201
Quercetea 6: 3-200, 2004 ALFA, Lisboa. Portugal A paisagem vegetal da Ilha da Madeira Editor: Jorge Capelo Autores: Carlos Aguiar 1 , Jorge Capelo 2 , José Carlos Costa 3 , Suzana Fontinha 4 , Dalila Espírito-Santo 3 , Roberto Jardim 5 , Mário Lousã 3 , Salvador Rivas-Martínez 6 , Sandra Mesquita 7 , Miguel Sequeira 8 , Jorge de Sousa 9 . 1 Escola Superior Agrária de Bragança, Bragança, [email protected]; 2 Depto. de Ecologia, Estação Florestal Nacional, Oeiras, [email protected]; 3 Depto. Protecção de Plantas e Fitoecologia, Inst. Sup. Agronomia, Lisboa, [email protected], [email protected], [email protected]; 4 Parque Natural da Madeira, Funchal, [email protected]; 5 Jardim Botânico da Madeira, Funchal, [email protected]; 6 Phytosociological Research Center e Depto. Biologia Vegetal II, Univ. Complutense, Madrid, rivas- martí[email protected]; 7 Est. Benfica, 470, 2ºesq. 1500-105 Lisboa, [email protected] ; 8 Depto. Biologia, Univ. da Madeira, Funchal, [email protected]; 9 Depto. CVRM-Centro de Geo-Sistemas, Inst. Sup. Técnico, Lisboa, [email protected] ÍNDICE 1.Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira Texto: Jorge Capelo, Miguel Sequeira, Roberto Jardim & José Carlos Costa Desenhos, cartografia e modelação SIG: Sandra Mesquita.................................................................... 5 2.Bioclimatologia da Ilha da Madeira: abordagem numérica Sandra Mesquita, Jorge Capelo & Jorge de Sousa............................................................................... 47 3.Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo José Carlos Costa, Jorge Capelo, Roberto Jardim, Miguel Sequeira, Dalila Espírito-Santo, Mário Lousã, Suzana Fontinha, Carlos Aguiar & Salvador Rivas-Martínez................................................................. 61 4.Catálogo florístico do Arquipélago da Madeira Compilação crítica: José Carlos Costa, Jorge Capelo, Roberto Jardim & Miguel Sequeira ................187 3

A paisagem vegetal da Ilha da Madeira

  • Upload
    mpgou

  • View
    236

  • Download
    13

Embed Size (px)

DESCRIPTION

A originalidade da flora e dos ecossistemas da Madeira foi, em grande medida, condicionada pela suaposição geográfica no seio dos arquipélagos atlânticos e relativamente às massas continentais da Africa,da Europa e mesmo da América.

Citation preview

Quercetea 6: 3-200, 2004ALFA, Lisboa. Portugal

A paisagem vegetal da Ilha da MadeiraEditor: Jorge Capelo

Autores: Carlos Aguiar1, Jorge Capelo2, José Carlos Costa3, Suzana Fontinha4, Dalila Espírito-Santo3, Roberto Jardim5, Mário Lousã3, Salvador Rivas-Martínez6, Sandra Mesquita7, Miguel Sequeira8, Jorge de Sousa9.1 Escola Superior Agrária de Bragança, Bragança, [email protected]; 2Depto. de Ecologia, Estação Florestal Nacional, Oeiras, [email protected]; 3Depto. Protecção de Plantas e Fitoecologia, Inst. Sup. Agronomia, Lisboa, [email protected], [email protected], [email protected]; 4Parque Natural da Madeira, Funchal, [email protected]; 5Jardim Botânico da Madeira, Funchal, [email protected]; 6Phytosociological Research Center e Depto. Biologia Vegetal II, Univ. Complutense, Madrid, rivas-martí[email protected]; 7Est. Benfica, 470, 2ºesq. 1500-105 Lisboa, [email protected] ; 8Depto. Biologia, Univ. da Madeira, Funchal, [email protected]; 9Depto. CVRM-Centro de Geo-Sistemas, Inst. Sup. Técnico, Lisboa, [email protected]

Í N D I C E

1.Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da MadeiraTexto: Jorge Capelo, Miguel Sequeira, Roberto Jardim & José Carlos CostaDesenhos, cartografia e modelação SIG: Sandra Mesquita....................................................................5

2.Bioclimatologia da Ilha da Madeira: abordagem numéricaSandra Mesquita, Jorge Capelo & Jorge de Sousa...............................................................................47

3.Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto SantoJosé Carlos Costa, Jorge Capelo, Roberto Jardim, Miguel Sequeira, Dalila Espírito-Santo, Mário Lousã, Suzana Fontinha, Carlos Aguiar & Salvador Rivas-Martínez.................................................................61

4.Catálogo florístico do Arquipélago da MadeiraCompilação crítica: José Carlos Costa, Jorge Capelo, Roberto Jardim & Miguel Sequeira ................187

3

1. Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Texto: Jorge Capelo, Miguel Sequeira, Roberto Jardim & José Carlos CostaDesenhos, cartografia e modelação SIG: Sandra Mesquita

I . O R I G E M E E V O L U Ç Ã O D A F L O R A D A M A D E I R A

A originalidade da flora e dos ecossistemas da Madeira foi, em grande medida, condicionada pela sua posição geográfica no seio dos arquipélagos atlânticos e relativamente às massas continentais da Africa, da Europa e mesmo da América.

O Arquipélago da Madeira tem a sua origem em eventos geológicos comuns aos arquipélagos dos Açores, Selvagens, Canárias e Cabo Verde, que ocorreram durante o Terciário Médio e Final numa faixa do Oceano Atlântico que se desenvolve entre os 15º e 40º de latitude Norte, adjacente às costas ocidentais dos continentes africano e europeu. Ao contrário do que se chegou a supor, estes arquipélagos não resultam de um antigo vestígio de ligação às massas continentais africanas, mas sim de ciclos vulcânicos autónomos. Concretamente, as formações sub-aericas mais antigas da Madeira datam do Miocénico médio (10 – 15 m.a. B.P. aproximadamente), tendo-se prolongado provavelmente até mais tarde (Zbyszewski, 1980).

Este conjunto de cinco arquipélagos, que tem vindo a ser tradicionalmente designado por Macaronésia, forma uma cadeia de ilhas oceânicas moderadamente distantes entre si e do continente africano, situando-se a Ilha de Fuerteventura (Canárias) a cerca de apenas 100 km da costa de Marrocos. Tal disposição sequencial, aproximadamente paralela e relativamente próxima ao continente condicionou todos os eventos de colonização, dispersão e especiação da flora macaronésica (Böhle et al., 1996; Barber et al., 2002).

Tradicionalmente, a vegetação extremamente original, endémica destas ilhas, foi interpretada como sendo fundamentalmente de origem reliquial (paleo-endémica), representando vestígios da vegetação boreo-tropical terciária que predominou na bacia ocidental do oceano arcaico Tethys, onde actualmente se situa o mar Mediterrâneo (e.g. Bramwell,1985; Sunding, 1979; Cronk, 1991; Meusel, 1965, Takhtajan, 1969). Assim, após as profundas crises ambientais do final do Terciário e posteriormente do Pleistocénico, que afectaram a vegetação continental, teria sido nas Ilhas que ficou o remanescente mais importante desta vegetação antiga.

Mais concretamente, nas áreas continentais, as disrupções ambientais corresponderam a diversos eventos geológicos e climáticos violentos e com efeitos devastadores na vegetação. O primeiro corresponde à mediterraneização do clima subtropical prevalecente, ou seja o aumento global da secura e sobretudo ao deslocamento do período de chuvas do Verão para o Inverno. Este fenómeno ocorreu por via do estabelecimento do regime de circulação fechada e cíclica das correntes no Atlântico Norte, subsequentes

5

Capelo et al.

ao fechamento tectónico do Istmo do Panamá e à alteração permanente da conformação massas de gelo circumpolares. Tal variação intra-anual das correntes oceânicas imprimiu uma flutuação cíclica ao conjunto formado pela faixa dos anticiclones subtropicais e faixa das superfícies frontais atlânticas. A área de clima mediterrânico corresponde grosso modo a essa zona de flutuação. A par, surge uma tendência para o aumento global da secura que conduz, nomeadamente, ao aparecimento do deserto do Sahara, pela persistência do anticiclone dos Açores nas latitudes subtropicais.

Aos eventos climáticos soma-se, em segundo lugar, a forte actividade tectónica e variabilidade ambiental global do Mediterrâneo durante o Messiniano (Miocénico), conhecida como Crise de Salinidade. Neste período, o Mediterrâneo, por via do fechamento e abertura consecutiva do estreito de Gibraltar, alternou regularmente entre condições lacustres ou terrestres, com condições marinhas. Esta actividade tectónica foi uma manifestação do ciclo orogénico alpino, que por via de enormes mudanças ambientais promoveu não só a destruição da flora subtropical artho-terciária como também criou através do geosinclinal alpino e de uma sequência de lagos salgados e doces (complexo lacustre Lago Mare) orientados no sentido W – E, vias migratórias novas para elementos florísticos com origem no centro do super-continente euro-asiático (flora neomediterrânica). A alteração climática no sentido de um arrefecimento e aumento de secura facilitaram ainda a migração da flora caducifólia temperada até às latitudes mais baixas. A enorme instabilidade ambiental criada concorreu não só para a destruição da flora antiga, mas também para a substituição rápida da flora arto-terciária pelas floras recém-chegadas.

Consecutivamente, durante o Quaternário (Pleistocénico), assistiu-se novamente a um novo ciclo de intensas crises climáticas que deixaram os representantes da flora boreo-tropical reduzidos, no continente, a relíquias completamente absorvidas nos contextos vegetacionais entretanto criados no Holocénico. Assim, esta flora reliquial ocorre no continente, desde então, apenas subordinada à vegetação planifólia caducifólia temperada e à vegetação mediterrânica, que entretanto recuperou a partir de refúgios no Sul da Europa.

A ligação da flora das ilhas à flora artho-terciária demonstra-se pela ocorrência abundante de fósseis datando do Terciário Médio e Final (macrorestos e poléns) desde Portugal continental à Sibéria, correspondendo aos táxones que actualmente representam a vegetação florestal insular (Teixeira & Pais, 1976). Existem porquanto numerosos registos fósseis do Sul da Europa pondo em evidência tanatocenoses com abundância de lauráceas actualmente insulares como sejam, Apollonias, Laurus, Ocotea, Persea e também géneros como Clethra, Myrica, Picconia, Dracaena e Ilex. Outro ponto em comum é a grande abundância de pteridófitos então presentes na florestas artho-terciárias e actualmente nas Ilhas (Teixeira & Pais, op. cit).

Deste modo, hipótese da origem reliquial da floresta de lauráceas das ilhas atlânticas parece ser consensual pelo menos para parte dos elementos arbóreos e pteridófitos dada a sua antiguidade e carácter cosmopolita no Terciário. Cuenod et al. (2000) demonstraram, com recurso a marcadores moleculares, a antiguidade e cosmopolitismo do género Ilex no Terciário. Analogamente poder-se-á inferir uma conclusão semelhante para Laurus (Arroyo-Garcia et al., 2001).

6

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

No entanto, alguns autores levantaram a hipótese de uma parte dos endemismos macaronésicos arborescentes não terem um carácter arcaico reliquial, mas representarem uma tendência evolutiva comum nas ilhas oceânicas, com um carácter derivado recente (neo-endémico). É paradigmático o caso das plantas lenhosas insulares que pertencem a géneros predominantemente herbáceos em áreas continentais. Tais plantas apresentam frequentemente hábito arborescente caulirosulado, arborescente em candelabro ou de planta lenhosa monocárpica (Böhle et al., op. cit). Tal tendência evolutiva é comum em representantes insulares das Boraginaceae (Echium), Asteraceae (Sonchus), Campanulaceae (Musschia, Canarina, Azorina), Scrophulariaceae (Isoplexis) e outros como Sideritis, Plantago e Euphorbia.

Foi Carlquist (1974) designou esta tendência evolutiva insular por “island woodiness” – hábito lenhoso insular. Os mecanismos evolutivos que concorrem para este fenómeno estão ligados aos processos de colonização, dispersão e especiação das plantas, que vindas de áreas continentais, atingem as ilhas. Inúmeros estudos de biossistemática molecular demonstraram que a maioria dos táxones endémicos insulares e em particular os de hábito lenhoso insular, constituem ramos evolutivos (clados) estritamente monofiléticos, sinapomórficos, isto é combinando maioritariamente caracteres novos e derivados recentemente a partir dos grupos ancestrais (Francisco-Ortega, 1996, 1997; Panero et al., 1999; Kim, 1996; Böhle et al., op. cit; Barber et al., 2002; Park, 2001; Hess et al., 2000). Tendo em conta as idades geológicas das ilhas e as reconstituições filogenéticas mais parcimoniosas é possível reconstituir aproximadamente as datas das colonizações, o número de eventos colonizadores, a origem geográfica e a identidade taxonómica provável da população ancestral. Assim, para os clados endémicos insulares, admite-se regra geral, serem originados por um único evento de colonização (raramente dois ou três), a partir do continente ou de outra ilha, seguido de uma intensa radiação adaptativa (Silvertown, 2004).

Simultaneamente, as principais pressões de selecção conduzem frequentemente à selecção preferencial de tipos fisionómicos lenhosos a partir de antepassados herbáceos. Silvertown (op. cit.) compilou o número de eventos de colonização insular demonstrados por estudos de filogeografia molecular para diversos géneros. Assim, para Aeonium, Echium, Sonchus, Sideritis, Argyranthemum, Tolpis, Genista, Saxifraga está demonstrada a radiação a partir de um único evento de colonização. Para Olea grex. cerasiformis, Teline e Pericallis por exemplo, admitem-se dois eventos de colonização. Para Euphorbia subsect. Pachycladae e Hedera admitem-se três eventos de colonização independentes. Assim, a título de exemplo, para Echium nervosum e E. candicans Böhle et al. (1996) admitem uma idade entre 3 a 0.75 m.a. B.P.

Quanto à origem geográfica dos táxones ancestrais, esta é predominantemente mediterrânica. Cite-se, por exemplo, Echium com origem em táxones circum-mediterrânicos herbáceos (E. parviflorum, E. sabulicola). Também Aeonium e Grenovia terão tido origem num táxone ancestral herbáceo. As Euphorbiae arborescentes (subsect. Pachycladae) e caulirosuladas (E. longifolia=E. mellifera e E. stygiana) têm origem em colonizações múltiplas recentes mediterrânicas (Molero et al., 2002). As primeiras correspondem à extensão biogeográfica da vegetação paleo-mediterrânica paquicaule xerofítica-termófila africana, mediterrânica e arábica (“Rand Flora”) enquanto as segundas parecem terem tido origem num antepassado herbáceo da secção Helioscopica. Por seu turno, Silene e

7

Capelo et al.

Saxifraga têm origem eurossiberiana (Barber et al., 2002), enquanto que Pericallis deriva provavelmente, não de um táxone paleo-tropical (Cineraria) como se julgava, mas sim de um antepassado norte-americano (Panero et al., 1999). Outros exemplos de provável origem americana são alguns Sedum com afinidades com os táxones mexicanos do género e Bystropogon com relações com o género sul-americano Minthostachys (Panero et al., op. cit).

O mecanismo evolutivo conducente ao hábito lenhoso insular ainda está por esclarecer, mas alguns factores determinantes serão a pressão selectiva sobre os primeiros colonizadores de tipo generalista herbáceo, à medida que foram ocupando biótopos florestais ou arbustivos densos (Barber et al., op. cit; Böhle et al, op. cit.). Note-se, que a maior parte dos caulirosulados florestais (Euphorbion melliferae), por exemplo, ocupam primariamente as solifluxões catastróficas que excluem temporariamente as árvores suas competidoras. Ou seja, o seu estabelecimento rápido em altura é uma condição necessária para a vantagem competitiva sobre as árvores. Tal desenvolvimento em altura depende de caules lenhosos esguios e pouco ramificados.

Esta pressão evolutiva, possível apenas num território sem grandes herbívoros, um clima florestal pouco variável e provavelmente com insectos polinizadores escassos, resultou duma vantagem entre os colonizadores iniciais dos indivíduos com maiores longevidades, inflorescências grandes e perenes a maior parte do ano. Assim, o mecanismo actualmente aceite, admite que nos primeiros colonizadores se assistiu provavelmente a uma intensa especiação por radiação adaptativa estendida a novos habitats dominados por plantas arborescentes. A maior diversidade genética necessária a este proecesso seria garantida sobretudo pela contra-selecção da reprodução autogâmica. O hábito lenhoso será então aquele permite uma maior persistência temporal das inflorescências e garante a contra selecção da autogamia, maximizando a probabilidade de fertilização cruzada.

Este mecanismo teoricamente explicaria também o carácter aparentemente raro dos eventos de colonização, o qual à partida, pareceria improvável em ilhas relativamente próximas de massas continentais e umas das outras. Assumindo um hábito lenhoso persistente no tempo, os primeiros colonizadores garantiriam também a ocupação definitiva do nicho ecológico respectivo e a exclusão de eventuais re-colonizadores, ocupando rápida e persistentemente os novos habitats (Böhle et al.,1996). Em resumo, para tal, foi vantajosa a maior diversidade genética garantida pelas inflorescências longevas suportadas por caules persistentes no tempo.

Os ciclos de colonização mais recentes dizem respeito aos elementos neo-mediterrânicos, de que os géneros Genista e Teline são os representantes mais notáveis No arquipélago da Madeira, Genista tenera apresenta afinidades com Genista tinctoria do continente europeu, enquanto Teline maderensis e T. paivae parecem derivar de uma colonização ancestral a partir das Canárias (Percy et al., 2002).

Em termos breves e em resumo, os grandes grupos paleo-biogeográficos predominantes na flora madeirense podem resumir-se do seguinte modo:

1. Flora paleo-endémica de origem boreo-tropical artho-terciária thetysiana. Corresponde essencialmente às árvores dominantes nos meios florestais: Laurus, Ocotea, Apollonias, Persea, Clethra, Ilex, Picconia, Heberdenia, Myrica, Prunus sect. Laurocerasus e

8

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

provavelmente Dracaena e Sideroxylom. Incluem-se ainda neste grupo os pteridófitos florestais e epifíticos.

2. Flora neo-endémica arbustiva, arborescente e caulirosulada, com origem em colonizações do Terciário final e início do quaternário com origem continental ( ou outros arquipélagos) e forte radiação adaptativa na ilha (e.g. Aeonium, Sonchus, Echium, Sinapidendron, Euphorbia aphylla, Monizia, Isoplexis, Muschia, Melanoselinum, Plantago arborescens s.l. etc.).

3. Flora paleo-mediterrânica xérofítica, esclerófila e termófila comum à área circum-mediterrânica (e.g. Euphorbia subsect. Pachycladae, Olea, Maytenus, Myrtus, Rhamnus, Asparagus, etc.)

4. Flora neo-mediterrânica malacófila (e.g. Cistus, Micromeria, Sideritis, Teline, Genista).

5. Flora de origem antrópica ou sinantrópica. Os arqueófitos principais são Castanea, Pinus e Vitis. Os neófitos correspondem a inúmeros táxones introduzidos com as culturas e contam várias centenas de táxones ruderais e por vezes invasores (e.g. Ageratina, Duchesnea, Ulex, Cytisus, Erigeron, Edychium, etc.).

I I . S É R I E S D E V E G E T A Ç Ã O D A I L H A D A M A D E I R A

O coberto vegetal madeirense corresponde, na maioria do território, a vegetação florestal e pré-florestal climácica, às suas etapas de substituição e naturalmente a vegetação associada à presença humana (sinantrópica). Desde o início do século XV (1419), que a Madeira esteve sujeita a diversos ciclos económicos e agrícolas, de que se destacam a cultura da cana-de-açucar com máximos nos séculos XV e XVI e novamente no século XIX, após a independência do Brasil. No período entre os ciclos da cana-de-açucar, a ocupação agrícola do território foi predominantemente vinícola, hortícola e frutícola. Estes usos ainda predominam actualmente, com especial relevância para a cultura da banana, as hortícolas e culturas em estufa. Sobretudo no planalto de altitude (Paúl da Serra) assistiu-se também a usos pastoris mais ou menos permanentes. O uso florestal tradicional consistiu principalmente na recolha de madeiras para construção (vinhático, til, cedro) e também para combustível (carvão de urze). Sobretudo nos séculos XIX e XX, uma parte do território foi alvo de florestações com pinheiro-bravo, pseudotsuga, abetos, acácias, criptoméria e eucalipto.

A representatividade relativa, nos mosaicos de vegetação, de etapas potenciais ou sub-seriais é função do grau de hemerobia do território, ou seja do grau de uso antrópico mais ou menos intenso. Enquanto que nas altitudes mais elevadas da Madeira persiste uma das maiores extensões de floresta pristina da Europa (Clethro-Ocoteetum foetentis), nas cotas mais baixas, mais densamente povoadas, com melhores solos, na encosta sul da Ilha, a paisagem vegetal tem um carácter humanizado. Por via do uso agrícola, surgem mosaicos vegetacionais em que predominam etapas de substituição dos bosques. Ocorrem contudo, ainda alguns pequenos núcleos correspondentes aos bosques potenciais,

9

Capelo et al.

que permitiram fazer uma reconstituição da vegetação natural potencial (VNP), das etapas sucessionais respectivas e da sua relação com o clima e solos.

De acordo com a Classificação Bioclimática da Terra de S. Rivas-Martínez (1996, 1999, 2002), que foi modelada espacialmente com recursos a métodos geo-estatísticos por Mesquita et al. (2004, neste volume), com a tipologia de solos de Madeira et al. (1994) e a tipologia fitossociológica da vegetação não-sinantrópica de Capelo et al. (1999; 2003a; 2003b), Sequeira et al. (2002), Jardim et al. (2002) e Costa et al. (2004, neste volume) é possível enunciar um modelo aproximativo das séries de vegetação da Ilha da Madeira (ver tabelas 1 e 2 e o mapa da VNP em anexo ao volume). Relativamente aos tipos de vegetação azonal e sinantrópica remetemos o leitor para a tipologia sintaxonómica descritiva compilada por Costa et al. (2004, neste volume).

Em termos muito gerais, na Madeira, existem três séries em macrobioclima mediterrânico, duas séries e um complexo de vegetação rupícola cacuminal sob macrobioclima temperado. Numa progressão altitudinal crescente, desde o nível do mar, as séries de vegetação são as seguintes:

1. Complexos de vegetação climatófila [séries de vegetação].

1.1. Mayteno umbellatae-Oleo maderensis sigmetum [série do zambujal madeirense]

Série inframediterrânica seca, de vertissolos e cambissolos, exclusiva das cotas mais baixas e escarpas rochosas da encosta Sul, entre os 0 e 200 metros de altitude. O clímax (Mayteno umbellatae-Oleetum maderensis) corresponde a micro-bosques ou matagais infra-florestais dominados por arbustos paleomediterrânicos esclerófilos, xerofíticos e termófilos como sejam Olea maderensis [=Olea cerasiformis subsp. maderensis; Olea europaea subsp. maderensis], Maytenus umbellata, Chamaemeles coriacea, Dracaena draco, e Asparagus scoparius. O mato de substituição do Mayteno-Oleetum maderensis é maioritariamente, em solos medianamente profundos menos erodidos e solos agrícolas abandonados, a comunidade de figueira-do-inferno (Euphorbietum piscatoriae). Em solos incipientes (leptossolos) e afloramentos rochosos tende a ocorrer maioritariamente a Artemisio argenteae-Genistetum tenerae. No Euphorbietum piscatoriae dominam a Euphorbia piscatoria, Globularia salicina e Echium nervosum. No Artemisio-Genistetum tenerae são dominantes táxones camefíticos como: Genista tenera (forma pulviniforme), Carlina salicifolia, Micromeria varia subsp. thymoides e Phagnalon bennetti.

A etapa herbácea vivaz corresponde a um arrelvado de gramíneas andropogóneas profundamente enraizadas (Cenchro ciliaris-Hyparrhenietum sinaicae). Os arrelvados anuais correspondentes são sub-nitrófilos e dominados por Brachypodium distachyon (Galactito tomentosae-Brachypodietum distachyae). As comunidades rupícolas em mosaico com a vegetação serial pertencem principalmente ao Sedo nudi-Aeonietum glutinosi. O uso do território corresponde a culturas hortícolas em socalcos, bananais e também à maior área de expansão urbana.

1.2. Helichryso melaleuci-Sideroxylo marmulanae sigmetum. [série do matagal de marmulano].

10

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Série inframediterrânica, sub-húmida inferior, sobre cambissolos delgados ou sobre leptossolos expostos aos ventos carregados de humidade na encosta Norte. Ocorre aproximadamente entre os 200 e 300 metros de altitude na encosta Sul e os 0 e 50 (até os 80) ao longo da encosta Norte. O clímax é um micro-bosque arborescente meso-xerofítico dominado pelo marmulano – Sideroxylum marmulano - Maytenus umbellata, Globularia salicina e por vezes Juniperus turbinata c.f. subsp. canariensis – (Helichryso melaleuci-Sideroxyletum marmulanae). A etapa de substituição mais frequente é o Euphorbietum piscatoriae.

Na encosta Norte é frequente, como etapa de substituição, uma comunidade de Helichrysum melaleucum e Globularia salicina. Nos biótopos mais escarpados, ocorre em contacto catenal com o micro-bosque de marmulano, uma comunidade de Aeonium glandulosum (Sinapidendron gymnocalicis-Sedetum brissemoretii).

1.3. Semele androgynae-Apollonietum barbujanae sigmetum. [série da laurissilva mediterrânica do barbusano].

Série florestal, inframediterrânica superior e termomediterrânica, sub-húmida superior a húmida inferior, sobre cambissolos de ambas as encostas. O clímax é uma floresta (meso-bosque) dominada pela Apollonias barbujana, Laurus novocanariensis, Myrica faya e Ilex canariensis, de características termófilas e acusadamente mediterrânicas (Semele androgynae-Apollonietum barbujanae). São abundantes no sub-bosque, as lianas como sejam Semele androgyna, Smilax pendulina, Smilax canariensis, Hedera maderensis subsp. maderensis, Convolvulus massonii e Rubia agostinhoi. Outras plantas termófilas, como Asparagus umbellatus subsp. lowei, Visnea mocanera e Maytenus umbellata, tendem a ser características também deste bosque.

Esta série possui duas faciações que se distinguem pelas diferentes etapas de substituição de matagal. Assim, a faciação infra-termomediterrânica sub-húmida superior, que se desenvolve apenas nas cotas mais baixas da encosta Sul (300 a 600 m.s.m), tem como orla um matagal de Hypericum canariensis (Myrto communis-Hypericetum canariensis). A faciação termomediterrânica húmida inferior [encosta S: 600 - 800 m.sm.; encosta N: 50 – 300 (450) m.s.m] é substituída pelo urzal / faial de Erica platycodon subsp. maderincola, E. arborea e Myrica faya, rico em elementos xero-termófilos mediterrânicos – Globularia salicina, Echium nervosum, Helichrysum melaleucum, Teucrium betonicum, etc - (Globulario salicinae-Ericetum arboreae.). No âmbito desta série, as fases mais degradadas do coberto vegetal apresentam dominância do Euphorbietum piscatoriae.

1.4. Clethro arboreae-Ocoteo foetentis sigmetum. [série da laurissilva temperada do til]. Serie florestal, infra a mesotemperada inferior, residualmente mesomediterrânica inferior, húmida e hiper-húmida inferior, maioritariamente sobre andossolos e pontualmente em cambissolos profundos. Esta série ocupa a maior extensão da área de ambas encostas [800 – 1450 m.sm. na encosta S; 300 – 1400 m.sm. na encosta N]. O clímax é uma floresta temperada de características hiper-oceânicas (meso-bosque) que atinge, por vezes, cerca de 30 m de altura e é dominada por Ocotea foetens, Laurus novocanriensis e Clethra arborea e onde são também frequentes: Picconia excelsa, Heberdenia excelsa, Persea indica, Prunus lusitanica subsp. hixa e Ilex perado (Clethro arboreae-Ocoteetum foetentis).

11

Capelo et al.

O sub-bosque nemoral da floresta de til tem uma diversidade muito grande e é constituido por inúmeros pteridófitos: e.g. Diplazium caudatum, Pteris incompleta, Asplenium onopteris, Dryopteris maderensis, Woodwardia radicans, Dryopteris, aitoniana, Arachnioides webbianum, Blechnum spicant, Culcita macrocarpa; gramíneas e ciperáceas como Festuca donax,Carex lowei, Carex peregrina; lianas, como Rubus bollei e Rosa mandonii. Outros elementos frequentes incluem Ruscus streptophyllus, Rubia agostinhoi, Viola odorata, Phyllis nobla, Hypericum grandifolium e Sibthorpia peregrina.

As orlas e clareiras naturais do bosque são ocupadas por comunidades de ervas vivazes esciófilas (Trifolio-Geranietea sanguinei) dominadas por Geranium palmatum, Pericallis aurita, Ranunculus cortusifolius subsp. major, Brachypodium sylvaticum, Origanum virens, Cirsium latifolium, Dactylorrhyza foliosa, Orchis scopulorum, etc. (Pericallido auritae-Geranietum palmatae).

As florestas de Ocotea foetens albergam numerosos micro-habitats possuidores de tipos de vegetação notável, de onde se destacam: comunidades epifíticas (Davallio canariensis-Polypodietum macaronesici); comunidades de barreiras terrosas sombrias (Sellaginello denticulatae-Cystopteridetum viridulae, Hymenophylletum thumbrigensi-maderensis), comunidades de Aeonium glandulosum (Aichrysetum divaricato-villosi) e as comunidades de fanerófitos caulirosulados nas “quebradas” (solifluxões catastróficas) e linhas de água de leito pedregoso dominadas por Isoplexis sceptrum, Euphorbia mellifera, Musschia wollastonii, Melanoselinum decipiens e Sonchus fruticosus (Isoplexido sceptri-Euphorbietum melliferae). Nas linhas de água, em contacto catenal com o Clethro-Ocoteetum foetentis, ocorrem as comunidades ripícolas do Diplazio caudati-Perseetum indicae, nos troços médios das ribeiras ou Rhamno glandulosi-Sambucetum lanceolati nas cabeceiras pedregosas.

A orla e primeira etapa de substituição do bosque de Ocotea foetens é um urzal semi-arborescente (Vaccinio padifoli-Ericetum maderincolae). São dominantes nesta comunidade Erica platycodon subsp. maderincola, Erica arborea e Vaccinium padifolium. Em falésias e alcantilados rochosos deste andar bioclimático, este urzal pode assumir o carácter de comunidade permanente edafoxerófila, isto é, de clímax infra-florestal. Tratam-se geralmente de urzais em cambissolos delgados com húmus “moder” com baixa capacidade de retenção de água, mas sujeitos a precipitação oculta intensa. Uma segunda orla de matagal, surge normalmente como segunda etapa de substituição, dominado por duas Genisteae: Genista tenera e Teline maderensis (Bystropogono puncatati-Telinetum maderensis). A destruição das comunidades lenhosas origina um arrelvado anual: Leontodo longirostris-Ornithopetum perpusili.

1.5. Polysticho falcinelli-Erico arboreae sigmetum. [série do urzal de altitude]. Série mesotemperada superior (pontualmente supratemperada), hiper-húmida superior e ultra-hiper-húmida, em leptossolos e cambissolos pouco espessos, das urzes arbóreas (Erica arborea e E. platycodon subsp maderincola). Ocupa aproximadamente as cotas acima de 1400 m.s.m. Acima de 1650 m.s.m, a comunidade rareia, pois tratam-se maioritariamente de afloramentos rochosos e já no andar supramediterrânico ultra-hiper-húmido. Neste andar, nas bolsas de solos mais profundos, ainda se encontram finicolamente alguns urzais arbóreos. Tratam-se de micro-bosques abertos, com sub-bosque esparso, onde rareiam as plantas nemorais próprias dos bosques de lauráceas, constituído essencialmente pelo Polysticum falcinellum.

12

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Este bosque foi, no passado, provavelmente co-dominado por Juniperus cedrus subsp. maderensis, do qual restam poucos exemplares espontâneos, pois foi muito utilizado como madeira de construção e carvão. Nas clareiras dos urzais arbóreos ocorrem as comunidades herbáceas vivazes esciófilas de Teucrium francoi (Teucrio francoi-Origanetum virentis). A orla arbustiva desta floresta é uma comunidade quase mono-específica de E. platycodon subsp. maderincola. Uma segunda orla arbustiva, um urzal camefítico de Erica maderensis, com outros elementos arbustivos (Teline maderensis, Argyranthemum pinnatifidum subsp. montanum, Genista tenera, Cytisus scoparius, Echium candicans, Thymus micans), ocupa grandes extensões. Presumivelmente, constitui uma comunidade permanente em biótopos rochosos.

Tabela 1. Óptimos bioclimáticos, tipos de solo e limites altitudinais das séries de vegetação climatófilas da Madeira.

Série climatófila Faciações Solos predominantes[Madeira et al.,1994]

Macrobioclima e TermotiposPredominantes

Ombrotipos Limites altitudinais médios aproximados em situação climatófila (m.s.m)Encosta Sul

Encosta Norte

Mayteno umbellatae-Oleo maderensis sigmetum

________ VertissolosCambissolosPhaeozems

MediterrânicoInframediterrânico

Seco 0 - 200 ________

Helichryso melaleuci-Sideroxylo marmulanae sigmetum

________ Cambissolos MediterrânicoInframediterrânico

Subhúmidoinferior

200-300 0 – 50 (80)

Semele androgynae-Apollonio barbujanae sigmetum

Faciação com Myrto communis-Hypericetum canariensis

Cambissolos MediterrânicoInframediterrânico superiorTermomediterrânico

Subhúmido superior

300- 600 ________

Faciação com Globulario salicinae-Ericetum maderincolae

Cambissolos MediterrânicoTermomediterrânico

Húmido inferior

600 - 800 50 – 300 (450)

Clethro arboreae-Ocoteo foetentis sigmetum

________ Andossolos TemperadoInfratremperadoTermotemperadoMesotemperado[Mesomediterrânico inferior ]

Húmido Hiperhúmido inferior

800 -1450 300 – 1400

Polysticho falcinelli-Erico arboreae sigmetum

________ Leptossolos TemperadoMesotemperadosuperior

Hiperhúmido superiorUltrahiper-húmido

1450 - 1650 1400 - 1650

Armerio maderensis-Parafestuco albidaegeosigmetum

________ Leptossolos Afloramentos rochosos

TemperadoSupratemperadoinferior

Ultrahiper-húmido

> 1650 > 1650

1.6. Armerio maderensis-Parafestuco albidae microgeosigmetum. [vegetação rupícola de altitude]. Comunidades rupícolas permanentes da porção cacuminal rochosa da Madeira (acima de 1650 m.s.m), sob bioclima supratemperado inferior, ultra-hiper-húmido. Esta vegetação é essencialmente constituída por um mosaico de três comunidades: i). Armerio maderensis-Parafestucetum albidae (dominantes: Deschampsia maderensis, Parafestuca albida, Antoxanthum

13

Capelo et al.

maderensis, Anthyllis lemmaniana, Armeria maderensis); ii) Sinapidendro frutescentis-Aeonietum glandulosi (dominantes: Aeonium glandulosum, Sedum farinosum, Sinapidendron frutescens, Tolpis macrorhiza e Saxifraga maderensis var. pickeringii.); e iii) Thymetum micantis (dominante: Thymus micans).

2. Complexos de vegetação edafófila

2.1. Rhamno glandulosi-Sambucetum lanceolati [laurissilva ripícola do sabugueiro madeirense]. Comunidade ripícola eadfo-higrófila, das cabeceiras pedregosas das ribeiras. Dominam Sambucus lanceolata e Rhamnus glandulosa. O complexo de vegetação que se lhe associa é constituído por: i) Deschampsietum argentei; ii) Rubio agostinhoi-Rubetum bollei e iii) Isoplexido sceptri-Euphorbietum melliferae.

2.2. Diplazio caudati-Perseetum indicae [laurissilva ripícola do vinhático]. Comunidade ripícola edafo-higrófila, dos troços médios das ribeiras em solos, com depósitos de materiais aluvionares. São dominantes Persea indica e Laurus novocanariensis. O sub-bosque é dominado pelos pteridófitos higrófilos Diplazium caudatum e Woodwardia radicans. As orlas deste bosque são geralmente silvados do Rubio agostinhoi-Rubetum bollei.

Tabela 2. Principais etapas das séries climatófilas madeirenses.

Série cllimatófila

Faciação Bosque Matagal Arrelvado vivaz Mato baixo Arrelvado anual

Mayteno umbellatae-Oleo maderensis sigmetum

________ ________ Mayteno umbellatae-Oleetum maderensis

Cenchro ciliaris-Hyparrhenietum sinaicae

Euphorbietum piscatoriae;Artemisio argenteae-Genistetum tenerae

Galactito tomentosae-Brachypodietum distachyae

Helichryso melaleuci-Sideroxylo marmulanae sigmetum

________ ________ Helichryso melaleuci-Sideroxyletum marmulanae

Dactylo hylodis-Hyparrhenietum sinaicae

Euphorbietum piscatoriae

Campanulo erini-Wahlenbergietum lobelioidis

Semele androgynae-Apollonio barbujanae sigmetum

faciação com Myrto communis-Hypericetum canariensis

Semele androgynae-Apollonietum barbujanae

Myrtus communis-Hypericetum canariensis

Dactylo hylodis-Hyparrhenietum sinaicae

Euphorbietum piscatoriae

Campanulo erini-Wahlenbergietum lobelioidis

faciação com Globulario salicinae-Ericetum maderincolae

Semele androgynae-Apollonietum barbujanae

Globulario salicinae-Ericetum arboreae

Dactylo hylodis-Hyparrhenietum sinaicae

Euphorbietum piscatoriae

Campanulo erini-Wahlenbergietum lobelioidis

Clethro arboreae-Ocoteo foetentis sigmetum

________ Clethro arboreae-Ocoteetum foetentis

Vaccinio padifoli-Ericetum maderincolae

Pericaulido auritae-Geranietum palmatae

Bystropogono punctati-Telinetum maderensis

Leontodo longirostris-Ornithopetum perpusilli

Polysticho falcinelli-Erico arboreae sigmetum

________ Polysticho falcinelli-Ericetum arboreae

Comunidade arbustiva deErica maderincola

Vicio capreolatae-Odontidetum hollianae;Teucrio francoi-Origanetum virentis

Argyranthemo montanae-Ericetum maderensis

Leontodo longirostris-Ornithopetum perpusilli

14

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

2.3 Scrophulario hirtae-Salicetum canariensis [seixal] Comunidade ripícola edafo-higrófila dos troços finais das ribeiras, primocolonizador de “quebradas” torrenciais e por vezes substituinte de bosques de Persea indica.

I I I . E X C U R S Ã O G E O B O T Â N I C A À I L H A D A M A D E I R A

O percurso da excursão geobotânica dos V Encontros ALFA pretende visitar os ecossistemas mais representativos da Madeira, dos pontos de vista da flora, vegetação, fisiografia e paisagem. A excursão consiste em paragens com curtas incursões de campo, sendo que alguns aspectos da paisagem poderão também ser apreciados do autocarro. Nas paragens, efectuaremos um estudo mais detalhado dos táxones e dos mosaicos de comunidades presentes, que se pretendem representativas das fitocenoses madeirenses.

A excursão inicia-se com um percurso de autocarro pela encosta Sul da Ilha, entre Funchal e Ribeira Brava, zona com um elevado grau de ocupação urbana e agrícola. Nota-se aqui a importância da cultura da bananeira (Musa sp. pl.) nas altitudes mais baixas, tal como das culturas hortícolas tradicionais (milho, batata-doce, feijão, inhame, etc.), em socalcos, que tendem actualmente a ser abandonados e invadidos por comunidades de figueira-do-inferno (Euphorbia piscatoria) e neófitos invasores. O âmbito climácico pertence aos zambujais inframediterrânicos secos de Olea maderensis, que se vislumbram apenas em pequenos núcleos reliquiais. Chegados ao vale da Ribeira Brava, pode observar-se, em maior detalhe, a vegetação deste andar de vegetação, nomeadamente o remanescente do bosque de zambujeiro madeirense e sobretudo as referidas etapas sub-seriais de Euphorbia piscatoria, assim como a vegetação rupícola termófila de Aeonium glutinosum.

Em seguida, sobe-se pelo vale da ribeira, até cerca de 900 metros de altitude. Durante este percurso pode-se apreciar, entre os 200 e os 800 metros de altitude, o remanescente dos bosques de Apollonias barbujana, assim como da sua etapa de substituição principal – o matagal de Hypericum canariense. Entre esta altitude e o festo, o macrobioclima passa de mediterrânico a temperado, pelo que a série de vegetação também transita, do barbusanal para a floresta temperada de til (Ocotea foetens).

Passado o festo da Ilha, já na encosta Norte, a segunda paragem corresponde a um bosque de barbusanos bem conservado, a visitar. São de notar também as comunidades de Sonchus pinnatus nas barreiras rochosas. Junto a São Vicente, será percorrido um troço de estrada sobre o mar, de cota entre os 50 e os 100 metros, onde se poderá observar o matagal arborescente da série inframediterrânica sub-húmida do marmulano (Sideroxylon marmulano) e um conjunto de comunidades arbustivas e casmofíticas, com destaque para as dominadas por Aeonium glandulosum, que cobrem extensas paredes de rocha. De volta à Encumeada, pode constatar-se novamente a mudança da série de vegetação (cerca dos 300 – 450 m.sm.) do barbusanal mediterrânico para a laurissilva do til. Nesta localidade, a cerca de 1000 m.sm., far-se-á um percurso pedestre ao longo de um canal, a Levada do Norte e a Levada do Folhadal, construído numa floresta pristina de Ocotea foetens (Clethro arboreae-Ocoteetum foetentis), de uma beleza e diversidade florística e fitocenótica avassaladoras. Aqui poder-se-ão apreciar igualmente as comunidades de caulirosulados lenhosos, as comunidades brio-

15

Capelo et al.

pteridofíticas e várias cascatas com vegetação higrofílica. Nos locais mais abertos, a vista estende-se por uma imensa floresta densa e pelos primeiros cumes da montanha madeirense.

Por fim, a excursão termina na Bica da Cana, situada junto ao extenso planalto do Paul da Serra (ca. 1600 m.s.m), onde a vegetação climácica corresponde a uma floresta aberta de urzes arbóreas sob ombrotipo ultra-hiper-húmido (Polistycho-Ericetum arboreae).

16

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

17

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

18

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

19

Capelo et al.

20

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Euphorbia piscatoria Aiton

Chamaemeles coriacea Lindl.

21

Capelo et al.

Musschia aurea (L. fil.) Dumort.

Aichryson dumosum (Lowe) Praeger

22

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Sideroxylon marmulano Banks ex Lowe

Sonchus pinnatus Aiton

23

Capelo et al.

Aeonium glutinosum (Ait.) Webb et Berth.

Aeonium glandulosum (Ait.) Webb et Berth.

