4

บทท 2

แนวคด ทฤษฎ และงานวจยทเกยวของ 2.1 แนวคดและทฤษฎทเกยวของ แนวคดทางดานเศรษฐศาสตรทเกยวของกบงานวจยในครงนประกอบดวย แนวคดมลคาทางเศรษฐศาสตรสงแวดลอม วธประเมนมลคาสงแวดลอม วธประเมนมลคาสงแวดลอมโดยแบบจ าลองตนทนการทองเทยว แนวคดเกยวกบสวนเกนผบรโภค แนวคดเกยวกบตนทนคาเสยโอกาส 2.1.1 แนวคดมลคาทางเศรษฐศาสตรสงแวดลอม เหตผลทตองประเมนมลคาสงแวดลอม เนองจากสงแวดลอมเปนสนคาทไมผานตลาด (Non market related goods) จงไมมกลไกราคาหรอกลไกตลาดทจะเขามาควบคมสงผลใหการจดสรรสนคาเกดปญหาความลมเหลวของตลาด (market failure) และคณลกษณะของสงแวดลอมทเปนเสมอนสนคาสาธารณะ (public goods) กลาวคอ การบรโภคของบคคลหนงจะไมสงผลท าใหการบรโภคของบคคลอนลดลง ดงนนทกคนจงสามารถเขามาใชประโยชนไดอยางอสระโดยไมตองจายคาตอบแทนใหกบผลประโยชนทไดรบ (free riding) นอกจากนยงกอใหเกดผลกระทบภายนอก (externality)คอ การก าหนดราคาสนคาทค านงถงแตตนทนการผลตของเอกชนเพยงอยางเดยว โดยไมไดพจารณาถงตนทนของผลกระทบภายนอกรวมดวยเปรยบเสมอนวาผผลตเอกชนไดผลกภาระในการรบผดตอสงแวดลอมใหกบสงคม จากปญหาเหลานจงท าใหการประเมนมลคาสงแวดลอมเขามามบทบาทส าคญในการก าหนดมลคาของสงแวดลอม เพอใชเปนตวบงชถงตนทนจากการใชประโยชนจากสงแวดลอมดงกลาว ซงเปนการวดมลคาของสงแวดลอมออกมาในรปตวเลขเพอใชแทนมลคาทตลาดไมสามารถวดได ดงค านยามวา มลคาสงแวดลอม หมายถง การวดระดบความส าคญทมนษยใหกบสงแวดลอมเมอเปรยบเทยบกบความส าคญทใหกบสนคาอนๆ (อดศร, 2542) ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมใหประโยชนกบสงคมในหลายรปแบบ ดงนนในการประเมนมลคาสงแวดลอมตองค านงถงประเภทประโยชนของทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมทตองการประเมน ซงมลคาทางเศรษฐศาสตรโดยรวมของสงแวดลอม (total economics value) ประกอบดวย 3 สวน (รปท 2.1) ไดแก

1) มลคาทเกดจากการใช(use value) คอ มลคาจากการทสงแวดลอมใหประโยชนทเปนรปธรรมกบประชาชน สามารถแบงไดเปน 2 ประเภท ดงน

5

1.1) มลคาทเกดจากการใชโดยตรง (direct use value) คอ มลคาจากการทประชาชนในฐานะผบรโภคไดรบประโยชนโดยตรงจากสงแวดลอม เชน การเขาชมศนยวจยพชสวน ผลกระทบของคณภาพอากาศตอสขภาพ ผลกระทบระดบกลนและเสยงบรเวณทอยอาศย หรอผลกระทบของความเสยงตอสขภาพจากการทงสารเคมผดวธ เปนตน 1.2) มลคาทเกดจากการใชทางออม (indirect use value) คอ มลคาจากการทสงแวดลอมท าหนาทเปนปจจยการผลตอยางหนงและใหประโยชนตอประชาชนโดยผานกระบวนการผลต เชน คณภาพน าในแมน าทสะอาดชวยลดตนทนการผลตน าประปาท าใหคาน าประปาลดลง หรอคณภาพน าทมผลตอการเลยงกง เปนตน 2) มลคาทเกดจากการมไดใช (non-use value) คอ มลคาจากการทสงแวดลอมใหประโยชนในรปการสรางความรสกทดเมอทราบวาสงแวดลอมอยในสภาพทดโดยทประชาชนไมไดรบประโยชนจากการใชสงแวดลอมน นเลยไมวาทางตรง (direct use) หรอทางออม (indirect use) ซงสามารถจ าแนกเปน 2 ประเภท ดงน

2.1) มลคาของการคงอย (existence value) คอ มลคาจากการทประชาชนไดประโยชนจากสงแวดลอมเมอทราบวาสงแวดลอมยงอยในสภาพทด เชน การอนรกษเตาทะเล ชาง หรอสตวสงวนอนๆ เปนตน

2.2) มลคาเพอลกหลาน (bequest value) คอ มลคาจากการทประชาชนไดประโยชนเมอทราบวาสงแวดลอมยงอยในสภาพทดเพราะลกหลานหรอประชาชนรนหลงจะสามารถใชประโยชนไดในอนาคต ภาพท 2.1 ประเภทมลคาสงแวดลอม ทมา: สถาบนการวจยเพอพฒนาประเทศไทย (2543)

มลคาทางเศรษฐศาสตรโดยรวม (Total Economic Value)

มลคาการใชประโยชน

(Use Value)

มลคาการไมใชประโยชน (Non-use Value)

มลคาการใชโดยตรง (Direct use Value)

มลคาการใชทางออม (Indirect use Value) (Non-use Value)

มลคาการคงอย (Existence Value)

(Non-use

Value)

มลคาเพอลกหลาน (Bequest Value)

(Non-use

Value)

มลคาสงวนไวใชในอนาคต (Option Value)

