ธนโชติ เกียรติณภัทร Thanachot Keatnapat · 2018-06-29 · 37 37 A b s t r a c t Literary works in the early Rattanakosin period include the realistic

02ฉากงานพระเมรมาศและพระเมรในวรรณคดไทยสมยรตนโกสนทรตอนตน: ภาพสะทอนพระราชพธพระบรมศพกอนสมยรชกาลท 6

ธนโชต เกยรตณภทร * Thanachot Keatnapat

* อาจารยประจำาภาควชาภาษาไทยและภาษาตะวนออก คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยรามคำาแหง

The Settings of Royal Crematoriums in Early Rattanakosin’s Literary Works: Reflections of the Royal Funerals prior to the Reign of King Vajiravudh

36 36

บ ท ค ด ย อ

วรรณคดไทยสมยรตนโกสนทรตอนตน มการบรรยายฉากงานพระเมรมาศและพระเมรของตวละครสำาคญตามทองเรองทผแตงพบเหนอยในสงคม ณ ขณะนน บทความนเปนการศกษาฉากงานพระเมรมาศและพระเมรจากวรรณคดประเภทบนเทงคด และวรรณคดยอพระเกยรต (หรอวรรณคดประวตศาสตร) จากการศกษาพบวาในวรรณคดไทยสมยรตนโกสนทรตอนตน มการบรรยาย ขนตอนตางๆ ทเกยวของกบงานพระเมรมาศและพระเมรอยางครบถวน นบตงแตการเตรยมงานพระบรมศพ การประดษฐานพระบรมศพ การสรางพระเมรมาศทมการเกณฑสงของจากหวเมองและเกณฑแรงงานจากระบบไพร อกทงยงแสดงใหเหนถงสถาปตยกรรมพระเมรยอดปรางคตามแบบอยางทสบตอมาจากสมยกรงศรอยธยา รวกระบวนอญเชญพระบรมศพทมรปสตวและราชรถสำาคญเขากระบวนแห รวมทงการประดษฐานพระโกศบนพระเบญจาภายในพระเมรทอง ตลอดจนรายละเอยดเกยวกบมหรสพสมโภช ซงวรรณคดมกจะกลาวถงบรรยากาศทมราษฎรและชนชาตตางๆ มาชมมหรสพอยางละเอยด นอกจากนวรรณคด บางเรองกลาวถงธรรมเนยมการอญเชญพระอฐมาประดษฐานไวในพระราชวง และการลอยพระองคารในแมนำา ตามอยางธรรมเนยมสมยอยธยาและรตนโกสนทรตอนตน วรรณคดเหลานจงเปนหลกฐานสำาคญเกยวกบบรรยากาศของงานพระเมรมาศและพระเมรในอดต สะทอนใหเหนถงขนตอนและองคประกอบของงานพระราชพธในชวงกอนรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ซงไดมการยกเลกธรรมเนยมปฏบตบางอยางไป เชน การประดษฐานพระโกศบน พระเบญจาภายในพระเมรทอง การแสดงมหรสพสมโภช เปนตน

ค�าส�าคญ: พธศพ, พระเมรมาศ, วรรณคดไทย

37 37

A b s t r a c t

Literary works in the early Rattanakosin period include the realistic depictions of royal funerals as well as the royal crematoriums of dominant fictional characters, all of which were expressed through the author's perspective and experience as influenced by contemporary society. This article considers the settings of royal crematoriums in traditional fiction, historical and heroic literature. The study suggests that early Rattanakosin literary works include complete descriptions of the procedures related to royal funerals and crematoriums, ranging from preparatory work to the construction of the crematoriums which required demanding necessary materials from major cities and recruiting commoners as labourers. In addition, the study also reveals the final architectural style, dating back to the Ayutthaya period showing the state funeral processions which depicted mythical animals, special chariots, the placement of royal urns onto Benja pedestals in the royal crematoriums and details of traditional celebratory art performances during the cremation. Often, these literary works described the people, including foreigners, who attended the performances in great detail. Also, certain works mention how royal relics and ashes were returned to the palace after the rituals had been completed. Water burials, a convention during the Ayutthaya period and the early Rattanakosin period, exist in some works. These literary works are, therefore, evidence of great importance which depicted the atmosphere of royal funerals in the past, representing the procedures and elements of the royal rituals prior to the reign of King Vajiravudh when some conventions were terminated such as the placement of royal urns onto Benja pedestals in the middle of the royal crematoriums and the traditional celebratory art performances.

Keywords: Funeral ceremony, Royal Cremation, Thai literature

38 38

บทน�ารายละเอยดเกยวกบงานพระเมรมาศและพระเมร นอกจากปรากฏอย

ในเอกสารชนตนประเภทจดหมายเหต หมายรบสง หรอพระราชพงศาวดารแลว ยงพบวาวรรณคดเปนแหลงขอมลสำาคญทกลาวถงระเบยบขนตอนประเพณทเกยวของกบงานพระบรมศพและพระศพไวหลายเรอง สำาหรบวรรณคดสมยสโขทยไมปรากฏฉากงานพระเมรมาศในวรรณคด และยงไมมหลกฐานการสรางสถาปตยกรรมสำาหรบเผาศพทเรยกวาเมร ในเรองไตรภมกถาของพระมหาธรรมราชาลไทมเพยงการกลาวถงการอญเชญพระบรมศพพญาจกรพรรดวางบนเชงตะกอนแลวถวายพระเพลงตามประเพณอนเดยโบราณเทานน (พญาลไท 2515: 144) เชนเดยวกบฉากถวายพระเพลงพระพทธสรระบนเชงตะกอนในเรองมหากาพยพทธจรต (สำาเนยง เลอมใส 2547: 357) ตอมาในสมยกรงศรอยธยาพบวาในเรองลลตพระลอมการกลาวถงการสรางเมรเผาศพในตอนทำาศพพระลอ และพระเพอนพระแพง สวนหลกฐานทางพงศาวดารพบวาในพระราชพงศาวดารฉบบพนจนทนมาศ (เจม) กลาวถงพระเมรมาศทสรางขนครงแรกในกรงศรอยธยาเมอครงงานพระบรมศพสมเดจพระนเรศวรมหาราช (กรมศลปากร 2542ก: 366) และในสมยกรงธนบรพบวามการบรรยายฉากงานพระเมรและมหรสพสมโภชอยางละเอยดในปาจตกมารกลอนอาน (กรมศลปากร 2539: 233-243)

สำาหรบสมยรตนโกสนทรตอนตนพบวามวรรณคดหลายเรองทกลาว

ฉากงานพระเมรมาศและพระเมรในวรรณคดไทยสมยรตนโกสนทรตอนตน:ภาพสะทอนพระราชพธพระบรมศพกอนสมยรชกาลท 6

39 39

ธ น โ ช ต เ ก ย ร ต ณ ภ ท ร

ถงงานพระราชพธพระศพของกษตรยและเจานาย และมการบรรยายฉากพระเมรมาศและพระเมร สามารถจำาแนกได 2 ประเภท คอ

1. วรรณคดประเภทบนเทงคด มการบรรยายฉากงานพระเมรในงานพระศพของตวละครสำาคญในเรอง ไดแก (1) บทละครเรองอเหนา ฉบบรชกาลท 1 และรชกาลท 2 กลาวถงงานพระศพพระอยกเมองหมนหยา (2) บทละครเรองรามเกยรต ฉบบรชกาลท 1 กลาวถงฉากพระเมรและพระเมรมาศของตวละครสำาคญ เชน ทาวทศรถ พญาสดาย อนทรชต ทศกณฐ เปนตน (3) นทานคำากลอนของสนทรภ ไดแก เรองลกษณวงศกลาวถงพธศพพราหมณเกสร เรองสงหไตรภพ กลาวถงพธศพทาวอนทนมาศ และเรองพระอภยมณ กลาวถงงานพระศพทาวสทศน (4) เสภาศรทนนไชยเชยงเมยง ซงไมปรากฏชอผแตงนน สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ ทรงสนนษฐานวาแตงขนในสมยรชกาลท 4 เนอหากลาวถงงานพระศพของพระเจาทวาละ

2. วรรณคดยอพระเกยรต หรอวรรณคดประวตศาสตร* ไดแก โคลงถวายพระเพลงพระบรมอฐพระเจาหลวง พระนพนธพระเจาบรมวงศเธอ กรมหมนศรสเรนทร เนอความบรรยายเหตการณครงถวายพระเพลง

* ในบทความนผเขยนกำาหนดใหวรรณคดยอพระเกยรต และวรรณคดประวตศาสตรอยในประเภทเดยวกน เนองจากเปนวรรณคดทมลกษณะใกลเคยงกน และมบางสวนคาบเกยวกนอย จนยากทจะแยกออกจากกนไดชดเจน ดวยเปนวรรณคดทกลาวถงการสดดวรกรรมของพระมหากษตรย บนทกและรายงานเหตการณสำาคญในบานเมอง และบนทกเกรดประวตศาสตร (สายใจ อนทรมพรรย 2525: 219)

40 40

พระบรมอฐสมเดจพระปฐมบรมราชชนก และเรองนพพานวงนา (สะกดตามตนฉบบเดม) พระนพนธพระองคเจาหญงกมพชฉตร กลาวถงงานพระศพ สมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท

นธ เอยวศรวงศ ตงข อสงเกตถงลกษณะของวรรณคดสมยรตนโกสนทรวามความเปนสจนยมทมการบรรยายทองเรองและฉากทตรงกบประสบการณจรงของผแตง ดงเชน เสภาขนชางขนแผน มการบอกชอสถานทและกำาหนดเวลาไวชดเจน เชน “ศกราชสรอยสบเจดป พอแมเขาเหลานคนครงนน” หรอ “ขนไกรพลพายอยบานพลบ มทรพยเงนทองของนอยใหญ นางทองประศรนนอยวดตะไกร ทงสองนไดเปนคกน” (เสภาเรองขนชาง-ขนแผน 2545: 1) รวมถงขนตอนขนบธรรมเนยมประเพณตางๆ เชน การเกด การตาย การแตงงาน ฯลฯ หรอบทละครเรองอเหนา รชกาลท 2 ซงรบเคาโครงจากเรองพงศาวดารชวาโบราณ กลาวถงมาทอเหนาขเปนของ “องคจนทรเจาเขมรถวายมา” องคจนทรคอสมเดจพระอทยราชาแหงกมพชาในสมยรชกาลท 1-2 เปนตน ตวอยางดงกลาวแสดงใหเหนถงการบรรยายสภาพจรงและบคคลจรงทผอานรเหนเปนปกต ในชวงรตนโกสนทรตอนตนทงสน (นธ เอยวศรวงศ 2555: 174-176) ดงนนวรรณคดทมการบรรยายเกยวกบฉากพระเมรในสมยรตนโกสนทรตอนตน จงเปนการบรรยายตามทกวไดรบรมา และขอมลทปรากฏในวรรณคดเหลานยอมเปนหลกฐานสำาคญทสะทอนใหเหนถงพระราชพธพระบรมศพกอนสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ซงเปนยคทมการเปลยนแปลง ขนตอนและองคประกอบของพระราชพธหลายประการ ดงจะไดวเคราะหและอธบายตอไป

