถานแหงชาต

นาน อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ พระนาสก

โดง แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก พระรซมเป�นเปลว พระองสาใหญ

พระวรการยดสง ชายสงฆาฏตกลงใตพระนาภปลายตดตรง ประทบยนตรงเหนอฐานบวหงายมเกสร

รองรบพระบาทซงอยบนฐานเขยงเจาะชองกระจกและมขารองรบทงสมม ลกษณะพทธศลปมพระ

พกตรคอนไปทางพนถน ลกษณะกายวภาคไมไดสดสวน อยางไรกตามในสวนฐานทำตามแบบนยมใน

ศลปะลานนาในชวงครงหลงของพทธศตวรรษท ๒๑ กำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๑

๓๓๕

พระพทธรปสำรด ประทบยน เกบรกษาไวในพพธภณฑสถานแหงชาตนาน อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๑๒ พระพทธรสำรด ปางมารวชย องคท ๑ วดพระธาตเบงสกด อำเภอป�ว จงหวด

นาน

พระพทธรปสำรด พระพกตรกลม พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ พระนาสกโดง

แตสน พระหนเป�นปม พระเกศาเป�นเมดกลมเลก พระรศมเป�นดอกบวตม พระวรกายอวบ ครองจวร

หมเฉยง ชายสงฆาฏตกลงเหนอพระถน ปลายแตกเป�นเขยวตะขาบ ประทบนงขดสมาธเพชร แสดง

ปางมารวชยเหนอฐานบวควำบวหงาย ซงตงอยบนฐานเขยงในผงหกเหลยมเจาะชองกระจก มขา

รองรบจำนวนสามขา ลกษณะพทธศลปไดรบอทธพลจากพระพทธรปเชยงแสนสงหหนงหากแตม

ความเป�นพนถนมากยงขนนอกจากนยงมการหลอตดไวกบฐานบวควำบวหงายทมเกสรรองรบ ใตฐาน

บวมการเจาะชองกระจกซงอาจมทมาจากเมฆในศลปะจน สวนมากจะมจารกทฐาน และยงมความ

นยมใหมเกดขนคอการทำขา ๓ ขารองรบสวนฐาน ซงสวนของขานมาจากสายทอ (ชนวน) สำหรบ

หลอพระพทธรป เมอเสรจแลวจงตดทง40 แตในระยะนกลบหลงเหลอทงไว ซงเป�นทนยมตงแตสมย

40 สรพล ดำรหกล, ประวตศาสตรและศลปะลานนา (นนทบร : เมองโบราณ, ๒๕๖๑), ๒๑๒-๒๑๓.

๓๓๖

พระเมองแกวแหงราชสำนกเชยงใหมหรอราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท ๒๑ เป�นตนมา41 จง

กำหนดอายพระพทธรปองคนไวราวพพทธศตวรรษท ๒๑

พระพทธรสำรด ปางมารวชย องคท ๑ วดพระธาตเบงสกด อำเภอป�ว จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๑๓ พระพทธรสำรด ปางมารวชย องคท ๒ วดพระธาตเบงสกด อำเภอป�ว จงหวด

นาน

พระพทธรปสำรด พระพกตรกลม พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ พระนาสกโดง

แตสน พระหนเป�นปม พระเกศาเป�นเมดกลมเลก พระรศมเป�นดอกบวตม พระวรกายอวบ ครองจวร

หมเฉยง ชายสงฆาฏตกลงเหนอพระถน ปลายแตกเป�นเขยวตะขาบ ประทบนงขดสมาธเพชร แสดง

ปางมารวชยเหนอฐานบวควำบวหงาย ซงตงอยบนฐานเขยงในผงหกเหลยมเจาะชองกระจก มขา

รองรบจำนวนสามขา บรเวณฐานมจารกอกษรธรรมลานนา ระบเลข ๘๗๓ ซงสนนษฐานวาเป�นป�จล

ศกราชทสราง ตรงกบพทธศกราช ๒๐๕๔ ลกษณะพทธศลปยงคงมตนแบบจากพระพทธรปศลปะ

สโขทยหากแตววฒนาการเป�นพนเมอง นอกจากนบรเวณฐานบวควำบวหงายมปลายทงอนขนแตไม

มากอาจกลาวไดวาเป�นพระพทธรปทจะววฒนาการเป�นพระพทธรปทมฐานบงงอน หรอฐานเรอ

สำเภาในระยะตอมา ซงลกษณะดงกลาวเป�นทนยมตงแตกลางพทธศตวรรษท ๒๑ สวนศกราชทระบ

41 ศกดชย สายสงห, พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย

(กรงเทพฯ : ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๖), ๓๑๔.

๓๓๗

ในพระพทธรปองคนตรงกบรชสมยของเจาเมองแพรสรอยซงปกครองเมองนานราวป� พ.ศ.๒๐๕๓ –

๒๐๕๖42

พระพทธรปสำรด ปางมารวชย องคท ๒ วดพระธาตเบงสกด อำเภอป�ว จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๑๔ พระพทธรป ประทบยนอ มบาตร เกบรกษาไวในพพธภณฑสถาน

แหงชาตนาน

เป�นพระพทธรปแกะสลกจากไมไดจากโบสถวดทาปลา ตำบลทาปลา จงหวด

อตรดตถ มพทธศลปดงน พระพทธรปประทบยนยนพระหตถทงสองประครองบาตรไวทางดานหนา

พระพกตรเป�นรปไข พระขนงโกงเป�นสน พระเนตรเหลอบตำลง พระนาสกโดงปลายงม ขวดพระเกศา

เป�นเมดเลก พระรศมเป�นเปลวสง พระองสาผายออก บนพระองคเลก ครองจวรหมคลม ปรากฏแนว

เสนรดประคดและชายพบของสบงขนาดใหญทางดานหนา ไดรบอทธพลศลปะอยธยา43กำหนดอาย

ราวพทธศตวรรษท ๒๑

42 สรสวด อองสกล, พนเมองนาน : ฉบบวดพระเกด (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง, ๒๕๓๙), ๑๘. 43 สนต เลกสขม, ศลปะอยธยางานชางหลวงแหงแผนดน (กรงเทพมหานคร : เมองโบราณ, ๒๕๔๒),

๑๔๕.

๓๓๘

พระพทธรป ประทบยนอมบาตร เกบรกษาไวในพพธภณฑสถานแหงชาตนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๑๕ พระพทธรป ประทบยน ในซมจระนำเจดยทรงปราสาทวดพญาวด อำเภอเมอง

จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปปนป��น ประทบยน พระพกตรกลมรรปไข พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ

พระนาสกโดงใหญ พระหนเป�นปม พระเกศาเป�นเมดกลมเลก พระรศมเป�นเปลวเพลง พระอระพาย

บนพระองคเรยว ครองจวรหมเฉยง ชายสงฆาฏตกลงเหนอพระถน มสนตรงกลาง ปลายแตกเป�นเขยว

ตะขาบ มรดประคดและผาจบหนานาง จากลกษณะพทธศลปดงกลาวมลกษณะคลายคลงกบ

พระพทธรปปางประทานอภยทวดไผเหลองซงไดรบอทธพลศลปะอยธยาโดยเฉพาะการนงผาสบง

ลกษณะรดประคด การจบหนานาง และลกษณะปลายจวรทแผออก มมปลายจวรงอแหลม นอกจากน

ยงแสดงลกษณะของพทธศลปศลปะลานนาอกดวยเชน พระอระทผายออกและการทำสนตรงกลาง

ของสงฆาฏ เป�นตน กำหนดอายพระพทธรปไวราวพทธศตวรรษท ๒๑

๓๓๙

พระพทธรป ประทบยน ในซมจระนำเจดยทรงปราสาทวดพญาวด อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓.๑.๑๖ พระพ ทธร ปสำร ด ประท บน งข ดสมาธ เพชร เก บร กษาไว ใน

พพธภณฑสถานแหงชาตนาน

พระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธเพชร พระพกตรคอนขางกลม พระขนงโกง

พระเนตรเหลอบตา พระนาสกโดง แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก ม

กรอบไรพระศก พระวรกายคอนขางสมสวน ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏสน

เหนอพระถน ปลายแตกเป�นสองแฉก ทำลวดลายทสวนปลาย แสดงปางมารวชยเหนอฐานบวควำ-บว

หงายซงตงอยบนฐานหนากระดานหกเหลยมเจาะชองเป�นลวดลายพนธพฤกษา บรเวณฐานปรากฏ

จารกอกษรธรรมลานนาและอกษรฝ�กขาม ระบชอ ลาพนทมะ คนของสกน สรางพระพทธรปองคนไว

เมอป� รวายสน เดอน ๖ (ไมระบเลขศกราช แตมการสนนษฐานวาคอป� พ.ศ. ๒๐๘๐) และคาถาปฐมง

(คาถาพระพทธสหงค) หากจารกระบป� พ.ศ.๒๐๘๐ สนนษฐานวาพระพทธรปองคนหลอขนในรชสมย

ของพญายอดคำฟาเป�นเจาเมองนาน44

44 สรสวด อองสกล, พนเมองนาน : ฉบบวดพระเกด (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง, ๒๕๓๙), ๑๙.

๓๔๐

พระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธเพชร เกบรกษาไวในพพธภณฑสถานแหงชาตนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓.๑.๑๗ พระพทธรปปางมารวชยในพระวหารหลวง วดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอ

เมอง จงหวดนาน

ตำนานพนเมองนานระบวาป� พ.ศ.๒๐๙๑ พญาพลเทพลอไชยสรางวดหลวงกลางเวยงนาน

ความวา“…พระญาหลวงพลเทพลอไชยแล กนเมองได ๑๐ ป� สกราชได ๙๑๐ ตว (พ.ศ.๒๐๙๑) ป�เป�ก

สน ทานกสางวดหลวงกลางเวยงนาน”45 ซงเป�นการบรณปฏสงขรณองคเจดยชางลอมและพระวหาร

หลวง รวมทงพระประธานของพระวหารดวย โดยพระประธานมลกษณะพทธศลปดงน พระพทธรป

ปนป��น ประทบนงขดสมาธราบ พระพกตรคอนขางกลม พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ พระนาสก

โดง แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก มกรอบไรพระศก พระรศมเป�นเปลว

พระวรกายอวบอวน ครองจวรหมเฉยง ชายสงฆาฏตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตกเป�นสองแฉกมการ

ประดบลวดลายพนธพฤกษา (สนนษฐานวาซอมสรางขนใหม) แสดงปางมารวชย เหนอฐานบวควำ-บว

หงาย ลกษณะพทธศลปมการสบทอดลกษณะของพระพทธรปศลปะสโขทยหมวดใหญระยะท ๒

หากแตมการผสมผสานลกษณะพทธศลปในสมยลานนาดวยเชน พระวรกายทอวบอวนโดยเฉพาะท

พระอระหรอลกษณะสนพระนาสกทคอนขางใหญกวาศลปะสโขทยเป�นตน กำหนดอายราวปลายพทธ

ศตวรรษท ๒๑

45 สรสวด อองสกล, พนเมองนาน : ฉบบวดพระเกด (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง, ๒๕๓๙), ๑๙.

๓๔๑

พระพทธรปปางมารวชยในพระวหารหลวง วดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓.๑.๑๘ พระเจาลานทอง ในพระวหารหลวง วดพระธาตแชแหงพระอาราม

หลวง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ตำนานพนเมองนานระบวาพระเจาลานทองสรางขนเมอป� พ.ศ. ๒๐๖๕ ในรชสมย

พญายอดคำฟา ความวา “….ในป�เตาสงานน สกกพทได ๘๘๔ ตว (พ.ศ.๒๐๖๕) เจาวดแชแหงชอธมม

เสนาแล เถรปาสรสลแล มหาสงฆราชาสรสลาสรบญเรองแลสงฆะชปะสลประหยาแล พระญายอดคำ

ฟา หมนซายธมมประหยา สางพระเจาลานทองแล…”46 พระเจาลานทองมลกษณะทางพทธศลปท

ยงคงสบเนองจากพระพทธรปอทธพลศลปะสโขทยหมวดใหญ ระยะท ๒ หากแตมความเป�นพนถน

มากยงขน โดยมพระประธานขนาดใหญภายในพระวหาร เป�นพระพทธรปปนป��น พระพกตรกลม พระ

ขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ พระนาสกโดง พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก มกรอบไรพระศก

พระรศมเป�นเปลว พระวรกายอวบอวน ครองจวรหมเฉยง ชายสงฆาฏตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตก

เป�นเขยวตะขาบ ประทบนงขดสมาธราบ แสดงปางมารวชยเหนอฐานบวควำ-บวหงาย กำหนดอาย

ปลายพทธศตวรรษท ๒๑

46 สรสวด อองสกล, พนเมองนาน : ฉบบวดพระเกด (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง, ๒๕๓๙), ๑๘ - ๑๙.