6

3) มลคาสงวนไวใชในอนาคต (option value) คอ มลคาจากการทประชาชนไมไดใชประโยชนจากสงแวดลอมไมวาจะในรปแบบใดในขณะน แตคดวาจะมโอกาสใชประโยชนในอนาคต ดงนนการอนรกษสงแวดลอมไวในขณะนประชาชนอาจไดรบประโยชนเพราะเปนการ เปดโอกาสใหเขาสามารถใชประโยชนจากสงแวดลอมในอนาคตไดถาเขาตองการ ส าหรบการประเมนมลคาการทองเทยวเชงเกษตร ณ ศนยวจยพชสวนจนทบรซงเปนการวดมลคาทเกดจากการใชโดยตรง คอ การทสงแวดลอมใหประโยชนทเปนรปธรรมกบประชาชน นนคอ การทองเทยวเชงเกษตร ซงจะท าใหประชาชนในฐานะผบรโภคไดรบอรรถประโยชนและความพอใจจากการใชประโยชนโดยตรงจากสงแวดลอม แตมลคานไมไดรวมถงมลคาทเกดจากการใชทางออมในลกษณะทสงแวดลอมท าหนาทเปนปจจยการผลตอยางหนงและใหประโยชนตอประชาชนโดยผานกระบวนการผลต 2.1.2 วธประเมนมลคาสงแวดลอม สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย (2543) ไดกลาวถงการเลอกวธการประเมนมลคาสงแวดลอมวาควรพจารณาดงน 1) การพจารณาผลกระทบตอการใชประโยชนของมนษย 2) การจดกลมประโยชนตามประเภทมลคาสงแวดลอม 3) การพจารณากรอบเวลาและขอจ ากดของการศกษา ซงในปจจบนไดมการศกษาวธการประเมนมลคาสงแวดลอมทเหมาะสมกบประเภทของมลคาสงแวดลอมไดหลายวธ ดงแสดงในตารางท 2.1

Chutubtim (2001) ไดแบงวธการประเมนมลคาสงแวดลอมออกเปน 2 แนวทาง คอ primary approach และ secondary approach โดยมรายละเอยด ดงน 1) primary approach สามารถแบงออกเปน 3 วธดงน 1.1) ว ธ Market Price Approach ห รอ Market Valuation (MV) เป นการประเมนม ลค าสงแวดลอมโดยศกษาการเปลยนแปลงคาใชจายของผบรโภค เชน การใชมลคาเครองกรองน าเสยเปนตวแทนในการประเมนมลคาของคณภาพน าดม การใชมลคาเครองปรบอากาศเปนตวแทนในการประเมนมลคาสภาพอากาศ เปนตน วธนเปนการประเมนมลคาสงแวดลอมประเภท direct use value และ indirect use value ซงสามารถประเมนมลคาสงแวดลอมได 3 วธดงน

- Averting Expenditure Approach คอ เมอคณภาพสงแวดลอมเปลยนไป ผบรโภคจะมคาใชจายเพมขนหรอลดลงอยางไร เชน การซอน าขวดดมเมอน ามการปนเปอน เปนตน

- Dose Response Function คอ เมอคณภาพสงแวดลอมเปลยนไป สงผลใหเกดผลกระทบหรอคาใชจายตอประชาชนอยางไร เชน มลพษอากาศเพมขนสงผลใหประชาชนเปนโรคทางเดนหายใจมากขน ท าใหตองมคาใชจายดานสขภาพสงขน

7

- Cost Replacement Approach คอ เมอคณภาพสงแวดลอมเปลยนไป จะสรางความเสยหายอะไรบางทกอใหเกดคาใชจายตอประชาชน เชน คาใชจายในการซอมบานเมอมน าทวม เปนตน

1.2) วธ Revealed Preferences หรอ Indirect Methods เปนการศกษามลคาสงแวดลอมท ไมมการซอขายโดยตรงแตมลคานอาจซอนอยในมลคาสนคาอนๆ มหลายวธดงน

- แบบจ าลองตนทนการทองเทยว (Travel Cost Method: TCM) เปนวธการวด direct use value โดยมกน ามาใชกบการประเมนมลคาทางนนทนาการ (Recreation) ของสถานททองเทยวนนๆ เปนการศกษาถงความสมพนธระหวางจ านวนครงทประชาชนเขาชมสถานททองเทยวตอปกบคาใชจายในการเดนทาง ซงจะเหมอนกบการศกษาฟงกชนอปสงค (demand function) ของสถานททองเทยวน นๆ โดยมลคานนทนาการของสถานททองเทยวจะค านวณไดจากสวนเกนผบรโภค (consumer surplus) หรอขนาดพนทใตเสนฟงกชนอปสงคนนเอง ตารางท 2.1 วธการประเมนมลคาสงแวดลอม

Total Economics

Value

Primary Approaches Secondary Approach

Market Price

Approach

Revealed Preferrences Stated

Preference Benefit Transfer

Approach Travel Cost

Model

Hedonic Price

Model

Factor Income Model

Contigent Valuation

Model

Use Value

Direct Use

Value

Indirect Use Value

Non- Use Value

Existence Value

Bequest Value

Option Value

ทมา: สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย (2543)

8

- Hedonic Price Model (HPM) เปนวธใชประเมนมลคาสงแวดลอมประเภท direct use value และ indirect use value เปนการศกษามลคาสงแวดลอมเมอสงแวดลอมเปนคณลกษณะอยางใดอยางหนงของสนคาอนๆ ทมมลคาอยในตลาด HPM ประกอบดวย 2 แบบจ าลอง คอ 1) แบบจ าลองทใชราคาอสงหารมทรพยและราคาทดน 2) แบบจ าลองทใชความแตกตางของราคาคาจางแรงงาน เชน มลพษทางอากาศท าใหราคาบานลดต าลงหรอความเสยงจากการท างานในโรงงานท มอนตรายจากสารเคมท าใหตองจางคนงานในอตราคาจางทสงขน เปนตน