24

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Clethro arboreae-Ocoteetum foetentis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Melanoselinum decipiens (Schrad. & J.C.Wendl.) Hoffm.

25

Capelo et al.

Sonchus fruticosus L. fil.

Ranunculus cortusifolius Willd. subsp. major (Lowe) Rivas-Mart., Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim & Sequeira

26

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Vaccinium padifolium J.E. Sm. ex Rees

Sorbus maderensis (Lowe) Dode

27

Capelo et al.

Plantago arborescens Poir. subsp. maderensis (Decne.) A. Hansen & G. Kunkel

Saxifraga maderensis D. Don var. pickeringii (C. Simon) D.A.Webb

28

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Paragem 1: Miradouro da Ribeira Brava

Crista rochosa sobre o mar, junto ao vale da Ribeira Brava (encosta Sul), sob a potencialidade dos microbosques de zambujeiro madeirense (Olea maderensis). A maioria do biótopo encontra-se dominado, no entanto, pela comunidade de figueira-do-inferno (Euphorbietum piscatoriae), em posição primária sobre a falésia e como etapa de substituição do zambujal nos solos mais planos. A etapa herbácea vivaz está representada pela comunidade inframediterrânica seca canário-madeirense de Hyparrhenia sinaica e Cenchrus ciliaris. Podem observar-se, nos afloramentos rochosos, as comunidades rupícolas rosuladas crassifólias infra-termomediterrânicas do Sedo nudi–Aeonietum glutinosi.

Nesta paragem, podem ainda observar-se nas encostas abruptas sobre a Ribeira Brava, alguns núcleos do micro-bosque de Olea maderensis, relativamente bem conservados. Os raros exemplares de dragoeiro (Dracaena draco) expontâneos ocorrem nestes biótopos. Os dragoeiros terão sido, possivelmente, no passado, co-dominantes neste tipo de bosque.

Bioclimatologia: inframediterrânico superior pluvi-estacional oceânico seco superior eu-hiper-oceânico

Substrato: leptossolos de basaltos e afloramentos rochosos.

Série de vegetação: Mayteno umbellatae-Oleo maderensis sigmetum

Mosaico de comunidades:

1) Mayteno umbellatae-Oleetum maderensis (Rhamno crenulatae-Oleetea cerasiformis).

2) Euphorbietum piscatoriae (Rhamno crenulatae-Oleetea cerasiformis).

3) Cenchro ciliaris-Hyparrhenietum sinaicae (Lygeo sparti-Stipetea tenacissimae)

4) Sedo nudi-Aeonietum glutinosi (Greenovio–Aeonietea)

5) Galactito tomentosae-Brachypodietum distachyeae (Stellarietea mediae).

1) Ribeira Brava, 19/4/2004, 40 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC, SM: 3 Olea maderensis, 1 Maytenus umbellata, 1 Globularia salicina, + Asparagus scoparius, Sonchus pinnatus, + Echium nervosum, 1 Euphorbia piscatoria, + Carlina salicifolia, + Aeonium glutinosum, 2 Opuntia tuna, + Bituminaria bituminosa.

2) Ribeira Brava, 19/4/2004, 40 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC, SM: 5 Euphorbia piscatoria, 3 Globularia salicina, 2 Echium nervosum, + Crambe fruticosa, 1 Olea maderensis, + Genista tenera, + Sideritis candicans, + Plantago arborescens subsp. maderensis, 1 Aeonium glutinosum, 1 Opuntia tuna, + Sinapidendron na angustifolium, + Hyparrhenia sinaica, 1Sonchus ustulatus susbp. ustulatus

29

Capelo et al.

3) Ribeira Brava, 19/4/2004, 4 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC, SM: 3 Hyparrhenia sinaica, 2 Cenchrus ciliaris, + Phagnalon benetii, 1 Brachypodium distachyon, + Micromeria varia subsp. thymoides, + Convolvulus althaeoides.

4) Ribeira Brava, 19/4/2004, 8 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC, SM: 3 Aeonium glutinosum, 2 Sinapidendron angustifolium, 2 Tolpis suculenta, + Davallia canariensis, + Genista tenera, + Carlina salicifolia.

5) Ribeira Brava, 19/4/2004, 2 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC, SM: 3 Brachypodium distachyon, + Galactites tomentosa, 1 Leontodon taraxacoides subsp. longirostris, 1 Petrorhagia nanteulii, Vulpia myurus, + Trifolium stellatum, + Holcus lanatus, 1 Silene gallica

30

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Paragem 1: Miradouro da Ribeira Brava

31

Capelo et al.

Paragem 2: Núcelo de barbusanos de S. Vicente

Bioclimatologia: termomediterrânico inferior pluvi-estacional oceânico seco húmido inferior eu-hiper-oceânico

Substrato: cambissolos de basaltos e afloramentos rochosos.

Série de vegetação: Semele androgynae-Apollonio barbujanae sigmetum

Bosquete de barbusanos (Apollonias barbujana) junto a S. Vicente (encosta N), representando o clímax florestal da localidade. Trata-se de uma floresta mediterrânica termófila rica em lianas (Smilax canariensis, Semele androgyna, Rubia agostinhoi) e arbustos dumosos (Asparagus umbellatus subsp. lowei). A etapa de substituição deste bosque é um urzal de Erica platycodon subsp. maderincola e Globularia salicina (Globularia salicinae-Ericetum arboreae). Nas paredes rochosas ocorre a comunidade de caulirosulados extra-florestais de Sonchus pinnatus (Sonchetum pinnati, Euphorbion melliferae). Em mosaico, ocorre a comunidade rupícola de Aeonium glandulosum (Sinapidendro angustifoli-Aeonium glutinosi).

Mosaico de comunidades:

1) Semele androgynae-Apollonietum barbujanae

2) Globulario salicinae-Ericetum arboreae

3) Sonchetum pinnati

1) S. Vicente, 19/4/2004, 200 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC, SM: 4 Apollonias barbujana, 2 Myrica faya, 2 Laurus novocanariensis, 1 Semele androgyna, 1 Persea indica, 1 Hedera maderensis subsp. maderensis, 1 Smilax pendulina, + Smilax canariensis, + Arum italicum subsp. canariensis, 1 Ilex canariensis, + Convolvulus massonii, + Asparagus umbellatus subsp. lowei, + Rubia agostinhoi, 1 Festuca donax, 1 Maytenus umbellata, + Globularia salicina, + Erica platycodon subsp. maderincola, + Teucrium betonicum, + Carlina salicifolia, + Davalia cannariensis, + Pericallis aurita, + Pteridium aquilinum, + Hypericum gandulosum, + Teline maderensis.

2) S. Vicente, 19/4/2004, 40 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC, SM: 4 Erica platycodon subsp. maderincola, 2 Globularia salicina, 1 Helichrysum melaleucum, + Phyllis nobla, + Erica arborea, 1 Echium nervosusm1 Myrtus communis, + Plantago arborescens subsp. maderensis, + Plantago leiopetala, 1 Rubus ulmufolius.

3) S. Vicente, 19/4/2004, 8 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC, SM: 4 Sonchus pinnatus, 3 Aeonium glutinosum, + Davallia canariensis, 1 Ageratina adenophora, + Bituminaria bituminosa, 1 Rumex maderensis, + Torilis arvensis, + Galactites tomentosa.

32

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Paragem 2: Núcelo de barbusanos de S. Vicente

33

Capelo et al.

Paragem 3: Litoral Norte (São Vicente)

Bioclimatologia: inframediterrânico superior pluvi-estacional oceânico sub-húmido eu-hiper-oceânico

Substrato: leptossolos de basaltos e cambissolos.

Séries de vegetação: Helichryso melaleuci-Sideroxylo marmulanae sigmetum (edafoxerófila) / Semele androgynae-Apollonio barbujanae sigmetum

No percurso ao longo do litoral, junto a S. Vicente, podem ser observados nas falésias mais abruptas sobre o mar, os microbosques de marmulano (Sideroxylon marmulano) e os bosquetes de Apollonias barbujana em biótopos edafoxerófilos. Ambas as comunidades possuem orlas arbustivas onde pontuam Echium nervosum, Globularia salicina, Argyranthemum pinnatifidum, Phillys nobla, etc. (Fayo-Ericion arboreae). Em bolsas de solo mais profundas, ocorre ainda a comunidade caulirosulada de Sonchus pinnatus. Nas paredes rochosas verticais são de notar, as comunidades rupícolas de Aeonium glandulosum, Sinapidendron gymnocalyx e Sedum brissemoretii (Sinapidendro gymnocalycis-Sedetum brissemoretii) e a comunidade de escorrências laminares dominada por Deschampsia argentea e Oenanthe divaricata. Nas paredes húmidas e sombrias ocorre ainda uma comunidade de avenca (Eucladio-Adiantetum capillis-veneris.).

Mosaico de comunidades (paragem 3a):

1) Semele androgynae-Apollonietum barbujanae

2) Sonchetum pinnati

3) Comunidade de Globularia salicina, Echium nervosum, Argyranthemum pinatifidum e Phillys nobla (Globulario-Ericetum arboreae)

4) Comunidade de Aeonium glandulosum, Sonchus ustulatus, subsp. maderensis e Plantago leiopetala (Sinapidendron gymnocalycis-Sedetum brissemoretii).

34

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Paragem 3a: Litoral Norte (São Vicente)

35

Capelo et al.

Mosaico de comunidades (paragem 3b):

1) Helichryso melaleuci-Syderoxyletum marmulanae

2) Sinapidendro gymnocalycis-Sedetum brissemoretii

3) Sonchetum pinnati

4) Comunidade de Globularia salicina, Echium nervosum e Helichrysum melaleucum (Globulario-Ericetum arboreae)5) Semele androgynae-Apollonietum barbujanae

6) Deschampsietum argenteae

7) Eucladio-Adiantetum capillis-veneris

1) S. Vicente, 19/4/2004, 16 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC, SM: 4 Sideroxylon marmulano, + Phillys nobla, 1 Hedera maderensis subsp. maderensis, + Argyranthemum pinnatifidum, 1 Teucrium betonicum, 1 Smilax pendulina, 1 Asparagus umbellatus subsp. lowei, + Prasium medium, 1 Helichrysum melaleucum, 1 Maytenus umbellatus, + Globularia salicina, 1 Echium nervosum, + Carlina salicifolia, + Aeonium glandulosum, + Bituminaria bituminosa, + Dactylis smithii subsp. hylodes, + Plantago leiopetala, + Rubus ulmifolius, + Sinapidendron gymnocalyx.

2) S. Vicente, 19/4/2004, 2 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC, SM: 3 Aeonium glandulsosum, 1 Synapidendron gymnocalyx, 1 Aeonium glutinosum, + Sedum brissemoretii, + Arabis caucasica, + Plantago leiopetala, + Davallia canariensis, 1 Mathiola maderensis, + Crambe fruticosa, + Polypodium macaronesicum, 1 Sonchus ustulatus subsp. maderensis, + Andryala varia, + Erigeron karvinskianus.

3) S. Vicente, 19/4/2004, 2 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC, SM: 5 Deschampsia argentea, 2 Oenanthe divaricata, + Apium nodiflorum, 1 Selaginella denticulata, 2 Bryophyta.

4) S. Vicente, 19/4/2004, 1 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC, SM: 3 Adiantum capillus-veneris, + Doodia caudata, 1 Conocephalum conicum, + Adiantum hispidum, 1 Samolus valerandii, 3 Briophyta.

36

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Paragem 3b: Litoral Norte (São Vicente)

37

Capelo et al.

Paragem 4: Encumeada – Levada do Folhadal

Bioclimatologia: mesotemperado pluvi-estacional oceânico hiperhúmido sub-hiper-oceânico

Substrato: andossolos profundos

Série de vegetação: Clethro arboreae-Ocoteo foetentis sigmetum

Este percurso efectua-se através de uma comunidade florestal pristina de til (Ocotea foetens) em muito bom estado de conservação. A diversidade florística e fitocenótica quer da própria floresta, quer dos micro-habitats respectivos é muito grande. Trata-se de uma floresta temperada de lauráceas arbóreas (Ocotea foetens, Laurus novocanariensis, Persea indica), com um sub-bosque dominado por fetos (Pteris incompleta e Diplazium caudatum), que atinge cerca de 30 metros de altura em algumas localidades. A comunidade florestal de orlas e clareiras naturais é dominada por Geranium palmatum, Pericalis aurita e Ranunculus cortusifolius subsp. major. (Pericallido auritae-Geranietum palmatae) Em clareiras sem árvores, pode observar-se a orla arborescente correspondente ao matagal alto do Vaccinio padifolii-Ericetum maderincolae e por vezes o mato de Bystropogoni punctati-Telinetum maderenis , dominado pelas Genisteae Teline maderensis e por vezes Genista tenera. Entre os micro-habitats principais destacam-se as comunidades de caulirosuladas, próprias das derrocadas e barreiras rochosas no seio do Clethro-Ocoteetum, dominadas por Sonchus fruticosus (Asteraceae), Euphorbia longifolia (=E. mellifera) (Euphorbiaceae), Melanoselinum decipiens (Apiaceae), Erysimum bicolor (Brassicaceae), Muschia wollastonii (Campanulaceae)e Isoplexis sceptrum (Scrophulariaceae) (Isoplexido scepri-Euphorbietum melliferae). Nas linhas de água, pode observar-se uma comunidade ripícola de Rhamnus glandulosa e Sambucus lanceolata. (Rhamno glandulosi-Sambucetum lanceolati). Nas paredes terrosas da levada, pode observar-se a comunidade brio-pteridofítica terrosa de Cystopteris viridula (Sellaginelo denticulatae-Cystopteridetum viridulae). Nos biótopos mais secos observa-se, em vez da anterior, a comunidade de Adiantum reniforme (Adiantetum reniformis). Nas “quebradas” com escorrência de água é primocolonizadora uma comunidade de Woodwardia radicans. As comunidades epifiticas correspondem principalmente ao Davallio canariensiis-Polypodietum macaronesici. Nas cascatas, observa-se ainda uma cobertura elevada da comunidade de Deschmapsia argentea. A comunidade de Aeonium glandulosum, Saxifraga maderensis var. maderensis, e Aichryson sp. pl. corresponde ao Aichrysetum divaricato-villosi.

Mosaico de comunidades:

1) Clethro arboreae-Ocoteetum foetentis

2) Pericallido auritae-Geranietum palmatae

3) Vaccinio padifoli-Ericetum maderincolae

4) Bystropogoni punctati-Telinetum maderensis

5) Isoplexido sceptri-Euphorbietum melliferae

38

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

6) Rhamno glandulosi-Sambucetum lanceolati

7) Selaginello lanceolati-Cystopteridetum viridulae

8) Adiantetum reniformis

9) Comunidade de Woodwardia radicans

10) Davalio canariensis-Polypodietum macaronesici

11) Deschampsietum argenteae

12) Aichrysetum divaricato-villosi

1) Levada do Folhadal, 19/4/2004, 800 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC.: 4 Ocotea foetens, 3 Laurus novocanariensis, 1 Sibthorpia peregrina, 2 Clethra arborea + Diplazium caudatum, 1 Pteris incompleta, 1 Festuca donax, 1 Rubia agostinhoi, 1 Euphorbia longifolia, 1 Myrica faya, 1 Persea indica, + Sonchus fruticosus, 1 Ilex perado, + Woodwardia radicans, + Argyranthemum pinnatifidum, + Carex peregrina, + Cedronella canariensis, 1 Blechnum spicant, + Erica arborea, 1 Heberdenia excelsa, 1 Picconia excelsa, + Viola odorata, + Rhamnus glandulosa, + Ruscus streptophyllus, + Phyllis nobla, + Erica platycodon subsp. maderincola, + Hedera maderensis subsp. maderensis, + Rubus grandifolius, + Rosa mandonii, + Cirsium latifolium, + Carex lowei, + Sellaginela denticulata, + Rubus bollei, + Dryopteris aitoniana, 1 Prunus lusitanica subsp. hixa, + Dryopteris maderensis, + Aichryson divaricatum, + Davallia canariensis, + Pericallis aurita, + Polystichum setiferum, + Brachyodium sylvaticum, + Duchesnea indica.

2) Levada do Folhadal, 19/4/2004, 40 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC: 5 Geranium palmatum, 2 Pericallis aurita, 1 Ranunculus cortusifolius subsp. major, 1 Brachypodium sylvaticum, + Origanum virens, + Dactylorhiza foliosa, + Clinopodium vulgare, + Rumex maderensis, + Carex divulsa, + Calamintha sylvatica, + Aichryson divaricatum, + Phyllis nobla, + Argyranthemum pinnatifidum, + Viola odorata, + Rosa mandonii, 1 Erysimum bicolor, + Sibthorpia peregrina, + Selaginella denticulata, + Succisa pratensis, + Tolpis macrorhiza.

3) Levada do Folhadal, 19/4/2004, 40 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC: 4 Erica platycodon subsp. maderincola, 1 Erica arborea, 1 Laurus novocanariensis, 2 Myrica faya, 1 Vaccinium padifolium, + Sibthorpia peregrina, + Argyranthemum pinnatifidum, + Ilex perado, 1 Rubus bollei, + Athyrium filix-foemina, Sellaginella denticulata, + Gennaria diphylla, + Cytisus scoparius, + Pteridium aquilinum.

4) Levada do Folhadal, 19/4/2004, 20 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC: 5 Teline maderensis, 2 Argyranthemum pinnatifidum, 1 Phyllis nobla, 2 Genista tenera, 1 Bystropogon punctatus, 1 Cytisus scoparius, 1 Erica platycodon subsp. maderincola, + Festuca donax, + Rubus grandifolius, 1 Myrica faya, + Pericallis aurita.

39

Capelo et al.

5) Levada do Folhadal, 19/4/2004, 40 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC: 2 Euphorbia longifolia, 1 Isoplexis sceptrum, 3 Sonchus fruticosus , 1 Erysimum bicolor, 2 Melanoselinum decipiens, 2 Muschia wollastonii, 1 Clethra arborea, + Teline maderensis, + Erica platycodon subsp. maderincola, + Rubus bollei, + Rubia agostinhoi, 1 Phyllis nobla, + Succisa pratensis, 1 Geranium palmatum, + Pericallis aurita, + Bystropogon punctatus, + Ageratina adenophora, + Argyranthemum pinnatifidum, + Erigeron karvinskianus, + Arachniodes webbianum, + Stenogramma pozoi.

6) Levada do Folhadal, 19/4/2004, 40 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC: 3 Sambucus lanceolata, 1 Rhamnus glandulosa, + Euphorbia longifolia, 2 Diplazium caudatum, 2 Festuca donax, + Sibthorpia peregrina, + Pteris incompleta, 1 Rosa mandonii, + Cystopteris diaphana, + Athyrium filix-foemina, 2 Oenanthe divaricata, 1 Woodwardia radicans, 1 Deschampsia argentea, + Ranunculus cortusifolius subsp. major, 1 Bryophyta.

7) Levada do Folhadal, 19/4/2004, 1 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC: 3 Selaginella denticulata, 3 Cystopteris viridula, 2 Anogramma leptophylla, + Stenogramma pozoi, 2 Anthocerus sp., + Asplenium monanthes.

8) Levada do Folhadal, 19/4/2004, 1 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC: 3 Adiantum reniforme var. reniforme, 1 Asplenium monanthes, + Asplenium trichomanes, 1 Davallia canariensis, + Aeonium glandulosum.

9) Levada do Folhadal, 19/4/2004, 4 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC: 5 Woodwardia radicans, + Stenogramma pozoi, + Carex lowei.

10) Levada do Folhadal, 19/4/2004, 0,5 m2, sobre Ocotea foetens, JC, RJ, MS, JCC: 2 Davallia canariensis, 2 Polypodium macaronesicum, + Aichryson divaricatum, Usnea sp.

11) Levada do Folhadal, 19/4/2004, 10 m2, cascata em basaltos, (Capelo et al., 1999): 5 Deschampsia argentea, 2 Oenanthe divaricata, 2 Phillonotis fontana, 1 Stellaria uliginosa, 2 Sellaginella denticulata, + Woodwardia radicans, + Hypericum grandifolium, + Apium nodiflorum, + Athyrium filix-foemina, + Conocephalum conicum, 1 Asterella africana, 1 Pellia epiphylla, + Anthoceros sp., + Phaeoceros sp., Marchantia sp., + Porella canariensis, + Jubula hutchinsiae, + Fontinalis antipiretica.

12) Levada do Folhadal, 19/4/2004, 4 m2, basaltos, JC, RJ, MS, JCC: 3 Aeonium glandulosum, + 3 Aichryson villosum 1 Saxifraga maderensis, + Aichryson divaricatum, + Galium productum, + Asplenium trichomanes subsp. quadrivalens, +Bupleurum salicifolium.

40

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Paragem 4: Encumeada – Levada do Folhadal

41

Capelo et al.

Paragem 5: Bica da Cana

Bioclimatologia: mesotemperado pluvi-estacional oceânico ultra-hiper-húmido sub-hiper-oceânico

Substrato: Leptosolos

Série de vegetação: Polysticho falcinelli-Erico arboreae sigmetum

Nesta paragem ocorrem os urzais arbóreos disclimácicos mesotemperados superiores e supratemperados da parte cacuminal da Madeira (Erica platycodon subsp. maderincola e E. arborea). Do bosque clímax original co-dominado pelas urzes arbóreas e Juniperus cedrus subsp. maderensis apenas se encontram vestígios em fragas inacessíveis. Tratam-se actualmente de formações abertas, sem a profusão de elementos meso-higrofílicos termófilos da Sibthorpio-Clethrion onde abunda o pteridófito Polystichum falcinellum. As orlas e clareiras possuem comunidades dominadas pelo endemismo Teucrium francoi (Teucrio francoi-Origanetum virentis). Pelo efeito do pastoreio é promovida um arrelvado de Agrostis castellana (Violo rivinianae-Agrostietum castellanae ined.). Por seu turno, o abandono do pastoreio permite o estabelecimento de comunidades de invasoras (Cytisus scoparius, Ulex europaeus).

Mosaico de comunidades:

1) Polysticho falcinelli-Ericetum arboreae

2) Violo rivinianae-Agrostietum castellanae

1) Bica da Cana, 100 m2, (Capelo et al., 1999) : 4 Erica arborea, 2 Erica platycodon subsp. maderincola, 2 Polystichum falcinellum, 1 Thymus micans, 1 Cytisus scoparius, 1 Pteridium aquilinum, + Origanum vulgare, + Brachypodium sylvaticum, + Agrostis castellana.

42

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

Paragem 5: Bica da Cana

43

Capelo et al.

B I B L I O G R A F I A

ARROYO-GARCIA, R., J. M. MARTÍNEZ-ZAPATER, J. A. FERNANDÉZ PRIETO & R. ALVAREZ-ARBESÚ (2001) AFLP evaluation of genetic similarity among laurel populations. Euphytica 122: 155-164.

BARBER, J. C., J. FRANCISCO-ORTEGA, A. SANTOS-GUERRA, K. G. TURNER, & R. K. JANSEN (2002) Origin of Macaronesian Sideritis L. (Lamioideae: Lamiaceae) inferred from nuclear and chloroplast sequence datasets. Molecular Phylogenetics and Evolution 23 : 293-306.

BÖHLE, U.-R., H. H. HILGER & W. F. MARTIN (1996) Island colonization and evolution of the insular woody habit in Echium L. (Boraginaceae). Proc. Natl. Acad. Sci. USA 93: 11740 – 11745.

CAPELO, J., J. C. COSTA, M. LOUSÃ, S. FONTINHA, R. JARDIM, M. SEQUEIRA & S. RIVAS-MARTÍNEZ (1999) Vegetação da Madeira (Portugal) I: - aproximação à tipologia fitossociológica. Notas do Herbário da Estação Florestal Nacional (LISFA): fasc. X. Silva Lusitana 7 (2): 257 – 282.

CAPELO, J., J. C. COSTA, R. JARDIM, M. SEQUEIRA & S. RIVAS-MARTÍNEZ (2003) The vegetation of Madeira VIII: Advances on the phytosociological survey of non-nitrophyllous vegetation of the Madeira Archipelago. Notas do Herbário da Estação Florestal Nacional (LISFA): fasc. XVIII. Silva Lusitana 11(2): 256 – 253.

CAPELO, J., J. C. COSTA, R. JARDIM, M. SEQUEIRA, C. AGUIAR & M. LOUSÃ (2003) The vegetation of Madeira II – woody caulirosetted communities of evergreen forest clearings: Euphorbion melliferae all. nova. Notas do Herbário da Estação Florestal Nacional (LISFA): fasc. XVII. Silva Lusitana 11 (1): 111 – 113.

CAPELO, J., J. C. COSTA, R. JARDIM, M. SEQUEIRA, C. AGUIAR & M. LOUSÃ (2003) The vegetation of Madeira III – Diplazio caudati-Perseetum indici ass. nov and Rhamno glandulosae-Sambucetum lanceolati ass.nova : two new hygrophillic forest associations from Madeira Island. Notas do Herbário da Estação Florestal Nacional (LISFA): fasc. XVII. Silva Lusitana 11 (1): 113 – 116.

COSTA, J. C., J. CAPELO, R. JARDIM, M. SEQUEIRA, M. LOUSÃ, M. D. ESPÍRITO-SANTO, & S. RIVAS-MARTÍNEZ (2003) Vegetação da Madeira VII: a classe Molinio-Arrnatheretea Tüxen 1937 e Isoeto-Nanojuncetea Br.-Bl & Tüxen ex Westhoff, Dijk & Passchier. Notas do Herbário da Estação Florestal Nacional (LISFA): fasc. XVIII. Silva Lusitana 11(2): 241 – 256.

CUÉNOUD, P., M. A. DEL PERO MARTÍNEZ, P.-A. LOIZEAU, R. SPICHIGER, S. ANDREWS & J.-F. MANEN (2000). Molecular phylogeny and biogeography of the genus Ilex L. (Aquifoliaceae) Annals of Botany 85: 111-122.

ESPÍRITO-SANTO, M.D., J. C. COSTA, R. JARDIM & M. SEQUEIRA (2003) Vegetação da Madeira VI: comunidades nitrófilas dos campos agrícolas, dos pousios e das suas margens. Notas do Herbário da Estação Florestal Nacional (LISFA): fasc. XVIII. Silva Lusitana 11(2): 241 – 251.

JARDIM, R. & D. FRANCISCO (2000) Flora endémica da Madeira. Muschia Publ. 339 pp.JARDIM, R. M. SEQUEIRA, J. CAPELO, C. AGUIAR, J. C. COSTA, M. D. ESPÍRITO-SANTO & M. LOUSÃ (2003)

The vegetation of Madeira IV –Coastal vegetation of Porto Santo Island. Notas do Herbário da Estação Florestal Nacional (LISFA): fasc. XVII. Silva Lusitana 11 (1): 116 – 120.

JARDIM, R. M. SEQUEIRA, J. CAPELO, C. AGUIAR, J. C. COSTA, M. D. ESPÍRITO-SANTO & M. LOUSÃ (2003) The vegetation of Madeira V – Lino strici-Stipetum capensis ass. nova and Vicio costei-Echietum plantagini ass. nova, two new semi-nitrophyllous associations from Porto Santo Ilsland (Archipelago of Madeira). Notas do Herbário da Estação Florestal Nacional (LISFA): fasc. XVII. Silva Lusitana 11 (1): 116 – 120.

44

Guia da Excursão Geobotânica dos V Encontros ALFA 2004 à Ilha da Madeira

JARDIM, R. M. SEQUEIRA, J. CAPELO, C. AGUIAR, J. C. COSTA, M. D. ESPÍRITO-SANTO & M. LOUSÃ (2003) The vegetation of Madeira IV –Coastal vegetation of Porto Santo Island. Notas do Herbário da Estação Florestal Nacional (LISFA): fasc. XVII. Silva Lusitana 11 (2): 116 – 120.

KIM, S.-C., D. J. CRAWFORD, J. FRANCISCO-ORTEGA & A. SANTOS-GUERRA (1996) A common origin for woody Sonchus and five related genera in the Macaronesian islands: molecular evidence for extensive radiation. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 93: 7743-7748.

MADEIRA, M., A. FURTADO, E. JEANROY & A. J. HERBILLON (1994) Andisols of Madeira. Characteristics and classification. Geoderma 62: 363 – 383.

MENEZES, C. (1921) Elucidário Madeirense. Funchal.MENEZES DE SEQUEIRA, M. (2004) Biossistemática do género Holcus L. (Poaceae). Tese de doutoramento. Univ.

da Madeira. 526 pp.MESQUITA, S., J. CAPELO & J. SOUSA (2004) Bioclimatologia da Ilha da Madeira. Abordagem numérica. Guia da

Excursão dos V Encontros ALFA, Madeira (neste volume).PANERO, J. L. , J. FRANCISCO-ORTEGA, R. K. JANSEN & A. SANTOS GUERRA (1999) Molecular evidence for

multiple origins of woodiness and a New World biogeographic connection of the Macaronesian island endemic Pericallis (Asteraceae: Senecioneae). Proc. Natl. Acad. Sci. USA 96: 13886-13891.

PARK, S.-J., E. J. KOROMPAI, J. FRANCISCO-ORTEGA, A. SANTOS-GUERRA & R.K. JANSEN (2001) Phylogenetic relationships of Tolpis (Asteraceae: Lactuceae) based on ndhF sequence data. Plant Systematics and Evolution 226: 23-33.

PERCY, D. M. & Q. C. B. CRONK (2002) Diferent fates of island brooms: contrasting evolution in Adenocarpus, Genista and Teline (Genisteae, Fabaceae) in the Canary Islands and Madeira. American Journal of Botany 89 (5): 854-864.

RIVAS-MARTÍNEZ, S., SÁNCHEZ-MATA, D. & COSTA, M. (1999). North american boreal and western temperate forest vegetation (syntaxonomical synopsis of the potential natural plant communities of North America II). Itinera Geobotanica. 12: 5-316.

SILVERTOWN, J. (2004) The ghost of competition past in the phylogeny of island endemic plants. Journal of Ecology 92: 168-173.

MOLERO, J., T. GARNATJE, A. ROVIRA, N. GARCIA-JACAS & A. SUSANNA (2002) Karyological evolution and molecular phylogeny in Macaronesian dendroid spurges (Euphorbia subsect. Pachycladae). Plant Systematics and Evolution 231: 109-132.

BRAMWELL, D. & Z. BRAMWELl (1990) Flores silvestres de las Islas Canárias. Editorial Rueda. 435 pp.TAKHTAJAN, A. (1986) Floristic regions of the world transl. By J. Crovello and edited by A. Cronquist. Univ. of

California Press. 522.RIVAS-MARTÍNEZ, S., T. E. DIÁZ, F. FERNANDÉZ- GONZÁLEZ, J. IZCO, J. LOIDI, M. LOUSÃ & A. PENAS (2002)

Vascular plant communities of Spain and Portugal. Addenda to the Syntaxonomical checklist of 2001 part I.. Itinera Geobotanica 15 (1): 1-432.

45

Capelo et al.

46

2. Bioclimatologia da Ilha da Madeira: abordagem numérica

Sandra Mesquita, Jorge Capelo & Jorge de Sousa

I . I N T R O D U Ç Ã O

Bioclimatologia é definida por Rivas-Martínez et al. (1999) como a ciência ecológica que lida com as relações entre o clima e a distribuição dos seres vivos na Terra. Num contexto geobotânico, o seu objectivo é determinar a relação entre certos valores numéricos de temperatura, precipitação e, eventualmente, outros parâmetros climáticos e as áreas de distribuição geográfica de espécies de plantas e de comunidades vegetais.

Estabelecer uma Classificação Bioclimática implica o reconhecimento de porções da superfície terrestre com um conjunto de características climáticas que estão de acordo com determinado modelo e onde se encontram elementos florísticos e faunísticos característicos (Fernandez, 1997). Como consequência directa da elevada correlação entre bioclima e vegetação surge a possibilidade de, para qualquer ponto da terra, prever o tipo de vegetação natural que aí ocorre a partir de dados bioclimáticos ou, alternativamente, produzir uma caracterização bioclimática a partir da vegetação desse local (Rivas-Martínez et al. 1999).

I I . ‘ C L A S S I F I C A Ç Ã O B I O C L I M Á T I C A D A T E R R A ’

Salvador Rivas-Martínez apresentou em 1981 os fundamentos da sua ‘Classificação Bioclimática da Terra’ (CBT)1. Este sistema baseia-se no princípio de que as diferenças em termos de aspecto e de composição florística entre diferentes tipos de bosque naturais (e das suas etapas de substituição) são causadas por variações climáticas, edáficas ou geográficas. Logo, conhecendo as fronteiras vegetacionais e as suas causas é possível encontrar os valores climáticos-limite que as determinam e estabelecer um modelo bioclimático actual (Rivas-Martínez, 1996). Os valores que definem os limites de cada unidade têm sido sucessivamente aferidos, à medida que o autor e seus colaboradores aprofundam o estudo da vegetação em novos territórios da Terra. Assim, os espaços bioclimáticos definidos na CBT são actualmente tomados como tendencialmente invariantes e universais, isto é, correspondendo a limites vegetacionais independentes do contexto florístico e biogeográfico.

Para a classificação do clima de determinado local segundo este sistema é necessário conhecer alguns valores. Foram propositadamente usados apenas parâmetros climáticos de uso corrente, combinados em índices de cálculo aritmético simples. Estes não são mais do que um conjunto de parâmetros e de índices térmicos, hídricos e de continentalidade de formulação muito simples, definidos de modo a

1 Les étages bioclimatiques de la végetation de la Péninsule Ibérique. Actas III Congresso OPTIMA. Anales Jard. Bot. Madrid. 37(2): 251-268.

47

Mesquita et al.

permitir a sua aplicação e comparação a nível mundial. Na tabela 1 apresentam-se os índices necessários à classificação bioclimática do território em estudo a Ilha da Madeira.

Tabela 1. Parâmetros e índices usados na classificação de Rivas-Martínez (adaptado de Rivas-Martínez, 2004).

Índice Fórmula notaslc Índice de

continentalidadeTmax-Tmin Tmax: temperatura média do mês mais quente do ano;

Tmin: temperatura média do mês mais frio do ano.lt Índice de termicidade (T + m +M) 10 T : temperatura média anual;

m: média das temperaturas mínimas do mês mais frio;M: média das temperaturas máximas do mês mais frio.

ltc Índice de termicidade compensado

It + C Ic≤8 => C = 10 (Ic – 8)

lo Índice ombrotérmico anual

(Pp / Tp) 10 Tp: temperatura positiva anual: soma das temperaturas médias mensais superiores a 0º C, em décimas de grau.Pp: precipitação positiva anual: soma da precipitação dos meses usados no cálculo de Tp.

Ios2 Índice ombrotérmico do bimestre de verão

(Pps2 / Tps2) 10 Tps2: soma das temperaturas médias mensais dos dois meses mais quentes do trimestre de verão, em décimas de grau;Pps2: soma da precipitação dos meses usados em Tps2.

Ios3 Índice ombrotérmico do trimestre de verão

(Pps3 / Tps3) 10 Tps3: soma das temperaturas médias mensais dos três meses mais quentes do trimestre de verão, em décimas de grau;Pps3: soma da precipitação dos meses usados em Tps3.

Iosc4 Índice ombrotérmico de verão compensado

(Pps4 / Tps4) 10 Tps4. soma das temperaturas médias mensais dos três meses de verão e do que os antecede, em décimas de grau;Pps4: soma da precipitação dos meses usados em Tps4.

Nota: a temperatura é usada em graus Celsius e a precipitação em milímetros.

Índice de Continentalidade

As massas terrestres e oceânicas comportam-se de forma muito distinta, do ponto de vista climático. As suas características determinam que as primeiras têm maior inércia térmica, ou seja, aquecem e arrefecem muito mais lentamente do que as segundas. As massas de ar oceânico, por sua vez, têm ainda uma quantidade de vapor de água muito superior à das massas de ar sobre os continentes. Resulta assim que se podem distinguir climas oceânicos e climas continentais (Fernández, 1997): os climas oceânicos estão associados a massas de ar carregadas de humidade e com baixa oscilação térmica, tanto diurna como anual; os climas continentais, pelo contrário, caracterizam-se por grandes contrastes térmicos, entre o dia e a noite e entre as estações quentes e frias, associados a massas de ar pobres em vapor de água.

Decorre então que uma quantificação da continentalidade pode ser aproximada como a diferença entre valores extremos de temperatura, ou seja, em termos de amplitudes térmicas. Rivas-Martínez define o Índice de Continentalidade simplesmente como a diferença entre as temperaturas médias dos meses mais quentes e mais frios.

48

Bioclimatologia da Ilha da Madeira

Índice de Termicidade

As plantas vasculares têm limites letais de tolerância de temperatura entre os –5º e os 60ºC, embora muitas tenham adaptações que lhes permitem suportar temperaturas bastantes mais baixas. Os danos causados por temperaturas acima do limite da planta consistem, por um lado, na inactivação de enzimas e das membranas plasmáticas, com o consequente desarranjo metabólico das células; por outro, no aumento da transpiração, o que pode levar ao esgotamento das reservas hídricas da planta e à sua desidratação. A exposição a temperaturas baixas positivas provoca, nas plantas sensíveis ao frio, alteração das membranas plasmáticas, desnaturação de proteínas e ácidos nucleicos e desregulação do metabolismo energético; temperaturas negativas possibilitam ainda a formação de gelo nos tecidos, o que potencia a morte celular por um de dois processos: directamente, por formação de gelo intracelular, ou indirectamente, por formação de gelo intercelular, o que desencadeia processos complexos de compensação que resultam na morte celular por déficit hídrico (Fernández, 1997).

Os limites de distribuição de cada espécie, ou das várias formações vegetais, são geralmente determinados não pela acção limitante de determinado factor climático, neste caso a temperatura, mas pelo efeito continuado da competição com outras plantas ou formações vegetais, com melhores adaptações à combinação de factores presentes no local (Hintikka, 1963, Walter, 1970, Kalliola, 1973; cit. Tuhkanen, 1980).

O sistema bioclimático de Rivas-Martínez atende a este fenómeno através do Índice de Termicidade, obtido somando os valores médios das temperaturas mínimas e das temperaturas máximas do mês mais frio à temperatura média anual.

Porém, para que este índice tenha aplicação a nível mundial, sendo possível comparar directamente os seus valores para todas as zonas do globo, Rivas-Martínez propôs o Índice de Termicidade Compensado. Nas regiões extratropicais (acima e abaixo dos paralelos 23º N e 23º S, respectivamente), onde o clima é fortemente oceânico ou continental, as diferenças entre os extremos de frio do inverno, muito suave nos territórios oceânicos e muito rigoroso nos continentais, impossibilitam uma comparação do índice de termicidade à escala global. Como tal, deve proceder-se a uma correcção deste índice, corrigindo o excesso de oceaneidade ou continentalidade destas regiões. Esta correcção que traduz-se no índice de termicidade compensado (ver tabela 1).

Índices ombrotérmicos

As plantas superiores terrestres têm mecanismos que lhes permitem manter o seu conteúdo hídrico interno relativamente constante, independente das condições hídricas ambientais, ainda que dentro de certos limites. Isto é conseguido graças à impermeabilização da epiderme foliar e do córtex caulinar, ficando a saída de água da planta confinada e regulada quase totalmente pelos estomas.

Quando expostas a períodos de secura prolongados, as plantas são sujeitas a uma redução do seu conteúdo hídrico, o que acarreta drásticas alterações metabólicas e mesmo estruturais, conduzindo à destruição de proteínas e membranas e à morte celular (Fernández, 1997). Breves períodos de secura

49

Mesquita et al.

são superados pela planta através do fecho dos estomas, o que diminui significativamente a transpiração e, consequentemente, a fotossíntese. No entanto, períodos mais longos não são suportáveis desta forma, pois não é possível manter tão baixa produtividade por muito tempo.

Apenas uma parte da água que cai sob forma de chuva (ou neve ou granizo), num dado território e sob determinado clima, é disponibilizada para as plantas. Uma parte da chuva é interceptada pelas copas das árvores e evapora ou escorre pelos troncos, resultando numa distribuição não uniforme da precipitação; da chuva que atinge o solo, uma parte escorre superficialmente e outra escoa em profundidade, alimentando os lençóis freáticos; alguma da água que infiltra no solo evapora-se directamente, a partir deste, pelo que apenas uma pequena parte fica no solo e é efectivamente absorvida e transpirada pelas plantas.

Os índices ombrotérmicos procuram traduzir a disponibilidade global de água para as plantas, combinando dados de precipitação com uma qualquer estimativa da evapotranspiração (uma vez que este parâmetro é de cálculo difícil). Rivas-Martínez toma a temperatura como uma aproximação aceitável deste parâmetro, no cálculo do Índice Ombrotérmico, fulcral no seu sistema bioclimático.

O autor propõe ainda um conjunto de índices que ponderam a secura estival, para a delimitação do clima mediterrânico os Índices Ombrotérmicos de Verão (Ios2, Ios3, Iosc4). Estes são definidos como o quociente entre a precipitação total do bimestre mais quente (ou do trimestre ou do quadrimestre mais quente) e a soma das temperaturas médias positivas desse período, multiplicado por 10.

Unidades Bioclimáticas

Este Sistema de Classificação divide o globo em cinco macrobioclimas, dois dos quais estão representados na Madeira: Mediterrânico e Temperado. O macrobioclima mediterrânico ocorre entre as latitudes 23º e 52º, N e S e é caracterizado pela existência de secura estival durante, pelo menos, dois meses consecutivos (sem compensação hídrica pela precipitação dos meses anteriores); o temperado ocorre em locais de clima fresco, sem secura estival.

Tabela 2. Macrobioclimas e bioclimas, segundo a classificação de Rivas-Martínez (adaptado de Rivas-Martínez, 2004).

Macrobioclima Intervalo latitudinal e definição climática Bioclima Sigla Limiteslc lo

Mediterrânico Entre 23 e 52º N e S, com pelo menos dois meses secos (P<2T): los²<2 e losc4<2Se entre 23º e 35º N e S (Subtropical), devem verificar-se duas das condições:T<25º, m<10º, ltc<580.

Pluviestacional Oceânico

Mepo ≤21 >2,0

Xérico Oceânico Mexo ≤21 1-2,0

Temperado Entre 23º e 66º N ou 23 e 51ºS. Se los2>2 e losc4>2. Se entre 23º e 35º N e S (Subtropical), devem verificar-se duas das condições: T<21º, M<18º, ltc<470.

