ช�อวทยานพนธ : ศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทง ผวจย : พระครพสณฑกจจาทร (เทดทน เช*อเงนเดอน)

ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (พระพทธศาสนา)

คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ : พระมหาวรญ0 วร00, ดร. ป.ธ.๗, พธ.บ., M.A., Ph.D.

: ผศ.อานนท เมธวรฉตร ป.ธ.๖, พธ.บ, ศษ.บ., กศ.ม. : ผศ.ดร.วรกฤต เถ�อนชาง ป.ธ. ๙, ศษ.บ., ศศ.ม.ปร.ด.

วนท�สาเรจการศกษา : ๒๕ สงหาคม ๒๕๕๔

บทคดยอ

วทยานพนธเร�องน* มวตถประสงค ๓ ประการ ไดแก (๑) ศกษาประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง (๒) ศกษาคณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนา และ (๓) วเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทย การศกษาคร* งน*เปนการศกษาเอกสาร โดยศกษาขอมลจากพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา หนงสอเอกสาร และผลงานวจยท�เก�ยวของแลวนามาวเคราะหสรปขอมลเชงพรรณนา ผลการวจยพบวา

๑. ความเปนมาของประเพณลอยกระทง มรองรอยหลกฐานในปณณสตร ไดกลาวถงแมน* าสาคญสายหน� งในคร* งพทธกาลซ� งเปนหลกฐานทางประวตศาสตร ท�พระพทธองคทรงส�งสอนพระยานาค จนมศรทธาเล�อมใสในคาสอนของพระองค แลวทลขอส�งใดส�งหน�งเพ�อเปนสญลกษณของการบชา โดยมพระเจดย หรอรอยพระพทธบาท ท�พทธบรษทไดเคารพบชาคณของพระพทธเจา จงเปนท�มาของประเพณลอยกระทง สวนหลกฐานในประเทศไทยมมาต*งแตคร* งกรงสโขทยเปนราชธาน เรยกวา การลอยพระประทป หรอ ลอยโคม ตามท�พระสนมเอกของพอขนรามคาแหงมหาราช ไดคดคนประดษฐดดแปลงเปนรปดอกบวแทนการลอยโคม จงเปนท�มาของรปแบบการลอยกระทงท�มรปลกษณแตกตางออกไป และไดปฏบตสบกนมาจนถงปจจบน

๒. คณคาของประเพณลอยกระทง ท�ประชาชนไดสบทอดปฏบตกนมาต*งแตคร* งอดต จนถงปจจบนลวนมความเก�ยวของกบคตความเช�อในทางพระพทธศาสนา คอมธรรมเปนกรอบปฏบตสาหรบปลกจตสานกของคนในชาตใหรรกสามคคปฏบตตามหลกสาราณยธรรม พละ ๕ และสงคหวตถ ๔ จะเหนวาเม�อไดปฏบตตามหลกธรรมท*งหมดน* แลวเทากบวาพลเมองของชาต เกดจตสานกมความกตญ0กตเวท มความหวงแหนขนบธรรมเนยมวฒนธรรม ประเพณท*งใน

(ข)

ระดบชาต ทองถ�น ชมชน ครอบครว และเหนคณคาของการอนรกษส�งแวดลอมท�เปนส�งสะทอนถงวฒนธรรมในระดบโลกดวย

๓. คณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทย จากการศกษาวเคราะห มจดหมายสาคญอยท�การบชาพระคณของพระพทธเจาท�เกดจากมโนสานกของผคนในสงคมไทยในฐานะท�เปนชาวพทธตองกตญ0กตเวท ดงน* (๑) กตญ0ตอบคคล ไดแก บดา มารดา อาจารย บดามารดา (๒) กตญ0ตอสตว ไดแก สตวท�มคณตอเรา ชวยทางานใหเรา และ (๓) กตญ0ตอส�งของ ไดแก ส�งของทกอยางท�มคณตอเรา โดยคณคาความกตญ0ท*งสามอยางจดอยในบชา ๒ มอามสบชา และปฏบตบชา โดยมเบญจศลเปนกรอบสาหรบปฎบตเพ�อสรางสามคค สมครสมาน และรกใคร ปรองดองกนของคนในชาต

โดยสรปคณคาของประเพณลอยกระทง นอกจากจะสรางความสามคคในระดบทองถ�นหรอชมชนแลว ยงเปนแบบอยางท�ดใหสงคมจะไดนอมนาไปปฏบตตามเพ�อสรางสนตสข และเสรภาพของชาตใหเจรญงอกงาม โดยมเบญจศลเปนกฎหมายท�สาคญทางพระพทธศาสนา หรอเปนวนยของชาวพทธท�ควรยดถอปฏบตตาม โดยเวนจากการเบยดเบยนซ� งกนและกน ท*งในสวนเก�ยวของกบมนษยดวยกนเอง สภาพแวดลอมท�เราอาศยอยตองใหเกดความสมดลระหวางกน แตนอกเหนอจากส�งอ�นใดมนษยทกคนตองรสานกรบผดชอบรวมกน เพ�อปกปองอนรกษส�งแวดลอมใหมความสมบรณไมเฉพาะท�เก�ยวของกบประเพณลอยกระทงเทาน*น แมการจดกจกรรมอ�นๆ ตองคานงถงความปลอดภยของประชาชนหลกและนาไปสการพฒนาประเทศแบบย�งยน

(ค)

Thesis Title : AN ANALYTICAL STUDY OF THE VALUE OF LOIKRATHONG FESTIVAL.

Researcher : Phrakhruphisonkitjathorn (Thoetthun Choengernduen) Degree : Master of Arts (Buddhist Studies)

Thesis Supervisory Committee

: Phramaha Waranyu Waranyu, Dr. Pali VII., B.A. M.A., Ph.D. : Assist. Anond Metheevarachatra Pali.VI, B.A, B.Ed, M.Ed. : Asst. Prof. Dr.Worrakrit Thuenchang Pali IX., B.A., M.A.,Ph.D. Date of Graduation : August 2011

ABSTRACT

The purposes of this research were: 1) to study history of Loy Krathong Tradition, 2) to study values and Dhamma principles of the Loy Krathong Tradition in the perspective of Theravada Buddhism, and 3) to analyze values of the Loy KrathongTradition towards Thai society. This research focused on studying documents from Tripitaka, Atthakatha, Tika, textbook documents and related researches to summarize the data.

Results of the Research

1. The history of evidences in Punnasuttara was mentioned that one of the important rivers in Buddha period was the historical evidence that the Buddha taught king of Nagas until believing in Teachings of Buddha and requesting something to be the symbol of worship by having Pagodas or Footprints that the Buddhist assemblies worship the Buddha. This was the origin of the Loy Krathong Tradition. In Thailand, This tradition occurred in Sukhothai period. It was called “the floating lanterns” which King Ramkhamhaeng’ first concubine modified in the lotus instead of floating lanterns. This was the origin of the Loy Krathong forms that had the different appearances and were inherited continuously until the present.

2. The values of the Loy Krathong Tradition that people inherited since the past into the present concerned belifes in Buddhism: having Dhamma is the practice frame for fostering consciousness of people in the Nation to be in unity and conduct according to Saraniyadhamma, the five Balas, and the four Sangahavatthus. It showed that conducting according to all Dhamma

(ง)

priniciples equalized that people in the Nation had the consciousness, gratitude, jealousy of traditional customs in the national, local, community and family level and realized the value of environmental preservation that reflected to the culture in the world level.

3. From the analysis, the values of the Loy Krathong Tradition towards Thai society have the important goal, that is, worship the obligation of the Buddha making from the conscience of people in Thai society as the Buddhists. The Buddhists must have the gratitude (1) to people: fathers, mothers and teachers, (2) to animals having the obligation to them and helping their working, and (3) to things having the obligation. All three values are classified into the two Pujas: Amisa Puja and Patipati Puja by having Pancasila as the frame for the practice to make the unity, hold together and live in the harmony of people in the nation.

In summary, the values of the Loy Krathong Tradition make the unity in local or community level and are the good models for the society in leading into the practice to make the peace and liberty of the nation in progress by Pancasila that is the important law in Buddhism or the rule of the Buddhists for persisting in the practice, exception of extorting each other in the part concerning the human. The environment has the balance; however, the human must undertake together to protect and preserve the complete environment, not especially concerning the Loy Krathong Tradition. The other activities must mainly realize the safe of people and lead into the sustainable country development.

(ฉ)

สารบญ

เรอง หนา บทคดยอภาษาไทย (ก) บทคดยอภาษาองกฤษ (ค)

กตตกรรมประกาศ (จ)

สารบญ (ฉ) คาอธบายสญลกษณและคายอ (ฌ)

บทท ๑ บทนา ๑ ๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา ๑

๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑.๓ ปญหาท(ตองการทราบ ๔

๑.๔ ขอบเขตของการวจย ๔

๑.๕ คาจากดความของคาศพทท(ใชในการวจย ๔ ๑.๖ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยท(เก(ยวของ ๕

๑.๗ วธดาเนนการวจย ๙

๑.๘ ประโยชนท(คาดวาจะไดรบ ๙

บทท ๒ ประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง ๑๐ ๒.๑. ความเปนมาของประเพณลอยกระทงตามท( มรองรอยในคมภร

พระพทธศาสนา

๑๑

๒.๑.๑ ประเพณลอยกระทงตามท(มรองรอยในพระไตรปฎก ๑๑ ๒.๑.๒ ประเพณลอยกระทงตามท(มรองรอยในอรรถกถา ๑๔ ๒.๒ ความเปนมาของประเพณลอยกระทงในประเทศไทย ๑๖

๒.๒.๑ ประเพณลอยกระทงสมยกรงสโขทย ๑๖

๒.๒.๒ ประเพณลอยกระทงสมยกรงศรอยธยา ๒๐

๒.๒.๓ ประเพณลอยกระทงสมยกรงรตนโกสนทร ๒๓

(ช)

สารบญ (ตอ)

๒.๓ ความหมายและองคประกอบของประเพณลอยกระทง ๒๕

๒.๓.๑ ความหมายของประเพณลอยกระทง ๒๖ ๒.๓.๒ องคประกอบของประเพณลอยกระทง ๒๘

๒.๓.๓ องคประกอบของพธกรรม ๓๓

๒.๓.๔ ประเภทและขอบเขตของพธกรรม ๓๗ ๒.๓.๕ คณลกษณะขอบเขตและจดมงหมายของการลอยกระทง ๓๙ ๒.๓.๖ ขอบเขตและจดมงหมายของการลอยกระทง ๔๐

บทท ๓ คณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนา ๔๓ ๓.๑ คณคาของประเพณลอยกระทง ๔๔

๓.๑.๑ คณคาดานความเช(อ ๔๔

๓.๑.๒ คณคาดานความสามคค ๔๘ ๓.๑.๓ คณคาดานการสบสานอนรกษวฒนธรรมประเพณ ๕๑

๓.๑.๔ คณคาดานอนรกษส(งแวดลอม ๕๔

๓.๑.๕ คณคาดานเศรษฐกจและสงคม ๕๗ ๓.๒ หลกธรรมในพระพทธศาสนาท(ปรากฏในประเพณลอยกระทง ๖๐ ๓.๒.๑ หลกบชา ๒ ๖๑

๓.๒.๒ หลกความกตญDกตเวท ๖๗

๓.๒.๓ หลกสามคค ๗๒ ๓.๒.๔ หลกสงคหวตถ ๔ ๗๙

๓.๒.๕ หลกสาราณยธรรม ๖ ๘๔

บทท ๔ วเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงทมตอสงคมไทย ๘๘ ๔.๑ คณคาของความกตญDตอสงคมไทย ๘๙

๔.๒ คณคาของความสามคคตอสงคมไทย ๙๓

๔.๓ คณคาของการสรางความเขมแขงตอสงคมไทย ๑๐๓

(ซ)

สารบญ (ตอ)

๔.๔ คณคาของประเพณลอยกระทงในการเสรมสรางดานการทองเท(ยว ๑๑๐

๔.๕ คณคาของการอนรกษส(งแวดลอม ๑๑๒ ๔.๖ คณคาของการอนรกษวฒนธรรมประเพณ ๑๑๙

๔.๗ สรปวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงตอสงคม ๑๒๒

บทท ๕ สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ ๑๒๘ ๕.๑ สรปผลการวจย ๑๒๘

๕.๒ ขอเสนอแนะ ๑๓๒

๕.๒.๑ ขอเสนอแนะท(วไป ๑๓๒ ๕.๒.๒ ขอเสนอแนะในการทาวจยครG งตอไป ๑๓๔

บรรณานกรม ๑๓๕

ประวตผวจย ๑๔๔

บทท� ๑

บทนา

๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา

ในอรรถกถาไดกลาวถงรอยพระบาทไวหลายแหงและท�เก�ยวของกบพธจองเปรยงท�ทาวศรจฬาลกษณอางถงรองรอยท�มปรากฏในอรรถกถาปณโณวาทสตร มชฌมนกาย อปรปณณาสกความตอนหน� งวา...เพ�อสงเคราะหมหาชน พระศาสดาประทบอยสองสามวน เสดจเท�ยวบณฑบาตในหมบานพอคาแลวตรสส�งใหพระปณณะเถระกลบในระหวางทางมแมน5 าช�อนมมทา ไดเสดจไปถงฝ�งของแมน5 านมมทา นาคราชถวายการตอนรบพระศาสดาทลเสดจเขาสภพนาคไดกระทาสกการะบชาพระรตนตรย พระศาสดาทรงแสดงธรรมแกนาคราชน5นแลว เสดจออกจากภพนาค นาคราชน5นกราบทลขอวาไดโปรดประทานส�งท�พงบาเรอแกขาพระองคดวยเถด พระพทธเจา ขาพระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงบทเจดยรอยพระบาท ไวท�ฝ�งแมน5 านมมทา รอยพระบาทน5น เม�อคล�นซดมากถกปด เม�อคล�นเลยไปแลวกถกเปด กลายเปนรอยพระบาทท�ถงสกการะอยางใหญ เม�อพระศาสดาทรงออกจากน5นแลวกเสดจถงภเขาสจจพนธ ตรสกบพระสจจพนธวามหาชนถกเธอทาใหจมลงในทางอบาย เธอตองอยในท�น5 แหละ แกลทธของพวกคนเหลาน5 เสย แลวใหพวกเขาดารงอยในทางพระนพพาน แมทานพระสจจพนธน5น กทลช�อส�งท�จะตองบารง พระศาสดากทรงแสดงรอยพระบาทไวบนหลงแผนหนทบเหมอนประทบตราไวบนกอนดนเหนยวสดๆ ฉะน5น ตอจากน5นกเสดจไปถงพระเชตวนท�เดยว๑

พธลอยกระทงเดมเรยกวา “พระราชพธจองเปรยงชกโคม ลอยโคม” เปนพธของพราหมณ เพ�อบชา พระอศวร พระนารายณ และพระพรหม เม�อคนไทยนบถอพระพทธศาสนาจงรบพธชกโคมเพ�อบชาพระบรมสารรกธาต พระจฬามณ ณ สวรรคช5นดาวดงส ลอยโคมบชา พระพทธบาท ณ หาดทรายแมน5 านมมทานท หรอแมน5 าเนรพททา ในปจจบนของประเทศอนเดย สวนการลอยกระทงตามสายแมน5 า นางนพมาศ หรอทาวศรจฬาลกษณ พระสนมเอกของพระเจาอรณมหาราชหรอพระรวง เปนผคดประดษฐทากระทงเปนรปดอกบวแทนการลอยโคมถวายแดพระรวง เพ�อทรงลอยกระทงสกการะรอยพระพทธบาทท�แมน5 านมมทานท เม�อประพาสลาน5 า

๑ม.อ. (ไทย) ๑๔/๗๕๔/๓๖๑.

๒

ในคนเพญ เดอน ๑๒ อกท5งไดแตงลานาสาหรบขบรองถวาย ซ� งพระรวงใหถอเปนประเพณปฏบตต5งแตน5นมา จนสมยกรงศรอยธยา และสมยรตนโกสนทร๒

การบชาเปนหลกธรรมท�สาคญอยางหน� งในพระพทธศาสนา ท�สอนใหรจกการบชากราบไหวบคคลท�ควรบชา ส�งตางๆ ท�ควรบชา เพ�อเปนการใหรคณคาของบคคลหรอส�งของท�เราเก�ยวของดวย จะไดมองเหนความด ความสาคญ และการปฏบตตอส�งน5นตามความเหมาะสมไดดวยความจรงใจ ท5 งจะกอใหเกดแนวทางปฏบตตอกนในทางท�ดของสงคม ท5 งสามารถท�จะนามาประยกตใชในชวตประจาวนไดดวย การบชาดวยส� งของยงแฝงไปดวยหลกธรรมท�สาคญทางพระพทธศาสนา และเปนมงคลสงสดอยางหน� งในชวตของทกคนท�เกดความไมม�นคงทางจตใจ เพราะเหตวา “วธการท�แตละสงคม แตละวฒนธรรม จะนามาบาบดรกษาใจ เร� องของแตละวฒนธรรม เปนการสรรคสรางประเพณปฏบตของแตละวฒนธรรมไมมประเพณพธกรรมของสงคมใดดกวาประเพณพธกรรมของสงคมใด พธกรรมและแนวปฏบตในแตละสงคมวฒนธรรมเปนเร�องของคนในแตละสงคมน5น ทกสงคมวฒนธรรมมวธการจดการกบภาวะท�ไมม�นคงทางใจดงกลาวน5น”๓

จดเดนของพธกรรมการลอยกระทงเปนนกขตฤกษร�นเรงของคนท�วไป เม�อเปนพธหลวง เรยก “พระราชพธจองเปรยง ลดชดลอยโคมสงน5 า” ตอมาเรยก “ลอยพระประทป” พธน5 มมาต5งแตสมยสโขทย ดงปรากฏหลกฐานอยในหนงสอตารบทาวศรจฬาลกษณ และไดกระทาตอมาในสมยกรงศรอยธยาตลอดจนถงสมยกรงรตนโกสนทร พธลอยกระทงเดมทากนในวนเพญเดอน ๑๑ และวนเพญเดอน ๑๒ ปจจบนพธลอยกระทงเฉพาะวนเพญเดอน ๑๒ พธลอยกระทง สนนษฐานวาไดรบมาจากอนเดย ตามลทธพราหมณเช�อวา ลอยกระทงเพ�อบชาแมน5 าคงคาอนศกดL สทธL ของอนเดย และลอยเพ�อบชาพระผเปนเจาในศาสนาพระนารายณ ซ� งบรรทมสนธอยกลางเกษยรสมทรอกประการหน� งศาสนาพทธเช�อวา การลอยกระทงเปนการทาพธเพ�อตอนรบพระพทธเจาในวนเสดจจากเทวโลกสโลกมนษย ภายหลงจากทรงเทศนาโปรดพทธมารดาบนสวรรคช5นดาวดงส บางกเช�อวาเพ�อบชาพระบรมสารรกธาต ท�บรรจไวในพระจฬามณ พระเจดยบนสวรรค บางกวาเพ�อบชารอยพระพทธบาทท�ทรงประทบไว ณ หาดทราย รมฝ�งแมน5 านมมหานท ในแควนทกขณาบถของประเทศอนเดย (ปจจบนเรยกวาแมน5 าเนรพททา) บางทานกวา ลอยกระทงเพ�อขอบคณพระแม

๒คณะกรรมการศนยวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช, วฒนธรรมการลอยกระทง

ภาคใต, (นครศรธรรมราช : ศนยวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช, ๒๕๕๐), หนา ๓. ๓พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย. (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา,

๒๕๑๔), หนา ๒๗.

๓

คงคาท�ใหเราไดอาศยน5 ากนน5 าใช และขออภยพระแมคงคา ท�ท5งส�งปฏกลตางๆ ลงในน5 า เม�อถง วนเพญ เดอน ๑๒ ประชาชนจะจดทากระทงเปนรปตางๆ ดวยใบตอง หรอกาบใบตนพลบพลง หรอวสดอ�นๆ ประดบตกแตงกระทงใหสวยงามดวยดอกไมสดในกระทงจะปกธปเทยน บางทกใสสตางค หรอหมากพลลงไปดวย สมยกอนในพธลอยกระทงมการเลน สกวาเลนเพลงเรอและมแสดง มหรสพประกอบงานมการประกวด นางนพมาศ ประกวด กระทงและรวมกนลอยกระทง โดยการจดธปเทยน กลาวอธษฐานตามท�ใจปรารถนา และปลอยกระทงใหลอยไปตามแมน5า๔

ดานศาสนาเปนการชวยกนรกษาทานบารงศาสนา ทางภาคเหนอของประเทศไทย ประเพณการลอยกระทง จดข5นเพ�อเปนการบชารอยพระพทธบาทของพระพทธเจา และยงจดใหมการทาบญทาทาน การปฏบตธรรมและฟงเทศนดวย คณคาตอครอบครวทาใหสมาชกในครอบครวไดทากจกรรมรวมกน เชน การประดษฐกระทงนาไปลอยน5 าเพ�อแสดงความกตญQกตเวทตอน5 าท�ใหคณประโยชนแกเรา บางทองถ�นจะลอยเพ�อเปนการแสดงความระลกถงบรรพบรษอกดวย คณคาตอชมชน ทาใหความสมครสมานสามคคในชมชน เชน รวมกนคดประดษฐกระทงเปนการสงเสรมและสบทอดศลปกรรมดานฝมออกดวยท5งยงเปนการพบปะสงสรรค สนกสนานร�นเรงบนเทงใจรวมกนคณคาตอสงคมเศรษฐกจ ทาใหมความเอ5ออาทรตอส�งแวดลอมโดยการชวยกนรกษาความสะอาดแมน5 าลาคลอง โดยขดลอก เกบขยะ ในแมน5 าลาคลองใหสะอาด และไมท5งส�งปฏกลลงในแมน5าลาคลองอกดวย ตลอดถงการใชจายเงนทองในชวงวนลอยกระทง บางแหงเงนสะพดมากกวารอยลาน เชน ทางจงหวดท�เปนแหลงทองเท�ยวใหญๆ ของประเทศ๕

จากการกลาวมาขางตนเก�ยวของกบความเปนมาของประเพณลอยกระทง ผวจยเหนวาเปนเร�องท�นาสนใจควรไดรบการศกษาเปนอยางย�ง เน�องจากวาสารสาคญของประเพณลอยกระทงในสงคมไทยท�ไดสบทอดปฏบตกนมาเปนเวลายาวนานต5งแตสมยกรงสโขทยเปนราชธาน และ เปนมรดกทางวฒนธรรมท�อนชนคนรนหลงตองตระหนกถงความสาคญ และควรแกการอนรกษไวเพ�อเปนกรอบในการอนรกษและพฒนาประเพณอนดงามของชาตใหย �งยนสบไป

๔อมรา พงศศาพชญ, วฒนธรรมศาสนาและชาตพนธวเคราะหสงคมไทยตามแนวมานษยวทยา,

(กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๗๕. ๕สานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต, เทศกาลและประเพณไทย, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพกรมการศาสนา, ๒๕๒๗), หนา ๘๕.

๔

๑.๒ วตถประสงคของการวจย

๑.๒.๑ เพ�อศกษาประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง ๑.๒.๒ เพ�อศกษาคณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะ

พระพทธศาสนา ๑.๒.๓ เพ�อวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทย

๑.๓ ปญหาท�ตองการทราบ

๑.๓.๑ ประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทงเปนอยางไร ๑.๓.๒ คณคาและหลกธรรมประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนามอะไรบาง ๑.๓.๓ คณคาของประเพณลอยกระทงท�มอยในสงคมไทยเปนอยางไร

๑.๔ ขอบเขตการวจย

การวจยน5 มจดประสงคท�จะศกษาประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทงท� มรองรอยขอมลตามท�มหลกฐานในพระไตรปฎก อรรถกถา และประเพณลอยกระทงในประเทศไทย สวนคณคาดานตางๆ ของประเพณลอยกระทง พรอมท5 งหลกธรรมในทศนะพระพทธศาสนา ซ� งสามารถนามาสอดแทรกในพธกรรมใหเกดผลดเพ�อสงเสรมความกตญQกตเวทตอบพการชน ในการบชาบคคลท�ควรบชา ท5งดานความสามคค วฒนธรรมประเพณ การอนรกษส�งแวดลอมและสบสานประเพณอนดงามของไทย อยางย �งยน

๑.๕ คาจากดความของศพทท�ใชในการวจย

คณคา หมายถง ส�งท�ทรงไวซ� งประโยชนตอสวนรวม ในส�งใดส�งหน� ง ท�ทกคนไดอนรกษ สบทอด และสบสานมาอยางชานาน

ประเพณ หมายถง ความประพฤตท�ชนหมหน�งอยในท�แหงหน�งถอเปนแบบแผนกนมาอยางเดยวกน และสบตอกนมานาน หากใครในหมชนน5นประพฤตออกนอกแบบ ถอวาปฏบตผดตามหลกประเพณ หรอผดจารตประเพณของสงคมไทย

การลอยกระทง หมายถง ประเพณบชารอยพระพทธบาท แสดงความสานกบญคณของแหลงน5 า ซ� งมความสาคญตอการดารงชวต และเปนการบชาพระแมคงคาเทวตามความเช�อแตโบราณดวยกระทง ดอกไม ธป เทยน ประกอบกบส�งประดษฐจากธรรมชาตท�ลอยน5าได

๕

๑.๖ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยท�เก�ยวของ

ก. เอกสารท�เก�ยวของ

๑.๖.๑ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวรชกาลท� ๕ ไดใหรายละเอยดไวในพระราชพธ ๑๒ เดอนโดยทรงอธบายไววา “การลอยพระประทปลอยกระทงน5 เปนนกขตฤกษท� ร�นเรงท�วไปของชนท5งปวงท�วไป ไมเฉพาะแตการหลวง แตจะนบวาเปนพระราชพธอยางใดกไมได ดวยไมไดมพธสงฆพธพราหมณอนใดเก�ยวเน�องในการลอยพระประทปน5น เวนไวแตจะเขาใจวาตรงกบคาท�วาลอยโคมลงน5าเชนท�กลาวมาแลว แตควรนบไดวาเปนราชประเพณซ� งมมาในแผนดนสยามแตโบราณ”๖

๑.๖.๒ อานนท อาภาภรมย ไดใหรายละเอยดในหนงสอ “สงคมวฒนธรรมและประเพณไทย” ในคาอธบายเก�ยวกบประเพณสรปไดวา ประเพณ หมายถง “ขนบธรรมเนยม แบบแผน” และแบงออกเปน ๓ ประเภท คอ ๑) จารตประเพณ (Mores) เปนประเพณท�มความสาคญตอสวสดภาพของสงคมและมลกษณะบงคบใหสมาชกของสงคมตองปฏบตหรองดเวนปฏบต หากผใดฝาฝนกจะมความผดตามท�จารตประเพณไดกาหนดโทษเอาไว เชน สงคมไทยมจารตประเพณกาหนดใหพอแมมหนาท�เล5ยงดลกของตน หากพอแมคนใดละเลยไมปฏบตกจะมความผด ๒) ขนบประเพณ (Institution) เปนประเพณท�สงคมไดวางไวเปนระเบยบแบบแผนท5งโดยตรง คอ ระเบยบวางไวอยางชดเจน เชน ประเพณทาบญเล5ยงพระ ๓) ธรรมเนยมประเพณ (Convention) เปนประเพณเก�ยวกบเร�องธรรมดาท�วไป ไมคอยมความสาคญเทาใดนก จะปฏบตหรอไมปฏบตกได หากใครไมปฏบตกจะถกดหม�น ดแคลนวาไมมมารยาท เชน การแตงกายไมถกกาลเทศะ๗

๑.๖.๓ มหาสลา วระวงศ นกอกษรศาสตรชาวลาวไดใหรายละเอยดในหนงสอ “พงศาวดารลาว”ไดนยามสรปไดวา “ประเพณ หมายถง จารตประเพณอยางหน� งอยางใดท�เปนวฒนธรรมของชาต ซ� งคนท5งหลายยอมรบวาดวาชอบแลวปฏบตสบตอกน”๘

๖จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, พระราชพธตรยมพวาย-ตรปวาย (จากพระราชพธ

๑๒ เดอน). (พระนคร : โรงพมพพระจนทร, ๒๔๗๗), หนา ๒๒. ๗อานนท อาภาภรมย, สงคมวฒนธรรมและประเพณไทย, (กรงเทพมหานคร : แพรวทยา, ๒๕๑๙),

หนา ๗๖. ๘มหาสลา วระวงศ. พงศาวดารลาว. (เชยงใหม : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะ

สงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๓๒), หนา ๑๖๘.

๖

๑.๖.๔ เสาวภา ไพทยวฒน ไดใหรายละเอยดในหนงสอ “พ5นฐานวฒนธรรมไทย” ไวสรปไดวา “ประเพณเปนเร�องสวนรวม เปนนสยของชมชนท�จะตองชวยกนทาเปนคณะ เปนส�งท�ตองทาตามกาหนดเวลาแนนอน หากงดเวนไมทาจะเกดความไมสบาย อาจจะเกดอาเพศท5งหมบานและประสบภยกนท5งเมอง”๙

๑.๖.๕ อมรา พงศาพชญ ไดกลาวถงองคประกอบของศาสนาท�ยดถอปฏบต ผลการศกษาพบวา ๑) ศาสนาตองมส�งเคารพบชาสงสด ๒) มความเช�อและศรทธา ๓) มความขลงในพธกรรม ๔) มความศกดL สทธL ๕) มพธกรรม ๖) มกฎเกณฑใหผเล�อมใสปฏบตตาม ๗) มศาสนาผ ประกอบพธกรรมและสบทอดเจตนารมณ และยงไดเสนอแนวคดท�กลาววา ชาวบานมพธกรรมเปนองคประกอบท�สาคญ ซ� งพธกรรมเกดข5นจากพทธศาสนาและเกดข5นจากไสยศาสตร บทบาทของศาสนาและพธกรรม จงไมสามารถแยกออกจากกนได หนาท�ของศาสนาและพธกรรมชวยสรางความเปนอนหน� งอนเดยวกนในสงคม ทาใหเกดความเช�อปรบเปล�ยนไปตามสภาพสงคมชวยลดความขดแยงทางการเมองและการปกครอง อทธพลของศาสนาและพธกรรม ทาใหคานยมของสงคมเปล�ยนแปลงไปในระดบท�สงคมยอมรบปฏบตตาม๑๐

โดยสรป สาเหตของความเช�อ เกดจากปรากฏการณธรรมชาตท�มนษยไมสามารถอธบายไดดวยเหตผล ทาใหเช�อวาส�งแวดลอมมชวตและอานาจลกลบแฝงอย ทาใหเกดความรสกไมม�นคงในอารมณ ซ� งมผลตอพฤตกรรมท�ตองปฏบตตามกฎเกณฑและขอหามตางๆ ท�จะตองปฏบตตอส�งแวดลอมและธรรมชาต ไปจนถงบทลงโทษตอบคคลในสงคมท�ละเมดตอกฎเกณฑของสงคม อทธพลของความเช�อท�เหนชดเจนอกอยางคอ การประกอบพธกรรม และวตถหรอสถานท�ท�เช�อกนวาเปนท�สถตของวญญาณและส� งศกดL สทธL ท5 งหลาย สถานท�ท�ใชในการประกอบพธกรรมเพ�อแสดงออกถงความเคารพตอส�งศกดL สทธL ดงกลาว ความเช�อยงมผลตอประเพณตางๆของสงคมท�เปนแบบแผนใหประพฤตปฏบตรวมกนของคนในสงคม ทาใหมความรสก มอารมณรวมกน มความเปนเจาของรวมกนมการใชประโยชนรวมกน และมการดแลรกษารวมกน เปนผลใหโครงสรางทางสงคมมความเขมแขงทาใหสงคมมความสงบสขและสามารถพฒนาไปในแนวทางท�ดข5น

๙เสาวภา ไพทยวฒน, พ<นฐานวฒนธรรมไทย, (กรงเทพมหานคร : สถาบนราชฏเขต ๘, ๒๕๓๘), หนา ๙๔. ๑๐อมรา พงศศาพชญ, วฒนธรรมศาสนาและชาตพนธวเคราะหสงคมไทยตามแนวมานษยวทยา,

(กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๔๙-๖๑.

๗

ข. งานวจยท�เก�ยวของ

๑.๖.๖ ศรศกร ว ล ลโภดม นกคนควาทางดานวฒนธรรมและโบราณคดใหรายละเอยดในหนงสอช�อ “แองอารยธรรมอสาน” ของไทยสรปไดวา “ความเช�อเปนส�งท�ทาใหมความม�นใจและมกาลงใจข5น ถาหากขาดส�งเหลาน5 เสยแลวกไมอาจทาอะไร ใหบรรลเปาหมายท�ดได ดงน5นความเช�อจงเปนสวนหน� งของความเปนมนษย มนษยทกรปทกวย ทกแหงตางกสมพนธกบความเช�อท5งน5น การทาอะไรยอมมความเช�อปะปนอยเสมอ”๑๑

๑.๖.๗ วญQ ผลสวสดL นกวจยทางวฒนธรรมของไทยใหรายละเอยด การวจยทางวฒนธรรมใหทศนะสรปไดวา “ความเช�อ หมายถง การยอมรบ นบถอ หรอยดม�น ในส�งใดส�งหน�งของมนษย ท5งท�ส� งน5นมตวตนหรอไมมตวตนกตาม การยอมรบนบถอน5 อาจมหลกฐานอยางเพยงพอท�จะพสจนไดหรออาจจะไมมหลกฐานท�จะนามาใชพสจนใหเหนจรงเก�ยวกบส�งน5นกได”๑๒

๑.๖.๘ วฒนธรรมจงหวดสกลนคร ไดใหรายละเอยดไวในหนงสอช�อ “วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญาจงหวดสกลนคร” ผลการศกษาพบวา “ความเช�อ” (Beliefs) และพธกรรม (Rites) เปนส�งท�มความหมายสมพนธกนอยางแยกไมออก เน�องจากความเช�อเปนเร�องของสภาวะทางดานความคดท�ประกอบดวย ส�งท�เปนตวแทนความคดน5นๆ สวน พธกรรม เปนเร�องของแบบพธการในการกระทาตางๆ ตามแนวความเช�อน5น ซ� งเปนกลวธนาไปสเปาหมายท�ตองการ คอจะไดมาซ� งส�งท�เราตองการน5น จาท�เราจะตองกระทาและในการกระทาน5นๆ กบเร� องน5นๆ ส� งอนเปนตวแทนแหงความเช�อกยอมจะดลบนดาลหรอชวยใหบรรลผลตาม ความเช�อ หรอตามความตองการของเรา อนทผลทาใหเกดความสขความสบายใจ”๑๓

๑.๖.๙ วจตรา อาจวชย ไดศกษา เร� อง “การพฒนาแผนบรณาการและหนงสอเรยนภาษาไทยเพ�อจดกจกรรมการเรยนรแบบมงประสบการณภาษา เร�องลอยกระทงช5นประถมศกษาปท� ๒” ผลการศกษาพบวา “การจดกจกรรมการเรยนรดวยแผนบรณาการเพ�อจดกจกรรมการเรยนรภาษาไทยแบบมงประสบการณภาษา เร� องลอยกระทง กลมสาระการเรยนรภาษาไทยช5 น

๑๑ศรศกร วลลโภดม, แองอารยธรรมอสาน, (กรงเทพมหานคร : มตชน, ๒๕๔๐), หนา ๑๕. ๑๒วญQ ผลสวสดL . การวจยทางวฒนธรรม, (มหาสารคาม : สถาบนวจยศลปะและวฒนธรรมอสาน

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, ๒๕๓๗), หนา ๑๘๘. ๑๓วฒนธรรมจงหวดสกลนคร, วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตรเอกลกษณและภมปญญา

จงหวดสกลนคร, (สกลนคร : สกลนครการพมพ, ๒๕๔๒), หนา ๖๐-๗๑.

๘

ประถมศกษาปท� ๒ ทาใหนกเรยนไดฝกปฏบตกจกรรมอยางหลากหลาย จนเกดความชานาญในการใชภาษา และยงทาใหนกเรยนกลาพด กลาแสดงออก มความเปนผนาเพ�มข5น”๑๔

๑.๖.๑๐ ฝายวชาการ สานกพมพโอเดยนสโตร, (ดนย ไชโยธา บรรนาธการ) ไดใหแนวคดไว ในหนงสอช�อ “สงคม วฒนธรรม และประเพณ” ผลศกษาพบวา “ชาตไทยเปนชาตอสระมาแตโบราณ มวฒนธรรมและประเพณประจาชาตยดถอปฏบตสบเน�องกนมาเปนลาดบ และ คนไทยมความเคารพบรรพบรษ มความเช�อเร� องผและวญญาณ ฉะน5น ขนบประเพณและธรรมเนยมประเพณบางอยางมเร�องของบรรพบรษเจอปนอย ประเพณเปนส�งท�นยมประพฤตปฏบตสบๆ กนมาจนเปนแบบแผนขนบธรรมเนยม และประเพณ ถกแบงเปน ๔ คอ ๑) ประเพณในครอบครว เชน ประเพณท�เก�ยวของกบชวตหรอถนนชวตของคนไทยต5งแตเกดจนตาย ๒) ประเพณสวนรวมตามเทศกาล เปนประเพณท�ประชาชนสวนใหญนยมปฏบตรวมกน เชน ประเพณสงกรานต ประเพณลอยกระทงตามเทศกาลเปนตน ๓) ประเพณเก�ยวกบการแตงกาย คนไทยแตละภาคมลกษณะการแตงกายด5งเดมของตนประจาทองถ�น เชน ภาคเหนอ ภาคอสาน ภาคกลาง ภาคใตเปนตน ๔) ประเพณเก�ยวกบอาชพ อาชพเปนของทองถ�นน5นๆ และสบสานกนแบบประเพณอยางยาวนาน ๕) ประเพณการเลนในวนนกขตฤกษ เชน ภาคเหนอในงานเทศกาลสงกรานต มการเลนสาดน5 า การแหครว แอวชอ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ มการเลนหมอแคน หมอลา ภาคกลางม เพลงเรอ เพลงเก�ยวขาว เพลงอแซว ๖) ประเพณการทาบญ ในวนสาคญตางๆ ๗) ประเพณการรบประทานอาหาร๑๕

จากการศกษาจากเอกสารและงานวจยตามท�กลาวมานบไดวา เปนปทฏฐานท�สาคญย�ง ซ� งผศกษาไดนาทศนะบางเร�องบางตอนมากลาวขางตน ถอเปนกรอบของการนาเสนอผลงานท�ไดจากการศกษามาตามลาดบ โดยเนนท�หลกคาสอนในทางพระพทธศาสนาหลกเปนสาคญ และเพ�อใหมความสมบรณของเน5อหา เอกสารและงานวจยตามท�กลาวมา ท5งท�ไมไดเอยถงนบวาเปนกรอบของการวจยเปนอยางดในการนาเสนอผลงานในบทตางๆ ตอไปตามลาดบ

๑๔วจตรา อาจวชย, “การพฒนาแผนบรณาการและหนงสอเรยนภาษาไทยเพ�อจดกจกรรมการเรยนร

แบบมงประสบการณภาษา เร�องลอยกระทง ช5นประถมศกษาปท� ๒”, วทยานพนธปรญญาการศกษามหาบณฑต

สาขาวชาหลกสตรการสอน, (มหาสารคาม : บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาสารคาม, ๒๕๔๗), หนา ๒. ๑๕ฝายวชาการ สานกพมพโอเดยนสโตร. (ดนย ไชโยธา บรรณาธการ). สงคมวฒนธรรม และ

ประเพณไทย. (กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๔๖), หนา ๑๑๖ – ๑๒๒.

๙

๑.๗ วธดาเนนการวจย

การวจยคร5 งน5 เปนการศกษาเอกสาร (Documentary Research) โดยดาเนนการ ดงน5

๑.๗.๑ ศกษาขอมลจากเอกสารช5นปฐมภม ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ๑.๗.๒ ศกษาขอมลจากเอกสารช5นทตยภม ไดแก เอกสารงานวจยตางๆ ท�เก�ยวของกบ

ประเพณลอยกระทง ๑.๗.๓ รวบรวมขอมลท5งจากคมภรทางพระพทธศาสนา และเอกสารงานวชาการ

ตางๆ ท�เก�ยวของกบประเพณลอยกระทงนามาวเคราะหใหเหนถงคณคาของประเพณลอยกระทง ๑.๗.๔ สรปผลการศกษา และนาเสนอขอมลคณคาประเพณลอยกระทงเพ�อนาไปส

การพฒนาในดานการสงเสรมวฒนธรรมประเพณ ตลอดท5งการเผยแผธรรมทางพระพทธศาสนา

๑.๘ ประโยชนท�ไดรบจากการวจย

๑.๘.๑ ทาใหทราบประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง ๑.๘.๒ รคณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนา ๑.๘.๓ สามารถประยกตคณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทย

(จ)

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธฉบบน� สาเรจลงไดดวยดกเพราะความชวยเหลอของบคคลหลายฝายซ+ งผวจ ย จะขอระบนามเพ+อเปนการแสดงความขอบคณเปนอยางสงมา ณ โอกาสน� ดวย ไดแก พระมหาสทตย อาภากโร,ดร. ท+เมตตามาเปนประธานสอบวทยานพนธ และพระมหาวรญ7 วร77, ดร. , ผศ.อานนท เมธวรฉตร, ผศ.ดร.วรกฤต เถ+อนชาง, อาจารยท+ปรกษา และ รศ.ใหม เฉตรไธสง ผทรงคณวฒ ซ+ งไดเมตตาเปนคณะกรรมการสอบปองกนวทยานพนธทกทานท+ชวยเหลอใหคาแนะนาและตรวจแกวทยานพนธจนลลวงสมบรณดวยด

ขอกราบขอบคณพระเดชพระคณพระเทพปรยตเมธ (สฤษฏ@ สรธโร, ผศ.ดร.) ผอานวยการวทยาลยสงฆนครสวรรค ท+มความเมตตานเคราะหใหคาปรกษา และใหกาลงใจเพ+ออานวยความสะดวกมาโดยตลอด

ขอกราบขอบพระคณ พระราชพฒเมธ(สมชาย จนทสาโร), พระราชวชรเมธ (วระ วรป7โญ ผศ.ดร.), พระมหาสวรรณ สวณโณ, พระสวรรณฐา อนท รยสวโร, ศ.ดร.กาญจนา เงารงษ, รศ.บญเรอง อนทวรนต นายสมศกด@ ลขสทธ@ และนายศรายธ ป+ นประทป ซ+ งทกทานท+ไดกรณาใหความเมตตานเคราะห ใหคาปรกษา ใหกาลงใจ และใหการสนบสนนมาโดยตลอด

อน+ ง งานวจยฉบบน�คงจะสาเรจลงไมไดหากไมไดรบการสนบสนนดานขอมลท+เปนเอกสาร ผวจยตองขอขอบคณเจาหนาท+ประจาหองสมด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาลยสงฆนครสวรรค รวมถงทานผเปนเจาของผลงานทางวชาการอนทรงคณคาทกทานท+ผวจยไดนามาประกอบงานวจยฉบบน�

ขอบชาพระคณ โยมพอสเทพ เช�อเงนเดอน โยมแมเขมทพย เช�อเงนเดอน บพการผใหกาเนด หลวงพอพระครวจารณวรธรรม เตชวโร (กมล) ,พระอปชฌายอาจารยและญาตพ+นอง ทกท านท+ ม สวนรวมในก ารวจย ค ร� ง น� ขอขอบค ณและเจ รญพรเพ+ อนน สต ส าขาวช าพระพทธศาสนามหาบณฑต ทกรป/คน ท+เอาใจใสสอบถามและใหกาลงใจดวยความหวงใยซ+ งกนและกนมาโดยตลอด

พระครพสณฑกจจาทร ธมมกาโม สงหาคม ๒๕๕๔

(ฌ)

คาอธบายสญลกษณและคายอ

การใชอกษรยอ อกษรยอช�อคมภรในวทยานพนธน� ใชอางองจากคมภรพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบ

มหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐ และฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เฉลมพระเกยรตพระนางเจาสรกต4 พระบรมราชนนาถ พทธศกราช ๒๕๓๙ ดงน�

พระวนยปฎก

ว.มหา. (ไทย) วนยปฎก มหาวภงคปาล (ภาษาไทย) ว.ม. (บาล) วนยปฎก มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ว.ม. (ไทย) วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) ว.จ. (ไทย) วนยปฎก จฬวรรค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

ท.ม. (บาล) สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ท.ม. (ไทย) สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ท.ปา. (บาล) สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฎกวคคปาล (ภาษาบาล) ท.ปา. (ไทย) สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฎกวรรค (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) ส.น. (ไทย) สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) ส.ข. (ไทย) สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) ส.ม. (ไทย) สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) อง.ตก. (ไทย) สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) อง.ตก. (บาล) สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนปาต ปาล (ภาษาไทย) อง.จตกก. (ไทย) สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ป?จก. (ไทย) สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) อง.สตตก. (ไทย) สตตนตปฎก องคตตรนกาย สตตกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทสก. (ไทย) สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนบาต (ภาษาไทย)

(ญ) ข.ข. (ไทย) สตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ (ภาษาไทย) ข.ธ. (ไทย) สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ข.อต. (ไทย) สตตนตปฎก ขททกนกาย อตวตตกะ (ภาษาไทย)

พระอภธรรม

อภ.ป. (ไทย) อภธรรมปฎก ปคคลบญญต (ภาษาไทย) อภ.ก. (ไทย) อภธรรมปฎก กถาวตต (ภาษาไทย)

คายอเก$ยวกบพระไตรปฏก การอางองพระไตรปฎกฉบบภาษาไทย ใชระบช�อคมภร และระบถง เลม/ขอ/หนา

ตามลาดบ เชน ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๕ หมายถง การอางองน�นระบถงคมภร พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลมท� ๑๐ ขอท� ๔๐๒ หนาท� ๓๓๕

บทท� ๒

ประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง

ประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง ท�ถอปฏบตสบกนมาไดเกดจากการอนเชญคมภรพระพทธศาสนามาประดษฐานไวในประเทศไทยสมยกรงสโขทย โดยมพระรวงเจา (พระเจาอรณราช) ทรงเปนผมศรทธาในทางพระพทธศาสนา และสบเน�องดวยพระสนมเอก กลาวคอทาวศรจฬาลกษณ ผมความศรทธาในพระศาสนาเชนกนไดศกษาคมภรพระพทธศาสนาอยางลกซ7 ง จงไดคดคนประดษฐโคมประทปสาหรบสกการบชาในวนเพญเดอน ๑๒ จงนบไดวาเปนตนตารบของประเพณการลอยกระทงในประเทศไทย แมไมปรากฏชดเจนวาประกอบมาต7งแตเม�อไร และเทาท�มหลกฐานคนพบ คอ ต7งแตกรงสโขทยเปนราชธาน โดยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงสนนษฐานไววา “เดมทเดยวเปนพธของพราหมณ กระทาเพ�อบชาพระผเปนเจาท7งสามพระองค ไดแก พระอศวร พระนารายณ และพระพรหม”๑ ตอมาไดถอปฏบตตามแนวทางพระพทธศาสนาโดยปรบเปล�ยนความคดใหเขากบคาสอนทางพระพทธศาสนา คอมประเพณการชกโคม เพ�อบชาพระบรมสารรกธาต พระจฬามณในช7นดาวดงส และบชารอยพระพทธบาท ซ� งไดประดษฐาน ณ หาดทรายแมน7 านมมทานท ท�พญานาครกษาอยบนยอดภเขาสวรรณมาล ยอดภเขาสวรรณบรรพต และท�ยอดภเขาสมณกฏ๒

สาหรบประเพณลอยกระทงสมยสโขทยน7น นางนพมาศพระสนมของพระรวงไดคดคนทากระทงถวาย เปนรปดอกบว และรปลกษณแบบตางๆ ใหทรงลอยตามสายน7 าไหล พระรวงเจาทรงพอพระราชหฤทยกระทงดอกบวของนางนพมาศเปนอยางมากจงโปรดใหถอเปนเย�ยงอยาง และปฏบตสบตอกนมาจนปจจบน และกาลตอมาการถอปฏบตตามแนวคดของทาวศรจฬาลกษณ กเปนท�นยมอยางแพรหลายไปท�วทกๆ ภาค ของประเทศไทย ซ� งแฝงไวในคตความเช�ออยางเปนรปแบบ แตการทาพธน7นบางแหงอาจจะไมเหมอนคร7 งกรงสโขทยทกอยาง เพราะไดเปล�ยนแปลงไปตามวฒนธรรมของแตละภาค แตจดประสงคของการลอยกระทงน7นมความเหมอนกน

๑จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, พระราชพธ ๑๒ เดอน, (กรงเทพมหานคร: แพรพทยา,

๒๕๑๔), หนา ๒๕. ๒ส. ธรรมภกด, ประเพณฉบบพระมหาราชคร, (กรงเทพมหานคร : พมพท� ร.พ. ส.ธรรมภกด,

๒๕๑๑), หนา ๓๔๒.

๑๑

๒.๑ ความเปนมาของประเพณลอยกระทงตามท�มรองรอยในคมภรพระพทธศาสนา

ดงท�ทราบแลววา ประเพณลอยกระทงในสงคมไทยถอเปนประเพณสาคญอยางหน� งของชาตไทย และเปนประเพณระดบชาตท�มความเก�ยวของกบวถชวตของคนในชาต ซ� งไดปฏบตสบทอดกนมาต7งแตบรรพกาลมากกวา ๗๐๐ ป และอยคกบสงคมไทยมาโดยตลอด พรอมกนน7 ไดมววฒนาการดานรปแบบ และลกษณะการประกอบพธลอยกระทงมาอยางตอเน�อง จงทาใหเหนคณคาตอสงคมอยางมากมาย โดยเฉพาะไดสงเสรมความสามคค ความมระเบยบวนย ความรกใครในสถาบนครอบครว การสงเสรมคณภาพชวต การอนรกษสภาพแวดลอม การสงเสรมสงคมเศรษฐกจ การทองเท�ยว กลาวคอ เทศกาลลอยกระทงน7นมชาวตางชาตมากมายหล�งไหลมาเท�ยวชมความงามของการจดงานแตละภมภาคตามพ7นท�จงหวดน7นๆ

สาหรบความเปนมาของประเพณลอยกระทงตามท�ไดศกษาคนความา และคนพบรองรอยปรากฏหลกฐานในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท โดยประการแรก คอมรองรอยในพระไตรปฎก และประการตอมา คอมรองรอยในอรรถกถา โดยมคาอธบายตามลาดบ ดงน7

๒.๑.๑ ประเพณลอยกระทงตามท�มรองรอยในพระไตรปฎก

ในคมภรพระไตรปฎกน7 น ไดมรองรอยปรากฏหลกฐานซ� งมความเก�ยวของกบประเพณลอยกระทงพอเปนเคามลดงมใจความสาคญใน ปณณสตร สงยตตนกาย สฬายตนวรรค มขอสรป ดงน7

พระศาสดาประทบอยในท�น7น น�นเองตลอดเจดวน เพ�อสงเคราะหมหาชนพออรณข7นกไดปรากฏอยในมหาคนธกฎน7นเอง ในท�สดแหงพระธรรมเทศนาเจดวน การตรสรธรรมไดมแกสตว ๘๔,๐๐๐ พระองค ประทบอย ณ ท�น7นเจดวน เสดจเท�ยวบณฑบาตใน วานชคาม ใหพระปณณเถระกลบดวยตรสส�งวา เธอจงอยในท�น7 แล ไดเสดจไปยงฝ�งแมน7 านมมทานท อนมอยโดยลาดบ พระยานาคนมมทา กระทาการตอนรบพระศาสดา ใหเสดจเขาไปสภพนาค ไดกระทาสกการะตอพระรตนตรย พระศาสดาแสดงธรรมแกพระยานาคน7 น แลวออกจากภพนาค พระยานาคน7 นออนวอนวาขาแตพระองค ผเจรญ ขอพระองคจงประทานส�งท�ควรสละแกขาพระองคพระผมพระภาคเจาทรงแสดงเจดย คอรอยพระบาทไว ณ ฝ�งแมน7 านมมทานท เจดย คอรอยพระบาทน7น เม�อคล�นหลากมาๆ ยอมปด เม�อคล�นไปแลวยอมเปดออก ความถงพรอมดวยมหาสกการะไดมแลว พระศาสดาเสดจออกจากท�

๑๒

น7น แลวเสดจไปยงสจจพนธบรรพต ตรสกะสจจพนธภกษวา เธอทาใหมหาชนหย�งลงไปในทางอบาย เธอจงอยในท�น7 แหละ ใหชนเหลาน7นสละลทธเสยแลว ใหดารงอยในทางแหงพระนพพาน ฝายพระสจจพนธภกษน7น ทลขอขอท�ควรประพฤต พระศาสดาแสดง พระเจดย คอ รอยพระบาทท�หลงแผนหนแทงทบ เหมอนรอยตรา ท�กอนดนเหนยวเปยก แตน7นกเสดจกลบพระวหารเชตวนตามเดม๓

จากพระสตรน7 ไดแสดงใหเหนรองรอยท�เปนเคามลวา ประเพณการลอยกระทงไดเร�มมข7นแตบดน7นมาจนปจจบน โดยเฉพาะไดเปนแนวสบทอดปฏบตบชาสบมาของประเทศตางๆ ท�นบถอพระพทธศาสนาอยางประเทศไทย ดวยเหตน7 การท�ปฏบตสบทอดกนมาอยางยาวนานน7น ซ� งคตความเช�อศรทธาในเร�องการลอยกระทง เพราะเปนการสกการบชาคณของพระพทธองค ทรงไดประดษฐานซ� ง “พระเจดย” หรอ “รอยพระพทธบาท” ณ แมน7 านมมทานท ตามคาขอของพระยานาค ท�มความศรทธาเล�อมใสในคาสอนของพระบรมศาสดา ดงจะเหนไดจากคาขอออนวอนของพระยานาควา “ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระองคจงประทานส�งท�ควรสละแกขาพระองค”

อยางไรกตาม ช�อของแมน7า ดงท�ปรากฏในพระไตรปฎกดงกลาว ยงมรายละเอยดอยในสองพระสตร ไดแก ปณโณวาทสตร มชฌมนกาย และ ปณณสตร ไดกลาวถงเร� องเดยวกน โดยเฉพาะกลาวถง พระปณณะ ไปเผยแผพระพทธศาสนาท�สนาปรนตะชนบท ซ� งเปนถ�นท�อยของคนดราย กอนท�จะไปเผยแผพระพทธศาสนาน7น พระพทธเจาทรงถาม พอสรปวา...

ดกรปณณะ พวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทเปนคนดรายนก พวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทเปนคนหยาบคายนก ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกดา บรภาษเธอในท�น7น เธอจกคดอยางไร

ขาแตพระองคผเจรญ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกดา บรภาษขาพระองคในท�น7น ขาพระองคจกคดอยางน7 วา มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดหนอ มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดจรงหนอ ท�ไมประหารเราดวยฝามอ ขาแตพระผมพระภาค ในเร�องน7ขาพระองคจกคดอยางน7

ปณณะ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกประหารเธอดวยฝามอ ในเร�องน7 เธอจกคดอยางไร ขาแตพระองคผเจรญ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกประหารขาพระองคดวย ฝามอ ในเร�องน7 ขาพระองคจกคดอยางน7 วา มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดหนอ มนษยชาว

๓ส.สฬา. (ไทย) ๔/๑๑๗/ ๑๓๐-๑๓๑.

๑๓

สนาปรนตชนบทเหลาน7 ดจรงหนอ ท�ไมประหารเราดวยกอนดน ขาแตพระผมพระภาค ในเร�องน7 ขาพระองคจกคดอยางน7

ปณณะ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกประหารเธอดวยกอนดน ในเร�องน7 เธอจกคดอยางไร ขาแตพระองคผเจรญ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกประหารขาพระองคดวยกอนดน ในเร�องน7 ขาพระองคจกคดอยางน7วา ‘มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดหนอ มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดจรงหนอ ท�ไมประหารเราดวยทอนไม’ ขาแตพระผมพระภาค ในเร�องน7ขาพระองคจกคดอยางน7 ขาแตพระสคต ในเร�องน7ขาพระองคจกคดอยางน7

ปณณะ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกประหารเธอดวยทอนไม ในเร�องน7 เธอจกคดอยางไร ขาแตพระองคผเจรญ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกประหารขาพระองคดวยทอนไม ในเร�องน7ขาพระองคจกคดอยางน7วา มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดหนอ มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดจรงหนอ ท�ไมประหารเราดวยศสตรา ขาแตพระผมพระภาค ในเร�องน7ขาพระองคจกคดอยางน7 ขาแตพระสคต ในเร�องน7ขาพระองคจกคดอยางน7

ดละ ดละ ปณณะ เธอประกอบดวยความขมใจและความสงบใจน7จกสามารถอยในสนาปรนตชนบทได ปณณะ เธอรเวลาอนสมควรในบดน7

คร7 งน7น ทานพระปณณะ ช�นชมยนดพระภาษตของพระผมพระภาคแลวลกข7 นจากอาสนะ ถวายอภวาท กระทาประทกษณ เกบงาเสนาสนะเรยบรอยแลวถอบาตร และจวรหลกจารกไปทางสนาปรนตชนบท เม�อจารกไปโดยลาดบกถงสนาปรนตชนบท ไดยนวา ทานพระปณณะอยท�สนาปรนตชนบทน7น คร7 งน7 นระหวางพรรษาน7นทานใหชาวสนาปรนตชนบทแสดงตนเปนอบาสกประมาณ ๕๐๐ คน และอบาสกาประมาณ ๕๐๐ คน ระหวางพรรษาน7นเหมอนกนทานไดบรรลวชชา ๓ และนพพานแลว

คร7 งน7นแล ภกษหลายรปเขาไปเฝาพระผมพระภาคถงท�ประทบ ฯลฯ น�ง ณ ท�สมควร ไดทลถามพระผมพระภาคดงน7 วา ขาแตพระองคผเจรญ กลบตรช�อ ปณณะท�พระองคทรงส�งสอนดวยพระโอวาทอยางยอน7นตายไปแลว เขามคตเปนอยางไร มอภสมปรายภพเปนอยางไร

พระผมพระภาคตรสตอบวา “ภกษท7งหลาย กลบตรช�อปณณะเปนบณฑต ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ท7 งไมเบยดเบยนเราเพราะเหตแหงธรรม ภกษท7 งหลายกลบตรช�อ ปณณะปรนพพานแลว”๔

๔ส.สฬา. (ไทย) ๑๘/๘๘/๘๕-๘๘.

๑๔

จะเหนวา รองรอยของประเพณลอยกระทงดงกลาวมา นอกจากจะเปนการสกการบชาคณของพระพทธเจาแลว ยงมคณคาท�สาคญสาหรบจตใจของพทธบรษทอกดวย โดยเฉพาะหลก คาสอนท�ใหชาวพทธควรตระหนกร และปฏบตใหเกดมข7นประจาใจเพ�อเอาชนะความเปล�ยนแปลงตางๆ ของบรบทสงคมท�เปนอยขณะน7 และมความเก�ยวของโดยตรงตอภาวะจตใจ จงจาเปนตองใชหลกของการอดทน ซ� งหากเรานาเอาหลกการของพระปณณะเถระ ไปเปนแบบอยางของการเผยแผหลกคาสอนในทางพระพทธศาสนาน7นกจะประสบผลสาเรจ แมวาจะมอปสรรคอยตรงหนากตาม พระสงฆผซ� งเปนพทธสาวกยอมเสยชวตเพ�อพระศาสนาโดยเฉพาะคณะพระสงฆท�ออกไปเผยแผหลกคาสอนของพระศาสดาในสามจงหวดชายแดนภาคใต กนาจะนอมนาพระสตรน7 ไปใช เพ�อสบตอปณธาณของพระปณณะเถระ ซ� งท�ต7งใจไวตอหนาพระพทธเจาท�จะสกบคนโหดรายดวยการอดทนและมองใหเหนถงส�งท�ดในความโหดรายน7น ดวยเหตน7 การพระสงฆท�ทานไดอทศตนเพ�อพระพทธศาสนาและเปนท�พ�งของชาวบานคงตองทนตอไป ใชธรรมะในการตอสกบคนโหดรายท�พระพทธเจาประทานไว คอ ทมะและอปสมะ ไดแก อดทนและสงบ

โดยสรป รองรอยหลกฐานของประเพณลอยกระทงดงกลาวขางตน นอกจากจะเปนการสกการบชาแดองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาแลว ยงมคณคาในเชงปฏบตและปรากฏใหเหนรองรอยอนเปนหลกการท�พทธบรษทตองปฏบตใหถกตองมความดงามตามหลกของทมะและ อปสมะ ซ� งพระพทธองคทรงประทานแก พระปณณะ ในคร7 งน7นไดผลดเปนอยางย�ง คอชาวสนาปรตชนบทเปล�ยนจากการเปนคนโหดรายทารณ หนมานบถอพระพทธศาสนา แตการใชทมะและอปสมะเพ�อสรางสนตสขในสงคมน7 น เปนส� งท�ทกฝายตองรวมมอกน หนหนาเขาหากน ใชวฒนธรรมประเพณเปนสวนชวย มหลกธรรมในพระพทธศาสนาเปนตวประสาน สงคมจงจะอยเยนเปนสข

๒.๑.๒ ประเพณลอยกระทงตามท�มรองรอยในอรรถกถา

ประเพณการลอยกระทงตามท�มรองรอยปรากฎในอรรถกถา ไดกลาวถงการจดประทปโคมลอยเพ�อบชารอยพระบาทท�รมฝ�งแมน7 านมมทานท ตามท�นางนพมาศไดอางถงน7น กลาวคอ อรรถกถาสองแหงเขยนไมเหมอนกน คอ อรรถกถาปณโณวาทสตร มชฌมนกาย เขยนเปนนมมทา และอรรถกถาปณณสตร สงยตตนกาย สฬายตนวรรค เขยนเปนนมมทา โดยพระไตรปฎกอรรถกถาท7งสองฉบบนาจะแกไขใหเหมอนกนเพราะ คาวา “นมมทา” ไมคนห เรามกจะไดยนวา “นมมทา” มากกวา ดงน7น ปจจบน แมน7 าแหงน7 เช�อกนวา อยในแควนทกขณาของประเทศอนเดย เรยกกนวา “แมน7 าเนรพททา หรอ นรพททา” เหตผลท�ตาราเขยนไมเหมอนกนเพราะเสยงอานจะเพ7ยนไปบาง

๑๕

เชน เมองราชคฤหในอดต ปจจบนเสยงเพ7ยนไปเปนราชเกย หรอ ราชคร (Rajkir) อยางไรกตามจะเปนแมน7านมมทา นมมทา เนรพททา นรพททา ขอใหเขาใจวาคอ แมน7าแหงเดยวกนน�นเอง”๕

นอกจากน7 แลว ในอรรถกถาไดกลาวถงรอยพระบาท หรอพระเจดยไวหลายแหงท�เก�ยวของกบประเพณลอยกระทง ท�ทาวศรจฬาลกษณอางถงมปรากฏใน อรรถกถาปณโณวาทสตร มชฌมนกาย อปรปณณาสก ความตอนหน�งวา...“เพ�อสงเคราะหมหาชน พระศาสดาประทบอยสองสามวน เสดจเท�ยวบณฑบาตในหมบานพอคาแลวตรสส�งใหพระปณณะเถระกลบ ในระหวางทางมแมน7 าช�อนมมทา ไดเสดจไปถงฝ�งของแมน7 าน7น นมมทานาคราชถวายการตอนรบ พระศาสดาทลเสดจเขาสภพนาคไดกระทาสกการะพระรตนตรยแลว พระศาสดาทรงแสดงธรรมแกนาคราชน7นแลว กเสดจออกจากภพนาค นาคราชน7นกราบทลขอวาไดโปรดประทานส� งท�พงบาเรอแกขาพระองคดวยเถด พระพทธเจาขา พระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงบทเจดยรอยพระบาทไวท�ฝ�งแมน7 านมมทา รอยพระบาทน7นเม�อคล�นซดมากถกปด เม�อคล�นเลยไปแลวกถกเปด กลายเปนรอยพระบาทท�ถงสกการะอยางใหญ เม�อพระศาสดาทรงออกจากน7นแลวกเสดจถงภเขาสจจพนธ ตรสกบพระสจจพนธวามหาชน ถกเธอทาใหจมลงในทางอบาย เธอตองอยในท�น7 แหละ แกลทธของพวกคนเหลาน7 เสย แลวใหพวกเขาดารงอยในทางพระนพพาน แมทานพระสจจพนธน7น กทลช�อส�งท�จะตองบารง พระศาสดากทรงแสดงรอยพระบาทไวบนหลงแผนหนทบเหมอนประทบตราไวบนกอนดนเหนยวสดๆ ฉะน7น ตอจากน7นกเสดจไปถงพระเชตวนท�เดยว”๖

โดยสรป ความเปนมาของประเพณลอยกระทง ดงไดกลาวมาท�มรองรอยปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาท7งสองแหง ลวนแลวไดกลาวถง แมน7าสายสาคญหน�งในคร7 งพทธกาล ท�ชาวพทธไดใหความสาคญในทางประวตศาสตร เพราะเปนแมน7 าท�มความเก�ยวของกบพระพทธองคซ� งทรงไดโปรดส�งสอนพระยานาค ท�มความศรทธาเล�อมใสในคาสอนของพระองค แลวทลขอส�งใดส�งหน�งเพ�อเปนท�สกการะบชา จงเปนท�มาของพระเจดย หรอ รอยพระพทธบาท ท�ชาวพทธไดสบทอดปฎบตกนมาเพ�อราลกถงคณพระพทธเจา และกไดกลายเปนประเพณลอยกระทงจนทกวนน7

๕พระมหาบญไทย ปญญมโน, วนเพญเดอนสบสองน7ากนองเตมตล�ง. http://www.mbu.ac.th.

เขาถงขอมลเม�อ (๕ มถนายน ๒๕๕๓) ๖ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๙๕-๓๙๗/๔๔๗-๔๕๑. , ม.อ (ไทย) ๒๓/๗๕๔-๗๖๕/๔๒๖-๔๔๙.

๑๖

๒.๒ ความเปนมาของประเพณลอยกระทงในประเทศไทย

สาหรบความเปนมาของประเพณลอยกระทงในประเทศไทย หรอสงคมไทยท�ไดสบทอดปฏบตกนเปนเวลายาวนาน ซ� งไดกลาวไวแลวขางตน จะสงเกตเหนวาประเพณ หรอพธกรรมการลอยกระทงน7 มมาพรอมกบการเขามาของพระพทธศาสนาในเมองไทย โดยเฉพาะในรชสมยของพอขนรามคาแหงมหาราช โดยพระองคน7นเปนผวางรากฐานใหพระพทธศาสนาเปนศาสนาประจาชาตของอาณาจกรไทย พรอมท7งนาพระพทธศาสนา นกายเถรวาท แบบลงกาจากเมองนครศรธรรมราชมาประดษฐานยงอาณาจกรสโขทย ทรงทานบารงใหเจรญรงเรองและยงไดเผยแผตอไปยงอาณาจกรใกลเคยง ทรงเจรญสมพนธไมตรกบประเทศลงกาและไดอญเชญพระพทธรปท�สาคญ คอพระพทธสหงคมาไวท�สโขทย ทรงมพระราชศรทธาในพระพทธศาสนาอยางแนวแนม�นคง รวมท7งพสกนกรของพระองคดวย ดงมปรากฎในศลาจารกหลกท� ๑ วา

“คนเมองสโขทยน7 มกทาน มกทรงศล มกโอยทาน พอขนรามคาแหงเจาเมองสโขทยน7 มศรทธาในพระพทธศาสนา ทรงศลเม�อพรรษาทกคน เม�อออกพรรษาเดอนหน� งจงแลว...กลางเมองสโขทยน7 มพหาร มพระพทธรปทอง มพระอฏฐารส”๗

จะเหนไดวา การท�ประชาชนเมองสโขทยสมยน7น ชอบการทาบญทากศล และการรกษาศล กเน�องดวยผปกครองประเทศน7น เปนผมความเคารพศรทธาในพระรตนตรย และไดเปนแบบอยางท�ดสาหรบอาณาประชาราษฏรเพ�อสบทอดปฏบตตาม ซ� งสวนหน� งมความเก�ยวของกบพธกรรมในทางพระพทธศาสนาดวย เพราะผลดอนเกดจากการประกอบพธกรรม โดยเฉพาะประเพณการลอยกระทง ซ� งนอกจากจะเปนการอนรกษไวซ� งศลปวฒนธรรมอนดงามแลว ส�งท�เหนไดรปธรรมในเชงของการปฏบต หรอไดปฏบตตาม คอไดดาเนนวถชวตตามหลกธรรมในทางพระพทธศาสนา คอมความสามคค รกใครปรองดองกน ซ� งจะมกลาวรายละเอยดไวในบทตอไป

๒.๒.๑ ประเพณลอยกระทงสมยกรงสโขทย

การลอยกระทงสมยกรงสโขทย เรยกวา “การลอยพระประทป หรอ ลอยโคม” ซ� งจดวาเปนงานนกขตฤกษ ร�นเรงของประชาชนท�วไป โดยความฉลาดของ นางนพมาศ หรอ ทาวศรจฬาลกษณ พระสนมเอกของพระรวง หรอ พอขนรามคาแหงมหาราช แหงกรงสโขทย ไดคดประดษฐดดแปลงเปนรปกระทงเปนดอกบวแทนการลอยโคม ซ� งการลอยกระทง หรอโคมสมยน7น มคต

๗เจรญ ไชยชนะ, พอขนรามคาแหงมหาราช, (กรงเทพมหานคร : การพมพไชยวฒน, ๒๕๒๓), หนา ๗๔.

๑๗

ความเช�อเร�องการลอยกระทงวา เปนการสกการะรอยพระพทธบาท ท�แมน7 านมมทานทเปนแมน7 าสายหน�งอยในแควนทกขณาบถของประเทศอนเดย ปจจบนเรยกวา “แมน7าเนรพททา”

ดวยเหตน7 การลอยกระทงสมยสโขทย ไดปรากฏบทความในตารบทาวศรจฬาลกษณ หรอท�รจกอกอยางหน�งช�อวา “นางนพมาศ” ซ� งไดระบคณสมบตของนางนพมาศไว ดงน7

นางนพมาศมรปสมบตและคณสมบตท�งดงาม เปนธดาของพระศรมโหสถกบนางเรวด บดาเปนพราหมณปโรหตในรชกาลพระรวงเจาซ� งสนนษฐานกนวา เปนพญาลไท นางนพมาศไดรบการอบรมส�งสอนจากบดาท7งทางจรยธรรมศกษา พทธธรรมศกษา มความรท7งภาษาไทยและภาษาสนสกฤต ศาสนาพทธ ศาสนาพราหมณ การแตงกลอน โหราศาสตร การขบรองและการชางสตร นางนพมาศไดถวายตวรบราชการในพระรวงเจามความดความชอบเปนพเศษ เชน ประดษฐโคมลอยประทป เปนรปดอกบวไดรบตาแหนงเปนสนมเอก มบรรดาศกดe เปนทาวศรจฬาลกษณ๘

จะเหนไดวา การท�นางนพมาศ ไดเขยนตารบทาวศรจฬาลกษณข7นมจดมงหมายเพ�อแสดงถงขนบธรรมเนยมประเพณตางๆ และจรยธรรมของผรบราชการฝายใน เปนหลกประพฤตปฏบตตนในการเขารบราชการของนางสนมกานลท7งหลาย มลกษณะการแตงเปนรอยแกว มกลอนดอกสรอยแทรกอย ๕ บท แบงออกไดเปน ๕ ตอน ดงน7

ตอนท� ๑ กลาวถงชาตและภาษาตางๆ ตอนท� ๒ ยอพระเกยรตพระรวง เลาชวตของชาวสโขทยและสถานท�บางแหง ตอนท� ๓ ประวตของนางนพมาศ ตอนท� ๔ คณธรรมและการปฏบตหนาท�ของนางสนม ตอนท� ๕ กลาวถงพระราชพธตางๆ เชน พระราชพธวสาขะ และพระราชพธจรด

พระนงคล เดอน ๖ พระราชพธอาษาฒมาส เดอน ๘ พระราชพธอาสวยช เดอน ๑๑ พระราชพธจองเปรยงลอยพระประทป เดอน ๑๒๙

จากหลกฐานท7ง ๕ ประการน7 แสดงใหเหนวา การลอยกระทงนอกจากจะเปนการราลกถงคณของพระพทธเจาดวยการสกการบชารอยพระพทธบาท ดงท�ปรากฏในหนงสอ โดยเฉพาะตอนท� ๕ ยงไดกลาวถง ประเพณตางๆ ท�ชาวไทยไดสบทอดและปฏบตกนมาเปนเวลาอยางยาวนาน

๘เอกรตน อดมพร, วรรณคดสมยสโขทย, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพพฒนาศกษา, ม.ป.พ.), หนา ๙๖. ๙เอกรตน อดมพร, วรรณคดสมยสโขทย, อางแลว, หนา ๙๗,

๑๘

ซ� งถอไดวาเปนวฒนธรรมประเพณอนดงามท�จะตองอนรกษไว ควบคไปกบการสบทอดอายของพระพทธศาสนา แมวาประเพณตางๆ จะมลกษณะความเช�อท�แตกตางกนออกไปแตละทองถ�นแตความเช�อเก�ยวกบประเพณดงกลาวมา กเก�ยวของกบหลกธรรมทางพระพทธศาสนาและเปนหลกการท�สรางความสามคคปรองดองกนของประชาชนใหอยรวมกนอยางสนตสขได

อยางไรกตาม ยงมอกกระแสความเช�อหน� งซ� งมกกลาวถงประเพณการลอยกระทงวาประเพณลอยกระทงมมาแตคร7 งใดไมทราบแนชด สวนมากเช�อกนวา นาจะมาจากตารบทาวศรจฬา-ลกษณสนมเอกของพระรวง โดยเร�องน7 เปล7อง ณ นคร ไดอธบายไวในหนงสอประวตวรรณคด คอ คาวา “พระรวง” นาจะหมายถง พระมหากษตรยทกพระองคท�ทรงครองกรงสโขทย เพราะไมมหลกฐานแสดงวากษตรยองคหน� งองคใดมพระนามวา พระรวงอยางแนชด โดยกษตรยท�ทรงครองกรงสโขทยม ดงน7

๑. พอขนศรอนทราทตย ๒. พอขนผาเมอง ๓. พระขนรามราช (รามคาแหง) ๔. พระยาเลอไท ๕. พระยางวนาถม ๖. พระมหาธรรมราชาท� ๑ (ลไท) ๗. พระมหาธรรมราชาท� ๒ ๘. พระมหาธรรมราชาท� ๓ (ไสลอไท) ๙. พระมหาธรรมราชาท� ๔ (บรมปาล)๑๐

จากทศนะความเหนขางตน นอกจากจะไดกลาวถงพระมหากษตรยท�ทรงครองราชในกรงสโขทยแลว ในหนงสอตารบทาวศรจฬาลกษณ กยงไดกลาวถง “พธจองเปรยง” ไวตอนหน�งวา“พอถงการพระราชพธจองเปรยงในวนเพญเดอน ๑๒ เปนนกขตฤกษชกโคมลอย บรรดาประชาชนชายหญงตางตกแตง โคมชกโคมแขวนโคมลอยทกตระกลท�วท7 งพระนครแลว กชวนกนเลนมหรสพส7นสามราตรเปนเย�ยงอยาง แตบรรดาขาเฝาฝายราชบรษน7น ตางทาโคมประเทยบบรวาร วจตรดวยลวดลาย วาดเขยนเปนรปสณฐานตางๆ ประกวดกนมาชกมาแขวนเปนระเบยบเรยบราบ ตามแนวโคมชยเสาระหงตรงหนาพระท�น�งชลพมาน ถวายสมเดจพระเจาอยหว ใหทรงพระราช

๑๐เปล7อง ณ นคร, ประวตวรรณคดไทยสาหรบนกศกษา, พมพคร7 งท� ๘, (กรงเทพมหานคร :

สานกพมพไทยวฒนาพานช, ๒๕๒๓), หนา ๒๕,

๑๙

อทศสกการ พระมหาเกศธาตจฬามณในช7นดาวดงส ฝายพระสนมกานล กทาโคมลอยรอยดวยบปผชาตเปนรปตางๆ ประกวดกนถวายไดทรงอทศบชาพระพทธบาท ซ� งไดประดษฐานยงแมน7 านมมทานทแล ขานอย(นางนพมาศ) กกระทาโคมลอยคดตกแตงใหงามประหลาดกวาโคมพระสนมกานลท7งปวง

คร7 นเวลาพลบค�า สมเดจพระรวงเจาเสดจลงพระท�น�งชลพมาน พรอมดวยอครชายาพระบรมวงศ และพระสนมกานลนางทาวชาวชะแมท7งปวง พราหมณกถวายเสยงสงขอนเปนมงคล ชาวพนกงานกชกสายโคมชยโคมประเทยบบรวารข7 นพรอมกน เพ�อจะใหทรงพระราชอทศสกการบชาพระจฬามณ ฝายนางทาวชาวชะแมกลอยโคมพระราชเทพ พระวงศานวงศ และโคม พระสนมกานล เปนลาดบกนลงมาถวายใหทอดพระเนตร และลงพระราชอทศ คร7 นถงโคมรปดอกกระมทของขานอย สมเดจพระเจาอยหวทรงทอดพระเนตรพลาง ทางตรสชมวา โคมลอยอยางน7 งามประหลาดยงหาเคยมไม เปนโคมของผใดคดกระทา ทาวศรราชศกดโสภา กกราบบงคมทลวา โคมของนางนพมาศธดาทาวศรมโหสถ

คร7 นสมเดจพระรวงเจาทรงสดบกดารสวา ขานอยน7 มปญญาฉลาดสมกบท�เกดในตระกลนกปราชญ จงมพระราชบรหารบาหยดสาปสรรวา แตน7 สบไปเบ7องหนา โดยลาดบกษตรย ในสยามประเทศถงการกาหนดนกขตฤกษ วนเพญเดอน ๑๒ พระราชพธจองเปรยงแลว กใหกระทาโคมลอยเปนรปดอกกระมท อทศสกการบชาพระพทธบาทนมมทานทตราบเทากลปาวสาน อนวาโคมลอยรปดอกกระมท (ดอกบว) กปรากฏมาจนเทาทกวนน7 ”๑๑

จะสงเกตเหนวา การสบทอดประเพณลอยกระทงท�กระทากนในปจจบน สบเน�องดวยการปฏบตในพระรวงเจาซ� งเปนแบบอยางท�ดแกประชาชน และพระมหากษตรยท�ทรงครองราชยตอมากไดดาเนนตามแบบอยางท�พระองคไดกระทาไวดแลว โดยคณคาของประเพณลอยกระทงน7นทาใหประชาชนเกดความสามคคกนท7งในระดบครอบครว ชมชน และระดบประเทศ ซ� งไดสรางความสนกสนานแกผท�พบเหน แมวายคปจจบนประเพณและพธกรรมบางอยางไดเปล�ยนแปลงไป จากท�เคยทากนในอดต คอ ประทปโคมลอย กกลายมาเปนกระทงท�ลอยเหนอลาน7 า การทาโคมลอยเหนมอยในประเพณย�เปงทางภาคเหนอ เชน จงหวดเชยงใหม และจงหวดใกลเคยงอ�นๆ ดวย

ดงน7น ประเพณการจดประทปโคมลอยข7นเหนอทองฟา หรอการลอยกระทงในแมน7 า ลาคลองตางๆ กยงมการลอยกระทงไปพรอมๆ กนดวย โดยเฉพาะการจดประทปโคมไฟน7นมไดม

๑๑พระมหาบญไทย ปญญมโน, วนเพญเดอนสบสองน7ากนองเตมตล�ง, <http://www,mbu,ac,th>,

เขาถงขอมลเม�อ (๑๒/๑๒/๒๕๕๓)

๒๐

เฉพาะพธจองเปรยงเทาน7นยงในเทศกาลอ�นๆ เชน “ถงวนวสาขนกขตฤกษคร7 งใด กสวางไปดวยแสงประทป เทยน ดอกไมเพลง แลสลางดวยธงชายไสวไปดวยพพวงดอกไมรอยกรองหอยแขวน หอมตลบไปดวยกล�นสคนธรสรวยร�น เสนาะสาเนยง พณพาทย ซองกลองท7งทวาราตร มหาชน ชายหญงพากนกระทากองการกศล”๑๒

สรปความวา ประเพณลอยกระทง หรอ การลอยโคมน7น มช�อเรยกแตกตางกนไปตามแตละทองท�ซ� งไดกาหนดกนข7นมา แตอยางไรกตามประเพณการลอยกระทง มวตถประสงคเดยวกน คอ เพ�อบชาคณของพระพทธเจา พระองคทรงไดประดษฐานรอยพระพทธบาทใหพทธบรษทไดทาการสกการะบชา เพ�อราลกถงคณของพระพทธองค สวนอกประเดนหน�งซ� งเกดจากการประกอบประเพณลอยกระทง คอพทธบรษทน7นไดสรางกศล ผลบญดแกจตใจ เพ�อกาจดกเลสท7งหลายใหหมดไป ซ� งเปนแนวทางหน�งของการสรางบารมเพ�อจะไดพนจากความทกข

๒.๒.๒ ประเพณลอยกระทงสมยกรงศรอยธยา

การลอยกระทงสมยอยธยาน7น ตามความในพระราชนพนธ ตารบทาวศรจฬาลกษณ เก�ยวกบการลอยประทป ท�วาไวในกฎหมาย เน7อความเขากบเร�องนางนพมาศ ซ� งทาวศรจฬาลกษณ เปนพระสนมเอกแตคร7 งพระเจาอรณราช คอพระรวงเปนพระเจาแผนดนสยามต7งแตกรงต7งอย ณ เมองสโขทย ไดกลาวไววา

“ในเวลาฤดเดอนสบสอง เปนเวลาเสดจประพาสในลาน7 าตามพระราชพธในเวลากลางคน พระอครมเหส และพระสนมฝายในตามเสดจในเรอพระท�น�งทอดพระเนตรการนกขตฤกษ ซ� งราษฎรเลนในแมน7 าตามกาหนดป เม�อ นางนพมาศไดมารบราชการจงไดคดอานทากระทงถวายพระเจาแผนดนเปนรปดอกบวและรปตางๆ ใหทรงลอยตามสายน7 าไหล มขอความท�พสดาร ยดยาวเน7อความกคลายคลงกนกบจดหมายถอยคาขนหลวงหาวด ซ� งไดกลาววา พระเจาแผนดนกรงเกา หรอพระเจาอยหวบรมโกศน7นเอง”๑๓

๑๒เปล7อง ณ นคร และปราณ บญชม, ประวตวรรณคด, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพอกษรเจรญ

ทศน, ๒๕๒๓), หนา ๓๑. ๑๓จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, พระราชพธ ๑๒ เดอน, (กรงเทพมหานคร :

แพรพทยา, ๒๕๑๔), หนา ๒๒ – ๒๓.

๒๑

ดงน7น ในสมยกรงศรอยธยา ไดมการบนทกเก�ยวกบประเพณลอยกระทงไววา แผนดนสมเดจพระเจาอยหวพระบรมโกศ พระเจาแผนดนลงกาไดสงราชทตท�เขามากไดชมพธลอยกระทงตามจดหมายราชทตลงกาวา กอนอรณ มขาราชการไทยสองคนลงมาบอกราชทตานทตวาในค�าวนน7จะมกระบวนแหสมเดจพระราชดาเนนตามชลมารคในการพระราชพธฝายศาสนากระบวนเสดจผานท�พกราชทตมา กระบวนพธมรามตานทต ไดเหนมดงน7

ตามบรรดารมน7 าท7 งสองฟากทกวด ตางปกไมไผลายาวข7 นเปนเสาโนมไมลงมา ผกเชอกชกโคมตางๆ คร7 นไดเวลาพระเจากรงศรอยธยาเสดจโดยกระบวนเรอ พรอมดวยกรมพระราชวงบวรสถานมงคลสมเดจพระเจาลกยาเธอ และเจามหาพระยามหาอปราช เรอท�เสดจลวนปดทอง มกนยาดาดสและผกมานในลาเรอปกเชงทองซองเงน มเทยนจดตลอดลา มเรอขาราชการลวนแตงประทปนาเสดจดวยเปนอนมาก ในการพระราชพธน7 ยงมกระดาษทาเปนรปดอกบวสแดงบาง สขาวบาง มเทยนจดอยในน7นปลอยลอยตามน7 าลงมาเปนอนมาก และมระบาดนตรเลนมาในเรอน7นดวย๑๔

จากหลกฐานแสดงวา กรงศรอยธยาน7นเปนราชธานเกาแกของไทยมอายยาวนานถง ๔๑๗ ป และมกษตรยครองราชย ๓๔ พระองค๑๕ การบนทกทางประวตศาสตรไดถกทาลายอยางมากจากการศกสงครามในอดต ดวยเหตน7 เร� องราวเก�ยวกบประเพณลอยกระทงจงมนอยมาก อยางไรกตามการลอยกระทงเปนช�อเรยกพธอยางหน�ง ซ� งใชกระทงท�มธปเทยน จดไฟลอยน7 านยมทาในกลางเดอน ๑๒ โดยลกษณะของกระทงน7น เปนภาชนะท�เยบดวยใบตองยกขอบสงข7นเพ�อใหลอยน7 าได โดยเฉพาะกระทงท�ใชลอยใน เทศกาลเดอน ๑๒ โดยมการทาเปนกระทงเจม คอ ทากระทงดวยใบตองเยบเปน ๖ มม หรอมากกวาน7นมอบปากกระทง แลวเจมปากกระทงดวยใบตองพบเปนมมแหลมๆ สลบกนรอบๆ กระทงใชกาบพลบพลงหรอใบตองมาเจยนใหเปนวงกลมเทาของกระทง ปดปากกระทงใหเรยบรอยใชเทยนเลมเลกเสยบดวยไมกานธปปกไวกลางกระทงมธปปก ๔ มม หรอตามแตจะเหนงาม นอกจากกระทงเจมแลว ประชาชนท�วๆ ไปยงใชกาบกลวยทาเปนรปเรอบาง ใชไมระกามาตอเปนแพเลกๆ บาง เรอใชวสดอ�นๆ ท�เหมาะสมแทนกได แตนยมวาเปนของดเหมาะสมกคอใบตองและกาบกลวย เพราะประดษฐและตกแตงใหสวยงามไดงาย๑๖

๑๔อดม รงเร�องศร, สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคเหนอ, (กรงเทพมหานคร : มลนธสารานกรม

วฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย, ๒๕๔๒), หนา ๑๓๕. ๑๕คณาจารย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ประวตพระพทธศาสนา, พมพคร7 งท� ๔,

(กรงเทพมหานคร : หางหนสวนจากด นวสาสน การพมพ, ๒๕๔๓), หนา ๑๘๘. ๑๖อดม รงเร�องศร, สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคเหนอ, อางแลว, หนา ๑๔๗.

๒๒

ดงน7น ประเพณพธลอยกระทงในสมยอยธยา มคตความเช�อดานพระพทธศาสนาดวยโดยการนากระทงท�ประดษฐดวยใบตอง หรอดวยดอกไม และดวยโคมในกระทงจะปกธป ๓ ดอกเทยนขนาดยอมสเหลอง ๑ ดอก กอนจะลอยกระทงลงน7 าจะตองจดธปเทยนใหตดเสยกอน แลวต7งจตอธฐานอยางหน�งอยางใดลงไป บางรายกใสเศษสตางค ยอยลงไปในกระทง เพ�อเปนการทาบญเสดาะเคราะหลงในแมน7 าคงคา การอธษฐานน7น สวนมากเพ�อใหตนเองมความสขความสบาย มโชคมลาภ กบใหส� งท�ไมดเลวรายตด ตวเรากขอใหไหลไปตามแมน7 า ซ� งถอกนวาเปนการเสดาะเคราะหบางกลมกขอคารวะโทษแดแมคงคา ท�มนษยเราทาส�งสกปรกตางๆ ลงไปในน7 า เม�อทาพธน7แลวตนเองกจะไดอยเยนเปนสข จตใจสงบ เยอกเยนเหมอนพระคงคาเม�อต7งจตแนวแนดแลวกลอยกระทงไปตามน7า กเปนอนเสรจพธลอยกระทง๑๗

อยางไรกตาม ประเพณลอยกระทงในจงหวดพระนครศรอยธยาปจจบน ถกจดใหเปนมหกรรมดานประเพณท�สาคญย�ง ซ� งมศนยศลปะชพบางไทร เปนผจดมกจกรรมในงานมากมาย เชน การออกรานจาหนายสนคาประเภทตางๆ การเปดหลกสตรฝกอาชพระยะส7น ของสานกงานฯ กรมอาชวะศกษา การแสดงคอนเสรตนกรองลกทงช�อดง และการแสดงภาคบนเทงอ�นๆ การแสดงศลปะพ7นบานในอดต เชนลเกของคณะลเกช�อดงตางๆ กจกรรมการประกวดนางนพมาศ การแสดง แสงเสยง ประกอบส�อผสม บนเวทกลางน7 าคร7 งแรก และแหงแรกในอยธยาดวยเร� องราวและรปแบบท�สะทอนภาพความเปนมาของประเพณลอยกระทงของกษตรยอยธยาแตโบราณ ท�เรยกวา ประเพณชกโคมลอยพระประทป คนละ ๑ รอบ สลบการแสดงน7 าพดนตรสรางสสนต7งแตหวค�าจนถงจบงาน นทรรศการพธลอยกระทงตามพระประทปแบบอยธยาในสมยโบราณ

โดยสรป ประเพณลอยกระทง สมยกรงศรอยธยาน7น ไดรบแบบอยางจากกรงสโขทยและมการกระทาอยางตอเน�องจวบจนปจจบน แตส�งท�เราสงเกตเหนไดชดในสมยกรงศรอยธยาน7น คอ พระมหากษตรยทรงครองราชยสมบตทกพระองค ลวนสนบสนนสงเสรมดานพระพทธศาสนาใหมความเจรญรงเรอง ดงจะเหนไดจาก การสรางวดอาราม ปชนยสถาน ปชนยวตถ พธกรรม และงานฉลอง งานนมสการ เชน ไหวพระบรมธาตและพระพทธบาท เปนตน ท7งหมดน7ลวนเก�ยวของดวยงานกศลท7งส7น อาท ประเพณการบวชเรยน ในรชสมยของพระเจาบรมโกศ ไดเปนแบบอยางของการบวชเรยนของชายไทยจนกระท�งปจจบน

๑๗เปล7อง ณ นคร และปราณ บญชม, ประวตวรรณคด, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพอกษรเจรญ

ทศน, ๒๕๒๓), หนา ๕๕.

๒๓

๒.๒.๓ ประเพณลอยกระทงสมยกรงรตนโกสนทร

สมยกรงรตนโกสนทร ประเพณตางๆ ซ� งมความเก�ยวของกบพระพทธศาสนาน7นมไดสบทอดตอจากกรงธนบร เพราะเปนเมองหลวงท�มชวงเวลาส7น เพราะตองทาศกสงครามมาตลอด ดวยเหตน7 การฟ7 นฟประเพณ และวฒนธรรมท�สาคญๆ จงสบตอมาจากอยธยาเปนสวนมาก และบางสวนของประเพณกไมไดสบตออยางเปนระบบ เพยงแตรกษาพระพทธศาสนาไวเทาน7น และสถาบนพระพทธศาสนากสบตอมาจากกรงศรอยธยาเปนสวนใหญ

ดงน7น ประเพณพธลอยกระทงในสมยรตนโกสนทร มความนยมทากนเปนการใหญ ซ� งมหลกฐานปรากฏใน พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร โดยพระเจาพระยาทพากรวงศ (ขา บนนาค) ไดกลาวไววา

คร7 นมาถงเดอน ๑๒ ข7น ๑๕ ค�า แรมหน� ง พธจองเปรยงน7น เดมไดโปรดใหพระบรม-วงศานวงศ ฝายหนาใน และขาราชการท�มกาลงพาหนะมากทากระทงใหญ ผถกเกณฑตอเปนถงบางเปนบางกวางแปดศอกบาง เกาศอกบาง กระทงสงตลอด ๑๐ ศอก ๑๑ ศอก ทาประกวดประชนกนตางๆ ทาอยางเขาพระสเมรทวปท7ง ๔ บาง และทาเปนกระจาดช7นๆ บาง วจตรไปดวยเคร�องสด คนทากนบรอยคดในการลงทนกระทงท7งคาเล7ยงคนและพระชางเบดเสรจกถง ๒๐ ช�ง ยอมกวา ๒๐ ช�งบาง กระทงน7น วน ๑๔ ค�า เคร�องเขยว ๑๕ ค�า เคร�องขาว วนแรมค�าหน�ง เคร�องแดง ดอกไมสด กเลอกตามสกระทง และมจกรกลไกลตางกนทกกระทง มมโหรขบรองอยในกระทงน7นกมบาง เหลอท�จะพรรณนาวากระทงน7น ผน7นทาอยางน7นๆ คดดการประกวดประชนจะเอาชนะกน คงวเศษตางๆ กน เรอมาดกระทงต7งแตบาย ๔ โมง เรอชกลากกระทงข7 นไปเขาท�ต7งแตบาย ๔ โมง เรอเบยดเสยดสบสนกนหลกไมคอยไหวเปนอศจรรยเรอขาราชการและราษฎร มาดกนเตมไปท7งแมน7 า เวลาค�าเสดจพระตาหนกน7 าทรงลอยประทปการทากระทงใหญในลกษณะดงกลาวน7 นาจะมาแตรชกาลท� ๑ จนถงรชกาลท� ๓ คร7 งมาถงรชกาลท� ๔ ทรงเหนวาเปนการส7นเปลอง จงโปรดใหยกเลกเสยและโปรดใหพระบรมวงศานวงศ ทาเรอลอยประทป แทนกระทงใหญถวายองคละลาเรยกวา “เรอลอยประทป” ตอมาในรชกาลท� ๕ และรชกาลท� ๖ไดทรงฟ7 นฟพระราชพธน7 อก๑๘

จากหลกฐานท�ทรงคณคาดงกลาวขางตน ทาใหขนบธรรมเนยมประเพณวนลอยกระทงไดเปนสวนสาคญหน�งของชาวไทย ซ� งมความเก�ยวของกบทกคนในทกระดบ และองคกรตางๆ คอ เม�อคราวมาถงหรอตรงกบวนข7น ๑๕ ค�า เดอน ๑๒ ตามปฏทนจนทรคตไทย ตามปฏทนจนทรคตลานนา ซ� งมกจะตกอยในราวเดอนพฤศจกายน ตามปฏทนสรยคต ประเพณการลอยกระทงกาหนด

๑๘พระบรหารเทพธาน, ประวตชาตไทย เลม ๒, (กรงเทพมหานคร : ศลปาบรรณาคาร, ๒๕๔๑), หนา ๔๑.

๒๔

ข7นเพ�อเปนการสะเดาะเคราะห และขอขมาตอพระแมคงคา บางหลกฐานเช�อวาเปนการบชารอยพระพทธบาทท�รมฝ�งแมน7 านมทามหานท และบางหลกฐานกวาเปนการบชาพระอปคตอรหนต หรอพระมหาสาวก เปนตน

สาหรบประเพณการลอยกระทงในกรงรตนโกสนทร ไดถกกาหนดจดในทกพ7นท�ท�วประเทศ โดยเฉพาะอยางย�งบรเวณท�ตดกบแมน7 า ลาคลอง หรอแหลงน7 าตางๆ ซ� งแตละพ7นท�กจะมเอกลกษณท�นาสนใจแตกตางกนไป โดยในวนลอยกระทง ผคนจะพากนทา “กระทง” จากวสดอปกรณตางๆ ตบแตงเปนรปคลายดอกบวบาน ปกธปเทยน และนยมตดเลบ เสนผม หรอใสเหรยญกษาปณลงไปในกระทง แลวนาไปลอยในสายน7 า โดยเช�อกนวาเปนการลอยเคราะหไป นอกจากน7ยงเช�อวา การลอยกระทง เปนการบชาและขอขมาพระแมคงคาดวย

สาหรบประเพณการลอยกระทงในปจจบน หรอการลอยประทปของพระบาทสมเดจ-

พระเจาอยหว ทรงกระทาเปนการสวนพระองคตามพระราชอธยาศย แตพธของชาวบานยงทากนอยเปนประจาทกๆ ป และทกพ7นท�ในประเทศ โดยวตถประสงคหลกของการลอยกระทง คอ

๑. เพ�อบชารอยพระบาท ท�ประดษฐ ณ หาดทรายแมน7 านมมทา อนเปนการเจรญพทธานสตราลกถงคณคาพระพทธเจา เชน เดยวกบผนบถอศาสนาพราหมณบชาพระผเปนเจาของเขา

๒. เพ�อแสดงความสานกคณของน7 าในแหลงน7 าตางๆ อนเปนส�งจาเปนของชวตซ� งสมมตเปนแมพระคงคา และขอขมาลาโทษท�อาจทาการใดๆ อนเปนเหตใหแหลงน7าน7นๆ ไมสะอาด การสานกคณและขออภยถอเปนวฒนธรรมอนดงามอยางหน�งของไทย

๓. เพ�อความร�นเรงบนเทงใจและสงสรรคกนระหวางผไปรวมงาน เพราะเดอน ๑๒ เปนฤดกาลท�น7าเตมฝ�ง เม�อถงวนพระจนทร เพญจะแลดงดงามมาก จงมลอยกระทงซ�งทาใหเกดแสงวอมแวมชวนใหช�นชม ในการลอยกระทงน7นบางคนกจะอธฐานขอส�งท�ตนปรารถนาหรอเส�ยงทายเก�ยวกบชวตของตนตามอธยาศย

๔. เพ�อสงเสรมงานชางฝมอในการประดษฐกระทงดวยใบตอง กาบกลวยหรอวสดพ7นบานตางๆ มการประกวดกระทงสงเสรมความคดสรางสรรคในการประดษฐและงานฝมอ

๕. เพ�ออนรกษส�งแวดลอมคอ แหลงน7 าใหปราศจากมลภาวะ โดยตกเตอนกนมใหมกงายท7งส�งปฏกลลงในแมน7า

๒๕

๖. เพ�อธารงสงเสรมวฒนธรรมประเพณไทย และเปนการสงเสรมการทองเท�ยวนารายไดมาสประเทศชาตไปในขณะเดยวกน๑๙

จากท�กลาวมาท7งหมด สรปไดวา การลอยกระทงในกรงรตนโกสนทร เร�มมมาต7งแตการสถาปนากรง เพยงแตในชวงแรกอาจมพธกรรมและรปแบบท�แตกตางจาก ยคสมยแหงกรงสโขทยและอยธยาบาง เน�องจากกาลเวลาและสภาพการณท�เปล�ยนแปลงไปบรบทของสงคม แตสวนใหญแลวยงรกษาไวซ� งสาระและคตความเช�อตลอดถงความสาคญของประเพณไวอยางครบถวน โดยเฉพาะคตความเช�อตามหลกพระพทธศาสนา ท�มงเนนใหคนในชาตรกใครปรองดองกนและปฏบตตนตามหลกพทธมามกะท�ชาวไทยควรตระหนกร และใหความสาคญเทากบชวตเพราะการอรรกษวฒนธรรมน7นถอเปนการเชดชประเทศชาตใหไดรบความเจรญรงเรองตามดวย นอกจากน7 แลว ในปจจบนประเพณลอยกระทง ถอเปนเทศกาลหน� งซ� งไดสรางมลคาเพ�มทางดานธรกจการทองเท�ยวในหลายพ7นท� เชน จงหวดสโขทย และแหลงกาเนดของประเพณลอยกระทงในประเทศไทย จงหวดเชยงใหมมช�อเรยกตามภาษาทองถ�นวา “ประเพณย�เปง” จงหวดตาก เรยกประเพณลอยกระทงสาย กรงเทพมหานคร จดย�งใหญหลายพ7นท� เรยกวา “มหกรรมสสนแหงสายน7 า” พระนครศรอยธยาจดท�สวนศลปาชพบางไทร ภาคใตจดท�จงหวดนครศรธรรมราช ซ� งแตละพ7นท�สามารถดงดดนกทองเท�ยวตางชาตไดมากมายมหาศาล ดวยเหตผลน7ประเพณลอยกระทงจงมความสาคญและจาเปนอยางย�งประชาชนชาวไทยตองชวยกนอนรกษใหควบคไปกบการทานบารงพระพทธศาสนาใหเจรญสบไปตราบนานเทานาน

๒.๓ ความหมายและองคประกอบของประเพณลอยกระทง

จากการกลาวมาขางตน โดยเร�มต7งแตประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทงตามท�มรองรอยปรากฏในคมภรพระพทธศาสนา และในสงคมไทยต7งแตสมยกรงสโขทยเปนราชธาน แลวไดสบทอดปฏบตกนมาของประชาชนชาวไทยจนถงปจจบน สวนท�เปนพระกรณกจของพระราชาทกพระองคท�ทรงครองราชยในสยามประเทศน7น กทรงกระทาหรอประกอบประเพณลอยกระทงน7 เปนกรณพเศษสวนพระองค พรอมท7งพระบรมวงศานวงศดวย โดยประเพณลอยกระทงน7ไดเ ปนสวนหน� งในการอนรกษศลปวฒนธรรมของชาตไทยไว และสนบสนนสถาบนพระพทธศาสนาใหเจรญตามดวย เพราะวาการประกอบประเพณลอยกระทงน7น คตธรรมท�ตามมา

๑๙ปณณวฒน (นามแฝง), ปฏทน ๑๐๐ ป พทธศกราช ๒๔๖๘-๒๕๖๘ คมภรพยากรณคบาน,

(กรงเทพมหานคร : ไพลน, ๒๕๕๐), หนา ๔๗.

๒๖

จากการประกอบพธกรรม คอ พทธบรษทเกดความศรทธา และปฏบตตามหลกคาสอนในทางพระพทธศาสนาน�นคอ ความสามคค ซ� งเปนหลกคาสอนสาคญหน�งท�มงหวงใหพทธบรษทไดสบทอดปฏบตตอ อยางไรกตามสารตถะของประเพณลอยกระทง ผวจยจะไดกลาวตามลาดบ ดงน7

๒.๓.๑ ความหมายของประเพณลอยกระทง

ความหมายของประเพณลอยกระทงน7 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวรชกาลท� ๕ ไดใหรายละเอยดใน พระราชพธ ๑๒ เดอน ทรงอธบายไววา...

“การลอยพระประทป ลอยกระทงน7 เปนนกขตฤกษ ท�ร�นเรงท�วไปของชนท7งปวง ไมเฉพาะแตการหลวง แตจะนบวาเปนพระราชพธอยางใดกไมได ดวยไมไดมพธสงฆ พธพราหมณอนใดเก�ยวเน�องในการลอยประทปน7น เวนไวแตจะเขาใจวาตรงกบคาท�วาลอยโคมลงน7 า เชนท�กลาวมาแลวแตควรนบไดวาเปนราชประเพณซ� งมมาในแผนดนสยามแตโบราณ”๒๐

จากคากลาวน7 แสดงใหเหนวา ประเพณการลอยกระทง ไดสบปฎบตกนมาแตโบราณ กลาวคอ การลอยกระทงน7 ไมไดจดเฉพาะแตพระราชามหากษตรยเทาน7น แตเปนประเพณท�ทกคนไดกระทาข7น เพ�อเปนการราลกถงคณของพระพทธเจา หรอเพ�อบชารอยพระพทธบาท และเพ�อบชาพระแมคงคา ตามคตความเช�อในศาสนาพราหมณ โดยในประเดนน7 มผ ใหทศนะเก�ยวกบความหมายของประเพณการลอยกระทง ดงตอไปน7

ราชบณฑตยสถาน ไดใหความหมายไววา “โคมลอย น. ช�อเคร�องตามไฟชนดหน�งท�จดไฟแลวปลอยใหลอยไปในอากาศ” และพจนานกรมฉบบน7 ไดใหความหมายของเคร�องใชอกอยางหน�งวา “ตะเกยง น. เคร�องใชสาหรบตามไฟ มรปตางๆ บางชนดมหลอดบงลมลกษณะนามวา ดวง” โดยคาอธบายของพจนานกรม ชวนใหเขาใจวา “โคมลอย” ควรจะใหความสวางไดดวย”๒๑

ดร. บ. เบรดเลห (Dr.B. Bradley.) ไดกลาวไวในพจนานกรมภาษาสยามอกขราภธานศพทวา ลอยกระทง หมายถง ประทปเคร�องสาหรบจดไฟในน7นใหแสงสวาง ทาดวยแกวบาง ทา

๒๐จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, พระราชพธตรยมพวาย-ตรปวาย (จากพระราชพธ

๑๒ เดอน), (พระนคร : โรงพมพพระจนทร, ๒๔๗๗), หนา ๒๒. ๒๑ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน, (กรงเทพมหานคร : นามบคจากด,

๒๕๔๖), หนา ๕๐๐.

๒๗

ดวยเกลดปลาบาง และโคมลอย หมายถง ประทปเคร�องสาหรบจดไฟในน7นใหสวางแลวควนไฟ กกลมอบอยในน7น พาโคมใหลอยข7นไปไดบนอากาศ”๒๒

ดงน7น คาวา “โคมลอย” นบวาเปนองคประกอบสาคญอยางหน�งในเทศกาลลอยกระทง เม�อตองการทราบความหมายของคาน7 ใหเปนท�แนนอนชดเจนลงไป กปรากฏในตนตารบท�วาดวยการลอยกระทง ไดแก ตารบทาวศรจฬาลกษณ หรอ นางนพมาศ และจากเอกสารช�อน7 ฉบบท�กรมศลปากร อนญาตใหศลปาบรรณาคารพมพจาหนายคร7 งท� ๑๔ เม�อ พ.ศ. ๒๕๑๓ บอกวา

“ในวนเพญเดอนสบสองน7น จะมพระราชพธจองเปรยง ซ� งเปน “นกขตฤกษชกโคมลอยโคม” ท�มการเฉลมฉลองกนถงสามวน คร7 งหน�ง นางนพมาศไดประดษฐโคมลอยเปนรปดอกกระมท (ดอกบว) บานกลบรบแสงพระจนทร ใหญประมาณเทากงระแทะ(กงเกวยน) และประดบดวยดอกไม และผลไมสลกเปนรปนกจบอยตามกลบดอกบว ซ� ง “พระรวง” กพอพระทยมาก จงมพระราชบรหารบาหยดสาปสรรวา แตน7 สบไปเบ7องหนา โดยลาดบกษตรยในสยามประเทศ ถงการกาหนดนกขตฤกษวนเพญเดอน ๑๒ พระราชพธจองเปรยงแลว กใหทาโคมลอยเปนรปดอกกระมท อทศสกการบชาพระพทธบาทนมมทานท ตราบเทากลปาวสาน อนวาโคมลอย รปดอกกระมทบาน กปรากฏมาจนทกวนน7 แตคาโลกสมมตเปล�ยนช�อเรยกวา ลอยกระทงทรงประทป”๒๓

ดวยเหตน7 โคมลอย จงหมายถง กระทงทรงประทป หรอกระทงท�รองรบประทปซ� งจดไฟปลอยใหลอยไปตามสายน7 า ดงจะเหนในรายลเอยดในพระราชพธ ๑๒ เดอน พระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว จดพมพโดยแพรพทยา ฉบบท�พมพคร7 งท�สบสาม พ.ศ. ๒๕๑๔ ในตอนท�กลาวถง พระราชพธจองเปรยงน7นทรงระบวา พระราชพธในเดอน ๑๒ ซ� งมมาในกฎมณเฑยรบาลวา “พธจองเปรยง ลดชดลอยโคมน7น “มความแปลกออกไปนดเดยวแตท�วาการพธจองเปรยง ลดชดลอยโคม และเตม “ลงน7 า” เขาอกคาหน� ง การกตรงกนกบลอยกระทง บางทจะสมมตวาลอยโคม”๒๔ และทรงกลาวตอไปวา “การท�ยกโคมข7นน7นตามคาโบราณกลาววายกข7นเพ�อบชาพระเปนเจาท7งสามคอ พระอศวร พระนารายณ พระพรหม การซ� งวาบชาพระเปนเจาท7งสามน7เปนตนตาราแทในเวลาถอไสยศาสตร แตคร7นเม�อพระเจาแผนดนทรงนบถอพระพทธศาสนากกลาว

๒๒Dr. B,Bradley, พจนานกรมภาษาสยามอกขราภธานศพท Dictionary of the Siamese

Language, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพแบรดเลย, ๒๔๑๖), หนา ๑๐๕. ๒๓อดม รงเร�องศร, สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคเหนอ, (กรงเทพมหานคร : มลนธสารานกรม

วฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย, ๒๕๔๒), หนา ๙๙–๑๐๐, ๒๔จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, พระราชพธ ๑๒ เดอน, (กรงเทพมหานคร : แพรพทยา,

๒๕๑๔), หนา ๘.

๒๘

วาบชาพระบรมสารรกธาตพระจฬามณในดาวดงสพภพ และบชาพระพทธบาทซ� งปรากฏอย ณ หาดทรายเรยกวา นะมะทานท เปนท�ฝงนาคท7งปวงสกการบชาอย”๒๕

ความในพระราชนพนธชวงน7 ยงมพระราชาธบายท�ยนยนถงขอความในตารบทาวศรจฬาลกษณไววา...การลอยประทป ท�วาในกฎหมายน7 มเน7อความเขากบเร�องนางนพมาศ กลาวคอ ทาวศรจฬาลกษณ ซ� งเปนทาวพระสนมเอกแตคร7 งพระเจาอรณราช คอพระรวง ซ� งเปนพระเจาแผนดนสยามต7งแตกรงต7งอย ณ เมองสโขทย ไดกลาวไววา ในเวลาฤดเดอนสบสอง เปนเวลาเสดจประพาสในลาน7 าตามพระราชพธในเวลากลางคน พระอครมเหสและพระสนมฝายในตามเสดจในเรอพระท�น�งทอดพระเนตรการนกขตฤกษซ� งราษฎรเลนในแมน7 าตามกาหนดป เม�อนางนพมาศไดมารบราชการจงไดคดอานทากระทงถวายพระเจาแผนดนเปนรปดอกบวและรปตางๆ ใหทรงลอยตามสายน7าไหลมขอความท�พสดารยดยาว เน7อความกคลายคลงกนกบจดหมายถอยคาขนหลวงหาวด ซ� งไดกลาววา พระเจาแผนดนกรงเกาหรอพระเจาอยหวบรมโกศน7นเอง๒๖

สรปความวา การลอยกระทง หมายถง เปนประเพณสาคญหน� งของไทยท�ไดปฏบต สบทอดกนมาเปนเวลายาวนาน โดยจดกจกรรมน7 ข7นในวนเพญ ๑๕ ค�า เดอน ๑๒ และเปนประเพณท�มมาแตโบราณโดยมคตความเช�อหลายอยาง เชน เช�อวาเปนการบชาขอขมาแมพระคงคา เปนการสะเดาะเคราะหลอยทกขลอยโศก และเพ�อบชารอยพระพทธบาท โดยเฉพาะในสงคมไทยจดเปนประเพณท�สาคญซ� งมอยทกจงหวดในสงคมไทย

๒.๓.๒ องคประกอบของประเพณลอยกระทง

ประเพณการลอยกระทงน7น จดเปนพธอยางหน� งกระทาข7นในคนวนเพญ เดอน ๑๒ หรอวนข7น ๑๕ ค�าเดอน ๑๒ อนเปนวนพระจนทรเตมดวง และเปนชวงท�น7 าหลากเตมตล�ง ด7งน7นส�งจาเปนการทาตวกระทง คอนาดอกไม ธป เทยน หรอส�งของใสลงในส�งประดษฐรปตางๆ ท�ไมจมน7 า เชน กระทง เรอ แพ ดอกบว แลวนาไปลอยตามลาน7 าท�อยใกลบาน หรอวดอยใกลบานท�มการประกอบประเพณลอยกระทง

อยางไรกตาม ประเพณการลอยกระทงน7 มไดมแตในประเทศไทยเทาน7นประเทศท�นบถอพระพทธศาสนาเถรวาทและมหายาน กมประเพณลอยกระทงเชนกน อาท ประเทศจน อนเดย กมพชา ลาว และพมา กมการลอยกระทงคลายๆ กบประเทศไทยเรา แตจะตางกนบางกคงเปนเร�อง

๒๕จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, อางแลว, หนา ๙. ๒๖จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, อางแลว, หนา ๒๒–๒๓.

๒๙

รายละเอยด พธกรรม และความเช�อในแตละทองถ�น แมแตในประเทศไทยของเราเอง การลอยกระทงกมาจากความเช�อท�หลากหลายมองคประกอบท�แตกตางกนอยางส7นเชง ซ� งในแตละพ7นท�และภมภาคจะมวฒนธรรมแตกตางกน จงมองคประกอบท�แตกตางกนบาง โดยมองคประกอบท�หลากหลาย สามารถสรปได ดงน7

๑. องคประกอบของตวกระทง ถอเปนเร�องสาคญ เพราะวาสภาพแวดลอมปจจบน และกาลเวลาท�เปล�ยนแปลงไปของสงคม ฉะน7น สงคมไทยจงตองปรบตวใหทนตอสภาพแวดลอมของสงคมโลก แมแตประเพณและวฒนธรรมบางอยางกตองปรบเปล�ยนเพ�อใหเขากบยคสมย เชน ตวกระทงกตองเปล�ยนแปลงวสดบางอยางใหเขากบสภาพการณปจจบน กระทงตองทาจากวสด-ธรรมชาต ไดแก ใบตอง ซงขาวโพด ขนมปง มนสาปะหลง หยวกกลวย และวสดท�ยอยสลายไดงาย เพ�อไมทาลายส�งแวดลอม หลกเล�ยงการใชวสดท�ยอยสลายยากและเปนพษตอส�งแวดลอม โดยส�งท�ขาดมไดน7น ใบตอง ดอกไม ธป เทยน๒๗

๒. องคประกอบของประเพณพธกรรม องคประกอบในสวนน7 กหมายความวา ประเพณและพธกรรมน7น เปนส�งท�นยมถอปฏบตสบตอกนมาจนเปนแบบแผน หรอตามแบบอยางท�ไดกาหนดข7น โดยพธกรรม น7นเปนวธการท�กระทาเพ�อใหเกดผลสมฤทธe หรอมผลสาเรจตามความตองการ เปนการกระทาของบคคล และมรปแบบการประพฤตปฏบต หรอการกระทาของบคคลในลกษณะสมพนธกบวถชวต ความรสกนกคด ความเช�อ และสะสมเปนความรแลวเกดการถายทอดสบตอกนมาเปนมรดกของคนรนตอๆ มา๒๘

จะเหนวา องคประกอบท7งสองอยางน7 มสวนสาคญอยางย�งในการประกอบพธกรรมแตละคร7 ง ไมวาจะเปนประเพณลอยกระทง ข7นบานใหม งานอปสมบท และวนสงกรานต เปนตน กมความสาคญ และมความเก�ยวของกนเสมอ โดยสาระสาคญของประเพณ และพธกรรมจะมคาอธบายตามลาดบดงน7

คาวา “ประเพณ” พระยาอนมานราชธน ไดใหความหมายไววา ประเพณ หมายถง ความประพฤต ท�ชนหมหน�งอยในท�แหงหน�งถอเปนแบบแผนกนมาอยางเดยวกน และสบตอกนมา

๒๗คณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต, สานกงาน, เทศกาลและประเพณไทย, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพกรมศาสนา, ๒๕๒๗), หนา ๕๕. ๒๘กระทรวงวฒนธรรม, ประเพณและพธกรรม, http://www.m-culture.go.th/knowledge, เขาถง

ขอมลเม�อ (๑๐ มถนายน ๒๕๕๓)

๓๐

นาน ถาใครในหมประพฤตออกนอกแบบกผดประเพณ หรอผดจารตประเพณ”๒๙ ซ� งมความสอดคลองกบความหมายตามพจนานกรมฉบบบณฑตยสถาน ท�พดถง “ขนบธรรมเนยมแบบแผน” ซ� งสามารถแยกคาตางๆ ออกไดเปน ขนบ หมายถง ระเบยบแบบอยาง ธรรมเนยม คอแบบแผนท�นยมใชกนมา และเม�อนามารวมกนแลวกมความหมายวา ความประพฤตท�คนสวนใหญ ยดถอเปนแบบแผน และไดทาการปฏบตสบตอกนมา จนเปนตนแบบท�จะใหคนรนตอๆ ไปไดประพฤตปฏบตตามกนตอไป๓๐

เราสงเกตเหนไดวา ประเพณน7นมความหมายกวางขวางมาก คอมความหมายรวมถงแบบความเช�อ ความคด การกระทา คานยม ทศนคต ศลธรรม จารต ระเบยบ แบบแผน และวธการกระทาส�งตางๆ ตลอดจนถงการประกอบพธกรรมในโอกาสตางๆ ท�กระทามาแตในอดตซ� งลกษณะสาคญของประเพณ คอ เปนส� งท�ปฏบตเช�อถอมานานจนกลายเปนแบบอยางความคดหรอการกระทาท�ไดสบตอกนมา และยงมอทธพลอยในสงคมปจจบน

ดวยเหตน7 ขนบธรรมเนยม แบบแผนตางๆ ท�ประชาชนไดประกอบกนข7 นมาน7 นอานนท อาภาภรมย ไดจาแนกลกษณะของประเพณเปน ๓ ประเภท คอ

๑. จารตประเพณ (Mores) เปนประเพณท�มความสาคญตอสวสดภาพของสงคม และมลกษณะบงคบใหสมาชกของสงคมตองปฏบตหรองดเวนปฏบต หากผใดฝาฝนกจะมความผดตามท�จารตประเพณไดกาหนดโทษเอาไว เชน สงคมไทยมจารตประเพณกาหนดใหพอแมมหนาท�เล7ยงดลกของตน หากพอแมคนใดละเลยไมปฏบตกจะมความผด

๒. ขนบประเพณ (Institution) เปนประเพณท�สงคมไดวางไวเปนระเบยบแบบแผนท7งโดยตรง คอ ระเบยบวางไวอยางชดเจน เชน ประเพณทาบญเล7ยงพระ

๓. ธรรมเนยมประเพณ (Convention) เปนประเพณเก�ยวกบเร�องธรรมดาท�วไปไมคอยมความสาคญเทาใดนก จะปฏบตหรอไมปฏบตกได หากใครไมปฏบตกจะถกดหม�น ดแคลนวาไมมมารยาท เชน การแตงกายไมถกกาลเทศะ๓๑

๒๙จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, พระราชพธตรยมพวาย-ตรปวาย (จากพระราชพธ

๑๒ เดอน, หนา ๓๙. ๓๐ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมราชบณฑตยสถาน, (กรงเทพมหานคร : นานมบคสพบลเคช�นส,

๒๕๔๖), หนา ๕๓๐. ๓๑อานนท อาภาภรมย, สงคมวฒนธรรมและประเพณไทย, (กรงเทพมหานคร : แพรวทยา,

๒๕๑๙), หนา ๗๖.

๓๑

จากลกษณะท7งสามประการขางตน สอดรบมทศนะของ มหาสลา วระวงศ นกอกษรศาสตรชาวลาว ซ� งทานไดกลาวเปนท�นาสนใจวา “ประเพณ หมายถง จารตประเพณอยางหน�งอยางใดท�เปนวฒนธรรมของชาต ซ� งคนท7งหลายยอมรบวาดวาชอบแลวปฏบตสบตอกน”๓๒ ซ� งมลกษณะเปนการสวนรวม ท�ชมชนจะตองชวยกนทาข7นเปนคณะ ตามท�ไดกาหนดเวลาอยางแนนอน หากวางดเวนไมทาจะเกดความไมสบาย อาจจะเกดอาเพศท7งหมบานและประสบภยกนท7งเมอง”๓๓

อยางไรกตาม การเกดข7นของประเพณน7น ไมมใครสามารถจะระบลงไปอยางแนนอนวาเกดข7นต7งแตเม�อไร เพราะประเพณและพธการตางๆ ตองอาศยโบราณวตถเปนแนวทางเพ�อบงช7หลกฐาน แตอาจจะกลาวไดวา เกดต7งแตมนษยมความเจรญพอควร บางอยางกเกดข7นอยางไมต7งใจ แตเปนความบงเอญหรอรไมจรงเปนพ7นฐาน บางอยางเปนส�งท�คนบญญตข7น ไดแกเจาของศาสนา หรอเจาของลทธกาหนดข7น และกลายเปนพธประจาศาสนาไป เราจงแยกพธการไดเปน ๒ อยาง ไดแก ทางศาสนา ซ� งเปนเร� องของพธโดยตรง และพธของชาตตางๆ ซ� งเรามกจะเรยกวา “ขนบธรรมเนยมประเพณ” โดยคาวา ขนบธรรมเนยมประเพณน7น เปนวธการปฏบตตนของบคคลในสงคมเพ�อใหถกตองเหมาะสมตามท�สงคมน7นๆ ประพฤตปฏบตหรอยอมรบ หรอเปนนสยตางๆ ท�มนษยไดเรยนรกนและยดปฏบตตอกนมาในสงคม

ดวยเหตน7 เร�องของพธการตางๆ ท�เราปฏบตกนอยในสงคมปจจบนกด หรอในอนาคตกด คงเปนพธตางๆ ท�เก�ยวเน�องดวยพระพทธศาสนา ซ� งอนท�จรงแลวในระยะแรกไมเก�ยวกบศาสนา แตเม�อเกดมศาสนาข7นกมผนาเขาไปเก�ยวของกบศาสนา อาจจะเพ�อใหเกดความศรทธา ศกดe สทธe ความกลว ซ� งกไมใชเปนพธของศาสนาพทธ สวนมากเปนพธกรรมตางๆ ของศาสนาอ�นๆ เชน ศาสนาพราหมณ เปนตน เพราะศาสนาพทธน7นไมมพธยงยาก เชน พธทาบญท�เราเหนกนอยในทกวนลวนแลวแตเปนเร�องท�ปะปนกบศาสนาอ�น เพราะจดหมายปลายทางของศาสนาพทธมอยทางเดยว คอ “ความพนทกข”๓๔

โดยสรป ประเพณ ท�กลาวมาท7งหมดน7น เปนระเบยบแบบแผนท�กาหนดพฤตกรรมในสถานการณตางๆ ท�คนในสงคมยดถอปฏบตสบกนมา ถาคนใดคนหน�งในสงคมฝาฝนมกถกตาหนจากสงคม ลกษณะประเพณในสงคมระดบประเทศชาต มท7งประสมกลมกลนเปนอยางเดยวกน

๓๒มหาสลา วระวงศ, พงศาวดารลาว. (เชยงใหม : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๓๒), หนา ๑๖๘.

๓๓เสาวภา ไพทยวฒน, พ7นฐานวฒนธรรมไทย, (กรงเทพมหานคร : สถาบนราชฏเขต ๘, ๒๕๓๘), หนา ๙๔. ๓๔ไพฑรย เครอแกว, ลกษณะสงคมไทยและหลกพฒนาชมชน, (กรงเทพมหานคร :โรงพมพก7อกล,

๒๕๐๖), หนา ๓๔- ๓๕.

๓๒

และมผดแผกกนไปบางตามความนยมเฉพาะทองถ�น แตโดยมากยอมมจดประสงค และวธการปฏบตเปนอนหน� งอนเดยวกน มเฉพาะสวนปลกยอยท�เสรมเตมแตงหรอตดทอนไปในแตละทองถ�น สาหรบประเพณไทยมกมความเก�ยวของกบความเช�อในคตพระพทธศาสนาและพราหมณมาแตโบราณ ประเพณมบอเกดมาจากสภาพสงคม ธรรมชาต ทศนคต เอกลกษณ คานยม โดยความเช�อของคนในสงคมตอส�งท�มอานาจเหนอมนษยน7นๆ เชน อานาจของดนฟาอากาศและเหตการณท�เกดข7นโดยไมทราบสาเหตตางๆ เม�อเวลาเกดภยพบตข7น มนษยจงตองออนวอนรองขอในส�งท�ตนคดวาจะชวยไดพอภยน7นผานพนไปแลว มนษยกแสดงความรคณตอส�งน7นๆดวยการทาพธบชา เพ�อเปนสรมงคลแกตน ตามความเช�อ ความรของตน เม�อความประพฤตน7นคนสวนรวมสงคมยดถอปฏบตเปนธรรมเนยม หรอเปนระเบยบแบบแผน และทาจนเปนพมพเดยวกนสบตอๆ กนจนกลายเปนประเพณของสงคม

ดวยเหตดงกลาวมาน7 ประเพณและวฒนธรรม เม�อวาโดยเน7อความกเปนส� งอยางเดยวกน คอเปนส�งท�ไมใชมอยในธรรมชาตโดยตรง แตเปนส�งท�สงคมหรอคนในสวนรวมรวมกนสรางใหมข7น แลวถายทอดใหแกกนไดดวยลกษณะและวธการตางๆ ท�มอยในจตใจของประชาชนซ� งเก�ยวกบเร�องความคดเหน ความรสก ความเช�อ ซ� งสะสมและสบตอรวมกนมานานในสวนรวม จนเกดความเคยชน เรยกวา นสยสงคมหรอประเพณ โดยรายละเอยดของประเพณน7น จะเก�ยวของกบการทามาหากน ไดแก ประเพณบญบ7งไฟ ประเพณงานศพ เปนประเพณเก�ยวเน�องดวยศาสนา โดยประเดนเก�ยวกบประเพณน7 พระยาอนมานราชธน ไดแบงออกเปน ๓ ประเภท ไดดงน7

๑. จารตประเพณ หรอกฎศลธรรม หมายถง ส� งซ� งสงคมใดสงคมหน� งยดถอและปฏบตสบกนมาอยางตอเน�องและม�นคง เปนเร�องของความผดถก มเร�องของศลธรรมเขามารวมดวย ดงน7นสมาชกในสงคมตองทา ผใดฝาฝนถอวาเปนผดเปนช�ว จะตองถกตาหนหรอไดรบการลงโทษจากคนในสงคมน7น เชน ลกหลานตองเล7 ยงดพอแมเม�อทานแกเฒา ถาใครไมเล7 ยงดถอวาเปนคนเนรคณหรอลกอกตญy จารตประเพณของแตละสงคมน7นยอมไมเหมอนกน เพราะมคานยมท�ยดถอตางกน การนาเอาจารตประเพณของตนไปเปรยบเทยบกบของคนอ�นแลวตดสนวาดหรอเลวกวาของตนยอมเปนส�งท�ไมถกตอง เพราะสภาพสงคม ส�งแวดลอม ตลอดจนความเช�อของแตละสงคมยอมแตกตางกนไป

๒. ขนบประเพณ หรอสถาบน หมายถง ระเบยบแบบแผนท�สงคมไดกาหนดไวแลวปฏบตสบตอกนมา ท7 งโดยทางตรงและทางออม ทางตรง ไดแก ประเพณท�มการกาหนดเปนระเบยบแบบแผนในการปฏบตอยางชดแจงวาบคคลตองปฏบตอยางไร เชน สถาบนโรงเรยน มโรงเรยน มผสอน มผเรยน มระเบยบการรบสมคร การเขาเรยน การสอบไล เปนตน ทางออม ไดแก

๓๓

ประเพณท�รกนโดยท�วๆไป โดยไมไดวางระเบยบไวแนนอน แตปฏบตไปตามคาบอกเลา หรอตวอยางจากท�ผใหญหรอบคคลในสงคมปฏบต เชน ประเพณเก�ยวกบการเกด การตาย การแตงงาน ซ� งเปนประเพณเก�ยวกบชวต หรอประเพณเก�ยวกบเทศกาล ตรษ สารท การข7นบานใหม เปนตน

๓. ธรรมเนยมประเพณ หมายถง ประเพณเก�ยวกบเร�องธรรมดาสามญท�ทกคนควรทา ไมมระเบยบแบบแผนเหมอนขนบประเพณ หรอมความผดถกเหมอนจารตประเพณ เปนแนวทางในการปฏบตท�ทกคนปฏบตกนท�วไปจนเกดความเคยชน และไมรสกเปนภาระหนาท� เพราะเปนส�งท�มมานานและใชกนอยางแพรหลาย สวนมากเปนมารยาทในดานตางๆ เชน การแตงกาย การพด การรบประทานอาหาร การเปนแขกไปเย�ยมผอ�น ซ� งธรรมเนยมประเพณเหลาน7 เปนเร�องท�ทกคนควรทาแมมผฝาฝนหรอทาผดกไมถอวาเปนเร�องสาคญแตอาจถกตาหนวาเปนคนไมไดรบการศกษาไมมมารยาท ไมรจกกาลเทศะ๓๕

ท�กลาวมาขางตน เปนรายละเอยดองคประกอบของประเพณ ท�ผวจยไดต7งเปนประเดนสาคญในตอนตน น�นคอประเพณ และกพธกรรม โดยท7งสองสวนน7 จะมความเก�ยวของกนเสมอ เม�อเรากลาวถงประเพณแลว ส�งท�จะตองกลาวถงตามมาดวย คอ พธกรรม อนเปนองคประกอบในลาดบตอมา ท�ผวจยใครนาเสนออธบายใจความ ดงตอไปน7

๒.๓.๓ องคประกอบของพธกรรม

คาวา พธกรรม (Ritual) นบเปนการแสดงออกของสงคมท�มความสาคญในการสรางความสมพนธ และความเอ7ออาทร ท7งในระดบมนษยตอมนษย มนษยตอส�งแวดลอม และมนษยกบอานาจเหนอธรรมชาตใหสามารถอยรวมกนอยางสงบสขได “ท7งยงเปนส�อสาคญในการถายทอดคานยมท�สงคมยกยอง ขจดความเดอดรอน ถายทอดอดมคตท�สรางความเปนอนหน� งอนเดยวกน ในชมชนน7นๆ ใหสบเน�องตอไป”๓๖

อยางไรกตาม “พธกรรม” เปนสวนประกอบของศาสนา โดยประชาชนใหความสนใจอยางมาก และพยายามปฏบตตามอยางเครงครด ในสมยกอนประชาชนแทบทกคนจะคดวา พธกรรมทางศาสนา กคอเปนพระพทธศาสนา ซ� งเปนความเขาใจผดเพราะวา พระพทธศาสนาน7น

เนนเร�องความประพฤต ฝกหดการปฏบตตน มไดเนนทางดานพธกรรม ดวยเหตน7 การศกษาพระพทธศาสนาในปจจบน นยมการแบงแยกศาสนาพทธ ศาสนาพราหมณ และความเช�อเร� อง

๓๕พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตาง ๆของไทย, (พระนคร : คลงวทยา, ๒๕๑๔), หนา ๓๗. ๓๖ปราน วงษเทศ, การรวบรวมขอมลเพ�อจดทาพพธภณฑทองถ�น : การรวบรวมขอมลดาน

พธกรรมพพธภณฑทองถ�นในประเทศไทย, (กรงเทพมหานคร : แพรพทยา, ๒๕๔๐), หนา ๓๕.