- Factor Income Model (FIM) ห ร อ environmental quality as a factor input เป น วธการประเมนเฉพาะกรณทสงแวดลอมท าหนาทเปนสวนหนงของปจจยการผลต โดยใชขอมลในระบบตลาดทเกยวของกบสนคาเอกชน (private goods) เพอน ามาประเมนมลคาสนคาและบรการดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมทเกยวของ (environmental goods) เชน น าเสยท าใหตนทนในการผลตน าประปาสงขน การสญเสยปาชายเลนท าใหจ านวนลกปลาลดลงซงในทสดกจะสงผลใหปรมาณปลาลดลงดวย เปนตน วธนเปนการประเมนมลคาสงแวดลอมประเภท indirect use value ซงสามารถกระท าโดยผานฟงกชนการผลตหรอฟงกชนตนทนเพอการศกษาถงการเปลยนแปลงสวสดการของผผลตหรอผบรโภคทเปลยนแปลงไป

1.3) Stated Preference หรอ Direct Method เปนวธการประเมนคาโดยการสมภาษณประชาชนโดยตรง (Contingent Valuation Model: CVM) โดยใชค าถามจากการส ารวจเพอแสดงใหเหนถงความพอใจของบคคลทมตอสงแวดลอมโดยตรง ซงสามารถประเมนมลคาสงแวดลอมไดทง use value non-use value และ option value ในการส ารวจ CVM เปนการถามบคคลดวยค าถามทท าใหบคคลตองบอกถงระดบประโยชนหรอโทษในรปของมลคาทมตอการเปลยนแปลงสงแวดลอมทก าลงเกดขนหรอสมมตขน (hypothetical markets) ค าถามทใชในการศกษาแบบ CVM อาจจะถามในลกษณะความเตมใจทจะจาย (Willingness to Pay: WTP) หรอความเตมใจทยอมรบเงนชดเชย (Willingness to Accept Compensation: WTAC) โดยสามารถตงค าถามไดหลายวธและแตละวธจะมการน ามาปฏบตภายใตเงอนไขและสถานการณทตางกนออกไปไดโดยการปรบเปลยนลกษณะของค าถามทใชในการส ารวจทศนคตของประชาชนใหตรงกบเหตการณทเกดขน แมวาวธ CVM จะมการใชเทคนคทหลากหลายในการประเมนมลคาสงแวดลอม แตอยางไรกตามวธนกมความยงยากในทางปฏบตมากกวาวธอนๆ 2) secondary approach เปนวธการประเมนมลคาสงแวดลอมทผประเมนไมตองท าการส ารวจหรอเกบขอมลภาคสนามตามวธท งหมดทกลาวขางตนและสามารถใชในการประเมนมลคาสงแวดลอมไดทกประเภท นนคอ benefit transfer approach เปนวธการโอนมลคาสงแวดลอมจากสถานททไดมผท าการศกษาประเมนไวแลว (study site) มายงพนททก าลงตดสนใจด าเนนโครงการ (policy site) ซงพนททงสองแหงดงกลาวจะตองมลกษณะสภาพพนททใกลเคยงกน โดยอาจจะเปน

9

การโอนในรปประโยชน กลาวคอ โครงการทก าลงจะเกดขนมประโยชนตอสงแวดลอมอยางไร หรอในรปของความเสยหายของสงแวดลอมนน ส าหรบการโอนประโยชนสามารถกระท าได 2 วธ คอ 1) การโอนผานสมการ (transfer of function) 2) การโอนผานมลคาหรอตวเลข (transfer of value) วธ benefit transfer approach จงเปนวธทสะดวกและรวดเรวทสดในการประเมนมลคาสงแวดลอมในกรณทเกดปญหาสงแวดลอมกะทนหนและตองการขอมลอยางเรงดวนในการตดสนใจด าเนนการและไมมเวลามากพอในการศกษาประเมนผลกระทบสงแวดลอมดวยวธทางตรง ซงตองใชระยะเวลาและงบประมาณทสงกวา เหตผลทตองประเมนมลคาสงแวดลอม เนองจากสงแวดลอมเปนสนคาทไมผานตลาด (non market related goods) จงไมมกลไกราคาหรอกลไกตลาดทจะเขามาควบคมสงผลใหเกดปญหาความลมเหลวของตลาด (market failure) และคณลกษณะของสงแวดลอมทเปนเสมอนสนคาสาธารณะ (public goods) กลาวคอ การบรโภคของบคคลหนงจะไมสงผลท าใหการบรโภคของบคคลอนลดลง ดงนนทกคนจงสามารถเขามาใชประโยชนไดอยางอสระโดยไมตองจาย 2.1.3 วธประเมนมลคาสงแวดลอมโดยใชแบบจ าลองตนทนการทองเทยว การประเมนมลคาสงแวดลอมโดยวธนสามารถหามลคาของสนคาทไมมราคาในตลาด นยมใชมากในประเทศพฒนาเพอทจะก าหนดเสนอปสงคของสนคาทมประโยชนทางดานนนทนาการ (recreation) เชน ทะเลสาบ แมน า อทยานแหงชาต กจกรรมนนทนาการตางๆ เปนตนเนองจากผใชบรการทางดานนนทนาการเหลานไมตองจายคาบรการหรอจายเพยงแคจ านวนนอยมาก ดงนนรายไดทจดเกบไดจากการบรการเหลานจงไมใชตวชวดคาของทรพยากรสงแวดลอมทดและไมใชคาความเตมใจทจะจายทแทจรงของผใชบรการ มลคาทแทจรงของสถานทหรอทรพยากรสงแวดลอมซงรวมถงคาธรรมเนยมตางๆ ทตองจายและสวนเกนผบรโภค (consumer’s surplus) ของผใชบรการจงเปนขอมลทจ าเปนเมอจะตองท าการตดสนใจในการใชทรพยากรเพอทจะรกษาทรพยากรสงแวดลอมนนหรอการสรางทรพยากรสงแวดลอมแหลงใหม