Hiperoceânico Teho ≤11 >3,6

50

Bioclimatologia da Ilha da Madeira

Tabela 3. Tabela de compensação dos índices ombrotérmicos de verão, para delimitação dos territórios mediterrânicos (adaptado de Rivas-Martínez, 2004).Io Ios2 Ios3 Iosc4 Macrobioclima

2,0<Io<2,8 Ios2≤1,9 Mediterrânico1,9<Ios2<2,0 Ios3≤1,9

Ios3≥2,0

MediterrânicoTemperado

1,9<Ios3<2,0 Iosc4<2,0Iosc4≥2,0

MediterrânicoTemperado

2,8≤Io<3,6 Ios2≤1,8 Mediterrânico1,8<Ios2<2,0 Ios3≤1,9

Ios3≥2,0

MediterrânicoTemperado

1,9<Ios3<2,0 Iosc4<2,0Iosc4≥2,0

MediterrânicoTemperado

3,6≤Io<4,8 Ios2≤1,7 Mediterrânico1,7<Ios2<2,0 Ios3≤1,9

Ios3≥2,0

MediterrânicoTemperado

1,9<Ios3<2,0 Iosc4<2,0Iosc4≥2,0

MediterrânicoTemperado

4,8≤Io<6,0 Ios2≤1,5 Mediterrânico1,5<Ios2<2,0 Ios3≤1,8

Ios3≥2,0

MediterrânicoTemperado

1,8<Ios3<2,0 Iosc4<2,0Iosc4≥2,0

MediterrânicoTemperado

6,0≤Io<9,0 Ios2≤1,3 Mediterrânico1,3<Ios2<2,0 Ios3≤1,8

Ios3≥2,0

MediterrânicoTemperado

1,8<Ios3<2,0 Iosc4<2,0Iosc4≥2,0

MediterrânicoTemperado

9,0≤Io<12,0 Ios2≤0,7 Mediterrânico0,7<Ios2<2,0 Ios3≤1,4

Ios3≥2,0

MediterrânicoTemperado

1,4<Ios3<2,0 Iosc4<2,0Iosc4≥2,0

MediterrânicoTemperado

Io≥12,0 Ios2≤0,1 Mediterrânico0,1<Ios2<2,0 Ios3≤0,3

Ios3≥2,0

MediterrânicoTemperado

0,3<Ios3<2,0 Iosc4<2,0Iosc4≥2,0

MediterrânicoTemperado

Estas unidades, por sua vez, subdividem-se em bioclimas, reconhecendo-se no território em estudo as divisões pluviestacional, xérico, hiperoceânico e oceânico. Os macrobioclimas mediterrânico e temperado dividem-se em função dos valores do índice de continentalidade e do índice ombrotérmico (tabela 2).

Em territórios de fronteira Mediterrânico-Temperado, como é o caso da Madeira, reveste-se de especial importância, para a diagnose das áreas mediterrânicas, a questão da compensação hídrica, nos dois meses de verão, pela precipitação dos meses anteriores, pelo que será analisada em detalhe.

Por definição, um território é mediterrânico se tiver dois meses secos consecutivos no verão, sendo um mês seco aquele em que a precipitação é menor ou igual ao dobro do valor médio da respectiva

51

Mesquita et al.

temperatura média (dois meses de verão com P ≤ 2T, ou seja, Ios2 ≤ 2,0). No entanto, quando os valores deste índice são inferiores a dois, mas próximos deste valor, há que considerar a hipótese de a precipitação ocorrida no mês anterior ser suficiente para manter um teor de água no solo suficientemente elevado para compensar a escassez de pluviosidade. Logo, torna-se necessário avaliar os valores de Ios3. Como, para valores próximos mas inferiores a dois deste último índice, pode ainda ocorrer compensação da escassez de água pela precipitação ocorrida no período imediatamente anterior (i.e., em Maio), torna-se por vezes necessário considerar o valor de Iosc4 que, em última análise, determina se o território em estudo é ou não mediterrânico (ver tabela 3).

De modo a tipificar algumas peculiaridades climáticas, particularmente no que respeita a padrões de pluviosidade, Rivas-Martínez propõe o conceito de variante bioclimática. Na Madeira, como território de transição entre os macrobioclimas mediterrânico e temperado, considera-se apenas a variante submediterrânica. Esta caracteriza-se por uma secura estival moderada, traduzida na existência de pelo menos um mês seco com precipitação inferior a 2,8 vezes a temperatura média mensal.

Tabela 4. Termotipos da classificação de Rivas-Martínez (adaptado de Rivas-Martínez, 2004).

Macrobioclima Andar bioclimático: termotipo Sigla ITC

Mediterrânico Inframediterrânico superiorTermomediterrânico inferiorTermomediterrânico superiorMesomediterrânico inferior

UimeLtmeUtmeLmme

450-515400-450350-400280-350

Temperado Infratemperado superiorTermotemperado inferiorTermotemperado superiorMesotemperado inferiorMesotemperado superior

IteLtteUtteLmteUmte

410-445350-410290-350240-290190-240

Tabela 5. Ombrotipos da classificação de Rivas-Martínez (adaptado de Rivas-Martínez, 2003).Andar bioclimático: ombrotipo Sigla lo

Seco inferiorSeco superiorSubhúmido inferiorSubhúmido superiorHúmido inferiorHúmido superiorHiperhúmido inferiorHiperhúmido superiorUltrahiperhúmido

LdryUdryLshiUshiLhumUhumLhhuUhhuUhh

2,0-2,82,8-3,63,6-4,84,8-6,06,0-9,09,0-12,012,0-18,018,0-24,0>24,0

52

Bioclimatologia da Ilha da Madeira

Adicionalmente, em cada bioclima reconhecem-se intervalos – Termotipos e Ombrotipos – com base nos regimes térmicos e ômbricos, que correspondem a respostas vegetacionais determinadas. Estes são baseados, respectivamente, nos valores do índice de termicidade compensado e no índice ombrotérmico (tabelas 4 e 5).

Cada um destes intervalos, por sua vez, divide-se ao meio, definindo-se assim horizontes, que podem ser superior ou inferior, dentro de cada termotipo e ombrotipo.

I I I . M E T O D O L O G I A D E C A R T O G R A F I A

Tradicionalmente, os cientistas da vegetação fazem cartografia bioclimática com base no conhecimento da vegetação natural potencial dos territórios que estudam. A abordagem desta cartografia a partir do clima é mais comum noutras áreas científicas (e.g. agronomia, silvicultura, saúde), quando se estuda um território muito alterado em que a vegetação natural é pouco informativa, ou para escalas de trabalho intermédias, em que se exige ainda um nível de detalhe elevado, mas o território a cartografar é já demasiado extenso para se utilizar a abordagem anterior. Nestes casos, a tipologia bioclimática é definida através de parâmetros climáticos, directamente, ou através de índices bioclimáticos, calculados a partir dos anteriores.

No presente trabalho optou-se por este tipo de abordagem na construção de um modelo bioclimático. A consistência das unidades bioclimáticas assim delimitadas com as unidades de vegetação é verificada de forma passiva a posteriori, isto é, não se usam critérios florísticos ou vegetacionais para a definição das unidades bioclimáticas. Assim, é possível a verificação do modelo de aplicação do sistema bioclimático a este território, por confrontação com a vegetação actual da ilha.

Figura 1. Postos meteorológicos com informação disponível para o período 1951-80.

53

Mesquita et al.

A metodologia de produção da cartografia apresentada decorreu em duas fases distintas: definiram-se inicialmente modelos de interpolação das variáveis bioclimáticas atrás descritas, cujos valores eram conhecidos apenas nas 13 estações climatológicas existentes na ilha (figura 1) com dados disponíveis para o período de tempo em análise, 1951-80 (Mendes et al., 1990); seguiu-se o processo de cruzamento da informação bioclimática assim obtida e consequente definição de unidades bioclimáticas, de acordo com a versão de Abril de 2004 da Classificação Bioclimática da Terra (Rivas-Martínez, 2004).

Os valores dos índices necessários à definição das unidades bioclimáticas são conhecidos apenas nos pontos onde existem postos meteorológicos, pelo que é necessário recorrer a técnicas que permitam prever os valores desses fenómenos nos locais não amostrados. Para tal, usam-se metodologias de interpolação espacial, definida como um conjunto de métodos ou funções matemáticas que permitem estimar o valor de determinado fenómeno num local para o qual não se dispõe de valores obtidos por medição directa (Anderson, 2001).

A escolha do método de interpolação é um aspecto particularmente sensível quando a densidade de amostragem é baixa (Nicolau, 2002). Em situações como a presente, em que existem extensas zonas não amostradas, opta-se geralmente por métodos que permitem a incorporação de informação auxiliar, com elevada correlação com a variável a interpolar e fácil de obter para toda a área de estudo neste caso, a altitude (ver tabela 6).

Tabela 6. Correlação entre os índices a interpolar e a altitude.

r pItc -0.979694 0.00000001Io 0.971364 0.00000003Ios2 0.839213 0.00033Ios3 0.900919 0.000026Iosc4 0.937964 0.000002

Dos métodos de interpolação que permitem a incorporação de informação auxiliar optou-se pela Regressão Simples e pela Krigagem com Deriva Externa, dada a correlação muito elevada dos índices a interpolar com a altitude.

A regressão simples permite, quando se admite a existência de uma relação entre duas características de um conjunto de observações, estimar uma a partir da outra, através de uma equação de regressão. No presente estudo optou-se por um modelo linear para Itc e por modelos exponenciais para os vários índices ombrotérmicos. Verificou-se que a relação entre as variáveis dependentes e independente é consideravelmente distinta para as estações meteorológicas situadas na encosta sul e na encosta norte, diferença essa que se constata directamente, no local, pelas diferenças observadas na vegetação, tanto natural como cultivada, das cotas mais baixas das encostas norte e sul da ilha. Deste

54

Bioclimatologia da Ilha da Madeira

modo, definiram-se modelos de regressão distintos para a encosta norte e para a encosta sul, obtendo-se para estes valores mais elevados de r2. Os modelos foram criados no software Statistica2.

A junção dos dois modelos de regressão definidos para cada índice foi feita com recurso a ponderadores, definidos como sendo o grau de pertença de cada local a cada uma das encosta: aos locais situados claramente na encosta sul foi atribuído um valor de pertença de um a esta encosta e de zero à encosta norte; procedeu-se de modo análogo para os locais da encosta norte; nas zonas de transição foram atribuídos valores de pertença entre zero e um, tanto maiores quanto mais próximo o local se encontra da área definida claramente como pertencente a uma das encostas, e de modo a que a soma dos graus de pertença a cada encosta seja um.

A Krigagem é um conjunto de métodos de interpolação exactos que estimam os valores do fenómeno em estudo, para cada ponto do espaço, como uma combinação linear dos valores desse fenómeno amostrados na vizinhança desse ponto. Os ponderadores usados neste processo são função dos vectores que unem o ponto aos locais amostrados e são obtidos a partir do conhecimento do modo como o fenómeno varia no espaço, ou seja, a partir das curvas ajustadas aos pontos dos variogramas experimentais (Goovaerts, 2000; Soares, 2000).

A variável a estimar é encarada pelos métodos geoestatísticos como a soma de uma componente estrutural o valor médio da sua variação espacial e de uma componente espacialmente correlacionada o resíduo da variável cuja soma é nula. A Krigagem com Deriva Externa (KDE) toma os valores estimados por uma função linear de uma variável externa como uma aproximação do valor médio da variável (deriva).

Para as estimações dos índices bioclimáticos por KDE tomou-se como deriva a altitude. Para tal, usaram-se valores extraídos de um modelo digital do terreno (MDT) com uma resolução de 50 m. As variáveis a interpolar foram consideradas isótropas, tendo-se por isso modelado um só variograma para cada índice. A modelação dos variogramas foi efectuada com o programa GeoMS3 e a KED com o programa KDE_2D4.

Os diferentes modelos de estimação dos índices bioclimáticos assim obtidos foram implementados para a criação de mapas, com recurso a um Sistema de Informação Geográfica, tendo-se usado o software ArcView GIS5. A escolha do modelo mais adequado na interpolação de cada índice foi feita com base em inspecção visual dos mapas desenvolvidos, uma vez que o reduzido número de estações climatológicas disponíveis conduz a valores dos testes estatísticos pouco robustos. Os modelos eleitos para a produção da cartografia de índices bioclimáticos são apresentados na figura 2.

No caso do índice de termicidade (Itc), optou-se pelo mapa obtido por KDE. Este é um método de interpolação muito adequado a situações como a presente, em que existe uma forte relação linear

2 StatSoft, Inc. (2004). STATISTICA (data analysis software system), versão 6. www.statsoft.com.3 Centro de Modelização de Reservatórios Petrolíferos (2000). Geostatistical Modelling Software. CMRP, IST.4 Sousa, J. CVRM, Centro de Geo-sistemas, IST.5 Environmental Systems Research Institute, Inc. (1999). ArcView GIS 3.2.

55

Encosta Sul: Ios2 = 0.1606*exp(0.0019*alt) ; r 2 = 0.7883 Ios3 = 0.2 864*e xp( 0.0 017*alt ); r2 = 0.8938 Iosc4 = 0.4518*exp( 0.0 017*alt) ; r 2 = 0.9442

I o s c 4 I o s 3

I o s 2

-2 0 0 0 2 0 0 4 0 0 6 0 0 80 0 1 0 0 0 1 2 0 0 1 4 0 0 1 6 0 0 1 8 0 0

A l t i t u d e (m s m )

-1

0

1

2

3

4

5

6

7

Mesquita et al.

Figura 2. Modelos usados na produção da cartografia de índices bioclimáticos.

Encosta N orte : Ios2 = 1.1763*exp(0.0007*a lt) ; r 2 = 0.5756 Ios3 = 1 .4761*exp(0.0008*alt) ; r 2 = 0 .8060 Ios4 = 1 .7751*exp(0.0008*alt) ; r 2 = 0 .9203

I o s 4 I o s 3 I o s 2

0 2 0 0 4 0 0 6 0 0 8 0 0 1 0 0 0 1 2 0 0 1 4 0 0 1 6 0 0 1 8 0 0

Al t i tu de ( m sm )

0

1

2

3

4

5

6

7

8

Itc = 489.8628-0 .1908*a lt

- 20 0 0 2 0 0 4 0 0 6 0 0 8 0 0 1 0 0 0 1 2 0 0 1 4 0 0 1 6 0 0 1 8 0 0

A l t i t u d e (m s m )

1 5 0

2 0 0

2 5 0

3 0 0

3 5 0

4 0 0

4 5 0

5 0 0

5 5 0

Itc

Encosta Sul: Io = 2.7262*exp(0.0015*a lt); r2 = 0 .9961

-2 0 0 0 2 0 0 4 0 0 6 0 0 8 0 0 1 0 0 0 1 2 0 0 1 4 0 0 1 6 0 0 1 8 0 0

A l t i tu de (m sm )

02

46

81 0

1 2

1 41 6

1 82 0

2 2

2 42 6

2 83 0

Io

Encosta Nor te: Io = 4.7327*exp(0.0011*alt) ; r 2 = 0.9806

0 2 0 0 4 0 0 6 0 0 8 0 0 1 0 0 0 1 2 0 0 1 4 0 0 1 6 0 0 1 8 0 0

Altitude (msm)

4

6

8

1 0

1 2

1 4

1 6

1 8

2 0

2 2

2 4

2 6

2 8

3 0Io

56

Bioclimatologia da Ilha da Madeira

entre a variável a interpolar e uma qualquer variável auxiliar, pois modela em simultâneo as variações regionais e locais do fenómeno a interpolar.

No caso dos índices ombrotérmicos (Io, Ios2, Ios3, Iosc4), optou-se pelos mapas obtidos pela junção dos modelos exponenciais de regressão calculados separadamente para as encostas norte e sul. Como a relação destes fenómenos com a altitude é claramente exponencial, o modelo de deriva da KDE, construído como uma função linear da variável auxiliar, conduz a resultados menos plausíveis nos valores extremos desta variável sobretudo nas cotas mais baixas. Este problema é agravado pela escassez de pontos de amostragem, sobretudo no terço Oeste da ilha e na encosta norte. Na área mais densamente amostrada do sudeste da ilha os mapas obtidos a partir da KDE são muito satisfatórios, mas nas cotas mais baixas do extremo noroeste da ilha apresentam valores muito discrepantes, pelo que se preferiu os mapas obtidos por regressão.

Uma vez definidos os mapas de índices bioclimáticos para toda a Ilha da Madeira, procedeu-se ao cruzamento da informação bioclimática para a definição dos limites das unidades bioclimáticas, de acordo com a Classificação Bioclimática da Terra. Este processo consistiu em operações de álgebra de mapas, fundamentalmente de agregação, reclassificação e derivação de informação através do encadeamento de expressões condicionais. Os mapas obtidos no final do processo são apresentados em anexo.

I V . R E S U L T A D O S E D I S C U S S Ã O

A regressão simples, ao contrário da KDE, não é um método de interpolação exacto, isto é, não garante que a superfície obtida por interpolação passa pelos pontos amostrados. Deste modo, a cartografia que está dependente de valores de índices ombrotérmicos pode apresentar alguns valores inconsistentes com o observado nas estações meteorológicas. Também o facto de a localização dos postos climatológicos ser detalhada apenas até ao minuto (o que equivale a cerca de 1600 m em longitude e 1850 m em latitude) levanta problemas de falta de precisão na localização dos mesmos, podendo dar origem a pequenas discrepâncias.

É o que acontece com os valores do índice ombrotérmico de alguns postos meteorológicos, que apresentam pequenas diferenças, resultando numa classificação diferente ao nível do horizonte ômbrico. No caso do Santo da Serra, estas discrepâncias têm como consequência a classificação de uma área reconhecidamente temperada como mediterrânica. Reconhece-se assim uma faixa que, dada a proximidade de um posto meteorológico classificado como Termotemperada, surge na presente cartografia como Mesomediterrânica. Logo, é de admitir que a área de macrobioclima Temperado esteja pontualmente subestimada.

Os modelos, como simplificações da realidade, têm, por inerência, uma capacidade de previsão limitada. Concretamente, é possível derivar previsões da vegetação natural potencial a partir da extrapolação com recurso a relações bioclima – vegetação com origem em estudos fitossociológicos num âmbito biogegráfico análogo ao estudado. Assim, a cartografia predictiva de base eminentemente bioclimática possui limitações de diversa ordem, que se traduzem em aderências variáveis do modelo à

57

Mesquita et al.

realidade vegetacional. Em primeiro lugar, não existe a garantia dos dados fitossociológicos e bioclimáticos usados cobrirem suficientemente a variabilidade de situações a estimar. Deste modo, em relação a determinadas combinações bioclimáticas existe alguma incerteza quanto ao tipo de vegetação a que correspondem. Em segundo lugar, devem ser consideradas as incertezas de detalhe, associadas à própria CBT e aos modelos interpolação, que configuram ajustamentos às observações menores que cem por cento.

Outros factores, nomeadamente de ordem ecológica e histórica (paleoecológica) deverão ser considerados. Por exemplo, quando a discriminação de determinado tipo de vegetação em face de outros é função do teor de água disponível, há que considerar que este depende não só do clima, mas também das características do solo que condicionam a reserva de água. Estas diferenças hídricas de origem edáfica estão condicionadas, por sua vez, pela litologia, profundidade do solo, fisiografia e regime hidrológico local. Deste modo, não sendo consideradas no modelo, não podem ser previstas por este. Outras discrepâncias têm origem num desacopolamento entre as flutuações climáticas e a resposta da vegetação. Por outras palavras, o clima do local pode variar mais depressa do que o tempo de resposta da vegetação. Este facto é particularmente relevante no caso de ilhas, em que muitas plantas têm valências ecológicas amplas ou têm a sua oportunidade competitiva por falta de saturação dos nichos ecológicos do território.

Por comparação com o conhecimento actual da vegetação da Madeira e dos seus limites no território (CAPELO et al., 2004, neste volume), pode afirmar-se que o modelo bioclimático produzido, para além do valor heurístico, possui uma aderência muito vantajosa para a interpretação e previsão da vegetação madeirense.

B I B L I O G R A F I A

ANDERSON, S. (2001). An evaluation of Spatial Interpolation Methods on air Temperature in Phoenix, Az. Dep. of geography, Arizona State University. http://64.225.44.240/ucgis2summer/anderson/anderson.htm (09/12/2001).

FERNÁNDEZ, T. (1997). Bioclimatologia. In IZCO, J., E. BARRENO, M. BRUGUÉS, M. COSTA, J. DEVESA, F. FERNÁNDEZ, T. GALLARDO, X. LLIMONA, E. SALVO, S. TALAVERA, B. VALDÉS. Botánica. McGraw-Hill. Madrid: 607-682.

GOOVAERTS, P. (2000). Geostatistical approaches for incorporating elevation into the spatial interpolation of rainfall. Journal of Hydrology. 228: 113-129.

MENDES, J.C., QUEIROZ, D.X., ANASTÁCIO, P.A., M.T. GONÇALVES, M.R. CARDOSO & M.G. COELHO (1990). Normais Climatológicas da Região da Madeira, correspondentes a 1951-1980. O Clima de Portugal. 49 (6): 1-50.

NICOLAU, R. (2002). Modelação e Mapeamento da Distribuição Espacial da Precipitação - Uma Aplicação a Portugal Continental. Faculdade de Ciências e Tecnologia da Universidade Nova de Lisboa. Dissertação apresentada para obtenção do Grau de Doutor. 356 pp.

RIVAS-MARTÍNEZ, S. (1996). Geobotánica y bioclimatologia. Discursos pronunciados en el acto de investidura de doctor “honoris causa” de excelentísima señor S. Salvador Rivas-Martínez. Universidad de Granada. 98 pp.

58

Bioclimatologia da Ilha da Madeira

RIVAS-MARTÍNEZ, S. (2004). Global Bioclimatics (versión 23-04-04). Phytosociological Research Center. www.globalbioclimatics.org.

RIVAS-MARTÍNEZ, S., SÁNCHEZ-MATA, D. & COSTA, M. (1999). North american boreal and western temperate forest vegetation (syntaxonomical synopsis of the potential natural plant communities of North America II). Itinera Geobotanica. 12: 5-316.

SOARES, A. (2000). Geoestatística para as ciências da Terra e do Ambiente. Col. Ensino da Ciência e da Tecnologia. IST Press, Lisboa. 206 pp.

TUHKANEN, S. (1980). Climatic Parameters and Indices in Plant Geography. Acta Phytogeographica Suecica. 67: 1-105.

59

Mesquita et al.

60

3. Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

José Carlos Costa, Jorge Capelo, Roberto Jardim, Miguel Sequeira, Dalila Espírito-Santo, Mário Lousã, Suzana Fontinha, Carlos Aguiar & Salvador Rivas-Martínez

I . T I P O L O G I A F I T O S S O C I O L Ó G I C A

1. Rhamno crenulatae-Oleetea cerasiformis Santos 1983 ex Rivas-Martínez 1987 nom. inv. propos.+Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis Santos 1983 nom. mut.*Mayteno umbellatae-Oleion maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira

& Rivas-Martínez 2000 nom. mut. prop.1.1. Euphorbietum piscatoriae Sjögren ex Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira

& Rivas-Martínez 20001.1.a euphorbietosum piscastoriae1.1.b sonchusetosum maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira &

Rivas-Martínez 20001.2. Mayteno umbellatae-Oleetum maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim,

Sequeira & Rivas-Martínez 2000 nom. mut.1.3. Myrto communis-Hypericetum canariensis Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-

Martínez 20041.4. Helichryso melaleuci-Sideroxyletum marmulanae Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-

Martínez 2004+Micromerio hyssopifoliae-Cistetalia monspeliensis Pérez de Paz, Del Arco & Wildpret 1990 nom.

mut.*Soncho ustulati-Artemision argenteae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira &

Rivas-Martínez 20001.4. Artemisio argenteae-Genistetum tenerae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira

& Rivas-Martínez 2000

2. Pruno hixae-Lauretea novocanariensis Oberdorfer 1965 corr. Rivas-Martínez, T.E. Díaz, Fernández-González, Izco, Loidi, Lousã & Penas 2002

+Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis Oberdorfer ex Rivas-Martínez, Arnáiz, Barreno & Crespo 1977 corr. Rivas-Martínez, T.E. Díaz, Fernández González, Izco, Loidi, Lousã & Penas 2002

*Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

2.1. Clethro arboreae-Ocoteetum foetentis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

61

Costa et al.

2.2. Vaccinio padifolii-Ericetum maderinicolae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

2.3. Rhamno glandulosi-Sambucetum lanceolati Rivas-Martínez, Capelo, J.C.Costa, Jardim, Sequeira, Aguiar, Fontinha & Lousã in Capelo, J.C.Costa, Jardim, Sequeira, Aguiar & Lousã 2003

2.4. Diplazio caudati-Perseetum indicae Jardim, Sequeira, Capelo, J.C. Costa, Aguiar & Lousã 2003 in Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira, Aguiar & Lousã 2003

*Visneo mocanerae-Apollonion barbujanae Rivas-Martínez in Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

2.5. Semele androgynae-Apollonietum barbujanae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

*Polysticho falcinelli-Ericion arboreae Rivas-Martínez, Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim & Sequeira 2002

2.6. Polysticho falcinelli-Ericetum arboreae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

*Euphorbion melliferae Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira, Aguiar & Lousã 20032.7. Isoplexido spectri-Euphorbietum melliferae Capelo, J.C.Costa, Jardim, Sequeira, Aguiar &

Lousã 20032.8. Sonchetum pinnati Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

+Andryalo-Ericetalia Oberdorfer 1965*Myrico fayae-Ericion arboreae Oberdorfer 1965

2.9. Globulario salicinae-Ericetum arboreae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

2.10. Comunidade de Erica maderinicola e Erica arborea* Bystropogono punctati-Telinion maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim,

Sequeira & Rivas-Martínez 20002.11. Bystropogono punctati-Telinetum maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim,

Sequeira & Rivas-Martínez 20002.12. Argyranthemo montani-Ericetum maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim,

Sequeira & Rivas-Martínez 2000+Rubo bollei-Salicetalia canariensis Rivas-Martínez in Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim,

Sequeira & Rivas-Martínez 2000*Rubio peryclimeni-Rubion ulmifolii (Oberdorfer 1965) Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O.

Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 19932.13. Rubio agostinhoi-Rubetum bollei Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira &

Rivas-Martínez 2000*Salicion canariensis Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo,

Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González ex Rivas-Martínez, Fernández-González & Loidi 19992.14. Scrophulario hirtae-Salicetum canariensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim,

Sequeira & Rivas-Martínez 2000

62

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

3. NERIO-TAMARICETEA Br.-Bl. & O.Bólos 1958+Tamaricetalia africanae Br.-Bl.& O.Bólos 1958 em. Izco, Fernández-González & Molina 1984*Tamaricion africanae Br.-Bl. & O.Bólos 1958

3.1. Comunidade de Tamarix gallica

4. CYTISETEA SCOPARIO-STRIATI Rivas-Martínez 1974+Cytisetalia scopario-striati Rivas-Martínez 1974*Ulici europaei-Cytision striati Rivas-Martínez, Bascones, Díaz, Fernandez-González & Loidi 1991

4.1. Comunidade de Ulex latebracteatus e Cytisus striatus

5. MOLINIO-ARRHENATERETEA Tüxen 1937 em. 1970+ Molinietalia caeruleae W. Koch 1926*Juncion acutiflori Br.-Bl. in Br.-Bl & Tüxen 1952

5.1. Hyperico undulati-Juncetum conglomerati J.C.Costa, J.Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã, Espírito Santo & Rivas-Martínez 2004

5.2. Carici cedercreutzii-Juncetum effusi J.C.Costa, J.Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã, Espírito Santo & Rivas-Martínez 2004

+Holoschoenetalia vulgaris Br.-Bl. ex Tchou 1948*Molinio-Holoschoenion Br.-Bl. ex Tchou 1948 **Brizo-Holoschoenenion Rivas Goday 1966

5.3. Phalarido coerulescido-Juncetum acuti J.C.Costa, J.Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã, Espírito Santo & Rivas-Martínez 2004

+Crypsio-Paspaletalia distichi Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Nègre 1952*Paspalo-Polypogonion viridis Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Nègre 1952

**Paspalo distichi-Polypogonenion semiverticillati Rivas-Martínez, Fernández González & Loidi 1999 nom. mut. propos.

5.4. Paspalo distichi-Polypogonetum viridis Br.-Bl. in Br.-Bl., Gajweski, Wraber & Walas 1936 num. mut.

+Plantaginetalia majoris Tüxen & Preising in Tüxen 1950*Potentillion anserinae Tüxen 1947

5.5. Loto pedunculati-Plantaginetum majoris J.C.Costa, J.Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã, Espírito Santo, & Rivas-Martínez 2004

*Mentho-Juncion inflexae De Foucault 19845.6. Mentho suaveolentis-Juncetum inflexi Rivas-Martínez in Sánchez-Mata 1989

6. POETEA BULBOSAE Rivas Goday & Rivas Martínez in Rivas-Martínez 1978+Poetalia bulbosae Rivas Goday & Rivas-Martínez in Rivas Goday & Ladero 1978*Periballio-Trifolion subterranei Rivas Goday 1964 nom. inv. propos.

6.1. Comunidade de Poa bulbosa

63

Costa et al.

7. SEDO-SCLERANTHETEA Br.-Bl. 1955+Sedo-Scleranthetalia Br.-Bl. 1955*Sedion anglicae Br.-Bl. & Tüxen 1952

7.1. Thymetum micans J.C. Costa, Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã & Rivas-Martínez ass. nova

8. STIPO GIGANTEAE-AGROSTIETEA CASTELLANAE Rivas-Martínez, Fernández-González & Loidi 1999

+Agrostietalia castellanae Rivas Goday in Rivas-Martínez, Costa, Castroviejo & Valdés 1980*Agrostion castellanae Rivas Goday 1958 corr. Rivas Goday & Rivas-Martínez 1963

8.1. Violo rivinianae-Agrostietum castellanae J.C. Costa, Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã & Rivas-Martínez inéd.

+Parafestucetalia albidae Rivas-Martínez, Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim & Sequeira 2002

*Deschampsio maderensis-Parafestucion albidae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

8.2. Armerio maderensis-Parafestucetum albidae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

9. LYGEO-STIPETEA Rivas-Martínez 1978+Hyparrhenietalia hirtae Rivas-Martínez 1978*Hyparrhenion sinaicae Br.-Bl., P. Silva & Rozeira 1956 corr. J.C. Costa, Capelo, Lousã & Espírito

Santo 20019.1. Cenchro ciliaris-Hyparrhenietum sinaicae Wildpret & O. Rodríguez in Rivas-Martínez, Wildpret,

Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993 corr. Díez-Garretas & Asensi 1999

9.2. Dactylo hylodes-Hyparrhenietum sinaicae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

9.3. Comunidade de Pennisetum villosum

10. TUBERARIETEA GUTTATI (Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Négre 1952) Rivas Goday & Rivas-Martínez 1963 em. Rivas-Martínez 1978 nom. mut.

+Tuberietalia guttati Br.-Bl. in Br.-Bl., Molinier & Wagner 1940 nom. mut.*Tuberarion guttati Br.-Bl. 1940 nom. mut.**Tuberarienion guttati

10.1. Campanulo erino-Wahlenbergietum lobelioidis Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

*Thero-Airion Tüxen & Oberdorfer 195810.2. Leontodo longirostris-Ornithopetum perpusilli Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim,

Sequeira & Rivas-Martínez 2000

64

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

11. CARDAMINE HIRSUTAE-GERANIETEA PURPUREI Rivas-Martínez, Fernandez-González & Loidi (1999) 2002

+Galio aparines-Allieretalia petiolatae Görs & Müller 1969*Geranio purpurei-Torilidion neglectae Lohmeyer & Trautman 1970 corr. Lohmeyer 1975

11.1. Galio aparines-Torilidietum neglectae Lohmeyer & Trautman 1970*Geranio pusilli-Anthriscion caucalidis Rivas-Martínez 1978

11.2. Vicio capreolatae-Odontitetum hollianae Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

12. GALIO-URTICETEA Passarge ex Kopecky 1969+Galio aparines-Allieretalia petiolatae Görs & Müller 1969*Galio-Alliarion petiolatae Oberdorfer & Lohmeyer in Oberdorfer, Görs, Korneck, Lohmeyer, Müller,

Philippi & Seibert 1967**Smyrnienion olusatri Rivas Goday ex Rivas-Martínez, Fernandez-González & Loidi 1998

12.1. Comunidade de Parietaria judaica e Urtica membranacea+Calystegetalia sepium Tüxen ex Murcina 1957*Calystegion sepium Tüxen ex Oberdorfer 1957

12.2. Comunidade de Arundo donax

13. TRIFOLIO-GERANIETEA SANGUINEI Müller 1962+Origanetalia vulgaris Müller 1962*Ranunculo cortusifolii-Geranion canariensis Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, Rodriguez,

Pérez de Paz, Garcia-Gallo, Acebes, Díaz & Fernandez-González 199313.1. Pericallido auritae-Geranietum palmatae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim,

Sequeira & Rivas-Martínez 200013.2. Teucrio francoi-Origanetum virentis J.C. Costa, Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã & Rivas-

Martínez ined.

14. ARTEMISIETEA VULGARIS Lohmeyer, Preising & Tüxen ex von Rochow 1951ONOPORDENEA ACANTHII Rivas-Martínez, Báscones, Díaz, Fernandez-González & Loidi 1991+Carthametalia lanati Brullo in Brullo & Marceno 1985*Urtico piluliferae-Sylibion mariani Sissingh ex br.-Bl. & 1958 nom inv.

14.1. Scolymo maculati-Cynarietum ferocissimae Wildpret, Del Arco & García Gallo 1989*Bromo-Oryzopsion miliacei O. Bolòs 1970

14.2. Piptathero miliacei-Foeniculetum vulgaris Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993

15. PEGANO-SALSOLETEA Br.-Bl. & O.Bòlos 1958+Forsskaeolo angustifoliae-Rumicetalia lunariae Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, Rodriguez,

Pérez de Paz, Garcia-Gallo, Acebes, Díaz & Fernandez-González 1993

65

Costa et al.

*Argyranthemo suculenti-Calendulion maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

15.1. Calendulo maderensis-Suaedetum verae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

+Nicotiano glaucae-Ricinetalia communis Rivas-Martínez, Fernandez-González & Loidi 1999*Nicotiano glaucae-Ricinion communis Rivas-Martínez, Fernandez-González & Loidi 1999

15.2. Tropaeolo majoris-Ricinetum communis Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, Rodriguez, Pérez de Paz, Garcia-Gallo, Acebes, Díaz & Fernandez-González 1993

15.3. Comunidade de Nicotiana glauca*Ipomoeo acuminatae-Ageratinion adenophorae Espírito Santo, J.C. Costa, Jardim & Sequeira

200315.4. Rubo ulmifoliae-Ageratinetum adenophorae Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez,

Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González ex Espírito Santo, J.C. Costa, Jardim & Sequeira 2003

15.5. Comunidade de Solanum mauritianum

16. POLYGONO-POETEA ANNUAE Rivas-Martínez 1975+Polygono arenastri-Poetalia annuae Tüxen in Géhu, Richard & Tüxen*Saginion procumbentis Tüxen & Ohba in Géhu, Richard & Tüxen 1972

16.1. Comunidade de Sagina procumbens*Sclerochloo durae-Coronopodion squamati Rivas-Martínez 1975

16.2. Polycarpo tetraphylli-Coronopodetum squamati Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993

*Polycarpion tetraphylli Rivas-Martínez 197516.3. Polycarpo tetraphylli-Cotuletum australis Wildpret, Pérez de Paz, del Arco & García Gallo 1988

16.3a. cotuletosum australis16.3b. solivetosum stolonifera Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz,

García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993*Chamaesycion prostratae Rivas-Martínez 1976 nom. mut. propos.

16.4. Polycarpo tetraphylli-Altherantheretum Oberdorfer ex Lohmeyer & Trautmann 1970

17. STELLARIETEA MEDIAE Tüxen, Lohmeyer & Preising ex von Rochow 1951STELLARIENEA MEDIAE+Aperetalia spicae-venti J. Tüxen & Tüxen in Malato-Beliz, J. Tüxen & Tüxen 1960*Scleranthion annui (Kruseman & Vlieger 1939) Sissingh in Westhoff et al. 1946**Scleranthenion annui

17.1. Comunidade de Raphanus raphanistrum e Spergula arvensis+Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli (Sissingh in Westhoff, Dijk & Passchier 1946) O. Bolòs

1962*Polygono-Chenopodion polyspermi Koch 1926**Eu-Polygono-Chenopodienion polyspermi Oberdorfer 1957

66

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

17.2. Galinsogo quadriradiatae-Fumarietum loweii Espírito Santo, J.C. Costa, Jardim & Sequeira 2004

**Digitario ischaemi-Setarienion viridis (Sissingh ex Westhoff, Dijk & Passier 1946) Oberdofer 195717.3. Setario verticillatae-Echinochloetum cruris-galli Peinado, Bartolomé & Martínez-Parras 1985

*Fumarion wirtgenio-agrariae Brullo in Brullo & Marceano 198517.4. Apio leptophyllae-Oxalidietum pes-caprae Espírito Santo, J.C. Costa, Jardim & Sequeira 2004

CHENOPODIO-STELLARIENEA MEDIAE Rivas Goday 1956+Chenopodietalia muralis Br.-Bl. in Br.-Bl., Gajewesski, Wraber & Walas 1936 em. Rivas-Martínez

1977*Chenopodion muralis Br.-Bl in Br.-Bl et al. 1936**Malvenion parviflorae Rivas-Martínez 1978

17.5. Chenopodio muralis-Malvetum parviflorae Lohmeyer & Trautmann 197017.6. Malvo parvifloro-Urticetum portosanctanae Espírito Santo, J.C. Costa, Jardim & Sequeira 2004

*Mesembryanthemion crystallini Rivas-Martínez, Wildepred, Del Arco, O. Rodriguez, Pérez de Paz, Garcia-Gallo, Acebes, Díaz & Fernandez-González 1993

17.7. Senecio incrassati-Mesembryanthemetum cristalini Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito Santo & Lousã 1993

+Thero-Brometalia (Rivas Goday & Rivas-Martínez ex Esteves 1973) O. Bolòs 1975*Echio plantaginei-Galactition tomentosae O.Bolòs & Molinier 1969

17.8. Galactito tomentosae-Brachypodietum distachyi Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993

17.9. Vicio costei-Echietum plataginei Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo, & Lousã 2003

17.10. Achyrantho siculae-Bidentetum pilosae Espírito Santo, J.C.Costa, Jardim & Sequeira 2004*Thaenianthero-Aegilopion geniculatae Rivas-Martínez & Izco 1977

17.11. Lino stricti-Stipetum capensis Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito Santo & Lousã 1993

17.12. Bromo madritensis-Vulpietum muralis ass. nova prov.+Sisymbrietalia officinalis J. Tüxen in Lohmeyer et al. 1962 em. Rivas-Martínez, Báscones, Díaz,

Fernandez-González & Loidi 1991*Hordeion leporini Br.-Bl in Br.-Bl, Gajweski, Wraber & Walaas 1936

17.13. Aveno lusitanicae-Hordeetum leporini Espírito Santo, J.C. Costa, Jardim & Sequeira 2004

18. ADIANTETEA Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Négre 1952+Adiantetalia capilli-veneris Br.-Bl. ex Horvatic 1939*Andiantion capilli-veneris Br.-Bl. ex Horvatic 1934

18.1. Eucladio-Adiantetum capilli-veneris Br.-Bl. ex Horvatic 1934

19. ASPLENIETEA TRICHOMANIS (Br.-Bl. in Meier & Br.-Bl. 1934) Oberdorfer 1977+Cheilanthetalia maranto-maderensis Sáenz & Rivas-Martínez 1979*Cheilanthion pulchellae Sánez & Rivas-Martínez 1979

67

Costa et al.

19.1. Notholaenetum subcordatae Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 200419.2. Adiantetum reniformis Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

20. PARIETARIETEA JUDAICAE Rivas-Martínez in Rivas Goday 1964+Parietarietalia Rivas-Martínez ex Rivas Goday 1964*Parietario-Galion muralis Rivas-Martínez in Rivas Goday 1964

20.1.Centranthetum rubi Oberdoffer 196920.2. Parietario judaicae-Chelidonietum majoris O. Bolòs & Masalles 198320.3. Tolpido succulentae-Parietarietum judaicae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim,

Sequeira & Rivas-Martínez 2000*Cymbalario-Asplenion Segal 1969

20.4. Cymbalario muralis-Adiantetum capilli-veneris Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993

*Asplenion marini Rivas-Martínez & Izco 200220.5. Soncho maderensis-Asplenietum marini Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-

Martínez 2004

21. ANOMODONTO-POLYPODIETEA Rivas-Martínez 1975+Anomodonto-Polypodietalia O.Bolòs & Vives in O.Bolòs 1957*Polypodion cambrici Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Négre 1952 nom. mut. propos.**Bartramio-Polypodienion serrati (O. Bolòs & Vives in O. Bolòs 1957) Rivas-Martínez 2002

21.1. Davallio canariensis-Polypodietum macaronesici Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González ex Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

21.2. Davallio canariensis-Saxifragetum portosanctanae Jardim, Capelo, Sequeira, Aguiar in Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

*Hymenophyllion tunbrigensis Tüxen in Tüxen & Oberdorfer 195821.3. Hymenophylletum tunbrigensi-maderensis Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-

Martínez 2004*Selaginello denticulatae-Anogrammion leptophyllae Rivas-Martínez, Fernandez-González & Loidi

199921.4. Selaginello-Anogrammetum leptophyllae R. Molinier 193721.5. Sellaginello denticulatae-Cystopterietum viridulae Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira &

Rivas-Martínez 200421.6. Comunidade de Woodwardia radicans

22. GRENOVIO-AEONIETEA Santos 1976+Soncho-Sempervivetalia Rivas Goday & Esteves ex Sunding 1972*Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim,

Sequeira & Rivas-Martínez 2000

68

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

22.1. Sedo nudi-Aeonietum glutinosae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

22.2. Sinapidendro gymnocalycis-Sedetum brissemoretii Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

22.3. Musschiaetum aureae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

22.4. Aichrysetum divaricato-villosae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

22.5. Sinapidendro frutescentis-Aeonietum glandulosi Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

22.6. 6. Comunidade de Monizia edulis

23. SARCOCORNIETEA FRUTICOSAE Br.-BL. & Tüxen ex A. & O. Bolòs 1950 num. mut.+Sarcocornietalia fruticosae Br.-Bl. 1933 nom mut.*Suaedion verae (Rivas-Martínez, Lousã, Díaz, Fernández-González & J.C. Costa 1990) Rivas-

Martínez, Fernandez-González & Loidi 199923.1. Comunidade de Suaeda vera

24. SAGINETEA MARITIMAE Westhoff, Van Leeuwen & Adriani 1962+Frankenetalia pulverulentae Rivas-Martínez ex Castroviejo & Porta 1976*Frankenion pulverulentae Rivas-Martínez ex Castroviejo & Porta 1976

24.1. Comunidade de Spergularia bocconei e Frankenia pulverulenta

25. CAKILETEA MARITIMAE Tüxen & Preising in Tüxen 1950+Cakiletalia integrifoliae Tüxen ex Oberdorfer 1950 corr. Rivas-Martínez, Costa & Loidi 1992*Euphorbion peplis Tüxen 1950

25.1. Salsolo kali-Cakiletum maritimae Costa & Mansanet 1981 nom. mut.

26. AMMOPHILETEA Br.-Bl. & Tüxen ex Westhoff, Dijk & Passchier 1946+Ammophiletalia Br.-Bl. 1933*Ammophilion australis Br.-Bl. 1921 corr. Rivas-Martínez, Costa & Izco in Rivas-Martínez, Lousã,

Díaz, Fernandez-González & J.C.Costa 1990**Ammophilenion australis

26.1. Polygono maritimae-Euphorbietum paraliae Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo & Lousã 2003

+Crucianelletalia maritimae Sissingh 1974*Euphobio paraliae-Lotion glauci Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo &

Lousã 200326.2. Euphorbio paraliae-Lotetum glauci Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-

Santo & Lousã 200326.2a. lotetosum gluaci

69

Costa et al.

