شناسي شيعهرشتة کارشناس ارشد /

دانشگاه الزهراو عضو هيئت علمي گروه تاريخ استاديار /

سلي ارلراد و سيا در مقابلل عملرلرد امتملاعي گيري امامان شيعه تحليل موضع

پيلروي بلراي سلاز ترسليم الگلويي مشل تواند زمينله مي ،خود ةدور هم يها گروه

يمتعلدد يهلا اميل ق امامان ةشيعيان از اين بزرگواران در هر عصر باشد. در دور

يتحليلل و بررسل .بوده استق( 961)د رخ يام شهياز آنها ق يري کهصورت گررت

ةاي کوتلاه دربلار در آغلاز بله بيلان مقدمله .ن مقاله اسلت يقيام هدف ااين ماهيت

سپس به بررسلي ماهيلت سياسلي ؛شوديچگونگي قيام و عوامل وقوع آن پرداخته م

بله پايلان و در ،شلده از سلوي ره لر قيلام متناسل بلا اهلداف م لر ،ررري قيام

ايلن ةجل يدر کربال تومه خواهد شد. نت سنجي قيام با معيار قيام امام حسين اعت ار

ررلري قيلام ل کيد بر ماهيت سياسلي أدستيابي به رهيارتي است که ضمن ت هش،پژو

مشلي مهلادي کله پيشلوايان بلزره شليعه خطدر مقايسه با رخ، اعت ار آن را

عصلر بلا ايلن کله هلم کلامم يامام موس ويژه اند، به در عصر خود انت اب نموده

ت در ايلن قيلام بلا ا متفلاو يل د. وملود نمودهلاي مشلابه سنج رخداد بوده است، مي

ماهيت ةادانيام معت ر و اصيل شيعي، بررسي نقعنوان يک ق به نهضت امام حسين

نمايد.سياسي ل ررري اين قيام را ضروري مي

. نيام عاشورا، امام حسيقيام، شهيد رخ، حسنيان، ع اسيان، ق

A Quarterly for Shi‘ite Studies

Vol. 12 / No.2

Summer 2014

عي بلا تومله بله شلي ة، مامعل و قيلام املام حسلين پس از صلح امام حسلن

در است. امام بلاقر هاي متفاوتي بوده هاي مومود در آن، شاهد بروز مشي سليقه

هاي شليعيان )بله معنلاي اعلم( را در گيري روايتي مريف، تشتت آرا و تفاوت موضع

کشلند. ايشلان بله تصلوير ملي لباشلند کله هملان اهمله لمقابل پيشوايانشان

انجام داد، از آنچه خورشيد بلر عليبنه حسنکاري ک ،ررمايند: به خدا قسم مي

مهلاد را [، اعلالم از املام حسلن ] آنهلا تابد، براي اين مردم بهتلر بلود... آن مي

بلر آنهلا وامل شلد، گفتنلد: خواستند، ولي هنگامي که مهاد به هملراه حسلين

ير را به تلأخ کاش تا ررصتي نزديک آن پروردگارا! چرا بر ما مهاد وام کردي؟ اي

هلاي در اين روايت، ت يقي واضح بين طيف .(11صق، 9191، 8، جينيکل)« انداختي... مي

از املام شلان يرويل پملداري و را در ميزان واليلت م تلف از پيروان اهمه اطهار

؛ ت يق کساني که براي دست کشيدن از منگ، به امام حسنمينيبيمعصر خود ) ةکردند، بر کساني که در آي اعتراض مي

هنگلام ؛ و ت يلق کسلاني کله اندشدهسرزنش (77: )نساء (

) همان آيهگر يرراز دبر کساني که در ،وموب مهاد، پا پس کشيدند

شوند. سرزنش مي (

حسيني علويان، يعني ة اميه به دست شاخ بني ةهاي شيعي دور ابترار عمل در قيامنظلامي ل هلاي سياسلي املا قيلام ؛بود ق( 916ش يحيي )م ق( و ررزند 911)م زيد

ان در برابلر يمنتقلل شلد. حسلن حسلني علويلان شلاخة به ،ع اسيان ةدر دورشيعي

و حسلن بلن بله هملراه ع لدا شلتر آنلان يب. گررتندمتفاوت دو موضع حرومت

، ليعتحت تأثير شعار زيدبنشتر يآنان ب .ع اسيان قرار گررتند برابرررزندانش در

ط يعتلا منحصلر کهدانستند مي مشروعيت حرومت را رقط از آن ررزندان راطمه

علدة .(69، ص9188)صفري رروشلاني، شد. مي و امام حسين در نسل امام حسن

بلرخالف حسلن بلن حسلن و معفلربن حسنزيدبنبناز ممله حسنز، ينکمي ابلن :نيلز ر. 7، ص1ج، ]تلا بلي [کاتل واقلدي، ) با ع اسيان همراه شدند ،مريان حسنيان

هاي زيديه، املر بله معلروف و . حسنيان متأثر از آموزه(168، ص17جق، 9191عسلاکر، چندان تقيهبه آموزة گر،يد يسواز .دانستند نهي از منرر را در هر شراي ي وام مي

يبرااي که امامان شيعه س ت بدان معتقد و اماميه در تالش اعتقاد نداشتند )آموزه ،تلرين ملوقعيتي دست آوردن کوچک محض بهبه ن رو،ي؛ از ااند( پاي ندي به آن بوده

صلفري :بله نقلل از 61-89، ص9111)اصلفهاني، کردنلد يام ميقحرومت ع اسي در برابر

انسلجام شليعيان ن ررلتن يموم از برراگير شدن اين نظريه .(61، ص9188رروشاني، . از آن شده استدر طول تاريخ عهيشاقليت معصومين و چنددستگي ميان ةحول اهم

نلد، دوم تلاريخ اسلالمي قيلام کرد خالرت ع اسي در دورة برضدممله حسنياني که

طالل بلن ابلي بن عللي بن حسن حسن )مثلث( بن حسن )مثني( بنعلي بنحسين و املام آن زملان زيلديان حسلن مجت لي املام رة معروف به صلاح رلخ، ن يل

وي بله سل .ع اسي بود ةخليف ،، در عصر موسي الهادي(19۴، ص6ج، ق91۴1،ط ري)بن خ اب، بن عمر، عمربن ع دالعزيزبن ع دا اهانت و شدت گررتن ستم والي مدينه

-هايي بله ابتدا مورقيت و در خالرت ع اسي قيام کرد برضدينه در مد ،آل علي بر

، (786ژوهلن ) ق 961الحجه هشتم ذي در و خوردشرست سرانجاماما ؛دست آورد هملراه بلا يلارانش شلهيد شلد ،موضعي در نزديري مرله 1،«رخ» درپاي کوه ال ارود

(Veccia Vaglieri, p.1986)از ايلن قيلام ، ررزندان ع دا ،. يحيي و برادرش ادريسسلپس ؛در بردند. يحيي به يمن ررت و براي مدتي در آنجا اقامت گزيدمان سالم به

الرشليد پس از مدتي با هلارون .کرد آشرارري و خراسان شد و دعوت خود را ةرواندار بلودن ملتن نامه گررت. سرانجام، هارون با ادعلاي خدشله صلح کرد و از او امان

)ط لري، ه.ق يحيي را در زندان کشت981سال اطل اعالم کرد و در نامه، آن را بامان

، 9111اصلفهاني، /195، ص1جم، 9171ابن خللدون، /15ص 5/ ج911و 911، ص8جق، 91۴1

.(161، ص11جق، 9177، ي/مسعود1۴ص ،6ج ،918۴ ابن اثير،به بعد / 119ص

اکنون در بارت شهري مرة معظمه، در مجاورت خيابان شهدا قرار . محلي بين مره و مدينه،که هم1

گررته است.