๓๔

ผสางเทวดาออกจากกน เพ�อพจารณาวเคราะหสวนท�เปนศาสนาพทธโดยแทแลวกจะปรากฏวา ศาสนาพราหมณ และผสางเทวดา เปนสวนหน�งของศาสนาพทธ เร�องน7 เปนสวนสาคญท�ชาวพทธควรทาความเขาใจใหแจงชด และตองตระหนกรอยางละเอยดถ�ถวน อยาดวนตดสนใจโดยขาดวจารณญาณไตรตรองอยางรอบคอบ และอาจจะนามาซ� งความแตกแยกของพทธศาสนกได

ฉะน7น พธกรรมท�ปฏบตกนอยในปจจบน คอเปนพธกรรมท�สบเน�องมาจากความเช�อในศาสนาพราหมณมากกวาศาสนาพทธ ท�เราเหนไดชดคอ ประเพณการแตงงาน งานศพ การทาบญข7นบานใหม แหนางแมว ซ� งส�งเหลาน7 มใชสวนประกอบของพทธศาสนา แตเน�องจากความสมพนธระหวางศาสนาตางๆ ท�มาแตอดตทาใหเกดการผสมผสานระหวางพธกรรมของศาสนาตางๆ และมการรวมเอาพธกรรมของศาสนาหลายศาสนามาไวดวยกน ซ� งอาจจะเปนการพยายามทาทกอยางเพ�อใหไดผลมากท�สด๓๗ ในมตทางดานการประกอบพธกรรมน7น เราจะสงเกตเหนวา ไดสะทอนส�งบางอยางใหเราไดยดถอปฏบตตาม คอ ความสามคคกนของพทธศาสนก ท�มลกษณะนสยหรอความเช�อท�แตกตางกน โดยความแตกตางกนน7 เปนเร�องของความสวยงาม เพราะไมคดท�จะแตกแยก แลวยงทาใหศาสนาท�ตนนบถอน7นมความเจรญข7นตามดวย

นอกจากน7แลว พธกรรม ตามการจากดความของศพทวชาสงคมวทยาศาสนา กลาววา พธกรรม คอเปนแบบอยางพฤตกรรมท�กาหนดไวดวยกฎเกณฑ หรอธรรมเนยมประเพณใหกระทาในสงคมแบบด7งเดม ถอวาพธกรรมน7นมความสาคญ ถาทาอยางถกตอง เครงครด กจะเปนท�พอใจของเทพเจา ถาทาผดพลาด หรอไมทา เบ7องบนกจะลงโทษ ซ� งเร�องของพธกรรมในสงคมปจจบนมกถอเปนเร�องสาคญเก�ยวกบกจกรรมทางศาสนา หรอของสงคมดงจะมรปแบบพธกรรมท�ปรากฏในรปลกษณะตางๆ เชน เตนรา ฟงเพลง การเล7 ยงฉลอง สวนพธกรรมในทางศาสนาอาจมการ สวดมนต การขบรอง กรยาทาทางลก น�ง เดนเหน การแห พรอมอปกรณและสญลกษณตางๆ๓๘ โดยเฉพาะพธกรรมทางศาสนาในฝายมหายาน

เพ�อความเขาใจอยางชดเจนเก�ยวกบทศนะทางดานพธกรรมน7น วลเลยม เอ.เลสซา

และ อวอน แซท. โวคท (William A. Lessa and Evon Z. Vogt.) ไดใหรายละเอยดเก�ยวกบพธกรรมเปนท�สนใจ โดยทานท7งสองไดสรปวา “พธกรรมเปนส�งท�สรางความเช�อม�นแกบคคล ทาใหเกด

๓๗อมรา พงศศาพชญ, วฒนธรรมศาสนาและชาตพนธวเคราะหสงคมไทยตามแนวมานษยวทยา,

(กรงเทพฯ: สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๒๗๙. ๓๘ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน. (กรงเทพมหานคร : รงเรองธรรม,

๒๕๔๒), หนา ๓๗๔- ๓๗๕.

๓๕

กาลงใจ และพลงในการปฏบตกจกรรมน7นๆ ทานองเดยวกบ ซกมนด ฟรอยด (Sigmund Freud) นกทฤษฎแนวจตวเคราะห ซ� งใหความเหนวา หนาท�อยางแรกของศาสนาและพธกรรม คอการลดความวตกกงวล”๓๙ โดยนยน7 จนเนอร (Turner) ไดกลาววา พธกรรม “ตองลาดบท�แนนอนของกจกรรม ซ� งรวมถงการกระทา คาพด และส�งของท�ถกจดข7นในสถานท�ท�แนนอน และจดข7นเพ�อสนองตอความมงหมาย และผลประโยชนของผประกอบพธ”๔๐

ดงน7น เพ�อเปนการตอบประเดนปญหา หรอขอสงสยท�วา “ความคดแตกตางกนเปน

เร�องของความสวยงาม เพราะไมคดท�จะแตกแยก” ท�ผวจยไดกลาวไวขางตน ซ� งมความหมายสอดรบกบทศนะของ สพตรา สภาพ ไดกลาวถงความสมพนธของความเช�อศาสนาและพธกรรมไววา...“ทกๆ ศาสนาตองมพธกรรม เพราะพธกรรมไดกอใหเกดความเปนอนหน�งอนเดยวกน สามคคกน เช�อถอยดม�นเล�อมใส และจงรกภกดตอศาสนา”๔๑ เพราะพธกรรมน7 น “เปนวฒนธรรมท�คน ในสงคมไดสรางข7 น เพ�อเปนหลกประกนความม�นคงทางจตใจ เม�อทาแลวผทามความสข มความหวง และเช�อวาพธกรรมตองนาไปสผลท�คาดหวง ทาใหเกดความเปนมงคล อยเยนเปนสข โดยลกษณะของพธกรรมมอย ๒ ประการ คอ เนนเร� องของจตใจ และเนนเร� องสญลกษณของสงคมไทยมกมการประกอบพธตามโอกาสตางๆ อยเสมอต7งแตเกดจนตาย”๔๒

ดวยเหตน7 ทาใหเจตคตตอความคดเหนดานพธกรรมน7น ไดแสดงออกมาในรปแบบตางๆ ท�ผคนใหความเคารพนบถอ ซ� งเร�องท�ละเอยดลกซ7 งแกจตใจไมวาจะเปนประเพณลอยกระทง หรอพธกรรมอ�นๆ ท�มอยในสงคมไทยท�ประชาชนหล�งไหลเขาไปรวมในพธเพ�อเปนศรมงคลแกชวต อยางเชน พธมหาพทธาภเษกพระเคร�องตางๆ ดงประจกษชดในสงคมไทยปจจบน ซ� งเกดจากการปฏบตสบทอดมาจากในคร7 งกอนน�งเอง หรอเกดจากคตความเช�อของชาวบาน โดยในประเดนน7ประมวล ดคคนสน นกคดทางดานมานษยวทยา ไดกลาวถงคตชาวบานในดานความเช�อสบตอกนมาและคตชาวบานในดานพธกรรมไววา

๓๙William A. Lessa and Evon Z. Vogt, J R. Reader in Comparative Religion: An

Anthropological Approach, 3rd ed. (New York : Harper and Row, 1974), P. 57. ๔๐Turner, V.W. The Ritual Process: Structure and anti structure, (University of Chicago :

Aldine, 1970), P. 110. ๔๑สพตรา สภาพ, สงคมวทยา. (กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนาพานช,๒๕๓๔), หนา ๑๑๔. ๔๒ก�งแกว อตถากร, คตชนวทยา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพครสภา, ๒๕๒๐), หนา ๙๖.

๓๖

“มนษยมความคดคานงเม�อเกดความสงสยในความลกลบซบซอนของธรรมชาต กใชความคดคานงอธบาย และคดวาอานาจลกลบเหนอธรรมชาตบนดาลใหเกดส�งตางๆ จงเกดพธกรรม เพ�อขอใหส�งศกดe สทธe ท�ตนคดคานงข7นน7นชวยเหลอ พธกรรมน7 เปนเคร�องรวมจตใจของกลมชนแสดงความผกพนทางเศรษฐกจ และทาใหสงคมมกฎเกณฑ”๔๓

จากทศนะดงกลาวน7 แสดงใหเหนวาจดมงหมาย คณคาของประเพณ และพธกรรมตางๆ ท�ประชาชนไดคดคนและสบทอดปฏบตกนมาน7น ไดกลายเปนลกษณะเฉพาะในสวนรายละเอยดของพธกรรม และความเช�อของพธน7นๆ โดยความคาดหวงวา เม�อไดประกอบพธกรรมแลวกเกดผลด และเปนส�งท�เสรมสรางความดของตนใหเกดข7นตามดวย แมวาเรามอาจรบรไดลวงหนาวา ส�งท�จะเกดข7นแกตวเราน7น คออะไร แตเม�อไดทาแลวกความสขเชนเดยวกบการทาบญในทางพระพทธศาสนา แมเราจะมองไมเหนตวบญท�เราไดทาไป แตกมความสขแกจตใจซ� งเปนเปาหมายของทกคนท�คาดหวงจะมได

ดวยเหตน7 แนวคดเก�ยวกบพธกรรมน7น วชาภรณ แสงมณ ไดอธบายไววา “พธกรรม” คอ เปนงานท�จดข7นเพ�อลทธความขลง เปนวธการท�แสดงออกถงความศกดe สทธe และเปนเร� องเฉพาะกลมบคคลท�เก�ยวของกบความเช�อเทาน7น การประกอบพธกรรมมกมการระบช�อพธกรรมน7นๆไวดวย เชน พธจรดพระนงคลแรกนาขวญ พธรบพระราชทานปรญญาบตร ซ� งพธกรรมจงมบทบาทในการสรางความศรทธา ความเช�อม�น ความรสกรวมกน กอใหเกดความเครงขรม และความขลง ตลอดจนความปล7มปตยนดแกผรวมพธ๔๔

จากท�กลาวมาท7งสรปความไดวา พธกรรม คอเปนกจกรรมหน� งซ� งมความสาคญตอกลมคน หรอคนในสงคมน7นๆ ไดกระทาข7นเพ�อตอบสนองบางส� งบางอยางใหแกจตใจ ท�เรามอาจจะมองเหนได หรอเปนการขอลาขมาโทษท�ตวเองไดบนบานศาลกลาวไว แลวตองการใหจตใจน7นมความสข ประสบความสาเรจในวถชวต จงกระทากนข7นจนกลายเปนประเพณ และไดปฏบตสบทอดกนมาจากคนรนหน�งไปอกรนหน�งจวบจนกระท�งปจจบน

๔๓ประมวล ดคคนสน, คตชาวบานการศกษาดานมานษยวทยา, (กรงเทพมหานคร : แพรวทยา,

๒๕๒๑), หนา ๘๙. ๔๔วชาภรณ แสงมณ, ประเพณและกฎหมาย, (กรงเทพมหานคร : เดอนสยาม, ๒๕๒๕), หนา ๑.

๓๗

๒.๓.๔ ประเภทและขอบเขตของพธกรรม สาหรบประเภทของพธกรรมท�จะกลาวตอไปในหวน7 กสบเน�องดวยประเพณ และ

พธกรรมดงกลาวมา โดยประเดนท�เก�ยวของกบประเภทของพธกรรมน7 ปราน วงศเทศ ไดกลาววา พธกรรมท�ปฏบตกนโดยท�วๆ ไปของสงคมไทยภายในรอบปหน�งๆ น7นสามารถจาแนกลกษณะของพธกรรมเปน ๓ ประเภท คอ

๑. พธกรรมเก�ยวของกบการทามาหากน ๒. พธกรรมท�เก�ยวของกบชวต ๓. พธกรรมเก�ยวของกบชมชนหรอสงคม๔๕

จะเหนวา ประเภทของพธกรรมท7ง ๓ ประการขางตน มความสาคญอยางมากตอสภาพจตใจเพราะจะเปนแรงผลกดนใหเกดการละเลนชนดตางๆ ข7น เพ�อสอดคลองกบพธกรรม ท7งน7เพราะสวนประกอบของพธกรรมท�เก�ยวของกบความเช�อทางศาสนาน7น จะมการเซนสรวงบชา ทาบญ ทาทาน การกนเล7ยง การสนกสนานร�นเรง กมความเก�ยวเน�องดวยพธกรรม

โดยประเดนเร� องพธกรรมน7 บญลอ วนทายนต กลาววา เปนรปแบบหน� งซ� งไดรบความนยมอยางกวางขวาง และไดรบการกลาวขวญถงดวยความสนใจ โดยเฉพาะอยางย�งท�เก�ยวกบตวท�แสดงออกทางทาทาง ถอยคาตางๆ ท�มนษยสรางข7น ส�งเหลาน7ลวนไดรบการเลอกสรรมาเปนอยางด โดยเฉพาะเพ�อตองการใหเปนท�นยมตลอดไป พธกรรมน7 ตามปกตแลวจะประกอบดวยความหมายท�เกดจากสญลกษณ และการปฏบตโดยการสรางสรรค เปนการปรากฏดวยกายภาพ และความเกรงกลวตออานาจลกลบ๔๖ โดยความลกลบของพธกรรมท�วาน7 มความสมพนธกบความเช�อ เพราะพธกรรมตองมความเช�อเปนพ7นฐานของการกระทา ไมวาจะเปนความเช�อตอส�งใดพธกรรมในสงคมไทยมขอบเขตอย ๒ ประการ๔๗ คอ

๑. พธกรรมสวนรวม มแบบแผนการกระทาคลายคลงกนท7งประเทศ

๔๕ปราน วงษเทศ, การรวบรวมขอมลเพ�อจดทาพพธภณฑทองถ�น : การรวบรวมขอมลดาน

พธกรรมพพธภณฑทองถ�นในประเทศไทย, หนา ๒๔๒-๒๕๒.

๔๖บญลอ ว นทายนต, สงคมวทยาศาสนา , (กรงเทพมหานคร : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๒๙), หนา ๓๐๒.

๔๗จารวรรณ ธรรมวตร, คตชาวบาน, (มหาสารคาม : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๓๐), หนา ๑๙๐-๑๙๒.

๓๘

๒. พธกรรมจาเพาะถ�น มแบบแผนการกระทาเปนเอกลกษณะเฉพาะถ�นใดถ�นหน� งแตองคประกอบของพธกรรมท7งสองประเภทจะเหมอนกนคอ มความเช�อเปนรากฐานการกระทา โดยผประกอบพธ อปกรณในพธ วธดาเนนการ และผรวมพธ

อยางไรกตาม ท7งประเภทและขอบเขตของพธกรรมท�กลาวมา ลวนแลวมความสมพนธเก�ยวของกบพธกรรมในทางพระพทธศาสนา ซ� งพทธบรษทไดสบทอดปฏบตกนอยางยาวนาน และท�เหนไดชดในสงคมปจจบน เชน ประเพณการบวช ซ� งประเพณการบวชน7 ไดสบทอดมาต7งแตสมยกรงศรอยธยา ท�พระราชามหากษตรยทรงผนวชเปนพระภกษ และไดเปนแบบอยางของชายไทยท�มอายครบ ๒๐ ป บรบรณ ตองบวชเพ�อวาจะไดตอบแทนพระคณของบดามารดาในฐานะเปนบตร

จะเหนวา พธกรรมทางศาสนาพทธ หรอท�นยมเรยกวา ศาสนพธ เชน พธการแสดงตนเปนพทธมามกะ พธรกษาศลอโบสถ สามารถจาแนกไดเปน ๒ ประเภท ไดแก (๑) พธกรรมท�เปนพทธบญญต เปนพธการเก�ยวกบวนยสงฆ ซ� งพระพทธเจาไดทรงบญญตไว จะตองปฏบตพธกรรมน7นๆ ใหถกตองตามท�บญญตไว (๒) พธกรรมท�พฒนาข7นในทองถ�น คอพธกรรมท�พทธศาสนกชนในทองถ�นตางๆ กาหนดข7นโดยมการผสมผสานขนบธรรมเนยมประเพณทองถ�นใหเขากบกจกรรมทางพทธศาสนา และไดปฏบตสบตอกนมาจนกลายเปนประเพณ๔๘

อยางไรกตาม เร�องของประเพณลอยกระทง ซ� งผวจยไดศกษามาโดยเร�มท�ความหมาย องคประกอบของประเพณ พธกรรม พรอมท7งประเภทและขอบเขตของพธกรรม ลวนแลวมความผสมผสานในลกษณะความเช�อของแตละทองท� แลววธปฏบตน7นยอมมความแตกตางกนเปนบางสวนในรายละเอยดของปลกยอย แตโดยหลกปฏบตแลวพธกรรมในทางพระพทธศาสนาน7นสามารถสรปหลกปฏบตท�พทธศาสนกชนควรตระหนกรและใหความสาคญใน ๔ ประเดน ดงน7

๑. ความถกตอง ตามพทธบญญต ๒. คานงถงความเหมาะสม ๓. คานงถงความประหยด และภาวะทางเศรษฐกจ ๔. คานงถงประโยชนท�จะไดรบตองคมคา จะเหนวา ความสาคญท7ง ๔ ประการน7 เปนเร� องท�ชาวพทธตองตระหนกรในการ

ประกอบพธกรรมแตละคร7 ง โดยคานงถงวาการท�เราจะประกอบพธกรรมใดพธกรรมหน�งกควรรถงความถกตองเปนหลก และมความเหมาะสมกบฐานะความเปนในทางเศรษฐกจ โดยมงความ

๔๘กระทรวงวฒนธรรม, ประเพณและพธกรรม, http://www.m-culture.go.th/knowledge เขาถง

ขอมลเม�อ (วนท� ๒๐ มถนายน ๒๕๕๓).

๓๙

ประหยดเปนอนดบแรก แลวส� งท�ทาน7นตองคานงถงผลประโยชนดวย โดยนยหมายถงมงหวงคณประโยชนของพธกรรมในลกษณะ ๓ ประการ ไดแก (๑) มคณคาทางจตใจ ทาใหศาสนามความศกดe สทธe (๒) สงเสรมความสามคคเปนอนหน�งอนเดยวกนของคนในสงคม และ (๓) สงเสรมและรกษาเอกลกษณท�ดงาม เปนการสรางเสรมวฒนธรรมใหคงอยตอไป๔๙

กลาวโดยสรป การประกอบพธกรรม ท�พทธบรษทไดสบทอดกนมาน7น ไมวาจะเปนประเพณลอยกระทง หรอประเพณพธกรรมอ�นๆ ท�เก�ยวเน�องดวยศาสนพธในทางพระพทธศาสนา จาเปนตองไมลมหลกของความเหมาะสม ถกตองตามหลกพทธบญญต มความประหยด ไมสรางความเดอดรอนท7งแกตนเองและผอ�น พรอมท7งคานงถงคณคา หรอประโยชนท�คาดวาจะไดรบ โดยเฉพาะการสบสานประเพณลอยกระทงท�ผวจยไดต7 งเปนประเดนหลกของการวจย จะตองเปนไปในลกษณะท�สบทอดอนรกษขนบธรรมเนยมวฒนธรรมอนทรงคณคาไวคกบชาตสบไป

๒.๓.๕ คณลกษณะขอบเขตและจดมงหมายของการลอยกระทง

สาหรบคณลกษณะขอบเขตและจดมงหมายของการลอยกระทงน7 เปนมตความเช�อศรทธาในศาสนาพราหมณ และผสมผสานเขากบหลกปฏบตในทางพระพทธศาสนา เพราะเหตท�วา ศาสนาพราหมณน7นมลกษณะเดนในทางพธกรรม และใหความสาคญกบพธกรรมหนกแนนกวาศาสนาอ�นๆ จงทาใหการประกอบพธกรรมแตละคร7 งน7น ตองคานงถงความละเอยดลออเร� องพธกรรมในทกสถานท� และทกแงทกมมของชวต โดยมความสานกวาพธกรรมท�ปฏบตอยางถกตองน7นเปนสวนหน� งของกฎเกณฑของเอกภพ จงมผลข7นมาโดยอตโนมต แมแตเทพเจากไมอาจยบย 7งไดเม�อมการสานกถงประสทธภาพของพธกรรม

ฉะน7น การต7งใจประกอบพธกรรมอยางประณต มใชเพยงแตเพ�อสรรเสรญเยนยอเทพเจาเทาน7น แตท�สาคญสดคอเพ�อใหบรรลจดมงหมายของพธกรรม จงทาใหผประกอบพธจะตองเตรยมตวเตรยมใจพรอมเสมอ เพ�อใหงานท�เราประกอบน7นบรรลตามความมงหวงเอาไว สวนสาระของประเดนปญหาท�ผวจยไดต7 งไวเปนขอบเขตสาหรบศกษาในหวขอน7 มคาอธบายตามลาดบ ดงตอไปน7

สรปวา คณลกษณะของพธกรรมเก�ยวกบชวต ถอวาเปนลกษณะพเศษเก�ยวของกบความเช�อเก�ยวในวถชวตของแตละสงคมโดยเร�มต7งแตเกด จนกระท�งถงวนตายกจะมความเช�อมโยงเขากบวฒนธรรมท�เคารพนบถอ โดยเฉพาะท�เหนไดชดใหความสาคญคอตอนท�คนเราเกดมาม

๔๙สพตรา สภาพ, สงคมวทยา, (กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนาพานช, ๒๕๓๔), หนา ๒๕.

๔๐

องคประกอบครบไมพการ ซ� งถอเปนสาคญของความเปนมนษย และตอนถงคราวตายกจะมพธกรรมท7งแบบพทธ พรามหณ และประเพณของจน ซ� งลวนแลวเก�ยวกบมนษยโดยตรง

๒.๓.๖ ขอบเขตและจดมงหมายของการลอยกระทง

ดงไดกลาวมาแลวขางตนเก�ยวกบประเพณและพธกรรมการลอยกระทง ซ� งไดสบทอดปฏบตกนข7 น ในวนเพญเดอน ๑๒ เพราะเปนชวงของฤดน7 าหลาก อากาศปลอดโปรงเเจมใส ชาวบานกไดประดษฐประดอยกระทงดวยใบตอง ตกเเตงดวยดอกไม และเม�อพระอาทตยตกดน ผคนตางกเเตงกายสวยงาม เเลวนากระทงออกไปท�สถานท�จดประเพณลอยกระทง หรอวดท�อยใกลบาน แลวเม�อถงเวลากจะจดธปเทยน แลวแสงสวางสวยงามกปรากฏตามกระแสลาน7 าอยางสวยงาม เพ�อเปนการขอขมาตอพระเเมคงคา และบชาพระเจดยรอยพระบาทของพระพทธองค

จะเหนวา พธกรรมลอยกระทงน7นบรรพบรษเปนผรเร�มข7นมาแลวถอปฏบตสบตอกนมาจนถงปจจบน โดยขอบเขตของพธกรรมน7น สเมธ เมธาวทยากล ไดกลาวเปนท�สนใจไววา...“พธกรรมมลกษณะสาคญ คอเปนเคร�องหมายของกลมชนหน�งๆ ซ� งมสญลกษณรวมกน และเนนเร�องจตใจอนเปนจดมงหมายใหญเพ�อทาใหเกดความสบายใจและมกาลงใจ สาเหตท�ทาเพราะเกดความเช�อในอานาจเหนอธรรมชาตในการประกอบพธกรรม ผประกอบพธกรรมมความเช�อและมความหวงวาส� งเหลาน7 จะทาใหสมหวง และชวยใหปลอดภยจากความกลวอานาจลกลบได โครงสรางของพธกรรมแบงออกเปนพธกรรมตามปฏทน พธกรรมหวเล7 ยวหวตอแหงชวต และพธกรรมพเศษ ซ� งรวมถงพธกรรมรกษาโรคดวย”๕๐

จากทศนะดงกลาวน7 ทาใหผวจยมองเหนประเดนสาคญท�มอยในประเพณลอยกระทง โดยเฉพาะคณคาของประเพณลอยกระทง ซ� งไดสรางความรกใคร สามคคกนของประชาชนในทกระดบต7งแตสถาบนเลกๆ ของสงคม คอ ครอบครว จนกระท�งองคกรตางๆ น7นไดแนวปฏบตเพ�อสรางความเจรญท7งดานจตใจ และทางดานเศรษฐกจของประเทศใหเจรญตามดวย โดยคณคาของ

ประเพณลอยกระทงน7น ผวจยจะไดกลาวในบทตอไป เพราะวามสวนเก�ยวของกบหลกการในทางพระพทธศาสนาโดยตรง ไดแก หลกธรรมท�เน�องดวยประเพณลอยกระทง โดยมตท�วามาน7 ไดสอดรบกบทศนะของ เบญจรชต เมองไทย ซ� งทานไดกลาววา...“พธกรรมเปนการกระทาอนเน�องมาจากระบบความเช�อตางๆ ซ� งเปนสวนประกอบของศาสนา โดยมแบบแผนข7นตอนท�ตองปฏบตตามอยางเครงครด เพราะเช�อวาพธกรรมจะสามารถตอบสนองความตองการดานตางๆ ของมนษยได

๕๐สเมธ เมธาวทยากล, สงกปพธกรรม, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๓๒), หนา ๑-๓.

๔๑

จากท�กลาวมาพธกรรมท�นกสงคมวทยาหลายทานไดกลาวมาน7น สรปวา ความเช�อศาสนาและความเช� อทางไสยศาสตร หรอความเช�อเก� ยวกบส� งศกดe สทธe ผหรอวญญาณกบพ ธกรรมน7 นมความสมพนธกน เชน ในศาสนา และไสยศาสตร น7นจะประกอบดวยความเช�อหลายประการ และประกอบดวยพธกรรมหลายอยางท�ปรากฏออกมาเพ�อใหกลมคนและสงคมไดกระทากจกรรมเพ�อแสดงถงความเช�อและการเคารพในศาสนาน7นๆ”๕๑

ดวยเหตน7 จดประสงคของประเพณลอยกระทง คอเปนการเปดโอกาสใหประชาชนไดตระหนกร และการรสานกตอพระคณ ของน7 า เเละขออภยพระเเมคงคาท�ตนไดใชน7 ามาตลอด สาหรบการดารงชพของตน โดยชวงน7 เปนชวงท�อดมสมบรณ หนาขาว หนาปลา จะเหนผคนสวนใหญพดกนเปนทานองวา “ในน7ามปลา ในนามขาว หรอ มขาวในนา มปลาในหนอง” ดวยประการดงวาน7 ชาวบานมการทาบญใหทาน เเละพกผอนสนกสนาน ในประเพณการลอยกระทง โดยอาศยความเช�อของพทธศาสนกชนชาวไทยต7งแตคร7 งสโขทยเปนตนมา และพอสรปจดมงหมาย ไดดงน7

๑. เพ�อเปนการบชาสมเดจพระสมมาสมพทธเจา โดยใชน7 าท�ไหลไปเปนพาหนะนากระทงดอกไมธปเทยนไปสกการะพระองคทานโดยจนตนาการ ประกอบกบเปนชวงฤดน7 าหลากพระจนทรเตมดวงในคนวนเพญ เปนบรรยากาศท�ทาใหคนสมยกอนยดม�นในพระพทธศาสนาอยางแนนแฟน เกดความสขสงบเปนพเศษ จงไดจดพธบชาพระพทธคณดวยกระทงดอกไมธปเทยนพรอมกบงานร�นเรงอ�นๆ

๒. เพ�อเปนการลอยความทกขโศกของตนท�มอยใหออกไปจากตวกบสายน7 าท�ไหลไปน7นพรอมกบต7งจตอธษฐานขอพรกบส�งศกดe สทธe ใหตนและครอบครวไดรบแตส�งท�ด

๓. เพ�อเปนการขอขมาตอแมน7 า โดยเฉพาะแมน7 าลาคลอง ซ� งมคณอยางอเนกอนนตตอคนสมยกอน ท7งเร�องใชอาบชาระลางส�งตางๆ ประจาวน รวมท7งการเพาะปลก การคมนาคมถอวาเปนการกระทาลวงเกนใหน7าสกปรก จงไดทาพธขอขมา อยางเปนพธการอยางนอยปละคร7 ง

๔. เพ�อบชารอยพระพทธบาทของพระพทธเจา ท�หาดทรายรมแมน7 านมมทานท เม�อคราวเสดจไปแสดงธรรมแกนมมทานาคราช

๕. เพ�อตอนรบพระพทธเจา ในวนท�เสดจกลบจากเทวโลกเม�อคร7 งเสดจไปจาพรรษาอยบนสวรรคช7นดาวดงส เพ�อทรงเทศนาอภธรรมโปรดพระพทธมารดา

๖. เพ�อบชาพระจฬามณบนสวรรค ซ� งเปนท�บรรจพระเกศาของพระพทธเจา

๕๑เบญจรตน เมองไทย, พธทรงเจา : พธกรรมกบโครงสรางสงคมท�หนองขาว. วทยานพนธศลปศาสตรม

หาบณฑต (นครปฐม : ศลปากรมหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๔๓), หนา ๖๐-๖๑.

๔๒

๗. เพ�อบชาทาวพกาพรหม บนพรหมโลก ๘. เพ�อบชาพระอปคตเถระ ซ� งเช�อกนวาบาเพญเพยรบรกรรมคาถาอยในทองทะเลลก

หรอสะดอทะเล ๙. เพ�อบชาพระผเปนเจาตามคตพราหมณ ๑๐. เพ�ออนรกษขนบธรรมเนยมประเพณของไทยไว มใหสญหายไปตามกาลเวลา ๑๑. เพ�อรถงคณคาของน7าหรอแมน7าลาคลอง อนเปนส�งจาเปนสาหรบ การดารงชวต ๑๒. เพ�อใหประชาชนไดสนกสนานในงานนกขตฤกษประจาป๕๒

โดยสรป การศกษาท�มาและองคประกอบของประเพณและพธกรรมเก�ยวของกบการลอยกระทงดงไดกลาวมาต7งแตตนจนสดทายน7 พอจะสรปวตถประสงค และเปาหมายของการลอยกระทงไดวา ประเพณลอยกระทงจะทาเพ�ออะไรน7น ข7นอยกบวฒนธรรมของทองถ�นน7นๆ ดวย แตส�งหน�งท�เหมอนกน คอ การลอยกระทงตองลอยในน7า แมบางแหงจะยงคงยดถอการลอยโคมไฟหรอท�เรยกวา กระทงลอยฟา แตสวนมากจะเปนการลอยในแมน7 า อนถอวาเปนเสนโลหตใหญท�หลอเล7 ยงเกษตรกรมาเปนเวลานาน ความสมพนธของมนษยกบกระแสน7 าทาใหเกดประเพณเพ�อแสดงออกถงความกตญyข7น ประเพณนอกจากจะจดเปนงานร�นเรงแลว ยงมธรรมะสอดแทรกอยในพธกรรมน7นดวย ประเพณและพธกรรมการลอยกระทงแมวาสงคมไทยจะรบเอามาจากวฒนธรรมอ�น แตเม�อมาเปนประเพณประจาชาตของไทยแลว ไดเปล�ยนแปลงรปแบบจนเปนวฒนธรรมประเพณนยมแบบไทยๆ

๕๒พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย. กรงเทพมหานคร : คลงวทยา,

๒๕๑๔เร�องเดยวกน, หนา ๗๕.

บทท� ๓

คณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนา

ความเปนมาของประเพณลอยกระทง ท�ผวจยไดกลาวไวในบทท�แลว ท#งท�มาและรองรอยจากคมภรทางพระพทธศาสนาและจากทศนะของนกวชาการท#งหลายสะทอนใหเหนความสาคญท�แตกตางกนออกไปโดยอาศยความเช�อเปนรากฐานความคดซ�งความแตกตางท�วาน# อาจกลาวไดวาเปนเร�องของความสรางสรรคและความสวยงาม ประเพณลอยกระทงกอใหเกดความเช�อแกหมชนเปนแรงผลกดนใหประพฤตดตามแนวทางพระพทธศาสนา ในบทน#ผวจยจะไดนาเสนอคณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนาโดยจาแนกออกเปน ๒ ดานคอ ดานคณคาของประเพณลอยกระทง และดานหลกธรรมของประเพณลอยกระทง ดงจะเหนในแผนภมตอไปน#

แผนภม แสดงคณคาของประเพณลอยกระทง

ดานความเช�อ

ดานสามคค

ดานสบสานอนรกษวฒนธรรม

ประเพณ

ดานอนรกษส�งแวดลอม

ดานเศรษฐกจและสงคม

๔๔

๓.๑ คณคาของประเพณลอยกระทง

จากการศกษาเอกสารท�เก�ยวของผวจยไดพบวา ประเพณลอยกระทงไดถอกาเนดและดารงอยคกบสงคมคนไทยมาอยางชานานนบแตอดตจนถงปจจบน โดยมคตธรรมหลายอยางปรากฏอยในประเพณลอยกระทง กอใหเกดคณคาแกสงคมหลายดานท#งตอตนเอง ครอบครว และสงคมโดยสรปไดเปน ๕ ดานคอ

๑. คณคาดานความเช�อ

๒. คณคาดานความสามคค ๓. คณคาดานการสบสานอนรกษวฒนธรรมประเพณ ๔. คณคาดานอนรกษส�งแวดลอม ๕. คณคาดานเศรษฐกจและสงคม

๓.๑.๑ คณคาดานความเช�อ

ประเพณลอยกระทงท�สบทอดกนมาในประเทศไทยท�ประชาชนมความศรทธานบถอคอพระพทธศาสนากอใหเกดคณคาในดานความเช�อหลายประการ ซ�งพอสรปเปน ๒ ลกษณะสาคญคอ

๑. ความเช�อด#งเดม ๒. ความเช�อตามแนวพระพทธศาสนา ความเช�อด+งเดม เปนความเช�อเก�ยวกบเร� องของวญญาณ ผ เชนเช�อเร�องของผบาน-

ผเรอน ผป ยา ถาเปนวญญาณหรอผช#นสงจะเปนประเภทเทวดา พรหม เน�องจากสภาพภมประเทศน#นเปนปาเขา ลาเนาไพร บานเรอนต#งอยทามกลางธรรมชาต จงตองหาท�พ�งทางดานจตใจดวยการเช�อและใหความสาคญกบส�งท�อยรอบตว คอส�งท�อยเหนอธรรมชาต

ความเช�อตามแนวพระพทธศาสนา เปนความเช�อตามแนวของหลกศรทธา ๔ คอ ๑. กมมสทธา เช�อกรรม ไดแก เช�อม�นวาทาดกไดรบผลด ทาช�วกตองรบผลช�ว ๒. วปากสทธา เช�อวบาก ไดแก เช�อม�นในผลของกรรม ผลของการกระทาน#นๆ เชน

เช�อม�นวาผลท�ดมาจากกรรมท�ด ผลท�ช�วกมาจากกรรมท�ช�ว เปนตน ๓. กมมสสกตาสทธา ไดแก ความเช�อม�นวาสตวมกรรมเปนของๆ ตน หมายความวา

ท#งเหต ท#งผล รวมลงท�คน เม�อคนทาเหต คอ กรรมด กผลตผลด กรรมและผลท�ดกรวมลงอยท�บคคล เม�อบคคลทากรรมท�ช�ว ผลตผลท�ช�ว เหตผลท�ช�วกรวมลงท�บคคล จงเรยกวา กมมสสกตา ความท�สตวมกรรมเปนของๆ ตน เช�อความท�สตวมกรรมเปนของๆ ตน

๔๕

๔. ตถาคตโพธสทธา ไดแก ความเช�อม�นในความตรสรของพระพทธเจา คอ เช�อพระปญญาของพระองคม�นใจในพระองควาพระองคไดตรสรสจธรรมจรง๑ จากหลกศรทธาท#ง ๔ อยางในประเพณลอยกระทงไดเร�มเกดข#นจากการศรทธาในพระตถาคตเพราะเช�อม�นในการตรสรขององคพระสมมาสมพทธเจาวาพระองคไดตรสรจรงจงเปนแรงจงใจใหพทธศาสนกชนไดประกอบพธกรรมเพ�อเปนการสกการบชาตอองคพระสมมาสมพทธเจาดวยวธตางๆ หน� งในน#นกคอประเพณลอยกระทงท�คนไทยชาวพทธไดทาแลวเกดมตใหมในความรสกท�ดตอจตใจของตนเอง ครอบครว สงคม

พ#นฐานความคดของคนไทยน#น มความเช�อในเร�องตางๆ นบแตอดตจนถงปจจบน และในแตละภมภาคของประเทศไทย มความเช�อท#งท�เหมอนกนและแตกตางกนตามสภาพภมประเทศ สภาพแวดลอม วถชวตความเปนอยและวฒนธรรมประจาถ�น เชน การลอยกระทงตามความเช�อของคนภาคกลางไดคตมาจากพราหมณซ� งพวกพราหมณทาเพ�อบชาพระผเปนเจาท#ง ๓ อนม พระอศวร พระนารายณ และพระพรหม ตามตารบพราหมณาจารยกลาววาพธลอยกระทงน#เปนพธทางไสยศาสตร เรยกวาพธ “จองเปรยง”๒การลอยกระทงตามความเช�อของคนภาคพายพ(ตะวนตกเฉยงเหนอ)เปนการบชาพระอปคตต ซ� งเปนพระท�ชาวพมานบถอมาก และเช�อวาบาเพญบรกรรมคาถาอยในทองทะเลลก กลางสะดอทะเล อกประการหน�งถอเปนการลอยทกขโศกโรคภยและบาปตางๆ ถาใครไปเกบเอากระทงน#นมากจะตองเปนผรบบาปน#นไป๓การลอยกระทงตามความเช�อของลานนาไทย เพ�ออทศหรอสงส�งของตางๆ ไปใหญาตท�อยหรอตายท�เมองหงสาวด โดยอาศยกระแสน#าเปนส�อนาไป เพราะเช�อวาน#าไปไดทกหนทกแหงในท�ต �า ประกอบกบเมองหงสาวดกอยทางทศใตดวยเปนการแสดงออกถงน# าใจท�รคณของบคคลอ�น เปนสวนหน� งแหงการบรจาคทาน บางคนอาจจะลอยเคราะหตามแบบของพราหมณกได เพราะจดมงหมายยอมแปรไปตามกาลสมย๔การลอยกระทงตามความเช�อของชาวอสาน เพ�อบชารอยพระพทธบาทท�แมน# านมมทานท บชาพระแมคงคา เปนการลอยเคราะหและเซนสรวงพระยานาค ซ� งเช�อวาเปนเจาแหงเมองบาดาล

๑อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๘๒๒/๓๙๙. ๒ราตร โตเพงพฒน, ประเพณเน�องในเทศกาล, วทยานพนธคณะโบราณคด, (กรงเทพมหานคร :

มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๑๑), หนา ๓๕-๓๖. ๓เสถยร โกเศศ (พระยาอนมานราชธน), ประเพณเก�ยวกบเทศกาลตรษ-สารท,(พระนคร:

สานกพมพสมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย, ๒๕๐๖), หนา ๒๖๐-๒๖๑. ๔จกรชย อภชาตบตร (พระยาประกจกรจกร), ศาสนาพราหมณในประเทศไทย, วทยานพนธ

คณะโบราณคด, กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๑๕), หนา ๒๐๔-๒๐๕.

๔๖

เปนตน๕ การลอยกระทงตามความเช�อของภาคใตเปนการปองกนพระเคราะหไมใหเปนโทษตอมนษย ใหเคราะหรายกลายเปนดใหอานาจของพระเคราะหรายกลายเปนดจนกระท�งหมดไปในท�สด บางทเรยกวา พธสะเดาะเคราะห๖ วถชวตของคนไทยโดยรวมจงมความสมพนธกบความเช�อตลอดมา พธกรรมแตละอยางมเหตและผลในตวเองท#งส#น ความเช�อแบบด#งเดมท�ปรากฏในประเพณลอยกระทงไดแกความเช�อเร�องแมพระคงคาหรอเทพเจาประจาสายน# า แมน# า ลาคลอง เทพเจาน#สามารถใหคณใหโทษแกมนษยได ดงน#นเพ�อมใหเปนบาปหรอความผดมนษยควรทาจะทาการบชาหรอขอขมาโทษอยางนอยปละคร# ง กคอในชวงวนเพญเดอน ๑๒ อนทาใหเกดคณคาตอประเพณลอยกระทงข#นมา

จะเหนวา ความเช�อของสงคมไทย ซ� งสบทอดกนมาต#งแตบรรพบรษจนถงปจจบน ยงคงปฏบตตอเน�องกนมาไมขาดสาย แมวาจะอยทามกลางกระแสของความเจรญทางดานเทคโนโลยสมยใหม ท�เขามาสมพนธเก�ยวของกบวถชวตของคนเรา โดยความเช�อตางๆ ของคนไทยท# งท�มเหตผลและไมมเหตผลน# น เปนการแสดงใหเหนถงความชางสงเกต ความฉลาด และประสบการณของคนไทยท�คดสรางข#น แมวาความเช�อบางอยางในปจจบนจะเหนวาเปนส�งไรสาระเหลวไหล แตกยงมความเช�ออกเปนจานวนมากท� กอใหเกดประโยชนตอบคคล สงคมและประเทศชาต ชวยหลอหลอมจตใจใหคนประพฤต ปฏบตด ส�งสอนอบรมใหทาในส�งท�ถกตอง และยงเปนเคร�องควบคมสงคม เปนบรรทดฐานของสงคมทาใหสงคมมความสงบสข ไมวาจะเปนความเช�อด#งเดม และความเช�อตามแนวพทธ

ความเช�อท#งสองลกษณะ คอ ความเช�อท#งแบบด#งเดม และความเช�อตามแนวพทธซ� ง มท#งคณ และโทษผสมกนอย แตสวนใหญแลวจะใหคณมากกวาโทษ เพราะความเช�อไมกอใหเกดความเดอดรอนแกใครซ�งสามารถยกตวอยางประโยชนของความเช�อมลกษณะ ดงน#

๑. ความเช�อกอใหเกดพลง บางคนเม�อเจบไขไดปวย เม�อมการรกษาดวยวธการทางไสยศาสตรกจะเกดความเขมแขงทางจตใจ มพลงในการตอสกบโรคภยไขเจบ

๒. ความเช�อกอใหเกดความม�นใจ เม�อไดรบการเสรมแรงจากความเช�อ เชนการดฤกษยามในงานพธตางๆ ทาใหเกดความม�นใจวาพธท�จดข#นน# ถกตอง

๕เวยน ปญจสวรรณ, “พทธตานานเก�ยวกบการลอยกระทง” ,วารสารวฒนธรรมไทย, ปท� ๑๑ ฉบบ

ท� ๙ (พฤศจกายน ๒๕๑๖) : ๕๖. ๖พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย, (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา

,๒๕๑๔,หนา ๓๒๗.

๔๗

๓. ความเช�อทาใหเกดความสรางสรรคในการทากจกรรมเก�ยวกบเร�องของความเช�อ เชน การสรางเจดย รปป# นเปนสญลกษณแทนความเช�อ คนอสานจะมจนตนาการในเชงสรางสรรค

๔. ความเช�อกอใหเกดความสามคค ความเช�อในเร�องของการขอฝน เม�อเกดความแหงแลง คนอสานสามารถรวมตวทากจกรรมรวมกน เชน คนทาพธบญบ#งไฟ การแหผตาโขน

๕. ความเช�อทาใหเปนรปธรรมชดเจนข# น เชน การจะใหเกดการอนรกษปาไมพธกรรมและความเช�อเปนสวนสาคญของภมปญญาทองถ�นอนเกดข#นเพ�อจดระเบยบการจดการทรพยากร โดยการเสรมสรางความผกพนธทางศลธรรมและการพ�งพาอาศยซ� งกนและกนระหวางชมชนกบปา

๖. ความเช�อเปนพ#นฐานใหเกดปญญา ความเช�อกอใหเกดการคดคนหาวธการซ� งกระบวนการคดคนกคอการใชปญญาน#นเอง เชน คนอสานคดหาวธจดบ#งไฟไปใหสงท�สด และไกลท�สด เพ�อบชาพญาแถนขอฝน

๗. ความเช�อทาใหการนบถอศาสนาม�นคง ในรอบ ๑ ป ซ� งม ๑๒ เดอนของคนอสานจะมประเพณฮตสบสอง ซ� งสมพนธกบการดาเนนชวตของชาวอสานในรปของความเช�อ เชนถาพระสงฆเขากรรมในเดอนอาย ชาวบานท�ไดดแลพระสงฆในชวงอยกรรมจะไดบญมาก หรอถาใครกตามสามารถฟงเทศนมหาชาตไดครบ ๑๓ กณฑ จะไดข#นสวรรค ส�งเหลาน# จะเปนเร�องเก�ยวของกบความเช�อของพทธศาสนาท#งส#น ซ� งทาใหคนเกดความศรทธาและนบถอศาสนาอยางยดม�น

๘. ความเช�อกอใหเกดฤทธS ทางใจ ความเช�อทาใหจตใจฮกเหม พรอมท�จะฟนฝาอปสรรคท�ยากลาบาก ซ� งโดยปกตจะทาไมได แตเม�อเกดความเช�อจะเกดแรงบนดาลใจทาใหสามารถทาได เชน เช�อวาถาใชการตอชะตาแลวจะหายเจบไขไดปวย๗

ลอยกระทงหมายถง ประเพณบชารอยพระพทธบาท แสดงความสานกบญคณของแหลงน#าอนมความสาคญตอการดารงชวตและเปนการบชาพระแมคงคาเทวตามความเช�อแตโบราณ ดวยกระทงดอกไมธปเทยนประกอบกบส�งประดษฐจากธรรมชาตท�ลอยน#าได

ประเพณลอยกระทงไดมการสบทอดมาต#งแตโบราณ นยมทากนในกลางเดอน ๑๒ โดยมวตถประสงคหลายประการตามความเช�อของแตละทองถ�น พอสรปได ดงน#

๑. บชาพระเกศแกวจฬามณบนสวรรคช#นดาวดงส ๒. บชารอยพระพทธบาท ณ หาดทรายฝ�งแมน#านมมทา ๓. บชาเทพเจาตามความเช�อของตน

๗ยศ สนตสมบต, ความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถ�น เพ�อการพฒนาอยางย�งยน,

(เชยงใหม : สานกพมพนพบรการพมพ, ๒๕๔๐), หนา ๕๕.

๔๘

๔. ขอบคณน#าท�อานวยประโยชนตางๆ แกมนษย ๕. ขอขมาแมน#าท�มนษยไดท#งส�งปฏกลลงในน#า ๖. เปนการลอยสงของแกญาตท�อยหางไกล ๗. เปนการระลกถงบรรพบรษท�ลวงลบไปแลว ๘. ลอยเคราะห หรอสะเดาะเคราะห ๙. อธษฐานขอส�งท�ตนปรารถนา๘ ๑๐. การลอยกระทงเพ�อบชาพระอปคตต๙

จะเหนวา ประเพณการลอยกระทงแตละทองท�กมาจากความเช�อ ความศรทธาท�แตกตางกน บางแหงกมตานานเลาขานกนตอๆ มาซ� งบางเร�องเปนเร�องเลาขานเปนนทานพ#นบานเปนเร�องท�เลาสบกนมาแตโบราณกาล ไมอาจหาหลกฐานท�แนชดได แตทกเร�องลวนเก�ยวของกบหลกความเช�อในพระพทธศาสนาเกอบท#งส#น

โดยสรปวา การเกดความเช�อในทางพระพทธศาสนากอใหเกดประโยชนอยางย�งตอบคคล สงคม ประเทศชาต อนสบเน�องมาจากประเพณลอยกระทงท�หลอหลอมจตใจมนษยชนใหมแนวทางการประพฤตปฏบต ชวยกนสงเสรมสนบสนนใหสงคมอยเยนเปนสข จากการท�ชาวพทธมความเช�อท�เปนไปในแนวทางท�ดในดานพระพทธศาสนาอนเปนท�มาของความเช�อท�มเหตผลซ� งเปนแนวทางท�องคพระสมมาสมพทธเจาไดทรงเมตตาส�งสอนไวเพ�อใหพทธศาสนกชนไดทาในส�งท�เปนประโยชนและมสาระตอการดารงชวต ไมใหตกไปในทางท�ประมาทมวเมาในทางโลกเพยงฝายเดยวน#นเอง

๓.๑.๒ คณคาดานความสามคค

จากการศกษาผวจยพบวาดาน ความสามคค ซ� งพระพทธศาสนามหลกคาสอนเร�องของสามคคธรรมวา เปนหลกธรรมเพ�อความเจรญรงเรองของหมคณะ โดยเหตท�สงคมน#นมคนอยหลายระดบหลายชนช#น และเปนแหลงรวมคนหลายๆ คนเขาดวยกน จงทาใหกลมบคคลเหลาน#นตางกมชวต มจตวญญาณ มความรสกนกคด และมจดหมายปลายทางท�แตกตางกนออกไป ดวยเหตน#บางคร# งกทาใหสงคมเกดปญหา มความสบสนวนวายข# น อนเน�องจากความแตกตางทางดานความคดของแตละคน ซ� งเม�อใดกตามท�สงคมมปญหาข#นจะเปนดวยเหตผลใดกตาม ผท�จะทาหนาท�

๘อดม เชยกวงศ, ปฏทนประเพณ ๑๒ เดอน, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพภมปญญา, ๒๕๔๗), หนา ๒๕๘. ๙พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย, (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา

,๒๕๑๔), หนา ๓๒๙-๓๓๒.

๔๙

ในการแกไขปญหาเหลาน#นใหหมดไปได กหาเปนใครท�ไหนไม หากแตเปนหนาท�ของสมาชกทกๆ คนน�นเอง ท�จะตองสามคครวมใจกนแกไขปญหา และพฒนาสงคมของตนเองใหดและมความกาวหนามากย�งข#น

ประเพณลอยกระทงไดกอใหเกดความสามคคข# นในสงคมต#งแตระดบยอยจนถง ระดบใหญสาหรบคณคาท�จะกลาวถงตามลาดบตอไปน# เปนสวนสาคญอยางมากของประเทศไทยปจจบน เพราะเทาท�เรารบทราบตามขอมลขาวสารมาโดยตลอด ซ� งไดเกดข#นแลวในชวงสองสามปท�ผานมาน# และเปนปรากฏการณสาคญหน� งท�ทาใหเราไดเหนเหตการณบางอยาง กลาวคอ สภาพของสงคมน#น เกดความแตกแยก ไมมความสามคคกนในสงคม ซ� งตางกลวนแลวเกดจากพ#นฐานการขาดความสามคค ดงน#น เราจะนามตการสรางความสามคค ท�เกดข+นจากประเพณลอยกระทงไปจดการและแกไขปญหาน+นไดมากนอยแคไหน โดยประเดนน# อยท�วา เราพรอมท�จะยอมรบหรอไม เพราะวาการวจยน#นเปนสวนหน�งในการแสวงหาทางออก เพ�อชวยคล�คลายปญหาท#งหลายใหหมดไปได ถาหากไดนาไปปฏบตอยางจรงจงใหปรากฏคณคาเปนรปธรรม ดงตอไปน#

๑. คณคาตอครอบครว ทาใหสมาชกในครอบครวไดมโอกาสทากจกรรมดวยกน เชน รวมกนประดษฐกระทงไปลอย อกท#งไดแสดงความกตญUกตเวทตอน# าท�ใหคณประโยชนแกเราในดานตางๆ หรอบางทองถ�นกเปนการแสดงความระลกถงบรรพบรษผลวงลบ

๒. คณคาตอชมชน ทาใหเกดความรก ความสมครสมานสามคคในชมชน เชน ชวยกนประดษฐกระทงไปประกวด อนเปนการชวยสงเสรมการชางฝมอทองถ�นทางออม หรอทาใหไดมโอกาสพบปะสงสรรคและสนกสนานรวมกน

๓. คณคาตอศาสนา ไดชวยกนทานบารงศาสนา เชน ทางภาคเหนอท�มการทาบญ ใหทาน การถอศลท�วด หรอการลอยกระทงเพ�อบชารอยพระพทธบาทกนามาซ� งการนอมราลกถงพระธรรมคาส�งสอนของพระพทธเจา

๔. คณคาตอสงคม ทาใหมความเอ#ออาทรตอส�งแวดลอม ไดตระหนกถงความสาคญของแมน# าลาคลองท�ไดใชสอย และอานวยประโยชนตอเราท#งทางตรงและทางออม โดยอาจจะชวยกนขดลอกคคลองใหสะอาด ไมท#งส�งปฏกลลงไป๑๐

ดวยเหตดงกลาว ผวจยจงขอยกพระบรมราโชวาท พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลมหาราช ซ� งพระองคทรงตรสถง ส�งท�จาเปนและสาคญท�สดน#นประชาชนตองมความสามคคกน

๑๐อดม เชยกวงศ, ปฏทนประเพณ ๑๒ เดอน, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพภมปญญา, ๒๕๔๗),

หนา ๒๕๘ - ๒๕๙.

๕๐

โดยมพระบรมราโชวาท ในพธพระราชทานปรญญาบตรของจฬาลงกรณมหาวทยาลย เม�อวนท� ๓ เมษายน ๒๕๐๓ มใจความตอนหน�งวา “สามคคท�สาคญท�สดคออะไร กคอ สามคคในชาต ไมใชวาความสามคคในคณะไมด แตตองระวงถาสามคคกน แตวาไป กาวกายหรอไปทาใหผอ�นเดอดรอน ในสถาบนกเปนความผด ถาสามคคในสถาบนไปทาใหคนอ�นเสยหายหรอเดอดรอนกไมด เพราะทาใหเสยหายตอสามคคของชาต”๑๑

จากพระบรมราโชวาทขางตนน# ไดแสดงใหเหนวา ในสภาวะสงคมปจจบนท�เหนปรากฏการณหลายอยางท�ทราบกนวา ประเทศชาตอยในภาวะท�ตองอาศยความเขมแขง เพ�อท�จะใหอยรอด ประเทศไทยจะอยไดกดวยทกคน ทกฝายสามคคกน ความสามคคน#นไดพดอยเสมอวาตองม แตอาจจะเขาใจยากวา ทาไมสามคคจะทาใหบานเมองอยได โดยมพระบรมราโชวาท ทรงตรสไวอกตอนหน�งวา...“สามคค กคอการเหนแกบานเมอง และชวยกนทกวถทาง เพ�อท�จะสรางบานเมองใหเขมแขง ดวยการเหนอกเหนใจซ� งกนและกน และไมทาลายงานของกนและกน และทางานดวยความซ�อสตยสจรต ตองสงเสรมงานของกนและกน และไมทาลายงานของกนและกน มเร�องอะไรใหไดพดปรองดองกน อยาเร�องใครเร�องมน และงานกทางานอยางตรงไปตรงมานกถงประโยชนสวนรวม๑๒

จากกระแสพระราชดารสน# ทาใหเราสามารถมองเหนถงความสาคญของความสามคค อนดบแรก เพราะสามารถสงเสรมและสรางความเขมแขงในบานเมองใหเจรญข#นได

ความสามคคพรอมเพรยงกนสามารถจาแนกได ๒ อยาง๑๓ คอ

๑. การพรอมเพรยงกนทางกาย ไดแก การชวยกนสนบสนนสงเสรมการงาน ของหมคณะใหสาเรจลลวง ไมรงเกยจเก�ยงงอน แกงแยงชงดกน หรอแตกแยกเปนกกเปนเหลา

๒. การพรอมเพรยงกนทางใจ ไดแก มใจรกใครหวงดตอหมคณะดวยใจซ�อตรง และหวงประโยชนสวนรวมเปนใหญ ไมแกงแยงกนหรอคดชงดกนดวยอานาจ ถอทฎฐมานะ

๑๑พระบรมราโชวาท ในพธพระราชทานปรญญาบตรของจฬาลงกรณมหาวทยาลย, เม�อวนท� ๓

เมษายน ๒๕๐๓. ๑๒พระราชดารสของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระราชทานในพธประดบยศนายตารวจช#นนาย

พล ณ พระตาหนกจตรลดารโหฐาน วนพฤหสบดท� ๑๕ มกราคม ๒๕๑๙. ๑๓กองทพภาคท� ๒, “ความสามคค” บทความทางวชาการ, (กรงเทพมหานคร : กองทพภาคท� ๒,

๒๕๕๓), หนา ๑- ๒.

๕๑

นอกจากจะปฏบตตามหลกการท#งสองอยางแลว การสรางความเขมแขงของคนในชาตกตองการปลกฝงความสามคคใหเกดข#นในจตใจ ซ� งจะตองประกอบดวยหลกการ ดงน#

๑. ประพฤตอยในศลธรรม อนเปนความหนกแนนม�นคงของจตใจ คอความซ�อสตยตอกน รจกยบย #งขมใจ อดทนตอความยากลาบาก และรจกเสยสละ

๒. ละเวนอธยาศยท�จะกอความไมพอใจแกผอ�น เชน ดด#อถอด อาฆาต พยาบาท

๓. ประพฤตในส� งท�จะปลกความสามคค คอ มน# าใจเอ#อเฟ# อ พดถอยคาไพเราะ ประพฤตตนกอใหเกดประโยชนแกกน วางตนเสมอตนเสมอปลาย

๔. แตละคนพยายามปฏบตตนใหเปนผสมควร แกความรกใคร เปนท�เคารพนบถอโดยต#งตวอยในหลกศลธรรม มความซ�อสตยเปนกรอบของวถชวต

โดยสรป ประเพณลอยกระทงชวยสรางความสามคค เปนการรวมพลงกบคนอ�นเพ�อทากจกรรมอยางใดอยางหน� งดวยความพรอมเพรยงกนใหสาเรจสมประสงค ตามความสามารถของกาลงกาย กาลงความคดเหน และกาลงความร สดแตผ ใดจะมกาลงอยางใด แลวใชกาลงความสามารถท�มอยดวยความพรอมเพรยง เปนน# าหน�งใจเดยวกน โดยไมมการววาทบาดหมางกน คอใครมหนาท�อยางใด กทาหนาท�อยางน#น ไมสบสน เก�ยงงานรกษาหนาท�ของตนใหดาเนนไปดวยด ประเทศชาตท�มคนพรอมเพรยงอยางน# ยอมนาไปสความเจรญม�นคง ซ� งเปนบอเกดของความสขความเจรญ และเปนส�งคมครองปองกนภยอนตรายตางๆ ไปได

๓.๑.๓ คณคาดานการสบสานอนรกษวฒนธรรมประเพณ

คณคาทางดานการสบสานอนรกษวฒนธรรมประเพณ โดยท�วไปจะหมายถงรปแบบกจกรรมของมนษย และกเปนโครงสรางเชงสญลกษณท�ท าใหกจกรรมน# นเดนชด และมความสาคญตอวถการดาเนนชวตท�คนในหมไดผลตสรางข#น ดวยการเรยนรจากกนและกน และรวมกนใชอยในหมพวกของตน สวนหน� งสามารถแสดงออกผาน ดนตร วรรณกรรม จตรกรรม ประตมากรรม การละคร และภาพยนตร บางคร# งอาจมผกลาววา วฒนธรรม คอเร�องท�วาดวยการบรโภค และสนคาบรโภค เชน วฒนธรรมระดบสง วฒนธรรมระดบต�า วฒนธรรมพ#นบาน หรอ วฒนธรรมนยม

สวนคาวา “ธรรม” มาจากภาษาสนสฤตวา ธรม (ใชในรปภาษาไทยธรรม) เขยนตาม รปบาลลวนๆ คอ “วฑฒนธมม” หมายถง ความด ซ� งหากแปลตามรากศพท คอ สภาพ อนเปนความเจรญงอกงาม ลกษณะท�แสดงความเจรญงอกงาม นอกจากน# วฒนธรรมตรงกบภาษาองกฤษวา Culture และคาวา Culture น# มท�มาจากภาษาฝร�งเศส โดยฝร�งเศสเองเอามาจากภาษาละตน คอ

๕๒

Cultura อกตอหน�ง วฒนธรรม คอลกษณะท�แสดงถงความเจรญงอกงาม ความเปนระเบยบเรยบรอย ความกลมเกลยวกาวหนาของชาต และศลธรรมอนดงามของประชาชน๑๔

ฉะน#น คณคาดานวฒนธรรม เปนเร�องท�พลเมองในสงคมตองชวยกนรกษา และปฏบตใหถกตองเพ�อใหเกดความสามคค เกดความปรองดองของคนในชาต และเปนเร�องสาคญย�งท�ตองกระทาใหเกดข#นในสงคม โดยคณคาของวฒนธรรมน#นสามารถแบงออกไดเปน ๒ ประการ คอ

๑. วฒนธรรม หมายถง มรดกทางสงคม เปนลกษณะพฤตกรรมของมนษยท�ไดสะสมไวในอดต และไดตกทอดมาเปนสมบตท�มนษยปจจบนนาเอามาใชในการครองชวต

๒. วฒนธรรม หมายถง แบบแผนแหงการครองชวต๑๕

จะเหนไดวา นอกจากจะมคณคาท#งสองอยางแลว วฒนธรรม ยงมองคประกอบสาคญท�จะบงบอกวา ว ฒนธรรมของคนในชาตน# นไดประพฤตปฏบตในลกษณะอยางไร สรางคณประโยชนใหแกประเทศชาต หรอวาทาความเส�อมเสยใหแกประเทศ โดยพฤตกรรมของพลเมองสวนน#สามารถดไดจากการกระทาในลกษณะสาคญ ๓ อยาง ตอไปน#

๑. สญลกษณ หมายถง การใชส�งหน�งมาส�อความหมายแทนถงอกส�งหน�งท�ตองการกลาวถง สญลกษณมประโยชนคอ ชวยใหเราสามารถส�อสารกนไดสะดวก สามารถวางแผนทางานรวมกนและสามารถถายทอดความคดท�เปนนามธรรมได

๒. ภาษา เปนอกรปหน�งของสญลกษณ ท�แสดงออกดวยการพด การฟง และการเขยน มนษยจด เปนสตวประเภทเดยวท�สามารถใชภาษาได ความสามารถทางภาษาของมนษยทาใหเราแตกตางจากสตวอยางมาก เพราะเราสามารถสรางสรรคอารยธรรมใหเกดข#นและเจรญกาวหนาไดไมหยดย #งในขณะท�สตวไมมภาษาทาใหพวกมนไมสามารถพฒนาอารยธรรมได

๓. คานยม วฒนธรรมเปนความคดรวบยอดท�ตดสนวาส�งใดมคา หรอไมมคาน#นมพ#นฐานมาจากคานยมอกสวนหน� ง ซ� งคานยมน# จะมสวนกาหนดพฤตกรรมของมนษย และเปนแนวทางในการพฒนาสงคม อารยธรรมของเรา เปนบรรทดฐาน เปนกฎระเบยบท�สงคมกาหนด และคาดหวงใหเราปฏบต หากเราไมปฏบตตาม จะมการตอตานหรอลงโทษ การลงโทษจะมความรนแรงมากนอยแคไหน ข#นอยกบสงคมกาหนดวาพฤตกรรมน#นมผลกระทบตอสงคมอยางไร และ

๑๔สชพ ปญญานภาพ, ศาสนาเปรยบเทยบ, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๔๐), หนา ๒๔. ๑๕ไพฑรย เครอแกว, ลกษณะสงคมไทยและการพฒนาชมชน, (กรงเทพมหานคร : เก#อกลการพมพ

, ๒๕๑๕), หนา ๗.

๕๓

เทคโนโลย เปนการใชความรทางวทยาศาสตรมาประดษฐคดคน เพ�อพฒนาคณภาพชวตของมนษยใหสบายข# นเทคโนโลยมผลตอระบบความคด และการดาเนนชวตของมนษยมาก และระบบความคดของสงคมมผลตอความเจรญทางเทคโนโลยดวยเชนกน๑๖

วฒนธรรม คอผลรวมของระบบความร ความเช�อ ศลปะ จรยธรรม กฎหมาย ประเพณ ตลอดจน ความสามารถ และอปนสยตางๆ ซ� งเปนผลมาจากการเปนสมาชกของสงคมท�ซบซอนอนประกอบดวยความร ศรทธาความเช�อ ศลปะ ศลธรรม กฎหมาย ขนบธรรมเนยมประเพณ ตลอดถงความสามารถของมนษยท�ไดรบมาในฐานะท�เปนสมาชกของสงคมไดรบสบทอดกนมา หรอเกดข#นจากสภาพแวดลอมทางสงคมในชวงเวลาใดเวลาหน�งน�นเอง

สวนคาวา “ประเพณ” ตามพจนานกรมภาษาไทยฉบบบณฑตยสถาน ไดกาหนดความหมายประเพณไววา เปนขนบธรรมเนยมแบบแผน ซ� งสามารถแยกคาตางๆ ออกไดเปน ขนบ มความหมายวา ระเบยบแบบอยาง ธรรมเนยม มความหมายวา ท�นยมใชกนมา และเม�อนามารวมกนแลวกมความหมายวา ความประพฤตท�คนสวนใหญ ยดถอเปนแบบแผน และไดทาการปฏบตสบตอกนมา จนเปนตนแบบท�จะใหคนรนตอๆ ไปไดประพฤตปฏบตตามกนตอไป๑๗

จะเหนวา ประเพณและวฒนธรรม เม�อวาโดยเน#อความกเปนส�งอยางเดยวกน คอเปนส�งท�ไมใชมอยในธรรมชาตโดยตรง แตเปนส�งท�สงคมหรอคนในสวนรวมรวมกนสรางใหมข#น แลวถายทอดใหแกกนไดดวยลกษณะและวธการตางๆ วาโดยเน#อหาของประเพณและวฒนธรรมท�อยในจตใจของประชาชนเก�ยวกบเร� องความคดเหน ความรสก ความเช�อ ซ� งสะสมและสบตอรวมกนมานานในสวนรวม จนเกดความเคยชน เรยกวา นสยสงคมหรอประเพณ๑๘

โดยสรปวา ประเพณลอยกระทงกเปนสวนหน�งของวฒนธรรมและประเพณ ซ� งเปนวถชวตของคนในสงคม เปนกรอบและเปนแบบแผนใหคนในสงคมไดยดถอและปฏบต หลอหลอม กอใหเกดภาพลกษณท�สงางาม และสวยงามท�สงคมยดถอปฏบตสบกนมา ถาคนใดในสงคมน#นๆ

๑๖ไพฑรย มกศล, แนวคดทฤษฎในการศกษาสงคมวฒนธรรมไทย, เอกสารประกอบการสอนวชา

ทฤษฎความ สมพนธเชงชาตพนธวรรณนา, (สถาบนวจยศลปและวฒนธรรมอสาน : มหาวทยาลยมหาสารคาม, ๒๕๕๐), หนา ๕-๗.

๑๗พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย, (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา, ๒๕๑๔), หนา ๓๗.

๑๘เสฐยร โกเศศ, ประเพณเบดเตลด, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพสมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย, ๒๕๑๐), หนา คานา.

๕๔

ฝาฝนมกถกตาหนจากสงคม ลกษณะประเพณในสงคมระดบประเทศชาต มท#งผสมกลมกลนเปนอยางเดยวกน และมผดแผกกนไปบางตามความนยมเฉพาะทองถ�น แตโดยมากยอมมจดประสงค และวธการปฏบตเปนอนหน� งอนเดยวกน มเฉพาะสวนปลกยอยท�เสรมเตมแตงหรอตดทอนไปในแตละทองถ�น โดยความเช�อในคตพระพทธศาสนาและศาสนาพราหมณมาแตโบราณ เชน การแตงกาย ภาษา วฒนธรรม ศาสนา ศลปกรรม กฎหมาย คณธรรม ความเช�อ เปนบอเกดวฒนธรรมของสงคมเช#อชาตตางๆ กลายเปนประเพณประจาชาต และถายทอดกนมาโดยลาดบ หากประเพณน#นดอยแลวกรกษาไวเปนวฒนธรรมประจาชาต หากไมดกแกไขเปล�ยนแปลงไปตามกาลเทศะ ดงน#นประเพณลวนไดรบอทธพลมาจากส�งแวดลอมภายนอกท�เขาสสงคม รบเอาแบบปฏบตท�หลากหลายเขามาผสมผสานในการดาเนนชวต ประเพณจงเรยกไดวาเปน วถแหงการดาเนนชวตของสงคม โดยเฉพาะศาสนาซ�งมอทธพลตอประเพณไทยมากท�สด วดวาอารามตางๆ ในประเทศไทยสะทอนใหเหนถงอทธพลของพทธศาสนาท�มตอสงคมไทย และช# ใหเหนวาชาวไทยใหความสาคญในการบารงพทธศาสนาดวยศลปกรรมท�งดงามเพ�อใชในพธกรรมทางศาสนาต#งแตโบราณกาลจนถงปจจบน เชนเดยวกนกบประเพณลอยกระทงท�บคคล ครอบครว สงคมควรมสวนรวมในการสบสานวฒนธรรมประเพณใหย �งยนถาวรสบไป

๓.๑.๔ คณคาดานอนรกษส�งแวดลอม

จากการศกษาผวจยพบวาประเพณลอยกระทงน#นสอดแทรกใหเหนเร�องธรรมชาตส�งท�สาคญตอการดารงชวตมากท�สดน�นกคอน# า เพราะน# าเปนสวนหน� งในการดารงชวตของมนษย เชนการเอาไวด�ม ชาระลางรางกาย ทาเกษตรกรรม อตสาหกรรม หลอเล#ยงธรรมชาตใหทรงอย จะเหนไดวาน#าน#นมบทบาทตอวถชวตมนษยมากมาย

ความเปนมนษย และธรรมชาต เปนส�งท�ตององอาศยซ� งกนและกนความดารงอยของธรรมชาต ไดใหหลายส�งหลายอยางตามท�มนษยปรารถนา แตหาไดเพยงพอตอความตองการของมนษยไม ภายใตทรพยากรธรรมชาตอนมอยอยางจากดน# แตความตองการของมนษยหาไดมขอบเขตจากดไม เม�อเปนเชนน# มนษยและส�งมชวตอ�นบนโลกน# จะมชวตอยรอดไดในทามกลางทรพยากรธรรมชาตอนจากดน# ไดดวยการไมทาลายส� งแวดลอม ตองตระหนกถงคณคาของธรรมชาต การปลกฝงจตสานกคนใหกตญUตอธรรมชาตส� งแวดลอมท#งมวล โดยประเดนน# มปรากฏความในมหาวาณชชาดก วา

พอคาหลงทางในปา ไมมอาหารและน#าเหลอเลย แตเม�อไดเหนตนไทรใหญซ� งพวกมก�งไมชมฉ�า จงหกก�งไม แลวน#ากไหลพงออกมา เม�อตดก�งไม กไดอาหาร พวกเขามความโลภตดโคนตนไมถอนรากข#น เพ�อจะไดส�งของมาก

๕๕

กวาเดม พระโพธสตวตกเตอนเหลาพอคาวา บคคลน�งกตาม นอนกตาม ท� รมเงาของตนไมใด แมแตใบของตนไมน# นกไมควรทาลาย เพราะผ ประทษรายมตรเปนคนเลวทราม๑๙

ฉะน#น เม�อมนษยรวา ธรรมชาตส�งแวดลอมมคณคาและมประโยชน หรอมอปการคณตอมนษยอยางมากมายมหาศาล และยงทาหนาท�เปนระบบคมกนภยใหกบมนษยแลว มนษยเองกจะตองคมกนภยใหกบธรรมชาตดวย เพราะมนษยกบธรรมชาตจงเปนส�งท�ตององอาศยกนและกน ดวยเหตวา “มนษยจะมชวตอยรอดไดดวยดจะตองปฏบตตอธรรมชาตส�งแวดลอมดวยความกตญUกตเวทในอปการคณของธรรมชาตส�งแวดลอม โดยการมทศนคตและทาทท�ถกตองตอธรรมชาต”๒๐

คณคาทางดานการอนรกษธรรมชาตถอวาเปนส�งท�ดงามของคนในชาตควรตระหนกรเสมอวา การท�เราเกบเก�ยว หรอหากาไรจากธรรมชาตน#น กตองคานงเสมอวา มความคมคากบการท�เราไดทาลายสภาพแวดลอมแลวลงไปหรอไม แตจากปรากฏการณเก�ยวกบการทาลายธรรมชาตน#นไมไดค านงถงจดตรงน# เพราะเปนคนท� เหนแกได ไมสานกรกธรรมชาตท�ท าใหตวเองมผลประโยชนและยกฐานะความเปนอยใหดข# น แตจะหาคนท�รกธรรมชาต มความหวงแหนสภาพแวดลอมอยางจรงๆ น#นยากแสนยาก คอคดอยากไดอยางเดยวของผมอทธผลท#งหลายโดยประเดนดงกลาวน# เราสงเกตเหนไดจากการท�ประชาชนประทวงตอตานการบกรกท�ดนปาสงวนน#นเองและปจจบนกยงมอย

อยางไรกตาม การอนรกษสภาพแวดลอมน#น ถอวาเปนส�งท�มคณคาทางวทยาการ และสนทรยภาพ โดยเก�ยวของเปนสณฐานท�สาคญทางธรณวทยา และภมศาสตร อนเปนเอกลกษณ หรอสญลกษณของทองถ�นน#นๆ การจดกลมทางธรรมชาตสามารถจดตามลกษณะและคณสมบตอยางกวางๆ ไดเปน ๒ ประเภท ไดแก

๑. ธรรมชาตท�มการเคล�อนไหว เปล�ยนแปลงและฟ# นฟคนสสภาพเดมไดโดยระบบของตวเอง เชน ปาไม ทงหญา สตวปา สตวน#า และอทยานตางๆ

๒. ธรรมชาตท�ไมสามารถเคล�อนไหวเปล�ยนแปลง หรอฟ# นฟคนสสภาพเดมไดเม�อถกทาลายกจะหมดสภาพไป เชน ภเขา ถ#า น#าตก เกาะ แกง หาดทราย หาดหน ทะเลสาบ เปนตน

๑๙ข.ชา. (ไทย) ๒๕ / ๑๙๖ / ๔๕๔. ๒๐พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), คนไทยกบสตวปา, พมพคร# งท� ๒, (กรงเทพมหานคร : บรษท

สหธรรมก จากด, ๒๕๔๒), หนา ๑๑๙ – ๑๒๑.

๕๖

โดยปจจบนยงมการทาลายสภาพธรรมชาตท#งสองประเภทเปนอนมาก สวนของธรรมชาตประเภทแรก มกฎหมายคมครอง มหนวยงานรบผดชอบดแลโดยตรงและดาเนนการอยตลอดมา แตธรรมชาตในประเภทท�สองน#น ไมมกฎหมายคมครอง และหนวยงานรบผดชอบโดยตรงและปรากฏมเร� องรองเรยนเก�ยวกบการบกรกทาลายอยเนองๆ กลบตกอยในสภาพ ถกทาลายโดยมไดมการอนรกษกนแตอยางใด ซ� งสามารถแบงออกเปน ๒ อยาง คอ

๑. สภาพปญหา และการถกทาลาย ๒. สภาพปญหา ปจจบนแหลงธรรมชาตหลายแหงไดถกนามาใชประโยชนเพ�อการ

ทองเท�ยวโดยขาดการวางแผนการจดการ มการนามาใชประโยชนจนเกนขดความสามารถของแหลงท�จะรองรบได๒๑

จากการขาดหนวยงานท�จะเขาไปดแลรกษา และบางคร# งผมหนาท�ดแลรกษากขาดความรความเขาใจทาใหแหลงธรรมชาตท�มอยตกอยในสภาพเส�อมโทรมจนไมอาจฟ# นฟได ซ� งกเกดจากสาเหต ดงน#

๑. การถกทาลายโดยสภาวะทางธรรมชาต เชน ถกแดด ฝน ลม หรอรากไม ทาใหเกดการแตกแยก ผพง การถกทาลายโดยสภาวะทางธรรมชาตเปนส�งท�ปองกนไดยาก แตบรรเทาไดดวยการบารงรกษา แตการทาลายโดยวธน# เปนไปทละนอยใชเวลาเปนรอยป พนป

๒. การถกทาลายโดยการกระทาของมนษย เปนการทาลายท�รนแรงและรวดเรว สาเหตแหงการทาลายมหลายประการ เปนตนวา ความตองการนาธรรมชาตมาใช เชนการระเบดหน การทาเหมองแร การบกรกกอสราง หรอการทาลายโดยรเทาไมถงการณ เพราะคาวา ธรรมชาต หมายถง ส�งเกดข#นและเปนอยตามธรรมดาของส�งน#นๆ สวนคาวา ส�งแวดลอม หมายถง ส�งตางๆ ท#งทางธรรมชาตและทางสงคมท�แวดลอมมนษย ซ� งไดแก ของท�เกดเองตามวสยของโลก เชน คน สตว ตนไม ฉะน#น มนษยเปนสวนหน�งของธรรมชาต ไมใชธรรมชาตและส�งแวดลอมเปนสวนหน�งของมนษย

ดวยเหตน# มนษยจงตองทาตวใหเปนสวนหน�งของโลกธรรมชาต เม�อใดท�มนษยทาตวใหแปลกแยกไปจากธรรมชาต จะทาใหส�งมชวตไมสามารถจะดารงชวตอยตอไปได ดงคากลาววา ธรรมชาต มความสาคญตอชวตทกชวตในโลกน# โดยเฉพาะอยางย�งปาไม มความสาคญตอพระพทธศาสนาอยางย�ง เหตการณสาคญในพทธประวตหลายคร# ง ไมวาจะเปนการประสต การ

๒๑ประเวศ วะส และคณะ, ภมปญญาชาวบานกบการพฒนาชนบท เลม ๑ , (กรงเทพมหานคร :

สานกพมพอมนนทรพร#นต#งกรป, ๒๕๓๖) , หนา ๔๕.

๕๗

คนพบพระสจธรรมของพระพทธเจาใตตนโพธS ซ� งนบเปนการคนพบหวใจ หรอแกนแทของพระพทธศาสนาท�พระสงฆไดปฏบตตามอยางตอเน�องมาจนถงปจจบน พระสงฆมการดาเนนชวตอยรวมกบส�งแวดลอม โดยอาศยปจจยในการดาเนนชวตเพ�อปฏบตตามพระธรรมวนย และปฏบตศาสนกจตามหนาท�ของพระสงฆในแตละวน ตองมสวนเก�ยวของกบธรรมชาตและส�งแวดลอม กลาวคอ ไดอาศยประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและส� งแวดลอมในรปของปจจยส� ไดแก เคร�องนงหม อาหาร ท�อยอาศย และยารกษาโรค ภายใตกฎระเบยบขอบงคบของพระสงฆ ท�เรยกวา พระวนยบญญต การปลกปาและการรกษาตนน# าลาธาร เปนบญเปนกศลอยางย�ง คอวาชนเหลาใด ปลกสวนอนนาร�นรมยปลกปา สรางสะพาน ขดสระน# า บอน# า ใหท�พกอาศยบญยอมเจรญแกชนเหลาน#นท#งกลางวนและกลางคนตลอดกาลทกเม�อ ชนเหลาน#นดารงอยในธรรม สมบรณดวยศลแลว ยอมไปสสวรรคอยางแนนอน

โดยสรปวา คณคาดานอนรกษส�งแวดลอม อนเน�องมาจากประเพณลอยกระทงน#น ซ� งนอกจากจะเปนการแสดงความเคารพ มความกตญUระลกถงผมพระคณตอมนษย เชน พระพทธเจา เทพเจา พระแมคงคา และบรรพชนแลว กยงเปนเคร�องหมายแสดงความกตเวท ตอบแทนคณดวยการเคารพบชาดวยเคร� องสกการะตางๆ โดยเฉพาะการบชาพระพทธเจา หรอสกการบชา รอยพระพทธบาท ซ� งถอวาเปนคตธรรมอยางหน� ง ท�บอกเปนนยใหพทธศาสนกชนไดเจรญรอยตามพระบาทของพระพทธองค อนเปนสญลกษณแหงความดงามท#งปวงน�นเอง ดวยเหตน#ประเพณลอยกระทง นอกจากจะเปนประเพณท�มคณคาในเร�องการแสดงออกถงความกตญUกตเวทตอผมพระคณดงท�กลาวมาแลว ยงมคณคาตอครอบครว ชมชน สงคม และ ศาสนาดวย เชน ทาใหสมาชกในครอบครวไดใชเวลารวมกน ทาใหชมชนไดรวมมอรวมใจกนจดงาน หรอในบางทองท�ท�มการทาบญกถอวามสวนชวยสบทอดพระพทธศาสนา และถอเปนโอกาสดในการรณรงคอนรกษส�งแวดลอมในแมน# าลาคลองไปดวย จงทาใหรจกคณคา สาระและเร�องราวเก�ยวกบประเพณลอยกระทงมากข#น

๓.๑.๕ คณคาดานเศรษฐกจและสงคม

จากการศกษาคณคาดานเศรษฐกจและสงคมของประเพณลอยกระทง ผวจยมความเหนวา ประเพณลอยกระทง ไดมอทธพลตอกจกรรมดานการทองเท�ยวของประชาชนชาวไทย และคนตางชาต ท�ไดเดนทางเขามายงประเทศไทยท#งในรปแบบทองเท�ยวผกผอนหยอนใจ และการศกษาคนควาในเร�องราวของวฒนธรรมท�มอยท�วทกภมภาคของประเทศไทย กเทากบวาการทองเท�ยวท�เน�องดวยประเพณ ลอยกระทงน#น ไดกอใหเกดคณคาในดานตางๆ ดงน#

๕๘

๑. คณคาตอการสงเสรมความรวมมอระหวางภาครฐและเอกชน รวมท#งประชาชนในทองถ�นใหเขามามบทบาทในการรวมกนทากจกรรมในเทศกาลตางๆ

๒. คณคาตอการชวยพฒนาคณภาพชวตของประชาชน คอสงผลดตอการพฒนาสงคมในระดบครอบครว ชมชน และสงคมสวนรวม เกดมลคาเพ�มทางดานเศรษฐกจชมชนของประเทศอยางย �งยน

๓. เกดคณคาทางเศรษฐกจ เพราะมนกทองเท�ยวชาวตางประเทศท�มคณภาพเดนทางเขามาทองเท�ยวภายในประเทศ และเขาใจถงวฒนธรรมไทยเพ�มมากข#น พรอมท#งพกอยนานวน กเกดการใชจายเพ�มมากย�งข#น และเดนทางกระจายไปท�วภมภาคของไทย

จากความเหนของผวจยท#ง ๓ ประการขางตน เปนการสงเสรมผลผลต และเกดรายไดเพ�มข#นของประชาชนในดานกจกรรมการทองเท�ยว โดยประเดนน# สานกงานการทองเท�ยวแหงประเทศไทย ฝายกจกรรมไดจาแนกงานเทศกาลประเพณของจงหวดตางๆ โดยไดแบงกลมตามลกษณะของงานเปน ๕ กลม ตอไปน#

กลมท� ๑ งานร�นเรง กลมท� ๒ งานแสดงผลผลตทางการเกษตรและศลปหตถกรรม กลมท� ๓ งานประเพณท�เก�ยวกบวถชวต ความเช�อ และศาสนา กลมท� ๔ งานอ�น ๆ

ซ� งกลมงานท#ง ๔ ประเภทน# ลวนผกพนอยกบวถชวตของคนในสงคม ท#งสงคมชนบทและสงคมเมอง พรอมท# งมอทธพลตอการพฒนาสงคมใหมความเขมแขง โดยงานเหลาน# ประกอบดวย

๑. งานร�นเรง เปนงานเทศกาลและประเพณท�หนวยงานราชการจดข#นตามนโยบายของกระทรวงมหาดไทยท�กาหนดใหทกจงหวดจดงานเฉลมฉลองเพ�อความครกคร#นเปนหลก หรอจดข#นเพ�อเพ�มชวตชวาใหกบแหลงทองเท�ยว เชน งานวนข#นปใหม งานกาชาด และลอยกระทง เปนตน ซ� งบางคร# งกนางานร�นเรงมาจดรวมกบงานอ�นๆ ในคราวเดยวกนดวย

๒. งานแสดงผลผลตทางการเกษตรและศลปหตถกรรม เปนงานเทศกาล และประเพณท�มเปาหมายทางการเศรษฐกจ ชวยเสรมสรางความม�นคงทางเศรษฐกจของชาตไทยโดยเฉพาะเกษตรกร เพ�อชวยแกปญหาความยากจนและภาวะความวางงาน ตลอดจนชวยสงเสรมความคดสรางสรรคและแสดงภมปญญาของทองถ�น

๓. งานประเพณท�เก�ยวกบวถชวต ความเช�อ ศาสนา เปนงานเทศกาลและงานประเพณท�มคณคาทางศลปวฒนธรรมและคณธรรมอนเน�องมาจากวถชวต ความเปนอย การทามาหากน

๕๙

ซ� งเก�ยวของกบการเกษตรเปนสาคญ รวมถงงานเทศกาลและงานประเพณท�ชวยเสรมสรางความม�นคงทางดานคณธรรม จรยธรรมใหแกประชาชนในชาต เชน งานประเพณท�เก�ยวของกบศาสนา๒๒

จะเหนไดวา การจดกจกรรมงานประเพณตางๆ ทกภมภาคของไทย ไมเฉพาะแตประเพณลอยกระทงเทาน#น ท�ไดเพ�มรายไดเปนจานวนมากใหประชาชน ดงจะไดจากการศกษาคนควาวจยของ อญชล นสสาสาร ท�ศกษาเร�อง “การวเคราะหรายจายของนกทองเท�ยวในเทศกาลลอยกระทงจงหวดเชยงใหม” โดยผลการศกษาวจยพบวา การจดงานเทศกาลลอยกระทงในชวงวนท� ๗ - ๙ พฤศจกายน พ.ศ. ๒๕๔๖ กอใหเกดรายไดจากการทองเท�ยวแกจงหวดจานวน ๖๔๑ ลานบาท และมรายไดเพ�มจากปกตถง ๑ เทาตว โดยกระจายไปสธรกจประเภทคาพาหนะเดนทางมากท�สด ประมาณ ๒๕๐ ลานบาท หรอคดเปนรอยละ ๓๙ ของรายไดท#งหมด ธรกจท�ไดรบรายไดรองลงมาเปนธรกจประเภทคาท�พกประมาณ ๑๕๓ลานบาทหรอคดเปนรอยละ ๒๓.๘๙ ของรายไดท#งหมด ธรกจประเภทสนคาและของท�ระลกเปนธรกจท�มรายไดจากการจดงานมากเปนอนดบ ๓ ดอกไมเพลงเปนสญลกษณของเทศกาลลอยกระทง กอใหเกดรายไดเพยงรอยละ ๑.๒๐ ของรายไดท#งหมดในดานการจดงานเทศกาลลอยกระทง นกทองเท�ยวท#งในและนอกเทศกาลลอยกระทงมความพอใจในเกณฑท�ดตอท�พก อาหาร พาหนะและความปลอดภย จากการสารวจความคดเหนของนกทองเท�ยวตอความประสงคท�จะรวมงานเทศกาลในปตอไปพบวา นกทองเท�ยวตองการกลบมารวมงานเทศกาลลอยกระทงในปตอไป คดเปนรอยละ ๙๐.๙๑ สวนนกทองเท�ยวท�ไมประสงคกลบมารวมงานคดเปนรอยละ ๙.๐๙ สวนนอกเทศกาลลอยกระทง นกทองเท�ยวท�ตองการกลบมาเท�ยวจงหวดเชยงใหม คดเปนรอยละ ๙๘.๓๐ คาดวาจะไมกลบมาอกรอยละ ๑.๗๐๒๓

โดยสรป คณคาของประเพณลอยกระทงในดานเศรษฐกจและสงคม สามารถสรางคานยมใหชาวไทยและชาวตางประเทศเพ�มการทองเท�ยว และการจบจายใชสอยภายในประเทศอยางท�วหนาและท�วทกภมภาค โดยประเพณลอยกระทงในปจจบนยงคงรกษารปแบบเดมเอาไว เม�อถงวนเพญพระจนทรเตมดวงในเดอน ๑๒ ชาวบานจะจดเตรยมทากระทงจากวสดท�หางายตามธรรมชาต เชน หยวกกลวย และดอกบว นามาประดษฐเปนกระทงสวยงาม ปกธปเทยนและดอกไมเคร�องสกการบชา กอนทาการลอยในแมน# ากจะอธษฐานในส�งท�มงหวง พรอมขอขมาตอพระแมคง

๒๒นนทกา เอ�ยมสธน, การส�อสารทางการตลาดท�มอทธพลตอแนวโนมการเขารวมกจกรรมในงาน

เทศกาลสสนแหงสายน# ามหกรรมลอยกระทงประจาป ๒๕๔๘, วทยานพนธการศกษาปรญญาบรหารธรกจมหาบณฑต สาขาวชาการตลาด, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, ๒๕๔๙), หนา ๒๗.

๒๓อญชล นสสาสาร, การวเคราะหรายจายของนกทองเท�ยวในเทศกาลลอยกระทงจงหวดเชยงใหม, วทยานพนธเศรษฐศาสตรมหาบณฑต, (เชยงใหม : บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๘), หนา ๒.

๖๐

คาตามคมวดหรอสถานท�จดงานหลายแหง มการประกวดกระทง ประกวดนางนพมาศ และมมหรสพสมโภชในตอนกลางคน นอกจากน#นยงมการจดดอกไมไฟ พล ตะไล ซ� งในการเลนตองระมดระวงเปนพเศษ วสดท�นามาใชกระทง ควรเปนของท�สามารถยอยสลายไดงายตามธรรมชาต

๓.๒ หลกธรรมในพระพทธศาสนาท�ปรากฏในประเพณลอยกระทง

หลกฐานท�ผวจยศกษามาน#นปรากฏใหเหนวา ประเพณและวฒนธรรมความเช�อตางๆ ลวนแลวมความเก�ยวของสมพนธกนกบวถชวตของมนษยทกคน เพราะเหตท�วามนษยน#น เปนสตวสงคมท�มการอยรวมกนเปนกลม เปนสงคมซ� งไดอาศยอยบนโลกใบน# ลวนมความเช�อ มแนวคด มความเคยชนท�ถายทอดกนเปนความรสกใหกนและกน จนกลายมาเปนประเพณสบทอดกนตอๆ มาโดยมนษยทกคนลวนมสญชาตญาณในการกลวภย กลวอนตรายท�จะเกดแกตนเอง แกทรพยสนของตน เม�อมภยอนตรายอนนาสะพรงกลวเกดข#น มความสะทกสะทานลงเลและหวาดระแวง ฉะน#น เพ�อความปลอดภยในชวต จงเปนเหตใหเกดความเช�อในผสาง นางไม เทวดา ปรากฏการณทางธรรมชาต และส�งแวดลอมตางๆ ทาใหเกดการบชาออนวอนเพ�อหวงใหส�งท�เปนปรากฏการณทางธรรมชาต และส�งแวดลอมเหลาน#น มาปกปองคมครองรกษา ใหเกดความปลอดภยกบตนเอง ครอบครว ทรพยสน และตลอดถงสงคมโดยรวม

ดวยเหตน# การท�มนษยน#นออนวอนบชาเจาปาเจาเขา โดยเช�อกนวามเทวดาอยท�วไปเพ�อปกปองรกษาตนเองใหปลอดภยจากอนตรายตางๆ จงมการบชากราบไหวส�งศกดS สทธS ท�เขาใจวามอานาจเหนอตน ใหดลบนดาลส�งท�ตวเองปรารถนาบาง การบชาจงมอทธพลตอวถชวตของมนษยจนกอใหเกดความเช�อและศาสนาข#นท�ใครไมควรลบหลดหม�นจงบงเกดมในสงคม และเปนมรดกทางวฒนธรรมท�สาคญดวย นอกจากเหตผลดงกลาวน# การบชากราบไหวน#นกเปนมงคลอยางหน� งตามคตนยมในทางพระพทธศาสนา โดยมพระพทธพจนทรงตรสยนยนถงเร�องของการบชาไววา “ปชา จ ปชนยาน เอตมมงคลมตตม คอการบชาบคคลท�ควรบชาเปนมงคลอยางสงสด”๒๔

จากใจความสาคญดงพระพทธพจนท�กลาวไวขางตน ทาใหผวจยใครท�ศกษาตอไปวา หลกของการบชาในประเพณลอยกระทงน#น นอกจากจะพดถงการบชาเพ�อราลกถงพระคณขององคสมเดจพระพทธเจาแลว การบชาสกการะอ�นๆ เปนตนวา บชาพระแมคงคา ซ� งตามคคความเช�อของพรามหณ และความเช�อของประชาชนในแตละภมภาควา การบชาสกการะน#นไดมการนาเอา

๒๔ข.ข. (ไทย) ๒๕/๙/๘.

๖๑

คตความเช�อในทางพระพทธศาสนาไปประยกตใชกบวถชวตอยางไรบาง โดยเฉพาะหลกธรรมในทางพระพทธศาสนาท�เน�องดวยประเพณลอยกระทง ซ� งจะมคาอธบายตามลาดบ ดงตอไปน#

แผนภมท�แสดงหลกธรรมในทศนะพระพทธศาสนาท�เน�องดวยประเพณลอยกระทง

๓.๒.๑ หลกการบชา ๒

การบชาเปนหลกธรรมท�สาคญอยางหน�งในพระพทธศาสนาเถรวาท ท�ไดสอนใหรจกบชากราบไหวบคคลท�ควรบชา ส�งท�ควรบชา เพราะถอเปนส�งท�มคณมาก และเปนการแสดงออกถงคณงามความด การรถงคณคาของคนท�มคณงามความดท�ควรแกการบชา บคคลท�ทาการบชากเปนคนด บคคลท�ถกบชากเปนคนด คณประโยชนอนย�งใหญกจะเกดข#น การบชาคนด การบชาบณฑตจงจดเปนมงคลอนสงสด ซ� งมผลงานการวจยไดกลาววา การบชา คอการใหรคณคาของบคคล หรอส�งของท�เราเก�ยวของดวยเพ�อใหมองเหนคณความดความสาคญ และการปฏบตตอบคคลหรอส�งน#นตามความเหมาะสมไดดวยความจรงใจ ท#งจะกอใหเกดแนวทางการปฏบตตอกนในทางท�ดของสงคม ท#งสามารถท�จะนามาประยกตใชในชวตประจาวนไดดวย การบชาจงถอวาเปนหลกธรรมท�สาคญอกขอหน�งในทางพระพทธศาสนา และเปนมงคลสงสดอยางหน�งในชวตของทกคน๒๕

๒๕พระมหาหมวด สกกธมโม, “การศกษาวเคราะหแนวความคดเร� องความเคารพใน

พระพทธศาสนา”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๗), หนา ๑.

การบชา ๒

กตญUกตเวท

สามคคสงคหวตถ ๔

สาราณยธรรม ๖

๖๒

จากคากลาวขางตน ทาใหมองเหนประเดนชดวา การบชามความหมายครอบคลมสมบรณแบบเก�ยวของกบคณคาของประเพณลอยกระทง ซ� งชาวไทยไดสบทอดปฏบตกนมาต#งแตอดตจนกระท�งปจจบน โดยอาศยฐานความเช�อของลทธศาสนาพราหมณ ผสมผสานกบวธปฏบตตามหลกพระพทธศาสนา โดยถอเปนกรอบสาคญในการประกอบพธกรรมแตละคร# ง เพราะการบชา หมายถง การยกยอง เชดชบชาเล�อมใส ดวยความบรสทธS ใจ มความจรงใจ ไมเสแสรงแกลง๒๖

๑) ความหมายของการบชา

คาวา “บชา” เปนคาท�เรยกในภาษาไทย ซ� งมรากศพทมาจากภาษาบาลวา “ปชา” แปลวา การบชา ซ� งการบชาน# มนกวชาการหลายทานไดใหทศนะแตกตางกน ดงน# พระอรยานวตร เขมจารเถระ ไดใหความหมายวา การบชา คอใหเกดความปลอดภยในชวต เม�อมอนตราย นาสะพงกลวเกดข#น๒๗

พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระคา) ไดใหความหมายวา การบชา คอการสวดขบกลอมสรรเสรญเพ�อใหเทพเจาโปรดปรานและชวยเหลอตน เทากบเปนการออนวอนขอความเหนใจหรอขอพรจากพระเจา๒๘

พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน ไดใหความหมายวา การบชา คอการแสดงความเคารพตอบคคล ดวยเคร�องสกการะ มดอกไมธปเทยน เปนตน เชน บชาพระ บชาเทวดา บชาไฟ การยกยองเทดทลดวยความนบถอหรอเล�อมใสในความรความสามารถ เชน บชาวรบรษ บชาความรบชาฝมอ๒๙

เสถยร โกเศส ไดใหความหมายไววา การบชา คอการบชาพระเจาผซ� งมทพยอานาจอยเหนอธรรมชาตดวยความเคารพเกรงกลว ซ� งแสดงออกมาดวยกรยาอาการของผเล�อมใสวามความเคารพเกรงกลวตอพระเจาหรอส�งท�มอานาจอยเหนอโลก ซ� งบอกใหผเช�อรไดดวยปญญาความรสก

๒๖ป� น มทกนต, มงคลชวต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕), หนา ๑๖๑. ๒๗พระอรยานวตร เขมจารเถระ, คตความเช�อของชาวอสาน, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพ

จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ๕. ๒๘พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระคา) , ประวตศาสตรพระพทธศาสนาในอนเดย ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔), หนา ๔๕–๔๖. ๒๙ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พทธศกราช ๒๕๔๒,

(กรงเทพมหานคร : อกษรเจรญทศน, ๒๕๒๕), หนา ๖๓๔.

๖๓

เกดข#นเองดวยสหชชาปญญา (Intuition) วาตองมอยเปนรปรางอยางหน�ง และตองเปนผสราง และเปนผกาหนดวถชวตของมนษยใหมอยเปนอย”๓๐

ป� น มทกนต ไดใหความหมายไววา การบชา หมายถงการปฏบตท�มองคประกอบอย ๓ อยาง คอ (๑) ปคคยหะ คอการยกยองเชดชสนบสนน เชยร (๒) สกการะ คอการบชาดวยส�งของมดอกไมธป เทยน โคมไฟ ธงทว และอ�นๆ ตามความนยม (๓) สมมานะ คอการบชาดวยการยอมรบนบถอ๓๑

สรปความไดวา การบชา หมายถง การแสดงความเคารพสกการะบชาของมนษยผท�หวงความเจรญกาวหนาในดานตางๆ เพ�อใหไดสมหวงตามท�ตนปรารถนาไว และจาเปนตองบชาบคคลท�ควรบชาเปนตวอยางในการดาเนนชวตท�ถกตอง การบชาในพระพทธศาสนามความแตกตางจากแนวคดด#งเดม โดยเหตท�วาพระพทธเจาทรงเปนนกปฏรป และปฏวตคตนยมด#งเดมใหเปนการบชาท�มลกษณะเฉพาะตามหลกพระพทธศาสนา คอปฏเสธการบชาเพ�อการออนวอน หวงผลดลบนดาลของอานาจเหนอธรรมชาตท#งหลาย แตเนนท�การบชาพระธรรมซ� งเปนส�งท�นาเหลาสตวใหบรรลถงความสมบรณสงสด และหลดพนจากทกขท#งปวง ท#งน# พระพทธศาสนามไดปฏเสธการบชาบคคลหรอวตถท�เปนสญลกษณตางๆ แตใหบชาโดยปรารภถงธรรมเปนท�ต#ง บคคลท�มธรรมและวตถท�ส�อถงบคคลผมธรรมและส�อถงหลกธรรม จงเปนส�งท�ควรบชา

จะเหนไดวา หลกของบชาในทศนะพระพทธศาสนาน#น พระพทธองคกทรงไมตานเร�องของการบชาแตอยางใด แตการบชาน#นตองคานงถงความถกตองเปนหลกโดยใชสตพจารณาอยางรอบคอบถกตองตามหลกธรรมคาสอนในทางพระพทธศาสนา อนเปนเปาหมายหลกของการบชา หรอหลกของการปฏบตบชา โดยความหมายแลว การบชา คอ การสกการะ นอบนอม เคารพ นบถอสามารถแสดงพฤตกรรมของการบชาท�สาคญมอย ๒ ลกษณะ ไดแก

๑. อามสบชา คอ การบชาดวยวตถส�งของ ๒. ปฏบตบชา คอ การบชาดวยการปฏบตธรรมตามสมควรแกธรรม๓๒

จากลกษณะพฤตกรรมของการบชาท#ง ๒ ประการน# แสดงใหเหนวาพระพทธเจาทรงเนนย #าใหพทธบรษทใหความสาคญกบปฏบตบชามากกวาอามสบชา เพราะการปฏบตบชาสามารถ

๓๐เสถยร โกเศศ, ลทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรรณาคาร, ๒๕๑๖), หนา ๕. ๓๑ป� น มทกนต, มงคลชวตภาค ๑, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพรงเรองธรรม, ๒๕๐๒), หนา ๑๖๐. ๓๒พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจ ตโต) , พระพทธศาสนาในสถานการณโลกปจจบน ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๔๕.

๖๔

นาไปสความพนทกขได สาหรบพระภกษสงฆ พระพทธเจามทรงสนบสนนใหบชาพระองคดวยอามสบชา แตสาหรบฆราวาสเม�อถอปฏบตตามแบบอยางอบาสกอบาสกา โดยเฉพาะสมยพทธกาลมอนาถปณฑกเศรษฐ และนางวสาขา เปนตน ไดเปนแบบอยางในการปฏบตอามสบชา และกเปนส�งท�พระพทธเจาทรงมไดหามพรอมท#งยงสามารถกระทาควบคกบการบชาดวยการปฏบตธรรมได

๒) ประเภทของการบชา

การบชาในทางพระพทธศาสนาน#นไดใหความสาคญอย ๒ อยาง ดงกลาวขางตน หรอเรยกวา ประเภทของการบชา ซ� งเปนหลกบชาท�พระพทธองคทรงอนญาตใหพทธบรษทมการบชาสบทอดปฏบตกนมาเปนแบบอยางจนกระท�งถงปจจบน ไดกระทาถกตองและมความดงามแลว พรอมท#งไมขดตอพระธรรมวนย ซ� งเปนส�งท�พทธบรษทตองใหความสาคญอยางย�ง เพราะยงจะเปนหนทางสามารถทาใหพระพทธศาสนาเส� อมได หากปฏบตบชาไมถก หรอต# งตนอยในความประมาทขาดสต มไดพจารณาไตรตรองอยางรอบคอบ แลวสบทอดปฎบตแบบงมงาย และกทาใหพระพทธศาสนาเจรญข#นได หากพทธบรษทไดปฏบตถกตามพทธบญญตแลว

โดยสารตถะของการบชาท#ง ๒ ประเภท ท�ถกตองตามหลกพทธบญญต มหลกการของการบชา ดงตอไปน#

๑. อามสบชา ไดแก การบชาบคคล หรอส�งท�ควรบชาดวยเคร�องสกการะ เชน ดอกไม ธป เทยน และปจจยส�หรอวตถอ�นๆ โดยบคคลท�ควรบชา เรยกวา ปชนยบคคล หรอบคคลท�ควรบชาไดแก บคคล ตอไปน#

(๑) พระสมมาสมพทธเจา พระองคเปนปชนยบคคลของพทธบรษท ในฐานะทรงถงพรอมดวยพระปญญาคณ พระบรสทธคณ พระมหากรณาธคณและทรงต#งพระศาสนาประกาศสจธรรมใหมวลมนษยชาตท�วโลกไดเกดความรความเขาใจเกดแสงสวางทางปญญาเวนจากความช�วกระทาแตคณงามความดและทาใจใหบรสทธS หลดพนจากความทกขความเดอดรอนได

(๒) พระอรยสงฆสาวก พระสงฆเปนปชนยบคคลของพทธศาสนกชน ในฐานะเปนผปฏบตด ปฏบตชอบ ปฏบตเปนธรรม ปฏบตสมควร เปนเน#อนาบญของปวงชนชาวโลก เปนผ มคณปการตอศาสนาและประกาศพระศาสนาสบตอกนมา

(๓) บดามารดาเปนปชนยบคคลของบตรธดา ในฐานะเปนผใหกาเนดและเล#ยงดมาต#งแตถอกาเนดเกดออกมาจนเตบใหญ เปนพระพรหมและบรพาจารยของบตรธดาชายหญง

(๔) ครอาจารยเปนปชนยบคคลของศษยานศษย ในฐานะเปนผอบรมส�งสอนประสาธนศลปวทยาแนะนาด ใหเรยนดไมปดบงอาพราง ยกยองใหปรากฏในหมเพ�อนฝงและทาความปกปองในทศท#งปวง

๖๕

(๕) พระมหากษตรย เปนปชนยบคคลของพสกนกร ในฐานะทรงเปนพระประมขของชาต และทรงทศพธราชธรรมบาบดทกขบารงสขแกปวงประชาราษฎร๓๓

๒. ปฏบตบชา ไดแก การบชาดวยการปฏบตธรรมตามกาลงศรทธา ตามเพศภมของตน เชน การรกษาเบญจศล การปฏบตเบญจธรรม และการบาเพญกศลกรรมบถ ๑๐ และนอกจากปฏบตบชาในกศลกรรมบถแลวส�งท�ควรบชาสงสดน#น หรอท�เรยกวา ปชนยวตถ หรอปชนยสถานในทางพระพทธศาสนา ซ� งประมวลลงในพทธเจดย ๔ ประเภท ดงมพระพทธพจน กลาวไวดงน#

ธาตเจดย เจดยคอ พระบรมสารรกธาต และพระธาตของพระสาวกบรโภคเจดย เจดยคอ สงเวชนยสถาน ๔ แหง ไดแก สถานท�ประสต สถานท�ตรสร สถานท�แสดงปฐมเทศนา และสถานท�ปรนพพาน ตลอดจนถงพทธบรขารและตนพระศรมหาโพธS ธรรมเจดย เจดย คอ พระไตรปฏก อนไดแกพระสตตนตปฎก พระวนยปฎก และพระอภธรรมปฎก ตลอดจนถงคาสอนท�จารกลงในแผนศลา และใบลานอทเทสกเจดย เจดย คอพระพทธรปรอยพระพทธบาท และรปพระสงฆสาวก การบชาน# เปนหลกการปฏบตเพ�อความเจรญกาวหนาแหงชวต และขอสาคญอยท�รจกเลอกบชาบคคล หรอวตถท�ควรบชา พระพทธเจาจงตรสวา เปนมงคลอนสงสดประการหน�ง๓๔

จะเหนวา พทธเจดยท#ง ๔ ประเภท ลวนเปนส�งสาคญท�ชาวพทธตองใหความเคารพศรทธา และปฎบตใหถกตอง โดยเฉพาะธรรมเจดย คอ พระไตรปฏก อนเปนคมภรท�สาคญสงสดท�บรรจคาสอนในทางพระพทธศาสนา ซ� งพระสมมาสมพทธเจาทรงตรสรคนพบ และส�งสอนตลอดพระชนมพรรษา เพ�อใหพทธบรษทน#นไดศกษาปฏบตใหมความแตกฉาน มความสารวมในอนทรย และเพ�อประกาศ เผยแพรพระพทธศาสนาใหเจรญสบไป

ดงน#น ลกษณะของการบชาขางตน มความสอดคลองกบหลกการบชาท�ปรากฏในมงคลสตร ซ� งไดแสดงลกษณะการบชาไว ๔ ประการ และมใจความพอสรปได ดงน#

๑. สกการะ หมายถง กรยาและวตถ ถาแปลสกการะวา “การทาด” กหมายเอาเพ�อบชาบคคล และวตถควรบชา ถาแปลสกการะวา “วตถท�จดด” กหมายเอาเคร�องสกการะท�จดดเปนระเบยบ มดอกไมธป เทยนและเคร�องอปโภคบรโภคเปนสาคญเพ�อบชาบคคลและวตถควรบชา

๓๓ท.ม. (ไทย) ๑๐ / ๑๓๔ / ๑๖๕. ๓๔วนย. ฎกา. (ไทย) ๑ / ๒๖๓.

๖๖

๒. ครการะ หมายถง “ทาความรก ความหวงใย” บตรธดาชายหญงมความรกความหวงใยในบดามารดา พยายามรกษาน# าใจทานทาตนใหเปนท�เบาใจแกทาน สานศษยมความเคารพรกในครอาจารย ประพฤตตนใหเปนคนวางายสอนงาย จงไดช�อวา บคคลท�ควรบชาแบบครการะ

๓. มานนา หมายถง “ความนบถอ” การกาหนดความดของบคคลวา เขามดอยางน#นมดอยางน# และถอวาผมดน#นเปนคนควรเช�อถอยดม�นยกยองเชดชใหเปนท�นบหนาถอตาน# คอความนบถอ ลกษณะของการนบถอน#นอยท�การมกรยาวาจาดงามตอกน ประพฤตตนสม�าเสมอตอกนยกยองเชดชกนและเอ#อเฟ# อเช�อฟงกนเปนสาคญ

๔. วนทนา หมายถง การกราบไหว และชมเชย สวนอภวาทนะ เปนลกษณะของความเคารพ การชมเชยน# คอการยกยองสรรเสรญจดเปนมงคล๓๕

ประเภทของการบชา เปนส�งสาคญท�สดของการบชา คอการเคารพเทอดทลดวยความบรสทธS ใจ ท�ไดแสดงออกท#งทางกายวาจาและใจ โดยถอวาการบชาเปนเอกลกษณของบณฑต ยอมรบนบถอเช�อถอในคณงามความด ยอมรบนบถอคนด การบชาจงบงบอกถงความเปนคนดท#งสองฝาย คอ ผทาการบชาและผรบการบชา

ในประเพณลอยกระทงหลกท�เดนชดประการแรกคอการบชาในพระพทธเจา บชาพระอปคต บชาแมคงคา หรอเทพเจาแหงน# าจดเปนอามสบชาเสยเปนสวนใหญ ปฏบตบชาน#นยงเปนสวนนอยไมคอยชดเจนมากนก

สรปวา หลกธรรมท�เน�องดวยการบชา คอเกดจากความเช�อของมนษยท�เหนธรรมชาต เชนดวงอาทตย ดวงจนทรดวงดาว ใหแสงสวางแกโลกมคณประโยชนตอมนษย สตว พช บนพ#นโลกโดยเขาใจวาปรากฏการณทางธรรมชาต เชน ฟารอง ฟาผา แผนดนไหว มความกลวภย หวงความปลอดภย เหนสรรพส�งในโลกเกดข#นมาเช�อวา เกดข#นเพราะอานาจเทพเจาดลบนดาล การทาความพอใจใหแกเทพเจา จงเปนส�งท�ตองทา เพราะเม�อเทพเจาพอใจกจะดลบนดาลใหสมปรารถนาได หรออาจจะเก�ยวกบวญญาณบรรพบรษท�ลวงลบไปแลวเปนหนาท�ของคนท�อยขางหลงท�ระลกถงบญคณจะตองทาการบชาเซนสรวงดวยเคร� องบชาตางๆ เพราะเช�อวาวญญาณทานยงอยจงปรารถนาความสข ความสาเรจ จงบชาออนวอน จนกลายเปนลทธประเพณสบสานกนมาเปนลาดบจนกระท�งปจจบน โดยสารตถะสาคญท�สดน#น คอ สกการบชา เคารพนบนอบ และการยกยองถอเปนกจท�ดงาม ผฉลาดท#งหลายควรรจกเลอกบชาในทางท�ถกใหเกดคณเหมอนคาท�วา “บชาคนด

๓๕ชยวฒน อตพฒน, หลกพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร : บรษทวชรนทรการพมพ, ๒๕๒๕),

หนา ๑๖๙–๑๗๐.

๖๗

เปนศรแกตว บชาคนช�วพาตวจญไร บชาคนดใหสาเรจ บชาคนโลภพาตวใหฉบหาย หรอบชาคนพาล พาลไปหาผด บชาบณฑต บณฑตพาไปหาผล”๓๖ดงน#

๓.๒.๒ หลกความกตญNกตเวท

การประกอบประเพณพธกรรมลอยกระทง เทาท�ผวจยไดศกษาคนพบวา การประกอบพธกรรมท#งในแงของศาสนาพราหมณ และในทางพระพทธศาสนาลวนแลวจะพดถงหลกแหงความกตญUกตเวทตา เพราะหลกการน#ชาวพทธมความเช�อโดยบรสทธใจวา การประกอบศาสนพธแตละคร# งน#นมงประโยชนสองอยางคอ ทาแลวเกดความสขแกผกระทาเปนประการแรก และในลาดบตอมาน#น คอเพ�อตอบสนองคณท�บรรพชนไดสรางไวดแลวแกตนท#งท�มชวตอย และท�ไดลวงลบไป

โดยประเดนความกตญUน# ในทางพระพทธศาสนากลาวยกยองและใหความสาคญตอบคคลผมความกตญUวาเปนบคคลท�หาไดยากในโลก ดงพระพทธดารสวา...บคคลท�หาไดยากน#น มอย ๒ จาพวก ไดแก

๑) บพพการ หมายถง ผทาอปการะกอน ๒) กตญUกตเวท หมายถง ผรอปการะท�เขาทาแลวและตอบแทน

คาวา “บพการ” หมายถง บคคลผทากอนโดยปกต, บคคลผทาอปการะกอน, บพพการบคคล, ในทางกฎหมาย คาวา “บพการ” หมายถง บดา มารดา ป ยา ตา ยาย ทวด (ท#งสองฝาย) แตตามทศนะทางดานพระพทธศาสนา มความหมายกวางกวาน# ๓๗ ซ� งหมายรวมไปถงอาจารยอปชฌาย และพระสมมาสมพทธเจา ตลอดจนถงบญท#งหลายดวย๓๘

จะเหนวา การจาแนกบคคลท�จะตองอปการะขางตน ท�เรยกวา บพการ น#นมอธบายแยกกนเปนคฤหสถ และบรรพชตไวอยางน# วา...บคคลผกระทากอนน�นแล ช�อวา บพพการ บทวา กตเวท ความวา ประกาศอปการะอนทานทาแลว คอทาใหผอ�นร ไดแก ใหปรากฏ บคคล ๒ จาพวกน#น พงแสดงดวยคฤหสถและบรรพชต กในพวกคฤหสถ มารดาบดา ช�อวา บพพการ สวนบตรธดา ปฏบตตอมารดาบดา และกระทาสามจกรรมมการกราบไหวเปนตน แกมารดาบดาน#น ช�อวา กตเวท ในพวกบรรพชต อาจารยและพระอปชฌายะ ช�อวา บพพการ อนเตวาสกและสทธวหารก ปฏบต

๓๖สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร), มงคลยอดชวต, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา,

๒๕๔๖), หนา ๕๖. ๓๗พนตร ป. หลงสมบญ, พจนานกรม มคธ–ไทย, (กรงเทพมหานคร : อาทรการพมพ, ๒๕๔๐), หนา ๕๐๑. ๓๘มงคล. (บาล) ๒/๓๖๓/๒๗๖.

๖๘

ในอาจารยและพระอปชฌายะน#น ช�อวา กตเวท ผแสดง ช�อวา บพพการ ผปฏบต ช�อวา กตญUกตเวท อกนยหน�งเม�อบคคลอ�นไมไดทาอปการะเลยบคคลผไมเพงถงอปการะอนผอ�นทาไวในตนแลวกระทาช�อวา บพพการ เปรยบเหมอนมารดาบดาจาพวก ๑ อาจารยและพระอปชฌายะจาพวก ๑ บคคลน#น ช�อวา หาไดยาก เพราะสตวท# งหลาย ถกตณหาครอบงา บคคลผรอย ใหผอ�นรอยซ� งอปการะอนผอ�นทาแลวในตนโดยความเปนอปการะ ใหเปนไปสมควรแกอปการะ ท�ผอ�นกระทาแลว ช�อวา กตญUกตเวท เปรยบเหมอนผปฏบตชอบ ในมารดาบดา อาจารยและพระอปชฌายะ แมบคคลน#นกช�อวา หาไดยาก เพราะสตวท#งหลายถกอวชชาครอบงา อกอยางหน�งบคคลผเผ�อแผโดยไมมเหต ช�อวา บพพการ บคคลผเผ�อแผโดยมเหต ช�อวา กตญUกตเวท พระอรหนตสมมาสมพทธเจา ช�อวา บพพการ ในโลกกบท#งเทวโลก พระอรยสาวก ช�อวา กตญUกตเวท๓๙

จากคาอธบายขางตน จงสรปไดวา ความกตญU ในทางพระพทธศาสนาโดยรวมแบงออกเปน ๒ ประเภท คอ (๑) ความกตญNตอบคคลผมพระคณ กลาวคอ บดา มารดา พระอปชฌาย อาจารย และพระสมมาสมพทธเจา และ(๒) ความกตญNตอส�งท�มบญคณ (ส�งแวดลอม)ซ� งนอกจากจะแบงประเภทของความกตญUไวเปนสองประเภทตามนยแหงพระพทธศาสนาแลว ยงไดกลาวรายละเอยดเก�ยวของกบความกตญU ซ� งสามารถแบงออกเปน ๔ ประเภท ไดแก

๑) ความกตญNตอบคคล ไดแก พระพทธเจา พระสงฆ บดามารดา ครอาจารย และญาต ๒) ความกตญNตอสถาบน ไดแก สถาบนชาต สถาบนศาสนา และสถาบน

พระมหากษตรย ๓) ความกตญNตอสตว ไดแก สตวดรจฉาน เชน ชาง มา วว ควาย สนข และ ๔) ความกตญNตอธรรมชาต ไดแก สภาพแวดลอมท#งหลายท�ใหเราไดอาศยอย๔๐

สวนคาวา “กตญN” ในมงคลตถทปน แปล เลม ๔ ไดใหความหมายความไววา คอ ความรอปการะ อนผใดผหน� งทาแลว นอยหรอมากกตาม โดยความระลกถงบอยๆ ช�อวา กตUUตา อกนยหน� ง บญท#งหลายน�นแล ช�อวามอปการะมากแกสตวท#งหลาย เพราะปองกนทกขมทกขใน

๓๙พระสรมงคลาจารย, มงคลตถทปน (แปล) เลม ๔, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๔๘), หนา ๑๑๔ - ๑๑๖. ๔๐สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร), มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ, (กรงเทพมหานคร :

ธรรมสภา, ๒๕๒๘), หนา ๔๕๐.

๖๙

นรกเปนตน เพราะฉะน#น ความระลกถงอปการะแมแหงบญเหลาน#น กพงทราบวา กตUUตา บคคลผกตญUในบทวา กตUUตา น#นยอมเปนผหาไดยาก๔๑

พทธทาสภกข ไดใหความหมาย กตญU หมายถง ความรและยอมรบรในบญคณของผอ�น ท�มอยเหนอตนเรยกวา กตญUตา (กตญU) การพยายามตอบแทนบญคณน#นๆ เรยกวา กตเวทตา (กตเวท) คนท�รบญคณ เรยกวาคนกตญU คนท�ทาตอบแทน เรยกวา คนกตเวท รวมความวากตญUกตเวทตา หมายถง ความรบญคณทานแลวทาตอบใหปรากฏ น# เปนธรรมประคองโลกใหเปนอยได และอยไดดวยความสงบสข๔๒

พระเทพวสทธเวท (ปญญานนทภกข) กลาวถงความกตญUไววา คนในสมยโบราณเขามองเหนการณไกลวา อะไรจะเกดข#น เขาจงย #าสอนกนมากในเร�องน# และถอวาความกตญUเปนคณธรรมท� สาคญและมความจาเปนแกสงคม นกปราชญในอนเดย ไดเขยนสอดแทรกความกตญUไวในวรรณกรรมทกเร� องเพ�อสอนใจเยาวชน ทางดานวรรณคดในพระพทธศาสนา ไดแก ชาดกตางๆ เปนนทานสอนใจ กแฝงไวดวยความกตญUกตเวทเกอบทกเร� อง เพ�อสอนใหลกมความกตญUกตเวท ตอบดามารดา ไมประทษรายพอแม ไมทาอะไรใหพอแมช# าใจ เจบไขดแลรกษา ชวยเหลอกจการเม�อพอแมตองการ๔๓

พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต) ไดกลาวถงความกตญUไววา “ความกตญUน#นไมมเฉพาะมนษยเทาน#น ความรคณของวตถส�งของกเปนกตญUไมวาจะเปนถนนหนทาง บานท�พกอาศย ธรรมชาตแวดลอมท�เราอย ทกส� งลวนมบญคณ จงมภาษตวา นมตต สาธรปาน กตUUกตเวทตาแปลวา ความรคณและประกาศตอบแทนคณน#นใหปรากฏ เปนเคร�องหมายของคนด”๔๔

จะเหนไดวา จากทศนะตางๆ ดงกลาวขางตน ผวจยจงสามารถสรปความสาคญของความกตญUกตเวท ซ� งมองคประกอบ ดงตอไปน#

๔๑ข.ชา. (ไทย) ๒๘/๑๖๗/๘๒. ๔๒พทธทาสภกข, กตญNกตเวทเปนรมโพธP รมไทรของโลก, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา,

๒๕๓๖), หนา ๒. ๔๓พระเทพวสทธเมธ (ปญญานนทภกข), กตญNกตเวท เ ปนเคร� องหมายของคนด ,

(กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๓๖), หนา ๖-๗. ๔๔พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต), ธรรมะและการอนรกษส�งแวดลอม, (กรงเทพมหานคร

: บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๓๘), หนา ๑๒.