หลกการของแบบจ าลองตนทนการทองเทยว คอ การศกษาคาใชจายในการเดนทางของประชาชนจากแหลงทอยอาศยมายงสถานททองเทยวนนๆ โดยมขอสมมตฐานวา ประชาชนทอาศยอยใกลสถานททองเทยวจะนยมเขามาชมบอย สวนประชาชนทอาศยอยไกลจะเขามาชมนอยนอกจากนนแลวยงมขอสมมตฐานวาถาสถานททองเทยวใดสามารถดงดดผเขาชมทมภมล าเนาไกลๆ ได นนหมายความวาสถานททองเทยวนนมมลคาทางดานนนทนาการสง และในท านองกลบถาสถานททองเทยวนนสามารถดงดดผเขาชมไดเฉพาะผทอาศยอยบรเวณใกลเคยงเทานนนนหมายความวา สถานททองเทยวนนมมลคาทางดานนนทนาการนอย

10

แบบจ าลองตนทนการทองเทยวมขอจ ากด คอ สามารถใชไดเฉพาะการวดมลคาทเกดจากการใชโดยตรงแตไมสามารถวดจากมลคาทมไดใช และมลคาเผอใช เนองจากแบบจ าลองตนทนการทองเทยวมขอสมมตเกยวกบคณสมบตของสนคาทใชประกอบกนอยางออน (weak complementarily) ระหวางสถานททองเทยวกบคาใชจายในการเดนทาง กลาวคอ สนคาทางดานนนทนาการและการเดนทางเปนสงทตองใชประกอบกน โดยหากคาใชจายในการเดนทางสงเกนระดบหนง (choke price) ประชาชนกจะไมเดนทางมายงสถานททองเทยวนนๆ (สถาบนวจยเพอพฒนาประเทศไทย, 2543) ก. ประเภทแบบจ าลองตนทนการทองเทยว แบบจ าลองตนทนการทองเทยวสามารถแบงได 2 รปแบบ ไดแก แบบจ าลองตนทนการทองเทยวแบบแบงเขต (zonal travel cost method) และแบบจ าลองตนทนการทองเทยวแบบสวนบคคล (individual travel cost method) (สถาบนวจยเพอพฒนาประเทศไทย, 2543) ซงมรายละเอยดดงน 1) วธการค านวณตนทนการเดนทางระดบเขต (zonal travel cost method: ZTCM) วธการค านวณตนทนการเดนทางระดบเขต เปนการเกบขอมลจากผทเดนทางมาเขตตางๆ (zonal h) เพอใชประโยชนจากสถานททองเทยว โดยให Vh แสดงจ านวนครงของการเดนทางมาเทยวสถานทแหงนนจากเขต h ในรอบระยะเวลาหนง ตามปกตมกก าหนดใหเปนเวลา 1 ปเพอความสะดวกในการค านวณหามลคาแหลงทองเทยวเปนรายป ก าหนดให Vn/Nh เปนอตราหรอจ านวนครงของการมาเทยวสถานทนนตอประชากรทอาศยอยในเขต h ในชวงเวลา 1 ป ในทนให Nh เปนจ านวนประชากรทงหมดทอาศยอยในเขต h นบเปนประชากรของการศกษา จ านวนครงของการมาเทยวสถานทนนตอครวเรอนทอาศยอยในเขต h คอ (Vn/Nh) จะขนอยกบ ก) ตนทนหรอคาใชจายในการเดนทางมายงสถานทน น (TCh) โดยตนทนหรอคาใชจายดงกลาวยงขนอยกบระยะทางจากทพกถงสถานทนน ข) ลกษณะของประชากรในเขต h คอ (Soch) เชน อายเฉลย รายไดเฉลย เปนตน ค) ตวแปรซงเปนตวแทนของสถานททองเทยวอนๆ (SUBh) โดยความสมพนธดงกลาว แสดงในสมการ (2.1) และมชอเรยกวาฟงกชนทวไปในการเดนทาง (Trip Generating Function: TGF) Vh/ Nh = f(TCh, SOCh, SUBh) (2.1)