ريلزي و املراي تحقيلق چگونگي برنامله به ،شناسي م العه يا استراتژي تحقيقروش کلار بله ةشود. اين امر به معناي انت اب روش مناس تحقيق و يارتن نحلو مربوط مي

. دسلتيابي بله ماهيلت (796، ص9187)گيلدنز، مورد م العه اسلت ةبردن آن در حوز به دو روش صورت گررته است: ،سياسي ل ررري قيام رخ در اين پژوهش

هلايي ، در واقلع يرلي از رراگيرتلرين روش (Documentary Study) پژوهش اسلنادي . (711، صهملان ) شلود ها استفاده مي هاي گوناگون در گردآوري داده است که به شرل

هميشه شامل اطالعات و نتلايجي اسلت عمال ،شونداسنادي که در تحقيق استفاده ميبله ،. در بسياري از تحقيقاتاندکردهراهم مورد بحث ر ةکه نويسندگان ق لي در حوز

بله گلردآوري و تحليلل ،شوديممديد تومه کامال هايداده ةهمان اندازه که به تهي .)همان( شودابراز عالقه مي اطالعات از کارهاي ديگران نيزهلا، اعلم از ملتن نامله ،تلرين منلابع تلاري ي بله مهلم ،بنابراين در اين پلژوهش

و هاي تحليللي يا منابع پژوهشي مومود مانند کت ، تحقيقات، پژوهش ،ها و... س نرانيهمچنين به رموع شده است. ،هاي اسالمي المعارف ةو نيز داير ،رسانيهاي اطالعپايگاه

و امام موسي کلامم ژهيو، بهمعصومين ةکت تحليلي از زندگاني اهم ةم العرملوع بله ،کله ذکلر شلد گونهانتحليلي پرداخته شده و هم-مقاالت متنوع گزارشي

ده کلر نقلش اساسلي را ايفلا ،هاي شيعي در تاريخ اسالمها و نهضتم زن اصلي قيام است.

عنلوان کله بله ،بر م ناي يک اصل موضوعي يا مفهوم کللي ،از م العه ييالگوساختن ، 9185)کيوي، دشوموضوع تحقيق انت اب شده است، آغاز مي ةررض تفسير پديدپيش

سازد کله هايي را مي ها، مفاهيم و شاخ با استدالل من قي، ررضيه الگو،اين .(95۴ص .)همان( کنندتأييد را شده بايد آنهاهاي مشاهده داده

در .(681، ص9187)ب لي، ند حدوحصلر هاي مومود بي داده ،تاري ي يهاپژوهشدر

ياد داشته باشيم که مورخلان ممرلن بهاين نرته را بايد ،تاري ي پژوهشابتداي يک

بنلابراين تحليلل .گزارش کرده باشند د،يکنخواهيد بررسي است آنچه را که شما مي

تلر حقيقي عميقعرضه کند و سروي پرش براي تبه شما اوليه را ةتواند زمين آنان مي

و ،يگلران د يهلا يريگجهيرراتر از نتاي نتيجهبه يابيدستسرانجام براي .)همان( باشد

ةضروري است کله از روش م العل نو، ةنتيج هةاراو «هاي خام داده»برخي از يبررس

.(685)همان، ص اري ي استفاده شودت ل ت يقي

به دقيق بودن برخي مدار ، اعم از رسمي تواني، نمتاري ي يهاپژوهشدر روند

دور از خ لا را پژوهشلگر دست اول و دست دوم، اعتماد کرد. آنچله و و غيررسمي،

( از اهميت شلايان Corroboration) «تأييد» ،تاري يپژوهش تررار است. در ،دارد مي

اي از سلان بله مجموعله طلور يلک تومهي برخوردار است؛ يعني هرگاه چند من ع بله

شلود اي به آنهلا بيشلتر ملي طور قابل مالحظهاشاره کنند، اعتماد شما به «ها واقعيت»

.(686)همان، ص

ومود الگوي کربالي حسيني ،از قيام رخ يررض تفسير پيش ،حاضر هشپژو دررخ که در چند من لع قابلل اعتملاد ةحادث ةهاي مومود دربار داده ن الگو،ياست. در ا

. اسلت گررتله قرار اعت ارسنجيو سپس مورد آزمايش و ده شگردآوري ،آمده باشد

امتماعي قيلام ل ماهيت سياسي بر اساس ،امتماعي قيام رخ ل ماهيت سياسي ،رونيازا

قيام بلا املام عصلر ن ياعامل ره ر ت يچگونگو کربال به ره ري امام معصوم .خواهد شدارزيابي خود

ف و يل تلا بلر اسلاس تعر رديل گواژگان مورد تومه قرار يدر آغاز مناس است برخ

متفاوت در يهاو از برداشتشود يريگيند بحث پيکه از آنها ومود دارد، ررا ينييت

ز گردد.يق پرهيخوانش تحق

ک يت يماه. (1۴۴69، ص9177)ده دا، ي حقيقت چيزي مستعمل استاماهيت به معن

منل ش آن ژه اگلر يل وبله ؛اط دارد ل ارت اريبس آنشه و تفرر حاکم بر يبه اند ،من ش

يمهمل ينل يو د ياسل يگاه سيام ،د رخيداشته باشد. من ش شه ينيو د ياسيگاه سيما

ن يل اماهيلت سياسلي يدر بررس ،نيبراانبک تحول را رراهم ساخت. ي ةنيداشت و زم

صاح ،عليبنارچوب شرايط سياسي امتماعي حسينهاز دو محور مهم در چ ،نهضت

م ناي زيديله در بلاب اماملت ،از ورود به اين بحثش يپ ؛ اماس ن خواهد ررت ،رخ

هاي حسلني ر قيامگيدتحليل رويدادهاي اين قيام و اياي پنهانزو تاد ش دم ر خواه

د.نروشن کرا

ابله ررعلي از رلروع ديلن اسلتدالل مثبله ،مذه زيديه بر وموب عقلي اماملت

تلرين و و از وامل ،رياسلت عامله ،، اماملت عللي كند. به نظر پيروان زيلدبن مي

«تعيلين »از طريلق يابلد: ن سلت تحقلق ملي وهيشل ترين وام ات است و به دو مهم

، و معنلاي ترشليح آن «ترشليح »امكلان نلدارد؛ دوم از راه بيلت كه مز در اهل

را كله واملد ( ال يت )ررزنلدان املام حسلن و حسلين است كه مردم يكي از آل

كنلد، بله اماملت و ديگران را به اطاعت خدا دعوت مي استبيشترين شروط امامت

برگزينند.

، اما امامت او را نله از طريلق هستندطال ابيبنزيديه معتقد به امامت علي

دانند مشروع و مسلم مي يروبه اسم و ش ، بلكه از آن ن و تصريح پيام ر

و هم مدعي ايلن مقلام بلود و ملردم را بله را داشتكه هم بيشترين شرايط امامت

امامت خويش رراخواند.