๓๔๒

พระเจาลานทอง ในพระวหารหลวง วดพระธาตแชแหงพระอารามหลวง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓.๑.๑๙ พระพทธรปทรงเครองปางประทานอภย วดพระธาตชางคำวรวหาร

เป�นพระพทธรปสำรด ประทบยนบนฐานบว พระพกตรคอนขางยาว พระขนงโกง

เป�นสนจรดกนเหนอพระนาสก พระโอษฐเมม แยมพระสรวลเลกนอย พระหนเป�นตอมกลมมแนว

เสนขอบทรงกรณฑมงกฏลายดอกไม มกรรเจยกและยอดเลกๆ ประดบอยทงสองขางของยอดปลอง

มงกฏ ทรงกณฑล กรองศอ ทบทรวง พาหรดและทองพระกร พระหตถทงสองยกขนแสดงปาง

ประทานอภย ครองจวรหมคลม แลเหนแนวรดพระคดขนาดใหญคาดทบแนวชายพบของสบง

ลกษณะคลายคลงกบพระพทธรปทรงเครองปางประทานอภยทเกบรกษาไวในวดเบญจมบพตรดสต

วนาราม กรงเทพมหานคร อายราวพทธศตวรรษท ๒๑47

47 ศกดชย สายสงห, พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย

(กรงเทพฯ : ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๖), ๔๑๗.

๓๔๓

พระพทธรปทรงเครองปางประทานอภย วดพระธาตชางคำวรวหาร

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓.๒ สถาป�ตยกรรม

๓.๒.๑ อบมงในวดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน48

ลกษณะเป�นอาคารคลายวหารจำลอง รปสเหลยมผนผาหลงคาจว กออฐถอปน

ตลอดทงหลงหนหนาไปทางทศตะวนออก สวนฐานทำเป�นชนหนากระดานสเหลยมซอนลดหลนกน

สองชนรบฐานบว ผนงดานนอกของคหามแนวลกแกวอกไกคาดสองเสนขนานกนประดบตกแตงดวย

ลายปนป��นท สนหลงคาคหา และหนาบนดานทศตะวนออก เป�นลวดลายรปบคคลขนาดเลกจำนวน

มากเหาะขนไปในอากาศ สวนดานตะวนตกเป�นลวดลายพนธพฤกษา ทกรอบหนาบนทงสองดาน

ตกแตงดวยใบระกา ตอนปลายสดป��นเป�นรปมกรคายนาค ลวดลายทใชประดบตกแตงโดยเฉพาะกลม

ลวดลายพนธพฤกษา และลายดอกไมทมมคหา เป�นลายฉลโปรง ประกอบดวยลายทมกรอบหยกโคง

เป�นอยางมากและหลายหยก สนนษฐานวาไดรบอทธพลจากลาดลายทปรากฏอยบนบรรดาเจดยท

48 ธชพงศ พงษคณรชต, อาคารทรงอบมงในจงหวดนาน : วเคราะหรปแบบศลปกรรมและแนวความคด

(สารนพนธ ระดบปรญญาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ, ๒๕๖๒), ๖-๗.

๓๔๔

สรางขนในเมองเชยงใหม ระหวางรชกาล พระเจาตโลกราช ถงพระเมองแกว เชน เจดยวดเจดยอด

เจดยหลวง และกพระแกนจนทรแดงซงอยในชวงพทธศตวรรษท ๒๑

อบมงในวดพระธาตชางคำวรวหาร อำเภอเมอง จงหวดนาน

๓.๒.๒ พระธาตแชแหง วดพระธาตแชแหงพระอารามหลวง อำเภอภเพยง

จงหวดนาน

พระธาตแชแหงถอเป�นพระธาตทมความสำคญมากทสดของนครนานโดยเป�นพระ

ธาตทตงอยบนพนทททำใหเป�นเขตศกดสทธโดยการขดคนำคนดนลอมรอบหรอทเรยกวา “เวยงพระ

ธาต” โดยใชคนำเป�นอทกเสมาแสดงขอบเขตของพนท49 ในตำนานพนเมองนานระบวาพญากานเมอง

ไดรบพระราชทานพระบรมสารรกธาตจากกษตรยสโขทยหลงทพระองคเสดจไปชวยสรางวดหลวง

อภยและไดนำพระบรมสารรกธาตไปบรรจไวในพระธาตทสรางขนบนเนนดนพเพยงแชแหงในป� พ.ศ.

๑๘๙๙ ตามชยภมทพระธมมปาลเถระไดแนะนำ ความวา “…พระญาครานเมองนมนตมาเมตตาอย

เมองพวแล เมอนนพระญารำเพงดทควรจธาต จงไหวเจาไทยวา ขาแหงมหาราชครเจา จกควรจธาตไว

ทใดดชา ขอเจากจงพจารณาดทควรจไวเทอะ มหาเถรเจา (ธมมปาลเถระ) พจารรณาท ดททกถวนถ

เมองกาวกหนพเพยงทควรจธาต…”50 ทงนยงไมมหลกฐานทางโบราณคดหรอประวตศาสตรใดใน

49 ศรศกร วลลโภดม, ประวตศาสตรโบราณคดของลานนาประเทศ (กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๔๕), ๑๑๓. 50 สรสวด อองสกล, พนเมองนาน : ฉบบวดพระเกด (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง, ๒๕๓๙), ๑๐.

๓๔๕

ป�จจบนทชวงทำใหทราบลกษณะทางศลปสถาป�ตยกรรมพระธาตแชแหงในสมยราชวงศพคาได (พทธ

ศตวรรษท ๑๙ - ๒๑)

ตอมาหลงจากท ทาวผาแสงเจาผ ครองนครนานองคสดทายแหงราชวงศพคา

สนพระชนมลงในป� พ.ศ.๒๐๐๓ พระเจาตโลกราชไดสงทาวขากานมาครองเมองนาน ทาวขากานได

บรณะปฏสงขรณพระธาตแชแหงขนใหมโดยอาจไดรบแรงบนดาลใจจากพระธาตหรภญชยเป�น

ตนแบบ51 มระเบยบการกอสรางพระธาตดงนฐานลางสดเป�นฐานเขยงในผงสเหลยมจตรสซอน

ลดหลนกนสองชน โดยชนทสองมการประดบสถป�กะทมมทงส เหนอขนไปเป�นฐานบวควำบวหงายทม

การคาดลกแกวอกไกสองเสนบรเวณทองไม นอกจากนแตละดานของฐานชนน ยงมการประดบสถป�

กะทดานทงส (สรางขนยคหลง) เหนอขนไปเป�นฐานเขยงในผงสเหลยมจตรส แปดเหลยม และสบสอง

เหลยม ตามลาดบ คนดวยฐานประดบกลบบวรองรบชดฐานบวในผงกลมซอนลดหลนกนสามชน

เหนอขนไปเป�นบวปากระฆงซงรอบรบองคระฆงขนาดเลก ประดบดวยรดอกและดอกไมสกลบ สวน

ยอดเป�นบลลงกมทลกษณะเป�นฐานบวลกแกวอกไกในผงยอมมไมยสบ แกนปลองไฉน ปลองไฉน และ

ปลยอด ตามลาดบ

แมจะไดรบแรงบนดาลใจจากพระธาตหรภญไชย หาแตชางพ นเมองยงมการ

ปรบเปลยนระเบยบการกอสรางใหแตกตางออกไปเชนการลดทอนลวดบวบางสวนออกไปและให

ความสำคญกบฐานเขยงทคนระหวางชนบวควำบวหงายในผงยกเกจกบชดฐานบวรองรบองคระฆง

โดยมการเพมความสงและจำนวนชนของฐานเขยงทำใหเจดยมลกษณะทสงเพรยว นอกจากนยงมขอ

แตกตางของช นฐานบวรองรบองคระฆงอกดวย โดยการเปล ยนแปลงดงกลาวอาจเกดจาก

สนทรยศาสตรของชางพนเมอง52 สำหรบการกำหนดอายนนสามารถกำหนดไดจากลกษณะฐานบว

ควำบวหงายทมลวดบวลกแกวอกไกสองเสนคาดไวซงเป�นทนยมแพรหลายในลานนาชวงพทธศตวรรษ

ท ๒๑53

51 ศกดชย สายสงห, ศลปะลานนา (กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๕๖), ๑๒๘. 52 ศศธร ปรดรมย, พระธาตแชแหง : ทมาและรปแบบของเจดยทรงระฆงแบบลานนาทเมองนาน

(กรงเทพฯ : คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๔๑), ๒๙-๓๐. 53 เชษฐ ตงสญชล, บทบาทของฐานสเหลยมเพมมมของเจดยแบบลานนา ในศลปะลานชาง พทธศตวรรษ

ท ๒๑-๒๒ (กรงเทพฯ : คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๔๑), ๓ - ๑๕.

๓๔๖

พระธาตแชแหง วดพระธาตแชแหงพระอารามหลวง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓.๒.๓ เจดยวดพญาวด อำเภอเมอง จงหวดนาน

จดเป�นเจดยแบบพเศษ เป�นเจดยทอยในผงสเหลยม สวนฐานทำเป�นหนากระดาน

สเหลยมซอนกนสชน ถดขนไปเป�นฐานบวลกแกวอกไก ถดไปเป�นชนสเหลยมเรยงซอนลดหลนกนหา

ชน แตละชนมซมจระนำกอยอดเป�นรปวงโคง ประดษฐานพระพทธรปปนป��นประทบยน สนนษฐานวา

จำลองแบบจากเจดยกกด อำเภอเมอง จงหวดลำพน (อายราวพทธศตวรรษท ๑๖-๑๘) มาสรางขน

ภายหลง ทงนเพราะสวนฐานขยายสงขนโดยเพมหนากระดานสเหลยม และฐานบวลกแกวอกไกมา

รองรบซมจระนำ สวนการกอวงโคงของยอดซมจระนำคงจะไดรบอทธพลมาจากเรอนธาตในศลปะ

ลานนาทสรางขนในชวงพทธศตวรรษท ๒๑ เชนทกพระเจาตโลกราช วดเจดยอด และเจดยวดโลก

โมล อำเภอเมอง จงหวดเชยงใหม จากหลกฐานทพบสนนษฐานชวงเวลาในการสรางเจดยวดพญาวด

ไดวาคงไมเกาไปกวาชวงพทธศตวรรษท ๒๐-๒๑

๓๔๗

เจดยวดพญาวด อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓.๒.๔ เจดยทรงปราสาทยอด วดหวขวง อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นเจดยทรงปราสาทยอดสวนฐานลางสดเป�นฐานเขยงในผงสเหลยมจตรส มมทงส

ตวดขนเลกนอย เหนอขนมาเป�นฐานบวควำบวหงาย คาดดวยลกแกวอกไกสองเสน ถดขนไปเป�นฐาน

บวลกแกวอกไกในผงยอมมไมยสบแปดรองรบเรอนธาต เรอนธาตอยในผงยอมมไมยสบ โดยทมม

ประธานทงสองดาน จานวนส มม ประดบเทวดาทรงเคร องยนพนมมอ แตละดานมซ มจระนำ

ประดษฐานพระพทธรปสำรด ปางมารวชย เหนอขนไปเป�นชนหลงคาลาดในผงยอมมไมยสบซอน

ลดหลนกนสามชน รองรบองคระฆงหลายเหลยม เหนอขนไปเป�นบลลงกหลายเหลยม ปลองไฉน ปล

ยอด และฉตร ตามลำดบ

เจดยทรงปราสาทยอดเดยวถอเป�นเจดยทรงปราสาทแบบลานนาระยะหลงมชวง

พฒนาการอยในชวงกลางพทธศตวรรษทถงปลายพทธศตวรรษท ๒๑ สำหรบเจดยทรงปราสาทยอด

วดหวขวงนนมความคลายกบเจดยวดโลกโม� โดยเฉพาะชนหลงคาลาด ๓ ชน ทงนวดโลกโม�สราง

๓๔๘

ในรชสมยพระเกษเมองเกลา พ.ศ.๒๐๗๔54 จงกำหนดอายเจดยทรงปราสาทยอด วดหวขวง อำเภอ

เมอง จงหวดนาน ไวราวปลายพทธศตวรรษท ๒๑

เจดยทรงปราสาทยอด วดหวขวง อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓.๓ งานหตถศลป