11

กลาวไดวาฟงกชนทวไปในการเดนทาง เปนฟงกชนอปสงคส าหรบสถานททองเทยวนนๆ โดยในการวเคราะหขอมล ถาเลอกรปแบบฟงกชนทวไปในการเดนทางเปนสมการเชงเสนดงเชนในสมการท (2.2) 𝑉ℎ/𝑁ℎ = 𝛼 + 𝑏1𝑇𝐶ℎ + 𝑏2𝑆𝑂𝐶ℎ + 𝑏3𝑆𝑈𝐵ℎ (2.2) ดงนนสวนเกนผบรโภคจงเปนพนทใตเสนอปสงค วธการค านวณตนทนการเดนทางในระดบเขต (ZTCM) มกจะใชภายใตสภาพความจ ากดของขอมล คอเพยงทราบวา นกทองเทยวทเขาไปในสถานททองเทยวนนในแตละปมจ านวนเทาไร มาจากเมองหรอภมภาคไหน ระยะทางในการเดนทางมาเทยวจากถนทอยอาศยใกลหรอไกลเพยงไร คาใชจายในการเดนทางโดยเฉลยของแตละเขตเปนเทาใด โดยในการแบงเขตมกแบงตามระยะทางจากถนทอยอาศยของนกทองเทยวถงแหลงทองเทยวทท าการศกษา ทงนคาดคะเนวาในเขตทอยใกลแหลงทองเทยวจะเสยคาใชจายในการเดนทางและเวลาในการเดนทางนอย (นนหมายถงราคาของการทองเทยวถกดวย) และคาดวานกทองเทยวในเขตทอยใกลนจะมความตองการมาทองเทยวสง สวนในเขตทอยไกลหางออกไปจะเสยคาใชจายในการเดนทางและเวลามากราคาของการทองเทยวจะแพงกวา ดงนนความตองการมาทองเทยวจะนอย ส าหรบตวแปรทจะน ามาใชในการวดในการศกษาโดยใชวธ ZTCM ไดแก สดสวนของนกทองเทยวเปรยบเทยบกบจ านวนประชากรในแตละเขต (visiting rate) จากแนวความคดนจะสามารถค านวณเสนอปสงคของการทองเทยวได แต เสนอปสงคนมใชอปสงคของแตละบคคล แตจะเปนลกษณะ grouped data และขอมลทตองการส ารวจส าหรบการวเคราะหตามแบบจ าลอง ZTCM คอตวแปรตามไดแก เปอรเซนตหรออตราของการมาทองเทยวในแหลงทองเทยวแหงนนเปรยบเทยบกบประชากรทงหมดในเขต โดยปกตเขตทอยใกลแหลงทองเทยวจะมอตราการมาทองเทยวสงกวา(ทงนโดยเปรยบเทยบกบเขตทอยไกลออกไป) ในขณะเดยวกนคาใชจายตอการทองเทยวแตละครงในเขตทอยใกลกต ากวาเขตทตงอยหางไกลจากแหลงทองเทยว เมอเชอมโยงทงสองเขาดวยกน กจะไดเสนอปสงคส าหรบการนนทนาการในพนทนน และค านวณหามลคาประโยชนดานนนทนาการจากพนทใตเสนอปสงค โดยวธตนทนคาเดนทางระดบเขตนมสมมตฐานทส าคญ คอ 1) สามารถแบงกลมผบรโภคออกตามเขตทอยอาศย ซงประชากรในแตละเขตทอยอาศยมพฤตกรรมการทองเทยว และรสนยมการเดนทางคลายคลงกน 2) ผบรโภคทกคนมปฎกรยาตอบสนองตอการเปลยนแปลงคาใชจายในการเดนทางไปในทศทางเดยวกน กลาวคอ ถาคาใชจายเดนทางสงขนผบรโภคจะลดปรมาณการเดนทางไปทองเทยวลดลง

12

3) ผบรโภคทกคนมปฏกรยาตอบสนองตอการเปลยนแปลงคาผานประตหรอคาธรรมเนยมเหมอนกบการเปลยนแปลงคาใชจายในการเดนทาง 4) ความพอใจสวนเกนของผบรโภคทอยไกลจากสถานททองเทยวมากทสด มคาเทากบศนย 2) วธการค านวณตนทนการเดนทางระดบรายบคคล (individual travel cost method : ITCM) ITCM เปนวธทพจารณาในแงรายบคคลแทนทจะพจารณาเปนเขต ดงนนตวแปรตามทใชในการหาฟงกชนอปสงคการมาใชบรการจงเปนจ านวนครงการมาใชบรการยงแหลงนนทนาการของบคคลในชวงเวลาทก าหนดในการศกษาโดยฟงกชนอปสงคดงกลาวเปนความสมพนธระหวางจ านวนครงของการมายงแหลงนนทนาการของแตละบคคลกบตนทนคาใชจายในการเดนทางของแตละบคคลและตวแปรอนทมาเกยวของ จากนนจงค านวณหาสวนเกนของผมาในแตละหนวยเวลาทท าการศกษาสวนเกนของผมาใชบรการตอครงของการมายงแหลงนนทนาการนน โดยค านวณจากสวนเกนของผมาใชบรการทงหมดตอคนหารดวยจ านวนเฉลยของการมายงแหลงนนทนาการตอปซงผลรวมของสวนเกนผมาใชบรการทงหมดหรอพนทใตเสนอปสงคเปนการอธบายถงความพอใจของผ มาใชบรการทมตอแหลงนนทนาการนน ๆ นนเอง ข. ปญหาและแนวทางแกปญหาในการใชแบบจ าลองตนทนการทองเทยว แบบจ าลองตนทนการทองเทยวมปญหาและขอจ ากดในการใชอยหลายประการ ซงมขอ ควรพจารณาในการใชแบบจ าลองตนทนการทองเทยวดงน (มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, 2545)

1) การเลอกใชรปแบบสมการ เนองจากในทางทฤษฎไมไดมการก าหนดรปแบบสมการทแนนอน ดงนนวธการหนงทใชเลอกรปแบบ คอ การพจารณาสมการทใหคาสมประสทธการตดสนใจ (R2) สงทสด (สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศ, 2543) แตอยางไรกตาม (R2) ไมสามารถใชเปรยบเทยบในทกรปแบบสมการ เนองจากตวแปรตามมรปแบบแตกตางกน เชน รป logarithm และไมใชรป logarithm นอกจากนยงสามารถใชสถต Likelihood – Ratio statistics test (LR-test)ทมากทสด (Rao and Miller,1971) และคา Akaike Information Criterion (AIC) ทนอยทสด 2) มลคาของเวลา จ านวนเวลาทใชในการเดนทางไปยงแหลงแหลงนนทนาการและท ากจกรรมตางๆ อาจจะกลาวไดวาเปนตนทนคาเสยโอกาสหรอตนทนทางเวลาในการท ากจกรรมอนๆ แตอยางไรกตามไมมการก าหนดแนนอนถงวธคดตนทนคาเสยโอกาส ดงน นการหาราคาเงา (shadow Price) จงมความส าคญมาก โดยการศกษาทวไปราคาเงาอยบนพนฐานอตราคาจางนกทองเทยว ไดไมสามารถ