ฉากงานพระเมรมาศและพระเมรในวรรณคดไทย สมยรตนโกสนทรตอนตน

ฉากงานพระเมรมาศและพระเมรในวรรณคดไทย แสดงใหเหนถงลำาดบขนตอนและองคประกอบตางๆ ของพระราชพธทเกยวเนองกบงาน

41 41

พระบรมศพและพระศพเจานายในสมยรตนโกสนทรตอนตน นบตงแตการ เตรยมงานพระบรมศพหลงจากพระมหากษตรยเสดจสวรรคต การสรางพระเมรและพระเมรมาศ จนถงการถวายพระเพลง และการเกบรกษาพระอฐ ดงรายละเอยดตอไปน

1. ขนตอนการเตรยมงานพระบรมศพ สำาหรบขนตอนทเกยวกบการเตรยมงานพระบรมศพทปรากฏในวรรณคดเรองตางๆ คอ

1.1 สรงน�าพระบรมศพและประดษฐานพระบรมศพ เปนขนตอนแรกหลงจากพระมหากษตรยเสดจสวรรคต ปรากฏอยในเรองเสภาศรทนนไชยเชยงเมยง มการบรรยายขนตอนการสรงนำาพระบรมศพไววา

ครานนจงพระราชกมาร เชญพระศพสรงสนานจนจวนคำา

มาลาภษาถวายเครองทรงประจำา เครองตนลวนทองคำาลงยาด

ทรงเครองตนเสรจสรรพสำาหรบกษตรย เชญเขาโกศเนาวรตนมณศร

ประโคมแตรสงขสนนลนดนตร กลองชนะพรอมตเสยงมวง

(กรมศลปากร 2554: 6)

จากคำาประพนธขางตนจะเหนไดวาพระราชกมารของพระเจาทวาละทำาหนาทเปนประธานในพธ ตรงตามหลกโบราณราชประเพณทองคพระรชทายาททำาหนาทเปนประธานถวายสรงนำาพระบรมศพ จากนนจงมการถวายเครองพระสกำาศพ* ถวายเครองตนอยางพระมหาจกรพรรดราชถวายพระบรมศพ เพอแสดงถงการถวายพระเกยรตยศสงสดแดพระเจาแผนดนเปนครงสดทาย แลวจงเชญพระบรมศพลงพระโกศ เขากระบวนมาประดษฐานยงพระทนงทใชในการบำาเพญพระราชกศล ในเสภาศรทนนไชยเชยงเมยงกลาวถงบรรยากาศการเตรยมงานของเจาพนกงานไวดงน

* สกำาศพ หมายถง ขนตอนทเจาพนกงานภษามาลา หรอเจาพนกงานสนมพลเรอนเอาผาขาวหอศพและใชดายดบมดตราสง แลวบรรจลงโกศหรอหบศพซงมกระดาษฟางปรองรบ (ราชบณฑตยสถาน 2556: 1241)

42 42

พวกตงชนแวนฟาเสนาภมข ชาดสสกทาซอมทครำาครา

ชางรกปดทองผองจบตา ชางกระจกประดบประดาทชำารด

เครองแกวตงคลงพมานอากาศจด ศภรตนขนผาไตรอตลด

รกษาองคเตมนำามนฟนชด รายกนจดอจกลบสบสนครน


คำาประพนธขางตนกลาวถงการประดษฐานพระบรมศพบน “ชนแวนฟา” หมายถง พระแทนแวนฟาทอง คอพระแทนสงใหญสทองทวางซอนชนเพอประดษฐานพระบรมโกศ คำาวา “แวนฟา” ยงมความหมายเดมหมายถงกระจก สอดคลองกบลกษณะทมการแกะสลกลงรกปดทองประดบกระจก ทพระแทน (ธนกฤต ลออสวรรณ 2560: 112) ตวอยางขางตนกลาวถงเจาพนกงานในแผนกตางๆ ทเกยวของ ไดแก ชาวคลงพมานอากาศเปนผจดเครองแกว หนวยงานดงกลาวปรากฏหลกฐานในคำาใหการขนหลวงวดประดทรงธรรมวามมาตงแตครงกรงศรอยธยา ดงความวา “...มคลงพระพมาน อากาษไวกระจกเทศพรมเทศเครองแกวมาแตเทศกาหลาปา...” (ประชม คำาใหการกรงศรอยธยารวม 3 เรอง, 2553: 247) เครองแกวในทนควรหมายถงโคมแกวสำาหรบจดภายในพระทนง ดงจะเหนไดจากหมายรบสงครงรชกาลท 4 คราวสมโภชชางพลายเลบดำาทกรงเกา ระบวาใหชาวคลงพมานอากาศจายโคมแกวใหตำารวจไปแขวนทโรงชาง (กรมศลปากร 2542ข: 168) อกทงชาวคลงพมานอากาศยงรบผดชอบในการจดเตรยมฉากและลบแลกระจกสำาหรบกนทชองกลางทางเสดจ ดงทปรากฏในจดหมายเหตพระบรมศพรชกาลท 2 วา “...คลงพมานอากาศตงฉากกระจกเรองสามกกสกดมขพระมหาปราสาทฝายปราจณทศทประดษฐานพระบรมโกษ ไวชองกลางทางเสดจฯ ทงลบแลกระจกมขพระมหาปราสาทฝายใตตงกระจกไวชองกลางทางเสดจ...” (กรมศลปากร 2530: 1: 19) สวนชาวคลงศภรตนมหนาทสำาหรบจดหาผาไตรทใชในการบำาเพญพระราชกศล รวมถงดแลเงนทใชในการเบดเตลดตางๆ คอเงนทายทนงและเงนนตยภตพระสงฆ (พระบาท

43 43

สมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว 2552: 140) และทหารรกษาพระองค ซงในอดตคอตำารวจในสงกดกรมพระตำารวจหนา ทำาหนาทเตมนำามนจดโคมประทปบนพระทนง

วรรณคดยอพระเกยรตเรอง “นพพานวงนา” ของพระองคเจาหญงกมพชฉตร กลาวถงเหตการณเมอครงประดษฐานพระโกศสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท ณ พระทนงศวโมกขพมาน พระราชวงบวรสถานมงคล วามการเชญพระราชาคณะมาแสดงพระธรรมเทศนา และมธรรมเนยมการเคาะพระโกศเปนสญญาณใหพระศพทรงสดบพระธรรมเทศนาเชนเดยวกบธรรมเนยมของสามญชน ดงน

ตางนมนตราชาคณะเทศน ถวายองคอศเรศวเศษสน

แลวเคาะพระโกษกราบทลสชลรน เชญพระปนเกลาโลกยสดบธรรม

พระโกษลนยนแสยงพอแจงเหต ถงสองเชษฐกอคดทขอขำา

เขาวาโทษลกลบใหจบจำา กคางคำาเทศนาเขามาฟง

(พระองคเจาหญงกมพชฉตร 2552: 521)

เหตการณทพระองคเจาหญงกมพชฉตรทรงพระนพนธไวนนเปนหลกฐานอยางหนงทไมปรากฏในพระราชพงศาวดาร คอพระโกศสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท ลนขนเพอแสดงลางบอกเหตวาพระราชโอรสสองพระองค คอ พระองคเจาลำาดวนและพระองคเจาอนทรปตถกจบกมดวยขอหากบฏ เนองจากเตรยมซองสมกำาลงไวเพอหมายชงราชสมบต และจะลงมอในวนพระราชทานเพลงพระศพ แตพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชทรงทราบเรองกอน จงโปรดใหถอดทงสองพระองคนนลงเปนไพร แลวสำาเรจโทษดวยทอนจนทน (เจาพระยาทพากรวงศ 2526: 183)

1.2 ประกาศโกนผมไวทกข เปนการไวทกขอยางหนงตอผวายชนมทเปนญาตผใหญ

บพการหรอมลนายทมความสำาคญ ในนพพานวงนากลาวถงการสงหมายประกาศไปทวพระราชอาณาจกรและหวเมองประเทศราชวา

44 44

พระโองการสงประกาษใหโกนเกศ ทวทงอยธยาเยศบรศรอกรอยเอจนคราประชาช แจงคดกฎหมายมตราวาง


การประกาศโกนผมไวทกขเมอครงสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท มระบอยในพระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 1 วา “...โปรดใหมหมายประกาศใหโกนผมทงแผนดน เวนแตคนผมมวย ผมเปย ผมจก...” (เจาพระยาทพากรวงศ 2526: 178) ประกาศการโกนผมครงน นบไดวาเปนเพยงครงเดยวในประวตศาสตรกรงรตนโกสนทร เนองจากในงานพระศพกรมพระราชวงบวรในรชกาลตอมาไมมการประกาศโกนผม ทวทงแผนดน มแตโกนผมเฉพาะขาราชการสงกดวงหนาเทานน แสดงใหเหนถงพระเกยรตยศและสถานะของสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท ทเสมอดวยพระมหากษตรย ดงจะเหนไดจากเอกสารโบราณทเรยกรชกาลท 1 คกบพระองควา “พระเจาอยหวทงสองพระองค”

บรรยากาศการโกนผมไวทกขของราษฎรครงกรงรตนโกสนทรตอนตน ปรากฏอยในวรรณกรรมของสนทรภเรองลกษณวงศ กลาวถงงานศพนางทพเกสรไววาบรรดาผหญงในเมองไมอยากโกนผมไวทกขตามหมายประกาศเพราะกลวเสยโฉม หากจายเงนใหทดแทนไดกจะยอมจาย ความวา