26.2b. plantaginetosum maderensis Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo & Lousã 2003

27. CRITHMO-LIMONIETEA Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Négre 1952+Crithmo- Limonietalia Molinier 1934*Helichrysion obconico-devium Rivas-Martínez, Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim &

Sequeira 200227.1. Crithmo-Helichrysetum obconicae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira &

Rivas-Martínez 200027.2. Lotetum loweani Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo & Lousã 200327.3. Limonietum pyramidati Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo & Lousã

2003

28. PHRAGMITO-MAGNOCARICETEA Klika in Klika & Novak 1941+Nasturtio-Glycerietalia Pignatti 1954*Glycerio-Sparganion Br.-Bl. & Sissingh in Boer 1942**Glycerio-Sparganion Br.-Bl. & Sissingh in Boer 1942

28.1. Comunidade de Glyceria declinata**Rorippion nasturtii-aquatici Géhu & Géhu-Franck 1987

28.2. Helosciadetum nodiflori Maire 1924+Magnocaricetalia Pignatii 1954*Deschampsion argenteae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez

200028.3. Deschampsietum argenteae Sjögren ex Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim,

Sequeira & Rivas-Martínez 200028.4. Peucedano lowei-Oenanthetum divaricatae De Foucault 2000

29. ISOETO-LITTORELLETEA Br.-Bl. & Vlieger in Vlieger 1937+Littorelletalia Koch 1926*Hyperico elodis-Sparganion Br.-Bl. & Tüxen ex Oberdofer 1957

29.1. Comunidade de Callitriche stagnalis e Potamogeton polygonifolius

30. ISOETO-NANOJUNCETEA Br.-Bl. & Tüxen ex Westhoff et al. 1946+Isoetetalia Br.-Bl. 1936 em. Rivas Goday 1970*Cicendion (Rivas Goday in Rivas Goday & Borja 1961) Br.-Bl. 1967

30.1. Illecebro verticillatae-Lotetum parviflorae J.C. Costa, Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã, Espírito Santo & Rivas-Martínez 2004

+Nanocyperetalia Klika 1935*Nanocyperion Koch ex Libbert 1933

30.2. Comunidade de Juncus bufonius e Isolepis cernua

70

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

31. BIDENTETEA TRIPARTITAE Tüxen, Lohmeyer & Preising ex von Rochow 1951+Bidetentalia tripartitae Br.-Bl. & Tüxen ex Klika & Hadac 1944*Bidention tripartitae Nordhagen 1940 em. Tüxen in Poli & J.Tüxen 1960

31.1. Comunidade de Polygonum hydropiper e Polygonum lapahifolium

32. HALODULO WRIGHTII-THALASSIETEA TESTUDINUM Den Hartog ex Rivas-Martínez, Fernández-González & Loidi 1999

+Thalassio-Syringodietalia filiformis Borhidi, Muñiz & Del Risco in Borhidi 1996*Syringodio-Thalassion testudinum Borhidi 1996

32.1. Cymodoceetum nodosae Feldmann 1937

33. RUPPIETEA J. Tüxen 1960+Ruppietalia J. Tüxen 1960*Ruppion maritimae Br.-Bl. ex Westhoff 1943

33.1. Comunidade de Ruppia maritima †

34. POTAMETEA Klika in Klika & Novak 1941+Potametalia Koch 1926*Ranunculion aquatilis Passarge 1964

34.1. Comunidade de Callitriche stagnalis

35. LEMNETEA MINORIS Tüxen ex O.Bolòs & Masclans 1955+Lemnetalia minoris Tüxen ex O.Bolòs & Masclans 1955*Lemnion minoris Tüxen ex O.Bolòs & Masclans 1955

35.1. Lemnetum gibbae Miyawaki & T. Tüxen 1960

I I . B O S Q U E S E M A T A G A I S P R É - F L O R E S T A I S

1. RHAMNO CRENULATAE-OLEETEA CERASIFORMIS Santos 1983 ex Rivas-Martínez 1987 nom. inv. propos. [Oleo-Rhamnetea crenulatae Santos 1983 ex Rivas-Martínez 1987]

Microbosques ou matagais canarienses e madeirenses, micrófilos e esclerófilos de Olea e Juniperus (ocasionalmente também suculentos de Euphorbia, giestais, e palmares de Phoenix canariensis), matos secundários ou orlas florestais e comunidades de pequenos arbustos de Cistus e Micromeria infra a mesomediterrânicas, semi-áridas a secas.

Características no território: Dracaena draco, Rubia fruticosa subsp. fruticosa.

A. Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis Santos 1983 nom. mut. [Oleo-Rhamnetalia crenulatae Santos 1983]

71

Costa et al.

Microbosques climatófilos e comunidades permanentes canárias e madeirenses.

Características no território: Asparagus scoparius, Bupleurum salicifolium subsp. salicifolium, Ephedra fragilis var. dissoluta (dif.), Erysimum bicolor, Globularia salicina, Hypericum canariense, Jasminum odoratissimum, Juniperus turbinata subsp. canariensis, Myrtus communis (dif.), Tamus edulis, Teucrium heterophyllum.

I. Mayteno umbellatae-Oleion maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000 nom. mut. prop.[Oleo maderensis-Maytenion umbellatae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000, Aenio-Lythanion Sjögren 1972 pp. nom inval. art. 2b, 7]

Matagais esclerofíticos e crassicaules que, em posições primárias, representam os clímaces edafoxerófilos do andar termomediterrânico seco ou sub-húmido inferior em cristas rochosas e escarpas em solos incipientes da Madeira, Porto Santo e Desertas.

Características no território: Asparagus umbellatus subsp. lowei, Chamaemeles coriacea, Convolvulus massonii, Crambe fruticosa, Echium nervosum, Euphorbia piscatoria, Helichrysum melaleucum, Jasminum azoricum, Maytenus umbellata, Olea maderensis, Plantago maderensis, Prasium medium.

1. Euphorbietum piscatoriae Sjögren ex Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Matagais nanofanerofíticos, abertos, crassicaules de figueira-do-inferno (Euphorbia piscatoria) e Echium nervosum em litossolos, infra a termomediterrânicos inferiores, secos a sub-húmidos inferiores assentes em litossolos da ilha da Madeira (quadro 1). Em ombrotipo sub-húmido ocorrem em solos agrícolas abandonados. Distinguem-se duas subassociações: euphorbietosum piscastoriae na encosta sul e sonchusetosum maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000 na encosta norte.

2. Mayteno umbellatae-Oleetum maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000 nom. mut. [sin. Oleo maderensis-Maytenetum umbellatae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000]

Zambujais de Olea maderensis com Maytenus umbellata, Globularia salicina e Chamaemeles coriacea, etc. (quadro 2), que representam a cabeça de série no andar inframediterrânico seco na Ilha da Madeira. Estas formações microfanerofíticas que podem atingir 7 m de altura.

72

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

3. Myrto communis-Hypericetum canariensis Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

Comunidade dominada pelo nanofanerófito Hypericum canariense que atinge 3 m de altura (quadro 3), infra-termomediterrânica, sub-húmida, subserial dos barbusanais (Semele-Apollonietum barbujanae) mais termófilos, do Sul da Ilha da Madeira entre nas cotas mais baixas.

Quadro 1 - Euphorbietum piscatoriaeRhamno crenulatae-Oleetea cerasiformis, Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis, Mayteno umbellatae-Oleeion maderensisNúmero de ordem 1 2 3 4 5 6 7Altitude (m) 110 150 40 350 50 40Área mínima (m2) 40 40 60 60 50 30Exposição W SE S SW S SNº de espécies / nº de inventários 11 12 15 17 11 13 9CaracterísticasEuphorbia piscatoria 3 4 4 2 4 3 VGlobularia salicina 3 3 3 2 1 2 VEchium nervosum 1 1 2 3 2 3 VCrambe fruticosa . . . + 1 + IVPlantago arborescens subsp. maderensis . + 1 1 . . IISiderites candicans . + . 2 + . IIGenista tenera . . + . + + IIICarlina salicifolia 1 + . + . . ISonchus ustulatus + . . + + . .Maytenus umbellata . . + . . + IIIHypericum canariense . . 1 . . . IErysimum bicolor . + . . . . IHelychrysum melaleucum . + . . . . IPhagnalon benetii + . . + . . .Ephedra fragilis var. dissoluta . . . 2 . . .Olea maderensis . . . . . . IIISonchus maderensis (dif. subass.) . . . . . . IIHypericum glandulosum . . . . . . IArtemisia argentea . . . + . . .CompanheirasAeonium glutinosum + 2 2 1 1 2 VOpuntia tuna 1 1 1 2 2 2 IVHyparrhenia sinaica . 1 + 1 1 1 IVSinapidendron angustifolium + . . 1 + . IIIFoeniculum vulgare . . . . + 1 IIIDavalia canariensis . . + + . + .Tolpis suculenta . + . . . . IVBituminaria bituminosa . . + 1 . . .Ageratina adenophora + . + . . . .Mais: 1 Ficus carica em 1; + Polypodium macaronesicum, + Rubus ulmifolius em 3; III Apollonias barbujana, III Phyllis nobla, I Laurus novocanariensis, I Rubus bollei, I Rhus coriaria, I Pteridium aquilinum, I Erica maderinicola, I Aeonium glandulosum em 7.Locais: 1 Porto Novo; 2 Caniço; 3 Miradouro da Ribeira Brava; 4 Entre Cabo Girão e Fajã dos Padres; 5 Ponta do Sol; 6 Meia Légua; 7 Capelo et al. (2000).

73

Costa et al.

Quadro 2 - Mayteno umbellatae-Oleetum maderensisRhamno crenulatae-Oleetea cerasiformis, Rhamnocrenulatae-Oleetalia cerasiformis; Mayteno umbellatae-Oleeion maderensisNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8Altitude (m) 350 120 200 35 50 100 150Área minima (m2) 30 80 200 5 100 200 20Exposição SW SW S S E SW SNº de espécies / nº de inventários 8 14 13 9 19 14 8 9CaracterísticasOlea maderensis 3 4 3 (X) 3 4 3 IVGlobularia salicina 2 1 1 2 4 2 3 VEchium nervosum . 1 1 1 1 1 1 IVMaytenus umbellata . 1 2 (X) 2 2 . VChamaemeles coriacea 3 1 1 4 . . . IVAsparagus scoparius 1 1 1 . + . . IIIEuphorbia piscatoria . . . + 1 1 2 IIIMyrtus communis . + 2 . + + . IIErysimum bicolor . + + . + . . IIIEphedra fragilis var. dissoluta 2 . 2 . . . . IHelichrysum melaleucum . + . . + . . IIISidroxylon marmulano . . . . 1 . . IIITeucrium hetrophyllum . . . . 1 . . IIIJasminum odoratissimum . + . . . . . IIHypericum canariense . . . . . + . IICarlina salicifolia . . . . + . . ISonchus ustulatus . . . . + . . IGenista tenera 1 . . . . . . .Convolvulus massonii . . . . . . . IDracena draco . . . . . . . IJasminum azoricum . . . . . . . IMicromeria thymoides . . . . . . . IArtemisia argentea . . . . . . . ICompanheirasAeonium glutinosum + 1 1 2 1 + 1 VOpuntia tuna + 1 . . 1 1 1 IVHyparrhenia sinaica . 1 + + 1 + . IVBituminaria bituminosa . + + + + + . IVBrachypodium sylvaticum . . + . + . + .Apollonias barbujana . . . . . + . IIIChristella dentata . . . . . . + IRubus ulmifolius . . . . . + . IAgeratina adenophora . . . . + + . .Mais: III Aeonium glandulosum, II Phyllis nobla, II Dactylis hylodes, I Rubus bollei, I Erica maderinicola, I Argyranthemum dissectum em 8.Locais: 1 Entre cabo Girão e Fajã dos Padres; 2 Caniço; 3, 7 Calheta; 4, 5 Porto Novo; 6 Ribeira Brava; 8 Capelo et al. (2000).

74

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Quadro 3 - Myrto communis-Hypericetum canariensisRhamno crenulatae-Oleetea cerasiformis, Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis; Mayteno umbellatae-Oleeion maderensisNº do inventário 1 2 3Altitude (m) 340 60 35Área miníma (m2) 100 50 20Exposição NW NW SENº de espécies 18 17 16CaracterísticasHypericum canariense 4 5 4Myrtus communis 1 2 1Globularia salicina 1 1 2Maytenus umbellata 1 1 2Euphorbia piscatoria . 1 1Laurus novocanariensis (X) (X) .Apollonias barbujana . (X) (X)Asparagus scoparius . 1 .Echium nervosum . . 1Tamus edulis . + .Erica maderinicola . + .Phyllis nobla . + .CompanheirasOpuntia tuna 1 2 2Aeonium glutinosum 2 + 1Hyparrhenia sinaica + + 1Asparago aspargoides 1 1 .Bituminaria bituminosa 1 . +Ageratina adenophora . 1 +Davallia canariensis + . +Rubus ulmifolius . + +Mais: 1 Rhus coriaria, + Vitis vinifera, + Melica canariensis, + Picris echioides, + Geranium purpureum, + Brachypodium sylvaticum, + Galium productum, + Leontodon longirostris em 1; + Polypodium macaronesicum + Nosthoscordum gracile em 3Locais: 1 Sítio das Fontes, Quinta Grande; 2 Ribeira Brava, 3 Porto Novo

4. Helichryso melaleuci-Sideroxyletum marmulanae Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

Comunidade nano-microfanerofítica de marmulanos (Sideroxylum marmulano) inframediterrânica, sub-húmida, em arribas da encosta norte da ilha da Madeira entre Porto da Cruz e Porto Moniz em situações edafoxerófitas. Na sua composição florística combinam-se elementos da Rhamno-Oleetea cerasiformis e da Pruno-Lauretea novocanariensis (quadro 4), contudo posicicionamo-la na Mayteno umbellatae-Oleion maderensis devido a ser uma formação nanofanerofítica e na encosta Sul o marmulano ocorrer no interior dos zambujais.

75

Costa et al.

Quadro 4 – Helichryso melaleuci-Sideroxyletum marmulanaeRhamno crenulatae-Oleetea cerasiformis, Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis; Mayteno umbellatae-Oleeion maderensisNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8Altitude (m) 90 100 70 95 80 50 30 280Área miníma (m2) 40 60 60 50 80 60 50 100Exposição N NW N NW N NE NW NENúmero de espécies 12 13 12 18 11 14 16 17Características da Rhamno-Oleetea cerasiformisSideroxylon marmulano 4 4 4 3 4 3 4 2Helichrysum melaleucum 1 1 + 2 1 2 + 2Maytenus umbellata 1 1 2 1 2 2 2 1Globularia salicina 3 1 1 2 + 1 2 .Echium nervosum 1 + 1 2 1 1 1 .Asparagus lowei . 1 + . . . . .Carlina salicifolia . . . . . + + .Juniperus canariensis . . . . . . . 3Euphorbia piscatoria . . . . . . 1 .Prasium medium . . . + . . . .Características da Pruno-Lauretea novocanariensisPhyllis nobla . . . + + + 2 1Hedera maderense . . . . 1 + + 1Hypericum grandifolium . . + + + + . .Argyranthemum pinnatifidum . . . + + . . 1Teucrium betonicum . . . . . . 2 1Plantago leiopetala + . . + . . . .Smilax pendulina . 1 . . . . 1 .Myrica faya . . . . . . . 2Semele androgyna . . . . . . . 1CompanheirasAeonium glandulosum + 1 + 1 1 1 1 +Bituminaria bituminosa + . + + + + + .Dactylis hylodes + + + + . + + +Davallia canarienis + + + 1 . + + .Brachypodium sylvaticum + + . + . . . .Sonchus pinnatus . + + + . . . .Rubus ulmifolius . . . . . . 1 1Pteridium aquilinum . . . + . . . 1Synapidendron gymnocalix + . . . . + . .Mais: + Polypodium macaronesicum em 2; + Hyparrhenia sinaica em 4; 1 Ageratina adenophara, + Aeonium glutinosum, + Carduus squarrosus em 8;Locais: 1, 4 Véu da Noiva; 2 Ribeira do Inferno; 3, 5 S. Vicente; 6 Seixal; 7 Ribeira da Janela; 8 Rocha do Navio

76

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

B. Micromerio hyssopifoliae-Cistetalia monspeliensis Pérez de Paz, Del Arco & Wildpret 1990 nom. mut. [Cisto monspeliensis-Micromerietalia hyssopifoliae Pérez de Paz, Del Arco & Wildpret 1990]

Comunidades camefíticas que constituem etapas de substituição das séries edafoxerófilas seco a sub-húmidas inferiores da Oleo-Rhamnetea crenulatae. Ocorrem em solos decapitados e pedregosos resultantes frequentemente da acção antrópica agrícola e de fogo, em cristas sobre o mar e em litossolos tem carácter permanente e distribuição canária e madeirense.

Característica no território: Carlina salicifolia.

Quadro 5 - Artemisio argenteae-Genistetum teneraeRhamno crenulatae-Oleetea cerasiformis, Cisto monspeliensis-Micromerietalia hyssopifoliae, Soncho ustulati-Artemision argenteaeNúmero de ordem 1 2 3 4Altitude (m) 40 370 50Área mínima (m2) 20 40 20Exposição S S SNº de espécies / nº de inventários 14 16 16 7CaracterísticasGenista tenera 3 3 4 VGlobularia salicina 2 2 1 VCarlina salicifolia 1 2 1 VSonchus ustulatus + 1 + IVMycromeria thymoides 1 + 1 IVArtemisia argentea + 1 2 IIIPhagnalon bennetii 1 1 + IIISideritis candicans + 1 + IPlantago maderensis + 1 . IVEchium nervosum . 1 . IVCrambe fruticosa . 1 . IVTeucrium heterophyllum . . 1 IIIHelichrysum melaleucum . . 1 IErysimum bicolor . . + IEuphorbia piscatoria . . . IIIHelichrysum monizii . . . ICheirolophus massonianus . . . IEphedra dissoluta . 1 . .CompanheirasAeonium glutinosum 2 1 2 VHyparrhenia sinaica + 1 + IVTolpis suculenta + . + IVSinapidendron angustifolium + + . IIIOpuntia tuna . . 1 IIFoeniculum vulgare . . 1 IIBituminaria bituminosa + + . .Mais:III Dactylis hylodes, III Argyranthemum dissectum, II Silene vulgaris, I Cynodon dactylon, I Andryala crithmifolia, I Ageratina adenophora em 4Locais: 1 Porto Novo, 2 entre Fajã dos Padres e o Cabo Girão; 3 Ponta do Sol; 4 Capelo et al. (2000)

77

Costa et al.

II. Soncho ustulati-Artemision argenteae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidades camefíticas em escarpas e solos rochosos, infra a termomediterrânicas, secas a sub-húmidas inferiores, madeirenses, em ambiente de Oleo-Rhamnetalia da Madeira, Porto Santo e Desertas.

Características no território: Artemisia argentea, Cheirolophus massonianus, Erysimum arbuscula, Erysimum maderense, Genista tenera, Helichrysum monizii, Micromeria varia subsp. thymoides, Phagnalon bennetii.

4. Artemisio argenteae-Genistetum tenerae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Mato camefítico pioneiro em litossolos ou subserial, inframediterrânico, seco, madeirense, constituido por Genista tenera, Artemisia argentea, Micromeria varia subsp. thymoides var. thymoides, Sonchus ustulatus subsp. ustulatus, etc. (quadro 5).

5. Erysimo arbusculae-Artemisetum argenteae Jardim, Capelo, Sequeira, Aguiar & J.C. Costa in Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

Associação camefítica da encosta Norte da Ilha do Porto Santo, do andar termomediterrânico, semi-árido a seco, dominada por Artemisia argentea acompanhada de Erysimum arbuscula e Phagnalon bennetii.

2. PRUNO HIXAE-LAURETEA NOVOCANARIENSIS Oberdorfer 1965 corr. Rivas-Martínez, T.E. Díaz, Fernández-González, Izco, Loidi, Lousã & Penas 2002[Pruno hixae-Lauretea azoricae Oberdofer 1965 Oberdorfer ex Rivas-Martínez, Arnáiz, Barreno & Crespo 1977]

Mesobosques de folhas persistentes, planas, largas, coriáceas e cerosas, canários e madeirenses (laurisilva) e suas comunidades subseriais, incluindo os salgueirais ripícolas e respectivas comunidades espinhosas. As comunidades da Pruno-Lauretea constituem as etapas maduras ou primeiras etapas de substituição de séries ombrófilas mediterrânicas húmidas, temperado submediterrânicas, assentes em solos profundos (cambissolos ou andossolos) com humus mull. São endémicas da Sub-Região Canária e representam vegetação florestal e fruticosa reliquial paleotropical e paleomediterrânica, datando, pelo menos, do Miocénico.

Características no território: Cedronella canariensis, Erica arborea, Hypericum glandulosum, Hypericum grandifolium, Ilex canariensis, Myrica faya, Phyllis nobla, Rhamnus glandulosa, Smilax canariensis.

Características nemorais territoriais: Asplenium onopteris, Athyrium filix-femina, Blechnum spicant, Carex peregrina, Culcita macrocarpa, Dryopteris aemula, Dryopteris affinis, Gennaria diphylla, Neotinea maculata, Polystichum setiferum, Rubia agostinhoi, Stegnogramma pozoi, Taxus baccata, Viola riviniana, Woodwardia radicans, etc.

78

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

A. Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis Oberdorfer ex Rivas-Martínez, Arnáiz, Barreno & Crespo 1977 corr. Rivas-Martínez, T.E. Díaz, Fernández González, Izco, Loidi, Lousã & Penas 2002[Pruno hixae-Lauretalia azoricae Oberdoffer ex Rivas-Martínez, Arnáiz, Barreno & Crespo 1997]

Vegetação natural potencial hiperoceânica, infra a mesomediterrânica e infra a mesotemperada (submediterrânica), seca a ultra-hiper-húmida, raramente com carácter edafo-higrófilo, canária e madeirense.

Características no território: Diplazium caudatum, Euphorbia mellifera, Heberdenia excelsa, Laurus novocanariensis, Ocotea foetens, Persea indica, Prunus hixa, Pteris incompleta.

I. Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000[Syn.=Clethro-Laurion Sjögren 1972, p. max. p., nom. inval: CPN, art. 8, 29]

Mesobosques de lauráceas, infra a mesotemperados submediterrânicos, pontualmente mesomediterrânicos, húmidos a hiper-húmidos, madeirenses. Representam as cabeças de séries climatófilas, ou muito raramente edafo-higrófilas.

Características no território: Aracnoides webbianum, Berberis maderensis, Carex lowei, Cirsium latifolium, Clethra arborea, Dryopteris aitoniana, Dyopteris x furadensis Dryopteris maderensis, Erica platycodon subsp. maderinicola, Festuca donax, Goodyera macrophylla, Hedera maderensis subsp. maderensis, Ilex perado, Lonicera etrusca var. glabrata, Luzula seubertii, Pittosporum coriaceum, Polystichum drepanum, Rosa mandonii, Rubus grandifolius, Ruscus streptophyllus, Sambucus lanceolata, Sibthorpia peregrina, Teucrium abutiloides, Teucrium betonicum, Vaccinium padifolium.

1. Clethro arboreae-Ocoteetum foetentis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000[Syn. = Vaccinio-Sibthorpietum Sjögren 1972, p.max. p., nom inval. CPN, art. 7 & nom. dub.]

Bosques mesofíticos, climatófilos de til e de loureiro, infra a mesotemperados, pontualmente mesomediterrânicos superiores, húmidos superiores a hiper-húmidos, madeirenses. É uma floresta que atinge ca. de 30 m de altura, em que no estrato arbóreo ocorrem Ocotea foetens, Laurus novocanariensis, Clethra arborea, Persea indica, Ilex perado, Myrica faya, Heberdenia excelsea, Picconia excelsea, com um rico sub-bosque nemoral em que se identificam Diplazium caudatum, Pteris incompleta, Sibthorpia peregrina, Festuca donax, Woodwardia radicans, Argyranthemum pinnatifidium, Carex peregrina, Blechnum spicant, Ruscus streptophyllus, Polytichum setiferum, Viola odorata, Carex lowei, Dyopteris maderensis, Hypericum grandifolium, etc., e observam-se algumas lianas como Rubia agostinhoi, Rubus grandifolius, Rubus bollei, Rosa mandoni, Hedera maderensis, etc. (quadro 6).

79

Costa et al.

2. Vaccinio padifolii-Ericetum maderinicolae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Urzais arborescentes de Erica platycodon subsp. maderincola e Erica arborea ou faiais (quadro 7) mesotemperados submediterrânicos, parcialmente mesomediterrânicos, húmidos a hiper-húmidos, madeirenses, com porte frequentemente arborescente. Surgem como vegetação potencial em posições primárias edafoxerófilas, como encostas inclinadas, em solos florestais de basaltos e piroclastos, não demasiados profundos, com humus mull-moder (folhada de Erica spp. e lauráceas) e mais xéricos que os de Clethro-Ocoteetum. Por vezes constituem a orla natural deste bosques. É geovicarinte da associação canária Ilici-Ericetum platicodonis.

Quadro 6 - Clethro arboreae-Ocoteetum foetentisPruno hixae-Lauretea novocanariensis, Pruno-Lauretalia novocanariensis, Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreaeNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8 9Altitude (1=10 m) 39 56 75 97 91 78 100 105Área mínima (m2) 100 200 100 400 800 200 200 200Exposição E NW N N NW NW N NENº de espécies / nº inventários 14 25 18 31 44 19 35 21 10Características Ocotea foetens 2 5 5 1 1 5 3 4 VLaurus novocanariensis 4 1 2 3 3 1 2 2 VRubia agostinhoi + + + + 3 + 2 + VFestuca donax 4 1 2 2 3 2 1 . VSibthorpia peregrina . 2 3 2 3 + 3 3 VClethra arborea . 1 2 2 3 3 3 3 VBlechnum spicant . + + 1 3 1 2 + IIIPteris incompleta . 1 3 2 2 + . 1 VVaccinium padifolium . . 2 2 1 1 2 4 IIICarex peregrina . 1 . + 1 + 3 1 IIIErica arborea . + . . + + 1 + IIIErica maderenicola . . . + 1 + 1 + IIIlex perado . . . 1 1 1 + . IVMyrica faya 2 + . . 1 1 . . IVStegnogramma pozoi . + + + + . 2 . .Diplazium caudatum . 3 2 . 1 . . . VWoodwardia radicans . + . . 2 . 3 . IVViola riviniana . + . 1 + . 1 . .Dryopteris aemula . + . 2 . + . + .Heberdenia excelsa . . . (X) 2 . 1 . IIDryopteris aitoniana + + . 1 . . . . ICedronella canariensis . + . + . . 1 . IIIPolystichum setiferum . . . + + . . + IISonchus fruticosus . . . . 1 . 2 . IVPicconia excelsa . . . . 1 . 2 . IIArgyranthemum pinnatifidum . . . . + . + . IVCarex lowei + . . . . . 1 . IIHypericum grandifolium + . . . 1 . . . IIRuscus streptophyllus . 1 . . + . . . II

80

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Rubus grandifolius . . . . + . + . IIDryopteris maderensis . . . + + . . . IEuphorbia mellifera . . . . . . 2 . VPersea indica . . . 1 . . . . IVIsoplexis sceptrum . . . . . . 2 . IIAthyrium filix-femina . . . . 2 . 2 . .Phyllis nobla . . . . 1 . . . IIDryopteris affins . . . 1 . . . 1 .Bystropogon punctatus + . . . 1 . . . .Cirsium latifolium . + . . . . . . IITrichomanes speciosum . . + . . . . . IIRubus bollei . . . + . . . . IIAsplenium onopteris . . . . . . . + IIArachniodes webbianum . + . . . . . . IRosa mandonii . . . . + . . . ITeline maderensis . . . . + . . . IRhamnus glandulosa . . . . . . . . IISambucus lanceolata . . . . . . . . IIHedera maderensis . . . . . . . . IIViola odorata . . . . . . . . IIIlex canariensis . . 1 . . . . . .Semele androgyna . . . . . . . . IPrunus hixa . . . . . . . . IApollonias barbujana + . . . . . . . .Teucrium betonicum + . . . . . . . .Dyopteris x furadensis . . . + . . . . .Oreopteris limbosperma . . . . + . . . .Musschia wollastonii . . . . . . + . .Melanoselinum decipiens . . . . . . + . .Huperzia dentata . . . . . . + . .CompanheirasHymenophyllum tunbrigense . + + . . + . 1 IIAichryson divaricatum . + + . . . . 1 VDavallia canariensis . + + . . . . + IVPolypodium macaronesicum . . + 3 . . . + IVPteridium aquilinum . . . 2 . + . + IIIRanunculus major . . . . + + . + IIIPericallis aurita . . . . 1 . + . IVGeranium palmatum . . . . + . + . IIIStica canariensis 1 . + . . 2 . . .Cystopteris viridula . . . 1 + . 1 . .Brachypodium sylvaticum . . . 1 . . . . IErysimum bicolor . . . . + . . . IIGeranium robertianum . . . + . . . . IDactylorhiza foliosa . . . . + . + . .Asplenium monanthes . + . . . . + . .Asplenium anceps . . . + + . . . .Ageratina adenophora + . . . + . . . .Mais: + Origanum virens em 1; 1 Acer pseudoplatanus em 4; 1 Selaginella denticulata, + Calamintha ascedens, + Geranium rubescens, + Oreopteris limbosperma em 5; + Deschampsia argentea, + Erigeron karvinskianus em 6; II Salix canariensis, II Oenanthe divaricata, II Sellaginella kraussiana, II Asplenium quadrivalens, I Duchesnia indica, I Urtica morifolia, I Chelidonium majus, I Doodia caudata em 91, 3, 6, 8 Vereda do Montado dos Pessegueiros; 2 Chão da Ribeira; 4 Ribeiro Frio; 5 Levada do Caldeirão Verde; 7 Folhadal; 9 Capelo et al. (2000)

81

Costa et al.

Quadro 7 - Vaccinio padifolii-Ericetum maderenicolaePruno hixae-Lauretea novocanariensis, Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis, Sibthorpio

peregrinae-Clethrion arboreaeNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (1=10m) 139 137 90 99Area mínima (m2) 100 100 400 100Exposição N NE NE NW Nº de espécies / nº de inventários 10 12 21 29 8CaracterísticasErica maderinicola 3 3 4 4 VErica arborea 4 1 + 2 VVaccinium padifolium 1 3 2 2 IVSibthorpia peregrina 3 3 2 1 IVIlex perado . + 1 1 IIIBlechnum spicant . + 2 + IIViola riviniana + + + + .Laurus novocanariensis . 2 1 . VMyrica faya . . 3 1 IVFestuca donax . . 3 2 IVClethra arborea . . 2 1 IVPhyllis nobla . . 2 1 IVPteris incompleta . . 1 1 IIRubia agostinhoi . . + 1 IIRubus bollei + . . + IICarex peregrina + . . + IDryopteris aemula 2 + . 1 .Argyranthemum pinnatifidum . . . 1 IVSonchus fruticosus . . + . IVTeline maderensis . . . 1 IIHeberdenia excelsa . . . 1 IAthyrium filix-femina . . + . IICedronella canariensis . . . + IIRosa canina subsp. mandoni . + . . IHypericum grandifolium . . + . IEchium candicans . . . . IIPersea indica . . . . IIEuphorbia mellifera . . . . IIBystropogon punctatum . . . . IIOcotea foetens . . . . IISiderites candicans . . . . IISelaginella denticulata . . . . IIAsplenium onopteris . . . . IIViola odorata . . . . IIGenista tenera . . . . IIPicconia excelsa . . . . IGennaria diphylla . . . . ITaxus baccata . . . . IRhamnus glandulosa . . . . ICulcita macrocarpa . . . . IBerberis maderensis . . . . IPlantago malato-belizii . . . . ILuzula seubertii . . . . I

82

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Cirsium latifolium . . . . IPolystichum x maderene . . . . IBystropogon maderensis . . . . IDryopteris aitoniana . . . 1 .Stegnogramma pozoi . . . + .CompanheirasPteridium aquilinum . + 2 2 IVCytisus scoparius . . . + IIIGeranium palmatum . . + . IIDavallia canariensis . . . + IIAgrostis stolonifera 1 1 . .Mais: + Ranunculus minor em 1, + Ulex latebracteatus, + Ageratina adenophora em 3; 1 Brachypodium sylvaticum, + Polypodium macaronesicum, + Cystopteris viridula, + Geranium robertianum em 4; III Ranunculus major, II Pericallis aurita, II Aichryson divaricatum, II Erysimum bicolor, I Plantago maderensis, I Carlina salicifolia, I Helichrysum melaleucum, I Rumex canariensis, I Odontites holliana, I Bupleurum salicifolium em 5Locais: 1, 2 Montado dos Pessegueiros; 3 Queimadas; 4 Ribeiro Frio; 5 Capelo et al. (2000)

3. Rhamno glandulosi-Sambucetum lanceolati Rivas-Martínez, Capelo, J.C.Costa, Jardim, Sequeira, Aguiar, Fontinha & Lousã in Capelo, J.C.Costa, Jardim, Sequeira, Aguiar & Lousã 2003

Microbosque edafo-higrófilo de linhas de água torrenciais com grandes blocos rochosos no leito, da encosta norte da ilha da Madeira, constituidos, entre outras, por Sambucus lanceolata, Euphorbia mellifera, Rhamnus glandulosa, Diplazium caudatum, Sibthorpia peregrina, Festuca donax, Woodwardia radicans, Pteris incompleta, Clethra arborea, etc. (quadro 8) mesotemperados, húmidos a hiper-húmidos. Observa-se em contacto catenal do Clethro arborea-Ocoteetum foetentis.

4. Diplazio caudati-Perseetum indicae Jardim, Sequeira, Capelo, J.C. Costa, Aguiar & Lousã 2003 in Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira, Aguiar & Lousã 2003

Mesobosque de vinhático (Persea indica) e loureiros ricos em espécies nemorais (quadro 9), edafo-higrófilo, mesomediterrânico a mesotemperado, húmido a hiper-húmido, em coluviossolos raramente aluviossolos. Observa-se quer no andar do Semele androgynae-Apollonietum barbujanae quer do Clethro arboreae-Ocoteetum foetentis. Apesar de serem mais vulgares na encosta sul da Madeira, também podem ser observados na encosta norte (Chão da Ribeira). É geovicariante da associação canária Diplazio caudati-Ocoteetum foetentis.

II. Visneo mocanerae-Apollonion barbujanae Rivas-Martínez in Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Aliança infra-termomediterrânica, seca a húmida da Sub-Região Canária (Canárias e Madeira) onde se encontram as comunidades mais xerofíticas e termófilas da chamada “laurisilva”.

83

Costa et al.

Características no território: Apollonias barbujana, Arum italicum subsp. canariensis, Carduus squarrosus (dif.), Picconia excelsea, Semele androgyna, Sideroxylon marmulano, Smilax pendulina, Visnea mocanera.

Quadro 8 - Rhamno glandulosi-Sambucetum lanceolataePruno hixae-Lauretea, Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis, Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreaeNº de ordem 1 2 3 4Altitude (m) 880 930 810Área mínima (m2) 60 60 40Exposição NE NW WNº de espécies / nº de inventários 24 14 25 5CaracterísticasSambucus lanceolata 3 3 3 5Festuca donax 2 1 + 5Sibthorpia peregrina 1 + 1 5Diplazium caudatum 2 5 1 4Athyrium felix-femina + + 1 3Hypericum grandifolium + + + 2Woodwardia radicans 2 1 . 4Clethra arborea + + . 4Pteris incompleta 1 . + 4Rubia agostinhoi + . + 3Cedronella canariensis . + + 1Rhamnus glandulosa 1 . . 5Euphorbia mellifera 1 . . 5Phyllis nobla + . . 4Sonchus fruticosus + . . 3Salix canariensis + . . 3Laurus novocanariensis . . 1 2Argyranthemum pinnatifidum + . . 2Rubus bollei . . 1 1Ilex perado + . . 1Rosa mandoni . . + 1Dryopteris aitoniana . . + 1Rubus grandifolius . . . 2Isoplexis spectrum . . . 2Erica maderinicola . . . 1Vaccinium padifolium . . . 1Ocotea foetens . . . 1Viola riviniana . + . .Bystropogon canariensis . + . .Carex lowei . . + .Polystichum setiferum . . + .Carex peregrina . . + .CompanheirasOenanthe divaricata 1 + . 5Deschampsia argentea 1 . . 4Aichrysum divaricatum + . + 3Ranunculus cortusifolius + . . 3Ageratina adenophora + . . 2Echinotum spinosum . . . 2Asterella africana . . . 2

84

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Peucedanum lowei + . . 1Polypodium macaronesicum . + + .Mais: + Cystopteris viridula, + Erysimum bicolor, + Brachypodium sylvaticum em 3; 1 Tennobyum alopecum, 1 Porella inaequalis, 1 Dactylorhiza foliosa, 1 Doodia caudata, 1 Stellaria alsine, Locais: 1 Queimadas, 2 Caldeirão Verde, 3 Encumeada, 4 Capelo et al. (2000)

Quadro 9 - Diplazio caudati-Perseetum indicaePruno hixae-Lauretea novocanariensis, Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis, Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreaeNº de ordem 1 2 3 4Altitude (m) 505 500 525Área miníma (m2) 200 100 100Exposição NW SW NENº de espécies / nº de inventários 21 28 29 6CaracterísticasPersea indica 4 4 3 VLaurus novocanariensis 2 2 3 VDiplazium caudatum 3 2 3 VSibthorpia peregrina 1 1 + VRubus bollei + 1 + VFestuca donax + + + VCedronella canariensis + + + IIIWoodwardia radicans . 2 + VAthyrium filix-femina + 1 . VClethra arborea . 1 + IVSelaginella denticulata . + + IVRubia agostinhoi + + . IIIAsplenium onopteris . + + IIIPteris incompleta + . 1 IIDryopteris aitoniana + . + IICarex lowei + . + IPhyllis nobla . + . VHypericum grandifolium . + . VEuphorbia mellifera . . + IIILonicera etrusca var. glabrata . + . IIHedera maderensis . + . IIStgenogramma pozoi . + . IIErica maderinicola . . + IIPolystichum setiferum . . + IIMyrica faya + . . IVaccinium padifolium + . . IBrachypodium sylvaticum . + . IOcotea foetens 2 . 2 .Salix canariensis . . 1 IRuscus streptophyllus + . + .Sonchus fruticosus . . . IVHypericum glandulosum . . . IVRosa mandonii . . . ISemelle androgyna . . . IArgyranthemum pinnatifidum . . . IScrophularia hirta . . . ICarex peregrina . . . IHuperzia suberecta . . . I

85

Costa et al.

Rhamnus glandulosa 1 . . .Ilex perado . . 1 .Sambucus lanceolata + . . .Viola riviniana + . . .Viola odorata . . + .CompanheirasCystopteris viridula . + + VAichrysum divaricatum . + + IIAgeratina adenophora . + . IIIPericallis aurita . + . IIIErigeron karvinskianus . + . IIAsplenium trichomanes . . + IIAsplenium anceps . + . IPrunella vulgaris . + . IOenanthe divaricata . + . IPolypodium macaronesicum . . + IDuchesnia indica + . + .Mais: + Trichomanes speciosum em 1; + Deschampsia argentea em 2; + Davallia canariensis, + Geranium robertianum em 3; I Succisa pratensis, I Epilobium tetragonum, I Dactylorhiza foliosa, I Sagina procumbens em 4Locais: 1, 3 Chão da Ribeira, 3 Encumeada, 4 Capelo et al. (2003)

5. Semele androgynae-Apollonietum barbujanae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidade florestal infra-termomediterrânica, sub-húmida superior a húmida dominada por Apollonias barbujana (barbusano) e Laurus novocanariensis rica em elementos termófilos como Ilex canariensis, Hypericum grandifolium, Teucrium betonicum, e em lianas Semele androgyna, Smilax pendulina, Hedera maderensis, Rubia agostinhoi, Smilax canariensis (quadro 10). É cabeça de série climatófila florestal mais termófila da Ilha da Madeira que na encosta Sul se encontra reduzida a pequenos bosquetes, por via da ocupação humana e culturas agrícolas se encontrarem maioritariamente na sua área potencial de distribuição. O Visneo mocanerae-Arbutetum canariensis é a comunidade geovicariante nas Canárias.

III. Polysticho falcinelli-Ericion arboreae Rivas-Martínez, Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim & Sequeira 2002

Microbosques mesotemperados superiores e supratemperados hiper-húmidos a ultra-hiper-húmidos, madeirenses.

Características no território: Juniperus cedrus subsp. maderensis, Polystichum falcinellum, Polystichum x maderensis, Ranunculus cortusifolius var. minor, Sorbus maderensis.

86

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

6. Polysticho falcinelli-Ericetum arboreae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Microbosque denso dominado pela Erica arborea e Erica maderincola que pode atingir 10-12m de altura e 70-60 cm de DAP, acompanhada no estrato arbóreo e arbustivo por Sorbus maderensis, Polystichum falcinellum, Ranunculus cortusifolius var. minor, Viola riviniana, Teucrium francoi, Pteridium aquilinum, etc. (quadro 11). Pensa-se que a Juniperus cedrus subsp. maderensis terá sido uma espécie comum na sua composição, mas devido ao valor da sua madeira já é raro em condições de expontaneidade, só sendo observado em locais inacessíveis. Os bosques actuais serão então prováveis disclímaces de um bosque original co-dominado por J. cedrus subsp. maderensis. É uma floresta endémica da ilha da Madeira, que ocorre no andar mesotemperado superior (submediterrânico) e em ombroclima hiper-húmido a ultra-hiper-húmido.

IV Euphorbion melliferae Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira, Aguiar & Lousã 2003

Aliança microfanerofítica de caulirosulados florestais neo-endémicos de hábito lenhoso, canário-madeirenses próprios de interrupções no copado de Sibthorpio-Clethrion, como solifluxões catastróficas, linhas de água pedregosas, levadas, etc.

Características no território: Isoplexis sceptrum, Melanoselinum decipiens, Musschia wollastonii, Sonchus fruticosus, Sonchus pinnatus, Euphorbia longifolia [=E. mellifera].

7. Isoplexido spectri-Euphorbietum melliferae Capelo, J.C.Costa, Jardim, Sequeira, Aguiar & Lousã 2003

Comunidade de caulirrosulados das paredes basálticas, mesotemperados a supratemperados inferiores, húmido a hiper-húmido, em ambiente de Clethro arboreae-Ocoteetum foetentis. Observam-se nas clareiras da laurisilva ou em locais onde aconteceram aberturas devido ao deslocamento de solo. Euphorbia mellifera, Isoplexis sceptrum, Sonchus fruticosus, Melanoselinum decipiens, Musschia wollastonii são as principais espécies que entram sua composição florística (quadro 12).