13

ใชไดโดยตรงเนองจากนกทองเทยวไดรบอรรถประโยชนจากการมาเทยวดวย แตการค านวณราคาเงาควรถกปรบดวยอตราคาจาง เชน คดเปนรอยละ 0.33 ของอตราคาจาง (สมพร, 2543) เปนตน 3) วตถประสงคการเดนทางมายงแหลงนนทนาการ ในกรณทนกทองเทยวไมไดมเปาหมายในการเดนทางมายงแหลงนนทนาการทเปนพนทศกษาโดยตรง การคดตนทนคาใชจายสามารถแกไขไดโดยการออกแบบสอบถามโดยใหคะแนนความสนก ความเพลดเพลนหรอการเขารวมกจกรรมทเกดขนตลอดทาง โดยใหคะแนนระหวาง 0-1 หรอ 0-100 และน าคะแนนดงกลาวไปถวงน าหนกตนทนการเดนทางทงหมดเพอหาสดสวนหรอตนทนการเดนทางทนกทองเทยวแวะไปยงแหลงนนทนาการทเปนพนทศกษา ความแตกตางระหวางวธการค านวณตนทนการเดนทาง คอ วธตนทนคาเดนทางระดบบคคล (ITCM) จะใชอตราหรอจ านวนครงของการเดนทางไปยงแหลงนนทนาการของแตละบคคลเปนตวแปรตามแตวธตนทนคาเดนทางระดบเขต (ZTCM) จะใชอตราหรอจ านวนครงของการเดนทางไปยงแหลงนนทนาการนนตอครวเรอนทอาศยอยในเขตท h ดงนนเสนอปสงคทไดจะแสดงถงอตราการเดนทางไปยงแหลงนนทนาการของแตละบคคลทตอบสนองตอคาใชจายในการเดนทางของบคคลในระดบตางๆ นอกจากความแตกตางในลกษณะของตวแปรตามแลว ตวแปรอสระทใชยงแตกตางกนดวย เนองจากวธ ZTCM เปนการวเคราะหจากขอมลโดยรวม (aggregate) นนคอ ขอมลระดบเขต (zonal data) แตวธ ITCM เปนการวเคราะหโดยใชขอมลรายบคคล (individual data) และตวแปรอสระทใชในการวเคราะหจงเปนตวแปรในระดบบคคล จงสามารถอธบายพฤตกรรมทแตกตางกนของแตละบคคลไดในระดบหนง (กนยารตน, 2546) แตกอยงมการถกเถยงกนมากถงขอไดเปรยบเสยเปรยบของแบบจ าลองทงสอง จากงานเขยน Georgiou, et al. (1997: 38) ไดกลาวถง แบบจ าลอง ITCM หากพบวาตวแปรจ านวนครงนกทองเทยวแตละคนทเดนทางมายงแหลงนนทนาการมขนาดเลกเกนไปหรอมาเพยง 1 ครงตอป จะท าใหเกดปญหาตวแปรตามมเพยง 1 เทาน น จงไมสามารถประมาณคาได แตปญหานจะไมเกดกบแบบจ าลอง ZTCM ซงใชตวแปรจ านวนครงนกทองเทยวแตละคนทเดนทางมายงแหลงนนทนาการตอประชากรในแตละเขตเปนตวแปรตาม ดงน นในการประเมนมลคาการทองเทยวเชงเกษตร ณ ศนยวจยพชสวนจนทบร ผวจยจงเลอกใชแบบจ าลอง ZTCM ในการการประเมนมลคาการทองเทยวเชงเกษตร ณ ศนยวจยพชสวนจนทบร 2.1.4 แนวคดเกยวกบสวนเกนของผบรโภค การน าแนวคดเกยวกบสวนเกนผบรโภคมาเกยวของกบการประเมนมลคาสงแวดลอมนน ไดถกกลาวไวโดย Freeman (1993) วาการเปลยนแปลงคณภาพของสงแวดลอมจะสงผลกระทบตอการเปลยนแปลงสวสดการของแตละบคคลตลอดจนสวสดการของสงคมสวนรวมดวย การวดสวสดการเมอคณภาพสงแวดลอมเปลยนแปลงไปสามารถท าไดหลายวธ ในการศกษาครงนไดประยกตแนวคด

14

ของ Marshall เกยวกบสวนเกนของผบรโภคทไดรบจากการบรโภคสนคาและบรการ และวธในการประเมนมลคาผลประโยชนของสนคาสาธารณะมาใชส าหรบการประเมนมลคาของพนทอนรกษทางธรรมชาต โดยใชวธ TCM และใชตนทนในการเดนทางเพอไปยงแหลงนนทนาการ (ซงจดวาเปนสนคาชนดหนงทไมมราคาในระบบตลาด) เพอเปนตวแทนในการสรปหาผลประโยชนทสถานทนนมบรการไวให ในการศกษานจะใชวธการเกบขอมลเกยวกบจ านวนครงของการไปยงแหลงนนทนาการของบคคลและคาใชจายทใชไปเพอไปยงสถานทนน ประกอบกบอปทานส าหรบแหลงนนทนาการคอนขางมจ านวนจ ากด เนองจากการมาทองเทยวหรอมาใชบรการมคาใชจายเกดขน ดงนนจงท าใหนกทองเทยวทอยไกลออกไปจากแหลงนนทนาการจะมจ านวนครงการมาใชบรการจากแหลงนนทนาการทนอยลงซงหมายความวาผทมาใชบรการจากแหลงนนทนาการนาจะมความตองการใชบรการทางดานสงแวดลอมจากแหลงนนทนาการมากกวาผทอยไกลออกไปจากแหลงนนทนาการนน ซงจากความสมพนธดงกลาวท าใหสามารถสรปหาอปสงคส าหรบแหลงนนทนาการ และค านวณหาสวนเกนของผ บรโภค (consumer surplus หรอ CS) ได ซงการค านวณคาสวนเกนของผ บรโภคดงกลาวสามารถน ามาใชสรปหาคาผลประโยชนจากการใชแหลงนนทนาการเพอใหบรการทางดานสงแวดลอมได