امامي م لر دوازده ةر شيعگونه كه د تقيه، آن ةزيديه به عصمت امامان و انديش

بكر و عملر ايملان دارنلد. وخالرت ابل يدرستبر برخي از آنها است، معتقد نيستند و

انديشلد: كسلي داند و چنين ميشجاعت و قيام را شرط اساسي امام مي ،زيدي ةشيع

ةكنلد، شايسلت پوشاند و از مهلاد پرهيلز ملي كه در خانه نشسته، صورت خود را مي

كند و مردمان را به ال يت است كه قيام ميكه امام همان كسي از آلبل ؛امامت نيست

رسلد و كلس شهادت ملي خواند و در اين راه بهررا مي كتاب خدا و سنت پيام ر

اين امامان مجاهد تا پايان دنيلا تلداوم خواهلد ةزنجير ؛كندماي او قيام ميديگري به

.(191و ص 119-111ق، ص1041/ م1891)الزين، داشت

علي معروف به شهيد رلخ، ملردم را بنحسين ،ماي ماندهبه يهابر اساس گزارش

»: خوانديعت با خود رراميگونه به بنيا

. (178ق، ص9111 )اصلفهاني، «

،يپيلروز در صلورت ن سلت اينرله د کرده است: يو نرته تأکن دعوت، بر دياو در ا

تقسلم »کله بلا مفهلوم لگرايي را دوم اينره عدالت د؛سپر بيت مي حرومت را به اهل

، 9189)معفريلان، م لر کلرده اسلت به عنوان شلعار خلود لشد عنوان مي «بالسويه

و ياسل يس، ينل يد يتيد رخ را ملاه يت من ش شهيتوان ماهين اساس ميا بر .(15۴ص

سلته و برحلق و ملورد يحرومت بله ارلراد شا يدانست که درصدد واگذار يامتماع

ش ملردم يرراه و آسلا يعدالت برا يامرا زينو خاندان او و ت رسول خدايرضا

است.

و بله معنلاي حرکلت و در «من يدن»رارسي و اسم مصدر رعل است اي من ش واژه

،المعارف دموکراسلي ةدايردر (.«من ش» ة، واژ9177ده دا، ) استمقابل آرام و سرون

شود که هاي ممعي گفته مي: به آن دسته از اقدامشده استگونه تعريف من ش اين

هلاي بلدون نماينلده يلا کسلاني کله ملدعي د و گروهنتشريالت منظم و کاملي ندار

ها م ادرت يا ديگر گروه ارت اط مداوم با ن گان، مقامات به ،نديهانمايندگي اين گروه

هلاي تلاري ي نيلز مثلل رعلاالن . ره لران منل ش (517، ص9181)ليپيسلت، کننلد مي

.)همان( زدندمي م الفان برضد هماهنگ ممعي اقدام به دست مديد، سياسي هاي من ش

بشري است و قلدمت آن بله زملان بلروز تضلادهاي ةويژگي مامع ،اقدام ممعي

بشلري پيلدا شلده ةتوان گفت مامعرسد که ميزماني مييا در واقع همان ،امتماعي

هلاي ملردم علادي را خواسلت هلا معملوال اقلدام گونه ال ته اين .(511)همان، ص است

بله ؛دادندهاي روري ميپاس ي محدود به اعتراض ؛کردندمستقيما در محل بيان مي

هلا گروه گريددر ميان گاه در پي متحديهيچ تقري ا و ؛خاستندمقابله با م الفان برمي

.)همان( يا ن گان سياسي ن ودند

و ،يارتهندرت متشرل و سازمانهاي پياپي بود که بهوقوع طغيان ،حاصل اين وضع

هلا هاي انفعال و رخوت در پي داشتند. ايلن طغيلان کوتاه و گذرا بودند و دوره معموال

اعي سراسلري ن ودنلد اما من ش امتمل ؛گيري اقدامات ممعي حاد شدندموم شرل

توان کوشش دست ممعي براي پيش رد منارع مشتر ، من ش امتماعي را مي .()هماننهادهاي رسمي تعريلف ةيا تأمين هدري مشتر از طريق عمل ممعي خارج از حوز

اين تعريف بايد کللي ،کرد. از آنجا که ميان انواع گوناگون من ش تفاوت ومود دارد

تلوان ايلن ها را از ديدگاه آنتوني گيدنز ملي انواع من ش .(671، ص9187)گيلدنز، باشد

هلاي منل ش ؛طل هاي اصال ن شم ؛سازهاي دگرگون: من شکردبندي گونه تقسيمتلوان ملدعي شلد کله منل ش و مي .ب شهاي رستگاريمن ش و نهايتا ؛تغييردهنده

تعريف ايلن در دنزي. گبوده است «من ش رستگاري ب ش»از نوع ،حرکت شهيد رخ

ب لش درصلدد نجلات ارلراد از آن هاي رسلتگاري من ش گويد: ها ميقسم از من ش

من ش در اص ال ، به .(689)همان، ص شودند که راسدکننده پنداشته ميازندگي ةشيو. اصلل ال اسللت «Movement» و معللادل التللين آن ،«نهضللت»معنللاي حرکللت و

بلراي نظلران معاصلر صلاح .سلت ا شلده عمدتا در علوم سياسي استفاده « من ش»

.(16، ص9185زاده، )الهي. اندبردهبه کار را « ثوره»اص ال سياسي حسنيان، يهاحرکت

احقاق يبراايستادگي چند نفر يا ممعي از ارراد يبه معنا «قيام» پژوهش،در اين از يلک است. اصوال حرومت و قوانين حاکمه شتر برضديبکه درنظر گررته شده، حق

واقعلا ،در آن اندو نوع قيام قابل تصور است: ن ست قيامي کله تعلداد حاضلر ،نگاه

هلايي را شلامل قيلام ن دسلته، يل ا .انلد و سرانجامي تراژيک داشلته بوده شمار انگشت

د. بلراي نمونله در نگير خود مي حالت اسوه و الگو به ،هاي بعد شود که براي دوره ميين حالتي پيدا کرده است. ايلن تصلويري اسلت کله آهنگر چن ةتاريخ ايران، قيام کاو

کرده است و قاعلدتا بايلد تلا روزگلار وي همچنلان در ههرردوسي از آن براي ما ارا

قيلام املام زيل ن ويلژه ادبيلات شليعي در ادبيات اسالمي، بله اذهان پابرما بوده باشد.