การผลตเครองป��นดนเผามการคดคนเทคนคการเผาใหมโดยการใชกลองดนหรอจอ

โดยเป�นอปกรณทใชในการบรรจภาชนะตงเรยงในเตาเผา เป�นหลกฐานทางโบราณคดทโดดเดนของ

โบราณคดเครองถวยไทยโดยเป�นเทคนคทชวยควบคมมาตรฐานผลตภณฑและปรมาณการผลต ยงไม

พบแหลงเตาใดในประเทศไทยทใชเทคนควธน55 ดวยเทคโนโลยทพฒนาขนทำใหผลตภณฑของเตาบอ

สวกมหลายหลายชนดทงจาน ชาม ไห ตกตา ฯลฯ และการทำเคลอบมความสวยงามและหลายหลาย

มากกวาสมยท ๒ อยางมากเชนเคลอบสขาวนวลและสเขยวนวลเป�นตน สำหรบผลตภณฑชนเดน

ทสดของเตาบอสวกในชวงพทธศตวรรษท ๒๑- ๒๒ คอไหเนอแกรงเคลอบสเขยวนวลทประดบไหล

54 ศกดชย สายสงห, เจดยในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและพลงศรทธา (นนทบร : เมองโบราณ,

๒๕๖๐), ๒๔๓-๒๔๘. 55 สายนต ไพรชาญจตร, โบราณคดเครองถวยในสยามแหลงเตาลานนาและสพรรณบร (กรงเทพฯ :

โครงการศลปากรพฒนาเศรษฐกจเชงสรางสรรค มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๔), ๙๘-๙๙.

๓๔๙

ภาชนะดวยการป��นแปะ “ลายนกเมองนาน” ซงถอเป�นลวดลายทมเอกลกษณทสดของเมองนาน โดย

เป�นกรอบลายคลายกลบบวหรออนทธน ภายในกรอบลายรปนกฮกหรอนกเคาแมว56

เศษไหเนอแกรงเคลอบสเขยวนวลทประดบไหลภาชนะดวยการป��นแปะ “ลายนกเมองนาน”

ทมา : สายนต ไพรชาญจตร, โบราณคดเครองถวยในสยามแหลงเตาลานนาและสพรรณบร (กรงเทพฯ : โครงการ

ศลปากรพฒนาเศรษฐกจเชงสรางสรรค มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๔), ๑๑๕.

สมยท ๔ พทธศตวรรษท ๒๒ – ๒๔

เป�นสมยทเมองนานตกอยภายใตการปกครองของพมา ในชวงระยะเวลานมาสงราม

รบพง ปลนสดม ปลนไพรฟาขาเมอง และฟ��นมานหรอตอตานอำนานราชสำนกพมาอยบอยครง เชน

สงครามฟ��นมานในรชสมยของเจาเจตบตรพรหมนทร ป� พ.ศ.๒๑๓๘ หรอในสมยของพระเมองราชา

หรอเจาลาทมการตอตานพมาในป� พ.ศ.๒๒๔๖ ครงนนทพพมามการเผาเวยงวดวาอารามเสยหาย

อยางมาก ชาวเมองตางพากนอพยพหนภยสงครามไปอยตามปาเขา ตอมาจงมการเกบผกใสซาเกบขา

ใสเมองในรชสมยของ จากเหตการณทางประวตศาสตรอาจกลาวกลาวไดวาเป�น “ยคมด” ทางดาน

ศลปกรรมเมองนานทหยดชะงกหรอพฒนาไปในรปแบบทองถน อยางไรกตามยงมพระพทธรปบาง

56 เรองเดยวกน, ๑๐๙.

๓๕๐

องคทยงสบตอลกษณะพทธศลปมาจากสมยท ๓ และบางสวนไดรบอทธพลจากศลปะอยธยา สวน

งานสถาป�ตยกรรมไดอทธพลจากศลปะลาวและศลปะลานนา เป�นทนาสงเกตวาตลอดระยะเวลา

๒๐๐ ป� ทราชสำนกพมาปกครองเมองนาน สงอทธพลทางดานศลปกรรมนอยมาก

๔.๑ ประตมากรรม

๔.๑.๑ พระพทธรปปางมารวชย วดพระธาตชางคำวรวหาร

พระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธราบ พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตร

เหลอบตำ พระนาสกโดง งมลงเลกนอย แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก

พระรศมเป�นเปลว พระองสาใหญ บนพระองคเลก ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏ

พาดผานพระองสาซายตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตกเป�นเขยวตะขาบ แสดงปางมารวชยเหนอฐาน

บวควำ-บวหงายซงตงอยบนฐานหนากระดานอกทอดหนง ดานหนาฐานมจารกอกษรธรรมลานนา

ภาษาไทย กลาวถงการสรางพระพทธรปองคน โดยเอาตนแลกกบป�จจยเป�นเงนจานวนหนงมาสราง

ในจลศกราช ๙๕๑ (พ.ศ. ๒๑๓๒) รวมถงการสรางคมภร และอโบสถ ตอนทายระบนามผอปฐาก คอ

นางคำใส ตรงกบรชสมยพญาหนอเสถยรไชยสงคราม57

อาจกลาวไดวาเป�นพระพทธรปฝ�มอชางนานทป��นและหลออยางประณตเพยงองค

เดยวในสมยท ๔ น โดยพระพกตรเป�นรปไข เฉพาะเคาพระพกตรอาจไดรบอทธพลจากพระพทธรป

ศลปะอยธยาในยคกลาง58 แตรายละเอยดของพระวรกาย เปลวรศม ชายจวร และฐาน เป�น

ลกษณะของฝ�มอชางพนเมองนาน

พระพทธรปปางมารวชย วดพระธาตชางคำวรวหาร

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

57 สรสวด อองสกล, พนเมองนาน : ฉบบวดพระเกด (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง, ๒๕๓๙), ๒๐. 58 สภทรดศ ดศกล, ม.จ., ศลปะในประเทศไทย (กรงเทพฯ : มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๔๖), ๓๓-๓๔.

๓๕๑

๔.๑.๓ พระพทธรปปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน

พระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธราบ พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตร

เหลอบตำ พระนาสกโดง งมลงเลกนอย แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก

พระองสาใหญ บนพระองคเลก นวพระหตถทแสดงปางมารวชยเรยวยาวเรยวเป�นแนวเสนทแยง

ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏพาดผานพระองสาซายตกลงเสมอพระนาภ ปลาย

แตกเป�นเขยวตะขาบ แสดงปางมารวชยเหนอฐานเขยงหนากระดาน พระพทธรปในกลมน ฝ�มอในการ

ป��นและหลอเสอมลงอยางเหนไดชด พระวรกายเทอะทะไมไดสดสวน อาจเป�นเพราะความขาดแคลน

ชางฝ�มอ หลงจากทเมองนานถกกองทพพมาเขาโจมตเผาตวเมองเสยหายอยางหนก พระพทธรปทง

สามองคนคงสรางขนเมอมการรวบรวมผคนตงเมองนานขนใหมระหวางครงหลงของพทธศตวรรษท

๒๓ สนนษฐานวาชางคงใชวธลอกเลยนแบบจากพระพทธรปทสรางขนในสมยท ๓59

พระพทธรปปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๔.๑.๔ พระพทธรปปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน

พระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธราบ พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ

พระนาสกโดง งมลงเลกนอย แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก พระรศม

เป�นดอกบวตม พระองสาใหญ พระอระหนา บนพระองคเลก ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา

ชายสงฆาฏพาดผานพระองสาซายตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตกเป�นเขยวตะขาบ แสดงปางมารวชย

เหนอฐานเขยงหนากระดานกำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๓

59 สรศกด ศรสำอาง, เมองนาน โบราณคด ประวตศาสตร และศลปะ (กรงเทพฯ : กรมศลปากร,

๒๕๓๗), ๘๗.

๓๕๒

พระพทธรปปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๔.๑.๕ พระพทธรปปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน

พระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธราบ พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตร

เหลอบตำ พระนาสกโดง งมลงเลกนอย แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก

พระองสาใหญ บนพระองคเลก ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏพาดผานพระองสา

ซายตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตกเป�นเขยวตะขาบ แสดงปางมารวชยเหนอฐานเขยงหนากระดาน

กำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๓

พระพทธรปปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓๕๓

๔.๑.๖ พระพทธรปปางมารวชย วดพญาภ พระอารามหลวง อำเภอเมอง จงหวด

นาน

พระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธราบ พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตร

เหลอบตำ พระนาสกโดง งมลงเลกนอย แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก

พระรศมเป�นเปลว พระองสาใหญ บนพระองคเลก ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏ

พาดผานพระองสาซายตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตกเป�นเขยวตะขาบ แสดงปางมารวชยเหนอฐาน

บวปนป��นประดบกระจกส

ลกษณะพระเศยร พระพกตร และพระวรกายไมไดสดสวน เฉพาะแนวขอบสบง

บรเวณบนพระองค และเสนขอบจวรทพาดผานขอพระกรซายไปยงพระเพลาคงไดรบอทธพลมาจาก

พระพทธรปปางมารวชย วดพญาวด สวนปลายชายจวรทมการตกแตงรายละเอยดเพมมากขนดวย

ลายดอกไมคลายคลงกบกรอบลายกามป ซงไมเคยปรากฏมากอนในระยะแรก คงเป�นลกษณะพเศษ

ของชางพนเมองททำขนระยะหลง ระหวางปลายพทธศตวรรษท ๒๓60

พระพทธรปปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

60 สรศกด ศรสำอาง, เมองนาน โบราณคด ประวตศาสตร และศลปะ (กรงเทพฯ : กรมศลปากร,

๒๕๓๗), ๘๗.

๓๕๔

๔.๑.๗ พระพทธรปปางมารวชย วดภมนทร อำเภอเมอง จงหวดนาน

พระพทธรปสารด ประทบนงขดสมาธเพชร พระพกตรกลม พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตา

พระนาสกสน แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม ขมวดพระเกศาเลก พระรศมเป�นดอกบวตมม

กลบ พระวรกายอวบอวน พระอระนน ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏพาดผานพระ

องสาซายตกลงเสมอพระนาภ ปลายแตกเป�นเขยวตะขาบ แสดงปางมารวชยเหนอฐานบวควา-บว

หงาย ลกษณะพทธศลปะเป�นการผสมผสานกนระหวางตนแบบพระพทธรปศลปะลานนาแบบเชยง

แสนสงหหนงซ งเป�นองคประกอบสวนใหญของพระพทธรปและพระพทธรปศลปะลานนาทไดรบ

อทธพลศลปะสโขทย หมวดใหญ ระยะท ๒ เชน ชายสงฆาฏทมสนและแตกเป�นเขยวตะขาบทบรเวณ

พระนาภ เป�นตน อาจเป�นการพยายามหลอขนเลยนแบบพระพทธรปในยคทองของศลปะลานนา

หากแตมการปรบเปลยนรายละเอยดใหมลกษณะเป�นพนทถนมากขน นอกจากนพทธศลปยงมความ

คลายคลงกบพระพทธรปสำรด ปางมารวชยทเกบรกษาไวในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน อกดวย

จงกำหนดอายไวราวพทธศตวรรษท ๒๓

พระพทธรปปางมารวชย วดภมนทร อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓๕๕

๔.๑.๘ พระไสยาสน วดพระธาตแชแหงพระอารามหลวง อำเภอภเพยง จงหวด

นาน

เป�นพระนอนปนป��นขนาดใหญ เพยงองคเดยวทปรากฏในเมองนาน ลกษณะพทธ

ศลปอาจไดรบอทธพลจากศลปะอยธยาโดยเฉพาะพระพกตรและชายจวรทแหลมงองมลง ทพระเขนย

มจารกกลาวถงนางแสนพลวสรางพระพทธรปไสยาสน พ.ศ.๒๑๒๙ ความวา “…จลศกราชได ๙๔๘

ตว (พ.ศ.๒๑๒๙) อยาสกานาวแสนพลวประกอบดวยสทธา สรางพระพทธปฏมาองคนไว….”61 หาก

เมอนำไปเทยบกบรชสมยแลวเจาผครองนครนานแลวจะตรงกบรชสมยของพญาหนอคำเสถยรไชย

สงคราม

พระไสยาสนในวหารพระเจานอน วดพระธาตแชแหงพระอารามหลวง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๔.๒ สถาป�ตยกรรม

๔.๒.๑ เจดยวดปรางคอำเภอป�ว จงหวดนาน62

เป�นเจดยทรงระฆงแบบพเศษ สวนฐานเป�นชนหนากระดานขนาดใหญ รองรบชน

หนากระดานเลกๆ เรยงซอนลดหลนกนสามชน ถดขนไปเป�นฐานบวลกแกวยอเกจ รบองคระฆงซงม

ลกษณะคลายรปพม ตอนบนสดทำเป�นปลองไฉนและปลยอด ซงนาจะซอมใหมในภายหลง สดสวน

ของฐานและรปทรงอาจไดรบอทธพลมาจากเจดยธาตหมากดม วดวชล เมองหลวงพระบาง ศลปะ

61 จารกลานนา ภาค ๑ เลม ๑ : จารกจงหวดเชยงราย นาน พะเยา แพร (กรงเทพฯ : มลนธเจมส เอช

ดบเบลย ทอมปสน, ๒๕๓๔), ๖๒-๖๓. 62 สรศกด ศรสำอาง, เมองนาน โบราณคด ประวตศาสตร และศลปะ (กรงเทพฯ : กรมศลปากร,

๒๕๓๗), ๘๘.