ทมา: สถาบนการวจยเพอพฒนาประเทศไทย (2543) ภาพท 2.2 อปสงคการทองเทยว ภาพท 2.2 แสดงถงเสนอปสงคการเดนทางมาแหลงทองเทยวซงเปนไปตามกฎอปสงค ถาคาใชจายในการเดนทางเพมขนจาก C1 เปน C2 ความพงพอใจในการมาทองเทยวของครวเรอนจะลดลง พจารณาไดจากสวนเกนผบรโภคทลดลง

15

2.1.5 แนวคดเกยวกบตนทนคาเสยโอกาส ตนทนคาเสยโอกาส (opportunity cost) คอ มลคาของผลตอบแทนจากกจกรรมทสญเสยโอกาสไปในการเลอกท ากจกรรมอยางหนง ตนทนคาเสยโอกาสเปนตนทนทถกอางถงในวชาเศรษฐศาสตร เพราะมนบงบอกถงการเลอกตวเลอกทเปนทตองการทงหมดแตไมสามารถเลอกพรอมกนได และเปนแนวคดทส าคญในการทจะใชทรพยากรทมจ ากดใหมประสทธภาพสงสดตนทนคาเสยโอกาสไมไดหมายถงมลคารวม แตหมายถงเฉพาะมลคาทใหผลตอบแทนดทสดในบรรดาตวเลอกอนทเสยโอกาสไปเทานน

การค านงถงตนทนคาเสยโอกาสเปนความแตกตางทส าคญทสดของตนทนทางเศรษฐศาสตรและตนทนทางบญช ตนทนคาเสยโอกาสนบวาเปนตนทนทแทจรงในการท ากจกรรมใด ๆ กตาม เพราะมนท าใหเหนถงโอกาสซงเปนตนทนทถกซอนอย (และไมสามารถมองเหนหากค านวณทางบญช) อยางไรกตาม การค านวณหาตนทนคาเสยโอกาสนนสวนใหญท าไดยาก เพราะเปนการค านวณจากการคาดคะเนเหตการณทไมไดเกดขนจรง ในการค านวณตนทนคาเดนทางนน ควรท าการค านวณตนทนการเดนทางในรปของเวลา (time cost) ทนกทองเทยวสญเสยไปหรอเสยโอกาส (opportunity cost) ซงตนทนเวลาทนกทองเทยวสญเสยไปน อาจท าใหเกดความเอนเอยงในการสรางเสนอปสงคและประมาณคาความพอใจสวนเกนของผบรโภค ซงมคาเสยโอกาสแบงเปน 2 สวน คอ ตนทนเวลาในการเดนทาง(opportunity cost of time spent in travel) และตนทนเวลาในการทองเทยวพกผอน ณ สถานทนน (opportunity cost of time on-site) (Freeman, 1979 อางในสมพร, 2543) งานศกษาของ English and Bowker (1996) พบวารอยละ 33 ของอตราคาจาง (wage rate) เปนอตราทเหมาะสมในการน ามาค านวณตนทนเวลา ดานงานวจยของ Lockwood และ Tracy (1995) พบวามลคาของเวลาทเหมาะในการน ามาค านวณ คอ รอยละ 29 ของอตราคาจาง ซงพวกเขาไดมองถงทศนคตในการทองเทยวของนกทองเทยวดวย สวนในงานวจย Garrod and Willis (1992) ใชรอยละ 43 ของอตราคาจางในการค านวณคาเสยเวลา ซงเปนคาทไดจากการศกษาDepartment of Transport, UK (อางใน Heyes, 1999) สวนในงานวจยของ Allen และคณะ (1981) (อางใน Hensseln et al, 2004) กลาววาการไมน ามลคาของเวลาทใชไปในการทองเทยวมาค านวณเปนตนทนคาเสยโอกาสดวยนน อาจท าใหมลคาทแทจรงของสถานทนนคลาดเคลอนได จากการคนควาวธการศกษาในรปแบบตางๆนน การศกษานไดใชแนวคดของ Marshall ในการวดสวนเกนของผบรโภค แนวคดตนทนคาเสยโอกาส และวธตนทนคาเดนทางระดบเขต มาใชในการประเมนมลคาการทองเทยวเชงเกษตร ณ ศนยวจยพชสวนจนทบร