87

Costa et al.

Quadro 10 - Semele androgynae-Apollonietum barbujanaePruno hixae-Lauretea novocanariensis, Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis, Visneo mocanereae-Apollonion barbujanaeNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11Altitude (m) 105 110 130 50 280 530 90 360 260 240Área mínima (m2) 50 50 200 200 200 200 100 60 100 120Exposição N NE E W E SE N SE SE ENº de espécies / nº de inventários 12 18 24 20 23 26 22 12 8 12 6CaracterísticasApollonias barbujana 4 4 3 5 2 3 4 4 4 3 VLaurus novocanariensis 2 1 3 1 3 3 1 2 2 3 VSemele androgyna 1 1 + 3 1 2 3 2 . . IIIMyrica faya . . . . 2 1 1 1 1 2 VPhyllis nobla . . 1 + 1 1 + . . + IIIErica maderenicola . . . . 1 1 + 1 1 1 IIIFestuca donax 2 2 . 1 . 1 + . . 2 IIHedera maderensis . . 4 2 2 1 1 . . . IIIHypericum grandifolium . + 1 . . + 1 1 . . IIISmilax pendulina . . 2 2 1 . 1 . . . IIIRubia agostinhoi . . . + . + + . . . IITeucrium betonicum . . + + 1 . . . . . IIlex canariensis . . . + . . . . + . IISalix canariensis . + . . + . . . . . IArgyranthemum pinnatifidum . . . . 1 + + . . . .Asplenium onopteris . . + . . . . 1 . + .Visnea mocanera . . . 1 . . . . . . IIRubus bollei . . . . . . . . . + IIIOcotea foetens . . . . . . . . + . IHypericum glandulosum . . + . . . . . . . IArum italicum subsp. canariensis . . + . . 2 . . . . .Asparagus lowei + + . . . . . . . . .Convolvulus massonii . . . . . . . . . . ICarduus squarrosus . . . . + . . . . . .Dryopteris aitoniana . + . . . . . . . . .CompanheirasGlobularia salicina + 1 1 1 . + + 1 1 . IIIPteridium aquilinum 1 2 2 . 1 2 + + . + IAeonium glandulosum + + 2 + + + 1 . . + IMaytenus umbellata + . 1 1 + . 1 1 . . VRubus ulmifolius 2 2 . 1 1 1 + . . . IIDavallia canariensis + . 1 + . + + . . + IIBrachypodium sylvaticum . + 2 . . + 1 + . 1 .Ageratina adenophora . . . + 1 1 . . . . IIAdiantum reniforme . . . + . + . . . . IIErysimum bicolor . + . + . . . . . . IErigeron karvinskianus . . 1 . + + . . . . .Sonchus pinnatus . . 1 . . . . . . . IIPolypodium macaronesicum + . 1 . . . . . . . .Aeonium glutinosum . . . . + + . . . . .Bystropogon punctatus . . . . . . . + + . .Mais: + Selaginella kraussiana, + Carex divulsa em 2; 1 Carex muricata, + Vinca major, + Aichrysum divaricatum em 3; 1 Helichrysum melaleucum em 5; + Plantago leiopetala em 7; II Carlina salicifolia, I Pericallis aurita em 11Locais: 1, 2, 7 Véu da Noiva, 3 S. Vicente, 4 Ribeira da Janela; 5 Rocha do Navio, 6 Curral das Freiras, 8, 9, 10 Montado dos Pessegueiros, 11 Capelo et al. (2000)

88

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Quadro 11 - Polysticho falcinelli-Ericetum arboreaePruno hixae-Lauretea novocanariensis, Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis, Polysticho falcinelli-Ericion arboreaeNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8Altitude (1=10m) 155 151 172 146 160 155 150Área mínima (m2) 500 200 200 100 100 200 100Exposição SE NE N S NE E NNº de espécies / nº de inventários 12 11 16 18 17 23 19 5Características Erica arborea 5 3 5 5 5 3 5 5Polystichum falcinellum . + 2 1 2 1 + 5Ranunculus minor + . 1 1 1 + + 1Erica maderinicola . . 1 + 2 + 1 5Viola riviniana 2 . 2 1 + 1 2 .Sibthorpia peregrina . . . 1 1 + + .Ilex perado . 1 . (X) (X) 2 . .Teucrium francoi . . 4 . (X) 2 . 2Laurus novocanariensis . . . (X) (X) 1 . 1Vaccinium padifolium . . . 2 . 4 . 2Asplenium onopteris . . . + + . . 1Polystichum setiferum . . . + . + . 1Brachypodium sylvaticum . . . 1 . . . .Juniperus maderensis . 3 . . . . . .Sorbus maderensis . . . . . . . 1Blechnum spicant . . . . . . . 1Neotinea maculata + . . . . . . .Bunium brevifolium . . + . . . . .Bupleurum salicifolium . . + . . . . .Rosa canina . . . + . . . .Athyrium filix-femina . . . . + . . .Cedronella canariensis . . . . . + . .Luzula campestris . . . . . . + .CompanheirasAgrostis castellana 3 + 1 . 1 1 2 2Pteridium aquilinum 3 . 3 2 . 2 3 4Cardamine hirsuta 1 . . . . 2 1 .Cystopteris viridula . . . + 1 2 . .Origanum virens . . 1 . . . . 3Thymus micans . . . . . + . 2Clinopodium arundanum . . 2 . . . + .Homolotethium sericeum 2 . . . . . 1 .Teesdalia nudicaulis . . . . + . 1 .Umbilicus rupestris . . . . + 1 . .Holcus lanatus 1 . . . . . + .Andryala varia . . . . + + . .Potentilla anglica + . . . . . + .Mais: + Taraxacum sp., + Veronica persica em 1; 2 Genista tenera, + Festuca jubata, + Siderites cadicans, + Helichrysum melaleucum, + Plantago maderensis, + Armeria maderensis em 2; 1 Odontites holliana, 1 Digitalis purpurea, + Hypochaeris radicata, + Stellaria media em 3; 1 Rubus x suspiciosus, 1 Polypodium macaronesicum, 1 Polypodium macaronesicum x cambricum em 4; 1 Cystopteris viridula em 5; 1 Carex lampocarpa, + Hypericum undulatum, + Rumex acetosella, + Polypodium cambricum em 6; 3 Ptengia sp., 3 Sclerophium purum, + Ulex latebracteatus, + Cerastium fontanum subsp. vulgare em 7; 5 Cytisus scoparius, 1 Rubus ulmifolius, 1 Prunella vulgaris em 8Locais: 1, 6, 7 Bico da Cana; 2 cerca do Pico do Gato; 3, 5 cerca Pico Ruivo; 4 Chão da Lagoa; 8 Capelo et al. (2000)Quadro 12 – Ixoplexido spectri-Euphorbietum melliferae

89

Costa et al.

Pruno hixae-Lauretea novocanariensis, Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis, Euphorbion melliferaeNº de ordem 1 2 3 4Altitude (m) 850 900 880Área miníma (m2) 100 50 60Exposição NE N NENº de espécies / nº de inventários 22 24 30 3CaracterísticasEuphorbia mellifera 3 3 2 3Isoplexis sceptrum 2 1 1 3Sonchus fruticosus 2 + 1 2Melanoselinum decipiens + 1 2 2Pteris incompleta + 2 1 2Sibthorpia peregrina 1 1 + 1Musschia wollastonii . + 1 2Rubus bollei . 1 1 2Vaccinium padifolium . + 1 2Rubia agostinhoi . + 1 1Phyllis nobla + . 2 3Clethra arborea 1 . 2 2Festuca donax 2 1 . 2Blechnum spicant + . 1 1Erysimum bicolor . + . 3Bystropogon punctatus . . + 3Cirsium latifolium . . 1 2Erica maderinicola . . 1 2Argyranthemum pinnatifidum . . + 2Stegnogramma pozoi . . + 2Carex lowei . . + 2Woodwardia radicans 3 1 . .Carex peregrina . + . 1Teline maderensis . . + 1Ahyrium filix-femina 2 . . .Rhamnus glandulosa 1 . . .Laurus novocanariensis . 1 . .Dryopteris aitoniana . . . 1Aracnoides webbianum . . . 1Hypericum grandifolium + . . .Hedera maderensis . + . .CompanheirasRanunculus major + 1 2 2Ageratina adenophora 1 + 1 1Aichrysum divaricatum . + + 2Geranium palmatum + . 1 3Erigeron karvinskianus + . 1 3Aeonium glutinosum + 1 1 .Pericallis aurita . . 1 2Brachypodium sylvaticum . + . 2Dactylorhiza foliosa . . + 1Davallia canariensis . + . 1Origanum virens . . + 1Mais: 1 Selaginella denticulata, + Cystopteris viridula em 1; + Geranium rubescens em 2; 2 Succisa pratensis, 1 Hypochaeris radicata, 1 Doodia caudata em 4Locais: 1, 3 Levada do Caldeirão Verde, 2 Queimadas, 4 Capelo et al. 2003

90

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

8. Sonchetum pinnati Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

Associação formada pelo caulirosulado Sonchus pinnatus de paredes secas que pode ser observada quase desde o nível do mar até aos picos mais altos da ilha da Madeira.

Transcrição inventário realizado em S. Vicente, parede húmida, 85 msm, 4 m2, SE: característica: 4 Sonchus pinnatus companheiras: 3 Aonium glutinosum, + Davalia canariensis, 1 Ageratina adenophora, + Bituminaria bituminosa, 1 Rumex maderensis, + Torilis arvensis + Galactites tomentosa.

B. Andryalo-Ericetalia Oberdorfer 1965

Urzais e faiais densos (Erica platycodon, Erica maderinicola e Erica arborea), onde dominam também algumas espécies mais xerófilas da laurisilva (e.g. Myrica faya, Ilex canariensis, Picconia excelsa) e que constituem etapas de substituição dos bosques da Pruno-Lauretalia. Por vezes, assumem carácter permanente em biótopos de solos delgados edafoxerófilos. Incluem-se ainda, nesta ordem, as orlas retamoides de Teline maderensis e Erica maderensis, no âmbito da Sibthorpio-Clethrion arboreae e do Polysticho-Ericion arboreae.

IV. Myrico fayae-Ericion arboreae Oberdorfer 1965

Comunidades arbustivas densas subseriais dos bosques de Pruno-Lauretalia, dominadas por Erica arborea ou Myrica faya, infra a mesomediterrânica.

9. Globulario salicinae-Ericetum arboreae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Urzais de Erica arborea / Erica maderinicola e faiais com Globularia salicina e Helichrysum melaleucum, inframediterrânicos a termomediterrânicos, sub-húmidos a húmidos, subseriais de Semele androgynae-Apollonietum barbujanae e com influências do Oleo maderensis-Maytenion umbellatae (quadro 13).

10. Comunidade de Erica maderinicola e Erica arborea

Uma comunidade nanofanerofítica com 1-2 m de altura de Erica maderinicola e Erica arborea pode ser observada em locais rochosos (litossolos) ou submetidos frequentemente a fogos de maior altitude. É subserial do Polysticho falcinelli-Ericetum arboreae, do qual se distingue pela fisionomia arbustiva e pela ausência de espécies nemorais (Polysticho falcinellum, Ranunculus cortusifolius var. minor, Sibthorpia peregrina, Teucrium francoi, Polystichum setiferum, Neotinea maculata, etc.), de Vaccinium padifolium e Sorbus maderensis e do Globulario salicinae-Ericetum arboreae pela ausência de Myrica faya e de espécies da Rhamno–Oleetea cerasiformis.

Transcrição de um inventário realizado no Paúl da Serra junto ao cruzamento para a Calheta, 1280 msm, 200 m2, E: 5 Erica maderinicola, 1 Erica arborea, 2 Pteridium aquilinum, 1 Viola riviniana, + Thymus micans, + Ornithopus perpusillus.

91

Costa et al.

Quadro 13 - Globulario salicinae-Ericetum arboreaePruno hixae-Lauretea novocnariensis, Adrylo-Ericetalia, Myrico fayo-Ericion arboreaeNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10Altitude (m) 75 50 95 110 100 260 230 120 90Área minima (m2) 60 80 100 60 100 100 60 60 60Exposição S E NW W N NE E NE NNº de espécies / nº de inventários 16 20 16 13 17 17 21 15 19 2CaracterísticasGlobularia salicina 3 2 2 3 2 2 2 2 3 2Erica arborea 4 3 2 2 1 1 3 2 . 2Erica maderinicola 2 2 3 3 1 1 3 1 . 2Helichrysum melaleucum . . 2 2 3 2 3 3 3 1Phyllis nobla + + . . . 1 + + 1 2Echium nervosum + 1 1 . 2 + . 2 3 .Hypericum grandifolium . . + . 1 + 1 + 1 .Myrica faya . . . 2 2 3 2 1 2 .Argyranthemum pinnatifidum . + + . 2 2 . . 1 .Plantago leiopetala . + + . + . . . 1 1Maytenus umbellata . 1 . 2 . . 1 1 . .Myrtus communis 2 . . + . . . . . 1Plantago maderensis . + . . . . . . . 1Teline maderensis . + + . . . . . . .Teucrium betonicum . . . . . + + . . .Marcetella maderensis . 1 . . . . . . . .Genista tenera 1 . . . . . . . . .Laurus novocanariensis . . . 1 . . . . . .Sideroxylon marmulano . . . . . 1 . . . .Apollonias barbujana . . . + . . . . . .Semelle androgyna . . . . + . . . . .Erysimum bicolor . . . . . . + . . .Carlina salicifolia . . . . . . + . . .Prasium medium . . . . . . . . + .CompanheirasRubus ulmifolius 1 2 + + . 1 1 + 1 1Aeonium glandulosum + + 1 + 2 + + + 1 .Pteridum aquilinum . 1 1 . 1 1 1 . + .Dactylis hylodes + 1 . . + 1 + 1 + .Bituminaria bituminosa 1 + + + . . + 1 1 .Brachypodium sylvaticum + 1 + . . + + . 1Aeonium glutinosum + 1 . + . + . . . 2Hyparrhenia sinaica + + . . . . + . + 2Davallia canariensis + . + . + . + . + .Sonchus pinnatus . . . . 1 . . + 2 .Ageratina adenophora . . . . . + + 1 . .Sellaginella denticulata . . 1 . + . . . . .Sinapidendron gymnocalix . . . . + . . . + .Mais: + Vicia lutea em 1; + Phalaris aquatica em 2; Sonchus maderensis em 7; 2 Opuntia tuna em 10;Locais: 1, 2 Penha de Águia, 3, 5, 9, Véu da Noiva, 4 Porto da Cruz, 6 Rocha do Navio, 7 Seixal, 8 Entre Santana e S. Vicente, 10 Capelo et al. (2000)

92

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

V. Bystropogono punctati-Telinion maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidades arbustivas permanente ou de substituição de Erica maderensis, Teline maderensis, etc. em situações rupícolas ou edafo-xerófilas, meso-supratemperadas (submediterrânicas) madeirenses.

Características no território: Argyranthemum pinnatifidum subsp. montanum, Argyranthemum pinnatifidum subsp. pinnatifidum, Bunium brevifolium, Bystropogon punctatus, Echium candicans, Erica maderensis, Plantago malato-belizii, Siderites candicans, Teline maderensis.

11. Bystropogono punctati-Telinetum maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Piornais de Teline maderensis edafoxerófitos em escarpas rochosas de basalto e de piroclastos. Também são comuns na comunidade Argyranthemum pinnatifidum, Bystropogon punctatus, Genista tenera, Siderites candicans, Echium candicans, Bupleurum salicifolium, Cedronella canariensis, Helichrysum melaleucum, Cytisus scoparius, etc. (quadro 14). Assinala-se em territórios mesotemperados / mesomediterrânicos húmidos a hiper-húmidos, em ambiente da série Clethro arboreae-Ocoteeto foetentis S..

12. Argyranthemo montani-Ericetum maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Urzais de Erica maderensis com Teline maderensis frequentemente em posições permanentes de cristas e falésias basálticas sendo também subserial do Polysticho falcinelli-Ericetum arboreae. Assinala-se em áreas supratemperadas, hiper-húmidas a ultra-hiper-húmidas. Da sua composição florística também fazem parte Argyranthemum pinnatifidum subsp. montanum, Echium candicans, Genista tenera, Helichrysum melaleucum, Plantago maderensis, Viola paradoxa, Cytisus scoparius, Anthoxanthum maderensis, etc. (quadro 15).

C. Rubo bollei-Salicetalia canariensis Rivas-Martínez in Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Salgueirais e silvados higrófilos ou rípicolas canários e madeirenses.

Características no território: Ageratina riparia, Urtica morifolia.

VI. Rubio peryclimeni-Rubion ulmifolii (Oberdorfer 1965) Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993

Silvados densos canários e madeirenses, que constituem o manto espinhoso e húmido das comunidades ripícolas.

93

Costa et al.

Característica no território: Rubus bollei.

13. Rubio agostinhoi-Rubetum bollei Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Silvados de Rubus bollei e Rubus ulmifolius (quadro 16) de orlas higrofítica ou manto substituintes dos salgueirais e outros bosques ripícolas madeirenses.

Quadro 14 - Bystropogono punctati-Telinetum maderensisPruno hixae-Lauretea novocanariensis, Andryalo-Ericetalia, Bystropogono punctati-Telinion maderensisNº de ordem 1 2 3 4Altitude (1=10m) 97 91 155Área mínima (m2) 50 60 70Exposição NW N SENº de espécies / nº de inventários 15 20 14 5CaracterísticasTeline maderensis 3 3 2 5Genista tenera 2 1 1 4Siderites candicans + + 3 4Argyranthemum pinnatifidum 2 3 . 5Echium candicans 2 1 3 .Phyllis nobla 1 1 . 5Erica maderinicola + 1 . 4Bystropogon punctatus 1 1 . 3Carlina salicifolia 1 + . 3Bupleurum salicifolium + + . 2Hypericum grandifolium + 1 . 2Plantago maderensis . + 1 1Cedronella canariensis + + . 1Helichrysum melaleucum . . 1 2Festuca donax . + . 3Rubus grandifolius . . . 1Myrica faya . . . 1Plantago malo-belizii . . 1 .Sonchus pinnatus . . 1 .CompanheirasPericallis aurita + + 1 4Aeonium glutinosum + + . 2Cytisus scoparius . . 1 4Geranium palmatum . + . 2Ranunculus cortusifolius subsp major + . . 1Ulex europaeus subsp. latebracteatus . + . 1Aichryson divaricatum . + . 1Carduus squarrosus . + + .Mais: 1 Crepis andryaloides, 1 Rumex fruticescens, + Anthoxantum maderensis em 3; 1 Odontites holliana em 4Locais: 1 Ribeiro Frio; 2 Queimadas; 3 Pico das Torres junto ao túnel; 4 Capelo et al. (2000)

Quadro 15 - Agyranthemo montanae-Ericetum maderensisPruno hixae-Lauretea novocanariensis, Andryalo-Ericetalia, Bystropogono punctati-Telinion maderensisNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (1=10m) 171 172 157 160

94

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Área mínima (m2) 20 20 20 40Exposição E SE N W

Nº de espécies / nº de inventários 9 9 17 15 5CaracterísticasErica maderensis 2 4 2 2 5

Argyranthemum montanum . + 2 1 5Teline maderensis . . 1 2 5Genista tenera . . 2 1 3Helichrysum melaleucum . . 1 1 3Plantago maderensis . + . 1 3Viola paradoxa 2 1 1 . .Echium candicans . . . 2 4Bupleurum salicifolium . . 2 . 2

Plantago malato-belizi . . . + 2Carlina salicifolia . . . 1 1Bunium brevifolium . . 1 . 1Erica maderinicola . . . . 3Erica arborea . . . + .CompanheirasAnthoxanthum maderensis + + + + 3Cytisus scoparius 5 + . 1 4Pericallis aurita . . + + 4Andryala varia + + . . 1Parafestuca albida . . 1 . 3Odontites holliana . + . . 3Tolpis macrorrhiza . . 1 . 3Erysimum bicolor . . + . 2Agrostis castellana 2 1 . . .Ranunculus cortusifolius var. minor 2 . 1 . .Crepis andryaloides . . . + 1Mais: 1 Hypochaeris radicata, + Polypodium cambricum em 1; + Dactylis hylodes, + Armeria maderensis, + Vicia capreolata em 3; + Rumex maderensis em 4; 3 Sinapidendron frutescens, 2 Silene vulgaris, 1 Matthiola maderensis, 1 Ranunculus cortusifolius subsp. major, 1 Anthyllis lemmaniana em 5Local:1 Pico do Cidrão; 2 Pico do Gato; 3 Entre o Pico das Torres e o Pico Ruivo; 4 Pico das Torres; 5 Capelo et al. (2000);

VII. Salicion canariensis Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González ex Rivas-Martínez, Fernández-González & Loidi 1999

Salgueirais microfanerofíticos, caducifólios, ripícolas, canários e madeirenses.

Características no território: Salix canariensis, Scrophularia hirta, Scrophularia racemosa.

14. Scrophulario hirtae-Salicetum canariensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000Salgueirais de Salix canariensis (quadro 16) madeirenses de leitos vasosos., podendo secundariamente ocupar como primocolonizador encostas com escorrimento de água.

95

Costa et al.

Quadro 16 - Rubio agostinhoi-Rubetum bolei: 1-4Pruno hixae-Lauretea novocanariensis, Rubo bollei-Salicetalia canariensis, Rubio peryclymeni-Rubion ulmifoliaeScrophulario hirtae-Salicetum canariensis: 5-9Pruno hixae-Lauretea novocanariensis, Rubo bollei-Salicetalia canariensis, Salicion canariensisNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8 9Altitude (m) 935 870 1410 150 860 600 350Área miníma (m2) 80 60 100 50 60 100 100Exposição SW SE NW S NE N SWNº de espécies / nº de inventários 19 12 15 2 9 15 17 22 3CaracterísticasRubus bollei 4 4 3 2 . . + 1 3Rubus ulmifolius 1 1 3 2 2 . . 2 .Rubia agostinhoi 2 1 1 2 . . + + 1Ageratina riparia . + . . 2 . . 1 .Urtica morifolia . + . 1 . + 1 . .Oenanthe divaricata + . + 2 1 1 2 1 2Phyllis nobla 1 1 . 1 . + + + 3Hypericum glandulosum 1 2 . . . . + . .Festuca donax . . 2 1 . . 1 2 .Sibthorpia peregrina . + + . . + . . 1Hypericum grandifolium + . 1 . . + + . .Bystropogon canariensis . . + . . . . . .Salix canariensis . . . 1 5 4 4 4 3Scrophularia hirta . . . . + 2 1 1 2Woodwardia radicans . . 1 . . 2 1 . 2Erica maderinicola . . . . . 1 . 1 3Laurus novocanariensis . . . . . . 1 1 2Erica arborea . . . . . 1 . 1 .Dyplazium caudatum . . . . . + . . 1Myrica faya . . . . . . + + .Stegnogramma pozoi . . . . . + . . .Scrophularia racemosa . . . . . . . + .CompanheirasAgeratina adenophora 1 . + 2 2 1 1 1 1Cedronella canariensis + + 1 . . . + .Geranium purpureum + + + . . . + . .Arundo donax . . . . 2 . . . 1Rumex maderensis + . . 1 . . . . .Hypericum undulatm . . . . . + . 1 .Holcus lanatus . . . . . . + 1 .Carex divulsa . + . . . . . + .Polygonum salicifolium . . . . + . . + .Apium nodiflorum . . . . + . . + .Lotus pedunculatus . . . . . + . + .Mais: + Epilobium tetragonum em 1; + Origanum virens em 2; 2 Pteridium aquilinum, + Viola riviniana em 3; + Poa sylvicola em 8; 1 Duchesnia indica, 1 Hypericum x inodorum em 9Locais: 1 Encumeda, 2 Loreto, 3 Caldeirão Verde, 4 Capelo et al. (2000), 5 Ribeira Brava, 6 Ribeiro Frio, 7 Chão de Loureiros, 8 Ribeira da Madalena, 9 Capelo et al. (2000),

3. NERIO-TAMARICETEA Br.-Bl. & O.Bólos 1958

96

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Vegetação ripícola ou freatófila, formada por microfanerófitos e nanofanerófitos do género Tamarix ou Nerium, acompanhados de algumas gramíneas altas. Colonizam solos hidrófilos de linhas de água temporárias, rios temporariamente secos, margens de lagunas e salgados de ombroclima seco, semiárido a árido das regiões Mediterrânica, Saaro-Arábica e Irano-Turânica substituindo os bosques da Populetalia albae.

A. Tamaricetalia africanae Br.-Bl.& O.Bolòs 1958 em. Izco, Fernández-González & Molina 1984

Ordem única.

I. Tamaricion africanae Br.-Bl. & O.Bólos 1958

Tamargais sub-halófilos próprios de águas ricas em bases, submetidos a períodos de calor e aridez de cursos de água com forte estiagem.

Característica no território: Tamarix gallica.

1. Comunidade de Tamarix gallica

Nas linhas de água temporárias da Ponta de S. Lourenço, no andar inframediterrânico e semi-árido, ocorre uma comunidade dominada pelo neófito Tamarix gallica. No Porto Santo tem maior expressão.

4. CYTISETEA SCOPARIO-STRIATI Rivas-Martínez 1974

Comunidades onde predominam arbustos da família das Leguminosas da tribo das Genisteae. Em condições expontâneas, constituem as orlas naturais ou a primeira etapa de substituição de diversos bosques climácicos meso-oligotróficos, que crescem em solos siliciosos profundos com húmus "mull" e sem hidromorfia temporal. Tem óptimo na Península Ibérica, mas na ilha da Madeira, tem carácter neofítico e invasor, ocupando agressivamente o nicho ecológico prefencial das comunidades das Genisteae madeirenses (Bystropogono punctati-Telinion maderensis).

Características no território: Adenocarpus complicatus subsp. complicatus, Cytisus scoparius subsp. scoparius, Erica arborea (dif. clas.), Cytisus striatus subsp. striatus, Ulex europaeus subsp. latebracteatus (dif. al.).

1. Comunidade de Ulex latebracteatus e Cytisus striatus

Os neófitos oportunistas Cytisus scoparius e Ulex europaeus subsp. latebracteatus, nas zonas mais elevadas e húmidas da ilha da Madeira, formam uma comunidade frequentemente com recobrimentos elevados (Quadro 17). Esta comunidade é muito frequente nos andares mesotemperado e supratemperado em ombroclima húmido, hiper-húmido e ultra-hiper-húmido, em ambiente de Polysticho falcinelli-Ericetum arboreae e de Clethro arboreae-Ocoteetum foetentis.

97

Costa et al.

Quadro 17 – Comunidade de Ulex latebracteatus e Cytisus scopariusCytisetea scopario-striati, Cytisetalia scopario-striati, Ulici europaei-Cytision striatiNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8Altitude (1=10m) 78 171 165 74 155 150 80 84Área miníma (m2) 40 20 20 40 50 40 20 60Exposição W E SE SW SW W SW SWNº de espécies 9 9 7 6 4 5 6 12CaracterísticasCytisus scoparius 2 5 4 + + 4 3 3Ulex latebracteatus 3 . + 5 5 2 3 +Pteridium aquilinum 1 . . . 2 2 3 1Cytisus striatus . . . 2 . . . 2Adenocarpus complicatus 3 . . . . . . .Erica arborea . . . . . . . 2CompanheirasAgrostis castellana 1 2 2 . 1 1 . .Rubus ulmifolius 1 . . . . . 1 +Digitalis purpurea + . . . . + + .Erica maderensis . 2 1 . . . . .Viola paradoxa . 2 + . . . . .Teline maderensis . . 1 . . . . +Erygeron karviskianus . . . 1 . . 1 .Melanoselinum decipiens . . . + . . . +Anthoxanthum maderensis . + + . . . . .Mais: 2 Cistus psilosepalus em 1; 2 Ranunculus minor, 1 Hypochaeris radicata, + Andryala varia, + Polypodium cambricum em 2; 2 Rubus lusitanicus em 4; 2 Erica maderinicola, 1 Phyllis nobla, 1 Festuca donax, + Rumex maderensis em 8Locais: 1, 4 Vale Paraíso, 2 Pico do Cidrão; 3 Pico do Gato, 5, 6 Bico da Cana; 7 Entre o Rabaçal e Calheta; 8 Encumeada

III VEGETAÇÃO DE PRADOS VIVAZES E ANUAIS NÃO NITROFILIZADA

5. MOLINIO-ARRHENATERETEA Tüxen 1937 em. 1970

Vegetação de prados densos e juncais que crescem em solos profundos, húmidos e raramente submersos. É constituída por espécies vivazes que na sua maioria são hemicriptófitos e que em certas ocasiões podem ser exploradas pelo homem. Normalmente representam uma etapa de substituição antrópica dos bosques ripícolas caducifólios da Salici-Populetea nigrae. As comunidades desta classe distribuem-se pela Região Eurossiberiana, mas conseguem alcançar a Região Mediterrânica, ainda que de uma forma empobrecida.

Características no território: Achillea millefolium, Arrhenatherum elatius subsp. bulbosum, Cerastium vulgare subsp. fontanum, Crepis capillaris, Holcus lanatus, Phalaris coerulescens, Plantago lanceolata, Poa pratensis, Prunella vulgaris, Trifolium dubium, Trifolium repens, Trifolium resupinatum, Trifolium pratense.

98

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

A. Molinietalia caeruleae W. Koch 1926

Prados temperados, higrófilos, húmidos com gley, maioritariamente e de óptimo eurossiberiano que podem ocorrer no ocidente da Região Mediterrânica.

Características no território: Juncus articulatus, Juncus conglomeratus, Juncus effusus, Lotus pedunculatus, Poa trivialis subsp. sylvicola, Ranunculus flammula.

I. Juncion acutiflori Br.-Bl. in Br.-Bl & Tüxen 1952

Prados / juncais termo a supratemperados e mediterrânicos oceânicos, instalados em solos oligotróficos e pouco explorados, de distribuição atlântica e mediterrânico-iberoatlântica.

Característica no território: Hypericum undulatum.

1. Hyperico undulati-Juncetum conglomerati J.C.Costa, J.Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã, Espírito Santo & Rivas-Martínez 2004

Juncal de Juncus conglomeratus com Lotus pedunculatus, Hypericum undulatum, Plantago lanceolata, Poa trivialis subsp. sylvicola, Trifolium repens, Lythrum junceum, etc. (quadro 18). Ocorre em solos encharcados com água superficial, nos andares termomediterrânico, mesomediterrânico a mesotemperado (submediterrânico), em ombroclima sub-húmido a húmido e resulta da destruição dos salgueirais madeirenses Scrophulario hirtae-Salicetum canariensis.

B. Holoschoenetalia vulgaris Br.-Bl. ex Tchou 1948

Prados junceiformes tipicamente mediterrânicos, crescendo em solos húmidos profundos.

Características no território: Cyperus eragrostis, Phalaris aquatica.

II. Molinio-Holoschoenion Br.-Bl. ex Tchou 1948

Prados e juncais termo a supramediterrânicos, hemicriptofíticos sobre solos húmidos permeáveis, que mantêm o nível freático muito próximo da superfície.

Característica no território: Ranunculus bulbosus subsp. aleae.

IIa. Brizo-Holoschoenenion Rivas Goday 1966

Associações em solos pobres oligo-mesotróficos.

99

Costa et al.

3. Phalarido coerulescido-Juncetum acuti J.C.Costa, J.Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã, Espírito Santo & Rivas-Martínez 2004

Em solos argilosos vérticos, de áreas termomediterrânicas, semi-áridas a secas observa-se uma comunidade em que Phalaris coerulecens e Juncus acutus (quadro 20) são as espécies directivas. Esta associação tem duas fácies: a típica de Juncus acutus ao longo e no fundo de linhas de água temporárias e a de Phalaris caerulescens em zonas de escorrimento de água no Inverno ou em fundo de depressões. Ocorre na área de Mayteno umbellatae-Oleetum madeirensis.

Quadro 18 - Hyperico undulati-Juncetum conglomeratiMolinio-Arrhenatheretea, Molinietalia, Juncion acutifloriNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (m) 360 820 840 330 450Área miníma (m2) 4 4 6 10 8Exposição SE N W SW SWNº de espécies 10 11 14 25 19CaracterísticasLotus pedunculatus 1 3 2 3 3Juncus conglomeratus 4 3 1 1 2Hypericum undulatum 2 + 2 + 1Plantago lanceolata 1 1 2 1 1Poa sylvicola . 2 1 2 1Trifolium repens . 2 1 + 2Lythrum junceum . + 1 1 +Holcus lanatus . 1 + + 1Rumex conglomeratus 1 . . 1 +Prunella vulgaris . + 1 + .Cyperus longus subsp. badius . . . 2 +Juncus articulatus . . 1 + .Mentha suaveolens . . . + +Rumex crispus . . . . 1Potentilla reptans + . . . .Plantago major + . . . .Arrhenatherum bulbosum . . . + .Paspalum dilatatum . . . + .Lolium multiflorum . . . . +CompanheirasEquisetum temalteia + + . 2 1Ranunculus arvensis . . 1 + +Isolepis setaceus . . + 1 +Apium nodiflorum . . + 1 .Vicia laxiflora + . . + .Stellaria alsine . + . + .Mentha pulegium . . + . +Mais: + Vicia hirsuta em 1; 2 Myosotis ramosissima em 3; 1 Carex divulsa, + Briza minor, + Polygonum salicifolium, + Oxalis corymbosa em 4; + Cyperus eragrostis, + Vicia sativa em 5Locais: 1 Ribeira de Tábua, 2 Levada das Travessas; 3 Encumeada; 4 Ribeira da Madalena; 5 Junto à Quinta Grande;

100

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Quadro 19 – Carici cedercreutzii-Juncetum effusiMolinio-Arrhenatheretea, Molinietalia, Juncion acutifloriNº de ordem 1 2 3 4Altitude (1=10m) 110 146 145 140Área minima (m2) 1 4 4 6Exposição W S SE .Nº de espécies 8 6 9 11CaracterísticasJuncus effusus 3 4 3 2Holcus lanatus . + 2 +Juncus articulatus 3 . . 3Danthonia decumbens + . . 2Poa trivialis subsp. sylvicola 1 . 1 .Trifolium repens + . 1 .Agrostis castellana + . . 1Viola riviniana . 1 + .Agrostis stolonifera . . 2 .Carex viridula subsp. cedercreutzii . . . 1Festuca rubra . . + .Hypericum undulatum . . . +CompanheirasPteridium aquilinum . 2 . 1Hypochaeris radicata . . 1 1Mais: + Juncus bufonius, + Isolepis cernua em 1; 3 Holcus mollis, 1 Taraxacum hamatum em 2; + Athyrium filix-femina em 3; + Mentha pulegium, + Hypericum humifusum em 4Locais: 1 Fonte do Bispo, 2, 3 Chão da Lagoa; 4 Paúl da Serra

C. Crypsio-Paspaletalia distichi Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Nègre 1952

Prados temporariamente inundados ou submersos nas margens de rios ricos em gramíneas vivazes rizomatosas alóctones neotropicais em solos com azoto mineralizado, termo a mesomediterrânicos e termo-mesotemperados, cantábro-atlânticos e costeiro-lusitano-andaluzes.

III. Paspalo-Polypogonion viridis Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Nègre 1952

Arrelvados dominados por gramíneas reptantes, de óptimo mediterrânico, que ocorrem em solos muito húmidos e temporariamente encharcados, eutrofizados e nitrofilizados.

Características no território: Lythrum junceum, Paspalum dilatatum, Paspalum distichum (P. paspalodes), Paspalum vaginatum, Polypogon viridis.

IIIa Paspalo distichi-Polypogonenion semiverticillati Rivas-Martínez, Fernández González & Loidi 1999 nom. mut. propos.

Prados de água doce.

101

Costa et al.

4. Paspalo distichi-Polypogonetum viridis Br.-Bl. in Br.-Bl., Gajweski, Wraber & Walas 1936 num. mut.

Arrelvados em depressões nitrofilizadas e terrenos agrícola regados, em áreas termomediterrânicas sub-húmidas dominados por Paspalum dilatatum e Polypogon viridis acompanhados entre outras de Rumex conglomeratus, Bidens pilosa, Oxalis pes-caprae, Lytrum junceum (quadro 21).

Quadro 20 - Phalarido coerulescentis-Juncetum acutiMolinio-Arrhenatheretea, Holoschoenetalia vulgaris, Molinio-Holoschoenion, Brizo-Holoschoenenion

Nº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8 9Altitute (m) 5 50 50 50 150 75 130 90 80Área miníma (m2) 2 2 6 8 10 10 20 10 10Exposição . . . . S SE . NE ENº de espécies 5 5 11 12 16 13 17 18 15CaracterísticasPhalaris coerulescens . 1 1 1 4 3 3 3 4Lolium multiflorum . . . 1 + 2 1 1 .Cynodon dactylon 1 . 2 . 1 . 1 + 2Juncus acutus 5 4 4 4 1 . . . .Holcus lanatus + . . + + . . 2 +CompanheirasBituminaria bituminosa . + + 1 1 1 + 2 2Bromus madritensis . . + + . 2 + 2 +Brachypodium distachyon . . . . + + 1 2 1Galactites tomentosa + . + . + + + . +Mercurialis annua . . + 1 . + . + .Avena fatua . . . + . 2 1 1 .Vicia tenuifolia . . + . . + 3 + .Rapistrum lineanum . . + . . + 1 . +Avena barbata . . . . + . 1 . +Bromus diandrus . . . + + . . + .Sonchus oleraceus . . . . . + + . +Scorpiurus vermiculatus . . . . + . . + +Trifolium angustifolium . . . . + . . + +Bromus hordeaceus . . . . . + 1 . .Ammi majus . . + + . . . . .Melilotus indicus . . . + + . . . .Echium plantagineum . . . . + . . . +Beta maritima . . . . . + . . +Carex divulsa . . . . . . + + .Leontodon longirostris . . . . . . + + .Hyparrhenia sinaica . . . . . . + . +Mais: + Scolymus maculatus em 1; + Lavatera cretica, + Fumaria montana em 2; + Anagallis arvensis em 3; + Sonchus tenerrimus em 4; 1 Avena sterilis, + Urospermum picroides em 6; + Cynara ferocissima em 7; 2 Lolium rigidum, 1 Medicago polymorpha, + Scolymus hispanicus em 7Local: 1 Ribeira Brava; 2, 3, 4, 6, 8, 9 Baia de Abra (Ponta de S. Lourenço); 5 Mirador do Garajau (Caniço); 7 Piedade (Ponta de S. Lourenço)

102

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Quadro 21 - Paspalo distichi-Polypogonetum viridisMolinio-Arrhenatheretea, Crypsio-Paspaletalia distichi, Paspalo-Polypogonion viridis, Paspalo distichi-Polypogonenion semiverticillatiNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7Altitute (m) 50 120 320 115 390 340 320Área miníma (m2) 4 2 2 6 6 8 4Exposição . S SW S SE SW WNº de espécies 13 16 9 12 16 17 14CaracterísticasPaspalum dilatatum 2 3 1 4 3 3 3Polypogon viridis 3 2 4 2 3 1 .Rumex conglomeratus . . 1 + + + 2Lythrum junceum . . . + 1 1 +Holcus lanatus . . . + + 1 .Plantago lanceolata . . . . + 1 1Cyperus eragrostis . . . . + + 1Rumex crispus . . + + . . .Prunella vulgaris . . + . + . .Plantago major . . + . . . +Cyperus badius . . . . . 2 .Cynodon dactylon . . . 1 . . .Poa sylvicola . . . . . 1 .Lolium perenne . . . . . 1 .Trifolium repens . . . . . . 1Hypericum undulatum . . . . . . 1Rumex obtusifolius . + . . . . .Epilobium parviflorum . . + . . . .Potentilla reptans . . . . . +CompanheirasBidens pilosa 2 1 . 1 + + +Oxalis pes-caprae 1 2 . 1 + . .Sonchus oleraceus + + . . + . +Galium aparine 1 1 . . + . .Bituminaria bituminosa . . . 1 1 + .Setaria parviflora . 1 . 2 . . .Equisetum temalteia 1 . . . 2 . .Picris echioides 1 + . . . . .Oxalis corymbosa + + . . . . .Nothoscordum gracile + . . . + . .Stellaria media . + . . + . .Polygonum lapathifolium . . + . . . +Mais: 1 Avena lusitanica, 1 Anagallis arvensis, 1 Euphorbia peplus em 1; 1 Digitaria sanguinalis, 1 Conyza canadensis, 1 Cyperus rotundus, + Lapsana communis, + Parietaria judaica em 2; + Apium nodiflorum em 3; + Setaria verticillata em 4; 1 Brachypodium sylvaticum, + Vicia sativa, + Bromus mollis, + Carex divulsa, + Bromus catharticus em 6; + Ageratum conyzoides, + Ageratina adenophora em 7Locais: 1 Machico, 2, 4 S. Martinho (Funchal), 3, 6 Sítio das Fontes (Câmara de Lobos), 5 Quinta Grande, 7 Ribeira de Tábua

103

Costa et al.

D. Plantaginetalia majoris Tüxen & Preising in Tüxen 1950

Prados e arrelvados vivazes pastoreados, pisoteados, de humidade elevada muitas vezes temporariamente inundados, em solos enriquecidos em azoto orgânico e mineral, temperados e mediterrânicos.

Características no território: Agrostis stolonifera, Cynodon dactylonHypochaeris radicata, Lolium perenne, Plantago major, Potentilla reptans, Ranunculus repens, Rumex conglomeratus, Rumex crispus, Rumex obtusifolius, Trifolium fragiferum, Verbena officinallis.

IV. Potentillion anserinae Tüxen 1947

Prados mesofíticos sobre solos compactados, frescos e húmidos em estações pisoteadas e nitrificadas de óptimo eurossiberiano.

Características no território: Chamaemelum nobile, Juncus tenuis.

5. Loto pedunculati-Plantaginetum majoris J.C.Costa, J.Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã, Espírito Santo, & Rivas-Martínez 2004

Associação que prospera em estações húmidas algumas vezes com escorrimento de água, transitadas e pisoteadas pelo homem e animais, e com uma relativa produtividade sendo por isso aproveitada para pasto. Esta associação é constituida por Lotus pedunculatus, Plantago major, Lolium perenne, Triifolium repens, Plantago lanceolata, Lythrum junceum, Poa sylvicola, Rumex conglomeratus, Rumex crispus, Cyperus longus subsp. badius, etc. (qudro 22). Tem uma distribuição madeirense e é geovicária do Lolium perennis-Plantaginetum majoris, da qual se distingue pela presença de Lotus pedunculatus. Ocorre nos andares termo-mesomediterrânico e mesotemperado (submediterrânico), em ambiente de Semele-Apollonietum barbujanae e Clethro arboreae-Octeetum foetentis.