แลวแจกหมายตอเปนขอขน ประกาศกนโกนเกลาทงกรงศร

แสนสงสารสาวสาวเมอคราวน จะเศราศรเสยผมใหตรมใจ

ปรกษานางเพอนเรอนเจาเพอนรก อกจะหกแลวจะทำาอยางไรได

หาตำาลงแมเขาจะเอาไป ถาคมไดแลวหนอไมขอเลย

(พระสนทรโวหาร (ภ) 2558ก: 214)

ธรรมเนยมโกนผมไวทกขทงแผนดนยกเลกไปในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ดงจะเหนไดจากพระราชโองการนงขาวหมขาว จลศกราช 1249 ทไมระบขอบงคบใหราษฎรโกนผม และเมอครงงานพระศพสมเดจพระบรมโอรสาธราช เจาฟามหาวชรณหศ มประกาศใน

45 45

ราชกจจานเบกษาวาการโกนผมเปนเรองทไมตองพระราชอธยาศยและเปนธรรมเนยมทพนสมย (รงโรจน ภรมยอนกล 2560: 156)

1.3 นางรองไห นางรองไหเปนธรรมเนยมในพธศพ สนนษฐานวาราชสำานกอาจไดรบอทธพลมาจากกลมชาวมอญ ทถอวาบรรดาลกหลานญาตสนทหรอลกศษยตองมารองไหในงานศพเพอแสดงความกตญญ ตอมาจงเกดมการรบจางมารองเปนกรณพเศษ (นนทพร อยมงม 2559: 98) เรองนางรองไหมกลาวอยในเสภาศรทนนไชยเชยงเมยง ดงน

พวกรองไหนางในกสงเสยง เสนาะสำาเนยงวาพระพทธเจาขา

พระรมโพธทองลองสฟา เสดจไปชนใดขาจะตามไป

โอพระรมโพธแกวลบแลวลบ เสวยทพยพมานสถานไหน

ขานอยพยายามจะตามไป ไมทงไทนฤเบศรเกศประชา


คำาประพนธทยกมาขางตนมความสอดคลองกบบทรองของนางรองไหทใชจรงในพระราชพธซงมอยวา “...โอพระรมโพธทองพระพทธเจาขาเอย พระทลกระหมอมแกว พระพทธเจาขาเอย พระเสดจสสวรรค ชนใด ขาพระบาทจะตามเสดจไปพระพทธเจาขาเอย พระทลกระหมอมแกวพระพทธเจาขาเอย...” สวนบรรยากาศของบรรดาสตรฝายในทถกเกณฑ มาเปนนางรองไห ปรากฏอยในวรรณคดเรองลกษณวงศ ความวา

ครนยามคำาสนธยาภาณมาศ ไปปราสาทพรงพรอมทงหมอมหญง

เขานงเรยงรองไหใจประวง บางรองจรงสงสารดวยกานดา

ทซงตายทำารองทำานองครน เหนเพอนกนโศกซมกกมหนา

หวรอปลอมเอาหอมขยตา ทำาปากอารองโอพระโพธทอง

(พระสนทรโวหาร (ภ) 2558ก: 214-215)

บรรยากาศการรองไหแบบ “ซงตายทำารองทำานองครน” หรอนางในทแสรง “หวรอปลอมเอาหอมขยตา” ซงมมาแตครงยครตนโกสนทรตอนตน

46 46

คงเปนสาเหตหนงททำาใหพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ทรงระบไวในพระราชพนยกรรมใหยกเลกธรรมเนยมนางรองไหในงานพระบรมศพของพระองค ดงความวา “...ในเวลาทตงพระบรมศพทพระทนงดสตมหาปราสาทและเวลาอนๆ ตอนไปตลอด หามมใหมนางรองไห ถาผใดรกใครขาพเจาจรง ปรารถนาจะรองไหกใหรองไหจรงๆ เถด อยารองละคอนเลนเลย...” (จมน อมรดรณารกษ 2514: 138)

1.4 สรางพระเมรมาศ ในบทละครเรองรามเกยรต ฉบบรชกาลท 1 กลาวถงขนตอนการเกณฑผคนมาทำาพระเมรมาศของทาวทศรถไววาสมนตนผเปนเสนาบดผใหญรบบญชาจากพระพรตและพระสตรต ถายทอดคำาสงมายงนายเวรดงน

ครนถงจงสงนายเวร ใหหมายเกณฑตามกรมนอยใหญ

เวยงวงคลงนามหาดไทย จงพรอมโดยในตำารา

(พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช 2540: 1: 409)

ขอความนทำาใหทราบถงขนตอนของระบบราชการไทยในอดต ทเรมจากสมหนายกซงรบผดชอบฝายมหาดไทย สงใหนายเวรเปนผรางและแจกหมายเกณฑไปตามหนวยงานทเกยวของ นายเวรฝายมหาดไทยม 4 ตำาแหนง คอ นายแกวนคชสาร นายชำานาญกระบวน นายควรรอรรถ และนายรดตรวจสรพล ถอศกดนาคนละ 200 ไร ทำาหนาทรางหนงสอราชการ และรบใบบอกจากหวเมอง ถาหากหนงสอมาถงเวรของผใด ผนนตองรบผดชอบไปจนกวาจะสนกระบวนความ (สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 2537: 11-12) และในขณะทสงหมายเกณฑหนวยงานทเกยวของแลว ยงมการสงสารตราไปยงหวเมองตางๆ เพอตดไมมาใชในการสรางพระเมรมาศ ดงเชนบทละครเรองอเหนา รชกาลท 2 กลาวถงงานพระศพพระอยกเมองหมน หยาทมการสงสารตราใหหวเมองขนเกณฑไพรพลตดไม ความวา

แลวมพจนาถประสาทสง อำามาตยดะหมงยาสา

47 47

ทานจงจดแจงแตงตรา บอกบรรดาเมองขนของเรา

ใหผรงทงปวงหลวงปลด เกณฑไพรเรงรดไปตดเสา

กำาหนดยาวใหญยอมกลอมเกลา ใหไดเทาตามอยางชางใหการ

(พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย 2543: 25)

เมอไดไมตามทตองการ จงเขาสขนตอนการสรางพระเมรมาศ ในวรรณคดแตละเรองมกกลาวถงบทบาทของ “สตำารวจ” ททำาหนาทรบผดชอบคมไพรพลในการกอสราง ดงเชน “...สต�ารวจตรวจกนเปนโกลา สสดซายขวากเกณฑคน...” (รามเกยรต) “...บดนน เสนสต�ารวจกวดขน นายดานท�าการพระเมรนน ทงกลางคนกลางวนเรงรด...” (อเหนา) หรอ “...สต�ารวจตรวจไลพวกไพรพล บางแบกขนอลหมานท�าการเมร...” (สงหไตรภพ) (พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช 2540: 1; พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย 2543; พระสนทรโวหาร (ภ) 2558ข) เปนตน สตำารวจทกลาวถงนเปนตำาแหนงขนนางในกรมพระตำารวจหนา หนาทหลกคอรกษาพระองคและรกษาพระราชวง สวนหนาทพเศษคอรบผดชอบเรองปลกพลบพลา และสรางพระเมร ทงนเจากรมพระตำารวจมสทธเกณฑของจำาเปนจากเมองจตวามาใชได (สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร 2549: 60-61)

บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท 2 ยงสะทอนใหเหนถงบรรยากาศการสรางพระเมรในสมยรตนโกสนทรตอนตน ดงเชน

ลากเสาเขาททงสตน ผคนองอดขดเขมร

บางขดหลมลงลยคยเลน บางกะเกณฑกนตงนงราน

เอาเชอกผกแทงทบครบเสา ไดฤกษเรงคนเขาขนกวาน

ตวไมใชเดนรอกตะพาน คนประจำาทำางานไมเงอดงด

พวกทำาเมรทศทงนน กพรอมกนยกตงขนทงหมด

ตดตะมอสองชนเปนหลนลด นายชางกำาหนดอำานวยการ


48 48

นอกจากนยงกลาวถงการแจกอาหารใหแรงงานทเกณฑมาทำาพระเมร โดยมกรมวงเปนผรบผดชอบ มเจานายใหไพรในสงกดทำาอาหารมาสมทบ และมราษฎรบางสวนนำาของมาถวายสำาหรบพระราชทานแจก

กรมวงนงจายใหนายดาน พวกทำาการเมรทศเมรใหญ

ขาวกระทงสงมาแตขางใน เจาขรวนายเกณฑใหทำาทกเรอน

ประชาชนชายหญงเอาสงของ มาถวายรายกองไวกลนเกลอน

แจกใหไพรสมระดมเดอน ทงทหารพลเรอนทวกน ฯ


บทกลอนขางตนมการกลาวถงไพรสมทถกเกณฑมาสรางพระเมรมาศ สะทอนใหเหนถงสงคมในสมยรตนโกสนทรทมการดงกำาลงจากไพรสมในสงกดของมลนายทเปนเจานายหรอขนนางมาใชในราชการแผนดน เนองจากในขณะนนเกดการขาดแคลนแรงงานสำาหรบเปนกำาลงรบและสรางสถานทตางๆ ทำาใหไพรหลวงไมเพยงพอ (อญชล สสายณห 2552: 161-162)

2. สถาปตยกรรมพระเมรมาศ ลกษณะของพระเมรมาศสำาหรบ พระมหากษตรยทมมาตงแตสมยอยธยา นยมทำาเปนพระเมรมาศยอดปรางค ดงท “คำาใหการขนหลวงวดประดทรงธรรม เอกสารจากหอหลวง” กลาวถงลกษณะของพระเมรวาม 3 รปแบบ คอ พระเมรเอก โท ตร โดยพระเมรเอกมลกษณะเปนเมรยอดปรางค 9 ยอด สวนพระเมรโทและพระเมรตรเปนเมรยอดปรางค 5 ยอด สถาปตยกรรมดงกลาวสบทอดมาจนถงสมยกรงรตนโกสนทร ในรชกาลพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหจดงานพระเมรครงแรกสำาหรบถวายพระเพลงพระบรมอฐสมเดจพระชนกาธบด ในปเถาะสปตศก