๗๐

๑. ความกตญUกตเวทเปนวฒนธรรมท�ดงาม เปนมงคลแหงชวต (เหตแหงความเจรญ) ขนบธรรมเนยมประเพณและวฒนธรรมไทยไดสอดแทรกความกตญUกตเวทไวเกอบทกเร�อง เชน การทาบญอทศสวนกศลใหกบผตาย การบวช วนข#นปใหม วนสงกรานต วนลอยกระทง เปนตน ซ� งสงคมมนษยจะเจรญและสงบสขเพราะคนในสงคมมลกษณะสาคญสองประการคอ

๑) อปการะ ความอดหนนเก#อกล ๒) ปฏการะ ความตอบแทนสนองอปการะของทาน ดงน#นการรอปการะท�บคคล

อ�นกระทาแกตน ท�เรยกวา “กตญU” มความสาคญมากเพราะเปนรากฐานแหงการสรางความดทกอยาง และในทางพระพทธศาสนาถอวาความกตญUกตเวทเปนอดมมงคลอยางหน�งดงมปรากฏในมงคลสตร วาดวยอดมมงคล ๓๘ ประการ ซ� งความกตญUกตเวท เปนมงคลขอท� ๒๕ ซ� งในบท พระคาถาน# ประกอบดวยมงคล ๕ ประการดวยกน คอ “(๒๒) ความเคารพ (๒๓) ความถอมตน (๒๔) ความสนโดษ (๒๕) ความกตญU (๒๖) การฟงธรรมตามกาล น# เปนมงคลอนสงสด”

๒. ความกตญUกตเวท ทาใหสถาบนครอบครวและสงคมใหม�นคง เปนหลกธรรมพ#นฐานท�ทาใหมนษยรจกการกระทาหนาท�อนเหมาะสมของตนเอง โดยเร�มจากความรบผดชอบตอตนเอง ความรบผดชอบตอหนาท�ในสถาบนครอบครว โดยบดามารดาทาหนาท�ในฐานะบพพการ และบตรธดาปฏบตหนาท�ตอบดามารดาในฐานะผมความกตญUกตเวทอนจะขยายผลในระดบสงคมท�กวางออกไป ความกตญUชวยใหโลกอยรอดโดยปราศจากปญหาคนชราไมมคนเล#ยง อกท#งบรรดาปญหาสงคราม ปญหาความโหดรายทารณ ปญหาการเมอง ปญหาเศรษฐกจ กจะหมดไป

๓. สภาวะส�งแวดลอมทางธรรมชาตจะสมดลไมถกทาลาย เพราะคนท�มความกตญUยอมระลกถงบญคณของปาไม ทงนา แมน# า ลาธาร ถนนหนทาง และส�งสาธารณประโยชนอ�นๆ มองเหนคณคาของส�งน#นๆแลวชวยกนอนรกษ บารง รกษาใหส�งเหลาน#นคงอยรวมกบมนษยอยางสมดลและกลมกลน เม�อมองเหนโลกในฐานะเปนส�งองอาศยกนและกน คนจะพฒนาความรสกรบผดชอบ กตญUและกรณาตอธรรมชาต เพราะไดความกตญUกตเวทเปนฐาน จงมความรกส�งอ�น รกตนไม รกธรรมชาต รกแมน#าลาคลอง รกประเทศชาตบานเมอง

๔. ความกตญUกตเวทเปนเคร�องหมายของคนด ซ� งในทางพระพทธศาสนาน#นไดกลาวถงหลกการของคนดไวมากมาย ซ� งความกตญUกตเวทน#กเปนคณธรรมขอหน�งท�สามารถวดความเปนคนดของมนษยได โดยวดจากการปฏบตความกตญUกตเวทตอบคคลท�ใกลชด เชน บดามารดา ป ยาตายาย หรอตอเครอญาต และปฏบตตอบคคลอ�นๆ ในวงกวางออกไป ดวยการรกใคร นบถอ ปรารถนาดตอบคคลอ�น โดยมรากฐานมาจากความรกตอบดามารดา ทาดตอบดามารดา ความกตญUกตเวทจงเปนคณธรรมแบงแยกระหวางคนดกบคนไมด ระหวางสตบรษกบอสตบรษไดประการหน�ง ความกตญUเปนภมของสตบรษ

๗๑

คาท�วา ความกตญNเปนภมของสตบรษ มใจความดงไดปรากฏในองคตตรนกาย ทกนบาตวา...ภกษท#งหลาย เราจกแสดงภมอสตบรษและภมสตบรษแกเธอท#งหลาย เธอท#งหลายจงฟง จงใสใจใหด เราจกกลาว ภกษเหลาน#นทลรบสนองพระดารสแลว พระผมพระภาคจงไดตรสเร� องน# วา ภมอสตบรษ เปนอยางไรคอ อสตบรษเปนคนอกตญU เปนคนอกตเวท ความเปนคนอกตญU ความเปนคนอกตเวท อสตบรษท#งหลายสรรเสรญ ความเปนคนอกตญU และความเปนคนอกตเวท ท#งหมดน# เปนภมอสตบรษภมสตบรษ เปนอยางไร คอ สตบรษเปนคนกตญU เปนคนกตเวท ความเปนคนกตญU ความเปนคนกตเวท สตบรษท#งหลายสรรเสรญ ความเปนคนกตญU และความเปนคนกตเวท ท#งหมดน# เปนภมสตบรษ๔๕

จากพระพทธพจนขางตน แสดงวา ความกตญN ในแงของการประกอบพธกรรมลอยกระทงดงไดกลาวมาแลวต#งแตบทท�สองจนถงบทท�สาม และท�ผวจยกาลงกลาวถงอยน# ถอวาเปนการอนรกษแบบกตญUกตเวทตาโดยมเปาหมายหลก คอ การรกษาขนบธรรมเนยมประเพณ อนดงานของชาตตนไวไดเปนอยางด มการสบสาน อนรกษ พฒนาอยางตอเน�อง เปนการแสดงกตญUกตเวทประการหน� ง ตอทานผทรงพระคณตอประเทศชาต และเปนการแสดงกตญUกตเวทตอประเทศชาตของตนดวย ตามคตของพทธศาสนา ซ� งมหลกคาสอนและความเช�ออยวาผท�จะประสบความเจรญกาวหนาและมความสขในชวตน#น จะตองเปนคนเกงดวย เปนคนดดวย ลาพงความเกงอยางเดยวเปนไดไมยาก ย�งการศกษาเลาเรยนดวยแลวมใชเร� องยาก เพราะเหตผลวา “ความรอาจเรยนทนกนหมด” ใครขยนเรยนหรอโอกาสอานวย กสามารถเรยนจบปรญญาสงๆ ไดอยางสบายท�พดน# กาลงจะบอกวา ความเปนคนเรยนเกงน#น ทาไดไมยาก แตความเปนคนดเปนไดยาก เพราะทองเอาไมไดเหมอนเรยนหนงสอ ความดท�เปนพ#นฐานสาคญของความเปนคน คอ ความกตญUกตเวท ดงท�พระพทธภาษตตรสรบรองไววา...“ภม เว สปปรสาน กตNNกตเวทตา มความหมายวา ความกตญUเปนพ#นของคนด”๔๖ ซ� งมนยใจความดงมหาสมณสภาษต ท�วา...“นมตต สาธรปาน กตNNกตเวทตา มใจความสาคญวา ความกตญUกตเวทเปนเคร�องหมายของคนด”๔๗

อยางไรกตาม โดยสารตถะของความกตญUกตเวทตาแลว เปรยบเสมอนกบการสรางตกอาคารท�สงๆ จาเปนตองตอกเสาแขมเพ�อวางรากฐานใหม�นคงแขงแรง ย�งอาคารหรอตกหลายๆ ช#นตองสรางฐานตกใหม�นคงย�งข#นเทาน#น เม�อฐานเขงแรงความม�นคงของอาคารเหลาน#นกแขงแรง มนษยเรากเชนกน จะกาวไปไดไกลแคไหนกดกนท� "พ#น" หรอรากฐานเบ#องตนของชวต ถาพ#นไม

๔๕อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๓๓/๗๗. ๔๖อง.ปUจก.(ไทย) ๒๒/๙/๒๔๕. ๔๗อง.ปUจก. (ไทย) ๒๒/๑๐/๒๔๗.

๗๒

ดถงจะเกงกาจสามารถปานใดกไปไมรอด พ#นฐานท�วาน# กคอ “ความกตญUกตเวท” ความกตญU คอ ความรศกหรอตระหนกในคณความดท�คนอ�น (หรอส�งอ�น) มตอตน เปนความรสกภายในจตใจกตญUกตเวทตาธรรม แสดงถงความสมพนธระหวางบคคลท�ใหความอปการะเรยกวา “บพการชน” กบบคคลท�รบความอปการะ ท�เรยกวา “กตญUกตเวทชน” กตญU หมายถง การรจกระลกถงบญคณท�บพพการชนไดกระทาแลวตอตน กตเวท คอการตอบแทนบญคณทานผเปนบพการชนของตน

สรปไดวา ความกตญUกตเวท ถอเปนการประกาศใหคนอ�นรวาส�งอ�นมบญคณตอตน การตอบแทนบญคณน#นมไดอยเพยงแคการกระทาส� งใดส� งหน� งตอบหรอใหส� งใดส� งหน� งตอบเทาน#น หากรวมถงการประกาศใหคนอ�นรวาคนคนน# นส� งๆ น# น มบญคณตอตนอยางไรดวย โดยเฉพาะกตญUกตเวทตอผบงเกดเกลา ผรท#งหลายสรรเสรญ พระพทธเจาสรรเสรญความกตญUกตเวท จงเปนคณธรรมและเปนสญลกษณของคนดและของสตบรษ ซ� งเปนผท�มวฒนธรรมดงาม และเปนคณธรรมค#าจนครอบครว สงคม และโลกใหเกดความสขมสนตภาพ นอกจากน#แลว ความกตญUกตเวทเปนคณธรรมท�สาคญสาหรบมนษยชาต ท�ทาใหมความสมพนธกนในสงคมมนษย เปนบอเกดแหงความรบผดชอบ เปนประโยชนเก#อกลซ� งกนและกน เพราะเปนเคร� องทาลายความเหนแกตวซ� งเปนศตรสาคญของความด เปนเหตใหเกดความสขม รอบคอบ ความสานกในหนาท�และความรบผดชอบโดยลาดบ เพราะในสงคมมนษยตองเก�ยวของสมพนธกบผอ�นและส�งอ�น การดารงชวตดานกายภาพดารงอยได เพราะไดรบการอปการะเล#ยงดจากบคคลตางๆ มบดามารดา ครอาจารย ญาตพ�นอง เปนตน ตองอาศยส�งอ�น เชน อาศยปจจย ๔ เปนเคร�องเล# ยงชวตจงจะมชวตอยรอดได

๓.๒.๓ หลกสามคค

พระพทธเจาไดตรสถงหลกพละหา ไวในพระสตตนตปฎก องคตรนกาย ปญจกนบาต วรรคท� ๒ ช�อพลวรรค วาดวยธรรมอนเปนกาลง ๕ อยาง ไดแก กาลงคอ ความเช�อ ความเพยร ความระลกได ความต#งใจม�น และปญญา ซ� งทรงตรสวา...“ภกษผประกอบดวยธรรม ๕ อยาง ช�อวาปฏบตเพ�อประโยชนตน และประโยชนผอ�น คอตนเองสมบรณดวย ศล สมาธ ปญญา วมตญาณทศนะ และถาขาดทางใดทางหน�ง หรอขาดท#งสองอยาง กช�อวา บกพรองในทางน#น”๔๘ ดวยเหตน#การศกษาทาความเขาใจใหแจมชดเร�องของพละหาน#น ถอเปนเร�องสาคญสาหรบพทธบรษทในการ

๔๘สชพ ปญญานภาพ, พระไตรปฎกฉบบสาหรบประชาชน, พมพคร# งท� ๕, (กรงเทพมหานคร :

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๔), หนา ๕๔.

๗๓

ตดสนใจเช�อเร�องใดเร�องหน� งท�ผานมาในชวต และความเช�อท�เกดข#นมาน#นจะตองมองคประกอบครบท#ง ๕ ประการ ดงจะไดอธบายตามลาดบดงน#

(๑) สทธา ความตามพจนานกรมศพทพระพทธศาสนาของอาจารยสชพ ปญญานภาพ ทานไดกลาวไววา “สทธา คอความเช�อ (Faith) สทธาพละ กาลงคอความเช�อ (The power of faith)”๔๙ สอดคลองกบความหมายท�รองศาสตราจารย ดนย ไชยโยธา ไดนยามไวในพจนานกรมพทธศาสตนวา “ศทธา คอ ความเช�อความม�นใจในเหตผลของการทางาน เหนคณคาคณประโยชนของงานท�ตนทา การเกดศรทธาในระยะแรกอาจเกดจากการเช�อผอ�น เชน บดามารดา คร อาจารย คร# นเม�อไดปฏบตจนเหนผลจรงในท�สดกเกดศรทธาโดยตรงตอตนเอง”๕๐ สวนในหนงสอ “หลกพระพทธศาสนา” ของสมเดจพระญาณสงวร (เจรญ สวฑฒโน, ป.ธ. ๙) ไดกลาวไววา ศรทธาอยางถกตองในทางพระพทธศาสนา มหลกของความเช�อ ดงน#

๑. เช�อวาพระพทธเจาตรสรจรง

๒. เช�อวาบญบาปมจรง

๓. เช�อวาผลของบญบาปมจรง

๔. เช�อวาบญบาปท�ตนทาเปนของตนจรง

(๒) วรยะ ตามพจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลศพท มความหมายวา “วรยะ คอความเพยร ความบากบ�น ความเพยรพยายาม ละความช�ว ประพฤตความด ความพยายามทากจไมทอถอย”๕๑ ซ� งมความหมายสอดคลองกนกบในหนงสอ “ผครองเรอน” โดยพทธทาส กลาวถงวรยะวาความพากเพยร กลาหาญ ท�จะบากบ�น คาวาความเพยรน# มช�อมาก ควรรกนไว “วรยะ แปลวา ความพากเพยร “กาวไปขางหนา ลวนแตเปนช�อของความเพยรท#งน#น แตท�น# เรยกวา วรยะ ไดในประโยควา เกดมาเปนบรษกตองพากเพยรไปจนกวาวตถประสงคท�มงหมายไวจะสาเรจ”๕๒

๔๙สชพ ปญญานภาพ, พจนานกรมศพทพระพทธศาสนา, พมพคร# งท� ๘, (กรงเทพมหานคร :

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๒๗๑. ๕๐ดนย ไชยโยธา, พจนานกรมศพทพระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเด# ยนส

โตร, ๒๕๔๓), หนา ๑๔๘. ๕๑พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) , พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลธรรม, พมพคร# งท� ๙,

(กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๑๙๘. ๕๒พทธทาส อนทปญโญ, ผครองเรอน, (ม.ป.ป.), หนา ๖๓-๖๔.

๗๔

นอกจากน# ความเพยรพยายามขณะทาในส�งน#นๆ คาวา วรยะ ไดแก ความกลาหาญ ไมคร�นครามขามเกรงตออปสรรคอนตรายตางๆ มองเหนโทษของความเกยจครานมองเหนอานสงคของความเพยรและมความคดรเร�ม มความ บากบ�น ทางานดวยความหม�นขยน ไมทอดท#งภารกจน#นๆ เสยในระหวางทางานท�ตนจะตองทาดวยความจรงจง มงความสาเรจของการงานเหลาน#นเปนเปาหมายท�ตนจะตองรบผดชอบและดาเนนไปใหถง เม�อกลาวโดยขอบขายของความเพยรคงอยในโครงสรางของความเพยรในการปองกนความช�ว ละความช�ว กราบความด และรกษาความดเอาไวซ� งบคคลจะตองกระทา ท# งทางกายและทางจตเพ�อใหความพอใจของตนมผลตอบสนองตามท�ไดต#งใจไว๕๓

(๓) สต ในพระไตรปฎกไดกลาวถงสตไวเปนพทธพจนวา “ภกษท#งหลาย ภกษอยครองชวตอนประเสรฐ (พรหมจรยะ หรอพรหมจรรย) น# อนมสกขา เปนอานสงส มปญญาเปน ยอดย�ง มวมตเปนแกน มสตเปนอธปไตย”๕๔ จะเหนวา “สต” นอกจากจะเปนองคธรรมสาคญย�งในทางพระพทธศาสนา ๕๕ ยงมความหมาย คอ ความระลกถงไดแลว ความระลกถงไดน#นเปนธรรมะท�ปรากฏอยในกลมธรรมตางๆ เปนอนมาก ซ� งเปนหลกปฏบตท�บคคลไมสามารถจะขาดได ในชวตจรงน#น คนสามารถขาดสตางคไดในบางโอกาส แตขาดสตไมได สต คอการระลกถงส�งท�ลวงมาแลว ส�งท�ทา คาท�พด เร�องท�คด ท#งของตนเองและของบคคลอ�นแมนานแลวได เพราะการท�เราจะทาอะไรกตาม เราจะตองมอดตเกบสะสมไว จงจะนามาใชในปจจบนได หากระลกถงส�งในอดตไมได เวลาจะทา จะพด แมจะคดในปจจบนกทา พด คด ไมไดแตเม�อบคคลมสต สามารถท�จะระลกถงเร�องท�ทา คาท�พด ส�งท�คด แมนานแลวได ในขณะทา ในขณะพด ในขณะคด กระลกทนอยทกขณะ หลงจากไดทา ไดพด ไดคดไปแลวกนกออก แมวาเกดพล#งพลาดข#น กแกไขไดในขณะน#น ปญหาท�นาจะเกดกเกดข#นไมได เพราะเราไดขจดสาเหตของปญหาไปแลว สตมอยจะสกดก#นความเผลอเลอหลงลม ความพล#งพลาด ชวยรกษาใจ ประคบประคองใจของบคคลไว ในขณะเดยวกน ทาหนาท�ปดก#นกระแสของกเลสกระแสของอารมณไมใหเขามาครอบงาใจ ทาใหเปนใจมความต�น พรอมท�จะปฏบตตนใหเหมาะสมสอดคลองแกกรณน#นๆ ดวยเหตน# สต จงไดเช�อวาเปนธรรม เคร�องต�นในโลกในภาคปฏบตความละเอยดข#นไปกวาน#น คอทรงสอนถงสตท�ระลกกนอยทกขณะ ดงมหลกตอไปน#

๕๓พระราชธรรมนเทศ (ระแบบ ฐตญาโณ), นเทศธรรม, พมพคร# งท� ๒ , (กรงเทพมหานคร :

วดบวรนเวศวหาร), หนา ๑๔๐-๑๔๑. ๕๔อง. จตกก. (ไทย) ๒๑/ ๒๔๕, ๓๒๙. ๕๕พทธทาสภกข, สต, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา), หนา ๓๕.

๗๕

กาลงทาอย กรวา ขณะน# เรากาลงทาส�งน#นอย ยนอย กรวา ขณะน# เรากาลงยนอย เดนอย กรวา ขณะน# เรากาลงเดนอย น�งอย กรวา ขณะน# เรากาลงน�งอย นอนอย กรวา ขณะน# เรากาลงนอนอย

จะเหนวา การมสตระลกรในอรยาบทท#งหลาย แมจะคแขน เหยยดแขน หยบอาหาร หรอตกอาหาร กลนอาหาร ระลกทนไปทกขณะ เปนการทาจตใหสงบอยกบอารมณน#นๆ อนเปนลกษณะของสมถกรรมฐานการฝกปรอสต จงกลายเปนเร� องใหญ เพราะคนท�วไปสตมกจะขาด ถาขาดมากไปกจะเปนนาตวปลาส พระพทธเจาจงทรงใชคาวามสต คอมความระลกไดอยท #ง ๓ กาล ดงท�กลาวแลว สตท�ฝกปรออบรมใหมอารมณอยเชนน# จะเปนธรรมท�มอปการะมาก สตน#นความระลกได นกได ความไมเผลอ การคมใจไวกบกจ หรอกมจตไวกบส�งท�เก�ยวของ จากาลท�ทา และ คาท�พดแลว แมนานได ในหมวดธรรมท�มช�อวา ธรรมมอปการะมาก ขอท� ๓ ในพละ ๕ ขอ ๑ ในหมวดธรรมโพชฌงค ๗ ขอ ๖ ในหมวดสทธรรม ๗ และขอท� ๘ ในนาถกรณธรรม ๑๐๕๖

(๔) สมาธ หมายถง ความต#งใจม�นชอบไดแกการฝกฝนอบรมจตในข#นท�ลกซ# งเพ�อใหจตมความสงบต#งม�นแนวแนตออารมณท�กาลงกาหนดพจารณาจตท�มสมาธยอมเปนจตท�มคณภาพและสมรรถภาพสงประโยชนสงสดของสมาธ คอการปฏบตเพ�อบรรลเปาหมายไดแกการรเหนตามความเปนจรง ดงน#น สมาธ หมายถง จตแนวแนต#งม�นในอารมณไมฟงซาน๕๗ สามารถแบงไดเปน ๓ ระดบ ไดแก

๑) ขณกสมาธ หมายถง สมาธช�วขณะเปนสมาธข#นตน ๒) อปจารสมาธ หมายถง สมาธเฉยดๆ เปนสมาธข#นระงบนวรณ ๕๕๘ ๓) อปปนาสมาธ หมายถง สมาธแนวแนเปนสมาธระดบสงสดจดเปนสมาธในฌาน

๕๖พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลธรรม, พมพคร# งท� ๙,

(กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๒๘๒. ๕๗วศน อนทสระ, หลกธรรมอนเปนหวใจพระพทธศาสนา, พมพคร# งท� ๕, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพเมดทราย, ๒๕๔๘), หนา ๓๒. ๕๘นวรณ คอส�งปดก#นไมใหจตมสมาธ ม ๕ ประการ คอ (๑) กามฉนท คอความรกใครในทางกาม

(๒) พยาบาท คอความปองรายความอาฆาต (๓) ถนมทธะ ความทอแทและความงวงซม (๔) อทธจจกกกจจะ คอความฟ งซานและความราคาญ (๕) วจกจฉา คอความสงสยลงเลใจ ไมสามารถจะตดสนใจได ดรายละเอยดใน ส. มหา. (ไทย) ๑๙/๔๙๙–๕๐๑/๑๒๕–๑๒๕.

๗๖

จะเหนวา สมาธท#งสามขางตน เปนความต#งม�นแหงจต คอสมาธในวปสสนา หรอตววปสสนาน�นเอง แยกประเภทตามลกษณะการกาหนดพจารณาไตรลกษณ ขอท�ใหสาเรจความหลดพนได ๓ อยาง คอ

๑) สญญตสมาธ (สมาธพจารณาเหนความวาง ไดแกวปสสนาท�ใหถงความหลดพนดวยกาหนดอนตตลกษณะ

๒) อนมตตสมาธ (สมาธอนพจารณาธรรมไมมนมต ไดแกวปสสนาท�ใหถงความหลดพนดวยกาหนดอนจลกษณะ

๓) อปปนหตสมาธ (สมาธอนพจารณาธรรมไมมความต#งปรารถนา ไดแก วปสสนา ท�ใหถงความหลดพนดวยกาหนดทกข๕๙

นอกจากน#แลว ในหนงสอสมมาสมาธและสมาธแบบพทธ ไดใหความหมายวา สมาธ คอ ความต#งม�นของจต หรอภาวะท�จตแนวแนตอส�งท�กาหนด คาจากดความของสมาธท�พบเสมอถอ “จตตสเสกคคตา” เรยกส#นวา เอกคคตา ซ� งแปลวา ภาวะท�จตมอารมณเปนหน�งคอการท�จตกาหนดแนวแนอยกบส�งใดส�งหน� งไมฟงซานหรอสายไป สวนในคมภรรนอรรถกถาไดระบความหมาย สมาธ วาเปนภาวะมอารมณหน� งเดยวของกศลจต และไขความออกไปอก คอ การดารงจต และเจตสก ไวในอารมณหน�งเดยว อยางเรยบสม�าเสมอและดวยด๖๐

จะเหนวาสมาธน#นเปนเร�องสาคญมประโยชนมาก และเปนธรรมท�มอปการะมากในการทางาน ท#งในแงของการประกอบกจการทางโลก และการประพฤตปฏบตทางธรรม เม�ออบรมบมจตใหมสมาธ มปญญา และมความเขาใจใหถกตองสมบรณ เม�อไดปฏบตไดสมบรณแลวทาใหผ ปฏบตน#นเปนประโยชนสขท#งโลกน#และโลกหนา โดยประโยชนของสมาธน#น ซ� งสามารถสรปลงในประเดนสาคญ ๔ ประการ ดงน#

๑) สมาธท�เจรญแลว ทาใหมากแลวยอมเปนไปเพ�อการอยเปนสขในปจจบน ๒) สมาธท�เจรญแลว ทาใหมากแลวยอมเปนไปเพ�อใหไดญาณทสสนะ ๓) สมาธท�เจรญแลว ทาใหมากแลวยอมเปนไปเพ�อสตสมปชญญะและ

๕๙พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลธรรม, พมพคร# งท� ๙,

(กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๘๖-๘๗. ๖๐พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), สมมาสมาธ และสมาธแบบพทธ, (นครปฐม : ธรรมสภา,

๒๕๔๗), หนา ๑-๒.

๗๗

๔) สมาธท�เจรญแลว ทาใหมากแลวยอมเปนไปเพ�อความส#นไปแหงอาสวะท#งหลาย๖๑

ดงน#น การฝกสต ถอเปนส�งสาคญสาหรบฝกจตใหมความม�นคง ไมใหฟงซานไปตามความคดของตวเอง หรอเกดจากสภาพแวดลอมท�อยรอบตวเรา การพฒนาจตน# เปนเร� องจาเปนเพราะในเม�อทกคนไดฝกหดพฒนาจตเปนไปในแนวทางท�ถกตองแลว กจะเปนการควบคมการกระทาท#งปวงอนเปนท�มาของปญหาสงคมใหลดลง หรอสามารถบรรเทาความรนแรงได

๕. ปญญา นกปราชญพงสนนษฐานโดยช�อวา “ปญญา” น#นดวยอรรถมใจความวา รชอบ รด รพเศษ โดยโอกาสตางๆ๖๒ ในหนงสอพจนานกรมพทธศาสตน ไดใหคานยามปญญาดงน# คอ ความรอบร รท�ว เขาใจ รซ# ง สามารถจาแนกได ๓ ประการ ไดแก

๑) จนตมยปญญา ปญญาเกดแตการคดการพจารณาเหตผล ๒) สตมยปญญา ปญญาเกดแตการสดบการเลาเรยน ๓) ภาวนามยปญญา๖๓

จะเหนวา ปญญาท#งสามประการน#น ยงมความหมายไปถง การเจรญปญญา การพฒนาปญญา การฝกอบรมปญญา ใหรเขาใจส�งท#งหลายตามความเปนจรง รเทาทนใหเหนแจงโลก และชวตตามสภาวะท�เกดข#น และ สามารถทาจตใหเปนอสระ บรสทธS จากกเลส และพนจากความทกข แกไขปญหาดวยปญญา๖๔

ดงน#น หลกปฏบตเร� องของปญญา(ปญญาภาวนา) อนดบแรกจะตองมความรความเขาใจในศลปวทยาการวชาชพ ตอมาตองพฒนาปญญาใหมการรบร เรยนรอยางถกตองของส� งท#งหลายตามความเปนจรง หรอตามเหตปจจย และรจกทางแกไขปญหา สรางสรรคความสาเรจใหตนเองและพฒนาย�งข#นๆ ไปจนทาใหจตเปนอสระหลดพนจากความทกขโดยสมบรณ

๖๑อง.จตก.(ไทย) ๒๑/๔๑/๕๒, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๓๓/๒๐๕. ๖๒พระมหาเสรมชย ชยมงคโล, ทางมรรคผลนพพาน, (ราชบร : สถาบนพทธภาวนาวชชา

ธรรมกาย, ๒๕๔๐), หนา ๑๘๓. ๖๓พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลธรรม, พมพคร# งท� ๙,

(กรงเทพมหานคร : มหาจฤาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๑๑๓. ๖๔พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลธรรม, พมพคร# งท�

๑๒, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๗๐.

๗๘

สวนปญญาภาวนาในอรยมรรค คอการดาเนนชวตพอด เรยกวามชฌมาปฏปทาซ� งมความหมายเปนอนเดยวกบการดาเนนชวตท�ดงามตามมรรคาอนประเสรฐปราศจากโทษและนาไปสความสขท�สมบรณ ประกอบดวยหลกการ ๒ อยาง คอ

๑) สมมาทฏฐ หมายถง ความเหนถกตองตามทานองคลองธรรม เชน เหนวาทาดไดด ทาช�วไดช�ว บญม บาปม ชาตหนาม ชาตกอนม๖๕ ในเม�อเรามความศรทธา มความเช�อในคาสอนของพระพทธเจาวา บาปม บญม เปนตามกฎแหงกรรมแลวกไมควรกระทากรรมอนเกดจากชองทาง ๓ ประการ ไดแก ทางกาย ทางวาจา และทางใจ นอกจากน# คาสอนเร�องสมมาทฏฐ ไดมพระพทธพจนท�แสดงถงความสาคญของสมมาทฏฐมใจความวา...

“ภกษท#งหลาย เม�อพระอาทตยจะข#น ส�งท�ข#นกอน ส�งท�เปนนมตมากอนคอ แสงเงนแสงทอง ฉนใด ส�งท�เปนเบ#องตน เปนนมตมากอนแหงการตรสรอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง คอ สมมาทฏฐ ฉะน#นเหมอนกนอนภกษผมความเหนชอบพงหวงขอน# วาจกรตามความเปนจรงวา น# ทกขน# ทกขนโรธคามนปฏปทา”๖๖

ดงน#น บรรดามรรคมองค ๘ ประการ คอมสมมาทฏฐยอมเปนประธานกสมมาทฏฐ ยอมเปนประธานอยางไร คอ ภกษรจกมจฉาทฏฐวา เปนมจฉาทฏฐ รจกสมมาทฏฐวาเปนสมมาทฏฐ ความรของเธอน#นเปนสมมาทฏฐ๖๗ และปจจยท�ทาใหเกดสมมาทฏฐมขอความท�แสดงไวในพระไตรปฎกคอ ปรโตโฆสะ และ โยนโสมนสการ๖๘ ซ� งมสาระสาคญ ดงน#

๑. ปรโตโฆสะ เปนองคประกอบภายนอก ไดแกเสยงจากผอ�น การกระตนหรอชกจงจากภายนอกเชน การส�งสอน แนะนา การถายทอดการโฆษณา คาบอกเลา ขาวสาร คาช# แจงขอเขยน การเรยนรจากผอ�นอยางถกตองอยางเปนกลยาณมตร

๒. โยนโสมนสการ เปนองคประกอบภายในไดแกการทาในใจโดยแยบคายการใชความคดถกวธความรจกคดคดเปนมระเบยบโดยรจกพจารณาส�งท#งหลายตามท�ส�งน#นๆมนเปนและ

๖๕วศน อนทสระ, หลกธรรมอนเปนหวใจพระพทธศาสนา, พมพคร# งท� ๕, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพเมดทราย, ๒๕๔๘), หนา ๒๙. ๖๖ส.มหา. (ไทย) ๑๙/๑๗๒๐/๔๓๗. ๖๗ม.อ. (ไทย) ๑๔/๒๕๔/๑๕๘. ๖๘อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๓๗๑/๙๘.

๗๙

หาวธสบคนถงเคาสบสาวใหตลอดสายแยกแยะปญหาน# นๆออกใหเหนตามสภาวะและตามความสมพนธสบทอดแหงเหตปจจยโดยไมเอาความรสกดวยตณหาอปาทานของตนเขาจบ๖๙

๒) สมมาสงกปปะ หมายถง ความดารชอบประกอบดวยลกษณะ ๓ ประการ๗๐ คอ

๑. เนกขมมสงกปปะ คอ ความคดท�จะออกไปจากกามท#งท�เปนวตถกามและกเลสกามวตถกามคอวตถหรอส�งท�นาใครนาพอใจอนไดแกรปเสยงกล�นรสโผฏฐพพะอนนาใครนาพอใจเรยกวากามคณ ๕ สวน กเลสกาม คอ กเลสเหตใคร มราคะโทสะ โมหะ เปนตน การหมกมนแสวงหาพวพนอยกบกามท#งสองน# เปนท�ต#งแหงความทกข

๒. อพยาปาทสงกปปะ คอ ความคดในทางไมพยาบาท ไมมความชงชงเปนเหตใหตดรอน หรอทารายคนอ�นหรอสตวอ�นใหตองเดอดรอนแตเปนความคดท�เกดจากความเมตตามความปรารถนาดมงประโยชนสขตอคนอ�นและสตวอ�นๆ

๓. อวหงสาสงกปปะ คอ ความคดไมเบยดเบยนไมกระทบกระท�งไมแสวงหาความสนกสนานใหแกตนโดยไมคานงถงความลาบากของคนอ�นและสตวอ�น แตมงชวยเหลอคนอ�นใหพนจากความทกขดวยอานาจของความมเมตตากรณา

โดยสรป หลกธรรมท#ง ๕ ประการ เปนธรรมท�สงเสรมความสามคค ท#งในระดบบคคล สงคม และชมชน โดยการมสวนรวมและมความพรอมกนท�จะใหสรางความรวมมอเพ�อเอ#อประโยชนสวนรวมดวยกศลเจตนาท�ด ซ� งเกดจากการไดพฒนาแบบองครวม คอทางดานรางกาย ทางดานวาจา และทางดานจตใจ โดยมงสกระบวนการสรางปญญาใหบรบรณ เหนสภาวะทกอยางท�อยรอบตวเราตามความเปนจรง และในลกษณะท�สมพนธกนระหวางการเลอกพจารณาในการใชสอยส�งแวดลอม(การประกอบพธกรรมลอยกระทง)ใหมความสมดลเพ�อความสขแหงชวตอยางถกตองระหวางปจจยภายนอกปรโตโฆสะรวมกบปจจยภายใน คอโยนโสมนสการ ไดแก การคดเปนรจกคดอยางแยบคาย ใชจายอยางถกวธ มทศนะวสยท�ถกตอง และมสมมาทฏฐ อนเปนฐานแหงความคดท#งปวง ซ� งเปนผลเกดจากการพฒนากาย ศล จต และปญญา ท�บรบรณสมบรณมท#งคณภาพ สมรรถภาพ และสขภาพ ยอมพฒนาตวเองไปสความสข กลาวคอ ประโยชนสขท#งในปจจบน ประโยชนสขในอนาคต และประโยชนสงสด(นพพาน)

๖๙พระธรรมปฎก (ป.อ. ประยตโต), พทธธรรมฉบบปรบปรง และขยายความ, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๖๒๑. ๗๐วศน อนทสระ, หลกธรรมอนเปนหวใจพระพทธศาสนา, พมพคร# งท� ๕, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพเมดทราย, ๒๕๔๘), หนา ๒๙.

๘๐

๓.๒.๔ หลกสงคหวตถ ๔

สงคหวตถธรรม คอเปนธรรมสาหรบยดเหน�ยวน# าใจของผอ�น การผกไมตรตอผอ�น การเอ#อเฟ# อตอผอ�น การเก#อกลซ� งกนและกน เปนหลกการสงเคราะหซ� งกนและกน หรอประสานหมชนไวในความสมานสามคค ซ� งเปนส� งจาเปนอยางย�งสาหรบคนทกคนและทกสงคม ต#งแตระหวางบดามารดาบตร สามกบภรรยา มตรกบมตร เพ�อนบานกบเพ�อนบาน ประเทศกบประเทศ เพราะเปนรากฐานแหงการอยรวมกนดวยด พระธรรมโกศาจารย (ประยร ธมมจตโต) ไดกลาววา สงคหพละ แปลวา กาลงแหงการสงเคราะห หรอมนษยสมพนธ ซ� งเปนธรรมท�สาคญมากสาหรบนกบรหาร ผทางานใหสาเรจโดยอาศยคนอ�นถานกบรหารบกพรองเร�องมนษยสมพนธ กจะไมมคนมาชวยทางาน เม�อไมมใครชวยทางานเขากเปนนกบรหารไมได๗๑

จะเหนวา สงคหวตถ เปนธรรมท�มความสาคญอยางย�ง เหมาะสมกบทกกลมในทางสงคม ไมวาจะอยในสถาบนใด หากไดนอมนาหลกการของสงคหวตถไปใชแลว กกอใหเกดความสขสาราญ เจรญรงเรองในองคกรน#น โดยหลกการดงกลาวน# มความเหมาะสมอยางมากสาหรบผนาประเทศ หรอท�เก�ยวของกบภาระหนาท�การตดตอระหวางประเทศ ท�จาเปนตองใชวาจาในการส� อสารเพ�อแลกเปล�ยนเรยนร ระหวางกนโดยมจดมงหมายคอสรางความสามคค ไมเหมอนกบผนาบางทานซ� งถอเปนบคคลสาคญเปนหนาเปนตาของประเทศ แตการแสดงออกทางวาจาน#นไมเหมาะสมในตาแหนงท�ไดรบ โดยเฉพาะการใชวาจาในทานองดถกผอ�นวาผน#นดอยกวา เปนคนไมมจรยธรรมประจาใจ แตคาพดท�ไดพดออกมาน#น จะเปนตวการรายทาลายตวผพดเสยเอง

อยางไรกตาม ลกษณะของคนประเภทดงกลาวมาน# มเปนจานวนมากในประเทศไทยปจจบนท�กาลงกระทากนอย แลวนาไปสความแตกแยกในหมของประชาชนอยางท�เปนอย พรอมท#งไดทาใหประเทศชาตตกต�า วฒนธรรมเส�อมโทรม และนอกจากน# ยงมวาทะสรางความขดแยงกบประเทศเพ�อนบานอกดวย ซ� งเปนลกษณะนสยไมเหมาะสมกบท�ไดประกาศตนวา ตวเองไดนบถอพระพทธศาสนา แตพฤตกรรมน#นไมไดแสดงถงลกษณะของผท�เขาใกลกบพระพทธศาสนาเลย ดวยเหตน# การนาหลกสงคหวตถมาพฒนาจตใจ ใหรสานกถงความสามคค ในคมภรพระพทธศานา ไดกลาวถง หลกสงเคราะหกน ๔ ประการ ไดแก

๑. ทาน คอ การใหปนของแกผอ�นท�ควรใหปน ตลอดจนใหความร ความเขาใจ และศลปวทยา

๗๑พระธรรมโกศาจารย (ประยร ธมมจตโต), พทธวธการบรหาร, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๗๐-๗๕.

๘๑

๒. ปยวาจา คอ พดจาปราศรยดวยถอยคาออนหวานไพเราะเปนท�เจรญใจ มวาจาท�น�มนวลไพเราะ ออนหวาน เปนคณ ทาใหเกดความพอใจแกผไดยนไดฟง

๓. อตถจรยา คอ การประพฤตส� งท�เปนประโยชนแกกนและกน ชวยเหลอกนดวยกาลงกาย กาลงความคด และกาลงทรพย

๔. สมานตตตา คอ ความเปนผวางตนเหมาะสม ประพฤตปฏบตตามท�ควรจะเปน วางกรยาอธยาศยใหเหมาะกบฐานะ หรอตาแหนงหนาท�๗๒

สาหรบรายละเอยดหรอคาอธบายขององคประกอบ สงคหวตถ ๔ ขางตน มนกวชาการไดอธบายเพ�มเตมในสวนท�เก�ยวของหลกธรรมดงกลาว ซ� งมลกษณะความหมายใกลเคยงกน ดงตอไปน#

๑. ทาน หมายถง “การใหปนส�งของดวยความเอ#อเฟ# อเผ�อแผ ความเสยสละ ชวยเหลอสงเคราะหดวยทน หรอทรพยสน และวตถส�งของตลอดจนใหความร และศลปวทยา”๗๓ “การใหทาน จงควรใหดวยความมเมตตาเพ�อแสดงน# าใจไมตร สรางเสรมมตรภาพ ใหดวยกรณา ตองการชวยปลดเปล#องความทกข ความเดอดรอน ใหดวยมทตา สงเสรมสนบสนนใหทาความดมความเจรญกาวหนา”๗๔ ซ� งการใหทานในสงคหวตถ เชน ชวยเหลอสงเคราะหผอ�นดวยปจจย ๔ กลาวคอ เคร�องนงหม อาหาร ท�อยอาศย และยารกษาโรค เปนตน โดยประเดนดงกลาวน# พระพทธองคทรงไดตรสวา...“การใหทาน เปนมงคลอนสงสด ซ� งเปนการสงเสรมความกตญU”๗๕ ฉะน#น การใหจงถอเปนการสงเคราะห โดยมความมงหมายอยท�ผรบเปนสาคญเพ�อประโยชนแกผรบ ๓ ลกษณะคอ

๑) ใหโดยหวงจะอนเคราะห การใหความเก#อหนนโอบออมอารดวยเมตตา และ การใหการอดหนนเอ#อเฟ# อชวยเหลอกนดวยกรณา

๒) ใหโดยหวงเพ�อเปนการสมครสมานสามคค ดวยการสงเคราะหเก#อกลกนและกนในฐานะผอ�นท�เก�ยวของกบตน

๗๒ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๔๐/๑๖๗; ๒๖๗ / ๒๔๔. ๗๓พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,

๒๕๔๐), หนา ๒๑. ๗๔พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), สอนนาค-สอนทต ชวตพระ-ชวตชาวพทธ, (กรงเทพมหานคร :

บรษท ธรรมสาร จากด, ๒๕๔๒), หนา ๖๗. ๗๕ข.ข. (ไทย) ๒๕/๗/๗.

๘๒

๓) ใหเพ�อเปนการตอบแทนคณ ปรารถนาบชาคณแกทานผมคณ เชน ป ยา ตา ยาย และบดา มารดาผท�มอปการคณ๗๖

โดยสารตถะของการใหน#น มประโยชนท#งแกผใหและผรบ คอทาใหผใหมความสข เบกบานใจ และอ�มใจซ� งจะเปนประโยชนเก#อกลตอรางกายและจตใจ เปนการสละความเหนแกตว ผรบยอมไดรบประโยชนจากส�งของท�เขาให การใหและการรบจงเปนส�งสาคญสาหรบมนษย เปนการรกษาความเปนธรรมชาตของมนษยไว เปนการรกษาความเปนสงคมความเปนเพ�อนฝงความเปนญาตเอาไว และการใหกบการรบยงเปนกฎ เปนกระบวนการของธรรมชาตของบคคลผมความกตญU ถาธรรมชาตไมมการใหและการรบ ปานน# กจะไมมโลก ดวงดาว มนษย พช สตว และธรรมชาตอยางแนนอน

๒. ปยวาจา (เปยยวชชะ) หมายถง วาจาเปนท�รก “พดอยางคนรกกน คอ กลาวคาสภาพ ไพเราะนาฟง ช# แจงแนะนาส� งท�เปนประโยชน มเหตผลเปนหลกฐานชกจงในทางท�ดงามหรอคาแสดงความเหนอกเหนใจ ใหกาลงใจ รจกพดใหเกดความเขาใจด สมานสามคค เกดไมตรทาใหรกใครนบถอและชวยเหลอเก#อกลกน”๗๗

โดยการพดน#น ถอวาเปนส�งสาคญท�ควรระวง เพราะเปนเหตใหรกกนนบถอกนกได หรอเปนเหตใหโกรธเกลยดบาดหมางแตกสามคคกนกได การพดไพเราะ ไมพดหยาบคายบาดหบาดใจ พดคาจรง ไมพดปดหลอกลวงกน พดทาความเขาใจกน ไมพดสอเสยดใหบาดหมางกนเปนเคร�องปองกนความโกรธเกลยดกน ความไมไววางใจกน ความบาดหมางแตกกนมใหเกดข#น พดถอยคาท�เปนวจสจรตทกประการ การพดไพเราะน#น ไดแก การพดดวยความรกความนบถอ หรอความหวงด ใชถอยคาท�เหมาะสมแกตนเองซ� งเปนผพดและผฟงซ� งเปนผใหญหรอเปนผเสมอกนหรอเปนผนอย ถอยคาท�สภาพคอ ถอยคาอนนมนวล ออนโยน และออนหวาน หรอแสดงความยาเกรง แสดงความนบถอ แสดงความหวงด หรอแสดงความเอนดกรณา ยอมเปนถอยคาไพเราะดดด�มใจ ชวนใหรกนบถอ เปนการแสดงออกถงความกตญUของผพดตอผฟง ผมวาจาเปนสภาษต ยอมเอาชนะใจผ อ�นได สามารถพดชกชวนใหผ อ�นทาการงานตามท�ตนเองตองการได ทาใหมความสาเรจทาใหเจรญรงเรองในอาชพการงาน ทาใหมคนเคารพนบถอเช�อฟง เชน “โทณพราหมณ

๗๖สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร), มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ, หนา ๒๗๕–๒๘๐. ๗๗พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,

๒๕๔๐),หนา ๒๑.

๘๓

สามารถพดจาใหเจานครตางๆ ยนยอมตกลงแบงพระบรมสารรกธาตของพระพทธเจาไดสาเรจ”๗๘ มพระพทธพจนสอดรบวา “วาจาสภาษต เปนมงคลอนสงสด”๗๙ แมแตสภาษตไทยกมวา ปากเปนเอก เลขเปนโท

๓. อตถจรยา หมายถง การประพฤตประโยชน ถอเปนการ“ทาประโยชนแกเขาคอชวยเหลอดวยแรงกาย และขวนขวายชวย เหลอกจกรรมตางๆ บาเพญสาธารณประโยชน รวมท#งชวยแกไขปญหาและชวยปรบปรงสงเสรมในดานจรยธรรม”๘๐ ซ� งการประพฤตตนใหเปนประโยชนแกกน เปนส�งสาคญอกประการหน�ง ซ� งเปนการแสดงกตญUตอผอ�น ดวยความเปนผมใจเอ#อเฟ# อเผ�อแผ โดยการประพฤตส�งท�เปนประโยชนแกสงคม

๔. สมานตตตา หมายถง การวางตนสม�าเสมอ “เอาตวเขาสมาน คอ ทาตวใหเขากบเขาได วางตนเสมอตนเสมอปลาย ใหความเสมอภาค ปฏบตสม�าเสมอตอผอ�นไมเอาเปรยบ และรวมสข รวมทกขรวมรบรรวมแกไขปญหา เพ�อใหเกดประโยชนสขรวมกน”๘๑ การวางตนอยางเหมาะสมพอด เปนส�งสาคญอกประการหน� งซ� งสามารถผกพนรกษาน# าใจกนไวไดเปนอยางด เพราะมนษยรกนบถอความวางตนสม�าเสมอไมถอตว แตเกลยดชงความไมเสมอตนเสมอปลาย ลมๆ ดอนๆ เยอหย�ง ถอตว หรอทะนงตว ดหม�นกน เปนธรรมดาประจาโลกท�คนท#งหลายยอมไมเทากน ดวยทรพย ยศ ศกดS บรวารและศลปวทยาท�ย�งหยอนกวากน แตส�งเหลาน#หาไดเปนเคร�องกดกนขดขวางคนผไมเสมอกนมใหรกใครสนทสนมกนไม แตกลบเปนปจจยชวยสงเสรมความรกความนบถอสนทสนมกน

โดยสรป คณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทยตามความเช�อท�เกดข#นในทางพระพทธศาสนาน#นเปนความเช�อท�มเหตผลมหลกท�ถอปฏบตตามแนวทางหลกคาสอนท�จะชวยเสรมสรางคณคาในแตละดานใหมประสทธภาพมากข#น จะเหนไดวาประเพณลอยกระทงน# ทาใหเกดคณคาหลายดานคอ ๑.คณคาดานความสามคคท�เกดจากความเช�อ ๒.คณคาพ#นฐานดานการเกดความเช�อในสงคมไทย ๓.คณคาดานอรรกษวฒนธรรมประเพณและส�งแวดลอม ๔.คณคาดานความสามคคท�เกดจากวฒนธรรมประเพณ ๕.คณคาของวฒนธรรมประเพณท�สรางความเขมแขงในชมชนและสงคม สาหรบหลกธรรมท�ชวยสนบสนนใหคณคามสกยภาพดน#น ในความเปนจรงน#น

๗๘ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๓๗/๑๗๘. ๗๙ข.ข. (ไทย) ๒๕/๕/๗. ๘๐พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต. กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๐, หนา ๒๑. ๘๑พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต. อางแลว, หนา ๒๑.

๘๔

หลกธรรมมอยมากแตผวจยไดนามาเฉพาะบางสวนท�คดวาเหมาะสมตอการเสรมสรางคณคาในแตละดานเทาน# น ประกอบดวยคณคาท� ๑ ใชหลกธรรมท�เก�ยวกบการบชา คณคาท� ๒ ใชหลก สาราณยธรรม ๖ คณคาท� ๓ ใชหลกพละ ๕ คณคาท� ๔ ใชหลกความกตญUกตเวทตอบพการ คณคาท� ๕ ใชหลกสงคหวตถ ๔ ท#งหมดน# ตองเร�มจากการรวมกนคดรวมกนทาอยางตอเน�องจนเกดเปนวฒนธรรมประเพณ ทาใหสงคมไทยเขมแขงเปนน#าหน�งใจเดยวกนอยางย �งยนถาวร

๓.๒.๕ หลกสาราณยธรรม ๖

หลกสาราณยธรรม เปนหลกธรรมแหงความใหระลกถง ใหมความปรารถนาดตอกน ใหมความเอ#อเฟ# อเก#อกลตอกนของผคนในสงคม โดยเฉพาะสงคมในระบอบประชาธปไตยซ� งมกอางและพดกนอยเสมอในเร�องรปแบบ ระเบยบ กฎกตกา เน#อหาสาระทางนามธรรมคณประโยชนของการมสงคมประชาธปไตยสบสานมาจากสงคมแบบพทธ และสงคมไทยกมแบบอยางมาจากพระพทธศาสนาเปนพ#นฐาน มระเบยบปฏบตแบบเอ#ออาทรตอกน พระพทธศาสนามอทธพลดานวฒนธรรมประเพณ และประเพณลอยกระทงกเปนสวนหน�งท�เก�ยวพนมาจากพระพทธศาสนา และเปนพ#นฐานท�กอใหเกดความสามคค โดยเฉพาะระบบการปกครองแบบประชาธปไตย โดยมองคพระมหากษตรยเปนพระประมข

ดวยเหตผลขางตน การท�ผวจยนาหลกสาราณยธรรมมาเปนสวนหน� งอยในประเพณลอยกระทง กเพราะวา หลกสารณยธรรม ถอเปนหวขอธรรมหน�งในทางพระพทธศาสนาท�กลาวถง ความปรารถนาดตอกน โดยสภาวะจตใจท�ไมคดมงรายตอกน โดยมกศลจตเปนกรอบของการกระทาในสจรต ๓ คอ กายสจรต วจสจรต และมโนสจรต โดยหลกการท#งสามอยางน# เม�อกระทาลงแลวอาจจะเปนชองนาไปสผล ๒ ลกษณะ กลาวคอ ๑) สงผลในทางสรางสรรค คอ มความสามคค มความปรองดอง รกใครกนเกดข#น และ ๒) สงผลในทางเส�อมเสย คอ มความขดแยงแตกแยก

จากลกษณะท#ง ๒ อยางขางตน เราจะสงเกตเหนไดวา สงคมไทยปจจบนมวถชวตอยในสภาวะแหงความแตกแยก ขาดความรกใครสามคคปรองดองกน แมวาจะอยในสงคมท�ไดช�อวาเปนสงคมพทธ และมวฒนธรรมแบบพทธกตาม แตพฤตกรรมท�กลมคนในสงคมไดแสดงออกหรอไดกระทาลงไปน#น ไดบงช# ถงความไมมระเบยบวนยในสงคม ไมปฏบตตอกนดวยความสจรตใจ ซ� งปญหาตางๆ น# เรยกวา ไมมความสามคค ฉะน#น การท�ประชาชนไดสบทอดประเพณลอยกระทง ถอเปนเร�องสาคญในการท�จะเสรมสรางความรกใครสามคค หรอการเหนคณคาของคนในชาตหรอความเปนมนษยน�นเอง สาหรบแนวความคดเก�ยวกบหลกสารณยธรรม มคาอธบาย ดงตอไปน#

๘๕

(๑) เมตตากายกรรม จะทาอะไรกทาดวยเมตตา หมายความวา ทาการตางๆ ท�เปนการเก#อกล รวมมอ สรางสรรค ดวยความหวงดปรารถนาด ไมไดคดเคยดแคน ไมไดคดแกลง อยดวยกน กคดแตจะทาด ทาประโยชนแกกน และรวมกนทาประโยชน

(๒) เมตตาวจกรรม พดอะไรกพดดวยเมตตา สภาพ มไมตรสนทนา เจรจา แนะนาดวยใจหวงด เพ�อประโยชนสวนรวม เพ�อประโยชนแกชวตของเขา แมเขาจะทาผดอะไร กพดดวยเมตตา ชวยหาทางแกไข ไมใชต#งใจพดเพ�อแกลง เพ�อจะทาราย ท�จะทาใหวนวาย ทาใหแตกแยกกน

(๓) เมตตามโนกรรม คดอะไรกคดดวยเมตตา นกถงกนดวยปรารถนาด ต#งใจด อยากใหเขามความสข มหนาตาย#มแยมแจมใส

(๔) สาธารณโภค แบงปนลาภท�ไดมาโดยชอบธรรม ลาภคอผลประโยชน ตรงน#สาคญไมนอย อยางพระสงฆ แมจะเปนหมชนท�นบวาใชวตถนอยท�สดแลว ถาไมมความเสมอภาคในเร�องลาภ กยงเกดปญหาอยางเชนพระภตตเทศก คอพระผมหนาท�จดแจกอาหาร ท�สมยน# เก�ยวกบเร�องการจดพระรบกจนมนตไปงานตางๆ ถาจดอยางไมเสมอภาค ไมยตธรรม ไมสม�าเสมอ พระสงฆกยงแตกสามคคได ซ� งจาเปนตองบรรยายในเชงลกถงสงคมชาวบาน ท�ตองอาศยวตถมาก ถาไมมความเสมอภาค ไมมความเปนธรรมในเร�องลาภ เร�องผลประโยชน กจะยงวนวายมาก

(๕) ศลสามญตา มศลเสมอกน มความประพฤต มวนยเสมอกน ถามความประพฤต มวนยไมเสมอกน ไมอยในระเบยบวนยของสวนรวมลกล�นกน ต#งกตกาแลวไมเคารพ คนน# คอยละเมดกฎ ไมชาหรอกสงคมไปไมรอด การมศลเสมอกน มความเคารพในกฎเกณฑกตกา ต#งอยในวนย มความประพฤตดเสมอกนเหมอนอยางพระสงฆ ถาประพฤตไมเสมอกน เดnยวกแตกแยกองคน#ระแวงองคน#น องคน#นประพฤตไมด หมคณะรงเกยจ ในท�สดกอาจจะสงฆเภท ถาไมถงสงฆเภทกราวฉานไป

(๖) ทฏฐสามญตา มทฏฐเสมอกน ยดถอในหลกการใหญอนเดยวกน เหมอนอยางพระสงฆ กตองถอหลกการของพระพทธศาสนาเชน หลกการปฏบตเพ�อบรรลนพพานอนเดยวกน ถาไมง#นกแตกสามคควนวาย มวทะเลาะกน ไมเปนอนปฏบตธรรม๘๒

จะเหนวา หลกสารณยธรรมท#ง ๖ อยาง ดงไดปรากฏในคมภรพระพทธศาสนา ถอเปนเร�องสาคญท�พระพทธองคทรงส�งสอนเหลาพทธสาวก ใหประพฤตตนอยอยางถกตอง กลาวคอไมสรางความแตกแยกในหมคณะในทกกรณ เพ�อความเหมาะสมในฐานะท�ไดช�อวา เปนเน#อนาบญของโลก จงจาเปนตองปฎบตตนสรางศรทธาใหเปนแบบอยางท�ดแกอบาสก อบาสกาไดนอมนาไปปฏบตตามเปนแบบอยางของการดาเนนชวตประจาวนได สาราณยธรรมน#นเปนธรรมแหงความให

๘๒อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๒๘๒/๓๒๑.

๘๖

ระลกถง, หลกการอยรวมกน โดยเฉพาะในหมผประพฤตพรหมจรรย ตองปฏบตในลกษณะเดยวกน ดงตอไปน#

(๑) เมตตากายกรรม คอ ต#งเมตตากายกรรมในเพ�อนพรหมจรรย ท#งตอหนา และ ลบหลง เชน ชวยเหลอกจธระของผรวมคณะดวยความเตมใจ แสดงกรยาอาการสภาพ เคารพนบถอกน ท#งตอหนาและลบหลง

(๒) เมตตาวจกรรม คอต#งเมตตาวจกรรมในเพ�อนพรหมจรรย ท#งตอหนาและลบหลง คอ ชวยบอกแจงส� งท�เปนประโยชน ส�งสอน แนะนาตกเตอนดวยความหวงด กลาววาจาสภาพ แสดงความเคารพนบถอกน ท#งตอหนาและลบหลง

(๓) เมตตามโนกรรม คอต#งเมตตามโนกรรมในเพ�อนพรหมจรรย ท#งตอหนา และลบหลง เชน ต#งจตปรารถนาด คดทาส�งท�เปนประโยชนแกกน มองกนในแงด มหนาตาย#มแยมแจมใสตอกน

(๔) สาธารณโภค คอไดของส�งใดมากแบงปนกน เชน เม�อไดส�งใดมาโดยชอบธรรม แมเปนของเลกนอย กไมหวงไวผเดยว นามาแบงปนเฉล�ยเจอจาน ใหไดมสวนรวมใชสอยบรโภคท�วกน ขอน# ใช อปปฏวภตตโภค กได

(๕) สลสามญญตา คอ มศลบรสทธS เสมอกนกบเพ�อนพรหมจรรยท#งหลาย ท#งตอหนาและลบหลง เชน มความประพฤตสจรตดงาม ถกตองตามระเบยบวนย ไมทาตนใหเปนท�นารงเกยจของหมคณะ

(๖) ทฏฐสามญญตา คอมทฏฐดงามเสมอกนเพ�อนพรหมจรรยท#งหลาย ท# งตอหนา และลบหลง คอ มความเหนชอบรวมกน ในขอท�เปนหลกการสาคญท�จะนาไปสความหลดพน ส#นทกข หรอขจดปญหา๘๓

สวนการนาหลกสาราณยธรรมไปประยกตใชกบประชาชน หรอผนาในองคกรตางๆ หลกการอยรวมกน ท�เรยกวา สาราณยธรรม คอ ธรรมเปนเหตใหระลกถงกนมอย ๖ ประการ ไดแก

(๑) เมตตากายกรรม ทาตอกนดวยเมตตา คอแสดงไมตรและความหวงดตอเพ�อนรวมงาน รวมกจการ รวมชมชน ดวยการชวยเหลอกจธระตางๆ โดยเตมใจ แสดงอาการกรยาสภาพ เคารพนบถอกน ท#งตอหนาและลบหลง

๘๓พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลธรรม, พมพคร# งท� ๑๐,

(กรงเทพมหานคร : บรษท เอส. อาร. พร#นต#ง แมส โปรดกส จากด, ๒๕๔๕), หนา ๒๐๐-๒๐๑.

๘๗

(๒) เมตตาวจกรรม พดตอกนดวยเมตตา คอชวยบอกแจงส�งท�เปนประโยชน ส�งสอนหรอแนะนาตกเตอนกนดวยความหวงด กลาววาจาสภาพ แสดงความเคารพนบถอกนท#งตอหนาและลบหลง

(๓) เมตตามโนกรรม คดตอกนดวยเมตตา คอต# งจตปรารถนาด คดทาส� งท� เปนประโยชนแกกน มองกนในแงด มหนาตาย#มแยมแจมใสตอกน

(๔) สาธารณโภค ไดมาแบงกนกนใช คอแบงปนลาภผลท�ไดมาโดยชอบธรรม แมเปนของเลกนอยกแจกจายใหไดมสวนรวมใชสอยบรโภคท�วกน

(๕) สลสามญญตา ประพฤตใหดเหมอนเขา คอมความประพฤตสจรตดงาม รกษาระเบยบวนยของสวนรวม ไมทาตนใหเปนท�นารงเกยจหรอเส�อมเสยแกหมคณะ

(๖) ทฏฐสามญญตา ปรบความเหนเขากนได คอ เคารพรบฟงความคดเหนกน มความเหนชอบรวมกน ตกลงกนไดในหลกการสาคญ ยดถออดมคต หลกแหงความดงาม หรอจดหมาย

สงสดอนเดยวกน๘๔

โดยสรป หลกสารณยธรรม ถอเปนธรรมสาหรบเสรมสรางความสามคคและความเปนปกแผนใหเกดข#นในสงคม อนจะนามาซ� งความสข ความสนต ความม�นคง และความเจรญกาวหนาท#งหลายท#งปวง จะเหนวาสงคมไทยปจจบนท�มความสงบสขและนาอย กเพราะสงคมไดหลอหลอมดวยวฒนธรรมประเพณอนดงาม สมาชกในสงคมแตละคนไดนาเอาหลกธรรมท�มอยในประเพณตางๆ มาประยกตใชจนเกดความรมเยนเปนสข และมความเจรญกาวหนาทางดานวฒนธรรมประเพณ โดยเฉพาะประเพณลอยกระทง ท�ถอเปนประเพณสาคญของชาต ไมย�งหยอนไปกวาประเพณอ�นๆ เชน ประเพณสงกรานต ประเพณวนสาคญทางพระพทธศาสนา และอกหลากหลายประเพณ โดยสาระของวนลอยกระทง คอสรางความสามคคของคนในชาต สงคม ทองถ�น และการรกษาไวซ� งขนบธรรมเนยมประเพณแบบไทยๆ ท�สบสานกนมาอยางยาวนาน จนเปนท�ช�นชอบของนานาอารยประเทศ

๘๔ทองหลอ วงษธรรมา , ปรชญา ๒๐๑ พทธศาสน, (กรงเทพมหานคร : โอ เอส. พร#นต#ง เฮาส ,

๒๕๓๘) ,หนา ๒๙๔-๒๙๕.

บทท� ๔

วเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงตอสงคมไทย ขนบธรรมเนยมประเพณวฒนธรรมของสงคมไทยน�น ถอเปนสญลกษณสาคญย$งท$

พลเมองทกภาคสวนของประเทศตองชวยกนทานบารงรกษา เพราะเปนรากฐานสาคญหน$งซ$ งได บงบอกถงเอกลกษณของชาต โดยมคาสอนทางพระพทธศาสนาชวยขดเกลาบมเพาะนสยคนในชาตใหมกศลจตรกใคร ปรองดอง สามคคกนฉนมตร ดงจะเหนไดจากการประกอบพธประเพณ ลอยกระทงของไทย ซ$ งไดแสดงใหเหนถงอตลกษณหน$งคอ ความสมครสมานสามคคกนของคน ทกระดบวย ทกองคกรและทกภาคสวนของประเทศตางกชวยกนจดทาหรอประดษฐกระทงข�นมาเม$อคราวถงวนลอยกระทงในแตละป นบวาเปนวฒนธรรมท$ทรงคณคาควรแกการรกษาสบทอดไว

จะเหนวา “วฒนธรรม” ตามความหมายในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน หมายถง ส$งท$ทาใหเจรญงอกงามแกหมคณะ๑ โดยถอดศพทมาจาก คาวา “Culture” ในภาษาองกฤษ ซ$ งมรากศพทมาจาก “Cultura” ในภาษาละตน หมายถง การเพาะ ปลกฝง อบรมบมนสยมนษย ใหเกดความเจรญงอกงาม กลาวคอ เปนลกษณะท$แสดงถงความเจรญงอกงาม ความเปนระเบยบเรยบรอยความกลมเกลยวกาวหนาของชาต และศลธรรมอนดของประชาชนในหนงสอมนษยกบวฒนธรรม๒ สวนวฒนธรรมในทางวทยาการ คอวถการดาเนนชวต ตรงกบภาษาองกฤษ คาวา (The way of life) ซ$ งเปนพฤตกรรมและส$งท$คนในหมผลตสรางข�น ดวยการเรยนรจากกนและกน และรวมใชอยในหมพวกของตน ผปฏบตตามวฒนธรรมท$อยในสงคมไทยไดนบวาประเสรฐวเศษกวาผคนในสงคมอ$น ซ$ งจะกลายเปนการแสดงความสาคญตนเองเหนอคนในสงคมอ$น๓

๑ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. (กรงเทพมหานคร :

นานมบคสพบลเคช$นส, ๒๕๔๖), หนา ๑๐๕๘. ๒ยศ สนตสมบต, มนษยกบวฒนธรรม, พมพคร� งท$ ๒, (กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลย

ธรรมศาสร, ๒๕๔๐), หนา ๑๑. ๓ศรศกร วลลโภดม และสจตต วงษเทศ, ววฒนาการของวฒนธรรม ใน สความเขาใจวฒนธรรม,

(กรงเทพมหานคร : อมรนทร พร�นต�ง กรพ, ๒๕๓๓), หนา ๑๒.

๘๙

ดงน�น เพ$อใหมความกระจางชดเก$ยวของกบคณคาของประเพณลอยกระทงท$มตอสงคมไทย ในดานตางๆ ท$มความสมพนธกบวถชวตของประชาชนในประเทศ ผวจ ยกจะไดนาเสนอรายละเอยด คณคาแตละประเดนท$เกดจากประเพณลอยกระทง ดงตอไปน�

๔.๑ คณคาของความกตญ3กตเวทตอสงคมไทย

ความกตญ\กตเวท ถอเปนคณสมบตท$สาคญสาหรบชาวพทธ วฒนธรรมประเพณหลายๆ อยางท$ปรากฏอยในสงคมไทยสวนมากกมสอดแทรกหลกธรรมในพระพทธศาสนาไวอยางเหมาะสมและกลมกลน เชน ประเพณสงกรานตท$เปดโอกาสใหบตรหลานไดแสดงออกดานความรกความเคารพตอผมพระคณ ประเพณเขาพรรษาในชวงเทศกาลวนเขาพรรษา กเปดโอกาสใหพทธบรษทไดนาส$งของเชนเทยนพรรษาไปมอบถวายใหกบวดตางๆ เพ$อเปนการใหพระสงฆไดจดบชาพระรตนตรย และใชเพ$อการปฏบตธรรม ในลกษณะอยางเดยวกน ประเพณการลอยกระทงของสงคมไทย มข�นกเพ$อบชาคณพระพทธเจา และพระพทธบาท ในมหาสมทรตลอดถงพระจฬามณเจดยบนสรวงสวรรค ซ$ งเปนคตความเช$อของชาวพทธ และเปนกศโลบายของคนโบราณ ท$ตองการใหหนมสาวไดเขาวด ฟงธรรม เพ$อซมซบจตใจใหใสสะอาดบรสทธ ดงพระบรมราชโอวาทของสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมารใจความตอนหน$งวา

“ความกตญ\กตเวทถอเปนคณธรรมสาคญย$งในทกศาสนา และเปนวฒนธรรม อนดงามประจาชาตไทยของเรา ความกตญ\กตเวท หมายถง การรบรในความดของผอ$นและศรทธายนดท$จะกระทาดเพ$อผอ$น คนท$มความกตญ\กตเวทน�น จะไมลบหลดหม$นผมพระคณ หากแตมความเคารพนบถออยางจรงใจ เตมใจและต�งใจท$จะปฏบตตอบแทน แตในทางท$ชอบอยเสมอบณฑตท�งหลาย เปนผมปญญา มความฉลาดรในทางเจรญ และทางเส$อมหากจะไดเหนซ� งถงคณคาของคณธรรมขอน� และปฏบตตวเปนผมความกตญ\กตเวทตอผมพระคณแลว กจะไดรบความนยมยกยองจากสงคม สมกบท$ไดช$อวาเปนบณฑต”๔

๔พระราโชวาทในสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร. พระราชทานเน$องในโอกาส

วนพระราชทานปรญญาบตรแกผสาเรจการศกษาจากมหาวทยาลยรามคาแหง ประจาปการศกษา ๒๕๔๖– ๒๕๔๗.

๙๐

จะเหนไดวา คณคาของความกตญ\ เปนหลกอปการคณท$มผทาไวแลว และเปนคณธรรมท$ควบคกบความกตเวท คอการตอบแทนอปการคณท$ผอ$นทาไว ซ$ งบญคณท$วาน� มใชวาตอบแทนกนแลวกหายกน แตหมายถง การราลกถงพระคณท$เคยใหความอปการะแกเราดวยความ เคารพนอบนอมบชาปรารถนาความสขท�งสองฝาย โดยผท$ควรกตญ\น�น ประกอบดวย

๑. กตญ3ตอบคคล บคคลท$ควรกตญ\กคอ ใครกตามท$มบญคณควรระลกถงและตอบแทนพระคณ เชน บดา มารดา อาจารย บดามารดา มอปการคณแกบตรธดา ในฐานะเปนผใหกาเนดและเล� ยงดจนเตบใหญ ใหการศกษา อบรมส$งสอน ใหละเวนจากความช$ว ม$นคงในการทาความด เม$อถงคราวมคครองไดจดหาคครองท$เหมาะสมใหและมอบทรพยสมบตใหไวเปนมรดก บตร ธดา เม$อรอปการคณท$บดามารดาทาไวยอมตอบแทนดวยการประพฤตตวด สรางช$อเสยงใหแกวงศตระกล เล�ยงดทาน และชวยทานทางานของทาน และเม$อลวงลบไปแลวกทาบญอทศสวนกศลใหทาน ครอาจารย มอปการคณแกศษย ในฐานะเปนผประสาทความรให ฝกฝนแนะนาใหเปนคนดสอนศลปวทยาใหอยางไมปดบง ยกยองใหปรากฏแกคนอ$นและชวยคมครองศษยท�งหลาย ศษยเม$อรอปการคณท$ครอาจารยทาไวยอมตอบแทนดวยการต�งใจเรยน ใหเกยรตและใหความเคารพไมลวงละเมดโอวาทของคร

๒. กตญ3ตอสตว ไดแก สตวท$มคณตอเราชวยทางานใหเรา เรากควรเล�ยงดใหด เชนชาง มา วว ควาย หรอสนขท$ชวยเฝาบาน เปนตน

๓. กตญ3ตอส�งของ ไดแก ส$งของทกอยางท$มคณตอเราเชน หนงสอท$ใหความรแกเรา อปกรณทามาหากนตางๆ เราไมควรท�งขวาง หรอทาลายโดยไมเหนคณคา๕

จากองคประกอบขางตน เราสงเกตเหนไดวาประเพณวฒนธรรมดานตางๆ ท$ปรากฏอยในสงคมไทย นอกจากเปนส$งเชดหนาชตาใหกบชนชาตไทยในนานาอารยประเทศวามอารยธรรม ท$ทรงคณคามามากกวา ๗๐๐ ปแลว ยงแสดงถงความรจกใชประเพณวฒนธรรมส$อถงกนดวยความชาญฉลาดของบรรพชน เพ$อส$อใหกบบตรหลานไดซมซบหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนา มาใชในวถชวต โดยคณคาท$สาคญท$มองเหนในประเพณลอยกระทงคอ ดานความเคารพบชา โดยการบชาน� ในทางพระพทธศาสนา พระพทธเจาทรงยกยองบพการไวในฐานะท$เปนผใหกาเนด และไดเ ล� ยงด แตชาวพทธยกยองพระพทธองคไวสงสงเชนกนในฐานะท$ทรงสถาปนาพระพทธศาสนา และทรงสอนทางพนทกขใหแกเวไนยสตว พทธศาสนกชน จงรพระคณอนน�แลว จงไดปฏบตตอบแทนดวย อามสบชา และปฏบตบชา กลาวคอ การจดกจกรรมในวนสาคญทาง

๕คลงปญญาไทย,http://www.panyathai.or.th/wiki/index.php,เขาถงขอมลเม$อ ๕ กนยายน ๒๕๕๓.

๙๑

พระพทธศาสนา เชน วนมาฆบชา วนวสาขบชา วนอาสาฬหบชา วนออกพรรษา เปนตน ซ$ งเปนสวนหน$ งท$ชาวพทธแสดงออก ซ$ งความกตญ\กตเวทตอพระองค ดวยการทานบารง สงเสรม พระพทธศาสนา และประพฤตปฏบตธรรม เพ$อดารงอายพระพทธศาสนาสบไป

การบชาในทางพระพทธศาสนาน�น สามารถจาแนกได ๒ อยาง คอ

๑. อามสบชา หมายถง บชาดวยส$งของ ๒. ปฏบตบชา หมายถง บชาดวยการปฏบต๖

โดยการบชาท�งสองอยางขางตน ตามหลกทางพระพทธศาสนาไดแสดงความสงสงของบคคลท$บตรหลานจะตองเคารพบชาวา เปนบพการชนท$หาไดยาก ๒ อยาง ไดแก

๑. บพการ หมายถง ผทาความดหรอทาประโยชนใหแตตน โดยไมตองคอยคดถงผลตอบแทน

๒. กตญ3กตเวท หมายถง ผรอปการะท$เขาทาแลวและตอบแทน ผรจกคณคาแหงการกระทาดของผอ$น และแสดงออกเพ$อบชาความดน�น๗

โดยลกษณะของความกตญ\ท� งสองอยางน� น ถอเปนเร$ องท$ทาไดยากย$งสาหรบ พทธบรษทท�งหลาย หาไมไดศกษาทาความเขาใจใหปรากฏชดถงความหมาย และความสาคญของการบชาท$ควรกระทา หรอปฏบตใหเกดมข�นประจาใจ เพราะวาการเคารพบชามความกตญ\น�น ยงสามารถแบงระดบของความกตญ\ ออกไดเปน ๔ ระดบ คอ

๑. ความกตญ3ระดบตน ไดแก ผท$รวาเขามพระคณกบเรา แตวายงไมคดท$จะตอบแทนคณ คอมจตใจท$ดงามเพยงแครคณเทาน�น

๒. ความกตญ3ระดบกลาง ไดแก ผท$รวา เขามพระคณตอเรา เพราะฉะน�นมโอกาสเม$อไร จะตองตอบแทนคณเขาบาง แคคดตอบแทนเทาน�น ระดบธรรมะในจตใจของเขากจะยกข�น สอกระดบหน$งแลว

๓. มความกตญ3ระดบสง ไดแก ผท$รวาเขามพระคณตอเรา คดจะตอบแทนคณ แลวกลงมอประกาศคณใหโลกไดรวา ทานผน�น ทานผน� เคยมพระคณกบเรา อยางน�น อยางน� จตใจ หรอธรรมะประจาใจของคนๆ น�กยกระดบย$งข�นไปอก

๖อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๔๐๑/๑๑๗. ๗อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๒๖๔/๑๐๘.

๙๒

๔. มความกตญ3ระดบสงสด ไดแก ผท$นอกจากจะรคณ คดจะตอบแทนคณ และประกาศคณแลว ถาจะใหดเย$ยม ตองลงมอตอบแทน พระคณทาน ใหสมกบท$ทานเคยมพระคณตอเราดวย เพราะฉะน�น คนท$มจตใจระดบน� ฟองวา ในใจของเขาไมเคยคดเร$องรายเลย ในใจของเขาคดแตเร$องด เวลามองโลกกมองในแงด มองโลกน�อยางสวยงาม ตรงไปตามความเปนจรง เวลามองคนกมองในแงด วาโลกน� ยงมคนดอย แลวตวเราเองกจะตองเปนคนดอกคนหน$ งของโลกน� ใหได พอมความคดอยางน� เกดข�นแลว การทมเท การเคนศกยภาพในตวเองเพ$อไปทาความด กจะเกดตามมา เม$อคนเราพยายามเคนศกยภาพในตวเอง ไปทมเทในการทาความดแลว กจะทาใหไมมเวลาท$จะไปฟงซาน ไมมเวลาท$จะไปอจฉา ตารอนใคร มแตเวลาสาหรบการคดด พดด ทาด แลวส$งท$จะไดตามมากคอ เขาจะไดด หรอวาไดความเจรญรงเรอง๘

จะเหนวา ระดบความกตญ\ท�ง ๔ อยางขางตน ไดแสดงถงสาระสาคญ หรอคณคาของประเพณลอยกระทง ไดอยางเดนชดในดานความกตญ\ซ$ งมลกษณะ ดงน�

๑. การแสดงความกตญ\ และบชาผมพระคณ ท$มตอมนษย ไดแกพระพทธเจา เทพเจา พระแมคงคา ตามความเช$อเพ$อตอบแทนคณ แสดงดวยการนาดอกไมประดษฐเปนกระทงสวยงาม อาศยน�าเปนพาหนะนากระทงดอกไม ธปเทยนไปสกการบชา

๒. เกดการอนรกษแมน� าลาคลอง เหนประโยชนและคณคาของน� าและแมน� าลาคลอง ซ$ งเปนส$งสาคญในการดารงชวต ขอบคณน� าท$ชวยใหพชพนธธญญาหารเจรญงอกงามและมความอดมสมบรณ เปนการสรางจตสานกแกคน ในการรกษาแมน� าลาคลอง เพ$อยงประโยชนแกทกชวต และขอขมาท$ไดอาศยท�งของเสย น� าเสยลงไปในแมน� า การลอยกระทงยงกอใหเกดการรณรงคใหประชาชนชวยกนดแลแมน�าลาคลองไมใหเนาเสย

๓. เกดความรวมแรงรวมใจกนในครอบครวและชมชน รวมกนจดงานลอยกระทง ประดษฐกระทง ทากจกรรมรวมกน กอใหเกดความสามคคในชมชน กอใหเกดการพบปะสงสรรค สนกสนานร$นเรงดวยกน

๔. สบสานวฒนธรรมไทย ในการเฉลมฉลองร$นเรง มการจดการละเลนพ�นบาน มวยทะเล ราวงเวยนครก การรองเพลงเรอ การทากระทงดวยงานศลปะไทยงานดอกไมใบตองทาให

๘คลงปญญาไทย, http://www.panyathai.or.th/wiki/index.php เขาถงขอมลเม$อ ๕ กนยายน

๒๕๕๓.

๙๓

ฝมอการประดษฐดอกไมของไทยมการ สบทอดมการฝกมารยาทไทยและการแตงกายแบบไทย ของผประกวดนางนพมาศเปนการรกษาขนบธรรมเนยมไทยไมใหสญหายไป๙

โดยสรป ความกตญ\กตเวท ถอเปนเคร$องส$อความหมายของคนด เม$อปฏบตถกตองสมบรณแลว โดยเฉพาะในประเพณลอยกระทง ไดสรางความรกใครต�งแตสถาบนครอบครว สงคม และประเทศชาต โดยเนนท$การปฏสมพนธตอกนเพ$อสรางความสข เชน บดามารดา ตองรจกหนาท$ของตนเองดวยการทาอปการคณใหกอน และบตร ธดา กจะรจกหนาท$ของตนเองดวยการทาดตอบแทน สาหรบครอาจารยกจะรจกหนาท$ของตนเองดวยการทาอปการคณ คอสอนศลปวทยาอยางเตมท$ และศษยกจะรจกหนาท$ของตนเอง ดวยการต�งใจเรยน และใหความเคารพเปนการตอบแทน นอกจากจะใชในกรณของบดารมารดากบบตร ธดา และครอาจารยกบศษยแลว คณธรรมขอน� กสามารถนาไปใชได แมระหวางพระมหากษตรยกบพสกนกร นายจางกบลกจาง เพ$อนกบเพ$อนและบคคลท$วไป รวมท�งมนษยกบส$งแวดลอมใหมความสมดลกนเพ$อสรางรากฐานของความสามคค

๔.๒ คณคาของความสามคคตอสงคมไทย

คณคาของความสามคค ถอเปนรากฐานสาคญและเปนบอเกดแหงความเจรญท�งหลายเพราะความสามคค กคอความพรองเพรยงกน มเปาหมายท$อยในทศทางเดยวกน โดยเฉพาะในประเพณลอยกระทงน�น ไดแสดงใหเหนถงความสามคค ท$มมาตามหลกพระพทธศาสนา ดงน�

๑. คณคาของความสามคคตามหลกพระวนย

ในพระวนยปฎก ไดกลาวถง ความสามคคปรองดองกน ความพรอมเพรยงกนของหมคณะ หรอสงฆ โดยการกระทาท$เรยกวา “สงฆสามคค” คอ การนาเอาธรรมวนยมากลาวตามความเปนจรง ชวยใหเกดความสมานฉนทกนในหมคณะหรอสงฆมการพรอมเพรยงกน, สวนการสรางความแตกแยกในหมสงฆน�น เรยกวา “สงฆเภท” พระพทธเจาทรงตรสวา...ภกษทาลายสงฆ ตองเกดในอบาย ตกนรก อยช$วกป ภกษผยนดในการแตกพวก ไมต�งอยในธรรม ๑๐

ฉะน�น การสรางความสามคค ความปรองดอง เปนความดท$ใหผลเปนความปลอดภยแกหมคณะ แกสงคมประเทศชาต ถอเปนเร$องสาคญท$ทกคนตองปฏบตตามกรอบของศลธรรมมธรรมะประจาใจ ปฏบตดปฏบตชอบ ยอมมสตปญญาอนเหนชอบวา การทะเลาะววาท การแกงแยง

๙ศนยว ฒนธรรมมหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช, วฒนธรรมลอยกระทงภาคใต ,

(นครศรธรรมราช : ศนยวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช, ๒๕๕๐), หนา ๑๑. ๑๐ว.จ. (ไทย) ๗/๔๐๖/๑๓๙.

๙๔

ชงดชงเดนกนในทางทาลายลางผลาญกนวา เปนภยอนตรายตอความสงบ เรยบรอย และความเจรญสนตสข แกท�งตนเองและผอ$น และท�งมความเหนชอบวา การไมทะเลาะววาท แกงแยงชงดชงเดนกนในทางทาลาย โดยความปลอดภย กลาวคอ ยอมนามาซ$ งความสงบเรยบรอยดงาม และความเจรญสนตสขมาสท�งตนเองและผอ$น ท$อยรวมกนในสงคมประเทศชาต บคคลดมคณธรรมดงกลาวน� จงประพฤตปฏบตตอผอ$นดวยความมน�าใจไมตรตอกน

ดงพระราชดารสพระบาทสมเดจพระเจาอยหววา “รรก รสามคค” ซ$ งเปนคณความด อนกอปรดวยพรหมวหารธรรม และสปปรสธรรม เปนตน เพ$อประคบประคองความสามคค ปรองดอง สมานฉนทของหมคณะ และสงคมประเทศชาตใหเจรญข�น เขมแขงข�น เพ$อใหสามารถรวมแรงรวมใจกนดาเนนชวต พฒนาคณภาพชวตท� งของตนเองและของหมคณะ ใหมความเจรญกาวหนาและสนตสขดข�นอยางม$นคง จงปฏบตตอกนดวยพรหมวหารธรรม คณธรรมเคร$องอยของผใหญผเปนบณฑตโดยคณธรรม ไดแก เมตตาพรหมวหาร ๑ กรณาพรหมวหาร ๑ มทตาพรหมวหาร ๑ และอเบกขาพรหมวหาร ๑

โดยคณธรรมประจาใจอนประเสรฐ เปนเคร$องอยของผใหญ คอ ของผมคณความดสงประกอบดวย ๔ ประการ ดงน�

(๑) เมตตา คอ ความรก ปรารถนาแตจะใหผอ$นเปนสข จะคด จะปรกษาหารอ จะพด จะกระทาอะไร กคด ปรกษาหารอ พดและกระทา ดวยความปรารถนาดตอกน

(๒) กรณา คอ ความสงสาร ปรารถนาแตจะใหผมหรอผประสบกบปญหา ความทกขเดอดรอน ใหเขาไดพนจากปญหาความทกขเดอดรอนน�น

(๓) มทตา คอ พลอยยนดท$ผอ$นไดดและอยดมสข ไมคดอจฉารษยากน ไมมงรายทาลายกน

(๔) อเบกขา คอ ความมใจมธยสถ เปนกลาง วางเฉย เม$อไดร/เหนผอ$นถงซ$ งความวบต อนเราชวยอะไรไมไดและไมคด ไมพด หรอแสดงกรยาอาการดหม$น เหยยดหยาม ซ� าเตม หรอเยาะเยย ถากถาง๑๑

จะเหนวา คณธรรมท�งส$ประการขางตน เวลาเราจะคดพจารณาปญหาใดๆ หรอจะปรกษาหารอกนในปญหาใดๆ กกระทาดวยจตใจเปนกลาง ถอความถกตอง ตามกฎหมายและทานองคลองธรรม ดวยความเหมาะสม ดวยความบรสทธใจ และดวยความยตธรรม เท$ยงธรรม คอ ไมลาเอยงเพราะความหลงรก หรอเพราะมผลประโยชนเปนส$งจงใจ หรอเพราะถอพรรคถอพวก

๑๑ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๘๔/๒๒๕.

๙๕

พองหมเหลา จนมองไมเหนคณงามความดของผอ$นหรอฝายอ$น เหนแตความดของตนหรอเฉพาะของฝายตน จนเสยความยตธรรม ๑ ไมลาเอยงเพราะความหลงโกรธหรอเกลยด-ชง ๑ ไมลาเอยงเพราะความเกรงกลว ๑ และไมลาเอยงเพราะหเบา โดยขาดโยนโสมนสการ คอวนจพจารณาเหตสงเกตผล จากขอมลหรอหลกฐานพยานท$ถกตองแทจรง จากแหลงขอมลท$เช$อถอได ท$ตรงประเดน และท$สมบรณดพอแกการวนจฉยโดยรอบคอบ ใหสามารถแยกแยะด-ช$ว ถกหรอผด ไดตามความเปนจรงอก ๑ พระพทธองคทรงตรสไววา...

“ความพรอมเพรยงของหมคณะ เปนเหตแหงสขและการสนบสนนผพรอมเพรยงกน กเปนเหตแหงสข ภกษผยนดในความพรอมเพรยงต�งอยในธรรม ยอมไมเส$อมจากธรรมอนเกษมจากโยคะ ภกษสมานสงฆ ใหพรอมเพรยงกนแลว ยอมบรรเทงในสรวงสวรรคตลอดกป”๑๒

จากพระพทธพจนดงกลาว สรปไดวา คณคาของความสามคคท$มตอสงคมไทยปจจบนน�น ถอเปนเร$ องจาเปนเรงดวนเพ$อสรางความสามคค ปรองดองกนใหเกดข�น เพราะนบวนย$งมความแตกแยกหลายฝายหลายคณะดงท$ปรากฏเหนขณะน� หากสงคมใดตองการความสงบสข ความเจรญรงเรองของบานเมอง จาเปนอยางย$งท$จะตองมความพยายามอบรมส$งสอนใหผคนในสงคมของตนมความสามคคกน มความเมตตารกใคร ชวยเหลอกนในเร$ องตางๆ เพราะความปรารถนาในส$ งท$สงคมตองการกยอมเกดจากความสามคคของผคนในสงคม อยางไรกตาม พระวนยปฎกน� มการกลาวถงการกระทาท$ดวาควรประพฤตปฏบต การกระทาท$ไมด เปนพฤตกรรมท$ควรหลกเล$ยงเสยไมควรกระทา ซ$ งท�งหมด กคอแนวทางแหงการอยรวมกนอยางสามคคธรรมมความสขน$นเอง

๒. คณคาของความสามคคตามหลกพระสตร

ความสามคคตามท$ปรากฏในพระสตตนตปฎก เชน จฬโคสงคสาลสตรวา “ดวยเหตแหงความสามคค หมายเอาการต�งกายกรรม วจกรรม และมโนกรรมท$ประกอบดวยเมตตาในมตรสหายและคนท�งหลายในสงคม ซ$ งสรปไดวา พระอนรทธะเถระ พระนนทยะเถระ และพระกมละเถระ ผพกอยในปาโคสงคสาลวน พระพทธองคไดเสดจไปหาพระเถระเหลาน�นแลวตรสถามวา “กพวกเธอ ยงพรอมเพรยงกน ช$นบานตอกน ไมววาทกน ยงเปนเหมอนน� านมกบน� า แลดกนและกนดวยจกษอนเปนท$ รกอยหรอ” พระเถระท� งสามกราบทลวา “ยงเปนอยพระพทธเจาขา” พระพทธเจาตรสถามตอไปวา “พวกเธอเปนอยางน�นไดดวยเหตอยางไร” พระเถระท�งสามรปได

๑๒ว.จ. (ไทย) ๗/๔๑๐/๑๔๑.

๙๖

กราบทลในทานองเดยวกนวา พระพทธเจาขา ขอประทานพระวโรกาส ขาพระองคมความดารอยางน�วา เปนลาภของเราหนอ เราไดดแลวหนอ ท$ไดอยรวมกบเพ$อนพรหมจรรยเหนปานน� ขาพระองคเขาไปต�งกายกรรมประกอบดวยเมตตาในทานผมอายเหลาน� ท�งตอหนาและลบหลง เขาไปต�งวจกรรมประกอบดวยเมตตา เขาไปต�งมโนกรรมประกอบดวยเมตตาในทานผมอายเหลาน�ท�งตอหนาและลบหลง ขาพระองคมความดารอยางน� วา ไฉนหนอเราพงเกบจตของตนเสย แลวประพฤตตามอานาจจตของทานผมอายเหลาน� แลวขาพระองคกเกบจตของตนเสย ประพฤตอยตามอานาจจตของทานผมอายเหลาน� กายของพวกขาพระองคตางกนจรงแล แตวาจตดเหมอนเปนอนเดยวกนพระพทธเจาขา พวกขาพระองคยงพรอมเพรยงกน ช$นบานตอกน ไมววาทกน ยงเปนเหมอนน� านมกบน�า แลดกนและกนดวยจกษอนเปนท$รกอย๑๓

ในตอนทายของพระสตรน� พระพทธองคไดทรงตรสสรรเสรญพระเถระท�งสามวา เปนผปฏบตตนเพ$อประโยชนเก�อกล เพ$อความสข เพ$ออนเคราะหแกเทวดาและมนษยท�งหลาย และในพระสตรอกแหง ไดกลาวถงการท$พระอานนทตอบปญหาของวสสการพราหมณวา...

วสสการพราหมณ ถามวา ขาแตพระอานนทผเจรญ มภกษสกรปหน$งบางไหมเลา อนสงฆท$ภกษผเปนเถระมากรปดวยกนสมมตแลวแตงต�งไววา เม$อพระผมพระภาคเสดจลวงลบไปแลว ภกษรปน�จกเปนท$พ$งอาศยของเราท�งหลาย ซ$ งพระคณเจาท�งหลายจะพงเขาไปหาไดในบดน�ฯ พระอานนทตอบวา ดกรพราหมณ ไมมเลยแมสกรปหน$ง อนสงฆท$ภกษผเปนเถระมากรปดวยกนสมมตแลว แตงต�งไววา เม$อพระผมพระภาคเสดจลวงลบไปแลว ภกษรปน� จกเปนท$พ$งอาศยของเราท�งหลาย ซ$ งอาตมภาพท�งหลายจะพงเขาไปหา ไดในบดน�ฯ วสสการพราหมณ ถามตอวา ขาแตพระอานนทผเจรญ กเม$อไมมท$พ$งอาศยอยางน� อะไรเลาจะเปนเหตแหงความสามคคกนโดยธรรมฯ พระอานนท ตอบวา ดกรพราหมณ อาตมภาพท�งหลายมใชไมมท$พ$งอาศยเลย พวกอาตมภาพมท$พ$งอาศย คอ มธรรมเปนท$พ$งอาศยฯ๑๔

สรปไดวา คณคาของความสามคคไดแสดงใหเหนถงหลกความสามคคของคณะสงฆวา หลงจากเสดจดบขนธปรนพพานขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา คณะสงฆถอเอา พระธรรม และพระวนยเปนใหญ ไดแก เปนตวแทนของพระพทธองค พระสงฆทกรปตองเคารพพระธรรมวนย เอาพระธรรมวนยน$นแหละเปนท$พ$ งในการประกอบกจกรรมตางๆ และในการตดสนวนจฉยคดความตางๆ และความสามคคน�นตองปฏบตทางกาย ทางวาจา และทางใจอยาง

๑๓ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๖๑-๓๖๘/๒๗๒-๒๗๙. ๑๔ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๙๐/๗๐.

๙๗

สม$าเสมอท�งตอหนาและลบหลง โดยไมถอวาตนเปนใหญกวาคนอ$น ใหเกยรต ใหความสาคญตอผอ$นดวยจงจะถอวาไดบาเพญสามคคธรรมในทศนะของพทธปรชญาเถรวาทอยางสมบรณ ซ$ งมผลมากตอตนเอง ผอ$น และสงคมสวนรวมดวย

๓. คณคาของความสามคคตามหลกพระอภธรรมปฎก

คณคาของความสามคคตามหลกพระอภธรรม ไดกลาวถง ความสามคค ท$ถอเปนเร$องสาคญสาหรบนามาประยกตใชใหเกดประโยชนสขแกงสงคมไทยปจจบน ซ$ งมแตความแตกแยกสรางปญหาใหเกดข� นท� งท$ เปนปญหาสวนตน และปญหาผ อ$นใหไดรบความเดอดรอนดวย โดยเฉพาะปญหาประเทศ ท$จะตองชวยกนปองกนแกไขใหหมดไปจากสงคม โดยหลกดงกลาวน� พระอภธรรม ปคคลบญญต ไดกลาวถงหลกการปฏบตของบคคล ซ$ งไมเฉพาะแตพระสงฆเทาน�น บคคลอ$นในสงคมท$มไดผบวชเรยน กจะตองถงพรอมสกขา ดงน�

ละเวนขาดจากการฆาสตว คอ วางทณฑาวธ และศสตราวธ มความละอาย มความเอนด หวงประโยชนเก�อกลตอสรรพสตวอย ละเวนขาดจากการถอเอาส�งของท�เจาของเขาไมไดให คอ รบเอาแตส$งของท$เขาใหมงหวงแตของท$เขาให ไมเปนขโมย เปนคนสะอาดอย ละพฤตกรรมอนเปนขาศกตอพรหมจรรย คอ ประพฤตพรหมจรรย เวนหางไกลเมถนธรรมอนเปนกจของชาวบาน ละเวนขาดจากการพดเทจ คอ พดแตคาสตย ดารงความสตย มถอยคาเปนหลก เช$อถอไดไมหลอกลวงชาวโลก ละเวนขาดจากคาสอเสยด คอ ฟงความจากฝายน� แลว ไมไปบอกฝายโนน เพ$อทาลายฝายน� หรอฟงความฝายโนนแลวไมมาบอกฝายน� เพ$อทาลายฝายโนนสมานคนท$แตกแยกกน สงเสรมคนท$ปรองดองกน ช$นชม ยนด เพลดเพลนตอผท$สามคคกน พดแตถอยคาท$สรางสรรคความสามคค ละเวนขาดจากคาหยาบ คอ พดแตคาไมมโทษ เสนาะโสต นารก จบใจเปนคาชาวเมอง คนสวนมากรกใคร พอใจ ละเวนขาดจากคาเพอเจอ คอ พดถกเวลา พดคาจรง พดองประโยชน พดองธรรม พดองวนย พดคาท$มหลกฐานมท$อางอง มท$กาหนด ประกอบดวยประโยชน เหมาะแกกาลเวลา๑๕

๑๕อภ. ป. (ไทย) ๓๖/๑๗๘/๒๗๙-๒๑๐.

๙๘

จะเหนวา หลกการละเวนท�งหมดน�ดงกลาวขางตน ลวนแลวเปนหลกการสาคญในการสรางความสามคคของหมคณะ เม$อไดปฏบตถกตองตามท$กลาวไวแลว บคคลผซ$ งไดศกษาฝกหดตามหลกดงกลาวเม$อไปอยในสงคมใดแลว กเปนผท$นาความสข ความเจรญไปสสงคมน�น และ ถอเปนบคคลท$โลกกาลงตามหาตองการเปนอยางย$ง

นอกจากน�แลว ยงกรณตวอยางท$กลาวถงการแตกสามคค ซ$ งพระพทธองคทรงตรสกบพระอานนทวา... “ดกอนอานนท อนตราย ๓ อยาง จกเกดแกเมองปาฏลบตร กลาวคอ (๑) จากไฟ

(๒) จากนEา และ (๓) จากการแตกความสามคค เปนสตรมอยจรงมใชหรอ ตอบวา ถกแลว”๑๖

ดงน�น จากการถาม - ตอบ ตามหลกพระอภธรรม กถาวตถ คอ อนตรายท$สามารถจะเกดข�นแกเมองปาฏลบตรไดน�นมอย ๓ ดงกลาว และเม$อเรานามาอนโลมเขากบปญหาประเทศไทย ท$เปนอย หรอประเทศอ$นๆ ในโลกน� ตนเหตแหงการลมสลายน�นเกดไดดวยเหต ๓ อยาง เชนกน กลาวคอ ไฟไหมตามธรรมชาต (อคคภย) และไฟภายในมนษย คอ กเลส ๓ กอง ไดแก

(๑) ราคคค หมายถง ไฟราคะ ความอยาก

(๒) โทสคค หมายถง ไฟโทสะ ความพยาบาทอาฆาต

(๓) โมหคค หมายถง ไฟแหงความหลงงมงาย๑๗

สวนน� ากมน� าทวมตามธรรมชาต (อทกภย) แตน� าหรอหวงน� าท$สามารถทวมเหลาสตวไดจากภายในน�น กคอ โอฆะ ๔ อยาง ไดแก

(๑) กาโมฆะ หมายถง หวงน�าแหงกาม ความอยากรกใคร

(๒) ภโวฆะ หมายถง หวงน�าแหงการเกด ความยดม$นถอม$นในตน (๓) ทฏโฐฆะ หมายถง หวงน�าแหงความคดท$ผด

(๔) อวชโชฆะ หมายถง หวงน�าแหงความลมหลง๑๘

จะเหนวา หวงนEาทEง ๔ เพ$อพจารณาแลว มพระพทธพจนทรงตรสไววา...“ชนผมปรชา ควรทาเกาะกลาวคอท$พ$งของตนใหเปนตาบลท$หวงน� าจะทวมไมได ดวยความหม$นเปนเหตลกข�นทาการงานไมอยเฉย ดวยความไมเลนเลอ ดวยความระวง และดวยความปราบปราม”๑๙

๑๖อภ.ก. (ไทย) ๓๗/๔๔๐/๙๔๖. ๑๗ข.อต. (ไทย) ๒๕/๒๗๓/๒๓๕-๒๓๖. ๑๘ส.ม. (ไทย) ๑๙/๓๓๓/๘๗. ๑๙ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๑๒/๑๓.

๙๙

พระพทธพจนขอน� ไดใหความสนนษฐานลงโดย ๒ นย คอ เกาะหรอดนแดนท$ต�งเปนประเทศบานเมองอนเปนถ$นฐานของตน ไดช$อวาเกาะ เกาะน� ช$อวาเปนท$พ$งของชนผเกด ผอยในท$น�นดวยความเปนเจาของเพราะเปนท$พานกอาศย อนตรายภายในภายนอกท$จะพงเกดข�นแกถ$นฐาน ช$อวาหวงน�า เกาะในสมทรถลมตามลาพงตนเอง เพราะเหตบานดาลเปน เชน ภเขาไฟประท หวงน� ากจะทวมทาใหเปนสมทร มฉะน�น เกาะน�นต�งอยปร$มน�า เม$อเกดพายใหญทาใหสาครกาเรบหวงน� ากจะทวมทนทาใหเกดอทกภยแกประชาชนในท$น�น ขอน�ฉนใดอนตรายท$จะเกดข�นแกถ$นฐานกเปนฉนน�น ยอมเกดข�นเพราะเหตภายใน มแตกสามคคกนเปนอาทกม ยอมเกดข�นเพราะเหตภายนอก มปจจามตรย $ายเปนตนกม อนตรายเหลาน� ยอมทาถ$นฐานไมใหเปนท$พ$งพานกของผเปนเจาของ ทานองเดยวกบหวงน�าทาเกาะใหกลายเปนสมทรฉะน�น

สมเดจพระโลกนาถเจาประทานพระบรมพทโธวาทโดยนย ใหนรชาตเอาใจใสปองกนรกษาทานบารงเกาะคอถ$นฐานท$พานกของตน อยาปลอยใหหวงน� า คอ อนตรายทวมทบไดเชนน�น ดวยองคสมบต ๔ ประการ คอ ดวยความหม$นเอาใจใส ๑ ดวยความไมประมาทเลนเลอ ๑ ดวยความระวง ๑ ดวยความปราบปราม ๑ ถาเจาของถ$นเกยจครานเลนเลอ ไมคอยระวงและระงบความเสยหายอนตรายกไดชองเกดข�น ถาเจาของต�งอยในองคสมบต ๔ ประการ คอ มเพยรเพ$อจะจดทากจท$ยงไมไดจดไมไดทา และเพ$อจะรกษาธระท$ไดจดไดทาข�นแลวใหเปนไปโดยสม$าเสมอเอาใจใสไมเพกเฉยปลอยใหเส$อมทราม คอยระวงกดกนความเสยหายอนยงไมมมา มงบาบดความเสยหายท$เกดข�นแลวใหหมดไป อนตรายกไมไดชองท$จะเกดเหมอนประชาชนท$อยในเกาะหรอดนแดน อนลม เพยงถมท$หรอกอทานบก�นหวงน� าอนจะทวมถง และคอยระวงรกษาแกไขดวยความไมประมาทฉะน�น ไดช$อวาทาเกาะไมใหหวงน�าทวมได

พระพทธภาษตน� โดยอรรถ กศลธรรม ไดช$อวา เกาะเปนท$พ$งของสตวโลกผตกอยในสงสารสาคร สงกเลสธรรมอนจะทาอนตรายแกบคคล ช$อวาหวงน�า สตวเหลาน�นไดอาศยกศลความดความงามเปนท$พานก ยอมทรงตนอยได ในสงสารวฏ ไมจมลงในบาดาล กลาวคอ ยงตนใหต�งข�นไดในสมบตน�นๆ เปนตนวาโภคทรพย และอสรยยศมความสามารถจะนาอตภาพไปโดยสวสด ไมตองประพฤตทจรตอนจะทาใหตกต$าลาบากเพราะชวโตบายเปนเหต ถาปลอยใหสงกเลสครอบงา กจะทาอนตรายแกกศลสจรตท$ไดประพฤตมา ยงบคคลใหตกต$าลงไปเหมอนคนเรอแตกข�นฝ$งเกาะไดแลว ถกหวงน�าทวมพากนกลบไปตกในสาครฉะน�น สมเดจพระบรมศาสดาจารยตรสสอนใหทาเกาะ อยาใหหวงน� าทวมทบไดเชนน�นดวยคณสมบต ๔ ประการท$กลาวแลว เปนไปในอนเพยรทากศลความดท$ยงไมไดทาเอาใจใสรกษาความดท$ไดทาแลว คอยระวงไมใหชองแกอกศล

๑๐๐

ความช$วท$ยงไมไดทาเปนธระปราบปรามใจตนใหละท�งความช$วท$เคยทาแลว ดงน� ช$อวาทาเกาะไมใหหวงน�าทวมได๒๐

ฉะน�น คณคาของความสามคคปรองดองใหเกดข�นในสงคมจะตองใหความรวมมออนเคราะหกน เพราะความมคณธรรมในใจท$มองเหนผอ$นเปนพ$นอง มการปฏบตตอกนตามหลกสามคคธรรมเพ$อสะทอนใหเหนถงความสาคญ ในการอยรวมกนอยางสนตสข โดยมหลกในการสรางความสามคคปรองดองหรอความสามคคกน การกระทาการสงเคราะหท$เปนเคร$องยดเหน$ยวจตใจของกนและกน เรยกวา “สงคหวตถ” แปลวา ธรรมเคร$องยดเหน$ยวใจบคคล และประสาน หมชนไวในความสมานสามคค ซ$ งเปนส$งจาเปนอยางย$งสาหรบคนทกคนและทกสงคม นบต�งแตระหวางบดามารดาบตร สามกบภรรยา มตรกบมตร เพ$อนบานกบเพ$อนบาน ประเทศกบประเทศ เปนรากฐานแหงการอยรวมกนดวยด เปนการแสดงออกซ$ งความกตญ\ และความเจรญกาวหนา ท�งสวนตวและสวนรวม ม ๔ อยาง ประกอบดวย

๑. ทาน หมายถง “การใหปนส$งของดวยความเอ�อเฟ� อเผ$อแผ ความเสยสละ ชวยเหลอสงเคราะหดวยทน หรอทรพยสน และวตถส$งของตลอดจนใหความร และศลปวทยา”๒๑ “การใหทาน จงควรใหดวยความมเมตตาเพ$อแสดงน� าใจไมตร สรางเสรมมตรภาพ ใหดวยกรณาตองการชวยปลดเปล�องความทกข ความเดอดรอน ใหดวยมทตา สงเสรมสนบสนนใหทาความดมความเจรญกาวหนา”๒๒ ซ$ งการใหทานในสงคหวตถเชน ชวยเหลอสงเคราะหผอ$นดวยปจจย ๔ กลาวคอ เคร$องนงหม อาหาร ท$อยอาศย และยารกษาโรค เปนตน น� มงใหเพ$อสงเคราะหผรบ มความมงหมายอยท$ผรบเปนสาคญ มประโยชนแกผรบ ๓ ลกษณะคอ

ก. ใหโดยหวงจะอนเคราะห การใหความเก�อหนนโอบออมอารดวยเมตตา และการใหการอดหนนเอ�อเฟ� อชวยเหลอกนดวยกรณา

ข. ใหโดยหวงเพ$อเปนการสมครสมานสามคค ดวยการสงเคราะหเก�อกลกนและกนในฐานะผอ$นท$เก$ยวของกบตน

๒๐มหามกฏราชวทยาลย, พระมงคลวเสสกถา, พมพคร� งท$ ๒๑, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๑๐๖-๑๐๘. ๒๑พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,

๒๕๔๐), หนา ๒๑. ๒๒พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), สอนนาค-สอนทต ชวตพระ-ชวตชาวพทธ, (กรงเทพมหานคร :

บรษท ธรรมสาร จากด, ๒๕๔๒), หนา ๖๗.

๑๐๑

ค. ใหเพ$อเปนการตอบแทนคณ ปรารถนาบชาคณแกทานผมคณ เชน ป ยา ตา ยาย และบดา มารดาผท$มอปการคณ๒๓

การใหมประโยชนท�งแกผใหและผรบ คอ ทาใหผใหมความสขเบกบานใจ และอ$มใจซ$ งจะเปนประโยชนเก�อกลตอรางกายและจตใจ เปนการสละความเหนแกตว ผรบยอมไดรบประโยชนจากส$งของท$เขาให การใหและการรบจงเปนส$งสาคญสาหรบมนษย เปนการรกษาความเปนธรรมชาตของมนษยไว เปนการรกษาความเปนสงคมความเปนเพ$อนฝงความเปนญาตเอาไว และการใหกบการรบยงเปนกฎ เปนกระบวนการของธรรมชาตของบคคลผมความกตญ\ถาธรรมชาตไมมการใหและการรบ ปานน�กจะไมมโลก ดวงดาว มนษย พช สตว และธรรมชาตอยางแนนอน พระพทธองคตรสวา “การใหทาน เปนมงคลอนสงสด”๒๔ ซ$ งเปนการสงเสรมความกตญ\

๒. ปยวาจา หรอ เปยยวชชะ หมายถง วาจาเปนท$รก “พดอยางคนรกกน คอ กลาวคาสภาพ ไพเราะนาฟง ช� แจงแนะนาส$ งท$เปนประโยชน มเหตผลเปนหลกฐานชกจงในทางท$ดงามหรอคาแสดงความเหนอกเหนใจ ใหกาลงใจ รจกพดใหเกดความเขาใจด สมานสามคค เกดไมตรทาใหรกใครนบถอและชวยเหลอเก�อกลกน”๒๕

การพดกนถอไดวาเปนส$งสาคญท$ควรระวง เพราะเปนเหตใหรกนบถอกน หรอเปนเหตใหโกรธเกลยดบาดหมางแตกสามคคกนกได การพดไพเราะ ไมพดหยาบคายบาดหบาดใจกนพดคาจรง ไมพดปดหลอกลวงกน พดทาความเขาใจกน ไมพดสอเสยดใหบาดหมางกน เปนเคร$องปองกนความโกรธเกลยดกน ความไมไววางใจกน และความบาดหมางแตกแยกกนมใหเกดข�น พดถอยคาท$เปนวจสจรตทกประการ การพดไพเพราะน�น ไดแก การพดดวยความรกความนบถอ หรอความหวงด ใชถอยคาท$เหมาะสมแกตนเองซ$ งเปนผพดและผฟงซ$ งเปนผใหญ เปนผเสมอกนหรอเปนผนอย ถอยคาท$สภาพคอ ถอยคาอนนมนวล ออนโยน และออนหวาน หรอแสดงความยาเกรง แสดงความนบถอ แสดงความหวงด หรอแสดงความเอนดกรณา ยอมเปนถอยคาไพเราะดดด$มใจ ชวนใหรกนบถอ เปนการแสดงออกถงความกตญ\ของผพดตอผฟง ผมวาจาเปนสภาษต ยอมเอาชนะใจผอ$นไดสามารถพดชกชวนใหผอ$นทาการงานตามท$ตนเองตองการได ทาใหมความสาเรจ ทาใหเจรญรงเรองในอาชพการงาน ทาใหมคนเคารพนบถอเช$อฟง เชน “โทณพราหมณ

๒๓สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร), มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ, (กรงเทพมหานคร :

ธรรมสภา), หนา ๒๗๕–๒๘๐. ๒๔ข.ข. (ไทย) ๒๕/๗/๗. ๒๕พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,

๒๕๔๐), หนา ๒๑.

๑๐๒

สามารถพดจาใหเจานครตางๆ ยนยอมตกลงแบงพระบรมสารรกธาตของพระพทธเจาไดสาเรจ”๒๖ ดงมพระพทธพจนวา “วาจาสภาษต เปนมงคลอนสงสด”๒๗ แมแตสภาษตไทยกมวา ปากเปนเอก เลขเปนโท

๓. อตถจรยา หมายถง การประพฤตประโยชน ถอเปนการ“ทาประโยชนแกเขาคอชวยเหลอดวยแรงกาย และขวนขวายชวยเหลอกจกรรมตางๆ บาเพญสาธารณประโยชน รวมท�งชวยแกไขปญหาและชวยปรบปรงสงเสรมในดานจรยธรรม”๒๘ ซ$ งการประพฤตตนใหเปนประโยชนแกกน เปนส$งสาคญอกประการหน$งซ$ งเปนการแสดงกตญ\ตอผอ$น ดวยความเปนผมใจเอ�อเฟ� อเผ$อแผ โดยการประพฤตส$งท$เปนประโยชนแกสงคม

๔. สมานตตตา หมายถง การวางตนสม$าเสมอ “เอาตวเขาสมาน คอ ทาตวใหเขากบเขาได วางตนเสมอตนเสมอปลาย ใหความเสมอภาค ปฏบตสม$าเสมอตอผอ$นไมเอาเปรยบ และ รวมสข รวมทกขรวมรบรรวมแกไขปญหา เพ$อใหเกดประโยชนสขรวมกน”๒๙ การวางตนอยางเหมาะสมพอด เปนส$งสาคญอกประการหน$ งซ$ งสามารถผกพนรกษาน� าใจกนไวไดเปนอยางด เพราะมนษยนบถอความวางตนสม$าเสมอไมถอตว แตเกลยดชงความไมเสมอตนเสมอปลาย ลมๆดอนๆ เยอหย$ง ถอตว ทะนงตว หรอดหม$นกน เปนธรรมดาของโลกท$คนท�งหลายยอมไมเทากน ดวยทรพย ยศ ศกด บรวารและศลปวทยาท$ย$งหยอนกวากน แตส$งเหลาน� หาไดเปนเคร$องกดกล�นขดขวางคนผไมเสมอกนมใหรกใครสนทสนมกนไม แตกลบเปนปจจยชวยสงเสรมความรกความนบถอใหสนทสนมกน

โดยสรป คณคาความสามคค เปนเร$องท$สาคญสดและตองใสใจเสมอวาการกระทาอนใดท$จะเปนเหตกอใหเกดความแตกแยก มการแบงพรรคแบงพวกกควรเวนไว ไมควรเขาเก$ยวของเพ$อมงหวงความสขท�งสวนตนและเพ$อสวนรวม โดยหลกการในทางพระพทธศาสนาเปนการสงเสรมความสามคคของหมคณะใหเจรญม$นคงย$งข�น โดยการปฏบตตามหลกสงคหวตถ ซ$ งเปนหลกธรรมสาหรบเสรมสรางความสามคค และเม$อไดปฏบตถกตองแลว ผลท$จะเกดตามมาแกผกระทาเพ$อใชเปนตนทนทางสงคม ท$ลงทนโดยมตองส�นเปลองทรพยสน ผลท$ไดมากมายมหาศาล ตอสงคม วฒนธรรมประเพณ ชมชน ไดในส$ งท$ปรารถนาอยางม$นคงและย $งยน โดยผวจยยงม

๒๖ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๓๗/๑๗๘. ๒๗ข.ข. (ไทย) ๒๕/๕/๗. ๒๘พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,

๒๕๔๐), หนา ๒๑. ๒๙พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, อางแลว, หนา ๒๑.

๑๐๓

ความเหนวา การท$ประเทศชาตเปนอยในปจจบนคอความแตกแยกของกลมคนตางๆ ลวนไมไดคานงถงหรอไดปฏบตตามหลกธรรมขอน� ในฐานะท$ประกาศตนวา เปนผนบถอพระพทธศาสนาเปนรากฐานของบานเมองมาต�งคร� งอดต ซ$ งไดสรางความเจรญรงเรองงอกงามไพบลย แตปจจบนนบวนจะหดหายไปกบความเปล$ยนแปลงตามปจจยภายในและภายนอกมส$งอานวยความสะดวกตางๆ ท$มแตความเจรญไปตามระบบสงคม แตตรงกนขามจตใจใฝดมคณธรรม จรยธรรม กาลงเดนสวนทางกบความเจรญ ฉะน�น เม$อพลเมองของประเทศมลกษณะวสยประพฤตปฏบตตนในทานองน� กเทากบวาไมไดสรางความเขมแขง ความเจรญท�งหลายใหแกตนเอง และยงทาลายความเจรญของชาตตามดวย น$ เปนเร$ องท$ตองระวงและใสใจใหมาก จงอยาแสดงออกจนเปนเพยงคาพด แตตองปฏบตตน ฝกหดตนใหเกดเปนนสยโดยความดท�งหลายท$ไดปฏบตตามหลกสงคหวตถ กจะสะทอนเปนผลใหแกผปฏบตไดเจรญข�นน�นเอง

๔.๓ คณคาของการสรางความเขมแขงตอสงคมไทย

คณคาของสรางความเขมแขงตอสงคมไทย เปนภาระของทกคนในประเทศจะตองชวยกนสรางข�น มใชภาระของคนใดคนหน$ งตองมารบภาระหนาท$ท$จะสรางความเขมแขงใหแกสงคม ดงเหนไดจากพระบรมราโชวาท พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ภมพลอดลยเดชมหาราช รชกาลท$ ๙ ไดประทานในโอกาสเสดจออกมหาสมาคม ณ สหบญชร พระท$น$งอนนตสมาคม วนศกรท$ ๙ มถนายน ๒๕๔๙ มใจความวา คณธรรมเปนท$ต�งของความรก ความสามคคท$ทาใหคนไทยเราสามารถรวมมอรวมใจกนรกษาและพฒนาชาตบานเมองใหเจรญรงเรองสบตอกนไปไดตลอดรอดฝ$งวา...

ประการแรก คอ การท$ทกคนคด พด ทา ดวยความเมตตามงดมงเจรญตอกน ประการท�สอง คอ การท$แตละคนตางชวยเหลอเก�อกลกน ประสานงาน ประสาน

ประโยชนกนใหงานท$ทาสาเรจผล ท�งแกตน แกผอ$น และแกประเทศชาต ประการท�สาม คอ การท$ทกคนประพฤตปฏบตตนอยในความสจรต ในกฎกตกาและ

ในระเบยบแบบแผนโดยเทาเทยมเสมอกน ประการท�ส� คอ การท$ตางคนตางพยายามทาความคดความเหนของตนใหถกตอง

เท$ยงตรงและม$นคงอยในเหตในผล หากความคดจตใจและการประพฤตปฏบตท$ลงรอยเดยวกนในทางท$ด ท$เจรญน�ยงมพรอมมลอยในกาย ในใจของคนไทยกม$นใจไดวาประเทศชาตไทยจะดารงม$นอยไดตลอดไป จงขอใหทานท�งหลายในมหาสมาคมน� ท�งประชาชนชาวไทยทกหมเหลาไดรกษาจตใจและคณธรรมน� ไวใหเหนยวแนนและถายทอดความคดจตใจน� ตอกนไปอยาใหขาดสาย

๑๐๔

เพ$อใหประเทศชาตของเราดารงยนยงอยดวยความรมเยนเปนสขท�งในปจจบนและในภายหนา ขออานาจคณพระศรรตนตรย และส$งศกดสทธในสากล จงคมครองรกษาประเทศไทยใหรอดพนจากภยอนตรายทกส$ง และอานวยความสขความเจรญสวสด ใหเกดแกประชาชนชาวไทยท$วกน๓๐

จะเหนวา หลกสรางความเขมแขงท�งส$ประการขางตน สงคมไทยปจจบนไดยดถอหลกความเสมอภาค ท$ มแบบแผนความประพฤตตางๆ ตามประเพณยดถอและสบทอดกนมาแต บรรพกาลน�น เม$อกาลเวลาลวงไปสงคมเขาสยคแหงการแพรกระจายทางวฒนธรรมท$ไรพรมแดน ไรขอกดขวาง วฒนธรรมประเพณอนดงามบางอยางไดถกลมลางหรอไมกถกดดแปลงไป เพ$อใหเขากบยคสมย หรอไมกถกต�งขอสงสยทาใหวถชวตของผคนในสงคมกลบสบสนวนวายย$งกวายคสมยใดๆ ในสภาพเชนน� คาสอนของพระพทธศาสนาท$ยอนยคสมยมมาแตคร� งท$อะไรๆ ยงเปนไปตามธรรมดาสามญอยางมากน�น จะเปนเสมอนกระแสอากาศสดช$นบรสทธท$ผานเขามาในหองท$มผคนแออดบางทอาจจะถงเวลาแลวท$เราจะหวนกลบไปหาคณคาเกาๆ แตคงทนดกวา เม$อการดาเนนชวตและกจการตางๆ ยดหลกความเอ�ออาทรเหนอกเหนใจกน มากกวาจะมงหาผลประโยชนใหแกตน กจะเหนผลปรากฏวาชวตและกจการเหลาน�นมใชจะเลวรายอยางท$เราเคยคด และท$แทแลวมนจะชวยใหชวตของเราเบาสบายข�นดวย คนปจจบนจานวนมากมองชวตทกวงการเปนการตอสระหวางผลประโยชนท$ขดกน เกดเปนฝายนายจางกบลกจาง รฐบาลกบราษฎร คนมกบคนจน และแมแตหญงกบชาย หรอลกกบพอแม เม$อคนถอเอาทรพยและอานาจเปนจดหมายของชวต สงคมกกลายเปนสนามตอสระหวางผลประโยชนสวนตวท$ขดกน เรากเลยตองเท$ยวหาจรยธรรมสาหรบมาปองกนผลประโยชนแบบเหนแกตว โดยถอ “สทธของแตละคนท$จะแสวงหาความสข” กเลยตองหาจรยธรรม “สทธมนษยชน” มาคอยกดก�นกนและกนไว ความสามคคของมวลมนษยทกคนสามารถปฏบตไดเพ$อการอยรวมกนในสงคม เพ$อความสงบสข ความเจรญของโลกไววา

“มนษยทกคนสามารถรวมมอกน มความสมครสมานสามคคเปนอนหน$ งอนเดยวกนในการสรางสรรคโลกไดดวยการปฏบตตนตามหลกพรหมวหาร ๔ ประการ คอ เมตตา กรณา มทตา และอเบกขา เพราะหลกธรรมดงกลาว พระพทธเจาทรงสอนไวเพ$อใหมนษยทกคนเปนพรหม คอเปนผ สรางสรรคอภบาลโลก ชวยกนบารงรกษาโลกน� ใหมสนตสขดวยเร$ยวแรงความพากเพยรของมนษยเอง โดยไมตองรอเทพเจาหรออานาจวเศษใดๆ

๓๐กระทรวงวฒนธรรม, สรปผลการดาเนนงานกจกรรม “ฉลอง ๖๐ ปครองสรราชสมบต”,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จากด, ๒๕๔๙), หนา ๑.

๑๐๕

มาบนดาลให๓๑

การสรางความเขมแขงนอกจากปฏบตตามหลกพรหมวหารธรรมแลว การแสดงออกถงความเขมแขงของสงคมและชมชนไทยน�น ตองประกอบดวยองคธรรม ๕ ประการ จงจะสามารถสรางความสามคคปรองดอง และนาไปสความเจรญของชาตบานเมองได โดยอาศยองคประกอบของสงคมใหครบท� ง ๕ ประการ ไดแก ศลธรรมเขมแขง ปญญาเขมแขง เศรษฐกจถกตอง

รฐถกตอง และสงคมเขมแขง โดยท�ง ๕ องคประกอบ เรยกวา “เบญจขนธของสงคม” ซ$ งมลกษณะเก$ยวของเช$อมโยงมผลถงกน และตองพฒนาใหครบท�ง ๕ อยาง จงจะเกดสงคมสนต ประชาธรรม มความสามคคปรองดองกน การพฒนาอยางใดอยางหน$ งโดยเอกเทศ ไมวาจะเปนเศรษฐกจกด ศลธรรมกดจะไมไดผลสาเรจ เพราะสงคมเขมแขงท$เปนรากฐานของการพฒนาเศรษฐกจ สงคม และศลธรรมใหมความเจรญงอกงาม ตามความหมาย กคอสงคมตองมการรวมกลมกนในรปแบบตางๆ เชน ชมรม สมาคม มลนธ สหกรณ ชมชน หรอประชาคม เม$อมการรวมตวกนเปนชมชนหรอประชาคม จะเกดพลงสรางสรรคท$สามารถปองกนส$งรายและสรางส$งดทกอยาง ท�งเศรษฐกจ จตใจ สงคม วฒนธรรม ส$งแวดลอม การเมอง และสขภาพ๓๒

โดยหลกการประชาคมหรอเบญจขนธของสงคมไทยน�น จะเกดมข�นในรปแบบของความสามคค กตองอาศยหลกธรรมในพระพทธศาสนาเปนแกน และใชขนบธรรมเนยมประเพณท$มในสงคมเปนตวขบเคล$อนในลกษณะท$ผสมกลมกลนกนไดอยางเหมาะสมอยางบรณการ ดงเหนไดชดในประเพณลอยกระทง ท$ผวจยไดศกษารายละเอยดไวแลวในบทท$ผานมา แมจะมตนกาเนดหรอมคตความเช$อจากลทธอ$น แตกไดผสมกลมกลนจนกลายเปนประเพณแบบไทยท$ตางชาตมองวา เปนเอกลกษณสาคญย�ง ท$ไดสรางมลคาเพ$มใหกบสงคมในหลายดาน ไมวาจะดานคณคาทางวฒนธรรมประเพณเอง คณคาทางเศรษฐกจ การทองเท$ยว คณคาทางสงคมดานครอบครว ชมชนในเมองและในทองถ$นใหมความเขมแขงควรคาแกการอนรกษ สบทอดใหคงคอยกบชาตไทยตองอาศยหลกปฏบตสาหรบชาวพทธ เพ$อสรางความสามคคในสงคม ชมชน และครอบครว โดยหลกการท$วาน� เรยกวา เบญจศล คอเปนหลกปฏบตพ�นฐานของชาวพทธ ท$สามารถใชได กบสงคมในทกระดบ หลกศล ๕ ประกอบดวย

๓๑พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), กรณธรรมกาย, พมพคร� งท$ ๑๕, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

พมพอาไพ, ๒๕๔๒), หนา ๓๒๖. ๓๒ประเวศ วะส, ยทธศาสตรชาตเพ�อความเขมแขงทางเศรษฐกจ สงคมและศลธรรม,

(กรงเทพมหานคร : สานกพมพ หมอชาวบาน, ๒๕๔๑), หนา ๖๔-๖๕.

๑๐๖

๑. ปาณาตปาตา เวรมณ เวนจากการทาชวตสตวใหตกลวงไป กลาวคอ ไมทาลายชวตของมนษยหรอสตวอ$น โดยความกคอ ความประพฤตหรอการดาเนนชวตประจาวนท$ไมเบยดเบยนทารายชวตรางกายของผอ$นหรอแมแตชวตของตนเอง ท�งทางตรง กคอ ไมฆาไมทาลายชวตของผอ$น ท�งทางออม คอ การสงเสรมใหมการเชนน�นโดยหลกการตางๆ

๒. อทนนาทานา เวรมณ เวนจากการถอเอาส$งของท$เจาของเขาไมไดใหดวยอาการแหงขโมย และเจาของไมไดใหโดยหลกการตางๆ เชน การลกขโมย การยกยอก ฉอฉล การลวงละเมดลขสทธกรรมสทธ เปนตน ดารงชวตดวยสมมาอาชพ อาชพท$สจรต

๓. กาเมส มจฉาจารา เวรมณ เวนจากการประพฤตผดในกาม คอ ยนดพอใจเฉพาะในภรรยาของตนโดยไมประทษรายตอของรกของหวงแหน อนเปนการทาลายเกยรตภมและจตใจตลอดจนทาใหวงศตระกลของเขาสบสนเปนทกข รวมท�งคชวตและครอบครวของตนดวย

๔. มสาวาทา เวรมณ เวนจากการพดเทจ คอพดเฉพาะคาสตยคาจรง เปนการไมประทษรายคนอ$น หรอประโยชนสขของคนอ$นดวยวาจา ขอน� มไวเพ$อประกนคณภาพของผคนในสงคมใหมความจรงใจตอกน มความซ$อสตยยตธรรม ไมพดเทจดวยหวงผลทางดานวตถมทรพยสนเงนทองหรอตาแหนงช$อเสยง เกยรตยศ

๕. สราเมรยมชชปมาทฏฐานา เวรมณ เวนจากการด$มสราเมรยอนเปนท$ต�งแหงความประมาท ไดแกสราเมรยรวมท�งส$งเสพตดทกชนดน�นสามารถทาใหผด$มหรอเสพแลวมอาการเมาเสยสต มอารมณขนมว ดราย ทาในส$งท$ไมควรทาได เชน เม$อเมาหรอมนเมาจนเกดภาพหลอนแลวกสามารถทารายรางกายคนอ$นจนถงแกชวตได ลกขโมยส$งของได ขมข$นกระทาชาเลาหญงสาวหรอภรรยาของผอ$นได และพดปดได แมวาในเวลาปกตเขาจะเปนคนดเพยงใดกตาม สมดงคาท$วา “สล ปาเถยยมตตม ศลเปนเสบยงสาหรบเดนทางอยางสงสด”๓๓

โดยหลกปฏบตท�ง ๕ ประการ ศลขอท� ๕ ถอวารายแรงและอนตรายท$สด เพราะเปนเหตแหงความประมาทพลาดพล�ง ซ$ งสามารถทาใหองคของศลขออ$นๆ ขาดดางพรอย และทาลายชวตทรพยสนรวมถงอนาคตของตนเองและคนรอบขางได เพราะสราเม$อคนด$มๆ อยางขาดสต ขาดการยบย �ง และไมจากดในการด$มยอมจะตองเปนสาเหตแหงการกระทาท$ผดพลาดและขาดการไตรตรอง สาหรบ ศลขอท� ๔ น�นมองในระดบสงคมถอวารายแรง เปนเหตแหงการแตกความสามคคได เพราะการพดบางคร� งไมคานงถงหลกความจรง และกฎเกณฑทางสงคมจะกอใหเกดความเส$อมเสย และความแตกราว แตกความสามคคได ท�งในระดบชาตและระดบครอบครว

๓๓ข. เถร. (ไทย) ๒๖ / ๓๗๘ / ๓๕๘.