يک زمان يعني از حالت يک واقعه در ؛حالت نوعي الگو و اسوه يارته است حسين

زماني يا ررازماني در آن لحاظ شده است.درآمده، تعميم يارته و نوعي بي

نوع ديگر قيام، قيامي است که با تومه به اهداف خود در يک مق ع تاري ي انجام

)معفريلان، .چله نلامورق ،شود؛ چه مورق باشلد ما بسته مياش همان و پرونده رديگيم

هاي تلاري ي در قال پژوهش ،ها اين نوع قيام رةپژوهش دربا رونيازا (118ص ،9189

و سلنگ ، سنجهعنوان الگوبه قيام امام حسين ،قرار خواهد گررت. در اين پژوهش

ه است.شدارزيابي قيام شهيد رخ استفاده يبرامحري

. امروزه آن (117ص، 1ج، [تا بي] )حموي، کيلومتري منوب مره ششمحلي است در ،خف

،طال بن ابيبن عليبن حسنبن حسنبن حسنبن علينامند. حسين را خيابان شهدا مي

دختلر ،د. ملادر او زينل يل منگ ين من قه با حرومت ع اسيبود که در ا ياميره ر ق

زوج » شلان ع ادات مستمر و طلوالني ليدلحسن بود و پدر و مادرش را به بنع دا

متوللد شلد ق918حسين در حدود سال .(119ص ،9111 )اصلفهاني، ناميدندمي «صالح

و دوران خالرللت امللام کللامم ةبللا دوراو دوران زنللدگي .(161، ص9111)حسللني،

)ط لري، در اوايل خالرت هادي ع اسي اتفاق ارتاد. اوقيام و ع اسيان همراه بوده است

.(11صم، 9116/ مقدسي، 115، ص1جق، 9177مسعودي، / 191و 987، ص8ج، 9175

ن يتلر ان از مهميان و ع اسينان، حسينيان چند گروه قرار داشتند که حسيدر برابر امو

ه بله يل امام ةکله ررقل بودند نيامام حسو نوادگان ان ررزندان ينيآنان بودند. حس يه لر ر يز ادعلا يل شلان ن ياز نوادگان ا يبرخ هرچند ؛باور داشتند اوامامت ررزندان

ع اس بودند که پس از رسيدن بله نبررزندان ع دا ،ع اسياند. دنکرام يو ق ندداشتقدرت، بيش از پنج قرن بر قسمت اعظم دنياي اسالم ررمانروايي کردنلد و بله نظلر

ةق( و دور111-911اول ) ةخالرت آنان به دو دوره تقسليم شلده اسلت: دور ،يبرخت کله بله پلنج گرچه نظر درست آن اس (Lewis, 1989, p.17)ق( 656-111دوم )

ان قرار گررته بودند و پلس يدر برابر حرومت امو ،. آنان در آغازشوديم ميدوره تقس

کله بله ررزندان و نوادگان امام حسلن ياز سو ييهادن، من شياز به قدرت رس .د آمديپددر برابر آنان ان مشهور شدند، يحسن

راي بازشناسي از ب، لحاظ تاري ي، به ررزندان امام حسن به« حسنيان» اص ال

. (Deverdun, Vol.3, 1979, p.256) شود اطالق مي (حسينيان) ررزندان امام حسين

شلتر يباز لحاظ تاري ي، ايلن اصل ال .گرددبرمي حسنبه زيدبن ،نس حسنيان

در حلودا و شلان ياکلاربرد داشلته اسلت؛ زيلرا حسلن بنبراي ررزندان حسنن ستين اسالمي، صاح نقش بودنلد و مورلق يهاسدهرويدادهاي تاري ي و سياسي

را تلدوين هزيديل ةهايي در مغرب و يمن تأسيس و م اني عقايلد ررقل شدند حرومتهمان زمان، دربلره کرده باشند؛ن ابداع ااي نيست که معاصرکنند. اين اص ال تازه، 9181 زاده،)الهلي ررلت کلار ملي هکنندگان حسني بل قيام بارةدر يعني قرن دوم هجري،

يلا « الحسلن بنلي » ومود اصل ال يبرامدار تاري ي ها، پژوهش يبرخدر .(17ص :شوديمذکر که چند مورد شده است حسنيان گردآوري

ابياتي گفت؛ اوکنندگان با نفس زکيه( خ اب به مصع زبيري )از بيعتبنع دا بيت:ن يااز ممله

ريرم يا بني حسن ةفان ال ال قوموا ب يعترم ننهض ب اعتنا (177ق، ص9111 )اصفهاني،

ع دا عثماني نيز در يري از مراثي خود براي نفس زکيه و ابراهيم، بنغال کار برده است:هرا ب« الحسنبني»اص ال

طمه االرشدالحسن بن را امست بالقع من بني (185)همان، ص

عللي )شلهيد رلخ( نيلز ايلن بلن اي ديگر از شاعري نامعلوم براي حسيندر مرثيه اص ال آمده است:

رقد رايت الذي القي بنو حسن يا عين بري بدمع منک منهمر (091، ص[تابي] )حموي،

ي آن، ني، حديثي و کالمي است کله معنلا آاص الحي تاري ي، قرز ين بيتاهل

. (094ص ق،1013 / ريروزآبللادي،312ص، 9161منظللور،ابللن) اسللت «پيللام ر ةخللانواد»رود. کار ملي اي است که براي انسان، ق يله، شهر، دين، خانه و حرومت بهکلمه« اهل» ةوسليل ،به معناي کساني است که نسل خلانوادگي « بيتاهل»است. « آل»مصغر و

.(1۴ص، 1243)راغ اصفهاني، ممعشان استپليش از «بيلت اهلل »شايع اصل ال ةاستفادنشانگر خ ري که در متون تاري ي،

ةسور 11ل11به ويژه پس از نزول آيات ،ولي پس از اسالم ؛ومود ندارد اسالم باشد،

کلار و ررزنلدان آن دو بله و راطمله حضرت علي بارةاين اص ال در احزاب، ررته است.

از ع اسيان از اين اص ال براي خلود، زودگذر ةداستفابا ومود پس از قرن اول و تنها گروهي که اين اص ال يا مفهوم را با عنوان يک استراتژي و شعار ،لحاظ تاري يهلاي مريلان بر ضلد گيري سياسي از آن بهره درصدد شتريبکار برده و براي خود به

،انلد سلتفاده کلرده هنگام بيان حقانيت يا تظللم از آن ا حاکم و غاص بوده و معموال

.(58، ص1291زاده، )الهي اندبوده علويان )حسنيان و حسينيان( از نسل راطمه

کلار بله معناي نسل پيلام ر بهحسنيان اين اص ال را در معناي نس ي آن و

دانسلتند. محدود مي معيني از نسل راطمه دستةدند، ولي حسينيان آن را به برمي

.خود، در احاديث آشرار است بارةاز اين اص ال در عهرراوان امامان شي ۀاستفادحلديث ، حديث ثقللين بيت در احاديثي چون مقصود از اهل ،شيعياندر باور ،از مملهمنزلتي که در ،اند؛ زيرا به داليل عقلي و نقليگانهامامان دوازده، حديث نجومو سفينه

هم بله آن سنتاهلممعي از کهتنها براي آنان ثابت است؛ چنان ،اين احاديث آمده آمدهاند. شيعيان بر اساس داليل يادشده و شواهدي که در تاريخ اسالم تصريح کرده

و بنلابر شلود به چهارده معصوم اطالق مي صررا بيتاهل ةاست، معتقدند که واژ

؛سلتند ين اهل بيلت مفهوم داخل در نيز آن شواهد، حتي همسران پيام ر خدا

کلاربرد يرراوانل . مايگاه آنلان محفلوظ اسلت عنوان همسر پيام ر خداهرچند بهکننلدگان هلاي قيلام هلا و دعلوت ها، نامهدر س نراني ،بيت يا مفهوم آناص ال اهل

يلد ايلن ؤعلي )صاح رخ( در پژوهش حاضر، مبنو قيام حسينشود يم دهيدحسني س ن است.