16

2.2 ผลงานวจยทเกยวของ การศกษาครงน ผวจยไดท าการรวบรวมขอมลและทบทวนเอกสารงานวจยดานตางๆ การประเมนมลคานนทนาการของสถานททองเทยวมวธศกษาหลายวธแตวธทใชมากคอ วธตนทนคาเดนทาง(travel cost method: TCM) แบบจ าลองหลกของวธตนทนคาเดนทางม 2 แบบ คอ หนงแบบจ าลองวธตนทนคาเดนทางระดบเขต แบบจ าลองทสองคอแบบจ าลองวธตนทนคาเดนทางระดบรายบคคล ดงนนผศกษาจงไดรวบรวมงานวจยทเกยวของจากเทคนคดงกลาวดงมรายละเอยดดงน 2.2.1 เอกสารงานวจยทใชวธตนทนคาเดนทางระดบเขต การประเมนมลคาทางนนทนาการสถานททองเทยวหรอสถานทพกผอนหยอนใจในประเทศไทยทใชวธตนทนคาเดนทางระดบเขต เพอวดมลคาการใชประโยชนโดยมผท าการศกษาหลายทานไดแก Eutrirak and Grandstaff (1986), สมพร (2543), โชคชย (2544), จตพร (2546) และ วราภรณ (2549) ซงงานวจยดานการประเมนมลคาครงแรกในประเทศไทยเรมตงแตป พ.ศ. 2523 โดย Eutrirak and Grandstaff (1986) ไดป ระ เมนม ลค านนทนาการและม ลค าท าง เศรษฐกจท งหมดของสวนสาธารณะลมพน กรงเทพมหานคร ซงมพนท 360 ไรมมลคาเทากบ 13.2 ลานบาท และในป พ.ศ. 2543 โดยสมพร (2543) ไดท าการประเมนมลคาดานนนทนาการของพนทปาอนรกษ : กรณศกษาเขานอจจ จงหวดกระบ โดยแบงเขตออกเปน 12 เขต พบวามมลคาเทากบ 26.536 ลานบาทตอป พบวามความแตกตางกนระหวางนกทองเทยวชาวไทยกบชาวตางประเทศ กลาวคอ ปจจยทมผลตอการตดสนใจเดนทางมาทองเทยวของนกทองเทยวชาวไทย ไดแก ระดบรายได และคาใชจายในการเดนทางประกอบดวย คาน ามน คาซอมรถ กรณเปนรถยนตสวนตว และกรณนงรถโดยสารหรอเชารถมาจะคดจากคารถโดยสารจากทพกมาถงเขานอจจ ส าหรบปจจยทมผลตอการตดสนใจมาทองเทยวของชาวตางประเทศนน คอ การดนกเทานน ตอมาในป พ.ศ. 2544 โชคชย (2544) กใชวธเดยวกนเพอประเมนมลคาทางนนทนาการของอทยานแหงชาตแหลมสน จงหวดระนองและพงงา โดยแบงเขต 13 เขตพบวามมลคาเทากบ 6.6 ลานบาท จากน นในป พ.ศ. 2546 จตพร (2546) ไดประเมนมลคาประโยชนดานนนทนาการของเขตหามลาสตวปาถ าผาชมผล อ าเภอเนนมะปราง จงหวดพษณโลก โดยแบงออกเปน 10 เขต มมลคาเทากบ 2.9 ลานบาทตอป พบวามปจจยเพยงตวเดยวทมผลตออตราการเดนทางมาเทยว คอ คาใชจายในการเดนทางมาทองเทยวเฉลยในแตละเขตหลงจากนนวราภรณ (2549) ไดท าการประเมนมลคาการทองเทยวเชงเกษตร ณ สถานเกษตรหลวงอางขาง จงหวดเชยงใหม ในป พ.ศ. 2549 ไดมลคาเทากบ 275.9 ลานบาทสามารถอธบายการเปลยนแปลงของอตราการทองเทยวไดรอยละ 29.6

17

2.2.2 เอกสารงานวจยทใชวธตนทนคาเดนทางระดบบคคล การประเมนมลคาทางนนทนาการสถานททองเทยวหรอสถานทพกผอนหยอนใจในประเทศไทยทใชวธตนทนคาเดนทางระดบบคคล เพอวดมลคาการใชประโยชนโดยมผท าการศกษาหลายทานไดแก สถาบนวจยเพอพฒนาแหงประเทศไทย (2543), Hasseln et al. (2004) ,นพดล (2544), กนยารตน (2546) โดยในป พ.ศ. 2543 สถาบนวจยเพอพฒนาแหงประเทศไทย (2543) ไดประเมนมลคาทางเศรษฐกจของอทยานแหงชาตเขาใหญ มลคาประมาณ 1,420 บาทตอคนตอการมาเทยวหนงครงและมสวนเกนผบรโภค 870 บาท ตอมา Hasseln et al. (2004) ไดท าการศกษาผลของไฟปาตอความตองการทองเทยวของนกปนเขาโดยเกบขอมลจากเสนทางทงหมด 33 เสนทางของเขตปาสงวนแหงชาต ในมลรฐโคโลราโดและมลรฐมอนตานา พบวาในรอบหนงป นกปนเขาในมลรฐมอนตานามจ านวนครงในการปนเขามากกวานกปนเขาในมลรฐโคโลราโด เนองจากคาใชจายในการปนเขาในมลรฐมอนตานาแตละครงต ากวาในมลรฐโคโลราโด คอเพยง 12 ดอลลารตอครง ในขณะทคาใชจายในการปนเขาในมลรฐโคโลราโดแตละครงสงถง 55 ดอลลาร และในป พ.ศ. 2544 โดยนพดล (2544) ไดท าการประเมนมลคาดานนนทนาการและประเมนมลคาทางเศรษฐกจทงหมดของหมเกาะพพ พบวามมลคาดานนนทนาการเทากบ 72.3 ลานบาทตอป หลงจากนนกนยารตน (2546) ไดท าการการประเมนมลคาประโยชนดานนนทนาการของสวนสาธารณะ กรณศกษาสวนรถไฟ โดยใชวธตนทนคาเดนทางรายบคคล (ITCM) มมลคา 444 ลานบาท พบวาวธตนทนคาเดนทางระดบบคคลมปจจยทผลตออตราการเดนทางมาทองเทยวถง 4 ปจจย คอ คาใชจายในการเดนทาง จ านวนบคคลทเดนทางมาดวย ลกษณะของการประกอบกจกรรมและอายผใหขอมล จากการทบทวนงานวจยทเกยวของท งในประเทศไทยและตางประเทศท าใหผศกษาน าแนวคดและวธการของผทมท าการศกษาแลว มาประยกตใชในการศกษาเพอความเหมาะสมและปรบปรงขอบกพรองจากการศกษาในอดต เชน การน าคาเสยโอกาสในการเดนทางทองเทยวมาค านวณ