๓๕๖

ลาว อายราวกลางพทธศตวรรษท ๒๑63 แตไดดดแปลงรปแบบโดยเพมชนหนากระดานสเหลยมเตยๆ

ซอนกนสามชน แทนบวถลายอเกจบนฐานบวลกแกว ตามแบบเจดยศลปะลานนา และเพมปลองไฉน

กบปลยอดขนมาอกสวนหนง แสดงถงพฒนาการทางรปแบบทเปลยนแปลงไปในระยะหลง เจดยองค

นไมปรากฏหลกฐานการสรางแนชด จากรปแบบดงกลาว สนนษฐานวาคงจะสรางขนระหวางปลาย

พทธศตวรรษท ๒๒ – พทธศตวรรษท ๒๓ โดยประมาณ

เจดยวดปรางค อำเภอป�ว จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๔.๓ จตรกรรม

ตำนานพนเมองนาน ฉบบวดพระเกด กลาวถง การวาดภาพจตรกรรมเสมอนบคคล

ของเจาฟาเมยวซา ทปางเอกพระวหารวดภกอง ราวป� พ.ศ.๒๒๕๗ ความวา “…จลศกราช ๑๐๗๖

(พ.ศ.๒๒๕๗) พระเจาองวะกสงเจาฟาเมยวซามาเป�นเจาเมองนาน เจาฟาเมยวซาเมอไดครองเมอง

นาน มใจศรทธารวมกบพระนาซายและสงฆเจาทงหลาย สรางแปงแกนธาตเจาตดตอแกนธาต แลแปง

เกงขนใส ๗ ใบ สรางแปงวหารวดภกอง ซงพระนาขวาใหชางแตมมาแตมรปทานไวทฝาปางเอกวหาร

นน เพอปรากฏแกคนทงหลายไปในภายภาคหนา…”64 ทงนเจาฟาเมยวซาเขาปกครองเมองนาน

63 Jean Boisselier, South-east Asia, Oriental Art ; A Handbook of style and forms

(Switzerland : ๑๙๗๙), ๒๑๑. 64 กรมศลปากร, รายงานเบองตนภมหลงเมองนาน โครงการสบคนแหลงวฒนธรรมลมแมนำนานแม

นำวาโดยประชาชนมสวนรวม(นาน : สำนกศลปากรท ๗ นาน กรมศลปากร, ๒๕๔๙), ๓๐-๓๑.

๓๕๗

ระหวางป� พ.ศ.๒๒๕๗ - ๒๒๕๙ ป�จจบนยงสำรวจทางโบราณคดไมพบวดภกองและภาพเขยนส

ดงกลาว

สมยท ๕ พทธศตวรรษท ๒๔ – ๒๕

หลงจากเจาอทธวรป�ญโญไดขนครองเมองนาน และลงมาเขาเฝาพระบาทสมเดจ

พระพทธยอดฟาจฬาโลกฯ ขอเป�นขาขอบขณฑสมาแหงกรงรตนโกสนทร เม อ พ.ศ. ๒๓๓๔

สภาวะการณบานเมองเรมกลบเขาสสนตสข เจาผครองนครนานตางเอาใจใสทำนบำรงบานเมองและ

กจการพระพทธศาสนาอยางตอเนอง เชน เจาอทธวรป�ญโญ เจาสมนเทวราช เจาอนนตวรฤทธเดช

และพระเจาสรยพงศภรตเดชฯ เป�นตน มการสรางสรรคงานศลปกรรมเกอบทกแขนงดวยการ

ลอกเลยนแบบศลปกรรมในสมยท ๒ และ ๓ และรบเอาอทธพลศลปะรปแบบอนจากภายนอกมา

ดดแปลงใหเขากบความนยมของชางพนเมอง เชน ศลปะรตนโกสนทร ศลปะลาว ศลปะพมา ศลปะ

ไทลอสบสองป�นนา เป�นตน และในชวงพทธศตวรรษท ๒๕ ปรากฏอทธพลศลปะตะวนตกอกดวย งาน

ศลปกรรมในชวงระยะเวลานโดยเดนทกแขนงโดยเฉพาะงานสถาป�ตยกรรม งานจตรกรรม และงาน

หตถศลป อาจกลาวไดวาเป�นยคทองทางดานศลปกรรมลานนายคท ๓ ตอจากสมยทางศลปกรรมนคร

นานท ๒ และ ๓ กวาได ซงเวนชวงระยะเวลาการพฒนางานศลปากรตอจากสมยท ๓ มายาวนานกวา

๒๐๐ ป� ในชวงราชสำนกพมาเขาปกครองเมองนาน โดยมงานศลปกรรมทโดดเดนดงน

๕.๑ ประตมากรรม

๕.๑.๑ พระพทธรปปางมารวชย วดศรบญเรอง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธราบ พระพกตรรปไข พระขนงโกงหนา

เชอมกบสนพระนาสก พระเนตรเหลอบตำ พระนาสกโดง แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม

แหลม ขมวดพระเกศาใหญและมปมพระหนแหลม พระรศมเป�นเปลวยาวสง พระองสาใหญ บน

พระองคเลก ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏพาดผานพระองสาซายตกลงเสมอพระ

นาภ ปลายแตกออกสองแฉกมลายกนดและลายตาบประดบระหวางแฉก แสดงปางมารวชยเหนอฐาน

บวปนป��นลายกระจง ทฐานมจารกกลาวถงเจา อทธวรป�ญโญ ผครองนครนานใหสรางพระพทธรปองค

นขนเมอ พ.ศ. ๒๓๓๖ ใจความวา

“…สกระพท ๑๑๕๕ ตว (พ.ศ.๒๓๓๖) ในป�สล สกกรเพง...ศรทธาพระยาหลวงเจา

เมองนานตนชอวาอทธวรวงศาและขตยราชวงศา วรวงศทงเสนาอำมาตย ราษฎร ชคน ไดมศรทธา

รวมทองสรางพทธรปปตมากรเจาองคนไว…”65

65 สรศกด ศรสำอาง, เมองนาน โบราณคด ประวตศาสตร และศลปะ (กรงเทพฯ : กรมศลปากร,

๒๕๓๗), ๒๖๒-๒๖๓.

๓๕๘

ใตจารกเป�นฐานททำเป�นรปเทวกา ยกษและมารแบกแสดงใหเหนถงความสบเนองระหวาง

อทธพลศลปะอยธยาตอนปลาย สวนพทธศลปนนมความคลายคลงกบศลปะรตนโกสนทรทปรากฏขน

ในระยะตนเชนพระพทธปาเลไลย วดพระเชตพลวมลมงคราราม66 เป�นตน กำหนดอายไวราวพทธ

ศตวรรษท ๒๔

พระพทธรปปางมารวชย วดศรบญเรอง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๕.๑.๒ พระพทธรปประทบยน วดบญยน อำเภอเวยงสา จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปปนป��นประทบยน ภายในพระวหารวดบญยน มลกษณะพทธศลป

ดงน พระพกตรรปไข พระขนงโกง พระเนตรเหลอบตำ พระนาสกใหญ แยมพระโอษฐเลกนอย พระ

หนเป�นปมแหลม ขมวดพระเกศาเลก พระรศมเป�นเปลวยาว พระองสาใหญ พระอระหนา บน

พระองคเลก ครองจวรหมเฉยง มลกษณะเป�นรว เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏขนาดใหญพาดผาน

พระองสาซายตกลงพระนาภ พระหตถท งลงดานขางพระวรกาย ขางหนงทรงจบชายจวรยกขน

ประทบยนบนฐานชกชมพระสาวกขนาบทงสองขาง ลกษณะพระพกตรคอนไปทางศลปะพนถน

ตำนานพนเมองนาน ระบวา เจาอทธวรป�ญโญทรงมบญชาใหสรางขนเมอป� พ.ศ.

๒๓๔๓ ใจความวา “….ในป�จลศกราช ๑๑๖๓ (พ.ศ.๒๓๔๓) เจาหลวงอทธวรป�ญโญกมบญชาใหสราง

พระพทธรปเจาองคยน ทวดบญยนนน ถงเดอน ๗ ขน ๕ คำ เมงวนพธ ไทยเตาจะ ฤกษได ๒๔ ตว ชอ

66 ศกดชย สายสงห, พทธศลปสมยรตนโกสนทร : พฒนาการของงานชางและแนวคดทปรบเปลยน

(กรงเทพฯ : เมองโบราณ, ๒๕๕๖), ๒๖๙.

๓๕๙

มหาธนฤกษ กแลวเสรจสมบรณสนทองคำป�ด ๔๙๕๐ ใบ…”67 จงกำหนดพระพทธรปองคนไวราว

พทธศตวรรษท ๒๔

พระพทธรปประทบยน วดบญยน อำเภอเวยงสา จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๕.๑.๓ พระพทธรปทรงเครองประทบยน วดมหาโพธ อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปประทบยนเหนอฐานบวลกแกวมเกษร บวหกเหลยม ทอดพระกรทงสองขาง

ขนานกบพระวรกาย ทรงเครองอยางกษตรย ครองจวรหมเฉยงเป�ดพระองสาขวา สบงทำเป�นผานง

ซอนลดหลนกนสามชน มชายไหวและชายแครงประดบ รปทรงขององคพระพทธรปไดรบอทธพลจาก

พระพทธรปประทบยนศลปะลานนาทสรางขนในเมองนาน ระยะท ๒ สวนเครองทรงไดรบอทธพล

ทางรปแบบจากพระพทธรปทรงเคร องประทบยนปางประทานอภย หรอหามสมทร ศลปะ

รตนโกสนทร อายราวตนพทธศตวรรษท ๒๔ เชน พระพทธรปพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชและ

พระพทธรปพระพทธเลศหลานภาลยในอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม68

พระพทธรปกลมน พบวานยมสรางกนมากทงในเมองนาน และอำเภอรอบนอก จดเป�น

เอกลกษณของฝ�มอชางเมองนานโดยเฉพาะ เนองจากไมปรากฏหลกฐานในพนทอนๆ ทางภาคเหนอ

ของประเทศไทย และอาจใหอทธพลกบพระพทธรปทรงเครองประทบยน ศลปะลาว ทสรางขนแถบ

67 กรมศลปากร, รายงานเบองตนภมหลงเมองนาน โครงการสบคนแหลงวฒนธรรมลมแมนำนานแม

นำวาโดยประชาชนมสวนรวม(นาน : สำนกศลปากรท ๗ นาน กรมศลปากร, ๒๕๔๙), ๕๕.

68 ศกดชย สายสงห, พทธศลปสมยรตนโกสนทร : พฒนาการของงานชางและแนวคดทปรบเปลยน

(กรงเทพฯ : เมองโบราณ, ๒๕๕๖), ๒๘๓-๒๘๕.