๑๐๗

เพราะฉะน�น การจะสรางความเขมแขงใหเกดข�นในสงคมไทยน�น มนษยเราทกคนเม$อไดประพฤตปฏบตตามศล ๕ ขอแลว ยงตองประพฤตธรรมอก ๕ ขอ เรยกวา “เบญจธรรม หรอ กลยาณธรรม” จดเปนธรรมท$เก�อกลแกการรกษาเบญจศลของมนษยเราทกคน โดยเฉพาะผอยในเพศครองเรอน มอย ๕ ประการ ดงน�

๑. เมตตาและกรณา ความรกใครและความสงสาร เม$อมนษยเราทกคนงดจากการฆา การเบยดเบยน การใชความรนแรงตอทกชวตแลว กควรเจรญความรกความเมตตา และความกรณาตอกน แกผคนท$อยรวมกนในชมชน สงคม ประเทศชาต และในโลก รวมท�งสรรพสตวนอยใหญท$ตองเกด แก เจบ ตายดวยกนท�งน�น

๒. สมมาอาชวะ ประกอบการงานท$บรสทธสจรต เม$อมนษยเราทกคนไดงดเวนจากการลกขโมยไดแลว กพงเจรญสมมาอาชวะ คอการเล�ยงชพโดยสจรต ไมผดศลผดธรรม มความขยนหม$นเพยร ไมยอทอตอปญหาในการดารงชวตในสงคม

๓. กามสงวร ความสารวมระมดระวงในเร$องกาม เม$อมนษยเราทกคนไดงดเวนการประพฤตผดทางเพศไดแลว กพงเจรญกามสงวรโดยไมหลงใหลไปในกามคณตางๆ

๔. สจจะ มสจจะความจรงใจ ความซ$อสตย เม$อมนษยเราทกคนไดงดเวนการกลาว คาเทจไดแลว กพงสจจะไวเปนบรรทดฐาน พดดวยใจจรง พดคาจรงท$มประโยชนตอกน

๕. สตสมปชญญะ มสตความระลกไดและสมปชญญะความรตว เม$อมนษยเราทกคนไดงดเวนการเสพส$งซ$ งทาใหมนเมาประมาททกชนดไดแลว กควรเจรญสตและสมปชญญะ เพ$อใหรแจงในสรรพส$งท$เปนไป ไมหลงงมงายในส$งท$ไรสาระ ไมเลนเลอประมาทในเร$องตางๆ๓๔

จะเหนวา องคธรรมทEง ๕ ประการ ถาไดนอมนาไปปฏบตใหกจจะลกษณะปรกตประจาวนแลว กมแตสรางความเขมแขงใหแกสงคม และโดยเฉพาะการนาไปใชในระดบครอบครวถอวาเปนเร$องจาเปนและสาคญอยางย$งในสงคมไทยปจจบน เพราะหากวา สถาบนครอบครวมความสข กเปนตวช� วดถงความปรกตสขของสงคม ประเทศชาตใหเจรญตามดวย น$นกเทากบวาไดปฏบตตนตามหนาท$ของพทธศาสนกชน โดยหลกธรรมท$กอใหเกดความสามคคในสงคม และประชาชนภายในชาตน�น พระพทธศาสนาไดรบรองและจดอยในหลก “สาราณยธรรม” คอเปนหนาท$หรอขอปฏบตสาหรบชาวพทธท$วไปและประชาชนควรปฏบตตอผอ$นในสงคมชมชนซ$ งมองคประกอบ ๖ ประการ ไดแก

๓๔ว. ป. (ไทย) ๘ / ๙๖๘ / ๓๑๘.

๑๐๘

๑. จะตองมเมตตากายกรรม คอ การแสดงออกถงความเมตตาทางกายแกเพ$อนในสงคมเดยวกน ท�งตอหนาและลบหลง ชวยเหลอกจธระของหมคณะดวยความเตมใจ แสดงอาการกรยาสภาพ เคารพนบถอกนท�งตอหนาและลบหลง

๒. จะตองมเมตตาวจกรรม คอ การแสดงออกถงความเมตตาปรารถนาดตอกนทางวาจา ตอเพ$อนรวมสงคมประเทศชาตเดยวกน เชน การชวยบอกส$งท$เปนประโยชน แนะนาส$งสอนตกเตอนในทางท$ถกท$ควรดวยความปรารถนาด กลาววาจาสภาพเปนประโยชน ออนหวานท�งตอหนาและลบหลง

๓. จะตองมเมตตามโนกรรม คอ การต�งจตเมตตาปรารถนาดตอกนกบเพ$อนรวมสงคม รวมหมคณะ มจตปรารถนาดท�งตอหนาและลบหลง คดทาแตส$งท$เปนประโยชนตอกน มองกนในแงด ไมมความระแวงสงสยซ$ งกนและกน

๔. สาธารณโภค คอ การรจกแบงปนเฉล$ยเจอจาน แมวาจะเปนส$งของเลกนอย แตเปนส$งท$ไดมาโดยชอบธรรม กไมควรหวงไวแตผเดยวนามาใหไดมสวนรวมบรโภครวมกน

๕. ศลสามญญตา คอ จะตองมศล มความประพฤตเสมอเหมอนกบบคคลท$รวม ในสงคม หมเดยวกน ไมทาตนใหเปนท$รงเกยจของหมคณะ เคารพกฎเกณฑระเบยบของสงคม

๖. ทฎฐสามญญตา คอ จะตองมความเหนดงามเสมอเหมอนกบผอ$นในสงคมเดยวกน มความเหนชอบรวมกนในขอท$เปนหลกการท$จะนาไปสการขจดปญหา มใชเปนความเหนท$กอใหเกดปญหา ตองยอมรบความคดเหนของคนหมมากแมจะไมถกใจกตาม๓๕

จะเหนวา หลกสาราณยธรรม ๖ เปนหลกปฏบตสาหรบสงคมและชมชน ดงไดปรากฏในสาราณยสตรท$ ๒ ซ$ งพระพทธองคไดทรงตรสถงองคประกอบของหลกธรรมะอนเปนท$ต�งแหงความระลกถงซ$ งกนและกน เรยกวา “การรรกสามคค” เปนหลกสาคญย$งในการสรางชาตใหเจรญงอกงาม ในพระบรมราโชวาทในพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชมหาราช ฉะน�น หลกธรรมในสวนน� ประกอบดวย

๑. การมพฤตกรรมทางกายท$ประกอบดวยเมตตา (เมตตากายกรรม) ไดแก การกระทาตอกนดวยเมตตา คอ แสดงไมตรและความหวงดตอเพ$อนรวมงาน รวมกจการรวมชมชนดวยการชวยเหลอกจธระตางๆ โดยเตมใจ แสดงอาการกรยาสภาพ เคารพนบถอกน ท�งตอหนาและลบหลง

๓๕ท.ปา. (ไทย) ๑๑ / ๓๑๗ / ๒๕๗.

๑๐๙

๒. การมพฤตกรรมทางวาจาท$ประกอบดวยเมตตา (เมตตาวจกรรม) ไดแก การพดดวยเมตตา คอ กลาวแตส$งท$เปนประโยชน ส$งสอนหรอแนะนาตกเตอนกนดวยความหวงด และแสดงความเคารพนบถอกนท�งตอหนาและลบหลง

๓. การมพฤตกรรมทางใจท$ประกอบดวยเมตตา (เมตตามโนกรรม) ไดแก การคดถงตอกนดวยเมตตา คอ ต�งจตปรารถนาด คดทาส$งท$เปนประโยชนแกกน

๔. การแบงปนเฉล$ยลาภท$ไดมาโดยชอบ (สาธารณโภค) ไดแก การไดวตถส$งของมาแลวแบงกนกนแบงกนใช คอ แบงปนลาภผลท$ไดมาโดยชอบธรรม แมเปนของเลกนอยกแจกจายใหไดมสวนรวมใชสอยท$วกน

๕. การประพฤตปฏบตตนใหเปนผมศลท$บรสทธเสมอกบเพ$อนพรหมจรรย (ศลสามญญตา) ไดแก การประพฤตใหดเหมอนเขา คอ มความประพฤตสจรต ดงาม รกษาระเบยบวนยของสวนรวม ไมทาตนใหเปนท$นารงเกยจ หรอเส$อมเสยแกหมคณะ

๖. การพฒนาตนใหมทฏฐท$เปนไปเพ$อความพนทกขเสมอกบเพ$อนพรหมจรรย (ทฏฐสามญญตา) ไดแก การพยายามปรบความคดเหนเขากนได คอ เคารพ รบฟงความคดเหนกน มความเหนชอบรวมกน ตกลงกนไดในหลกการสาคญยดถออดมคตหลกแหงความดงาม หรอจดหมายสงสดอนเดยวกน๓๖

การสรางความสามคคตอกนท$กลาวมาเปนรปแบบท$เกดข�นและนาไปปฏบตในหมของพระสงฆ ซ$ งสามารถพจารณาไดจากเร$ องราวเม$อคร� งพทธกาล คอ ความแตกแยกแหงสงฆเกดข�น เปนสาเหตหน$ งท$ทาใหเกดมพระไตรปฎกข�นจนใชมาจนถงปจจบน และความแตกแยกดงกลาวไดข�นมาในวงการคณะสงฆกเพราะมสาเหต ๔ ประการ พระพทธองคไดทรงตรสไววา ความวบต ๔ ประการ เกดข� นในหมสงฆเปนเหตใหสงฆแตกแยก คอ “สลวบต อาจารวบต ทฎฐวบต และอาชววบต”๓๗ โดยสรปแลวมเพยง ๒ ประการ คอ “สลวบต และทฎฐวบต” ซ$ งตรงขามกบคาวา “สลสามญญตา และทฎฐสามญญตา” คอ ความเทาเทยมกนโดยศล ไดแก ความเทาเทยมกนโดยพระวนย และมความคดเหนตรงกน คอทฎฐ ไดแก ความคดเหนในทางธรรม ท$สอดคลองกน เม$อสงคมใดมความคดตรงกน มความเคารพในขอคดเหนของกนและกน สงคมน�นกมความสงบสขรมเยนปราศจากความวนวายใดๆ ท�งส�น

๓๖อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๒๘๓/๒๖๗-๒๖๘. ๓๗พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลศพท . พมพคร� งท$ ๑๐,

(กรงเทพมหานคร : มหาจฤาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๒๘๒.

๑๑๐

ท$กลาวมาท�งหมด วเคราะหสรปไดวา หลกของการสรางความเขมแขงตอสงคมไทย สงคมใดท$ตองการความเจรญรงเรองไมวาดานใดๆ ส$งแรกท$ตองปฏบต คอ การสรางคนใหเขมแขง ทาใหสงคมน�นใหมศกยภาพทางการกระทา ทางความคด เกดความสามคคปรองดองกนฉนทพ$นอง ไมมการแบงพรรคแบงพวก ไมมสเส� อ ใหทกคนสานกอยตลอดวาเราคอคนไทย ไมวาจะอยภาคไหนกเปนคนไทยภายใตพระบรมโพธสมภาร สามารถรด รช$วในส$งตางๆ ได พรอมท�งมการศกษาปฏบตตามความรท$ดน� น โดยแบงภาระหนาท$ของผคนในสงคมวา ตองรบผดชอบ เชน ในครอบครวกเปนหนาท$ของบดามารดา ในสถาบนโรงเรยนกเปนหนาท$ของครอาจารย ในสงคมอ$นๆ กเปนหนาท$ของนกบรหารสถาบนทางสงคมเหลาน�นรบผดชอบ เม$อพลเมองไดทาถกตองตามความเปนจรงท$กลาวแลว และประกอบดวยปญญากสามารถสรางความเขมแขงใหสงคมประเทศชาตเปนสขได

๔.๔ คณคาของประเพณลอยกระทงในการเสรมสรางดานการทองเท�ยว

จากการศกษาคณคาของประเพณลอยกระทง ผวจยมความเหนวา ประเพณลอยกระทง ไดมอทธพลตอกจกรรมดานการทองเท$ยวของประชาชนชาวไทย และคนตางชาต ท$ไดเดนทางเขามายงประเทศไทยท�งในรปแบบทองเท$ยวผกผอนหยอนใจ และการศกษาคนควาในเร$องราวของวฒนธรรมท$มอยท$วทกภมภาคของประเทศไทย กเทากบวาการทองเท$ยวท$ เน$องดวยประเพณ ลอยกระทงน�น ไดกอใหเกดคณคาในดานตางๆ ดงน�

๑. คณคาในดานการอนรกษ เชน ฟ� นฟศลปวฒนธรรม เทศกาลงานประเพณ และทรพยากรการทองเท$ยว ตลอดจนสบทอดใหคงคอย และเปนเอกลกษณหรอมรดกของชาตสบไป

๒. คณคาตอการสงเสรมความรวมมอระหวางภาครฐและเอกชน รวมท�งประชาชนในทองถ$นใหเขามามบทบาทในการรวมกนทากจกรรมในเทศกาลตางๆ

๓. คณคาตอการชวยพฒนาคณภาพชวตของประชาชน คอสงผลดตอการพฒนาสงคมในระดบครอบครว ชมชน และสงคมสวนรวม เกดมลคาเพ$มทางดานเศรษฐกจชมชนของประเทศอยางย $งยน

๔. เกดคณคาทางเศรษฐกจ เพราะมนกทองเท$ยวชาวตางประเทศท$มคณภาพเดนทางเขามาทองเท$ยวภายในประเทศ และเขาใจถงวฒนธรรมไทยเพ$มมากข�น พรอมท�งพกอยนานวน กเกดการใชจายเพ$มมากย$งข�น และเดนทางกระจายไปท$วภมภาคของไทย

จากความเหนของผวจยท�ง ๔ ประการขางตน เปนการสงเสรมผลผลต และเกดรายไดเพ$มข�นของประชาชนในดานกจกรรมการทองเท$ยว โดยประเดนน� สานกงานการทองเท$ยวแหง

๑๑๑

ประเทศไทย ฝายกจกรรมไดจาแนกงานเทศกาลประเพณของจงหวดตางๆ โดยไดแบงกลมตามลกษณะของงานเปน ๕ กลม ตอไปน�

กลมท$ ๑ งานร$นเรง กลมท$ ๒ งานแสดงผลผลตทางการเกษตรและศลปหตถกรรม กลมท$ ๓ งานประเพณท$เก$ยวกบวถชวต ความเช$อ และศาสนา กลมท$ ๔ งานอ$น ๆ ซ$ งกลมงานท�ง ๔ ประเภทน� ลวนผกพนอยกบวถชวตของคนในสงคม ท�งสงคมชนบท

และสงคมเมอง พรอมท� งมอทธพลตอการพฒนาสงคมใหมความเขมแขง โดยงานเหลาน� ประกอบดวย

๑. งานร�นเรง เปนงานเทศกาลและประเพณท$หนวยงานราชการจดข�นตามนโยบายของกระทรวงมหาดไทยท$กาหนดใหทกจงหวดจดงานเฉลมฉลองเพ$อความครกคร�นเปนหลก หรอจดข�นเพ$อเพ$มชวตชวาใหกบแหลงทองเท$ยว เชน งานวนข�นปใหม งานกาชาด และลอยกระทง เปนตน ซ$ งบางคร� งกนางานร$นเรงมาจดรวมกบงานอ$นๆ ในคราวเดยวกนดวย

๒. งานแสดงผลผลตทางการเกษตรและศลปหตถกรรม เปนงานเทศกาล และประเพณท$มเปาหมายทางการเศรษฐกจ ชวยเสรมสรางความม$นคงทางเศรษฐกจของชาตไทยโดยเฉพาะเกษตรกร เพ$อชวยแกปญหาความยากจนและภาวะความวางงาน ตลอดจนชวยสงเสรมความคดสรางสรรคและแสดงภมปญญาของทองถ$น

๓. งานประเพณท�เก�ยวกบวถชวต ความเช�อ ศาสนา เปนงานเทศกาลและงานประเพณท$มคณคาทางศลปวฒนธรรมและคณธรรมอนเน$องมาจากวถชวต ความเปนอย การทามาหากน ซ$ งเก$ยวของกบการเกษตรเปนสาคญ รวมถงงานเทศกาลและงานประเพณท$ชวยเสรมสรางความม$นคงทางดานคณธรรม จรยธรรมใหแกประชาชนในชาต เชน งานประเพณท$เก$ยวของกบศาสนา๓๘

จะเหนไดวา การจดกจกรรมงานประเพณตางๆ ทกภมภาคของไทย ไมเฉพาะแตประเพณลอยกระทงเทาน�น ท$ไดเพ$มรายไดเปนจานวนมากใหประชาชน ดงจะไดจากการศกษาคนควาวจยของ อญชล นสสาสาร ท$ศกษาเร$อง “การวเคราะหรายจายของนกทองเท$ยวในเทศกาลลอยกระทงจงหวดเชยงใหม” โดยผลการศกษาวจยพบวา การจดงานเทศกาลลอยกระทงในชวงวนท� ๗ - ๙ พฤศจกายน พ.ศ. ๒๕๔๖ กอใหเกดรายไดจากการทองเท$ยวแกจงหวดจานวน ๖๔๑

๓๘นนทกา เอ$ยมสธน, การส$อสารทางการตลาดท$มอทธพลตอแนวโนมการเขารวมกจกรรมในงาน

เทศกาลสสนแหงสายน� ามหกรรมลอยกระทงประจาป ๒๕๔๘, วทยานพนธการศกษาปรญญาบรหารธรกจมหาบณฑต สาขาวชาการตลาด, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, ๒๕๔๙), หนา ๒๗.

๑๑๒

ลานบาท และมรายไดเพ$มจากปกตถง ๑ เทาตว โดยกระจายไปสธรกจประเภทคาพาหนะเดนทางมากท$สด ประมาณ ๒๕๐ ลานบาท หรอคดเปนรอยละ ๓๙ ของรายไดท�งหมด ธรกจท$ไดรบรายไดรองลงมาเปนธรกจประเภทคาท$พกประมาณ ๑๕๓ลานบาทหรอคดเปนรอยละ ๒๓.๘๙ ของรายไดท�งหมด ธรกจประเภทสนคาและของท$ระลกเปนธรกจท$มรายไดจากการจดงานมากเปนอนดบ ๓ ดอกไมเพลงเปนสญลกษณของเทศกาลลอยกระทง กอใหเกดรายไดเพยงรอยละ ๑.๒๐ ของรายไดท�งหมดในดานการจดงานเทศกาลลอยกระทง นกทองเท$ยวท�งในและนอกเทศกาลลอยกระทงมความพอใจในเกณฑท$ดตอท$พก อาหาร พาหนะและความปลอดภย จากการสารวจความคดเหนของนกทองเท$ยวตอความประสงคท$จะรวมงานเทศกาลในปตอไปพบวา นกทองเท$ยวตองการกลบมารวมงานเทศกาลลอยกระทงในปตอไป คดเปนรอยละ ๙๐.๙๑ สวนนกทองเท$ยวท$ไมประสงคกลบมารวมงานคดเปนรอยละ ๙.๐๙ สวนนอกเทศกาลลอยกระทง นกทองเท$ยวท$ตองการกลบมาเท$ยวจงหวดเชยงใหม คดเปนรอยละ ๙๘.๓๐ คาดวาจะไมกลบมาอกรอยละ ๑.๗๐๓๙

โดยสรป คณคาของประเพณลอยกระทงในดานสงเสรมการทองเท$ยว สามารถสรางคานยมใหชาวไทยและชาวตางประเทศเพ$มการทองเท$ยว และการจบจายใชสอยภายในประเทศอยางท$วหนาและท$วทกภมภาค โดยประเพณลอยกระทงในปจจบนยงคงรกษารปแบบเดมเอาไว เม$อถงวนเพญพระจนทรเตมดวงในเดอน ๑๒ ชาวบานจะจดเตรยมทากระทงจากวสดท$หางายตามธรรมชาต เชน หยวกกลวย และดอกบว นามาประดษฐเปนกระทงสวยงาม ปกธปเทยนและดอกไมเคร$องสกการบชา กอนทาการลอยในแมน� ากจะอธษฐานในส$งท$มงหวง พรอมขอขมาตอพระแมคงคาตามคมวดหรอสถานท$จดงานหลายแหง มการประกวดกระทง ประกวดนางนพมาศ และมมหรสพสมโภชในตอนกลางคน นอกจากน�นยงมการจดดอกไมไฟ พล ตะไล ซ$ งในการเลนตองระมดระวงเปนพเศษ วสดท$นามาใชกระทง ควรเปนของท$สามารถยอยสลายไดงายตามธรรมชาต

๔.๕ คณคาของการอนรกษส�งแวดลอม

คณคาของการอนรกษส$งแวดลอมน�น ถอเปนเร$องสาคญอยางมากของทกประเทศท$จะตองชวยกนปองกนและรกษาใหมความสมดลระหวางมนษยและธรรมชาต เพราะท�งสองสวนน�มความเก$ยวเน$องกนไมสามารถแยกออกจากกนได ตองอาศยและตองอยดวยกนใหได โดยเฉพาะเร$ องน� หลกคาสอนในทางพระพทธศาสนา ซ$ งมมนษยเปนจดศนยกลางในการบญญตคาสอน

๓๙อญชล นสสาสาร, การวเคราะหรายจายของนกทองเท$ยวในเทศกาลลอยกระทงจงหวดเชยงใหม,

วทยานพนธเศรษฐศาสตรมหาบณฑต, (เชยงใหม : บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๘), หนา ๒.

๑๑๓

ถงแมวาจะมการกลาวถงความรดานอ$นๆ ท$ไมเก$ยวของกบตวมนษย กเพ$อใชเปนเคร$องมอในการอธบายใหเขาใจในตวมนษยไดอยางถกตอง๔๐ พระพทธศาสนาถอวา เร$องมนษยเปนปรากฏการณชวตอยางหน$งท$มอยในโลกโดยเปนชวตท$มศกยภาพสง เปนผสามารถฝกฝนอบรมตนได และเม$อไดรบการพฒนาแลวกจะเปนผประเสรฐสงสด พระพทธศาสนาจงใหความสาคญเก$ยวกบมนษย แมกระท$งแสดงวาโลกอยในตวมนษยหรอมนษยเปนโลกๆ หน$งในโรหตสสสตร พระพทธเจาทรงตรสวา...

“เรายอมบญญตโลก เหตเกดของโลก และปฏปทาใหถงความดบแหงโลก ลงในอตภาพอนมประมาณวาหน$งมสญญาและใจน� เทาน�น”๔๑

จากการวเคราะหในแงของปรชญาอาจใหคาตอบวา มนษย คอใครได ในแงของสมมตสจและปรมตถสจ ในแงความจรงข�นสมมตน�นอาจตอบไดวา มนษยเปนผชาย เปนผหญง เปนเดก เปนผใหญ สง ต$า ดา ขาว เปนอยางน�น เปนอยางน� เปนคาจากดความแลวแตจะคดเอาตามแตละชาตภาษาไป สวนมนษยในแงความจรงข�นปรมตถน�นเปนเพยงกระบวนธรรม ลวนๆ ท$เกดข�น ดบลง เพราะการรวมกนเขาของเหตปจจย ไมมใครสรางข�น หรอเกดข�นเพราะแรงดลบนดาลของใคร ไมมตวตน สตว บคคล เรา เขา๔๒ ดงน�น “มนษยหรอตวตนแทๆ จงไมม”๔๓ พระพทธศาสนาเรยกส$งน� วา “สมมตสจจะ” เม$อมนษยถอกาเนดข�นในสงคมใด ไมไดมความแตกตาง ในเร$องธรรมชาตความเปนมนษย จะแตกตางท$ อตลกษณและชาตพนธ ตลอดถงลกษณะโครงสรางทางกายภาพเทาน�น เม$ออยบนโลกจะตางกนท$วฒนธรรมประเพณของภมภาคน�นๆ ท$เปนตวกาหนด สถานะความมอยของสรรพส$งรวมถงมนษยน�น อยในฐานะเปนปจจยสมพนธกน คอความสมพนธและความเปนเหตเปนปจจยเน$องตองอาศยกนของส$งน�นๆ มการเกดข�น ดารงอย และแตกสลายไป เปนปรากฏการณในรปของกระแสแหงองคประกอบท$สบเน$องกน ความเปนไปของธรรมชาตเชนน� โดยท$วไปมกรจกในช$อของ “กฎ” แนวความคด เร$องกฎน�ปรากฏในคมภรช�นพระไตรปฎก โดยใชคาวา “นยาม” ดงพทธพจนในธมมนยามสตรวา

๔๐พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พทธศาสนากบการพฒนามนษย, (กรงเทพมหานคร : บรษท

สหธรรมก จากด, ๒๕๓๖), หนา ๑๙. ๔๑อง.จตก. (ไทย) ๒๑/๔๕/๕๗. ๔๒กรมศลปากร, มลนทปญหา ฉบบพสดาร, พมพคร� งท$ ๗, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพศลปา

บรรณาคาร, ๒๕๑๖), หนา ๗๓. ๔๓ข.มหา. (ไทย) ๒๙/๘๖๕/๔๑๘.

๑๑๔

“ดกรภกษท�งหลาย เพราะตถาคตอบตข�นกตาม ไมอบตข�นกตามธาต(หลก) น�น คอความต�งอยตามธรรมดากคงต�งอยอยางน�นเอง ตถาคตตรสร บรรลธาตน�นวา สงขารท�งปวงไมเท$ยงสงขารท�งปวงเปนทกข ธรรมท�งปวงเปนอนตตาคร�นแลวจงบอกแสดงบญญต แตงต�ง เปดเผย จาแนก ทาใหเขาใจงาย”๔๔

จะเหนวา หลกความจรงตามคาสอนของพระพทธศาสนาไดแสดงเหนวา ส$งท�งหลายท�งปวง ไมวาจะเปนคน สตว หรอส$ งของ เปนรปธรรมหรอนามธรรม เปนเร$ องวตถหรอจตใจ ท�งชวตและโลกธรรมชาตท$แวดลอมตวมนษยอยกตาม สรรพส$งดงกลาวลวนเปนไปตามธรรมดา แหงเหตปจจยเปนเร$องของปจจยสมพนธ ธรรมดาของธรรมชาตท$วาน� มองดวยสายตาของมนษย เรยกวา กฎธรรมชาต เรยกในภาษาบาลวา นยาม แปลวา กาหนดท$แนนอน แนวทางท$แนนอน หรอความเปนไปอนมระเบยบแนนอน เพราะปรากฏใหเหนวาเม$อมเหตปจจยอยางน�นๆ แลวกจะมความเปนอยางน�นๆ แนนอน

จากการนยามดงกลาว สามารถอธบายขยายตามหลกของนยาม ตามลกษณะเฉพาะของสรรพส$งในธรรมชาตวา เปนไปตามเหตปจจย และปรากฏการณตางๆ น�น มความเก$ยวโยงกน ตามมตของความสมพนธในแตละดาน โดยแบงนยามออกเปน ๕ อยาง เรยกวา นยาม ๕๔๕ ดงน�

๑. อตนยาม คอ กฎท$แสดงความเปนไปของปรากฏการณฝายวตถ ความเปล$ยนแปลงของโลกกายภาพ และสภาวะแวดลอมตางๆ ความผนแปรของส$ งท$เน$องดวยความรอน หรออณหภม เชน เร$ อง ลม ฟา อากาศ๔๖ แตเม$อพจารณาถงมนษยตามองคประกอบของรางกาย (รปธรรม) อนเปนสวนทางกายภาพน�น มองคประกอบท$เทาเทยมกบโลกกายภาพ คอ ประกอบดวย ปฐวธาต (ธาตดน) อาโปธาต (ธาตน� า) วาโยธาต (ธาตลม) เตโชธาต (ธาตไฟ) ธาตเหลาน� รวมเรยกวา มหาภตรป หมายถง ลกษณะของส$งท$เปนกายภาพ เปนโครงสรางของส$งตางๆ ท$เปนวตถรป มสณฐานไมแนนอน เปนการรวมตวตามองคประกอบพ�นฐาน คอ ธาต ซ$ งเปนส$งท$ดารงตวมนเองอยตามกระบวนการแหงเหตปจจย อยในฐานะเปนสงขตธรรม อนเปนผลรวมช$วขณะมการเกดดบเปล$ยนแปลงตดตอกน และเปนกระบวนการตามธรรมชาต ธาตพ�นฐานดงกลาว ไดแสดงตวใน

๔๔อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๕๗๖/๓๒๒. ๔๕ท.อ.(ไทย) ๒/๓๔. ๔๖พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพคร� งท$ ๑๕,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๑๕๒.

๑๑๕

ฐานะองคประกอบสวนหน$ งของรปกายมนษยกบโลกกายภาพวา เปนส$งท$มอยเชนน�นเองตามกฎของธรรมชาต

๒. พชนยาม คอ กฎธรรมชาตเก$ยวกบการสบพนธ รวมท�งพนธกรรม เชน หวานพชเชนไร กยอมไดรบผลเชนน�น๔๗ ถอเปนกฎเกณฑทางธรรมชาตในชวมณฑลของพชและสตว ตลอดจนส$งมชวตเลกๆ ท�งมวล นยามน�นบต�งแตลกษณะทางพนธกรรม ดลยภาพทางชวภาพของสตวและพช ซ$ งเปนปจจยเก�อหนนตอการดารงชวตของกนและกน ตามระบบความสมพนธ ทางนเวศ มนษยในสถานะท$เปนไปตามพชนยามน� เชนกนกบส$งมชวตท$ตกอยภายใตกฎพชนยาม นบต�งแตเร$อง “การกาเนดของมนษยและสตว” มพระพทธพจนในมหาสหนาทสตร แสดงไววา

กาเนด ๔ เหลาน� แล ๔ ประการเปนไฉน คอ (๑) อณฑชะกาเนด (๒) ชลาพชะกาเนด (๓) สงเสทชะกาเนด (๔) โอปปาตกะกาเนด กอณฑชะกาเนดเปนไฉน สตวท�งหลายเหลาน�นใด ชาแรกเปลอกแหงฟองไขเกด น� เราเรยกวา อณฑชะกาเนด ชลาพชะกาเนดเปนไฉน สตวท�งหลายเหลาใดชาแรกลาไส (มดลก) เกดน� เราเรยกวา ชลาพชะกาเนด สงเสทชะกาเนดเปนไฉนสตวท�งหลายเหลาใดเกดในปลาเนา ในขนมบด ในเถาไคล น� เรยกวา สงเสทชะกาเนด โอปปาตกะกาเนดเปนไฉน เทวดา สตวนรก มนษยบางจาพวก และพวกเปรต อสรกาย น� เรยกวา โอปปาตกะกาเนด๔๘

กฎของพชนยาม นอกจากจะอธบายถงความสบทอดพนธกรรมของพช เม$อพจารณาถงหลกพชนยาม จะเหนวาเปนกฏธรรมชาตท$ครอบคลมต�งแตพชและสตว โดยเฉพาะพระพทธพจนท$ทรงแสดงถงสตวโลก ตามการกาเนดของสตวเหลาน�น เม$อกลาวตามกาเนดแลว มนษยกมไดมาจากแหลงกาเนดท$สงกวาบรรดาสตวท$วไป แตกลบอยในฐานะเดยวกบสตวอ$น เชน สตวเล� ยงลกดวยนม ท$กาเนดโดยอาศยครรภ (มดลก) เหมอนกบมนษย

จะเหนวา กฎดงกลาวน� ไดแสดงถงกระบวนการแหงการกาเนด ตามววฒนาการของการสบเผาพนธมนษย มนษยในฐานะเปนสตวโลกสายพนธหน$ งท$กาเนดโดยอาศยครรภมารดา มการเจรญเตบโตตามกระบวนแหงเหตปจจยท$เก�อหนน ดงปรากฏในมหาตณหาสงขยสตร แสดงปจจย ๓ ประการ คอ ๑) บดามารดาอยรวมกน ๒) มารดามประจาเดอน ๓) สตวถอปฏสนธในครรภ(มปฏสนธวญญาณอบตข�นในครรภ) ดงขอความในอนทกสตร ไดกลาวถงการถอกาเนด โดยแสดงลาดบข�นของการเจรญเตบโตตามววฒนาการของมนษยในครรภมารดาวา “รปน� เปนกลละกอน จากกลละเปนอพพทะ จากอพพทะเกดเปนเปส จากเปสเกดใน ฆนะ จากฆนะเกดเปนปญจสาขา

๔๗พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, อางแลว, หนา ๑๕๒. ๔๘ม.ม.(ไทย) ๑๒/๑๖๙/๑๐๑–๑๐๒.

๑๑๖

ตอจากน�นมผม ขน และเลบ เกดข�น มารดาของสตวในครรภ บรโภคขาว น� า โภชนหารอยางใด สตวผอยในครรภมารดา กยงอตภาพใหเปนไปดวยอาหารอยางน�นในครรภ”๔๙

๔. จตตนยาม คอ กฎธรรมชาตเก$ยวกบการทางานของจตใจ หรอกระบวนการรบร เชน การรบรของจตผานกระบวนของประสาทสมผส การทางานของจตในการเสวยอารมณตางๆ ความรสกนกคด การเกบความทรงจา น$นคอ ธรรมชาตของจต (การรบร) และเจตสก(อารมณ)ในกระบวนการแหงเหตปจจยตามนยามของจต๕๐

จะเหนวา กฎจตตนยาม เม$อใชอธบายลกษณะของมนษยและสตวโลก ตามลกษณะขององคประกอบแหงขนธ ๕ โดยเฉพาะสวนท$เปนนามธรรม เชน สตวบางชนดอาจมองคประกอบครบท�ง ๕ สวน คอ มรปกาย (รปขนธ) ความรสก (เวทนาขนธ) ความสามารถจดจา (สญญาขนธ) การไตรตรองดวยปญญาและเหตผล (สงขารขนธ) และมสภาวะการรบรหรอจต (วญญาณขนธ) เปนตน แตสตวบางเผาพนธ อาจมองคประกอบเหลาน� ไมสมบรณ เชน อสญญสตว ซ$ งไมมสญญา๕๑ และในสวนของการใชปญญาพจารณา โดยเฉพาะเร$องท$จะนาพาตนเองพนจากความทกข แมวาจะมสญชาตญาณในชวตของสตว คอ มความรสกรกชวต ตองการความสข และไมตองการประสบกบความทกข เชนเดยวกนไมวามนษย หรอสตว๕๒ ท�งหมดน� ลวนมาจากกเลส ดงมพระพทธพจนวา...

“เรายอมไมพจารณาเหนหมสตวอ$นแมเพยงหมหน$ ง ซ$ งวจตรเหมอนอยางสตวดรจฉานท�งหลายน� เลยคนคดดวยจตน$นแหละ จตน$นแหละวจตรกวาสตวดรจฉานแมเหลาน�น เพราะเหตน�นเธอท�งหลายพงพจารณาจตของตนเนองๆ วา จตน� เศราหมอง สตวท�งหลายยอมบรสทธ เพราะจตผองแผว”๕๓

สรปความไดวา สภาวะจต ตามหลกจตนยาม ไดแสดงถงจดรวมและความแตกตางของมนษยและสรรพสตวเผาพนธตางๆ น$นคอ มนษยและสรรพสตวท� งหมดในสงสารวฏ มความเก$ยวเน$องถงกน มการเปล$ยนสถานะจากมนษย อาจกลบกลายไปเปนสตวดรจฉาน หรอสตว

๔๙ส.ส. (ไทย) ๑๕/๘๐๓/๒๘๖. ๕๐พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพคร� งท$ ๑๕,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๑๕๓. ๕๑อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๐๙๗/๖๑๗. ๕๒ส. ม. (ไทย) ๑๙/๑๔๕๙/๓๕๔ ๕๓ส.ขนธ. (ไทย) ๑๗/๒๕๙/๑๔๒.

๑๑๗

ประเภทอ$น เชน เปรต อสรกาย สตวนรก หรอสตวท$มจตใจสงอยาง เทพ เปนตน๕๔ การมองเชนน�จะทาใหเขาใจวา มนษยและสตวมธรรมชาตของความเปนไปอยางเดยวกน แตจะแตกตางออกไปตามพฒนาการทางจต ซ$ งจะเปนสวนสาคญในการกาหนดภพภมของแตละภพภม ใหมความแตกตางกนไป ตามศกยภาพของการชาระจตท$บรสทธ

๔. กรรมนยาม เปนกฎธรรมชาตเก$ยวกบการกระทา และเปนกระบวนการใหผลซ$ งกระบวนการดงกลาวน� เก$ยวโยงกบเจตจานง ความคดปรงแตงท�งฝายดและช$ว อนจะนามาเปนผล ท�งท$เปนคณประโยชนและโทษทณฑ๕๕ กฎแหงกรรมในฐานะเปนนยามตามธรรมชาตในขอน� ครอบคลมท�งพฤตกรรมของมนษย และสตวโลกท�งหลาย ดงพทธพจนในจฬกมมวภงคสตร ไดแสดงถงสตวโลกท�งหลายน�นวา สตวท�งหลายมกรรมเปนของตน เปนทายาทแหงกรรม มกรรมเปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนท$พ$ งอาศย กรรมยอมจาแนกสตวใหเลวและประณตได๕๖ ความเปนไปของสตวท�งหลาย จะองอยกบกฎของกรรมนยาม ในฐานะกฎกาหนดความเปนไปของสตวท�งหลาย ผของอยในวฏฏสงสาร มพระพทธพจนรบรองวา...

“ไมใชเราแตผเดยวเทาน� นท$มกรรมเปนของตน เปนทายาทแหงกรรม มกรรมเปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนท$พ$ง จกทากรรมใด ดกตาม ช$วกตาม เราจกเปนผรบผลของกรรมน�น โดยท$แทสตวท�งปวงบรรดาท$มการมา การไป การจต การอบต ลวนมกรรมเปนของตน เปนทายาทแหงกรรม มกรรมเปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนท$พง จกทากรรมใดดกตาม ช$วกตาม จกเปนผรบผลของกรรมน�น”๕๗

ดงน�น มนษยและสรรพสตวจงอยในฐานะเปนเพ$อนรวมชะตากรรม กฎแหงกรรมจงเปรยบเสมอนเคร$องควบคมสรรพส$งท$เปนไปในโลก ดงพทธพจนวา “กมมนา วตตต โลโก แปลวา สตวโลกยอมเปนไปตามกรรม หรอเปนไปเพราะกรรม”๕๘ และสงผลเปนวบากกรรม แมวามนษยและสตวโลก จะมบรรทดฐานทางศลธรรมตางจากสตวโลกอ$นๆ แตแบบแผนทางศลธรรมในพระพทธศาสนา มลกษณะเปนกฎความสมพนธตามธรรมชาต คอ การกระทาทางกาย วาจา ทางใจ

๕๔ส.น. (ไทย) ๑๖/๖๖๔/๒๙๙, ส.ม. ๑๙/๑๗๕๗/๔๕๗. ๕๕พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพคร� งท$ ๑๕,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๑๕๓. ๕๖ม.อ. (ไทย) ๑๔/๕๙๖/๓๒๙. ๕๗อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๕๗/๗๔. ๕๘ม.ม. (ไทย) ๑๓/๗๐๗/๔๘๙.

๑๑๘

ตองไมเบยดเบยนตนเองและผอ$น ไมวามนษย สตว หรอแมกระท$งกบโลกธรรมชาต ส$งแวดลอมตางๆ ดงเชน การประกอบประเพณลอยกระทง ซ$ งอาศยความกตญ\กตเวทเปนท$ต�งแลว เกดกระทาการบชาข�น เพ$อตอบแทนคณของพระแมคงคา ตามความเช$อในคตพราหมณ และบชารอยพระพทธบาท เพ$อราลกถงพระพทธเจา กตองไมกระทาดวยการไมทาลายสภาพแวดลอมใหเส$อมเสย

๕. ธรรมนยาม คอกฎธรรมชาตเก$ยวกบความสมพนธเปนเหตเปนผลกนของสรรพส$ง ความเปนไปตามธรรมดา หรอธรรมชาตของคน สตว และส$งของ รวมไปถงความเปนกฎธรรมชาต ฉะน�น มนษย สตว และสรรพส$งตามธรรมชาต ตามนยามของพระพทธศาสนาน�นตกอยภายใตนยามตาม “กฎธรรมชาต” กฎน�ครอบคลมความสมพนธทกสวนท�งจกวาล ตามกฎท�ง ๕ สามารถสรปความไดวา หลกธรรมนยาม ถอวาเปนนยามรวม หรอนยามสากล ของส$งท$ปรากฏในนยามท�ง ๔ ท$กลาวมา เชน สามญญลกษณะ ไดแก ความไมเท$ยง เปนทกข และอนตตภาวะ รวมเปนนยามของสรรพส$งท�งมวล๕๙

สรปความไดวา คณคาของการอนรกษส$ งแวดลอมในประเพณลอยกระทงในสงคม เปรยบเสมอนดงชวตของมนษย คอเปนส$งมชวตมการเกดข� นต�งอย และเส$อมสลายไปในท$สด ฉะน�น การท$จะอนรกษหรอไมน�นกข�นอยท$จตสานกของคนในชาต หรอในสงคมน�นๆ ไดมองเหนถงคณคาของมนแลวเกดการอนรกษสบสานเพ$อเปนมรดกทางวฒนธรรมของชาต มเชนน�นจะเปนธรรมชาต และสรรพส$งท$อยบนหลกความจรงท$วา

๑. สรรพส$งไมไดอยในอานาจของใครๆ และไมมใครท$จะเปนเจาของ หรออางไดวาเปนของของตนไดอยางแทจรง สวนหน$ งของสรรพส$ง คอ สงขตธรรม ท$ผนแปรไปตามเหตปจจย สวนอสงขตธรรม มสถานะท$เสถยรไมองอาศยส$งอ$นๆ

๒. สวนท$เปนสงขตธรรมไมใชส$งท$มอยอยางแทจรง แตเปนไปตามกฏธรรมชาตท$มการเกดข�น เปล$ยนแปลง และแตกสลาย เพราะเหตส$งตางๆ น�นเกดข�นเพราะอาศยเหตปจจย แมวาจะเปนมนษย หรอสตวกตาม ถอเปนองครวมขององคประกอบตางๆ ไดแก ธาต อายตนะ อกสวนหน$งเปน อสงขตธรรม คอ ส$งเดยวท$เราสมารถยนยนไดวามอยจรง เพราะไมมการเกดข�น ไมมการเปล$ยนแปลง และไมแตกสลาย

๓. สรรพส$ ง ลวนแตดาเนนไปตามกฎของนยามตามธรรมชาต ส$ งท$อยในเง$อนไขเดยวกนยอมกอใหเกดผลเชนเดยวกน ไมวาจะเปนกฎอตนยาม พชนยาม จตนยาม กรรมนยาม และ

๕๙พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพคร� งท$ ๑๕,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๑๕๓.

๑๑๙

ธรรมนยาม อาจกลาวไดวาเปน กระบวนการท$โยงใยในปฏสมพนธของกนและกน ระหวางมนษยกบเพ$อนมนษย มนษยกบสตวโลกท�งหลาย และมนษยกบโลกธรรมชาต ท�งหมดจงดาเนนไปตามครรลองแหงธรรม

๔. เน$องจากสรรพส$งเปนอนตตา การรบรตามความจรงและไมไปหลงผดยดส$งใดๆ วาเปนตวตนหรอส$งท$เน$องดวยตน ถอเปนความสมพนธของการดารงอย ท$สอดคลองกบเหตปจจยตามระบบของธรรมชาต โดยปราศจากสตว ชวะ หรออตตา

๕. การรวมตวของเหตปจจยตามนยามของแตละสวน คอ การกาหนดทศทางของจกรวาล และความเปนไปอยางเหมาะสมของแตละนยาม โดยมความเช$อมโยงกบอกนยามหน$ง การท$นยามหน$งมผลกระทบตออกนยามหน$ง อาจทาใหเกดความหนเหของทศทางในระบบจกรวาลได ผลท$เกดข�นใหมน� กจะมผลสบเน$องเปนลกโซตอไป

๔.๖ คณคาของการอนรกษวฒนธรรมประเพณ

หลกธรรมและประเพณถอเปนมรดกทางวฒนธรรมท$ล �าคา หากเปรยบดวยคณคาคงหาท$สดมได เพราะเปนวถชวต การดารงตนของคนในสงคม วดคณคากนดวยหลกทรพยอยางเดยวไมได ตองวดกนท$องคประกอบหลายดาน คณภาพชวตท$สมบรณจะตองต�งอยบนรากฐานของคณธรรมจรยธรรม ตลอดถงประเพณปฏบตท$สวยงามและเปนระเบยบ ประเพณจงเปนเคร$องช� วดคณคาของคน โดยมธรรมเปนเคร$องช� นาพระพทธศาสนาเขาสวถชวตของคนไทย พรอมๆ กบขนบธรรมเนยมประเพณปฏบต จนกลมกลนเปนเน�อเดยวกน ในสงคมอยางแยกไมออก ประเพณ มเพ$อใหคนไดปฏบต อยางพรอมเพรยงเกดความสามคค สวนหลกธรรมเปนคาสอนและเปนแบบแผนใหประเพณดาเนนไปอยางเหมาะสม ประเพณจงแยกไมออกจากหลกศลธรรม ดงน�

๑. จารตประเพณ หรอกฎศลธรรม หมายถง ส$ งซ$ งสงคมใดสงคมหน$ งยดถอและปฏบตสบกนมาอยางตอเน$องและม$นคง เปนเร$องของความผดถก มเร$องของศลธรรมเขามารวมอยดวยเสมอ ดงน�น สมาชกในสงคมตองทาตาม หากผใดฝาฝนถอวา เปนความผด หรอความเปนช$ว จะตองถกตาหนหรอไดรบการลงโทษจากคนในสงคมน�น เชน ลกหลานตองเล� ยงดพอแมเม$อทานแกเฒา ถาใครไมเล� ยงดถอวาเปนคนเนรคณหรอลกอกตญ\ ซ$ งมความตรงกนขามกบความกตญ\ตามท$ผวจยไดกลาวมาแลวในบทท$ผานมา โดยไดกลาวถงลกษณะของคนท$มความกตญ\รคณ

อยางไรกตาม หลกจารตประเพณของแตละสงคมน�นยอมไมเหมอนกน เพราะมคานยมท$ยดถอตางกน การนาเอาจารตประเพณของตนไปเปรยบเทยบกบของคนอ$นแลวตดสนวา จารต

๑๒๐

วฒนธรรมประเพณดหรอเลวกวาของตน ยอมเปนส$งท$ไมถกตอง และไมควรกระทาเพราะสภาพของสงคม ส$งแวดลอมตลอดจนความเช$อของแตละสงคมน�นยอมแตกตางกนไป

๒. ขนบประเพณ หรอสถาบน หมายถง ระเบยบแบบแผนท$สงคมไดกาหนดไวแลวปฏบตสบตอกนมา ท�งโดยทางตรงและทางออม ทางตรง คอประเพณท$มการกาหนดเปนระเบยบแบบแผนในการปฏบตอยางชดแจงวาบคคลตองปฏบตอยางไร เชน สถาบนโรงเรยน มโรงเรยน มผสอน มผเรยน มระเบยบการรบสมคร การเขาเรยน การสอบไล เปนตน ทางออม คอประเพณท$รกนโดยท$วๆ ไป โดยไมไดวางระเบยบไวแนนอน แตปฏบตไปตามคาบอกเลา หรอตวอยางจากท$ผใหญหรอบคคลในสงคมปฏบตกน เชน ประเพณเก$ยวกบการเกด การตาย การแตงงาน ซ$ งเปนประเพณเก$ยวกบวถชวต และประเพณเก$ยวกบเทศกาล ตรษ สารท การข�นบานใหม เปนตน

๓. ธรรมเนยมประเพณ หมายถง ประเพณเก$ยวกบเร$องธรรมดาสามญท$ทกคนควรทา ไมมระเบยบแบบแผนเหมอนขนบประเพณ หรอมความผดถกเหมอนจารตประเพณ เปนแนวทางในการปฏบตท$ทกคนปฏบตกนท$วไปจนเกดความเคยชน และไมรสกเปนภาระหนาท$ เพราะเปนส$งท$มมานานและใชกนอยางแพรหลาย สวนมากเปนมารยาทในดานตางๆ เชน การแตงกาย การพด การรบประทานอาหาร การเปนแขกไปเย$ยมผอ$น ธรรมเนยมประเพณเปนเร$ องท$ทกคนควรทา แมมผฝาฝนหรอทาผดกไมถอวาเปนเร$องสาคญ แตอาจถกตาหนวาเปนคนไมไดรบการศกษา หรอเปนคนไมมมารยาท ไมรจกกาลเทศะ

๔. วฒนธรรมประเพณพEนบาน การศกษาคนควาแหลงท$มาของตวตนในชมชนน�น ดวยเหตน� วฒนธรรมพ�นบานถอเปนเร$องสาคญ เพราะจะเปนหลกฐานสาคญสาหรบใหอนชนรนหลงไดศกษาถงแหลงอารยธรรมท$ควรแกการอนรกษ และปฏบตตอกนสบมา ซ$ งประกอบดวย

(๑) ประเพณย�เปง

ประเพณย$เปง เปนประเพณลอยกระทงตามประเพณลานนาท$จดทาข�นในวนเพญเดอน ๒ ของชาวลานนา ย$เปง เปนภาษาคาเมองในภาคเหนอ คาวา “ย$” แปลวา สอง และคาวา “เปง” ตรงกบคาวา “เพญ” หรอพระจนทรเตมดวง ซ$ งชาวไทยในภาคเหนอจะนบเดอนทางจนทรคตเรวกวาไทยภาคกลาง ๒ เดอน ทาให เดอนสบสองของไทยภาคกลาง ตรงกบเดอนย$ หรอเดอน ๒ ของไทยลานนา ประเพณย$เปงจะเร$มต�งแต วนข�น ๑๓ ค$า ซ$ งถอวาเปน “วนดา” หรอเปน วนจายของเตรยมไปทาบญเล�ยงพระท$วด คร� นถงวนข�น ๑๔ ค$า พออยแมอยและผมจตศรทธาจะพากนไปถอศล ฟงธรรม และทาบญเล�ยงพระท$วดมการทากระทงขนาดใหญต�งไวท$ลานวด ในกระทง

๑๒๑

น�นจะใสของกนของใช ใครจะเอาของมารวมสมทบดวยกไดเพ$อเปนทานแกคนยากจน คร� นถงวนข�น ๑๕ ค$า จงนากระทงใหญท$วด และกระทงเลกๆ ของสวนตวไปลอยในลาน�า๖๐

(๒) ประเพณลอยกระทง

ประเพณลอยกระทง ตรงกบวนเพญ (วนข�น ๑๕ ค$า) เดอน ๑๒ (ตามปฏทนทางจนทรคต) ประมาณเดอนพฤศจกายน ประเพณน�กาหนดข�นเพ$อเปนการสะเดาะเคราะห และขอขมาตอแมพระคงคา บางหลกฐานเช$อวาเปนการบชารอยพระพทธบาทท$รมฝ$งแมน� านมทามหานท และบางหลกฐานกวาเปนการบชาพระอปคตอรหนตหรอพระมหาสาวก สาหรบประเทศไทยประเพณลอยกระทงไดกาหนดจดในทกพ�นท$ท$วประเทศ โดยเฉพาะอยางย$งบรเวณท$ตดกบแมน� า ลาคลอง หรอ แหลงน� าตางๆ ซ$ งแตละพ�นท$กจะมเอกลกษณท$นาสนใจแตกตางกนไป๖๑ โดยประเพณลอยกระทง มไดมแตในประเทศไทยเทาน�น ในประเทศจน อนเดย กมพชา ลาว และพมากมการลอยกระทงคลายๆ กบเมองไทย จะตางกนบางในสวนของรายละเอยด พธกรรม และความเช$อในแตละทองถ$น แมแตในบานเราเอง การลอยกระทงกมาจากความเช$อท$หลากหลายเชนกน ดงไดกลาวแลวขางตนเก$ยวกบความเช$อ

สรปวา คณคาของการอนรกษวฒนธรรมประเพณ ท$เราไดสบทอดปฏบตกนมาต�งแตอดตจนปจจบน ลวนเปนการจรรโลงใหสงคมเปนสงคมท$นาอย เปนสงคมท$มระเบยบมวนย และมหลกปฏบตตนตอกนอยางเอ�ออาทร ความสามคครกใคร ปรองดองกนของคนในชาต ในเม$อทกคนไดมองเหนคณคา และความสาคญของวฒนธรรมประเพณตางๆ ท$ประชาชนไดปฏบตกนมาจนเปนธรรมเนยมท$ทกคนยอมรบ และเหนวาเปนความดควรแกการรกษาไวน�น เทากบวาไดทกคนไดแสดงถงคณคาใหนานาอารยประเทศท$ไดมาพบเหน เกดความศรทธาและตองการท$มาศกษาคณคาของประเพณดๆ ไปประยกตใชในชวตประจาวนได โดยเฉพาะการมาเท$ยวเปนคร� งคราวน�นกไดเพ$มมลคาท�งในแงของทรพยสนของประชาชน พรอมท�งมรายไดและประเทศชาตเจรญตามดวย

๖๐ประเพณย�เปง, http://guru.sanook.com/libra, เขาถงขอมลเม$อ ๖ มถนายน ๒๕๕๓. ๖๑พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย, (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา,

๒๕๑๔), หนา ๓๗.

๑๒๒

๔.๗ สรปวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงในสงคมไทย

คณคาของประเพณลอยกระทง ท$ไดสบทอดปฏบตกนมาจากคนรนหน$งมาสคนอกรนหน$ งลวนมความสมพนธเก$ยวของกบวถชวตของประชาชนในสงคมไทยต�งแตอดตจนกระท$งปจจบน และมการสบทอดปฏบตตอกนจนกลายเปนรปแบบของสงคม ท$ทกองคกรตางๆ ในสงคมไทยเม$อคราวถงวนลอยกระทงในแตละป กจะรวมกนจดสถานท$เพ$อบชาในวนเพญข�น ๑๕ ค$า เดอน ๑๒ ตามปฏทนทางจนทรคตประมาณเดอนพฤศจกายนของทกป โดยประเพณ- ลอยกระทงน� ถกกาหนดข�นเพ$อเปนการสะเดาะเคราะหและขอขมาตอแมพระคงคา โดยมคตความเช$อตามหลกฐานท$วา เปนการบชารอยพระพทธบาท ซ$ งทรงประดษฐานไวท$รมฝ$งแมน� านมทา-มหานท และบางหลกฐานกวาเปนการบชาพระอปคตอรหนต หรอพระมหาสาวก

สาหรบประเทศไทยประเพณลอยกระทง ไดกาหนดจดในทกพ�นท$ท$วประเทศ โดยเฉพาะอยางย$งบรเวณท$ตดกบแมน�า ลาคลอง หรอ แหลงน�าตางๆ ซ$ งแตละพ�นท$กจะมเอกลกษณท$นาสนใจแตกตางกนไป การจดประเพณลอยกระทงในปจจบน มวตถประสงคหลายอยาง เชน เพ$อเผยแพรประชาสมพนธและสงเสรมใหเกดการมสวนรวมในการอนรกษและฟ� นฟประเพณอนดงามของไทย โดยเฉพาะประเพณลอยกระทง ของแตละทองถ$น ไวสบทอดตอไป สงเสรมใหงานประเพณลอยกระทงเปนสนคาทางการทองเท$ยว โดยสามารถนาเสนอในรายการนาเท$ยวเปนประจาทกป ในอนาคตอยางย $งยนเพ$อเพ$มศกยภาพการทองเท$ยวและรายไดจากนกทองเท$ยวท�งในและตางประเทศ เพ$อกระตนใหเกดกระแสการเดนทางทองเท$ยวของนกทองเท$ยวชาวไทย และ ชาวตางประเทศในชวงเทศกาลประเพณลอยกระทง งานลอยกระทงเปนประเพณท$เดน และ สรางความสงางามใหกบทองถ$นและชมชน เชน ประเพณลอยกระทงเผาเทยน เลนไฟ จงหวดสโขทย ประเพณย$เปง จงหวดเชยงใหม ประเพณลอยกระทงตามประทป จงหวดพระนครศรอยธยา ประเพณลอยกระทงสายไหลประทปพนดวง ชงถวยพระราชทาน จงหวดตาก รปแบบการจดงานของแตละพ�นท$จะแตกตางกน โดยรวมแลวกอยท$การสารวจพ�นท$และศกษาขอมลการจดงาน ถาหนวยราชการจดกตองจดทาโครงการเสนอขออนมตแตงต�งคณะกรรมการดาเนนงานฝายตางๆ การพจารณาเน�องานโครงการของผรบจางเหมาเขาเสนอแนวคดและการดาเนนงานประสานงานและจดประชมระหวางหนวยงาน สรปผลการเตรยมงาน และแกไขปญหาท$เปนขอบกพรอง เพ$อความพรอมในการจดงานประชาสมพนธการจดงานท�งในและตางประเทศ พรอมจดทาเวปไซตลอยกระทงข� นโดยเฉพาะและแถลงขาวการจดงานเปนระยะๆ ดาเนนการทางานตามแผนงาน โดยการกากบผรบจางเหมาจดทาโครงการและประเมนโครงการ กระบวนการเหลาน� เปนกจกรรมเบ�องตนสาหรบการจดมหกรรมประเพณลอยกระทง การลอยกระทงเปนประเพณท$สบทอดมาอยาง

๑๒๓

ชานาน มพ�นฐานและท$มาจากพระพทธศาสนา และศาสนาพราหมณ มหลกธรรมท$เก$ยวของกคอ หลกความสามคค และหลกของความกตญ\กตเวท โดยเปาหมายหลกของการลอยกระทง คอ

๑. การลอยกระทงในเมองไทย คอ เกดจากตานานท$มมาต�งแตคร� งสโขทย เรยกวา การลอยพระประทป หรอ ลอยโคมเปนงานนกขตฤกษร$ นเรงของประชาชนท$วไป “ตอมา นางนพมาศหรอทาวศรจฬาลกษณสนมเอกของพระรวง ไดคดประดษฐดดแปลงเปนรปกระทงดอกบวแทนการลอยโคม การลอยกระทงหรอลอยโคมในสมย นางนพมาศ กระทาเพ$อเปนการสกการะรอยพระพทธบาทท$แมน� านมมทานท ซ$ งเปนแมน� าสายหน$ งอยในแควนทกขณาบถของประเทศอนเดย ปจจบนเรยกวา แมน� าเนรพททา”๖๒ เปนประเพณและเปนความเช$อทางดานพทธศาสนาเพ$อบชาคณของพระพทธเจา ในรปแบบของอามสบชา

๒. การลอยกระทงเพ$อบชาคณ มาจากคตความเช$อท$วารอยพระพทธบาทของพระพทธเจา ท$ประทบไวและปรากฏอย ณ รมฝ$งแมน� านมมทานท มความเปนมาเก$ยวของกบพทธประวต คอ คร� งหน$ งพญานาคทลอาราธนาพระสมมาสมพทธเจา ใหเสดจไปแสดงธรรมโปรดในนาคพภพ เม$อพระองคจะเสดจกลบพญานาคทลขออนสาวรยไวกราบไหวบชาพระพทธองค จงทรงประดษฐานรอยพระพทธบาทไวท$หาดทราย รมฝ$งแมน� านมมทานท เพ$อใหบรรดานาคท�งหลายไดสกการะ บชาการลอยกระทงท$มความเปนมาเก$ยวของกบพทธประวต ยงมอก ๒ เร$อง คอ (๑) การลอยกระทงเพ$อบชาพระจฬามณบนสวรรค (๒) การลอยกระทงเพ$อตอนรบพระพทธองคในวนท$เสดจกลบจากเทวโลก๖๓

๓. การลอยกระทงเพ$อบชาพระจฬามณ มท$มาวาเม$อคร� งท$เจาชายสทธตถะ เสดจออกจากพระนครกบลพสดในเวลากลางคนดวยมากณฐกะ พรอมนายฉนทะมหาดเลกผตามเสดจ คร� นรงอรณกถงฝ$งแมน� าอโนมานท เจาชายทรงขบมากณฐกะกระโจนขามแมน� าไปโดยสวสดเม$อทรงทราบวา “พนเขตกรงกบลพสดแลว เจาชายสทธตถะจงเสดจลงประทบเหนอหาดทรายขาวสะอาด ตรสใหนายฉนทะนาเคร$องประดบและมากณฐกะกลบพระนคร ทรงต�งพระทยปรารภจะบรรพชาโดยเปลงวาจา “สาธ โข ปพพชชา” แลว จงทรงจบพระเมาลดวยพระหตถซาย พระหตถขวาทรงพระขรรคตดพระเมาล แลวโยนข� นไปบนอากาศ พระอนทรไดนาผอบทองมารองรบ พระเมาลไว และนาไปบรรจยงพระจฬามณเจดยสถานในเทวโลกพระจฬามณตามปกตมเทวดาเหาะมาบชาเปนประจาแมพระศรอรยเมตไตรยเทวโพธสตวซ$ งในอนาคต จะมาจตบนโลกและตรส

๖๒ธนากจ (นามแฝง), ประเพณพธมงคล และวนสาคญของไทย, พมพคร� งท$ ๔, (กรงเทพมหานคร :

ชมรมเดก, ๒๕๔๓), หนา ๕. ๖๓ธนากจ (นามแฝง), ธนากจ (นามแฝง), อางแลว, หนา ๑๐.

๑๒๔

รเปนพระพทธเจาพระองคหน$งกยงเสดจมาไหว การลอยกระทงเพ$อบชาพระจฬามณ จงถอเปนการไหวบชาพระศรอรยไตรยดวย”๖๔

๔. การลอยกระทง เกดจากคตความเช$อท$วา “เพ$อตอนรบพระพทธเจาเสดจกลบจากเทวโลกเม$อเจาชายสทธตถะเสดจออกบวช จนไดบรรลธรรมเปนพระสมมาสมพทธเจาแลว หลงจากเผยพระธรรมคาส$งสอนแกสาธชนโดยท$วไปไดระยะหน$ ง จงเสดจไปจาพรรษาอยบนสวรรคช�นดาวดงส เพ$อทรงเทศนาธรรมโปรดพระพทธมารดา คร� งจาพรรษาจนครบ ๓ เดอน พระองคจงเสดจกลบลงสโลกมนษย เม$อทาวสกกเทวราชทราบพทธประสงค จงเนรมตบนไดทพยข�น อนม บนไดทอง บนไดเงน และบนไดแกวทอดลงสประตเมองสงกสสนคร บนไดแกวน�นเปนท$ซ$ งพระผมพระภาคเจาเสดจลง บนไดทองเปนท$สาหรบเทพยดาท�งหลายตามสงเสดจ บนไดเงนสาหรบพรหมท�งหลายสงเสดจ ในการเสดจลงสโลกมนษยคร� งน� เหลาทวยเทพและประชาชนท�งหลาย ไดพรอมใจกนทา การสกการบชาดวยทพยบปผามาลย การลอยกระทงตามคตน� จงเปนการรบเสดจพระสมมาสมพทธเจาจากดาวดงสพภพ ซ$ งเปนตานานเดยวกนกบประเพณการตกบาตรเทโวรบเสดจพระพทธองคลงจากดาวดงส”๖๕

๕. การลอยกระทงเพ$อบชาพระอปคตต การลอยกระทงเพ$อบชาพระอปคตตน� เปนประเพณของชาวเหนอและชาวพมา พระอปคตตเปนพระอรหนตเถระหลงสมยพทธกาล โดยมตานานความเปนมาดงน� เม$อพระเจาอโศกมหาราช ทรงมพระราชศรทธาในพระพทธศาสนา ไดโปรดใหสรางพระสถปเจดยและพทธวหารข�นท$วชมพทวป มหาวหารท$มช$อเสยงมากท$สดคอ "อโศการาม" ซ$ งต�งอยในเขตแควนมคธ หลงจากท$สรางพระสถปเจดยถง ๘๔,๐๐๐ องคสาเรจแลว พระเจาอโศกทรงมพระราชประสงค จะนาพระบรมสารรกธาตของสมมาสมพทธเจาไปบรรจในพระสถปตางๆ และบรรจในพระมหาสถปองคใหญท$สรางข�นใหมมความสงประมาณคร$ งโยชน และประดบประดาดวยแกวตางๆ ประดษฐานอยรมฝ$งแมน� าคงคาในปาฎลบตร อกท�งตองการใหมการเฉลมฉลองย$งใหญเปนเวลา ๗ ป ๗ เดอน ๗ วน แตดวยเกรงวาพญามารจะมาทาลายพธฉลอง มเพยงพระอปคตตองคเด$ยวเทาน�นท$ไปจาศลอยในสะดอทะเลเพยงทานเดยว ท$จะสามารถปราบพญามารไดเม$อพระอปคตตปราบพญามารจนสานกตวหนมายดเอาพระรตนตรยเปนท$พ$งแลว พระอปคตตจงลงไปจาศลอยในสะดอทะเลตามเดมพระอปคตตน� ไทยเรยกวา พระบวเขม ชาวไทยเหนอ

๖๔พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย, (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา,

๒๕๑๔), หนา ๔๕. ๖๕พระยาอนมานราชธน, อางแลว, หนา ๕๐.

๑๒๕

หรอชาวอสานและชาวพมานบถอพระอปคตตมาก ชาวพมาไมวาจะมงานอะไรเปนตองนมนตมาเขาพธดวยเสมอไทยเราใชบชาในพธขอฝนหรอพธมงคล๖๖

จากเปาหมายหลกของการลอยกระทง กเพราะวาผคนในสงคมสามารถปฏบตถงหลกสามคคธรรมไดอยางจรงจงและเตมเป$ ยมได ตองมศรทธาความเช$อม$นตามหลกพระพทธศาสนาโดยศรทธาจะตองมปญญามาเปนเคร$องกากบดวยเสมอ เม$อคนมศรทธาท$มปญญาเปนเคร$องช� นาแลว จงจะเปนศรทธาท$ประกอบดวยเหตผล เชน เช$อวาสงคมจะไรปญหาหากทกคนลงมอปฏบตธรรมเหมอนๆ กน และศรทธา ความเช$อม$นแบงออกเปน ๔ ประเภท ประกอบดวย

๑. กมมสทธา เช$อกรรม ไดแก เช$อม$นวาทาดกไดรบผลด ทาช$วกตองรบผลช$ว ๒. วปากสทธา เช$อวบาก ไดแก เช$อม$นในผลของกรรม ผลของการกระทาน�นๆ เชน

เช$อม$นวาผลท$ดมาจากกรรมท$ด ผลท$ช$วกมาจากกรรมท$ช$ว เปนตน ๓. กมมสสกตาสทธา ไดแก ความเช$อม$นวาสตวมกรรมเปนของๆ ตน หมายความวา

ท�งเหต ท�งผล รวมลงท$คน เม$อคนทาเหต คอ กรรมด กผลตผลด กรรมและผลท$ดกรวมลงอยท$บคคล เม$อบคคลทากรรมท$ช$ว ผลตผลท$ช$ว เหตผลท$ช$วกรวมลงท$บคคล จงเรยกวา กมมสสกตา ความท$สตวมกรรมเปนของๆ ตน เช$อความท$สตวมกรรมเปนของๆ ตน

๔. ตถาคตโพธสทธา ไดแก ความเช$อม$นในความตรสรของพระพทธเจา คอ เช$อพระปญญาของพระองคม$นใจในพระองควาพระองคไดตรสรสจธรรมจรง๖๗

หลกธรรมในพทธศาสนาซ$ งเปนหลกธรรมท$ชวยสงเสรมใหเกดผลสาฤทธในการปฏบตตามหลกสามคคธรรมอยางเหมาะสมคอ กศลมล เปนตนตอแหงบญกศล ความดงามท�งมพฤตกรรม ท�งทางกาย วาจาและใจ ๓ ประการ คอ

๑. อโลภะ อารมณแหงความไมอยากได ๒. อโทสะ อารมณไมคดประทษราย ๓. อโมหะ อารมณความไมหลงผด๖๘

ความดท�งหลายลวนเกดจากรากเหงาท$ด ๓ อยาง มอยางใดกอยางหน$ง หรอ ๒ อยาง หรอท�ง ๓ อยางเปรยบเหมอนสคนธชาต คอ ของหอมนานาชนด เชน ดอกมะล พกล กหลาบ

๖๖ธนากจ (นามแฝง), ประเพณ พธมงคล และวนสาคญของไทย, พมพคร� งท$ ๔, (กรงเทพมหานคร :

ชมรมเดก, ๒๕๔๓), หนา ๕๕. ๖๗อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๘๒๒/๓๙๙. ๖๘ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๒๘/๑๖๓.

๑๒๖

บวหลวง เปนตน “ยอมเกดจากรากเหงาพชพนธท$ดน$นเอง เม$อกศลมลมอยแลว กศลธรรมอ$นๆ เชน การบรจาคทานเผ$อแผเจอจานเฉล$ยสขใหแกผอ$นดวยใหกาลงกายบาง กาลงความคดบาง กาลงทรพยบางท$ยงไมเกดกเกดข�น ท$เกดแลวกเจรญมากข�น”๖๙ หากมนษยไมยอมรบวามกรรมท�งดและไมดอยจรงแลว กจะเปนเหตแหงการแขงขนแยงชงเอาแตใจตน เหนแกตว ทาลายเบยดเบยนกนจนถงกอสงครามลางผลาญชวตกน ซ$ งการกระทาเชนน� พทธปรชญาเถรวาทถอวาเปนมจฉาทฏฐท$รายแรงมาก ฉะน�น พทธปรชญาเถรวาทจงสอนใหมวลมนษยใสใจในการประพฤตปฏบตตนเองใหดเสยกอน โดยมหลกอย ๖ ประการ เพ$อเปนเคร$องประกนความสงบสขท�งดานสวนตวและสงคมสวนรวม ไดแก

๑. ถาการกระทาช$วไมมผลจรงและโลกหนากไมมจรง ผท$ทาช$วแลวตายไป กไมได ไมเสย เทากบเสมอตว

๒. ถาการกระทาช$วมผลจรง และโลกหนามจรง ผท$ทาช$วแลวตายไป กมหวงไปทคต เทากบเสยหรอขาดทน

๓. แมการกระทาช$วไมมผลจรง และโลกหนาไมมจรง ผท$ทาช$วกยงเปนท$นนทาของคนท$วไปในโลกน� กยงเสยหรอขาดทนอยด

๔. ถาการกระทาดไมมผลจรง และโลกหนาไมมจรง ผท$ทาดแลวตายไปกไมได ไมเสย เทากบเสมอตว

๕. ถาการกระทาดมผลจรงและโลกหนามจรง ผท$ทาดแลวตายไป ยอมมหวงไปสคต เทากบไดหรอมกาไร

๖. แมการกระทาด ไมมผลจรงและโลกหนาไมมจรง ผท$ทาดกยงเปนท$สรรเสรญของคนท$วไปในโลกน� เทากบยงไดหรอยงมกาไรอย ๗๐

จากการศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงท$มตอสงคมไทย จงสรปไดวา ประเพณลอยกระทงน�นเปนการอนรกษส$งแวดลอม คอทกคนตองมสวนรวมท$จะตองชวยกนคดชวยกนทา โดยเฉพาะในเร�องของนEา ท$มผลประโยชนตอการดาเนนชวตประจาวนของมนษย และการหลอเล�ยงธรรมชาตใหมอยประเพณลอยกระทง จงแฝงไปดวยคณคาท$มอยในประเพณ จากการท$มความเช$อเร$องของการลอยประทป เพ$อการสะเดาะเคราะห หรอการปลอยบาป กกลบมาราลกถงคณพระรตนตรย ทาใหมหลกยดเหน$ยวจตใจ ทาใหมกาลงท$จะประพฤตตนทาในส$งท$ด ส$งท$สาคญ

๖๙มหามกฏราชวทยาลย, อธบายธรรมวภาค ปรจเฉทท� ๑, พมพคร� งท$ ๕, (กรงเทพมหานคร :โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๔๔-๔๕. ๗๐ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๐๓-๑๒๔/๘๐-๑๐๒.

๑๒๗

ท$จะร$ เร$ มใหเกดการอนรกษเกดข� นโดยตนน� นเปนเร$ องใหญ ซ$ งสวนนอยจะไมคอยมองเหนนอกจากมส$งเราทาใหเกดข�น เชน ประเพณน� เม$อมองเหนคาของส$งแวดลอมวา มประโยชนอยางไร แลวกจะเกดการหวงแหน เปนการแสดงออกท$บงบอกถงความกตญ\กตเวทตา ตอส$งแวดลอมท$ใหประโยชนตอตน อนเปนน� าบอซมท$เกดข�นในจตใจ ปลกจตสานกสบตอไปถง ความกตญ\ตอบพการชน ท$ทาคณประโยชนใหตนคดทาดตอบแทนตอไป

บทท� ๕

สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ

๕.๑ สรปผลการวจย

การวจยเร� อง “ศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทง” มวตถประสงค ๓ ประการ ไดแก (๑) ศกษาประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง (๒) ศกษาคณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนา และ (๓) วเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทย

การวจยคร2 งน2 เปนการศกษาเชงเอกสาร (Documentary Research) โดยศกษาขอมลจากพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และหนงสอเอกสารผลงานวจยท�เก�ยวของ แลวนามาวเคราะหสรปขอมลเชงพรรณนา จากคมภรพระพทธศาสนา และเอกสารงานวชาการท2งหลายท�ผทรงคณวฒไดรจนาสรางสรรคไว และเปนประโยชนอยางย�งตอการวจยคร2 งน2 ผลของการศกษาตามวตถประสงคมขอสรป ดงตอไปน2

ผลการศกษาตามวตถประสงค ขอท� ๑ พบวา ความเปนมาของประเพณลอยกระทง มรองรอยหลกฐานในปณณสตร ไดกลาวถงแมน2 าสาคญสายหน�งในคร2 งพทธกาลซ� งเปนหลกฐานทางประวตศาสตร ท�พระพทธองคทรงส�งสอนพระยานาค จนมศรทธาเล�อมใสในคาสอนของพระองค แลวทลขอส�งใดส�งหน�งเพ�อเปนสญลกษณของการบชา โดยมพระเจดย หรอรอยพระพทธบาทท�พทธบรษทไดเคารพบชาคณของพระพทธเจา อยในแควนทกขณาของประเทศอนเดย เรยกวา “แมน2 าเนรพททา หรอ นรพททา” เหตผลท�ตาราเขยนไมเหมอนกนเพราะเสยงอานจะเพ2ยนไปบาง เชน เมองราชคฤหในอดต ปจจบนเสยงเพ2ยนไปเปน ราชเกย หรอ ราชคร (Rajkir) อยางไรกตามจะเปนแมน2 านมมทา นมมทา เนรพททา นรพททา กคอ แมน2 าเดยวกนน�นเอง ซ� งเปนสถานท�ท�พระพทธองคทรงไดโปรดส�งสอนพระยานาค จนมความศรทธาเล�อมใสใน คาสอนของพระองค แลวทลขอส�งใดส�งหน� งเพ�อเปนท�สกการบชา จงเปนท�มาของประเพณลอยกระทงตราบจนถงปจจบน

โดยมสญลกษณของการสกการบชาคอพระเจดย หรอรอยพระพทธบาทท�ชาวพทธไดสบทอดปฏบตกนมาเพ�อราลกถงคณพระพทธเจาจงเปนท�มาของประเพณลอยกระทง

๑๒๙

สวนประวตความเปนมาของการลอยกระทงในเมองไทย ท�มมาต2 งแตคร2 งสโขทย เรยกวา “การลอยพระประทป หรอ ลอยโคม” เปนงานนกขตฤกษ ร�นเรงของประชาชนท�วไปตอมานางนพมาศ หรอทาวศรจฬาลกษณพระสนมเอกของพระรวง หรอพอขนรามคาแหงมหาราช สมยกรงสโขทย ไดคดประดษฐดดแปลงรปกระทงเปนดอกบวแทนการลอยโคม การลอยกระทงหรอลอยโคมในสมยน2 นมคตความเช�อวา กระทาเพ�อเปนการสกการะรอยพระพทธบาทท�แมน2 า นมมทานท ซ� งเปนแมน2 าสายหน� งอยในแควนทกขณาบถของประเทศอนเดยปจจบนเรยกวา “แมน2าเนรพททา” โดยความหมายของการลอยกระทง คอ เปนประทปเคร�องสาหรบจดไฟใหมแสงสวาง ทาดวยแกวบาง ทาดวยเกลดปลาบาง และโคมลอยใหลอยข2นไปได บนอากาศ การลอยพระประทปลอยกระทงน2 เปนนกขตฤกษท�ร�นเรงท�วไปของชนท2งปวงท�วไป ไมเฉพาะแตการหลวง แตจะนบวาเปนพระราชพธอยางใดกไมได ดวยไมไดมพธสงฆพธพราหมณอนใดเก�ยวเน�องในการลอยทรงประทปซ�งนบวาเปนราชประเพณซ� งมมาในแผนดนสยามแตโบราณ ประเพณลอยกระทงมภมหลงและองคประกอบ คอ องคประกอบของประเพณ และพธกรรมประกอบดวยแนวคด หลกการความเช�อท�แสดงออกปรากฏเปนประเพณ องคประกอบดานพธกรรม คอมข2นตอน รปแบบ กรรมวธท�กาหนดไวองคประกอบดานสมาชกผเขารวมอยในประเพณต2งแตสองคนข2นไป

จะเหนวา ประเพณลอยกระทงน2น เกดจากความเช�อเร� องของศาสนา โดยมการบชา เพ�อเปนการแสดงถงความกตญWกตเวท ซ� งพธกรรมลอยกระทงของแตละภาคน2นจะเรยกแตกตางกน ภาคกลางและภาคใตเรยกวา “ประเพณลอยกระทง” ภาคเหนอเรยกวา “ประเพณย�เปง” และ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอภาคอสานเรยกวา “ประเพณไหลเรอไฟ” จะเหนวาประเพณการลอยกระทงในแตละทองท�กมาจากความเช�อ ความศรทธาท�แตกตางกน บางแหงกมตานานเลาขานกนตอๆ มาซ� งบางเร� องเปนเร� องเลาขานเปนนทานพ2นบานเปนเร� องท�เลาสบกนมาแตโบราณกาล ไมอาจหาหลกฐานท�แนชดได แตทกเร�องลวนเก�ยวของกบหลกความเช�อในพระพทธศาสนาเกอบท2งส2น ประเพณลอยกระทง เปนท2งพธกรรมท�เปนพธหลวง และพธกรรมท�เปนของสามญชนชาวบานหรอพธราษฎร ประเพณลอยกระทงใหคณคาและขอบเขต คอ ใหคณคาตอชมชน และทองถ�นดานความรกความสามคคใหคณคาตอศาสนาดานความกตญW และบชาตอผมพระคณใหคณคาตอสงคม ดานความบนเทงการอนรกษส�งแวดลอม ดานเศรษฐกจแกชมชน

ผลการศกษาตามวตถประสงค ขอท� ๒ พบวา คณคาของประเพณลอยกระทงมหลกธรรมท�สอดคลองกบหลกคาสอนในพระพทธศาสนาอยคอนขางมาก จงทาใหประชาชนท�วหนาไดมองเหนคณคาของประเพณลอยกระทง เพราะไดเสรมสรางความรกใครปรองดองกนของประชาชนในชาตใหเกดความหวงแหนและตองสบทอดอนรกษไวใหคงคอยกบสงคมตราบนาน

๑๓๐

เทานานโดยมหลกธรรมทางพระพทธศาสนาเปนกรอบสาหรบปฏบต เชน หลกความสามคค สอดคลองกบหลกสาราณยธรรม คอ เมตตามโนกรรม การคดด การมองกนในแงด มความหวงด และปรารถนาดตอกน เมตตาวจกรรม การพดแตส�งท�ดงาม พดกนดวยความรกความปรารถนาด รจกการพดใหกาลงใจกนและกน ในยามท�มใครตองพบกบความทกขความผดหวงหรอความเศราหมองตางๆ เมตตากายกรรม การทาความดตอกน สนบสนนชวยเหลอกนทางดานกาลงกาย มความออนนอมถอมตน รจกสมมาคารวะ ไมเบยดเบยนหรอรงแกกน ไมทารายกนใหไดรบความทกขเวทนา สาธารณโภค การรจกแบงปนผลประโยชนกนดวยความยตธรรม ชวยเหลอกน ไมเหนแกตว ไมเหนแกประโยชนสวนตน ไมเอารดเอาเปรยบ สลสามญญตา การปฏบตตามกฎระเบยบขอบงคบหรอวนยตางๆ อยางเดยวกน เคารพในสทธเสรภาพของบคคล ไมกาวกายหนาท�กน ทฏฐสามญญตา มความคดเหนเปนอยางเดยวกน คดในส�งท�ตรงกน ปรบมมมองใหตรงกน รจกแสวงหาจดรวมและสงวนไวซ� งจดตาง ของกนและกน หลกพละ ๕ ประกอบดวย สทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา หลกสงคหวตถ ๔ คอทาน การใหปน ปยวาจา พดจาปราศรยดวยถอยคาออนหวานไพเราะ อตถจรยา การประพฤตส�งท�เปนประโยชนแกกนและกน สมานตตตา ความเปนผ วางตนเหมาะสม ประพฤตปฏบตตามท�ควรจะเปน หลกความกตญWกตเวท หลกการเคารพบชาผมพระคณ และหลกการสรางความสามคคในสงคม ท2งในระดบชาต ทองถ�น ชมชน และระดบครอบครว เพราะวา ประเพณลอยกระทงไดใหคณคาทางวฒนธรรม ประเพณ และการอนรกษส�งแวดลอม เปนส�งสะทอนถงวฒนธรรมในระดบโลก

ผลการศกษาตามวตถประสงค ขอท� ๓ พบวา คณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทย จากการศกษาวเคราะหไดคนพบประเดนท�สนใจวา คณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทยลวนไดอาศยรากฐานความคดจากหลกธรรมในทางพระพทธศาสนาท�คอยขดเกลาเจตคตและมโนสานกของคนในชาตใหดาเนนวถชวตถกตอง โดยไมประทษรายเบยดเบยนผอ�นใหไดรบความเดอดรอนท2งดานรางกาย จตใจ และสตปญญา ดงจะไดปรากฏชดในขอสรปตอไปน2

คณคาของความกตญWกตเวท พบวา ประเพณลอยกระทงมจดสาคญอยท�การบชาพระคณของพระพทธเจา ซ� งการบชาเกดจากมโนสานกดานกตญWกตเวทตาคณของผ คน ในสงคมไทยในฐานะท�เปนชาวพทธสามารถสรปประเดนของความกตญW ดงน2 (๑) กตญWตอบคคล บคคลท�ควรกตญWคอ ใครกตามท�มบญคณควรระลกถงและตอบแทนพระคณ เชน บดา มารดา คร อปชฌายอาจารย (๒) กตญWตอสตว ไดแก สตวท�มคณตอเราชวยทางานใหเรา กควรเล2 ยงดใหด เชน ชาง มา วว ควาย หรอสนขท�ชวยเฝาบาน (๓) กตญWตอส�งของ ไดแก ส�งของทกอยางท�มคณตอเรา เชน หนงสอท�ใหความรแกเรา และอปกรณทามาหากนตางๆ กไมควรท2งควาง

๑๓๑

ทาลายโดยไมเหนคณคา ตามหลกพระพทธศาสนาการบชามอย ๒ อยาง อามสบชา คอการบชาดวยส�งของ กบปฏบตบชา คอการบชาดวยการปฏบตตาม และมหลกเบญจศล เปนกรอบสาหรบปฏบตเพ�อสรางสามคค สมครสมาน และรกใคร ปรองดองกนของคนในชาต

โดยเฉพาะการปฏบตตามหลกเบญจศล นอกจากจะสรางความสามคคในระดบทองถ�นหรอชมชนแลว ยงเปนแบบอยางท�ดใหสงคมจะไดนอมนาไปปฏบตตามดวย เพ�อสรางสนตสข และเสรภาพของชาตใหเจรญงอกงาม โดยหลกเบญจศล ถอเปนกฎหมายท�สาคญทางพระพทธศาสนา หรอเปนวนยของชาวพทธท�ควรยดถอและปฏบตตาม โดยการเวนจากการทาลาย การเบยดเบยน ซ� งกนและกนท2งในแงเก�ยวของกบมนษยดวยกนเอง และสภาพแวดลอมท�เราอาศยอยพรอมท2งใชหรอไดหากาไรจากธรรมชาต กตองใหเกดความสมดลระหวางกน แตนอกเหนอจากส�งอ�นใดมนษยทกคนน2นจะตองรสานกรบผดชอบรวมกน เพ�อปกปองอนรกษส� งแวดลอมใหมความสมบรณ ไมเฉพาะท�เก�ยวของการประกอบประเพณลอยกระทงเทาน2น แมวาการจดกจกรรมอ�นๆ โดยเฉพาะโรงงานตองคานงถงความปลอดภยของประชาชนเปนหลก และในเม�อประชาชนมชวตท�ดแลวกเทากบวาไดสรางสรรค หรอสรางความเขมแขงใหเกดข2นท2งในระดบชมชน ภมภาค ตลอดจนสรางชาตใหมความเจรญงอกงามเปนไปตามกลไกของระบบสงคม

สาหรบคณคาการอนรกษวฒนธรรมประเพณ ทาใหเกดการฟ2 นฟศลปวฒนธรรม กจกรรม เทศกาล งานประเพณ และทรพยากรการทองเท�ยว ตลอดจนคงไวซ� งความเปนเอกลกษณและมรดกของชาต พรอมท2งไดสงเสรมความรวมมอระหวางภาครฐและเอกชน รวมท2งประชาชนในทองถ�นใหเขามามบทบาทในการรวมกนทากจกรรม ผานการทองเท�ยว ซ� งมบทบาทในการชวยพฒนาคณภาพวถชวตของประชาชน และสงผลดตอการพฒนาสงคมในระดบครอบครว ชมชน และสงคมสวนรวม เกดมลคาเพ�มทางดานเศรษฐกจชมชนของประเทศอยางย �งยน

โดยสรปแลว การวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงตอสงคมไทยน2น สามารถสรปไดดงน2

๑. การลอยกระทง เพ�อขอขมาแกพระแมคงคา ๒. การลอยกระทง เพ�อบชาพระผเปนเจาตามคตพราหมณ คอบชาพระนารายณซ� ง

บรรทมสนธอยในมหาสมทร ๓. การลอยกระทง เพ�อตอนรบพระพทธเจา ในวนเสดจกลบจากเทวโลก เม�อคร2 ง

เสดจไปจาพรรษาอยบนสวรรคช2นดาวดงส เพ�อทรงเทศนาอภธรรมโปรดพระพทธมารดา ๔. การลอยกระทง เพ�อบชาพระพทธบาท ของพระพทธเจาท�หาดทรายรมแมน2 า-

นมมทานท เม�อคราวเสดจไปแสดงธรรมโปรดในนาคพภพ

๑๓๒

๕. การลอยกระทง เพ�อบชาพระจฬามณบนสวรรค ซ� งเปนท�บรรจพระเกศาของพระพทธเจา

๖. การลอยกระทง เพ�อบชาทาวพกาพรหม บนสวรรคช2นพรหมโลก ๗. การลอยกระทง เพ�อบชาพระอปคตตะเถระ ซ� งบาเพญเพยรบรกรรมคาถาอยใน

ทองทะเลลกหรอสะดอทะเล ๘. ทาใหเกดคณคาทางเศรษฐกจ เพราะมนกทองเท�ยวชาวตางประเทศท�มคณภาพเดน

ทางเขามาทองเท�ยวภายในประเทศและเขาใจถงวฒนธรรมไทยเพ�มมากข2น พกอยนานวน ใชจายเพ�มมากย�งข2น และเดนทางกระจายไปท�วภมภาค

๙. สรางคานยมใหชาวไทยเพ�มการเดนทางทองเท�ยวจบจายใชสอยภายในประเทศ อยางท�วหนา ท�วทกภมภาค ซ� งการลอยกระทงในปจจบน ยงคงรกษารปแบบเดมเอาไวไดตามสมควร เม�อถงวนเพญพระจนทรเตมดวงในเดอน ๑๒ ชาวบานจะจดเตรยมทากระทงจากวสดท�หางายตามธรรมชาต เชน หยวกกลวยและดอกบว นามาประดษฐเปนกระทงสวยงาม ปกธปเทยนและดอกไมเคร�องสกการบชา กอนทาการลอยในแมน2 ากจะอธษฐานในส�งท�มงหวง พรอมขอขมาตอพระแมคงคาตามคมวดหรอสถานท�จดงานหลายแหง มการประกวดกระทง ประกวดนางนพมาศ และมมหรสพสมโภชในตอนกลางคน นอกจากน2นยงมการจดดอกไมไฟ พล ตะไล ซ� งในการเลนตองระมดระวงเปนพเศษ วสดท�นามาใชกระทง ควรเปนของท�สามารถยอยสลายไดงายตามธรรมชาต

๕.๒ ขอเสนอแนะ

จากการวจยเร�อง “ศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทง” ผวจยยงความเหนวาสงคมไทยควรนากรอบแนวคดท�ไดจากผลของการวจยน2 ไปใชใหเกดประโยชนในการอนรกษวฒนธรรมประเพณของชาตใหเจรญงอกงาม ดงตอไปน2

๕.๒.๑ ขอเสนอแนะเชงนโยบาย

ปจจบนประเทศไทยกาลงประสบกบปญหาวกฤตหลายประการ เชน ปญหาเศรษฐกจ ปญหาสงคม ปญหาทางการเมอง ปญหาส�งแวดลอม ปญหาศลธรรมเส�อมถอย ปญหาการขาดจตสานกท�จะหวงแหนอนรกษประเพณ และวฒนธรรมท�ดงามของชาต หรอมกถกตดตอน ดดแปลงจนเสยความเปนไทย สงผลกระทบในภาพรวมตอประเทศชาตเปนอยางย�ง การแกไขปญหาสงคมจงเปนเร�องคนในชาตตองมสวนรวมกนท2งทางภาครฐ และทางศาสนา เปนแนวทางหน�งท�จะมสวนรวมในการสรางสรรคใหผคนในสงคมเกดความรรกษา สบสาน อนรกษและพฒนา

๑๓๓

ใหสอดคลองกบสภาพการณท�เปนอย ท2งสอดคลองกบสภาพการณของโลก การอนรกษประเพณวฒนธรรมใหอยคกบสงคมน2น เพ�อใหประเพณและวฒนธรรมเปนฐานใหเกดสามคคกนปรองดองในชาต การท�จะชวยสรางสรรคสงคมไทยใหเปนสงคมท�มความสามคคปรองดอง โดยใชประเพณวฒนธรรมเปนแกน และมหลกธรรมในพระพทธศาสนาเปนเคร� องช2 นา และปรบเปล�ยนแนวความคดของคนใหเกดสตปญญาพรอมท�จะมสวนรวมแกไขวกฤตสงคมในชาตใหกลบคนสปกตสขโดยเรว โดยรฐบาลและหนวยงานท�เก�ยวของ ควรดาเนนการในประเดนและแผนงานดานตางๆ ดงน2

(๑) รฐบาลจะตองรณรงคใหมการศกษาวจยเพ�อหาท�มาของประเพณลอยกระทงใหชดเจน เพราะการทาวจยเก�ยวกบประเพณลอยกระทงมอยหลายช2นงาน แตไมมรายละเอยดแมมกซ2 าๆ กน สวนมากกทาในเชงธรกจการทองเท�ยว การอนรกษ และการพาณช เพ�อขายบรการเก�ยวกบนกทองเท�ยวเปนสวนใหญ

(๒) รฐบาลควรกาหนดนโยบาย และรปแบบกระบวนการจดงานดานประวตศาสตรกควรศกษาและใชประวตศาสตรท�ถก แตไมควรใชสถานท�ทางประวตศาสตรเพราะจะเปนการย �าย สถานท� ท2งท�เปนโบราณสถาน และศาสนสถาน โดยผลท�ตามมาคอความเส�อมโทรมของสถานท� ตลอดถงมลภาวะท�เส�อมถอยกจะตามมา

(๓) การใชประเพณวฒนธรรมเปนจดขายเพ�อการทองเท�ยว หรอเพ�อการคาขายควรจะหาจดบรรจบท�เหมาะสมลงตว ท2งตวประเพณอยอยางมคณคา และผเขารวมงานกไดรบท2งคณคา และสาระจากประเพณลอยกระทง ใหเปนมรดกทางวฒนธรรม ฉะน2น การท�รฐและหนวยงานท�เก�ยวของตองมความสานกรวมกนวา ตองรกษาคณคาของประเพณน2 ไวใหครบทกๆ ดาน เพราะการจดกจกรรมตางๆ ในงานประเพณลอยกระทงน2น สวนมากจะประกอบดวย

๑. กจกรรมขบวนแหกระทง การแสดงศลปวฒนธรรมไทย การประกวดนางนพมาศ ๒. การออกรานคาประเภทสนคาตางๆ การแสดงดนตร กจกรรมการทากระทง

การประกวดกระทง ประเภทตางๆ รวมถงงานเทศกาลสสนแหงสายน2าในแตละสถานท�

ดงน2น ขอเสนอแนะในเชงนโยบาย เม�อวเคราะหแลวเหนวา การจดกจกรรมตามลกษณะ ๒ ประการ เม�อมองตามทศนะพระพทธศาสนากจะพบวา ไมไดสงเสรมคณคาดานศาสนา แตประการใด ตรงขามกลบเปนการทาลายดวยซ2 า เพราะการแสดงกด การประกวดประชนกด ลวนตองมผแพชนะ พทธศาสนาสอนวา ผแพยอมกอเวร ผชนะยอมมเวร เปนการผกพยาบาทตอกนโดยไมรตว ควรมนโยบายท�ชดเจนดานการแสดง สถานท�แสดง รปแบบการแสดง และสอดแทรก หลกธรรมคาสอนอะไรไว และไดประโยชนอะไร จากการจดกจกรรมน2นๆ

๑๓๔

๕.๒.๒ ขอเสนอแนะเพ�อการวจยคร0งตอไป

จากการวจยประเดนเก�ยวของกบประเพณลอยกระทงในสงคมไทย ยงมเร�องนาสนใจ ในการท�จะศกษาวเคราะหตอไปอกหลายประเดน โดยผวจยขอเสนอแนะประเดนสาหรบศกษาวจยในคร2 งตอไป ดงน2

(๑) ทศทางและรปแบบการจดกจกรรมวฒนธรรมประเพณลอยกระทงเพ�อสรางสงคมอยางย �งยน

(๒) การพฒนารปแบบการจดกจกรรมประเพณลอยกระทงตามหลกพทธธรรม (๓) วเคราะหบทบาทของส�อสารมวลชนตอการประชาสมพนธประเพณลอยกระทง

ในเชงสรางสรรค (๔) ควรมการศกษาเปรยบเทยบการจดกจกรรมประเพณลอยกระทงของประเทศ

เพ�อนบานท�นบถอพระพทธศาสนาอยางเดยวกบประเทศไทย (๕) ควรมการศกษาวเคราะหความพงพอใจของนกทองเท�ยวท� มตอประเพณ

ลอยกระทงในสงคมไทย

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย

ก. ขอมลปฐมภม

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙. . พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

มหามกฎราชวทยาลย, พระไตรปฎกและอรรถกถา ฉบบแปล ๙๑ เลม. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙. เลมท+ ๑, ๔, ๙, ๑๐ , ๑๑ , ๑๒ ,๑๓, ๑๔, ๑๕, ๑๖, ๑๘, ๑๙, ๒๐, ๒๑, ๒๒, ๒๓, ๒๔,

๒๕ , ๒๖ ,๒๙, ๓๐, ๓๑, ๓๔, ๓๕.๓๖, ๓๗.

ข. ขอมลทตยภม

(๑) หนงสอไทย

กรมศลปากร. มลนทปญหาฉบบพสดาร. พมพคร+ งท, ๗. กรงเทพมหานคร : โรงพมพศลปา บรรณาคาร,๒๕๑๖.

กระทรวงวฒนธรรม. สรปผลการดาเนนงานกจกรรม “ฉลอง ๖๐ ปครองสรราชสมบต”. กรงเทพมหานคร : โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จากด,๒๕๔๙.

ก,งแกว อตถากร. คตชนวทยา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพครสภา, ๒๕๒๐. กตพนธ รจรกล. การพฒนาจรยธรรม. กรงเทพมหานคร : โอเดยนสโตร, ๒๕๔๐. เกสรา สรพนธพชต. ความเช,อและพฒนาการของประเพณแหงปราสาทผ+ งจงหวดสกลนคร.

ปรญญานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต. มหาสารคาม : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๓๕.

คณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต. สานกงาน. เทศกาลและประเพณไทย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพกรมศาสนา, ๒๕๒๗.

๑๓๖

คณะกรรมการศนยวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช. วฒนธรรมการลอยกระทงภาคใต.นครศรธรรมราช : ศนยวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช,๒๕๕๐.

คณาจารย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. ประวตพระพทธศาสนา. พมพคร+ งท, ๔. กรงเทพมหานคร : หางหนสวนจากด นวสาสน การพมพ, ๒๕๔๓.

จารวรรณ ธรรมวตร. คตชาวบาน. มหาสารคาม : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๓๐.

จกรชย อภชาตบตร (พระยาประกจกรจกร). ศาสนาพราหมณในประเทศไทย. วทยานพนธคณะโบราณคด. กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๑๕.

จมพล หนมพานช. เอกสารการสอนชดวชาพฤตกรรมมนษย หนวยท+ ๑ -๘. นนทบร : มหาวทยาลย สโขทยธรรมาธราช สาขาวชาศลปะศาสตร, ๒๕๓๗.

จลจอมเกลาเจาอยหว,พระบาทสมเดจพระ. พระราชพธ ๑๒ เดอน. กรงเทพมหานคร :แพรพทยา, ๒๕๑๔.

________. พระราชพธตรยมพวาย-ตรปวาย จากพระราชพธ ๑๒ เดอน. พระนคร : โรงพมพพระจนทร,๒๔๗๗.

เจรญ ไชยชนะ. พอขนรามคาแหงมหาราช. กรงเทพมหานคร : การพมพไชยวฒน, ๒๕๒๓. ชยวฒน อตพฒน. หลกพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : บรษทวชรนทรการพมพ, ๒๕๒๕. ดนย ไชโยธา. พจนานกรมศพทพระพทธศาสนา.กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเด+ ยนสโตร,

๒๕๔๓. ________. ศพทานกรมพทธศาสน. พมพคร+ งท, ๒. กรงเทพมหานคร : บรษทไทยรมเกลา จากด,

๒๕๔๔. ________. สงคมวฒนธรรมและประเพณไทย. กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร,

๒๕๔๖. เตมศกดG ทองอนทร. ความรเบCองตนทางการบรหารรฐกจรฐประศาสนศาสตรเบCองตน .

กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยมหาจฬาราชวทยาลย, ๒๕๔๗. ทองหลอ วงษธรรมา.ปรชญา ๒๐๑ พทธศาสน. กรงเทพมหานคร : โอ เอส. พร+นต+ง เฮาส,๒๕๓๘. ธนากจ นามแฝง. ประเพณ พธมงคล และวนสาคญของไทย. พมพคร+ งท, ๔. กรงเทพมหานคร :

ชมรมเดก, ๒๕๔๓. ธวช ปณโณทก. ความเช+อพCนบานสมพนธกบวถชวตในสงคมไทยวฒนธรรมพCนบาน : คตความ

เช+อ. พมพคร+ งท, ๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๓๓.

๑๓๗

บญลอ วนทายนต. สงคมวทยาศาสนา. กรงเทพมหานคร : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๒๙.

บญเลศ สดสชาต. คตความเช+ อของชาวอสาน. กรงเทพมหานคร : สถาบนวจยศลปะและวฒนธรรมอสานมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม,๒๕๒๕.

เบญจรตน เมองไทย. พธทรงเจา : พธกรรมกบโครงสรางสงคมท+หนองขาว. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต นครปฐม : ศลปากรมหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๔๓.

ประมวล ดคคนสน. คตชาวบานการศกษาดานมานษยวทยา. กรงเทพมหานคร : แพรวทยา, ๒๕๒๑.

ประเวศ วะส และคณะ. ภมปญญาชาวบานกบการพฒนาชนบท เลม ๑. กรงเทพมหานคร : สานกพมพอมนนทรพร+นต+งกรป, ๒๕๓๖.

________. ยทธศาสตรชาตเพ+อความเขมแขงทางเศรษฐกจ สงคมและศลธรรม. กรงเทพมหานคร : สานกพมพ หมอชาวบาน, ๒๕๔๑.

ปราน วงษเทศ. การรวบรวมขอมลเพ+อจดทาพพธภณฑทองถ+น : การรวบรวมขอมลดานพธกรรมพพธภณฑทองถ+นในประเทศไทย. กรงเทพมหานคร : แพรพทยา, ๒๕๔๐.

ปณณวฒน นามแฝง. ปฏทน ๑๐๐ ป พทธศกราช ๒๔๖๘- ๒๕๖๘ คมภรพยากรณคบาน . กรงเทพมหานคร : ไพลน, ๒๕๕๐.

ป, น มทกนต. มงคลชวต. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕. ________. มงคลชวตภาค ๑. กรงเทพมหานคร : โรงพมพรงเรองธรรม,๒๕๐๒. เปล+อง ณ นคร และปราณ บญชม. ประวตวรรณคด. กรงเทพมหานคร : สานกพมพอกษรเจรญ

ทศน, ๒๕๒๓. ________. ประวตวรรณคดไทยสาหรบนกศกษา. พมพคร+ งท,๘. กรงเทพมหานคร : สานกพมพไทย

วฒนาพานช, ๒๕๒๓. แปลก สนธรกษ. พธกรรมและประเพณ. กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนาพานช, ๒๕๑๕. พระเทพวสทธเมธ (ปญญานนทภกข).กตญKกตเวท เปนเคร+องหมายของคนด. กรงเทพมหานคร :

ธรรมสภา, ๒๕๓๖. พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธศาสนากบการพฒนามนษย. กรงเทพมหานคร : บรษท

สหธรรมก จากด,๒๕๓๖. พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต). พระพทธศาสนาในสถานการณโลกปจจบน. กรงเทพมหานคร

: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔.

๑๓๘

พระธรรมโกศาจารย (ประยรธมมจตโต).พทธวธการบรหาร. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙.

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ธรรมนญชวต. กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๐. ________. กรณธรรมกาย. พมพคร+ งท, ๑๕. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ พมพอาไพ,๒๕๔๒. ________. คนไทยกบสตวปา. พมพคร+ งท, ๒. กรงเทพมหานคร : บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๔๒. ________. พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลธรรม. พมพคร+ งท, ๙.กรงเทพมหานคร :

มหาจฤาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐. ________. พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลศพท . พมพคร+ งท, ๑๐.กรงเทพมหานคร :

มหาจฤาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖. ________. พทธธรรมฉบบปรบปรง และขยายความ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลง

กรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘. ________. สมมาสมาธ และสมาธแบบพทธ. นครปฐม : ธรรมสภา, ๒๕๔๗.

พระบรมราโชวาท ในพธพระราชทานปรญญาบตรของจฬาลงกรณมหาวทยาลย. เม,อวนท, ๓ เมษายน ๒๕๐๓.

พระบรหารเทพธาน. ประวตชาตไทย เลม ๒.กรงเทพมหานคร : ศลปาบรรณาคาร,๒๕๔๑. พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลธรรม. พมพคร+ งท, ๑๒.

กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖. พระมหาเสรมชย ชยมงคโล. ทางมรรคผลนพาน. ราชบร : สถาบนพทธภาวนาวชชาธรรมกาย,

๒๕๔๐. พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต). ธรรมะและการอนรกษส+งแวดลอม. กรงเทพมหานคร :

บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๓๘. พระยาอนมานราชธน. วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย. กรงเทพมหานคร : คลงวทยา,

๒๕๑๔. พระราชดารสของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระราชทานในพธประดบยศนายตารวจช+ น

นายพล ณ พระตาหนกจตรลดารโหฐาน วนพฤหสบดท, ๑๕ มกราคม ๒๕๑๙. พระราโชวาทในสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร. พระราชทานเน,องในโอกาส

วนพระราชทานปรญญาบตรแกผสาเรจการศกษาจากมหาวทยาลยรามคาแหง ประจาปการศกษา ๒๕๔๖– ๒๕๔๗.

พระสรมงคลาจารย. มงคลตถทปน แปล เลม ๔. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๘.

๑๓๙

พระอรยานวตร เขมจารเถระ. คตความเช+อของชาวอสาน. กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๓๖.

พระอดรคณาธการ ชวนทรสระคา. ประวตศาสตรพระพทธศาสนาในอนเดย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

พนตร ป. หลงสมบญ. พจนานกรม มคธ–ไทย. กรงเทพมหานคร : อาทรการพมพ, ๒๕๔๐. พทธทาส (อนทปญโญ). ผครองเรอน. ม.ป.ป.. พทธทาสภกข. กตญKกตเวทเปนรมโพธOรมไทรของโลก. กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา,๒๕๓ ไพฑรย เครอแกว. ลกษณะสงคมไทยและการพฒนาชมชน. กรงเทพมหานคร : เก+อกลการพมพ,

๒๕๑๕. ________. ลกษณะสงคมไทยและหลกพฒนาชมชน. กรงเทพมหานคร : โรงพมพก+อกล, ๒๕๐๖. ไพฑรย มกศล. แนวคดทฤษฎในการศกษาสงคมวฒนธรรมไทย. เอกสารประกอบการสอนวชา

ทฤษฎความ สมพนธเชงชาตพนธวรรณนา. สถาบนวจยศลปและวฒนธรรมอสาน : มหาวทยาลยมหาสารคาม, ๒๕๕๐.

ภญโญ จตตธรรม. ความเช+อ. สงขลา : มงคลการพมพ, ๒๕๒๒. มณ พยอมยงค. วฒนธรรมพCนบาน : คตความเช+อ. กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๓๖. มหามกฏราชวทยาลย. พระไตรปฏกอรรถกถา ฉบบ แปล ๙๑.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย, ๒๕๒๕. ________. พระมงคลวเสสกถา. พมพคร+ งท, ๒๑. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๓๘. มหาสลา วระวงศ. พงศาวดารลาว. เชยงใหม : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะ

สงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๓๒. ยศ สนตสมบต. ความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถ+น เพ+อการพฒนาอยางย+งยน.

เชยงใหม : สานกพมพนพบรการพมพ, ๒๕๔๐. ________. มนษยกบวมนรรม. พมพคร+ งท, ๒. กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยธรรมศาสร, ๒๕๔๐. ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร :

นานมบคสพบลเคช,นส, ๒๕๔๖. ________. พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พทธศกราช ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร : อกษร

เจรญทศน,๒๕๒๕. ________. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน. กรงเทพมหานคร : รงเรองธรรม. ๒๕๔๒.

๑๔๐

________. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน. กรงเทพมหานคร : นามบคจากด, ๒๕๔๖. ราตร โตเพงพฒน. ประเพณเน,องในเทศกาล. วทยานพนธคณะโบราณคด. กรงเทพมหานคร :

มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๑๑. วศน อนทสระ. หลกธรรมอนเปนหวใจพระพทธศาสนา. พมพคร+ งท, ๕. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพเมดทราย, ๒๕๔๘. วฒนธรรมจงหวด. วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตรเอกลกษณและภมปญญาจงหวด

สกลนคร. สกลนคร : สกลนครการพมพ, ๒๕๔๒. วชาภรณ แสงมณ. ประเพณและกฎหมาย. กรงเทพมหานคร : เดอนสยาม, ๒๕๒๕. วญQ ผลสวสดG . การวจยทางวฒนธรรม. มหาสารคาม : สถาบนวจยศลปะและวฒนธรรมอสาน

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, ๒๕๓๗. ศรศกร วลลโภดม และสจตต วงษเทศ. ววฒนาการของวฒนธรรมในสความเขาใจวฒนธรรม.

กรงเทพมหานคร : อมรนทร พร+นต+ง กรพ, ๒๕๓๓. ศรศกร วลลโภดม. แองอารยธรรมอสาน. กรงเทพมหานคร : มตชน, ๒๕๔๐. ศนยว ฒนธรรมมหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช. วฒนธรรมลอยกระทงภาคใ ต .

นครศรธรรมราช : ศนยวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช, ๒๕๕๐. ส.ธรรมภกด. ประเพณไทย ฉบบพระราชคร. กรงเทพมหานคร : พมพท, ร.พ. ส.ธรรมภกด, ๒๕๑๑. สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร). มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ. กรงเทพมหานคร :

ธรรมสภา, ๒๕๒๘. ________. มงคลยอดชวต. กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๔๖. สมศกดG ศรสนตสข. การเปล+ยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม แนวทางการศกษาวเคราะห และ

วางแผน. พมพคร+ งท, ๒. ขอนแกน : มหาวทยาลยขอนแกน, ๒๕๒๙. สานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต. สงกรานต. กรงเทพมหานคร : อมรนทร พร+นต+งกรฟ,

๒๕๓๓. ________. เทศกาลและประเพณไทย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพกรมการศาสนา, ๒๕๒๗. สานกนายกรฐมนตร. พระราชบญญตวฒนธรรมแหงชาต พทธศกราช ๒๔๘๕. กรงเทพมหานคร :

สานกนายกรฐมนตร,๒๕๘๕. สรวรรณ วงษทต. คตความเช+อของคนไทย. วรรณกรรมรวมเลมบทความรายการ “มนษยกบ

สงคม” โครงการเผยแพรรายการวทยกระจายเสยง เลมท, ๖. ชลบร : สานกบรการวชาการ มหาวทยาลยบรพา, ๒๕๔๘.

๑๔๑

สชพ ปญญานภาพ. พจนานกรมศพทพระพทธศาสนา.พมพคร+ งท, ๘. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑.

สชพ ปญญานภาพ. พระไตรปฎกฉบบสาหรบประชาชน. พมพคร+ งท, ๕, กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๔.

________. ศาสนาเปรยบเทยบ. กรเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๐. สพตรา สภาพ. สงคมวทยา. กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนาพานช, ๒๕๓๔. ________. มนษยกบสงคม. กรงเทพมหานคร : วทยาลยครธนบร,๒๕๒๘. สเมธ เมธาวทยากล. สงกปพธกรรม. กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๓๒. สวฒน จนทรจานง. ความเช+อของมนษยเก+ยวกบปรชญาศาสนา. กรงเทพมหานคร : สานกพมพ

สขภาพใจ,๒๕๔๐. เสฐยร โกเศศ. ประเพณเบดเตลด. กรงเทพมหานคร : สานกพมพสมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศ

ไทย. ๒๕๑๐. หนา คานา. ________. ลทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรรณาคาร, ๒๕๑๖. เสถยร พนธรษ. ศาสนาโบราณ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยล

,๒๕๓๔. เสาวภา ไพทยวฒน. พCนฐานวฒนธรรมไทย. กรงเทพมหานคร : สถาบนราชฏเขต ๘, ๒๕๓๘. หามกฏราชวทยาลย. อธบายธรรมวภาค ปรจเฉทท+ ๑. พมพคร+ งท, ๕. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๘. อดลย สาระบาล. คณธรรมสาหรบเยาวชน. กรงเทพมหานคร : ตนออแกรมม,, ๒๕๓๖. อมรา พงศศาพชญ. วฒนธรรมศาสนาและชาตพนธวเคราะหสงคมไทยตามแนวมานษยวทยา.

กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๕๓. อานนท อาภาภรมย. สงคมวฒนธรรมและประเพณไทย. กรงเทพมหานคร : แพรวทยา, ๒๕๑๙. อดม รงเร, องศร. สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคเหนอ. กรงเทพมหานคร : มลนธสารานกรม

วฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย, ๒๕๔๒. เอกรตน อดมพร. วรรณคดสมยสโขทย. กรงเทพมหานคร : สานกพมพพฒนาศกษา, ม.ป.พ..

(๒) บทความ

กองทพภาคท, ๒. “ความสามคค” บทความทางวชาการ. กรงเทพมหานคร : กองทพภาคท, ๒. ๒๕๕๓ : ๑- ๒.

สมชาย นลอาธ. “จากป ตาถงปาสงวนและวด.ศลปวฒนธรรม, ๓-๑๒ตลาคม,๒๕๒๕ : ๗๒-๗๕.

๑๔๒

เสนาะ ผดงฉตร. ประเพณสงกรานต. พทธจกร.ปท, ๕๔ ฉบบท, ๔ เมษายน ๒๕๔๓ : ๓๔.

(๓) วทยานพนธ

นนทกา เอ,ยมสธน. “การส,อสารทางการตลาดท,มอทธพลตอแนวโนมการเขารวมกจกรรมในงานเทศกาลสสนแหงสายน+ ามหกรรมลอยกระทงประจาป ๒๕๔๘”. วทยานพนธการศกษาปรญญาบรหารธรกจมหาบณฑต สาขาวชาการตลาด. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, ๒๕๔๙.

พระมหาเจม สวโจ. “บทบาทของพระสงฆในการอนรกษทรพยากรธรรมชาตปาไม : ศกษาเฉพาะกรณพระอธการพงษศกดG เตชธมโม”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑตสาขาวชาพระพทธศาสนา. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓.

พระมหาประสพฤกษ จารวาโท (รตนยงค). การศกษาเชงวเคราะหแนวความคดเร,องการบชาในพ ร ะ พ ท ธ ศ า ส นา . ว ทย า น พ นธ ป ร ญ ญา พ ท ธ ศ า ส ต รม ห า บ ณฑ ต ส า ข า ว ช าพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : บณฑตวทยาลยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐.

พระมหาหมวด สกกธมโม. “การศกษาวเคราะหแนวความคดเร,องความเคารพในพระพทธศาสนา”.วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๗.

วจตรา อาจวชย. “การพฒนาแผนบรณาการและหนงสอเรยนภาษาไทยเพ,อจดกจกรรมการเรยนรแบบมงประสบการณภาษา เร, องลอยกระทง ช+ นประถมศกษาปท, ๒”.วทยานพนธปรญญาการศกษามหาบณฑต สาขาวชาหลกสตรการสอน. มหาสารคาม : บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาสารคาม, ๒๕๔๗.

อญชล นสสาสาร. “การวเคราะหรายจายของนกทองเท,ยวในเทศกาลลอยกระทงจงหวดเชยงใหม”. ว ท ย า น พ น ธ เ ศ ร ษ ฐ ศ า ส ต ร ม ห า บ ณ ฑ ต . เ ช ย ง ใ ห ม : บ ณ ฑ ต ว ท ย า ล ย มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๘.

๒. ภาษาองกฤษ (I) Primary Sources:

Broom andZelznick. P. Relative Deprivation. Rising Expectations.and Black Militancy.Journal of Social Issues.32. 119 -137 : 1967, p. 27.

๑๔๓

Dr. B.Bradley. พจนานกรมภาษาสยามอกขราภธานศพท Dictionary of the Siamese Language. กรงเทพมหานคร : สานกพมพแบรดเลย. ๒๔๑๖.

Emile Durkheim. The Elementary Forms of the Religious Life. New York : The Free Press, 1956.

Rappaport. Roy A..Religion in Adaptation in Ritual and Religion in the Making of Humanity.UK : Cambridge University Press. 2000.

1Turner.V.W.The Ritual Process: Structure and anti structure. University of Chicago : Aldine, 1970.

Tylor.Edward B. Primitive Culture. New York : Harper Torchbooks, 1993. William A. Lessa and Evon Z. Vogt. J R. Reader in Comparative Religion: An

Anthropological Approach. 3rd ed. New York : Harper and Row, 1974.

(I) Internet

กระทรวงวฒนธรรม. ประเพณและพธกรรม.http://www.m-culture.go.th/knowledge. เขาถงขอมลเม,อ ๑๐ มถนายน ๒๕๕๓.

กระทรวงวฒนธรรม. ประเพณและพธกรรม.http://www.m-culture.go.th/knowledge เขาถงขอมลเม,อ วนท, ๒๐ มถนายน ๒๕๕๓.

คลงปญญาไทย.http://www.panyathai.or.th/wiki/index.phpเขาถขอมลเม,อ ๕ กนยายน ๒๕๕๓. คลงปญญาไทย.http://www.panyathai.or.th/wiki/index.php.เขาถงขอมลเม,อ ๕ กนยายน ๒๕๕๓. ประเพณย+เปง. http://guru.sanook.com/libra. เขาถงขอมลเม,อ ๖ มถนายน ๒๕๕๓. พระมหาบญไทย ปญญมโน. วนเพญเดอนสบสองนCากนองเตมตล+ง.<http://www.mbu.ac.th>.

เขาถงขอมลเม,อ ๑๒/๑๒/๒๕๕๓ พระมหาบญไทย ปญญมโน. วนเพญเดอนสบสองนCากนองเตมตล+ง. http://www.mbu.ac.th. เขาถง

ขอมลเม,อ ๕ มถนายน ๒๕๕๓ วนดา เผดมศกดG พทยา. ประเพณทาบญกลางบาน. http://guru.sanook.com/pedia/topic. เขาถง

ขอมลเม,อ ๖ มถนายน ๒๕๕๓. วดนวมกานนท http://watnuamkhanon.igetweb.com/index เขาถงขอมลเม,อวนท, ๑๒ กรกฏาคม

๒๕๕๓

--------------- � ---------------

๑๔๔

ประวตผวจย

ช+อ : พระครพสณฑกจจาทร ธมมกาโม (เทดทน เช+อเงนเดอน) เกด : ๑๙ มถนายน ๒๕๑๙ สถานท+เกด : บานทบหมน ตาบลทบหมน อาเภอตะพานหน จงหวดพจตร๖๖๑๑๐ อปสมบท : ๒๒ มถนายน ๒๕๔๐ วดทบหมน ตาบลทบหมน อาเภอตะพานหน

จงหวดพจตรโดยม พระครวจารณวรธรรม เปนพระอปชฌาย การศกษา : พ.ศ.๒๕๓๙ ม.๖ศนยการศกษานอกโรงเรยนจงหวดพจตร : พ.ศ.๒๕๔๓ น.ธ.เอก วดทบหมนคณะสงฆจงหวดพจตร : พ.ศ.๒๕๔๙ ประกาศนยบตรวชาชพคร มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย วทยาลยสงฆนครสวรรค : พ.ศ.๒๕๕๐ ปรญญาพทธศาสตรบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา

รนท, ๕๒ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาลยสงฆนครสวรรค : พ.ศ. ๒๕๕๒ เขาศกษาตอปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาลยสงฆนครสวรรค

ท+อยปจจบน : วดทบหมน ตาบลทบหมน อาเภอตะพานหน จงหวดพจตร๖๖๑๑๐ โทร.๐๕๖-๖๘๗-๐๙๗ / ๐๘-๑๒๘๓-๓๘๔๘ : Email : toon.monk@hotmail.com หนาท+การงาน : รองเจาอาวาสวดทบหมน : อาจารยสอนพเศษหนวยวทยบรการจงหวดพจตร ณ วดพฤกษะวนโชตการาม

ศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทง

AN ANALYTICAL STUDY OF THE VALUE

OF LOIKRATHONG FESTIVAL

พระครพสณฑกจจาทร (เทดทน เช6อเงนเดอน)

วทยานพนธน� เปนสวนหน�งของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๕๔

ศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทง

พระครพสณฑกจจาทร (เทดทน เช6อเงนเดอน)

วทยานพนธน� เปนสวนหน�งของการศกษา

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๕๔

(สทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

AN ANALYTICAL STUDY OF THE VALUE

OF LOIKRATHONG FESTIVAL

Phrakhruphisonkitjathorn (Thoetthun Choengernduen)

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of The Requirement for The Degree of

Master of Arts (Buddhist Studies) Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University Bangkok, Thailand

C.E.2011

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

ช�อวทยานพนธ : ศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทง ผวจย : พระครพสณฑกจจาทร (เทดทน เช*อเงนเดอน)

ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (พระพทธศาสนา)

คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ : พระมหาวรญ0 วร00, ดร. ป.ธ.๗, พธ.บ., M.A., Ph.D.

: ผศ.อานนท เมธวรฉตร ป.ธ.๖, พธ.บ, ศษ.บ., กศ.ม. : ผศ.ดร.วรกฤต เถ�อนชาง ป.ธ. ๙, ศษ.บ., ศศ.ม.ปร.ด.

วนท�สาเรจการศกษา : ๒๕ สงหาคม ๒๕๕๔

บทคดยอ

วทยานพนธเร�องน* มวตถประสงค ๓ ประการ ไดแก (๑) ศกษาประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง (๒) ศกษาคณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนา และ (๓) วเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทย การศกษาคร* งน*เปนการศกษาเอกสาร โดยศกษาขอมลจากพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา หนงสอเอกสาร และผลงานวจยท�เก�ยวของแลวนามาวเคราะหสรปขอมลเชงพรรณนา ผลการวจยพบวา

๑. ความเปนมาของประเพณลอยกระทง มรองรอยหลกฐานในปณณสตร ไดกลาวถงแมน* าสาคญสายหน� งในคร* งพทธกาลซ� งเปนหลกฐานทางประวตศาสตร ท�พระพทธองคทรงส�งสอนพระยานาค จนมศรทธาเล�อมใสในคาสอนของพระองค แลวทลขอส�งใดส�งหน�งเพ�อเปนสญลกษณของการบชา โดยมพระเจดย หรอรอยพระพทธบาท ท�พทธบรษทไดเคารพบชาคณของพระพทธเจา จงเปนท�มาของประเพณลอยกระทง สวนหลกฐานในประเทศไทยมมาต*งแตคร* งกรงสโขทยเปนราชธาน เรยกวา การลอยพระประทป หรอ ลอยโคม ตามท�พระสนมเอกของพอขนรามคาแหงมหาราช ไดคดคนประดษฐดดแปลงเปนรปดอกบวแทนการลอยโคม จงเปนท�มาของรปแบบการลอยกระทงท�มรปลกษณแตกตางออกไป และไดปฏบตสบกนมาจนถงปจจบน

๒. คณคาของประเพณลอยกระทง ท�ประชาชนไดสบทอดปฏบตกนมาต*งแตคร* งอดต จนถงปจจบนลวนมความเก�ยวของกบคตความเช�อในทางพระพทธศาสนา คอมธรรมเปนกรอบปฏบตสาหรบปลกจตสานกของคนในชาตใหรรกสามคคปฏบตตามหลกสาราณยธรรม พละ ๕ และสงคหวตถ ๔ จะเหนวาเม�อไดปฏบตตามหลกธรรมท*งหมดน* แลวเทากบวาพลเมองของชาต เกดจตสานกมความกตญ0กตเวท มความหวงแหนขนบธรรมเนยมวฒนธรรม ประเพณท*งใน

(ข)

ระดบชาต ทองถ�น ชมชน ครอบครว และเหนคณคาของการอนรกษส�งแวดลอมท�เปนส�งสะทอนถงวฒนธรรมในระดบโลกดวย

๓. คณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทย จากการศกษาวเคราะห มจดหมายสาคญอยท�การบชาพระคณของพระพทธเจาท�เกดจากมโนสานกของผคนในสงคมไทยในฐานะท�เปนชาวพทธตองกตญ0กตเวท ดงน* (๑) กตญ0ตอบคคล ไดแก บดา มารดา อาจารย บดามารดา (๒) กตญ0ตอสตว ไดแก สตวท�มคณตอเรา ชวยทางานใหเรา และ (๓) กตญ0ตอส�งของ ไดแก ส�งของทกอยางท�มคณตอเรา โดยคณคาความกตญ0ท*งสามอยางจดอยในบชา ๒ มอามสบชา และปฏบตบชา โดยมเบญจศลเปนกรอบสาหรบปฎบตเพ�อสรางสามคค สมครสมาน และรกใคร ปรองดองกนของคนในชาต

โดยสรปคณคาของประเพณลอยกระทง นอกจากจะสรางความสามคคในระดบทองถ�นหรอชมชนแลว ยงเปนแบบอยางท�ดใหสงคมจะไดนอมนาไปปฏบตตามเพ�อสรางสนตสข และเสรภาพของชาตใหเจรญงอกงาม โดยมเบญจศลเปนกฎหมายท�สาคญทางพระพทธศาสนา หรอเปนวนยของชาวพทธท�ควรยดถอปฏบตตาม โดยเวนจากการเบยดเบยนซ� งกนและกน ท*งในสวนเก�ยวของกบมนษยดวยกนเอง สภาพแวดลอมท�เราอาศยอยตองใหเกดความสมดลระหวางกน แตนอกเหนอจากส�งอ�นใดมนษยทกคนตองรสานกรบผดชอบรวมกน เพ�อปกปองอนรกษส�งแวดลอมใหมความสมบรณไมเฉพาะท�เก�ยวของกบประเพณลอยกระทงเทาน*น แมการจดกจกรรมอ�นๆ ตองคานงถงความปลอดภยของประชาชนหลกและนาไปสการพฒนาประเทศแบบย�งยน

(ค)

Thesis Title : AN ANALYTICAL STUDY OF THE VALUE OF LOIKRATHONG FESTIVAL.

Researcher : Phrakhruphisonkitjathorn (Thoetthun Choengernduen) Degree : Master of Arts (Buddhist Studies)

Thesis Supervisory Committee

: Phramaha Waranyu Waranyu, Dr. Pali VII., B.A. M.A., Ph.D. : Assist. Anond Metheevarachatra Pali.VI, B.A, B.Ed, M.Ed. : Asst. Prof. Dr.Worrakrit Thuenchang Pali IX., B.A., M.A.,Ph.D. Date of Graduation : August 2011

ABSTRACT

The purposes of this research were: 1) to study history of Loy Krathong Tradition, 2) to study values and Dhamma principles of the Loy Krathong Tradition in the perspective of Theravada Buddhism, and 3) to analyze values of the Loy KrathongTradition towards Thai society. This research focused on studying documents from Tripitaka, Atthakatha, Tika, textbook documents and related researches to summarize the data.

Results of the Research

1. The history of evidences in Punnasuttara was mentioned that one of the important rivers in Buddha period was the historical evidence that the Buddha taught king of Nagas until believing in Teachings of Buddha and requesting something to be the symbol of worship by having Pagodas or Footprints that the Buddhist assemblies worship the Buddha. This was the origin of the Loy Krathong Tradition. In Thailand, This tradition occurred in Sukhothai period. It was called “the floating lanterns” which King Ramkhamhaeng’ first concubine modified in the lotus instead of floating lanterns. This was the origin of the Loy Krathong forms that had the different appearances and were inherited continuously until the present.

2. The values of the Loy Krathong Tradition that people inherited since the past into the present concerned belifes in Buddhism: having Dhamma is the practice frame for fostering consciousness of people in the Nation to be in unity and conduct according to Saraniyadhamma, the five Balas, and the four Sangahavatthus. It showed that conducting according to all Dhamma

(ง)

priniciples equalized that people in the Nation had the consciousness, gratitude, jealousy of traditional customs in the national, local, community and family level and realized the value of environmental preservation that reflected to the culture in the world level.

3. From the analysis, the values of the Loy Krathong Tradition towards Thai society have the important goal, that is, worship the obligation of the Buddha making from the conscience of people in Thai society as the Buddhists. The Buddhists must have the gratitude (1) to people: fathers, mothers and teachers, (2) to animals having the obligation to them and helping their working, and (3) to things having the obligation. All three values are classified into the two Pujas: Amisa Puja and Patipati Puja by having Pancasila as the frame for the practice to make the unity, hold together and live in the harmony of people in the nation.

In summary, the values of the Loy Krathong Tradition make the unity in local or community level and are the good models for the society in leading into the practice to make the peace and liberty of the nation in progress by Pancasila that is the important law in Buddhism or the rule of the Buddhists for persisting in the practice, exception of extorting each other in the part concerning the human. The environment has the balance; however, the human must undertake together to protect and preserve the complete environment, not especially concerning the Loy Krathong Tradition. The other activities must mainly realize the safe of people and lead into the sustainable country development.