اين منل ش از ابتلداي من ش علويان بود.، خالرت ع اسيان تهديدترين نگراني و مهم

بله م لارزه ،با موروثي شدن خالرت در خاندان ع اسيان يعلوومود آمد و خالرت به

که غلل ع اسي بسياري از حسنيان را در حالي ةق خليف911در سال .ندپرداخت آنبا

منصور ،کردهاي عراق منتقل و گردن داشتند، از زندان مدينه به زندانو زنجير به پا

مرکز تجمع هلواداران که را از هاشميه در نزديري کوره خودپايت ت ق915در سال

دو موضلع ان يحسلن پس از تشريل حرومت ع اسي، . به بغداد انتقال داد ،علويان بود

و حسلن بنبه همراه ع دا انشتر آنيبآن حرومت ات اذ کردند. دربرابرمتفاوت بلن زيلد بلن از مملله حسلن ،کملي ر مقابل ع اسيان قرار گررتند و علدة ررزندانش د

، 1ج، ]تلا بلي [کاتل واقلدي، ) همراه شلدند آنانبا حسنبن حسنو معفربن حسن

.(168، ص17جق، 9191عساکر، ابن :نيز ر. /7ص

عللي بلن ابوع دا حسين ،يام کردحرومت ع اسي قدر برابر از ممله حسنياني که

ز بزرگلان ا طالل بلن ابلي بلن عللي حسلن بلن ( حسن )مثلث( بن حسن )مثنيبن

تا زماني کله مهلدي، پلدر هلادي .در عصر حرومت موسي الهادي بود حسن يبن

اما با مره مهلدي و روي کلار ؛وضعيت حسنيان مناس بود ،خالرت داشتع اسي

بن عمربن خ اب ع دا ع دالعزيزبن شد. وي عمربن وضعيت دگرگون ،آمدن هادي

ياگونله هبل کرد؛يمس تگيري ار يبسعلويان بر يو .درمدينه منصوب ک تيوالرا به

بلر اسلاس جاد شد.يان ايدر علواحساس نارضايتي شديدي ،که در اين برهه از زمان

.اشلاره کلرد رضلايتي از داليل عيني ايجاد ايلن نا توان به مواردي شواهد تاري ي، مي

ررلت و آملد مهدي ع اسي به دربار يبه راحت ،علي صاح رخبنحسين نمونه،براي

ةتوان مدعي شد راب ل مي يحت ؛داشت و م ال ات خود را به خليفه عرضه ميکرد يم

خالرت رشيپذ ةدهندو ماهر امر نشان با خلفاي ع اسي ق ل از هادي، حسنه بود وي

ةاما با اعمال رشارهاي خارمي ناشي از سياست خليف ؛است ودهب يوع اسيان از سوي

بله نماينلدگي از آن دوعلويان، اين حسن ارت اط به تنشي مدي بين بروقت ع اسي

ها به سلمت هلادي اسالمي آن روز ت ديل شد و نارضايتي ةدو تفرر م تلف در مامع

شد که ترلاپوي هرچله زياد چنانهاي حاکم مدينه س تگيري .کردع اسي سوق پيدا

ايلن منل ش تلا ةو دامنل تيرا برانگدستگاه حرومتي آن روز برضدبيشتر علويان

ابتدا ن من ش، ي، ره ر ايعلبننيحس؛ ررتع اسي پيش هادي خليفة بر ضدشوريدن

سلال الحجه در هشتم ذي خورد وشرست سرانجام اما .دست آورد هايي را به مورقيت

مراه با يارانش شهيد شد. يحيي و برادرش ادريس که از ررزنلدان ه« رخ»در ق961

در بردند. يحيي بله يملن ررلت و از اين قيام مان سالم به ،بودند حسن بنع دا

ري و خراسلان شلد و دعلوت خلود را ةسپس روان ؛براي مدتي در آنجا اقامت گزيد

نامه گررت. سرانجام، و امانالرشيد صلح کرد و از ابا هارون ،پس از مدتي .کردآشرار

نامله، آن را باطلل اعلالم کلرد و در دار بلودن ملتن املان هارون با ادعلاي خدشله

االعالم، /15ص ،5/ ج911و 911، ص8ج، 9175)ط ري، را در زندان کشت يوق 981سال

،6ج، 918۴ اثيلر، ابلن /به بعد 119، صياصفهان /195، ص1جم، 9171ابن خلدون، /161، ص1ج

راه مغرب را درپيش گررلت و در زينادريس (161، ص11جق، 9177، يمسعود / 1۴ص

آنجا دولت ادريسيان را بنيان نهاد.

م رراواني ستهاي هولنا و قيام صاح رخ، به شرنجه ةند که انگيزامورخان برآن

ع اسلي کله ملردي خليفلة ،گردد که وي شاهد آن بوده است. موسلي الهلادي برمي

نوة ،ع دالعزيزعمربن ،(115،ص 1ج ق، 9177مسعودي، بداخالق بود )دل و تندخو، سنگ

او شلهرت و آل منين عللي ؤبه م الفت و دشمني با اميرالمل را که خ اب عمربن

و در خلوار .(916، ص1ج ،9171 / يعقوبي،979ص ط اط ا،)ابن داشت، بر مدينه گمارده بود

کله گررلت روز از آنان تعهد مي کرد و هريمساختن علويان و ستم بر آنان تندروي

يک از علويان را نزد وي حاضر شوند تا خود ش صا بر آنها نظارت داشته باشد و هر

نزد وي حاضلر سلازند. در مريلان گر را يرديموقع ضامن ديگري قرار داده بود تا به

حاکم مدينه برخورد تند و ناشايستي را با آل عللي از اين قانون، لويان عسرپيچي را مهدي ةاقدامات اند دور ، اثرهااين سياست (51۴ص ،9ج، 9168 )قرشي، جام دادان

ومود آمده بود، ازبين برد و دوبلاره تلنش براي به ودي روابط ميان دو خاندان بهکه

ميان علويان و ع اسيان برقرار شد.

فت ها به علويان، انگيزه و عامل اصلي قيام رخ و م الاين رويدادها و هتک حرمت

،گلر يد ياز سو .(911، ص8ج، 9175 / ط لري، 117، ص9111)اصفهاني، وي با حرومت شد

و نهنلد را کنلار تومهي آنها نيز بي تا شد يعامل ،ستم حاکمان ع اسي بر ضد طال يان

خود قرار دهند. در اخ لار و روايلات آشرار کردن هويت واقعي وي را در دستور کار

،سلهل رازي احمدبن اخ ار رخلع اس حسني و نيز در اواب المصابيحاز ممله در ،مومود

علي بلراي قيلام در بنهاي حسينها و تالشريزيبرنامه ةنيدر زم يها و شواهدنشانه

زيلادي از ةعلد ،به بغداد و در ادامه به کورله يودارد. در سفر ومود دوران مهدي

ررلت و بلراي ارلراد زمان حج را براي قيام درنظلر گ يو .شيعيان با او بيعت کردند

.(181ص م،1881 )رازي، نوشت نامه ،نواحي ديگر و م ل و خراسان در خود اعتماد مورد

کم در دوران علي، دستبنهاي سياسي پنهان حسينبيانگر رعاليت ،اين گونه اخ ار

توان گفت هدف اصلي حسين از عزيمت بله علراق، و مي استخالرت مهدي ع اسي

شدر واقلع، طل رلاران او هملان پيلروان .اداران عراقي خود بلود ديدار با پيروان و هو

ميان آنهلا ،قيام بودند و او آن م الغ را براي امر دعوت ةزمين ةبودند که درصدد تهي

توزيع کرده بود.