จ.ศ. 1158 (พ.ศ. 2339) ในจดหมายเหตความทรงจำาของกรมหลวงนรนทรเทว (2552: 262) กลาวถงสถาปตยกรรมของพระเมรมาศไววา “...ทศมขแทรกมขกระสนประดบชนสามสาง เซยวกางประจ�าประตชนใน ฉตรเงนล�ายอง ฉตรทองฉตรนากบรรจง เยยมทรงอยางปรางคปราสาทเทวราช

49 49

ประนมกร 9 ชน อยางพระเมรพระบรมโกษฐพระพทธเจาหลวงครงกรงเกา...” พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวมพระราชวจารณไววาพระเมรมาศในครงนนถายแบบมาจากพระเมรครงกรงศรอยธยา เนองจากนายชางททำาการยงมชวตอย อกทงผบนทกจดหมายเหตทนเหนการพระเมรครงกรงเกาจงไดจดบนทกไว ลกษณะทสบทอดจากพระเมรครงกรงศรอยธยาทเหนไดชดคอการทำายอดพระเมรเปนยอดปรางค ซงในโคลงถวายพระเพลงพระบรมอฐพระเจาหลวง (สมเดจพระปฐมบรมมหาชนก) พระนพนธพระเจาบรมวงศเธอ กรมหมนศรสเรนทร กลาวไวสอดคลองกนวา

๏ กำาหนดเมรทศถวน อษฎา

รายรอบเมรเอกา ใหญชน

ยลปรางคกฎาปรา- กฏเมฆ

รายรอบระเบยงนน แบงไวจงหวะงาม ฯ

๏ เมรแทรกเมรทศทง เมรกลาง

สวมเครองเรองรองราง เรอฟา

บนดาษสพรรณพาง ทองสก

สรรพสงผจงจา แจมแจงจรสหล ฯ

๏ นวสลพรหมภกตรเพยง ภกตรพรหม

มขระเหดเทดธารลม ลวไม

แลฬอภอใจชม ชาวราษฎ

กระจงคนสรรใสไว นาคยวยทวยทอง ฯ

(พระเจาบรมวงศเธอ กรมหมนศรสเรนทร 2560: 164)

พระเมรมาศในครงนนประกอบไปดวยเมรทศทง 8 พระเมรมาศทำาเปนยอดปรางคมพรหมพกตร ซงลกษณะดงกลาวปรากฏอยในบทละครอเหนา พระราชนพนธรชกาลท 1 กลาวถงเครองยอดพระเมรพระอยกเมองหมนหยาวา “...เทพนมถอดวงบษบา มพรหมสหนาอยชนบน...” (พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก 2516: 64) พรหมพกตรทกลาว

50 50

ถงในวรรณคดขางตนสะทอนใหเหนถงสถาปตยกรรมพระเมรมาศสมยรตนโกสนทรตอนตนทสบตอจากกรงศรอยธยาไดอยางชดเจน ดงจะเหนไดจากคำาใหการขนหลวงวดประดทรงธรรมทระบถงพระเมรเอกสมยกรงศรอยธยาวา “...พระเมรเอกเสายาว 20 วา ขอยาว 7 วา ทรงตงแตฐานบดถงยอดตร 40 วา มยอดปรางคใหญ 1 ฐานปรางคมแวนฟารอบสองชน ถดชนแวนฟาลงมามรปพรหมภกตรประดบยอดฐาน...” (ประชมคำาใหการกรงศรอยธยารวม 3 เรอง 2553: 264)

สถาปตยกรรมพระเมรมาศทมการพรรณนาไวอยางละเอยดในวรรณคดอกเรองหนงคอลกษณวงศของสนทรภ กลาวถงเมรของนางทพเกสรทสรางตามอยางแบบแผนในกรงรตนโกสนทรตอนตน ดงน

แลวยกยอดฉตรชนสวรรณขลบ ละลวลบลอยฟาเหนปรากฏ

นพศลกงเพชรทงเจดพช ดงจะหยดยอยยอดพระปรางคทอง

กลบขนนนพคณประกบแนบ ดปลาบแปลบบาดตานาสยอง

อำามเรศยนเยยมพมานทอง ประจำาชองชสงขทงสทศ

ถดนนชนกลางระหวางยอ ชกระชมชอกระจงตด

เทพประนมยนแอบอยแนบชด ชวลตเรยงรายพะพรายตา

ซมแทรกแปลกกนทกชนลด เทพประนมยนประณตลวนเลขา

ทงหายอดหยดเยยมพระเมฆา รยางคโยงหมผากมพลแดง


คำาประพนธขางตนแสดงใหเหนถงการประดบฉตรบนยอดนภศล และมลกษณะเปนเมรมาศยอดปรางคหายอด เชนเดยวกบบทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท 1 (2540: 3: 427) ทกลาวถงพระเมรมาศของทศกณฐไววา “...สมขหายอดดงวมาน สงตระหงานเงอมง�าอมพร...”

ลกษณะเดนของสถาปตยกรรมพระเมรมาศสมยกรงรตนโกสนทรอกอยางทปรากฏอยในวรรณคดคอการทำาหนาบนของพระเมรมาศเปนรปพระอนทรทรงชางเอราวณ ดงขอความจากเรองลกษณวงศ และโคลงถวาย

51 51

พระเพลงพระบรมอฐพระเจาหลวง ดงนจตรมขสดานทวารใหญ มมานทองสองไขประไภแสง

ใบหนาบรรพเครอยกกระหนกแพลง ทกานแยงนกคาบกระหนาบพน

มอนทรองคทรงคชตรเศยร ชวเชยรกวดแกวงพระแสงขรรค

รปพญาพานรในเครอวลย ทเสานนกงแกวตะเกยงพวง


๏ กฎาคารมขถวน จตวา

ประกวดแกะแปะอนทรา ขชาง

สามเศยรสรพงวงงา งอนตระหงาน

ดดงโพยมควาง เชนชางตวเปน ฯ


การทำารปพระอนทรทรงชางเอราวณทหนาบนของพระเมรมาศ แสดงใหเหนถงความเปนเขาพระสเมรมาศอนเปนทตงของสวรรคชนดาวดงส ทพระอนทรปกครอง และแสดงถงสถานะพระมหากษตรยแบบ “อนทรคต” ซงเปนการเนนยำาความสำาคญของพระอนทรในคตทางพระพทธศาสนาทเปนตำาแหนงสำาหรบผมบญบารม และเปนเทพผอปถมภบำารงพระพทธศาสนา สอดคลองกบอดมการณของรชกาลท 1 แหงกรงรตนโกสนทร (ชาตร ประกตนนทการ 2558: 92) คตดงกลาวจงถกนำามาใชในงานศลปกรรม เหนไดจากการสรางพระทนงนามวาอมรนทรวนจฉย และมภาพสลกรปพระอนทรอยบนหนาบนพระทนงแหงน

พระเมรมาศทกลาวมาน ภายในมเมรทองสำาหรบประดษฐานพระบรมโกศอกชนหนง ดงทเสภาศรทนนไชยเชยงเมยงบรรยายไววา “...เมรทองในเครองชนเปนหลนลด ตองตามแบบบททกสงอน...” (กรมศลปากร 2554: 7) และในงานศพทศกณฐกมการบรรยายถงเมรทองไวเชนกนวา “...ชนในพระเมรทองนน มบลลงกรตนรจ...” (พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช 2540: 3: 409)

52 52

การสรางพระเมรมาศครอบพระเมรทองไดยกเลกไปในงานพระบรมศพพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เนองจากมพระราชดำารไวกอนสวรรคตวาใหยกเลกการสรางเมรใหญทเปนการสนเปลองทรพยสนและแรงงานคน (ราชกจจานเบกษา เลม 27 2453: 43-44)

3. เผาพระบพโพ ในการประดษฐานพระบรมศพและพระศพ จะมการเจาะฐานรองพระโกศแลวตอทอไปยงภาชนะเบองลางทเรยกวาถำาเพอรองรบพระบพโพ (นำาเหลอง) กอนทจะถวายพระเพลงทพระเมรมาศจะมการเชญถำาพระบพโพไปเผา ในเรองนพพานวงนา กลาวถงขนตอนการถวายพระเพลงพระบพโพสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท โดยกอนหนานนไดกลาววาพระบพโพมลกษณะเปนสแดงแสดงถงพระบารมและบญญาธการของกรมพระราชวงบวรฯ จากนนจงเชญเขากระบวนแหไปถวายพระเพลง

ครนถงวดไชยชนะสงครามขนธ เคยปลกเครองคงกระพนไดศกษา

จงหยดประทบเชญพระบพโพมา ขนมหาเชงตกอนดงเชงพราย

โอพระหนงจลเจมเฉลมโลกย ขาพระบาทหวาดวโยคไมเหอดหาย

จงจดเพลงเรงแรงแสงขจาย ไมขาดสายเนตรสอนแลคนวง


เนอความในนพพานวงนาทำาใหทราบวางานพระศพกรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาท มการตงเมรเผาพระบพโพทวดชนะสงคราม ซงเปนวดทพระองคไดบรณปฏสงขรณขน ตางกบพระบรมวงศานวงศพระองคอนๆ ทตงเมรเผาพระบพโพทวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ

4. รวกระบวนอญเชญพระบรมศพ เรมตนดวยการตงกระบวนอญเชญพระบรมโกศหรอพระโกศโดยพระยานมาศไปยงทเทยบราชรถ จากนนเดนกระบวนแหพระโกศไปประดษฐาน ณ พระเมร ในวรรณคดสมยรตนโกสนทรตอนตนมการกลาวถงรวกระบวนไวโดยละเอยด นบตงแต

53 53

รปสตวทอยหนากระบวน ซงถกยกเลกไปเมอครงงานพระบรมศพรชกาล ท 5 ดงตวอยางจากเรองลกษณวงศความวา

แลวชกรปแรดมากอนพลน บนหลงนนมณฑปใสคบไฟ

พญาชางคชางสำาอางศร พาชคพาชอนผองใส

พญาหงสคหงสทรงวไล กเลนไพรคกบกเลนดง

มจฉานคกนกบมจฉา สงหราคสงหราหงส

ราชสหคราชสหทรง สบรรณยงคกบสบรรณา

เปนคครปสตวขนดแถว ดพรายแพรวเลศลวนดวยเลขา

มณฑปใสไตรตงบนหลงคา เสยงมาลอลนลาดาประดง

(พระสนทรโวหาร (ภ) 2558ก: 222-223)