(จ)

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธฉบบน� สาเรจลงไดดวยดกเพราะความชวยเหลอของบคคลหลายฝายซ+ งผวจ ย จะขอระบนามเพ+อเปนการแสดงความขอบคณเปนอยางสงมา ณ โอกาสน� ดวย ไดแก พระมหาสทตย อาภากโร,ดร. ท+เมตตามาเปนประธานสอบวทยานพนธ และพระมหาวรญ7 วร77, ดร. , ผศ.อานนท เมธวรฉตร, ผศ.ดร.วรกฤต เถ+อนชาง, อาจารยท+ปรกษา และ รศ.ใหม เฉตรไธสง ผทรงคณวฒ ซ+ งไดเมตตาเปนคณะกรรมการสอบปองกนวทยานพนธทกทานท+ชวยเหลอใหคาแนะนาและตรวจแกวทยานพนธจนลลวงสมบรณดวยด

ขอกราบขอบคณพระเดชพระคณพระเทพปรยตเมธ (สฤษฏ@ สรธโร, ผศ.ดร.) ผอานวยการวทยาลยสงฆนครสวรรค ท+มความเมตตานเคราะหใหคาปรกษา และใหกาลงใจเพ+ออานวยความสะดวกมาโดยตลอด

ขอกราบขอบพระคณ พระราชพฒเมธ(สมชาย จนทสาโร), พระราชวชรเมธ (วระ วรป7โญ ผศ.ดร.), พระมหาสวรรณ สวณโณ, พระสวรรณฐา อนท รยสวโร, ศ.ดร.กาญจนา เงารงษ, รศ.บญเรอง อนทวรนต นายสมศกด@ ลขสทธ@ และนายศรายธ ป+ นประทป ซ+ งทกทานท+ไดกรณาใหความเมตตานเคราะห ใหคาปรกษา ใหกาลงใจ และใหการสนบสนนมาโดยตลอด

อน+ ง งานวจยฉบบน�คงจะสาเรจลงไมไดหากไมไดรบการสนบสนนดานขอมลท+เปนเอกสาร ผวจยตองขอขอบคณเจาหนาท+ประจาหองสมด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาลยสงฆนครสวรรค รวมถงทานผเปนเจาของผลงานทางวชาการอนทรงคณคาทกทานท+ผวจยไดนามาประกอบงานวจยฉบบน�

ขอบชาพระคณ โยมพอสเทพ เช�อเงนเดอน โยมแมเขมทพย เช�อเงนเดอน บพการผใหกาเนด หลวงพอพระครวจารณวรธรรม เตชวโร (กมล) ,พระอปชฌายอาจารยและญาตพ+นอง ทกท านท+ ม สวนรวมในก ารวจย ค ร� ง น� ขอขอบค ณและเจ รญพรเพ+ อนน สต ส าขาวช าพระพทธศาสนามหาบณฑต ทกรป/คน ท+เอาใจใสสอบถามและใหกาลงใจดวยความหวงใยซ+ งกนและกนมาโดยตลอด

พระครพสณฑกจจาทร ธมมกาโม สงหาคม ๒๕๕๔

(ฉ)

สารบญ

เรอง หนา บทคดยอภาษาไทย (ก) บทคดยอภาษาองกฤษ (ค)

กตตกรรมประกาศ (จ)

สารบญ (ฉ) คาอธบายสญลกษณและคายอ (ฌ)

บทท ๑ บทนา ๑ ๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา ๑

๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑.๓ ปญหาท(ตองการทราบ ๔

๑.๔ ขอบเขตของการวจย ๔

๑.๕ คาจากดความของคาศพทท(ใชในการวจย ๔ ๑.๖ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยท(เก(ยวของ ๕

๑.๗ วธดาเนนการวจย ๙

๑.๘ ประโยชนท(คาดวาจะไดรบ ๙

บทท ๒ ประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง ๑๐ ๒.๑. ความเปนมาของประเพณลอยกระทงตามท( มรองรอยในคมภร

พระพทธศาสนา

๑๑

๒.๑.๑ ประเพณลอยกระทงตามท(มรองรอยในพระไตรปฎก ๑๑ ๒.๑.๒ ประเพณลอยกระทงตามท(มรองรอยในอรรถกถา ๑๔ ๒.๒ ความเปนมาของประเพณลอยกระทงในประเทศไทย ๑๖

๒.๒.๑ ประเพณลอยกระทงสมยกรงสโขทย ๑๖

๒.๒.๒ ประเพณลอยกระทงสมยกรงศรอยธยา ๒๐

๒.๒.๓ ประเพณลอยกระทงสมยกรงรตนโกสนทร ๒๓

(ช)

สารบญ (ตอ)

๒.๓ ความหมายและองคประกอบของประเพณลอยกระทง ๒๕

๒.๓.๑ ความหมายของประเพณลอยกระทง ๒๖ ๒.๓.๒ องคประกอบของประเพณลอยกระทง ๒๘

๒.๓.๓ องคประกอบของพธกรรม ๓๓

๒.๓.๔ ประเภทและขอบเขตของพธกรรม ๓๗ ๒.๓.๕ คณลกษณะขอบเขตและจดมงหมายของการลอยกระทง ๓๙ ๒.๓.๖ ขอบเขตและจดมงหมายของการลอยกระทง ๔๐

บทท ๓ คณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนา ๔๓ ๓.๑ คณคาของประเพณลอยกระทง ๔๔

๓.๑.๑ คณคาดานความเช(อ ๔๔

๓.๑.๒ คณคาดานความสามคค ๔๘ ๓.๑.๓ คณคาดานการสบสานอนรกษวฒนธรรมประเพณ ๕๑

๓.๑.๔ คณคาดานอนรกษส(งแวดลอม ๕๔

๓.๑.๕ คณคาดานเศรษฐกจและสงคม ๕๗ ๓.๒ หลกธรรมในพระพทธศาสนาท(ปรากฏในประเพณลอยกระทง ๖๐ ๓.๒.๑ หลกบชา ๒ ๖๑

๓.๒.๒ หลกความกตญDกตเวท ๖๗

๓.๒.๓ หลกสามคค ๗๒ ๓.๒.๔ หลกสงคหวตถ ๔ ๗๙

๓.๒.๕ หลกสาราณยธรรม ๖ ๘๔

บทท ๔ วเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงทมตอสงคมไทย ๘๘ ๔.๑ คณคาของความกตญDตอสงคมไทย ๘๙

๔.๒ คณคาของความสามคคตอสงคมไทย ๙๓

๔.๓ คณคาของการสรางความเขมแขงตอสงคมไทย ๑๐๓

(ซ)

สารบญ (ตอ)

๔.๔ คณคาของประเพณลอยกระทงในการเสรมสรางดานการทองเท(ยว ๑๑๐

๔.๕ คณคาของการอนรกษส(งแวดลอม ๑๑๒ ๔.๖ คณคาของการอนรกษวฒนธรรมประเพณ ๑๑๙

๔.๗ สรปวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงตอสงคม ๑๒๒

บทท ๕ สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ ๑๒๘ ๕.๑ สรปผลการวจย ๑๒๘

๕.๒ ขอเสนอแนะ ๑๓๒

๕.๒.๑ ขอเสนอแนะท(วไป ๑๓๒ ๕.๒.๒ ขอเสนอแนะในการทาวจยครG งตอไป ๑๓๔

บรรณานกรม ๑๓๕

ประวตผวจย ๑๔๔

(ฌ)

คาอธบายสญลกษณและคายอ

การใชอกษรยอ อกษรยอช�อคมภรในวทยานพนธน� ใชอางองจากคมภรพระไตรปฎกภาษาไทยฉบบ

มหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐ และฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เฉลมพระเกยรตพระนางเจาสรกต4 พระบรมราชนนาถ พทธศกราช ๒๕๓๙ ดงน�

พระวนยปฎก

ว.มหา. (ไทย) วนยปฎก มหาวภงคปาล (ภาษาไทย) ว.ม. (บาล) วนยปฎก มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ว.ม. (ไทย) วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) ว.จ. (ไทย) วนยปฎก จฬวรรค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

ท.ม. (บาล) สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ท.ม. (ไทย) สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ท.ปา. (บาล) สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฎกวคคปาล (ภาษาบาล) ท.ปา. (ไทย) สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฎกวรรค (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) ส.น. (ไทย) สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) ส.ข. (ไทย) สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) ส.ม. (ไทย) สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) อง.ตก. (ไทย) สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) อง.ตก. (บาล) สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนปาต ปาล (ภาษาไทย) อง.จตกก. (ไทย) สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ป?จก. (ไทย) สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) อง.สตตก. (ไทย) สตตนตปฎก องคตตรนกาย สตตกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทสก. (ไทย) สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนบาต (ภาษาไทย)

(ญ) ข.ข. (ไทย) สตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ (ภาษาไทย) ข.ธ. (ไทย) สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ข.อต. (ไทย) สตตนตปฎก ขททกนกาย อตวตตกะ (ภาษาไทย)

พระอภธรรม

อภ.ป. (ไทย) อภธรรมปฎก ปคคลบญญต (ภาษาไทย) อภ.ก. (ไทย) อภธรรมปฎก กถาวตต (ภาษาไทย)

คายอเก$ยวกบพระไตรปฏก การอางองพระไตรปฎกฉบบภาษาไทย ใชระบช�อคมภร และระบถง เลม/ขอ/หนา

ตามลาดบ เชน ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๒/๓๓๕ หมายถง การอางองน�นระบถงคมภร พระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค เลมท� ๑๐ ขอท� ๔๐๒ หนาท� ๓๓๕

บทท� ๑

บทนา

๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา

ในอรรถกถาไดกลาวถงรอยพระบาทไวหลายแหงและท�เก�ยวของกบพธจองเปรยงท�ทาวศรจฬาลกษณอางถงรองรอยท�มปรากฏในอรรถกถาปณโณวาทสตร มชฌมนกาย อปรปณณาสกความตอนหน� งวา...เพ�อสงเคราะหมหาชน พระศาสดาประทบอยสองสามวน เสดจเท�ยวบณฑบาตในหมบานพอคาแลวตรสส�งใหพระปณณะเถระกลบในระหวางทางมแมน5 าช�อนมมทา ไดเสดจไปถงฝ�งของแมน5 านมมทา นาคราชถวายการตอนรบพระศาสดาทลเสดจเขาสภพนาคไดกระทาสกการะบชาพระรตนตรย พระศาสดาทรงแสดงธรรมแกนาคราชน5นแลว เสดจออกจากภพนาค นาคราชน5นกราบทลขอวาไดโปรดประทานส�งท�พงบาเรอแกขาพระองคดวยเถด พระพทธเจา ขาพระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงบทเจดยรอยพระบาท ไวท�ฝ�งแมน5 านมมทา รอยพระบาทน5น เม�อคล�นซดมากถกปด เม�อคล�นเลยไปแลวกถกเปด กลายเปนรอยพระบาทท�ถงสกการะอยางใหญ เม�อพระศาสดาทรงออกจากน5นแลวกเสดจถงภเขาสจจพนธ ตรสกบพระสจจพนธวามหาชนถกเธอทาใหจมลงในทางอบาย เธอตองอยในท�น5 แหละ แกลทธของพวกคนเหลาน5 เสย แลวใหพวกเขาดารงอยในทางพระนพพาน แมทานพระสจจพนธน5น กทลช�อส�งท�จะตองบารง พระศาสดากทรงแสดงรอยพระบาทไวบนหลงแผนหนทบเหมอนประทบตราไวบนกอนดนเหนยวสดๆ ฉะน5น ตอจากน5นกเสดจไปถงพระเชตวนท�เดยว๑

พธลอยกระทงเดมเรยกวา “พระราชพธจองเปรยงชกโคม ลอยโคม” เปนพธของพราหมณ เพ�อบชา พระอศวร พระนารายณ และพระพรหม เม�อคนไทยนบถอพระพทธศาสนาจงรบพธชกโคมเพ�อบชาพระบรมสารรกธาต พระจฬามณ ณ สวรรคช5นดาวดงส ลอยโคมบชา พระพทธบาท ณ หาดทรายแมน5 านมมทานท หรอแมน5 าเนรพททา ในปจจบนของประเทศอนเดย สวนการลอยกระทงตามสายแมน5 า นางนพมาศ หรอทาวศรจฬาลกษณ พระสนมเอกของพระเจาอรณมหาราชหรอพระรวง เปนผคดประดษฐทากระทงเปนรปดอกบวแทนการลอยโคมถวายแดพระรวง เพ�อทรงลอยกระทงสกการะรอยพระพทธบาทท�แมน5 านมมทานท เม�อประพาสลาน5 า

๑ม.อ. (ไทย) ๑๔/๗๕๔/๓๖๑.

๒

ในคนเพญ เดอน ๑๒ อกท5งไดแตงลานาสาหรบขบรองถวาย ซ� งพระรวงใหถอเปนประเพณปฏบตต5งแตน5นมา จนสมยกรงศรอยธยา และสมยรตนโกสนทร๒

การบชาเปนหลกธรรมท�สาคญอยางหน� งในพระพทธศาสนา ท�สอนใหรจกการบชากราบไหวบคคลท�ควรบชา ส�งตางๆ ท�ควรบชา เพ�อเปนการใหรคณคาของบคคลหรอส�งของท�เราเก�ยวของดวย จะไดมองเหนความด ความสาคญ และการปฏบตตอส�งน5นตามความเหมาะสมไดดวยความจรงใจ ท5 งจะกอใหเกดแนวทางปฏบตตอกนในทางท�ดของสงคม ท5 งสามารถท�จะนามาประยกตใชในชวตประจาวนไดดวย การบชาดวยส� งของยงแฝงไปดวยหลกธรรมท�สาคญทางพระพทธศาสนา และเปนมงคลสงสดอยางหน� งในชวตของทกคนท�เกดความไมม�นคงทางจตใจ เพราะเหตวา “วธการท�แตละสงคม แตละวฒนธรรม จะนามาบาบดรกษาใจ เร� องของแตละวฒนธรรม เปนการสรรคสรางประเพณปฏบตของแตละวฒนธรรมไมมประเพณพธกรรมของสงคมใดดกวาประเพณพธกรรมของสงคมใด พธกรรมและแนวปฏบตในแตละสงคมวฒนธรรมเปนเร�องของคนในแตละสงคมน5น ทกสงคมวฒนธรรมมวธการจดการกบภาวะท�ไมม�นคงทางใจดงกลาวน5น”๓

จดเดนของพธกรรมการลอยกระทงเปนนกขตฤกษร�นเรงของคนท�วไป เม�อเปนพธหลวง เรยก “พระราชพธจองเปรยง ลดชดลอยโคมสงน5 า” ตอมาเรยก “ลอยพระประทป” พธน5 มมาต5งแตสมยสโขทย ดงปรากฏหลกฐานอยในหนงสอตารบทาวศรจฬาลกษณ และไดกระทาตอมาในสมยกรงศรอยธยาตลอดจนถงสมยกรงรตนโกสนทร พธลอยกระทงเดมทากนในวนเพญเดอน ๑๑ และวนเพญเดอน ๑๒ ปจจบนพธลอยกระทงเฉพาะวนเพญเดอน ๑๒ พธลอยกระทง สนนษฐานวาไดรบมาจากอนเดย ตามลทธพราหมณเช�อวา ลอยกระทงเพ�อบชาแมน5 าคงคาอนศกดL สทธL ของอนเดย และลอยเพ�อบชาพระผเปนเจาในศาสนาพระนารายณ ซ� งบรรทมสนธอยกลางเกษยรสมทรอกประการหน� งศาสนาพทธเช�อวา การลอยกระทงเปนการทาพธเพ�อตอนรบพระพทธเจาในวนเสดจจากเทวโลกสโลกมนษย ภายหลงจากทรงเทศนาโปรดพทธมารดาบนสวรรคช5นดาวดงส บางกเช�อวาเพ�อบชาพระบรมสารรกธาต ท�บรรจไวในพระจฬามณ พระเจดยบนสวรรค บางกวาเพ�อบชารอยพระพทธบาทท�ทรงประทบไว ณ หาดทราย รมฝ�งแมน5 านมมหานท ในแควนทกขณาบถของประเทศอนเดย (ปจจบนเรยกวาแมน5 าเนรพททา) บางทานกวา ลอยกระทงเพ�อขอบคณพระแม

๒คณะกรรมการศนยวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช, วฒนธรรมการลอยกระทง

ภาคใต, (นครศรธรรมราช : ศนยวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช, ๒๕๕๐), หนา ๓. ๓พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย. (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา,

๒๕๑๔), หนา ๒๗.

๓

คงคาท�ใหเราไดอาศยน5 ากนน5 าใช และขออภยพระแมคงคา ท�ท5งส�งปฏกลตางๆ ลงในน5 า เม�อถง วนเพญ เดอน ๑๒ ประชาชนจะจดทากระทงเปนรปตางๆ ดวยใบตอง หรอกาบใบตนพลบพลง หรอวสดอ�นๆ ประดบตกแตงกระทงใหสวยงามดวยดอกไมสดในกระทงจะปกธปเทยน บางทกใสสตางค หรอหมากพลลงไปดวย สมยกอนในพธลอยกระทงมการเลน สกวาเลนเพลงเรอและมแสดง มหรสพประกอบงานมการประกวด นางนพมาศ ประกวด กระทงและรวมกนลอยกระทง โดยการจดธปเทยน กลาวอธษฐานตามท�ใจปรารถนา และปลอยกระทงใหลอยไปตามแมน5า๔

ดานศาสนาเปนการชวยกนรกษาทานบารงศาสนา ทางภาคเหนอของประเทศไทย ประเพณการลอยกระทง จดข5นเพ�อเปนการบชารอยพระพทธบาทของพระพทธเจา และยงจดใหมการทาบญทาทาน การปฏบตธรรมและฟงเทศนดวย คณคาตอครอบครวทาใหสมาชกในครอบครวไดทากจกรรมรวมกน เชน การประดษฐกระทงนาไปลอยน5 าเพ�อแสดงความกตญQกตเวทตอน5 าท�ใหคณประโยชนแกเรา บางทองถ�นจะลอยเพ�อเปนการแสดงความระลกถงบรรพบรษอกดวย คณคาตอชมชน ทาใหความสมครสมานสามคคในชมชน เชน รวมกนคดประดษฐกระทงเปนการสงเสรมและสบทอดศลปกรรมดานฝมออกดวยท5งยงเปนการพบปะสงสรรค สนกสนานร�นเรงบนเทงใจรวมกนคณคาตอสงคมเศรษฐกจ ทาใหมความเอ5ออาทรตอส�งแวดลอมโดยการชวยกนรกษาความสะอาดแมน5 าลาคลอง โดยขดลอก เกบขยะ ในแมน5 าลาคลองใหสะอาด และไมท5งส�งปฏกลลงในแมน5าลาคลองอกดวย ตลอดถงการใชจายเงนทองในชวงวนลอยกระทง บางแหงเงนสะพดมากกวารอยลาน เชน ทางจงหวดท�เปนแหลงทองเท�ยวใหญๆ ของประเทศ๕

จากการกลาวมาขางตนเก�ยวของกบความเปนมาของประเพณลอยกระทง ผวจยเหนวาเปนเร�องท�นาสนใจควรไดรบการศกษาเปนอยางย�ง เน�องจากวาสารสาคญของประเพณลอยกระทงในสงคมไทยท�ไดสบทอดปฏบตกนมาเปนเวลายาวนานต5งแตสมยกรงสโขทยเปนราชธาน และ เปนมรดกทางวฒนธรรมท�อนชนคนรนหลงตองตระหนกถงความสาคญ และควรแกการอนรกษไวเพ�อเปนกรอบในการอนรกษและพฒนาประเพณอนดงามของชาตใหย �งยนสบไป

๔อมรา พงศศาพชญ, วฒนธรรมศาสนาและชาตพนธวเคราะหสงคมไทยตามแนวมานษยวทยา,

(กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๗๕. ๕สานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต, เทศกาลและประเพณไทย, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพกรมการศาสนา, ๒๕๒๗), หนา ๘๕.

๔

๑.๒ วตถประสงคของการวจย

๑.๒.๑ เพ�อศกษาประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง ๑.๒.๒ เพ�อศกษาคณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะ

พระพทธศาสนา ๑.๒.๓ เพ�อวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทย

๑.๓ ปญหาท�ตองการทราบ

๑.๓.๑ ประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทงเปนอยางไร ๑.๓.๒ คณคาและหลกธรรมประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนามอะไรบาง ๑.๓.๓ คณคาของประเพณลอยกระทงท�มอยในสงคมไทยเปนอยางไร

๑.๔ ขอบเขตการวจย

การวจยน5 มจดประสงคท�จะศกษาประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทงท� มรองรอยขอมลตามท�มหลกฐานในพระไตรปฎก อรรถกถา และประเพณลอยกระทงในประเทศไทย สวนคณคาดานตางๆ ของประเพณลอยกระทง พรอมท5 งหลกธรรมในทศนะพระพทธศาสนา ซ� งสามารถนามาสอดแทรกในพธกรรมใหเกดผลดเพ�อสงเสรมความกตญQกตเวทตอบพการชน ในการบชาบคคลท�ควรบชา ท5งดานความสามคค วฒนธรรมประเพณ การอนรกษส�งแวดลอมและสบสานประเพณอนดงามของไทย อยางย �งยน

๑.๕ คาจากดความของศพทท�ใชในการวจย

คณคา หมายถง ส�งท�ทรงไวซ� งประโยชนตอสวนรวม ในส�งใดส�งหน� ง ท�ทกคนไดอนรกษ สบทอด และสบสานมาอยางชานาน

ประเพณ หมายถง ความประพฤตท�ชนหมหน�งอยในท�แหงหน�งถอเปนแบบแผนกนมาอยางเดยวกน และสบตอกนมานาน หากใครในหมชนน5นประพฤตออกนอกแบบ ถอวาปฏบตผดตามหลกประเพณ หรอผดจารตประเพณของสงคมไทย

การลอยกระทง หมายถง ประเพณบชารอยพระพทธบาท แสดงความสานกบญคณของแหลงน5 า ซ� งมความสาคญตอการดารงชวต และเปนการบชาพระแมคงคาเทวตามความเช�อแตโบราณดวยกระทง ดอกไม ธป เทยน ประกอบกบส�งประดษฐจากธรรมชาตท�ลอยน5าได

๕

๑.๖ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยท�เก�ยวของ

ก. เอกสารท�เก�ยวของ

๑.๖.๑ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวรชกาลท� ๕ ไดใหรายละเอยดไวในพระราชพธ ๑๒ เดอนโดยทรงอธบายไววา “การลอยพระประทปลอยกระทงน5 เปนนกขตฤกษท� ร�นเรงท�วไปของชนท5งปวงท�วไป ไมเฉพาะแตการหลวง แตจะนบวาเปนพระราชพธอยางใดกไมได ดวยไมไดมพธสงฆพธพราหมณอนใดเก�ยวเน�องในการลอยพระประทปน5น เวนไวแตจะเขาใจวาตรงกบคาท�วาลอยโคมลงน5าเชนท�กลาวมาแลว แตควรนบไดวาเปนราชประเพณซ� งมมาในแผนดนสยามแตโบราณ”๖

๑.๖.๒ อานนท อาภาภรมย ไดใหรายละเอยดในหนงสอ “สงคมวฒนธรรมและประเพณไทย” ในคาอธบายเก�ยวกบประเพณสรปไดวา ประเพณ หมายถง “ขนบธรรมเนยม แบบแผน” และแบงออกเปน ๓ ประเภท คอ ๑) จารตประเพณ (Mores) เปนประเพณท�มความสาคญตอสวสดภาพของสงคมและมลกษณะบงคบใหสมาชกของสงคมตองปฏบตหรองดเวนปฏบต หากผใดฝาฝนกจะมความผดตามท�จารตประเพณไดกาหนดโทษเอาไว เชน สงคมไทยมจารตประเพณกาหนดใหพอแมมหนาท�เล5ยงดลกของตน หากพอแมคนใดละเลยไมปฏบตกจะมความผด ๒) ขนบประเพณ (Institution) เปนประเพณท�สงคมไดวางไวเปนระเบยบแบบแผนท5งโดยตรง คอ ระเบยบวางไวอยางชดเจน เชน ประเพณทาบญเล5ยงพระ ๓) ธรรมเนยมประเพณ (Convention) เปนประเพณเก�ยวกบเร�องธรรมดาท�วไป ไมคอยมความสาคญเทาใดนก จะปฏบตหรอไมปฏบตกได หากใครไมปฏบตกจะถกดหม�น ดแคลนวาไมมมารยาท เชน การแตงกายไมถกกาลเทศะ๗

๑.๖.๓ มหาสลา วระวงศ นกอกษรศาสตรชาวลาวไดใหรายละเอยดในหนงสอ “พงศาวดารลาว”ไดนยามสรปไดวา “ประเพณ หมายถง จารตประเพณอยางหน� งอยางใดท�เปนวฒนธรรมของชาต ซ� งคนท5งหลายยอมรบวาดวาชอบแลวปฏบตสบตอกน”๘

๖จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, พระราชพธตรยมพวาย-ตรปวาย (จากพระราชพธ

๑๒ เดอน). (พระนคร : โรงพมพพระจนทร, ๒๔๗๗), หนา ๒๒. ๗อานนท อาภาภรมย, สงคมวฒนธรรมและประเพณไทย, (กรงเทพมหานคร : แพรวทยา, ๒๕๑๙),

หนา ๗๖. ๘มหาสลา วระวงศ. พงศาวดารลาว. (เชยงใหม : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะ

สงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๓๒), หนา ๑๖๘.

๖

๑.๖.๔ เสาวภา ไพทยวฒน ไดใหรายละเอยดในหนงสอ “พ5นฐานวฒนธรรมไทย” ไวสรปไดวา “ประเพณเปนเร�องสวนรวม เปนนสยของชมชนท�จะตองชวยกนทาเปนคณะ เปนส�งท�ตองทาตามกาหนดเวลาแนนอน หากงดเวนไมทาจะเกดความไมสบาย อาจจะเกดอาเพศท5งหมบานและประสบภยกนท5งเมอง”๙

๑.๖.๕ อมรา พงศาพชญ ไดกลาวถงองคประกอบของศาสนาท�ยดถอปฏบต ผลการศกษาพบวา ๑) ศาสนาตองมส�งเคารพบชาสงสด ๒) มความเช�อและศรทธา ๓) มความขลงในพธกรรม ๔) มความศกดL สทธL ๕) มพธกรรม ๖) มกฎเกณฑใหผเล�อมใสปฏบตตาม ๗) มศาสนาผ ประกอบพธกรรมและสบทอดเจตนารมณ และยงไดเสนอแนวคดท�กลาววา ชาวบานมพธกรรมเปนองคประกอบท�สาคญ ซ� งพธกรรมเกดข5นจากพทธศาสนาและเกดข5นจากไสยศาสตร บทบาทของศาสนาและพธกรรม จงไมสามารถแยกออกจากกนได หนาท�ของศาสนาและพธกรรมชวยสรางความเปนอนหน� งอนเดยวกนในสงคม ทาใหเกดความเช�อปรบเปล�ยนไปตามสภาพสงคมชวยลดความขดแยงทางการเมองและการปกครอง อทธพลของศาสนาและพธกรรม ทาใหคานยมของสงคมเปล�ยนแปลงไปในระดบท�สงคมยอมรบปฏบตตาม๑๐

โดยสรป สาเหตของความเช�อ เกดจากปรากฏการณธรรมชาตท�มนษยไมสามารถอธบายไดดวยเหตผล ทาใหเช�อวาส�งแวดลอมมชวตและอานาจลกลบแฝงอย ทาใหเกดความรสกไมม�นคงในอารมณ ซ� งมผลตอพฤตกรรมท�ตองปฏบตตามกฎเกณฑและขอหามตางๆ ท�จะตองปฏบตตอส�งแวดลอมและธรรมชาต ไปจนถงบทลงโทษตอบคคลในสงคมท�ละเมดตอกฎเกณฑของสงคม อทธพลของความเช�อท�เหนชดเจนอกอยางคอ การประกอบพธกรรม และวตถหรอสถานท�ท�เช�อกนวาเปนท�สถตของวญญาณและส� งศกดL สทธL ท5 งหลาย สถานท�ท�ใชในการประกอบพธกรรมเพ�อแสดงออกถงความเคารพตอส�งศกดL สทธL ดงกลาว ความเช�อยงมผลตอประเพณตางๆของสงคมท�เปนแบบแผนใหประพฤตปฏบตรวมกนของคนในสงคม ทาใหมความรสก มอารมณรวมกน มความเปนเจาของรวมกนมการใชประโยชนรวมกน และมการดแลรกษารวมกน เปนผลใหโครงสรางทางสงคมมความเขมแขงทาใหสงคมมความสงบสขและสามารถพฒนาไปในแนวทางท�ดข5น

๙เสาวภา ไพทยวฒน, พ<นฐานวฒนธรรมไทย, (กรงเทพมหานคร : สถาบนราชฏเขต ๘, ๒๕๓๘), หนา ๙๔. ๑๐อมรา พงศศาพชญ, วฒนธรรมศาสนาและชาตพนธวเคราะหสงคมไทยตามแนวมานษยวทยา,

(กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๔๙-๖๑.

๗

ข. งานวจยท�เก�ยวของ

๑.๖.๖ ศรศกร ว ล ลโภดม นกคนควาทางดานวฒนธรรมและโบราณคดใหรายละเอยดในหนงสอช�อ “แองอารยธรรมอสาน” ของไทยสรปไดวา “ความเช�อเปนส�งท�ทาใหมความม�นใจและมกาลงใจข5น ถาหากขาดส�งเหลาน5 เสยแลวกไมอาจทาอะไร ใหบรรลเปาหมายท�ดได ดงน5นความเช�อจงเปนสวนหน� งของความเปนมนษย มนษยทกรปทกวย ทกแหงตางกสมพนธกบความเช�อท5งน5น การทาอะไรยอมมความเช�อปะปนอยเสมอ”๑๑

๑.๖.๗ วญQ ผลสวสดL นกวจยทางวฒนธรรมของไทยใหรายละเอยด การวจยทางวฒนธรรมใหทศนะสรปไดวา “ความเช�อ หมายถง การยอมรบ นบถอ หรอยดม�น ในส�งใดส�งหน�งของมนษย ท5งท�ส� งน5นมตวตนหรอไมมตวตนกตาม การยอมรบนบถอน5 อาจมหลกฐานอยางเพยงพอท�จะพสจนไดหรออาจจะไมมหลกฐานท�จะนามาใชพสจนใหเหนจรงเก�ยวกบส�งน5นกได”๑๒

๑.๖.๘ วฒนธรรมจงหวดสกลนคร ไดใหรายละเอยดไวในหนงสอช�อ “วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญาจงหวดสกลนคร” ผลการศกษาพบวา “ความเช�อ” (Beliefs) และพธกรรม (Rites) เปนส�งท�มความหมายสมพนธกนอยางแยกไมออก เน�องจากความเช�อเปนเร�องของสภาวะทางดานความคดท�ประกอบดวย ส�งท�เปนตวแทนความคดน5นๆ สวน พธกรรม เปนเร�องของแบบพธการในการกระทาตางๆ ตามแนวความเช�อน5น ซ� งเปนกลวธนาไปสเปาหมายท�ตองการ คอจะไดมาซ� งส�งท�เราตองการน5น จาท�เราจะตองกระทาและในการกระทาน5นๆ กบเร� องน5นๆ ส� งอนเปนตวแทนแหงความเช�อกยอมจะดลบนดาลหรอชวยใหบรรลผลตาม ความเช�อ หรอตามความตองการของเรา อนทผลทาใหเกดความสขความสบายใจ”๑๓

๑.๖.๙ วจตรา อาจวชย ไดศกษา เร� อง “การพฒนาแผนบรณาการและหนงสอเรยนภาษาไทยเพ�อจดกจกรรมการเรยนรแบบมงประสบการณภาษา เร�องลอยกระทงช5นประถมศกษาปท� ๒” ผลการศกษาพบวา “การจดกจกรรมการเรยนรดวยแผนบรณาการเพ�อจดกจกรรมการเรยนรภาษาไทยแบบมงประสบการณภาษา เร� องลอยกระทง กลมสาระการเรยนรภาษาไทยช5 น

๑๑ศรศกร วลลโภดม, แองอารยธรรมอสาน, (กรงเทพมหานคร : มตชน, ๒๕๔๐), หนา ๑๕. ๑๒วญQ ผลสวสดL . การวจยทางวฒนธรรม, (มหาสารคาม : สถาบนวจยศลปะและวฒนธรรมอสาน

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, ๒๕๓๗), หนา ๑๘๘. ๑๓วฒนธรรมจงหวดสกลนคร, วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตรเอกลกษณและภมปญญา

จงหวดสกลนคร, (สกลนคร : สกลนครการพมพ, ๒๕๔๒), หนา ๖๐-๗๑.

๘

ประถมศกษาปท� ๒ ทาใหนกเรยนไดฝกปฏบตกจกรรมอยางหลากหลาย จนเกดความชานาญในการใชภาษา และยงทาใหนกเรยนกลาพด กลาแสดงออก มความเปนผนาเพ�มข5น”๑๔

๑.๖.๑๐ ฝายวชาการ สานกพมพโอเดยนสโตร, (ดนย ไชโยธา บรรนาธการ) ไดใหแนวคดไว ในหนงสอช�อ “สงคม วฒนธรรม และประเพณ” ผลศกษาพบวา “ชาตไทยเปนชาตอสระมาแตโบราณ มวฒนธรรมและประเพณประจาชาตยดถอปฏบตสบเน�องกนมาเปนลาดบ และ คนไทยมความเคารพบรรพบรษ มความเช�อเร� องผและวญญาณ ฉะน5น ขนบประเพณและธรรมเนยมประเพณบางอยางมเร�องของบรรพบรษเจอปนอย ประเพณเปนส�งท�นยมประพฤตปฏบตสบๆ กนมาจนเปนแบบแผนขนบธรรมเนยม และประเพณ ถกแบงเปน ๔ คอ ๑) ประเพณในครอบครว เชน ประเพณท�เก�ยวของกบชวตหรอถนนชวตของคนไทยต5งแตเกดจนตาย ๒) ประเพณสวนรวมตามเทศกาล เปนประเพณท�ประชาชนสวนใหญนยมปฏบตรวมกน เชน ประเพณสงกรานต ประเพณลอยกระทงตามเทศกาลเปนตน ๓) ประเพณเก�ยวกบการแตงกาย คนไทยแตละภาคมลกษณะการแตงกายด5งเดมของตนประจาทองถ�น เชน ภาคเหนอ ภาคอสาน ภาคกลาง ภาคใตเปนตน ๔) ประเพณเก�ยวกบอาชพ อาชพเปนของทองถ�นน5นๆ และสบสานกนแบบประเพณอยางยาวนาน ๕) ประเพณการเลนในวนนกขตฤกษ เชน ภาคเหนอในงานเทศกาลสงกรานต มการเลนสาดน5 า การแหครว แอวชอ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ มการเลนหมอแคน หมอลา ภาคกลางม เพลงเรอ เพลงเก�ยวขาว เพลงอแซว ๖) ประเพณการทาบญ ในวนสาคญตางๆ ๗) ประเพณการรบประทานอาหาร๑๕

จากการศกษาจากเอกสารและงานวจยตามท�กลาวมานบไดวา เปนปทฏฐานท�สาคญย�ง ซ� งผศกษาไดนาทศนะบางเร�องบางตอนมากลาวขางตน ถอเปนกรอบของการนาเสนอผลงานท�ไดจากการศกษามาตามลาดบ โดยเนนท�หลกคาสอนในทางพระพทธศาสนาหลกเปนสาคญ และเพ�อใหมความสมบรณของเน5อหา เอกสารและงานวจยตามท�กลาวมา ท5งท�ไมไดเอยถงนบวาเปนกรอบของการวจยเปนอยางดในการนาเสนอผลงานในบทตางๆ ตอไปตามลาดบ

๑๔วจตรา อาจวชย, “การพฒนาแผนบรณาการและหนงสอเรยนภาษาไทยเพ�อจดกจกรรมการเรยนร

แบบมงประสบการณภาษา เร�องลอยกระทง ช5นประถมศกษาปท� ๒”, วทยานพนธปรญญาการศกษามหาบณฑต

สาขาวชาหลกสตรการสอน, (มหาสารคาม : บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาสารคาม, ๒๕๔๗), หนา ๒. ๑๕ฝายวชาการ สานกพมพโอเดยนสโตร. (ดนย ไชโยธา บรรณาธการ). สงคมวฒนธรรม และ

ประเพณไทย. (กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๔๖), หนา ๑๑๖ – ๑๒๒.

๙

๑.๗ วธดาเนนการวจย

การวจยคร5 งน5 เปนการศกษาเอกสาร (Documentary Research) โดยดาเนนการ ดงน5

๑.๗.๑ ศกษาขอมลจากเอกสารช5นปฐมภม ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ๑.๗.๒ ศกษาขอมลจากเอกสารช5นทตยภม ไดแก เอกสารงานวจยตางๆ ท�เก�ยวของกบ

ประเพณลอยกระทง ๑.๗.๓ รวบรวมขอมลท5งจากคมภรทางพระพทธศาสนา และเอกสารงานวชาการ

ตางๆ ท�เก�ยวของกบประเพณลอยกระทงนามาวเคราะหใหเหนถงคณคาของประเพณลอยกระทง ๑.๗.๔ สรปผลการศกษา และนาเสนอขอมลคณคาประเพณลอยกระทงเพ�อนาไปส

การพฒนาในดานการสงเสรมวฒนธรรมประเพณ ตลอดท5งการเผยแผธรรมทางพระพทธศาสนา

๑.๘ ประโยชนท�ไดรบจากการวจย

๑.๘.๑ ทาใหทราบประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง ๑.๘.๒ รคณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนา ๑.๘.๓ สามารถประยกตคณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทย

บทท� ๒

ประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง

ประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง ท�ถอปฏบตสบกนมาไดเกดจากการอนเชญคมภรพระพทธศาสนามาประดษฐานไวในประเทศไทยสมยกรงสโขทย โดยมพระรวงเจา (พระเจาอรณราช) ทรงเปนผมศรทธาในทางพระพทธศาสนา และสบเน�องดวยพระสนมเอก กลาวคอทาวศรจฬาลกษณ ผมความศรทธาในพระศาสนาเชนกนไดศกษาคมภรพระพทธศาสนาอยางลกซ7 ง จงไดคดคนประดษฐโคมประทปสาหรบสกการบชาในวนเพญเดอน ๑๒ จงนบไดวาเปนตนตารบของประเพณการลอยกระทงในประเทศไทย แมไมปรากฏชดเจนวาประกอบมาต7งแตเม�อไร และเทาท�มหลกฐานคนพบ คอ ต7งแตกรงสโขทยเปนราชธาน โดยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงสนนษฐานไววา “เดมทเดยวเปนพธของพราหมณ กระทาเพ�อบชาพระผเปนเจาท7งสามพระองค ไดแก พระอศวร พระนารายณ และพระพรหม”๑ ตอมาไดถอปฏบตตามแนวทางพระพทธศาสนาโดยปรบเปล�ยนความคดใหเขากบคาสอนทางพระพทธศาสนา คอมประเพณการชกโคม เพ�อบชาพระบรมสารรกธาต พระจฬามณในช7นดาวดงส และบชารอยพระพทธบาท ซ� งไดประดษฐาน ณ หาดทรายแมน7 านมมทานท ท�พญานาครกษาอยบนยอดภเขาสวรรณมาล ยอดภเขาสวรรณบรรพต และท�ยอดภเขาสมณกฏ๒

สาหรบประเพณลอยกระทงสมยสโขทยน7น นางนพมาศพระสนมของพระรวงไดคดคนทากระทงถวาย เปนรปดอกบว และรปลกษณแบบตางๆ ใหทรงลอยตามสายน7 าไหล พระรวงเจาทรงพอพระราชหฤทยกระทงดอกบวของนางนพมาศเปนอยางมากจงโปรดใหถอเปนเย�ยงอยาง และปฏบตสบตอกนมาจนปจจบน และกาลตอมาการถอปฏบตตามแนวคดของทาวศรจฬาลกษณ กเปนท�นยมอยางแพรหลายไปท�วทกๆ ภาค ของประเทศไทย ซ� งแฝงไวในคตความเช�ออยางเปนรปแบบ แตการทาพธน7นบางแหงอาจจะไมเหมอนคร7 งกรงสโขทยทกอยาง เพราะไดเปล�ยนแปลงไปตามวฒนธรรมของแตละภาค แตจดประสงคของการลอยกระทงน7นมความเหมอนกน

๑จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, พระราชพธ ๑๒ เดอน, (กรงเทพมหานคร: แพรพทยา,

๒๕๑๔), หนา ๒๕. ๒ส. ธรรมภกด, ประเพณฉบบพระมหาราชคร, (กรงเทพมหานคร : พมพท� ร.พ. ส.ธรรมภกด,

๒๕๑๑), หนา ๓๔๒.

๑๑

๒.๑ ความเปนมาของประเพณลอยกระทงตามท�มรองรอยในคมภรพระพทธศาสนา

ดงท�ทราบแลววา ประเพณลอยกระทงในสงคมไทยถอเปนประเพณสาคญอยางหน� งของชาตไทย และเปนประเพณระดบชาตท�มความเก�ยวของกบวถชวตของคนในชาต ซ� งไดปฏบตสบทอดกนมาต7งแตบรรพกาลมากกวา ๗๐๐ ป และอยคกบสงคมไทยมาโดยตลอด พรอมกนน7 ไดมววฒนาการดานรปแบบ และลกษณะการประกอบพธลอยกระทงมาอยางตอเน�อง จงทาใหเหนคณคาตอสงคมอยางมากมาย โดยเฉพาะไดสงเสรมความสามคค ความมระเบยบวนย ความรกใครในสถาบนครอบครว การสงเสรมคณภาพชวต การอนรกษสภาพแวดลอม การสงเสรมสงคมเศรษฐกจ การทองเท�ยว กลาวคอ เทศกาลลอยกระทงน7นมชาวตางชาตมากมายหล�งไหลมาเท�ยวชมความงามของการจดงานแตละภมภาคตามพ7นท�จงหวดน7นๆ

สาหรบความเปนมาของประเพณลอยกระทงตามท�ไดศกษาคนความา และคนพบรองรอยปรากฏหลกฐานในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท โดยประการแรก คอมรองรอยในพระไตรปฎก และประการตอมา คอมรองรอยในอรรถกถา โดยมคาอธบายตามลาดบ ดงน7

๒.๑.๑ ประเพณลอยกระทงตามท�มรองรอยในพระไตรปฎก

ในคมภรพระไตรปฎกน7 น ไดมรองรอยปรากฏหลกฐานซ� งมความเก�ยวของกบประเพณลอยกระทงพอเปนเคามลดงมใจความสาคญใน ปณณสตร สงยตตนกาย สฬายตนวรรค มขอสรป ดงน7

พระศาสดาประทบอยในท�น7น น�นเองตลอดเจดวน เพ�อสงเคราะหมหาชนพออรณข7นกไดปรากฏอยในมหาคนธกฎน7นเอง ในท�สดแหงพระธรรมเทศนาเจดวน การตรสรธรรมไดมแกสตว ๘๔,๐๐๐ พระองค ประทบอย ณ ท�น7นเจดวน เสดจเท�ยวบณฑบาตใน วานชคาม ใหพระปณณเถระกลบดวยตรสส�งวา เธอจงอยในท�น7 แล ไดเสดจไปยงฝ�งแมน7 านมมทานท อนมอยโดยลาดบ พระยานาคนมมทา กระทาการตอนรบพระศาสดา ใหเสดจเขาไปสภพนาค ไดกระทาสกการะตอพระรตนตรย พระศาสดาแสดงธรรมแกพระยานาคน7 น แลวออกจากภพนาค พระยานาคน7 นออนวอนวาขาแตพระองค ผเจรญ ขอพระองคจงประทานส�งท�ควรสละแกขาพระองคพระผมพระภาคเจาทรงแสดงเจดย คอรอยพระบาทไว ณ ฝ�งแมน7 านมมทานท เจดย คอรอยพระบาทน7น เม�อคล�นหลากมาๆ ยอมปด เม�อคล�นไปแลวยอมเปดออก ความถงพรอมดวยมหาสกการะไดมแลว พระศาสดาเสดจออกจากท�

๑๒

น7น แลวเสดจไปยงสจจพนธบรรพต ตรสกะสจจพนธภกษวา เธอทาใหมหาชนหย�งลงไปในทางอบาย เธอจงอยในท�น7 แหละ ใหชนเหลาน7นสละลทธเสยแลว ใหดารงอยในทางแหงพระนพพาน ฝายพระสจจพนธภกษน7น ทลขอขอท�ควรประพฤต พระศาสดาแสดง พระเจดย คอ รอยพระบาทท�หลงแผนหนแทงทบ เหมอนรอยตรา ท�กอนดนเหนยวเปยก แตน7นกเสดจกลบพระวหารเชตวนตามเดม๓

จากพระสตรน7 ไดแสดงใหเหนรองรอยท�เปนเคามลวา ประเพณการลอยกระทงไดเร�มมข7นแตบดน7นมาจนปจจบน โดยเฉพาะไดเปนแนวสบทอดปฏบตบชาสบมาของประเทศตางๆ ท�นบถอพระพทธศาสนาอยางประเทศไทย ดวยเหตน7 การท�ปฏบตสบทอดกนมาอยางยาวนานน7น ซ� งคตความเช�อศรทธาในเร�องการลอยกระทง เพราะเปนการสกการบชาคณของพระพทธองค ทรงไดประดษฐานซ� ง “พระเจดย” หรอ “รอยพระพทธบาท” ณ แมน7 านมมทานท ตามคาขอของพระยานาค ท�มความศรทธาเล�อมใสในคาสอนของพระบรมศาสดา ดงจะเหนไดจากคาขอออนวอนของพระยานาควา “ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระองคจงประทานส�งท�ควรสละแกขาพระองค”

อยางไรกตาม ช�อของแมน7า ดงท�ปรากฏในพระไตรปฎกดงกลาว ยงมรายละเอยดอยในสองพระสตร ไดแก ปณโณวาทสตร มชฌมนกาย และ ปณณสตร ไดกลาวถงเร� องเดยวกน โดยเฉพาะกลาวถง พระปณณะ ไปเผยแผพระพทธศาสนาท�สนาปรนตะชนบท ซ� งเปนถ�นท�อยของคนดราย กอนท�จะไปเผยแผพระพทธศาสนาน7น พระพทธเจาทรงถาม พอสรปวา...

ดกรปณณะ พวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทเปนคนดรายนก พวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทเปนคนหยาบคายนก ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกดา บรภาษเธอในท�น7น เธอจกคดอยางไร

ขาแตพระองคผเจรญ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกดา บรภาษขาพระองคในท�น7น ขาพระองคจกคดอยางน7 วา มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดหนอ มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดจรงหนอ ท�ไมประหารเราดวยฝามอ ขาแตพระผมพระภาค ในเร�องน7ขาพระองคจกคดอยางน7

ปณณะ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกประหารเธอดวยฝามอ ในเร�องน7 เธอจกคดอยางไร ขาแตพระองคผเจรญ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกประหารขาพระองคดวย ฝามอ ในเร�องน7 ขาพระองคจกคดอยางน7 วา มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดหนอ มนษยชาว

๓ส.สฬา. (ไทย) ๔/๑๑๗/ ๑๓๐-๑๓๑.

๑๓

สนาปรนตชนบทเหลาน7 ดจรงหนอ ท�ไมประหารเราดวยกอนดน ขาแตพระผมพระภาค ในเร�องน7 ขาพระองคจกคดอยางน7

ปณณะ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกประหารเธอดวยกอนดน ในเร�องน7 เธอจกคดอยางไร ขาแตพระองคผเจรญ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกประหารขาพระองคดวยกอนดน ในเร�องน7 ขาพระองคจกคดอยางน7วา ‘มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดหนอ มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดจรงหนอ ท�ไมประหารเราดวยทอนไม’ ขาแตพระผมพระภาค ในเร�องน7ขาพระองคจกคดอยางน7 ขาแตพระสคต ในเร�องน7ขาพระองคจกคดอยางน7

ปณณะ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกประหารเธอดวยทอนไม ในเร�องน7 เธอจกคดอยางไร ขาแตพระองคผเจรญ ถาพวกมนษยชาวสนาปรนตชนบทจกประหารขาพระองคดวยทอนไม ในเร�องน7ขาพระองคจกคดอยางน7วา มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดหนอ มนษยชาวสนาปรนตชนบทเหลาน7 ดจรงหนอ ท�ไมประหารเราดวยศสตรา ขาแตพระผมพระภาค ในเร�องน7ขาพระองคจกคดอยางน7 ขาแตพระสคต ในเร�องน7ขาพระองคจกคดอยางน7

ดละ ดละ ปณณะ เธอประกอบดวยความขมใจและความสงบใจน7จกสามารถอยในสนาปรนตชนบทได ปณณะ เธอรเวลาอนสมควรในบดน7

คร7 งน7น ทานพระปณณะ ช�นชมยนดพระภาษตของพระผมพระภาคแลวลกข7 นจากอาสนะ ถวายอภวาท กระทาประทกษณ เกบงาเสนาสนะเรยบรอยแลวถอบาตร และจวรหลกจารกไปทางสนาปรนตชนบท เม�อจารกไปโดยลาดบกถงสนาปรนตชนบท ไดยนวา ทานพระปณณะอยท�สนาปรนตชนบทน7น คร7 งน7 นระหวางพรรษาน7นทานใหชาวสนาปรนตชนบทแสดงตนเปนอบาสกประมาณ ๕๐๐ คน และอบาสกาประมาณ ๕๐๐ คน ระหวางพรรษาน7นเหมอนกนทานไดบรรลวชชา ๓ และนพพานแลว

คร7 งน7นแล ภกษหลายรปเขาไปเฝาพระผมพระภาคถงท�ประทบ ฯลฯ น�ง ณ ท�สมควร ไดทลถามพระผมพระภาคดงน7 วา ขาแตพระองคผเจรญ กลบตรช�อ ปณณะท�พระองคทรงส�งสอนดวยพระโอวาทอยางยอน7นตายไปแลว เขามคตเปนอยางไร มอภสมปรายภพเปนอยางไร

พระผมพระภาคตรสตอบวา “ภกษท7งหลาย กลบตรช�อปณณะเปนบณฑต ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ท7 งไมเบยดเบยนเราเพราะเหตแหงธรรม ภกษท7 งหลายกลบตรช�อ ปณณะปรนพพานแลว”๔

๔ส.สฬา. (ไทย) ๑๘/๘๘/๘๕-๘๘.

๑๔

จะเหนวา รองรอยของประเพณลอยกระทงดงกลาวมา นอกจากจะเปนการสกการบชาคณของพระพทธเจาแลว ยงมคณคาท�สาคญสาหรบจตใจของพทธบรษทอกดวย โดยเฉพาะหลก คาสอนท�ใหชาวพทธควรตระหนกร และปฏบตใหเกดมข7นประจาใจเพ�อเอาชนะความเปล�ยนแปลงตางๆ ของบรบทสงคมท�เปนอยขณะน7 และมความเก�ยวของโดยตรงตอภาวะจตใจ จงจาเปนตองใชหลกของการอดทน ซ� งหากเรานาเอาหลกการของพระปณณะเถระ ไปเปนแบบอยางของการเผยแผหลกคาสอนในทางพระพทธศาสนาน7นกจะประสบผลสาเรจ แมวาจะมอปสรรคอยตรงหนากตาม พระสงฆผซ� งเปนพทธสาวกยอมเสยชวตเพ�อพระศาสนาโดยเฉพาะคณะพระสงฆท�ออกไปเผยแผหลกคาสอนของพระศาสดาในสามจงหวดชายแดนภาคใต กนาจะนอมนาพระสตรน7 ไปใช เพ�อสบตอปณธาณของพระปณณะเถระ ซ� งท�ต7งใจไวตอหนาพระพทธเจาท�จะสกบคนโหดรายดวยการอดทนและมองใหเหนถงส�งท�ดในความโหดรายน7น ดวยเหตน7 การพระสงฆท�ทานไดอทศตนเพ�อพระพทธศาสนาและเปนท�พ�งของชาวบานคงตองทนตอไป ใชธรรมะในการตอสกบคนโหดรายท�พระพทธเจาประทานไว คอ ทมะและอปสมะ ไดแก อดทนและสงบ

โดยสรป รองรอยหลกฐานของประเพณลอยกระทงดงกลาวขางตน นอกจากจะเปนการสกการบชาแดองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาแลว ยงมคณคาในเชงปฏบตและปรากฏใหเหนรองรอยอนเปนหลกการท�พทธบรษทตองปฏบตใหถกตองมความดงามตามหลกของทมะและ อปสมะ ซ� งพระพทธองคทรงประทานแก พระปณณะ ในคร7 งน7นไดผลดเปนอยางย�ง คอชาวสนาปรตชนบทเปล�ยนจากการเปนคนโหดรายทารณ หนมานบถอพระพทธศาสนา แตการใชทมะและอปสมะเพ�อสรางสนตสขในสงคมน7 น เปนส� งท�ทกฝายตองรวมมอกน หนหนาเขาหากน ใชวฒนธรรมประเพณเปนสวนชวย มหลกธรรมในพระพทธศาสนาเปนตวประสาน สงคมจงจะอยเยนเปนสข

๒.๑.๒ ประเพณลอยกระทงตามท�มรองรอยในอรรถกถา

ประเพณการลอยกระทงตามท�มรองรอยปรากฎในอรรถกถา ไดกลาวถงการจดประทปโคมลอยเพ�อบชารอยพระบาทท�รมฝ�งแมน7 านมมทานท ตามท�นางนพมาศไดอางถงน7น กลาวคอ อรรถกถาสองแหงเขยนไมเหมอนกน คอ อรรถกถาปณโณวาทสตร มชฌมนกาย เขยนเปนนมมทา และอรรถกถาปณณสตร สงยตตนกาย สฬายตนวรรค เขยนเปนนมมทา โดยพระไตรปฎกอรรถกถาท7งสองฉบบนาจะแกไขใหเหมอนกนเพราะ คาวา “นมมทา” ไมคนห เรามกจะไดยนวา “นมมทา” มากกวา ดงน7น ปจจบน แมน7 าแหงน7 เช�อกนวา อยในแควนทกขณาของประเทศอนเดย เรยกกนวา “แมน7 าเนรพททา หรอ นรพททา” เหตผลท�ตาราเขยนไมเหมอนกนเพราะเสยงอานจะเพ7ยนไปบาง

๑๕

เชน เมองราชคฤหในอดต ปจจบนเสยงเพ7ยนไปเปนราชเกย หรอ ราชคร (Rajkir) อยางไรกตามจะเปนแมน7านมมทา นมมทา เนรพททา นรพททา ขอใหเขาใจวาคอ แมน7าแหงเดยวกนน�นเอง”๕

นอกจากน7 แลว ในอรรถกถาไดกลาวถงรอยพระบาท หรอพระเจดยไวหลายแหงท�เก�ยวของกบประเพณลอยกระทง ท�ทาวศรจฬาลกษณอางถงมปรากฏใน อรรถกถาปณโณวาทสตร มชฌมนกาย อปรปณณาสก ความตอนหน�งวา...“เพ�อสงเคราะหมหาชน พระศาสดาประทบอยสองสามวน เสดจเท�ยวบณฑบาตในหมบานพอคาแลวตรสส�งใหพระปณณะเถระกลบ ในระหวางทางมแมน7 าช�อนมมทา ไดเสดจไปถงฝ�งของแมน7 าน7น นมมทานาคราชถวายการตอนรบ พระศาสดาทลเสดจเขาสภพนาคไดกระทาสกการะพระรตนตรยแลว พระศาสดาทรงแสดงธรรมแกนาคราชน7นแลว กเสดจออกจากภพนาค นาคราชน7นกราบทลขอวาไดโปรดประทานส� งท�พงบาเรอแกขาพระองคดวยเถด พระพทธเจาขา พระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงบทเจดยรอยพระบาทไวท�ฝ�งแมน7 านมมทา รอยพระบาทน7นเม�อคล�นซดมากถกปด เม�อคล�นเลยไปแลวกถกเปด กลายเปนรอยพระบาทท�ถงสกการะอยางใหญ เม�อพระศาสดาทรงออกจากน7นแลวกเสดจถงภเขาสจจพนธ ตรสกบพระสจจพนธวามหาชน ถกเธอทาใหจมลงในทางอบาย เธอตองอยในท�น7 แหละ แกลทธของพวกคนเหลาน7 เสย แลวใหพวกเขาดารงอยในทางพระนพพาน แมทานพระสจจพนธน7น กทลช�อส�งท�จะตองบารง พระศาสดากทรงแสดงรอยพระบาทไวบนหลงแผนหนทบเหมอนประทบตราไวบนกอนดนเหนยวสดๆ ฉะน7น ตอจากน7นกเสดจไปถงพระเชตวนท�เดยว”๖

โดยสรป ความเปนมาของประเพณลอยกระทง ดงไดกลาวมาท�มรองรอยปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาท7งสองแหง ลวนแลวไดกลาวถง แมน7าสายสาคญหน�งในคร7 งพทธกาล ท�ชาวพทธไดใหความสาคญในทางประวตศาสตร เพราะเปนแมน7 าท�มความเก�ยวของกบพระพทธองคซ� งทรงไดโปรดส�งสอนพระยานาค ท�มความศรทธาเล�อมใสในคาสอนของพระองค แลวทลขอส�งใดส�งหน�งเพ�อเปนท�สกการะบชา จงเปนท�มาของพระเจดย หรอ รอยพระพทธบาท ท�ชาวพทธไดสบทอดปฎบตกนมาเพ�อราลกถงคณพระพทธเจา และกไดกลายเปนประเพณลอยกระทงจนทกวนน7

๕พระมหาบญไทย ปญญมโน, วนเพญเดอนสบสองน7ากนองเตมตล�ง. http://www.mbu.ac.th.

เขาถงขอมลเม�อ (๕ มถนายน ๒๕๕๓) ๖ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๙๕-๓๙๗/๔๔๗-๔๕๑. , ม.อ (ไทย) ๒๓/๗๕๔-๗๖๕/๔๒๖-๔๔๙.

๑๖

๒.๒ ความเปนมาของประเพณลอยกระทงในประเทศไทย

สาหรบความเปนมาของประเพณลอยกระทงในประเทศไทย หรอสงคมไทยท�ไดสบทอดปฏบตกนเปนเวลายาวนาน ซ� งไดกลาวไวแลวขางตน จะสงเกตเหนวาประเพณ หรอพธกรรมการลอยกระทงน7 มมาพรอมกบการเขามาของพระพทธศาสนาในเมองไทย โดยเฉพาะในรชสมยของพอขนรามคาแหงมหาราช โดยพระองคน7นเปนผวางรากฐานใหพระพทธศาสนาเปนศาสนาประจาชาตของอาณาจกรไทย พรอมท7งนาพระพทธศาสนา นกายเถรวาท แบบลงกาจากเมองนครศรธรรมราชมาประดษฐานยงอาณาจกรสโขทย ทรงทานบารงใหเจรญรงเรองและยงไดเผยแผตอไปยงอาณาจกรใกลเคยง ทรงเจรญสมพนธไมตรกบประเทศลงกาและไดอญเชญพระพทธรปท�สาคญ คอพระพทธสหงคมาไวท�สโขทย ทรงมพระราชศรทธาในพระพทธศาสนาอยางแนวแนม�นคง รวมท7งพสกนกรของพระองคดวย ดงมปรากฎในศลาจารกหลกท� ๑ วา

“คนเมองสโขทยน7 มกทาน มกทรงศล มกโอยทาน พอขนรามคาแหงเจาเมองสโขทยน7 มศรทธาในพระพทธศาสนา ทรงศลเม�อพรรษาทกคน เม�อออกพรรษาเดอนหน� งจงแลว...กลางเมองสโขทยน7 มพหาร มพระพทธรปทอง มพระอฏฐารส”๗

จะเหนไดวา การท�ประชาชนเมองสโขทยสมยน7น ชอบการทาบญทากศล และการรกษาศล กเน�องดวยผปกครองประเทศน7น เปนผมความเคารพศรทธาในพระรตนตรย และไดเปนแบบอยางท�ดสาหรบอาณาประชาราษฏรเพ�อสบทอดปฏบตตาม ซ� งสวนหน� งมความเก�ยวของกบพธกรรมในทางพระพทธศาสนาดวย เพราะผลดอนเกดจากการประกอบพธกรรม โดยเฉพาะประเพณการลอยกระทง ซ� งนอกจากจะเปนการอนรกษไวซ� งศลปวฒนธรรมอนดงามแลว ส�งท�เหนไดรปธรรมในเชงของการปฏบต หรอไดปฏบตตาม คอไดดาเนนวถชวตตามหลกธรรมในทางพระพทธศาสนา คอมความสามคค รกใครปรองดองกน ซ� งจะมกลาวรายละเอยดไวในบทตอไป

๒.๒.๑ ประเพณลอยกระทงสมยกรงสโขทย

การลอยกระทงสมยกรงสโขทย เรยกวา “การลอยพระประทป หรอ ลอยโคม” ซ� งจดวาเปนงานนกขตฤกษ ร�นเรงของประชาชนท�วไป โดยความฉลาดของ นางนพมาศ หรอ ทาวศรจฬาลกษณ พระสนมเอกของพระรวง หรอ พอขนรามคาแหงมหาราช แหงกรงสโขทย ไดคดประดษฐดดแปลงเปนรปกระทงเปนดอกบวแทนการลอยโคม ซ� งการลอยกระทง หรอโคมสมยน7น มคต

๗เจรญ ไชยชนะ, พอขนรามคาแหงมหาราช, (กรงเทพมหานคร : การพมพไชยวฒน, ๒๕๒๓), หนา ๗๔.

๑๗

ความเช�อเร�องการลอยกระทงวา เปนการสกการะรอยพระพทธบาท ท�แมน7 านมมทานทเปนแมน7 าสายหน�งอยในแควนทกขณาบถของประเทศอนเดย ปจจบนเรยกวา “แมน7าเนรพททา”

ดวยเหตน7 การลอยกระทงสมยสโขทย ไดปรากฏบทความในตารบทาวศรจฬาลกษณ หรอท�รจกอกอยางหน�งช�อวา “นางนพมาศ” ซ� งไดระบคณสมบตของนางนพมาศไว ดงน7

นางนพมาศมรปสมบตและคณสมบตท�งดงาม เปนธดาของพระศรมโหสถกบนางเรวด บดาเปนพราหมณปโรหตในรชกาลพระรวงเจาซ� งสนนษฐานกนวา เปนพญาลไท นางนพมาศไดรบการอบรมส�งสอนจากบดาท7งทางจรยธรรมศกษา พทธธรรมศกษา มความรท7งภาษาไทยและภาษาสนสกฤต ศาสนาพทธ ศาสนาพราหมณ การแตงกลอน โหราศาสตร การขบรองและการชางสตร นางนพมาศไดถวายตวรบราชการในพระรวงเจามความดความชอบเปนพเศษ เชน ประดษฐโคมลอยประทป เปนรปดอกบวไดรบตาแหนงเปนสนมเอก มบรรดาศกดe เปนทาวศรจฬาลกษณ๘

จะเหนไดวา การท�นางนพมาศ ไดเขยนตารบทาวศรจฬาลกษณข7นมจดมงหมายเพ�อแสดงถงขนบธรรมเนยมประเพณตางๆ และจรยธรรมของผรบราชการฝายใน เปนหลกประพฤตปฏบตตนในการเขารบราชการของนางสนมกานลท7งหลาย มลกษณะการแตงเปนรอยแกว มกลอนดอกสรอยแทรกอย ๕ บท แบงออกไดเปน ๕ ตอน ดงน7

ตอนท� ๑ กลาวถงชาตและภาษาตางๆ ตอนท� ๒ ยอพระเกยรตพระรวง เลาชวตของชาวสโขทยและสถานท�บางแหง ตอนท� ๓ ประวตของนางนพมาศ ตอนท� ๔ คณธรรมและการปฏบตหนาท�ของนางสนม ตอนท� ๕ กลาวถงพระราชพธตางๆ เชน พระราชพธวสาขะ และพระราชพธจรด

พระนงคล เดอน ๖ พระราชพธอาษาฒมาส เดอน ๘ พระราชพธอาสวยช เดอน ๑๑ พระราชพธจองเปรยงลอยพระประทป เดอน ๑๒๙

จากหลกฐานท7ง ๕ ประการน7 แสดงใหเหนวา การลอยกระทงนอกจากจะเปนการราลกถงคณของพระพทธเจาดวยการสกการบชารอยพระพทธบาท ดงท�ปรากฏในหนงสอ โดยเฉพาะตอนท� ๕ ยงไดกลาวถง ประเพณตางๆ ท�ชาวไทยไดสบทอดและปฏบตกนมาเปนเวลาอยางยาวนาน

๘เอกรตน อดมพร, วรรณคดสมยสโขทย, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพพฒนาศกษา, ม.ป.พ.), หนา ๙๖. ๙เอกรตน อดมพร, วรรณคดสมยสโขทย, อางแลว, หนา ๙๗,

๑๘

ซ� งถอไดวาเปนวฒนธรรมประเพณอนดงามท�จะตองอนรกษไว ควบคไปกบการสบทอดอายของพระพทธศาสนา แมวาประเพณตางๆ จะมลกษณะความเช�อท�แตกตางกนออกไปแตละทองถ�นแตความเช�อเก�ยวกบประเพณดงกลาวมา กเก�ยวของกบหลกธรรมทางพระพทธศาสนาและเปนหลกการท�สรางความสามคคปรองดองกนของประชาชนใหอยรวมกนอยางสนตสขได

อยางไรกตาม ยงมอกกระแสความเช�อหน� งซ� งมกกลาวถงประเพณการลอยกระทงวาประเพณลอยกระทงมมาแตคร7 งใดไมทราบแนชด สวนมากเช�อกนวา นาจะมาจากตารบทาวศรจฬา-ลกษณสนมเอกของพระรวง โดยเร�องน7 เปล7อง ณ นคร ไดอธบายไวในหนงสอประวตวรรณคด คอ คาวา “พระรวง” นาจะหมายถง พระมหากษตรยทกพระองคท�ทรงครองกรงสโขทย เพราะไมมหลกฐานแสดงวากษตรยองคหน� งองคใดมพระนามวา พระรวงอยางแนชด โดยกษตรยท�ทรงครองกรงสโขทยม ดงน7

๑. พอขนศรอนทราทตย ๒. พอขนผาเมอง ๓. พระขนรามราช (รามคาแหง) ๔. พระยาเลอไท ๕. พระยางวนาถม ๖. พระมหาธรรมราชาท� ๑ (ลไท) ๗. พระมหาธรรมราชาท� ๒ ๘. พระมหาธรรมราชาท� ๓ (ไสลอไท) ๙. พระมหาธรรมราชาท� ๔ (บรมปาล)๑๐

จากทศนะความเหนขางตน นอกจากจะไดกลาวถงพระมหากษตรยท�ทรงครองราชในกรงสโขทยแลว ในหนงสอตารบทาวศรจฬาลกษณ กยงไดกลาวถง “พธจองเปรยง” ไวตอนหน�งวา“พอถงการพระราชพธจองเปรยงในวนเพญเดอน ๑๒ เปนนกขตฤกษชกโคมลอย บรรดาประชาชนชายหญงตางตกแตง โคมชกโคมแขวนโคมลอยทกตระกลท�วท7 งพระนครแลว กชวนกนเลนมหรสพส7นสามราตรเปนเย�ยงอยาง แตบรรดาขาเฝาฝายราชบรษน7น ตางทาโคมประเทยบบรวาร วจตรดวยลวดลาย วาดเขยนเปนรปสณฐานตางๆ ประกวดกนมาชกมาแขวนเปนระเบยบเรยบราบ ตามแนวโคมชยเสาระหงตรงหนาพระท�น�งชลพมาน ถวายสมเดจพระเจาอยหว ใหทรงพระราช

๑๐เปล7อง ณ นคร, ประวตวรรณคดไทยสาหรบนกศกษา, พมพคร7 งท� ๘, (กรงเทพมหานคร :

สานกพมพไทยวฒนาพานช, ๒๕๒๓), หนา ๒๕,

๑๙

อทศสกการ พระมหาเกศธาตจฬามณในช7นดาวดงส ฝายพระสนมกานล กทาโคมลอยรอยดวยบปผชาตเปนรปตางๆ ประกวดกนถวายไดทรงอทศบชาพระพทธบาท ซ� งไดประดษฐานยงแมน7 านมมทานทแล ขานอย(นางนพมาศ) กกระทาโคมลอยคดตกแตงใหงามประหลาดกวาโคมพระสนมกานลท7งปวง

คร7 นเวลาพลบค�า สมเดจพระรวงเจาเสดจลงพระท�น�งชลพมาน พรอมดวยอครชายาพระบรมวงศ และพระสนมกานลนางทาวชาวชะแมท7งปวง พราหมณกถวายเสยงสงขอนเปนมงคล ชาวพนกงานกชกสายโคมชยโคมประเทยบบรวารข7 นพรอมกน เพ�อจะใหทรงพระราชอทศสกการบชาพระจฬามณ ฝายนางทาวชาวชะแมกลอยโคมพระราชเทพ พระวงศานวงศ และโคม พระสนมกานล เปนลาดบกนลงมาถวายใหทอดพระเนตร และลงพระราชอทศ คร7 นถงโคมรปดอกกระมทของขานอย สมเดจพระเจาอยหวทรงทอดพระเนตรพลาง ทางตรสชมวา โคมลอยอยางน7 งามประหลาดยงหาเคยมไม เปนโคมของผใดคดกระทา ทาวศรราชศกดโสภา กกราบบงคมทลวา โคมของนางนพมาศธดาทาวศรมโหสถ

คร7 นสมเดจพระรวงเจาทรงสดบกดารสวา ขานอยน7 มปญญาฉลาดสมกบท�เกดในตระกลนกปราชญ จงมพระราชบรหารบาหยดสาปสรรวา แตน7 สบไปเบ7องหนา โดยลาดบกษตรย ในสยามประเทศถงการกาหนดนกขตฤกษ วนเพญเดอน ๑๒ พระราชพธจองเปรยงแลว กใหกระทาโคมลอยเปนรปดอกกระมท อทศสกการบชาพระพทธบาทนมมทานทตราบเทากลปาวสาน อนวาโคมลอยรปดอกกระมท (ดอกบว) กปรากฏมาจนเทาทกวนน7 ”๑๑

จะสงเกตเหนวา การสบทอดประเพณลอยกระทงท�กระทากนในปจจบน สบเน�องดวยการปฏบตในพระรวงเจาซ� งเปนแบบอยางท�ดแกประชาชน และพระมหากษตรยท�ทรงครองราชยตอมากไดดาเนนตามแบบอยางท�พระองคไดกระทาไวดแลว โดยคณคาของประเพณลอยกระทงน7นทาใหประชาชนเกดความสามคคกนท7งในระดบครอบครว ชมชน และระดบประเทศ ซ� งไดสรางความสนกสนานแกผท�พบเหน แมวายคปจจบนประเพณและพธกรรมบางอยางไดเปล�ยนแปลงไป จากท�เคยทากนในอดต คอ ประทปโคมลอย กกลายมาเปนกระทงท�ลอยเหนอลาน7 า การทาโคมลอยเหนมอยในประเพณย�เปงทางภาคเหนอ เชน จงหวดเชยงใหม และจงหวดใกลเคยงอ�นๆ ดวย

ดงน7น ประเพณการจดประทปโคมลอยข7นเหนอทองฟา หรอการลอยกระทงในแมน7 า ลาคลองตางๆ กยงมการลอยกระทงไปพรอมๆ กนดวย โดยเฉพาะการจดประทปโคมไฟน7นมไดม

๑๑พระมหาบญไทย ปญญมโน, วนเพญเดอนสบสองน7ากนองเตมตล�ง, <http://www,mbu,ac,th>,

เขาถงขอมลเม�อ (๑๒/๑๒/๒๕๕๓)

๒๐

เฉพาะพธจองเปรยงเทาน7นยงในเทศกาลอ�นๆ เชน “ถงวนวสาขนกขตฤกษคร7 งใด กสวางไปดวยแสงประทป เทยน ดอกไมเพลง แลสลางดวยธงชายไสวไปดวยพพวงดอกไมรอยกรองหอยแขวน หอมตลบไปดวยกล�นสคนธรสรวยร�น เสนาะสาเนยง พณพาทย ซองกลองท7งทวาราตร มหาชน ชายหญงพากนกระทากองการกศล”๑๒

สรปความวา ประเพณลอยกระทง หรอ การลอยโคมน7น มช�อเรยกแตกตางกนไปตามแตละทองท�ซ� งไดกาหนดกนข7นมา แตอยางไรกตามประเพณการลอยกระทง มวตถประสงคเดยวกน คอ เพ�อบชาคณของพระพทธเจา พระองคทรงไดประดษฐานรอยพระพทธบาทใหพทธบรษทไดทาการสกการะบชา เพ�อราลกถงคณของพระพทธองค สวนอกประเดนหน�งซ� งเกดจากการประกอบประเพณลอยกระทง คอพทธบรษทน7นไดสรางกศล ผลบญดแกจตใจ เพ�อกาจดกเลสท7งหลายใหหมดไป ซ� งเปนแนวทางหน�งของการสรางบารมเพ�อจะไดพนจากความทกข

๒.๒.๒ ประเพณลอยกระทงสมยกรงศรอยธยา

การลอยกระทงสมยอยธยาน7น ตามความในพระราชนพนธ ตารบทาวศรจฬาลกษณ เก�ยวกบการลอยประทป ท�วาไวในกฎหมาย เน7อความเขากบเร�องนางนพมาศ ซ� งทาวศรจฬาลกษณ เปนพระสนมเอกแตคร7 งพระเจาอรณราช คอพระรวงเปนพระเจาแผนดนสยามต7งแตกรงต7งอย ณ เมองสโขทย ไดกลาวไววา

“ในเวลาฤดเดอนสบสอง เปนเวลาเสดจประพาสในลาน7 าตามพระราชพธในเวลากลางคน พระอครมเหส และพระสนมฝายในตามเสดจในเรอพระท�น�งทอดพระเนตรการนกขตฤกษ ซ� งราษฎรเลนในแมน7 าตามกาหนดป เม�อ นางนพมาศไดมารบราชการจงไดคดอานทากระทงถวายพระเจาแผนดนเปนรปดอกบวและรปตางๆ ใหทรงลอยตามสายน7 าไหล มขอความท�พสดาร ยดยาวเน7อความกคลายคลงกนกบจดหมายถอยคาขนหลวงหาวด ซ� งไดกลาววา พระเจาแผนดนกรงเกา หรอพระเจาอยหวบรมโกศน7นเอง”๑๓

๑๒เปล7อง ณ นคร และปราณ บญชม, ประวตวรรณคด, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพอกษรเจรญ

ทศน, ๒๕๒๓), หนา ๓๑. ๑๓จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, พระราชพธ ๑๒ เดอน, (กรงเทพมหานคร :

แพรพทยา, ๒๕๑๔), หนา ๒๒ – ๒๓.

๒๑

ดงน7น ในสมยกรงศรอยธยา ไดมการบนทกเก�ยวกบประเพณลอยกระทงไววา แผนดนสมเดจพระเจาอยหวพระบรมโกศ พระเจาแผนดนลงกาไดสงราชทตท�เขามากไดชมพธลอยกระทงตามจดหมายราชทตลงกาวา กอนอรณ มขาราชการไทยสองคนลงมาบอกราชทตานทตวาในค�าวนน7จะมกระบวนแหสมเดจพระราชดาเนนตามชลมารคในการพระราชพธฝายศาสนากระบวนเสดจผานท�พกราชทตมา กระบวนพธมรามตานทต ไดเหนมดงน7

ตามบรรดารมน7 าท7 งสองฟากทกวด ตางปกไมไผลายาวข7 นเปนเสาโนมไมลงมา ผกเชอกชกโคมตางๆ คร7 นไดเวลาพระเจากรงศรอยธยาเสดจโดยกระบวนเรอ พรอมดวยกรมพระราชวงบวรสถานมงคลสมเดจพระเจาลกยาเธอ และเจามหาพระยามหาอปราช เรอท�เสดจลวนปดทอง มกนยาดาดสและผกมานในลาเรอปกเชงทองซองเงน มเทยนจดตลอดลา มเรอขาราชการลวนแตงประทปนาเสดจดวยเปนอนมาก ในการพระราชพธน7 ยงมกระดาษทาเปนรปดอกบวสแดงบาง สขาวบาง มเทยนจดอยในน7นปลอยลอยตามน7 าลงมาเปนอนมาก และมระบาดนตรเลนมาในเรอน7นดวย๑๔

จากหลกฐานแสดงวา กรงศรอยธยาน7นเปนราชธานเกาแกของไทยมอายยาวนานถง ๔๑๗ ป และมกษตรยครองราชย ๓๔ พระองค๑๕ การบนทกทางประวตศาสตรไดถกทาลายอยางมากจากการศกสงครามในอดต ดวยเหตน7 เร� องราวเก�ยวกบประเพณลอยกระทงจงมนอยมาก อยางไรกตามการลอยกระทงเปนช�อเรยกพธอยางหน�ง ซ� งใชกระทงท�มธปเทยน จดไฟลอยน7 านยมทาในกลางเดอน ๑๒ โดยลกษณะของกระทงน7น เปนภาชนะท�เยบดวยใบตองยกขอบสงข7นเพ�อใหลอยน7 าได โดยเฉพาะกระทงท�ใชลอยใน เทศกาลเดอน ๑๒ โดยมการทาเปนกระทงเจม คอ ทากระทงดวยใบตองเยบเปน ๖ มม หรอมากกวาน7นมอบปากกระทง แลวเจมปากกระทงดวยใบตองพบเปนมมแหลมๆ สลบกนรอบๆ กระทงใชกาบพลบพลงหรอใบตองมาเจยนใหเปนวงกลมเทาของกระทง ปดปากกระทงใหเรยบรอยใชเทยนเลมเลกเสยบดวยไมกานธปปกไวกลางกระทงมธปปก ๔ มม หรอตามแตจะเหนงาม นอกจากกระทงเจมแลว ประชาชนท�วๆ ไปยงใชกาบกลวยทาเปนรปเรอบาง ใชไมระกามาตอเปนแพเลกๆ บาง เรอใชวสดอ�นๆ ท�เหมาะสมแทนกได แตนยมวาเปนของดเหมาะสมกคอใบตองและกาบกลวย เพราะประดษฐและตกแตงใหสวยงามไดงาย๑๖

๑๔อดม รงเร�องศร, สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคเหนอ, (กรงเทพมหานคร : มลนธสารานกรม

วฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย, ๒๕๔๒), หนา ๑๓๕. ๑๕คณาจารย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ประวตพระพทธศาสนา, พมพคร7 งท� ๔,

(กรงเทพมหานคร : หางหนสวนจากด นวสาสน การพมพ, ๒๕๔๓), หนา ๑๘๘. ๑๖อดม รงเร�องศร, สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคเหนอ, อางแลว, หนา ๑๔๗.

๒๒

ดงน7น ประเพณพธลอยกระทงในสมยอยธยา มคตความเช�อดานพระพทธศาสนาดวยโดยการนากระทงท�ประดษฐดวยใบตอง หรอดวยดอกไม และดวยโคมในกระทงจะปกธป ๓ ดอกเทยนขนาดยอมสเหลอง ๑ ดอก กอนจะลอยกระทงลงน7 าจะตองจดธปเทยนใหตดเสยกอน แลวต7งจตอธฐานอยางหน�งอยางใดลงไป บางรายกใสเศษสตางค ยอยลงไปในกระทง เพ�อเปนการทาบญเสดาะเคราะหลงในแมน7 าคงคา การอธษฐานน7น สวนมากเพ�อใหตนเองมความสขความสบาย มโชคมลาภ กบใหส� งท�ไมดเลวรายตด ตวเรากขอใหไหลไปตามแมน7 า ซ� งถอกนวาเปนการเสดาะเคราะหบางกลมกขอคารวะโทษแดแมคงคา ท�มนษยเราทาส�งสกปรกตางๆ ลงไปในน7 า เม�อทาพธน7แลวตนเองกจะไดอยเยนเปนสข จตใจสงบ เยอกเยนเหมอนพระคงคาเม�อต7งจตแนวแนดแลวกลอยกระทงไปตามน7า กเปนอนเสรจพธลอยกระทง๑๗

อยางไรกตาม ประเพณลอยกระทงในจงหวดพระนครศรอยธยาปจจบน ถกจดใหเปนมหกรรมดานประเพณท�สาคญย�ง ซ� งมศนยศลปะชพบางไทร เปนผจดมกจกรรมในงานมากมาย เชน การออกรานจาหนายสนคาประเภทตางๆ การเปดหลกสตรฝกอาชพระยะส7น ของสานกงานฯ กรมอาชวะศกษา การแสดงคอนเสรตนกรองลกทงช�อดง และการแสดงภาคบนเทงอ�นๆ การแสดงศลปะพ7นบานในอดต เชนลเกของคณะลเกช�อดงตางๆ กจกรรมการประกวดนางนพมาศ การแสดง แสงเสยง ประกอบส�อผสม บนเวทกลางน7 าคร7 งแรก และแหงแรกในอยธยาดวยเร� องราวและรปแบบท�สะทอนภาพความเปนมาของประเพณลอยกระทงของกษตรยอยธยาแตโบราณ ท�เรยกวา ประเพณชกโคมลอยพระประทป คนละ ๑ รอบ สลบการแสดงน7 าพดนตรสรางสสนต7งแตหวค�าจนถงจบงาน นทรรศการพธลอยกระทงตามพระประทปแบบอยธยาในสมยโบราณ

โดยสรป ประเพณลอยกระทง สมยกรงศรอยธยาน7น ไดรบแบบอยางจากกรงสโขทยและมการกระทาอยางตอเน�องจวบจนปจจบน แตส�งท�เราสงเกตเหนไดชดในสมยกรงศรอยธยาน7น คอ พระมหากษตรยทรงครองราชยสมบตทกพระองค ลวนสนบสนนสงเสรมดานพระพทธศาสนาใหมความเจรญรงเรอง ดงจะเหนไดจาก การสรางวดอาราม ปชนยสถาน ปชนยวตถ พธกรรม และงานฉลอง งานนมสการ เชน ไหวพระบรมธาตและพระพทธบาท เปนตน ท7งหมดน7ลวนเก�ยวของดวยงานกศลท7งส7น อาท ประเพณการบวชเรยน ในรชสมยของพระเจาบรมโกศ ไดเปนแบบอยางของการบวชเรยนของชายไทยจนกระท�งปจจบน

๑๗เปล7อง ณ นคร และปราณ บญชม, ประวตวรรณคด, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพอกษรเจรญ

ทศน, ๒๕๒๓), หนา ๕๕.

๒๓

๒.๒.๓ ประเพณลอยกระทงสมยกรงรตนโกสนทร

สมยกรงรตนโกสนทร ประเพณตางๆ ซ� งมความเก�ยวของกบพระพทธศาสนาน7นมไดสบทอดตอจากกรงธนบร เพราะเปนเมองหลวงท�มชวงเวลาส7น เพราะตองทาศกสงครามมาตลอด ดวยเหตน7 การฟ7 นฟประเพณ และวฒนธรรมท�สาคญๆ จงสบตอมาจากอยธยาเปนสวนมาก และบางสวนของประเพณกไมไดสบตออยางเปนระบบ เพยงแตรกษาพระพทธศาสนาไวเทาน7น และสถาบนพระพทธศาสนากสบตอมาจากกรงศรอยธยาเปนสวนใหญ

ดงน7น ประเพณพธลอยกระทงในสมยรตนโกสนทร มความนยมทากนเปนการใหญ ซ� งมหลกฐานปรากฏใน พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร โดยพระเจาพระยาทพากรวงศ (ขา บนนาค) ไดกลาวไววา

คร7 นมาถงเดอน ๑๒ ข7น ๑๕ ค�า แรมหน� ง พธจองเปรยงน7น เดมไดโปรดใหพระบรม-วงศานวงศ ฝายหนาใน และขาราชการท�มกาลงพาหนะมากทากระทงใหญ ผถกเกณฑตอเปนถงบางเปนบางกวางแปดศอกบาง เกาศอกบาง กระทงสงตลอด ๑๐ ศอก ๑๑ ศอก ทาประกวดประชนกนตางๆ ทาอยางเขาพระสเมรทวปท7ง ๔ บาง และทาเปนกระจาดช7นๆ บาง วจตรไปดวยเคร�องสด คนทากนบรอยคดในการลงทนกระทงท7งคาเล7ยงคนและพระชางเบดเสรจกถง ๒๐ ช�ง ยอมกวา ๒๐ ช�งบาง กระทงน7น วน ๑๔ ค�า เคร�องเขยว ๑๕ ค�า เคร�องขาว วนแรมค�าหน�ง เคร�องแดง ดอกไมสด กเลอกตามสกระทง และมจกรกลไกลตางกนทกกระทง มมโหรขบรองอยในกระทงน7นกมบาง เหลอท�จะพรรณนาวากระทงน7น ผน7นทาอยางน7นๆ คดดการประกวดประชนจะเอาชนะกน คงวเศษตางๆ กน เรอมาดกระทงต7งแตบาย ๔ โมง เรอชกลากกระทงข7 นไปเขาท�ต7งแตบาย ๔ โมง เรอเบยดเสยดสบสนกนหลกไมคอยไหวเปนอศจรรยเรอขาราชการและราษฎร มาดกนเตมไปท7งแมน7 า เวลาค�าเสดจพระตาหนกน7 าทรงลอยประทปการทากระทงใหญในลกษณะดงกลาวน7 นาจะมาแตรชกาลท� ๑ จนถงรชกาลท� ๓ คร7 งมาถงรชกาลท� ๔ ทรงเหนวาเปนการส7นเปลอง จงโปรดใหยกเลกเสยและโปรดใหพระบรมวงศานวงศ ทาเรอลอยประทป แทนกระทงใหญถวายองคละลาเรยกวา “เรอลอยประทป” ตอมาในรชกาลท� ๕ และรชกาลท� ๖ไดทรงฟ7 นฟพระราชพธน7 อก๑๘

จากหลกฐานท�ทรงคณคาดงกลาวขางตน ทาใหขนบธรรมเนยมประเพณวนลอยกระทงไดเปนสวนสาคญหน�งของชาวไทย ซ� งมความเก�ยวของกบทกคนในทกระดบ และองคกรตางๆ คอ เม�อคราวมาถงหรอตรงกบวนข7น ๑๕ ค�า เดอน ๑๒ ตามปฏทนจนทรคตไทย ตามปฏทนจนทรคตลานนา ซ� งมกจะตกอยในราวเดอนพฤศจกายน ตามปฏทนสรยคต ประเพณการลอยกระทงกาหนด

๑๘พระบรหารเทพธาน, ประวตชาตไทย เลม ๒, (กรงเทพมหานคร : ศลปาบรรณาคาร, ๒๕๔๑), หนา ๔๑.

๒๔

ข7นเพ�อเปนการสะเดาะเคราะห และขอขมาตอพระแมคงคา บางหลกฐานเช�อวาเปนการบชารอยพระพทธบาทท�รมฝ�งแมน7 านมทามหานท และบางหลกฐานกวาเปนการบชาพระอปคตอรหนต หรอพระมหาสาวก เปนตน

สาหรบประเพณการลอยกระทงในกรงรตนโกสนทร ไดถกกาหนดจดในทกพ7นท�ท�วประเทศ โดยเฉพาะอยางย�งบรเวณท�ตดกบแมน7 า ลาคลอง หรอแหลงน7 าตางๆ ซ� งแตละพ7นท�กจะมเอกลกษณท�นาสนใจแตกตางกนไป โดยในวนลอยกระทง ผคนจะพากนทา “กระทง” จากวสดอปกรณตางๆ ตบแตงเปนรปคลายดอกบวบาน ปกธปเทยน และนยมตดเลบ เสนผม หรอใสเหรยญกษาปณลงไปในกระทง แลวนาไปลอยในสายน7 า โดยเช�อกนวาเปนการลอยเคราะหไป นอกจากน7ยงเช�อวา การลอยกระทง เปนการบชาและขอขมาพระแมคงคาดวย

สาหรบประเพณการลอยกระทงในปจจบน หรอการลอยประทปของพระบาทสมเดจ-

พระเจาอยหว ทรงกระทาเปนการสวนพระองคตามพระราชอธยาศย แตพธของชาวบานยงทากนอยเปนประจาทกๆ ป และทกพ7นท�ในประเทศ โดยวตถประสงคหลกของการลอยกระทง คอ

๑. เพ�อบชารอยพระบาท ท�ประดษฐ ณ หาดทรายแมน7 านมมทา อนเปนการเจรญพทธานสตราลกถงคณคาพระพทธเจา เชน เดยวกบผนบถอศาสนาพราหมณบชาพระผเปนเจาของเขา

๒. เพ�อแสดงความสานกคณของน7 าในแหลงน7 าตางๆ อนเปนส�งจาเปนของชวตซ� งสมมตเปนแมพระคงคา และขอขมาลาโทษท�อาจทาการใดๆ อนเปนเหตใหแหลงน7าน7นๆ ไมสะอาด การสานกคณและขออภยถอเปนวฒนธรรมอนดงามอยางหน�งของไทย

๓. เพ�อความร�นเรงบนเทงใจและสงสรรคกนระหวางผไปรวมงาน เพราะเดอน ๑๒ เปนฤดกาลท�น7าเตมฝ�ง เม�อถงวนพระจนทร เพญจะแลดงดงามมาก จงมลอยกระทงซ�งทาใหเกดแสงวอมแวมชวนใหช�นชม ในการลอยกระทงน7นบางคนกจะอธฐานขอส�งท�ตนปรารถนาหรอเส�ยงทายเก�ยวกบชวตของตนตามอธยาศย

๔. เพ�อสงเสรมงานชางฝมอในการประดษฐกระทงดวยใบตอง กาบกลวยหรอวสดพ7นบานตางๆ มการประกวดกระทงสงเสรมความคดสรางสรรคในการประดษฐและงานฝมอ

๕. เพ�ออนรกษส�งแวดลอมคอ แหลงน7 าใหปราศจากมลภาวะ โดยตกเตอนกนมใหมกงายท7งส�งปฏกลลงในแมน7า

๒๕

๖. เพ�อธารงสงเสรมวฒนธรรมประเพณไทย และเปนการสงเสรมการทองเท�ยวนารายไดมาสประเทศชาตไปในขณะเดยวกน๑๙

จากท�กลาวมาท7งหมด สรปไดวา การลอยกระทงในกรงรตนโกสนทร เร�มมมาต7งแตการสถาปนากรง เพยงแตในชวงแรกอาจมพธกรรมและรปแบบท�แตกตางจาก ยคสมยแหงกรงสโขทยและอยธยาบาง เน�องจากกาลเวลาและสภาพการณท�เปล�ยนแปลงไปบรบทของสงคม แตสวนใหญแลวยงรกษาไวซ� งสาระและคตความเช�อตลอดถงความสาคญของประเพณไวอยางครบถวน โดยเฉพาะคตความเช�อตามหลกพระพทธศาสนา ท�มงเนนใหคนในชาตรกใครปรองดองกนและปฏบตตนตามหลกพทธมามกะท�ชาวไทยควรตระหนกร และใหความสาคญเทากบชวตเพราะการอรรกษวฒนธรรมน7นถอเปนการเชดชประเทศชาตใหไดรบความเจรญรงเรองตามดวย นอกจากน7 แลว ในปจจบนประเพณลอยกระทง ถอเปนเทศกาลหน� งซ� งไดสรางมลคาเพ�มทางดานธรกจการทองเท�ยวในหลายพ7นท� เชน จงหวดสโขทย และแหลงกาเนดของประเพณลอยกระทงในประเทศไทย จงหวดเชยงใหมมช�อเรยกตามภาษาทองถ�นวา “ประเพณย�เปง” จงหวดตาก เรยกประเพณลอยกระทงสาย กรงเทพมหานคร จดย�งใหญหลายพ7นท� เรยกวา “มหกรรมสสนแหงสายน7 า” พระนครศรอยธยาจดท�สวนศลปาชพบางไทร ภาคใตจดท�จงหวดนครศรธรรมราช ซ� งแตละพ7นท�สามารถดงดดนกทองเท�ยวตางชาตไดมากมายมหาศาล ดวยเหตผลน7ประเพณลอยกระทงจงมความสาคญและจาเปนอยางย�งประชาชนชาวไทยตองชวยกนอนรกษใหควบคไปกบการทานบารงพระพทธศาสนาใหเจรญสบไปตราบนานเทานาน

๒.๓ ความหมายและองคประกอบของประเพณลอยกระทง

จากการกลาวมาขางตน โดยเร�มต7งแตประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทงตามท�มรองรอยปรากฏในคมภรพระพทธศาสนา และในสงคมไทยต7งแตสมยกรงสโขทยเปนราชธาน แลวไดสบทอดปฏบตกนมาของประชาชนชาวไทยจนถงปจจบน สวนท�เปนพระกรณกจของพระราชาทกพระองคท�ทรงครองราชยในสยามประเทศน7น กทรงกระทาหรอประกอบประเพณลอยกระทงน7 เปนกรณพเศษสวนพระองค พรอมท7งพระบรมวงศานวงศดวย โดยประเพณลอยกระทงน7ไดเ ปนสวนหน� งในการอนรกษศลปวฒนธรรมของชาตไทยไว และสนบสนนสถาบนพระพทธศาสนาใหเจรญตามดวย เพราะวาการประกอบประเพณลอยกระทงน7น คตธรรมท�ตามมา

๑๙ปณณวฒน (นามแฝง), ปฏทน ๑๐๐ ป พทธศกราช ๒๔๖๘-๒๕๖๘ คมภรพยากรณคบาน,

(กรงเทพมหานคร : ไพลน, ๒๕๕๐), หนา ๔๗.

๒๖

จากการประกอบพธกรรม คอ พทธบรษทเกดความศรทธา และปฏบตตามหลกคาสอนในทางพระพทธศาสนาน�นคอ ความสามคค ซ� งเปนหลกคาสอนสาคญหน�งท�มงหวงใหพทธบรษทไดสบทอดปฏบตตอ อยางไรกตามสารตถะของประเพณลอยกระทง ผวจยจะไดกลาวตามลาดบ ดงน7

๒.๓.๑ ความหมายของประเพณลอยกระทง

ความหมายของประเพณลอยกระทงน7 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวรชกาลท� ๕ ไดใหรายละเอยดใน พระราชพธ ๑๒ เดอน ทรงอธบายไววา...

“การลอยพระประทป ลอยกระทงน7 เปนนกขตฤกษ ท�ร�นเรงท�วไปของชนท7งปวง ไมเฉพาะแตการหลวง แตจะนบวาเปนพระราชพธอยางใดกไมได ดวยไมไดมพธสงฆ พธพราหมณอนใดเก�ยวเน�องในการลอยประทปน7น เวนไวแตจะเขาใจวาตรงกบคาท�วาลอยโคมลงน7 า เชนท�กลาวมาแลวแตควรนบไดวาเปนราชประเพณซ� งมมาในแผนดนสยามแตโบราณ”๒๐

จากคากลาวน7 แสดงใหเหนวา ประเพณการลอยกระทง ไดสบปฎบตกนมาแตโบราณ กลาวคอ การลอยกระทงน7 ไมไดจดเฉพาะแตพระราชามหากษตรยเทาน7น แตเปนประเพณท�ทกคนไดกระทาข7น เพ�อเปนการราลกถงคณของพระพทธเจา หรอเพ�อบชารอยพระพทธบาท และเพ�อบชาพระแมคงคา ตามคตความเช�อในศาสนาพราหมณ โดยในประเดนน7 มผ ใหทศนะเก�ยวกบความหมายของประเพณการลอยกระทง ดงตอไปน7

ราชบณฑตยสถาน ไดใหความหมายไววา “โคมลอย น. ช�อเคร�องตามไฟชนดหน�งท�จดไฟแลวปลอยใหลอยไปในอากาศ” และพจนานกรมฉบบน7 ไดใหความหมายของเคร�องใชอกอยางหน�งวา “ตะเกยง น. เคร�องใชสาหรบตามไฟ มรปตางๆ บางชนดมหลอดบงลมลกษณะนามวา ดวง” โดยคาอธบายของพจนานกรม ชวนใหเขาใจวา “โคมลอย” ควรจะใหความสวางไดดวย”๒๑

ดร. บ. เบรดเลห (Dr.B. Bradley.) ไดกลาวไวในพจนานกรมภาษาสยามอกขราภธานศพทวา ลอยกระทง หมายถง ประทปเคร�องสาหรบจดไฟในน7นใหแสงสวาง ทาดวยแกวบาง ทา

๒๐จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, พระราชพธตรยมพวาย-ตรปวาย (จากพระราชพธ

๑๒ เดอน), (พระนคร : โรงพมพพระจนทร, ๒๔๗๗), หนา ๒๒. ๒๑ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน, (กรงเทพมหานคร : นามบคจากด,

๒๕๔๖), หนา ๕๐๐.

๒๗

ดวยเกลดปลาบาง และโคมลอย หมายถง ประทปเคร�องสาหรบจดไฟในน7นใหสวางแลวควนไฟ กกลมอบอยในน7น พาโคมใหลอยข7นไปไดบนอากาศ”๒๒

ดงน7น คาวา “โคมลอย” นบวาเปนองคประกอบสาคญอยางหน�งในเทศกาลลอยกระทง เม�อตองการทราบความหมายของคาน7 ใหเปนท�แนนอนชดเจนลงไป กปรากฏในตนตารบท�วาดวยการลอยกระทง ไดแก ตารบทาวศรจฬาลกษณ หรอ นางนพมาศ และจากเอกสารช�อน7 ฉบบท�กรมศลปากร อนญาตใหศลปาบรรณาคารพมพจาหนายคร7 งท� ๑๔ เม�อ พ.ศ. ๒๕๑๓ บอกวา

“ในวนเพญเดอนสบสองน7น จะมพระราชพธจองเปรยง ซ� งเปน “นกขตฤกษชกโคมลอยโคม” ท�มการเฉลมฉลองกนถงสามวน คร7 งหน�ง นางนพมาศไดประดษฐโคมลอยเปนรปดอกกระมท (ดอกบว) บานกลบรบแสงพระจนทร ใหญประมาณเทากงระแทะ(กงเกวยน) และประดบดวยดอกไม และผลไมสลกเปนรปนกจบอยตามกลบดอกบว ซ� ง “พระรวง” กพอพระทยมาก จงมพระราชบรหารบาหยดสาปสรรวา แตน7 สบไปเบ7องหนา โดยลาดบกษตรยในสยามประเทศ ถงการกาหนดนกขตฤกษวนเพญเดอน ๑๒ พระราชพธจองเปรยงแลว กใหทาโคมลอยเปนรปดอกกระมท อทศสกการบชาพระพทธบาทนมมทานท ตราบเทากลปาวสาน อนวาโคมลอย รปดอกกระมทบาน กปรากฏมาจนทกวนน7 แตคาโลกสมมตเปล�ยนช�อเรยกวา ลอยกระทงทรงประทป”๒๓

ดวยเหตน7 โคมลอย จงหมายถง กระทงทรงประทป หรอกระทงท�รองรบประทปซ� งจดไฟปลอยใหลอยไปตามสายน7 า ดงจะเหนในรายลเอยดในพระราชพธ ๑๒ เดอน พระราชนพนธในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว จดพมพโดยแพรพทยา ฉบบท�พมพคร7 งท�สบสาม พ.ศ. ๒๕๑๔ ในตอนท�กลาวถง พระราชพธจองเปรยงน7นทรงระบวา พระราชพธในเดอน ๑๒ ซ� งมมาในกฎมณเฑยรบาลวา “พธจองเปรยง ลดชดลอยโคมน7น “มความแปลกออกไปนดเดยวแตท�วาการพธจองเปรยง ลดชดลอยโคม และเตม “ลงน7 า” เขาอกคาหน� ง การกตรงกนกบลอยกระทง บางทจะสมมตวาลอยโคม”๒๔ และทรงกลาวตอไปวา “การท�ยกโคมข7นน7นตามคาโบราณกลาววายกข7นเพ�อบชาพระเปนเจาท7งสามคอ พระอศวร พระนารายณ พระพรหม การซ� งวาบชาพระเปนเจาท7งสามน7เปนตนตาราแทในเวลาถอไสยศาสตร แตคร7นเม�อพระเจาแผนดนทรงนบถอพระพทธศาสนากกลาว

๒๒Dr. B,Bradley, พจนานกรมภาษาสยามอกขราภธานศพท Dictionary of the Siamese

Language, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพแบรดเลย, ๒๔๑๖), หนา ๑๐๕. ๒๓อดม รงเร�องศร, สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคเหนอ, (กรงเทพมหานคร : มลนธสารานกรม

วฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย, ๒๕๔๒), หนา ๙๙–๑๐๐, ๒๔จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, พระราชพธ ๑๒ เดอน, (กรงเทพมหานคร : แพรพทยา,

๒๕๑๔), หนา ๘.

๒๘

วาบชาพระบรมสารรกธาตพระจฬามณในดาวดงสพภพ และบชาพระพทธบาทซ� งปรากฏอย ณ หาดทรายเรยกวา นะมะทานท เปนท�ฝงนาคท7งปวงสกการบชาอย”๒๕

ความในพระราชนพนธชวงน7 ยงมพระราชาธบายท�ยนยนถงขอความในตารบทาวศรจฬาลกษณไววา...การลอยประทป ท�วาในกฎหมายน7 มเน7อความเขากบเร�องนางนพมาศ กลาวคอ ทาวศรจฬาลกษณ ซ� งเปนทาวพระสนมเอกแตคร7 งพระเจาอรณราช คอพระรวง ซ� งเปนพระเจาแผนดนสยามต7งแตกรงต7งอย ณ เมองสโขทย ไดกลาวไววา ในเวลาฤดเดอนสบสอง เปนเวลาเสดจประพาสในลาน7 าตามพระราชพธในเวลากลางคน พระอครมเหสและพระสนมฝายในตามเสดจในเรอพระท�น�งทอดพระเนตรการนกขตฤกษซ� งราษฎรเลนในแมน7 าตามกาหนดป เม�อนางนพมาศไดมารบราชการจงไดคดอานทากระทงถวายพระเจาแผนดนเปนรปดอกบวและรปตางๆ ใหทรงลอยตามสายน7าไหลมขอความท�พสดารยดยาว เน7อความกคลายคลงกนกบจดหมายถอยคาขนหลวงหาวด ซ� งไดกลาววา พระเจาแผนดนกรงเกาหรอพระเจาอยหวบรมโกศน7นเอง๒๖

สรปความวา การลอยกระทง หมายถง เปนประเพณสาคญหน� งของไทยท�ไดปฏบต สบทอดกนมาเปนเวลายาวนาน โดยจดกจกรรมน7 ข7นในวนเพญ ๑๕ ค�า เดอน ๑๒ และเปนประเพณท�มมาแตโบราณโดยมคตความเช�อหลายอยาง เชน เช�อวาเปนการบชาขอขมาแมพระคงคา เปนการสะเดาะเคราะหลอยทกขลอยโศก และเพ�อบชารอยพระพทธบาท โดยเฉพาะในสงคมไทยจดเปนประเพณท�สาคญซ� งมอยทกจงหวดในสงคมไทย

๒.๓.๒ องคประกอบของประเพณลอยกระทง

ประเพณการลอยกระทงน7น จดเปนพธอยางหน� งกระทาข7นในคนวนเพญ เดอน ๑๒ หรอวนข7น ๑๕ ค�าเดอน ๑๒ อนเปนวนพระจนทรเตมดวง และเปนชวงท�น7 าหลากเตมตล�ง ด7งน7นส�งจาเปนการทาตวกระทง คอนาดอกไม ธป เทยน หรอส�งของใสลงในส�งประดษฐรปตางๆ ท�ไมจมน7 า เชน กระทง เรอ แพ ดอกบว แลวนาไปลอยตามลาน7 าท�อยใกลบาน หรอวดอยใกลบานท�มการประกอบประเพณลอยกระทง

อยางไรกตาม ประเพณการลอยกระทงน7 มไดมแตในประเทศไทยเทาน7นประเทศท�นบถอพระพทธศาสนาเถรวาทและมหายาน กมประเพณลอยกระทงเชนกน อาท ประเทศจน อนเดย กมพชา ลาว และพมา กมการลอยกระทงคลายๆ กบประเทศไทยเรา แตจะตางกนบางกคงเปนเร�อง

๒๕จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, อางแลว, หนา ๙. ๒๖จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, อางแลว, หนา ๒๒–๒๓.

๒๙

รายละเอยด พธกรรม และความเช�อในแตละทองถ�น แมแตในประเทศไทยของเราเอง การลอยกระทงกมาจากความเช�อท�หลากหลายมองคประกอบท�แตกตางกนอยางส7นเชง ซ� งในแตละพ7นท�และภมภาคจะมวฒนธรรมแตกตางกน จงมองคประกอบท�แตกตางกนบาง โดยมองคประกอบท�หลากหลาย สามารถสรปได ดงน7

๑. องคประกอบของตวกระทง ถอเปนเร�องสาคญ เพราะวาสภาพแวดลอมปจจบน และกาลเวลาท�เปล�ยนแปลงไปของสงคม ฉะน7น สงคมไทยจงตองปรบตวใหทนตอสภาพแวดลอมของสงคมโลก แมแตประเพณและวฒนธรรมบางอยางกตองปรบเปล�ยนเพ�อใหเขากบยคสมย เชน ตวกระทงกตองเปล�ยนแปลงวสดบางอยางใหเขากบสภาพการณปจจบน กระทงตองทาจากวสด-ธรรมชาต ไดแก ใบตอง ซงขาวโพด ขนมปง มนสาปะหลง หยวกกลวย และวสดท�ยอยสลายไดงาย เพ�อไมทาลายส�งแวดลอม หลกเล�ยงการใชวสดท�ยอยสลายยากและเปนพษตอส�งแวดลอม โดยส�งท�ขาดมไดน7น ใบตอง ดอกไม ธป เทยน๒๗

๒. องคประกอบของประเพณพธกรรม องคประกอบในสวนน7 กหมายความวา ประเพณและพธกรรมน7น เปนส�งท�นยมถอปฏบตสบตอกนมาจนเปนแบบแผน หรอตามแบบอยางท�ไดกาหนดข7น โดยพธกรรม น7นเปนวธการท�กระทาเพ�อใหเกดผลสมฤทธe หรอมผลสาเรจตามความตองการ เปนการกระทาของบคคล และมรปแบบการประพฤตปฏบต หรอการกระทาของบคคลในลกษณะสมพนธกบวถชวต ความรสกนกคด ความเช�อ และสะสมเปนความรแลวเกดการถายทอดสบตอกนมาเปนมรดกของคนรนตอๆ มา๒๘

จะเหนวา องคประกอบท7งสองอยางน7 มสวนสาคญอยางย�งในการประกอบพธกรรมแตละคร7 ง ไมวาจะเปนประเพณลอยกระทง ข7นบานใหม งานอปสมบท และวนสงกรานต เปนตน กมความสาคญ และมความเก�ยวของกนเสมอ โดยสาระสาคญของประเพณ และพธกรรมจะมคาอธบายตามลาดบดงน7

คาวา “ประเพณ” พระยาอนมานราชธน ไดใหความหมายไววา ประเพณ หมายถง ความประพฤต ท�ชนหมหน�งอยในท�แหงหน�งถอเปนแบบแผนกนมาอยางเดยวกน และสบตอกนมา

๒๗คณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต, สานกงาน, เทศกาลและประเพณไทย, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพกรมศาสนา, ๒๕๒๗), หนา ๕๕. ๒๘กระทรวงวฒนธรรม, ประเพณและพธกรรม, http://www.m-culture.go.th/knowledge, เขาถง

ขอมลเม�อ (๑๐ มถนายน ๒๕๕๓)

๓๐

นาน ถาใครในหมประพฤตออกนอกแบบกผดประเพณ หรอผดจารตประเพณ”๒๙ ซ� งมความสอดคลองกบความหมายตามพจนานกรมฉบบบณฑตยสถาน ท�พดถง “ขนบธรรมเนยมแบบแผน” ซ� งสามารถแยกคาตางๆ ออกไดเปน ขนบ หมายถง ระเบยบแบบอยาง ธรรมเนยม คอแบบแผนท�นยมใชกนมา และเม�อนามารวมกนแลวกมความหมายวา ความประพฤตท�คนสวนใหญ ยดถอเปนแบบแผน และไดทาการปฏบตสบตอกนมา จนเปนตนแบบท�จะใหคนรนตอๆ ไปไดประพฤตปฏบตตามกนตอไป๓๐

เราสงเกตเหนไดวา ประเพณน7นมความหมายกวางขวางมาก คอมความหมายรวมถงแบบความเช�อ ความคด การกระทา คานยม ทศนคต ศลธรรม จารต ระเบยบ แบบแผน และวธการกระทาส�งตางๆ ตลอดจนถงการประกอบพธกรรมในโอกาสตางๆ ท�กระทามาแตในอดตซ� งลกษณะสาคญของประเพณ คอ เปนส� งท�ปฏบตเช�อถอมานานจนกลายเปนแบบอยางความคดหรอการกระทาท�ไดสบตอกนมา และยงมอทธพลอยในสงคมปจจบน

ดวยเหตน7 ขนบธรรมเนยม แบบแผนตางๆ ท�ประชาชนไดประกอบกนข7 นมาน7 นอานนท อาภาภรมย ไดจาแนกลกษณะของประเพณเปน ๓ ประเภท คอ

๑. จารตประเพณ (Mores) เปนประเพณท�มความสาคญตอสวสดภาพของสงคม และมลกษณะบงคบใหสมาชกของสงคมตองปฏบตหรองดเวนปฏบต หากผใดฝาฝนกจะมความผดตามท�จารตประเพณไดกาหนดโทษเอาไว เชน สงคมไทยมจารตประเพณกาหนดใหพอแมมหนาท�เล7ยงดลกของตน หากพอแมคนใดละเลยไมปฏบตกจะมความผด

๒. ขนบประเพณ (Institution) เปนประเพณท�สงคมไดวางไวเปนระเบยบแบบแผนท7งโดยตรง คอ ระเบยบวางไวอยางชดเจน เชน ประเพณทาบญเล7ยงพระ

๓. ธรรมเนยมประเพณ (Convention) เปนประเพณเก�ยวกบเร�องธรรมดาท�วไปไมคอยมความสาคญเทาใดนก จะปฏบตหรอไมปฏบตกได หากใครไมปฏบตกจะถกดหม�น ดแคลนวาไมมมารยาท เชน การแตงกายไมถกกาลเทศะ๓๑

๒๙จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, พระราชพธตรยมพวาย-ตรปวาย (จากพระราชพธ

๑๒ เดอน, หนา ๓๙. ๓๐ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมราชบณฑตยสถาน, (กรงเทพมหานคร : นานมบคสพบลเคช�นส,

๒๕๔๖), หนา ๕๓๐. ๓๑อานนท อาภาภรมย, สงคมวฒนธรรมและประเพณไทย, (กรงเทพมหานคร : แพรวทยา,

๒๕๑๙), หนา ๗๖.

๓๑

จากลกษณะท7งสามประการขางตน สอดรบมทศนะของ มหาสลา วระวงศ นกอกษรศาสตรชาวลาว ซ� งทานไดกลาวเปนท�นาสนใจวา “ประเพณ หมายถง จารตประเพณอยางหน�งอยางใดท�เปนวฒนธรรมของชาต ซ� งคนท7งหลายยอมรบวาดวาชอบแลวปฏบตสบตอกน”๓๒ ซ� งมลกษณะเปนการสวนรวม ท�ชมชนจะตองชวยกนทาข7นเปนคณะ ตามท�ไดกาหนดเวลาอยางแนนอน หากวางดเวนไมทาจะเกดความไมสบาย อาจจะเกดอาเพศท7งหมบานและประสบภยกนท7งเมอง”๓๓

อยางไรกตาม การเกดข7นของประเพณน7น ไมมใครสามารถจะระบลงไปอยางแนนอนวาเกดข7นต7งแตเม�อไร เพราะประเพณและพธการตางๆ ตองอาศยโบราณวตถเปนแนวทางเพ�อบงช7หลกฐาน แตอาจจะกลาวไดวา เกดต7งแตมนษยมความเจรญพอควร บางอยางกเกดข7นอยางไมต7งใจ แตเปนความบงเอญหรอรไมจรงเปนพ7นฐาน บางอยางเปนส�งท�คนบญญตข7น ไดแกเจาของศาสนา หรอเจาของลทธกาหนดข7น และกลายเปนพธประจาศาสนาไป เราจงแยกพธการไดเปน ๒ อยาง ไดแก ทางศาสนา ซ� งเปนเร� องของพธโดยตรง และพธของชาตตางๆ ซ� งเรามกจะเรยกวา “ขนบธรรมเนยมประเพณ” โดยคาวา ขนบธรรมเนยมประเพณน7น เปนวธการปฏบตตนของบคคลในสงคมเพ�อใหถกตองเหมาะสมตามท�สงคมน7นๆ ประพฤตปฏบตหรอยอมรบ หรอเปนนสยตางๆ ท�มนษยไดเรยนรกนและยดปฏบตตอกนมาในสงคม

ดวยเหตน7 เร�องของพธการตางๆ ท�เราปฏบตกนอยในสงคมปจจบนกด หรอในอนาคตกด คงเปนพธตางๆ ท�เก�ยวเน�องดวยพระพทธศาสนา ซ� งอนท�จรงแลวในระยะแรกไมเก�ยวกบศาสนา แตเม�อเกดมศาสนาข7นกมผนาเขาไปเก�ยวของกบศาสนา อาจจะเพ�อใหเกดความศรทธา ศกดe สทธe ความกลว ซ� งกไมใชเปนพธของศาสนาพทธ สวนมากเปนพธกรรมตางๆ ของศาสนาอ�นๆ เชน ศาสนาพราหมณ เปนตน เพราะศาสนาพทธน7นไมมพธยงยาก เชน พธทาบญท�เราเหนกนอยในทกวนลวนแลวแตเปนเร�องท�ปะปนกบศาสนาอ�น เพราะจดหมายปลายทางของศาสนาพทธมอยทางเดยว คอ “ความพนทกข”๓๔

โดยสรป ประเพณ ท�กลาวมาท7งหมดน7น เปนระเบยบแบบแผนท�กาหนดพฤตกรรมในสถานการณตางๆ ท�คนในสงคมยดถอปฏบตสบกนมา ถาคนใดคนหน�งในสงคมฝาฝนมกถกตาหนจากสงคม ลกษณะประเพณในสงคมระดบประเทศชาต มท7งประสมกลมกลนเปนอยางเดยวกน

๓๒มหาสลา วระวงศ, พงศาวดารลาว. (เชยงใหม : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๓๒), หนา ๑๖๘.

๓๓เสาวภา ไพทยวฒน, พ7นฐานวฒนธรรมไทย, (กรงเทพมหานคร : สถาบนราชฏเขต ๘, ๒๕๓๘), หนา ๙๔. ๓๔ไพฑรย เครอแกว, ลกษณะสงคมไทยและหลกพฒนาชมชน, (กรงเทพมหานคร :โรงพมพก7อกล,

๒๕๐๖), หนา ๓๔- ๓๕.

๓๒

และมผดแผกกนไปบางตามความนยมเฉพาะทองถ�น แตโดยมากยอมมจดประสงค และวธการปฏบตเปนอนหน� งอนเดยวกน มเฉพาะสวนปลกยอยท�เสรมเตมแตงหรอตดทอนไปในแตละทองถ�น สาหรบประเพณไทยมกมความเก�ยวของกบความเช�อในคตพระพทธศาสนาและพราหมณมาแตโบราณ ประเพณมบอเกดมาจากสภาพสงคม ธรรมชาต ทศนคต เอกลกษณ คานยม โดยความเช�อของคนในสงคมตอส�งท�มอานาจเหนอมนษยน7นๆ เชน อานาจของดนฟาอากาศและเหตการณท�เกดข7นโดยไมทราบสาเหตตางๆ เม�อเวลาเกดภยพบตข7น มนษยจงตองออนวอนรองขอในส�งท�ตนคดวาจะชวยไดพอภยน7นผานพนไปแลว มนษยกแสดงความรคณตอส�งน7นๆดวยการทาพธบชา เพ�อเปนสรมงคลแกตน ตามความเช�อ ความรของตน เม�อความประพฤตน7นคนสวนรวมสงคมยดถอปฏบตเปนธรรมเนยม หรอเปนระเบยบแบบแผน และทาจนเปนพมพเดยวกนสบตอๆ กนจนกลายเปนประเพณของสงคม

ดวยเหตดงกลาวมาน7 ประเพณและวฒนธรรม เม�อวาโดยเน7อความกเปนส� งอยางเดยวกน คอเปนส�งท�ไมใชมอยในธรรมชาตโดยตรง แตเปนส�งท�สงคมหรอคนในสวนรวมรวมกนสรางใหมข7น แลวถายทอดใหแกกนไดดวยลกษณะและวธการตางๆ ท�มอยในจตใจของประชาชนซ� งเก�ยวกบเร�องความคดเหน ความรสก ความเช�อ ซ� งสะสมและสบตอรวมกนมานานในสวนรวม จนเกดความเคยชน เรยกวา นสยสงคมหรอประเพณ โดยรายละเอยดของประเพณน7น จะเก�ยวของกบการทามาหากน ไดแก ประเพณบญบ7งไฟ ประเพณงานศพ เปนประเพณเก�ยวเน�องดวยศาสนา โดยประเดนเก�ยวกบประเพณน7 พระยาอนมานราชธน ไดแบงออกเปน ๓ ประเภท ไดดงน7

๑. จารตประเพณ หรอกฎศลธรรม หมายถง ส� งซ� งสงคมใดสงคมหน� งยดถอและปฏบตสบกนมาอยางตอเน�องและม�นคง เปนเร�องของความผดถก มเร�องของศลธรรมเขามารวมดวย ดงน7นสมาชกในสงคมตองทา ผใดฝาฝนถอวาเปนผดเปนช�ว จะตองถกตาหนหรอไดรบการลงโทษจากคนในสงคมน7น เชน ลกหลานตองเล7 ยงดพอแมเม�อทานแกเฒา ถาใครไมเล7 ยงดถอวาเปนคนเนรคณหรอลกอกตญy จารตประเพณของแตละสงคมน7นยอมไมเหมอนกน เพราะมคานยมท�ยดถอตางกน การนาเอาจารตประเพณของตนไปเปรยบเทยบกบของคนอ�นแลวตดสนวาดหรอเลวกวาของตนยอมเปนส�งท�ไมถกตอง เพราะสภาพสงคม ส�งแวดลอม ตลอดจนความเช�อของแตละสงคมยอมแตกตางกนไป

๒. ขนบประเพณ หรอสถาบน หมายถง ระเบยบแบบแผนท�สงคมไดกาหนดไวแลวปฏบตสบตอกนมา ท7 งโดยทางตรงและทางออม ทางตรง ไดแก ประเพณท�มการกาหนดเปนระเบยบแบบแผนในการปฏบตอยางชดแจงวาบคคลตองปฏบตอยางไร เชน สถาบนโรงเรยน มโรงเรยน มผสอน มผเรยน มระเบยบการรบสมคร การเขาเรยน การสอบไล เปนตน ทางออม ไดแก

๓๓

ประเพณท�รกนโดยท�วๆไป โดยไมไดวางระเบยบไวแนนอน แตปฏบตไปตามคาบอกเลา หรอตวอยางจากท�ผใหญหรอบคคลในสงคมปฏบต เชน ประเพณเก�ยวกบการเกด การตาย การแตงงาน ซ� งเปนประเพณเก�ยวกบชวต หรอประเพณเก�ยวกบเทศกาล ตรษ สารท การข7นบานใหม เปนตน

๓. ธรรมเนยมประเพณ หมายถง ประเพณเก�ยวกบเร�องธรรมดาสามญท�ทกคนควรทา ไมมระเบยบแบบแผนเหมอนขนบประเพณ หรอมความผดถกเหมอนจารตประเพณ เปนแนวทางในการปฏบตท�ทกคนปฏบตกนท�วไปจนเกดความเคยชน และไมรสกเปนภาระหนาท� เพราะเปนส�งท�มมานานและใชกนอยางแพรหลาย สวนมากเปนมารยาทในดานตางๆ เชน การแตงกาย การพด การรบประทานอาหาร การเปนแขกไปเย�ยมผอ�น ซ� งธรรมเนยมประเพณเหลาน7 เปนเร�องท�ทกคนควรทาแมมผฝาฝนหรอทาผดกไมถอวาเปนเร�องสาคญแตอาจถกตาหนวาเปนคนไมไดรบการศกษาไมมมารยาท ไมรจกกาลเทศะ๓๕

ท�กลาวมาขางตน เปนรายละเอยดองคประกอบของประเพณ ท�ผวจยไดต7งเปนประเดนสาคญในตอนตน น�นคอประเพณ และกพธกรรม โดยท7งสองสวนน7 จะมความเก�ยวของกนเสมอ เม�อเรากลาวถงประเพณแลว ส�งท�จะตองกลาวถงตามมาดวย คอ พธกรรม อนเปนองคประกอบในลาดบตอมา ท�ผวจยใครนาเสนออธบายใจความ ดงตอไปน7

๒.๓.๓ องคประกอบของพธกรรม

คาวา พธกรรม (Ritual) นบเปนการแสดงออกของสงคมท�มความสาคญในการสรางความสมพนธ และความเอ7ออาทร ท7งในระดบมนษยตอมนษย มนษยตอส�งแวดลอม และมนษยกบอานาจเหนอธรรมชาตใหสามารถอยรวมกนอยางสงบสขได “ท7งยงเปนส�อสาคญในการถายทอดคานยมท�สงคมยกยอง ขจดความเดอดรอน ถายทอดอดมคตท�สรางความเปนอนหน� งอนเดยวกน ในชมชนน7นๆ ใหสบเน�องตอไป”๓๖

อยางไรกตาม “พธกรรม” เปนสวนประกอบของศาสนา โดยประชาชนใหความสนใจอยางมาก และพยายามปฏบตตามอยางเครงครด ในสมยกอนประชาชนแทบทกคนจะคดวา พธกรรมทางศาสนา กคอเปนพระพทธศาสนา ซ� งเปนความเขาใจผดเพราะวา พระพทธศาสนาน7น

เนนเร�องความประพฤต ฝกหดการปฏบตตน มไดเนนทางดานพธกรรม ดวยเหตน7 การศกษาพระพทธศาสนาในปจจบน นยมการแบงแยกศาสนาพทธ ศาสนาพราหมณ และความเช�อเร� อง

๓๕พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตาง ๆของไทย, (พระนคร : คลงวทยา, ๒๕๑๔), หนา ๓๗. ๓๖ปราน วงษเทศ, การรวบรวมขอมลเพ�อจดทาพพธภณฑทองถ�น : การรวบรวมขอมลดาน

พธกรรมพพธภณฑทองถ�นในประเทศไทย, (กรงเทพมหานคร : แพรพทยา, ๒๕๔๐), หนา ๓๕.

๓๔

ผสางเทวดาออกจากกน เพ�อพจารณาวเคราะหสวนท�เปนศาสนาพทธโดยแทแลวกจะปรากฏวา ศาสนาพราหมณ และผสางเทวดา เปนสวนหน�งของศาสนาพทธ เร�องน7 เปนสวนสาคญท�ชาวพทธควรทาความเขาใจใหแจงชด และตองตระหนกรอยางละเอยดถ�ถวน อยาดวนตดสนใจโดยขาดวจารณญาณไตรตรองอยางรอบคอบ และอาจจะนามาซ� งความแตกแยกของพทธศาสนกได

ฉะน7น พธกรรมท�ปฏบตกนอยในปจจบน คอเปนพธกรรมท�สบเน�องมาจากความเช�อในศาสนาพราหมณมากกวาศาสนาพทธ ท�เราเหนไดชดคอ ประเพณการแตงงาน งานศพ การทาบญข7นบานใหม แหนางแมว ซ� งส�งเหลาน7 มใชสวนประกอบของพทธศาสนา แตเน�องจากความสมพนธระหวางศาสนาตางๆ ท�มาแตอดตทาใหเกดการผสมผสานระหวางพธกรรมของศาสนาตางๆ และมการรวมเอาพธกรรมของศาสนาหลายศาสนามาไวดวยกน ซ� งอาจจะเปนการพยายามทาทกอยางเพ�อใหไดผลมากท�สด๓๗ ในมตทางดานการประกอบพธกรรมน7น เราจะสงเกตเหนวา ไดสะทอนส�งบางอยางใหเราไดยดถอปฏบตตาม คอ ความสามคคกนของพทธศาสนก ท�มลกษณะนสยหรอความเช�อท�แตกตางกน โดยความแตกตางกนน7 เปนเร�องของความสวยงาม เพราะไมคดท�จะแตกแยก แลวยงทาใหศาสนาท�ตนนบถอน7นมความเจรญข7นตามดวย

นอกจากน7แลว พธกรรม ตามการจากดความของศพทวชาสงคมวทยาศาสนา กลาววา พธกรรม คอเปนแบบอยางพฤตกรรมท�กาหนดไวดวยกฎเกณฑ หรอธรรมเนยมประเพณใหกระทาในสงคมแบบด7งเดม ถอวาพธกรรมน7นมความสาคญ ถาทาอยางถกตอง เครงครด กจะเปนท�พอใจของเทพเจา ถาทาผดพลาด หรอไมทา เบ7องบนกจะลงโทษ ซ� งเร�องของพธกรรมในสงคมปจจบนมกถอเปนเร�องสาคญเก�ยวกบกจกรรมทางศาสนา หรอของสงคมดงจะมรปแบบพธกรรมท�ปรากฏในรปลกษณะตางๆ เชน เตนรา ฟงเพลง การเล7 ยงฉลอง สวนพธกรรมในทางศาสนาอาจมการ สวดมนต การขบรอง กรยาทาทางลก น�ง เดนเหน การแห พรอมอปกรณและสญลกษณตางๆ๓๘ โดยเฉพาะพธกรรมทางศาสนาในฝายมหายาน

เพ�อความเขาใจอยางชดเจนเก�ยวกบทศนะทางดานพธกรรมน7น วลเลยม เอ.เลสซา

และ อวอน แซท. โวคท (William A. Lessa and Evon Z. Vogt.) ไดใหรายละเอยดเก�ยวกบพธกรรมเปนท�สนใจ โดยทานท7งสองไดสรปวา “พธกรรมเปนส�งท�สรางความเช�อม�นแกบคคล ทาใหเกด

๓๗อมรา พงศศาพชญ, วฒนธรรมศาสนาและชาตพนธวเคราะหสงคมไทยตามแนวมานษยวทยา,

(กรงเทพฯ: สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๕๓), หนา ๒๗๙. ๓๘ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน. (กรงเทพมหานคร : รงเรองธรรม,

๒๕๔๒), หนา ๓๗๔- ๓๗๕.