هايشلان كه شعار علويلان در قيلام « احد احد»از علويان با شعار يگروه ،در ايام حج

وادارذن را ؤمل ،ر ساحسن بنع دا ماز ص ح به مسجدالن ي وارد شدند. د، وقت نبو

بگويد. والي با شنيدن اين ممله در اذان، هراسلان « العمل حي علي خير»کرد در اذان

.(15-11، ص9187/ هاروني، 116ص، 9111)اصفهاني، تيگر و کرد رها را دارالحرومه و شد

و در آن مرلان مسلتقر کننلد را تصلرف مسجد مدينه شدندحسين و يارانش مورق

/116ص، 9111)اصلفهاني، نماز ص ح را به امامت حسين اقامه کردنلد ز ينند. مردم وش

اي خواند و مردم را به بيعت دعوت حسين پس از نماز خ ه .(179. صق9111 حسني،

شلما آثلار ررزند اويلم. اي ملردم! م،يکرد. او گفت: من، که بر رراز من ر رسول خدا

وللي ؛کنيلد موييد و براي ت ر ، آن را لمس ملي رسول خدا را در سنگ و چوب مي

سازيد. او ادامه داد: من بر اساس کتاب خدا و سنت رسولش و تنش را ضايع مي ةپار

« الرضا من آل محملد »کنم و شما را به برداري از او با شما بيعت ميبر اساس ررمان

کلنم در ميلان شلما بلر اسلاس کتلاب خلدا و سلنت نمايم و }تعهد ميدعوت مي

طلور الملال را بله پيام رش ررتار کنم و در ميان رعيت، از روي علدل عملل، و بيلت

قدم باشيد و با دشمنان ملا مساوي ميان مردم تقسيم کنم. شما در همراهي با ما ثابت

ورلادار شما نيلز بله پيملان خلود ،هاي خود عمل کرديمبجنگيد؛ اگر ديديد به وعده

، بيعتي از ما بر گردن شما ن واهد ميننهادهاي خود وقعي و اگر ديديد به وعده ؛باشيد

.(6۴9ص، 1ج، 9175ط ري، ، /15۴، ص9111اصفهاني، ) بود

املام ،ره لر قيلام ،عللي بلن آملده اسلت كله حسلين اصول كلاري در حديثي در

چيلزي بلر ملن !: اي پسرعموندامام ررمود .را به بيعت دعوت كرد كامم موسي

، ينل يکلزيرا ممكن است چيزي بگويم كه مايل به گفلتن آن نيسلتم.... ) ؛تكليف نكن...

. امام نمودرا رها كرد و خداحارظي ، حسين آن حضرت بنابراين .(166ص، 9جق، 9191

نلد و ادر ماهر ملؤمن ،... برخي مردمتو كشته خواهي شد !اي پسرعمو: »ندنيز ررمود

ا وانا اليه رامعون....ندر باطن مشرك... ا

ررمانداري را بله ،از درگيري با سپاهيان ع اسي پسنيروهاي انقالبي مورق شدند

طل لان و در اين گيرودار، ررصلت .المال مسلط شوندبيت ةتصرف درآورند و بر خزان

اما ؛سرقت بردندالمال دست رد زدند و مقداري از اموال مسلمانان را بهدزدان به بيت

، بله دسلت حسلين ارتلاد شده اسلت که بين ده تا هفتاد هزار دينار برآورد ،آن ةيقب

.(911ص ،1ج، 9161ابراهيم حسن، /6۴1 ،1ج، 9175ط ري، )

آنلان شوريدند و از ص ح تا مهر، با ارانش يو روز بعد، پيروان ع اسيان بر حسين

نسلت ع اسليان حسلين توا سلرانجام غل ه نرلرد. يگريبر دولي هيچ کدام ؛منگيدند

پس از ايلن، .(111-118، ص9111اصفهاني، ) مدينه را شرست دهد و شهر را آرام کند

و مردمي از ق ايل مهينه، مزينه، ضمره و غفار بلا حسلين ،زيادي از مردم مدينه ةعد

بلن علويان، بجلز موسلي (115، صم9115رازي، /171، صق9111)حسني، . بيعت کردند

بلا بن حسن، که براي بيعت عذر آوردند، همگلي ن حسنمعفرب بنو حسين معفر

.(111ق، ص9111، يمحل/ 117، ص9111)اصفهاني، بيعت کردند يعلبننيحس

سلاز و بلره ةحسين و يارانش يازده روز در مدينه ماندند و به تجهيز سلپاه و تهيل

ر مسجد ن وي ساکن بودنلد. در در اين چند روز د . آنان(517،ص1ج ط ري،پرداختند )

حلدود کله رانشايل حسين به همراه خانلدان و ق،961سالالقعده چهارم ذيوبيست

در ،به رخ رسليدند حرکت کردند و چون با عجله به سمت مره ،شدندسيصد نفر مي

بن عللي ما بود که سپاهيان ع اسي به ره ري محمدبن سليمان همان .آنجا اردو زدند

از پلس عيسلي بلن محمد و موسيبنممله ع اس از ،ي ديگر از ع اسيانا ع اسي و عده

و اين گونه ملانع يک مره موضع گررتنددنز «طويذي»در ،از شورش علويان يآگاه

هملان، ) ندشلد « عررلات »گلاه ورود حسين و سپاهيان به مره و رسيدنشان بله وعلده

.(518ص

از سلوي .(6۴9ص هملان، ) رتندولي آنها نپذير؛ محمد به حسين و يارانش امان داد

اوعلي مردي از ياران خود را ررستاد تا بر شتري سوار شود و س نان بنديگر، حسين

ررزنلد ،عليبناين حسين پوش!را به گوش سپاه ع اسي برساند. حسين گفت: اي سياه

رسول خدا و ررزند پسرعموي اوست که شما را به سوي کتاب و سنت رسلولش رلرا

سين پيش از آغاز منگ، در س ناني به ياران خود روحيه داد و دو نتيجه خواند حمي

در نهايت ملا پيلروزيم :گفت سپسرا براي يارانش ترسيم کرد: پيروزي يا شهادت.