รปสตวทกลาวถงเรมจากรปแรดทมมณฑปประดษฐานไฟสำาหรบถวายพระเพลง ซงเปนสญลกษณทางประตมานสอถงพระอคนซงมพาหนะทรงคอแรด และแรดเปนสตวททนไฟจงนำามาใชเปนรปสตวพาหนะของเพลงทจะใชในพระราชพธ จากนนจงตามดวยรปสตวตางๆ ทรองรบบษบกประดษฐานผาไตร เชน ชาง มา หงส กเลน มจฉาน ราชสห เปนตน ถดจากนนจงตามดวยกระบวนราชรถ ในบทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท 1 กลาวถงราชรถสำาคญไวดงน

อนรถโยงนนโยงไปหนารถ ปรายขาวตอกเลอนลดถดมา

แลวรถอานหนงสอถอช ราชครบกประมาหนา

แลวรถบรมศพโสภา ชาวมาลาประคองพระโกศไป

(พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลก 2516: 66)

ราชรถทอยตอนหนาไดแกราชรถสำาหรบสมเดจพระสงฆราชประทบอานพระอภธรรม ถดมาจงจะเปนรถโปรยขาวตอกเชนเดยวกบธรรมเนยมศพสามญชน เพอเปนปรศนาธรรมวาขาวตอกไมงอกฉนใดผทตายไปแลวกฉนนน สวนราชรถถดมาคอราชรถโยง แลวจงถงพระมหาพชยราชรถ ทประดษฐานพระโกศ ตอมาจงมการยกเลกราชรถโยงและราชรถโปรย

54 54

ในงานพระบรมศพรชกาลท 6 เนองจากเมอครงงานพระบรมศพ รชกาลท 5 เกดปญหาการแบงหนาทในหมพระราชโอรส พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว (2555: 225) จงมพระราชดำารวา “... เรองโยงโปรยฉนเบอเหลอทน, ฉะนนเมอถงคราวแหศพ ฉนขออยาใหมโยงโปรย เปนอนขาด ฉนไมตองการใหลกกดกน...”

5. การประดษฐานพระโกศทพระเมรมาศ ในวรรณคดมการกลาวถง การประดษฐานพระโกศบนพระเบญจาเพอเปนการฉลองกอนถวายพระเพลง เชน “...ครนถงจงใหเชญพระโกศแกว อนเพรศแพรวจ�ารสรศม ขนเบญจารตนมณ ในทพระเมรอลงการ...” (พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช 2540: 3: 427) พระเบญจามการตกแตงดวยรปประตมากรรมตางๆ ในแตละชน มหลกฐานปรากฏอยในเรองนพพานวงนา บรรยายลกษณะพระเบญจา 7 ชนรองรบพระโกศสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท ดงน

เขาเชญชกพระโกษบรมนารถ ขนเหนออาศนชวลตประสทธสม

ชนหนงเทพยนอมศโรดม ถงชนสองมพรหมประนมกร

อนชนสามแลงามจำาเรญเนตร อมเรศรเรยงเทพยอบศร

ทชนสมเทพยกนนร วชาทรคนธรรพสลบกน

ชนหารจนาองคอเหนา เมอโศกเศราแรมหองคหาสวรรค

เหมอนลอองรางสบสองพระกำานล ทงแปดหมนสพนเคยปกครอง

ชนหกเปนกนกกระหนาบอนทร ทรงครนทรเจดเศยรผนผยอง

ถงชนเจดเพชรรบหรญรอง เหนสสองแสงรงอรามพราย


สวนโคลงถวายพระเพลงพระบรมอฐพระเจาหลวงใชคำาเรยกพระเบญจาวา “พนมศพ” ความวา “...พนมศพครบเจดชน พงพศ แลฉลลายประดษฐ เลศแลว...” (พระเจาบรมวงศเธอ กรมหมนศรสเรนทร 2560: 165) คำาวา พนม แปลวา ภเขา สะทอนใหเหนถงการทำาแทนซอนชนเปนภเขาสอถงเขาพระสเมรทประดษฐานพระโกศ เชนเดยวกบรปแบบของ

55 55

ปราสาทหนทมฐานสงซอนชนในสถาปตยกรรมเขมรทสอถงเขาไกรลาสและเขาพระสเมร สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ (2545: 111) ทรงตงขอสงเกตเมอครงทอดพระเนตรปราสาทปกษจำากรงในเมองพระนครโบราณไววาการประดษฐานพระโกศบนฐานซอนชนนาจะไดรบแบบแผนมาจากปราสาทเขมรโบราณ

การประดษฐานพระบรมโกศบนพระเบญจา ภายในพระเมรทองเพอเปนการฉลอง ไดมการยกเลกไปเมอครงงานพระบรมศพรชกาลท 5 โดยมการปรบเปลยนมาใชพระทนงดสตมหาปราสาทตงพระเบญจาแทนการฉลองทพระเมรมาศ แลวทรงบำาเพญพระราชกศลถวายพระบรมศพทเรยกกนวาการทรงบำาเพญพระราชกศลออกพระเมรมาศ

6. ทงทานกลปพฤกษ เปนการพระราชทานเงนทงทานแกประชาชนทมาในงานบำาเพญพระราชกศลออกพระเมร มกกระทำาในตอนบายของวนถวายพระเพลง ลกษณะของตนกลปพฤกษจะมแกนลำาตนทำาจากไมไผปกตรงอยกลางพนราน รอบแกนลำาตนมซไมไผประกอบเปนโครงรปพมสำาหรบเสยบลกกลปพฤกษททำาจากมะกรด หรอมะนาวทมเงนพดดวงบรรจอยภายใน เมอถงเวลาเจาพนกงานจะขนบนไดไปอยบนราน คนทอยดานลางชกบนไดออกเพอมใหผอนขนบนราน จากนนเจาพนกงานใชไมไผทเสยบลกกลปพฤกษเหวยงออกไปใหตกสฝงชนทมารอดานลาง (นนทพร อยมงม 2559: 94-96) ในเรองสงหไตรภพของสนทรภ กลาวถงบรรยากาศความวนวายของประชาชนทมาแยงชงลกกลปพฤกษ ดงน

พวกชายหญงชงมะนาวทงสาวหนม เปนกลมกลมกลมกลดพลกพลดผลก

บางแกะมอยอลากกระชากชก เสยงอกอกอตลดฉวยฉดชง

พวกชายเบยดเสยดสาวพลาดเทาลม แกลงเกลยวกลมกอดปลำาขยำาหญง

เสยงเฮฮาเซซวนปวนประวง บางลมกลงวงโจนลยโคลนเลน

(พระสนทรโวหาร (ภ) 2558ข: 252-253)

สงทไดนอกจากจะเปนเงนททรงพระราชทานแลว ในบางคราวอาจ

56 56

เปนสลากบรรจอยภายในลกกลปพฤกษ ดงเชนเมอคราวถวายพระเพลงพระบรมอฐสมเดจพระปฐมบรมราชชนก มการบรจาคทานเปนสตวและพาหนะตางๆ ดงทกรมหมนศรสเรนทรทรงพระนพนธไวดงน

๏ ทงทานหรญะทง ฉลากหลาย

ฉลากคชโคแลควาย มงมา

ไถแอกอกเรอพาย เกวยนตาง

เกลอนกลนพลไพรฟา พรงพรอมรบทาน ฯ


7. มหรสพสมโภช การจดมหรสพสมโภชในงานเผาศพของไทยและอษาคเนยมไดถอวาเปนเรองโศกเศรา หากแตเปนเรองของการแสดงความเคารพตอผวายชนมในวาระสดทาย และเปนการจดมหรสพเพอใหฝงชนทมาชวยงานไดชมมหรสพเปนการผอนคลาย (สมภพ ภรมย 2539: 252) ทงนพระราชพธถวายพระเพลงพระมหากษตรยตามประเพณโบราณถอวาพระองคเสดจ “สวรรคต” คอเสดจไปยงสวรรค สนสดภารกจทงปวงบนโลกมนษย นบเปนเรองนายนดจงตองมมหรสพฉลอง แนวคดดงกลาวพฒนามาจากยคกอนประวตศาสตรทมความเชอวาขวญของผตายหายไปชวขณะ และกำาลงหาทางกลบเหยาเรอนเพอคนรางเดม จงตองมการละเลนขบรอง หรอบรรเลงดนตรใหเสยงดงเพอเรยกขวญกลบคน (สจตต วงษเทศ 2559: 53-54) ลกษณะของฉากงานมหรสพสมโภชในวรรณคดจงมทงความเศราและความยนดในคราวเดยวกน

ซงอภลกษณ เกษมผลกล (2560: 196) ใหคำาจำากดความวาเปนลกษณะของความ “โศกอนเกษม”

มหรสพสมโภชถอเปนสวนประกอบของงานพระเมรมาศกอนสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว ซงมการยกเลกไปเมอครงงานพระบรมศพรชกาลท 5 เนองจากพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว มพระราชประสงคใหเปนงานโศกเศราแบบงานศพของสากล สะทอนใหเหน

57 57

ถงโลกทศนทเปลยนไปตามอทธพลวฒนธรรมตะวนตก สำาหรบรายละเอยดของมหรสพแตละประเภทในงานพระเมรจากวรรณคดไดมผศกษาไวเปนจำานวนมาก (ดใน นยะดา เหลาสนทร และ สยาม ภทรานประวต 2560) ดงนนในบทความนผเขยนจงขอตงขอสงเกตเพมเตมไวดงน

(1) เมออญเชญพระโกศมายงทพระเมร มหรสพแตละประเภทจะเรมการแสดงทนท ดงทบทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท 2 (2543: 53) ระบไววา “...ครนพระศพชกมาถงหนาเมร กโหฉาวกราวเขนขนองม ตางเลนเตนร�าท�าทวงท เสยงฆองกลองตทกโรงงาน...”