๓๕

กาลงใจ และพลงในการปฏบตกจกรรมน7นๆ ทานองเดยวกบ ซกมนด ฟรอยด (Sigmund Freud) นกทฤษฎแนวจตวเคราะห ซ� งใหความเหนวา หนาท�อยางแรกของศาสนาและพธกรรม คอการลดความวตกกงวล”๓๙ โดยนยน7 จนเนอร (Turner) ไดกลาววา พธกรรม “ตองลาดบท�แนนอนของกจกรรม ซ� งรวมถงการกระทา คาพด และส�งของท�ถกจดข7นในสถานท�ท�แนนอน และจดข7นเพ�อสนองตอความมงหมาย และผลประโยชนของผประกอบพธ”๔๐

ดงน7น เพ�อเปนการตอบประเดนปญหา หรอขอสงสยท�วา “ความคดแตกตางกนเปน

เร�องของความสวยงาม เพราะไมคดท�จะแตกแยก” ท�ผวจยไดกลาวไวขางตน ซ� งมความหมายสอดรบกบทศนะของ สพตรา สภาพ ไดกลาวถงความสมพนธของความเช�อศาสนาและพธกรรมไววา...“ทกๆ ศาสนาตองมพธกรรม เพราะพธกรรมไดกอใหเกดความเปนอนหน�งอนเดยวกน สามคคกน เช�อถอยดม�นเล�อมใส และจงรกภกดตอศาสนา”๔๑ เพราะพธกรรมน7 น “เปนวฒนธรรมท�คน ในสงคมไดสรางข7 น เพ�อเปนหลกประกนความม�นคงทางจตใจ เม�อทาแลวผทามความสข มความหวง และเช�อวาพธกรรมตองนาไปสผลท�คาดหวง ทาใหเกดความเปนมงคล อยเยนเปนสข โดยลกษณะของพธกรรมมอย ๒ ประการ คอ เนนเร� องของจตใจ และเนนเร� องสญลกษณของสงคมไทยมกมการประกอบพธตามโอกาสตางๆ อยเสมอต7งแตเกดจนตาย”๔๒

ดวยเหตน7 ทาใหเจตคตตอความคดเหนดานพธกรรมน7น ไดแสดงออกมาในรปแบบตางๆ ท�ผคนใหความเคารพนบถอ ซ� งเร�องท�ละเอยดลกซ7 งแกจตใจไมวาจะเปนประเพณลอยกระทง หรอพธกรรมอ�นๆ ท�มอยในสงคมไทยท�ประชาชนหล�งไหลเขาไปรวมในพธเพ�อเปนศรมงคลแกชวต อยางเชน พธมหาพทธาภเษกพระเคร�องตางๆ ดงประจกษชดในสงคมไทยปจจบน ซ� งเกดจากการปฏบตสบทอดมาจากในคร7 งกอนน�งเอง หรอเกดจากคตความเช�อของชาวบาน โดยในประเดนน7ประมวล ดคคนสน นกคดทางดานมานษยวทยา ไดกลาวถงคตชาวบานในดานความเช�อสบตอกนมาและคตชาวบานในดานพธกรรมไววา

๓๙William A. Lessa and Evon Z. Vogt, J R. Reader in Comparative Religion: An

Anthropological Approach, 3rd ed. (New York : Harper and Row, 1974), P. 57. ๔๐Turner, V.W. The Ritual Process: Structure and anti structure, (University of Chicago :

Aldine, 1970), P. 110. ๔๑สพตรา สภาพ, สงคมวทยา. (กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนาพานช,๒๕๓๔), หนา ๑๑๔. ๔๒ก�งแกว อตถากร, คตชนวทยา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพครสภา, ๒๕๒๐), หนา ๙๖.

๓๖

“มนษยมความคดคานงเม�อเกดความสงสยในความลกลบซบซอนของธรรมชาต กใชความคดคานงอธบาย และคดวาอานาจลกลบเหนอธรรมชาตบนดาลใหเกดส�งตางๆ จงเกดพธกรรม เพ�อขอใหส�งศกดe สทธe ท�ตนคดคานงข7นน7นชวยเหลอ พธกรรมน7 เปนเคร�องรวมจตใจของกลมชนแสดงความผกพนทางเศรษฐกจ และทาใหสงคมมกฎเกณฑ”๔๓

จากทศนะดงกลาวน7 แสดงใหเหนวาจดมงหมาย คณคาของประเพณ และพธกรรมตางๆ ท�ประชาชนไดคดคนและสบทอดปฏบตกนมาน7น ไดกลายเปนลกษณะเฉพาะในสวนรายละเอยดของพธกรรม และความเช�อของพธน7นๆ โดยความคาดหวงวา เม�อไดประกอบพธกรรมแลวกเกดผลด และเปนส�งท�เสรมสรางความดของตนใหเกดข7นตามดวย แมวาเรามอาจรบรไดลวงหนาวา ส�งท�จะเกดข7นแกตวเราน7น คออะไร แตเม�อไดทาแลวกความสขเชนเดยวกบการทาบญในทางพระพทธศาสนา แมเราจะมองไมเหนตวบญท�เราไดทาไป แตกมความสขแกจตใจซ� งเปนเปาหมายของทกคนท�คาดหวงจะมได

ดวยเหตน7 แนวคดเก�ยวกบพธกรรมน7น วชาภรณ แสงมณ ไดอธบายไววา “พธกรรม” คอ เปนงานท�จดข7นเพ�อลทธความขลง เปนวธการท�แสดงออกถงความศกดe สทธe และเปนเร� องเฉพาะกลมบคคลท�เก�ยวของกบความเช�อเทาน7น การประกอบพธกรรมมกมการระบช�อพธกรรมน7นๆไวดวย เชน พธจรดพระนงคลแรกนาขวญ พธรบพระราชทานปรญญาบตร ซ� งพธกรรมจงมบทบาทในการสรางความศรทธา ความเช�อม�น ความรสกรวมกน กอใหเกดความเครงขรม และความขลง ตลอดจนความปล7มปตยนดแกผรวมพธ๔๔

จากท�กลาวมาท7งสรปความไดวา พธกรรม คอเปนกจกรรมหน� งซ� งมความสาคญตอกลมคน หรอคนในสงคมน7นๆ ไดกระทาข7นเพ�อตอบสนองบางส� งบางอยางใหแกจตใจ ท�เรามอาจจะมองเหนได หรอเปนการขอลาขมาโทษท�ตวเองไดบนบานศาลกลาวไว แลวตองการใหจตใจน7นมความสข ประสบความสาเรจในวถชวต จงกระทากนข7นจนกลายเปนประเพณ และไดปฏบตสบทอดกนมาจากคนรนหน�งไปอกรนหน�งจวบจนกระท�งปจจบน

๔๓ประมวล ดคคนสน, คตชาวบานการศกษาดานมานษยวทยา, (กรงเทพมหานคร : แพรวทยา,

๒๕๒๑), หนา ๘๙. ๔๔วชาภรณ แสงมณ, ประเพณและกฎหมาย, (กรงเทพมหานคร : เดอนสยาม, ๒๕๒๕), หนา ๑.

๓๗

๒.๓.๔ ประเภทและขอบเขตของพธกรรม สาหรบประเภทของพธกรรมท�จะกลาวตอไปในหวน7 กสบเน�องดวยประเพณ และ

พธกรรมดงกลาวมา โดยประเดนท�เก�ยวของกบประเภทของพธกรรมน7 ปราน วงศเทศ ไดกลาววา พธกรรมท�ปฏบตกนโดยท�วๆ ไปของสงคมไทยภายในรอบปหน�งๆ น7นสามารถจาแนกลกษณะของพธกรรมเปน ๓ ประเภท คอ

๑. พธกรรมเก�ยวของกบการทามาหากน ๒. พธกรรมท�เก�ยวของกบชวต ๓. พธกรรมเก�ยวของกบชมชนหรอสงคม๔๕

จะเหนวา ประเภทของพธกรรมท7ง ๓ ประการขางตน มความสาคญอยางมากตอสภาพจตใจเพราะจะเปนแรงผลกดนใหเกดการละเลนชนดตางๆ ข7น เพ�อสอดคลองกบพธกรรม ท7งน7เพราะสวนประกอบของพธกรรมท�เก�ยวของกบความเช�อทางศาสนาน7น จะมการเซนสรวงบชา ทาบญ ทาทาน การกนเล7ยง การสนกสนานร�นเรง กมความเก�ยวเน�องดวยพธกรรม

โดยประเดนเร� องพธกรรมน7 บญลอ วนทายนต กลาววา เปนรปแบบหน� งซ� งไดรบความนยมอยางกวางขวาง และไดรบการกลาวขวญถงดวยความสนใจ โดยเฉพาะอยางย�งท�เก�ยวกบตวท�แสดงออกทางทาทาง ถอยคาตางๆ ท�มนษยสรางข7น ส�งเหลาน7ลวนไดรบการเลอกสรรมาเปนอยางด โดยเฉพาะเพ�อตองการใหเปนท�นยมตลอดไป พธกรรมน7 ตามปกตแลวจะประกอบดวยความหมายท�เกดจากสญลกษณ และการปฏบตโดยการสรางสรรค เปนการปรากฏดวยกายภาพ และความเกรงกลวตออานาจลกลบ๔๖ โดยความลกลบของพธกรรมท�วาน7 มความสมพนธกบความเช�อ เพราะพธกรรมตองมความเช�อเปนพ7นฐานของการกระทา ไมวาจะเปนความเช�อตอส�งใดพธกรรมในสงคมไทยมขอบเขตอย ๒ ประการ๔๗ คอ

๑. พธกรรมสวนรวม มแบบแผนการกระทาคลายคลงกนท7งประเทศ

๔๕ปราน วงษเทศ, การรวบรวมขอมลเพ�อจดทาพพธภณฑทองถ�น : การรวบรวมขอมลดาน

พธกรรมพพธภณฑทองถ�นในประเทศไทย, หนา ๒๔๒-๒๕๒.

๔๖บญลอ ว นทายนต, สงคมวทยาศาสนา , (กรงเทพมหานคร : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๒๙), หนา ๓๐๒.

๔๗จารวรรณ ธรรมวตร, คตชาวบาน, (มหาสารคาม : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๓๐), หนา ๑๙๐-๑๙๒.

๓๘

๒. พธกรรมจาเพาะถ�น มแบบแผนการกระทาเปนเอกลกษณะเฉพาะถ�นใดถ�นหน� งแตองคประกอบของพธกรรมท7งสองประเภทจะเหมอนกนคอ มความเช�อเปนรากฐานการกระทา โดยผประกอบพธ อปกรณในพธ วธดาเนนการ และผรวมพธ

อยางไรกตาม ท7งประเภทและขอบเขตของพธกรรมท�กลาวมา ลวนแลวมความสมพนธเก�ยวของกบพธกรรมในทางพระพทธศาสนา ซ� งพทธบรษทไดสบทอดปฏบตกนอยางยาวนาน และท�เหนไดชดในสงคมปจจบน เชน ประเพณการบวช ซ� งประเพณการบวชน7 ไดสบทอดมาต7งแตสมยกรงศรอยธยา ท�พระราชามหากษตรยทรงผนวชเปนพระภกษ และไดเปนแบบอยางของชายไทยท�มอายครบ ๒๐ ป บรบรณ ตองบวชเพ�อวาจะไดตอบแทนพระคณของบดามารดาในฐานะเปนบตร

จะเหนวา พธกรรมทางศาสนาพทธ หรอท�นยมเรยกวา ศาสนพธ เชน พธการแสดงตนเปนพทธมามกะ พธรกษาศลอโบสถ สามารถจาแนกไดเปน ๒ ประเภท ไดแก (๑) พธกรรมท�เปนพทธบญญต เปนพธการเก�ยวกบวนยสงฆ ซ� งพระพทธเจาไดทรงบญญตไว จะตองปฏบตพธกรรมน7นๆ ใหถกตองตามท�บญญตไว (๒) พธกรรมท�พฒนาข7นในทองถ�น คอพธกรรมท�พทธศาสนกชนในทองถ�นตางๆ กาหนดข7นโดยมการผสมผสานขนบธรรมเนยมประเพณทองถ�นใหเขากบกจกรรมทางพทธศาสนา และไดปฏบตสบตอกนมาจนกลายเปนประเพณ๔๘

อยางไรกตาม เร�องของประเพณลอยกระทง ซ� งผวจยไดศกษามาโดยเร�มท�ความหมาย องคประกอบของประเพณ พธกรรม พรอมท7งประเภทและขอบเขตของพธกรรม ลวนแลวมความผสมผสานในลกษณะความเช�อของแตละทองท� แลววธปฏบตน7นยอมมความแตกตางกนเปนบางสวนในรายละเอยดของปลกยอย แตโดยหลกปฏบตแลวพธกรรมในทางพระพทธศาสนาน7นสามารถสรปหลกปฏบตท�พทธศาสนกชนควรตระหนกรและใหความสาคญใน ๔ ประเดน ดงน7

๑. ความถกตอง ตามพทธบญญต ๒. คานงถงความเหมาะสม ๓. คานงถงความประหยด และภาวะทางเศรษฐกจ ๔. คานงถงประโยชนท�จะไดรบตองคมคา จะเหนวา ความสาคญท7ง ๔ ประการน7 เปนเร� องท�ชาวพทธตองตระหนกรในการ

ประกอบพธกรรมแตละคร7 ง โดยคานงถงวาการท�เราจะประกอบพธกรรมใดพธกรรมหน�งกควรรถงความถกตองเปนหลก และมความเหมาะสมกบฐานะความเปนในทางเศรษฐกจ โดยมงความ

๔๘กระทรวงวฒนธรรม, ประเพณและพธกรรม, http://www.m-culture.go.th/knowledge เขาถง

ขอมลเม�อ (วนท� ๒๐ มถนายน ๒๕๕๓).

๓๙

ประหยดเปนอนดบแรก แลวส� งท�ทาน7นตองคานงถงผลประโยชนดวย โดยนยหมายถงมงหวงคณประโยชนของพธกรรมในลกษณะ ๓ ประการ ไดแก (๑) มคณคาทางจตใจ ทาใหศาสนามความศกดe สทธe (๒) สงเสรมความสามคคเปนอนหน�งอนเดยวกนของคนในสงคม และ (๓) สงเสรมและรกษาเอกลกษณท�ดงาม เปนการสรางเสรมวฒนธรรมใหคงอยตอไป๔๙

กลาวโดยสรป การประกอบพธกรรม ท�พทธบรษทไดสบทอดกนมาน7น ไมวาจะเปนประเพณลอยกระทง หรอประเพณพธกรรมอ�นๆ ท�เก�ยวเน�องดวยศาสนพธในทางพระพทธศาสนา จาเปนตองไมลมหลกของความเหมาะสม ถกตองตามหลกพทธบญญต มความประหยด ไมสรางความเดอดรอนท7งแกตนเองและผอ�น พรอมท7งคานงถงคณคา หรอประโยชนท�คาดวาจะไดรบ โดยเฉพาะการสบสานประเพณลอยกระทงท�ผวจยไดต7 งเปนประเดนหลกของการวจย จะตองเปนไปในลกษณะท�สบทอดอนรกษขนบธรรมเนยมวฒนธรรมอนทรงคณคาไวคกบชาตสบไป

๒.๓.๕ คณลกษณะขอบเขตและจดมงหมายของการลอยกระทง

สาหรบคณลกษณะขอบเขตและจดมงหมายของการลอยกระทงน7 เปนมตความเช�อศรทธาในศาสนาพราหมณ และผสมผสานเขากบหลกปฏบตในทางพระพทธศาสนา เพราะเหตท�วา ศาสนาพราหมณน7นมลกษณะเดนในทางพธกรรม และใหความสาคญกบพธกรรมหนกแนนกวาศาสนาอ�นๆ จงทาใหการประกอบพธกรรมแตละคร7 งน7น ตองคานงถงความละเอยดลออเร� องพธกรรมในทกสถานท� และทกแงทกมมของชวต โดยมความสานกวาพธกรรมท�ปฏบตอยางถกตองน7นเปนสวนหน� งของกฎเกณฑของเอกภพ จงมผลข7นมาโดยอตโนมต แมแตเทพเจากไมอาจยบย 7งไดเม�อมการสานกถงประสทธภาพของพธกรรม

ฉะน7น การต7งใจประกอบพธกรรมอยางประณต มใชเพยงแตเพ�อสรรเสรญเยนยอเทพเจาเทาน7น แตท�สาคญสดคอเพ�อใหบรรลจดมงหมายของพธกรรม จงทาใหผประกอบพธจะตองเตรยมตวเตรยมใจพรอมเสมอ เพ�อใหงานท�เราประกอบน7นบรรลตามความมงหวงเอาไว สวนสาระของประเดนปญหาท�ผวจยไดต7 งไวเปนขอบเขตสาหรบศกษาในหวขอน7 มคาอธบายตามลาดบ ดงตอไปน7

สรปวา คณลกษณะของพธกรรมเก�ยวกบชวต ถอวาเปนลกษณะพเศษเก�ยวของกบความเช�อเก�ยวในวถชวตของแตละสงคมโดยเร�มต7งแตเกด จนกระท�งถงวนตายกจะมความเช�อมโยงเขากบวฒนธรรมท�เคารพนบถอ โดยเฉพาะท�เหนไดชดใหความสาคญคอตอนท�คนเราเกดมาม

๔๙สพตรา สภาพ, สงคมวทยา, (กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนาพานช, ๒๕๓๔), หนา ๒๕.

๔๐

องคประกอบครบไมพการ ซ� งถอเปนสาคญของความเปนมนษย และตอนถงคราวตายกจะมพธกรรมท7งแบบพทธ พรามหณ และประเพณของจน ซ� งลวนแลวเก�ยวกบมนษยโดยตรง

๒.๓.๖ ขอบเขตและจดมงหมายของการลอยกระทง

ดงไดกลาวมาแลวขางตนเก�ยวกบประเพณและพธกรรมการลอยกระทง ซ� งไดสบทอดปฏบตกนข7 น ในวนเพญเดอน ๑๒ เพราะเปนชวงของฤดน7 าหลาก อากาศปลอดโปรงเเจมใส ชาวบานกไดประดษฐประดอยกระทงดวยใบตอง ตกเเตงดวยดอกไม และเม�อพระอาทตยตกดน ผคนตางกเเตงกายสวยงาม เเลวนากระทงออกไปท�สถานท�จดประเพณลอยกระทง หรอวดท�อยใกลบาน แลวเม�อถงเวลากจะจดธปเทยน แลวแสงสวางสวยงามกปรากฏตามกระแสลาน7 าอยางสวยงาม เพ�อเปนการขอขมาตอพระเเมคงคา และบชาพระเจดยรอยพระบาทของพระพทธองค

จะเหนวา พธกรรมลอยกระทงน7นบรรพบรษเปนผรเร�มข7นมาแลวถอปฏบตสบตอกนมาจนถงปจจบน โดยขอบเขตของพธกรรมน7น สเมธ เมธาวทยากล ไดกลาวเปนท�สนใจไววา...“พธกรรมมลกษณะสาคญ คอเปนเคร�องหมายของกลมชนหน�งๆ ซ� งมสญลกษณรวมกน และเนนเร�องจตใจอนเปนจดมงหมายใหญเพ�อทาใหเกดความสบายใจและมกาลงใจ สาเหตท�ทาเพราะเกดความเช�อในอานาจเหนอธรรมชาตในการประกอบพธกรรม ผประกอบพธกรรมมความเช�อและมความหวงวาส� งเหลาน7 จะทาใหสมหวง และชวยใหปลอดภยจากความกลวอานาจลกลบได โครงสรางของพธกรรมแบงออกเปนพธกรรมตามปฏทน พธกรรมหวเล7 ยวหวตอแหงชวต และพธกรรมพเศษ ซ� งรวมถงพธกรรมรกษาโรคดวย”๕๐

จากทศนะดงกลาวน7 ทาใหผวจยมองเหนประเดนสาคญท�มอยในประเพณลอยกระทง โดยเฉพาะคณคาของประเพณลอยกระทง ซ� งไดสรางความรกใคร สามคคกนของประชาชนในทกระดบต7งแตสถาบนเลกๆ ของสงคม คอ ครอบครว จนกระท�งองคกรตางๆ น7นไดแนวปฏบตเพ�อสรางความเจรญท7งดานจตใจ และทางดานเศรษฐกจของประเทศใหเจรญตามดวย โดยคณคาของ

ประเพณลอยกระทงน7น ผวจยจะไดกลาวในบทตอไป เพราะวามสวนเก�ยวของกบหลกการในทางพระพทธศาสนาโดยตรง ไดแก หลกธรรมท�เน�องดวยประเพณลอยกระทง โดยมตท�วามาน7 ไดสอดรบกบทศนะของ เบญจรชต เมองไทย ซ� งทานไดกลาววา...“พธกรรมเปนการกระทาอนเน�องมาจากระบบความเช�อตางๆ ซ� งเปนสวนประกอบของศาสนา โดยมแบบแผนข7นตอนท�ตองปฏบตตามอยางเครงครด เพราะเช�อวาพธกรรมจะสามารถตอบสนองความตองการดานตางๆ ของมนษยได

๕๐สเมธ เมธาวทยากล, สงกปพธกรรม, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๓๒), หนา ๑-๓.

๔๑

จากท�กลาวมาพธกรรมท�นกสงคมวทยาหลายทานไดกลาวมาน7น สรปวา ความเช�อศาสนาและความเช� อทางไสยศาสตร หรอความเช�อเก� ยวกบส� งศกดe สทธe ผหรอวญญาณกบพ ธกรรมน7 นมความสมพนธกน เชน ในศาสนา และไสยศาสตร น7นจะประกอบดวยความเช�อหลายประการ และประกอบดวยพธกรรมหลายอยางท�ปรากฏออกมาเพ�อใหกลมคนและสงคมไดกระทากจกรรมเพ�อแสดงถงความเช�อและการเคารพในศาสนาน7นๆ”๕๑

ดวยเหตน7 จดประสงคของประเพณลอยกระทง คอเปนการเปดโอกาสใหประชาชนไดตระหนกร และการรสานกตอพระคณ ของน7 า เเละขออภยพระเเมคงคาท�ตนไดใชน7 ามาตลอด สาหรบการดารงชพของตน โดยชวงน7 เปนชวงท�อดมสมบรณ หนาขาว หนาปลา จะเหนผคนสวนใหญพดกนเปนทานองวา “ในน7ามปลา ในนามขาว หรอ มขาวในนา มปลาในหนอง” ดวยประการดงวาน7 ชาวบานมการทาบญใหทาน เเละพกผอนสนกสนาน ในประเพณการลอยกระทง โดยอาศยความเช�อของพทธศาสนกชนชาวไทยต7งแตคร7 งสโขทยเปนตนมา และพอสรปจดมงหมาย ไดดงน7

๑. เพ�อเปนการบชาสมเดจพระสมมาสมพทธเจา โดยใชน7 าท�ไหลไปเปนพาหนะนากระทงดอกไมธปเทยนไปสกการะพระองคทานโดยจนตนาการ ประกอบกบเปนชวงฤดน7 าหลากพระจนทรเตมดวงในคนวนเพญ เปนบรรยากาศท�ทาใหคนสมยกอนยดม�นในพระพทธศาสนาอยางแนนแฟน เกดความสขสงบเปนพเศษ จงไดจดพธบชาพระพทธคณดวยกระทงดอกไมธปเทยนพรอมกบงานร�นเรงอ�นๆ

๒. เพ�อเปนการลอยความทกขโศกของตนท�มอยใหออกไปจากตวกบสายน7 าท�ไหลไปน7นพรอมกบต7งจตอธษฐานขอพรกบส�งศกดe สทธe ใหตนและครอบครวไดรบแตส�งท�ด

๓. เพ�อเปนการขอขมาตอแมน7 า โดยเฉพาะแมน7 าลาคลอง ซ� งมคณอยางอเนกอนนตตอคนสมยกอน ท7งเร�องใชอาบชาระลางส�งตางๆ ประจาวน รวมท7งการเพาะปลก การคมนาคมถอวาเปนการกระทาลวงเกนใหน7าสกปรก จงไดทาพธขอขมา อยางเปนพธการอยางนอยปละคร7 ง

๔. เพ�อบชารอยพระพทธบาทของพระพทธเจา ท�หาดทรายรมแมน7 านมมทานท เม�อคราวเสดจไปแสดงธรรมแกนมมทานาคราช

๕. เพ�อตอนรบพระพทธเจา ในวนท�เสดจกลบจากเทวโลกเม�อคร7 งเสดจไปจาพรรษาอยบนสวรรคช7นดาวดงส เพ�อทรงเทศนาอภธรรมโปรดพระพทธมารดา

๖. เพ�อบชาพระจฬามณบนสวรรค ซ� งเปนท�บรรจพระเกศาของพระพทธเจา

๕๑เบญจรตน เมองไทย, พธทรงเจา : พธกรรมกบโครงสรางสงคมท�หนองขาว. วทยานพนธศลปศาสตรม

หาบณฑต (นครปฐม : ศลปากรมหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๔๓), หนา ๖๐-๖๑.

๔๒

๗. เพ�อบชาทาวพกาพรหม บนพรหมโลก ๘. เพ�อบชาพระอปคตเถระ ซ� งเช�อกนวาบาเพญเพยรบรกรรมคาถาอยในทองทะเลลก

หรอสะดอทะเล ๙. เพ�อบชาพระผเปนเจาตามคตพราหมณ ๑๐. เพ�ออนรกษขนบธรรมเนยมประเพณของไทยไว มใหสญหายไปตามกาลเวลา ๑๑. เพ�อรถงคณคาของน7าหรอแมน7าลาคลอง อนเปนส�งจาเปนสาหรบ การดารงชวต ๑๒. เพ�อใหประชาชนไดสนกสนานในงานนกขตฤกษประจาป๕๒

โดยสรป การศกษาท�มาและองคประกอบของประเพณและพธกรรมเก�ยวของกบการลอยกระทงดงไดกลาวมาต7งแตตนจนสดทายน7 พอจะสรปวตถประสงค และเปาหมายของการลอยกระทงไดวา ประเพณลอยกระทงจะทาเพ�ออะไรน7น ข7นอยกบวฒนธรรมของทองถ�นน7นๆ ดวย แตส�งหน�งท�เหมอนกน คอ การลอยกระทงตองลอยในน7า แมบางแหงจะยงคงยดถอการลอยโคมไฟหรอท�เรยกวา กระทงลอยฟา แตสวนมากจะเปนการลอยในแมน7 า อนถอวาเปนเสนโลหตใหญท�หลอเล7 ยงเกษตรกรมาเปนเวลานาน ความสมพนธของมนษยกบกระแสน7 าทาใหเกดประเพณเพ�อแสดงออกถงความกตญyข7น ประเพณนอกจากจะจดเปนงานร�นเรงแลว ยงมธรรมะสอดแทรกอยในพธกรรมน7นดวย ประเพณและพธกรรมการลอยกระทงแมวาสงคมไทยจะรบเอามาจากวฒนธรรมอ�น แตเม�อมาเปนประเพณประจาชาตของไทยแลว ไดเปล�ยนแปลงรปแบบจนเปนวฒนธรรมประเพณนยมแบบไทยๆ

๕๒พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย. กรงเทพมหานคร : คลงวทยา,

๒๕๑๔เร�องเดยวกน, หนา ๗๕.

บทท� ๓

คณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนา

ความเปนมาของประเพณลอยกระทง ท�ผวจยไดกลาวไวในบทท�แลว ท#งท�มาและรองรอยจากคมภรทางพระพทธศาสนาและจากทศนะของนกวชาการท#งหลายสะทอนใหเหนความสาคญท�แตกตางกนออกไปโดยอาศยความเช�อเปนรากฐานความคดซ�งความแตกตางท�วาน# อาจกลาวไดวาเปนเร�องของความสรางสรรคและความสวยงาม ประเพณลอยกระทงกอใหเกดความเช�อแกหมชนเปนแรงผลกดนใหประพฤตดตามแนวทางพระพทธศาสนา ในบทน#ผวจยจะไดนาเสนอคณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนาโดยจาแนกออกเปน ๒ ดานคอ ดานคณคาของประเพณลอยกระทง และดานหลกธรรมของประเพณลอยกระทง ดงจะเหนในแผนภมตอไปน#

แผนภม แสดงคณคาของประเพณลอยกระทง

ดานความเช�อ

ดานสามคค

ดานสบสานอนรกษวฒนธรรม

ประเพณ

ดานอนรกษส�งแวดลอม

ดานเศรษฐกจและสงคม

๔๔

๓.๑ คณคาของประเพณลอยกระทง

จากการศกษาเอกสารท�เก�ยวของผวจยไดพบวา ประเพณลอยกระทงไดถอกาเนดและดารงอยคกบสงคมคนไทยมาอยางชานานนบแตอดตจนถงปจจบน โดยมคตธรรมหลายอยางปรากฏอยในประเพณลอยกระทง กอใหเกดคณคาแกสงคมหลายดานท#งตอตนเอง ครอบครว และสงคมโดยสรปไดเปน ๕ ดานคอ

๑. คณคาดานความเช�อ

๒. คณคาดานความสามคค ๓. คณคาดานการสบสานอนรกษวฒนธรรมประเพณ ๔. คณคาดานอนรกษส�งแวดลอม ๕. คณคาดานเศรษฐกจและสงคม

๓.๑.๑ คณคาดานความเช�อ

ประเพณลอยกระทงท�สบทอดกนมาในประเทศไทยท�ประชาชนมความศรทธานบถอคอพระพทธศาสนากอใหเกดคณคาในดานความเช�อหลายประการ ซ�งพอสรปเปน ๒ ลกษณะสาคญคอ

๑. ความเช�อด#งเดม ๒. ความเช�อตามแนวพระพทธศาสนา ความเช�อด+งเดม เปนความเช�อเก�ยวกบเร� องของวญญาณ ผ เชนเช�อเร�องของผบาน-

ผเรอน ผป ยา ถาเปนวญญาณหรอผช#นสงจะเปนประเภทเทวดา พรหม เน�องจากสภาพภมประเทศน#นเปนปาเขา ลาเนาไพร บานเรอนต#งอยทามกลางธรรมชาต จงตองหาท�พ�งทางดานจตใจดวยการเช�อและใหความสาคญกบส�งท�อยรอบตว คอส�งท�อยเหนอธรรมชาต

ความเช�อตามแนวพระพทธศาสนา เปนความเช�อตามแนวของหลกศรทธา ๔ คอ ๑. กมมสทธา เช�อกรรม ไดแก เช�อม�นวาทาดกไดรบผลด ทาช�วกตองรบผลช�ว ๒. วปากสทธา เช�อวบาก ไดแก เช�อม�นในผลของกรรม ผลของการกระทาน#นๆ เชน

เช�อม�นวาผลท�ดมาจากกรรมท�ด ผลท�ช�วกมาจากกรรมท�ช�ว เปนตน ๓. กมมสสกตาสทธา ไดแก ความเช�อม�นวาสตวมกรรมเปนของๆ ตน หมายความวา

ท#งเหต ท#งผล รวมลงท�คน เม�อคนทาเหต คอ กรรมด กผลตผลด กรรมและผลท�ดกรวมลงอยท�บคคล เม�อบคคลทากรรมท�ช�ว ผลตผลท�ช�ว เหตผลท�ช�วกรวมลงท�บคคล จงเรยกวา กมมสสกตา ความท�สตวมกรรมเปนของๆ ตน เช�อความท�สตวมกรรมเปนของๆ ตน

๔๕

๔. ตถาคตโพธสทธา ไดแก ความเช�อม�นในความตรสรของพระพทธเจา คอ เช�อพระปญญาของพระองคม�นใจในพระองควาพระองคไดตรสรสจธรรมจรง๑ จากหลกศรทธาท#ง ๔ อยางในประเพณลอยกระทงไดเร�มเกดข#นจากการศรทธาในพระตถาคตเพราะเช�อม�นในการตรสรขององคพระสมมาสมพทธเจาวาพระองคไดตรสรจรงจงเปนแรงจงใจใหพทธศาสนกชนไดประกอบพธกรรมเพ�อเปนการสกการบชาตอองคพระสมมาสมพทธเจาดวยวธตางๆ หน� งในน#นกคอประเพณลอยกระทงท�คนไทยชาวพทธไดทาแลวเกดมตใหมในความรสกท�ดตอจตใจของตนเอง ครอบครว สงคม

พ#นฐานความคดของคนไทยน#น มความเช�อในเร�องตางๆ นบแตอดตจนถงปจจบน และในแตละภมภาคของประเทศไทย มความเช�อท#งท�เหมอนกนและแตกตางกนตามสภาพภมประเทศ สภาพแวดลอม วถชวตความเปนอยและวฒนธรรมประจาถ�น เชน การลอยกระทงตามความเช�อของคนภาคกลางไดคตมาจากพราหมณซ� งพวกพราหมณทาเพ�อบชาพระผเปนเจาท#ง ๓ อนม พระอศวร พระนารายณ และพระพรหม ตามตารบพราหมณาจารยกลาววาพธลอยกระทงน#เปนพธทางไสยศาสตร เรยกวาพธ “จองเปรยง”๒การลอยกระทงตามความเช�อของคนภาคพายพ(ตะวนตกเฉยงเหนอ)เปนการบชาพระอปคตต ซ� งเปนพระท�ชาวพมานบถอมาก และเช�อวาบาเพญบรกรรมคาถาอยในทองทะเลลก กลางสะดอทะเล อกประการหน�งถอเปนการลอยทกขโศกโรคภยและบาปตางๆ ถาใครไปเกบเอากระทงน#นมากจะตองเปนผรบบาปน#นไป๓การลอยกระทงตามความเช�อของลานนาไทย เพ�ออทศหรอสงส�งของตางๆ ไปใหญาตท�อยหรอตายท�เมองหงสาวด โดยอาศยกระแสน#าเปนส�อนาไป เพราะเช�อวาน#าไปไดทกหนทกแหงในท�ต �า ประกอบกบเมองหงสาวดกอยทางทศใตดวยเปนการแสดงออกถงน# าใจท�รคณของบคคลอ�น เปนสวนหน� งแหงการบรจาคทาน บางคนอาจจะลอยเคราะหตามแบบของพราหมณกได เพราะจดมงหมายยอมแปรไปตามกาลสมย๔การลอยกระทงตามความเช�อของชาวอสาน เพ�อบชารอยพระพทธบาทท�แมน# านมมทานท บชาพระแมคงคา เปนการลอยเคราะหและเซนสรวงพระยานาค ซ� งเช�อวาเปนเจาแหงเมองบาดาล

๑อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๘๒๒/๓๙๙. ๒ราตร โตเพงพฒน, ประเพณเน�องในเทศกาล, วทยานพนธคณะโบราณคด, (กรงเทพมหานคร :

มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๑๑), หนา ๓๕-๓๖. ๓เสถยร โกเศศ (พระยาอนมานราชธน), ประเพณเก�ยวกบเทศกาลตรษ-สารท,(พระนคร:

สานกพมพสมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย, ๒๕๐๖), หนา ๒๖๐-๒๖๑. ๔จกรชย อภชาตบตร (พระยาประกจกรจกร), ศาสนาพราหมณในประเทศไทย, วทยานพนธ

คณะโบราณคด, กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๑๕), หนา ๒๐๔-๒๐๕.

๔๖

เปนตน๕ การลอยกระทงตามความเช�อของภาคใตเปนการปองกนพระเคราะหไมใหเปนโทษตอมนษย ใหเคราะหรายกลายเปนดใหอานาจของพระเคราะหรายกลายเปนดจนกระท�งหมดไปในท�สด บางทเรยกวา พธสะเดาะเคราะห๖ วถชวตของคนไทยโดยรวมจงมความสมพนธกบความเช�อตลอดมา พธกรรมแตละอยางมเหตและผลในตวเองท#งส#น ความเช�อแบบด#งเดมท�ปรากฏในประเพณลอยกระทงไดแกความเช�อเร�องแมพระคงคาหรอเทพเจาประจาสายน# า แมน# า ลาคลอง เทพเจาน#สามารถใหคณใหโทษแกมนษยได ดงน#นเพ�อมใหเปนบาปหรอความผดมนษยควรทาจะทาการบชาหรอขอขมาโทษอยางนอยปละคร# ง กคอในชวงวนเพญเดอน ๑๒ อนทาใหเกดคณคาตอประเพณลอยกระทงข#นมา

จะเหนวา ความเช�อของสงคมไทย ซ� งสบทอดกนมาต#งแตบรรพบรษจนถงปจจบน ยงคงปฏบตตอเน�องกนมาไมขาดสาย แมวาจะอยทามกลางกระแสของความเจรญทางดานเทคโนโลยสมยใหม ท�เขามาสมพนธเก�ยวของกบวถชวตของคนเรา โดยความเช�อตางๆ ของคนไทยท# งท�มเหตผลและไมมเหตผลน# น เปนการแสดงใหเหนถงความชางสงเกต ความฉลาด และประสบการณของคนไทยท�คดสรางข#น แมวาความเช�อบางอยางในปจจบนจะเหนวาเปนส�งไรสาระเหลวไหล แตกยงมความเช�ออกเปนจานวนมากท� กอใหเกดประโยชนตอบคคล สงคมและประเทศชาต ชวยหลอหลอมจตใจใหคนประพฤต ปฏบตด ส�งสอนอบรมใหทาในส�งท�ถกตอง และยงเปนเคร�องควบคมสงคม เปนบรรทดฐานของสงคมทาใหสงคมมความสงบสข ไมวาจะเปนความเช�อด#งเดม และความเช�อตามแนวพทธ

ความเช�อท#งสองลกษณะ คอ ความเช�อท#งแบบด#งเดม และความเช�อตามแนวพทธซ� ง มท#งคณ และโทษผสมกนอย แตสวนใหญแลวจะใหคณมากกวาโทษ เพราะความเช�อไมกอใหเกดความเดอดรอนแกใครซ�งสามารถยกตวอยางประโยชนของความเช�อมลกษณะ ดงน#

๑. ความเช�อกอใหเกดพลง บางคนเม�อเจบไขไดปวย เม�อมการรกษาดวยวธการทางไสยศาสตรกจะเกดความเขมแขงทางจตใจ มพลงในการตอสกบโรคภยไขเจบ

๒. ความเช�อกอใหเกดความม�นใจ เม�อไดรบการเสรมแรงจากความเช�อ เชนการดฤกษยามในงานพธตางๆ ทาใหเกดความม�นใจวาพธท�จดข#นน# ถกตอง

๕เวยน ปญจสวรรณ, “พทธตานานเก�ยวกบการลอยกระทง” ,วารสารวฒนธรรมไทย, ปท� ๑๑ ฉบบ

ท� ๙ (พฤศจกายน ๒๕๑๖) : ๕๖. ๖พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย, (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา

,๒๕๑๔,หนา ๓๒๗.

๔๗

๓. ความเช�อทาใหเกดความสรางสรรคในการทากจกรรมเก�ยวกบเร�องของความเช�อ เชน การสรางเจดย รปป# นเปนสญลกษณแทนความเช�อ คนอสานจะมจนตนาการในเชงสรางสรรค

๔. ความเช�อกอใหเกดความสามคค ความเช�อในเร�องของการขอฝน เม�อเกดความแหงแลง คนอสานสามารถรวมตวทากจกรรมรวมกน เชน คนทาพธบญบ#งไฟ การแหผตาโขน

๕. ความเช�อทาใหเปนรปธรรมชดเจนข# น เชน การจะใหเกดการอนรกษปาไมพธกรรมและความเช�อเปนสวนสาคญของภมปญญาทองถ�นอนเกดข#นเพ�อจดระเบยบการจดการทรพยากร โดยการเสรมสรางความผกพนธทางศลธรรมและการพ�งพาอาศยซ� งกนและกนระหวางชมชนกบปา

๖. ความเช�อเปนพ#นฐานใหเกดปญญา ความเช�อกอใหเกดการคดคนหาวธการซ� งกระบวนการคดคนกคอการใชปญญาน#นเอง เชน คนอสานคดหาวธจดบ#งไฟไปใหสงท�สด และไกลท�สด เพ�อบชาพญาแถนขอฝน

๗. ความเช�อทาใหการนบถอศาสนาม�นคง ในรอบ ๑ ป ซ� งม ๑๒ เดอนของคนอสานจะมประเพณฮตสบสอง ซ� งสมพนธกบการดาเนนชวตของชาวอสานในรปของความเช�อ เชนถาพระสงฆเขากรรมในเดอนอาย ชาวบานท�ไดดแลพระสงฆในชวงอยกรรมจะไดบญมาก หรอถาใครกตามสามารถฟงเทศนมหาชาตไดครบ ๑๓ กณฑ จะไดข#นสวรรค ส�งเหลาน# จะเปนเร�องเก�ยวของกบความเช�อของพทธศาสนาท#งส#น ซ� งทาใหคนเกดความศรทธาและนบถอศาสนาอยางยดม�น

๘. ความเช�อกอใหเกดฤทธS ทางใจ ความเช�อทาใหจตใจฮกเหม พรอมท�จะฟนฝาอปสรรคท�ยากลาบาก ซ� งโดยปกตจะทาไมได แตเม�อเกดความเช�อจะเกดแรงบนดาลใจทาใหสามารถทาได เชน เช�อวาถาใชการตอชะตาแลวจะหายเจบไขไดปวย๗

ลอยกระทงหมายถง ประเพณบชารอยพระพทธบาท แสดงความสานกบญคณของแหลงน#าอนมความสาคญตอการดารงชวตและเปนการบชาพระแมคงคาเทวตามความเช�อแตโบราณ ดวยกระทงดอกไมธปเทยนประกอบกบส�งประดษฐจากธรรมชาตท�ลอยน#าได

ประเพณลอยกระทงไดมการสบทอดมาต#งแตโบราณ นยมทากนในกลางเดอน ๑๒ โดยมวตถประสงคหลายประการตามความเช�อของแตละทองถ�น พอสรปได ดงน#

๑. บชาพระเกศแกวจฬามณบนสวรรคช#นดาวดงส ๒. บชารอยพระพทธบาท ณ หาดทรายฝ�งแมน#านมมทา ๓. บชาเทพเจาตามความเช�อของตน

๗ยศ สนตสมบต, ความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถ�น เพ�อการพฒนาอยางย�งยน,

(เชยงใหม : สานกพมพนพบรการพมพ, ๒๕๔๐), หนา ๕๕.

๔๘

๔. ขอบคณน#าท�อานวยประโยชนตางๆ แกมนษย ๕. ขอขมาแมน#าท�มนษยไดท#งส�งปฏกลลงในน#า ๖. เปนการลอยสงของแกญาตท�อยหางไกล ๗. เปนการระลกถงบรรพบรษท�ลวงลบไปแลว ๘. ลอยเคราะห หรอสะเดาะเคราะห ๙. อธษฐานขอส�งท�ตนปรารถนา๘ ๑๐. การลอยกระทงเพ�อบชาพระอปคตต๙

จะเหนวา ประเพณการลอยกระทงแตละทองท�กมาจากความเช�อ ความศรทธาท�แตกตางกน บางแหงกมตานานเลาขานกนตอๆ มาซ� งบางเร�องเปนเร�องเลาขานเปนนทานพ#นบานเปนเร�องท�เลาสบกนมาแตโบราณกาล ไมอาจหาหลกฐานท�แนชดได แตทกเร�องลวนเก�ยวของกบหลกความเช�อในพระพทธศาสนาเกอบท#งส#น

โดยสรปวา การเกดความเช�อในทางพระพทธศาสนากอใหเกดประโยชนอยางย�งตอบคคล สงคม ประเทศชาต อนสบเน�องมาจากประเพณลอยกระทงท�หลอหลอมจตใจมนษยชนใหมแนวทางการประพฤตปฏบต ชวยกนสงเสรมสนบสนนใหสงคมอยเยนเปนสข จากการท�ชาวพทธมความเช�อท�เปนไปในแนวทางท�ดในดานพระพทธศาสนาอนเปนท�มาของความเช�อท�มเหตผลซ� งเปนแนวทางท�องคพระสมมาสมพทธเจาไดทรงเมตตาส�งสอนไวเพ�อใหพทธศาสนกชนไดทาในส�งท�เปนประโยชนและมสาระตอการดารงชวต ไมใหตกไปในทางท�ประมาทมวเมาในทางโลกเพยงฝายเดยวน#นเอง

๓.๑.๒ คณคาดานความสามคค

จากการศกษาผวจยพบวาดาน ความสามคค ซ� งพระพทธศาสนามหลกคาสอนเร�องของสามคคธรรมวา เปนหลกธรรมเพ�อความเจรญรงเรองของหมคณะ โดยเหตท�สงคมน#นมคนอยหลายระดบหลายชนช#น และเปนแหลงรวมคนหลายๆ คนเขาดวยกน จงทาใหกลมบคคลเหลาน#นตางกมชวต มจตวญญาณ มความรสกนกคด และมจดหมายปลายทางท�แตกตางกนออกไป ดวยเหตน#บางคร# งกทาใหสงคมเกดปญหา มความสบสนวนวายข# น อนเน�องจากความแตกตางทางดานความคดของแตละคน ซ� งเม�อใดกตามท�สงคมมปญหาข#นจะเปนดวยเหตผลใดกตาม ผท�จะทาหนาท�

๘อดม เชยกวงศ, ปฏทนประเพณ ๑๒ เดอน, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพภมปญญา, ๒๕๔๗), หนา ๒๕๘. ๙พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย, (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา

,๒๕๑๔), หนา ๓๒๙-๓๓๒.

๔๙

ในการแกไขปญหาเหลาน#นใหหมดไปได กหาเปนใครท�ไหนไม หากแตเปนหนาท�ของสมาชกทกๆ คนน�นเอง ท�จะตองสามคครวมใจกนแกไขปญหา และพฒนาสงคมของตนเองใหดและมความกาวหนามากย�งข#น

ประเพณลอยกระทงไดกอใหเกดความสามคคข# นในสงคมต#งแตระดบยอยจนถง ระดบใหญสาหรบคณคาท�จะกลาวถงตามลาดบตอไปน# เปนสวนสาคญอยางมากของประเทศไทยปจจบน เพราะเทาท�เรารบทราบตามขอมลขาวสารมาโดยตลอด ซ� งไดเกดข#นแลวในชวงสองสามปท�ผานมาน# และเปนปรากฏการณสาคญหน� งท�ทาใหเราไดเหนเหตการณบางอยาง กลาวคอ สภาพของสงคมน#น เกดความแตกแยก ไมมความสามคคกนในสงคม ซ� งตางกลวนแลวเกดจากพ#นฐานการขาดความสามคค ดงน#น เราจะนามตการสรางความสามคค ท�เกดข+นจากประเพณลอยกระทงไปจดการและแกไขปญหาน+นไดมากนอยแคไหน โดยประเดนน# อยท�วา เราพรอมท�จะยอมรบหรอไม เพราะวาการวจยน#นเปนสวนหน�งในการแสวงหาทางออก เพ�อชวยคล�คลายปญหาท#งหลายใหหมดไปได ถาหากไดนาไปปฏบตอยางจรงจงใหปรากฏคณคาเปนรปธรรม ดงตอไปน#

๑. คณคาตอครอบครว ทาใหสมาชกในครอบครวไดมโอกาสทากจกรรมดวยกน เชน รวมกนประดษฐกระทงไปลอย อกท#งไดแสดงความกตญUกตเวทตอน# าท�ใหคณประโยชนแกเราในดานตางๆ หรอบางทองถ�นกเปนการแสดงความระลกถงบรรพบรษผลวงลบ

๒. คณคาตอชมชน ทาใหเกดความรก ความสมครสมานสามคคในชมชน เชน ชวยกนประดษฐกระทงไปประกวด อนเปนการชวยสงเสรมการชางฝมอทองถ�นทางออม หรอทาใหไดมโอกาสพบปะสงสรรคและสนกสนานรวมกน

๓. คณคาตอศาสนา ไดชวยกนทานบารงศาสนา เชน ทางภาคเหนอท�มการทาบญ ใหทาน การถอศลท�วด หรอการลอยกระทงเพ�อบชารอยพระพทธบาทกนามาซ� งการนอมราลกถงพระธรรมคาส�งสอนของพระพทธเจา

๔. คณคาตอสงคม ทาใหมความเอ#ออาทรตอส�งแวดลอม ไดตระหนกถงความสาคญของแมน# าลาคลองท�ไดใชสอย และอานวยประโยชนตอเราท#งทางตรงและทางออม โดยอาจจะชวยกนขดลอกคคลองใหสะอาด ไมท#งส�งปฏกลลงไป๑๐

ดวยเหตดงกลาว ผวจยจงขอยกพระบรมราโชวาท พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลมหาราช ซ� งพระองคทรงตรสถง ส�งท�จาเปนและสาคญท�สดน#นประชาชนตองมความสามคคกน

๑๐อดม เชยกวงศ, ปฏทนประเพณ ๑๒ เดอน, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพภมปญญา, ๒๕๔๗),

หนา ๒๕๘ - ๒๕๙.

๕๐

โดยมพระบรมราโชวาท ในพธพระราชทานปรญญาบตรของจฬาลงกรณมหาวทยาลย เม�อวนท� ๓ เมษายน ๒๕๐๓ มใจความตอนหน�งวา “สามคคท�สาคญท�สดคออะไร กคอ สามคคในชาต ไมใชวาความสามคคในคณะไมด แตตองระวงถาสามคคกน แตวาไป กาวกายหรอไปทาใหผอ�นเดอดรอน ในสถาบนกเปนความผด ถาสามคคในสถาบนไปทาใหคนอ�นเสยหายหรอเดอดรอนกไมด เพราะทาใหเสยหายตอสามคคของชาต”๑๑

จากพระบรมราโชวาทขางตนน# ไดแสดงใหเหนวา ในสภาวะสงคมปจจบนท�เหนปรากฏการณหลายอยางท�ทราบกนวา ประเทศชาตอยในภาวะท�ตองอาศยความเขมแขง เพ�อท�จะใหอยรอด ประเทศไทยจะอยไดกดวยทกคน ทกฝายสามคคกน ความสามคคน#นไดพดอยเสมอวาตองม แตอาจจะเขาใจยากวา ทาไมสามคคจะทาใหบานเมองอยได โดยมพระบรมราโชวาท ทรงตรสไวอกตอนหน�งวา...“สามคค กคอการเหนแกบานเมอง และชวยกนทกวถทาง เพ�อท�จะสรางบานเมองใหเขมแขง ดวยการเหนอกเหนใจซ� งกนและกน และไมทาลายงานของกนและกน และทางานดวยความซ�อสตยสจรต ตองสงเสรมงานของกนและกน และไมทาลายงานของกนและกน มเร�องอะไรใหไดพดปรองดองกน อยาเร�องใครเร�องมน และงานกทางานอยางตรงไปตรงมานกถงประโยชนสวนรวม๑๒

จากกระแสพระราชดารสน# ทาใหเราสามารถมองเหนถงความสาคญของความสามคค อนดบแรก เพราะสามารถสงเสรมและสรางความเขมแขงในบานเมองใหเจรญข#นได

ความสามคคพรอมเพรยงกนสามารถจาแนกได ๒ อยาง๑๓ คอ

๑. การพรอมเพรยงกนทางกาย ไดแก การชวยกนสนบสนนสงเสรมการงาน ของหมคณะใหสาเรจลลวง ไมรงเกยจเก�ยงงอน แกงแยงชงดกน หรอแตกแยกเปนกกเปนเหลา

๒. การพรอมเพรยงกนทางใจ ไดแก มใจรกใครหวงดตอหมคณะดวยใจซ�อตรง และหวงประโยชนสวนรวมเปนใหญ ไมแกงแยงกนหรอคดชงดกนดวยอานาจ ถอทฎฐมานะ

๑๑พระบรมราโชวาท ในพธพระราชทานปรญญาบตรของจฬาลงกรณมหาวทยาลย, เม�อวนท� ๓

เมษายน ๒๕๐๓. ๑๒พระราชดารสของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระราชทานในพธประดบยศนายตารวจช#นนาย

พล ณ พระตาหนกจตรลดารโหฐาน วนพฤหสบดท� ๑๕ มกราคม ๒๕๑๙. ๑๓กองทพภาคท� ๒, “ความสามคค” บทความทางวชาการ, (กรงเทพมหานคร : กองทพภาคท� ๒,

๒๕๕๓), หนา ๑- ๒.

๕๑

นอกจากจะปฏบตตามหลกการท#งสองอยางแลว การสรางความเขมแขงของคนในชาตกตองการปลกฝงความสามคคใหเกดข#นในจตใจ ซ� งจะตองประกอบดวยหลกการ ดงน#

๑. ประพฤตอยในศลธรรม อนเปนความหนกแนนม�นคงของจตใจ คอความซ�อสตยตอกน รจกยบย #งขมใจ อดทนตอความยากลาบาก และรจกเสยสละ

๒. ละเวนอธยาศยท�จะกอความไมพอใจแกผอ�น เชน ดด#อถอด อาฆาต พยาบาท

๓. ประพฤตในส� งท�จะปลกความสามคค คอ มน# าใจเอ#อเฟ# อ พดถอยคาไพเราะ ประพฤตตนกอใหเกดประโยชนแกกน วางตนเสมอตนเสมอปลาย

๔. แตละคนพยายามปฏบตตนใหเปนผสมควร แกความรกใคร เปนท�เคารพนบถอโดยต#งตวอยในหลกศลธรรม มความซ�อสตยเปนกรอบของวถชวต

โดยสรป ประเพณลอยกระทงชวยสรางความสามคค เปนการรวมพลงกบคนอ�นเพ�อทากจกรรมอยางใดอยางหน� งดวยความพรอมเพรยงกนใหสาเรจสมประสงค ตามความสามารถของกาลงกาย กาลงความคดเหน และกาลงความร สดแตผ ใดจะมกาลงอยางใด แลวใชกาลงความสามารถท�มอยดวยความพรอมเพรยง เปนน# าหน�งใจเดยวกน โดยไมมการววาทบาดหมางกน คอใครมหนาท�อยางใด กทาหนาท�อยางน#น ไมสบสน เก�ยงงานรกษาหนาท�ของตนใหดาเนนไปดวยด ประเทศชาตท�มคนพรอมเพรยงอยางน# ยอมนาไปสความเจรญม�นคง ซ� งเปนบอเกดของความสขความเจรญ และเปนส�งคมครองปองกนภยอนตรายตางๆ ไปได

๓.๑.๓ คณคาดานการสบสานอนรกษวฒนธรรมประเพณ

คณคาทางดานการสบสานอนรกษวฒนธรรมประเพณ โดยท�วไปจะหมายถงรปแบบกจกรรมของมนษย และกเปนโครงสรางเชงสญลกษณท�ท าใหกจกรรมน# นเดนชด และมความสาคญตอวถการดาเนนชวตท�คนในหมไดผลตสรางข#น ดวยการเรยนรจากกนและกน และรวมกนใชอยในหมพวกของตน สวนหน� งสามารถแสดงออกผาน ดนตร วรรณกรรม จตรกรรม ประตมากรรม การละคร และภาพยนตร บางคร# งอาจมผกลาววา วฒนธรรม คอเร�องท�วาดวยการบรโภค และสนคาบรโภค เชน วฒนธรรมระดบสง วฒนธรรมระดบต�า วฒนธรรมพ#นบาน หรอ วฒนธรรมนยม

สวนคาวา “ธรรม” มาจากภาษาสนสฤตวา ธรม (ใชในรปภาษาไทยธรรม) เขยนตาม รปบาลลวนๆ คอ “วฑฒนธมม” หมายถง ความด ซ� งหากแปลตามรากศพท คอ สภาพ อนเปนความเจรญงอกงาม ลกษณะท�แสดงความเจรญงอกงาม นอกจากน# วฒนธรรมตรงกบภาษาองกฤษวา Culture และคาวา Culture น# มท�มาจากภาษาฝร�งเศส โดยฝร�งเศสเองเอามาจากภาษาละตน คอ

๕๒

Cultura อกตอหน�ง วฒนธรรม คอลกษณะท�แสดงถงความเจรญงอกงาม ความเปนระเบยบเรยบรอย ความกลมเกลยวกาวหนาของชาต และศลธรรมอนดงามของประชาชน๑๔

ฉะน#น คณคาดานวฒนธรรม เปนเร�องท�พลเมองในสงคมตองชวยกนรกษา และปฏบตใหถกตองเพ�อใหเกดความสามคค เกดความปรองดองของคนในชาต และเปนเร�องสาคญย�งท�ตองกระทาใหเกดข#นในสงคม โดยคณคาของวฒนธรรมน#นสามารถแบงออกไดเปน ๒ ประการ คอ

๑. วฒนธรรม หมายถง มรดกทางสงคม เปนลกษณะพฤตกรรมของมนษยท�ไดสะสมไวในอดต และไดตกทอดมาเปนสมบตท�มนษยปจจบนนาเอามาใชในการครองชวต

๒. วฒนธรรม หมายถง แบบแผนแหงการครองชวต๑๕

จะเหนไดวา นอกจากจะมคณคาท#งสองอยางแลว วฒนธรรม ยงมองคประกอบสาคญท�จะบงบอกวา ว ฒนธรรมของคนในชาตน# นไดประพฤตปฏบตในลกษณะอยางไร สรางคณประโยชนใหแกประเทศชาต หรอวาทาความเส�อมเสยใหแกประเทศ โดยพฤตกรรมของพลเมองสวนน#สามารถดไดจากการกระทาในลกษณะสาคญ ๓ อยาง ตอไปน#

๑. สญลกษณ หมายถง การใชส�งหน�งมาส�อความหมายแทนถงอกส�งหน�งท�ตองการกลาวถง สญลกษณมประโยชนคอ ชวยใหเราสามารถส�อสารกนไดสะดวก สามารถวางแผนทางานรวมกนและสามารถถายทอดความคดท�เปนนามธรรมได

๒. ภาษา เปนอกรปหน�งของสญลกษณ ท�แสดงออกดวยการพด การฟง และการเขยน มนษยจด เปนสตวประเภทเดยวท�สามารถใชภาษาได ความสามารถทางภาษาของมนษยทาใหเราแตกตางจากสตวอยางมาก เพราะเราสามารถสรางสรรคอารยธรรมใหเกดข#นและเจรญกาวหนาไดไมหยดย #งในขณะท�สตวไมมภาษาทาใหพวกมนไมสามารถพฒนาอารยธรรมได

๓. คานยม วฒนธรรมเปนความคดรวบยอดท�ตดสนวาส�งใดมคา หรอไมมคาน#นมพ#นฐานมาจากคานยมอกสวนหน� ง ซ� งคานยมน# จะมสวนกาหนดพฤตกรรมของมนษย และเปนแนวทางในการพฒนาสงคม อารยธรรมของเรา เปนบรรทดฐาน เปนกฎระเบยบท�สงคมกาหนด และคาดหวงใหเราปฏบต หากเราไมปฏบตตาม จะมการตอตานหรอลงโทษ การลงโทษจะมความรนแรงมากนอยแคไหน ข#นอยกบสงคมกาหนดวาพฤตกรรมน#นมผลกระทบตอสงคมอยางไร และ

๑๔สชพ ปญญานภาพ, ศาสนาเปรยบเทยบ, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๔๐), หนา ๒๔. ๑๕ไพฑรย เครอแกว, ลกษณะสงคมไทยและการพฒนาชมชน, (กรงเทพมหานคร : เก#อกลการพมพ

, ๒๕๑๕), หนา ๗.

๕๓

เทคโนโลย เปนการใชความรทางวทยาศาสตรมาประดษฐคดคน เพ�อพฒนาคณภาพชวตของมนษยใหสบายข# นเทคโนโลยมผลตอระบบความคด และการดาเนนชวตของมนษยมาก และระบบความคดของสงคมมผลตอความเจรญทางเทคโนโลยดวยเชนกน๑๖

วฒนธรรม คอผลรวมของระบบความร ความเช�อ ศลปะ จรยธรรม กฎหมาย ประเพณ ตลอดจน ความสามารถ และอปนสยตางๆ ซ� งเปนผลมาจากการเปนสมาชกของสงคมท�ซบซอนอนประกอบดวยความร ศรทธาความเช�อ ศลปะ ศลธรรม กฎหมาย ขนบธรรมเนยมประเพณ ตลอดถงความสามารถของมนษยท�ไดรบมาในฐานะท�เปนสมาชกของสงคมไดรบสบทอดกนมา หรอเกดข#นจากสภาพแวดลอมทางสงคมในชวงเวลาใดเวลาหน�งน�นเอง

สวนคาวา “ประเพณ” ตามพจนานกรมภาษาไทยฉบบบณฑตยสถาน ไดกาหนดความหมายประเพณไววา เปนขนบธรรมเนยมแบบแผน ซ� งสามารถแยกคาตางๆ ออกไดเปน ขนบ มความหมายวา ระเบยบแบบอยาง ธรรมเนยม มความหมายวา ท�นยมใชกนมา และเม�อนามารวมกนแลวกมความหมายวา ความประพฤตท�คนสวนใหญ ยดถอเปนแบบแผน และไดทาการปฏบตสบตอกนมา จนเปนตนแบบท�จะใหคนรนตอๆ ไปไดประพฤตปฏบตตามกนตอไป๑๗

จะเหนวา ประเพณและวฒนธรรม เม�อวาโดยเน#อความกเปนส�งอยางเดยวกน คอเปนส�งท�ไมใชมอยในธรรมชาตโดยตรง แตเปนส�งท�สงคมหรอคนในสวนรวมรวมกนสรางใหมข#น แลวถายทอดใหแกกนไดดวยลกษณะและวธการตางๆ วาโดยเน#อหาของประเพณและวฒนธรรมท�อยในจตใจของประชาชนเก�ยวกบเร� องความคดเหน ความรสก ความเช�อ ซ� งสะสมและสบตอรวมกนมานานในสวนรวม จนเกดความเคยชน เรยกวา นสยสงคมหรอประเพณ๑๘

โดยสรปวา ประเพณลอยกระทงกเปนสวนหน�งของวฒนธรรมและประเพณ ซ� งเปนวถชวตของคนในสงคม เปนกรอบและเปนแบบแผนใหคนในสงคมไดยดถอและปฏบต หลอหลอม กอใหเกดภาพลกษณท�สงางาม และสวยงามท�สงคมยดถอปฏบตสบกนมา ถาคนใดในสงคมน#นๆ

๑๖ไพฑรย มกศล, แนวคดทฤษฎในการศกษาสงคมวฒนธรรมไทย, เอกสารประกอบการสอนวชา

ทฤษฎความ สมพนธเชงชาตพนธวรรณนา, (สถาบนวจยศลปและวฒนธรรมอสาน : มหาวทยาลยมหาสารคาม, ๒๕๕๐), หนา ๕-๗.

๑๗พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย, (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา, ๒๕๑๔), หนา ๓๗.

๑๘เสฐยร โกเศศ, ประเพณเบดเตลด, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพสมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย, ๒๕๑๐), หนา คานา.

๕๔

ฝาฝนมกถกตาหนจากสงคม ลกษณะประเพณในสงคมระดบประเทศชาต มท#งผสมกลมกลนเปนอยางเดยวกน และมผดแผกกนไปบางตามความนยมเฉพาะทองถ�น แตโดยมากยอมมจดประสงค และวธการปฏบตเปนอนหน� งอนเดยวกน มเฉพาะสวนปลกยอยท�เสรมเตมแตงหรอตดทอนไปในแตละทองถ�น โดยความเช�อในคตพระพทธศาสนาและศาสนาพราหมณมาแตโบราณ เชน การแตงกาย ภาษา วฒนธรรม ศาสนา ศลปกรรม กฎหมาย คณธรรม ความเช�อ เปนบอเกดวฒนธรรมของสงคมเช#อชาตตางๆ กลายเปนประเพณประจาชาต และถายทอดกนมาโดยลาดบ หากประเพณน#นดอยแลวกรกษาไวเปนวฒนธรรมประจาชาต หากไมดกแกไขเปล�ยนแปลงไปตามกาลเทศะ ดงน#นประเพณลวนไดรบอทธพลมาจากส�งแวดลอมภายนอกท�เขาสสงคม รบเอาแบบปฏบตท�หลากหลายเขามาผสมผสานในการดาเนนชวต ประเพณจงเรยกไดวาเปน วถแหงการดาเนนชวตของสงคม โดยเฉพาะศาสนาซ�งมอทธพลตอประเพณไทยมากท�สด วดวาอารามตางๆ ในประเทศไทยสะทอนใหเหนถงอทธพลของพทธศาสนาท�มตอสงคมไทย และช# ใหเหนวาชาวไทยใหความสาคญในการบารงพทธศาสนาดวยศลปกรรมท�งดงามเพ�อใชในพธกรรมทางศาสนาต#งแตโบราณกาลจนถงปจจบน เชนเดยวกนกบประเพณลอยกระทงท�บคคล ครอบครว สงคมควรมสวนรวมในการสบสานวฒนธรรมประเพณใหย �งยนถาวรสบไป

๓.๑.๔ คณคาดานอนรกษส�งแวดลอม

จากการศกษาผวจยพบวาประเพณลอยกระทงน#นสอดแทรกใหเหนเร�องธรรมชาตส�งท�สาคญตอการดารงชวตมากท�สดน�นกคอน# า เพราะน# าเปนสวนหน� งในการดารงชวตของมนษย เชนการเอาไวด�ม ชาระลางรางกาย ทาเกษตรกรรม อตสาหกรรม หลอเล#ยงธรรมชาตใหทรงอย จะเหนไดวาน#าน#นมบทบาทตอวถชวตมนษยมากมาย

ความเปนมนษย และธรรมชาต เปนส�งท�ตององอาศยซ� งกนและกนความดารงอยของธรรมชาต ไดใหหลายส�งหลายอยางตามท�มนษยปรารถนา แตหาไดเพยงพอตอความตองการของมนษยไม ภายใตทรพยากรธรรมชาตอนมอยอยางจากดน# แตความตองการของมนษยหาไดมขอบเขตจากดไม เม�อเปนเชนน# มนษยและส�งมชวตอ�นบนโลกน# จะมชวตอยรอดไดในทามกลางทรพยากรธรรมชาตอนจากดน# ไดดวยการไมทาลายส� งแวดลอม ตองตระหนกถงคณคาของธรรมชาต การปลกฝงจตสานกคนใหกตญUตอธรรมชาตส� งแวดลอมท#งมวล โดยประเดนน# มปรากฏความในมหาวาณชชาดก วา

พอคาหลงทางในปา ไมมอาหารและน#าเหลอเลย แตเม�อไดเหนตนไทรใหญซ� งพวกมก�งไมชมฉ�า จงหกก�งไม แลวน#ากไหลพงออกมา เม�อตดก�งไม กไดอาหาร พวกเขามความโลภตดโคนตนไมถอนรากข#น เพ�อจะไดส�งของมาก

๕๕

กวาเดม พระโพธสตวตกเตอนเหลาพอคาวา บคคลน�งกตาม นอนกตาม ท� รมเงาของตนไมใด แมแตใบของตนไมน# นกไมควรทาลาย เพราะผ ประทษรายมตรเปนคนเลวทราม๑๙

ฉะน#น เม�อมนษยรวา ธรรมชาตส�งแวดลอมมคณคาและมประโยชน หรอมอปการคณตอมนษยอยางมากมายมหาศาล และยงทาหนาท�เปนระบบคมกนภยใหกบมนษยแลว มนษยเองกจะตองคมกนภยใหกบธรรมชาตดวย เพราะมนษยกบธรรมชาตจงเปนส�งท�ตององอาศยกนและกน ดวยเหตวา “มนษยจะมชวตอยรอดไดดวยดจะตองปฏบตตอธรรมชาตส�งแวดลอมดวยความกตญUกตเวทในอปการคณของธรรมชาตส�งแวดลอม โดยการมทศนคตและทาทท�ถกตองตอธรรมชาต”๒๐

คณคาทางดานการอนรกษธรรมชาตถอวาเปนส�งท�ดงามของคนในชาตควรตระหนกรเสมอวา การท�เราเกบเก�ยว หรอหากาไรจากธรรมชาตน#น กตองคานงเสมอวา มความคมคากบการท�เราไดทาลายสภาพแวดลอมแลวลงไปหรอไม แตจากปรากฏการณเก�ยวกบการทาลายธรรมชาตน#นไมไดค านงถงจดตรงน# เพราะเปนคนท� เหนแกได ไมสานกรกธรรมชาตท�ท าใหตวเองมผลประโยชนและยกฐานะความเปนอยใหดข# น แตจะหาคนท�รกธรรมชาต มความหวงแหนสภาพแวดลอมอยางจรงๆ น#นยากแสนยาก คอคดอยากไดอยางเดยวของผมอทธผลท#งหลายโดยประเดนดงกลาวน# เราสงเกตเหนไดจากการท�ประชาชนประทวงตอตานการบกรกท�ดนปาสงวนน#นเองและปจจบนกยงมอย

อยางไรกตาม การอนรกษสภาพแวดลอมน#น ถอวาเปนส�งท�มคณคาทางวทยาการ และสนทรยภาพ โดยเก�ยวของเปนสณฐานท�สาคญทางธรณวทยา และภมศาสตร อนเปนเอกลกษณ หรอสญลกษณของทองถ�นน#นๆ การจดกลมทางธรรมชาตสามารถจดตามลกษณะและคณสมบตอยางกวางๆ ไดเปน ๒ ประเภท ไดแก

๑. ธรรมชาตท�มการเคล�อนไหว เปล�ยนแปลงและฟ# นฟคนสสภาพเดมไดโดยระบบของตวเอง เชน ปาไม ทงหญา สตวปา สตวน#า และอทยานตางๆ

๒. ธรรมชาตท�ไมสามารถเคล�อนไหวเปล�ยนแปลง หรอฟ# นฟคนสสภาพเดมไดเม�อถกทาลายกจะหมดสภาพไป เชน ภเขา ถ#า น#าตก เกาะ แกง หาดทราย หาดหน ทะเลสาบ เปนตน

๑๙ข.ชา. (ไทย) ๒๕ / ๑๙๖ / ๔๕๔. ๒๐พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), คนไทยกบสตวปา, พมพคร# งท� ๒, (กรงเทพมหานคร : บรษท

สหธรรมก จากด, ๒๕๔๒), หนา ๑๑๙ – ๑๒๑.

๕๖

โดยปจจบนยงมการทาลายสภาพธรรมชาตท#งสองประเภทเปนอนมาก สวนของธรรมชาตประเภทแรก มกฎหมายคมครอง มหนวยงานรบผดชอบดแลโดยตรงและดาเนนการอยตลอดมา แตธรรมชาตในประเภทท�สองน#น ไมมกฎหมายคมครอง และหนวยงานรบผดชอบโดยตรงและปรากฏมเร� องรองเรยนเก�ยวกบการบกรกทาลายอยเนองๆ กลบตกอยในสภาพ ถกทาลายโดยมไดมการอนรกษกนแตอยางใด ซ� งสามารถแบงออกเปน ๒ อยาง คอ

๑. สภาพปญหา และการถกทาลาย ๒. สภาพปญหา ปจจบนแหลงธรรมชาตหลายแหงไดถกนามาใชประโยชนเพ�อการ

ทองเท�ยวโดยขาดการวางแผนการจดการ มการนามาใชประโยชนจนเกนขดความสามารถของแหลงท�จะรองรบได๒๑

จากการขาดหนวยงานท�จะเขาไปดแลรกษา และบางคร# งผมหนาท�ดแลรกษากขาดความรความเขาใจทาใหแหลงธรรมชาตท�มอยตกอยในสภาพเส�อมโทรมจนไมอาจฟ# นฟได ซ� งกเกดจากสาเหต ดงน#

๑. การถกทาลายโดยสภาวะทางธรรมชาต เชน ถกแดด ฝน ลม หรอรากไม ทาใหเกดการแตกแยก ผพง การถกทาลายโดยสภาวะทางธรรมชาตเปนส�งท�ปองกนไดยาก แตบรรเทาไดดวยการบารงรกษา แตการทาลายโดยวธน# เปนไปทละนอยใชเวลาเปนรอยป พนป

๒. การถกทาลายโดยการกระทาของมนษย เปนการทาลายท�รนแรงและรวดเรว สาเหตแหงการทาลายมหลายประการ เปนตนวา ความตองการนาธรรมชาตมาใช เชนการระเบดหน การทาเหมองแร การบกรกกอสราง หรอการทาลายโดยรเทาไมถงการณ เพราะคาวา ธรรมชาต หมายถง ส�งเกดข#นและเปนอยตามธรรมดาของส�งน#นๆ สวนคาวา ส�งแวดลอม หมายถง ส�งตางๆ ท#งทางธรรมชาตและทางสงคมท�แวดลอมมนษย ซ� งไดแก ของท�เกดเองตามวสยของโลก เชน คน สตว ตนไม ฉะน#น มนษยเปนสวนหน�งของธรรมชาต ไมใชธรรมชาตและส�งแวดลอมเปนสวนหน�งของมนษย

ดวยเหตน# มนษยจงตองทาตวใหเปนสวนหน�งของโลกธรรมชาต เม�อใดท�มนษยทาตวใหแปลกแยกไปจากธรรมชาต จะทาใหส�งมชวตไมสามารถจะดารงชวตอยตอไปได ดงคากลาววา ธรรมชาต มความสาคญตอชวตทกชวตในโลกน# โดยเฉพาะอยางย�งปาไม มความสาคญตอพระพทธศาสนาอยางย�ง เหตการณสาคญในพทธประวตหลายคร# ง ไมวาจะเปนการประสต การ

๒๑ประเวศ วะส และคณะ, ภมปญญาชาวบานกบการพฒนาชนบท เลม ๑ , (กรงเทพมหานคร :

สานกพมพอมนนทรพร#นต#งกรป, ๒๕๓๖) , หนา ๔๕.

๕๗

คนพบพระสจธรรมของพระพทธเจาใตตนโพธS ซ� งนบเปนการคนพบหวใจ หรอแกนแทของพระพทธศาสนาท�พระสงฆไดปฏบตตามอยางตอเน�องมาจนถงปจจบน พระสงฆมการดาเนนชวตอยรวมกบส�งแวดลอม โดยอาศยปจจยในการดาเนนชวตเพ�อปฏบตตามพระธรรมวนย และปฏบตศาสนกจตามหนาท�ของพระสงฆในแตละวน ตองมสวนเก�ยวของกบธรรมชาตและส�งแวดลอม กลาวคอ ไดอาศยประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและส� งแวดลอมในรปของปจจยส� ไดแก เคร�องนงหม อาหาร ท�อยอาศย และยารกษาโรค ภายใตกฎระเบยบขอบงคบของพระสงฆ ท�เรยกวา พระวนยบญญต การปลกปาและการรกษาตนน# าลาธาร เปนบญเปนกศลอยางย�ง คอวาชนเหลาใด ปลกสวนอนนาร�นรมยปลกปา สรางสะพาน ขดสระน# า บอน# า ใหท�พกอาศยบญยอมเจรญแกชนเหลาน#นท#งกลางวนและกลางคนตลอดกาลทกเม�อ ชนเหลาน#นดารงอยในธรรม สมบรณดวยศลแลว ยอมไปสสวรรคอยางแนนอน

โดยสรปวา คณคาดานอนรกษส�งแวดลอม อนเน�องมาจากประเพณลอยกระทงน#น ซ� งนอกจากจะเปนการแสดงความเคารพ มความกตญUระลกถงผมพระคณตอมนษย เชน พระพทธเจา เทพเจา พระแมคงคา และบรรพชนแลว กยงเปนเคร�องหมายแสดงความกตเวท ตอบแทนคณดวยการเคารพบชาดวยเคร� องสกการะตางๆ โดยเฉพาะการบชาพระพทธเจา หรอสกการบชา รอยพระพทธบาท ซ� งถอวาเปนคตธรรมอยางหน� ง ท�บอกเปนนยใหพทธศาสนกชนไดเจรญรอยตามพระบาทของพระพทธองค อนเปนสญลกษณแหงความดงามท#งปวงน�นเอง ดวยเหตน#ประเพณลอยกระทง นอกจากจะเปนประเพณท�มคณคาในเร�องการแสดงออกถงความกตญUกตเวทตอผมพระคณดงท�กลาวมาแลว ยงมคณคาตอครอบครว ชมชน สงคม และ ศาสนาดวย เชน ทาใหสมาชกในครอบครวไดใชเวลารวมกน ทาใหชมชนไดรวมมอรวมใจกนจดงาน หรอในบางทองท�ท�มการทาบญกถอวามสวนชวยสบทอดพระพทธศาสนา และถอเปนโอกาสดในการรณรงคอนรกษส�งแวดลอมในแมน# าลาคลองไปดวย จงทาใหรจกคณคา สาระและเร�องราวเก�ยวกบประเพณลอยกระทงมากข#น

๓.๑.๕ คณคาดานเศรษฐกจและสงคม

จากการศกษาคณคาดานเศรษฐกจและสงคมของประเพณลอยกระทง ผวจยมความเหนวา ประเพณลอยกระทง ไดมอทธพลตอกจกรรมดานการทองเท�ยวของประชาชนชาวไทย และคนตางชาต ท�ไดเดนทางเขามายงประเทศไทยท#งในรปแบบทองเท�ยวผกผอนหยอนใจ และการศกษาคนควาในเร�องราวของวฒนธรรมท�มอยท�วทกภมภาคของประเทศไทย กเทากบวาการทองเท�ยวท�เน�องดวยประเพณ ลอยกระทงน#น ไดกอใหเกดคณคาในดานตางๆ ดงน#

๕๘

๑. คณคาตอการสงเสรมความรวมมอระหวางภาครฐและเอกชน รวมท#งประชาชนในทองถ�นใหเขามามบทบาทในการรวมกนทากจกรรมในเทศกาลตางๆ

๒. คณคาตอการชวยพฒนาคณภาพชวตของประชาชน คอสงผลดตอการพฒนาสงคมในระดบครอบครว ชมชน และสงคมสวนรวม เกดมลคาเพ�มทางดานเศรษฐกจชมชนของประเทศอยางย �งยน

๓. เกดคณคาทางเศรษฐกจ เพราะมนกทองเท�ยวชาวตางประเทศท�มคณภาพเดนทางเขามาทองเท�ยวภายในประเทศ และเขาใจถงวฒนธรรมไทยเพ�มมากข#น พรอมท#งพกอยนานวน กเกดการใชจายเพ�มมากย�งข#น และเดนทางกระจายไปท�วภมภาคของไทย

จากความเหนของผวจยท#ง ๓ ประการขางตน เปนการสงเสรมผลผลต และเกดรายไดเพ�มข#นของประชาชนในดานกจกรรมการทองเท�ยว โดยประเดนน# สานกงานการทองเท�ยวแหงประเทศไทย ฝายกจกรรมไดจาแนกงานเทศกาลประเพณของจงหวดตางๆ โดยไดแบงกลมตามลกษณะของงานเปน ๕ กลม ตอไปน#

กลมท� ๑ งานร�นเรง กลมท� ๒ งานแสดงผลผลตทางการเกษตรและศลปหตถกรรม กลมท� ๓ งานประเพณท�เก�ยวกบวถชวต ความเช�อ และศาสนา กลมท� ๔ งานอ�น ๆ

ซ� งกลมงานท#ง ๔ ประเภทน# ลวนผกพนอยกบวถชวตของคนในสงคม ท#งสงคมชนบทและสงคมเมอง พรอมท# งมอทธพลตอการพฒนาสงคมใหมความเขมแขง โดยงานเหลาน# ประกอบดวย

๑. งานร�นเรง เปนงานเทศกาลและประเพณท�หนวยงานราชการจดข#นตามนโยบายของกระทรวงมหาดไทยท�กาหนดใหทกจงหวดจดงานเฉลมฉลองเพ�อความครกคร#นเปนหลก หรอจดข#นเพ�อเพ�มชวตชวาใหกบแหลงทองเท�ยว เชน งานวนข#นปใหม งานกาชาด และลอยกระทง เปนตน ซ� งบางคร# งกนางานร�นเรงมาจดรวมกบงานอ�นๆ ในคราวเดยวกนดวย

๒. งานแสดงผลผลตทางการเกษตรและศลปหตถกรรม เปนงานเทศกาล และประเพณท�มเปาหมายทางการเศรษฐกจ ชวยเสรมสรางความม�นคงทางเศรษฐกจของชาตไทยโดยเฉพาะเกษตรกร เพ�อชวยแกปญหาความยากจนและภาวะความวางงาน ตลอดจนชวยสงเสรมความคดสรางสรรคและแสดงภมปญญาของทองถ�น

๓. งานประเพณท�เก�ยวกบวถชวต ความเช�อ ศาสนา เปนงานเทศกาลและงานประเพณท�มคณคาทางศลปวฒนธรรมและคณธรรมอนเน�องมาจากวถชวต ความเปนอย การทามาหากน

๕๙

ซ� งเก�ยวของกบการเกษตรเปนสาคญ รวมถงงานเทศกาลและงานประเพณท�ชวยเสรมสรางความม�นคงทางดานคณธรรม จรยธรรมใหแกประชาชนในชาต เชน งานประเพณท�เก�ยวของกบศาสนา๒๒

จะเหนไดวา การจดกจกรรมงานประเพณตางๆ ทกภมภาคของไทย ไมเฉพาะแตประเพณลอยกระทงเทาน#น ท�ไดเพ�มรายไดเปนจานวนมากใหประชาชน ดงจะไดจากการศกษาคนควาวจยของ อญชล นสสาสาร ท�ศกษาเร�อง “การวเคราะหรายจายของนกทองเท�ยวในเทศกาลลอยกระทงจงหวดเชยงใหม” โดยผลการศกษาวจยพบวา การจดงานเทศกาลลอยกระทงในชวงวนท� ๗ - ๙ พฤศจกายน พ.ศ. ๒๕๔๖ กอใหเกดรายไดจากการทองเท�ยวแกจงหวดจานวน ๖๔๑ ลานบาท และมรายไดเพ�มจากปกตถง ๑ เทาตว โดยกระจายไปสธรกจประเภทคาพาหนะเดนทางมากท�สด ประมาณ ๒๕๐ ลานบาท หรอคดเปนรอยละ ๓๙ ของรายไดท#งหมด ธรกจท�ไดรบรายไดรองลงมาเปนธรกจประเภทคาท�พกประมาณ ๑๕๓ลานบาทหรอคดเปนรอยละ ๒๓.๘๙ ของรายไดท#งหมด ธรกจประเภทสนคาและของท�ระลกเปนธรกจท�มรายไดจากการจดงานมากเปนอนดบ ๓ ดอกไมเพลงเปนสญลกษณของเทศกาลลอยกระทง กอใหเกดรายไดเพยงรอยละ ๑.๒๐ ของรายไดท#งหมดในดานการจดงานเทศกาลลอยกระทง นกทองเท�ยวท#งในและนอกเทศกาลลอยกระทงมความพอใจในเกณฑท�ดตอท�พก อาหาร พาหนะและความปลอดภย จากการสารวจความคดเหนของนกทองเท�ยวตอความประสงคท�จะรวมงานเทศกาลในปตอไปพบวา นกทองเท�ยวตองการกลบมารวมงานเทศกาลลอยกระทงในปตอไป คดเปนรอยละ ๙๐.๙๑ สวนนกทองเท�ยวท�ไมประสงคกลบมารวมงานคดเปนรอยละ ๙.๐๙ สวนนอกเทศกาลลอยกระทง นกทองเท�ยวท�ตองการกลบมาเท�ยวจงหวดเชยงใหม คดเปนรอยละ ๙๘.๓๐ คาดวาจะไมกลบมาอกรอยละ ๑.๗๐๒๓

โดยสรป คณคาของประเพณลอยกระทงในดานเศรษฐกจและสงคม สามารถสรางคานยมใหชาวไทยและชาวตางประเทศเพ�มการทองเท�ยว และการจบจายใชสอยภายในประเทศอยางท�วหนาและท�วทกภมภาค โดยประเพณลอยกระทงในปจจบนยงคงรกษารปแบบเดมเอาไว เม�อถงวนเพญพระจนทรเตมดวงในเดอน ๑๒ ชาวบานจะจดเตรยมทากระทงจากวสดท�หางายตามธรรมชาต เชน หยวกกลวย และดอกบว นามาประดษฐเปนกระทงสวยงาม ปกธปเทยนและดอกไมเคร�องสกการบชา กอนทาการลอยในแมน# ากจะอธษฐานในส�งท�มงหวง พรอมขอขมาตอพระแมคง

๒๒นนทกา เอ�ยมสธน, การส�อสารทางการตลาดท�มอทธพลตอแนวโนมการเขารวมกจกรรมในงาน

เทศกาลสสนแหงสายน# ามหกรรมลอยกระทงประจาป ๒๕๔๘, วทยานพนธการศกษาปรญญาบรหารธรกจมหาบณฑต สาขาวชาการตลาด, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, ๒๕๔๙), หนา ๒๗.

๒๓อญชล นสสาสาร, การวเคราะหรายจายของนกทองเท�ยวในเทศกาลลอยกระทงจงหวดเชยงใหม, วทยานพนธเศรษฐศาสตรมหาบณฑต, (เชยงใหม : บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๘), หนา ๒.

๖๐

คาตามคมวดหรอสถานท�จดงานหลายแหง มการประกวดกระทง ประกวดนางนพมาศ และมมหรสพสมโภชในตอนกลางคน นอกจากน#นยงมการจดดอกไมไฟ พล ตะไล ซ� งในการเลนตองระมดระวงเปนพเศษ วสดท�นามาใชกระทง ควรเปนของท�สามารถยอยสลายไดงายตามธรรมชาต

๓.๒ หลกธรรมในพระพทธศาสนาท�ปรากฏในประเพณลอยกระทง

หลกฐานท�ผวจยศกษามาน#นปรากฏใหเหนวา ประเพณและวฒนธรรมความเช�อตางๆ ลวนแลวมความเก�ยวของสมพนธกนกบวถชวตของมนษยทกคน เพราะเหตท�วามนษยน#น เปนสตวสงคมท�มการอยรวมกนเปนกลม เปนสงคมซ� งไดอาศยอยบนโลกใบน# ลวนมความเช�อ มแนวคด มความเคยชนท�ถายทอดกนเปนความรสกใหกนและกน จนกลายมาเปนประเพณสบทอดกนตอๆ มาโดยมนษยทกคนลวนมสญชาตญาณในการกลวภย กลวอนตรายท�จะเกดแกตนเอง แกทรพยสนของตน เม�อมภยอนตรายอนนาสะพรงกลวเกดข#น มความสะทกสะทานลงเลและหวาดระแวง ฉะน#น เพ�อความปลอดภยในชวต จงเปนเหตใหเกดความเช�อในผสาง นางไม เทวดา ปรากฏการณทางธรรมชาต และส�งแวดลอมตางๆ ทาใหเกดการบชาออนวอนเพ�อหวงใหส�งท�เปนปรากฏการณทางธรรมชาต และส�งแวดลอมเหลาน#น มาปกปองคมครองรกษา ใหเกดความปลอดภยกบตนเอง ครอบครว ทรพยสน และตลอดถงสงคมโดยรวม

ดวยเหตน# การท�มนษยน#นออนวอนบชาเจาปาเจาเขา โดยเช�อกนวามเทวดาอยท�วไปเพ�อปกปองรกษาตนเองใหปลอดภยจากอนตรายตางๆ จงมการบชากราบไหวส�งศกดS สทธS ท�เขาใจวามอานาจเหนอตน ใหดลบนดาลส�งท�ตวเองปรารถนาบาง การบชาจงมอทธพลตอวถชวตของมนษยจนกอใหเกดความเช�อและศาสนาข#นท�ใครไมควรลบหลดหม�นจงบงเกดมในสงคม และเปนมรดกทางวฒนธรรมท�สาคญดวย นอกจากเหตผลดงกลาวน# การบชากราบไหวน#นกเปนมงคลอยางหน� งตามคตนยมในทางพระพทธศาสนา โดยมพระพทธพจนทรงตรสยนยนถงเร�องของการบชาไววา “ปชา จ ปชนยาน เอตมมงคลมตตม คอการบชาบคคลท�ควรบชาเปนมงคลอยางสงสด”๒๔

จากใจความสาคญดงพระพทธพจนท�กลาวไวขางตน ทาใหผวจยใครท�ศกษาตอไปวา หลกของการบชาในประเพณลอยกระทงน#น นอกจากจะพดถงการบชาเพ�อราลกถงพระคณขององคสมเดจพระพทธเจาแลว การบชาสกการะอ�นๆ เปนตนวา บชาพระแมคงคา ซ� งตามคคความเช�อของพรามหณ และความเช�อของประชาชนในแตละภมภาควา การบชาสกการะน#นไดมการนาเอา

๒๔ข.ข. (ไทย) ๒๕/๙/๘.

๖๑

คตความเช�อในทางพระพทธศาสนาไปประยกตใชกบวถชวตอยางไรบาง โดยเฉพาะหลกธรรมในทางพระพทธศาสนาท�เน�องดวยประเพณลอยกระทง ซ� งจะมคาอธบายตามลาดบ ดงตอไปน#

แผนภมท�แสดงหลกธรรมในทศนะพระพทธศาสนาท�เน�องดวยประเพณลอยกระทง

๓.๒.๑ หลกการบชา ๒

การบชาเปนหลกธรรมท�สาคญอยางหน�งในพระพทธศาสนาเถรวาท ท�ไดสอนใหรจกบชากราบไหวบคคลท�ควรบชา ส�งท�ควรบชา เพราะถอเปนส�งท�มคณมาก และเปนการแสดงออกถงคณงามความด การรถงคณคาของคนท�มคณงามความดท�ควรแกการบชา บคคลท�ทาการบชากเปนคนด บคคลท�ถกบชากเปนคนด คณประโยชนอนย�งใหญกจะเกดข#น การบชาคนด การบชาบณฑตจงจดเปนมงคลอนสงสด ซ� งมผลงานการวจยไดกลาววา การบชา คอการใหรคณคาของบคคล หรอส�งของท�เราเก�ยวของดวยเพ�อใหมองเหนคณความดความสาคญ และการปฏบตตอบคคลหรอส�งน#นตามความเหมาะสมไดดวยความจรงใจ ท#งจะกอใหเกดแนวทางการปฏบตตอกนในทางท�ดของสงคม ท#งสามารถท�จะนามาประยกตใชในชวตประจาวนไดดวย การบชาจงถอวาเปนหลกธรรมท�สาคญอกขอหน�งในทางพระพทธศาสนา และเปนมงคลสงสดอยางหน�งในชวตของทกคน๒๕

๒๕พระมหาหมวด สกกธมโม, “การศกษาวเคราะหแนวความคดเร� องความเคารพใน

พระพทธศาสนา”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๗), หนา ๑.

การบชา ๒

กตญUกตเวท

สามคคสงคหวตถ ๔

สาราณยธรรม ๖

๖๒

จากคากลาวขางตน ทาใหมองเหนประเดนชดวา การบชามความหมายครอบคลมสมบรณแบบเก�ยวของกบคณคาของประเพณลอยกระทง ซ� งชาวไทยไดสบทอดปฏบตกนมาต#งแตอดตจนกระท�งปจจบน โดยอาศยฐานความเช�อของลทธศาสนาพราหมณ ผสมผสานกบวธปฏบตตามหลกพระพทธศาสนา โดยถอเปนกรอบสาคญในการประกอบพธกรรมแตละคร# ง เพราะการบชา หมายถง การยกยอง เชดชบชาเล�อมใส ดวยความบรสทธS ใจ มความจรงใจ ไมเสแสรงแกลง๒๖

๑) ความหมายของการบชา

คาวา “บชา” เปนคาท�เรยกในภาษาไทย ซ� งมรากศพทมาจากภาษาบาลวา “ปชา” แปลวา การบชา ซ� งการบชาน# มนกวชาการหลายทานไดใหทศนะแตกตางกน ดงน# พระอรยานวตร เขมจารเถระ ไดใหความหมายวา การบชา คอใหเกดความปลอดภยในชวต เม�อมอนตราย นาสะพงกลวเกดข#น๒๗

พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระคา) ไดใหความหมายวา การบชา คอการสวดขบกลอมสรรเสรญเพ�อใหเทพเจาโปรดปรานและชวยเหลอตน เทากบเปนการออนวอนขอความเหนใจหรอขอพรจากพระเจา๒๘

พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน ไดใหความหมายวา การบชา คอการแสดงความเคารพตอบคคล ดวยเคร�องสกการะ มดอกไมธปเทยน เปนตน เชน บชาพระ บชาเทวดา บชาไฟ การยกยองเทดทลดวยความนบถอหรอเล�อมใสในความรความสามารถ เชน บชาวรบรษ บชาความรบชาฝมอ๒๙

เสถยร โกเศส ไดใหความหมายไววา การบชา คอการบชาพระเจาผซ� งมทพยอานาจอยเหนอธรรมชาตดวยความเคารพเกรงกลว ซ� งแสดงออกมาดวยกรยาอาการของผเล�อมใสวามความเคารพเกรงกลวตอพระเจาหรอส�งท�มอานาจอยเหนอโลก ซ� งบอกใหผเช�อรไดดวยปญญาความรสก

๒๖ป� น มทกนต, มงคลชวต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕), หนา ๑๖๑. ๒๗พระอรยานวตร เขมจารเถระ, คตความเช�อของชาวอสาน, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพ

จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ๕. ๒๘พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระคา) , ประวตศาสตรพระพทธศาสนาในอนเดย ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔), หนา ๔๕–๔๖. ๒๙ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พทธศกราช ๒๕๔๒,

(กรงเทพมหานคร : อกษรเจรญทศน, ๒๕๒๕), หนา ๖๓๔.

๖๓

เกดข#นเองดวยสหชชาปญญา (Intuition) วาตองมอยเปนรปรางอยางหน�ง และตองเปนผสราง และเปนผกาหนดวถชวตของมนษยใหมอยเปนอย”๓๐

ป� น มทกนต ไดใหความหมายไววา การบชา หมายถงการปฏบตท�มองคประกอบอย ๓ อยาง คอ (๑) ปคคยหะ คอการยกยองเชดชสนบสนน เชยร (๒) สกการะ คอการบชาดวยส�งของมดอกไมธป เทยน โคมไฟ ธงทว และอ�นๆ ตามความนยม (๓) สมมานะ คอการบชาดวยการยอมรบนบถอ๓๑

สรปความไดวา การบชา หมายถง การแสดงความเคารพสกการะบชาของมนษยผท�หวงความเจรญกาวหนาในดานตางๆ เพ�อใหไดสมหวงตามท�ตนปรารถนาไว และจาเปนตองบชาบคคลท�ควรบชาเปนตวอยางในการดาเนนชวตท�ถกตอง การบชาในพระพทธศาสนามความแตกตางจากแนวคดด#งเดม โดยเหตท�วาพระพทธเจาทรงเปนนกปฏรป และปฏวตคตนยมด#งเดมใหเปนการบชาท�มลกษณะเฉพาะตามหลกพระพทธศาสนา คอปฏเสธการบชาเพ�อการออนวอน หวงผลดลบนดาลของอานาจเหนอธรรมชาตท#งหลาย แตเนนท�การบชาพระธรรมซ� งเปนส�งท�นาเหลาสตวใหบรรลถงความสมบรณสงสด และหลดพนจากทกขท#งปวง ท#งน# พระพทธศาสนามไดปฏเสธการบชาบคคลหรอวตถท�เปนสญลกษณตางๆ แตใหบชาโดยปรารภถงธรรมเปนท�ต#ง บคคลท�มธรรมและวตถท�ส�อถงบคคลผมธรรมและส�อถงหลกธรรม จงเปนส�งท�ควรบชา

จะเหนไดวา หลกของบชาในทศนะพระพทธศาสนาน#น พระพทธองคกทรงไมตานเร�องของการบชาแตอยางใด แตการบชาน#นตองคานงถงความถกตองเปนหลกโดยใชสตพจารณาอยางรอบคอบถกตองตามหลกธรรมคาสอนในทางพระพทธศาสนา อนเปนเปาหมายหลกของการบชา หรอหลกของการปฏบตบชา โดยความหมายแลว การบชา คอ การสกการะ นอบนอม เคารพ นบถอสามารถแสดงพฤตกรรมของการบชาท�สาคญมอย ๒ ลกษณะ ไดแก

๑. อามสบชา คอ การบชาดวยวตถส�งของ ๒. ปฏบตบชา คอ การบชาดวยการปฏบตธรรมตามสมควรแกธรรม๓๒

จากลกษณะพฤตกรรมของการบชาท#ง ๒ ประการน# แสดงใหเหนวาพระพทธเจาทรงเนนย #าใหพทธบรษทใหความสาคญกบปฏบตบชามากกวาอามสบชา เพราะการปฏบตบชาสามารถ

๓๐เสถยร โกเศศ, ลทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรรณาคาร, ๒๕๑๖), หนา ๕. ๓๑ป� น มทกนต, มงคลชวตภาค ๑, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพรงเรองธรรม, ๒๕๐๒), หนา ๑๖๐. ๓๒พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจ ตโต) , พระพทธศาสนาในสถานการณโลกปจจบน ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๔๕.

๖๔

นาไปสความพนทกขได สาหรบพระภกษสงฆ พระพทธเจามทรงสนบสนนใหบชาพระองคดวยอามสบชา แตสาหรบฆราวาสเม�อถอปฏบตตามแบบอยางอบาสกอบาสกา โดยเฉพาะสมยพทธกาลมอนาถปณฑกเศรษฐ และนางวสาขา เปนตน ไดเปนแบบอยางในการปฏบตอามสบชา และกเปนส�งท�พระพทธเจาทรงมไดหามพรอมท#งยงสามารถกระทาควบคกบการบชาดวยการปฏบตธรรมได

๒) ประเภทของการบชา

การบชาในทางพระพทธศาสนาน#นไดใหความสาคญอย ๒ อยาง ดงกลาวขางตน หรอเรยกวา ประเภทของการบชา ซ� งเปนหลกบชาท�พระพทธองคทรงอนญาตใหพทธบรษทมการบชาสบทอดปฏบตกนมาเปนแบบอยางจนกระท�งถงปจจบน ไดกระทาถกตองและมความดงามแลว พรอมท#งไมขดตอพระธรรมวนย ซ� งเปนส�งท�พทธบรษทตองใหความสาคญอยางย�ง เพราะยงจะเปนหนทางสามารถทาใหพระพทธศาสนาเส� อมได หากปฏบตบชาไมถก หรอต# งตนอยในความประมาทขาดสต มไดพจารณาไตรตรองอยางรอบคอบ แลวสบทอดปฎบตแบบงมงาย และกทาใหพระพทธศาสนาเจรญข#นได หากพทธบรษทไดปฏบตถกตามพทธบญญตแลว

โดยสารตถะของการบชาท#ง ๒ ประเภท ท�ถกตองตามหลกพทธบญญต มหลกการของการบชา ดงตอไปน#

๑. อามสบชา ไดแก การบชาบคคล หรอส�งท�ควรบชาดวยเคร�องสกการะ เชน ดอกไม ธป เทยน และปจจยส�หรอวตถอ�นๆ โดยบคคลท�ควรบชา เรยกวา ปชนยบคคล หรอบคคลท�ควรบชาไดแก บคคล ตอไปน#

(๑) พระสมมาสมพทธเจา พระองคเปนปชนยบคคลของพทธบรษท ในฐานะทรงถงพรอมดวยพระปญญาคณ พระบรสทธคณ พระมหากรณาธคณและทรงต#งพระศาสนาประกาศสจธรรมใหมวลมนษยชาตท�วโลกไดเกดความรความเขาใจเกดแสงสวางทางปญญาเวนจากความช�วกระทาแตคณงามความดและทาใจใหบรสทธS หลดพนจากความทกขความเดอดรอนได

(๒) พระอรยสงฆสาวก พระสงฆเปนปชนยบคคลของพทธศาสนกชน ในฐานะเปนผปฏบตด ปฏบตชอบ ปฏบตเปนธรรม ปฏบตสมควร เปนเน#อนาบญของปวงชนชาวโลก เปนผ มคณปการตอศาสนาและประกาศพระศาสนาสบตอกนมา

(๓) บดามารดาเปนปชนยบคคลของบตรธดา ในฐานะเปนผใหกาเนดและเล#ยงดมาต#งแตถอกาเนดเกดออกมาจนเตบใหญ เปนพระพรหมและบรพาจารยของบตรธดาชายหญง

(๔) ครอาจารยเปนปชนยบคคลของศษยานศษย ในฐานะเปนผอบรมส�งสอนประสาธนศลปวทยาแนะนาด ใหเรยนดไมปดบงอาพราง ยกยองใหปรากฏในหมเพ�อนฝงและทาความปกปองในทศท#งปวง

๖๕

(๕) พระมหากษตรย เปนปชนยบคคลของพสกนกร ในฐานะทรงเปนพระประมขของชาต และทรงทศพธราชธรรมบาบดทกขบารงสขแกปวงประชาราษฎร๓๓

๒. ปฏบตบชา ไดแก การบชาดวยการปฏบตธรรมตามกาลงศรทธา ตามเพศภมของตน เชน การรกษาเบญจศล การปฏบตเบญจธรรม และการบาเพญกศลกรรมบถ ๑๐ และนอกจากปฏบตบชาในกศลกรรมบถแลวส�งท�ควรบชาสงสดน#น หรอท�เรยกวา ปชนยวตถ หรอปชนยสถานในทางพระพทธศาสนา ซ� งประมวลลงในพทธเจดย ๔ ประเภท ดงมพระพทธพจน กลาวไวดงน#

ธาตเจดย เจดยคอ พระบรมสารรกธาต และพระธาตของพระสาวกบรโภคเจดย เจดยคอ สงเวชนยสถาน ๔ แหง ไดแก สถานท�ประสต สถานท�ตรสร สถานท�แสดงปฐมเทศนา และสถานท�ปรนพพาน ตลอดจนถงพทธบรขารและตนพระศรมหาโพธS ธรรมเจดย เจดย คอ พระไตรปฏก อนไดแกพระสตตนตปฎก พระวนยปฎก และพระอภธรรมปฎก ตลอดจนถงคาสอนท�จารกลงในแผนศลา และใบลานอทเทสกเจดย เจดย คอพระพทธรปรอยพระพทธบาท และรปพระสงฆสาวก การบชาน# เปนหลกการปฏบตเพ�อความเจรญกาวหนาแหงชวต และขอสาคญอยท�รจกเลอกบชาบคคล หรอวตถท�ควรบชา พระพทธเจาจงตรสวา เปนมงคลอนสงสดประการหน�ง๓๔

จะเหนวา พทธเจดยท#ง ๔ ประเภท ลวนเปนส�งสาคญท�ชาวพทธตองใหความเคารพศรทธา และปฎบตใหถกตอง โดยเฉพาะธรรมเจดย คอ พระไตรปฏก อนเปนคมภรท�สาคญสงสดท�บรรจคาสอนในทางพระพทธศาสนา ซ� งพระสมมาสมพทธเจาทรงตรสรคนพบ และส�งสอนตลอดพระชนมพรรษา เพ�อใหพทธบรษทน#นไดศกษาปฏบตใหมความแตกฉาน มความสารวมในอนทรย และเพ�อประกาศ เผยแพรพระพทธศาสนาใหเจรญสบไป

ดงน#น ลกษณะของการบชาขางตน มความสอดคลองกบหลกการบชาท�ปรากฏในมงคลสตร ซ� งไดแสดงลกษณะการบชาไว ๔ ประการ และมใจความพอสรปได ดงน#

๑. สกการะ หมายถง กรยาและวตถ ถาแปลสกการะวา “การทาด” กหมายเอาเพ�อบชาบคคล และวตถควรบชา ถาแปลสกการะวา “วตถท�จดด” กหมายเอาเคร�องสกการะท�จดดเปนระเบยบ มดอกไมธป เทยนและเคร�องอปโภคบรโภคเปนสาคญเพ�อบชาบคคลและวตถควรบชา

๓๓ท.ม. (ไทย) ๑๐ / ๑๓๔ / ๑๖๕. ๓๔วนย. ฎกา. (ไทย) ๑ / ๒๖๓.

๖๖

๒. ครการะ หมายถง “ทาความรก ความหวงใย” บตรธดาชายหญงมความรกความหวงใยในบดามารดา พยายามรกษาน# าใจทานทาตนใหเปนท�เบาใจแกทาน สานศษยมความเคารพรกในครอาจารย ประพฤตตนใหเปนคนวางายสอนงาย จงไดช�อวา บคคลท�ควรบชาแบบครการะ

๓. มานนา หมายถง “ความนบถอ” การกาหนดความดของบคคลวา เขามดอยางน#นมดอยางน# และถอวาผมดน#นเปนคนควรเช�อถอยดม�นยกยองเชดชใหเปนท�นบหนาถอตาน# คอความนบถอ ลกษณะของการนบถอน#นอยท�การมกรยาวาจาดงามตอกน ประพฤตตนสม�าเสมอตอกนยกยองเชดชกนและเอ#อเฟ# อเช�อฟงกนเปนสาคญ

๔. วนทนา หมายถง การกราบไหว และชมเชย สวนอภวาทนะ เปนลกษณะของความเคารพ การชมเชยน# คอการยกยองสรรเสรญจดเปนมงคล๓๕

ประเภทของการบชา เปนส�งสาคญท�สดของการบชา คอการเคารพเทอดทลดวยความบรสทธS ใจ ท�ไดแสดงออกท#งทางกายวาจาและใจ โดยถอวาการบชาเปนเอกลกษณของบณฑต ยอมรบนบถอเช�อถอในคณงามความด ยอมรบนบถอคนด การบชาจงบงบอกถงความเปนคนดท#งสองฝาย คอ ผทาการบชาและผรบการบชา

ในประเพณลอยกระทงหลกท�เดนชดประการแรกคอการบชาในพระพทธเจา บชาพระอปคต บชาแมคงคา หรอเทพเจาแหงน# าจดเปนอามสบชาเสยเปนสวนใหญ ปฏบตบชาน#นยงเปนสวนนอยไมคอยชดเจนมากนก

สรปวา หลกธรรมท�เน�องดวยการบชา คอเกดจากความเช�อของมนษยท�เหนธรรมชาต เชนดวงอาทตย ดวงจนทรดวงดาว ใหแสงสวางแกโลกมคณประโยชนตอมนษย สตว พช บนพ#นโลกโดยเขาใจวาปรากฏการณทางธรรมชาต เชน ฟารอง ฟาผา แผนดนไหว มความกลวภย หวงความปลอดภย เหนสรรพส�งในโลกเกดข#นมาเช�อวา เกดข#นเพราะอานาจเทพเจาดลบนดาล การทาความพอใจใหแกเทพเจา จงเปนส�งท�ตองทา เพราะเม�อเทพเจาพอใจกจะดลบนดาลใหสมปรารถนาได หรออาจจะเก�ยวกบวญญาณบรรพบรษท�ลวงลบไปแลวเปนหนาท�ของคนท�อยขางหลงท�ระลกถงบญคณจะตองทาการบชาเซนสรวงดวยเคร� องบชาตางๆ เพราะเช�อวาวญญาณทานยงอยจงปรารถนาความสข ความสาเรจ จงบชาออนวอน จนกลายเปนลทธประเพณสบสานกนมาเปนลาดบจนกระท�งปจจบน โดยสารตถะสาคญท�สดน#น คอ สกการบชา เคารพนบนอบ และการยกยองถอเปนกจท�ดงาม ผฉลาดท#งหลายควรรจกเลอกบชาในทางท�ถกใหเกดคณเหมอนคาท�วา “บชาคนด

๓๕ชยวฒน อตพฒน, หลกพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร : บรษทวชรนทรการพมพ, ๒๕๒๕),

หนา ๑๖๙–๑๗๐.

๖๗

เปนศรแกตว บชาคนช�วพาตวจญไร บชาคนดใหสาเรจ บชาคนโลภพาตวใหฉบหาย หรอบชาคนพาล พาลไปหาผด บชาบณฑต บณฑตพาไปหาผล”๓๖ดงน#

๓.๒.๒ หลกความกตญNกตเวท

การประกอบประเพณพธกรรมลอยกระทง เทาท�ผวจยไดศกษาคนพบวา การประกอบพธกรรมท#งในแงของศาสนาพราหมณ และในทางพระพทธศาสนาลวนแลวจะพดถงหลกแหงความกตญUกตเวทตา เพราะหลกการน#ชาวพทธมความเช�อโดยบรสทธใจวา การประกอบศาสนพธแตละคร# งน#นมงประโยชนสองอยางคอ ทาแลวเกดความสขแกผกระทาเปนประการแรก และในลาดบตอมาน#น คอเพ�อตอบสนองคณท�บรรพชนไดสรางไวดแลวแกตนท#งท�มชวตอย และท�ไดลวงลบไป

โดยประเดนความกตญUน# ในทางพระพทธศาสนากลาวยกยองและใหความสาคญตอบคคลผมความกตญUวาเปนบคคลท�หาไดยากในโลก ดงพระพทธดารสวา...บคคลท�หาไดยากน#น มอย ๒ จาพวก ไดแก

๑) บพพการ หมายถง ผทาอปการะกอน ๒) กตญUกตเวท หมายถง ผรอปการะท�เขาทาแลวและตอบแทน

คาวา “บพการ” หมายถง บคคลผทากอนโดยปกต, บคคลผทาอปการะกอน, บพพการบคคล, ในทางกฎหมาย คาวา “บพการ” หมายถง บดา มารดา ป ยา ตา ยาย ทวด (ท#งสองฝาย) แตตามทศนะทางดานพระพทธศาสนา มความหมายกวางกวาน# ๓๗ ซ� งหมายรวมไปถงอาจารยอปชฌาย และพระสมมาสมพทธเจา ตลอดจนถงบญท#งหลายดวย๓๘

จะเหนวา การจาแนกบคคลท�จะตองอปการะขางตน ท�เรยกวา บพการ น#นมอธบายแยกกนเปนคฤหสถ และบรรพชตไวอยางน# วา...บคคลผกระทากอนน�นแล ช�อวา บพพการ บทวา กตเวท ความวา ประกาศอปการะอนทานทาแลว คอทาใหผอ�นร ไดแก ใหปรากฏ บคคล ๒ จาพวกน#น พงแสดงดวยคฤหสถและบรรพชต กในพวกคฤหสถ มารดาบดา ช�อวา บพพการ สวนบตรธดา ปฏบตตอมารดาบดา และกระทาสามจกรรมมการกราบไหวเปนตน แกมารดาบดาน#น ช�อวา กตเวท ในพวกบรรพชต อาจารยและพระอปชฌายะ ช�อวา บพพการ อนเตวาสกและสทธวหารก ปฏบต

๓๖สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร), มงคลยอดชวต, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา,

๒๕๔๖), หนา ๕๖. ๓๗พนตร ป. หลงสมบญ, พจนานกรม มคธ–ไทย, (กรงเทพมหานคร : อาทรการพมพ, ๒๕๔๐), หนา ๕๐๑. ๓๘มงคล. (บาล) ๒/๓๖๓/๒๗๖.

๖๘

ในอาจารยและพระอปชฌายะน#น ช�อวา กตเวท ผแสดง ช�อวา บพพการ ผปฏบต ช�อวา กตญUกตเวท อกนยหน�งเม�อบคคลอ�นไมไดทาอปการะเลยบคคลผไมเพงถงอปการะอนผอ�นทาไวในตนแลวกระทาช�อวา บพพการ เปรยบเหมอนมารดาบดาจาพวก ๑ อาจารยและพระอปชฌายะจาพวก ๑ บคคลน#น ช�อวา หาไดยาก เพราะสตวท# งหลาย ถกตณหาครอบงา บคคลผรอย ใหผอ�นรอยซ� งอปการะอนผอ�นทาแลวในตนโดยความเปนอปการะ ใหเปนไปสมควรแกอปการะ ท�ผอ�นกระทาแลว ช�อวา กตญUกตเวท เปรยบเหมอนผปฏบตชอบ ในมารดาบดา อาจารยและพระอปชฌายะ แมบคคลน#นกช�อวา หาไดยาก เพราะสตวท#งหลายถกอวชชาครอบงา อกอยางหน�งบคคลผเผ�อแผโดยไมมเหต ช�อวา บพพการ บคคลผเผ�อแผโดยมเหต ช�อวา กตญUกตเวท พระอรหนตสมมาสมพทธเจา ช�อวา บพพการ ในโลกกบท#งเทวโลก พระอรยสาวก ช�อวา กตญUกตเวท๓๙

จากคาอธบายขางตน จงสรปไดวา ความกตญU ในทางพระพทธศาสนาโดยรวมแบงออกเปน ๒ ประเภท คอ (๑) ความกตญNตอบคคลผมพระคณ กลาวคอ บดา มารดา พระอปชฌาย อาจารย และพระสมมาสมพทธเจา และ(๒) ความกตญNตอส�งท�มบญคณ (ส�งแวดลอม)ซ� งนอกจากจะแบงประเภทของความกตญUไวเปนสองประเภทตามนยแหงพระพทธศาสนาแลว ยงไดกลาวรายละเอยดเก�ยวของกบความกตญU ซ� งสามารถแบงออกเปน ๔ ประเภท ไดแก

๑) ความกตญNตอบคคล ไดแก พระพทธเจา พระสงฆ บดามารดา ครอาจารย และญาต ๒) ความกตญNตอสถาบน ไดแก สถาบนชาต สถาบนศาสนา และสถาบน

พระมหากษตรย ๓) ความกตญNตอสตว ไดแก สตวดรจฉาน เชน ชาง มา วว ควาย สนข และ ๔) ความกตญNตอธรรมชาต ไดแก สภาพแวดลอมท#งหลายท�ใหเราไดอาศยอย๔๐

สวนคาวา “กตญN” ในมงคลตถทปน แปล เลม ๔ ไดใหความหมายความไววา คอ ความรอปการะ อนผใดผหน� งทาแลว นอยหรอมากกตาม โดยความระลกถงบอยๆ ช�อวา กตUUตา อกนยหน� ง บญท#งหลายน�นแล ช�อวามอปการะมากแกสตวท#งหลาย เพราะปองกนทกขมทกขใน

๓๙พระสรมงคลาจารย, มงคลตถทปน (แปล) เลม ๔, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๔๘), หนา ๑๑๔ - ๑๑๖. ๔๐สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร), มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ, (กรงเทพมหานคร :

ธรรมสภา, ๒๕๒๘), หนา ๔๕๐.

๖๙

นรกเปนตน เพราะฉะน#น ความระลกถงอปการะแมแหงบญเหลาน#น กพงทราบวา กตUUตา บคคลผกตญUในบทวา กตUUตา น#นยอมเปนผหาไดยาก๔๑

พทธทาสภกข ไดใหความหมาย กตญU หมายถง ความรและยอมรบรในบญคณของผอ�น ท�มอยเหนอตนเรยกวา กตญUตา (กตญU) การพยายามตอบแทนบญคณน#นๆ เรยกวา กตเวทตา (กตเวท) คนท�รบญคณ เรยกวาคนกตญU คนท�ทาตอบแทน เรยกวา คนกตเวท รวมความวากตญUกตเวทตา หมายถง ความรบญคณทานแลวทาตอบใหปรากฏ น# เปนธรรมประคองโลกใหเปนอยได และอยไดดวยความสงบสข๔๒

พระเทพวสทธเวท (ปญญานนทภกข) กลาวถงความกตญUไววา คนในสมยโบราณเขามองเหนการณไกลวา อะไรจะเกดข#น เขาจงย #าสอนกนมากในเร�องน# และถอวาความกตญUเปนคณธรรมท� สาคญและมความจาเปนแกสงคม นกปราชญในอนเดย ไดเขยนสอดแทรกความกตญUไวในวรรณกรรมทกเร� องเพ�อสอนใจเยาวชน ทางดานวรรณคดในพระพทธศาสนา ไดแก ชาดกตางๆ เปนนทานสอนใจ กแฝงไวดวยความกตญUกตเวทเกอบทกเร� อง เพ�อสอนใหลกมความกตญUกตเวท ตอบดามารดา ไมประทษรายพอแม ไมทาอะไรใหพอแมช# าใจ เจบไขดแลรกษา ชวยเหลอกจการเม�อพอแมตองการ๔๓

พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต) ไดกลาวถงความกตญUไววา “ความกตญUน#นไมมเฉพาะมนษยเทาน#น ความรคณของวตถส�งของกเปนกตญUไมวาจะเปนถนนหนทาง บานท�พกอาศย ธรรมชาตแวดลอมท�เราอย ทกส� งลวนมบญคณ จงมภาษตวา นมตต สาธรปาน กตUUกตเวทตาแปลวา ความรคณและประกาศตอบแทนคณน#นใหปรากฏ เปนเคร�องหมายของคนด”๔๔

จะเหนไดวา จากทศนะตางๆ ดงกลาวขางตน ผวจยจงสามารถสรปความสาคญของความกตญUกตเวท ซ� งมองคประกอบ ดงตอไปน#

๔๑ข.ชา. (ไทย) ๒๘/๑๖๗/๘๒. ๔๒พทธทาสภกข, กตญNกตเวทเปนรมโพธP รมไทรของโลก, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา,

๒๕๓๖), หนา ๒. ๔๓พระเทพวสทธเมธ (ปญญานนทภกข), กตญNกตเวท เ ปนเคร� องหมายของคนด ,

(กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๓๖), หนา ๖-๗. ๔๔พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต), ธรรมะและการอนรกษส�งแวดลอม, (กรงเทพมหานคร

: บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๓๘), หนา ๑๒.

๗๐

๑. ความกตญUกตเวทเปนวฒนธรรมท�ดงาม เปนมงคลแหงชวต (เหตแหงความเจรญ) ขนบธรรมเนยมประเพณและวฒนธรรมไทยไดสอดแทรกความกตญUกตเวทไวเกอบทกเร�อง เชน การทาบญอทศสวนกศลใหกบผตาย การบวช วนข#นปใหม วนสงกรานต วนลอยกระทง เปนตน ซ� งสงคมมนษยจะเจรญและสงบสขเพราะคนในสงคมมลกษณะสาคญสองประการคอ

๑) อปการะ ความอดหนนเก#อกล ๒) ปฏการะ ความตอบแทนสนองอปการะของทาน ดงน#นการรอปการะท�บคคล

อ�นกระทาแกตน ท�เรยกวา “กตญU” มความสาคญมากเพราะเปนรากฐานแหงการสรางความดทกอยาง และในทางพระพทธศาสนาถอวาความกตญUกตเวทเปนอดมมงคลอยางหน�งดงมปรากฏในมงคลสตร วาดวยอดมมงคล ๓๘ ประการ ซ� งความกตญUกตเวท เปนมงคลขอท� ๒๕ ซ� งในบท พระคาถาน# ประกอบดวยมงคล ๕ ประการดวยกน คอ “(๒๒) ความเคารพ (๒๓) ความถอมตน (๒๔) ความสนโดษ (๒๕) ความกตญU (๒๖) การฟงธรรมตามกาล น# เปนมงคลอนสงสด”

๒. ความกตญUกตเวท ทาใหสถาบนครอบครวและสงคมใหม�นคง เปนหลกธรรมพ#นฐานท�ทาใหมนษยรจกการกระทาหนาท�อนเหมาะสมของตนเอง โดยเร�มจากความรบผดชอบตอตนเอง ความรบผดชอบตอหนาท�ในสถาบนครอบครว โดยบดามารดาทาหนาท�ในฐานะบพพการ และบตรธดาปฏบตหนาท�ตอบดามารดาในฐานะผมความกตญUกตเวทอนจะขยายผลในระดบสงคมท�กวางออกไป ความกตญUชวยใหโลกอยรอดโดยปราศจากปญหาคนชราไมมคนเล#ยง อกท#งบรรดาปญหาสงคราม ปญหาความโหดรายทารณ ปญหาการเมอง ปญหาเศรษฐกจ กจะหมดไป

๓. สภาวะส�งแวดลอมทางธรรมชาตจะสมดลไมถกทาลาย เพราะคนท�มความกตญUยอมระลกถงบญคณของปาไม ทงนา แมน# า ลาธาร ถนนหนทาง และส�งสาธารณประโยชนอ�นๆ มองเหนคณคาของส�งน#นๆแลวชวยกนอนรกษ บารง รกษาใหส�งเหลาน#นคงอยรวมกบมนษยอยางสมดลและกลมกลน เม�อมองเหนโลกในฐานะเปนส�งองอาศยกนและกน คนจะพฒนาความรสกรบผดชอบ กตญUและกรณาตอธรรมชาต เพราะไดความกตญUกตเวทเปนฐาน จงมความรกส�งอ�น รกตนไม รกธรรมชาต รกแมน#าลาคลอง รกประเทศชาตบานเมอง

๔. ความกตญUกตเวทเปนเคร�องหมายของคนด ซ� งในทางพระพทธศาสนาน#นไดกลาวถงหลกการของคนดไวมากมาย ซ� งความกตญUกตเวทน#กเปนคณธรรมขอหน�งท�สามารถวดความเปนคนดของมนษยได โดยวดจากการปฏบตความกตญUกตเวทตอบคคลท�ใกลชด เชน บดามารดา ป ยาตายาย หรอตอเครอญาต และปฏบตตอบคคลอ�นๆ ในวงกวางออกไป ดวยการรกใคร นบถอ ปรารถนาดตอบคคลอ�น โดยมรากฐานมาจากความรกตอบดามารดา ทาดตอบดามารดา ความกตญUกตเวทจงเปนคณธรรมแบงแยกระหวางคนดกบคนไมด ระหวางสตบรษกบอสตบรษไดประการหน�ง ความกตญUเปนภมของสตบรษ

๗๑

คาท�วา ความกตญNเปนภมของสตบรษ มใจความดงไดปรากฏในองคตตรนกาย ทกนบาตวา...ภกษท#งหลาย เราจกแสดงภมอสตบรษและภมสตบรษแกเธอท#งหลาย เธอท#งหลายจงฟง จงใสใจใหด เราจกกลาว ภกษเหลาน#นทลรบสนองพระดารสแลว พระผมพระภาคจงไดตรสเร� องน# วา ภมอสตบรษ เปนอยางไรคอ อสตบรษเปนคนอกตญU เปนคนอกตเวท ความเปนคนอกตญU ความเปนคนอกตเวท อสตบรษท#งหลายสรรเสรญ ความเปนคนอกตญU และความเปนคนอกตเวท ท#งหมดน# เปนภมอสตบรษภมสตบรษ เปนอยางไร คอ สตบรษเปนคนกตญU เปนคนกตเวท ความเปนคนกตญU ความเปนคนกตเวท สตบรษท#งหลายสรรเสรญ ความเปนคนกตญU และความเปนคนกตเวท ท#งหมดน# เปนภมสตบรษ๔๕

จากพระพทธพจนขางตน แสดงวา ความกตญN ในแงของการประกอบพธกรรมลอยกระทงดงไดกลาวมาแลวต#งแตบทท�สองจนถงบทท�สาม และท�ผวจยกาลงกลาวถงอยน# ถอวาเปนการอนรกษแบบกตญUกตเวทตาโดยมเปาหมายหลก คอ การรกษาขนบธรรมเนยมประเพณ อนดงานของชาตตนไวไดเปนอยางด มการสบสาน อนรกษ พฒนาอยางตอเน�อง เปนการแสดงกตญUกตเวทประการหน� ง ตอทานผทรงพระคณตอประเทศชาต และเปนการแสดงกตญUกตเวทตอประเทศชาตของตนดวย ตามคตของพทธศาสนา ซ� งมหลกคาสอนและความเช�ออยวาผท�จะประสบความเจรญกาวหนาและมความสขในชวตน#น จะตองเปนคนเกงดวย เปนคนดดวย ลาพงความเกงอยางเดยวเปนไดไมยาก ย�งการศกษาเลาเรยนดวยแลวมใชเร� องยาก เพราะเหตผลวา “ความรอาจเรยนทนกนหมด” ใครขยนเรยนหรอโอกาสอานวย กสามารถเรยนจบปรญญาสงๆ ไดอยางสบายท�พดน# กาลงจะบอกวา ความเปนคนเรยนเกงน#น ทาไดไมยาก แตความเปนคนดเปนไดยาก เพราะทองเอาไมไดเหมอนเรยนหนงสอ ความดท�เปนพ#นฐานสาคญของความเปนคน คอ ความกตญUกตเวท ดงท�พระพทธภาษตตรสรบรองไววา...“ภม เว สปปรสาน กตNNกตเวทตา มความหมายวา ความกตญUเปนพ#นของคนด”๔๖ ซ� งมนยใจความดงมหาสมณสภาษต ท�วา...“นมตต สาธรปาน กตNNกตเวทตา มใจความสาคญวา ความกตญUกตเวทเปนเคร�องหมายของคนด”๔๗

อยางไรกตาม โดยสารตถะของความกตญUกตเวทตาแลว เปรยบเสมอนกบการสรางตกอาคารท�สงๆ จาเปนตองตอกเสาแขมเพ�อวางรากฐานใหม�นคงแขงแรง ย�งอาคารหรอตกหลายๆ ช#นตองสรางฐานตกใหม�นคงย�งข#นเทาน#น เม�อฐานเขงแรงความม�นคงของอาคารเหลาน#นกแขงแรง มนษยเรากเชนกน จะกาวไปไดไกลแคไหนกดกนท� "พ#น" หรอรากฐานเบ#องตนของชวต ถาพ#นไม

๔๕อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๓๓/๗๗. ๔๖อง.ปUจก.(ไทย) ๒๒/๙/๒๔๕. ๔๗อง.ปUจก. (ไทย) ๒๒/๑๐/๒๔๗.

๗๒

ดถงจะเกงกาจสามารถปานใดกไปไมรอด พ#นฐานท�วาน# กคอ “ความกตญUกตเวท” ความกตญU คอ ความรศกหรอตระหนกในคณความดท�คนอ�น (หรอส�งอ�น) มตอตน เปนความรสกภายในจตใจกตญUกตเวทตาธรรม แสดงถงความสมพนธระหวางบคคลท�ใหความอปการะเรยกวา “บพการชน” กบบคคลท�รบความอปการะ ท�เรยกวา “กตญUกตเวทชน” กตญU หมายถง การรจกระลกถงบญคณท�บพพการชนไดกระทาแลวตอตน กตเวท คอการตอบแทนบญคณทานผเปนบพการชนของตน

สรปไดวา ความกตญUกตเวท ถอเปนการประกาศใหคนอ�นรวาส�งอ�นมบญคณตอตน การตอบแทนบญคณน#นมไดอยเพยงแคการกระทาส� งใดส� งหน� งตอบหรอใหส� งใดส� งหน� งตอบเทาน#น หากรวมถงการประกาศใหคนอ�นรวาคนคนน# นส� งๆ น# น มบญคณตอตนอยางไรดวย โดยเฉพาะกตญUกตเวทตอผบงเกดเกลา ผรท#งหลายสรรเสรญ พระพทธเจาสรรเสรญความกตญUกตเวท จงเปนคณธรรมและเปนสญลกษณของคนดและของสตบรษ ซ� งเปนผท�มวฒนธรรมดงาม และเปนคณธรรมค#าจนครอบครว สงคม และโลกใหเกดความสขมสนตภาพ นอกจากน#แลว ความกตญUกตเวทเปนคณธรรมท�สาคญสาหรบมนษยชาต ท�ทาใหมความสมพนธกนในสงคมมนษย เปนบอเกดแหงความรบผดชอบ เปนประโยชนเก#อกลซ� งกนและกน เพราะเปนเคร� องทาลายความเหนแกตวซ� งเปนศตรสาคญของความด เปนเหตใหเกดความสขม รอบคอบ ความสานกในหนาท�และความรบผดชอบโดยลาดบ เพราะในสงคมมนษยตองเก�ยวของสมพนธกบผอ�นและส�งอ�น การดารงชวตดานกายภาพดารงอยได เพราะไดรบการอปการะเล#ยงดจากบคคลตางๆ มบดามารดา ครอาจารย ญาตพ�นอง เปนตน ตองอาศยส�งอ�น เชน อาศยปจจย ๔ เปนเคร�องเล# ยงชวตจงจะมชวตอยรอดได

๓.๒.๓ หลกสามคค

พระพทธเจาไดตรสถงหลกพละหา ไวในพระสตตนตปฎก องคตรนกาย ปญจกนบาต วรรคท� ๒ ช�อพลวรรค วาดวยธรรมอนเปนกาลง ๕ อยาง ไดแก กาลงคอ ความเช�อ ความเพยร ความระลกได ความต#งใจม�น และปญญา ซ� งทรงตรสวา...“ภกษผประกอบดวยธรรม ๕ อยาง ช�อวาปฏบตเพ�อประโยชนตน และประโยชนผอ�น คอตนเองสมบรณดวย ศล สมาธ ปญญา วมตญาณทศนะ และถาขาดทางใดทางหน�ง หรอขาดท#งสองอยาง กช�อวา บกพรองในทางน#น”๔๘ ดวยเหตน#การศกษาทาความเขาใจใหแจมชดเร�องของพละหาน#น ถอเปนเร�องสาคญสาหรบพทธบรษทในการ

๔๘สชพ ปญญานภาพ, พระไตรปฎกฉบบสาหรบประชาชน, พมพคร# งท� ๕, (กรงเทพมหานคร :

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๔), หนา ๕๔.