.(918، صم9115رازي، )

با يلک ع اسيان .غاز شدآن رد و حجه با هم رودررو شدند در هشتم ذي ،دو سپاه

پس از درگيلري شلديد بلين دو انداختند.به دام را سپاه حسين شده تاکتيک حساب

ملله ماز اوگروهلي از يلاران و شهادت رسيدند حسين و بسياري از يارانش به ،طرف

زنلد يبگربه ميلان حجلاج ررتنلد و توانسلتند ،پسران ع دا محض ،ادريس و يحيي

نلات تا سله روز روي زملين مانلد و حيوا کشتگانهاي (. بدن511، صق9111المحلي، )

هلاي حسلين و يلارانش انسلان .(116، ص1جق، 9177مسعودي، ) درنده آنها را خوردند

اذعلان اي بودند که حتي سپاهيان ع اسي و ررماندهانشلان نيلز بله ايلن املر وارسته

(. سلرها و اسليران را نلزد 443، ص0ج، 1211ط لري، /011، ص1208 اصفهاني،)داشنتند

سلپس آن را بله ؛را بر پلل بغلداد آوي تنلد دستور داد سر حسين ي. وهادي بردند

.(082ق ،ص1241ح ي ، بن)ا خراسان ررستاد

سالگي بدون آنكه از او ررزندي مانلده باشلد، 16در سن ،شهيد رخ ،عليبنحسين

ع لدا بله بلن ادريلس ند.ولي برخي ياران او به اطراف متواري شد ؛شهادت رسيدبه

گري لت به ديلم زين يحييبرادرش .داد مغرب ررت و حكومت ادريسيان را تشكيل

تمام احاديث ملد و ذم ،معجم رمال حديثا خويي در . آيتو در آنجا قيام كرد

م ل ي بيان نكرده و اوتوثيق يا مد ةولي دربار ؛السند دانستهعلي را ضعيفبنحسين

محملد عالمله شليخ (1595، ش11لل 19، ص6جم، 9178، يخلوه ) ه استبه سكوت گذشت

وللي چيلنش ؛م ل ي در توثيق يا قد وي بيلان نكلرده قاموس الرمالدر ،شوشتري

از او ،ن حلال ي؛ با اوي استتأييد بحث و ذكر روايات مادحه نشان از تمايل ايشان به

طوسلي او را و بيان داشته كه شيخاست يادكرده « شهيد رخ»نه ،«قتيل رخ»با عنوان

(111لل 119، ص1جق، 919۴شوشلتري، ) نه قتيل رخ ياد كرده است ،با عنوان صاح رخ

:است سروده ن خاندانياشهداي ةدربار بيت دع ل خزاعي، شاعر اهل

واخري بفخ نالها صلواتي قبور بكوفان واخري بطيبة

واخري بباخمري لدي الغربات واخري بأرض الجوزجان محلها

معرسهم منها بشط فرات قبور لدي النهرين من أرض كربال

(78و 66صق، 9191اشعري، )

، به دليل حضور خود امام معصوم شود.تمام اهداف قيام تأييد مي

.

.

.9181هاي شيعي، ها و نهضت. بر اساس طر دکتر باراني، مزوة کالسي در من ش1

.

يهلا ارتله يبا تومه بله ،در اعت ارسنجي قيام رخ بر اساس معيار قيام امام حسين

نيام املام حسل يل ق گونله کله هملان :جه گررلت ينتن يچنتوان يمادشده يمدول

زيلر ،مللم و سلتم ،ي از املام گيلر در برابر رشار يزيد براي بيعلت يالعمل عرس

ةرواج منرلرات در مامعل و ، هاي اسالمي، کتاب و سنت پيلام ر پاگذاشتن آموزه

بلر گررتله صلورت يهلا در برابر هتک حرمت يالعمل عرسز ينام رخ يق ،اسالمي بود

ننلگ و علار و ذللت بلراي سلادات نرردن علويان، ملم و مور حرام ع اسي، تحمل

و نيام عاشورا با تومه به حضور املام حسل يقبوده است. عمل به ترليف و ،علوي يعلل بلن نيحسام يهاي بعدي شد که ققيام يابيشان، معياري براي ارزيا قياران صدي

کتاب عمل به ،انيع اس دربرابرام يهدف خود را از ق ياز آنهاست. و يريصاح رخ،

کردن عزيزان خدا و ذليل زنان، عزيز سنت پيام رش، سير کردن يتيمان و بيوه خدا و

و ،کردن آناني که خدا آنها را ذليل کلرده اسلت، املر بله معلروف و نهلي از منرلر

بلا تومله بله اهلداف قيلام ،نيبنابرا. کرده است يهمچنين رضاي به آل محمد معرر

ييامدهايد رخ پياما من ش شه ؛شود کنندگان مث ت ارزيابي ميامي، عملررد قد رخيشه

تلوان بله يمل آن بار آورد. از پياملدهاي مث لت ن آن روز بهايعلو معةما يبراز ينرا

پياملدهاي ن يتلر املا از مهلم ؛اشاره کرد واکنش در برابر ع اسيان و ملم و مور آنها

له ئن مسل يترمهم بوده است. برنامگي قيامتدبيري ره ر قيام و بي بي ،ن من شيا منفي

ن يا کامميامام موس يعني ،آن عصرامام يريگ ل موضعيام رخ و تحليق يدر بررس

دار و نملازگزار بسليار روزه و شان ره لر قيلام را مسللماني صلالح ياگرچه ا است که

در ميان خانلدانش کسلي و کردامر به معروف و نهي از منرر ميکنند که يم يمعرر

در دسلت آن حضرت قيام رخ از سوي تأييد دربارةگزارشي اما نه تنها ،چون او ن ود

از طر اهداف از سوي ره لر قيلام، املام از پس ،گيريدر مريان بيعت بلره ستني

قيام رخ بلدون همراهلي و حضلور ،نيبنابرا .باز زدند سر شاهدارتأييد و با او بيعت

در هلم ن ش امام معصلوم يبر ا ارزون .صورت گررته است امام موسي کامم

را بلراي خلود امام يلاران نزديلک گزارشي ومود ندارد که يحت .ام حضور ندارنديق

ت عيت ره ر قيام از سياست مهادي امام ،گريد يحضور در قيام ررستاده باشد. از سو

شود.ن وده است، ديده نمي ريشمشام به يکه مسلما ق کامم

.1294، تهران، اساطير،9، ترممة محمدحسين روحاني، جاثير)عزالدين(،ابن .1

.ق9199، االضواء دار، روتيب، يريش يق عليتحق، ، يعل، محمدبنياعثم كورابن .3

.1298 ر،نسيم كوث، قم ،خ صدوق(، ي)ش عليمحمدبن ،بابويهابن .2

ق/ 1241 ، تصحيح اليزه لي لتن شلتيتر، بيلروت، دار االرلاق الجديلده، ح ي ، محمد، ابن .0

ش.1218

م.1818والنشر، للطباعةممال سسة، بيروت، مؤ2ج خلدون، ع دالرحمان، ابن .1

ترممة محمدوحيد گلپايگاني، تهران، علمي و ررهنگي.عليمحمدبنط اط اابن .4

شليري، بيلروت، دار التلرا العربلي، ، تحقيق علي حسين،بنعساکر، عليابن .1

ق.1018

ق.1011، قم، انصاريان، عمدةعن ه، احمد بن علي،ابن .9

ق.1014ضواء،، تحقيق علي شيري، بيروت، داراأل، 1مسلم، جبنقتي ه، ع دا ابن .8

، چاپ دوم، 14و1تحقيق علي ع دالساتر و ديگران، جالنهايةالبدايةکثير دمشقي، اسماعيل، ابن .14

م.1891، العلميةبيروت، دار الرت

.9161، لسان العرب دار ،ليدارالج، روتيب، مكرمبنمنظور، محمدابن .11

بن احمد الحوثي،چاپ دوم، عملان، ع دا بن، ع دا ابراهيمابوالع اس حسني، احمدبن .13

ق.1032مؤسسة االمام الزيد بن علي الثقاريه،

، يالغرو يوسفيال يق محمدهاديتحق ،ةوقع ،يالكور يالغامد ياالزد ييحيبنلوط ،م نفياب .12

.9167، يالنشر االسالم ةسسؤمن، يالمدرس ةجماعقم،

ن ياللد يلي ق محملد مح يل تحق، ، لياسماعبني، علياشعر .91

ش.9178 م،9111ق، 9191 ،ةالعصري ةالمكتب، روتيب ،ديع دالحم

.1210، تهران، نشر مرکز، آشوري، داريوش، .11

، ترممه سيدهاشلم رسلولي محالتلي، اسلالميه، حسين، بناصفهاني، ابوالفرج علي .14

1208.