๓๖๐

เมองหลวงพระบางระยะเดยวกน เชน พระพทธรปทรงเครองประทบยนทวดวชล เมองหลวงพระบาง69 กำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๔

พระพทธรปทรงเครองประทบยน วดมหาโพธ อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน

๕.๑.๔ พระพทธรปประทบยน วดพญาวด อำเภอเมอง จงหวดนาน

พระพทธรปทงสององคนสรางขนตามคตนยมของศลปะลานนาทสบเนองลงมาในชนหลง

โดยฝ�มอชางพนเมอง ลกษณะพระพกตรเครง ขมวดพระเกศาทำเป�นเมดเลกเรยงตดกนแนน พระ

รศมเป�นเปลวสง นวพระหตถทงสยาวไลเลยกน ครองจวรหมเฉยงเป�ดพระองสาขวา ชายจวรเป�นแผน

ใหญยาวลงมาจรดพระนาภ แลเหนแนวขอบสบงดานบนบรเวณบนพระองค ขอบจวรเป�นแผนแบน

ปลายมวนคลออกทางดานนอก สวนฐานเป�นฐานบวหกเหลยมมลกแกวคน ตอนบนสดทำเป�นรปกลบ

บวเรยงซอนกน กำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๔

69 สงวน รอดบญ, พทธศลปลาว (กรงเทพฯ : สายธาร,๒๕๔๕) , รปท ๔๔.

๓๖๑

พระพทธรปประทบยน วดพญาวด อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๕.๑.๕ พระพทธรปปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน

เป�นพระพทธรปประทบนงสมาธราบ แสดงปางมารวชย พระพกตรคอนขางสน พระ

ขนงโกงเป�นสน พระนาสกโดง พระเนตรเรยวเหลอบลงตำ พระโอษฐบาง มแนวไรพระศก ขมวดพระ

เกศาเป�นเมดเลก พระรศมเป�นเปลวสงมฐานรองรบดานลาง ครองจวรหมเฉยงเป�ดพระองสาขวา ชาย

จวรทำเป�นแผนใหญยาวลงมาจรดพระนาภปลายตดเกอบตรง นวพระหตถทงสยาวไรเรยกน สวนฐาน

เป�นฐานป�ทมยอเกจ มลกแกวคนตรงกลาง สวนฐานอาจไดรบอทธพลศลปะลาวซงสรางขนในราวพทธ

ศตวรรษท ๒๓ - ๒๔70

70 สรศกด ศรสำอาง, เมองนาน โบราณคด ประวตศาสตร และศลปะ (กรงเทพฯ : กรมศลปากร,

๒๕๓๗), ๒๑๙.

๓๖๒

พระพทธรปปางมารวชย ในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๕.๑.๖ พระพทธรปปางมารวชย วดชนะไพร อำเภอทาวงผา จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปนงขดสมาธราบแสดงปางมารวชย พระพกตรกลม พระขนงทำเป�น

รปป�กกา พระเนตรเรยวปลายตวดขนทางดานบน พระนาสกและพระโอษฐเลก พระกรรณใหญกน

ออกทางดานหนา มแนวเสนไรพระศก ขมวดพระเกศาสลกขนอยางคราวๆ คลายตาราง ไมมเกตมาลา

พระรศมเป�นเปลวสง ดานลางเป�นปลองมกลบดอกไมสามเหลยมรองรบสวนปลายคลายรปบาตร

ครองจวรหมเฉยงเป�ดพระองสาขวา ชายจวรทำเป�นแผนใหญยาวลงมาจรดพระนาภ ปลายนวพระ

หตถทงสยาวเทากน ฐานเป�นฐานบวยกสง มจารกอกษรธรรมลานนาปรากฏอยบนชนหนากระดาน

บนสด ทงสดานระบวาสรางขนเมอ ป� พ.ศ.๒๓๘๕ ลกษณะเดนของพทธศลปนคอการแสดงลกษณะ

ของฝ�มอชางพนเมองทาวงผาหรอเมองไชยพรหมซงเป�นเมองในเขตปกครองของนครนาน71

71 เรองเดยวกน, ๒๒๐.

๓๖๓

พระพทธรปปางมารวชย วดชนะไพร อำเภอทาวงผา จงหวดนาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๕.๑.๗ พระพทธรปปางมารวชย วดสถารศ

เป�นพระพทธรปสำรด ประทบนงขดสมาธราบ พระพกตรรปไข พระขนงโกงหนา

เชอมกบสนพระนาสก พระเนตรเหลอบตำมาก พระนาสกโดง แยมพระโอษฐเลกนอย พระหนเป�นปม

แหลม ขมวดพระเกศาใหญและมปมพระหนแหลม พระรศมเป�นเปลวยาวสง พระองสาใหญ บน

พระองคเลก ครองจวรหมเฉยง เป�ดพระองสาขวา ชายสงฆาฏพาดผานพระองสาซายตกลงเสมอพระ

นาภ ปลายแตกออกสองเป�นเขยวตะขาบ แสดงปางมารวชยเหนอฐานบวปนป��นลายกระจง ใตฐานบว

กระจงเปนหนากระดานรดดวยลกแกวอกไก ดานหนาฐานพระมผาทพยทภายในกรอบผาแสดง

พระแมธรณบบมวยผม พระพทธรปองคนเจาสมนเทวราชสงใหหลอขนในป พ.ศ.๒๓๖๖ เมอครงท

ยายเมองนานไปอยเวยงเหนอหรอบรเวณทเรยกวาดงพระเนตร ดงปรากฏในจารกทฐาน

พระพทธรปใจความวา

“…จลสกระทะ ๑๑๘๕ (พ.ศ.๒๓๓๖)..สมเดจบรมบพตร องคสรถต ในชยนนทบรวงศทรง

พระนามวา สมนเทวราชเจาเป�นประธาน....ไดสรางแปงพระพทธรปเจาองคน”72

72 สรศกด ศรสำอาง, เมองนาน โบราณคด ประวตศาสตร และศลปะ (กรงเทพฯ : กรมศลปากร,

๒๕๓๗), ๒๘๒.

๓๖๔

พระพทธรปปางมารวชย วดสถารศ

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๕.๑.๘ พระพทธรปปางลลา ในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน

เป�นพระพทธรปทแสดงใหเหนถงความนยมอกประการหนงของชาง ระหวางปลาย

พทธศตวรรษท ๒๔ -๒๕ โดยการยอนกลบไปเลยนแบบพระพทธรปทสรางขนในระยะแรกๆ

พระพทธรปปางลลา ในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓๖๕

๕.๑.๙ พระพทธรปประทบยน และปางมารวชย ศลปะพมา ในพพธภณฑสถาน

แหงชาต นาน

พระพทธรปทง ๓ องคน คงไดรบอทธพลหรอลอกเลยนแบบมาจากพรพพทธรป

ศลปะพมา แบบมณฑเลย และคงสรางขนโดยชาวพมา หรอไทยใหญทอาศยอยในเมองนาน ระหวาง

พทธศตวรรษท ๒๕ พทธลกษณะของพระพทธรปสององคแรก มรปแบบมณฑเลยอยางเดนชด

หากแตมอทธพลของชางพนเมองแทรกเขามา จงทำใหแลดไมไดสดสวนและฝ�มอหยาบกวาทควร สวน

องคหลง จวรทพบเป�นรวซอนกนเปลยนเป�นเรยบ คงเหลอเฉพาะทชายจวร นอกจากนยงมการเพม

พระรศมเขามาอกสวนหนงดวย

พระพทธรปประทบยน และปางมารวชย ศลปะพมา ในพพธภณฑสถานแหงชาต นาน

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๕.๑.๑๐ พระพทธรปปางมารวชย วดตนแหลง

แสดงใหเหนถงการผสมผสานทางรปแบบระหวางศลปะพมา ศลปะรตนโกสนทร

และอทธพลพนเมอง เป�นตนวา ลกษณะปางทำตาแบบทนยมกนในทองถน สวนจวรทเลนรวพบซอน

กนรบมาจากศลปะพมาแบบมณฑเลย เคาพระพกตร และการประกอบรปแมพระธรณบบมวยผม

ไดรบอทธพลมาจากศลปะรตนโกสนทร

๓๖๖

พระพทธรปปางมารวชย วดตนแหลง

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๕.๑.๑๑ พระพทธรปปางมารวชย วดหนองบว

สรางขนเมอ พ.ศ. ๒๔๐๕73 ยงคงแสดงใหเหนถงอทธพลของฝ�มอชางพนเมองเขต

อำเภอทาวงผา ซงสบเนองมาจากกลมพระพทธรปวดชนะไพร ในพนทเดยวกน มอายระหวางครง

แรกของพทธศตวรรษท ๒๕ กอนจะกาวเขาสยคป�จจบน

พระพทธรปปางมารวชย วดหนองบว

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

73 สน สมาตรง , จตรกรรมฝาผนงวดหนองบว (กรงเทพฯ : ลานนาไทย,๒๕๒๑),๒๐๕.

๓๖๗

๕.๑.๑๒ พระพทธรปวดหวเวยงใต อำเภอเมอง จงหวดนาน

เป�นพระพทธรปปนป��นทไดรบแรงบดดาลใจจากศลปะพมาแบบมณฑะเลย โดยเป�น

พระพทธรปทประทบนงขดสมาธราบ แสดงปางมารวชย พระพกตรกลมมน เมดพระศกเลก มกรอบ

พระพกตร หมจวรหมเฉยงตามแบบปาละ-พกาม โดยจวรมลกษณะเปนรวตามธรรมชาต ขอบจวรมก

ประดบลวดลาย กำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๕

พระพทธรปวดหวเวยงใต อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๕.๒ สถาป�ตยกรรม

๕.๒.๑ พระวหาร วดพระธาตแชแหงพระอารามหลวง อำเภอภเพยง

จงหวดนาน

ตงอยภายในเขตพทธาวาสสนนษฐานวาสรางขนในสมยพระยาหนอเสถยร

ไชยสงคราม ราวป� พ.ศ.๒๑๓๘74 สวนพระวหารทปรากฏในป�จจบนนนสรางขนในสมยเจาสมน

เทวราชเป�นเจาผครองเมองนาน ในป� พ.ศ.๒๓๖๓ พระวหารหลวงมแผนผงเป�นรปสเหลยมผนผา

หลงคาสรางดวยไมลดหลนกนไป ๓ ชน หรอเรยกวา “ซด” ดานหนาพระวหารเป�นผนงเรยบ ปรากฏ

ลวดลายปนป��นรปพญานาคประดบทางเขาพระวหาร โดยเป�นพญานาคเกยวกระหวดหางขนพนกน ๓

ชน เป�นสญลกษณแทนไตรลกษณ ประกอบดวย การเกด การตงอย และการดบสลาย75 ทบรเวณสน

หลงคาของพระวหารปรากฏลวดลายปนป��นเป�นรปพญานาคดวยเชนกน สวนโครงสรางภายในพระ

74 สรสวด อองสกล, พนเมองนาน : ฉบบวดพระเกด (กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง, ๒๕๓๙), ๒๐. 75 สมพงษ ชวสนต, สถาป�ตยกรรมพะเยาและนาน (เชยงใหม : โครงการศกษาวจยศลปสถาป�ตยกรรม

ลานนา มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๓๒), ๘๓.

๓๖๘

วหารนนประกอบดวย ตอนบนเป�นโครงไม ไมมฝาเพดาน เสารบนำหนกของชนหลงคาเป�นเสาเหลยม

มบวหวเสาเป�นปนป��นรปดอกบวตม ภายประดษฐานพระเจาลานนทอง กำหนดอายราวพทธศตวรรษ

ท ๒๔

พระวหาร วดพระธาตแชแหงพระอารามหลวง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๕.๒.๒ วหารจตรมข วดภมนทร อำเภอเมอง จงหวดนาน

บรณปฏสงขรณข นใหมในรชสมยของเจาอนนตวรฤทธเดชฯ ในป� พ.ศ.