๗๓

ตดสนใจเช�อเร�องใดเร�องหน� งท�ผานมาในชวต และความเช�อท�เกดข#นมาน#นจะตองมองคประกอบครบท#ง ๕ ประการ ดงจะไดอธบายตามลาดบดงน#

(๑) สทธา ความตามพจนานกรมศพทพระพทธศาสนาของอาจารยสชพ ปญญานภาพ ทานไดกลาวไววา “สทธา คอความเช�อ (Faith) สทธาพละ กาลงคอความเช�อ (The power of faith)”๔๙ สอดคลองกบความหมายท�รองศาสตราจารย ดนย ไชยโยธา ไดนยามไวในพจนานกรมพทธศาสตนวา “ศทธา คอ ความเช�อความม�นใจในเหตผลของการทางาน เหนคณคาคณประโยชนของงานท�ตนทา การเกดศรทธาในระยะแรกอาจเกดจากการเช�อผอ�น เชน บดามารดา คร อาจารย คร# นเม�อไดปฏบตจนเหนผลจรงในท�สดกเกดศรทธาโดยตรงตอตนเอง”๕๐ สวนในหนงสอ “หลกพระพทธศาสนา” ของสมเดจพระญาณสงวร (เจรญ สวฑฒโน, ป.ธ. ๙) ไดกลาวไววา ศรทธาอยางถกตองในทางพระพทธศาสนา มหลกของความเช�อ ดงน#

๑. เช�อวาพระพทธเจาตรสรจรง

๒. เช�อวาบญบาปมจรง

๓. เช�อวาผลของบญบาปมจรง

๔. เช�อวาบญบาปท�ตนทาเปนของตนจรง

(๒) วรยะ ตามพจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลศพท มความหมายวา “วรยะ คอความเพยร ความบากบ�น ความเพยรพยายาม ละความช�ว ประพฤตความด ความพยายามทากจไมทอถอย”๕๑ ซ� งมความหมายสอดคลองกนกบในหนงสอ “ผครองเรอน” โดยพทธทาส กลาวถงวรยะวาความพากเพยร กลาหาญ ท�จะบากบ�น คาวาความเพยรน# มช�อมาก ควรรกนไว “วรยะ แปลวา ความพากเพยร “กาวไปขางหนา ลวนแตเปนช�อของความเพยรท#งน#น แตท�น# เรยกวา วรยะ ไดในประโยควา เกดมาเปนบรษกตองพากเพยรไปจนกวาวตถประสงคท�มงหมายไวจะสาเรจ”๕๒

๔๙สชพ ปญญานภาพ, พจนานกรมศพทพระพทธศาสนา, พมพคร# งท� ๘, (กรงเทพมหานคร :

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๒๗๑. ๕๐ดนย ไชยโยธา, พจนานกรมศพทพระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเด# ยนส

โตร, ๒๕๔๓), หนา ๑๔๘. ๕๑พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) , พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลธรรม, พมพคร# งท� ๙,

(กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๑๙๘. ๕๒พทธทาส อนทปญโญ, ผครองเรอน, (ม.ป.ป.), หนา ๖๓-๖๔.

๗๔

นอกจากน# ความเพยรพยายามขณะทาในส�งน#นๆ คาวา วรยะ ไดแก ความกลาหาญ ไมคร�นครามขามเกรงตออปสรรคอนตรายตางๆ มองเหนโทษของความเกยจครานมองเหนอานสงคของความเพยรและมความคดรเร�ม มความ บากบ�น ทางานดวยความหม�นขยน ไมทอดท#งภารกจน#นๆ เสยในระหวางทางานท�ตนจะตองทาดวยความจรงจง มงความสาเรจของการงานเหลาน#นเปนเปาหมายท�ตนจะตองรบผดชอบและดาเนนไปใหถง เม�อกลาวโดยขอบขายของความเพยรคงอยในโครงสรางของความเพยรในการปองกนความช�ว ละความช�ว กราบความด และรกษาความดเอาไวซ� งบคคลจะตองกระทา ท# งทางกายและทางจตเพ�อใหความพอใจของตนมผลตอบสนองตามท�ไดต#งใจไว๕๓

(๓) สต ในพระไตรปฎกไดกลาวถงสตไวเปนพทธพจนวา “ภกษท#งหลาย ภกษอยครองชวตอนประเสรฐ (พรหมจรยะ หรอพรหมจรรย) น# อนมสกขา เปนอานสงส มปญญาเปน ยอดย�ง มวมตเปนแกน มสตเปนอธปไตย”๕๔ จะเหนวา “สต” นอกจากจะเปนองคธรรมสาคญย�งในทางพระพทธศาสนา ๕๕ ยงมความหมาย คอ ความระลกถงไดแลว ความระลกถงไดน#นเปนธรรมะท�ปรากฏอยในกลมธรรมตางๆ เปนอนมาก ซ� งเปนหลกปฏบตท�บคคลไมสามารถจะขาดได ในชวตจรงน#น คนสามารถขาดสตางคไดในบางโอกาส แตขาดสตไมได สต คอการระลกถงส�งท�ลวงมาแลว ส�งท�ทา คาท�พด เร�องท�คด ท#งของตนเองและของบคคลอ�นแมนานแลวได เพราะการท�เราจะทาอะไรกตาม เราจะตองมอดตเกบสะสมไว จงจะนามาใชในปจจบนได หากระลกถงส�งในอดตไมได เวลาจะทา จะพด แมจะคดในปจจบนกทา พด คด ไมไดแตเม�อบคคลมสต สามารถท�จะระลกถงเร�องท�ทา คาท�พด ส�งท�คด แมนานแลวได ในขณะทา ในขณะพด ในขณะคด กระลกทนอยทกขณะ หลงจากไดทา ไดพด ไดคดไปแลวกนกออก แมวาเกดพล#งพลาดข#น กแกไขไดในขณะน#น ปญหาท�นาจะเกดกเกดข#นไมได เพราะเราไดขจดสาเหตของปญหาไปแลว สตมอยจะสกดก#นความเผลอเลอหลงลม ความพล#งพลาด ชวยรกษาใจ ประคบประคองใจของบคคลไว ในขณะเดยวกน ทาหนาท�ปดก#นกระแสของกเลสกระแสของอารมณไมใหเขามาครอบงาใจ ทาใหเปนใจมความต�น พรอมท�จะปฏบตตนใหเหมาะสมสอดคลองแกกรณน#นๆ ดวยเหตน# สต จงไดเช�อวาเปนธรรม เคร�องต�นในโลกในภาคปฏบตความละเอยดข#นไปกวาน#น คอทรงสอนถงสตท�ระลกกนอยทกขณะ ดงมหลกตอไปน#

๕๓พระราชธรรมนเทศ (ระแบบ ฐตญาโณ), นเทศธรรม, พมพคร# งท� ๒ , (กรงเทพมหานคร :

วดบวรนเวศวหาร), หนา ๑๔๐-๑๔๑. ๕๔อง. จตกก. (ไทย) ๒๑/ ๒๔๕, ๓๒๙. ๕๕พทธทาสภกข, สต, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา), หนา ๓๕.

๗๕

กาลงทาอย กรวา ขณะน# เรากาลงทาส�งน#นอย ยนอย กรวา ขณะน# เรากาลงยนอย เดนอย กรวา ขณะน# เรากาลงเดนอย น�งอย กรวา ขณะน# เรากาลงน�งอย นอนอย กรวา ขณะน# เรากาลงนอนอย

จะเหนวา การมสตระลกรในอรยาบทท#งหลาย แมจะคแขน เหยยดแขน หยบอาหาร หรอตกอาหาร กลนอาหาร ระลกทนไปทกขณะ เปนการทาจตใหสงบอยกบอารมณน#นๆ อนเปนลกษณะของสมถกรรมฐานการฝกปรอสต จงกลายเปนเร� องใหญ เพราะคนท�วไปสตมกจะขาด ถาขาดมากไปกจะเปนนาตวปลาส พระพทธเจาจงทรงใชคาวามสต คอมความระลกไดอยท #ง ๓ กาล ดงท�กลาวแลว สตท�ฝกปรออบรมใหมอารมณอยเชนน# จะเปนธรรมท�มอปการะมาก สตน#นความระลกได นกได ความไมเผลอ การคมใจไวกบกจ หรอกมจตไวกบส�งท�เก�ยวของ จากาลท�ทา และ คาท�พดแลว แมนานได ในหมวดธรรมท�มช�อวา ธรรมมอปการะมาก ขอท� ๓ ในพละ ๕ ขอ ๑ ในหมวดธรรมโพชฌงค ๗ ขอ ๖ ในหมวดสทธรรม ๗ และขอท� ๘ ในนาถกรณธรรม ๑๐๕๖

(๔) สมาธ หมายถง ความต#งใจม�นชอบไดแกการฝกฝนอบรมจตในข#นท�ลกซ# งเพ�อใหจตมความสงบต#งม�นแนวแนตออารมณท�กาลงกาหนดพจารณาจตท�มสมาธยอมเปนจตท�มคณภาพและสมรรถภาพสงประโยชนสงสดของสมาธ คอการปฏบตเพ�อบรรลเปาหมายไดแกการรเหนตามความเปนจรง ดงน#น สมาธ หมายถง จตแนวแนต#งม�นในอารมณไมฟงซาน๕๗ สามารถแบงไดเปน ๓ ระดบ ไดแก

๑) ขณกสมาธ หมายถง สมาธช�วขณะเปนสมาธข#นตน ๒) อปจารสมาธ หมายถง สมาธเฉยดๆ เปนสมาธข#นระงบนวรณ ๕๕๘ ๓) อปปนาสมาธ หมายถง สมาธแนวแนเปนสมาธระดบสงสดจดเปนสมาธในฌาน

๕๖พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลธรรม, พมพคร# งท� ๙,

(กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๒๘๒. ๕๗วศน อนทสระ, หลกธรรมอนเปนหวใจพระพทธศาสนา, พมพคร# งท� ๕, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพเมดทราย, ๒๕๔๘), หนา ๓๒. ๕๘นวรณ คอส�งปดก#นไมใหจตมสมาธ ม ๕ ประการ คอ (๑) กามฉนท คอความรกใครในทางกาม

(๒) พยาบาท คอความปองรายความอาฆาต (๓) ถนมทธะ ความทอแทและความงวงซม (๔) อทธจจกกกจจะ คอความฟ งซานและความราคาญ (๕) วจกจฉา คอความสงสยลงเลใจ ไมสามารถจะตดสนใจได ดรายละเอยดใน ส. มหา. (ไทย) ๑๙/๔๙๙–๕๐๑/๑๒๕–๑๒๕.

๗๖

จะเหนวา สมาธท#งสามขางตน เปนความต#งม�นแหงจต คอสมาธในวปสสนา หรอตววปสสนาน�นเอง แยกประเภทตามลกษณะการกาหนดพจารณาไตรลกษณ ขอท�ใหสาเรจความหลดพนได ๓ อยาง คอ

๑) สญญตสมาธ (สมาธพจารณาเหนความวาง ไดแกวปสสนาท�ใหถงความหลดพนดวยกาหนดอนตตลกษณะ

๒) อนมตตสมาธ (สมาธอนพจารณาธรรมไมมนมต ไดแกวปสสนาท�ใหถงความหลดพนดวยกาหนดอนจลกษณะ

๓) อปปนหตสมาธ (สมาธอนพจารณาธรรมไมมความต#งปรารถนา ไดแก วปสสนา ท�ใหถงความหลดพนดวยกาหนดทกข๕๙

นอกจากน#แลว ในหนงสอสมมาสมาธและสมาธแบบพทธ ไดใหความหมายวา สมาธ คอ ความต#งม�นของจต หรอภาวะท�จตแนวแนตอส�งท�กาหนด คาจากดความของสมาธท�พบเสมอถอ “จตตสเสกคคตา” เรยกส#นวา เอกคคตา ซ� งแปลวา ภาวะท�จตมอารมณเปนหน�งคอการท�จตกาหนดแนวแนอยกบส�งใดส�งหน� งไมฟงซานหรอสายไป สวนในคมภรรนอรรถกถาไดระบความหมาย สมาธ วาเปนภาวะมอารมณหน� งเดยวของกศลจต และไขความออกไปอก คอ การดารงจต และเจตสก ไวในอารมณหน�งเดยว อยางเรยบสม�าเสมอและดวยด๖๐

จะเหนวาสมาธน#นเปนเร�องสาคญมประโยชนมาก และเปนธรรมท�มอปการะมากในการทางาน ท#งในแงของการประกอบกจการทางโลก และการประพฤตปฏบตทางธรรม เม�ออบรมบมจตใหมสมาธ มปญญา และมความเขาใจใหถกตองสมบรณ เม�อไดปฏบตไดสมบรณแลวทาใหผ ปฏบตน#นเปนประโยชนสขท#งโลกน#และโลกหนา โดยประโยชนของสมาธน#น ซ� งสามารถสรปลงในประเดนสาคญ ๔ ประการ ดงน#

๑) สมาธท�เจรญแลว ทาใหมากแลวยอมเปนไปเพ�อการอยเปนสขในปจจบน ๒) สมาธท�เจรญแลว ทาใหมากแลวยอมเปนไปเพ�อใหไดญาณทสสนะ ๓) สมาธท�เจรญแลว ทาใหมากแลวยอมเปนไปเพ�อสตสมปชญญะและ

๕๙พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลธรรม, พมพคร# งท� ๙,

(กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๘๖-๘๗. ๖๐พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), สมมาสมาธ และสมาธแบบพทธ, (นครปฐม : ธรรมสภา,

๒๕๔๗), หนา ๑-๒.

๗๗

๔) สมาธท�เจรญแลว ทาใหมากแลวยอมเปนไปเพ�อความส#นไปแหงอาสวะท#งหลาย๖๑

ดงน#น การฝกสต ถอเปนส�งสาคญสาหรบฝกจตใหมความม�นคง ไมใหฟงซานไปตามความคดของตวเอง หรอเกดจากสภาพแวดลอมท�อยรอบตวเรา การพฒนาจตน# เปนเร� องจาเปนเพราะในเม�อทกคนไดฝกหดพฒนาจตเปนไปในแนวทางท�ถกตองแลว กจะเปนการควบคมการกระทาท#งปวงอนเปนท�มาของปญหาสงคมใหลดลง หรอสามารถบรรเทาความรนแรงได

๕. ปญญา นกปราชญพงสนนษฐานโดยช�อวา “ปญญา” น#นดวยอรรถมใจความวา รชอบ รด รพเศษ โดยโอกาสตางๆ๖๒ ในหนงสอพจนานกรมพทธศาสตน ไดใหคานยามปญญาดงน# คอ ความรอบร รท�ว เขาใจ รซ# ง สามารถจาแนกได ๓ ประการ ไดแก

๑) จนตมยปญญา ปญญาเกดแตการคดการพจารณาเหตผล ๒) สตมยปญญา ปญญาเกดแตการสดบการเลาเรยน ๓) ภาวนามยปญญา๖๓

จะเหนวา ปญญาท#งสามประการน#น ยงมความหมายไปถง การเจรญปญญา การพฒนาปญญา การฝกอบรมปญญา ใหรเขาใจส�งท#งหลายตามความเปนจรง รเทาทนใหเหนแจงโลก และชวตตามสภาวะท�เกดข#น และ สามารถทาจตใหเปนอสระ บรสทธS จากกเลส และพนจากความทกข แกไขปญหาดวยปญญา๖๔

ดงน#น หลกปฏบตเร� องของปญญา(ปญญาภาวนา) อนดบแรกจะตองมความรความเขาใจในศลปวทยาการวชาชพ ตอมาตองพฒนาปญญาใหมการรบร เรยนรอยางถกตองของส� งท#งหลายตามความเปนจรง หรอตามเหตปจจย และรจกทางแกไขปญหา สรางสรรคความสาเรจใหตนเองและพฒนาย�งข#นๆ ไปจนทาใหจตเปนอสระหลดพนจากความทกขโดยสมบรณ

๖๑อง.จตก.(ไทย) ๒๑/๔๑/๕๒, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๓๓/๒๐๕. ๖๒พระมหาเสรมชย ชยมงคโล, ทางมรรคผลนพพาน, (ราชบร : สถาบนพทธภาวนาวชชา

ธรรมกาย, ๒๕๔๐), หนา ๑๘๓. ๖๓พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลธรรม, พมพคร# งท� ๙,

(กรงเทพมหานคร : มหาจฤาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๑๑๓. ๖๔พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลธรรม, พมพคร# งท�

๑๒, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๗๐.

๗๘

สวนปญญาภาวนาในอรยมรรค คอการดาเนนชวตพอด เรยกวามชฌมาปฏปทาซ� งมความหมายเปนอนเดยวกบการดาเนนชวตท�ดงามตามมรรคาอนประเสรฐปราศจากโทษและนาไปสความสขท�สมบรณ ประกอบดวยหลกการ ๒ อยาง คอ

๑) สมมาทฏฐ หมายถง ความเหนถกตองตามทานองคลองธรรม เชน เหนวาทาดไดด ทาช�วไดช�ว บญม บาปม ชาตหนาม ชาตกอนม๖๕ ในเม�อเรามความศรทธา มความเช�อในคาสอนของพระพทธเจาวา บาปม บญม เปนตามกฎแหงกรรมแลวกไมควรกระทากรรมอนเกดจากชองทาง ๓ ประการ ไดแก ทางกาย ทางวาจา และทางใจ นอกจากน# คาสอนเร�องสมมาทฏฐ ไดมพระพทธพจนท�แสดงถงความสาคญของสมมาทฏฐมใจความวา...

“ภกษท#งหลาย เม�อพระอาทตยจะข#น ส�งท�ข#นกอน ส�งท�เปนนมตมากอนคอ แสงเงนแสงทอง ฉนใด ส�งท�เปนเบ#องตน เปนนมตมากอนแหงการตรสรอรยสจ ๔ ตามความเปนจรง คอ สมมาทฏฐ ฉะน#นเหมอนกนอนภกษผมความเหนชอบพงหวงขอน# วาจกรตามความเปนจรงวา น# ทกขน# ทกขนโรธคามนปฏปทา”๖๖

ดงน#น บรรดามรรคมองค ๘ ประการ คอมสมมาทฏฐยอมเปนประธานกสมมาทฏฐ ยอมเปนประธานอยางไร คอ ภกษรจกมจฉาทฏฐวา เปนมจฉาทฏฐ รจกสมมาทฏฐวาเปนสมมาทฏฐ ความรของเธอน#นเปนสมมาทฏฐ๖๗ และปจจยท�ทาใหเกดสมมาทฏฐมขอความท�แสดงไวในพระไตรปฎกคอ ปรโตโฆสะ และ โยนโสมนสการ๖๘ ซ� งมสาระสาคญ ดงน#

๑. ปรโตโฆสะ เปนองคประกอบภายนอก ไดแกเสยงจากผอ�น การกระตนหรอชกจงจากภายนอกเชน การส�งสอน แนะนา การถายทอดการโฆษณา คาบอกเลา ขาวสาร คาช# แจงขอเขยน การเรยนรจากผอ�นอยางถกตองอยางเปนกลยาณมตร

๒. โยนโสมนสการ เปนองคประกอบภายในไดแกการทาในใจโดยแยบคายการใชความคดถกวธความรจกคดคดเปนมระเบยบโดยรจกพจารณาส�งท#งหลายตามท�ส�งน#นๆมนเปนและ

๖๕วศน อนทสระ, หลกธรรมอนเปนหวใจพระพทธศาสนา, พมพคร# งท� ๕, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพเมดทราย, ๒๕๔๘), หนา ๒๙. ๖๖ส.มหา. (ไทย) ๑๙/๑๗๒๐/๔๓๗. ๖๗ม.อ. (ไทย) ๑๔/๒๕๔/๑๕๘. ๖๘อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๓๗๑/๙๘.

๗๙

หาวธสบคนถงเคาสบสาวใหตลอดสายแยกแยะปญหาน# นๆออกใหเหนตามสภาวะและตามความสมพนธสบทอดแหงเหตปจจยโดยไมเอาความรสกดวยตณหาอปาทานของตนเขาจบ๖๙

๒) สมมาสงกปปะ หมายถง ความดารชอบประกอบดวยลกษณะ ๓ ประการ๗๐ คอ

๑. เนกขมมสงกปปะ คอ ความคดท�จะออกไปจากกามท#งท�เปนวตถกามและกเลสกามวตถกามคอวตถหรอส�งท�นาใครนาพอใจอนไดแกรปเสยงกล�นรสโผฏฐพพะอนนาใครนาพอใจเรยกวากามคณ ๕ สวน กเลสกาม คอ กเลสเหตใคร มราคะโทสะ โมหะ เปนตน การหมกมนแสวงหาพวพนอยกบกามท#งสองน# เปนท�ต#งแหงความทกข

๒. อพยาปาทสงกปปะ คอ ความคดในทางไมพยาบาท ไมมความชงชงเปนเหตใหตดรอน หรอทารายคนอ�นหรอสตวอ�นใหตองเดอดรอนแตเปนความคดท�เกดจากความเมตตามความปรารถนาดมงประโยชนสขตอคนอ�นและสตวอ�นๆ

๓. อวหงสาสงกปปะ คอ ความคดไมเบยดเบยนไมกระทบกระท�งไมแสวงหาความสนกสนานใหแกตนโดยไมคานงถงความลาบากของคนอ�นและสตวอ�น แตมงชวยเหลอคนอ�นใหพนจากความทกขดวยอานาจของความมเมตตากรณา

โดยสรป หลกธรรมท#ง ๕ ประการ เปนธรรมท�สงเสรมความสามคค ท#งในระดบบคคล สงคม และชมชน โดยการมสวนรวมและมความพรอมกนท�จะใหสรางความรวมมอเพ�อเอ#อประโยชนสวนรวมดวยกศลเจตนาท�ด ซ� งเกดจากการไดพฒนาแบบองครวม คอทางดานรางกาย ทางดานวาจา และทางดานจตใจ โดยมงสกระบวนการสรางปญญาใหบรบรณ เหนสภาวะทกอยางท�อยรอบตวเราตามความเปนจรง และในลกษณะท�สมพนธกนระหวางการเลอกพจารณาในการใชสอยส�งแวดลอม(การประกอบพธกรรมลอยกระทง)ใหมความสมดลเพ�อความสขแหงชวตอยางถกตองระหวางปจจยภายนอกปรโตโฆสะรวมกบปจจยภายใน คอโยนโสมนสการ ไดแก การคดเปนรจกคดอยางแยบคาย ใชจายอยางถกวธ มทศนะวสยท�ถกตอง และมสมมาทฏฐ อนเปนฐานแหงความคดท#งปวง ซ� งเปนผลเกดจากการพฒนากาย ศล จต และปญญา ท�บรบรณสมบรณมท#งคณภาพ สมรรถภาพ และสขภาพ ยอมพฒนาตวเองไปสความสข กลาวคอ ประโยชนสขท#งในปจจบน ประโยชนสขในอนาคต และประโยชนสงสด(นพพาน)

๖๙พระธรรมปฎก (ป.อ. ประยตโต), พทธธรรมฉบบปรบปรง และขยายความ, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๖๒๑. ๗๐วศน อนทสระ, หลกธรรมอนเปนหวใจพระพทธศาสนา, พมพคร# งท� ๕, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพเมดทราย, ๒๕๔๘), หนา ๒๙.

๘๐

๓.๒.๔ หลกสงคหวตถ ๔

สงคหวตถธรรม คอเปนธรรมสาหรบยดเหน�ยวน# าใจของผอ�น การผกไมตรตอผอ�น การเอ#อเฟ# อตอผอ�น การเก#อกลซ� งกนและกน เปนหลกการสงเคราะหซ� งกนและกน หรอประสานหมชนไวในความสมานสามคค ซ� งเปนส� งจาเปนอยางย�งสาหรบคนทกคนและทกสงคม ต#งแตระหวางบดามารดาบตร สามกบภรรยา มตรกบมตร เพ�อนบานกบเพ�อนบาน ประเทศกบประเทศ เพราะเปนรากฐานแหงการอยรวมกนดวยด พระธรรมโกศาจารย (ประยร ธมมจตโต) ไดกลาววา สงคหพละ แปลวา กาลงแหงการสงเคราะห หรอมนษยสมพนธ ซ� งเปนธรรมท�สาคญมากสาหรบนกบรหาร ผทางานใหสาเรจโดยอาศยคนอ�นถานกบรหารบกพรองเร�องมนษยสมพนธ กจะไมมคนมาชวยทางาน เม�อไมมใครชวยทางานเขากเปนนกบรหารไมได๗๑

จะเหนวา สงคหวตถ เปนธรรมท�มความสาคญอยางย�ง เหมาะสมกบทกกลมในทางสงคม ไมวาจะอยในสถาบนใด หากไดนอมนาหลกการของสงคหวตถไปใชแลว กกอใหเกดความสขสาราญ เจรญรงเรองในองคกรน#น โดยหลกการดงกลาวน# มความเหมาะสมอยางมากสาหรบผนาประเทศ หรอท�เก�ยวของกบภาระหนาท�การตดตอระหวางประเทศ ท�จาเปนตองใชวาจาในการส� อสารเพ�อแลกเปล�ยนเรยนร ระหวางกนโดยมจดมงหมายคอสรางความสามคค ไมเหมอนกบผนาบางทานซ� งถอเปนบคคลสาคญเปนหนาเปนตาของประเทศ แตการแสดงออกทางวาจาน#นไมเหมาะสมในตาแหนงท�ไดรบ โดยเฉพาะการใชวาจาในทานองดถกผอ�นวาผน#นดอยกวา เปนคนไมมจรยธรรมประจาใจ แตคาพดท�ไดพดออกมาน#น จะเปนตวการรายทาลายตวผพดเสยเอง

อยางไรกตาม ลกษณะของคนประเภทดงกลาวมาน# มเปนจานวนมากในประเทศไทยปจจบนท�กาลงกระทากนอย แลวนาไปสความแตกแยกในหมของประชาชนอยางท�เปนอย พรอมท#งไดทาใหประเทศชาตตกต�า วฒนธรรมเส�อมโทรม และนอกจากน# ยงมวาทะสรางความขดแยงกบประเทศเพ�อนบานอกดวย ซ� งเปนลกษณะนสยไมเหมาะสมกบท�ไดประกาศตนวา ตวเองไดนบถอพระพทธศาสนา แตพฤตกรรมน#นไมไดแสดงถงลกษณะของผท�เขาใกลกบพระพทธศาสนาเลย ดวยเหตน# การนาหลกสงคหวตถมาพฒนาจตใจ ใหรสานกถงความสามคค ในคมภรพระพทธศานา ไดกลาวถง หลกสงเคราะหกน ๔ ประการ ไดแก

๑. ทาน คอ การใหปนของแกผอ�นท�ควรใหปน ตลอดจนใหความร ความเขาใจ และศลปวทยา

๗๑พระธรรมโกศาจารย (ประยร ธมมจตโต), พทธวธการบรหาร, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๗๐-๗๕.

๘๑

๒. ปยวาจา คอ พดจาปราศรยดวยถอยคาออนหวานไพเราะเปนท�เจรญใจ มวาจาท�น�มนวลไพเราะ ออนหวาน เปนคณ ทาใหเกดความพอใจแกผไดยนไดฟง

๓. อตถจรยา คอ การประพฤตส� งท�เปนประโยชนแกกนและกน ชวยเหลอกนดวยกาลงกาย กาลงความคด และกาลงทรพย

๔. สมานตตตา คอ ความเปนผวางตนเหมาะสม ประพฤตปฏบตตามท�ควรจะเปน วางกรยาอธยาศยใหเหมาะกบฐานะ หรอตาแหนงหนาท�๗๒

สาหรบรายละเอยดหรอคาอธบายขององคประกอบ สงคหวตถ ๔ ขางตน มนกวชาการไดอธบายเพ�มเตมในสวนท�เก�ยวของหลกธรรมดงกลาว ซ� งมลกษณะความหมายใกลเคยงกน ดงตอไปน#

๑. ทาน หมายถง “การใหปนส�งของดวยความเอ#อเฟ# อเผ�อแผ ความเสยสละ ชวยเหลอสงเคราะหดวยทน หรอทรพยสน และวตถส�งของตลอดจนใหความร และศลปวทยา”๗๓ “การใหทาน จงควรใหดวยความมเมตตาเพ�อแสดงน# าใจไมตร สรางเสรมมตรภาพ ใหดวยกรณา ตองการชวยปลดเปล#องความทกข ความเดอดรอน ใหดวยมทตา สงเสรมสนบสนนใหทาความดมความเจรญกาวหนา”๗๔ ซ� งการใหทานในสงคหวตถ เชน ชวยเหลอสงเคราะหผอ�นดวยปจจย ๔ กลาวคอ เคร�องนงหม อาหาร ท�อยอาศย และยารกษาโรค เปนตน โดยประเดนดงกลาวน# พระพทธองคทรงไดตรสวา...“การใหทาน เปนมงคลอนสงสด ซ� งเปนการสงเสรมความกตญU”๗๕ ฉะน#น การใหจงถอเปนการสงเคราะห โดยมความมงหมายอยท�ผรบเปนสาคญเพ�อประโยชนแกผรบ ๓ ลกษณะคอ

๑) ใหโดยหวงจะอนเคราะห การใหความเก#อหนนโอบออมอารดวยเมตตา และ การใหการอดหนนเอ#อเฟ# อชวยเหลอกนดวยกรณา

๒) ใหโดยหวงเพ�อเปนการสมครสมานสามคค ดวยการสงเคราะหเก#อกลกนและกนในฐานะผอ�นท�เก�ยวของกบตน

๗๒ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๔๐/๑๖๗; ๒๖๗ / ๒๔๔. ๗๓พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,

๒๕๔๐), หนา ๒๑. ๗๔พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), สอนนาค-สอนทต ชวตพระ-ชวตชาวพทธ, (กรงเทพมหานคร :

บรษท ธรรมสาร จากด, ๒๕๔๒), หนา ๖๗. ๗๕ข.ข. (ไทย) ๒๕/๗/๗.

๘๒

๓) ใหเพ�อเปนการตอบแทนคณ ปรารถนาบชาคณแกทานผมคณ เชน ป ยา ตา ยาย และบดา มารดาผท�มอปการคณ๗๖

โดยสารตถะของการใหน#น มประโยชนท#งแกผใหและผรบ คอทาใหผใหมความสข เบกบานใจ และอ�มใจซ� งจะเปนประโยชนเก#อกลตอรางกายและจตใจ เปนการสละความเหนแกตว ผรบยอมไดรบประโยชนจากส�งของท�เขาให การใหและการรบจงเปนส�งสาคญสาหรบมนษย เปนการรกษาความเปนธรรมชาตของมนษยไว เปนการรกษาความเปนสงคมความเปนเพ�อนฝงความเปนญาตเอาไว และการใหกบการรบยงเปนกฎ เปนกระบวนการของธรรมชาตของบคคลผมความกตญU ถาธรรมชาตไมมการใหและการรบ ปานน# กจะไมมโลก ดวงดาว มนษย พช สตว และธรรมชาตอยางแนนอน

๒. ปยวาจา (เปยยวชชะ) หมายถง วาจาเปนท�รก “พดอยางคนรกกน คอ กลาวคาสภาพ ไพเราะนาฟง ช# แจงแนะนาส� งท�เปนประโยชน มเหตผลเปนหลกฐานชกจงในทางท�ดงามหรอคาแสดงความเหนอกเหนใจ ใหกาลงใจ รจกพดใหเกดความเขาใจด สมานสามคค เกดไมตรทาใหรกใครนบถอและชวยเหลอเก#อกลกน”๗๗

โดยการพดน#น ถอวาเปนส�งสาคญท�ควรระวง เพราะเปนเหตใหรกกนนบถอกนกได หรอเปนเหตใหโกรธเกลยดบาดหมางแตกสามคคกนกได การพดไพเราะ ไมพดหยาบคายบาดหบาดใจ พดคาจรง ไมพดปดหลอกลวงกน พดทาความเขาใจกน ไมพดสอเสยดใหบาดหมางกนเปนเคร�องปองกนความโกรธเกลยดกน ความไมไววางใจกน ความบาดหมางแตกกนมใหเกดข#น พดถอยคาท�เปนวจสจรตทกประการ การพดไพเราะน#น ไดแก การพดดวยความรกความนบถอ หรอความหวงด ใชถอยคาท�เหมาะสมแกตนเองซ� งเปนผพดและผฟงซ� งเปนผใหญหรอเปนผเสมอกนหรอเปนผนอย ถอยคาท�สภาพคอ ถอยคาอนนมนวล ออนโยน และออนหวาน หรอแสดงความยาเกรง แสดงความนบถอ แสดงความหวงด หรอแสดงความเอนดกรณา ยอมเปนถอยคาไพเราะดดด�มใจ ชวนใหรกนบถอ เปนการแสดงออกถงความกตญUของผพดตอผฟง ผมวาจาเปนสภาษต ยอมเอาชนะใจผ อ�นได สามารถพดชกชวนใหผ อ�นทาการงานตามท�ตนเองตองการได ทาใหมความสาเรจทาใหเจรญรงเรองในอาชพการงาน ทาใหมคนเคารพนบถอเช�อฟง เชน “โทณพราหมณ

๗๖สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร), มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ, หนา ๒๗๕–๒๘๐. ๗๗พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,

๒๕๔๐),หนา ๒๑.

๘๓

สามารถพดจาใหเจานครตางๆ ยนยอมตกลงแบงพระบรมสารรกธาตของพระพทธเจาไดสาเรจ”๗๘ มพระพทธพจนสอดรบวา “วาจาสภาษต เปนมงคลอนสงสด”๗๙ แมแตสภาษตไทยกมวา ปากเปนเอก เลขเปนโท

๓. อตถจรยา หมายถง การประพฤตประโยชน ถอเปนการ“ทาประโยชนแกเขาคอชวยเหลอดวยแรงกาย และขวนขวายชวย เหลอกจกรรมตางๆ บาเพญสาธารณประโยชน รวมท#งชวยแกไขปญหาและชวยปรบปรงสงเสรมในดานจรยธรรม”๘๐ ซ� งการประพฤตตนใหเปนประโยชนแกกน เปนส�งสาคญอกประการหน�ง ซ� งเปนการแสดงกตญUตอผอ�น ดวยความเปนผมใจเอ#อเฟ# อเผ�อแผ โดยการประพฤตส�งท�เปนประโยชนแกสงคม

๔. สมานตตตา หมายถง การวางตนสม�าเสมอ “เอาตวเขาสมาน คอ ทาตวใหเขากบเขาได วางตนเสมอตนเสมอปลาย ใหความเสมอภาค ปฏบตสม�าเสมอตอผอ�นไมเอาเปรยบ และรวมสข รวมทกขรวมรบรรวมแกไขปญหา เพ�อใหเกดประโยชนสขรวมกน”๘๑ การวางตนอยางเหมาะสมพอด เปนส�งสาคญอกประการหน� งซ� งสามารถผกพนรกษาน# าใจกนไวไดเปนอยางด เพราะมนษยรกนบถอความวางตนสม�าเสมอไมถอตว แตเกลยดชงความไมเสมอตนเสมอปลาย ลมๆ ดอนๆ เยอหย�ง ถอตว หรอทะนงตว ดหม�นกน เปนธรรมดาประจาโลกท�คนท#งหลายยอมไมเทากน ดวยทรพย ยศ ศกดS บรวารและศลปวทยาท�ย�งหยอนกวากน แตส�งเหลาน#หาไดเปนเคร�องกดกนขดขวางคนผไมเสมอกนมใหรกใครสนทสนมกนไม แตกลบเปนปจจยชวยสงเสรมความรกความนบถอสนทสนมกน

โดยสรป คณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทยตามความเช�อท�เกดข#นในทางพระพทธศาสนาน#นเปนความเช�อท�มเหตผลมหลกท�ถอปฏบตตามแนวทางหลกคาสอนท�จะชวยเสรมสรางคณคาในแตละดานใหมประสทธภาพมากข#น จะเหนไดวาประเพณลอยกระทงน# ทาใหเกดคณคาหลายดานคอ ๑.คณคาดานความสามคคท�เกดจากความเช�อ ๒.คณคาพ#นฐานดานการเกดความเช�อในสงคมไทย ๓.คณคาดานอรรกษวฒนธรรมประเพณและส�งแวดลอม ๔.คณคาดานความสามคคท�เกดจากวฒนธรรมประเพณ ๕.คณคาของวฒนธรรมประเพณท�สรางความเขมแขงในชมชนและสงคม สาหรบหลกธรรมท�ชวยสนบสนนใหคณคามสกยภาพดน#น ในความเปนจรงน#น

๗๘ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๓๗/๑๗๘. ๗๙ข.ข. (ไทย) ๒๕/๕/๗. ๘๐พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต. กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๐, หนา ๒๑. ๘๑พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต. อางแลว, หนา ๒๑.

๘๔

หลกธรรมมอยมากแตผวจยไดนามาเฉพาะบางสวนท�คดวาเหมาะสมตอการเสรมสรางคณคาในแตละดานเทาน# น ประกอบดวยคณคาท� ๑ ใชหลกธรรมท�เก�ยวกบการบชา คณคาท� ๒ ใชหลก สาราณยธรรม ๖ คณคาท� ๓ ใชหลกพละ ๕ คณคาท� ๔ ใชหลกความกตญUกตเวทตอบพการ คณคาท� ๕ ใชหลกสงคหวตถ ๔ ท#งหมดน# ตองเร�มจากการรวมกนคดรวมกนทาอยางตอเน�องจนเกดเปนวฒนธรรมประเพณ ทาใหสงคมไทยเขมแขงเปนน#าหน�งใจเดยวกนอยางย �งยนถาวร

๓.๒.๕ หลกสาราณยธรรม ๖

หลกสาราณยธรรม เปนหลกธรรมแหงความใหระลกถง ใหมความปรารถนาดตอกน ใหมความเอ#อเฟ# อเก#อกลตอกนของผคนในสงคม โดยเฉพาะสงคมในระบอบประชาธปไตยซ� งมกอางและพดกนอยเสมอในเร�องรปแบบ ระเบยบ กฎกตกา เน#อหาสาระทางนามธรรมคณประโยชนของการมสงคมประชาธปไตยสบสานมาจากสงคมแบบพทธ และสงคมไทยกมแบบอยางมาจากพระพทธศาสนาเปนพ#นฐาน มระเบยบปฏบตแบบเอ#ออาทรตอกน พระพทธศาสนามอทธพลดานวฒนธรรมประเพณ และประเพณลอยกระทงกเปนสวนหน�งท�เก�ยวพนมาจากพระพทธศาสนา และเปนพ#นฐานท�กอใหเกดความสามคค โดยเฉพาะระบบการปกครองแบบประชาธปไตย โดยมองคพระมหากษตรยเปนพระประมข

ดวยเหตผลขางตน การท�ผวจยนาหลกสาราณยธรรมมาเปนสวนหน� งอยในประเพณลอยกระทง กเพราะวา หลกสารณยธรรม ถอเปนหวขอธรรมหน�งในทางพระพทธศาสนาท�กลาวถง ความปรารถนาดตอกน โดยสภาวะจตใจท�ไมคดมงรายตอกน โดยมกศลจตเปนกรอบของการกระทาในสจรต ๓ คอ กายสจรต วจสจรต และมโนสจรต โดยหลกการท#งสามอยางน# เม�อกระทาลงแลวอาจจะเปนชองนาไปสผล ๒ ลกษณะ กลาวคอ ๑) สงผลในทางสรางสรรค คอ มความสามคค มความปรองดอง รกใครกนเกดข#น และ ๒) สงผลในทางเส�อมเสย คอ มความขดแยงแตกแยก

จากลกษณะท#ง ๒ อยางขางตน เราจะสงเกตเหนไดวา สงคมไทยปจจบนมวถชวตอยในสภาวะแหงความแตกแยก ขาดความรกใครสามคคปรองดองกน แมวาจะอยในสงคมท�ไดช�อวาเปนสงคมพทธ และมวฒนธรรมแบบพทธกตาม แตพฤตกรรมท�กลมคนในสงคมไดแสดงออกหรอไดกระทาลงไปน#น ไดบงช# ถงความไมมระเบยบวนยในสงคม ไมปฏบตตอกนดวยความสจรตใจ ซ� งปญหาตางๆ น# เรยกวา ไมมความสามคค ฉะน#น การท�ประชาชนไดสบทอดประเพณลอยกระทง ถอเปนเร�องสาคญในการท�จะเสรมสรางความรกใครสามคค หรอการเหนคณคาของคนในชาตหรอความเปนมนษยน�นเอง สาหรบแนวความคดเก�ยวกบหลกสารณยธรรม มคาอธบาย ดงตอไปน#

๘๕

(๑) เมตตากายกรรม จะทาอะไรกทาดวยเมตตา หมายความวา ทาการตางๆ ท�เปนการเก#อกล รวมมอ สรางสรรค ดวยความหวงดปรารถนาด ไมไดคดเคยดแคน ไมไดคดแกลง อยดวยกน กคดแตจะทาด ทาประโยชนแกกน และรวมกนทาประโยชน

(๒) เมตตาวจกรรม พดอะไรกพดดวยเมตตา สภาพ มไมตรสนทนา เจรจา แนะนาดวยใจหวงด เพ�อประโยชนสวนรวม เพ�อประโยชนแกชวตของเขา แมเขาจะทาผดอะไร กพดดวยเมตตา ชวยหาทางแกไข ไมใชต#งใจพดเพ�อแกลง เพ�อจะทาราย ท�จะทาใหวนวาย ทาใหแตกแยกกน

(๓) เมตตามโนกรรม คดอะไรกคดดวยเมตตา นกถงกนดวยปรารถนาด ต#งใจด อยากใหเขามความสข มหนาตาย#มแยมแจมใส

(๔) สาธารณโภค แบงปนลาภท�ไดมาโดยชอบธรรม ลาภคอผลประโยชน ตรงน#สาคญไมนอย อยางพระสงฆ แมจะเปนหมชนท�นบวาใชวตถนอยท�สดแลว ถาไมมความเสมอภาคในเร�องลาภ กยงเกดปญหาอยางเชนพระภตตเทศก คอพระผมหนาท�จดแจกอาหาร ท�สมยน# เก�ยวกบเร�องการจดพระรบกจนมนตไปงานตางๆ ถาจดอยางไมเสมอภาค ไมยตธรรม ไมสม�าเสมอ พระสงฆกยงแตกสามคคได ซ� งจาเปนตองบรรยายในเชงลกถงสงคมชาวบาน ท�ตองอาศยวตถมาก ถาไมมความเสมอภาค ไมมความเปนธรรมในเร�องลาภ เร�องผลประโยชน กจะยงวนวายมาก

(๕) ศลสามญตา มศลเสมอกน มความประพฤต มวนยเสมอกน ถามความประพฤต มวนยไมเสมอกน ไมอยในระเบยบวนยของสวนรวมลกล�นกน ต#งกตกาแลวไมเคารพ คนน# คอยละเมดกฎ ไมชาหรอกสงคมไปไมรอด การมศลเสมอกน มความเคารพในกฎเกณฑกตกา ต#งอยในวนย มความประพฤตดเสมอกนเหมอนอยางพระสงฆ ถาประพฤตไมเสมอกน เดnยวกแตกแยกองคน#ระแวงองคน#น องคน#นประพฤตไมด หมคณะรงเกยจ ในท�สดกอาจจะสงฆเภท ถาไมถงสงฆเภทกราวฉานไป

(๖) ทฏฐสามญตา มทฏฐเสมอกน ยดถอในหลกการใหญอนเดยวกน เหมอนอยางพระสงฆ กตองถอหลกการของพระพทธศาสนาเชน หลกการปฏบตเพ�อบรรลนพพานอนเดยวกน ถาไมง#นกแตกสามคควนวาย มวทะเลาะกน ไมเปนอนปฏบตธรรม๘๒

จะเหนวา หลกสารณยธรรมท#ง ๖ อยาง ดงไดปรากฏในคมภรพระพทธศาสนา ถอเปนเร�องสาคญท�พระพทธองคทรงส�งสอนเหลาพทธสาวก ใหประพฤตตนอยอยางถกตอง กลาวคอไมสรางความแตกแยกในหมคณะในทกกรณ เพ�อความเหมาะสมในฐานะท�ไดช�อวา เปนเน#อนาบญของโลก จงจาเปนตองปฎบตตนสรางศรทธาใหเปนแบบอยางท�ดแกอบาสก อบาสกาไดนอมนาไปปฏบตตามเปนแบบอยางของการดาเนนชวตประจาวนได สาราณยธรรมน#นเปนธรรมแหงความให

๘๒อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๒๘๒/๓๒๑.

๘๖

ระลกถง, หลกการอยรวมกน โดยเฉพาะในหมผประพฤตพรหมจรรย ตองปฏบตในลกษณะเดยวกน ดงตอไปน#

(๑) เมตตากายกรรม คอ ต#งเมตตากายกรรมในเพ�อนพรหมจรรย ท#งตอหนา และ ลบหลง เชน ชวยเหลอกจธระของผรวมคณะดวยความเตมใจ แสดงกรยาอาการสภาพ เคารพนบถอกน ท#งตอหนาและลบหลง

(๒) เมตตาวจกรรม คอต#งเมตตาวจกรรมในเพ�อนพรหมจรรย ท#งตอหนาและลบหลง คอ ชวยบอกแจงส� งท�เปนประโยชน ส�งสอน แนะนาตกเตอนดวยความหวงด กลาววาจาสภาพ แสดงความเคารพนบถอกน ท#งตอหนาและลบหลง

(๓) เมตตามโนกรรม คอต#งเมตตามโนกรรมในเพ�อนพรหมจรรย ท#งตอหนา และลบหลง เชน ต#งจตปรารถนาด คดทาส�งท�เปนประโยชนแกกน มองกนในแงด มหนาตาย#มแยมแจมใสตอกน

(๔) สาธารณโภค คอไดของส�งใดมากแบงปนกน เชน เม�อไดส�งใดมาโดยชอบธรรม แมเปนของเลกนอย กไมหวงไวผเดยว นามาแบงปนเฉล�ยเจอจาน ใหไดมสวนรวมใชสอยบรโภคท�วกน ขอน# ใช อปปฏวภตตโภค กได

(๕) สลสามญญตา คอ มศลบรสทธS เสมอกนกบเพ�อนพรหมจรรยท#งหลาย ท#งตอหนาและลบหลง เชน มความประพฤตสจรตดงาม ถกตองตามระเบยบวนย ไมทาตนใหเปนท�นารงเกยจของหมคณะ

(๖) ทฏฐสามญญตา คอมทฏฐดงามเสมอกนเพ�อนพรหมจรรยท#งหลาย ท# งตอหนา และลบหลง คอ มความเหนชอบรวมกน ในขอท�เปนหลกการสาคญท�จะนาไปสความหลดพน ส#นทกข หรอขจดปญหา๘๓

สวนการนาหลกสาราณยธรรมไปประยกตใชกบประชาชน หรอผนาในองคกรตางๆ หลกการอยรวมกน ท�เรยกวา สาราณยธรรม คอ ธรรมเปนเหตใหระลกถงกนมอย ๖ ประการ ไดแก

(๑) เมตตากายกรรม ทาตอกนดวยเมตตา คอแสดงไมตรและความหวงดตอเพ�อนรวมงาน รวมกจการ รวมชมชน ดวยการชวยเหลอกจธระตางๆ โดยเตมใจ แสดงอาการกรยาสภาพ เคารพนบถอกน ท#งตอหนาและลบหลง

๘๓พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลธรรม, พมพคร# งท� ๑๐,

(กรงเทพมหานคร : บรษท เอส. อาร. พร#นต#ง แมส โปรดกส จากด, ๒๕๔๕), หนา ๒๐๐-๒๐๑.

๘๗

(๒) เมตตาวจกรรม พดตอกนดวยเมตตา คอชวยบอกแจงส�งท�เปนประโยชน ส�งสอนหรอแนะนาตกเตอนกนดวยความหวงด กลาววาจาสภาพ แสดงความเคารพนบถอกนท#งตอหนาและลบหลง

(๓) เมตตามโนกรรม คดตอกนดวยเมตตา คอต# งจตปรารถนาด คดทาส� งท� เปนประโยชนแกกน มองกนในแงด มหนาตาย#มแยมแจมใสตอกน

(๔) สาธารณโภค ไดมาแบงกนกนใช คอแบงปนลาภผลท�ไดมาโดยชอบธรรม แมเปนของเลกนอยกแจกจายใหไดมสวนรวมใชสอยบรโภคท�วกน

(๕) สลสามญญตา ประพฤตใหดเหมอนเขา คอมความประพฤตสจรตดงาม รกษาระเบยบวนยของสวนรวม ไมทาตนใหเปนท�นารงเกยจหรอเส�อมเสยแกหมคณะ

(๖) ทฏฐสามญญตา ปรบความเหนเขากนได คอ เคารพรบฟงความคดเหนกน มความเหนชอบรวมกน ตกลงกนไดในหลกการสาคญ ยดถออดมคต หลกแหงความดงาม หรอจดหมาย

สงสดอนเดยวกน๘๔

โดยสรป หลกสารณยธรรม ถอเปนธรรมสาหรบเสรมสรางความสามคคและความเปนปกแผนใหเกดข#นในสงคม อนจะนามาซ� งความสข ความสนต ความม�นคง และความเจรญกาวหนาท#งหลายท#งปวง จะเหนวาสงคมไทยปจจบนท�มความสงบสขและนาอย กเพราะสงคมไดหลอหลอมดวยวฒนธรรมประเพณอนดงาม สมาชกในสงคมแตละคนไดนาเอาหลกธรรมท�มอยในประเพณตางๆ มาประยกตใชจนเกดความรมเยนเปนสข และมความเจรญกาวหนาทางดานวฒนธรรมประเพณ โดยเฉพาะประเพณลอยกระทง ท�ถอเปนประเพณสาคญของชาต ไมย�งหยอนไปกวาประเพณอ�นๆ เชน ประเพณสงกรานต ประเพณวนสาคญทางพระพทธศาสนา และอกหลากหลายประเพณ โดยสาระของวนลอยกระทง คอสรางความสามคคของคนในชาต สงคม ทองถ�น และการรกษาไวซ� งขนบธรรมเนยมประเพณแบบไทยๆ ท�สบสานกนมาอยางยาวนาน จนเปนท�ช�นชอบของนานาอารยประเทศ

๘๔ทองหลอ วงษธรรมา , ปรชญา ๒๐๑ พทธศาสน, (กรงเทพมหานคร : โอ เอส. พร#นต#ง เฮาส ,

๒๕๓๘) ,หนา ๒๙๔-๒๙๕.

บทท� ๔

วเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงตอสงคมไทย ขนบธรรมเนยมประเพณวฒนธรรมของสงคมไทยน�น ถอเปนสญลกษณสาคญย$งท$

พลเมองทกภาคสวนของประเทศตองชวยกนทานบารงรกษา เพราะเปนรากฐานสาคญหน$งซ$ งได บงบอกถงเอกลกษณของชาต โดยมคาสอนทางพระพทธศาสนาชวยขดเกลาบมเพาะนสยคนในชาตใหมกศลจตรกใคร ปรองดอง สามคคกนฉนมตร ดงจะเหนไดจากการประกอบพธประเพณ ลอยกระทงของไทย ซ$ งไดแสดงใหเหนถงอตลกษณหน$งคอ ความสมครสมานสามคคกนของคน ทกระดบวย ทกองคกรและทกภาคสวนของประเทศตางกชวยกนจดทาหรอประดษฐกระทงข�นมาเม$อคราวถงวนลอยกระทงในแตละป นบวาเปนวฒนธรรมท$ทรงคณคาควรแกการรกษาสบทอดไว

จะเหนวา “วฒนธรรม” ตามความหมายในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน หมายถง ส$งท$ทาใหเจรญงอกงามแกหมคณะ๑ โดยถอดศพทมาจาก คาวา “Culture” ในภาษาองกฤษ ซ$ งมรากศพทมาจาก “Cultura” ในภาษาละตน หมายถง การเพาะ ปลกฝง อบรมบมนสยมนษย ใหเกดความเจรญงอกงาม กลาวคอ เปนลกษณะท$แสดงถงความเจรญงอกงาม ความเปนระเบยบเรยบรอยความกลมเกลยวกาวหนาของชาต และศลธรรมอนดของประชาชนในหนงสอมนษยกบวฒนธรรม๒ สวนวฒนธรรมในทางวทยาการ คอวถการดาเนนชวต ตรงกบภาษาองกฤษ คาวา (The way of life) ซ$ งเปนพฤตกรรมและส$งท$คนในหมผลตสรางข�น ดวยการเรยนรจากกนและกน และรวมใชอยในหมพวกของตน ผปฏบตตามวฒนธรรมท$อยในสงคมไทยไดนบวาประเสรฐวเศษกวาผคนในสงคมอ$น ซ$ งจะกลายเปนการแสดงความสาคญตนเองเหนอคนในสงคมอ$น๓

๑ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. (กรงเทพมหานคร :

นานมบคสพบลเคช$นส, ๒๕๔๖), หนา ๑๐๕๘. ๒ยศ สนตสมบต, มนษยกบวฒนธรรม, พมพคร� งท$ ๒, (กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลย

ธรรมศาสร, ๒๕๔๐), หนา ๑๑. ๓ศรศกร วลลโภดม และสจตต วงษเทศ, ววฒนาการของวฒนธรรม ใน สความเขาใจวฒนธรรม,

(กรงเทพมหานคร : อมรนทร พร�นต�ง กรพ, ๒๕๓๓), หนา ๑๒.

๘๙

ดงน�น เพ$อใหมความกระจางชดเก$ยวของกบคณคาของประเพณลอยกระทงท$มตอสงคมไทย ในดานตางๆ ท$มความสมพนธกบวถชวตของประชาชนในประเทศ ผวจ ยกจะไดนาเสนอรายละเอยด คณคาแตละประเดนท$เกดจากประเพณลอยกระทง ดงตอไปน�

๔.๑ คณคาของความกตญ3กตเวทตอสงคมไทย

ความกตญ\กตเวท ถอเปนคณสมบตท$สาคญสาหรบชาวพทธ วฒนธรรมประเพณหลายๆ อยางท$ปรากฏอยในสงคมไทยสวนมากกมสอดแทรกหลกธรรมในพระพทธศาสนาไวอยางเหมาะสมและกลมกลน เชน ประเพณสงกรานตท$เปดโอกาสใหบตรหลานไดแสดงออกดานความรกความเคารพตอผมพระคณ ประเพณเขาพรรษาในชวงเทศกาลวนเขาพรรษา กเปดโอกาสใหพทธบรษทไดนาส$งของเชนเทยนพรรษาไปมอบถวายใหกบวดตางๆ เพ$อเปนการใหพระสงฆไดจดบชาพระรตนตรย และใชเพ$อการปฏบตธรรม ในลกษณะอยางเดยวกน ประเพณการลอยกระทงของสงคมไทย มข�นกเพ$อบชาคณพระพทธเจา และพระพทธบาท ในมหาสมทรตลอดถงพระจฬามณเจดยบนสรวงสวรรค ซ$ งเปนคตความเช$อของชาวพทธ และเปนกศโลบายของคนโบราณ ท$ตองการใหหนมสาวไดเขาวด ฟงธรรม เพ$อซมซบจตใจใหใสสะอาดบรสทธ ดงพระบรมราชโอวาทของสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมารใจความตอนหน$งวา

“ความกตญ\กตเวทถอเปนคณธรรมสาคญย$งในทกศาสนา และเปนวฒนธรรม อนดงามประจาชาตไทยของเรา ความกตญ\กตเวท หมายถง การรบรในความดของผอ$นและศรทธายนดท$จะกระทาดเพ$อผอ$น คนท$มความกตญ\กตเวทน�น จะไมลบหลดหม$นผมพระคณ หากแตมความเคารพนบถออยางจรงใจ เตมใจและต�งใจท$จะปฏบตตอบแทน แตในทางท$ชอบอยเสมอบณฑตท�งหลาย เปนผมปญญา มความฉลาดรในทางเจรญ และทางเส$อมหากจะไดเหนซ� งถงคณคาของคณธรรมขอน� และปฏบตตวเปนผมความกตญ\กตเวทตอผมพระคณแลว กจะไดรบความนยมยกยองจากสงคม สมกบท$ไดช$อวาเปนบณฑต”๔

๔พระราโชวาทในสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร. พระราชทานเน$องในโอกาส

วนพระราชทานปรญญาบตรแกผสาเรจการศกษาจากมหาวทยาลยรามคาแหง ประจาปการศกษา ๒๕๔๖– ๒๕๔๗.

๙๐

จะเหนไดวา คณคาของความกตญ\ เปนหลกอปการคณท$มผทาไวแลว และเปนคณธรรมท$ควบคกบความกตเวท คอการตอบแทนอปการคณท$ผอ$นทาไว ซ$ งบญคณท$วาน� มใชวาตอบแทนกนแลวกหายกน แตหมายถง การราลกถงพระคณท$เคยใหความอปการะแกเราดวยความ เคารพนอบนอมบชาปรารถนาความสขท�งสองฝาย โดยผท$ควรกตญ\น�น ประกอบดวย

๑. กตญ3ตอบคคล บคคลท$ควรกตญ\กคอ ใครกตามท$มบญคณควรระลกถงและตอบแทนพระคณ เชน บดา มารดา อาจารย บดามารดา มอปการคณแกบตรธดา ในฐานะเปนผใหกาเนดและเล� ยงดจนเตบใหญ ใหการศกษา อบรมส$งสอน ใหละเวนจากความช$ว ม$นคงในการทาความด เม$อถงคราวมคครองไดจดหาคครองท$เหมาะสมใหและมอบทรพยสมบตใหไวเปนมรดก บตร ธดา เม$อรอปการคณท$บดามารดาทาไวยอมตอบแทนดวยการประพฤตตวด สรางช$อเสยงใหแกวงศตระกล เล�ยงดทาน และชวยทานทางานของทาน และเม$อลวงลบไปแลวกทาบญอทศสวนกศลใหทาน ครอาจารย มอปการคณแกศษย ในฐานะเปนผประสาทความรให ฝกฝนแนะนาใหเปนคนดสอนศลปวทยาใหอยางไมปดบง ยกยองใหปรากฏแกคนอ$นและชวยคมครองศษยท�งหลาย ศษยเม$อรอปการคณท$ครอาจารยทาไวยอมตอบแทนดวยการต�งใจเรยน ใหเกยรตและใหความเคารพไมลวงละเมดโอวาทของคร

๒. กตญ3ตอสตว ไดแก สตวท$มคณตอเราชวยทางานใหเรา เรากควรเล�ยงดใหด เชนชาง มา วว ควาย หรอสนขท$ชวยเฝาบาน เปนตน

๓. กตญ3ตอส�งของ ไดแก ส$งของทกอยางท$มคณตอเราเชน หนงสอท$ใหความรแกเรา อปกรณทามาหากนตางๆ เราไมควรท�งขวาง หรอทาลายโดยไมเหนคณคา๕

จากองคประกอบขางตน เราสงเกตเหนไดวาประเพณวฒนธรรมดานตางๆ ท$ปรากฏอยในสงคมไทย นอกจากเปนส$งเชดหนาชตาใหกบชนชาตไทยในนานาอารยประเทศวามอารยธรรม ท$ทรงคณคามามากกวา ๗๐๐ ปแลว ยงแสดงถงความรจกใชประเพณวฒนธรรมส$อถงกนดวยความชาญฉลาดของบรรพชน เพ$อส$อใหกบบตรหลานไดซมซบหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนา มาใชในวถชวต โดยคณคาท$สาคญท$มองเหนในประเพณลอยกระทงคอ ดานความเคารพบชา โดยการบชาน� ในทางพระพทธศาสนา พระพทธเจาทรงยกยองบพการไวในฐานะท$เปนผใหกาเนด และไดเ ล� ยงด แตชาวพทธยกยองพระพทธองคไวสงสงเชนกนในฐานะท$ทรงสถาปนาพระพทธศาสนา และทรงสอนทางพนทกขใหแกเวไนยสตว พทธศาสนกชน จงรพระคณอนน�แลว จงไดปฏบตตอบแทนดวย อามสบชา และปฏบตบชา กลาวคอ การจดกจกรรมในวนสาคญทาง

๕คลงปญญาไทย,http://www.panyathai.or.th/wiki/index.php,เขาถงขอมลเม$อ ๕ กนยายน ๒๕๕๓.

๙๑

พระพทธศาสนา เชน วนมาฆบชา วนวสาขบชา วนอาสาฬหบชา วนออกพรรษา เปนตน ซ$ งเปนสวนหน$ งท$ชาวพทธแสดงออก ซ$ งความกตญ\กตเวทตอพระองค ดวยการทานบารง สงเสรม พระพทธศาสนา และประพฤตปฏบตธรรม เพ$อดารงอายพระพทธศาสนาสบไป

การบชาในทางพระพทธศาสนาน�น สามารถจาแนกได ๒ อยาง คอ

๑. อามสบชา หมายถง บชาดวยส$งของ ๒. ปฏบตบชา หมายถง บชาดวยการปฏบต๖

โดยการบชาท�งสองอยางขางตน ตามหลกทางพระพทธศาสนาไดแสดงความสงสงของบคคลท$บตรหลานจะตองเคารพบชาวา เปนบพการชนท$หาไดยาก ๒ อยาง ไดแก

๑. บพการ หมายถง ผทาความดหรอทาประโยชนใหแตตน โดยไมตองคอยคดถงผลตอบแทน

๒. กตญ3กตเวท หมายถง ผรอปการะท$เขาทาแลวและตอบแทน ผรจกคณคาแหงการกระทาดของผอ$น และแสดงออกเพ$อบชาความดน�น๗

โดยลกษณะของความกตญ\ท� งสองอยางน� น ถอเปนเร$ องท$ทาไดยากย$งสาหรบ พทธบรษทท�งหลาย หาไมไดศกษาทาความเขาใจใหปรากฏชดถงความหมาย และความสาคญของการบชาท$ควรกระทา หรอปฏบตใหเกดมข�นประจาใจ เพราะวาการเคารพบชามความกตญ\น�น ยงสามารถแบงระดบของความกตญ\ ออกไดเปน ๔ ระดบ คอ

๑. ความกตญ3ระดบตน ไดแก ผท$รวาเขามพระคณกบเรา แตวายงไมคดท$จะตอบแทนคณ คอมจตใจท$ดงามเพยงแครคณเทาน�น

๒. ความกตญ3ระดบกลาง ไดแก ผท$รวา เขามพระคณตอเรา เพราะฉะน�นมโอกาสเม$อไร จะตองตอบแทนคณเขาบาง แคคดตอบแทนเทาน�น ระดบธรรมะในจตใจของเขากจะยกข�น สอกระดบหน$งแลว

๓. มความกตญ3ระดบสง ไดแก ผท$รวาเขามพระคณตอเรา คดจะตอบแทนคณ แลวกลงมอประกาศคณใหโลกไดรวา ทานผน�น ทานผน� เคยมพระคณกบเรา อยางน�น อยางน� จตใจ หรอธรรมะประจาใจของคนๆ น�กยกระดบย$งข�นไปอก

๖อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๔๐๑/๑๑๗. ๗อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๒๖๔/๑๐๘.

๙๒

๔. มความกตญ3ระดบสงสด ไดแก ผท$นอกจากจะรคณ คดจะตอบแทนคณ และประกาศคณแลว ถาจะใหดเย$ยม ตองลงมอตอบแทน พระคณทาน ใหสมกบท$ทานเคยมพระคณตอเราดวย เพราะฉะน�น คนท$มจตใจระดบน� ฟองวา ในใจของเขาไมเคยคดเร$องรายเลย ในใจของเขาคดแตเร$องด เวลามองโลกกมองในแงด มองโลกน�อยางสวยงาม ตรงไปตามความเปนจรง เวลามองคนกมองในแงด วาโลกน� ยงมคนดอย แลวตวเราเองกจะตองเปนคนดอกคนหน$ งของโลกน� ใหได พอมความคดอยางน� เกดข�นแลว การทมเท การเคนศกยภาพในตวเองเพ$อไปทาความด กจะเกดตามมา เม$อคนเราพยายามเคนศกยภาพในตวเอง ไปทมเทในการทาความดแลว กจะทาใหไมมเวลาท$จะไปฟงซาน ไมมเวลาท$จะไปอจฉา ตารอนใคร มแตเวลาสาหรบการคดด พดด ทาด แลวส$งท$จะไดตามมากคอ เขาจะไดด หรอวาไดความเจรญรงเรอง๘

จะเหนวา ระดบความกตญ\ท�ง ๔ อยางขางตน ไดแสดงถงสาระสาคญ หรอคณคาของประเพณลอยกระทง ไดอยางเดนชดในดานความกตญ\ซ$ งมลกษณะ ดงน�

๑. การแสดงความกตญ\ และบชาผมพระคณ ท$มตอมนษย ไดแกพระพทธเจา เทพเจา พระแมคงคา ตามความเช$อเพ$อตอบแทนคณ แสดงดวยการนาดอกไมประดษฐเปนกระทงสวยงาม อาศยน�าเปนพาหนะนากระทงดอกไม ธปเทยนไปสกการบชา

๒. เกดการอนรกษแมน� าลาคลอง เหนประโยชนและคณคาของน� าและแมน� าลาคลอง ซ$ งเปนส$งสาคญในการดารงชวต ขอบคณน� าท$ชวยใหพชพนธธญญาหารเจรญงอกงามและมความอดมสมบรณ เปนการสรางจตสานกแกคน ในการรกษาแมน� าลาคลอง เพ$อยงประโยชนแกทกชวต และขอขมาท$ไดอาศยท�งของเสย น� าเสยลงไปในแมน� า การลอยกระทงยงกอใหเกดการรณรงคใหประชาชนชวยกนดแลแมน�าลาคลองไมใหเนาเสย

๓. เกดความรวมแรงรวมใจกนในครอบครวและชมชน รวมกนจดงานลอยกระทง ประดษฐกระทง ทากจกรรมรวมกน กอใหเกดความสามคคในชมชน กอใหเกดการพบปะสงสรรค สนกสนานร$นเรงดวยกน

๔. สบสานวฒนธรรมไทย ในการเฉลมฉลองร$นเรง มการจดการละเลนพ�นบาน มวยทะเล ราวงเวยนครก การรองเพลงเรอ การทากระทงดวยงานศลปะไทยงานดอกไมใบตองทาให

๘คลงปญญาไทย, http://www.panyathai.or.th/wiki/index.php เขาถงขอมลเม$อ ๕ กนยายน

๒๕๕๓.

๙๓

ฝมอการประดษฐดอกไมของไทยมการ สบทอดมการฝกมารยาทไทยและการแตงกายแบบไทย ของผประกวดนางนพมาศเปนการรกษาขนบธรรมเนยมไทยไมใหสญหายไป๙

โดยสรป ความกตญ\กตเวท ถอเปนเคร$องส$อความหมายของคนด เม$อปฏบตถกตองสมบรณแลว โดยเฉพาะในประเพณลอยกระทง ไดสรางความรกใครต�งแตสถาบนครอบครว สงคม และประเทศชาต โดยเนนท$การปฏสมพนธตอกนเพ$อสรางความสข เชน บดามารดา ตองรจกหนาท$ของตนเองดวยการทาอปการคณใหกอน และบตร ธดา กจะรจกหนาท$ของตนเองดวยการทาดตอบแทน สาหรบครอาจารยกจะรจกหนาท$ของตนเองดวยการทาอปการคณ คอสอนศลปวทยาอยางเตมท$ และศษยกจะรจกหนาท$ของตนเอง ดวยการต�งใจเรยน และใหความเคารพเปนการตอบแทน นอกจากจะใชในกรณของบดารมารดากบบตร ธดา และครอาจารยกบศษยแลว คณธรรมขอน� กสามารถนาไปใชได แมระหวางพระมหากษตรยกบพสกนกร นายจางกบลกจาง เพ$อนกบเพ$อนและบคคลท$วไป รวมท�งมนษยกบส$งแวดลอมใหมความสมดลกนเพ$อสรางรากฐานของความสามคค

๔.๒ คณคาของความสามคคตอสงคมไทย

คณคาของความสามคค ถอเปนรากฐานสาคญและเปนบอเกดแหงความเจรญท�งหลายเพราะความสามคค กคอความพรองเพรยงกน มเปาหมายท$อยในทศทางเดยวกน โดยเฉพาะในประเพณลอยกระทงน�น ไดแสดงใหเหนถงความสามคค ท$มมาตามหลกพระพทธศาสนา ดงน�

๑. คณคาของความสามคคตามหลกพระวนย

ในพระวนยปฎก ไดกลาวถง ความสามคคปรองดองกน ความพรอมเพรยงกนของหมคณะ หรอสงฆ โดยการกระทาท$เรยกวา “สงฆสามคค” คอ การนาเอาธรรมวนยมากลาวตามความเปนจรง ชวยใหเกดความสมานฉนทกนในหมคณะหรอสงฆมการพรอมเพรยงกน, สวนการสรางความแตกแยกในหมสงฆน�น เรยกวา “สงฆเภท” พระพทธเจาทรงตรสวา...ภกษทาลายสงฆ ตองเกดในอบาย ตกนรก อยช$วกป ภกษผยนดในการแตกพวก ไมต�งอยในธรรม ๑๐

ฉะน�น การสรางความสามคค ความปรองดอง เปนความดท$ใหผลเปนความปลอดภยแกหมคณะ แกสงคมประเทศชาต ถอเปนเร$องสาคญท$ทกคนตองปฏบตตามกรอบของศลธรรมมธรรมะประจาใจ ปฏบตดปฏบตชอบ ยอมมสตปญญาอนเหนชอบวา การทะเลาะววาท การแกงแยง

๙ศนยว ฒนธรรมมหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช, วฒนธรรมลอยกระทงภาคใต ,

(นครศรธรรมราช : ศนยวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช, ๒๕๕๐), หนา ๑๑. ๑๐ว.จ. (ไทย) ๗/๔๐๖/๑๓๙.

๙๔

ชงดชงเดนกนในทางทาลายลางผลาญกนวา เปนภยอนตรายตอความสงบ เรยบรอย และความเจรญสนตสข แกท�งตนเองและผอ$น และท�งมความเหนชอบวา การไมทะเลาะววาท แกงแยงชงดชงเดนกนในทางทาลาย โดยความปลอดภย กลาวคอ ยอมนามาซ$ งความสงบเรยบรอยดงาม และความเจรญสนตสขมาสท�งตนเองและผอ$น ท$อยรวมกนในสงคมประเทศชาต บคคลดมคณธรรมดงกลาวน� จงประพฤตปฏบตตอผอ$นดวยความมน�าใจไมตรตอกน

ดงพระราชดารสพระบาทสมเดจพระเจาอยหววา “รรก รสามคค” ซ$ งเปนคณความด อนกอปรดวยพรหมวหารธรรม และสปปรสธรรม เปนตน เพ$อประคบประคองความสามคค ปรองดอง สมานฉนทของหมคณะ และสงคมประเทศชาตใหเจรญข�น เขมแขงข�น เพ$อใหสามารถรวมแรงรวมใจกนดาเนนชวต พฒนาคณภาพชวตท� งของตนเองและของหมคณะ ใหมความเจรญกาวหนาและสนตสขดข�นอยางม$นคง จงปฏบตตอกนดวยพรหมวหารธรรม คณธรรมเคร$องอยของผใหญผเปนบณฑตโดยคณธรรม ไดแก เมตตาพรหมวหาร ๑ กรณาพรหมวหาร ๑ มทตาพรหมวหาร ๑ และอเบกขาพรหมวหาร ๑

โดยคณธรรมประจาใจอนประเสรฐ เปนเคร$องอยของผใหญ คอ ของผมคณความดสงประกอบดวย ๔ ประการ ดงน�

(๑) เมตตา คอ ความรก ปรารถนาแตจะใหผอ$นเปนสข จะคด จะปรกษาหารอ จะพด จะกระทาอะไร กคด ปรกษาหารอ พดและกระทา ดวยความปรารถนาดตอกน

(๒) กรณา คอ ความสงสาร ปรารถนาแตจะใหผมหรอผประสบกบปญหา ความทกขเดอดรอน ใหเขาไดพนจากปญหาความทกขเดอดรอนน�น

(๓) มทตา คอ พลอยยนดท$ผอ$นไดดและอยดมสข ไมคดอจฉารษยากน ไมมงรายทาลายกน

(๔) อเบกขา คอ ความมใจมธยสถ เปนกลาง วางเฉย เม$อไดร/เหนผอ$นถงซ$ งความวบต อนเราชวยอะไรไมไดและไมคด ไมพด หรอแสดงกรยาอาการดหม$น เหยยดหยาม ซ� าเตม หรอเยาะเยย ถากถาง๑๑

จะเหนวา คณธรรมท�งส$ประการขางตน เวลาเราจะคดพจารณาปญหาใดๆ หรอจะปรกษาหารอกนในปญหาใดๆ กกระทาดวยจตใจเปนกลาง ถอความถกตอง ตามกฎหมายและทานองคลองธรรม ดวยความเหมาะสม ดวยความบรสทธใจ และดวยความยตธรรม เท$ยงธรรม คอ ไมลาเอยงเพราะความหลงรก หรอเพราะมผลประโยชนเปนส$งจงใจ หรอเพราะถอพรรคถอพวก

๑๑ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๘๔/๒๒๕.

๙๕

พองหมเหลา จนมองไมเหนคณงามความดของผอ$นหรอฝายอ$น เหนแตความดของตนหรอเฉพาะของฝายตน จนเสยความยตธรรม ๑ ไมลาเอยงเพราะความหลงโกรธหรอเกลยด-ชง ๑ ไมลาเอยงเพราะความเกรงกลว ๑ และไมลาเอยงเพราะหเบา โดยขาดโยนโสมนสการ คอวนจพจารณาเหตสงเกตผล จากขอมลหรอหลกฐานพยานท$ถกตองแทจรง จากแหลงขอมลท$เช$อถอได ท$ตรงประเดน และท$สมบรณดพอแกการวนจฉยโดยรอบคอบ ใหสามารถแยกแยะด-ช$ว ถกหรอผด ไดตามความเปนจรงอก ๑ พระพทธองคทรงตรสไววา...

“ความพรอมเพรยงของหมคณะ เปนเหตแหงสขและการสนบสนนผพรอมเพรยงกน กเปนเหตแหงสข ภกษผยนดในความพรอมเพรยงต�งอยในธรรม ยอมไมเส$อมจากธรรมอนเกษมจากโยคะ ภกษสมานสงฆ ใหพรอมเพรยงกนแลว ยอมบรรเทงในสรวงสวรรคตลอดกป”๑๒

จากพระพทธพจนดงกลาว สรปไดวา คณคาของความสามคคท$มตอสงคมไทยปจจบนน�น ถอเปนเร$ องจาเปนเรงดวนเพ$อสรางความสามคค ปรองดองกนใหเกดข�น เพราะนบวนย$งมความแตกแยกหลายฝายหลายคณะดงท$ปรากฏเหนขณะน� หากสงคมใดตองการความสงบสข ความเจรญรงเรองของบานเมอง จาเปนอยางย$งท$จะตองมความพยายามอบรมส$งสอนใหผคนในสงคมของตนมความสามคคกน มความเมตตารกใคร ชวยเหลอกนในเร$ องตางๆ เพราะความปรารถนาในส$ งท$สงคมตองการกยอมเกดจากความสามคคของผคนในสงคม อยางไรกตาม พระวนยปฎกน� มการกลาวถงการกระทาท$ดวาควรประพฤตปฏบต การกระทาท$ไมด เปนพฤตกรรมท$ควรหลกเล$ยงเสยไมควรกระทา ซ$ งท�งหมด กคอแนวทางแหงการอยรวมกนอยางสามคคธรรมมความสขน$นเอง

๒. คณคาของความสามคคตามหลกพระสตร

ความสามคคตามท$ปรากฏในพระสตตนตปฎก เชน จฬโคสงคสาลสตรวา “ดวยเหตแหงความสามคค หมายเอาการต�งกายกรรม วจกรรม และมโนกรรมท$ประกอบดวยเมตตาในมตรสหายและคนท�งหลายในสงคม ซ$ งสรปไดวา พระอนรทธะเถระ พระนนทยะเถระ และพระกมละเถระ ผพกอยในปาโคสงคสาลวน พระพทธองคไดเสดจไปหาพระเถระเหลาน�นแลวตรสถามวา “กพวกเธอ ยงพรอมเพรยงกน ช$นบานตอกน ไมววาทกน ยงเปนเหมอนน� านมกบน� า แลดกนและกนดวยจกษอนเปนท$ รกอยหรอ” พระเถระท� งสามกราบทลวา “ยงเปนอยพระพทธเจาขา” พระพทธเจาตรสถามตอไปวา “พวกเธอเปนอยางน�นไดดวยเหตอยางไร” พระเถระท�งสามรปได

๑๒ว.จ. (ไทย) ๗/๔๑๐/๑๔๑.

๙๖

กราบทลในทานองเดยวกนวา พระพทธเจาขา ขอประทานพระวโรกาส ขาพระองคมความดารอยางน�วา เปนลาภของเราหนอ เราไดดแลวหนอ ท$ไดอยรวมกบเพ$อนพรหมจรรยเหนปานน� ขาพระองคเขาไปต�งกายกรรมประกอบดวยเมตตาในทานผมอายเหลาน� ท�งตอหนาและลบหลง เขาไปต�งวจกรรมประกอบดวยเมตตา เขาไปต�งมโนกรรมประกอบดวยเมตตาในทานผมอายเหลาน�ท�งตอหนาและลบหลง ขาพระองคมความดารอยางน� วา ไฉนหนอเราพงเกบจตของตนเสย แลวประพฤตตามอานาจจตของทานผมอายเหลาน� แลวขาพระองคกเกบจตของตนเสย ประพฤตอยตามอานาจจตของทานผมอายเหลาน� กายของพวกขาพระองคตางกนจรงแล แตวาจตดเหมอนเปนอนเดยวกนพระพทธเจาขา พวกขาพระองคยงพรอมเพรยงกน ช$นบานตอกน ไมววาทกน ยงเปนเหมอนน� านมกบน�า แลดกนและกนดวยจกษอนเปนท$รกอย๑๓

ในตอนทายของพระสตรน� พระพทธองคไดทรงตรสสรรเสรญพระเถระท�งสามวา เปนผปฏบตตนเพ$อประโยชนเก�อกล เพ$อความสข เพ$ออนเคราะหแกเทวดาและมนษยท�งหลาย และในพระสตรอกแหง ไดกลาวถงการท$พระอานนทตอบปญหาของวสสการพราหมณวา...

วสสการพราหมณ ถามวา ขาแตพระอานนทผเจรญ มภกษสกรปหน$งบางไหมเลา อนสงฆท$ภกษผเปนเถระมากรปดวยกนสมมตแลวแตงต�งไววา เม$อพระผมพระภาคเสดจลวงลบไปแลว ภกษรปน�จกเปนท$พ$งอาศยของเราท�งหลาย ซ$ งพระคณเจาท�งหลายจะพงเขาไปหาไดในบดน�ฯ พระอานนทตอบวา ดกรพราหมณ ไมมเลยแมสกรปหน$ง อนสงฆท$ภกษผเปนเถระมากรปดวยกนสมมตแลว แตงต�งไววา เม$อพระผมพระภาคเสดจลวงลบไปแลว ภกษรปน� จกเปนท$พ$งอาศยของเราท�งหลาย ซ$ งอาตมภาพท�งหลายจะพงเขาไปหา ไดในบดน�ฯ วสสการพราหมณ ถามตอวา ขาแตพระอานนทผเจรญ กเม$อไมมท$พ$งอาศยอยางน� อะไรเลาจะเปนเหตแหงความสามคคกนโดยธรรมฯ พระอานนท ตอบวา ดกรพราหมณ อาตมภาพท�งหลายมใชไมมท$พ$งอาศยเลย พวกอาตมภาพมท$พ$งอาศย คอ มธรรมเปนท$พ$งอาศยฯ๑๔

สรปไดวา คณคาของความสามคคไดแสดงใหเหนถงหลกความสามคคของคณะสงฆวา หลงจากเสดจดบขนธปรนพพานขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา คณะสงฆถอเอา พระธรรม และพระวนยเปนใหญ ไดแก เปนตวแทนของพระพทธองค พระสงฆทกรปตองเคารพพระธรรมวนย เอาพระธรรมวนยน$นแหละเปนท$พ$ งในการประกอบกจกรรมตางๆ และในการตดสนวนจฉยคดความตางๆ และความสามคคน�นตองปฏบตทางกาย ทางวาจา และทางใจอยาง

๑๓ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๖๑-๓๖๘/๒๗๒-๒๗๙. ๑๔ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๙๐/๗๐.

๙๗

สม$าเสมอท�งตอหนาและลบหลง โดยไมถอวาตนเปนใหญกวาคนอ$น ใหเกยรต ใหความสาคญตอผอ$นดวยจงจะถอวาไดบาเพญสามคคธรรมในทศนะของพทธปรชญาเถรวาทอยางสมบรณ ซ$ งมผลมากตอตนเอง ผอ$น และสงคมสวนรวมดวย

๓. คณคาของความสามคคตามหลกพระอภธรรมปฎก

คณคาของความสามคคตามหลกพระอภธรรม ไดกลาวถง ความสามคค ท$ถอเปนเร$องสาคญสาหรบนามาประยกตใชใหเกดประโยชนสขแกงสงคมไทยปจจบน ซ$ งมแตความแตกแยกสรางปญหาใหเกดข� นท� งท$ เปนปญหาสวนตน และปญหาผ อ$นใหไดรบความเดอดรอนดวย โดยเฉพาะปญหาประเทศ ท$จะตองชวยกนปองกนแกไขใหหมดไปจากสงคม โดยหลกดงกลาวน� พระอภธรรม ปคคลบญญต ไดกลาวถงหลกการปฏบตของบคคล ซ$ งไมเฉพาะแตพระสงฆเทาน�น บคคลอ$นในสงคมท$มไดผบวชเรยน กจะตองถงพรอมสกขา ดงน�

ละเวนขาดจากการฆาสตว คอ วางทณฑาวธ และศสตราวธ มความละอาย มความเอนด หวงประโยชนเก�อกลตอสรรพสตวอย ละเวนขาดจากการถอเอาส�งของท�เจาของเขาไมไดให คอ รบเอาแตส$งของท$เขาใหมงหวงแตของท$เขาให ไมเปนขโมย เปนคนสะอาดอย ละพฤตกรรมอนเปนขาศกตอพรหมจรรย คอ ประพฤตพรหมจรรย เวนหางไกลเมถนธรรมอนเปนกจของชาวบาน ละเวนขาดจากการพดเทจ คอ พดแตคาสตย ดารงความสตย มถอยคาเปนหลก เช$อถอไดไมหลอกลวงชาวโลก ละเวนขาดจากคาสอเสยด คอ ฟงความจากฝายน� แลว ไมไปบอกฝายโนน เพ$อทาลายฝายน� หรอฟงความฝายโนนแลวไมมาบอกฝายน� เพ$อทาลายฝายโนนสมานคนท$แตกแยกกน สงเสรมคนท$ปรองดองกน ช$นชม ยนด เพลดเพลนตอผท$สามคคกน พดแตถอยคาท$สรางสรรคความสามคค ละเวนขาดจากคาหยาบ คอ พดแตคาไมมโทษ เสนาะโสต นารก จบใจเปนคาชาวเมอง คนสวนมากรกใคร พอใจ ละเวนขาดจากคาเพอเจอ คอ พดถกเวลา พดคาจรง พดองประโยชน พดองธรรม พดองวนย พดคาท$มหลกฐานมท$อางอง มท$กาหนด ประกอบดวยประโยชน เหมาะแกกาลเวลา๑๕

๑๕อภ. ป. (ไทย) ๓๖/๑๗๘/๒๗๙-๒๑๐.

๙๘

จะเหนวา หลกการละเวนท�งหมดน�ดงกลาวขางตน ลวนแลวเปนหลกการสาคญในการสรางความสามคคของหมคณะ เม$อไดปฏบตถกตองตามท$กลาวไวแลว บคคลผซ$ งไดศกษาฝกหดตามหลกดงกลาวเม$อไปอยในสงคมใดแลว กเปนผท$นาความสข ความเจรญไปสสงคมน�น และ ถอเปนบคคลท$โลกกาลงตามหาตองการเปนอยางย$ง

นอกจากน�แลว ยงกรณตวอยางท$กลาวถงการแตกสามคค ซ$ งพระพทธองคทรงตรสกบพระอานนทวา... “ดกอนอานนท อนตราย ๓ อยาง จกเกดแกเมองปาฏลบตร กลาวคอ (๑) จากไฟ

(๒) จากนEา และ (๓) จากการแตกความสามคค เปนสตรมอยจรงมใชหรอ ตอบวา ถกแลว”๑๖

ดงน�น จากการถาม - ตอบ ตามหลกพระอภธรรม กถาวตถ คอ อนตรายท$สามารถจะเกดข�นแกเมองปาฏลบตรไดน�นมอย ๓ ดงกลาว และเม$อเรานามาอนโลมเขากบปญหาประเทศไทย ท$เปนอย หรอประเทศอ$นๆ ในโลกน� ตนเหตแหงการลมสลายน�นเกดไดดวยเหต ๓ อยาง เชนกน กลาวคอ ไฟไหมตามธรรมชาต (อคคภย) และไฟภายในมนษย คอ กเลส ๓ กอง ไดแก

(๑) ราคคค หมายถง ไฟราคะ ความอยาก

(๒) โทสคค หมายถง ไฟโทสะ ความพยาบาทอาฆาต

(๓) โมหคค หมายถง ไฟแหงความหลงงมงาย๑๗

สวนน� ากมน� าทวมตามธรรมชาต (อทกภย) แตน� าหรอหวงน� าท$สามารถทวมเหลาสตวไดจากภายในน�น กคอ โอฆะ ๔ อยาง ไดแก

(๑) กาโมฆะ หมายถง หวงน�าแหงกาม ความอยากรกใคร

(๒) ภโวฆะ หมายถง หวงน�าแหงการเกด ความยดม$นถอม$นในตน (๓) ทฏโฐฆะ หมายถง หวงน�าแหงความคดท$ผด

(๔) อวชโชฆะ หมายถง หวงน�าแหงความลมหลง๑๘

จะเหนวา หวงนEาทEง ๔ เพ$อพจารณาแลว มพระพทธพจนทรงตรสไววา...“ชนผมปรชา ควรทาเกาะกลาวคอท$พ$งของตนใหเปนตาบลท$หวงน� าจะทวมไมได ดวยความหม$นเปนเหตลกข�นทาการงานไมอยเฉย ดวยความไมเลนเลอ ดวยความระวง และดวยความปราบปราม”๑๙

๑๖อภ.ก. (ไทย) ๓๗/๔๔๐/๙๔๖. ๑๗ข.อต. (ไทย) ๒๕/๒๗๓/๒๓๕-๒๓๖. ๑๘ส.ม. (ไทย) ๑๙/๓๓๓/๘๗. ๑๙ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๑๒/๑๓.

๙๙

พระพทธพจนขอน� ไดใหความสนนษฐานลงโดย ๒ นย คอ เกาะหรอดนแดนท$ต�งเปนประเทศบานเมองอนเปนถ$นฐานของตน ไดช$อวาเกาะ เกาะน� ช$อวาเปนท$พ$งของชนผเกด ผอยในท$น�นดวยความเปนเจาของเพราะเปนท$พานกอาศย อนตรายภายในภายนอกท$จะพงเกดข�นแกถ$นฐาน ช$อวาหวงน�า เกาะในสมทรถลมตามลาพงตนเอง เพราะเหตบานดาลเปน เชน ภเขาไฟประท หวงน� ากจะทวมทาใหเปนสมทร มฉะน�น เกาะน�นต�งอยปร$มน�า เม$อเกดพายใหญทาใหสาครกาเรบหวงน� ากจะทวมทนทาใหเกดอทกภยแกประชาชนในท$น�น ขอน�ฉนใดอนตรายท$จะเกดข�นแกถ$นฐานกเปนฉนน�น ยอมเกดข�นเพราะเหตภายใน มแตกสามคคกนเปนอาทกม ยอมเกดข�นเพราะเหตภายนอก มปจจามตรย $ายเปนตนกม อนตรายเหลาน� ยอมทาถ$นฐานไมใหเปนท$พ$งพานกของผเปนเจาของ ทานองเดยวกบหวงน�าทาเกาะใหกลายเปนสมทรฉะน�น

สมเดจพระโลกนาถเจาประทานพระบรมพทโธวาทโดยนย ใหนรชาตเอาใจใสปองกนรกษาทานบารงเกาะคอถ$นฐานท$พานกของตน อยาปลอยใหหวงน� า คอ อนตรายทวมทบไดเชนน�น ดวยองคสมบต ๔ ประการ คอ ดวยความหม$นเอาใจใส ๑ ดวยความไมประมาทเลนเลอ ๑ ดวยความระวง ๑ ดวยความปราบปราม ๑ ถาเจาของถ$นเกยจครานเลนเลอ ไมคอยระวงและระงบความเสยหายอนตรายกไดชองเกดข�น ถาเจาของต�งอยในองคสมบต ๔ ประการ คอ มเพยรเพ$อจะจดทากจท$ยงไมไดจดไมไดทา และเพ$อจะรกษาธระท$ไดจดไดทาข�นแลวใหเปนไปโดยสม$าเสมอเอาใจใสไมเพกเฉยปลอยใหเส$อมทราม คอยระวงกดกนความเสยหายอนยงไมมมา มงบาบดความเสยหายท$เกดข�นแลวใหหมดไป อนตรายกไมไดชองท$จะเกดเหมอนประชาชนท$อยในเกาะหรอดนแดน อนลม เพยงถมท$หรอกอทานบก�นหวงน� าอนจะทวมถง และคอยระวงรกษาแกไขดวยความไมประมาทฉะน�น ไดช$อวาทาเกาะไมใหหวงน�าทวมได

พระพทธภาษตน� โดยอรรถ กศลธรรม ไดช$อวา เกาะเปนท$พ$งของสตวโลกผตกอยในสงสารสาคร สงกเลสธรรมอนจะทาอนตรายแกบคคล ช$อวาหวงน�า สตวเหลาน�นไดอาศยกศลความดความงามเปนท$พานก ยอมทรงตนอยได ในสงสารวฏ ไมจมลงในบาดาล กลาวคอ ยงตนใหต�งข�นไดในสมบตน�นๆ เปนตนวาโภคทรพย และอสรยยศมความสามารถจะนาอตภาพไปโดยสวสด ไมตองประพฤตทจรตอนจะทาใหตกต$าลาบากเพราะชวโตบายเปนเหต ถาปลอยใหสงกเลสครอบงา กจะทาอนตรายแกกศลสจรตท$ไดประพฤตมา ยงบคคลใหตกต$าลงไปเหมอนคนเรอแตกข�นฝ$งเกาะไดแลว ถกหวงน�าทวมพากนกลบไปตกในสาครฉะน�น สมเดจพระบรมศาสดาจารยตรสสอนใหทาเกาะ อยาใหหวงน� าทวมทบไดเชนน�นดวยคณสมบต ๔ ประการท$กลาวแลว เปนไปในอนเพยรทากศลความดท$ยงไมไดทาเอาใจใสรกษาความดท$ไดทาแลว คอยระวงไมใหชองแกอกศล

๑๐๐

ความช$วท$ยงไมไดทาเปนธระปราบปรามใจตนใหละท�งความช$วท$เคยทาแลว ดงน� ช$อวาทาเกาะไมใหหวงน�าทวมได๒๐

ฉะน�น คณคาของความสามคคปรองดองใหเกดข�นในสงคมจะตองใหความรวมมออนเคราะหกน เพราะความมคณธรรมในใจท$มองเหนผอ$นเปนพ$นอง มการปฏบตตอกนตามหลกสามคคธรรมเพ$อสะทอนใหเหนถงความสาคญ ในการอยรวมกนอยางสนตสข โดยมหลกในการสรางความสามคคปรองดองหรอความสามคคกน การกระทาการสงเคราะหท$เปนเคร$องยดเหน$ยวจตใจของกนและกน เรยกวา “สงคหวตถ” แปลวา ธรรมเคร$องยดเหน$ยวใจบคคล และประสาน หมชนไวในความสมานสามคค ซ$ งเปนส$งจาเปนอยางย$งสาหรบคนทกคนและทกสงคม นบต�งแตระหวางบดามารดาบตร สามกบภรรยา มตรกบมตร เพ$อนบานกบเพ$อนบาน ประเทศกบประเทศ เปนรากฐานแหงการอยรวมกนดวยด เปนการแสดงออกซ$ งความกตญ\ และความเจรญกาวหนา ท�งสวนตวและสวนรวม ม ๔ อยาง ประกอบดวย

๑. ทาน หมายถง “การใหปนส$งของดวยความเอ�อเฟ� อเผ$อแผ ความเสยสละ ชวยเหลอสงเคราะหดวยทน หรอทรพยสน และวตถส$งของตลอดจนใหความร และศลปวทยา”๒๑ “การใหทาน จงควรใหดวยความมเมตตาเพ$อแสดงน� าใจไมตร สรางเสรมมตรภาพ ใหดวยกรณาตองการชวยปลดเปล�องความทกข ความเดอดรอน ใหดวยมทตา สงเสรมสนบสนนใหทาความดมความเจรญกาวหนา”๒๒ ซ$ งการใหทานในสงคหวตถเชน ชวยเหลอสงเคราะหผอ$นดวยปจจย ๔ กลาวคอ เคร$องนงหม อาหาร ท$อยอาศย และยารกษาโรค เปนตน น� มงใหเพ$อสงเคราะหผรบ มความมงหมายอยท$ผรบเปนสาคญ มประโยชนแกผรบ ๓ ลกษณะคอ

ก. ใหโดยหวงจะอนเคราะห การใหความเก�อหนนโอบออมอารดวยเมตตา และการใหการอดหนนเอ�อเฟ� อชวยเหลอกนดวยกรณา

ข. ใหโดยหวงเพ$อเปนการสมครสมานสามคค ดวยการสงเคราะหเก�อกลกนและกนในฐานะผอ$นท$เก$ยวของกบตน

๒๐มหามกฏราชวทยาลย, พระมงคลวเสสกถา, พมพคร� งท$ ๒๑, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๑๐๖-๑๐๘. ๒๑พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,

๒๕๔๐), หนา ๒๑. ๒๒พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), สอนนาค-สอนทต ชวตพระ-ชวตชาวพทธ, (กรงเทพมหานคร :

บรษท ธรรมสาร จากด, ๒๕๔๒), หนา ๖๗.

๑๐๑

ค. ใหเพ$อเปนการตอบแทนคณ ปรารถนาบชาคณแกทานผมคณ เชน ป ยา ตา ยาย และบดา มารดาผท$มอปการคณ๒๓

การใหมประโยชนท�งแกผใหและผรบ คอ ทาใหผใหมความสขเบกบานใจ และอ$มใจซ$ งจะเปนประโยชนเก�อกลตอรางกายและจตใจ เปนการสละความเหนแกตว ผรบยอมไดรบประโยชนจากส$งของท$เขาให การใหและการรบจงเปนส$งสาคญสาหรบมนษย เปนการรกษาความเปนธรรมชาตของมนษยไว เปนการรกษาความเปนสงคมความเปนเพ$อนฝงความเปนญาตเอาไว และการใหกบการรบยงเปนกฎ เปนกระบวนการของธรรมชาตของบคคลผมความกตญ\ถาธรรมชาตไมมการใหและการรบ ปานน�กจะไมมโลก ดวงดาว มนษย พช สตว และธรรมชาตอยางแนนอน พระพทธองคตรสวา “การใหทาน เปนมงคลอนสงสด”๒๔ ซ$ งเปนการสงเสรมความกตญ\

๒. ปยวาจา หรอ เปยยวชชะ หมายถง วาจาเปนท$รก “พดอยางคนรกกน คอ กลาวคาสภาพ ไพเราะนาฟง ช� แจงแนะนาส$ งท$เปนประโยชน มเหตผลเปนหลกฐานชกจงในทางท$ดงามหรอคาแสดงความเหนอกเหนใจ ใหกาลงใจ รจกพดใหเกดความเขาใจด สมานสามคค เกดไมตรทาใหรกใครนบถอและชวยเหลอเก�อกลกน”๒๕

การพดกนถอไดวาเปนส$งสาคญท$ควรระวง เพราะเปนเหตใหรกนบถอกน หรอเปนเหตใหโกรธเกลยดบาดหมางแตกสามคคกนกได การพดไพเราะ ไมพดหยาบคายบาดหบาดใจกนพดคาจรง ไมพดปดหลอกลวงกน พดทาความเขาใจกน ไมพดสอเสยดใหบาดหมางกน เปนเคร$องปองกนความโกรธเกลยดกน ความไมไววางใจกน และความบาดหมางแตกแยกกนมใหเกดข�น พดถอยคาท$เปนวจสจรตทกประการ การพดไพเพราะน�น ไดแก การพดดวยความรกความนบถอ หรอความหวงด ใชถอยคาท$เหมาะสมแกตนเองซ$ งเปนผพดและผฟงซ$ งเปนผใหญ เปนผเสมอกนหรอเปนผนอย ถอยคาท$สภาพคอ ถอยคาอนนมนวล ออนโยน และออนหวาน หรอแสดงความยาเกรง แสดงความนบถอ แสดงความหวงด หรอแสดงความเอนดกรณา ยอมเปนถอยคาไพเราะดดด$มใจ ชวนใหรกนบถอ เปนการแสดงออกถงความกตญ\ของผพดตอผฟง ผมวาจาเปนสภาษต ยอมเอาชนะใจผอ$นไดสามารถพดชกชวนใหผอ$นทาการงานตามท$ตนเองตองการได ทาใหมความสาเรจ ทาใหเจรญรงเรองในอาชพการงาน ทาใหมคนเคารพนบถอเช$อฟง เชน “โทณพราหมณ

๒๓สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร), มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ, (กรงเทพมหานคร :

ธรรมสภา), หนา ๒๗๕–๒๘๐. ๒๔ข.ข. (ไทย) ๒๕/๗/๗. ๒๕พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,

๒๕๔๐), หนา ๒๑.

๑๐๒

สามารถพดจาใหเจานครตางๆ ยนยอมตกลงแบงพระบรมสารรกธาตของพระพทธเจาไดสาเรจ”๒๖ ดงมพระพทธพจนวา “วาจาสภาษต เปนมงคลอนสงสด”๒๗ แมแตสภาษตไทยกมวา ปากเปนเอก เลขเปนโท

๓. อตถจรยา หมายถง การประพฤตประโยชน ถอเปนการ“ทาประโยชนแกเขาคอชวยเหลอดวยแรงกาย และขวนขวายชวยเหลอกจกรรมตางๆ บาเพญสาธารณประโยชน รวมท�งชวยแกไขปญหาและชวยปรบปรงสงเสรมในดานจรยธรรม”๒๘ ซ$ งการประพฤตตนใหเปนประโยชนแกกน เปนส$งสาคญอกประการหน$งซ$ งเปนการแสดงกตญ\ตอผอ$น ดวยความเปนผมใจเอ�อเฟ� อเผ$อแผ โดยการประพฤตส$งท$เปนประโยชนแกสงคม

๔. สมานตตตา หมายถง การวางตนสม$าเสมอ “เอาตวเขาสมาน คอ ทาตวใหเขากบเขาได วางตนเสมอตนเสมอปลาย ใหความเสมอภาค ปฏบตสม$าเสมอตอผอ$นไมเอาเปรยบ และ รวมสข รวมทกขรวมรบรรวมแกไขปญหา เพ$อใหเกดประโยชนสขรวมกน”๒๙ การวางตนอยางเหมาะสมพอด เปนส$งสาคญอกประการหน$ งซ$ งสามารถผกพนรกษาน� าใจกนไวไดเปนอยางด เพราะมนษยนบถอความวางตนสม$าเสมอไมถอตว แตเกลยดชงความไมเสมอตนเสมอปลาย ลมๆดอนๆ เยอหย$ง ถอตว ทะนงตว หรอดหม$นกน เปนธรรมดาของโลกท$คนท�งหลายยอมไมเทากน ดวยทรพย ยศ ศกด บรวารและศลปวทยาท$ย$งหยอนกวากน แตส$งเหลาน� หาไดเปนเคร$องกดกล�นขดขวางคนผไมเสมอกนมใหรกใครสนทสนมกนไม แตกลบเปนปจจยชวยสงเสรมความรกความนบถอใหสนทสนมกน

โดยสรป คณคาความสามคค เปนเร$องท$สาคญสดและตองใสใจเสมอวาการกระทาอนใดท$จะเปนเหตกอใหเกดความแตกแยก มการแบงพรรคแบงพวกกควรเวนไว ไมควรเขาเก$ยวของเพ$อมงหวงความสขท�งสวนตนและเพ$อสวนรวม โดยหลกการในทางพระพทธศาสนาเปนการสงเสรมความสามคคของหมคณะใหเจรญม$นคงย$งข�น โดยการปฏบตตามหลกสงคหวตถ ซ$ งเปนหลกธรรมสาหรบเสรมสรางความสามคค และเม$อไดปฏบตถกตองแลว ผลท$จะเกดตามมาแกผกระทาเพ$อใชเปนตนทนทางสงคม ท$ลงทนโดยมตองส�นเปลองทรพยสน ผลท$ไดมากมายมหาศาล ตอสงคม วฒนธรรมประเพณ ชมชน ไดในส$ งท$ปรารถนาอยางม$นคงและย $งยน โดยผวจยยงม

๒๖ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๓๗/๑๗๘. ๒๗ข.ข. (ไทย) ๒๕/๕/๗. ๒๘พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,

๒๕๔๐), หนา ๒๑. ๒๙พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ธรรมนญชวต, อางแลว, หนา ๒๑.

๑๐๓

ความเหนวา การท$ประเทศชาตเปนอยในปจจบนคอความแตกแยกของกลมคนตางๆ ลวนไมไดคานงถงหรอไดปฏบตตามหลกธรรมขอน� ในฐานะท$ประกาศตนวา เปนผนบถอพระพทธศาสนาเปนรากฐานของบานเมองมาต�งคร� งอดต ซ$ งไดสรางความเจรญรงเรองงอกงามไพบลย แตปจจบนนบวนจะหดหายไปกบความเปล$ยนแปลงตามปจจยภายในและภายนอกมส$งอานวยความสะดวกตางๆ ท$มแตความเจรญไปตามระบบสงคม แตตรงกนขามจตใจใฝดมคณธรรม จรยธรรม กาลงเดนสวนทางกบความเจรญ ฉะน�น เม$อพลเมองของประเทศมลกษณะวสยประพฤตปฏบตตนในทานองน� กเทากบวาไมไดสรางความเขมแขง ความเจรญท�งหลายใหแกตนเอง และยงทาลายความเจรญของชาตตามดวย น$ เปนเร$ องท$ตองระวงและใสใจใหมาก จงอยาแสดงออกจนเปนเพยงคาพด แตตองปฏบตตน ฝกหดตนใหเกดเปนนสยโดยความดท�งหลายท$ไดปฏบตตามหลกสงคหวตถ กจะสะทอนเปนผลใหแกผปฏบตไดเจรญข�นน�นเอง

๔.๓ คณคาของการสรางความเขมแขงตอสงคมไทย

คณคาของสรางความเขมแขงตอสงคมไทย เปนภาระของทกคนในประเทศจะตองชวยกนสรางข�น มใชภาระของคนใดคนหน$ งตองมารบภาระหนาท$ท$จะสรางความเขมแขงใหแกสงคม ดงเหนไดจากพระบรมราโชวาท พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ภมพลอดลยเดชมหาราช รชกาลท$ ๙ ไดประทานในโอกาสเสดจออกมหาสมาคม ณ สหบญชร พระท$น$งอนนตสมาคม วนศกรท$ ๙ มถนายน ๒๕๔๙ มใจความวา คณธรรมเปนท$ต�งของความรก ความสามคคท$ทาใหคนไทยเราสามารถรวมมอรวมใจกนรกษาและพฒนาชาตบานเมองใหเจรญรงเรองสบตอกนไปไดตลอดรอดฝ$งวา...

ประการแรก คอ การท$ทกคนคด พด ทา ดวยความเมตตามงดมงเจรญตอกน ประการท�สอง คอ การท$แตละคนตางชวยเหลอเก�อกลกน ประสานงาน ประสาน

ประโยชนกนใหงานท$ทาสาเรจผล ท�งแกตน แกผอ$น และแกประเทศชาต ประการท�สาม คอ การท$ทกคนประพฤตปฏบตตนอยในความสจรต ในกฎกตกาและ

ในระเบยบแบบแผนโดยเทาเทยมเสมอกน ประการท�ส� คอ การท$ตางคนตางพยายามทาความคดความเหนของตนใหถกตอง

เท$ยงตรงและม$นคงอยในเหตในผล หากความคดจตใจและการประพฤตปฏบตท$ลงรอยเดยวกนในทางท$ด ท$เจรญน�ยงมพรอมมลอยในกาย ในใจของคนไทยกม$นใจไดวาประเทศชาตไทยจะดารงม$นอยไดตลอดไป จงขอใหทานท�งหลายในมหาสมาคมน� ท�งประชาชนชาวไทยทกหมเหลาไดรกษาจตใจและคณธรรมน� ไวใหเหนยวแนนและถายทอดความคดจตใจน� ตอกนไปอยาใหขาดสาย

๑๐๔

เพ$อใหประเทศชาตของเราดารงยนยงอยดวยความรมเยนเปนสขท�งในปจจบนและในภายหนา ขออานาจคณพระศรรตนตรย และส$งศกดสทธในสากล จงคมครองรกษาประเทศไทยใหรอดพนจากภยอนตรายทกส$ง และอานวยความสขความเจรญสวสด ใหเกดแกประชาชนชาวไทยท$วกน๓๐

จะเหนวา หลกสรางความเขมแขงท�งส$ประการขางตน สงคมไทยปจจบนไดยดถอหลกความเสมอภาค ท$ มแบบแผนความประพฤตตางๆ ตามประเพณยดถอและสบทอดกนมาแต บรรพกาลน�น เม$อกาลเวลาลวงไปสงคมเขาสยคแหงการแพรกระจายทางวฒนธรรมท$ไรพรมแดน ไรขอกดขวาง วฒนธรรมประเพณอนดงามบางอยางไดถกลมลางหรอไมกถกดดแปลงไป เพ$อใหเขากบยคสมย หรอไมกถกต�งขอสงสยทาใหวถชวตของผคนในสงคมกลบสบสนวนวายย$งกวายคสมยใดๆ ในสภาพเชนน� คาสอนของพระพทธศาสนาท$ยอนยคสมยมมาแตคร� งท$อะไรๆ ยงเปนไปตามธรรมดาสามญอยางมากน�น จะเปนเสมอนกระแสอากาศสดช$นบรสทธท$ผานเขามาในหองท$มผคนแออดบางทอาจจะถงเวลาแลวท$เราจะหวนกลบไปหาคณคาเกาๆ แตคงทนดกวา เม$อการดาเนนชวตและกจการตางๆ ยดหลกความเอ�ออาทรเหนอกเหนใจกน มากกวาจะมงหาผลประโยชนใหแกตน กจะเหนผลปรากฏวาชวตและกจการเหลาน�นมใชจะเลวรายอยางท$เราเคยคด และท$แทแลวมนจะชวยใหชวตของเราเบาสบายข�นดวย คนปจจบนจานวนมากมองชวตทกวงการเปนการตอสระหวางผลประโยชนท$ขดกน เกดเปนฝายนายจางกบลกจาง รฐบาลกบราษฎร คนมกบคนจน และแมแตหญงกบชาย หรอลกกบพอแม เม$อคนถอเอาทรพยและอานาจเปนจดหมายของชวต สงคมกกลายเปนสนามตอสระหวางผลประโยชนสวนตวท$ขดกน เรากเลยตองเท$ยวหาจรยธรรมสาหรบมาปองกนผลประโยชนแบบเหนแกตว โดยถอ “สทธของแตละคนท$จะแสวงหาความสข” กเลยตองหาจรยธรรม “สทธมนษยชน” มาคอยกดก�นกนและกนไว ความสามคคของมวลมนษยทกคนสามารถปฏบตไดเพ$อการอยรวมกนในสงคม เพ$อความสงบสข ความเจรญของโลกไววา

“มนษยทกคนสามารถรวมมอกน มความสมครสมานสามคคเปนอนหน$ งอนเดยวกนในการสรางสรรคโลกไดดวยการปฏบตตนตามหลกพรหมวหาร ๔ ประการ คอ เมตตา กรณา มทตา และอเบกขา เพราะหลกธรรมดงกลาว พระพทธเจาทรงสอนไวเพ$อใหมนษยทกคนเปนพรหม คอเปนผ สรางสรรคอภบาลโลก ชวยกนบารงรกษาโลกน� ใหมสนตสขดวยเร$ยวแรงความพากเพยรของมนษยเอง โดยไมตองรอเทพเจาหรออานาจวเศษใดๆ

๓๐กระทรวงวฒนธรรม, สรปผลการดาเนนงานกจกรรม “ฉลอง ๖๐ ปครองสรราชสมบต”,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จากด, ๒๕๔๙), หนา ๑.

๑๐๕

มาบนดาลให๓๑

การสรางความเขมแขงนอกจากปฏบตตามหลกพรหมวหารธรรมแลว การแสดงออกถงความเขมแขงของสงคมและชมชนไทยน�น ตองประกอบดวยองคธรรม ๕ ประการ จงจะสามารถสรางความสามคคปรองดอง และนาไปสความเจรญของชาตบานเมองได โดยอาศยองคประกอบของสงคมใหครบท� ง ๕ ประการ ไดแก ศลธรรมเขมแขง ปญญาเขมแขง เศรษฐกจถกตอง

รฐถกตอง และสงคมเขมแขง โดยท�ง ๕ องคประกอบ เรยกวา “เบญจขนธของสงคม” ซ$ งมลกษณะเก$ยวของเช$อมโยงมผลถงกน และตองพฒนาใหครบท�ง ๕ อยาง จงจะเกดสงคมสนต ประชาธรรม มความสามคคปรองดองกน การพฒนาอยางใดอยางหน$ งโดยเอกเทศ ไมวาจะเปนเศรษฐกจกด ศลธรรมกดจะไมไดผลสาเรจ เพราะสงคมเขมแขงท$เปนรากฐานของการพฒนาเศรษฐกจ สงคม และศลธรรมใหมความเจรญงอกงาม ตามความหมาย กคอสงคมตองมการรวมกลมกนในรปแบบตางๆ เชน ชมรม สมาคม มลนธ สหกรณ ชมชน หรอประชาคม เม$อมการรวมตวกนเปนชมชนหรอประชาคม จะเกดพลงสรางสรรคท$สามารถปองกนส$งรายและสรางส$งดทกอยาง ท�งเศรษฐกจ จตใจ สงคม วฒนธรรม ส$งแวดลอม การเมอง และสขภาพ๓๒

โดยหลกการประชาคมหรอเบญจขนธของสงคมไทยน�น จะเกดมข�นในรปแบบของความสามคค กตองอาศยหลกธรรมในพระพทธศาสนาเปนแกน และใชขนบธรรมเนยมประเพณท$มในสงคมเปนตวขบเคล$อนในลกษณะท$ผสมกลมกลนกนไดอยางเหมาะสมอยางบรณการ ดงเหนไดชดในประเพณลอยกระทง ท$ผวจยไดศกษารายละเอยดไวแลวในบทท$ผานมา แมจะมตนกาเนดหรอมคตความเช$อจากลทธอ$น แตกไดผสมกลมกลนจนกลายเปนประเพณแบบไทยท$ตางชาตมองวา เปนเอกลกษณสาคญย�ง ท$ไดสรางมลคาเพ$มใหกบสงคมในหลายดาน ไมวาจะดานคณคาทางวฒนธรรมประเพณเอง คณคาทางเศรษฐกจ การทองเท$ยว คณคาทางสงคมดานครอบครว ชมชนในเมองและในทองถ$นใหมความเขมแขงควรคาแกการอนรกษ สบทอดใหคงคอยกบชาตไทยตองอาศยหลกปฏบตสาหรบชาวพทธ เพ$อสรางความสามคคในสงคม ชมชน และครอบครว โดยหลกการท$วาน� เรยกวา เบญจศล คอเปนหลกปฏบตพ�นฐานของชาวพทธ ท$สามารถใชได กบสงคมในทกระดบ หลกศล ๕ ประกอบดวย

๓๑พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), กรณธรรมกาย, พมพคร� งท$ ๑๕, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

พมพอาไพ, ๒๕๔๒), หนา ๓๒๖. ๓๒ประเวศ วะส, ยทธศาสตรชาตเพ�อความเขมแขงทางเศรษฐกจ สงคมและศลธรรม,

(กรงเทพมหานคร : สานกพมพ หมอชาวบาน, ๒๕๔๑), หนา ๖๔-๖๕.

๑๐๖

๑. ปาณาตปาตา เวรมณ เวนจากการทาชวตสตวใหตกลวงไป กลาวคอ ไมทาลายชวตของมนษยหรอสตวอ$น โดยความกคอ ความประพฤตหรอการดาเนนชวตประจาวนท$ไมเบยดเบยนทารายชวตรางกายของผอ$นหรอแมแตชวตของตนเอง ท�งทางตรง กคอ ไมฆาไมทาลายชวตของผอ$น ท�งทางออม คอ การสงเสรมใหมการเชนน�นโดยหลกการตางๆ

๒. อทนนาทานา เวรมณ เวนจากการถอเอาส$งของท$เจาของเขาไมไดใหดวยอาการแหงขโมย และเจาของไมไดใหโดยหลกการตางๆ เชน การลกขโมย การยกยอก ฉอฉล การลวงละเมดลขสทธกรรมสทธ เปนตน ดารงชวตดวยสมมาอาชพ อาชพท$สจรต

๓. กาเมส มจฉาจารา เวรมณ เวนจากการประพฤตผดในกาม คอ ยนดพอใจเฉพาะในภรรยาของตนโดยไมประทษรายตอของรกของหวงแหน อนเปนการทาลายเกยรตภมและจตใจตลอดจนทาใหวงศตระกลของเขาสบสนเปนทกข รวมท�งคชวตและครอบครวของตนดวย

๔. มสาวาทา เวรมณ เวนจากการพดเทจ คอพดเฉพาะคาสตยคาจรง เปนการไมประทษรายคนอ$น หรอประโยชนสขของคนอ$นดวยวาจา ขอน� มไวเพ$อประกนคณภาพของผคนในสงคมใหมความจรงใจตอกน มความซ$อสตยยตธรรม ไมพดเทจดวยหวงผลทางดานวตถมทรพยสนเงนทองหรอตาแหนงช$อเสยง เกยรตยศ

๕. สราเมรยมชชปมาทฏฐานา เวรมณ เวนจากการด$มสราเมรยอนเปนท$ต�งแหงความประมาท ไดแกสราเมรยรวมท�งส$งเสพตดทกชนดน�นสามารถทาใหผด$มหรอเสพแลวมอาการเมาเสยสต มอารมณขนมว ดราย ทาในส$งท$ไมควรทาได เชน เม$อเมาหรอมนเมาจนเกดภาพหลอนแลวกสามารถทารายรางกายคนอ$นจนถงแกชวตได ลกขโมยส$งของได ขมข$นกระทาชาเลาหญงสาวหรอภรรยาของผอ$นได และพดปดได แมวาในเวลาปกตเขาจะเปนคนดเพยงใดกตาม สมดงคาท$วา “สล ปาเถยยมตตม ศลเปนเสบยงสาหรบเดนทางอยางสงสด”๓๓

โดยหลกปฏบตท�ง ๕ ประการ ศลขอท� ๕ ถอวารายแรงและอนตรายท$สด เพราะเปนเหตแหงความประมาทพลาดพล�ง ซ$ งสามารถทาใหองคของศลขออ$นๆ ขาดดางพรอย และทาลายชวตทรพยสนรวมถงอนาคตของตนเองและคนรอบขางได เพราะสราเม$อคนด$มๆ อยางขาดสต ขาดการยบย �ง และไมจากดในการด$มยอมจะตองเปนสาเหตแหงการกระทาท$ผดพลาดและขาดการไตรตรอง สาหรบ ศลขอท� ๔ น�นมองในระดบสงคมถอวารายแรง เปนเหตแหงการแตกความสามคคได เพราะการพดบางคร� งไมคานงถงหลกความจรง และกฎเกณฑทางสงคมจะกอใหเกดความเส$อมเสย และความแตกราว แตกความสามคคได ท�งในระดบชาตและระดบครอบครว

๓๓ข. เถร. (ไทย) ๒๖ / ๓๗๘ / ๓๕๘.

๑๐๗

เพราะฉะน�น การจะสรางความเขมแขงใหเกดข�นในสงคมไทยน�น มนษยเราทกคนเม$อไดประพฤตปฏบตตามศล ๕ ขอแลว ยงตองประพฤตธรรมอก ๕ ขอ เรยกวา “เบญจธรรม หรอ กลยาณธรรม” จดเปนธรรมท$เก�อกลแกการรกษาเบญจศลของมนษยเราทกคน โดยเฉพาะผอยในเพศครองเรอน มอย ๕ ประการ ดงน�

๑. เมตตาและกรณา ความรกใครและความสงสาร เม$อมนษยเราทกคนงดจากการฆา การเบยดเบยน การใชความรนแรงตอทกชวตแลว กควรเจรญความรกความเมตตา และความกรณาตอกน แกผคนท$อยรวมกนในชมชน สงคม ประเทศชาต และในโลก รวมท�งสรรพสตวนอยใหญท$ตองเกด แก เจบ ตายดวยกนท�งน�น

๒. สมมาอาชวะ ประกอบการงานท$บรสทธสจรต เม$อมนษยเราทกคนไดงดเวนจากการลกขโมยไดแลว กพงเจรญสมมาอาชวะ คอการเล�ยงชพโดยสจรต ไมผดศลผดธรรม มความขยนหม$นเพยร ไมยอทอตอปญหาในการดารงชวตในสงคม

๓. กามสงวร ความสารวมระมดระวงในเร$องกาม เม$อมนษยเราทกคนไดงดเวนการประพฤตผดทางเพศไดแลว กพงเจรญกามสงวรโดยไมหลงใหลไปในกามคณตางๆ

๔. สจจะ มสจจะความจรงใจ ความซ$อสตย เม$อมนษยเราทกคนไดงดเวนการกลาว คาเทจไดแลว กพงสจจะไวเปนบรรทดฐาน พดดวยใจจรง พดคาจรงท$มประโยชนตอกน

๕. สตสมปชญญะ มสตความระลกไดและสมปชญญะความรตว เม$อมนษยเราทกคนไดงดเวนการเสพส$งซ$ งทาใหมนเมาประมาททกชนดไดแลว กควรเจรญสตและสมปชญญะ เพ$อใหรแจงในสรรพส$งท$เปนไป ไมหลงงมงายในส$งท$ไรสาระ ไมเลนเลอประมาทในเร$องตางๆ๓๔

จะเหนวา องคธรรมทEง ๕ ประการ ถาไดนอมนาไปปฏบตใหกจจะลกษณะปรกตประจาวนแลว กมแตสรางความเขมแขงใหแกสงคม และโดยเฉพาะการนาไปใชในระดบครอบครวถอวาเปนเร$องจาเปนและสาคญอยางย$งในสงคมไทยปจจบน เพราะหากวา สถาบนครอบครวมความสข กเปนตวช� วดถงความปรกตสขของสงคม ประเทศชาตใหเจรญตามดวย น$นกเทากบวาไดปฏบตตนตามหนาท$ของพทธศาสนกชน โดยหลกธรรมท$กอใหเกดความสามคคในสงคม และประชาชนภายในชาตน�น พระพทธศาสนาไดรบรองและจดอยในหลก “สาราณยธรรม” คอเปนหนาท$หรอขอปฏบตสาหรบชาวพทธท$วไปและประชาชนควรปฏบตตอผอ$นในสงคมชมชนซ$ งมองคประกอบ ๖ ประการ ไดแก

๓๔ว. ป. (ไทย) ๘ / ๙๖๘ / ๓๑๘.

๑๐๘

๑. จะตองมเมตตากายกรรม คอ การแสดงออกถงความเมตตาทางกายแกเพ$อนในสงคมเดยวกน ท�งตอหนาและลบหลง ชวยเหลอกจธระของหมคณะดวยความเตมใจ แสดงอาการกรยาสภาพ เคารพนบถอกนท�งตอหนาและลบหลง

๒. จะตองมเมตตาวจกรรม คอ การแสดงออกถงความเมตตาปรารถนาดตอกนทางวาจา ตอเพ$อนรวมสงคมประเทศชาตเดยวกน เชน การชวยบอกส$งท$เปนประโยชน แนะนาส$งสอนตกเตอนในทางท$ถกท$ควรดวยความปรารถนาด กลาววาจาสภาพเปนประโยชน ออนหวานท�งตอหนาและลบหลง

๓. จะตองมเมตตามโนกรรม คอ การต�งจตเมตตาปรารถนาดตอกนกบเพ$อนรวมสงคม รวมหมคณะ มจตปรารถนาดท�งตอหนาและลบหลง คดทาแตส$งท$เปนประโยชนตอกน มองกนในแงด ไมมความระแวงสงสยซ$ งกนและกน

๔. สาธารณโภค คอ การรจกแบงปนเฉล$ยเจอจาน แมวาจะเปนส$งของเลกนอย แตเปนส$งท$ไดมาโดยชอบธรรม กไมควรหวงไวแตผเดยวนามาใหไดมสวนรวมบรโภครวมกน

๕. ศลสามญญตา คอ จะตองมศล มความประพฤตเสมอเหมอนกบบคคลท$รวม ในสงคม หมเดยวกน ไมทาตนใหเปนท$รงเกยจของหมคณะ เคารพกฎเกณฑระเบยบของสงคม

๖. ทฎฐสามญญตา คอ จะตองมความเหนดงามเสมอเหมอนกบผอ$นในสงคมเดยวกน มความเหนชอบรวมกนในขอท$เปนหลกการท$จะนาไปสการขจดปญหา มใชเปนความเหนท$กอใหเกดปญหา ตองยอมรบความคดเหนของคนหมมากแมจะไมถกใจกตาม๓๕

จะเหนวา หลกสาราณยธรรม ๖ เปนหลกปฏบตสาหรบสงคมและชมชน ดงไดปรากฏในสาราณยสตรท$ ๒ ซ$ งพระพทธองคไดทรงตรสถงองคประกอบของหลกธรรมะอนเปนท$ต�งแหงความระลกถงซ$ งกนและกน เรยกวา “การรรกสามคค” เปนหลกสาคญย$งในการสรางชาตใหเจรญงอกงาม ในพระบรมราโชวาทในพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชมหาราช ฉะน�น หลกธรรมในสวนน� ประกอบดวย

๑. การมพฤตกรรมทางกายท$ประกอบดวยเมตตา (เมตตากายกรรม) ไดแก การกระทาตอกนดวยเมตตา คอ แสดงไมตรและความหวงดตอเพ$อนรวมงาน รวมกจการรวมชมชนดวยการชวยเหลอกจธระตางๆ โดยเตมใจ แสดงอาการกรยาสภาพ เคารพนบถอกน ท�งตอหนาและลบหลง

๓๕ท.ปา. (ไทย) ๑๑ / ๓๑๗ / ๒๕๗.

๑๐๙

๒. การมพฤตกรรมทางวาจาท$ประกอบดวยเมตตา (เมตตาวจกรรม) ไดแก การพดดวยเมตตา คอ กลาวแตส$งท$เปนประโยชน ส$งสอนหรอแนะนาตกเตอนกนดวยความหวงด และแสดงความเคารพนบถอกนท�งตอหนาและลบหลง

๓. การมพฤตกรรมทางใจท$ประกอบดวยเมตตา (เมตตามโนกรรม) ไดแก การคดถงตอกนดวยเมตตา คอ ต�งจตปรารถนาด คดทาส$งท$เปนประโยชนแกกน

๔. การแบงปนเฉล$ยลาภท$ไดมาโดยชอบ (สาธารณโภค) ไดแก การไดวตถส$งของมาแลวแบงกนกนแบงกนใช คอ แบงปนลาภผลท$ไดมาโดยชอบธรรม แมเปนของเลกนอยกแจกจายใหไดมสวนรวมใชสอยท$วกน

๕. การประพฤตปฏบตตนใหเปนผมศลท$บรสทธเสมอกบเพ$อนพรหมจรรย (ศลสามญญตา) ไดแก การประพฤตใหดเหมอนเขา คอ มความประพฤตสจรต ดงาม รกษาระเบยบวนยของสวนรวม ไมทาตนใหเปนท$นารงเกยจ หรอเส$อมเสยแกหมคณะ

๖. การพฒนาตนใหมทฏฐท$เปนไปเพ$อความพนทกขเสมอกบเพ$อนพรหมจรรย (ทฏฐสามญญตา) ไดแก การพยายามปรบความคดเหนเขากนได คอ เคารพ รบฟงความคดเหนกน มความเหนชอบรวมกน ตกลงกนไดในหลกการสาคญยดถออดมคตหลกแหงความดงาม หรอจดหมายสงสดอนเดยวกน๓๖

การสรางความสามคคตอกนท$กลาวมาเปนรปแบบท$เกดข�นและนาไปปฏบตในหมของพระสงฆ ซ$ งสามารถพจารณาไดจากเร$ องราวเม$อคร� งพทธกาล คอ ความแตกแยกแหงสงฆเกดข�น เปนสาเหตหน$ งท$ทาใหเกดมพระไตรปฎกข�นจนใชมาจนถงปจจบน และความแตกแยกดงกลาวไดข�นมาในวงการคณะสงฆกเพราะมสาเหต ๔ ประการ พระพทธองคไดทรงตรสไววา ความวบต ๔ ประการ เกดข� นในหมสงฆเปนเหตใหสงฆแตกแยก คอ “สลวบต อาจารวบต ทฎฐวบต และอาชววบต”๓๗ โดยสรปแลวมเพยง ๒ ประการ คอ “สลวบต และทฎฐวบต” ซ$ งตรงขามกบคาวา “สลสามญญตา และทฎฐสามญญตา” คอ ความเทาเทยมกนโดยศล ไดแก ความเทาเทยมกนโดยพระวนย และมความคดเหนตรงกน คอทฎฐ ไดแก ความคดเหนในทางธรรม ท$สอดคลองกน เม$อสงคมใดมความคดตรงกน มความเคารพในขอคดเหนของกนและกน สงคมน�นกมความสงบสขรมเยนปราศจากความวนวายใดๆ ท�งส�น

๓๖อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๒๘๓/๒๖๗-๒๖๘. ๓๗พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลศพท . พมพคร� งท$ ๑๐,

(กรงเทพมหานคร : มหาจฤาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๒๘๒.