V. Mentho-Juncion inflexae De Foucault 1984

Prados e juncais em solos hidromóficos frequentemente encharcados e fortemente nitrificados.

Características no território: Cyperus longus subsp. badius, Epilobium tetragonum subsp. tetragonum, Juncus inflexus, Mentha longifolia, Mentha suaveolens.

6. Mentho suaveolentis-Juncetum inflexi Rivas-Martínez in Sánchez-Mata 1989

Juncal de Juncus inflexus em solos permanentemente encharcados, pisoteados e fortemente nitrofilizados.

Transcrição de um inventário realizado junto à ribeira de Tábua, num local com água superficial e muito nitrofilizado, 320 msm, 6 m2, W, Características: 4 Juncus inflexus, 1 Cyperus badius, 1 Rumex conglomeratus, 1 Plantago

104

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

lanceolata, 1 Cynodon dactylon, 1 Mentha suaveolens, + Hypericum undulatum, + Epilobium tetragonum, + Plantago major, + Rumex crispus, + Trifolium repens, + Potentilla reptans; companheiras: 1 Ageratum conyzoides, 1 Equisetum telmalteia, 1 Crocosmia x crocosmifolia, + Hypericum humifusum, + Vicia hirsuta.

Quadro 22 - Loto pedunculati-Plantaginetum majorisMolinio-Arrhenatheretea, Plantaginetalia majoris, Potentillo asarinaeNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (m) 840 800 780 330 300Área miníma (m2) 4 4 2 8 4Exposição S . S S SWNº de espécies 11 13 13 16 19CaracterísticasPlantago major 1 2 3 2 1Lotus pedunculatus 3 2 1 2 1Lolium perenne 1 2 1 + 3Trifolium repens 2 3 2 2 1Plantago lanceolata . + 1 2 1Lythrum junceum 1 + + 2 .Poa silvicola . 1 . 2 1Rumex conglomeratus . . 1 1 +Rumex crispus . + 1 . 1Cyperus badius . . + + 3Agrostis stolonifera 2 1 . . .Paspalum dilatatum . . . + 2Holcus lanatus . + . . 1Prunella vulgaris . 1 . . .Mentha suaveolens . . 1 . .Lolium multiflorum . . . . 1Hypericum undulatum + . . . .Potentilla reptans . . + . .CompanheirasRanunculus arvensis 1 . 2 1 .Equisetum temalteia . + . 2 1Apium nodiflorum + . . 1 +Mentha pulegium + . . 1 .Vicia sativa . . + . +Mais: 1 Myosotis ramosissima em 1; + Stellaria alsine em 2; + Isolepis setacea, + Polygonum salicifolium em 4; 2 Brachypodium sylvaticum, + Carex divulsa, + Bromus catharticus, + Cyperus eragrostis, + Bituminaria bituminosa em 5Local: 1 Encumeada, 2 Levada da Travessa, 3 Encumeada, 4 Ribeira da Madalena, 5 Sítio das Fontes

6. POETEA BULBOSAE Rivas Goday & Rivas Martínez in Rivas-Martínez 1978

Pastos cespitosos vivazes de pequenos caméfitos prostrados, hemicriptófitos como a Poa bulbosa e trevos, submetidos e mantidos por um intenso pastoreio de gado ovino, em solos secos, raramente afectados por fenómenos de hidromorfia. É uma classe própria de Mediterrâneo ocidental e ocorre com carácter neofítico na Madeira.

A. Poetalia bulbosae Rivas Goday & Rivas-Martínez in Rivas Goday & Ladero 1978

Ordem única.

105

Costa et al.

Características no território: Erodium botrys, Poa bulbosa var. bulbosa, Poa bulbosa var. vivipera, Scorpiurus vermiculatus, Taraxacum obovatum, Trifolium scabrum, Trifolium suffocatum, Trifolium tomentosum, Bisserula pelecinus, Trifolium glomeratum, Trifolium subterraneum subsp. subterraneum

Quadro 23 - Comunidade de Poa bulbosaPoetea bulbosae, Poetalia bulbosae, Periballio-Trifolion subterraneiNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7Altitude (1=10m) 171 165 180 176 174 160 67Área miníma (m2) 4 6 8 6 4 8 8Exposição NE N E N NW NW ENº de espécies 11 21 20 21 21 24 17CaracterísticasPoa bulbosa var bulbosa 3 3 2 3 3 2 .Poa bulbosa var. vivipara 2 1 2 1 1 2 .Trifolium subterraneum . . 1 + + 2 3Erodium botrys . + 1 + + 1 .Hypochaeris radicata . + + . + 1 +Poa annua . 1 + + . . 1Trifolium glomeratum . . 2 . + + .Luzula elegans . + . + . + .Trifolium tomentosum . . . 1 . + .Plantago coronopus . + . . + . .Trifolium scabrum . . . . . . 1Trifolium ligusticum . . . . . . 1Trifolium suffocatum . . . . . + .CompanheirasAgrostis castellana 2 2 2 2 2 2 2Vulpia myurus + 2 1 1 1 + .Leontodon longirostris 1 + + + 1 1 .Ornithopus perpusillus 1 . 1 1 2 2 .Trifolium striatum . 1 + 1 + 1 .Lotus parviflorus . . + + 1 1 +Aira precox . 2 . 1 1 + .Centranthus calcitrapa . + . + + + .Cerastium glomeratum . + + . . + +Vulpia bromoides 1 . + . . + .Vicia sativa . + . + . + +Trifolium cherleri + . + . + . .Logfia minima + . . + . + .Trifolium stellatum . + + . . + .Briza maxima . + + . + . .Crassula tillea . . . + + . +Cynosurus echinatus . 2 . + . . .Trifolium campestre . . . . . + 2Galium productum . + . . + . .Geranium rotundifolium . + . . . + .Silene gallica . . + . + . .Mais: + Scleranthus polycarpus, + Galium murale em 1; + Andryala varia em 2; + Holcus lanatus em 4; + Hypericum humifusum 5; 2 Trifolium repens, 1 Cynodon dactylon, 1 Dactylis glomerata, 1 Ornithopus pinnatus, + Plantago lanceolata, + Polycarpon tetraphyllum em 7Locais: 1, 2 Pico do Areeiro; 3, Junto ao Pico do Areeiro; 4, 5 Entre o Pico do Areeiro e Achada do Teixeira; 6 Achada do Teixeira; 7 Porto Moniz junto ao parque da feira de gado

106

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

1. Comunidade de Poa bulbosa

Em solos compactados devido ao pastoreio de ovelhas ou em locais onde estas permanecem, no andar supra ou mesotemperado (submediterrânico) e em ombroclima hiper-húmido a ultra-hiper-húmido observa-se uma comunidade de Poa bulbosa com Agrostis castellana, Trifolium subterraneum, Erodium botrys, Hypochaeris radicata, Vulpia myurus, Trifolium glomeratum, etc. (quadro 23). É muito semelhante à associação mesomediterrânica ibérica Trifolio subterranei-Poetum bulbosae Rivas Goday 1964 nom inv.

Na Primavera, no andar termomediterrânico seco a semi-árido observa-se uma comunidade de Trifolium subterraneum.

Transcrição do inventário realizado na Baia de Abra (Ponta de S. Lourenço) numa depressão, 50 msm, 2m 2: 3 Trifolium subterraneum, 3 Ornithopus compressus, 3 Lolium multiflorum, 1 Lotus glareosus var. villosus, 1 Holcus lanatus, 1 Vulpia myurus, 1 Leontodon longirostris, + Trifolium angustifolium, + Ornithopus pinnatus, + Avena lusitanica, + Urospermum picroides, + Bromus rigidus, + Brachypodium distachyon, + Bituminaria bituminosa, + Phalaris coerulescens.

7. SEDO-SCLERANTHETEA Br.-Bl. 1955

Vegetação eurossiberiana e mediterrânica vivaz de tamanho pequeno, xerofítica, saxícola, formada por caméfitos crassifólios e geófitos acompanhado de terófitos efémeros, que colonizam litossolos ou superfícies de rochas, em bioclima termo a orotemperado inferior e termo a supramediterrânico semiárido a hiper-húmido.

A. Sedo-Scleranthetalia Br.-Bl. 1955

Comunidades em rochas coesivas siliciosas maioritariamente temperadas.

Característica no território: Rumex acetosella.

I. Sedion anglicae Br.-Bl. & Tüxen 1952

Associações atlânticas hiperoceânicas e euoceânicas, termo a supratemperadas, húmidas a hiper-húmidas.

Característica no território: Thymus micans.

1. Thymetum micans J.C. Costa, Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã & Rivas-Martínez ass. nova

Em rochas dos territórios mais elevados supratemperados e ultra-hiper-húmidos da Ilha da Madeira observam-se tapetes de Thymus micans acompanhada de Agrostis castellana e diversas plantas anuais (quadro 24, typus inventário nº 1). O Thymus micans Lowe endemismo dos pontos mais elevados da Ilha da Madeira, é muito semelhante e tem uma ecologia análoga ao endemismo ibérico Thymus caespititius Brot., do qual se distingue por ter corola maior (6-14 mm), cálice menor (3-4 mm) e

107

Costa et al.

folhas mais largas (2 mm). Posicionamos esta nova associação na Sedion anglicae devido ao seu carácter hiperoceânico.

Quadro 24 – Thymetum micansSedum-Scleranthetea, Sedo-Scleranthetalia, Sedion anglicaeNº de ordem 1 2 3 4Altitude (1=10m) 172 140 155 141Área miníma (m2) 1 1 1 1Exposição E . E .Nº de espécies 4 5 7 7CaracterísticasThymus micans 5 5 5 5Rumex acetosella . . 1 +CompanheirasAgrostis castellana 1 1 1 1Erica arborea 2 . 1 .Pteridium aquilinum 1 . + .Aira precox . + . +Hypericum humifusum . . + +Mais: + Leontodon longirostis, + Ornithopus perpusillus em 2; + Teucrium francoi em 3; Lotus parviflorus, Vulpia myurus em 4Locais: 1 Pico Ruivo; 2, 4 Paul da Serra; 3 Bico da Cana

8. STIPO GIGANTEAE-AGROSTIETEA CASTELLANAE Rivas-Martínez, Fernández-González & Loidi 1999

Prados silicícolas vivazes, subseriais de bosques, ricos em endemismos, mediterrânico-iberoatlânticos, meso a supramediterrânicos, seco a hiper-húmidos, que atingem territórios orocantábricos e madeirenses em ambiente submediterrânico húmido a hiper-húmido.

Características no território: Agrostis castellana, Gaudinia fragilis, Sanguisorba minor subsp. verrucosa.

A. Agrostietalia castellanae Rivas Goday in Rivas-Martínez, Costa, Castroviejo & Valdés 1980

Pastos e arrelvados vivazes ricos em terófitos, em solos profundos pobres em bases de zonas chuvosas de âmbito mediterrâneo-iberoatlântico e orocantábrico atingindo localmente o Norte de África.

I. Agrostion castellanae Rivas Goday 1958 corr. Rivas Goday & Rivas-Martínez 1963

Prados secundarizados densos, sobre cambiossolos gleicos dominadas por Agrostis castellana, tem o seu óptimo em zonas chuvosas, nos andares supratemperados e supramediterrânicos. Durante o Verão, com a dessecação a que estão sujeitos, esgotam-se e enriquecem-se em plantas anuais de Helianthemetea.

Característica no território: Trifolium cernum

108

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

1. Violo rivinianae-Agrostietum castellanae J.C. Costa, Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã & Rivas-Martínez inéd.[Hypochaerido glabrae-Agrostietum castellanae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000 nom inval.]

Comunidade supratemperada (submediterrânica), hiper-húmido a ultra-hiper-húmida, dominada por Agrostis castellana acompanhada de Holcus lanatus, Ornithopus perpusillus, Leontodon longirostris, Hypochaeris radicata, Viola riviniana, etc. (quadro 25), resultante do pastoreio dos prados do Armerio maderensis-Parafestucetum albidae. Esta comunidade ocupa uma grande extensão nos pontos mais elevados da Ilha da Madeira.

Quadro 25 – Violo rivinianae-Agrostietum castellanaeStipo giganteae-Agrostietea castellanae, Agrostietalia castellanae, Agrostion castellanaeNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (1=10m) 145 171 155 146 146 145Área minima (m2) 1 4 8 20 10 10Exposição plano NE W S plano planoNº de espécies 9 12 12 8 14 13CaracterísticasAgrostis castellana 5 4 4 4 4 4Holcus lanatus . . + 4 1 1Hypochaeris radicata . . 1 2 2 2Viola riviniana . . + 1 + +Luzula campestris . . . 1 1 +Carex lampocarpa . . . 2 1 .Danthonia decumbens . . . . 2 1Rumex acetosella . . . 1 . .Trifolium cernuum . . . . + .CompanheirasOrnithopus perpusillus + 2 + . + +Leontodon longirostris + 2 + . . +Aira praecox + . + . + +Aphanes australis + . . . + +Hypericum humifusum + . . . + +Lotus parviflorus . . + . 1 +Plantago coronopus + . + . . +Polystichum polypherum . 2 . . 1 .Vulpia myurus . 1 + . . .Teesdalia nudicaulis . . + 1 . .Mais: 1 Hypochaeris glabra, + Erodium bipinnatum em 1; 2 Vulpia bromoides, 2 Scleranthus polycarpos, 2 Cornicularia aculeata, 1 Poa bulbosa var. vivipera, 1 Galium murale, + Logfia minima, + Trifolium cherleri em 2; + Trifolium campestre em 3Locais: 1, 5 Paul da Serra; 2 Pico do Areeiro; 3 Bica da Cana; 4, 6 Chão da Lagoa;

B. Parafestucetalia albidae Rivas-Martínez, Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim & Sequeira 2002[sin. Festucetalia jubata Rivas-Martínez in Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000]

Vegetação de arrelvados vivazes dominados por gramíneas, silícicolas, em solos pouco profundos, supratemperados submediterrânicos, hiper-húmidos a ultra-hiper-húmidos. Ordem endémica das zonas mais altas da Província Madeirense em ambiente de Polysticho falcinelli-Ericetum arboreae.

109

Costa et al.

Característica no território: Festuca jubata.

II. Deschampsio maderensis-Parafestucion albidae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Aliança única e endémica da Ilha da Madeira.

Características no território: Agrostis obtusissima, Anthyllis lemmaniana, Anthoxanthum maderensis, Armeria maderensis, Crepis versicaria subsp. andryaloides, Deschampsia maderensis, Orchis scophularum, Parafestuca albida, Rumex bucephalophorus subsp. fruticescens.

Quadro 26 - Armerio maderensis -Parafestucetum albidaeStipo giganteae-Agrostietea castellanae, Parafestucetalia albidae, Deschampsio madeirensis-Parafestucion albidaeNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (1=10m) 157 158 165 171Área mínima (m2) 20 40 10 25Exposição N N E NENº de espécies / nº de inventários 15 14 18 19 2CaracterísticasParafestuca albida 1 1 2 3 2Deschampsia maderensis 2 1 3 2 2Ranunculus cortusifolius var. minor + 2 1 2 2Festuca jubata 2 3 2 1 1Rumex fruticescens + 1 2 2 1Armeria maderensis . 1 1 + 2Anthoxanthum maderensis 1 . 1 1 2Anthyllis lemmaniana . . 1 1 1Crepis andryaloides . . + + 2Agrostis obtusissima . . 1 . 1Orchis scophulorum . . . + 1Luzula elegans . . . 1 .Micromeria varia var. cacumicula . . . . 1Dactylis hylodes . + . . .CompanheirasTolpis macrorhiza 1 + 1 1 2Erysimum bicolor + + 1 1 2Bupleurum salicifolium 1 2 . + 1Erica maderensis + . + + 1Argyranthemum montanum + 1 . + .Galium productum . . 1 + 2Pericaulis aurita + + . . 1Aichrysum villosum . . . + 2Ondontites holliana . . 1 . 1Andryala glandulosa subsp. varia . . + . 1Saxifraga maderensis var. pickeringii . . + . 2Plantago maderensis . . + . 1Mais: 1 Genista tenera, 1 Viola paradoxa, + Helichrysum melaleucum em 1; 1 Bunium brevifolium, + Vicia capreolata em 2; + Briza maxima em 4; 1 Sinapidendron frutescens, 1 Silene vulgaris, 1 Sedum farinosum em 5Locais: 1, 2 Portão Norte para o Pico Ruivo; 3, 4 Ninho da Manta; 5 Capelo et al. (2000);

110

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

2. Armerio maderensis-Parafestucetum albidae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidade cacuminal, cespitosa, supratemperada (submediterrânica), hiper-húmida, de bolsas terrosas entre rochas, onde dominam Parafestuca albida, Deschampsia maderensis, Festuca jubata, Ranunculus curtisifolius var. minor, Armeria maderensis, Rumex frutiscens, entre outras (quadro 26).

9. LYGEO-STIPETEA Rivas-Martínez 1978

Vegetação dominada por gramíneas vivazes duras e cespitosas, de porte elevado profundamente enraizadas, que se desenvolvem em solos mesotróficos, permeáveis e profundos. Constituem etapas seriais relativamente evoluídas e favorecidas pelo fogo e práticas agrícolas e de pastoreio extensivo. De ampla distribuição mediterrânica, seu óptimo corresponde a climas quentes e pouco chuvosos.

Características na Madeira: Bituminaria bituminosa, Convolvulus althaeoides, Gladiolus italicus, Phagnalon saxatile.

A. Hyparrhenietalia hirtae Rivas-Martínez 1978

Associações mediterrânicas dominadas por diversas andropógoneas mediterrânicas (Hyparrhenia, etc.) que prosperam em solos mais ou menos profundos, debilmente nitrificados ou moderadamente alterados: como taludes, margens de caminhos ou campos agrícolas abandonados, encostas queimadas, etc.

Características no território: Aristida adscensionis, Cenchrus ciliaris, Dactylis smithii subsp. hylodes, Hyparrhenia sinaica, Lathyrus clymenum, Pennisetum setaceum.

I. Hyparrhenion sinaicae Br.-Bl., P. Silva & Rozeira 1956 corr. J.C. Costa, Capelo, Lousã & Espírito Santo 2001[Hyparrhenion hirtae Br.-Bl., P. Silva & Rozeira 1956]

Associações mediterrânicas, canárias e madeirenses

1. Cenchro ciliaris-Hyparrhenietum sinaicae Wildpret & O. Rodríguez in Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993 corr. Díez-Garretas & Asensi 1999

Arrelvado hemicriptofítico canário, constituido por Hyparrhenia sinaica, Cenchrus ciliaris (quadro 27) que atinge a Madeira e o Porto Santo em territórios infra-termomediterrânicos secos a semiáridos em ambiente de Mayteno umbellatae-Oleetum maderensis.

111

Costa et al.

Quadro 27- Cenchro ciliaris-Hyparrhenietum sinaicaeLygeo-Stipetea, Hyparrhenetalia hirtae, Hyparrhenion sinaicaeNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (m) 115 80 210 90 50 55Área minima (m2) 16 10 20 15 10 20Exposição N SE SW S S SWNº de espécies 18 9 18 20 18 21CaracterísticasHyparrhenia sinaica 4 5 4 4 5 3Cenchrus ciliaris 1 2 1 2 1 +Bituminaria bituminosa 1 2 1 1 2 3Convolvulus althaeoides 1 + + 2 . .Phagnalon saxatile . . 2 1 1 .Pennisetum setaceum . . . . . 1CompanheirasAvena lusitanica + + + + + +Piptaterum miliaceum . 1 + + + .Foeniculum vulgare + . + 1 + .Brachypodium distachyon 1 + + . + .Galactites tomentosa 1 . . + + +Briza maxima + . + + + .Opuntia tuna . . 1 + 1 .Picris echioides . . . + + 1Scorpiurus muricatus . . . + + 1Echium plantagineum + . + . + .Aeonium glutinosum . . . 1 1 .Cynodon dactylon . . . 1 . +Oxalis pes-caprae . . . + . 1Urospermum picroides . . + + . .Misopates orontium + + . . . .Leontodon longirostris + . + . . .Sonchus oleraceus + . + . . .Trifolium scabrum + . + . . .Conyza sumatrensis . . . + . +Plantago lanceolata . . . + . +Aster squamatus . . . . + +Rapistrum rugosum . . . . + +Mais: 1 Stipa capensis, 1 Trifolium arvense, + Crepis lampsanoides, + Sonchus tenerrimus em 1; 1 Melilotus indicus em 2; + Petrorhagia nanteuilii, + Trifolium angustifolium em 3; + Hordeum leporinum em 4; + Sinapidendron angustifolium em 5; 1 Chenopodium ambrosioides, 1 Phalaris paradoxa, 1 Setaria verticillata, + Bidens pilosa, + Erodium chium, + Malva parviflora, + Paspalum dilatatum em 6Locais: 1 Mirador da Ribeira Brava; 2 Ponta do Sol; 3 S. Martinho; 4 Caniço; 5 Ribeira Brava; 6 Caniçal

2. Dactylo hylodes-Hyparrhenietum sinaicae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidade dominada por Hyparrhenia sinaica acompanhada de Micromeria thymoides, Dactylis hylodes, Bituminaria bituminosa, Phagnalon saxatile etc. (quadro 28), de solos removidos e campos agrícolas abandonados no andar termomediterrânico / mesomediterrânico inferior e ombroclima sub-húmido. Ocorre nas duas encostas da ilha da Madeira em ambiente de Semele-Apollonietum barbujanae e Helichryso melaleuci-Sideroxyletum marmulanae.

112

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Quadro 28 - Dactylo hylodes-Hyparrhenietum sinaicaeLygeo-Stipetea, Hyparrhenietalia hirtae, Hyparrhenion sinaicaeNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (m) 155 75 50 60Área mínima (m2) 4 6 4 4Exposição SW SE N NNº de espécies / nº de inventários 15 16 12 13 4CaracterísticasHyparrhenia sinaica 3 3 3 3 4Dactylis smithii subsp. hylodes + 2 3 3 4Bituminaria bituminosa 2 3 2 3 3Phagnalon saxatile + + + . 4Micromeria varia subsp. thymoides + . . + 3Convolvulus althaeoides + + . . 1Melica magnollii . . . . 1CompanheirasAvena barbata subsp. lusitanica 1 + + 1 4Galactites tomentosa 2 1 1 1 3Aeonium glutinosum . + 1 + .Briza maxima + + + + 1Ageratina adenophora . + + . 1Brachypodium sylvaticum . 1 + + .Vulpia myurus 1 . . . 3Brachypodium distachyon 2 . . . 2Sinapidendron gymnocalix . . 1 + .Sonchus maderensis . . 1 + .Foeniculum vulgare . + . . 3Tolpis suculenta . . . + 2Genista tenera . + . . 1Holcus lanatus . + . . 1Mais: + Carlina salicifolia, + Sonchus oleraceus, + Cynosurus echinatus, + Polycarpon tetraphyllum em 1; 1 Vicia lutea, + Aeonium gladulosum em 2; 1 Plantago leiopetala em 4; 3 Sonchus ustulatus, 1 Crambe fruticosa, 1 Sedum fusiforme em 5Locais: 1 Meia Légua, 2 Penha de Águia; 3 Seixal; 4 Véu da Noiva; 5 Capelo et al. (2000)

3. Comunidade de Pennisetum villosum

Em áreas infra e termomediterrânicas inferiores, semi-áridas a áridas mas com quantidades elevadas de água durante algum período ocorre uma comunidade, muitas das vezes, extreme de Pennisetum villosum. Nas ilhas Canárias também se observa o mesmo fenómeno.

Transcrição de um inventário realizado na Praia Formosa (Funchal), 4 msm, 1 m2, SW: 5 Pennisetum villosum, + Anrendera cordifolia, + Cardiospermum grandiflorum.

10. TUBERARIETEA GUTTATI (Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Négre 1952) Rivas Goday & Rivas-Martínez 1963 em. Rivas-Martínez 1978 nom. mut.

Comunidades de terófitos fugazes, não nitrófilos, não higrófilos, formando pastagens efémeras durante a Primavera, em litossolos, com significado subserial pré-desértico ou pioneiro.

113

Costa et al.

Características na Madeira: Arenaria leptoclados, Brachypodium distachyon, Campanula erinus, Galium parisiense, Herniaria cinerea, Hippocrepis multisiliquosa, Leontodon taraxacoides subsp. longirostris, Medicago littoralis, Medicago minima, Linum strictum, Ononis diffusa, Petrorhagia nanteuilii, Scleranthus polycarpos, Scorpiurus muricatus, Trifolium campestre, Trifolium stellatum, Valerianella dentata, Vicia disperma.

A. Tuberietalia guttati Br.-Bl. in Br.-Bl., Molinier & Wagner 1940 nom. mut.

Prados terofíticos, de solos siliciosos, oligotróficos poucos evoluídos de textura limosa, arenosa ou pedregosa.

Características no território: Aira caryophyllea subsp. caryophyllea, Aphanes australis, Briza maxima, Briza minor, Campanula lusitanica, Filago lutescens, Lathyrus sphaericus, Logfia gallica, Logfia minima, Micropyrum tenellum, Ornithopus compressus, Ornithopus perpusillus, Teesdalia coronopifolia, Teesdalia nudicaulis, Tolpis barbata, Trifolium arvense, Trifolium bocconei, Trifolium striatum, Vulpia bromoides, Vulpia myurus.

I. Tuberarion guttati Br.-Bl. 1940 nom. mut.

Associações silicícolas, termo a supramediterrânicas inferiores, em solos areno-limosos, de desenvolvimento primaveril e distribuição mediterrânica tornando-se secas no Verão.

Características no território: Hypochaeris glabra, Jasione montana subsp. montana, Lathyrus angulatus, Linum trigynum, Ornithopus pinnatus, Paronychia cymosa, Plantago bellardii, Rumex bucephalophorus subsp. canariensis, Teesdalia coronopifolia, Tolpis umbellata, Vulpia muralis.

Ia. Tuberarienion guttati

Comunidades em solos areno-limosos.

1.Campanulo erino-Wahlenbergietum lobelioidis Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

Associação de pequenos terófitos, termomediterrânica, sub-húmida em que Campanula erinus, Briza maxima, Wahlenbergia lobelioides, Trifolium campestre, Leontodon longirostris, Vulpia myurus, Brachypodium distachyon são as espécies mais comuns (quadro 29). Ocorre em litossolos muito rochosos nas encosta sul da Ilha da Madeira e nos pontos mais elevados da Ilha do Porto Santo, nas clareiras do Semele androgynae-Apollonietum barbujanae.

114

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Quadro 29 - Campanulo erino-Wahlenbergietum lobelioidisTuberarietea guttati, Tuberarietalia guttati, Tuberarion guttatiNº de ordem 1 2 3 4Altitude (m) 100 120 150 540Área miníma (m2) 2 1 6 4Exposição NW SW W SENº de espécies 11 13 20 16CaracterísticasCampanula erinus 3 1 3 +Briza maxima + 1 3 1Wahlenbergia lobelioides 3 2 2 .Trifolium campestre . 2 2 2Leontodon longirostris 1 . 1 2Vulpia myurus . 1 + 4Brachypodium distachyon . 2 . 2Linum tryginum . . + 2Trifolium arvense . . 1 +Vulpia muralis + + . .Lotus ornithopodioides + . + .Petrorhagia nanteuilii . + + .Medicago minima + . . .Aira caryophyllea . + . .Vulpia bromoides . . + .Ornithopus pinnatus . . + .Tolpis barbata . . . +Logfia gallica . . . +CompanheirasAvena barbata + + 1 +Polycarpon tetraphyllum 2 1 + .Trifolium glomeratum . 1 + .Misopates orontium . . + 1Mais: + Sonchus oleraceus, + Silene gallica em 1; + Carlina salicifolia em 2, 1 Cynosurus echinatus, 1 Lagurus ovatus, + Euphorbia peplus, + Sherardia arvensis em 3; 1 Erodium chium, + Bromus diandrus, + Galactites tomentosa em 4Locais: 1, 2, 3 Meia Légua, 4 Cabo Girão

II. Thero-Airion Tüxen & Oberdorfer 1958

Associações supramediterrânicas e meso a supratemperadas, eurossiberianas, catalãs-valencianas e madeirenses.

Características no território: Aira caryophyllea subsp. multiculmis, Aira praecox, Cerastium diffusum.

2. Leontodo longirostris-Ornithopetum perpusilli Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000(Syn.= Campylo-Airetum Sjögren 1972, p.p., nom. inval.)

Prado anual, supratemperado (submediterrânico), húmido a hiper-húmido, silicioso, de solos arenosos de altitudes elevadas da ilha da Madeira, constituído por Ornithopus perpusillus, Ornithopus pinnatus, Vulpia myurus, Aira preacox, Logfia minima, Leontodon longirostris, Lotus parviflorus, Hypochaeris

115

Costa et al.

glabra, Tolpis barbata, Brachypodium distachyon, Aphanes australis, entre outras (quadro 30). Insere-se na série do Polysticho falcinelli-Erico arboreae S..

Quadro 30 - Leontodonto longirostris-Ornithopdetum perpusilliTuberarietea guttati, Tuberietalia guttati, Thero-AironNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7Altitude (1=10m) 146 130 120 151 166 171Área mínima (m2) 1 4 2 2 2 2Exposição SE plan plan SE N NEnº de espécies / nº de inventários 13 16 20 20 15 13 4CaracterísticasOrnithopus perpusillus 3 2 2 3 + 3 4Aira praecox 3 1 1 3 3 . 3Vulpia myurus . 1 1 1 3 1 4Logfia minima 1 1 2 + . + 3Hypochaeris glabra 1 . + 1 + . 2Leontodon longirostris . + 1 + + 3 3Erodium pinnatum . + 2 1 . . 3Aphanes australis . + + 1 . . 2Brachypodium distachyon . 3 1 . . . 3Ornithopus pinnatus . 1 . + . . 4Teesdalia nudicaulis 1 . . 1 2 . .Vulpia bromoides 1 . . 1 . 2 .Aira caryophyllea subsp. multiculmis . 1 + . . . .Trifolium campestre . . 1 + . . 2Tolpis barbata . . + + . . 2Plantago bellardi . . 2 . . . 3Galium geminiflorum . + . . . 1 .Scleranthus polycarpos . . . . . 2 .Briza maxima . . . . 1 . .Trifolium striatum . . . . 1 . .Teesdalia coronopifolia . . . . . . 1Trifolium stellatum . . . . + . .CompanheirasLotus parviflorus + 2 1 + . . 2Hypericum humifusum . 1 1 + . . 2Agrostis castellana . . 1 1 . 1 3Plantago coronopus . . 1 + + . 3Illecebrum verticillatum . 1 + . . . 1Polythricum piluliferum 1 . . + . 2 .Chamaemelum mixtum . . + . . . 3Polythricum juniperetum 3 . . 2 . . .Cornearia aculeta 1 . . . . 2 .Raphanus raphanistrum 1 . . + . . .Radiola linoides . . + . . . 1Mais: + Senecio lividus, + Rumex acetosella em 1; 3 Bryum sp., + Rumex angiocarpus em 2; + Luzula elegans, + Cerastium glomeratum, + Poa annua, + Myosotis ramosissima, + Centranthus calcitrapa em 5; 1 Silene gallica, + Trifolium cherleri, + Bromus rubens em 6; 1 Viola riviniana, 1 Clinopodium arundanum em 7Locais: 1, 4 Chão da Lagoa; 2, 3 Paúl da Serra; 5, 6 Pico do Areeiro; 7 Capelo et al. (2000)

116

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

IV VEGETAÇÃO DE ORLAS HERBÁCEAS

11. CARDAMINE HIRSUTAE-GERANIETEA PURPUREI Rivas-Martínez, Fernandez-González & Loidi (1999) 2002

Comunidades escionitrófilas de terófitos efémeros, que prosperam no interior e margem dos bosques ou matagais ligeiramente nitrofilizados, e ocasionalmente ao pé de muros sombrios, em solos ricos em matéria orgânica, mediterrânicas, submediterrânicas e temperadas holoárcticas no Sul da Europa e magrebinas.

Características no território: Anthriscus caucalidis, Cardamine hirsuta, Centranthus calcitrapa, Draba muralis, Fumaria capreolata, Geranium dissectum, Geranium purpureum, Geranium rotundifolium, Ranunculus parviflorus, Torilis arvensis subsp. neglecta.

A. Geranio purpurei-Cardaminetalia hirsutae Brullo in Brullo & Marceno 1978

Ordem única.

I. Geranio purpurei-Torilidion neglectae Lohmeyer & Trautman 1970 corr. Lohmeyer 1975

Associações escionitrófilas de ambientes florestais ou sombrios de muros ou rochedos mais ou menos visitados pelo homem ou animais, que prosperam nos andares infra a termomediterrânicos e ombroclima semi-árido a húmido, canarienses ocidentais e madeirenses.

Características no território: Drusa glandulosa, Myosotis discolor subsp. canariensis, Parietaria debilis.

1. Galio aparines-Torilidietum neglectae Lohmeyer & Trautman 1970

Comunidade canária que atinge a ilha da Madeira em meios marginais antropizados no andar do Semele androgynae-Appollonietum barbujanae. É constituida por Galium aparine, Torilis neglecta, Geranium purpureum, Myosotis discolor subsp. canariensis, etc. (quadro 31).

II. Geranio pusilli-Anthriscion caucalidis Rivas-Martínez 1978

Associações de pequenos terófitos de consistência tenra, fugazes, de fenologia vernal, instaladas à sombra dos bosques, arbustos ou muros mediterrânicos, onde se acumulam resíduos, meso a supramediterrânicas e infra a mesotemperadas, mediterânicas ocidentais, canárias e cantabro-atlânticas.

Características no território: Galium murale, Geranium lucidum, Myosotis ramosissima subsp. ramosissima, Odontites holliana, Vicia capreolata.

117

Costa et al.

2. Vicio capreolatae-Odontitetum hollianae Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

Ao longo da vereda do Pico do Areiro para o Pico Ruivo, nas margens sombrias observam-se os endemismos madeirenses Odontites holliana e Vicia capreolata acompanhadas de Cardamine hirsuta, Centranthus calcitrapa, Draba muralis, Galium murale, Geranium purpureum, Teesdalia nudicaulis, etc. (quadro 32) a formar a associação Vicio capreolatae-Odontitetum hollianae. Ocorre em ambiente de Polysticho falcinelli-Ericetum arboreae.

Quadro 31 - Galio aparines-Torilidietum neglectaeGeranio purpurei-Cardaminetea hirsutae, Geranio purpurei-Cardaminetalia hirsutae, Galio aparines-Torilidion neglectaeNº de ordem 1 2 3 4Altitude (m) 234 40 750 800Área miníma (m2) 6 2 4 4Exposição NW E SE NWNº de espécies 15 21 17 18CaracterísticasGalium aparine 3 3 2 2Torilis neglecta + 1 2 3Geranium purpureum 1 2 2 +Myosotis discolor subsp. canariensis . + 1 +Centranthus calcitrapa . + 1 1Geranium dissectum . + + +Cynosurus echinatus . 2 . 1Geranium rotundifolium . 1 + .Cardamine hirsuta . . 1 1Parietaria debilis . . 1 .Galium murale . . . +CompanheirasBrachypodium sylvaticum + 1 1 1Fumaria muralis var. lowei 1 . + +Avena lusitanica . 1 + .Stellaria media . 1 + .Lolium rigidum . 1 . +Euphorbia peplus + + . .Lamium purpureum + . + .Oxalis pes-caprae + . + .Cymbalaria muralis + . . +Rumex maderensis + . . +Selaginella denticulata + . . +Geranium molle . + . +Mercurialis annua . + . +Mais: + Crocosmia crocosmifolia, + Rubus ulmifolius, + Senecio mikanioides, + Vinca major em 1; 2 Lolium multiflorum, 1 Gladiolus italicus, + Papaver dubium, + Sisymbrium officinale, + Achyranthes sicula, + Cerastium glomeratum em 2; + Senecio vulgaris, + Sonchus tenerrimus em 3; + Sonchus oleraceus em 4Locais: 1 Porto Moniz, 2 Fajã do Mar, 3 Camacha, 4 Chão de Louros

118

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Quadro 32 - Vicio capreolatae-Odontitetum hollianaeCardemino hirsutae-Geranietea purpurei, Cardamino-Geranietalia, Geranio perpusilli-Anthriscion caucalidisNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (1=10m) 157 170 159 171 160 155Área minima (m2) 2 4 2 4 2 1Exposição NW E NE W SW ENº de espécies 17 13 13 10 12 12CaracterísticasOdontites holliana 1 3 3 2 3 3Cardamine hirsuta 1 2 1 2 + 2Centranthus calcitrapa 1 2 1 1 1 +Draba muralis 3 2 1 1 + .Vicia capreolata . 1 2 + 1 .Galium murale 1 1 1 . . +Geranium purpureum . . 1 + 1 2Geranium rotundifolium 1 + . . + .Cynosurus echinatus 1 + . . . .Myosotis ramosissima + . + . . .Cerastium diffusum 2 . . . . .Anthriscus caucalidis . . . 1 . .Fumaria capreolata . . . . + .CompanheirasTeesdalia nudicaulis 2 1 1 + . 2Senecio vulgaris 1 . + . + +Arabidopsis thaliana 2 + . . . +Aphanes australis 1 . . . 1 +Senecio sylvaticus . + . . + +Silene vulgaris + + . . . .Leontodon longirostris . . + + . .Mais: 1 Galium parisiense, 1 Trifolium hirtum em 1, + Geranium rotundifolium em 1; + Logfia minima em 2; + Hypochaeris glabra em 3+ Ornithopus perpusillus em 5; 1 Agrostis castellana, + Umbilicus rupestris em 6Locais: 1 Pico das Torres; 2 Pico do Gato; 3 Junto `a Vereda Antiga para o Pico Ruivo; 4 Pico do Cidrão; 5 Portão novo do Pico Ruivo

12. GALIO-URTICETEA Passarge ex Kopecky 1969

Vegetação perene hemicriptófita de trepadeiras e ervas altas de orlas de bosques nitrofílizadas e de outras comunidades em meios semi-sombreados antrópicos, de locais de solos ricos em nutrientes, mésicos, húmidos, margens de rios ou palustres em que a dessecação não existe ou é muito atenuada, como é o caso de estações escionitrófilas, onde a sombra do bosque e a folhada vegetal diminui a evapotranspiração. De distribuição holoárctica, ocorre em bioclima temperado, mediterrânico chuvoso e termoboreal.

Característica no território: Ballota nigra subsp. foetida, Galium aparine, Sambucus ebulus.

A. Galio aparines-Allieretalia petiolatae Görs & Müller 1969

Vegetação nitrófila vivaz escionitrófila de orlas semi-sombriasde habitats antrópicos.

Características no território: Conium maculatum, Lapsana communis.

119

Costa et al.

I. Galio-Alliarion petiolatae Oberdorfer & Lohmeyer in Oberdorfer, Görs, Korneck, Lohmeyer, Müller, Philippi & Seibert 1967

Comunidades hemicrptófiticas húmicolas que vivem nas orlas internas e externas florestais e à beira de muros sombrios, em bioclimas termomediterrânicos pluviestacionais e termo-mesotemperados submediterrânicos, sub-húmidos a húmidos.

Características no território: Geranium robertianum, Geranium rubescens.

Ia. Smyrnienion olusatri Rivas Goday ex Rivas-Martínez, Fernandez-González & Loidi 1998

Associações termo a mesomediterrânicas inferiores e termotemperadas submediterrânicas, cantabro-atlânticas e mediterânicas.

Características no território: Allium triquetrum, Smyrnium olusatrum, Tradescantia fluminensis, Urtica membranacea.

1. Comunidade de Parietaria judaica e Urtica membranacea

No andar termomediterrânico seco a sub-húmido da encosta Sul da Madeira observa-se uma comunidade em locais sombrios dominada por Urtica membranacea.

Transcrição de um inventário realizado na Praia Formosa (Funchal) num local muito nitrofilizado à sombra de um muro, 10 msm., 3 m2, N: características: 4 Urtica membranacea, 1 Galium aparine, 1 Parietaria judaica; companheiras: 1 Lavatera cretica, 1 Solanum nigrum, 1 Chenopodium opulifolium, + Chenopodium murale, + Urospermum picroides, + Fumaria officinalis, + Sonchus tenerrimus, + Beta maritima, + Tropaeolum majus, + Conyza bonariensis, + Beta procumbens, + Coronopus didymus, + Oxalis purpurea, + Achyranthes sicula, + Anredera cordifolia.

B. Calystegetalia sepium Tüxen ex Murcina 1957

Vegetação vivaz, nitrófila sobre solos hidromórficos, geralmente encharcados, ou margens de água estagnada ou de corrente lenta, onde predominam hemicriptófitos helofíticos e escandentes. Tem o seu óptimo na Região Eurossiberiana mas atinge, ainda de forma empobrecida, os grandes rios da Região Mediterrânica.

Característica no território: Epilobium parviflorum.

II. Calystegion sepium Tüxen ex Oberdorfer 1957

Associações mediterrânicas de margens de linhas de água rica em plantas perenes e trepadeiras.

Características no território: Arundo donax, Calystegia sepium.

120

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

2 Comunidade de Arundo donax

Ao longo da encosta Sul da Madeira no andar termomediterrânico é comum observar-se uma comunidade extreme de Arundo donax em campos agrícolas abandonados.

13. TRIFOLIO-GERANIETEA SANGUINEI Müller 1962

Vegetação herbácea vivaz da orla natural semi-sombria, húmicola e não nitrófila dos bosques climácicos e seus mantos pré-florestais, tanto eurossiberianos como mediterrânicos chuvosos, termo a supratemperados e termo a supramediterrânicos.

Características no território: Agrimonia eupatoria, Brachypodium sylvaticum, Calamintha ascendens Calamintha nepeta subsp. sylvatica, Carex divulsa subsp. divulsa, Carex muricata subsp. lampocarpa, Lathyrus sylvestris, Sedum forsteranum.

A. Origanetalia vulgaris Müller 1962

Associações calcárias ou mesotróficas em solos ricos, europeias centrais, alpino-caucasianas, orocantábricas temperadas e submediterrânicas e ibéricas mediterrânicas.

Características na Madeira: Bromus mollis, Clinopodium vulgare subsp. arundanum, Origanum virens.

I. Ranunculo cortusifolii-Geranion canariensis Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, Rodriguez, Pérez de Paz, Garcia-Gallo, Acebes, Díaz & Fernandez-González 1993

Comunidades semi-esciófilas humícolas de hemicriptófitos, associadas aos bosques da Pruno-Lauretalia novocanariensis das Canárias e Arquipélago da Madeira.

Características na Madeira: Dactylorhiza foliosa, Geranium palmatum, Pericallis aurita, Ranunculus cortusifolius subsp. major, Rumex maderensis, Teucrium francoi, Viola paradoxa.

1. Pericallido auritae-Geranietum palmatae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000[= Vaccinio-Sibthorpietum Sjögren 1972, p. min. p., nom. inval.: CPN, art. 2b) & art. 7, & nom. dub]

Comunidades de orlas e clareiras do Clethro arboreo-Ocoteetum foetentis dominadas por Geranium palmatum, Pericallis aurita, Ranunculus cortusifolius subsp. major, Dactylorhiza foliosa, Origanum virens, Brachypodium sylvaticum, Rumex maderensis, etc. (quadro 33). Assinala-se em áreas mesotemperadas / mesomediterrânicas húmidas a hiper-húmidas.