(2) โรงมหรสพประกอบดวยโรงมหรสพหลวง และโรงมหรสพทอยระหวางระทาดอกไมไฟ เรยกวา “ชองสทธา” ดงปรากฏในเรองลกษณวงศวา “...ปรบไกใสกนสนนฮา ชองสทธาโลดเตนพอเปนการ...” บรรยากาศการแสดงในโรงมหรสพตามชองสทธา ปรากฏในโคลงถวายพระเพลงพระอฐพระเจาหลวงวา “...โขนหนหนงงวชอง ระธาราย ดบเปนอนนยาย ยางฟอน...” ความทกลาววา “ดบเปนอนนยาย” น พระยาอนมานราชธน (2532: 155) อธบายไววามหรสพตามชองระทามการเกณฑคนมาเลนใหครบ จงเกดความโกลาหลขนดงน

ไดยนเสยงตวงวรองวากเพยเหนจะนบครงไมถวน ถงตอนบทเจรจาบรภาษกน แมพดเปนอยางเจก เจกกฟงไมออก ไทยกฟง ไมออก แตลางทกฟงออก ถงฟงออกกเหลอรบเพราะเปนสมผปลาปวาท ทานเดาออกไหมวาเปนงวอะไร ถาเดาไมออกจะบอกใหนนคอ งวเดกไทยจ�าพวกเจากรมซน เหนทขาราชการทถกเกณฑไดจดหาการเลนมาแสดงตามโรงชองระทา จะหาการเลนอยางอนมาแสดง ไมได หมดปญญาหา แตวามปญญาพอทจะพลกแพลงขอไปท จงไปจบพลดเดกขางถนนจางเอามาแสดง

(3) ลกษณะเดนของวรรณคดในสมยรตนโกสนทรตอนตน มกจะกลาวถงบรรยากาศของราษฎรทมารวมงานพระราชพธอยางละเอยด ดงเชน

58 58

เรองบทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท 2 กลาวถงประชาชนทมาดโขน และบรรดาผชายทแกลงแหวกทางใหผหญงลนลมตกหลม ความวา

พวกดโขนโคลนตมกไมวา สทนฝนฟาไมไปบาน

บางยนนงตงใจจะดงาน สบสนอลหมานเลาลม

พวกผชายยนรายอยสองขาง แหวกทางใหผหญงถลำาหลม

ทลนลมกลางถนนคนชม หนมหนมสรวลเสเฮฮา


เรองสงหไตรภพ กลาวถงความแพรหลายของเรองอเหนา ทผหญงชาวพระนครนยมชนชอบจงพยายามเขาไปชม และกลาวถงพวกบรรดานกเลงสราทคอยหยอกเยาผหญงทมาชมมหรสพ ตลอดจนผหญงทอยชนบทกยงมความพยายามเขามาดงานเชนกน

พวกผหญงชงทดอเหนา ทเปนเจาคารมรกขมเหง

พวกขเมาเหลาชายฝายนกเลง เทยวโฉงเฉงฉวยควาหยอกนาร

ฝายสาวสาวชาวปาชาวนาสวน แตลวนอวนจำามำาดำามดหม

ดดปกเชดเปดปนนำามนตาน หมสองสซดสอดขอดเงนเฟอง

(พระสนทรโวหาร (ภ) 2558ข: 253)

การบรรยายรายละเอยดของผคนทมาดงานมหรสพ อาจกลาวไดวาเปนลกษณะของวรรณคดสมยรตนโกสนทรทมการบรรยายฉากบานเมองตามทตนพบเหน และการเทยวชมการละเลนและมหรสพสมโภชตางๆ ของชาวเมองยงแสดงถงลกษณะของบานเมองในอดมคตทเปนปกตมแตความสงบสข (ดวงมน จตรจำานงค 2544: 52)

สวนเรองพระอภยมณ พบวามการกลาวถงบรรดาคนตางภาษามาดมหรสพงานพระเมรทาวสทศน ความวา

หนมตะกอพอใจเกยวผหญง เขาพาดพงพวกนางตางภาษา

เขมรเมยงเคยงทวายทำาชายตา วานกเอยตยนาสะละมะล

นางทวายอายเอยงพดเสยงแปรง มะแวงแฉงพะเอเปอะส

59 59

เจามอญวาอาละกลทงปนพล ลาวบฮบหนบยนนอ

พวกไทยปาตลบตรวาหยดกอน ชาวละครรองฮอทำาพรอพอ

เจกเหนสาวชาวชวารองวาฮอ แขกวายอระเดไพลเผลความ*

(พระสนทรโวหาร (ภ) 2517: 1186)

การบรรยายถงคนตางชาตตางภาษามาดมหรสพในงานพระเมรมาศสะทอนใหเหนถงความหลากหลายของชนชาตทเขามาตงถนฐานในพระนคร นธ เอยวศรวงศ (2555: 161) ไดตงขอสงเกตไววาเปนลกษณะของวรรณกรรมกรงรตนโกสนทรทใหตวละครตางชาตเขามามบทบาทเปนของตวเองมากขนกวาวรรณกรรมสมยอยธยา และอาจเปนธรรมเนยมเรองสบสองภาษาทแสดงความนยมในวรรณคด รวมทงการรองบทสบสองภาษาในวงปพาทยทเรมปรากฏในชวงนนดวย

8. ดอกไมเพลง การจดดอกไมเพลงถอวาเปนสวนหนงของการเฉลมฉลองในงานพระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพ สถานทจดดอกไมเพลงตงอยบรเวณนอกรวราชวตของพระเมร มลกษณะเปนหอสงเรยกวาระทา ทำาเปนโครงรปไมไผสเหลยมเรยวขนไป ตดดอกไมไฟเปนชนๆ ตวระทาทาดวยสแดง ระหวางชองระทามโรงมหรสพซงเปนเครองไมมงหลงคามงแฝก ดวยเหตนจงตองมการปองกนอคคภยทโรงมหรสพ ในบทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท 2 (2543: 55) กลาวถงการเตรยมนำาดบเพลง ดงน

๏ บดนน พนกงานดานพระเมรเจนจบ

พราขอตะกรอนำาเตรยมครบ หนาพลบพลาจดคบรายไป ฯ

* คำาพดของแตละภาษาทสนทรภนำามารอยเรยงนน พอจะสนนษฐานไดดงน 1. ภาษาเขมร: นกเอย ( ) หมายถง เธอเอย, ตยนา ( ) แปลวา ไปไหน, สะละมะล ( ) หมายถง หมากพล รวมความแลวหมายถงเธอเอยจะไปไหน รบหมากพลสกหนอย 2. คำาพดของนางทวายทวา มะแวงแฉง ใกลเคยงกบภาษาพมาวา


ฝายสาวสาวชาวปาชาวนาสวน แตลวนอวนจามาดามดหม

ดดปกเชดเปดปนนามนตาน หมสองสซดสอดขอดเงนเฟอง

(พระสนทรโวหาร (ภ) ๒๕๕๘ข: ๒๕๓)

การบรรยายรายละเอยดของผคนทมาดงานมหรสพ อาจกลาวไดวาเปนลกษณะของวรรณคดสมย

รตนโกสนทรทมการบรรยายฉากบานเมองตามทตนพบเหน และการเทยวชมการละเลนและมหรสพสมโภช

ตางๆ ของชาวเมองยงแสดงถงลกษณะของบานเมองในอดมคตทเปนปกตมแตความสงบสข (ดวงมน จตร

จานงค ๒๕๔๔: ๕๒)

สวนเรองพระอภยมณ พบวามการกลาวถงบรรดาคนตางภาษามาดมหรสพงานพระเมรทาวสทศน

ความวา


เขมรเมยงเคยงทวายทาชายตา วานกเอยตยนาสะละมะล



พวกไทยปาตลบตรวาหยดกอน ชาวละครรองฮอทาพรอพอ

เจกเหนสาวชาวชวารองวาฮอ แขกวายอระเดไพลเผลความ๔

(พระสนทรโวหาร (ภ) ๒๕๑๗: ๑๑๘๖)

การบรรยายถงคนตางชาตตางภาษามาดมหรสพในงานพระเมรมาศสะทอนใหเหนถงความ

หลากหลายของชนชาตทเขามาตงถนฐานในพระนคร นธ เอยวศรวงศ (๒๕๕๕: ๑๖๑) ไดตงขอสงเกตไววา

เปนลกษณะของวรรณกรรมกรงรตนโกสนทรทใหตวละครตางชาตเขามามบทบาทเปนของตวเองมากขนกวา

วรรณกรรมสมยอยธยา และอาจเปนธรรมเนยมเรองสบสองภาษาทแสดงความนยมในวรรณคด รวมทงการรอง

บทสบสองภาษาในวงปพาทยทเรมปรากฏในชวงนนดวย

๘. ดอกไมเพลง การจดดอกไมเพลงถอวาเปนสวนหนงของการเฉลมฉลองในงานพระราชพธ

ถวายพระเพลงพระบรมศพ สถานทจดดอกไมเพลงตงอยบรเวณนอกรวราชวตของพระเมร มลกษณะเปนหอ

สงเรยกวาระทา ทาเปนโครงรปไมไผสเหลยมเรยวขนไป ตดดอกไมไฟเปนชนๆ ตวระทาทาดวยสแดง ระหวาง

ชองระทามโรงมหรสพซงเปนเครองไมมงหลงคามงแฝก ดวยเหตนจงตองมการปองกนอคคภยทโรงมหรสพ ใน

บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท ๒ (๒๕๔๓: ๕๕) กลาวถงการเตรยมนาดบเพลงดงน

๔ คาพดของแตละภาษาทสนทรภนามารอยเรยงนน พอจะสนนษฐานไดดงน ๑.ภาษาเขมร: นกเอย (អនកអអើយ)

หมายถง เธอเอย, ตยนา (អៅណា) แปลวา ไปไหน, สะละมะล (សលា មា) หมายถง หมากพล รวมความแลวหมายถงเธอเอยจะไป

ไหน รบหมากพลสกหนอย ๒. คาพดของนางทวายทวา มะแวงแฉง ใกลเคยงกบภาษาพมาวา မ၀ငချင แปลวา ไมอยากเขา

๓. ภาษามอญ: อาละ นาจะมาจากคาวา အာရ แปลวา ไปละ สวน กล นาจะมาจากคาวา က ာန แปลวา ลก, พวก