๒๔๑๐ - ๒๔๑๗76 เป�นวหารทรงจตรมข มหลงคาซอนกน ๓ ชน ๒ ตบ หลงคาป�กฉตร ๕ ชน ประดบ

หลงคาทมงกระเบองดนเผาแบบไมเคลอบดวย ชอฟา ใบระกาหางหงส อาคารเจาะประตแตละมข ทม

ซมปนป��นประดบกระจกรวม ๔ ประต มขทงสดานเป�ดตรงเขาสพระพทธรปสองคทประดษฐานกลาง

วหาร ประตทางเขาทงสดานเป�นซมเลยนแบบซมเรอยยอดทรงมณฑปประตโบสถวดราชบพตรสถต

มหาเสมาราม77 ดานทศเหนอมการตกแตงทพเศษมากกวาดานอนๆ คอมการใชราวบนไดพญานาคท

มสวนหางอยทางดานทศใต ในขณะทปลายราวบนไดทางทศตะวนออกและตะวนตกเป�นรปตวเหงา

ลายประดบหนาบรรทกดานเป�นลายพนธพฤกษา ผนงเสาในสกดแตละดานตกแตงดวยปนป��นและ

กระจกสเป�นรปตง

76 กรมศลปากร, รายงานเบองตนภมหลงเมองนาน โครงการสบคนแหลงวฒนธรรมลมแมนำนานแม

นำวาโดยประชาชนมสวนรวม (นาน : สำนกศลปากรท ๗ นาน กรมศลปากร, ๒๕๔๙), ๙๔. 77 คณะกรรมการอำนวยการจดงานฉลองสรราชสมบตครอบรอบ ๕๐ ป�, ศลปะรตนโกสนทรรชกาลท ๑

– ๘ (กรงเทพมหานคร : อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง,๒๕๔๑), ๑๙๓-๑๙๕.

๓๖๙

กงกลางภายในพระวหารมเสาแกนกลาง ทำหนาทรบนำหนกของหลงคา

ประกอบดวยฐานป�ทมลกแกวอกไกรบแทงสเหลยมยกเกจ ถดขนไปเป�นทรงคลมคลายองคระฆง ท

ดานทงสของแทงสเหลยมประดษฐานพระปรานขนาดใหญ ๔ องค ปางมารวชย ขดสมาธราบ หนพระ

พกตรออกสทศทง ๔ และหนพระปฤษฎางคชนกน มเจดยสเหลยมยอมมไมสบสองเป�นตวเชอมฐาน

ชกชจงเป�นฐานรวมขององคเจดยไปดวยลกษณะการทำแผนผงทมแกนกลางรบนำหนกหลงเชนน เป�น

โครงสรางทนยมกนมากในศลปะพกามทเรยกวา “กพญา (Gu hpaya)” ในสวนของเพดานไมเป�นไม

สลกแซมดวยโลหะป�ดทองประดบกระจกและฉลลายป�ดทองรองรบดวยเสา จำนวน ๑๒ ตน ทมการ

ตกแตงลวดลายแตตางกนไป78 สวนใหญเป�นลายผาพนถน นอกจากนสกดดานตางๆ ของพระวหาร

ยงมการเขยนจตรกรรมไวจนเตมพนทสกดโดนเป�นงานจตรกรรมทวดขนโดยหนานบวผนในชวงพทธ

ศตวรรษท ๒๕

วหารจตรมข วดภมนทร อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

78 ฉตรสรางค แกวเป�น, การวเคราะหเชงเปรยบเทยบจตรกรรมฝาผนงวดภมนทรกบจตรกรรมฝาผนงวด

หนองบว จงหวดนาน (วทยานพนธ หลกสตรศลปมหาบณฑต สาขาวชาทฤษฎศลป บณฑตวทยาลย มหาวทยาลย

ศลปากร,๒๕๕๖), ๓๖-๔๒.

๓๗๐

๕.๒.๓ กลมวหารไทลอในอำเภอป�วและอำเภอทาวงผา จงหวดนาน79

เป�นงานศลปกรรมทไดรบอทธพลจากศลปะไทลอ โดยเผยแพรเขามาใน

เมองนานผานทางกลมชาตพนธไทลอ ทถกกวาดตอนมาอยในเมองนาน ๒ ระลอกคอ ไทลอจากเมอง

เชยงแขง เมองหลวง เมองพคาถกกวาดตอมาในสมยเจาสมนเทวราช (พ.ศ.๒๓๕๕)80 และไทลอจาก

เมองในสมยพระเจาสรยพงษผรตเดชฯ (พ.ศ.๒๓๙๙) โดยใหชาวไทลอตงถนฐานในเมองป�ว เมองไชย

พรหม (อำเภอทาวงผา) เมองเชยงคำ เมองเชยงมวน เป�นตน วหารไทลอในนครนานสวนใหญยงคง

เอกลกษณดงเดมอย สามารถจำแนกออกไดเป�น ๒ กลม ดงน

๕.๒.๓.๑ วหารไทลอแบบหางหงส ผงมสเหลยมผนผา ฐานวหาร

สง ไมมระเบยงหรอมขดานหนาวหาร แนวผนงมระดบความสงเทากนตลอดแนว หลงคาป�นกคลมทงส

ดาน ชนหลงคาประดบดวยสตวสวรรคในตำแหนงชอฟาเรยกวานาคหรอโหงว และหางหงสแสดง

เอกลกษณชดเจนทกลางสนหลงคาประดบเครองหมายจกรวาล ดวยฉตรป�กครอบหางนาคแบบ

เดยวกนกบวหารไทลอในเมองหลวงพระบางอาจกลาวไดวาเป�นเอกลกษณพนถนของเมองนาน วหาร

ในกลมนไดแก วหารวดดอนมล วหารวดตนแหลงและวหารวดหนองแดง

วหารไทลอวดดอนมล อำเภอทาวงผา จงหวดนาน

ทมา : ระบบสารสนเทศมรดกทางศลปวฒนธรรม (GIS) กรมศลปากร

79 ชยวฒ บญอเนก, วหารไทลอเมองนาน : รปแบบและคตความเชอ (วทยานพนธ หลกสตรศลปศาสตร

มหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร,๒๕๔๘), ๘๕-๘๖. 80 กรมศลปากร, รายงานเบองตนภมหลงเมองนาน โครงการสบคนแหลงวฒนธรรมลมแมนำนานแม

นำวาโดยประชาชนมสวนรวม (นาน : สำนกศลปากรท ๗ นาน กรมศลปากร, ๒๕๔๙), ๗๙.

๓๗๑

วหารไทลอวดหนองแดง อำเภอเชยงกลาง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

วหารไทลอวดตนแหลง อำเภอป�ว จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๕.๒.๓.๒ วหารไทลอทรงโรง ถอเป�นวหารไทลอทรงโรงทปลกสราง

แตในชมชนไทลอเมองนานเทานน ไมนยมในสบสองป�นนา วหารกอฐานสงแบบฐานลกแกวอกไกแบบ

พเศษในผงสเหลยมผนผา ผนงวหารเตยหลงคาคลมตำ ซอนหลงคาลดหนาและหลงเพยง ๑ ซด ซอน

กน ๒ ตบ ใชระบบโครงสรางโกมทใกลเคยงกบขอมาตางไหมของลานนา การสรางหลงคาเพมเตมใน

ระยะหลงนยมลดหลงคาคลมทางขนอยางวหารในเมองเชยงใหม วหารในเมองหลวงพระบาง และ

๓๗๒

วหารในเมองลอ เป�นตน วหารไทลอในกลมนแก วหารวดรองแง วหารวดเบงสกด และวหารวดหนอง

บว

วหารไทลอวดรองแง อำเภอป�ว จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

วหารไทลอวดเบงสกด อำเภอป�ว จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓๗๓

วหารไทลอวดหนองบว อำเภอทาวงผา จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๕.๒.๓ เจดย ลกษณะมกแตกตางกนออกไปตามรปแบบของศลปะทใหอทธพล

อาจจำแนกออกไดเป�น ๓ กลมดวยกน คอ

กลมท ๑ แบบลานนา ระยะนยงคงมการสบทอดรปแบบของเจดยศลปะ

ลานนามาดดแปลงสรางขนทงเจดยทรงระฆง และทรงเรอนธาต เชน วดบญยน สรางโดยเจาอทธ

วรป�ญโญในป� พ.ศ.๒๓๔๓ เจดยวดสถารศ เจามหาวงษใหสรางขนเมอ พ.ศ.๒๓๘๑ เจดยวดพญาภ

เจดยหนองบว เจดยวดเบงสกด ซงเจาอนนตวรฤทธเดชฯ ใหสรางขนเมอ พ.ศ. ๒๔๐๐ และเจดย

บรรจอฐเจาอนนตวรฤทธเดชฯ ในบรเวณวดพระธาตชางคำวรวหาร สรางขนเมอ พ.ศ. ๒๔๓๖

วดบญยน อำเภอเวยงสา จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓๗๔

เจดยวดสถารส อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

เจดยวดพญาภ อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓๗๕

เจดยวดหนองบว อำเภอทาวงผา จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

เจดยวดเบงสกด อำเภอป�ว จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

กลมท ๒ แบบรตนโกสนทร เทาทพบมอย ๒ องคดวยกนคอ เจดยนอยหลงอโบสถ วดพระ

ธาตแชแหง ลกษณะเป�นเจดยยอมมไมสบสอง พระเจาสรยพงษผรตเดชฯ โปรดฯ ใหสรางขนเมอ พ.ศ.

๒๔๕๕ และเจดยวดสวนตาล องคป�จจบน ซงบรณะขนใหมเมอ พ.ศ. ๒๔๕๗ สวนยอดทำเป�นทรง

ปรางค

๓๗๖

เจดยแชแหงนอย อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

เจดยวดสวนตาล อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓๗๗

กลมท ๓ แบบพมา เป�นเจดยทรงระฆงฐานยอเกจ องคระฆงเตย ไมมบลลงก ทสำคญ ไดแก

เจดยตะโกง พระเจาสรยพงษผรตเดชฯ โปรดฯใหสรางขนเมอ พ.ศ. ๒๔๘๑ เจดยวดวงคร สรางเมอ

พ.ศ. ๒๔๕๒ และเจดยเขานอย สรางขนเมอ พ.ศ.๒๔๔๗

เจดยตะโกง วดพระธาตแชแหงพระอารามหลวง อำเภอภเพยง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

เจดยวดวงคร อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓๗๘

เจดยวดพระธาตเขานอย อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

กลมท ๔ เป�นสถาป�ตยกรรมทไดรบอทธพลจากตะวนตก ทโดดเดนทสดคอคมหลวงหอคำ

พระเจานานหรอพพธภณฑสถานแหงชาต นาน สรางขนเมอป� พ.ศ.๒๔๔๖ โดยบญชาของพระเจาสรย

พงษผรตเดชฯ โดยรอคมเจาหลวงสมยเจาอนนตวรฤทธเดชฯ ลงและสรางขนใหม ลกษณะหอคำเป�น

อาคารทางไทยผสมตะวนตกแบบตรมขสองชน มขหนหนาไปทางดานทศตะวนออก ตวอาคารกออฐ

ฉาบปน หลงคามงกระเบองดวยแปนเกลด มชนลด ๒ ชน ประดบชอฟา ใบระกาหนาบนทง ๓ ดาน

สลกลวดลายเป�นรปพญานาค ๒ ตวเกยวกระหวด โดยสวนหางขดเป�นวงกลมและโคอยตรงกลางอน

เปนสญลกษณตราแผนดนเมองนานและสญลกษณแทนเจาหลวง มบนไดทางขนดานขาง ๒ ดาน

ลอมรอบดวยกำแพงอฐทบ ๔ ดาน มศาลารายยาวตลอดแนวกำแพง ปะตทางเขาเป�นซมเรอนยอด81

ตอมาเมอเจามหาพรหมสรธาดาฯ เจาผครองนครนานองคสดทายถงแกพราลยเมอ พ.ศ.

๒๔๗๔ เจานายบตรหลานของเจาผครองนครนาน ไดมอบอาคารหลงนและทดนโดยรอบทงหมดใหแก

รฐบาลไทยเพอใชเป�นศาลากลางจงหวดและพพธภณฑสถานแหงชาต นาน ตามลำดบ

81 กรมศลปากร, ปกณกวฒนธรรม จงหวดนาน (กรงเทพ : กรมศลปากร,๒๕๕๕), ๙๐.