๑๑๐

ท$กลาวมาท�งหมด วเคราะหสรปไดวา หลกของการสรางความเขมแขงตอสงคมไทย สงคมใดท$ตองการความเจรญรงเรองไมวาดานใดๆ ส$งแรกท$ตองปฏบต คอ การสรางคนใหเขมแขง ทาใหสงคมน�นใหมศกยภาพทางการกระทา ทางความคด เกดความสามคคปรองดองกนฉนทพ$นอง ไมมการแบงพรรคแบงพวก ไมมสเส� อ ใหทกคนสานกอยตลอดวาเราคอคนไทย ไมวาจะอยภาคไหนกเปนคนไทยภายใตพระบรมโพธสมภาร สามารถรด รช$วในส$งตางๆ ได พรอมท�งมการศกษาปฏบตตามความรท$ดน� น โดยแบงภาระหนาท$ของผคนในสงคมวา ตองรบผดชอบ เชน ในครอบครวกเปนหนาท$ของบดามารดา ในสถาบนโรงเรยนกเปนหนาท$ของครอาจารย ในสงคมอ$นๆ กเปนหนาท$ของนกบรหารสถาบนทางสงคมเหลาน�นรบผดชอบ เม$อพลเมองไดทาถกตองตามความเปนจรงท$กลาวแลว และประกอบดวยปญญากสามารถสรางความเขมแขงใหสงคมประเทศชาตเปนสขได

๔.๔ คณคาของประเพณลอยกระทงในการเสรมสรางดานการทองเท�ยว

จากการศกษาคณคาของประเพณลอยกระทง ผวจยมความเหนวา ประเพณลอยกระทง ไดมอทธพลตอกจกรรมดานการทองเท$ยวของประชาชนชาวไทย และคนตางชาต ท$ไดเดนทางเขามายงประเทศไทยท�งในรปแบบทองเท$ยวผกผอนหยอนใจ และการศกษาคนควาในเร$องราวของวฒนธรรมท$มอยท$วทกภมภาคของประเทศไทย กเทากบวาการทองเท$ยวท$ เน$องดวยประเพณ ลอยกระทงน�น ไดกอใหเกดคณคาในดานตางๆ ดงน�

๑. คณคาในดานการอนรกษ เชน ฟ� นฟศลปวฒนธรรม เทศกาลงานประเพณ และทรพยากรการทองเท$ยว ตลอดจนสบทอดใหคงคอย และเปนเอกลกษณหรอมรดกของชาตสบไป

๒. คณคาตอการสงเสรมความรวมมอระหวางภาครฐและเอกชน รวมท�งประชาชนในทองถ$นใหเขามามบทบาทในการรวมกนทากจกรรมในเทศกาลตางๆ

๓. คณคาตอการชวยพฒนาคณภาพชวตของประชาชน คอสงผลดตอการพฒนาสงคมในระดบครอบครว ชมชน และสงคมสวนรวม เกดมลคาเพ$มทางดานเศรษฐกจชมชนของประเทศอยางย $งยน

๔. เกดคณคาทางเศรษฐกจ เพราะมนกทองเท$ยวชาวตางประเทศท$มคณภาพเดนทางเขามาทองเท$ยวภายในประเทศ และเขาใจถงวฒนธรรมไทยเพ$มมากข�น พรอมท�งพกอยนานวน กเกดการใชจายเพ$มมากย$งข�น และเดนทางกระจายไปท$วภมภาคของไทย

จากความเหนของผวจยท�ง ๔ ประการขางตน เปนการสงเสรมผลผลต และเกดรายไดเพ$มข�นของประชาชนในดานกจกรรมการทองเท$ยว โดยประเดนน� สานกงานการทองเท$ยวแหง

๑๑๑

ประเทศไทย ฝายกจกรรมไดจาแนกงานเทศกาลประเพณของจงหวดตางๆ โดยไดแบงกลมตามลกษณะของงานเปน ๕ กลม ตอไปน�

กลมท$ ๑ งานร$นเรง กลมท$ ๒ งานแสดงผลผลตทางการเกษตรและศลปหตถกรรม กลมท$ ๓ งานประเพณท$เก$ยวกบวถชวต ความเช$อ และศาสนา กลมท$ ๔ งานอ$น ๆ ซ$ งกลมงานท�ง ๔ ประเภทน� ลวนผกพนอยกบวถชวตของคนในสงคม ท�งสงคมชนบท

และสงคมเมอง พรอมท� งมอทธพลตอการพฒนาสงคมใหมความเขมแขง โดยงานเหลาน� ประกอบดวย

๑. งานร�นเรง เปนงานเทศกาลและประเพณท$หนวยงานราชการจดข�นตามนโยบายของกระทรวงมหาดไทยท$กาหนดใหทกจงหวดจดงานเฉลมฉลองเพ$อความครกคร�นเปนหลก หรอจดข�นเพ$อเพ$มชวตชวาใหกบแหลงทองเท$ยว เชน งานวนข�นปใหม งานกาชาด และลอยกระทง เปนตน ซ$ งบางคร� งกนางานร$นเรงมาจดรวมกบงานอ$นๆ ในคราวเดยวกนดวย

๒. งานแสดงผลผลตทางการเกษตรและศลปหตถกรรม เปนงานเทศกาล และประเพณท$มเปาหมายทางการเศรษฐกจ ชวยเสรมสรางความม$นคงทางเศรษฐกจของชาตไทยโดยเฉพาะเกษตรกร เพ$อชวยแกปญหาความยากจนและภาวะความวางงาน ตลอดจนชวยสงเสรมความคดสรางสรรคและแสดงภมปญญาของทองถ$น

๓. งานประเพณท�เก�ยวกบวถชวต ความเช�อ ศาสนา เปนงานเทศกาลและงานประเพณท$มคณคาทางศลปวฒนธรรมและคณธรรมอนเน$องมาจากวถชวต ความเปนอย การทามาหากน ซ$ งเก$ยวของกบการเกษตรเปนสาคญ รวมถงงานเทศกาลและงานประเพณท$ชวยเสรมสรางความม$นคงทางดานคณธรรม จรยธรรมใหแกประชาชนในชาต เชน งานประเพณท$เก$ยวของกบศาสนา๓๘

จะเหนไดวา การจดกจกรรมงานประเพณตางๆ ทกภมภาคของไทย ไมเฉพาะแตประเพณลอยกระทงเทาน�น ท$ไดเพ$มรายไดเปนจานวนมากใหประชาชน ดงจะไดจากการศกษาคนควาวจยของ อญชล นสสาสาร ท$ศกษาเร$อง “การวเคราะหรายจายของนกทองเท$ยวในเทศกาลลอยกระทงจงหวดเชยงใหม” โดยผลการศกษาวจยพบวา การจดงานเทศกาลลอยกระทงในชวงวนท� ๗ - ๙ พฤศจกายน พ.ศ. ๒๕๔๖ กอใหเกดรายไดจากการทองเท$ยวแกจงหวดจานวน ๖๔๑

๓๘นนทกา เอ$ยมสธน, การส$อสารทางการตลาดท$มอทธพลตอแนวโนมการเขารวมกจกรรมในงาน

เทศกาลสสนแหงสายน� ามหกรรมลอยกระทงประจาป ๒๕๔๘, วทยานพนธการศกษาปรญญาบรหารธรกจมหาบณฑต สาขาวชาการตลาด, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, ๒๕๔๙), หนา ๒๗.

๑๑๒

ลานบาท และมรายไดเพ$มจากปกตถง ๑ เทาตว โดยกระจายไปสธรกจประเภทคาพาหนะเดนทางมากท$สด ประมาณ ๒๕๐ ลานบาท หรอคดเปนรอยละ ๓๙ ของรายไดท�งหมด ธรกจท$ไดรบรายไดรองลงมาเปนธรกจประเภทคาท$พกประมาณ ๑๕๓ลานบาทหรอคดเปนรอยละ ๒๓.๘๙ ของรายไดท�งหมด ธรกจประเภทสนคาและของท$ระลกเปนธรกจท$มรายไดจากการจดงานมากเปนอนดบ ๓ ดอกไมเพลงเปนสญลกษณของเทศกาลลอยกระทง กอใหเกดรายไดเพยงรอยละ ๑.๒๐ ของรายไดท�งหมดในดานการจดงานเทศกาลลอยกระทง นกทองเท$ยวท�งในและนอกเทศกาลลอยกระทงมความพอใจในเกณฑท$ดตอท$พก อาหาร พาหนะและความปลอดภย จากการสารวจความคดเหนของนกทองเท$ยวตอความประสงคท$จะรวมงานเทศกาลในปตอไปพบวา นกทองเท$ยวตองการกลบมารวมงานเทศกาลลอยกระทงในปตอไป คดเปนรอยละ ๙๐.๙๑ สวนนกทองเท$ยวท$ไมประสงคกลบมารวมงานคดเปนรอยละ ๙.๐๙ สวนนอกเทศกาลลอยกระทง นกทองเท$ยวท$ตองการกลบมาเท$ยวจงหวดเชยงใหม คดเปนรอยละ ๙๘.๓๐ คาดวาจะไมกลบมาอกรอยละ ๑.๗๐๓๙

โดยสรป คณคาของประเพณลอยกระทงในดานสงเสรมการทองเท$ยว สามารถสรางคานยมใหชาวไทยและชาวตางประเทศเพ$มการทองเท$ยว และการจบจายใชสอยภายในประเทศอยางท$วหนาและท$วทกภมภาค โดยประเพณลอยกระทงในปจจบนยงคงรกษารปแบบเดมเอาไว เม$อถงวนเพญพระจนทรเตมดวงในเดอน ๑๒ ชาวบานจะจดเตรยมทากระทงจากวสดท$หางายตามธรรมชาต เชน หยวกกลวย และดอกบว นามาประดษฐเปนกระทงสวยงาม ปกธปเทยนและดอกไมเคร$องสกการบชา กอนทาการลอยในแมน� ากจะอธษฐานในส$งท$มงหวง พรอมขอขมาตอพระแมคงคาตามคมวดหรอสถานท$จดงานหลายแหง มการประกวดกระทง ประกวดนางนพมาศ และมมหรสพสมโภชในตอนกลางคน นอกจากน�นยงมการจดดอกไมไฟ พล ตะไล ซ$ งในการเลนตองระมดระวงเปนพเศษ วสดท$นามาใชกระทง ควรเปนของท$สามารถยอยสลายไดงายตามธรรมชาต

๔.๕ คณคาของการอนรกษส�งแวดลอม

คณคาของการอนรกษส$งแวดลอมน�น ถอเปนเร$องสาคญอยางมากของทกประเทศท$จะตองชวยกนปองกนและรกษาใหมความสมดลระหวางมนษยและธรรมชาต เพราะท�งสองสวนน�มความเก$ยวเน$องกนไมสามารถแยกออกจากกนได ตองอาศยและตองอยดวยกนใหได โดยเฉพาะเร$ องน� หลกคาสอนในทางพระพทธศาสนา ซ$ งมมนษยเปนจดศนยกลางในการบญญตคาสอน

๓๙อญชล นสสาสาร, การวเคราะหรายจายของนกทองเท$ยวในเทศกาลลอยกระทงจงหวดเชยงใหม,

วทยานพนธเศรษฐศาสตรมหาบณฑต, (เชยงใหม : บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๘), หนา ๒.

๑๑๓

ถงแมวาจะมการกลาวถงความรดานอ$นๆ ท$ไมเก$ยวของกบตวมนษย กเพ$อใชเปนเคร$องมอในการอธบายใหเขาใจในตวมนษยไดอยางถกตอง๔๐ พระพทธศาสนาถอวา เร$องมนษยเปนปรากฏการณชวตอยางหน$งท$มอยในโลกโดยเปนชวตท$มศกยภาพสง เปนผสามารถฝกฝนอบรมตนได และเม$อไดรบการพฒนาแลวกจะเปนผประเสรฐสงสด พระพทธศาสนาจงใหความสาคญเก$ยวกบมนษย แมกระท$งแสดงวาโลกอยในตวมนษยหรอมนษยเปนโลกๆ หน$งในโรหตสสสตร พระพทธเจาทรงตรสวา...

“เรายอมบญญตโลก เหตเกดของโลก และปฏปทาใหถงความดบแหงโลก ลงในอตภาพอนมประมาณวาหน$งมสญญาและใจน� เทาน�น”๔๑

จากการวเคราะหในแงของปรชญาอาจใหคาตอบวา มนษย คอใครได ในแงของสมมตสจและปรมตถสจ ในแงความจรงข�นสมมตน�นอาจตอบไดวา มนษยเปนผชาย เปนผหญง เปนเดก เปนผใหญ สง ต$า ดา ขาว เปนอยางน�น เปนอยางน� เปนคาจากดความแลวแตจะคดเอาตามแตละชาตภาษาไป สวนมนษยในแงความจรงข�นปรมตถน�นเปนเพยงกระบวนธรรม ลวนๆ ท$เกดข�น ดบลง เพราะการรวมกนเขาของเหตปจจย ไมมใครสรางข�น หรอเกดข�นเพราะแรงดลบนดาลของใคร ไมมตวตน สตว บคคล เรา เขา๔๒ ดงน�น “มนษยหรอตวตนแทๆ จงไมม”๔๓ พระพทธศาสนาเรยกส$งน� วา “สมมตสจจะ” เม$อมนษยถอกาเนดข�นในสงคมใด ไมไดมความแตกตาง ในเร$องธรรมชาตความเปนมนษย จะแตกตางท$ อตลกษณและชาตพนธ ตลอดถงลกษณะโครงสรางทางกายภาพเทาน�น เม$ออยบนโลกจะตางกนท$วฒนธรรมประเพณของภมภาคน�นๆ ท$เปนตวกาหนด สถานะความมอยของสรรพส$งรวมถงมนษยน�น อยในฐานะเปนปจจยสมพนธกน คอความสมพนธและความเปนเหตเปนปจจยเน$องตองอาศยกนของส$งน�นๆ มการเกดข�น ดารงอย และแตกสลายไป เปนปรากฏการณในรปของกระแสแหงองคประกอบท$สบเน$องกน ความเปนไปของธรรมชาตเชนน� โดยท$วไปมกรจกในช$อของ “กฎ” แนวความคด เร$องกฎน�ปรากฏในคมภรช�นพระไตรปฎก โดยใชคาวา “นยาม” ดงพทธพจนในธมมนยามสตรวา

๔๐พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พทธศาสนากบการพฒนามนษย, (กรงเทพมหานคร : บรษท

สหธรรมก จากด, ๒๕๓๖), หนา ๑๙. ๔๑อง.จตก. (ไทย) ๒๑/๔๕/๕๗. ๔๒กรมศลปากร, มลนทปญหา ฉบบพสดาร, พมพคร� งท$ ๗, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพศลปา

บรรณาคาร, ๒๕๑๖), หนา ๗๓. ๔๓ข.มหา. (ไทย) ๒๙/๘๖๕/๔๑๘.

๑๑๔

“ดกรภกษท�งหลาย เพราะตถาคตอบตข�นกตาม ไมอบตข�นกตามธาต(หลก) น�น คอความต�งอยตามธรรมดากคงต�งอยอยางน�นเอง ตถาคตตรสร บรรลธาตน�นวา สงขารท�งปวงไมเท$ยงสงขารท�งปวงเปนทกข ธรรมท�งปวงเปนอนตตาคร�นแลวจงบอกแสดงบญญต แตงต�ง เปดเผย จาแนก ทาใหเขาใจงาย”๔๔

จะเหนวา หลกความจรงตามคาสอนของพระพทธศาสนาไดแสดงเหนวา ส$งท�งหลายท�งปวง ไมวาจะเปนคน สตว หรอส$ งของ เปนรปธรรมหรอนามธรรม เปนเร$ องวตถหรอจตใจ ท�งชวตและโลกธรรมชาตท$แวดลอมตวมนษยอยกตาม สรรพส$งดงกลาวลวนเปนไปตามธรรมดา แหงเหตปจจยเปนเร$องของปจจยสมพนธ ธรรมดาของธรรมชาตท$วาน� มองดวยสายตาของมนษย เรยกวา กฎธรรมชาต เรยกในภาษาบาลวา นยาม แปลวา กาหนดท$แนนอน แนวทางท$แนนอน หรอความเปนไปอนมระเบยบแนนอน เพราะปรากฏใหเหนวาเม$อมเหตปจจยอยางน�นๆ แลวกจะมความเปนอยางน�นๆ แนนอน

จากการนยามดงกลาว สามารถอธบายขยายตามหลกของนยาม ตามลกษณะเฉพาะของสรรพส$งในธรรมชาตวา เปนไปตามเหตปจจย และปรากฏการณตางๆ น�น มความเก$ยวโยงกน ตามมตของความสมพนธในแตละดาน โดยแบงนยามออกเปน ๕ อยาง เรยกวา นยาม ๕๔๕ ดงน�

๑. อตนยาม คอ กฎท$แสดงความเปนไปของปรากฏการณฝายวตถ ความเปล$ยนแปลงของโลกกายภาพ และสภาวะแวดลอมตางๆ ความผนแปรของส$ งท$เน$องดวยความรอน หรออณหภม เชน เร$ อง ลม ฟา อากาศ๔๖ แตเม$อพจารณาถงมนษยตามองคประกอบของรางกาย (รปธรรม) อนเปนสวนทางกายภาพน�น มองคประกอบท$เทาเทยมกบโลกกายภาพ คอ ประกอบดวย ปฐวธาต (ธาตดน) อาโปธาต (ธาตน� า) วาโยธาต (ธาตลม) เตโชธาต (ธาตไฟ) ธาตเหลาน� รวมเรยกวา มหาภตรป หมายถง ลกษณะของส$งท$เปนกายภาพ เปนโครงสรางของส$งตางๆ ท$เปนวตถรป มสณฐานไมแนนอน เปนการรวมตวตามองคประกอบพ�นฐาน คอ ธาต ซ$ งเปนส$งท$ดารงตวมนเองอยตามกระบวนการแหงเหตปจจย อยในฐานะเปนสงขตธรรม อนเปนผลรวมช$วขณะมการเกดดบเปล$ยนแปลงตดตอกน และเปนกระบวนการตามธรรมชาต ธาตพ�นฐานดงกลาว ไดแสดงตวใน

๔๔อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๕๗๖/๓๒๒. ๔๕ท.อ.(ไทย) ๒/๓๔. ๔๖พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพคร� งท$ ๑๕,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๑๕๒.

๑๑๕

ฐานะองคประกอบสวนหน$ งของรปกายมนษยกบโลกกายภาพวา เปนส$งท$มอยเชนน�นเองตามกฎของธรรมชาต

๒. พชนยาม คอ กฎธรรมชาตเก$ยวกบการสบพนธ รวมท�งพนธกรรม เชน หวานพชเชนไร กยอมไดรบผลเชนน�น๔๗ ถอเปนกฎเกณฑทางธรรมชาตในชวมณฑลของพชและสตว ตลอดจนส$งมชวตเลกๆ ท�งมวล นยามน�นบต�งแตลกษณะทางพนธกรรม ดลยภาพทางชวภาพของสตวและพช ซ$ งเปนปจจยเก�อหนนตอการดารงชวตของกนและกน ตามระบบความสมพนธ ทางนเวศ มนษยในสถานะท$เปนไปตามพชนยามน� เชนกนกบส$งมชวตท$ตกอยภายใตกฎพชนยาม นบต�งแตเร$อง “การกาเนดของมนษยและสตว” มพระพทธพจนในมหาสหนาทสตร แสดงไววา

กาเนด ๔ เหลาน� แล ๔ ประการเปนไฉน คอ (๑) อณฑชะกาเนด (๒) ชลาพชะกาเนด (๓) สงเสทชะกาเนด (๔) โอปปาตกะกาเนด กอณฑชะกาเนดเปนไฉน สตวท�งหลายเหลาน�นใด ชาแรกเปลอกแหงฟองไขเกด น� เราเรยกวา อณฑชะกาเนด ชลาพชะกาเนดเปนไฉน สตวท�งหลายเหลาใดชาแรกลาไส (มดลก) เกดน� เราเรยกวา ชลาพชะกาเนด สงเสทชะกาเนดเปนไฉนสตวท�งหลายเหลาใดเกดในปลาเนา ในขนมบด ในเถาไคล น� เรยกวา สงเสทชะกาเนด โอปปาตกะกาเนดเปนไฉน เทวดา สตวนรก มนษยบางจาพวก และพวกเปรต อสรกาย น� เรยกวา โอปปาตกะกาเนด๔๘

กฎของพชนยาม นอกจากจะอธบายถงความสบทอดพนธกรรมของพช เม$อพจารณาถงหลกพชนยาม จะเหนวาเปนกฏธรรมชาตท$ครอบคลมต�งแตพชและสตว โดยเฉพาะพระพทธพจนท$ทรงแสดงถงสตวโลก ตามการกาเนดของสตวเหลาน�น เม$อกลาวตามกาเนดแลว มนษยกมไดมาจากแหลงกาเนดท$สงกวาบรรดาสตวท$วไป แตกลบอยในฐานะเดยวกบสตวอ$น เชน สตวเล� ยงลกดวยนม ท$กาเนดโดยอาศยครรภ (มดลก) เหมอนกบมนษย

จะเหนวา กฎดงกลาวน� ไดแสดงถงกระบวนการแหงการกาเนด ตามววฒนาการของการสบเผาพนธมนษย มนษยในฐานะเปนสตวโลกสายพนธหน$ งท$กาเนดโดยอาศยครรภมารดา มการเจรญเตบโตตามกระบวนแหงเหตปจจยท$เก�อหนน ดงปรากฏในมหาตณหาสงขยสตร แสดงปจจย ๓ ประการ คอ ๑) บดามารดาอยรวมกน ๒) มารดามประจาเดอน ๓) สตวถอปฏสนธในครรภ(มปฏสนธวญญาณอบตข�นในครรภ) ดงขอความในอนทกสตร ไดกลาวถงการถอกาเนด โดยแสดงลาดบข�นของการเจรญเตบโตตามววฒนาการของมนษยในครรภมารดาวา “รปน� เปนกลละกอน จากกลละเปนอพพทะ จากอพพทะเกดเปนเปส จากเปสเกดใน ฆนะ จากฆนะเกดเปนปญจสาขา

๔๗พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, อางแลว, หนา ๑๕๒. ๔๘ม.ม.(ไทย) ๑๒/๑๖๙/๑๐๑–๑๐๒.

๑๑๖

ตอจากน�นมผม ขน และเลบ เกดข�น มารดาของสตวในครรภ บรโภคขาว น� า โภชนหารอยางใด สตวผอยในครรภมารดา กยงอตภาพใหเปนไปดวยอาหารอยางน�นในครรภ”๔๙

๔. จตตนยาม คอ กฎธรรมชาตเก$ยวกบการทางานของจตใจ หรอกระบวนการรบร เชน การรบรของจตผานกระบวนของประสาทสมผส การทางานของจตในการเสวยอารมณตางๆ ความรสกนกคด การเกบความทรงจา น$นคอ ธรรมชาตของจต (การรบร) และเจตสก(อารมณ)ในกระบวนการแหงเหตปจจยตามนยามของจต๕๐

จะเหนวา กฎจตตนยาม เม$อใชอธบายลกษณะของมนษยและสตวโลก ตามลกษณะขององคประกอบแหงขนธ ๕ โดยเฉพาะสวนท$เปนนามธรรม เชน สตวบางชนดอาจมองคประกอบครบท�ง ๕ สวน คอ มรปกาย (รปขนธ) ความรสก (เวทนาขนธ) ความสามารถจดจา (สญญาขนธ) การไตรตรองดวยปญญาและเหตผล (สงขารขนธ) และมสภาวะการรบรหรอจต (วญญาณขนธ) เปนตน แตสตวบางเผาพนธ อาจมองคประกอบเหลาน� ไมสมบรณ เชน อสญญสตว ซ$ งไมมสญญา๕๑ และในสวนของการใชปญญาพจารณา โดยเฉพาะเร$องท$จะนาพาตนเองพนจากความทกข แมวาจะมสญชาตญาณในชวตของสตว คอ มความรสกรกชวต ตองการความสข และไมตองการประสบกบความทกข เชนเดยวกนไมวามนษย หรอสตว๕๒ ท�งหมดน� ลวนมาจากกเลส ดงมพระพทธพจนวา...

“เรายอมไมพจารณาเหนหมสตวอ$นแมเพยงหมหน$ ง ซ$ งวจตรเหมอนอยางสตวดรจฉานท�งหลายน� เลยคนคดดวยจตน$นแหละ จตน$นแหละวจตรกวาสตวดรจฉานแมเหลาน�น เพราะเหตน�นเธอท�งหลายพงพจารณาจตของตนเนองๆ วา จตน� เศราหมอง สตวท�งหลายยอมบรสทธ เพราะจตผองแผว”๕๓

สรปความไดวา สภาวะจต ตามหลกจตนยาม ไดแสดงถงจดรวมและความแตกตางของมนษยและสรรพสตวเผาพนธตางๆ น$นคอ มนษยและสรรพสตวท� งหมดในสงสารวฏ มความเก$ยวเน$องถงกน มการเปล$ยนสถานะจากมนษย อาจกลบกลายไปเปนสตวดรจฉาน หรอสตว

๔๙ส.ส. (ไทย) ๑๕/๘๐๓/๒๘๖. ๕๐พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพคร� งท$ ๑๕,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๑๕๓. ๕๑อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๐๙๗/๖๑๗. ๕๒ส. ม. (ไทย) ๑๙/๑๔๕๙/๓๕๔ ๕๓ส.ขนธ. (ไทย) ๑๗/๒๕๙/๑๔๒.

๑๑๗

ประเภทอ$น เชน เปรต อสรกาย สตวนรก หรอสตวท$มจตใจสงอยาง เทพ เปนตน๕๔ การมองเชนน�จะทาใหเขาใจวา มนษยและสตวมธรรมชาตของความเปนไปอยางเดยวกน แตจะแตกตางออกไปตามพฒนาการทางจต ซ$ งจะเปนสวนสาคญในการกาหนดภพภมของแตละภพภม ใหมความแตกตางกนไป ตามศกยภาพของการชาระจตท$บรสทธ

๔. กรรมนยาม เปนกฎธรรมชาตเก$ยวกบการกระทา และเปนกระบวนการใหผลซ$ งกระบวนการดงกลาวน� เก$ยวโยงกบเจตจานง ความคดปรงแตงท�งฝายดและช$ว อนจะนามาเปนผล ท�งท$เปนคณประโยชนและโทษทณฑ๕๕ กฎแหงกรรมในฐานะเปนนยามตามธรรมชาตในขอน� ครอบคลมท�งพฤตกรรมของมนษย และสตวโลกท�งหลาย ดงพทธพจนในจฬกมมวภงคสตร ไดแสดงถงสตวโลกท�งหลายน�นวา สตวท�งหลายมกรรมเปนของตน เปนทายาทแหงกรรม มกรรมเปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนท$พ$ งอาศย กรรมยอมจาแนกสตวใหเลวและประณตได๕๖ ความเปนไปของสตวท�งหลาย จะองอยกบกฎของกรรมนยาม ในฐานะกฎกาหนดความเปนไปของสตวท�งหลาย ผของอยในวฏฏสงสาร มพระพทธพจนรบรองวา...

“ไมใชเราแตผเดยวเทาน� นท$มกรรมเปนของตน เปนทายาทแหงกรรม มกรรมเปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนท$พ$ง จกทากรรมใด ดกตาม ช$วกตาม เราจกเปนผรบผลของกรรมน�น โดยท$แทสตวท�งปวงบรรดาท$มการมา การไป การจต การอบต ลวนมกรรมเปนของตน เปนทายาทแหงกรรม มกรรมเปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนท$พง จกทากรรมใดดกตาม ช$วกตาม จกเปนผรบผลของกรรมน�น”๕๗

ดงน�น มนษยและสรรพสตวจงอยในฐานะเปนเพ$อนรวมชะตากรรม กฎแหงกรรมจงเปรยบเสมอนเคร$องควบคมสรรพส$งท$เปนไปในโลก ดงพทธพจนวา “กมมนา วตตต โลโก แปลวา สตวโลกยอมเปนไปตามกรรม หรอเปนไปเพราะกรรม”๕๘ และสงผลเปนวบากกรรม แมวามนษยและสตวโลก จะมบรรทดฐานทางศลธรรมตางจากสตวโลกอ$นๆ แตแบบแผนทางศลธรรมในพระพทธศาสนา มลกษณะเปนกฎความสมพนธตามธรรมชาต คอ การกระทาทางกาย วาจา ทางใจ

๕๔ส.น. (ไทย) ๑๖/๖๖๔/๒๙๙, ส.ม. ๑๙/๑๗๕๗/๔๕๗. ๕๕พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพคร� งท$ ๑๕,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๑๕๓. ๕๖ม.อ. (ไทย) ๑๔/๕๙๖/๓๒๙. ๕๗อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๕๗/๗๔. ๕๘ม.ม. (ไทย) ๑๓/๗๐๗/๔๘๙.

๑๑๘

ตองไมเบยดเบยนตนเองและผอ$น ไมวามนษย สตว หรอแมกระท$งกบโลกธรรมชาต ส$งแวดลอมตางๆ ดงเชน การประกอบประเพณลอยกระทง ซ$ งอาศยความกตญ\กตเวทเปนท$ต�งแลว เกดกระทาการบชาข�น เพ$อตอบแทนคณของพระแมคงคา ตามความเช$อในคตพราหมณ และบชารอยพระพทธบาท เพ$อราลกถงพระพทธเจา กตองไมกระทาดวยการไมทาลายสภาพแวดลอมใหเส$อมเสย

๕. ธรรมนยาม คอกฎธรรมชาตเก$ยวกบความสมพนธเปนเหตเปนผลกนของสรรพส$ง ความเปนไปตามธรรมดา หรอธรรมชาตของคน สตว และส$งของ รวมไปถงความเปนกฎธรรมชาต ฉะน�น มนษย สตว และสรรพส$งตามธรรมชาต ตามนยามของพระพทธศาสนาน�นตกอยภายใตนยามตาม “กฎธรรมชาต” กฎน�ครอบคลมความสมพนธทกสวนท�งจกวาล ตามกฎท�ง ๕ สามารถสรปความไดวา หลกธรรมนยาม ถอวาเปนนยามรวม หรอนยามสากล ของส$งท$ปรากฏในนยามท�ง ๔ ท$กลาวมา เชน สามญญลกษณะ ไดแก ความไมเท$ยง เปนทกข และอนตตภาวะ รวมเปนนยามของสรรพส$งท�งมวล๕๙

สรปความไดวา คณคาของการอนรกษส$ งแวดลอมในประเพณลอยกระทงในสงคม เปรยบเสมอนดงชวตของมนษย คอเปนส$งมชวตมการเกดข� นต�งอย และเส$อมสลายไปในท$สด ฉะน�น การท$จะอนรกษหรอไมน�นกข�นอยท$จตสานกของคนในชาต หรอในสงคมน�นๆ ไดมองเหนถงคณคาของมนแลวเกดการอนรกษสบสานเพ$อเปนมรดกทางวฒนธรรมของชาต มเชนน�นจะเปนธรรมชาต และสรรพส$งท$อยบนหลกความจรงท$วา

๑. สรรพส$งไมไดอยในอานาจของใครๆ และไมมใครท$จะเปนเจาของ หรออางไดวาเปนของของตนไดอยางแทจรง สวนหน$ งของสรรพส$ง คอ สงขตธรรม ท$ผนแปรไปตามเหตปจจย สวนอสงขตธรรม มสถานะท$เสถยรไมองอาศยส$งอ$นๆ

๒. สวนท$เปนสงขตธรรมไมใชส$งท$มอยอยางแทจรง แตเปนไปตามกฏธรรมชาตท$มการเกดข�น เปล$ยนแปลง และแตกสลาย เพราะเหตส$งตางๆ น�นเกดข�นเพราะอาศยเหตปจจย แมวาจะเปนมนษย หรอสตวกตาม ถอเปนองครวมขององคประกอบตางๆ ไดแก ธาต อายตนะ อกสวนหน$งเปน อสงขตธรรม คอ ส$งเดยวท$เราสมารถยนยนไดวามอยจรง เพราะไมมการเกดข�น ไมมการเปล$ยนแปลง และไมแตกสลาย

๓. สรรพส$ ง ลวนแตดาเนนไปตามกฎของนยามตามธรรมชาต ส$ งท$อยในเง$อนไขเดยวกนยอมกอใหเกดผลเชนเดยวกน ไมวาจะเปนกฎอตนยาม พชนยาม จตนยาม กรรมนยาม และ

๕๙พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพคร� งท$ ๑๕,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๑๕๓.

๑๑๙

ธรรมนยาม อาจกลาวไดวาเปน กระบวนการท$โยงใยในปฏสมพนธของกนและกน ระหวางมนษยกบเพ$อนมนษย มนษยกบสตวโลกท�งหลาย และมนษยกบโลกธรรมชาต ท�งหมดจงดาเนนไปตามครรลองแหงธรรม

๔. เน$องจากสรรพส$งเปนอนตตา การรบรตามความจรงและไมไปหลงผดยดส$งใดๆ วาเปนตวตนหรอส$งท$เน$องดวยตน ถอเปนความสมพนธของการดารงอย ท$สอดคลองกบเหตปจจยตามระบบของธรรมชาต โดยปราศจากสตว ชวะ หรออตตา

๕. การรวมตวของเหตปจจยตามนยามของแตละสวน คอ การกาหนดทศทางของจกรวาล และความเปนไปอยางเหมาะสมของแตละนยาม โดยมความเช$อมโยงกบอกนยามหน$ง การท$นยามหน$งมผลกระทบตออกนยามหน$ง อาจทาใหเกดความหนเหของทศทางในระบบจกรวาลได ผลท$เกดข�นใหมน� กจะมผลสบเน$องเปนลกโซตอไป

๔.๖ คณคาของการอนรกษวฒนธรรมประเพณ

หลกธรรมและประเพณถอเปนมรดกทางวฒนธรรมท$ล �าคา หากเปรยบดวยคณคาคงหาท$สดมได เพราะเปนวถชวต การดารงตนของคนในสงคม วดคณคากนดวยหลกทรพยอยางเดยวไมได ตองวดกนท$องคประกอบหลายดาน คณภาพชวตท$สมบรณจะตองต�งอยบนรากฐานของคณธรรมจรยธรรม ตลอดถงประเพณปฏบตท$สวยงามและเปนระเบยบ ประเพณจงเปนเคร$องช� วดคณคาของคน โดยมธรรมเปนเคร$องช� นาพระพทธศาสนาเขาสวถชวตของคนไทย พรอมๆ กบขนบธรรมเนยมประเพณปฏบต จนกลมกลนเปนเน�อเดยวกน ในสงคมอยางแยกไมออก ประเพณ มเพ$อใหคนไดปฏบต อยางพรอมเพรยงเกดความสามคค สวนหลกธรรมเปนคาสอนและเปนแบบแผนใหประเพณดาเนนไปอยางเหมาะสม ประเพณจงแยกไมออกจากหลกศลธรรม ดงน�

๑. จารตประเพณ หรอกฎศลธรรม หมายถง ส$ งซ$ งสงคมใดสงคมหน$ งยดถอและปฏบตสบกนมาอยางตอเน$องและม$นคง เปนเร$องของความผดถก มเร$องของศลธรรมเขามารวมอยดวยเสมอ ดงน�น สมาชกในสงคมตองทาตาม หากผใดฝาฝนถอวา เปนความผด หรอความเปนช$ว จะตองถกตาหนหรอไดรบการลงโทษจากคนในสงคมน�น เชน ลกหลานตองเล� ยงดพอแมเม$อทานแกเฒา ถาใครไมเล� ยงดถอวาเปนคนเนรคณหรอลกอกตญ\ ซ$ งมความตรงกนขามกบความกตญ\ตามท$ผวจยไดกลาวมาแลวในบทท$ผานมา โดยไดกลาวถงลกษณะของคนท$มความกตญ\รคณ

อยางไรกตาม หลกจารตประเพณของแตละสงคมน�นยอมไมเหมอนกน เพราะมคานยมท$ยดถอตางกน การนาเอาจารตประเพณของตนไปเปรยบเทยบกบของคนอ$นแลวตดสนวา จารต

๑๒๐

วฒนธรรมประเพณดหรอเลวกวาของตน ยอมเปนส$งท$ไมถกตอง และไมควรกระทาเพราะสภาพของสงคม ส$งแวดลอมตลอดจนความเช$อของแตละสงคมน�นยอมแตกตางกนไป

๒. ขนบประเพณ หรอสถาบน หมายถง ระเบยบแบบแผนท$สงคมไดกาหนดไวแลวปฏบตสบตอกนมา ท�งโดยทางตรงและทางออม ทางตรง คอประเพณท$มการกาหนดเปนระเบยบแบบแผนในการปฏบตอยางชดแจงวาบคคลตองปฏบตอยางไร เชน สถาบนโรงเรยน มโรงเรยน มผสอน มผเรยน มระเบยบการรบสมคร การเขาเรยน การสอบไล เปนตน ทางออม คอประเพณท$รกนโดยท$วๆ ไป โดยไมไดวางระเบยบไวแนนอน แตปฏบตไปตามคาบอกเลา หรอตวอยางจากท$ผใหญหรอบคคลในสงคมปฏบตกน เชน ประเพณเก$ยวกบการเกด การตาย การแตงงาน ซ$ งเปนประเพณเก$ยวกบวถชวต และประเพณเก$ยวกบเทศกาล ตรษ สารท การข�นบานใหม เปนตน

๓. ธรรมเนยมประเพณ หมายถง ประเพณเก$ยวกบเร$องธรรมดาสามญท$ทกคนควรทา ไมมระเบยบแบบแผนเหมอนขนบประเพณ หรอมความผดถกเหมอนจารตประเพณ เปนแนวทางในการปฏบตท$ทกคนปฏบตกนท$วไปจนเกดความเคยชน และไมรสกเปนภาระหนาท$ เพราะเปนส$งท$มมานานและใชกนอยางแพรหลาย สวนมากเปนมารยาทในดานตางๆ เชน การแตงกาย การพด การรบประทานอาหาร การเปนแขกไปเย$ยมผอ$น ธรรมเนยมประเพณเปนเร$ องท$ทกคนควรทา แมมผฝาฝนหรอทาผดกไมถอวาเปนเร$องสาคญ แตอาจถกตาหนวาเปนคนไมไดรบการศกษา หรอเปนคนไมมมารยาท ไมรจกกาลเทศะ

๔. วฒนธรรมประเพณพEนบาน การศกษาคนควาแหลงท$มาของตวตนในชมชนน�น ดวยเหตน� วฒนธรรมพ�นบานถอเปนเร$องสาคญ เพราะจะเปนหลกฐานสาคญสาหรบใหอนชนรนหลงไดศกษาถงแหลงอารยธรรมท$ควรแกการอนรกษ และปฏบตตอกนสบมา ซ$ งประกอบดวย

(๑) ประเพณย�เปง

ประเพณย$เปง เปนประเพณลอยกระทงตามประเพณลานนาท$จดทาข�นในวนเพญเดอน ๒ ของชาวลานนา ย$เปง เปนภาษาคาเมองในภาคเหนอ คาวา “ย$” แปลวา สอง และคาวา “เปง” ตรงกบคาวา “เพญ” หรอพระจนทรเตมดวง ซ$ งชาวไทยในภาคเหนอจะนบเดอนทางจนทรคตเรวกวาไทยภาคกลาง ๒ เดอน ทาให เดอนสบสองของไทยภาคกลาง ตรงกบเดอนย$ หรอเดอน ๒ ของไทยลานนา ประเพณย$เปงจะเร$มต�งแต วนข�น ๑๓ ค$า ซ$ งถอวาเปน “วนดา” หรอเปน วนจายของเตรยมไปทาบญเล�ยงพระท$วด คร� นถงวนข�น ๑๔ ค$า พออยแมอยและผมจตศรทธาจะพากนไปถอศล ฟงธรรม และทาบญเล�ยงพระท$วดมการทากระทงขนาดใหญต�งไวท$ลานวด ในกระทง

๑๒๑

น�นจะใสของกนของใช ใครจะเอาของมารวมสมทบดวยกไดเพ$อเปนทานแกคนยากจน คร� นถงวนข�น ๑๕ ค$า จงนากระทงใหญท$วด และกระทงเลกๆ ของสวนตวไปลอยในลาน�า๖๐

(๒) ประเพณลอยกระทง

ประเพณลอยกระทง ตรงกบวนเพญ (วนข�น ๑๕ ค$า) เดอน ๑๒ (ตามปฏทนทางจนทรคต) ประมาณเดอนพฤศจกายน ประเพณน�กาหนดข�นเพ$อเปนการสะเดาะเคราะห และขอขมาตอแมพระคงคา บางหลกฐานเช$อวาเปนการบชารอยพระพทธบาทท$รมฝ$งแมน� านมทามหานท และบางหลกฐานกวาเปนการบชาพระอปคตอรหนตหรอพระมหาสาวก สาหรบประเทศไทยประเพณลอยกระทงไดกาหนดจดในทกพ�นท$ท$วประเทศ โดยเฉพาะอยางย$งบรเวณท$ตดกบแมน� า ลาคลอง หรอ แหลงน� าตางๆ ซ$ งแตละพ�นท$กจะมเอกลกษณท$นาสนใจแตกตางกนไป๖๑ โดยประเพณลอยกระทง มไดมแตในประเทศไทยเทาน�น ในประเทศจน อนเดย กมพชา ลาว และพมากมการลอยกระทงคลายๆ กบเมองไทย จะตางกนบางในสวนของรายละเอยด พธกรรม และความเช$อในแตละทองถ$น แมแตในบานเราเอง การลอยกระทงกมาจากความเช$อท$หลากหลายเชนกน ดงไดกลาวแลวขางตนเก$ยวกบความเช$อ

สรปวา คณคาของการอนรกษวฒนธรรมประเพณ ท$เราไดสบทอดปฏบตกนมาต�งแตอดตจนปจจบน ลวนเปนการจรรโลงใหสงคมเปนสงคมท$นาอย เปนสงคมท$มระเบยบมวนย และมหลกปฏบตตนตอกนอยางเอ�ออาทร ความสามคครกใคร ปรองดองกนของคนในชาต ในเม$อทกคนไดมองเหนคณคา และความสาคญของวฒนธรรมประเพณตางๆ ท$ประชาชนไดปฏบตกนมาจนเปนธรรมเนยมท$ทกคนยอมรบ และเหนวาเปนความดควรแกการรกษาไวน�น เทากบวาไดทกคนไดแสดงถงคณคาใหนานาอารยประเทศท$ไดมาพบเหน เกดความศรทธาและตองการท$มาศกษาคณคาของประเพณดๆ ไปประยกตใชในชวตประจาวนได โดยเฉพาะการมาเท$ยวเปนคร� งคราวน�นกไดเพ$มมลคาท�งในแงของทรพยสนของประชาชน พรอมท�งมรายไดและประเทศชาตเจรญตามดวย

๖๐ประเพณย�เปง, http://guru.sanook.com/libra, เขาถงขอมลเม$อ ๖ มถนายน ๒๕๕๓. ๖๑พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย, (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา,

๒๕๑๔), หนา ๓๗.

๑๒๒

๔.๗ สรปวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงในสงคมไทย

คณคาของประเพณลอยกระทง ท$ไดสบทอดปฏบตกนมาจากคนรนหน$งมาสคนอกรนหน$ งลวนมความสมพนธเก$ยวของกบวถชวตของประชาชนในสงคมไทยต�งแตอดตจนกระท$งปจจบน และมการสบทอดปฏบตตอกนจนกลายเปนรปแบบของสงคม ท$ทกองคกรตางๆ ในสงคมไทยเม$อคราวถงวนลอยกระทงในแตละป กจะรวมกนจดสถานท$เพ$อบชาในวนเพญข�น ๑๕ ค$า เดอน ๑๒ ตามปฏทนทางจนทรคตประมาณเดอนพฤศจกายนของทกป โดยประเพณ- ลอยกระทงน� ถกกาหนดข�นเพ$อเปนการสะเดาะเคราะหและขอขมาตอแมพระคงคา โดยมคตความเช$อตามหลกฐานท$วา เปนการบชารอยพระพทธบาท ซ$ งทรงประดษฐานไวท$รมฝ$งแมน� านมทา-มหานท และบางหลกฐานกวาเปนการบชาพระอปคตอรหนต หรอพระมหาสาวก

สาหรบประเทศไทยประเพณลอยกระทง ไดกาหนดจดในทกพ�นท$ท$วประเทศ โดยเฉพาะอยางย$งบรเวณท$ตดกบแมน�า ลาคลอง หรอ แหลงน�าตางๆ ซ$ งแตละพ�นท$กจะมเอกลกษณท$นาสนใจแตกตางกนไป การจดประเพณลอยกระทงในปจจบน มวตถประสงคหลายอยาง เชน เพ$อเผยแพรประชาสมพนธและสงเสรมใหเกดการมสวนรวมในการอนรกษและฟ� นฟประเพณอนดงามของไทย โดยเฉพาะประเพณลอยกระทง ของแตละทองถ$น ไวสบทอดตอไป สงเสรมใหงานประเพณลอยกระทงเปนสนคาทางการทองเท$ยว โดยสามารถนาเสนอในรายการนาเท$ยวเปนประจาทกป ในอนาคตอยางย $งยนเพ$อเพ$มศกยภาพการทองเท$ยวและรายไดจากนกทองเท$ยวท�งในและตางประเทศ เพ$อกระตนใหเกดกระแสการเดนทางทองเท$ยวของนกทองเท$ยวชาวไทย และ ชาวตางประเทศในชวงเทศกาลประเพณลอยกระทง งานลอยกระทงเปนประเพณท$เดน และ สรางความสงางามใหกบทองถ$นและชมชน เชน ประเพณลอยกระทงเผาเทยน เลนไฟ จงหวดสโขทย ประเพณย$เปง จงหวดเชยงใหม ประเพณลอยกระทงตามประทป จงหวดพระนครศรอยธยา ประเพณลอยกระทงสายไหลประทปพนดวง ชงถวยพระราชทาน จงหวดตาก รปแบบการจดงานของแตละพ�นท$จะแตกตางกน โดยรวมแลวกอยท$การสารวจพ�นท$และศกษาขอมลการจดงาน ถาหนวยราชการจดกตองจดทาโครงการเสนอขออนมตแตงต�งคณะกรรมการดาเนนงานฝายตางๆ การพจารณาเน�องานโครงการของผรบจางเหมาเขาเสนอแนวคดและการดาเนนงานประสานงานและจดประชมระหวางหนวยงาน สรปผลการเตรยมงาน และแกไขปญหาท$เปนขอบกพรอง เพ$อความพรอมในการจดงานประชาสมพนธการจดงานท�งในและตางประเทศ พรอมจดทาเวปไซตลอยกระทงข� นโดยเฉพาะและแถลงขาวการจดงานเปนระยะๆ ดาเนนการทางานตามแผนงาน โดยการกากบผรบจางเหมาจดทาโครงการและประเมนโครงการ กระบวนการเหลาน� เปนกจกรรมเบ�องตนสาหรบการจดมหกรรมประเพณลอยกระทง การลอยกระทงเปนประเพณท$สบทอดมาอยาง

๑๒๓

ชานาน มพ�นฐานและท$มาจากพระพทธศาสนา และศาสนาพราหมณ มหลกธรรมท$เก$ยวของกคอ หลกความสามคค และหลกของความกตญ\กตเวท โดยเปาหมายหลกของการลอยกระทง คอ

๑. การลอยกระทงในเมองไทย คอ เกดจากตานานท$มมาต�งแตคร� งสโขทย เรยกวา การลอยพระประทป หรอ ลอยโคมเปนงานนกขตฤกษร$ นเรงของประชาชนท$วไป “ตอมา นางนพมาศหรอทาวศรจฬาลกษณสนมเอกของพระรวง ไดคดประดษฐดดแปลงเปนรปกระทงดอกบวแทนการลอยโคม การลอยกระทงหรอลอยโคมในสมย นางนพมาศ กระทาเพ$อเปนการสกการะรอยพระพทธบาทท$แมน� านมมทานท ซ$ งเปนแมน� าสายหน$ งอยในแควนทกขณาบถของประเทศอนเดย ปจจบนเรยกวา แมน� าเนรพททา”๖๒ เปนประเพณและเปนความเช$อทางดานพทธศาสนาเพ$อบชาคณของพระพทธเจา ในรปแบบของอามสบชา

๒. การลอยกระทงเพ$อบชาคณ มาจากคตความเช$อท$วารอยพระพทธบาทของพระพทธเจา ท$ประทบไวและปรากฏอย ณ รมฝ$งแมน� านมมทานท มความเปนมาเก$ยวของกบพทธประวต คอ คร� งหน$ งพญานาคทลอาราธนาพระสมมาสมพทธเจา ใหเสดจไปแสดงธรรมโปรดในนาคพภพ เม$อพระองคจะเสดจกลบพญานาคทลขออนสาวรยไวกราบไหวบชาพระพทธองค จงทรงประดษฐานรอยพระพทธบาทไวท$หาดทราย รมฝ$งแมน� านมมทานท เพ$อใหบรรดานาคท�งหลายไดสกการะ บชาการลอยกระทงท$มความเปนมาเก$ยวของกบพทธประวต ยงมอก ๒ เร$อง คอ (๑) การลอยกระทงเพ$อบชาพระจฬามณบนสวรรค (๒) การลอยกระทงเพ$อตอนรบพระพทธองคในวนท$เสดจกลบจากเทวโลก๖๓

๓. การลอยกระทงเพ$อบชาพระจฬามณ มท$มาวาเม$อคร� งท$เจาชายสทธตถะ เสดจออกจากพระนครกบลพสดในเวลากลางคนดวยมากณฐกะ พรอมนายฉนทะมหาดเลกผตามเสดจ คร� นรงอรณกถงฝ$งแมน� าอโนมานท เจาชายทรงขบมากณฐกะกระโจนขามแมน� าไปโดยสวสดเม$อทรงทราบวา “พนเขตกรงกบลพสดแลว เจาชายสทธตถะจงเสดจลงประทบเหนอหาดทรายขาวสะอาด ตรสใหนายฉนทะนาเคร$องประดบและมากณฐกะกลบพระนคร ทรงต�งพระทยปรารภจะบรรพชาโดยเปลงวาจา “สาธ โข ปพพชชา” แลว จงทรงจบพระเมาลดวยพระหตถซาย พระหตถขวาทรงพระขรรคตดพระเมาล แลวโยนข� นไปบนอากาศ พระอนทรไดนาผอบทองมารองรบ พระเมาลไว และนาไปบรรจยงพระจฬามณเจดยสถานในเทวโลกพระจฬามณตามปกตมเทวดาเหาะมาบชาเปนประจาแมพระศรอรยเมตไตรยเทวโพธสตวซ$ งในอนาคต จะมาจตบนโลกและตรส

๖๒ธนากจ (นามแฝง), ประเพณพธมงคล และวนสาคญของไทย, พมพคร� งท$ ๔, (กรงเทพมหานคร :

ชมรมเดก, ๒๕๔๓), หนา ๕. ๖๓ธนากจ (นามแฝง), ธนากจ (นามแฝง), อางแลว, หนา ๑๐.

๑๒๔

รเปนพระพทธเจาพระองคหน$งกยงเสดจมาไหว การลอยกระทงเพ$อบชาพระจฬามณ จงถอเปนการไหวบชาพระศรอรยไตรยดวย”๖๔

๔. การลอยกระทง เกดจากคตความเช$อท$วา “เพ$อตอนรบพระพทธเจาเสดจกลบจากเทวโลกเม$อเจาชายสทธตถะเสดจออกบวช จนไดบรรลธรรมเปนพระสมมาสมพทธเจาแลว หลงจากเผยพระธรรมคาส$งสอนแกสาธชนโดยท$วไปไดระยะหน$ ง จงเสดจไปจาพรรษาอยบนสวรรคช�นดาวดงส เพ$อทรงเทศนาธรรมโปรดพระพทธมารดา คร� งจาพรรษาจนครบ ๓ เดอน พระองคจงเสดจกลบลงสโลกมนษย เม$อทาวสกกเทวราชทราบพทธประสงค จงเนรมตบนไดทพยข�น อนม บนไดทอง บนไดเงน และบนไดแกวทอดลงสประตเมองสงกสสนคร บนไดแกวน�นเปนท$ซ$ งพระผมพระภาคเจาเสดจลง บนไดทองเปนท$สาหรบเทพยดาท�งหลายตามสงเสดจ บนไดเงนสาหรบพรหมท�งหลายสงเสดจ ในการเสดจลงสโลกมนษยคร� งน� เหลาทวยเทพและประชาชนท�งหลาย ไดพรอมใจกนทา การสกการบชาดวยทพยบปผามาลย การลอยกระทงตามคตน� จงเปนการรบเสดจพระสมมาสมพทธเจาจากดาวดงสพภพ ซ$ งเปนตานานเดยวกนกบประเพณการตกบาตรเทโวรบเสดจพระพทธองคลงจากดาวดงส”๖๕

๕. การลอยกระทงเพ$อบชาพระอปคตต การลอยกระทงเพ$อบชาพระอปคตตน� เปนประเพณของชาวเหนอและชาวพมา พระอปคตตเปนพระอรหนตเถระหลงสมยพทธกาล โดยมตานานความเปนมาดงน� เม$อพระเจาอโศกมหาราช ทรงมพระราชศรทธาในพระพทธศาสนา ไดโปรดใหสรางพระสถปเจดยและพทธวหารข�นท$วชมพทวป มหาวหารท$มช$อเสยงมากท$สดคอ "อโศการาม" ซ$ งต�งอยในเขตแควนมคธ หลงจากท$สรางพระสถปเจดยถง ๘๔,๐๐๐ องคสาเรจแลว พระเจาอโศกทรงมพระราชประสงค จะนาพระบรมสารรกธาตของสมมาสมพทธเจาไปบรรจในพระสถปตางๆ และบรรจในพระมหาสถปองคใหญท$สรางข�นใหมมความสงประมาณคร$ งโยชน และประดบประดาดวยแกวตางๆ ประดษฐานอยรมฝ$งแมน� าคงคาในปาฎลบตร อกท�งตองการใหมการเฉลมฉลองย$งใหญเปนเวลา ๗ ป ๗ เดอน ๗ วน แตดวยเกรงวาพญามารจะมาทาลายพธฉลอง มเพยงพระอปคตตองคเด$ยวเทาน�นท$ไปจาศลอยในสะดอทะเลเพยงทานเดยว ท$จะสามารถปราบพญามารไดเม$อพระอปคตตปราบพญามารจนสานกตวหนมายดเอาพระรตนตรยเปนท$พ$งแลว พระอปคตตจงลงไปจาศลอยในสะดอทะเลตามเดมพระอปคตตน� ไทยเรยกวา พระบวเขม ชาวไทยเหนอ

๖๔พระยาอนมานราชธน, วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย, (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา,

๒๕๑๔), หนา ๔๕. ๖๕พระยาอนมานราชธน, อางแลว, หนา ๕๐.

๑๒๕

หรอชาวอสานและชาวพมานบถอพระอปคตตมาก ชาวพมาไมวาจะมงานอะไรเปนตองนมนตมาเขาพธดวยเสมอไทยเราใชบชาในพธขอฝนหรอพธมงคล๖๖

จากเปาหมายหลกของการลอยกระทง กเพราะวาผคนในสงคมสามารถปฏบตถงหลกสามคคธรรมไดอยางจรงจงและเตมเป$ ยมได ตองมศรทธาความเช$อม$นตามหลกพระพทธศาสนาโดยศรทธาจะตองมปญญามาเปนเคร$องกากบดวยเสมอ เม$อคนมศรทธาท$มปญญาเปนเคร$องช� นาแลว จงจะเปนศรทธาท$ประกอบดวยเหตผล เชน เช$อวาสงคมจะไรปญหาหากทกคนลงมอปฏบตธรรมเหมอนๆ กน และศรทธา ความเช$อม$นแบงออกเปน ๔ ประเภท ประกอบดวย

๑. กมมสทธา เช$อกรรม ไดแก เช$อม$นวาทาดกไดรบผลด ทาช$วกตองรบผลช$ว ๒. วปากสทธา เช$อวบาก ไดแก เช$อม$นในผลของกรรม ผลของการกระทาน�นๆ เชน

เช$อม$นวาผลท$ดมาจากกรรมท$ด ผลท$ช$วกมาจากกรรมท$ช$ว เปนตน ๓. กมมสสกตาสทธา ไดแก ความเช$อม$นวาสตวมกรรมเปนของๆ ตน หมายความวา

ท�งเหต ท�งผล รวมลงท$คน เม$อคนทาเหต คอ กรรมด กผลตผลด กรรมและผลท$ดกรวมลงอยท$บคคล เม$อบคคลทากรรมท$ช$ว ผลตผลท$ช$ว เหตผลท$ช$วกรวมลงท$บคคล จงเรยกวา กมมสสกตา ความท$สตวมกรรมเปนของๆ ตน เช$อความท$สตวมกรรมเปนของๆ ตน

๔. ตถาคตโพธสทธา ไดแก ความเช$อม$นในความตรสรของพระพทธเจา คอ เช$อพระปญญาของพระองคม$นใจในพระองควาพระองคไดตรสรสจธรรมจรง๖๗

หลกธรรมในพทธศาสนาซ$ งเปนหลกธรรมท$ชวยสงเสรมใหเกดผลสาฤทธในการปฏบตตามหลกสามคคธรรมอยางเหมาะสมคอ กศลมล เปนตนตอแหงบญกศล ความดงามท�งมพฤตกรรม ท�งทางกาย วาจาและใจ ๓ ประการ คอ

๑. อโลภะ อารมณแหงความไมอยากได ๒. อโทสะ อารมณไมคดประทษราย ๓. อโมหะ อารมณความไมหลงผด๖๘

ความดท�งหลายลวนเกดจากรากเหงาท$ด ๓ อยาง มอยางใดกอยางหน$ง หรอ ๒ อยาง หรอท�ง ๓ อยางเปรยบเหมอนสคนธชาต คอ ของหอมนานาชนด เชน ดอกมะล พกล กหลาบ

๖๖ธนากจ (นามแฝง), ประเพณ พธมงคล และวนสาคญของไทย, พมพคร� งท$ ๔, (กรงเทพมหานคร :

ชมรมเดก, ๒๕๔๓), หนา ๕๕. ๖๗อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๘๒๒/๓๙๙. ๖๘ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๒๘/๑๖๓.

๑๒๖

บวหลวง เปนตน “ยอมเกดจากรากเหงาพชพนธท$ดน$นเอง เม$อกศลมลมอยแลว กศลธรรมอ$นๆ เชน การบรจาคทานเผ$อแผเจอจานเฉล$ยสขใหแกผอ$นดวยใหกาลงกายบาง กาลงความคดบาง กาลงทรพยบางท$ยงไมเกดกเกดข�น ท$เกดแลวกเจรญมากข�น”๖๙ หากมนษยไมยอมรบวามกรรมท�งดและไมดอยจรงแลว กจะเปนเหตแหงการแขงขนแยงชงเอาแตใจตน เหนแกตว ทาลายเบยดเบยนกนจนถงกอสงครามลางผลาญชวตกน ซ$ งการกระทาเชนน� พทธปรชญาเถรวาทถอวาเปนมจฉาทฏฐท$รายแรงมาก ฉะน�น พทธปรชญาเถรวาทจงสอนใหมวลมนษยใสใจในการประพฤตปฏบตตนเองใหดเสยกอน โดยมหลกอย ๖ ประการ เพ$อเปนเคร$องประกนความสงบสขท�งดานสวนตวและสงคมสวนรวม ไดแก

๑. ถาการกระทาช$วไมมผลจรงและโลกหนากไมมจรง ผท$ทาช$วแลวตายไป กไมได ไมเสย เทากบเสมอตว

๒. ถาการกระทาช$วมผลจรง และโลกหนามจรง ผท$ทาช$วแลวตายไป กมหวงไปทคต เทากบเสยหรอขาดทน

๓. แมการกระทาช$วไมมผลจรง และโลกหนาไมมจรง ผท$ทาช$วกยงเปนท$นนทาของคนท$วไปในโลกน� กยงเสยหรอขาดทนอยด

๔. ถาการกระทาดไมมผลจรง และโลกหนาไมมจรง ผท$ทาดแลวตายไปกไมได ไมเสย เทากบเสมอตว

๕. ถาการกระทาดมผลจรงและโลกหนามจรง ผท$ทาดแลวตายไป ยอมมหวงไปสคต เทากบไดหรอมกาไร

๖. แมการกระทาด ไมมผลจรงและโลกหนาไมมจรง ผท$ทาดกยงเปนท$สรรเสรญของคนท$วไปในโลกน� เทากบยงไดหรอยงมกาไรอย ๗๐

จากการศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงท$มตอสงคมไทย จงสรปไดวา ประเพณลอยกระทงน�นเปนการอนรกษส$งแวดลอม คอทกคนตองมสวนรวมท$จะตองชวยกนคดชวยกนทา โดยเฉพาะในเร�องของนEา ท$มผลประโยชนตอการดาเนนชวตประจาวนของมนษย และการหลอเล�ยงธรรมชาตใหมอยประเพณลอยกระทง จงแฝงไปดวยคณคาท$มอยในประเพณ จากการท$มความเช$อเร$องของการลอยประทป เพ$อการสะเดาะเคราะห หรอการปลอยบาป กกลบมาราลกถงคณพระรตนตรย ทาใหมหลกยดเหน$ยวจตใจ ทาใหมกาลงท$จะประพฤตตนทาในส$งท$ด ส$งท$สาคญ

๖๙มหามกฏราชวทยาลย, อธบายธรรมวภาค ปรจเฉทท� ๑, พมพคร� งท$ ๕, (กรงเทพมหานคร :โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๔๔-๔๕. ๗๐ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๐๓-๑๒๔/๘๐-๑๐๒.

๑๒๗

ท$จะร$ เร$ มใหเกดการอนรกษเกดข� นโดยตนน� นเปนเร$ องใหญ ซ$ งสวนนอยจะไมคอยมองเหนนอกจากมส$งเราทาใหเกดข�น เชน ประเพณน� เม$อมองเหนคาของส$งแวดลอมวา มประโยชนอยางไร แลวกจะเกดการหวงแหน เปนการแสดงออกท$บงบอกถงความกตญ\กตเวทตา ตอส$งแวดลอมท$ใหประโยชนตอตน อนเปนน� าบอซมท$เกดข�นในจตใจ ปลกจตสานกสบตอไปถง ความกตญ\ตอบพการชน ท$ทาคณประโยชนใหตนคดทาดตอบแทนตอไป

บทท� ๕

สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ

๕.๑ สรปผลการวจย

การวจยเร� อง “ศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทง” มวตถประสงค ๓ ประการ ไดแก (๑) ศกษาประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง (๒) ศกษาคณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนา และ (๓) วเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทย

การวจยคร2 งน2 เปนการศกษาเชงเอกสาร (Documentary Research) โดยศกษาขอมลจากพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และหนงสอเอกสารผลงานวจยท�เก�ยวของ แลวนามาวเคราะหสรปขอมลเชงพรรณนา จากคมภรพระพทธศาสนา และเอกสารงานวชาการท2งหลายท�ผทรงคณวฒไดรจนาสรางสรรคไว และเปนประโยชนอยางย�งตอการวจยคร2 งน2 ผลของการศกษาตามวตถประสงคมขอสรป ดงตอไปน2

ผลการศกษาตามวตถประสงค ขอท� ๑ พบวา ความเปนมาของประเพณลอยกระทง มรองรอยหลกฐานในปณณสตร ไดกลาวถงแมน2 าสาคญสายหน�งในคร2 งพทธกาลซ� งเปนหลกฐานทางประวตศาสตร ท�พระพทธองคทรงส�งสอนพระยานาค จนมศรทธาเล�อมใสในคาสอนของพระองค แลวทลขอส�งใดส�งหน�งเพ�อเปนสญลกษณของการบชา โดยมพระเจดย หรอรอยพระพทธบาทท�พทธบรษทไดเคารพบชาคณของพระพทธเจา อยในแควนทกขณาของประเทศอนเดย เรยกวา “แมน2 าเนรพททา หรอ นรพททา” เหตผลท�ตาราเขยนไมเหมอนกนเพราะเสยงอานจะเพ2ยนไปบาง เชน เมองราชคฤหในอดต ปจจบนเสยงเพ2ยนไปเปน ราชเกย หรอ ราชคร (Rajkir) อยางไรกตามจะเปนแมน2 านมมทา นมมทา เนรพททา นรพททา กคอ แมน2 าเดยวกนน�นเอง ซ� งเปนสถานท�ท�พระพทธองคทรงไดโปรดส�งสอนพระยานาค จนมความศรทธาเล�อมใสใน คาสอนของพระองค แลวทลขอส�งใดส�งหน� งเพ�อเปนท�สกการบชา จงเปนท�มาของประเพณลอยกระทงตราบจนถงปจจบน

โดยมสญลกษณของการสกการบชาคอพระเจดย หรอรอยพระพทธบาทท�ชาวพทธไดสบทอดปฏบตกนมาเพ�อราลกถงคณพระพทธเจาจงเปนท�มาของประเพณลอยกระทง

๑๒๙

สวนประวตความเปนมาของการลอยกระทงในเมองไทย ท�มมาต2 งแตคร2 งสโขทย เรยกวา “การลอยพระประทป หรอ ลอยโคม” เปนงานนกขตฤกษ ร�นเรงของประชาชนท�วไปตอมานางนพมาศ หรอทาวศรจฬาลกษณพระสนมเอกของพระรวง หรอพอขนรามคาแหงมหาราช สมยกรงสโขทย ไดคดประดษฐดดแปลงรปกระทงเปนดอกบวแทนการลอยโคม การลอยกระทงหรอลอยโคมในสมยน2 นมคตความเช�อวา กระทาเพ�อเปนการสกการะรอยพระพทธบาทท�แมน2 า นมมทานท ซ� งเปนแมน2 าสายหน� งอยในแควนทกขณาบถของประเทศอนเดยปจจบนเรยกวา “แมน2าเนรพททา” โดยความหมายของการลอยกระทง คอ เปนประทปเคร�องสาหรบจดไฟใหมแสงสวาง ทาดวยแกวบาง ทาดวยเกลดปลาบาง และโคมลอยใหลอยข2นไปได บนอากาศ การลอยพระประทปลอยกระทงน2 เปนนกขตฤกษท�ร�นเรงท�วไปของชนท2งปวงท�วไป ไมเฉพาะแตการหลวง แตจะนบวาเปนพระราชพธอยางใดกไมได ดวยไมไดมพธสงฆพธพราหมณอนใดเก�ยวเน�องในการลอยทรงประทปซ�งนบวาเปนราชประเพณซ� งมมาในแผนดนสยามแตโบราณ ประเพณลอยกระทงมภมหลงและองคประกอบ คอ องคประกอบของประเพณ และพธกรรมประกอบดวยแนวคด หลกการความเช�อท�แสดงออกปรากฏเปนประเพณ องคประกอบดานพธกรรม คอมข2นตอน รปแบบ กรรมวธท�กาหนดไวองคประกอบดานสมาชกผเขารวมอยในประเพณต2งแตสองคนข2นไป

จะเหนวา ประเพณลอยกระทงน2น เกดจากความเช�อเร� องของศาสนา โดยมการบชา เพ�อเปนการแสดงถงความกตญWกตเวท ซ� งพธกรรมลอยกระทงของแตละภาคน2นจะเรยกแตกตางกน ภาคกลางและภาคใตเรยกวา “ประเพณลอยกระทง” ภาคเหนอเรยกวา “ประเพณย�เปง” และ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอภาคอสานเรยกวา “ประเพณไหลเรอไฟ” จะเหนวาประเพณการลอยกระทงในแตละทองท�กมาจากความเช�อ ความศรทธาท�แตกตางกน บางแหงกมตานานเลาขานกนตอๆ มาซ� งบางเร� องเปนเร� องเลาขานเปนนทานพ2นบานเปนเร� องท�เลาสบกนมาแตโบราณกาล ไมอาจหาหลกฐานท�แนชดได แตทกเร�องลวนเก�ยวของกบหลกความเช�อในพระพทธศาสนาเกอบท2งส2น ประเพณลอยกระทง เปนท2งพธกรรมท�เปนพธหลวง และพธกรรมท�เปนของสามญชนชาวบานหรอพธราษฎร ประเพณลอยกระทงใหคณคาและขอบเขต คอ ใหคณคาตอชมชน และทองถ�นดานความรกความสามคคใหคณคาตอศาสนาดานความกตญW และบชาตอผมพระคณใหคณคาตอสงคม ดานความบนเทงการอนรกษส�งแวดลอม ดานเศรษฐกจแกชมชน

ผลการศกษาตามวตถประสงค ขอท� ๒ พบวา คณคาของประเพณลอยกระทงมหลกธรรมท�สอดคลองกบหลกคาสอนในพระพทธศาสนาอยคอนขางมาก จงทาใหประชาชนท�วหนาไดมองเหนคณคาของประเพณลอยกระทง เพราะไดเสรมสรางความรกใครปรองดองกนของประชาชนในชาตใหเกดความหวงแหนและตองสบทอดอนรกษไวใหคงคอยกบสงคมตราบนาน

๑๓๐

เทานานโดยมหลกธรรมทางพระพทธศาสนาเปนกรอบสาหรบปฏบต เชน หลกความสามคค สอดคลองกบหลกสาราณยธรรม คอ เมตตามโนกรรม การคดด การมองกนในแงด มความหวงด และปรารถนาดตอกน เมตตาวจกรรม การพดแตส�งท�ดงาม พดกนดวยความรกความปรารถนาด รจกการพดใหกาลงใจกนและกน ในยามท�มใครตองพบกบความทกขความผดหวงหรอความเศราหมองตางๆ เมตตากายกรรม การทาความดตอกน สนบสนนชวยเหลอกนทางดานกาลงกาย มความออนนอมถอมตน รจกสมมาคารวะ ไมเบยดเบยนหรอรงแกกน ไมทารายกนใหไดรบความทกขเวทนา สาธารณโภค การรจกแบงปนผลประโยชนกนดวยความยตธรรม ชวยเหลอกน ไมเหนแกตว ไมเหนแกประโยชนสวนตน ไมเอารดเอาเปรยบ สลสามญญตา การปฏบตตามกฎระเบยบขอบงคบหรอวนยตางๆ อยางเดยวกน เคารพในสทธเสรภาพของบคคล ไมกาวกายหนาท�กน ทฏฐสามญญตา มความคดเหนเปนอยางเดยวกน คดในส�งท�ตรงกน ปรบมมมองใหตรงกน รจกแสวงหาจดรวมและสงวนไวซ� งจดตาง ของกนและกน หลกพละ ๕ ประกอบดวย สทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา หลกสงคหวตถ ๔ คอทาน การใหปน ปยวาจา พดจาปราศรยดวยถอยคาออนหวานไพเราะ อตถจรยา การประพฤตส�งท�เปนประโยชนแกกนและกน สมานตตตา ความเปนผ วางตนเหมาะสม ประพฤตปฏบตตามท�ควรจะเปน หลกความกตญWกตเวท หลกการเคารพบชาผมพระคณ และหลกการสรางความสามคคในสงคม ท2งในระดบชาต ทองถ�น ชมชน และระดบครอบครว เพราะวา ประเพณลอยกระทงไดใหคณคาทางวฒนธรรม ประเพณ และการอนรกษส�งแวดลอม เปนส�งสะทอนถงวฒนธรรมในระดบโลก

ผลการศกษาตามวตถประสงค ขอท� ๓ พบวา คณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทย จากการศกษาวเคราะหไดคนพบประเดนท�สนใจวา คณคาของประเพณลอยกระทงท�มตอสงคมไทยลวนไดอาศยรากฐานความคดจากหลกธรรมในทางพระพทธศาสนาท�คอยขดเกลาเจตคตและมโนสานกของคนในชาตใหดาเนนวถชวตถกตอง โดยไมประทษรายเบยดเบยนผอ�นใหไดรบความเดอดรอนท2งดานรางกาย จตใจ และสตปญญา ดงจะไดปรากฏชดในขอสรปตอไปน2

คณคาของความกตญWกตเวท พบวา ประเพณลอยกระทงมจดสาคญอยท�การบชาพระคณของพระพทธเจา ซ� งการบชาเกดจากมโนสานกดานกตญWกตเวทตาคณของผ คน ในสงคมไทยในฐานะท�เปนชาวพทธสามารถสรปประเดนของความกตญW ดงน2 (๑) กตญWตอบคคล บคคลท�ควรกตญWคอ ใครกตามท�มบญคณควรระลกถงและตอบแทนพระคณ เชน บดา มารดา คร อปชฌายอาจารย (๒) กตญWตอสตว ไดแก สตวท�มคณตอเราชวยทางานใหเรา กควรเล2 ยงดใหด เชน ชาง มา วว ควาย หรอสนขท�ชวยเฝาบาน (๓) กตญWตอส�งของ ไดแก ส�งของทกอยางท�มคณตอเรา เชน หนงสอท�ใหความรแกเรา และอปกรณทามาหากนตางๆ กไมควรท2งควาง

๑๓๑

ทาลายโดยไมเหนคณคา ตามหลกพระพทธศาสนาการบชามอย ๒ อยาง อามสบชา คอการบชาดวยส�งของ กบปฏบตบชา คอการบชาดวยการปฏบตตาม และมหลกเบญจศล เปนกรอบสาหรบปฏบตเพ�อสรางสามคค สมครสมาน และรกใคร ปรองดองกนของคนในชาต

โดยเฉพาะการปฏบตตามหลกเบญจศล นอกจากจะสรางความสามคคในระดบทองถ�นหรอชมชนแลว ยงเปนแบบอยางท�ดใหสงคมจะไดนอมนาไปปฏบตตามดวย เพ�อสรางสนตสข และเสรภาพของชาตใหเจรญงอกงาม โดยหลกเบญจศล ถอเปนกฎหมายท�สาคญทางพระพทธศาสนา หรอเปนวนยของชาวพทธท�ควรยดถอและปฏบตตาม โดยการเวนจากการทาลาย การเบยดเบยน ซ� งกนและกนท2งในแงเก�ยวของกบมนษยดวยกนเอง และสภาพแวดลอมท�เราอาศยอยพรอมท2งใชหรอไดหากาไรจากธรรมชาต กตองใหเกดความสมดลระหวางกน แตนอกเหนอจากส�งอ�นใดมนษยทกคนน2นจะตองรสานกรบผดชอบรวมกน เพ�อปกปองอนรกษส� งแวดลอมใหมความสมบรณ ไมเฉพาะท�เก�ยวของการประกอบประเพณลอยกระทงเทาน2น แมวาการจดกจกรรมอ�นๆ โดยเฉพาะโรงงานตองคานงถงความปลอดภยของประชาชนเปนหลก และในเม�อประชาชนมชวตท�ดแลวกเทากบวาไดสรางสรรค หรอสรางความเขมแขงใหเกดข2นท2งในระดบชมชน ภมภาค ตลอดจนสรางชาตใหมความเจรญงอกงามเปนไปตามกลไกของระบบสงคม

สาหรบคณคาการอนรกษวฒนธรรมประเพณ ทาใหเกดการฟ2 นฟศลปวฒนธรรม กจกรรม เทศกาล งานประเพณ และทรพยากรการทองเท�ยว ตลอดจนคงไวซ� งความเปนเอกลกษณและมรดกของชาต พรอมท2งไดสงเสรมความรวมมอระหวางภาครฐและเอกชน รวมท2งประชาชนในทองถ�นใหเขามามบทบาทในการรวมกนทากจกรรม ผานการทองเท�ยว ซ� งมบทบาทในการชวยพฒนาคณภาพวถชวตของประชาชน และสงผลดตอการพฒนาสงคมในระดบครอบครว ชมชน และสงคมสวนรวม เกดมลคาเพ�มทางดานเศรษฐกจชมชนของประเทศอยางย �งยน

โดยสรปแลว การวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงตอสงคมไทยน2น สามารถสรปไดดงน2

๑. การลอยกระทง เพ�อขอขมาแกพระแมคงคา ๒. การลอยกระทง เพ�อบชาพระผเปนเจาตามคตพราหมณ คอบชาพระนารายณซ� ง

บรรทมสนธอยในมหาสมทร ๓. การลอยกระทง เพ�อตอนรบพระพทธเจา ในวนเสดจกลบจากเทวโลก เม�อคร2 ง

เสดจไปจาพรรษาอยบนสวรรคช2นดาวดงส เพ�อทรงเทศนาอภธรรมโปรดพระพทธมารดา ๔. การลอยกระทง เพ�อบชาพระพทธบาท ของพระพทธเจาท�หาดทรายรมแมน2 า-

นมมทานท เม�อคราวเสดจไปแสดงธรรมโปรดในนาคพภพ

๑๓๒

๕. การลอยกระทง เพ�อบชาพระจฬามณบนสวรรค ซ� งเปนท�บรรจพระเกศาของพระพทธเจา

๖. การลอยกระทง เพ�อบชาทาวพกาพรหม บนสวรรคช2นพรหมโลก ๗. การลอยกระทง เพ�อบชาพระอปคตตะเถระ ซ� งบาเพญเพยรบรกรรมคาถาอยใน

ทองทะเลลกหรอสะดอทะเล ๘. ทาใหเกดคณคาทางเศรษฐกจ เพราะมนกทองเท�ยวชาวตางประเทศท�มคณภาพเดน

ทางเขามาทองเท�ยวภายในประเทศและเขาใจถงวฒนธรรมไทยเพ�มมากข2น พกอยนานวน ใชจายเพ�มมากย�งข2น และเดนทางกระจายไปท�วภมภาค

๙. สรางคานยมใหชาวไทยเพ�มการเดนทางทองเท�ยวจบจายใชสอยภายในประเทศ อยางท�วหนา ท�วทกภมภาค ซ� งการลอยกระทงในปจจบน ยงคงรกษารปแบบเดมเอาไวไดตามสมควร เม�อถงวนเพญพระจนทรเตมดวงในเดอน ๑๒ ชาวบานจะจดเตรยมทากระทงจากวสดท�หางายตามธรรมชาต เชน หยวกกลวยและดอกบว นามาประดษฐเปนกระทงสวยงาม ปกธปเทยนและดอกไมเคร�องสกการบชา กอนทาการลอยในแมน2 ากจะอธษฐานในส�งท�มงหวง พรอมขอขมาตอพระแมคงคาตามคมวดหรอสถานท�จดงานหลายแหง มการประกวดกระทง ประกวดนางนพมาศ และมมหรสพสมโภชในตอนกลางคน นอกจากน2นยงมการจดดอกไมไฟ พล ตะไล ซ� งในการเลนตองระมดระวงเปนพเศษ วสดท�นามาใชกระทง ควรเปนของท�สามารถยอยสลายไดงายตามธรรมชาต

๕.๒ ขอเสนอแนะ

จากการวจยเร�อง “ศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทง” ผวจยยงความเหนวาสงคมไทยควรนากรอบแนวคดท�ไดจากผลของการวจยน2 ไปใชใหเกดประโยชนในการอนรกษวฒนธรรมประเพณของชาตใหเจรญงอกงาม ดงตอไปน2

๕.๒.๑ ขอเสนอแนะเชงนโยบาย

ปจจบนประเทศไทยกาลงประสบกบปญหาวกฤตหลายประการ เชน ปญหาเศรษฐกจ ปญหาสงคม ปญหาทางการเมอง ปญหาส�งแวดลอม ปญหาศลธรรมเส�อมถอย ปญหาการขาดจตสานกท�จะหวงแหนอนรกษประเพณ และวฒนธรรมท�ดงามของชาต หรอมกถกตดตอน ดดแปลงจนเสยความเปนไทย สงผลกระทบในภาพรวมตอประเทศชาตเปนอยางย�ง การแกไขปญหาสงคมจงเปนเร�องคนในชาตตองมสวนรวมกนท2งทางภาครฐ และทางศาสนา เปนแนวทางหน�งท�จะมสวนรวมในการสรางสรรคใหผคนในสงคมเกดความรรกษา สบสาน อนรกษและพฒนา

๑๓๓

ใหสอดคลองกบสภาพการณท�เปนอย ท2งสอดคลองกบสภาพการณของโลก การอนรกษประเพณวฒนธรรมใหอยคกบสงคมน2น เพ�อใหประเพณและวฒนธรรมเปนฐานใหเกดสามคคกนปรองดองในชาต การท�จะชวยสรางสรรคสงคมไทยใหเปนสงคมท�มความสามคคปรองดอง โดยใชประเพณวฒนธรรมเปนแกน และมหลกธรรมในพระพทธศาสนาเปนเคร� องช2 นา และปรบเปล�ยนแนวความคดของคนใหเกดสตปญญาพรอมท�จะมสวนรวมแกไขวกฤตสงคมในชาตใหกลบคนสปกตสขโดยเรว โดยรฐบาลและหนวยงานท�เก�ยวของ ควรดาเนนการในประเดนและแผนงานดานตางๆ ดงน2

(๑) รฐบาลจะตองรณรงคใหมการศกษาวจยเพ�อหาท�มาของประเพณลอยกระทงใหชดเจน เพราะการทาวจยเก�ยวกบประเพณลอยกระทงมอยหลายช2นงาน แตไมมรายละเอยดแมมกซ2 าๆ กน สวนมากกทาในเชงธรกจการทองเท�ยว การอนรกษ และการพาณช เพ�อขายบรการเก�ยวกบนกทองเท�ยวเปนสวนใหญ

(๒) รฐบาลควรกาหนดนโยบาย และรปแบบกระบวนการจดงานดานประวตศาสตรกควรศกษาและใชประวตศาสตรท�ถก แตไมควรใชสถานท�ทางประวตศาสตรเพราะจะเปนการย �าย สถานท� ท2งท�เปนโบราณสถาน และศาสนสถาน โดยผลท�ตามมาคอความเส�อมโทรมของสถานท� ตลอดถงมลภาวะท�เส�อมถอยกจะตามมา

(๓) การใชประเพณวฒนธรรมเปนจดขายเพ�อการทองเท�ยว หรอเพ�อการคาขายควรจะหาจดบรรจบท�เหมาะสมลงตว ท2งตวประเพณอยอยางมคณคา และผเขารวมงานกไดรบท2งคณคา และสาระจากประเพณลอยกระทง ใหเปนมรดกทางวฒนธรรม ฉะน2น การท�รฐและหนวยงานท�เก�ยวของตองมความสานกรวมกนวา ตองรกษาคณคาของประเพณน2 ไวใหครบทกๆ ดาน เพราะการจดกจกรรมตางๆ ในงานประเพณลอยกระทงน2น สวนมากจะประกอบดวย

๑. กจกรรมขบวนแหกระทง การแสดงศลปวฒนธรรมไทย การประกวดนางนพมาศ ๒. การออกรานคาประเภทสนคาตางๆ การแสดงดนตร กจกรรมการทากระทง

การประกวดกระทง ประเภทตางๆ รวมถงงานเทศกาลสสนแหงสายน2าในแตละสถานท�

ดงน2น ขอเสนอแนะในเชงนโยบาย เม�อวเคราะหแลวเหนวา การจดกจกรรมตามลกษณะ ๒ ประการ เม�อมองตามทศนะพระพทธศาสนากจะพบวา ไมไดสงเสรมคณคาดานศาสนา แตประการใด ตรงขามกลบเปนการทาลายดวยซ2 า เพราะการแสดงกด การประกวดประชนกด ลวนตองมผแพชนะ พทธศาสนาสอนวา ผแพยอมกอเวร ผชนะยอมมเวร เปนการผกพยาบาทตอกนโดยไมรตว ควรมนโยบายท�ชดเจนดานการแสดง สถานท�แสดง รปแบบการแสดง และสอดแทรก หลกธรรมคาสอนอะไรไว และไดประโยชนอะไร จากการจดกจกรรมน2นๆ

๑๓๔

๕.๒.๒ ขอเสนอแนะเพ�อการวจยคร0งตอไป

จากการวจยประเดนเก�ยวของกบประเพณลอยกระทงในสงคมไทย ยงมเร�องนาสนใจ ในการท�จะศกษาวเคราะหตอไปอกหลายประเดน โดยผวจยขอเสนอแนะประเดนสาหรบศกษาวจยในคร2 งตอไป ดงน2

(๑) ทศทางและรปแบบการจดกจกรรมวฒนธรรมประเพณลอยกระทงเพ�อสรางสงคมอยางย �งยน

(๒) การพฒนารปแบบการจดกจกรรมประเพณลอยกระทงตามหลกพทธธรรม (๓) วเคราะหบทบาทของส�อสารมวลชนตอการประชาสมพนธประเพณลอยกระทง

ในเชงสรางสรรค (๔) ควรมการศกษาเปรยบเทยบการจดกจกรรมประเพณลอยกระทงของประเทศ

เพ�อนบานท�นบถอพระพทธศาสนาอยางเดยวกบประเทศไทย (๕) ควรมการศกษาวเคราะหความพงพอใจของนกทองเท�ยวท� มตอประเพณ

ลอยกระทงในสงคมไทย

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย

ก. ขอมลปฐมภม

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙. . พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

มหามกฎราชวทยาลย, พระไตรปฎกและอรรถกถา ฉบบแปล ๙๑ เลม. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙. เลมท+ ๑, ๔, ๙, ๑๐ , ๑๑ , ๑๒ ,๑๓, ๑๔, ๑๕, ๑๖, ๑๘, ๑๙, ๒๐, ๒๑, ๒๒, ๒๓, ๒๔,

๒๕ , ๒๖ ,๒๙, ๓๐, ๓๑, ๓๔, ๓๕.๓๖, ๓๗.

ข. ขอมลทตยภม

(๑) หนงสอไทย

กรมศลปากร. มลนทปญหาฉบบพสดาร. พมพคร+ งท, ๗. กรงเทพมหานคร : โรงพมพศลปา บรรณาคาร,๒๕๑๖.

กระทรวงวฒนธรรม. สรปผลการดาเนนงานกจกรรม “ฉลอง ๖๐ ปครองสรราชสมบต”. กรงเทพมหานคร : โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จากด,๒๕๔๙.

ก,งแกว อตถากร. คตชนวทยา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพครสภา, ๒๕๒๐. กตพนธ รจรกล. การพฒนาจรยธรรม. กรงเทพมหานคร : โอเดยนสโตร, ๒๕๔๐. เกสรา สรพนธพชต. ความเช,อและพฒนาการของประเพณแหงปราสาทผ+ งจงหวดสกลนคร.

ปรญญานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต. มหาสารคาม : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๓๕.

คณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต. สานกงาน. เทศกาลและประเพณไทย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพกรมศาสนา, ๒๕๒๗.

๑๓๖

คณะกรรมการศนยวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช. วฒนธรรมการลอยกระทงภาคใต.นครศรธรรมราช : ศนยวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช,๒๕๕๐.

คณาจารย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. ประวตพระพทธศาสนา. พมพคร+ งท, ๔. กรงเทพมหานคร : หางหนสวนจากด นวสาสน การพมพ, ๒๕๔๓.

จารวรรณ ธรรมวตร. คตชาวบาน. มหาสารคาม : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๓๐.

จกรชย อภชาตบตร (พระยาประกจกรจกร). ศาสนาพราหมณในประเทศไทย. วทยานพนธคณะโบราณคด. กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๑๕.

จมพล หนมพานช. เอกสารการสอนชดวชาพฤตกรรมมนษย หนวยท+ ๑ -๘. นนทบร : มหาวทยาลย สโขทยธรรมาธราช สาขาวชาศลปะศาสตร, ๒๕๓๗.

จลจอมเกลาเจาอยหว,พระบาทสมเดจพระ. พระราชพธ ๑๒ เดอน. กรงเทพมหานคร :แพรพทยา, ๒๕๑๔.

________. พระราชพธตรยมพวาย-ตรปวาย จากพระราชพธ ๑๒ เดอน. พระนคร : โรงพมพพระจนทร,๒๔๗๗.

เจรญ ไชยชนะ. พอขนรามคาแหงมหาราช. กรงเทพมหานคร : การพมพไชยวฒน, ๒๕๒๓. ชยวฒน อตพฒน. หลกพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : บรษทวชรนทรการพมพ, ๒๕๒๕. ดนย ไชโยธา. พจนานกรมศพทพระพทธศาสนา.กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเด+ ยนสโตร,

๒๕๔๓. ________. ศพทานกรมพทธศาสน. พมพคร+ งท, ๒. กรงเทพมหานคร : บรษทไทยรมเกลา จากด,

๒๕๔๔. ________. สงคมวฒนธรรมและประเพณไทย. กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร,

๒๕๔๖. เตมศกดG ทองอนทร. ความรเบCองตนทางการบรหารรฐกจรฐประศาสนศาสตรเบCองตน .

กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยมหาจฬาราชวทยาลย, ๒๕๔๗. ทองหลอ วงษธรรมา.ปรชญา ๒๐๑ พทธศาสน. กรงเทพมหานคร : โอ เอส. พร+นต+ง เฮาส,๒๕๓๘. ธนากจ นามแฝง. ประเพณ พธมงคล และวนสาคญของไทย. พมพคร+ งท, ๔. กรงเทพมหานคร :

ชมรมเดก, ๒๕๔๓. ธวช ปณโณทก. ความเช+อพCนบานสมพนธกบวถชวตในสงคมไทยวฒนธรรมพCนบาน : คตความ

เช+อ. พมพคร+ งท, ๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๓๓.

๑๓๗

บญลอ วนทายนต. สงคมวทยาศาสนา. กรงเทพมหานคร : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๒๙.

บญเลศ สดสชาต. คตความเช+ อของชาวอสาน. กรงเทพมหานคร : สถาบนวจยศลปะและวฒนธรรมอสานมหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม,๒๕๒๕.

เบญจรตน เมองไทย. พธทรงเจา : พธกรรมกบโครงสรางสงคมท+หนองขาว. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต นครปฐม : ศลปากรมหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๔๓.

ประมวล ดคคนสน. คตชาวบานการศกษาดานมานษยวทยา. กรงเทพมหานคร : แพรวทยา, ๒๕๒๑.

ประเวศ วะส และคณะ. ภมปญญาชาวบานกบการพฒนาชนบท เลม ๑. กรงเทพมหานคร : สานกพมพอมนนทรพร+นต+งกรป, ๒๕๓๖.

________. ยทธศาสตรชาตเพ+อความเขมแขงทางเศรษฐกจ สงคมและศลธรรม. กรงเทพมหานคร : สานกพมพ หมอชาวบาน, ๒๕๔๑.

ปราน วงษเทศ. การรวบรวมขอมลเพ+อจดทาพพธภณฑทองถ+น : การรวบรวมขอมลดานพธกรรมพพธภณฑทองถ+นในประเทศไทย. กรงเทพมหานคร : แพรพทยา, ๒๕๔๐.

ปณณวฒน นามแฝง. ปฏทน ๑๐๐ ป พทธศกราช ๒๔๖๘- ๒๕๖๘ คมภรพยากรณคบาน . กรงเทพมหานคร : ไพลน, ๒๕๕๐.

ป, น มทกนต. มงคลชวต. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕. ________. มงคลชวตภาค ๑. กรงเทพมหานคร : โรงพมพรงเรองธรรม,๒๕๐๒. เปล+อง ณ นคร และปราณ บญชม. ประวตวรรณคด. กรงเทพมหานคร : สานกพมพอกษรเจรญ

ทศน, ๒๕๒๓. ________. ประวตวรรณคดไทยสาหรบนกศกษา. พมพคร+ งท,๘. กรงเทพมหานคร : สานกพมพไทย

วฒนาพานช, ๒๕๒๓. แปลก สนธรกษ. พธกรรมและประเพณ. กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนาพานช, ๒๕๑๕. พระเทพวสทธเมธ (ปญญานนทภกข).กตญKกตเวท เปนเคร+องหมายของคนด. กรงเทพมหานคร :

ธรรมสภา, ๒๕๓๖. พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธศาสนากบการพฒนามนษย. กรงเทพมหานคร : บรษท

สหธรรมก จากด,๒๕๓๖. พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต). พระพทธศาสนาในสถานการณโลกปจจบน. กรงเทพมหานคร

: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔.

๑๓๘

พระธรรมโกศาจารย (ประยรธมมจตโต).พทธวธการบรหาร. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙.

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ธรรมนญชวต. กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๐. ________. กรณธรรมกาย. พมพคร+ งท, ๑๕. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ พมพอาไพ,๒๕๔๒. ________. คนไทยกบสตวปา. พมพคร+ งท, ๒. กรงเทพมหานคร : บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๔๒. ________. พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลธรรม. พมพคร+ งท, ๙.กรงเทพมหานคร :

มหาจฤาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐. ________. พจนานกรมพทธศาสตน ฉบบประมวลศพท . พมพคร+ งท, ๑๐.กรงเทพมหานคร :

มหาจฤาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖. ________. พทธธรรมฉบบปรบปรง และขยายความ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลง

กรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘. ________. สมมาสมาธ และสมาธแบบพทธ. นครปฐม : ธรรมสภา, ๒๕๔๗.

พระบรมราโชวาท ในพธพระราชทานปรญญาบตรของจฬาลงกรณมหาวทยาลย. เม,อวนท, ๓ เมษายน ๒๕๐๓.

พระบรหารเทพธาน. ประวตชาตไทย เลม ๒.กรงเทพมหานคร : ศลปาบรรณาคาร,๒๕๔๑. พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลธรรม. พมพคร+ งท, ๑๒.

กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖. พระมหาเสรมชย ชยมงคโล. ทางมรรคผลนพาน. ราชบร : สถาบนพทธภาวนาวชชาธรรมกาย,

๒๕๔๐. พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต). ธรรมะและการอนรกษส+งแวดลอม. กรงเทพมหานคร :

บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๓๘. พระยาอนมานราชธน. วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย. กรงเทพมหานคร : คลงวทยา,

๒๕๑๔. พระราชดารสของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระราชทานในพธประดบยศนายตารวจช+ น

นายพล ณ พระตาหนกจตรลดารโหฐาน วนพฤหสบดท, ๑๕ มกราคม ๒๕๑๙. พระราโชวาทในสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร. พระราชทานเน,องในโอกาส

วนพระราชทานปรญญาบตรแกผสาเรจการศกษาจากมหาวทยาลยรามคาแหง ประจาปการศกษา ๒๕๔๖– ๒๕๔๗.

พระสรมงคลาจารย. มงคลตถทปน แปล เลม ๔. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๘.

๑๓๙

พระอรยานวตร เขมจารเถระ. คตความเช+อของชาวอสาน. กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๓๖.

พระอดรคณาธการ ชวนทรสระคา. ประวตศาสตรพระพทธศาสนาในอนเดย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

พนตร ป. หลงสมบญ. พจนานกรม มคธ–ไทย. กรงเทพมหานคร : อาทรการพมพ, ๒๕๔๐. พทธทาส (อนทปญโญ). ผครองเรอน. ม.ป.ป.. พทธทาสภกข. กตญKกตเวทเปนรมโพธOรมไทรของโลก. กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา,๒๕๓ ไพฑรย เครอแกว. ลกษณะสงคมไทยและการพฒนาชมชน. กรงเทพมหานคร : เก+อกลการพมพ,

๒๕๑๕. ________. ลกษณะสงคมไทยและหลกพฒนาชมชน. กรงเทพมหานคร : โรงพมพก+อกล, ๒๕๐๖. ไพฑรย มกศล. แนวคดทฤษฎในการศกษาสงคมวฒนธรรมไทย. เอกสารประกอบการสอนวชา

ทฤษฎความ สมพนธเชงชาตพนธวรรณนา. สถาบนวจยศลปและวฒนธรรมอสาน : มหาวทยาลยมหาสารคาม, ๒๕๕๐.

ภญโญ จตตธรรม. ความเช+อ. สงขลา : มงคลการพมพ, ๒๕๒๒. มณ พยอมยงค. วฒนธรรมพCนบาน : คตความเช+อ. กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๓๖. มหามกฏราชวทยาลย. พระไตรปฏกอรรถกถา ฉบบ แปล ๙๑.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย, ๒๕๒๕. ________. พระมงคลวเสสกถา. พมพคร+ งท, ๒๑. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๓๘. มหาสลา วระวงศ. พงศาวดารลาว. เชยงใหม : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะ

สงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๓๒. ยศ สนตสมบต. ความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถ+น เพ+อการพฒนาอยางย+งยน.

เชยงใหม : สานกพมพนพบรการพมพ, ๒๕๔๐. ________. มนษยกบวมนรรม. พมพคร+ งท, ๒. กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยธรรมศาสร, ๒๕๔๐. ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร :

นานมบคสพบลเคช,นส, ๒๕๔๖. ________. พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พทธศกราช ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร : อกษร

เจรญทศน,๒๕๒๕. ________. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน. กรงเทพมหานคร : รงเรองธรรม. ๒๕๔๒.

๑๔๐

________. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน. กรงเทพมหานคร : นามบคจากด, ๒๕๔๖. ราตร โตเพงพฒน. ประเพณเน,องในเทศกาล. วทยานพนธคณะโบราณคด. กรงเทพมหานคร :

มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๑๑. วศน อนทสระ. หลกธรรมอนเปนหวใจพระพทธศาสนา. พมพคร+ งท, ๕. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพเมดทราย, ๒๕๔๘. วฒนธรรมจงหวด. วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตรเอกลกษณและภมปญญาจงหวด

สกลนคร. สกลนคร : สกลนครการพมพ, ๒๕๔๒. วชาภรณ แสงมณ. ประเพณและกฎหมาย. กรงเทพมหานคร : เดอนสยาม, ๒๕๒๕. วญQ ผลสวสดG . การวจยทางวฒนธรรม. มหาสารคาม : สถาบนวจยศลปะและวฒนธรรมอสาน

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, ๒๕๓๗. ศรศกร วลลโภดม และสจตต วงษเทศ. ววฒนาการของวฒนธรรมในสความเขาใจวฒนธรรม.

กรงเทพมหานคร : อมรนทร พร+นต+ง กรพ, ๒๕๓๓. ศรศกร วลลโภดม. แองอารยธรรมอสาน. กรงเทพมหานคร : มตชน, ๒๕๔๐. ศนยว ฒนธรรมมหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช. วฒนธรรมลอยกระทงภาคใ ต .

นครศรธรรมราช : ศนยวฒนธรรม มหาวทยาลยราชภฏนครศรธรรมราช, ๒๕๕๐. ส.ธรรมภกด. ประเพณไทย ฉบบพระราชคร. กรงเทพมหานคร : พมพท, ร.พ. ส.ธรรมภกด, ๒๕๑๑. สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร). มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ. กรงเทพมหานคร :

ธรรมสภา, ๒๕๒๘. ________. มงคลยอดชวต. กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๔๖. สมศกดG ศรสนตสข. การเปล+ยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม แนวทางการศกษาวเคราะห และ

วางแผน. พมพคร+ งท, ๒. ขอนแกน : มหาวทยาลยขอนแกน, ๒๕๒๙. สานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต. สงกรานต. กรงเทพมหานคร : อมรนทร พร+นต+งกรฟ,

๒๕๓๓. ________. เทศกาลและประเพณไทย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพกรมการศาสนา, ๒๕๒๗. สานกนายกรฐมนตร. พระราชบญญตวฒนธรรมแหงชาต พทธศกราช ๒๔๘๕. กรงเทพมหานคร :

สานกนายกรฐมนตร,๒๕๘๕. สรวรรณ วงษทต. คตความเช+อของคนไทย. วรรณกรรมรวมเลมบทความรายการ “มนษยกบ

สงคม” โครงการเผยแพรรายการวทยกระจายเสยง เลมท, ๖. ชลบร : สานกบรการวชาการ มหาวทยาลยบรพา, ๒๕๔๘.

๑๔๑

สชพ ปญญานภาพ. พจนานกรมศพทพระพทธศาสนา.พมพคร+ งท, ๘. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑.

สชพ ปญญานภาพ. พระไตรปฎกฉบบสาหรบประชาชน. พมพคร+ งท, ๕, กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๔.

________. ศาสนาเปรยบเทยบ. กรเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๐. สพตรา สภาพ. สงคมวทยา. กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนาพานช, ๒๕๓๔. ________. มนษยกบสงคม. กรงเทพมหานคร : วทยาลยครธนบร,๒๕๒๘. สเมธ เมธาวทยากล. สงกปพธกรรม. กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๓๒. สวฒน จนทรจานง. ความเช+อของมนษยเก+ยวกบปรชญาศาสนา. กรงเทพมหานคร : สานกพมพ

สขภาพใจ,๒๕๔๐. เสฐยร โกเศศ. ประเพณเบดเตลด. กรงเทพมหานคร : สานกพมพสมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศ

ไทย. ๒๕๑๐. หนา คานา. ________. ลทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรรณาคาร, ๒๕๑๖. เสถยร พนธรษ. ศาสนาโบราณ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยล

,๒๕๓๔. เสาวภา ไพทยวฒน. พCนฐานวฒนธรรมไทย. กรงเทพมหานคร : สถาบนราชฏเขต ๘, ๒๕๓๘. หามกฏราชวทยาลย. อธบายธรรมวภาค ปรจเฉทท+ ๑. พมพคร+ งท, ๕. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๘. อดลย สาระบาล. คณธรรมสาหรบเยาวชน. กรงเทพมหานคร : ตนออแกรมม,, ๒๕๓๖. อมรา พงศศาพชญ. วฒนธรรมศาสนาและชาตพนธวเคราะหสงคมไทยตามแนวมานษยวทยา.

กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๕๓. อานนท อาภาภรมย. สงคมวฒนธรรมและประเพณไทย. กรงเทพมหานคร : แพรวทยา, ๒๕๑๙. อดม รงเร, องศร. สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคเหนอ. กรงเทพมหานคร : มลนธสารานกรม

วฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย, ๒๕๔๒. เอกรตน อดมพร. วรรณคดสมยสโขทย. กรงเทพมหานคร : สานกพมพพฒนาศกษา, ม.ป.พ..

(๒) บทความ

กองทพภาคท, ๒. “ความสามคค” บทความทางวชาการ. กรงเทพมหานคร : กองทพภาคท, ๒. ๒๕๕๓ : ๑- ๒.

สมชาย นลอาธ. “จากป ตาถงปาสงวนและวด.ศลปวฒนธรรม, ๓-๑๒ตลาคม,๒๕๒๕ : ๗๒-๗๕.

๑๔๒

เสนาะ ผดงฉตร. ประเพณสงกรานต. พทธจกร.ปท, ๕๔ ฉบบท, ๔ เมษายน ๒๕๔๓ : ๓๔.

(๓) วทยานพนธ

นนทกา เอ,ยมสธน. “การส,อสารทางการตลาดท,มอทธพลตอแนวโนมการเขารวมกจกรรมในงานเทศกาลสสนแหงสายน+ ามหกรรมลอยกระทงประจาป ๒๕๔๘”. วทยานพนธการศกษาปรญญาบรหารธรกจมหาบณฑต สาขาวชาการตลาด. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ, ๒๕๔๙.

พระมหาเจม สวโจ. “บทบาทของพระสงฆในการอนรกษทรพยากรธรรมชาตปาไม : ศกษาเฉพาะกรณพระอธการพงษศกดG เตชธมโม”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑตสาขาวชาพระพทธศาสนา. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓.

พระมหาประสพฤกษ จารวาโท (รตนยงค). การศกษาเชงวเคราะหแนวความคดเร,องการบชาในพ ร ะ พ ท ธ ศ า ส นา . ว ทย า น พ นธ ป ร ญ ญา พ ท ธ ศ า ส ต รม ห า บ ณฑ ต ส า ข า ว ช าพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : บณฑตวทยาลยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐.

พระมหาหมวด สกกธมโม. “การศกษาวเคราะหแนวความคดเร,องความเคารพในพระพทธศาสนา”.วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๗.

วจตรา อาจวชย. “การพฒนาแผนบรณาการและหนงสอเรยนภาษาไทยเพ,อจดกจกรรมการเรยนรแบบมงประสบการณภาษา เร, องลอยกระทง ช+ นประถมศกษาปท, ๒”.วทยานพนธปรญญาการศกษามหาบณฑต สาขาวชาหลกสตรการสอน. มหาสารคาม : บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาสารคาม, ๒๕๔๗.

อญชล นสสาสาร. “การวเคราะหรายจายของนกทองเท,ยวในเทศกาลลอยกระทงจงหวดเชยงใหม”. ว ท ย า น พ น ธ เ ศ ร ษ ฐ ศ า ส ต ร ม ห า บ ณ ฑ ต . เ ช ย ง ใ ห ม : บ ณ ฑ ต ว ท ย า ล ย มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๘.

๒. ภาษาองกฤษ (I) Primary Sources:

Broom andZelznick. P. Relative Deprivation. Rising Expectations.and Black Militancy.Journal of Social Issues.32. 119 -137 : 1967, p. 27.

๑๔๓

Dr. B.Bradley. พจนานกรมภาษาสยามอกขราภธานศพท Dictionary of the Siamese Language. กรงเทพมหานคร : สานกพมพแบรดเลย. ๒๔๑๖.

Emile Durkheim. The Elementary Forms of the Religious Life. New York : The Free Press, 1956.

Rappaport. Roy A..Religion in Adaptation in Ritual and Religion in the Making of Humanity.UK : Cambridge University Press. 2000.

1Turner.V.W.The Ritual Process: Structure and anti structure. University of Chicago : Aldine, 1970.

Tylor.Edward B. Primitive Culture. New York : Harper Torchbooks, 1993. William A. Lessa and Evon Z. Vogt. J R. Reader in Comparative Religion: An

Anthropological Approach. 3rd ed. New York : Harper and Row, 1974.

(I) Internet

กระทรวงวฒนธรรม. ประเพณและพธกรรม.http://www.m-culture.go.th/knowledge. เขาถงขอมลเม,อ ๑๐ มถนายน ๒๕๕๓.

กระทรวงวฒนธรรม. ประเพณและพธกรรม.http://www.m-culture.go.th/knowledge เขาถงขอมลเม,อ วนท, ๒๐ มถนายน ๒๕๕๓.

คลงปญญาไทย.http://www.panyathai.or.th/wiki/index.phpเขาถขอมลเม,อ ๕ กนยายน ๒๕๕๓. คลงปญญาไทย.http://www.panyathai.or.th/wiki/index.php.เขาถงขอมลเม,อ ๕ กนยายน ๒๕๕๓. ประเพณย+เปง. http://guru.sanook.com/libra. เขาถงขอมลเม,อ ๖ มถนายน ๒๕๕๓. พระมหาบญไทย ปญญมโน. วนเพญเดอนสบสองนCากนองเตมตล+ง.<http://www.mbu.ac.th>.

เขาถงขอมลเม,อ ๑๒/๑๒/๒๕๕๓ พระมหาบญไทย ปญญมโน. วนเพญเดอนสบสองนCากนองเตมตล+ง. http://www.mbu.ac.th. เขาถง

ขอมลเม,อ ๕ มถนายน ๒๕๕๓ วนดา เผดมศกดG พทยา. ประเพณทาบญกลางบาน. http://guru.sanook.com/pedia/topic. เขาถง

ขอมลเม,อ ๖ มถนายน ๒๕๕๓. วดนวมกานนท http://watnuamkhanon.igetweb.com/index เขาถงขอมลเม,อวนท, ๑๒ กรกฏาคม

๒๕๕๓

--------------- � ---------------

๑๔๔

ประวตผวจย

ช+อ : พระครพสณฑกจจาทร ธมมกาโม (เทดทน เช+อเงนเดอน) เกด : ๑๙ มถนายน ๒๕๑๙ สถานท+เกด : บานทบหมน ตาบลทบหมน อาเภอตะพานหน จงหวดพจตร๖๖๑๑๐ อปสมบท : ๒๒ มถนายน ๒๕๔๐ วดทบหมน ตาบลทบหมน อาเภอตะพานหน

จงหวดพจตรโดยม พระครวจารณวรธรรม เปนพระอปชฌาย การศกษา : พ.ศ.๒๕๓๙ ม.๖ศนยการศกษานอกโรงเรยนจงหวดพจตร : พ.ศ.๒๕๔๓ น.ธ.เอก วดทบหมนคณะสงฆจงหวดพจตร : พ.ศ.๒๕๔๙ ประกาศนยบตรวชาชพคร มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย วทยาลยสงฆนครสวรรค : พ.ศ.๒๕๕๐ ปรญญาพทธศาสตรบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา

รนท, ๕๒ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาลยสงฆนครสวรรค : พ.ศ. ๒๕๕๒ เขาศกษาตอปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาลยสงฆนครสวรรค

ท+อยปจจบน : วดทบหมน ตาบลทบหมน อาเภอตะพานหน จงหวดพจตร๖๖๑๑๐ โทร.๐๕๖-๖๘๗-๐๙๗ / ๐๘-๑๒๘๓-๓๘๔๘ : Email : toon.monk@hotmail.com หนาท+การงาน : รองเจาอาวาสวดทบหมน : อาจารยสอนพเศษหนวยวทยบรการจงหวดพจตร ณ วดพฤกษะวนโชตการาม

บทความงานวจย ศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทง

AN ANALYTICAL STUDY OF THE VALUE OF LOIKRATHONG FESTIVAL

โดย..พระครพสณฑกจจาทร (เทดทน เช;อเงนเดอน)

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาลยสงฆนครสวรรค

การศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงท&มอยในสงคมไทยในอดตท&มมาจนถงปจจบนน,นเพ&อประโยชนสงสด การสบคนควาประวตความเปนมาอยางแทจรงมากท&สดเพ&อการสบสาน อนรกษและพฒนาในประเพณลอยกระทงอนดงามท&มอยในสงคมไทย ปจจบน จากความเปนมาเดมน,นบางทการเขาใจของแตละทานอาจจะเขาใจไมเหมอนกนวาประวตจรงๆ น,นประเพณลอยกระทงเปนมาอยางไร เร&มจากท&ไหน ใครเปนผรเร&ม ทามายาวนานขนาดไหน ปจจบนมการพฒนาอยางไรบาง คณคาท&แฝงอยในประเพณลอยกระทงเปนอยางไร มหลกธรรมอะไรท&สอดคลองกบแนวทางการปฏบตในกจกรรมของประเพณลอยกระทง จงเปนจดประกายใหผวจยสรปลงท&ศกษาวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทง แมวาการศกษาคร, งน, จะมความลาบากอยบางเพ&อเปนการสงเสรมสนบสนนประเพณท&ดของไทยไวใหอยยาวนานและเปนประโยชนตอสงคมไทยใหมากท&สด ถงแมวาประเพณในประเทศไทยอาจจะมหลายอยางแตในระดบดนๆ ท&คนไทยและชาวตางชาตใหความสนใจและหล&งไหลเขามารวมในกจกรรมท&ชาวไทยไดจดมาน,นเปนท&แจงประจกษใหเหนประเพณท&ย&งใหญ ใครไดชมแลวมแตรอยย,มกลบไปทกคนมแตภาพท&นาประทบใจ และจากการจดงานในแตละป ทาใหกลมชนรสกด ซมซบรบเอาวฒนธรรมเหลาน, ไปใชไดอยางสบายใจท&เดยว ส& งท&สาคญกอใหเกดรายไดแกครอบครว สงคม ประเทศ กลายเปนประเพณท&นอกเหนอวาจะแฝงไวเฉพาะคณธรรมท&ดเพยงอยางเดยว ยงทาใหระบบเศรษฐกจเกดข,นอกดวย จงควรท&กลมชนทกกลมควรจะชวยกนอนรกษสบสานใหอยกบสงคมไทยไปตราบนานเทานาน

การวจยคร, งน, ผศกษาไดต,งวตถประสงคเพ&อศกษาไว ๓ ประการ ไดแก ไดแก (๑) ศกษาประวตความเปนมาของประเพณลอยกระทง (๒) ศกษาคณคาและหลกธรรมของประเพณลอยกระทงในทศนะพระพทธศาสนา และ (๓) วเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงท&มตอสงคมไทย

การวจยคร, งน, เปนการศกษาเชงเอกสาร (Documentary Research) โดยศกษาขอมลจากพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และหนงสอเอกสารผลงานวจยท&เก&ยวของ แลวนามาวเคราะหสรปขอมลเชงพรรณนา จากคมภรพระพทธศาสนา และเอกสารงานวชาการท,งหลายท&ผทรงคณวฒไดรจนาสรางสรรคไว และเปนประโยชนอยางย&งตอการวจยคร, งน, ผลของการศกษาตามวตถประสงคมขอสรป ดงตอไปน,

ผลการศกษาตามวตถประสงค ขอทA ๑ พบวา ความเปนมาของประเพณลอยกระทง มรองรอยหลกฐานในปณณสตร ไดกลาวถงแมน, าสาคญสายหน&งในคร, งพทธกาลซ& งเปนหลกฐานทางประวตศาสตร ท&พระพทธองคทรงส&งสอนพระยานาค จนมศรทธาเล&อมใสในคาสอนของพระองค แลวทลขอส&งใดส&งหน&งเพ&อเปนสญลกษณของการบชา โดยมพระเจดย หรอรอยพระพทธบาทท&พทธบรษทไดเคารพบชาคณของพระพทธเจา อยในแควนทกขณาของประเทศอนเดย เรยกวา “แมน, าเนรพททา หรอ นรพททา” เหตผลท&ตาราเขยนไมเหมอนกนเพราะเสยงอานจะเพ,ยนไปบาง เชน เมองราชคฤหในอดต ปจจบนเสยงเพ,ยนไปเปน ราชเกย หรอ ราชคร (Rajkir) อยางไรกตามจะเปนแมน, านมมทา นมมทา เนรพททา นรพททา กคอ แมน, าเดยวกนน&นเอง ซ& งเปนสถานท&ท&พระพทธองคทรงไดโปรดส&งสอนพระยานาค จนมความศรทธาเล&อมใสใน คาสอนของพระองค แลวทลขอส&งใดส&งหน& งเพ&อเปนท&สกการบชา จงเปนท&มาของประเพณลอยกระทงตราบจนถงปจจบน

โดยมสญลกษณของการสกการบชาคอพระเจดย หรอรอยพระพทธบาทท&ชาวพทธไดสบทอดปฏบตกนมาเพ&อราลกถงคณพระพทธเจาจงเปนท&มาของประเพณลอยกระทง

สวนประวตความเปนมาของการลอยกระทงในเมองไทย ท&มมาต, งแตคร, งสโขทย เรยกวา “การลอยพระประทป หรอ ลอยโคม” เปนงานนกขตฤกษ ร&นเรงของประชาชนท&วไปตอมานางนพมาศ หรอทาวศรจฬาลกษณพระสนมเอกของพระรวง หรอพอขนรามคาแหงมหาราช สมยกรงสโขทย ไดคดประดษฐดดแปลงรปกระทงเปนดอกบวแทนการลอยโคม การลอยกระทงหรอลอยโคมในสมยน, นมคตความเช&อวา กระทาเพ&อเปนการสกการะรอยพระพทธบาทท&แมน, า นมมทานท ซ& งเปนแมน, าสายหน& งอยในแควนทกขณาบถของประเทศอนเดยปจจบนเรยกวา “แมน,าเนรพททา” โดยความหมายของการลอยกระทง คอ เปนประทปเคร&องสาหรบจดไฟใหมแสงสวาง ทาดวยแกวบาง ทาดวยเกลดปลาบาง และโคมลอยใหลอยข,นไปได บนอากาศ การลอยพระประทปลอยกระทงน, เปนนกขตฤกษท&ร&นเรงท&วไปของชนท,งปวงท&วไป ไมเฉพาะแตการหลวง แตจะนบวาเปนพระราชพธอยางใดกไมได ดวยไมไดมพธสงฆพธพราหมณอนใดเก&ยวเน&องในการลอยทรงประทปซ&งนบวาเปนราชประเพณซ& งมมาในแผนดนสยามแตโบราณ ประเพณลอยกระทงมภมหลงและองคประกอบ คอ องคประกอบของประเพณ และพธกรรมประกอบดวยแนวคด

หลกการความเช&อท&แสดงออกปรากฏเปนประเพณ องคประกอบดานพธกรรม คอมข,นตอน รปแบบ กรรมวธท&กาหนดไวองคประกอบดานสมาชกผเขารวมอยในประเพณต,งแตสองคนข,นไป

จะเหนวา ประเพณลอยกระทงน,น เกดจากความเช&อเร& องของศาสนา โดยมการบชา เพ&อเปนการแสดงถงความกตญYกตเวท ซ& งพธกรรมลอยกระทงของแตละภาคน,นจะเรยกแตกตางกน ภาคกลางและภาคใตเรยกวา “ประเพณลอยกระทง” ภาคเหนอเรยกวา “ประเพณย&เปง” และ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอภาคอสานเรยกวา “ประเพณไหลเรอไฟ” จะเหนวาประเพณการลอยกระทงในแตละทองท&กมาจากความเช&อ ความศรทธาท&แตกตางกน บางแหงกมตานานเลาขานกนตอๆ มาซ& งบางเร& องเปนเร& องเลาขานเปนนทานพ,นบานเปนเร& องท&เลาสบกนมาแตโบราณกาล ไมอาจหาหลกฐานท&แนชดได แตทกเร&องลวนเก&ยวของกบหลกความเช&อในพระพทธศาสนาเกอบท,งส,น ประเพณลอยกระทง เปนท,งพธกรรมท&เปนพธหลวง และพธกรรมท&เปนของสามญชนชาวบานหรอพธราษฎร ประเพณลอยกระทงใหคณคาและขอบเขต คอ ใหคณคาตอชมชน และทองถ&นดานความรกความสามคคใหคณคาตอศาสนาดานความกตญY และบชาตอผมพระคณใหคณคาตอสงคม ดานความบนเทงการอนรกษส&งแวดลอม ดานเศรษฐกจแกชมชน

ผลการศกษาตามวตถประสงค ขอทA ๒ พบวา คณคาของประเพณลอยกระทงมหลกธรรมท&สอดคลองกบหลกคาสอนในพระพทธศาสนาอยคอนขางมาก จงทาใหประชาชนท&วหนาไดมองเหนคณคาของประเพณลอยกระทง เพราะไดเสรมสรางความรกใครปรองดองกนของประชาชนในชาตใหเกดความหวงแหนและตองสบทอดอนรกษไวใหคงคอยกบสงคมตราบนาน เทานานโดยมหลกธรรมทางพระพทธศาสนาเปนกรอบสาหรบปฏบต เชน หลกความสามคค สอดคลองกบหลกสาราณยธรรม คอ เมตตามโนกรรม การคดด การมองกนในแงด มความหวงด และปรารถนาดตอกน เมตตาวจกรรม การพดแตส&งท&ดงาม พดกนดวยความรกความปรารถนาด รจกการพดใหกาลงใจกนและกน ในยามท&มใครตองพบกบความทกความผดหวงหรอความเศราหมองตางๆ เมตตากายกรรม การทาความดตอกน สนบสนนชวยเหลอกนทางดานกาลงกาย มความออนนอมถอมตน รจกสมมาคารวะ ไมเบยดเบยนหรอรงแกกน ไมทารายกนใหไดรบความทกขเวทนา สาธารณโภค การรจกแบงปนผลประโยชนกนดวยความยตธรรม ชวยเหลอกน ไมเหนแกตว ไมเหนแกประโยชนสวนตน ไมเอารดเอาเปรยบ สลสามญญตา การปฏบตตามกฎระเบยบขอบงคบหรอวนยตางๆ อยางเดยวกน เคารพในสทธเสรภาพของบคคล ไมกาวกายหนาท&กน ทฏฐสามญญตา มความคดเหนเปนอยางเดยวกน คดในส&งท&ตรงกน ปรบมมมองใหตรงกน รจกแสวงหาจดรวมและสงวนไวซ& งจดตาง ของกนและกน หลกพละ ๕ ประกอบดวย สทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา หลกสงคหวตถ ๔ คอทาน การใหปน ปยวาจา พดจาปราศรยดวยถอยคา

ออนหวานไพเราะ อตถจรยา การประพฤตส&งท&เปนประโยชนแกกนและกน สมานตตตา ความเปนผ วางตนเหมาะสม ประพฤตปฏบตตามท&ควรจะเปน หลกความกตญYกตเวท หลกการเคารพบชาผมพระคณ และหลกการสรางความสามคคในสงคม ท,งในระดบชาต ทองถ&น ชมชน และระดบครอบครว เพราะวา ประเพณลอยกระทงไดใหคณคาทางวฒนธรรม ประเพณ และการอนรกษส&งแวดลอม เปนส&งสะทอนถงวฒนธรรมในระดบโลก

ผลการศกษาตามวตถประสงค ขอทA ๓ พบวา คณคาของประเพณลอยกระทงท&มตอสงคมไทย จากการศกษาวเคราะหไดคนพบประเดนท&สนใจวา คณคาของประเพณลอยกระทงท&มตอสงคมไทยลวนไดอาศยรากฐานความคดจากหลกธรรมในทางพระพทธศาสนาท&คอยขดเกลาเจตคตและมโนสานกของคนในชาตใหดาเนนวถชวตถกตอง โดยไมประทษรายเบยดเบยนผอ&นใหไดรบความเดอดรอนท,งดานรางกาย จตใจ และสตปญญา ดงจะไดปรากฏชดในขอสรปตอไปน,

คณคาของความกตญYกตเวท พบวา ประเพณลอยกระทงมจดสาคญอยท&การบชาพระคณของพระพทธเจา ซ& งการบชาเกดจากมโนสานกดานกตญYกตเวทตาคณของผ คน ในสงคมไทยในฐานะท&เปนชาวพทธสามารถสรปประเดนของความกตญY ดงน, (๑) กตญYตอบคคล บคคลท&ควรกตญYคอ ใครกตามท&มบญคณควรระลกถงและตอบแทนพระคณ เชน บดา มารดา คร อปชฌายอาจารย (๒) กตญYตอสตว ไดแก สตวท&มคณตอเราชวยทางานใหเรา กควรเล, ยงดใหด เชน ชาง มา วว ควาย หรอสนขท&ชวยเฝาบาน (๓) กตญYตอส&งของ ไดแก ส&งของทกอยางท&มคณตอเรา เชน หนงสอท&ใหความรแกเรา และอปกรณทามาหากนตางๆ กไมควรท,งควางทาลายโดยไมเหนคณคา ตามหลกพระพทธศาสนาการบชามอย ๒ อยาง อามสบชา คอการบชาดวยส&งของ กบปฏบตบชา คอการบชาดวยการปฏบตตาม และมหลกเบญจศล เปนกรอบสาหรบปฏบตเพ&อสรางสามคค สมครสมาน และรกใคร ปรองดองกนของคนในชาต

โดยเฉพาะการปฏบตตามหลกเบญจศล นอกจากจะสรางความสามคคในระดบทองถ&นหรอชมชนแลว ยงเปนแบบอยางท&ดใหสงคมจะไดนอมนาไปปฏบตตามดวย เพ&อสรางสนตสข และเสรภาพของชาตใหเจรญงอกงาม โดยหลกเบญจศล ถอเปนกฎหมายท&สาคญทางพระพทธศาสนา หรอเปนวนยของชาวพทธท&ควรยดถอและปฏบตตาม โดยการเวนจากการทาลาย การเบยดเบยน ซ& งกนและกนท,งในแงเก&ยวของกบมนษยดวยกนเอง และสภาพแวดลอมท&เราอาศยอยพรอมท,งใชหรอไดหากาไรจากธรรมชาต กตองใหเกดความสมดลระหวางกน แตนอกเหนอจากส&งอ&นใดมนษยทกคนน,นจะตองรสานกรบผดชอบรวมกน เพ&อปกปองอนรกษส& งแวดลอมใหมความสมบรณ ไมเฉพาะท&เก&ยวของการประกอบประเพณลอยกระทงเทาน,น แมวาการจดกจกรรมอ&นๆ โดยเฉพาะโรงงานตองคานงถงความปลอดภยของประชาชนเปนหลก และในเม&อประชาชนมชวตท&ดแลวก

เทากบวาไดสรางสรรค หรอสรางความเขมแขงใหเกดข,นท,งในระดบชมชน ภมภาค ตลอดจนสรางชาตใหมความเจรญงอกงามเปนไปตามกลไกของระบบสงคม

สาหรบคณคาการอนรกษวฒนธรรมประเพณ ทาใหเกดการฟ, นฟศลปวฒนธรรม กจกรรม เทศกาล งานประเพณ และทรพยากรการทองเท&ยว ตลอดจนคงไวซ& งความเปนเอกลกษณและมรดกของชาต พรอมท,งไดสงเสรมความรวมมอระหวางภาครฐและเอกชน รวมท,งประชาชนในทองถ&นใหเขามามบทบาทในการรวมกนทากจกรรม ผานการทองเท&ยว ซ& งมบทบาทในการชวยพฒนาคณภาพวถชวตของประชาชน และสงผลดตอการพฒนาสงคมในระดบครอบครว ชมชน และสงคมสวนรวม เกดมลคาเพ&มทางดานเศรษฐกจชมชนของประเทศอยางย &งยน

โดยสรปแลว การวเคราะหคณคาของประเพณลอยกระทงตอสงคมไทยน,น สามารถสรปไดดงน,

๑. การลอยกระทง เพ&อขอขมาแกพระแมคงคา ๒. การลอยกระทง เพ&อบชาพระผเปนเจาตามคตพราหมณ คอบชาพระนารายณซ& ง

บรรทมสนธอยในมหาสมทร ๓. การลอยกระทง เพ&อตอนรบพระพทธเจา ในวนเสดจกลบจากเทวโลก เม&อคร, ง

เสดจไปจาพรรษาอยบนสวรรคช,นดาวดงส เพ&อทรงเทศนาอภธรรมโปรดพระพทธมารดา ๔. การลอยกระทง เพ&อบชาพระพทธบาท ของพระพทธเจาท&หาดทรายรมแมน, า-

นมมทานท เม&อคราวเสดจไปแสดงธรรมโปรดในนาคพภพ ๕. การลอยกระทง เพ&อบชาพระจฬามณบนสวรรค ซ& งเปนท&บรรจพระเกศาของ

พระพทธเจา ๖. การลอยกระทง เพ&อบชาทาวพกาพรหม บนสวรรคช,นพรหมโลก ๗. การลอยกระทง เพ&อบชาพระอปคตตะเถระ ซ& งบาเพญเพยรบรกรรมคาถาอยใน

ทองทะเลลกหรอสะดอทะเล ๘. ทาใหเกดคณคาทางเศรษฐกจ เพราะมนกทองเท&ยวชาวตางประเทศท&มคณภาพเดน

ทางเขามาทองเท&ยวภายในประเทศและเขาใจถงวฒนธรรมไทยเพ&มมากข,น พกอยนานวน ใชจายเพ&มมากย&งข,น และเดนทางกระจายไปท&วภมภาค

๙. สรางคานยมใหชาวไทยเพ&มการเดนทางทองเท&ยวจบจายใชสอยภายในประเทศ อยางท&วหนา ท&วทกภมภาค ซ& งการลอยกระทงในปจจบน ยงคงรกษารปแบบเดมเอาไวไดตามสมควร เม&อถงวนเพญพระจนทรเตมดวงในเดอน ๑๒ ชาวบานจะจดเตรยมทากระทงจากวสดท&หางายตามธรรมชาต เชน หยวกกลวยและดอกบว นามาประดษฐเปนกระทงสวยงาม ปกธปเทยนและ

ดอกไมเคร&องสกการบชา กอนทาการลอยในแมน, ากจะอธษฐานในส&งท&มงหวง พรอมขอขมาตอพระแมคงคาตามคมวดหรอสถานท&จดงานหลายแหง มการประกวดกระทง ประกวดนางนพมาศ และมมหรสพสมโภชในตอนกลางคน นอกจากน,นยงมการจดดอกไมไฟ พล ตะไล ซ& งในการเลนตองระมดระวงเปนพเศษ วสดท&นามาใชกระทง ควรเปนของท&สามารถยอยสลายไดงายตามธรรมชาต