(ขอขอบพระคณ อ.สทธพร เนตรนยม, อ.ชชพสฐ ปาชะน และนางสาวชดชนก เกตเภา ทเออเฟอขอมลไว ณ ทน)

แปลวา ไมอยากเขา 3. ภาษามอญ: อาละ นาจะมาจากคำาวา








จานงค ๒๕๔๔: ๕๒)


ความวา























แปลวา ไปละ สวน กล นาจะมาจากคำาวา








จานงค ๒๕๔๔: ๕๒)


ความวา























แปลวา ลก, พวก (ขอขอบพระคณ อ. สทธพร เนตรนยม, อ. ชชพสฐ ปาชะน และนางสาวชดชนก เกตเภา ทเออเฟอขอมลไว ณ ทน)

60 60

หมอนำาสำาหรบดบเพลงตงอย บนหวอกไกตรงสนหลงคาของโรงมหรสพทงสองดาน และมตะกรอขอนำาพาดไวทปากหมอ (พระยาอนมานราชธน 2532: 155-156) สำาหรบรายละเอยดเกยวกบดอกไมเพลงโบราณทจดในงานพระเมร ในเรองพระอภยมณกลาวถงประทดชนดหนงวา “...พอราตรมดอกไมไฟสวาง โปงปบชางชงรองเสยงกองกก...” ประทดทเรยกวาปองปบ คอประทดดอกไมออบรรจดนดำาในกระบอกผกตดกบระทา สำาหรบ “ชางรอง” คอประทดททำาจากไมไผยาว 3 ปลองทบรรจดนเชอเพลง ทสองขางกระบอกทำาลนเสยงไวเพอใหเกดเสยงดงเวลาจด (สทธา สลกคำา 2540: 104-106) สวนเรองสงหไตรภพ กลาวถงดอกไมไฟประเภท กรวด ไฟนก และพล ดงน

กรวดใหญไฟพราวดงดาวหาง นกบนพรางพรายรอนวอนเวหา

เสยงพลตงกงสวางกลางเมฆา หนาพลบพลาไมกระถางตางตางกน

(พระสนทรโวหาร (ภ) 2558ข: 254)

กรวด หรอจรวด (บางแหงเรยกวา ตรวด) เปนดอกไมไฟทำาจากไมออ รปรางคลายบองไฟ แตมขนาดเลกกวา เมอจดแลวจะพงขนสฟาแลวตกลงมาสพนดน สวนไฟนก มลกษณะเปนกระบอกไมไผ ตดแผนไมเปนปกขางกระบอก เมอจดจะบนหมนเปนเกลยวขนไปในอากาศ (สทธา สลกคำา 2540: 88) และในโคลงถวายพระเพลงพระบรมอฐพระเจาหลวงกลาวถงไฟนก และไฟรปสตว ดงน

๏ วหคตรวจเตรจหอง เวหล

สนธพควบฉบชน แตกผาย

กงหนผะกากล พะเนยงชอ แจมนา

เพลงกระถางวางละมาย มงไมในกระถาง ฯ


โคลงขางตนกลาวถงไฟรปสตวทเปนมา ซงทำาเปนโครงไมไผ ประดบ

61 61

ดอกไมเพลงและประทด ใชกระดาษเพลาปด ทาดนสอพองใหหนาเพอกนไฟไหม กอนทจะทาสตกแตง เมอจะจดตองใหคนเขาไปอยในโครงรปสตวแลวคนขางนอกจงจดชนวน คนทอยขางในกออกเดนเทยวไลบรรดาผคนทมาด (พระยาอนมานราชธน 2532: 160-161) สวนกงหนทกลาวถงในโคลงเปนดอกไมเพลงทสรางเปนเสาตนสง และมใบพดคลายกงหนลมตดกระบอกดนเชอเพลงทปลายทงสองขาง เมอจดดนเชอเพลง ใบพดจงเรมหมน

9. ถวายพระเพลง ฉากถวายพระเพลงในวรรณคดสมยรตนโกสนทรตอนตนมการระบวามการใสเครองหอมลงในพระโกศกอนจะจดอคค ดงตวอยางจากบทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท 1 (2540: 3: 428) กลาวถงตอนพเภกถวายพระเพลงทศกณฐไววา

แลวเอากฤษณาจวงจนทน สารพนมกลนอนหอมหวาน

ใสในโกศแกวอลงการ พญามารกจดอคค

บทละครเรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท 2 (2543: 59) กลาวถงตอนถวายพระเพลงพระอยกเมองหมนหยาไววา

ตางถอธปเทยนดอกไม เขาไปประนมกนพรอมหนา

จบพระหตถมสการขอสมา อยาใหมเวราสบไป

ครนเสรจจงจดเพลงพลน สารพนเครองหอมซดใส

คบคงทงขางหนาขางใน ตางคนเขาไปจดอคค

10. เกบพระอฐ-ลอยพระองคาร เปนขนตอนสดทายในพระราชพธพระบรมศพ หลงจากถวายพระเพลงเสรจสน จะมการอญเชญพระบรมอฐไปเกบรกษา ในบทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธรชกาลท 1 (2540: 1: 412) กลาวถงงานพระเมรมาศทาวทศรถวามการเชญพระบรมอฐไปบรรจไวในสถป ความวา “...ครนสนซากศพภวไนย ดบไฟใหกอเปนเจดย...” ธรรมเนยมปฏบตนมมาตงแตครงสโขทยและกรงศรอยธยาทนำาพระบรมอฐไปบรรจไวในเจดยตามคตจกรพรรดราช สวนบทละครเรองอเหนา พระราช

62 62

นพนธรชกาลท 2 (2543: 62) กลาวถงการเกบพระอฐวา “...ใหเชญเขาไปในวง สถตยงปราสาทราชฐาน...” เชนเดยวกบเรองนพพานวงนากลาวไววามการเชญพระโกศพระอฐมาประดษฐานไว ณ พระทนงพรหเมศธาดา ในพระราชวงบวรสถานมงคล ดงทพระองคเจาหญงกมพชฉตร (2552: 530) ทรงพระนพนธวา “...แลวโปรดใหเชญพระโกษแกวครรไล สถตในกรมพระราชวงคน...” ทงสองเรองนสะทอนใหเหนถงราชประเพณในครงกรงรตนโกสนทรทนยมเกบรกษาพระบรมอฐและพระอฐไวในพระราชวง สวนการลอยพระองคารปรากฏอยในบทละครเรองอเหนา ทงฉบบรชกาลท 1 และรชกาลท 2 โดยเฉพาะฉบบรชกาลท 2 นน กลาวถงขนตอนกวาดเถาพระองคาร แลวเชญเขากระบวนแหดงน

เอาหอหมคลมผาโขมพตถ แลวผกรดพนเขากบเถาถาน

ใสในขนทองรองพาน เชญขนพระยานมาศมา

คแหแตลวนใสลอมพอก พนมมอถอดอกบปผา

เสยงประโคมฆองกลองกองโกลา แหไปยงทาชลาลย


จากนนกระบวนแหจะเชญพระองคารลงเรอเอกชย ลองไปกลางแมนำาใหญแลวลอยพระองคาร ตรงกบธรรมเนยมกรงรตนโกสนทรทนยมลอยพระองคารทแมนำาเจาพระยาหนาวดปทมคงคา (ธรรมเนยมนสบมาแตครงกรงศรอยธยา ซงลอยพระองคารพระมหากษตรยและเจานายทหนาวดพทไธศวรรย) จนกระทงสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว จงยกเลกธรรมเนยมดงกลาว เปลยนเปนการบรรจพระบรมราชสรรงคารภายใตฐานพระพทธรปสำาคญ

บทสรปวรรณคดทกลาวมาทงหมดนแสดงใหเหนถงรายละเอยดพระราช

พธพระบรมศพ และงานพระเมรมาศครงรตนโกสนทรตอนตน กอนทจะ

63 63

มการยกเลกขนตอนและองคประกอบบางอยางไปในสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว นบตงแตการสรางพระเมรมาศทมพระเมรทองซอนอยภายใน การตงพระโกศบนพระเบญจากลางพระเมรมาศเพอเปนการฉลองกอนถวายพระเพลง รวมถงมหรสพสมโภชตามหลกในยคจารตทมโลกทศนวาเปนการฉลองการเสดจกลบสสรวงสวรรคของพระมหากษตรย ตลอดจนเรองของดอกไมเพลงทถกยกเลกไปเชนเดยวกน ประเดนตอมาทเหนไดชดคอสภาพสงคมและการปกครองในสมยรตนโกสนทรตอนตนทสามารถเกณฑแรงงานจากระบบไพรและสงของตางๆ จากหวเมองมาใชในการสรางพระเมรมาศไดเปนอยางด ตางจากสมยรชกาลท 6 ทไมมการเกณฑแรงงานเนองจากเปนเรองทสนเปลองแรงงานและพระราชทรพย ไมเหมาะสมกบสภาพบานเมองทเปลยนแปลง การเกณฑแรงงานสรางพระเมรมาศทมขนาดใหญจงทำามไดอกตอไป อาจกลาวไดวาฉากงานพระเมรมาศในวรรณคดเปนหลกฐานสำาคญทกลาวถงรปแบบสถาปตยกรรม และบรรยากาศราษฎรทมาชมงานพระเมรไวอยางครบถวน

นอกจากนจะเหนไดวาฉากงานมหรสพงานพระเมรทปรากฏในวรรณคดประเภทบนเทงคด เชน อเหนา พระอภยมณ สงหไตรภพ เปนสงแสดงถงสภาวะปกตสขของบานเมองในอดมคตตามโลกทศนของกวผแตง สงเกตไดวากวไดนำาเรองจรงทตนพบเหนมาสอดแทรกไวไดอยางลงตว แมวาเนอหาในบางเรองจะเกดขนในสงคมอน อยางเชนอเหนาทเกดขนในชวา อกทงมการเนนบทบาทของราษฎรและชาวตางประเทศทมาชมงานพระเมร แสดงใหเหนถงลกษณะความเปนสจนยมของวรรณคดรตนโกสนทรตอนตนทตางจากสมยกอนหนาไดอยางแทจรง

64 64

ภาพท 1 จตรกรรมทงทานกลปพฤกษ ในพระอโบสถวดสวรรณดาราราม จงหวดพระนครศรอยธยา

ภาพท 2 ตวอยางประทดและดอกไมเพลงโบราณ 1. กงหน 2. กรวดหรอจรวด 3. ไฟรปสตว 4. ชางรอง(ทมา: พระยาอนมานราชธน 2532: 157, 161 และ สทธา สลกคำา 2540: 105, 137)

12

3

4

65 65

ภาพท 3 ระทา และโรงมหรสพในงานพระเมร (ทมา: พระยาอนมานราชธน 2532: 153)

ภาพท 4 จตรกรรมเรองอเหนาในพระวหารวดโสมนสวหาร แสดงฉากถวายพระเพลงพระอยกเมองหมนหยา(ทมา: น. ณ ปากนำา [นามแฝง] 2538: 18)

7

9 9

4

5

5

8

8

1

1

3

32

2

6

6

1312

12

12

1110

10

14

14

11

16

16

15

15

13

4

9

7

66 66

บรรณานกรม

กรมศลปากร, 2539. วรรณกรรมสมยธนบร เลม 2. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวตศาสตร.