๓๗๙

คมหลวงหอคำพระเจานานจากหอจดหมายเหตมหาวทยาลยพายพ

ทมา : หอจดหมายเหตมหาวทยาลยพายพ

คมหลวงหอคำพระเจานานจากหอจดหมายเหตแหงชาต กรมศลปากร

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓๘๐

คมหลวงหอคำพระเจานานในป�จจบน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๕.๓ จตกรรม

งานจตรกรรมของนครนานในสมยนถอวาโดดเดนมากทสดมลกษณะเป�นเอกลกษณ

เฉพาะตวอาจกลาวไดวาเป�นสกลชางนานกวาได โดยปรากฏงานจตรกรรมภายในวหาร ๒ แหงท

สำคญคอ จตรกรรมวดภมนทร และจตรกรรมวดหนองบว โดยจตรกรคนเดยวกนคอ “หนานบว

ผน” ศลป�นชาวไทพวน โดยวาดภาพจตรกรรมทวดหนองบวเมอป� พ.ศ. ๒๔๑๐ – ๒๔๓๑ ในรชสมย

ของเจาอนนตวรฤทธเดชเป�นเจาผครองนครนาน และวาดภาพจตรกรรมวดภมนทร เม อป� พ.ศ.

๒๔๔๓ – ๒๔๔๖ ในรชสมยของพระเจาสรยพงษผรตเดชเป�นเจาผครองนครนาน82

สำหรบเทคนคแลวจตรกรใชวธการเขยนภาพแบบไทยประเพณผสมผสานกบแบบ

ลานนาจงหวดนาน โดยเขยนภาพแบบสองมต สรางรปทรงจากทศนธาต ประกอบดวยดวยเสน ส

นำหนก และทวาง พนผว มารวมตวกนอยางมเอกภาพ จตรกรใชสฝนผสมกาวรองพนดวยสขาว โดยม

โครงสรางสเดยวกน เน องจากคณสมบต ของสฦนเปนส ท เบาบาง ส ท ใช เป�นสหลกคอแมส

ประกอบดวย สเหลอง สแดง สนำเงน การระบายพนหลงใชสพเศษทเรยกวา สอลตรามารนและสฟา

82 วนย ปราบรป,จตรกรรมฝาผนงเมองนาน (นาน : หอศลปรมนาน, ๒๕๕๒), ๑๒๔.

๓๘๑

ครามโครบอลบล นอกจากนยงมการระบายสแดงเป�นสพนในบางตอนอกดวยไมปรากฏภาพแสงเงาใน

ภาพชดเจนนก83

๕.๓.๑ จตรกรรมวดภมนทร อำเภอเมอง จงหวดนาน

ภาพจตรกรรมประกอบดวยเรองราว ๒ เรอง คอ พทธประวตและป�ญญา

ชาดก โดยชาดกทชางไดวาดขนนนคอ “คทธกมารชาดก” นอกจานในงานจตรกรรมยงสอดแทรกภาพ

วธชวต ชาตพนธ สภาพสงคมเศรษฐกจของเมองนานในสมยรชกาลท ๕ นอกจากนทสกดดานทศ

ตะวนออกของวหารบรเวณเสาในผนงสกดทสองทการวาดภาพเสมอยจรงของบคคลทมตวตนใน

ประวตศาสตรโดยเสาดานหนงวาดภาพเจาอนนตวรฤทธเดชฯ ในเครองทรงชนชนสงของลานนา เสา

อกดานวาดภาพเหมอนพระเจาสรยพงษผรตเดชฯ ในวยชราภาพ การวาดภาพบคคลเสมอนนนพบไม

บอยในงสานจตรกรรมไทยและพบมาในสกลชางนาน กำหนดอายราวพทธศตวรรษท ๒๕

ตวอยางภาพจตรกรรมภายในวหารวดภมนทร อำเภอเมอง จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

83 ฉตรสรางค แกวเป�นทอง, การวเคราะหเชงเปรยบเทยบจตรกรรมฝาผนงวดภมนทรกบจตรกรรมฝาผนง

วดหนองบว จงหวดนาน (วทยานพนธ ศ.ม สาขาวชาทฤษฎศลป บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร,๒๕๕๖)

๑๗๕-๑๗๖.

๓๘๒

๕.๓.๒ จตรกรรมวดหนองบว อำเภอทาวงผา จงหวดนาน

ภาพจตรกรรมประกอบดวยเรองราว ๒ เรอง คอ พทธประวตและจนทคาธ

ชาดก ยงสอดแทรกภาพวธชวต ชาตพนธ สภาพสงคมเศรษฐกจของเมองนานในสมยนนอกดวย

ตวอยางภาพจตรกรรมภายในวหารวดหนองบว อำเภอทาวงผา จงหวดนาน

ทมา : กลมโบราณคด สำนกศลปากรท ๗ เชยงใหม กรมศลปากร

๓๘๓

๕.๔ งานหตถศลป

๕.๔.๑ เครองใชเนองในพระพทธศาสนา

มกสรางป�นพทธบชาตามวดวาอารามตางๆ โดยทำจากไมแกะสลกลาย หรอเขยน

ลายรดนำ บางชนอาจมการประดบกระจกส เชน ธรรมาสน หบพระธรรม สตภณฑ วหารจำลอง สถป

จำลอง และเครองสงจำลอง เป�นตน

ธรรมาสนในพระวหารวดพญาวด

ทมา : กรมศลปากร

ธรรมาสนในพระวหารวดพระธาตชางคำวรวหาร

ทมา : กรมศลปากร

๓๘๔

หบพระธรรม

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

สตภณฑวดหนองบว

ทมา : กรมศลปากร

๓๘๕

วหารจำลอง

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

สถปจำลอง

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๓๘๖

๕.๔.๒ เรอยาวเมองนาน

เรอเมองนานมความสำคญทางประวตศาสตรและถอเป�นงานหตถศลปทม

เอกลกษณของเมองนาน มความสมพนธใกลชดกบความเชอเรองของ “พญานาค”ซงเป�นความเชอ

ดงเดมของชาวนาน สะทอนออกมาในรปแบบงานศลปกรรมของตวลำเรอทเป�นการจำลองลกษณะ

รางกายของพญานาค ซงความเชอเรองนาคมมาตงแตสมยตำนานทกลาววาชาวนานสบเชอสายมา

จากขนนนขนฟองลกพญาภคาอนเกดแตไขของพญานาค ในอดตเรอนานยงมความสำคญในระดบรฐ

โดยกฎหมายเมองนานหรออาณาจกรหลกคำไดบญญตเรองเกยวเรอเอาไวโดยเฉพาะเชนหากใครลก

ขโมยเรอตองถกปรบเป�นเบยปรบ ๑๑๐ นำผา และถาหากเรอชำรดดวยแลวตองเสยเงนตามราคาของ

เรอและเสยเบยปรบ ๑๑๐ นำผาดวย84

84 ชฎาพร จนชาวนา, การวเคราะหสงคมเมองนานจากกฎหมายอาณาจกรหลกคำ (พ.ศ.๒๓๙๕-๒๔๕๑)

(ปรญญานพนธ หลกสตร ศศ.ม สาขาวชาประวตศาสตรไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ

,๒๕๕๖), ๔๖.

เครองสงจำลอง

ทมา : กรมศลปากร

๓๘๗

หวเรอเสอเฒาทาลอ

ทมา : ยทธพร นาคสข, ประวตเรอแขงเมองนานจากเอกสาร ตำนานและเรองเลา (นาน : โครงการจดพมพ

หนงสอและปรวรรตเอกสารลานนา วดนำลด อำเภอภเพยง จงหวดนาน,๒๕๕๗) ๒๑.

สำหรบหลกฐานทางโบราณคดทเกาแกทสดเกยวเรอนานคอตวเรอเสอเฒาทาลอซงมอายมาก

ถง ๑๙๗ ป� โดยเป�นเรอทขดขนในป� พ.ศ.๒๓๕๙ ในรชสมยของเจาอทธวรป�ญโญ ป�จจบนเกบรกษาไว

ทวดทาลอ อำเภอภเพยง จงหวดนาน85 นอกจากนยงปรากฏหลกฐานทเก ยวกบเรอเมองนานใน

ภาพถายเกาทเป�นรปเจามหาพรหมสรธาดาฯ ตอนทเป�นเจาอปราชฟอนบนเรอแสดงการตอนรบ

สมเดจเจาฟากรมพระนครสวรรควรพนตทเสดจมาตรวจราชการเมองนานในป� พ.ศ. ๒๔๖๐ และทหอ

ไตรวดหวขวงกปรากฏหวนาคบรเวณขอบประตดานทศใต โดยหอไตรนเจามหาพรหมสรธาดาใหสราง

ขนในป� พ.ศ.๒๔๗๓86 อกดวย

85 สกกสห พลสนตกล, การจดการประเพณทองถนเพอการทองเทยว : กรณศกษาการจดประเพณแขงเรอ

เมองนาน (วทยานพนธ ศศ.ม สาขาวชาการจดการทางวฒนธรรม (สหสาขาวชา),๒๕๕๖), ๕๑.

86 ยทธพร นาคสข, ประวตเรอแขงเมองนานจากเอกสาร ตำนานและเรองเลา (นาน : โครงการจดพมพ

หนงสอและปรวรรตเอกสารลานนา วดนำลด อำเภอภเพยง จงหวดนาน,๒๕๕๗) ๒๐.

๓๘๘

เจามหาพรหมสรธาดาฟอนบนเรอแสดงการตอนรบสมเดจเจาฟากรมพระนครสวรรควรพนตทเสดจมาตรวจ

ราชการเมองนานในป� พ.ศ. ๒๔๖๐

ทมา : สกกสห พลสนตกล, การจดการประเพณทองถนเพอการทองเทยว : กรณศกษาการจดประเพณแขงเรอเมอง

นาน (วทยานพนธ ศศ.ม สาขาวชาการจดการทางวฒนธรรม (สหสาขาวชา),๒๕๕๖), ๕๗.

เรอนานในจตรกรรมวดเวยงตา

ทมา : พลพยหะ ไชยรส

เรอนานมองคประกอบสำคญ87ดงน ตวเรอหรอลำเรอ หวเรอหรอหวโอ

หางวน กนยาหว (โงนหว,แกนคอ) และกนยาทาย ( โงนทาย, แกนทาย)

87 เขาถงไดใน เวปไซต “NanLongBoat - เรอยาวเมองนาน “ URL : https://sites.google.com/a/srisawat.ac.th/nan-longboat/home/xeklaksn-reux-meuxng-nan

๓๘๙

เรอนานจำลอง

ทมา : พพธภณฑสถานแหงชาต นาน กรมศลปากร

๑. สวนหวเรอหรอหวโอ เป�นรปรางลกษณะ คลายหวพญานาค ทำจากไมและ แกะสลก

ลวดลาย ทาสใหสวยงาม โดยมสวนประกอบดงน

๑. เขยวฟอง จะมสองแบบ คอ เป�นเขยวสบซ และ เขยวสบสซ โคงงอเหมอนปาก

นกแล (นกแกว) กมกนนำ

๒. เขยวแต คอเขยวซเลกทเรยงตดกน อยระหวางเขยวฟอง ตองหก(หนา) บงบอก

ความแขงแรง ใหญ

๓. เขยวหนาย เป�นเขยวฟองซในสดจะโคงงอ ขนหรอลง กได

๔. แกม จะตองมลกษณะอวบอม เหมาะสมกบหวเรอ ใหมเกลดเป�นรอง หรอซอน

กนเหมอนเกลดปลา

๕. หมกขหมา(จมก) ขนาดใหญสง มรองวนเป�นกนหอย ปมมน มรเสยบดอกไม

พนเมอง รปทรงมองจากดานหนาแบะออกเลกนอย

๖. หงอน อยระหวางหมกขหมา มความสงเสมอกบหมกขหมา ตองแกะสลกจากไม

และตองถอดประกอบได

๓๙๐

๗. กาบรอง กาบจวา หรอ หางแมงดา จะอยบรเวณใตหงอนเพอลอคหวเรอไมให

สนคลอน

๘. เดยกาง (เดอยคาง) จะอยดานลางตรงขามกบ กาบจวา ทำหนาทลอคหวเรอ

ไมใหสนคลอน

๙. มะเดง (กระดง) แขวนไวในปาก หรอ ตดแขวนไวใตคาง

๑๐. กระจกคาง มลกษณะกลมหรอเหลยมพรอมพ ตดแขวนไวใตคาง

๑๑. มะตา (ดวงตา) จะเป�นกระจกตด หรอแตมสเป�นดวงตาดำ

๑๒. หมกตา (ขอบตา) จะมลกษณะควำหรอหงายกได

๒. หางวน คอหางของเรอทมลกษณะคลายหางพญานาค เพอตอกบกนยาทาย จะตองสง

กวาหวเรอโดยแกะสลกหรอฉลลวดลาย ทาสใหสวยงาม มมะเดง(กระดง) , กระจก และ สายสนก

(หรอพหาง) หอย มความยาวพอสมควร

๓. กนยาหว (โงนหว , แกนคอ) (โขนเรอ) คอสวนทตอจากลำเรอไปหาหวเรอและหางวน

ประกอบดวย กนยาหว (คอตอหว , โงนหว) มลกษณะโคงงอ สมสวนกบตวเรอ ไมมผาแพรส และ ผา

สอนผกมก ยกเวนดายหมายขวญ และกระสวยดอกไม ธปเทยน คนจอ (คนธงประจำเรอ) มความ

ยาวไมนอยกวา ๒ เมตร ตองมกวยสลากผกตดคนจอ แซ หรอ ตอนตอ (สลกคอตอเรอ) สำหรบ

เสยบยดกนยา กบ ตวเรอใหแนน มลกษณะเป�นเอกลกษณเฉพาะตวตามแตละหมบาน ( รปสตว ใน

วรรณคด เชน ลง, ไก, สงห ฯลฯ ) , ป�จจบนเนองจากเรอเปลยนรปทรงลกษณะ จะมใหเหนนอยมาก

ซงเป�นตนตอหลก เชน เจาแมพกลทอง, หงษทอง, หงษเงน เป�นตน

๔. กนยาทาย ( โงนทาย , แกนทาย ) ทำใหมความโคงงานงามสมสวนกบลำเรอ ไมมผาส

ผกยกเวนดายหมายขวญ ดอกไมธปเทยน กระสวยเสยบ

๓๙๑

บรรณานกรม

หนงสอภาษาไทย

กรมศลปากร. ๑๐๕ ป�แหงการสถาปนากรมศลปากร. กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตงพบบลชชง, ๒๕๕๙.