.1210، تهران، مرکز اطالعات و مدار ايران، آقاب شي، علي، .97

.م1848، ةالحيدري ةمطبع، نجف اشرف ميني، محمد هادي، اال .19

سلازمان ،تهران، ترممة رضا راضل، چاپ چهارم، ي، ارل،ب .18

. 1291(، ها )سمتو دانشگاه ين كت علوم انسانيم العه و تدو

ق.1289تحقيق ع دالعزيز الدوري، بيروت، دار النشر، يحيي، بالذري، احمدبن .34

.9189 ،انيانصار ،قم، ان، رسول، يمعفر .31

.1840، بيروت، دار االندلس، السادة، ط 3،جحسن ابراهيم، حسن، .33

، الثقافيةة يدبن علل يل سسة االمام ز(، مؤعمان )اردن، ، م ابوالع اسيابراهبن، احمديحسن .32

.م1۴۴1 ق، 9111

حيح محمد ع دالرحمن مرعشي، بيروت، ، تصع دا ، بنالدين ياقوتحموي، شهاب .30

.[تابي]التاريخ العربي، سسةالحياء الترا العربي و مؤادار

،ةالوطنية ةالمكتبة ، بغلداد ، 4ج، ةالرووا ، ابوالقاسم، يخوه .31

1819.

.1211تهران، دانشگاه تهران، ده دا، علي اک ر، .34

؛ تحقيق ماهر مرار، سهل، رازي، احمدبن .31

ش.1210م/ 1881بيروت، دار الغرب االسالمي،

.1243، چاپ دوم، مرتضوي، محمد،بنراغ اصفهاني، حسين .39

.ق7،91۴1ياالمام المهد ةسسؤم ،قم، ن، يالد، ق يراوند .38

.1214قم، درتر ت ليغات اسالمي، رضوي اردکاني، ابوراضل، .24

/ 1891األعلملي للم وعلات، ، بيلروت، ملؤ االسرميةة محمد خليل، ن، يالز .21

.ق1041

، نيالمدرسل ةلجماعة ةالتابعة ياالسلالم النشر ةسسؤم، قم، ، ي، محمدتقيشوشتر .23

ق.919۴

و ارت لاط آن بلا هاي علويان در دوران امام رضلا تحليلي بر قيام»ا ، رروشاني، نعمتصفري .22

.9188، تابستان 16، ش 7، س ، «عهديواليت

، چاپ چهارم، تهلران، اسلاطير، 11ترممة ابوالقاسم پاينده،ج مرير،ط ري، محمدبن .20

1211.

، چاپ دوم، تهلران، شلرکت نشلر و پ لش ويلس، المرضا، علي بابايي، غ .21

ق.1284

ق.1013، بيروت، دار االحياء الترا العربي،2، جيعقوب،محمدبن ريروزآبادي، .24

، حضلرت رضلا يمهلان ةكنگلر ،مشلهد ، باقرفي، شريقرش .21

.9161ل9168

.917۴،ناصر ،قم ،يمحمد محمدي اشتهارد ةترمم ، ،ع اس ،قمي .29

.]تا بي[، ، بيروت، دار الصادر1، ج سعد، کات واقدي، محمدبن .28

، تهران، وزارت ررهنگ و ارشلاد اسلالمي، کاممي پوران، محمد، .04

1294.

، دار االضلواء، روتيل ب، هيل ق محملدمواد الفق يل تحق ،عقوب،ي، محمدبنينيکل .19

.ق9191

باب مايفصل به بين دعوى المحق والم ل رلي ، 9، جعقوب،ي، محمدبنينيکل .11

.االمامةأمر

، تهران، نشر کيوي، ريمون، و لوکوان، کامپنهود، .02

.9185ا، يتوت

.9187، يتهران، نشر ن، يص ورمنوچهر ترممة ،، يندنز، آنتويگ .00

، ، تهلران يمرادنورا ، يرانکامران ترممة ،ةدايوليپيست، سيمور مارتين، .15

.9181، يت صص ةخارمه، كتاب ان روزارت امو

، تهلران، يتقل يترمملة محملدحام الشةعةالليثي، سميره م تار، .04

.1290، يشناسعهيمؤسسة ش

.ق1291، ةاالسالمي ةالمكتبتهران، ، 09ج، مجلسي، .01

.1211 ،معروف، قم ،، مواد، يمحدث .09

زيلد بلن تحقيلق مرتضلي ، الزيديرة االئمرة الورديةيزيد،المحلي، حميدبن .08

ق.1032مرکز بدر، کتبةمم وعات المح وري الحسني، صنعا،

اللدين ، تحقيلق محملد محيلي 2، جحسلين بنمسعودي، علي .14

.م1819ق/1211، االسالمية المکتبةع دالحميد، بيروت،

.918۴، تصحيح محمدباقر ساعدي خراساني و محمدباقر به ودي، تهران، اسالميه، مفيد، .11

.9189 ،د اسالميدرتر نشر نو ،قم، يمانرك يزاللهيعز ةترمم، ، مقرم، ع دالرزاق .13

،ياالرشاد االسالم ةوزار ،طهران، ، ع اس، محمدموادبنيمهر .12

ش.916۴ ق/91۴1

، تهران، مرکز ترممه و نشلر خياباني، مهدي، نوروزي .10

.1213کتاب،

ق يل ح و تحقيتصلح ، الزيديرة االئمرة االفرادة ، نيبلن حسل ييحيابوطال ، يهارون .11

.9187 ،را مكتوبيم يهامركز پژوهش ،تهران، يمحمدكامم رحمت

.1291شناسي، ، قم، شيعهزاده، محمدحسن، الهي .14

العلملي ، بيلروت، ملؤ 3و1، تحقيلق ع لداالمير مهنلا،ج واضح، يعقوبي، ابن .11

.1012للم وعات،

شلركت انتشلارات علملي و ، تهران ،يمحمدابراهيم آيت ترممة، واضح، يعقوبي، ابن .19

.1210 ،يررهنگ

59. Deverdun, G. “Hasani”, Encyclopedia of Islam, vol.VIII,Leiden, 1993.

60. Lewis.B ,”abbasids”, Encyclopedia of Islam, vol.1, leiden, 1989.

61. Deverdun.G “hasani”, Encyclopedia OF Islam Vol.3, leiden 1979.

62. Veccia Vaglieri, Laur, “FaKHKH”, P. Bearman, Th. Bianquis, C.E.

Bosworth, E. van Donzel, and W.P.

63. Heinrichs, In: Encyclopaedia of Islam. Second ed, Brill Online, 1986.