121

Costa et al.

2. Teucrio francoi-Origanetum virentis J.C. Costa, Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã & Rivas-Martínez ined.

Em territórios supratemperados (submediterrânicos), hiper-húmidos a ultra-hiper-húmidos, nas orlas e clareiras do Polysticho falcinelli-Ericetum arboreae assinala-se uma nova associação pobre em espécies em que participam Origanum virens, Teucrium francoi, Clinopodium arundanum, Viola riviniana, Viola paradoxa, Agrostis castellana, Odontites holliana, etc. (quadro 34).

Quadro 33 - Pericallido auritae-Geranietum palmataeTrifolio-Geranietea,Origanetalia vulgaris, Ranunculo cortusifolii-Geranion canariensisNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (1=10m) 70 97 110 91 90Área mínima (m2) 10 20 20 20 30Exposição NE N N N NENº de espécies / nº de inventários 17 20 23 15 12 5CaracterísticasGeranium palmatum 2 1 3 3 2 5Pericallis aurita 2 2 2 3 2 5Ranunculus cortusifolius subsp. major 2 2 2 2 3 5Brachypodium sylvaticum . 2 + 1 1 4Origanum virens . + 1 1 + 3Dactylorhiza foliosa . . 2 1 + 3Rumex maderensis . 1 . 1 + 2Clinopodium arundanum . . + + . 3Geranium rubescens . . . 1 2 .Carex divulsa + . . . . 2Viola riviniana . 1 + . . .Calamintha sylvatica . . . . . 1CompanheirasAichryson divaricatum + + + + + 5Phyllis nobla + + + 1 + 4Festuca donax + + + + + 2Sibthorpia peregrina 1 1 1 1 + 2Selaginella denticulata 1 + + . . 2Carex peregrina + + + . . 2Argyranthemum pinnatifidum . . + + . 2Cedronella canariensis + 1 . . . 1Rosa mandonii + 1 . . . 1Erysimum bicolor . . + . . 2Cirsium latifolium . . + . . 2Bystropogon punctatus . . + . . 2Rubia agostinhoi . + . . . 2Erigeron karvinskianus . . . + . 2Geranium purpureum + . + . . .Cardamine hirsuta + . . . . 1Hypericum grandifolium + . . . . 1Stegnogramma pozoi . + + . . .Cystopteris diaphana . + + . . .Mais: + Ageratina adenophora, + Blechnum spicant em 1; 1 Geranium robertianum, + Asplenium anceps em 2; + Huperzia dentata, + Asplenium monanthes em 3; 2 Viola odorata, 2 Tolpis macrorhiza, 2 Anthoxanthum maderensis, 2 Lapsana communis, 1 Sonchus fruticosus, 1 Rumex canariensis, 1 Succisa pratensis, 1 Galium productum, 1 Asplenium onopteris, 1 Plantago malato-belizii, 1 Bupleurum salicifolium, 1 Saxifraga maderensis, 1 Argyranthemum

122

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

montanum, 1 Cerastium vagans, 1 Arabis caucasica, 1 Cynosurus echinatus, 1 Asteriscus caucalis, 1 Vicia sativa em 6Locais: 1 Chão de Louros; 2 Rio Frio; 3 Folhadal; 4 Queimadas; 5 Vereda do Caldeirão Verde; 6 Capelo et al. (2000);

123

Costa et al.

Quadro 34 - Teucrio francoi-Origanetum virentisTrifolio-Geranietea,Origanetalia vulgaris, Ranunculo cortusifolii-Geranion canariensisNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (1=10m) 157 150 172 170 175 155Área miníma (m2) 2 2 2 2 4 4Exposição W N E SE S ENº de espécies 9 9 8 7 8 10CaracterísticasOriganum virens 3 2 4 4 3 2Teucrium francoi . 2 2 2 3 3Clinopodium arundanum 1 2 + + . .Viola riviniana . 1 + 1 + .Ranunculus cortusifolius var. minor . . + . + 1Viola paradoxa . . . 1 + .Carex lampocarpa . . . . . 1Carex divulsa . . . . + .CompanheirasAgrostis castellana 1 1 1 . + +Odontites holliana 2 2 (X) . . 2Hypericum humifusum . . 1 + . +Cardamine hirsuta + + . . . .Mais: + Myosotis ramosissima, + Arabidopsis thaliana, + Silene vulgaris, + Vicia capreolata em 1; + Potentilla anglica em 2; + Pteridium aquilinum em 4; + Polystichum falcinellum em 5; Rumex acetosella, + Thymus micans em 6Locais: 1 Pico das Torres, 2, 6 Bica da Cana, 3, 4, 5 Pico Ruivo

V VEGETAÇÃO RUDERAL HERBÁCEA E FRUTICOSA14. ARTEMISIETEA VULGARIS Lohmeyer, Preising & Tüxen ex von Rochow 1951

Vegetação nitrófila vivaz de tamanho e biomassa variáveis, mas frequentada por grandes herbáceas vivazes, cardos bienais ou perenes ou outras plantas de porte elevado, que prosperam em solos profundos nitrofilizados e mais ou menos húmidos, temperada e mediterrânica pluviestacional, holoárctica e são citadas em áreas tropicais como neófitas.

Características no território: Aster squamatus, Convolvulus arvensis, Daucus carota, Foeniculum vulgare subsp. vulgare, Lactuca serriola, Marrubium vulgare, Picris echioides, Rumex pulcher subsp. divaricatus, Salvia verbenaca subsp. verbenaca.

14.1. ONOPORDENEA ACANTHII Rivas-Martínez, Báscones, Díaz, Fernandez-González & Loidi 1991

Comunidades nitrófilas ou subnitrófilas, dominadas por grandes cardos, bem como de outras plantas bienais ou vivazes arrosetadas, características de solos removidos, bermas de caminhos e estradas ou de repouso de animais e de desenvolvimento tardinvernal ou estival, mediterrânicas e eurossiberianas.

Características no território: Allium ampeloprasum, Carduus pycnocephalus, Carduus tenuiflorus, Centaurea calcitrapa, Cichorium endivia, Reseda luteola, Verbascum pulverulentum, Verbascum virgatum.

124

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

A. Carthametalia lanati Brullo in Brullo & Marceno 1985

Cardais e comunidades de ervas altas, termo a supramediterrânicas inferiores de distribuição mediterrânica.

Características no território: Carthamus lanatus subsp. lanatus, Cynoglossum creticum, Notobasis syriaca, Scolymus maculatus, Verbascum sinuatum, Verbascum thapsus subsp. thapsus.

I. Urtico piluliferae-Sylibion mariani Sissingh ex br.-Bl. & 1958 nom inv.

Associações primaveris temporãs, formadas por grandes cardos, próprias de solos profundos, bem arejados, removidos e indiferentes à natureza química do substrato. Necessitam de frescura do solo até à entrada do Verão, mas suportam bem o encharcamento e a hidromorfia temporal.

Características no território: Cynara cardunculus var. ferocissima, Silybum marianum.

1. Scolymo maculati-Cynarietum ferocissimae Wildpret, Del Arco & García Gallo 1989

Associação hemicriptofítica primaveril-estival, descrita para as Canárias e presidida por Cynara cardunculus var. ferocissima e Scolymus maculatus. Assinalámo-la em solos profundos, nitrofilizados, na Ponta de S. Lourenço, Caniçal (Madeira) e ilha do Porto Santo (quadro 35) em áreas inframediterrânicas, semi-áridas.

II. Bromo-Oryzopsion miliacei O. Bolòs 1970

Comunidades subnitrófilas, termo a mesomediterrânicas, mediterrânicas, de entulhos e campos agrícolas abandonados ricos em caméfitos e hemicriptófitos.

Características no território: Dittrichia viscosa subsp. viscosa, Piptatherum miliaceum.

2. Piptathero miliacei-Foeniculetum vulgaris Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993

Associação hemicriptofítica subnitrófila, descrita para pousios e campos agrícolas abandonados das Canárias e em que a espécie directriz é o funcho Foeniculum vulgare subsp. vulgare. Na Madeira é comum junto à cidade do Funchal, no andar termomediterrânico e ombroclima semi-árido, seco a sub-húmido inferior em ambiente de Mayteno umbellatae-Oleetum maderensis. Na sua composição florística além do funcho são vulgares de Piptatherum miliaceum, Cichorium endivia, Picris echiodes, Dittrichia viscosa, Galactites tomentosa, Hyparrhenia sinaica, etc. (quadro 36).

Quadro 35 - Scolymo maculati-Cynarietum ferocissimae

125

Costa et al.

Artemisietea vulgaris, Onopordenea acanthi, Carthametalia lanatae, Urtico piluliferae-Sylibion mariani

Nº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8Altitude (m) 12 15 25 140 70 410 20 310Area minima (m2) 20 20 16 20 10 10 10 10Exposição NW S SW SW S S W WNº de espécies 20 8 21 15 12 14 14 16CaracterísticasCynara ferocissima 3 3 3 2 3 2 3 2Scolymus maculatus . 2 2 2 3 1 3 2Picris echioides . 2 + 1 + 3 . .Cichorium endivia + . + 1 . . + .Reseda luteola . . + 1 . . . .Marrubium vulgare . . . . . + + .Carduus tenuiflorus . . . . . 1 . .Notobasis syriaca . . . . 1 . . .Verbascum pulveruletum . . + . . . . .Verbascum virgatum . . . . . . . +CompanheirasGalactites tomentosa 2 1 1 2 1 + 2 3Avena barbata 1 . + + + + + +Hyparrhenia sinaica 1 1 1 1 1 . 2 .Plantago coronopus 2 . 1 + . 1 + .Malva parviflora 1 . + + . 1 . 1Echium plantagineum . . + + . + 1 +Sonchus oleraceus + + + . . + . .Plantago lagopus + . + . + . + .Lagurus ovatus 2 . + . + . . .Silene gallica 1 . + . + . . .Medicago polymorpha 1 . . + . . + .Chenopodium murale + . . + . 1 . .Calendula arvensis 2 . . + . . . .Bituminaria bitumiosa . . . 1 1Erodium moschatum 1 . . . + . . .Centaurea melitensis 1 . . . . + . .Emex spinosa . . 1 . . . . +Trifolium angustifolium + . + . . . . .Brachypodium distachyon . . + . . . . +Senecio vulgaris + . . . . . + .Hedypnois cretica . . . . . . + +Mais: + Bisserula pelecinus, + Rumex pulcher em 1; 1 Euphorbia peplus, + Mercurialis annua em 2; 1 Sonchus asper, + Lavatera cretica em 3; + Papaver somniferum em 6; + Stipa capensis em 7; 1 Solanum nigrum, 1 Oxalis pes-caprae, 1 Ammi majus, + Urtica portosanctana, + Orobanche minor, + Euphorbia helioscopia em 8Locais: 1 Baia da Abra (Ponta de S. Lourenço), 2 Quinta do Lorde (Caniçal); 3, 5, 7 Piedade (Ponta de S. Lourenço); 4 Garajau (Caniço); 6 Pico Branco (Porto Santo); 8 Pico do Castelo (Porto Santo)

Quadro 36 - Piptathero miliacei-Foeniculetum vulgarisArtemisietea vulgaria, Onopordenea acanthii, Carthametalia lanatae, Bromo-Oryzopsion miliaceiNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (m) 130 160 20 50 120Área miníma (m2) 10 4 6 4 4Esposição SE S SE SW SE

126

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Nº de espécies 15 13 14 16 14CaracterísticasFoeniculum vulgare 3 3 3 2 1Piptatherum miliaceum 2 3 1 2 3Cichorium endivia 1 . 2 + 1Bituminaria bituminosa 2 . 1 1 +Picris echioides 1 + + + .Dittrichia viscosa 1 2 1 . .Lactuca serriola + + . . +Scabiosa atropurpurea . + . + .Reseda luteola + . . . .Centaurea calcitrapa . . . + .Scolymus maculatus . . . . +CompanheirasHyparrhenia sinaica 1 1 2 1 1Galactites tomentosa + 1 1 2 +Avena lusitanica + . + + +Bidens pilosa 2 + . + .Hordeum leporinum . + + + .Plantago lagopus . + + . +Silene gallica . . + . +Echium plantagineum . + . + .Erodium moschatum . . . + +Mais: 1 Lavatera cretica, + Tropaeolum majus, + Achyranthes sicula em 1; + Sonchus oleraceus em 2; 1 Malva parviflora, Mercurialis annua em 3; + Galium aparine, + Phagnalon saxatile em 4; 1 Rapistrum lineanum, + Plantago coronopus em 5Locais: 1, 2 S. Martinho, 3, 4 Funchal, 5 Caniço

15. PEGANO-SALSOLETEA Br.-Bl. & O.Bòlos 1958

Vegetação nitrofílica ou halonitrofilica, arbustiva composta por caméfitos e nanofanerófitos suculentos, incluindo arbustos tropicais alóctones, termo a oromediterrânica inferior, desértica, xérica e pluviestacional nas Regiões Mediterrânicas e Sahariana oceânica.

Características no território: Atriplex glauca subsp. ifnensis, Atriplex halimus, Chenoleoides tomentosa, Launea arborescens, Lycium intricatum.

A. Forsskaeolo angustifoliae-Rumicetalia lunariae Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, Rodriguez, Pérez de Paz, Garcia-Gallo, Acebes, Díaz & Fernandez-González 1993

Associações canárias que alcançam de forma finícola o arquipélago da Madeira.

Característica na Madeira: Lavandula pinnata.

I. Argyranthemo suculenti-Calendulion maderensis Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidades infra a termomediterrânicas, semi-áridas, próprias do arquipélago da Madeira.

127

Costa et al.

Características: Argyranthemum pinnatifidum subsp. suculentum, Calendula maderensis.

1. Calendulo maderensis-Suaedetum verae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidade halonitrófila termomediterrânica, seca a semiárida da Ponta de S. Lourenço, formada por Suaeda vera, Calendula maderensis, Chenoleoides tomentosa, Argyranthemum succuletum, Lotus glaucus, etc. (quadro 37).

Quadro 37 - Calendulo maderensis-Suaedetum veraePegano-Salsoletea, Forsskaeolo angustifoliae-Rumicetalia lunariae, Argyranthemum succulenti-Calendulion maderensisNº de ordem 1 2 3Altitude (m) 105 120Área mínima (m2) 40 20Exposição NW NNº espécies / nº de inventários 15 10 3CaracterísticasCalendula maderensis 2 3 3Argyranthemum succulentum 3 3 1Suaeda vera 1 2 3Chenoleoides tomentosa 1 + 2Lotus glaucus 1 . 2Atriplex glauca subsp. ifnensis . 1 .Lycium intricatum . . 1CompanheirasSilene maritima + 1 2Matthiola maderensis + . 3Cynara. ferocissima + . 2Tetragonia tetragonioides . + 2Andryala varia 1 . 1Helichrysum devium 1 . 1Scolymus maculatus + . 1Centaurea melitensis . + 1Plantago maderensis . + 1Beta maritima + . 1Chenopodium murale + . 1Mais: + Mesembryanthemum cristalinum, + Aizoon canariensis em 1; + Mesembryanthemum nodiflorum em 2; 1 Sonchus ustulatus em 3Locais: 1, 2 Rocha da Piedade (Ponta de. S. Lourenço); 3 Capelo et al. (2000)

128

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

B. Nicotiano glaucae-Ricinetalia communis Rivas-Martínez, Fernandez-González & Loidi 1999

Comunidades arbustivas nitrófilas neofíticas de origem tropical e crescimento rápido, que prosperam em solos secos ou húmidos em bioclima termomediterrânico desértico, xérico ou pluviestacional, em territórios mediterrânicos holárticos.

Característica no território: Tropaeolum majus.

II. Nicotiano glaucae-Ricinion communis Rivas-Martínez, Fernandez-González & Loidi 1999

Comunidades arbustivas.

Características no território: Nicotiana glauca, Ricinus communis.

2. Tropaeolo majoris-Ricinetum communis Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, Rodriguez, Pérez de Paz, Garcia-Gallo, Acebes, Díaz & Fernandez-González 1993

Comunidade termófila infra e termomediterrânica sub-húmida a seca dominada pelo xenófito tropical Ricinus communis (quadro 38).

Quadro 38 - Tropaeolo majoris-Ricinetum communisPegano-Salsolotea, Nicotiano glaucae-Ricinetalia communis, Tropaeolo majoris-Ricinion communisNº de ordem 1 3 2 4Altitude (m) 120 5 190 25Área miníma (m2) 6 9 9 16Exposição S S S SNº de espécies 9 6 7 14CaracterísticasRicinus communis 4 4 5 3Tropaeolum majus 2 2 1 1Nicotiana glauca . . . 2Senecio mikanioides . . 1 .Anredera cordifolia . . + .Ageratina adenophora + . . .CompanheirasAchyranthus sicula 1 . . 2Lavatera cretica 1 . . 1Piptaterum miliceum 1 . . 1Echinocloa crus-galli . 1 1 .Lactuca serriola + + . .Chenopodium murale + + . .Mais: 1 Galactites tomentosa em 1; + Setaria verticillata em 2; 1 Equisetum temalteia, 1 Oxalis pes-caprae em 3; 2 Parietaria judaica, 1 Galium aparine, 1 Mercurialis annua, + Convolvulus althaeoides, + Cenchrus ciliaris, + Beta maritima, + Chenopodium ambrosioides, + Solanum nigrum em 4Locais: 1 S. Martinho (Funchal); 2 Praia Formosa; 3 Ribeira do Machico; 4 Funchal

129

Costa et al.

3. Comunidade de Nicotiana glauca

Em locais muito nitrofilizados, antrópicos, entulhados, em solos alterados e removidos, no andar termomediterrânico e ombroclima semiárido da Madeira e Porto Santo, observa-se o microfanerófito americano Nicotiana glauca a formar uma comunidade frequentemente monoespecífica.

III. Ipomoeo acuminatae-Ageratinion adenophorae Espírito Santo, J.C. Costa, Jardim & Sequeira 2003

Aliança de comunidades vivazes, nitrófilas de lianas neófitas tropicais e de distribuição madeirense.

Características no território: Ageratina adenophora, Asparagus asparagoides, Cardiospermum grandifolium, Ipomoea acuminata, Solanum mauritianum.

Quadro 39 - Rubo ulmifoliae-Ageratinetum adenophoraePegano-Salsoleteae, Nicotiano glauci-Ricinetalia glauci, Ipomoeo acuminatae-Ageratinion adenophoraeNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8Altitude (1=10m) 100 10 12 18 10 11 24 53Área mínima (m2) 20 40 20 4 4 20 2 20Exposição NW W S pl SW E SE plNº de espécies 8 4 14 8 11 9 7 9CaracterísticasAgeratina adenophora 3 2 3 4 3 3 4 3Tropaeolum majus . . 1 2 2 . . .Ipomoea acuminata . . . . . + 1 2Asparagus asparagoides . . . + + + . .Cardiospermum grandifolium . 2 3 . . . . .Ricinus communis . . + . . . . .Crocosmia x crocosmiflora . . . . + . . .CompanheirasRubus ulmifolius 4 3 1 + 3 4 3 2Bidens pilosa . . 2 1 1 . + .Galactites tomentosa . . + . + . + +Bituminaria bituminosa + . + . + . . .Galium aparine . . + . . + . +Achiranthes sicula . . 2 1 . . . .Piptatherum miliaceum . . + 2 . . . .Oxalis pes-caprae . . . . + + . .Lavatera cretica . . + . . . + .Picris echioides . . + . . + . .Mais: + Pteridium aquilinum, + Dactylis hylodes, + Pericallis aurita, + Genista tenera, + Aeonium glandulosum em 1; 1 Arundo donax em 2; + Parietaria judaica em 3; + Urtica membranacea em 4; + Petroselinum crispum, + Kalanchoe delagonensis em 5; + Brachypodium sylvaticum, + Pelargonium inchinusem 6; + Solanum nigrumem 7; 2 Rumex maderensis, + Crassula multicava, + Agapanthus praecox, + Hypochaeris radicataLocais: 1, 8 Curral das Freiras; 2, 6 Ribeira de Tábua; 3 S. Martinho (Funchal); 4, 5, 7 Caniço;

130

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

4. Rubo ulmifoliae-Ageratinetum adenophorae Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González ex Espírito Santo, J.C. Costa, Jardim & Sequeira 2003[sin. Bidenti pilosae-Ageratinetum adenophorae Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González nom. inval.]

Na Madeira, em campos agrícolas abandonados e encostas nitrofilizadas, no andar termomediterrânico, sub-húmido a húmido, observa-se uma nova associação de lianas neófitas formada por Rubus ulmifolius, Ageratina adenophora, Ipomoea acuminata, Asparagus asparagoides, Tropaeolum majus, Cardiospermum grandifolium, Bidens pilosa, etc. (quadro 39). Situa-se em ambiente de Semele androgynae-Apollonietum barbujanae.

Quadro 40 - Comunidade de Solanum mauritianumPegano-Salsoleteae, Nicotiano glaucae-Ricinetalia communis, Ipomoeo acuminatae-Ageratinion adenophoraeNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (m) 600 250 100 230 650Área minima (m2) 20 100 50 100 100Exposição W SW NW NW NNº de espécies 12 11 13 12 9CaracterísticasSolanum mauritianum 3 3 3 3 3Ageratina adenophora 1 2 1 + 1Ipomaea acuminata . 2 3 1 .Crocosmia x crocosmiflora . . . 1 3Tropaeolum majus . 1 2 . .Ipomaea purpurea . 1 . 1 .Leptospermum scoparium . . . . 2Anredera cordifolia . . 1 . .Tradescantia fluminensis . . + . .CompanheirasUrtica membranacea + 1 1 + 1Galium aparine + + + 1 +Bidens pilosa . 1 + 1 +Bituminaria bituminosa . 1 . 2 1Geranium purpureum + . + + .Arundo donax 3 . . + .Rubus ulmifolius + . 1 . .Erigeron kasvinskianus + . 1 . .Mais: + Hedera maderensis, + Brachypodium sylvaticum, + Chelidonium majus, + Allium triquetum em 1; + Achyranthus sicula, + Piptatherum miliaceum em 2; 1 Parietaria judaica em 3; 1 Galactites tomentosa em 4; 1 Crassula multicava em 5Locais: 1 Curral das Freiras, 2, 4 Caniço, 3 Funchal, 5 Portela (Machico)

5. Comunidade de Solanum mauritianum

Em taludes, paredes sombrias, margens de linha de água e campos agrícolas abandonados no andar termomediterrânico e ombroclima húmido a sub-húmido, observa-se uma comunidade dominada pelo nano/microfanerófito neófito Solanum mauritianum acompanhado de diversas plantas da Galio-Urticetea e Ipomoeo acuminatae-Ageratinion adenophorae (quadro 40).

131

Costa et al.

16. POLYGONO-POETEA ANNUAE Rivas-Martínez 1975

Comunidades terofíticas nitrófilas, integradas por plantas perenes rasteiras adaptadas a solos pisoteados em caminhos de áreas urbanas e rurais, particularmente em zonas de clima quente-frescos, frescos-frios e frios com estação chuvosa, de distribuição cosmopolita.

A. Polygono arenastri-Poetalia annuae Tüxen in Géhu, Richard & Tüxen

Holoárctica e territórios extratropicais.

Características no território: Coronopus didymus, Cotula australis, Plantago coronopus, Poa annua var. annua, Poa infirma, Polygonum arenastrum, Polygonum aviculare, Sagina apetala.

I. Saginion procumbentis Tüxen & Ohba in Géhu, Richard & Tüxen 1972

Comunidades perenes rastejantes, temperadas húmidas e mediterrânicas em solos húmidos e semi-sombrios.

Característica no território: Sagina procumbens

Quadro 41 - Comunidade de Sagina procumbensPolygono-Poetea annuae, Polygono arenastri-Poetalia annuae, Saginion procumbentisNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (1=10m) 157 172 172 148 150 155Área minima (m2) 1 1 2 1 2 1Exposição N N NW . NW SWNº de espécies 9 4 6 5 9 9CaracterísticasSagina procumbens 4 3 3 1 3 2Poa annua . . 2 3 2 2Plantago coronopus . . 2 2 2 .Crassula tillea . . + . + .Trifolium suffocatum . . . 3 . .Sagina apetala . 1 . . . .Polycarpon tetraphyllum . . . . . 1Polystrichum poliferum . . . . . 2CompanheirasVulpia bromoides . 1 . . + 2Hypericum humifusum . . + . + +Lotus parviflorus . . . 1 + .Logfia minima . + . . . 1Ornithopus perpusillus . . + . . 1Mais: 3 Phosombrima sp., 1 Antrocherossp., 1 Targonia sp., 1 Marchantia sp., + Tolpis macrorhiza, + Saxifraga pickingrii, + Luzula multiflora, + Taraxum sp. em 1; 2 Trifolium glomeratum, + Cerastium glomeratum em 5; + Trifolium dubium em 6Locais: 1 Pico das Torres (água rasumante), 2 Pico Ruivo; 3 Pico do Areeiro; 4 Chão da Ribeira; 5 Paul da Serra, 6 Bico da Cana;

132

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

1. Comunidade de Sagina procumbens

Nas veredas e caminhos pisoteados, e mais raramente em paredes com água resumante, das montanhas da ilha da Madeira, no andar supratemperado (submediterrânico) e de ombroclima ultra-hiper-húmido observámos uma comunidade dominada pelo hemicriptófito estolhoso Sagina procumbens acompanhada de Poa annua, Plantago coronopus, etc. (quadro 41).

II. Sclerochloo durae-Coronopodion squamati Rivas-Martínez 1975

Comunidades temperadas e mediterrânicas em solos argilosos ricos em calcários.

Característica no território: Coronopus squamatus

2. Polycarpo tetraphylli-Coronopodetum squamati Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993

Associação em que o Coronopus squamatus é a espécie directriz (quadro 42) de solos vérticos, argilosos compactados e pouco permeáveis que ocorre na parte oriental da Ilha da Madeira.

III. Polycarpion tetraphylli Rivas-Martínez 1975

Associações pisoteadas, mediterrânicas, com desenvolvimento estival-vernal e de óptimo em áreas de invernos frescos, temperados ou quentes em solos não argilosos.

Características no território: Crassula tillaea, Polycarpon tetraphyllum, Soliva stolonifera.

3. Polycarpo tetraphylli-Cotuletum australis Wildpret, Pérez de Paz, del Arco & García Gallo 1988

Comunidade canária primaveril, termomediterrânica, seca a sub-húmida, em solos permeáveis, onde predomina o Polycarpon tetraphyllum, Cotula australis, Poa annua, entre outras. Além da subassociação cotuletosum australis também observámos nos locais mais pisados a Gymnostylis stoloniferae a formar a subassociação solivetosum stolonifera Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993 (quadro 42). É comum nas ilhas da Madeira e do Porto Santo.

IV. Chamaesycion prostratae Rivas-Martínez 1976 nom. mut. propos.

[Euphorbion prostratae Rivas-Martínez 1976]

Comunidades com espécies neófitas tropicais e subtropicais, desenvolvendo-se no Verão em territórios holárcticos quentes e frios.

133

Costa et al.

Características no território: Alternanthera caracasana, Euphorbia (Chamaesyce) prostrata, Eleusine indica, Eleusine tritachya.

4. Polycarpo tetraphylli-Altherantheretum Oberdorfer ex Lohmeyer & Trautmann 1970

Associação canária de passeios em territórios semi-áridos infra a termomediterrânicos, formada por Chamaesyce prostrata, Coronopus didymus, Polycarpon tetraphyllum, Alternanthera caracasana, Eleusine indica, Plantago coronopus, etc. (quadro 43), que atinge o Arquipélago da Madeira de forma empobrecida.

Quadro 42 - Polycarpo tetraphylli-Cotuletum australis: cotuletosum australis (1-4), solivetosum stoloniferae (5-7)Polygono-Poetea annuae, Polygono arenastri-Poetalia annuae, Polycarpon tetraphylliPolycarpo tetraphylli-Coronopodietum squamati: 8Polygono-Poetea annuae, Polygono arenastri-Poetalia annuae, Scleorochloo durae-Coronopodion squamatinº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8Altitude (m) 600 405 395 360 350 375 410 40Área miníma (m2) 4 2 1 2 1 1 2 1Nº de espécies 11 13 10 15 11 6 9 9CaracterísticasPolycarpon tetraphyllum 1 3 3 2 1 1 2 1Cotula australis 3 2 + 1 4 . . 1Poa annua 2 1 2 . . . 2 .Gymnostylis stolonifera ( dif. subass.) . . . . 1 4 3 .Coronopus didymus . + 2 + . . . 1Sagina apetala . + 3 . . . . +Trifolium suffocatum . + . . . 2 . .Euphorbia prostrata . . . . . . + .Crassulla tillaea . . . . . . + .Coronopus squamatus + . . . . . . 2Polygonum arenastrum . . . . . . . 1CompanheirasSilene gallica . 1 1 1 + . 1 .Rostraria cristata . . 2 + . 1 . .Biserrula pelecinus . 2 . . + . 1 .Echium plantagineum . + + . 1 . . .Galium minutulum . . . 2 . 1 . .Catapodium rigidum . . . 2 . 1 . .Cerastium glomeratum + . 2 . . . . .Lamarckia aurea . 2 . . + . . .Herniaria cinerea . . . . 1 . 1 .Crepis divaricata . + . 1 . . . .Anagallis arvensis . . . 1 + . . .Filago pyramidata . . 1 + . . . .Rumex canariensis . . . + + . . .Mais: 1 Dichondra micrantha, 1 Soleirola soleiroli, 1 Oxalis corniculata, + Trifolium campestre, + Stellaria media, + Chedonium majus em 1; + Erodium moschatum, + Bromus rubens em 2; 1 Leontodon taraxacoides, + Lagurus ovatus, + Fumaria lowei, 1 Sherardia arvensis em 4; + Sonchus asper em 5; + Spergularia fallax em 7; + Lotus parviflorus, + Plantago lanceolata, + Portulaca oleracea em 8Locais: 1 Monte (Funchal); 2, 3, 4, 7 Pico Branco (Porto Santo); 6, 5 Pico do Castelo (Porto Santo); 8 Miradouro do Garajau

134

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Quadro 43 - Polycarpo tetraphylli-AltherantheretumPolygono-Poetea annuae, Polygono arenastri-Poetalia annuae, Euphorbion prostrataeNº de ordem 1 2 3 4Altitude (m) 5 15 5 5Área miníma (m2) 1 1 2 2Nº de espécies 7 10 11 12CaracterísticasChamaesyce prostrata . 3 + 2Coronopus didymus 2 1 + .Polycarpon tetraphyllum . 1 + 1Alternanthera caracasana . . 3 1Plantago coronopus . . 2 2Poa annua . . 1 2Eleusine indica 2 + . .Cotula australis . . 1 1Polygonum arenastrum 1 . + .Sagina apetala . + . .Polygonum aviculare . . . +Soliva stolonifera . . . +CompanheirasConyza bonariensis 1 + + +Oxalis corniculata 2 1 . .Sonchus oleraceus + + . .Solanum nigrum . + . +Amarantus deflexus . . + +Mais: 1 Erodium moschatum em 1; 2 Dichanthium annulatum em 2; + Chenopodium murale em 3; + Rostraria cristata em 4Locais: 1 Machico, 2 Lido (Funchal), 3 Vila Baleira (Porto Santo); 4 Funchal.

17. STELLARIETEA MEDIAE Tüxen, Lohmeyer & Preising ex von Rochow 1951

Vegetação nitrofílica ou subnitrofílica, constituída por terófitos ou pequenos geófitos que povoam durante um período do ano diversos meios ricos em matérias azotadas. Com muita frequência ocupam solos removidos de áreas urbanas e agrícolas, como as margens de caminhos e estradas, culturas agrícolas, etc., e, de uma maneira geral, todos os ecótipos submetidos à acção humana. Consegue normalmente suportar a competição com outros tipos de vegetação vivaz ou anual de grande biomassa. Ampla classe de distribuição holoárctica com irradiação cosmopolita.

Características no território: Amaranthus retroflexus, Anthemis cotula, Bromus hordeaceus, Bromus sterilis, Calendula arvensis, Capsella bursa-pastoris, Cerastium glomeratum, Chenopodium album, Erodium malacoides, Eruca vesicaria subsp. sativa, Filago pyramidata, Mercurialis ambigua, Mercurialis annua, Oxalis corniculata, Senecio vulgaris, Sherardia arvensis, Sinapis arvensis, Solanum nigrum, Sonchus asper, Sonchus oleraceus, Stachys arvensis, Stellaria media, Valerianella locusta, Veronica arvensis, Viola arvensis.

17A. STELLARIENEA MEDIAE

Vegetação arvense e infestante das culturas.

135

Costa et al.

Características no território: Anagallis arvensis, Arabidopsis thaliana, Avena fatua, Coleostephus myconis, Fallopia convolvulus, Fumaria muralis, Kichxia elatine, Lamium amplexicaule, Lamium purpureum, Lathyrus aphaca, Lathyrus cicera, Papaver somniferum subsp. setigerum, Raphanus raphanistrum, Rapistrum rugosum subsp. rugosum, Vicia sativa, Vicia villosa.

A. Aperetalia spicae-venti J. Tüxen & Tüxen in Malato-Beliz, J. Tüxen & Tüxen 1960

Comunidades messícolas de desenvolvimento invernal ou primaveril, eurossiberianas e mediterrânicas de solos arenosos e areno-limosos pobres em bases.

Características no território: Kickxia spuria subsp. integrifolia, Lathyrus ochrus, Nigella damascena, Papaver dubium, Papaver pinnatifidum, Papaver rhoeas, Phalaris paradoxa, Ranunculus arvensis, Scandix pecten-veneris, Vicia hirsuta.

I. Scleranthion annui (Kruseman & Vlieger 1939) Sissingh in Westhoff et al. 1946

Comunidades messícolas eurossiberianas e mediterrânicas de solos pobres em bases.

Características no território: Chamaemelum mixtum, Scleranthus annuus, Spergula arvensis.

Ia. Scleranthenion annui

Associações messícolas de solos ácidos, eurossiberianas do Norte da Península Ibérica.

Quadro 44 - Comunidade de Raphanus raphanistrum e Spergula arvensisStellarietea mediae, Stellarienea mediae, Aperetalia spicae-venti, Scleranthion annui, Scleranthenion annuiNº de ordem 1 2 2Altitude (m) 600 600 595Área minima (m2) 8 10 8Exposição N N NEMês IV IV IVNº de espécies 8 8 10CaracterísticasSpergula arvensis 3 3 1Stellaria media 2 3 +Chrysanthemum segetum 2 1 1Raphanus raphanistrum + 1 2Polygonum persicaria 1 1 +Lamium purpureum + + +Fumaria wirtgenii 2 . +Cerastium glomeratum . + 1Sonchus asper . + .Veronica arvensis . . +CompanheirasPoa annua + . +Locais: 1 Lamaceiros da Santa (triticale); 2, 3 Lamaceiros da Santa (aveia)

136

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

1. Comunidade de Raphanus raphanistrum e Spergula arvensis

Nos campos cerealíferos em solos areno-limosos, silicíosos, dos pequenos planaltos do Concelho de Porto Moniz acima dos 550 metros, no andar mesotemperado (submediterrânico) e ombroclima húmido, observa-se, na Primavera, uma comunidade terofítica, messícola, pobre floristicamente, em que predominam Spergula arvensis, Stellaria media, Raphanus raphanistrum, Lamium purpureum, Chrysanthemum segetum, etc. (quadro 44).

B. Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli (Sissingh in Westhoff, Dijk & Passchier 1946) O. Bolòs 1962

Associações eurossiberianas e mediterrânicas, de infestantes de culturas de verão.

Características no território: Amaranthus hybridus, Ammi visnaga, Chysanthemum segetum, Cyperus rotundus, Eragrostis barrelieri, Fumaria bastardii, Heliotropium europaeum, Kickxia lanigera, Misopates orontium, Myosotis arvensis, Polygonum persicaria, Setaria verticillata, Setaria viridis, Solanum villosum, Veronica persica, Veronica polita, Xanthium strumarium.

II. Polygono-Chenopodion polyspermi Koch 1926

Associações de culturas estivais-outonais, com distribuição atlântico-medioeuropeia e mediterrânica.

Características no território: Digitaria sanguinalis, Eragrostis cilianensis, Euphorbia helioscopia, Euphorbia peplus, Galinsoga parviflora, Galinsoga quadriradiata, Lamium hybridum, Oxalis latifolia, Setaria pumila, Veronica agrestis, Veronica hederifolia.

IIa. Eu-Polygono-Chenopodienion polyspermi Oberdorfer 1957

Comunidades em solos ricos

2. Galinsogo quadriradiatae-Fumarietum loweii Espírito Santo, J.C. Costa, Jardim & Sequeira 2004

Comunidade de infestante de culturas hortícolas e vinhas sachadas, termomediterânica a mesomediterrânica, sub-húmida a húmida, rica em espécies, das quais as mais comuns são Fumaria muralis var. lowei, Stellaria media, Oxalis pes-caprae, Euphorbia peplus, Sonchus oleraceus, Galinsoga quadriradiata, Senecio vulgaris, entre outras (quadro 45). Esta nova associação é frequente em culturas sachadas e poios das encostas Sul, Norte e centro da ilha da Madeira, em ambiente de Semele-Apollonietum barbujanae

137

Costa et al.

Quadro 45 - Galinsogo quadriradiatae-Fumarietum loweii(Stellarietea mediae, Stellarienea mediae, Solono nigri-Polygonietalia convolvuli, Polygono-Chenopodion polyspermi, Eu-Polygono-Chenopodienion polyspermi)Nº de ordem 1 2 3 4 5 6 7Altitute (m) 573 420 606 245 100 234 501Área miníma (m2) 2 8 4 4 8 8 4Exposição NE SE NE NE W W NEMês IV IV IV IV IV IV IVNº de espécies 9 18 13 29 28 18 17CaracterísticasFumaria muralis var. lowei 3 3 2 3 1 2 3Stellaria media 3 2 3 1 3 + .Oxalis pes-caprae . . + 1 + 2 2Euphorbia peplus . . + 2 + 1 1Sonchus oleraceus . + . 1 + + 1Galinsoga quadriradiata . 2 + 1 1 . .Bidens pilosa . + . + + . 1Senecio vulgaris . + + + + . .Veronica persica . . 2 + 2 + .Lamium purpureum + + . 2 . + .Mercurialis annua . + . 1 . + 1Mysopates orontium . . . 1 2 1 .Cerastium glomeratum + . . 1 + . .Polygonum persicaria 1 + . . + . .Geranium molle . . + . . + +Myosotis arvensis . . . + 2 . .Fallopia convolvulus . + . . 1 . .Chrysanthemum segetum + + . . . . .Raphanus raphanistrum + + . . . . .Sonchus asper + . . . . . +Sonchus tenerrimus . + . . + . .Oxalis corniculata . . . + + . .Galinsoga parviflora . . + . . . +Vicia sativa . . . . + . +Papaver rhoeas . . . 1 . . .Chenopodium murale . . . 1 . . .Nothoscordum gracile . . . . 1 . .Stachys arvensis . . . . . . 1Solanum nigrum + . . . . . .Spergula arvensis + . . . . . .Sherardia arvensis . . . + . . .Conyza sumatrensis . . . + . . .Oxalis latifolia . . . + . . .Polygonum aviculare . . . . + . .Veronica arvensis . . . . . + .Vicia tenuissima . . . . . + .Papaver dubium . . . . . + .Fumaria capreolata . . . . . . +CompanheirasGalium aparine . + 1 . + 2 .Geranium purpureum . . . 1 + + +Picris echioides . + . + + . .Coronopus dydimus . 1 . + . . .

138

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Geranium dissectum . . . . 1 . +Poa annua . + + . . . .Briza maxima . . + + . . .Gladiolus italicus . . . + + . .Lapsana communis . . . + + . .Mais: + Bromus catarthicus em 1; + Valerianella microcarpa em 3; 1 Centranthus calcitrapa, + Polycarpon tetraphyllum, + Leontodon longirostris em 4; 1 Oxalis corymbosa, + Rumex conglomeratus, + Plantago major, + Parietaria judaica em 5; + Cymbalaria muralis, + Brachypodium sylvaticum em 6; + Vinca major em 7Locais: 1 Pico Alto (faval); 2 Quinta Grande (ervilhas); 3 Curral das Freiras (ervilhas, favas); 4 Fajã do Mar (vinha c/ couves); 5 Ribeira do Machico (vinha); 6 Porto Moniz (vinha); 7 Curral das Freiras (vinha c/ couves);

IIb. Digitario ischaemi-Setarienion viridis (Sissingh ex Westhoff, Dijk & Passier 1946) Oberdofer 1957

Associações de infestantes de culturas de Verão em solos arenosos pobres.

Características no território: Echinochloa colona, Echinochloa crus-galli.

3. Setario verticillatae-Echinochloetum cruris-galli Peinado, Bartolomé & Martínez-Parras 1985

Associação mediterrânica ocidental dominadas por gramíneas em culturas de verão de regadio que atinge a Madeira.

Transcrição de um inventário realizado no Machico, 210 m.s.m., 4 m2, S: características: 3Echinocloa crus-galli, 2Setaria verticillata, 1Setaria viridis, 1Cyperus rotundus, +Solanum nigrum, +Digitaria sanguinalis, +Kickxia lanigera, +Chenopodium murale, +Misopates orontium; companheira: 1Galium aparine.

III. Fumarion wirtgenio-agrariae Brullo in Brullo & Marceano 1985

Associações termomediterrânicas de floração hemivernal.

Características no teritório: Fumaria parviflora, Fumaria wirtgenii, Oxalis pes-caprae.

4. Apio leptophyllae-Oxalidietum pes-caprae Espírito Santo, J.C. Costa, Jardim & Sequeira 2004

No Inverno e início da Primavera nos campos de cultura não ou pouco mobilizados, irrigados (bananeira) ou aluviões húmidas (vinhas), em solos argilosos, no andar termomediterrânico, é comum observar-se uma comunidade de terófitos e geófitos dominada por Oxalis pes-caprae acompanhada de Euphorbia peplus, Bidens pilosa, Setaria verticillata, Cyperus rotundus, Phyllanthus tenellus, Setaria pumila, Apium leptophyllum, etc. (quadro 46). Nesta nova associação madeirense, rica em neófitos, são também comuns Paspalum dilatatum devido à irrigação e Galium aparine motivado pelo ensombramento. É geovicária da associação ibérica Citro-Oxalidetum pes-caprae.

139

Costa et al.