กรมศลปากร. ภาพเขยนสสมยกอนประวตศาสตรในประเทศไทย. กรงเทพฯ : กรมศลปากร, ๒๕๒๒.

กรมศลปากร. รายงานเบองตนภมหลงเมองนาน โครงการสบคนแหลงวฒนธรรมลมแมนำนานแม

นำวาโดยประชาชนมสวนรวม. นาน : สำนกศลปากรท ๗ นาน กรมศลปากร, ๒๕๔๙.

คณะกรรมการอำนวยการจดงานฉลองสรราชสมบตครบรอบ ๕๐ ป�. ศลปะรตนโกสนทรรชกาลท ๑ – ๘

กรงเทพมหานคร : อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง, ๒๕๔๑.

เชษฐ ตงสญชล. บทบาทของฐานสเหลยมเพมมมของเจดยแบบลานนา ในศลปะลานชาง พทธ

ศตวรรษท ๒๑-๒๒. กรงเทพฯ : คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๔๑.

ประชมพงศวดารภาคท ๘ จารกสโขทย. กรงเทพ : อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง, ๒๕๔๗.

ประเสรฐ ณ นคร. จารกลานนา ภาค ๑ เลม ๑. กรงเทพฯ : มลนธเจมส เอช ดบเบลย ทอมปสน,

๒๕๓๔.

พพฒน กระแจะจนทร ธระวฒน แสนคำ และคณะ. สโขทยกบอาเซยน : มองป�จจบนผานอดตจาก

มตประวตศาสตร ศลปะ โบราณคด. ปทมธาน : คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร,

๒๕๕๘.

เมธน จระวฒนา. กลองมโหระทกในประเทศไทย. กรงเทพฯ : สำนกพพธภณฑสถานแหงชาต กรม

ศลปากร, ๒๕๔๖.

ยทธพร นาคสข. ประวตเรอแขงเมองนานจากเอกสาร ตำนานและเรองเลา. นาน : โครงการจดพมพ

หนงสอและปรวรรตเอกสารลานนา วดนำลด อำเภอภเพยง จงหวดนาน, ๒๕๕๗.

วนย ปราบรป. จตรกรรมฝาผนงเมองนาน. นาน : หอศลปรมนาน, ๒๕๕๒.

๓๙๒

ววรรณ แสงจนทรและคณะ. รายงานเบ องตนการขดคนศกษาและคดลอกภาพเขยนส แหลง

โบราณคดประตผา อ.แมเมาะ จ.ลำปาง. เชยงใหม : สำนกงานโบราณคดและพพธภณฑสถาน

แหงชาตท ๖ เชยงใหม, ๒๕๔๑.

วสนธน โพธสนทรและเมธน จระวฒนา. พระพทธรปปางตางๆ. กรงเทพฯ : กรมศลปากร กระทรวง

วฒนธรรม, ๒๕๕๒.

ศรศกร วลลโภดม. ประวตศาสตรโบราณคดของลานนาประเทศ. กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๔๕.

ศศธร ปรดรมย. พระธาตแชแหง : ทมาและรปแบบของเจดยทรงระฆงแบบลานนาทเมองนาน.

กรงเทพฯ : คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๔๑.

ศกดชย สายสงห. “จารกทแหลงตดหนกบการกำหนดอายศลปะสกลชางพะเยา.” ศลปวฒนธรรม ๙,

๑๒ (ตลาคม ๒๕๓๑).

ศกดชย สายสงห. เจดย พระพทธรป ฮปแตม สม ศลปะลาวและอสาน. นนทบร : มวเซยมเพรส,

๒๕๕๕.

ศกดชย สายสงห. เจดยในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและพลงศรทธา. นนทบร : เมอง

โบราณ, ๒๕๖๐.

ศกดชย สายสงห. พระพทธรปในประเทศไทย : รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย.

กรงเทพฯ : ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๖.

ศกดชย สายสงห. พทธศลปสมยรตนโกสนทร : พฒนาการของงานชางและแนวคดทปรบเปลยน.

กรงเทพฯ : เมองโบราณ, ๒๕๕๖.

ศกดชย สายสงห. ศลปกรรมโบราณในอาณาจกรสโขทย. นนทบร : มวเซยมเพรส, ๒๕๖๑.

ศกด ชย สายสงห. ศลปะเมองเชยงแสน : วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทาง

โบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร. กรงเทพฯ : กรมศลปากร, ๒๕๕๑.

ศกดชย สายสงห. ศลปะลานนา. กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๕๖.

สงวน โชตสขรตน. ตำนานเมองเหนอ. กรงเทพฯ : ศรป�ญญา, ๒๕๕๒.

สงวน รอดบญ. พทธศลปลาว. กรงเทพฯ : สายธาร, ๒๕๔๕.

สน สมาตรง. จตรกรรมฝาผนงวดหนองบว. กรงเทพฯ : ลานนาไทย, ๒๕๒๑.

สมพงษ ชวสนต. สถาป�ตยกรรมพะเยาและนาน. เชยงใหม : โครงการศกษาวจยศลปสถาป�ตยกรรม

ลานนา มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๓๒.

สรสวด อองสกล. พนเมองนาน : ฉบบวดพระเกด. กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง, ๒๕๓๙.

สนต เลกสขม. ศลปะอยธยา : งานชางหลวงแหงแผนดน. กรงเทพมหานคร : เมองโบราณ, ๒๕๔๒.

สายนต ไพรชาญจตร. โบราณคดเครองถวยในสยามแหลงเตาลานนาและสพรรณบร. กรงเทพฯ :

โครงการศลปากรพฒนาเศรษฐกจเชงสรางสรรค มหาวทยาลยศลปากร. ๒๕๕๔.

๓๙๓

สภทรดศ ดศกล, ม.จ., ศลปะในประเทศไทย. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๔๖.

สภาพร นาคบลลงก, สนนาฎ สมบรณอเนก, ชนณวฒและคณะ. จากยคนำแขงไพลสโตซนสสมย

ลานนา. เชยงใหม : โครงการจดตงศนยโบราณคดภาคเหนอ มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๕๐.

สรพล ดำรหกล. ประวตศาสตรและศลปะลานนา. นนทบร : เมองโบราณ, ๒๕๖๑.

18สรพล นาถะพนธ. รากเหงา บรรพชนคนไทย : พฒนาการทางวฒนธรรมกอนประวตศาสตร.

กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๕๐18.

สรศกด ศรสำอาง. เมองนาน โบราณคด ประวตศาสตร และศลปะ. กรงเทพฯ : กรมศลปากร,

๒๕๓๗.

สรศกด ศรสำอาง. ลานชางลานนา. ม.ป.ท. :ม.ป.พ., ๒๕๔๖. (จดพมพเป�นอนสรณเนองในงาน

พระราชทานเพลงศพ นายประสม ศรสำอาง ณ เมรวดพระศรรตนมหาธาตวรวหาร เขต

บางเขน กรงเทพมหานคร, ๒๕๕๖)

สรศกด ศรสำอาง. ลานนา-สโขไท : จารก : สารตถะทางโบราณคดและประวตศาสตร. กรงเทพฯ :

รงศลปการพมพ, ๒๕๕๓.

อรณรตน วเชยรเขยวและเดวด เค.วยอาจ. ตำนานพนเมองเชยงใหม. เชยงใหม : ซลคเวอรมบคส,

๒๕๔๗.

ฮนท เพนธ. คำจารกบนฐานพระพทธรปในนครเชยงใหม. กรงเทพฯ : คณะกรรมการจดพมพ

เอกสารทางประวตศาสตร สำนกนายกรฐมนตร, ๒๕๑๙.

หนงสอภาษาองกฤษ

Higham, Charles. Dong Son drums in Viet Nam. Viet Nam : Social Science Publishing

House, 1990.

Higham, Charles. Early cultures of mainland Southeast Asia. Bangkok : River Books, 2002.

Jean Boisselier. South-east Asia, Oriental Art ; A Handbook of style and forms.

Switzerland : 1979.

วทยานพนธและสารนพนธ

๓๙๔

จตรพร เทยมทนกฤต. “การศกษากระบวนการผลตเครองมอหน : กรณศกษาหลมขดคน N - Hill ป�

พ.ศ.๒๕๔๘ แหลงโบราณคดภชาง ตำบลนาซาว อำเภอเมอง จงหวดนาน.” วทยานพนธ

ระดบปรญญามหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยกอนประวตศาสตร บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๒.

ฉตรสรางค แกวเป�น. “การวเคราะหเชงเปรยบเทยบจตรกรรมฝาผนงวดภมนทรกบจตรกรรมฝาผนง

วดหนองบว จงหวดนาน.” วทยานพนธ หลกสตรศลปะมหาบณฑต สาขาวชาทฤษฎศลป

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๖.

ชฎาพร จนชาวนา. “การวเคราะหสงคมเมองนานจากกฎหมายอาณาจกรหลกคำ (พ.ศ.๒๓๙๕-

๒๔๕๑).” ปรญญานพนธ หลกสตร ศศ.ม สาขาวชาประวตศาสตรไทย บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, ๒๕๕๖.

ชวนนท จนทรประเสรฐ. การศกษาแหลงหนและชนดหนของแหลงผลตเครองมอหนดอยภซาง ตำบล

นาซาว อำเภอเมอง จงหวดนาน สารนพนธระดบปรญญาบณฑต สาขาวชาโบราณคด คณะ

โบราณคด มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๐.

ชยวฒ บญอเนก. “วหารไทลอเมองนาน : รปแบบและคตความเชอ.” วทยานพนธ หลกสตรศลป

ศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร.

๒๕๔๘.

ธชพงศ พงษคณรชต. “อาคารทรงอบมงในจงหวดนาน : ว เคราะหร ปแบบศลปกรรมและ

แนวความคด.” สารนพนธระดบปรญญาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ, ๒๕๖๒.

พรชย พฤตกล. “ประตมานวทยาของพระพทธรปลลาในศลปะสโขทย.” วทยานพนธ ระดบปรญญา

มหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ, ๒๕๔๙.

สกกสห พลสนตกล. “การจดการประเพณทองถนเพอการทองเทยว : กรณศกษาการจดประเพณแขง

เรอเมองนาน.” วทยานพนธ ศศ.ม สาขาวชาการจดการทางวฒนธรรม (สหสาขาวชา),

๒๕๕๖.

สออเลกทรอนกส

[NanLongBoat – เรอยาวเมองนาน] เขาถงไดในเวปไซต

https://sites.google.com/a/srisawat.ac.th/nan-longboat/home/xeklaksn-reux-

meuxng-nan

๓๙๕