_________, 2542ก. “พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบพนจนทนมาศ (เจม).” ใน ประชมพงศาวดารฉบบกาญจนาภเษก เลม 3. กรงเทพฯ: สำานกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร.

_________, 2542ข. “เรองเกยวกบกรงเกา.” ใน ประชมพงศาวดารฉบบกาญจนาภเษก เลม 5. กรงเทพฯ: สำานกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร.

_________, 2554. ประชมบทเสภาหลวง. กรงเทพฯ: สำานกวรรณกรรมและประวตศาสตร.

กมพชฉตร, พระองคเจา, 2552. “เรองนพพานวงนา.” ใน พระราชวจารณในพระบาทสมเดจ พระจลจอมเกลาเจาอยหว เรอง จดหมายความทรงจ�าของกรมหลวงนรนทรเทว (เจาครอกวดโพ). พมพครงท 5. กรงเทพฯ: แสงดาว.

คณะกรรมการเฉลมพระเกยรต 200 ป พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว, 2530. จดหมายเหต รชกาลท 3 เลม 1. กรงเทพฯ: หอสมดแหงชาต.

จลจอมเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ, 2552. พระราชวจารณในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เรอง จดหมายความทรงจ�าของกรมหลวงนรนทรเทว (เจาครอกวดโพ). พมพครงท 5. กรงเทพฯ: แสงดาว.

_________, 2551. พระราชด�ารสในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงแถลงพระบรมราชาธบายแกไขการปกครองแผนดน ฉบบตวเขยนสอบทานกบฉบบพมพครงแรก พ.ศ. 2470. กรงเทพฯ: สมาคมประวตศาสตรฯ.

ชาตร ประกตนนทการ, 2558. การเมองในสถาปตยกรรมสมยรชกาลท 1. กรงเทพฯ: มตชน.

ดวงมน จตรจำานงค, 2544. คณคาและลกษณะเดนของวรรณคดไทยสมยรตนโกสนทรตอนตน. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: สำานกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ดำารงราชานภาพ, สมเดจฯ กรมพระยา, 2545. นราศนครวด. กรงเทพฯ: มตชน.

_________, 2537. เทศาภบาล. พมพครงท 6. กรงเทพฯ: โรงพมพสวนทองถน. (พมพในงานพระราชทานเพลงศพ นางบญรวม บญวฒน กรกฎาคม 2537).

เทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร, สมเดจพระ, 2549. บนทกเรองการปกครองของไทยสมยอยธยาและตนรตนโกสนทร. สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ทรงเรยบเรยงจากคำาสอนของ ม.ร.ว. คกฤทธ ปราโมช. กรงเทพฯ: สำานกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ธนกฤต ลออสวรรณ, 2560. “ศลปะและคตความเชอในเครองประกอบพระราชพธพระบรมศพ.” ใน เสดจสแดนสรวง: ศลปะ ประเพณ และความเชอในงานพระบรมศพและพระเมรมาศ. พพฒน กระแจะจนทร (บรรณาธการ). กรงเทพฯ: สำานกงานคณะกรรมการการศกษาขนพนฐาน.

67 67

ทพากรวงศ (ขำา บนนาค), เจาพระยา, 2526. พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 1. พมพครงท 5. กรงเทพฯ: องคการคาของครสภา.

น. ณ ปากนำา [นามแฝง], 2538. วดโสมนสวหาร. หนงสอชดจตรกรรมฝาผนงในประเทศไทย. กรงเทพฯ: เมองโบราณ.

นนทพร อยมงม, 2559. ธรรมเนยมพระบรมศพและพระศพเจานาย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: มตชน.

นธ เอยวศรวงศ, 2555. ปากไกและใบเรอ: รวมความเรยงวาดวยวรรณกรรมและประวตศาสตรตนรตนโกสนทร. พมพครงท 4. นนทบร: ฟาเดยวกน.

นยะดา เหลาสนทร, 2560. “งานพระเมร (มาศ): ศกษาจากวรรณคดและภาพวาด.” ศลปวฒนธรรม 38 (12): 100-121.

“ประกาศเรองการพระเมรพระบรมศพ.” ราชกจจานเบกษา เลม 27, (11 ธนวาคม 2453): 43-46.

ประชมค�าใหการกรงศรอยธยารวม 3 เรอง, 2553. กรงเทพฯ: แสงดาว.

พทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช, พระบาทสมเดจพระ. 2540. บทละครเรองรามเกยรต พระราชนพนธในรชกาลท 1 (4 เลม). พมพครงท 9. กรงเทพฯ: ศลปาบรรณาคาร.

_________, 2516. บทละครเรองอเหนา. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: คลงวทยา.

พทธเลศหลานภาลย, พระบาทสมเดจพระ. 2543. เรองอเหนา พระราชนพนธรชกาลท 2. พมพครงท 14. กรงเทพฯ: บรรณาคาร.

มงกฎเกลาเจาอยหว, พระบาทสมเดจพระ [ราม วชราวธ], 2555. ประวตตนรชกาลท 6. พมพครงท 5. กรงเทพฯ: มตชน.

ราชบณฑตยสถาน, 2556. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: นานมบคสพบลเคชนส.

รงโรจน ภรมยอนกล, 2560. “พฒนาการธรรมเนยมไวทกข จากระเบยบรฐสมารยาททางสงคม.” ใน เสดจสแดนสรวง: ศลปะ ประเพณ และความเชอในงานพระบรมศพและพระเมรมาศ. พพฒน กระแจะจนทร (บรรณาธการ). กรงเทพฯ: สำานกงานคณะกรรมการการศกษาขนพนฐาน.

ลไท, พญา. 2515. ไตรภมพระรวง. พมพครงท 7. กรงเทพฯ: บรรณาคาร.

ศรสเรนทร, พระเจาบรมวงศเธอ กรมหมน. 2560. “โคลงถวายพระเพลงพระบรมอฐพระเจาหลวง.” ใน งานพระเมร: ศลปะสถาปตยกรรม ประวตศาสตร และวฒนธรรมเกยวเนอง. พมพครงท 2. เกรยงไกร เกดศร (บรรณาธการ). กรงเทพฯ: มตชน.

สมภพ ภรมย. 2539. พระเมรมาศ พระเมร และเมร สมยกรงรตนโกสนทร. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง.

สยาม ภทรานประวต, 2560. “การแสดงมหรสพสมโภชในงานพระเมร: การรบรผานวรรณคด.” ใน งานพระเมร: ศลปะสถาปตยกรรม ประวตศาสตร และวฒนธรรมเกยวเนอง. พมพครงท 2. เกรยงไกร เกดศร (บรรณาธการ). กรงเทพฯ: มตชน.

68 68

สายใจ อนทรมพรรย, 2525. “วรรณคดประวตศาสตร.” ใน เอกสารการสอนชดวชา ภาษาไทย 4: วรรณคดไทย (Thai 4) หนวยท 1-7. นนทบร: มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช.

สำาเนยง เลอมใส, 2547. มหากาพยพทธจรต. กรงเทพฯ: ศนยสนสกฤตศกษา.

สทธา สลกคำา, 2540. ดอกไมเพลงโบราณ. กรงเทพฯ: เมองโบราณ.

สจตต วงษเทศ, 2559. วฒนธรรมรวมในอษาคเนย. กรงเทพฯ: นาตาแฮก.

สนทรโวหาร (ภ), พระ, 2558ก. นทานค�ากลอนสนทรภ เรองลกษณวงศ. พมพครงท 4. กรงเทพฯ: สำานกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร.

_________, 2558ข. นทานค�ากลอนสนทรภ เรองสงหไกรภพ. พมพครงท 4. กรงเทพฯ: สำานกวรรณกรรมและประวตศาสตร กรมศลปากร.

_________, 2517. พระอภยมณ. พมพครงท 14. กรงเทพฯ: บรรณาคาร.

เสภาเรองขนชาง-ขนแผน, 2545. พมพครงท 19. กรงเทพฯ: บรรณาคาร.

อนมานราชธน, พระยา, 2532. “อคนกรฑา.” ใน ประเพณเบดเตลด. กรงเทพฯ: คณะอนกรรมการจดพมพเอกสารเนองในวาระครบ 100 ป พระยาอนมานราชธน.

อภลกษณ เกษมผลกล, 2560. “พนทของพระ ผ ฤๅษ และบาทหลวงในพธกรรมความตายในสงคมไทยจากฉากงานพระศพ.” ใน เสดจสแดนสรวง: ศลปะ ประเพณ และความเชอในงานพระบรมศพและพระเมรมาศ. พพฒน กระแจะจนทร (บรรณาธการ). กรงเทพฯ: สำานกงานคณะกรรมการการศกษาขนพนฐาน.

อมรดรณารกษ, จมน, 2514. พระราชประเพณ ตอน 1. หนงสอชดพระราชกรณยกจในพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว. เลม 9. พระนคร: องคการคาของครสภา.

อญชล สสายณห, 2552. ความเปลยนแปลงของระบบไพรและผลกระทบตอสงคมไทย. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: สรางสรรคบคส.

Documents

ธนโชติ เกียรติณภัทร Thanachot Keatnapat · 2018-06-29 · 37 37 A b s t r a c t Literary works in the early Rattanakosin period include the realistic