Quadro 46 - Apio lepthophyllae-Oxalidetum pes-capraeStellarietea mediae, Stellarienea mediae, Solano nigri-Polygonetalia convolvuli, Fumarion wirtigenii-agrariaeNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (m) 80 110 100 90 150Área mínima (m2) 16 20 50 4 8Exposição . . S . SEMês XI IV IV XI IXNº de espécies 13 21 27 16 22CaracterísticasOxalis pes-caprae 3 3 3 3 3Euphorbia peplus 1 1 1 + 1Bidens pilosa 2 1 + 2 .Setaria verticillata . 2 2 1 +Cyperus rotundus . + 2 1 1Phyllanthus tenellus . 1 1 + 1Sonchus oleraceus + + 1 . +Stellaria media . + 2 . 2Apium leptophyllum 1 . + . 1Setaria pumila 3 . . . 2Avena lusitanica 1 . . . +Digitaria sanguinalis . 1 . . +Achyranthes sicula . . + 1 .Fumaria wirtgenii . . + . 1Oxalis latifolia . + + . .Conyza canadensis . 2 . . .Conyza sumatrensis . . 1 . .Nothoscordum gracile + . . . .Mercurialis annua . . + . .Oxalis corniculata . . + . .Avena ludoviciana . . + . .Misopates orontium . . . + .Galinsoga parviflora . . . . +Euphorbia helioscopia . . . . +Senecio vulgarisCompanheiras Paspalum dilatatum 1 2 2 2 +Galium aparine 1 1 + 1 1Picris echioides 1 + + 1 .Oxalis corymbosa + + + . .Setaria parviflora . 1 1 . .Equisetum temalteia 1 . . + .Lapsana communis . + + . .Parietaria judaica . + + . .Tropaeolum majus . + + . .Bituminaria bituminosa . . + . +Bromus catarthicus . . + . +Rumex conglomeratus . . + . +Aster squamatus . . . + +Mais: + Ipomoea batatas, + Rumex obtusifolius em 2; + Croscromia x croscromifolia, + Geranium purpureum, + Rumex crispus em 4; + Gladiolus italicus em 5Locais: 1, 4 Machico (vinha); 2, 3 Funchal, S. Martinho (bananal); 5 Câmara de Lobos (bananal)

140

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

17B. CHENOPODIO-STELLARIENEA MEDIAE Rivas Goday 1956

Vegetação ruderal e viária, nitrófila e subnitrófila de distribuição holoárctica, de óptimo mediterrânico e irradiação cosmopolita.

Características no território: Bidens pilosa, Erodium moschatum, Melilotus indicus, Rapistrum rugosum subsp. lineanum, Rhagadiolus stellatus.

C. Chenopodietalia muralis Br.-Bl. in Br.-Bl., Gajewesski, Wraber & Walas 1936 em. Rivas-Martínez 1977

Comunidades vegetais anuais, acentuadamente nitrófilas, rica em espécies anuais cosmoplitas, comuns nos territórios mediterrânicos, podendo alcançar áreas temperadas ou tropicais frias, maioritariamente secas a semiáridas e termo a supramediterrânicas.

Características no território: Amaranthus deflexus, Amaranthus graecizans, Amaranthus hypocondriacus, Atriplex prostrata, Chenopodium ambrosioides, Conyza canadensis, Emex spinosa, Sisymbrium irio, Sisymbrium orientale, Urtica urens.

IV. Chenopodion muralis Br.-Bl in Br.-Bl et al. 1936

Vegetação muito nitrófila, urbana e rural, de óptimo mediterrânico com irradiações eurossiberianas.

Características no território: Amaranthus muricatus, Chenopodium murale, Chenopodium opulifolium, Chenopodium vulvaria, Conyza bonariensis, Conyza sumatrensis (Conyza albida), Datura stramonium, Malva nicaeensis, Portulaca oleracea.

IVa. Malvenion parviflorae Rivas-Martínez 1978

Associações termomediterrânicas a mesomediterrânicas, semiáridas a sub-húmidas começando a aparecer após as chuvas outonais e invernais.

Características no território: Lavatera cretica, Malva parviflora, Sisymbrium erysimoides, Urtica portosanctana.

5. Chenopodio muralis-Malvetum parviflorae Lohmeyer & Trautmann 1970

Associação terofítica, ruderal, de desenvolvimento primaveril e vernal, descrita para as ilhas Canárias, comum na Madeira e Porto Santo em ambientes urbanos e viários muito nitrofilizados, infra e termomediterrânicos, semiáridos, secos a sub-húmidos, dominada por Chenopodium murale e Malva parviflora (quadro 47). Contacta, frequentemente com a associação Aveno lusitanicae-Hordeetum leporini, de que se separa por surgir em locais onde se verifica uma maior acumulação de lixos originada por obstáculos (geralmente muros).

141

Costa et al.

Quadro 47 - Chenopodio muralis-Malvetum parvifloraeStellarietea mediae, Chenopodio-Stellarienea, Chenopodietalia muralis, Chenopodion muralis, Malvenion parvifloraenº de ordem 1 2 3 4 5 6 7Altitude (m) 350 75 5 185 30 80 285Área minima (m2) 2 4 4 2 8 10 4Exposição S S S S SE SE SNº de espécies 9 16 21 17 16 9 12CaracterísticasChenopodium murale 3 4 2 3 3 3 2Malva parviflora 1 1 1 3 1 3 4Sonchus oleraceus 1 + 1 + + . .Hordeum leporinum . . . + + 1 +Galactites tomentosa 2 . . . + 1 .Emex spinosa . . 1 . + . 1Avena lusitanica . . + . + . +Rapistrum rugosum . . . + + . +Lavatera cretica . . 2 . 1 . .Portulaca oleracea . . 1 . 2 . .Erodium moschatum . . . 1 1 . .Conyza bonariensis + . . . 1 . .Amaranthus retroflexus . 1 + . . . .Fumaria wirtegenii . 1 + . . . .Bidens pilosa . 1 . + . . .Solanum nigrum . . 1 . . . +Euphorbia peplus . + + . . . .Lolium rigidum . + . + . . .Bromus diandrus . . + . . . +Medicago polymorpha . . + + . . .Sonchus tenerrimus . . + + . . .Conyza sumatrensis . . . . + . +Plantago lagopus . . . . . + +Galinsoga parviflora 2 . . . . . .Mercurialis annua . 1 . . . . .Oxalis pes-caprae . 1 . . . . .Stachys ocymastrum . . 1 . . . .Amaranthus graecizans . . . . 1 . .Cyperus esculentus . + . . . . .Urtica membranacea . + . . . . .Melilotus indicus . . + . . . .Setaria verticillata . . + . . . .Avena fatua . . . + . . .Spergularia bocconei . . . + . . .Stipa capensis . . . + . . .Medicago truncatula . . . . . + .Urospermum picroides . . . . . + .CompanheirasBituminaria bituminosa + . . + + . .Sonchus ustulatus + . . . . + .Picris echioides . + + . + . .Coronopus dydimus . + + . . . .Mais: + Hyparrhenia sinaica em 1; + Lactuca serriola, + Mirabilis jalapa em 2; 1 Tetragonia tetragonioides, 1 Lycopersicon esculentum em 3; + Coronopus squamatus, + Reseda luteola, + Polycarpon tetraphyllum em 4; 1 Hyoscyanus albus em 5

142

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Locais: 1 Miradouro da Fajã dos Padres; 2 Machico; 3 Praia Formosa (Funchal); 4 Garajau; 5 Caniçal; 6 Ponta do Sol; 7 S. Martinho (Funchal)

6. Malvo parvifloro-Urticetum portosanctanae Espírito Santo, J.C. Costa, Jardim & Sequeira 2004

Associação terofitica ruderal de locais fortemente nitrofilizados, de desenvolvimento primaveril, termomediterrânica, semi-árida a seca e dominada pelo endemismo da ilha do Porto Santo Urtica portosanctana acompanhada de Malva parviflora e demais plantas nitrófilas.

V. Mesembryanthemion crystallini Rivas-Martínez, Wildepred, Del Arco, O. Rodriguez, Pérez de Paz, Garcia-Gallo, Acebes, Díaz & Fernandez-González 1993

Associações dominadas por terófitos prostrados e suculentos do género Mesembryanthemum, que crescem em estações rochosas e em solos removidos ou alterados, mas geralmente bastante ruderalizados e em algumas ocasiões enriquecidos em sais solúveis, de distribuição mediterrânica e em ombroclima árido a seco. Em zonas mais chuvosas só ocorre em estações litorais.

Características no território: Aizoon canariense, Beta patellaris, Beta procumbens, Mesembryanthemum cristalinum, Mesembryanthemum nodiflorum, Senecio incrassatus, Spergularia falax.

7. Senecio incrassati-Mesembryanthemetum cristalini Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito Santo & Lousã 1993

Associação halonitrófila, inframediterrânica, semi-árida, da Madeira e do Porto Santo, constituida pelos terófitos suculentos Mesembryanthemum cristalinum, Mesembryanthemum nodiflorum, Senecio incrassatus, Aizoon canariensis, Tetragonia tetragonioides, Spergularia fallax, etc. (quadro 48). Geovicária da associação canária semiárida a desértica Mesembryanthemetum crystalliini, destinguindo-se desta pela presença de Senecio incrassatus e pela ausência de Rumex rhodophysa, Volutaria lippi, Ifloga spicata, Atriplex spicata, Heliotropium ramosissimum, etc.

Quadro 48 - Senecio incrassati-Mesembryanthemetum crystalliniStellarietea mediae, Chenopodio-Stellarienea, Chenopodietalia muralis, Mesembryanthemion crystalliniNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12Altitude (m) 120 5 275 150 275 250 260 65 110 50 220Área miníma (m2) 10 4 10 8 10 20 16 20 8 6 10Exposição N S SW NE SW N NE SW S S NWnº de espécies/nº de inventários 7 12 19 13 18 12 17 13 18 8 7 4CaracterísticasMesembryanthemum cristalinum . . 3 3 3 3 2 3 1 5 3 4Chenopodium murale . + + 1 + 1 + 1 1 1 . 1Mesembryanthemum nodiflorum 3 2 3 1 3 2 1 2 . . . 1Senecio incrassatus . 1 1 + + . + 1 + . + 4Spergularia falax . 3 2 . 2 1 + . + . . .Sonchus oleraceus 1 + . + . . . + + . +Aizoon canariense . . . . . 3 4 2 3 . . .

143

Costa et al.

Beta maritima 2 . . 1 . + + . . . . .Tetragonia tetragonioides . . . . . 1 1 . . + 2 .Malva parviflora . 1 1 . 1 . 1 . 1 . . .Centaurea melitensis . . 1 1 2 . . . + . . .Galactites tomentosa . . + . + . + . 1 . . .Beta procumbens + . + . . . . . . . . 4Lolium rigidum 2 . . . . . + . . . . 1Emex spinosa . . . . . + . 1 . . . 2Plantago lagopus . . . + . . + . 2 . . .Euphorbia terracina . . . . . . . 1 . . + 1Hedypnois cretica . . . . . . . 1 . + . 1Hordeum leporinum . . + . + . 1 . . . . .Rapistrum linneanum . . + . + . . . + . . .Medicago polymorpha . 1 . . . . . . . . . 1Bromus rubens . . 1 . 1 . . . . . . .Spergularia bocconei . . . . . . + . . 1 . .Silene gallica . . . + . . . . 1 . . .Lavatera cretica . . . . . . + . . . . 1Sonchus tenerrimus . . . . . . . + . . . 1Papaver somniferum . . + . + . . . . . . .Stipa capensis . . + . + . . . . . . .Lamarckia aurea . . + . + . . . . . . .Bisserula pelecinus . . . + . . . . + . . .Beta patellaris . . . + . . . . + . . .Calendula arvensis . . . . . . . + + . . .Setaria verticillata . 1 . . . . . . . . . .Echium plantaginum . 1 . . . . . . . . . .Bromus rigidus . . . . . . . . . . . 1Asphodelus fistulosus . . . . . . . . . . . 1Cyperus rotundus . . . . . . . . . . . 1Portulaca oleracea . + . . . . . . . . . .Anagallis arvensis . . . . . . . . . + . .Companheiras Plantago coronopus 1 . . 2 + 1 1 . 2 . 1 .Cynara ferocissima . . 1 . 1 + + . + 1 . .Scorpiurus muricatus . . . + . . . 2 + . . 1Lotus glaucus . . . . . 1 . + . . + .Brachypodium distachyon . . + . + . . . . . . 1Picris echioides . . 1 . 1 . . . . . . .Cynodon dactylon . + . . . . . . . . . 1Mais: + Leontodon longirostris em 1; + Coronopus dydimus em 2; 1 Sylibum marianum em 3; 1 Carpobrotus edulis em 6; + Suaeda vera em 10; 1 Frankenia laevis, + Micromeria varia em 11; 2 Salsola kali em 12Locais: 1, 4, 7 Baia de Abra (Ponta de S. Lourenço); 2 Praia Formosa; 3, 6, 9, 11 Piedade (Ponta de S. Lourenço); 8 Poio dos Frades (Porto Santo); 5 Pico Branco (Porto Santo); 10 Caniçal; 12 Porto Santo Jardim et al. (2003)

C. Thero-Brometalia (Rivas Goday & Rivas-Martínez ex Esteves 1973) O. Bolòs 1975

Associações terofíticas, mediterrânicas ocidentais, primaveris e subnitrofílicas, instaladas preferencialmente em pousios e campos agrícolas abandonados.

144

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Características no território: Avena barbata subsp. barbata, Avena barbata subsp. lusitanica, Avena sterilis subsp. sterilis, Bellardia trixago, Bromus diandrus, Bromus madritensis, Bromus lanceolatus, Bromus rubens, Catapodium rigidum, Centaurea melitensis, Convolvulus tricolor, Cullen americanum, Hedypnois cretica, Lagurus ovatus Lagurus ovatus, Lolium rigidum, Lotus ornithopodioides, Lupinus angustifolius, Lupinus luteus, Medicago orbicularis, Medicago truncatula, Melilotus sulcata, Phalaris brachystachys, Phalaris canariensis, Phalaris minor, Plantago afra, Silene gallica, Silene nocturna, Trifolium angustifolium, Trifolium cherleri, Urospermum picroides.

VI. Echio plantaginei-Galactition tomentosae O.Bolòs & Molinier 1969

Associações subnitrófilas de grande biomassa, própria de pousios e campos agrícolas abandonados em solos ricos mesotróficos. Tem o seu óptimo em territórios euoceânicos, termo-mesomediterrânicos, maioritariamente sub-húmidos de invernos temperados e chuvosos da Sub-Regiões Mediterrânica Ocidental e Canária.

Características no território: Echium plantagineum, Galactites tomentosa, Gastridium ventricosum, Medicago ciliaris, Melilotus elegans, Vulpia geniculata.

8. Galactito tomentosae-Brachypodietum distachyi Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993

Associação subnitrófila, rica em terófitos, de fenologia primaveril (quadro 49), que prospera em pousios, margem de caminhos e campo agrícolas abandonados, em territórios infra a termomediterrânicos, semiáridos inferiores a secos. De distribuição canária, foi por nós assinalada nas áreas mais secas na parte oriental da ilha da Madeira, em ambiente de Mayteno umbellatae-Oleetum madeirense.

Quadro 49 - Galactito tomentosae-Brachypodietum distachyaeStellarietea media, Chenopodio-Stellarienea mediae, Thero-Brometalia, Echio plantaginei-Galactition tomentosaeNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (m) 160 170 80 160 70 5Área miníma (m2) 4 4 16 6 4 20Exposição NE SE E SW NW SWNº de espécies 23 19 28 29 17 25CaracterísticasBrachypodium distachyon 3 1 4 3 2 +Galactites tomentosa + 4 1 1 2 2Lolium multiflorum 2 + 1 1 2 .Avena lusitanica . + + 2 + 2Plantago lagopus 1 2 + + 1 .Avena fatua + + 1 . + +Bromus madritensis + . + 1 . 1Anagallis arvensis + + . . + +Medicago polymorpha + + . + . +

145

Costa et al.

Echium plantaginum . + + + . +Silene gallica + . + + + .Lagurus ovatus + . 1 1 . .Stipa capensis + . + 1 . .Stachys ocymastrum + 1 . . . +Sonchus oleraceus + . . + . +Bromus diandrus + . . . . 3Vulpia muralis . . 1 1 .Bromus rubens 1 . + . . .Rapistrum rugosum . 1 . + . .Crepis haenseleri + . . . . 1Trifolium angustifolium . . + . + .Astragalus pelecinus . . . + + .Urospermum picroides . . + . +Sonchus tenerrimus . . . + . +Medicago truncatula . . . . . 2Rapistrum lineanum . . . . 1 .Melilotus indicus . . . . . 1Geranium dissectum + . . . . .Linum bienne + . . . . .Ammi majus . + . . . .Erodium malacoides . + . . . .Oxalis pes-caprae . + . . . .Lolium rigidum . + . . . .Bromus hordeaceus . . + . . .Bromus rigidus . . . + . .Stellaria media . . . . . +Mercurialis annua . . . . . +Euphorbia peplus . . . . . +Lathyrus cicera . . . . . +Solanum nigrum . . . . . +CompanheirasLeontodon longirostris + + + + + 1Hyparrhenia sinaica + . + . + +Scorpiurus muricatus . + + + + .Briza maxima 2 . + + . .Trifolium campestre + . + + . .Convolvulus altheoides . . + + + .Bituminaria bituminosa . . + . + +Trifolium scabrum . . + + . .Plantago coronopus . . + + . .Holcus lanatus . . + + .Mais: + Sonchus ustulatus em 1; + Picris echioides, + Reseda luteola em 2; + Polycarpon tetraphyllum, + Lotus parviflorus em 3; 2 Ornithopus compressus, + Cynara ferocissima, + Ornithopus pinnatus em 4; 1 Paspalum dilatatum, + Cenchrus ciliaris em 6Locais: 1, 2 Garajau (Caniço); 3, 4 Baia de Abra (Ponta de S. Lourenço); 5 Piedade (Ponta de S. Lourenço), 5 Praia Formosa (Funchal);

9. Vicio costei-Echietum plataginei Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo, & Lousã 2003

146

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Associação de pousios no andar termomediterrânico e ombroclima seco superior a sub-húmido inferior da Ilha do Porto Santo, dominada por Echium plantagineum e em que os endemismos Vicia costae, Fumaria muralis var. laeta e Vicia ferreirensis são as espécies directrizes (quadro 50).Quadro 50- Vicio costei-Echietum plantagineiStellarietea media, Chenopodio-Stellarienea mediae, Thero-Brometalia, Echio plantaginei-Galactition tomentosaeNº de ordem 1 2 3 4Altitude (m) 400 465 410 390Área miníma (m2) 6 8 10 10Exposição E NE SE NWNº de espécies 28 24 26 21CaracterísticasEchium plantagineum 4 4 3 3Galactites tomentosa 1 1 2 2Silene gallica 2 1 1 +Avena lusitanica 1 + 1 +Vicia costae 1 2 1 .Lamarckia aurea 1 1 1 .Lagurus ovatus 2 + + .Sherardia arvensis 1 + . +Bromus rubens + 1 . +Rapistrum lineanum + + + .Anagallis arvensis + + . +Vicia ferreirensis . . 1 2Fumaria laeta 1 1 . .Oxalis pes-caprae 2 . + .Hedypnois cretica 1 1 . .Bromus madritensis 1 . . 1Brachypodium distachyon . . 1 1Medicago polymorpha 1 . . +Bromus diandrus + . . 1Erodium moschatum . + 1 .Lolium rigidum . . 1 +Bromus hordeaceus . . 1 +Biserrula pelecinus + + . .Papaver somniferum + + . .Papaver dubium + . . +Cerastium glomeratum . + . +Ammi majus . . + +Spergularia falax 1 . . .Catapodium rigidum . 1 . .Euphorbia helioscopia . . 1 .Geranium molle + . . .Vicia tenuissima + . . .Trifolium glomeratum . + . .Stipa capensis . . + .Hordeum leporinum . . + .Trifolium scabrum . . + .Sonchus asper . . + .CompanheirasTrifolium campestre 1 1 1 +Scorpiurus muricatus + . + +Rumex canariensis 2 + . .

147

Costa et al.

Picris echioides 1 . . +Leontodon longirostris . + + .Polycarpon tetraphyllum . + + .Mais: + Silene vulgaris em 1; 1 Poa annua em 2; + Scolymus maculatus em 3Locais: 1, 2 Pico Branco, 3 Pico do Castelo, 3 Pico de Ana Ferreira

10. Achyrantho siculae-Bidentetum pilosae Espírito Santo, J.C.Costa, Jardim & Sequeira 2004

Na Primavera, em pousios e algumas vezes nas margens de caminhos, geralmente sobre solos argilosos ricos, em áreas termomediterrânicas sub-húmidas, na área do Semele-Apollonietum barbujanae, observa-se uma comunidade de terófitos altos, dominada por Bidens pilosa, Galactites tomentosa ou Achyranthes sicula, acompanhadas de diversas plantas nitrófilas e subnitrófilas (quadro 51). Esta associação madeirense possui duas facies: a de Bidens pilosa que aparece no início da Primavera e corresponde à primeira colonização do solo após o abandono do campo agrícola, e a de Aichranthes sicula no final da Primavera príncipio de Verão.

Quadro 51 - Achyrantho siculae-Bidentetum pilosaeStellarietea mediae, Chenopodio-Stellarienea, Thero-Brometalia, Echio plantaginei-Galactition tomentosaeNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10Altitude (m) 235 100 3 120 3 125 420 90 210 168Área miníma (m2) 8 4 4 4 8 10 8 4 10 20Exposição W S - W S SW S W SW SWNº de espécies 21 11 13 24 13 27 23 18 23 27CaracterísticasBidens pilosa 2 2 1 4 2 3 2 4 3 2Achyranthes sicula + 2 4 + 3 3 + 1 + .Galactites tomentosa . + 1 + 1 2 3 + 3 3Sonchus oleraceus . . + . + + + + + +Avena lusitanica 2 . 2 + . 1 . + 1 .Oxalis pes-caprae 1 1 . 1 . . + + . +Lavatera cretica . . 2 + + . + + . 1Conyza sumatrensis . . . + + . 1 + . +Senecio vulgaris . + . . . + + . + .Avena fatua . . . . . + 1 . 1 2Echinocloa crus-galli . . + . . + . + . +Raphanus raphanistrum . . . + + + . . . +Geranium molle . . . + + . . . + +Setaria verticillata . 1 2 1 . . . . . .Silene gallica 2 . . . . + . . 1 .Echium plantagineum . . . + . . . 1 1 .Medicago polymorpha . . . . . 1 . . 1 +Chenopodium murale . . . + . 1 . . . +Bromus diandrus 1 . . . + . . . + .Erodium moschatum . . . . . + 1 . + .Solanum nigrum + . . + . . . . . +Mercurialis annua . . . + . + . + . .Euphorbia peplus . . . + . + . + . .Melilotus indicus . . . . . . + . + +Bromus rigidus + . . . . . + . . .Vicia hirsuta + . . . . . . . . +

148

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Avena sterilis . . . + . . . + . .Sinapis arvensis . . . . . + + . . .Crepis haenseleri . . . . . . + + . .Lolium rigidum . . . . . . + . + .Stachys ocymastrum . . . . . . . + . +Papaver rhoeas 1 . . . . . . . . .Cyperus rotundus . . 1 . . . . . . .Vicia disperma . . . 1 . . . . . .Malva parviflora . . . . . 1 . . . .Calendula arvensis . . . . . . . . 1 .Vicia lutea + . . . . . . . . .Urospermum picroides + . . . . . . . . .Stellaria media + . . . . . . . . .Lamium purpureum + . . . . . . . . .Cynosurus echinatus + . . . . . . . . .Orobanche minor + . . . . . . . . .Erodium malacoides . . . + . . . . . .Apium leptophyllum . . . . . . + . . .Oxalis corniculata . . . . . . . + . .Trifolium angustifolium . . . . . . . . + .Galinsoga parviflora . . . . . . . . . +CompanheirasBituminaria bituminosa + . + + 2 1 1 . 1 2Galium aparine . 1 . . + + + . 1 +Picris echioides . 1 1 . . + 1 . . 1Tropaeolum majus . . 1 + + + . . . .Torilis negleta . . . . . + . + . 1Geranium purpureum . . . . . + . . + .Aster squamatus . + . . . + . . + .Geranium dissectum . . . . . + + + . .Ricinus communis . . . + 1 . . . . .Polypogon viridis . . . . . 1 . . . +Rumex crispus . + . . . . + . . .Ageratina adenophora . . . . . + + . . .Bromus catharticus . . . . . . . . + +Mais: 1 Leontodon longirostris, + Andryala glandulosa, + Plantago coronopus, + Briza maxima em 1; 2 Paspalum dilatatum em 2; 1 Parietaria judaica em 3; 1 Setaria parviflora, + Ipomoea batatas, + Musa acuminata em 4; + Urtica membranacea em 7; + Rumex conglomeratus em 9; + Ipomoea acuminata, + Coronopus didymus, + Daucus carota, + Polygonum persicaria em 10Locais: 1 Porto Moniz, 2 Machico, 3, 5 Praia Formosa, 4, 6 S. Martinho, 7 Fajã do Mar, 8 Quinta Grande, 9 Canhas, 10 junto à Ribeira de Tábua

VII. Thaenianthero-Aegilopion geniculatae Rivas-Martínez & Izco 1977

Aliança de comunidades subnitrófilas, indiferentes à natureza química do substrato quer em solos ricos ou pobres, onde predominam gramíneas de pequenas dimensões de floração no ínicio de Verão, termo a supramediterrânicas, mediterrânicas ocidentais.

Características no território: Gastridium phleoides, Lamarckia aurea, Stipa capensis.

11. Lino stricti-Stipetum capensis Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito Santo & Lousã 1993

149

Costa et al.

Associação infra a termomediterrânica inferior, semiárida a seca inferior, de pousios portosantenses e madeirenses, dominada por Stipa capensis, Brachypodium distachyon, etc. (quadro 52).

Quadro 52 - Lino strictae-Stipetum capensisStellarietea mediae, Chenopodio-Stellarienea, Thero-Brometalia, Thaenianthero-Aegilopion geniculataeNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (m) 360 155 150 100Area miníma (m2) 25 10 8 10Exposição S SE SE WNº de espécies / nº de inventários 22 24 21 21 7CaracteristicasStipa capensis 4 4 4 4 VSilene gallica + + 1 + IIIAvena lusitanica . 1 + + IIIPlantago lagopus . . + 1 IVSonchus oleraceus + . + + IIIGalactites tomentosa . + + + IIILolium rigidum 1 1 . 1 IBromus madritensis . 1 + + IRapistrum lineanum + + . 1 ILinum strictum 1 1 . . IIILolium multiflorum . 1 . 1 IITrifolium angustifolium . + . 1 IIAvena fatua . 1 . + IIBiserrula pelecinus + . . + IIAnagallis arvensis . + + . IITrifolium scabrum + + . . IILamarckia aurea 2 . 1 . IUrospermum picroides + + + . .Medicago polymorpha . . + . IVHedypnois cretica 1 . . . IIIScorpiurus muricatus . . . 1 IIIBromus diandrus . . 1 . IRapistrum rugosum . + . . IIIMisopates orontium . . + . IIIEchium plantagineum + . . . IIIEuphorbia terracina + . . . IIISonchus tenerrimus + . . . IIAmmi majus + . . . IErodium chium + . . . ILagurus ovatus . + . . ITrifolium glomeratum . . . + IBromus hordeaceus 1 + . . .Asphodelus fistulosus . . . . IIEruca vesicaria . . . . IIHippocrepis multisiliquosa . . . . IIMedicago truncatula . . . . IIHordeum leporinum . . . . IIBeta maritima . . . . IMesembryanthemum cristalinum . . . . IMysambryanthemum nodiflorum . . . . ISilene nocturna . . . . IErodium malacoides . . . . I

150

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Euphorbia helioscopia . . . . IChenopodium murale . . . . ICalendula arvensis . . . . IErodium botrys . . . . IPapaver rhoeas . . . . IBromus rubens . . 1 . .Avena sterilis . 1 . . .Spergularia falax . . + . .Senecio incrassatus . . + . .Vulpia muralis . . . + .Bromus rigidus . . . + .CompanheirasBrachypodium distachyon + 2 1 1 VHyparrhenia sinaica . + + + IIILeontodon longirostris . 1 + + IIITrifolium campestre 1 + + . IPlantago coronopus . + . + IBituminaria bituminosa . + . . IIPetrorhagia nanteulli . . + . IMais: + Rumex pulcher, + Medicago minima, + Sonchus asper em 1; II Plantago cf ovata, II Ononis diffusa, II Convolvulus althaeoides, II Cynodon dactylon, I Herniaria cinerea, I Cynara ferossicima, I Phagnalon saxatile, I Polycarpon tetraphyllum, I Reseda luteola em 5Locais: 1 Pico do Castelo (Porto Santo); 2 Miradouro do Garajau (Caniço); 3 Baia de Abra (Ponta de S. Lourenço); 4 Piedade (Ponta de S. Lourenço); 5 Jardim et al. (2003)

12. Bromo madritensis-Vulpietum muralis ass. nova prov.

Na Primavera no andar mesomediterrânico a mesotemperado (submediterrânico) e ombroclima pelo menos húmido em locais pouco nitrofilizacos da Ilha da Madeira, pode-se observar a presença duma comunidade terofítica dominada por Vulpia muralis e Bromus madritensis acompanhados de Sonchus oleraceus, Cynosurus echinatus, Cerastium glomeratum, Vicia sativa, Lotus ornithopodioides, Bromus diandrus, Poa annua, Leontodon longirostris, Trifolium campestre, etc. (quadro 53).

D. Sisymbrietalia officinalis J. Tüxen in Lohmeyer et al. 1962 em. Rivas-Martínez, Báscones, Díaz, Fernandez-González & Loidi 1991

Ordem com uma grande distribuição geográfica, parece ter o seu óptimo na Região Mediterrânica, mas pode ser encontrada na Região Eurossiberiana. É formada por comunidades subnitrofílicas de floração primaveril que começam a desenvolver-se em meios antropogénicos, como margens de caminhos e de estradas, muito vezes espezinhados, a seguir às chuvas outonais.

Características no território: Convolvulus siculus, Crepis vesicaria subsp. haenseleri, Geranium molle, Malva sylvestris, Medicago polymorpha, Rumex pulcher subsp. pulcher, Sisymbrium officinale.

VIII. Hordeion leporini Br.-Bl in Br.-Bl, Gajweski, Wraber & Walaas 1936

Vegetação viária mediterrânica.

151

Costa et al.

Características no território: Asphodelus fistulosus, Chrysanthemum coronarium var. coronarium e var. discolor, Erodium chium, Hirschfeldia incana, Hordeum murinum subsp. leporinum, Plantago lagopus, Rostraria cristata.

Quadro 53 - Bromo madritensis-Vulpietum muralisStellarietea mediae, Chenopodio-Stellarienea, Thero-Brometalia, Thaenianthero-Aegilopion geniculataeNº de ordem 1 2 3 4Altitude (1=10m) 107 106 105 149Área minima (m2) 2 2 8 8Exposição E E E SWNº de espécies 18 19 34 28CaracterísticasVulpia muralis 3 2 2 3Sonchus oleraceus + + + +Bromus madritensis 2 3 1 .Cynosurus echinatus 1 + . 1Cerastium glomeratum . + + 2Vicia sativa . + + 1Torilis arvensis + + + .Lotus ornithopodioides + . + +Bromus diandrus . . 2 2Trifolium striatum . + . 2Geranium molle . . 1 1Galactites tomentosa . . 1 +Galium murale + . . 1Geranium purpureum + + . .Centranthus calcitrapa . + . +Vicia sativa . + . +Senecio vulgaris . . + +Vicia hirsuta . . 2 .Trifolium ligusticum 1 . . .Trifolium angustifolium . . 1 .Brachypodium disthachyon . . . 1Crepis haenseleri + . . .Hordeum leporinum . . + .Erodium moschatum . . + .Avena fatua . . + .Conyza sumatrensis . . + .Bidens pilosa . . + .Stellaria media . . + .Fumaria laeta . . + .Medicago polymorpha . . + .Oxalis pes-caprae . . + .Solanum nigrum . . + .Avena lusitanica . . . +Urospermum picroides . . . +Silene gallica . . . +Trifolium cherlerii . . . +CompanheirasPoa annua 1 1 2 1Leontodon longirostris 1 1 . +

152

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Hypochaeris radicata 1 . + +Trifolium campestre 2 + . .Ornithopus perpusillus . . 1 +Scorpiurus muricatus . . 1 +Aphanes australis + . . +Dactylis helodes + + . .Trifolium subterraneum 1 . . .Trifolium resupinaum + . . .Briza maxima . + . .Trifolium pratense . + + .Mais: + Holcus lanatus, + Brachypodium sylvaticum em 2; + Elymus repens, + Briza minor, + Coronopus didymus, + Polycarpon tetraphyllum, + Andryala varia, + Cynoglossum creticum em 3; + Cardamine hirsuta, + Teesdalia nudicaulis, + Logfia minima em 4Locais: 1, 2, 3 Eira do Serrado; 4 Pico das Torres

13. Aveno lusitanicae-Hordeetum leporini Espírito Santo, J.C. Costa, Jardim & Sequeira 2004

Associação viária, de beira de estradas e caminhos, de fenologia primaveril, em territórios madeirenses infra a termomediterrânicos, semi-áridos, secos a sub-húmidos, da qual fazem parte entre outras Hordeum leporinum, Avena barbata subsp. lusitanica, Melilotus indicus, Plantago lagopus, Galactites tomentosa, Erodium moscathum, Medicago polymorpha, Asphodelus fistulosus, Lavatera cretica, etc. (quadro 54). Para a ilha do Porto Santo propõe-se a subassociação chrysanthemetosum coronariae, cujas diferenciais são Chrysanthemum coronarium, Crepis divaricata e Fumaria muralis var. laeta.

Quadro 54 - Aveno lusitanicae-Hordeetum leporiniStellarietea mediae, Chenopodio-Stellarienea, Sisymbrietalia officinalis, Hordeion leporiniNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8 9Altitude (m) 157 287 5 530 80 150 10 40 350Área miníma (m2) 4 2 2 2 2 6 4 2 20Exposição SW SW S S SE S SE S NWNº de espécies 21 15 8 17 15 25 19 25 27CaracterísticasHordeum leporinum 4 3 4 3 4 3 2 2 4Avena lusitanica + 1 1 1 1 1 + 1 +Melilotus indicus . + 2 + 2 + 1 1 .Galactites tomentosa . + . + 1 + + 1 +Plantago lagopus + 2 . . 2 1 1 1 .Erodium moschatum . 1 . 2 . . 1 1 +Medicago polymorpha . 2 . . 1 + 1 . +Lavatera cretica + . + + . . + 1 .Sonchus oleraceus . . + + . + . + +Asphodelus fistulosus . . . . . 2 1 + 1Lolium rigidum + . . . . 1 + . 2Echium plantagineum . + . . . . 1 + +Emex spinosa . + . . . + . + 1Sonchus tenerrimus + + + . . + . .Urospermum picroides + . . + + . . + .Chrysanthemum coronarium var. discolor (dif subass.) . . . . . 3 3 +Erodium malacoides 1 1 . . . . . 1 .

153

Costa et al.

Chenopodium murale + + . . 1 . . . .Stipa capensis 1 . . . . . . + +Oxalis pes-caprae 1 . . . . . . + .Trifolium angustifolium . . . 1 . . + . .Silene gallica . . . . . + . + +Lolium multiflorum . . . 1 . 1 . . .Rapistrum rugosum . . . . . 1 . 1 .Malva parviflora . + . . . . . . 2Hedypnois cretica . . . . . . + . 1Calendula arvensis + . . . . . . + .Bromus diandrus . . + + . . . . .Crepis haenseleri + . . . . + . . .Geranium molle + . . . . + . . .Lagurus ovatus . . . . . + . . +Lamarckia aurea . 1 . . . . . . .Medicago truncatula . . . . 1 . . . .Rumex pulcher . . . . . 1 . . .Rostraria cristata . . . . . . . . 1Spergularia falax . . . . . . . . 1Rapistrum linneanum + . . . . . . . .Achyranthes sicula + . . . . . . . .Bromus madritensis + . . . . . . . .Papaver rhoeas + . . . . . . . .Apium leptophyllum . + . . . . . . .Trifolium stellatum . . . + . . . . .Vicia sativa . . . + . . . . .Misopates orontium . . . . + . . . .Bromus rubens . . . . . + . . .Trifolium scabrum . . . . . + . . .Anagallis arvensis . . . . . . + . .Crepis divaricata (dif subass.) . . . . . . . . +Fumaria laeta (dif subass.) . . . . . . . . +Capsella rubella . . . . . . . . +CompanheirasBrachypodium distachyon . . . . 1 . + + +Convolvulus althaeoides + . . . + + + . .Leontodon longirostris . . . + . + . + +Trifolium campestre . . . + . + . + +Bituminaria bituminosa . . . . 1 + 1 . .Scorpiurus muricatus . . . . . + . + +Beta maritima . . 2 . . . . + .Polycarpon tetraphyllum + . . . . . . . +Hyparrhenia sinaica . . . . + . . + .Mais: + Reseda luteola em 1; + Geranium dissectum, Trifolium resupinatum em 4; + Piptatherum miliaceum em 5; + Plantago coronopus em 6; + Picris echioides em 9Locais: 1 Garajau, 2 S. Martinho (Funchal), 3 Praia Formosa, 4 Curral das Fereiras, 5 Ponta do Sol, 6 Ponta de S. Lourenço, 7, 8 Vila Baleira (Porto Santo), 9 Pico do Castelo (Porto Santo)

VI VEGETAÇÃO RUPÍCOLA E EPÌFITA

18. ADIANTETEA Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Négre 1952

154

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Comunidades de paredes e penhascos resumantes de águas carbonatadas que se precipitam sobre os restos vegetais, termo a supramediterrânicas ou temperadas submediterrânicas.

Características no território: Adiantus capillus-veneris, Eucladium verticillatum.

A. Adiantetalia capilli-veneris Br.-Bl. ex Horvatic 1939

Ordem única.

I Andiantion capilli-veneris Br.-Bl. ex Horvatic 1934

Comunidades brio-pteridófitas em tufos e fendas de rochas calcários com fluxo de água.

1. Eucladio-Adiantetum capilli-veneris Br.-Bl. ex Horvatic 1934

Associação, comum nos andares basais da Ilha da Madeira, própria de rochas resumantes e grutas com água resumante, formada pela avenca (Adianthum capillus-veneris) e diversos briófitos (quadro 55), que chegam a cobrir 100% das paredes onde estão instalados.

Quadro 55 - Eucladio-Adiantetum capillis-venerisAdiantetea, Adiantetalia capilli-veneris, Adiantion capilli-venerisNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (m) 500 800 70 75 105Área mínima (m2) 4 2 2 4 2Exposição SE SW N NE WNº de espécies 12 4 5 7 6CaracterísticasAdiantum capillus-veneris 3 3 2 2 4Samolus valerandi 2 . 3 3 +Marchantia sp. . 1 2 3 2Conocephalum sp. . . . 2 3Cystopteris viridula . + . . .CompanheirasHolcus lanatus + . + + .Polypogon viridis . . . + +Mais: 1 Apium nodiflorum, 1 Isolepis cernua, + Hypericum undulatum, + Poa trivialis, + Rorippa nasturtium-aquaticum, + Lythrum junceum, + Trifolium dubium, + Trifolium repens, + Coronopus didymus em 1; + Sibthorpia peregrina em 2; + Sagina apetala em 3; 2 Epilobium parviflorum em 4; + Prunella vulgaris em 5Locais: 1 S. Lourenço (Fajã da Ovelha); 2 Levada de João de Deus; 3 Túnel Ribeira do Inferno; 4 S. Vicente; 5 Véu da Noiva

19. ASPLENIETEA TRICHOMANIS (Br.-Bl. in Meier & Br.-Bl. 1934) Oberdorfer 1977

Comunidades de ampla distribuição holoárctica, constituída por hemicriptófitos, geófitos, e caméfitos que ocupam fissuras de penhascos, arribas ou muros secos (casmófitos).

155

Costa et al.

Características: Asplenium adiantum-nigrum, Asplenium septentrionle, Cheilanthes acrostica, Cheilanthes tinaei, Cosentinia vellea subsp. vellea.

156

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

A. Cheilanthetalia maranto-maderensis Sáenz & Rivas-Martínez 1979

Vegetação em rochas silíciosas ricas em metais e serpentinites.

Características no território: Cheilanthes guanchica, Cheilanthes maderense.

I. Cheilanthion pulchellae Sánez & Rivas-Martínez 1979

Comunidades canária e madeirenses.

Características no território: Adiantum reniforme subsp. pusillum, Adiantum reniforme subsp. reniforme, Asplenium aethiopicum ssp. braitwaitii, Asplenium monanthes, Asplenium trichomanes subsp. maderensis, Notholoena maranthae subsp. subcordata.

1. Notholaenetum subcordatae Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

Associação rupícola em subestratos máficos (traquitos e andesitos), de rochedos expostos, termomediterrânica, seca, em que Notholaena marantha subsp. subcordata é a espécie directriz (quadro 56) e em ambiente de Mayteno umbellatae-Oleetum maderensis.Quadro 56 - Notholaenetum subcordataeAsplenietea trichomanes, Cheilanthetalia maranto-maderensis, Cheilanthion pulchellaeNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (m) 100 120 150 50 55 200Área miníma (m2) 1 1 1 1 1 1Esposição S E SE W W SNº de espécies 4 3 4 8 6 4CaracterísticaNotholaena subcordata 3 3 2 1 1 3CompanheirasAeonium glutinosum 1 1 1 1 1 3Davallia canariensis . 2 4 1 + +Wahlembergia lobelioides + . + 1 . .Polypodium macaronesicum + . . + + .Aichrysum villosum . . . + + .Umbillicus rupestris . . . + + .Mais: + Mercurialis annua em 3; 1 Sedum nudum em 5Locais: 1, 2, 3 Meia Légua (Ribeira Brava); 4 Ribeira Brava; 5 Boletos

2. Adiantetum reniformis Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

Nas fendas e de paredes basálticas silíciosas, nos andares termomediterrânicos e mesomediterrânicos e em ombroclima húmido a ultra-hiper-húmido, observa-se uma comunidade, algumas vezes monoespecífica, de Adiantum reniforme subsp. reniforme acompanhadas de Davallia canariensis, Asplenium trichomanes subsp. maderensis, Asplenium monanthes, Polypodium macaronesicum, Aeonium glandulosum, etc. (quadro 57). Ocorre em ambiente de Semele-Apollonietum barbujanae e Clethro-Ocoteetum foetentis e é geovicária da comunidade canária Adianto pusilli-Cheilanthetum pulchellae.

157

Costa et al.

Quadro 57 - Adiantetum reniformeAsplenietea trichomanis, Cheilantheletalia marantho-maderensis, Cheilanthion pulchellaeNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7 8Altitude (m) 100 80 900 950 960 800 600 50Exposição (m2) NW W N NE W SW S NWÁrea mínima 1 1 1 1 1 2 2 1Nº de espécies 3 3 3 3 4 5 5 4CaracterísticasAdiantum reniforme 3 3 3 2 3 3 5 3Asplenium maderensis . . . . . 1 + .Asplenium monanthes . . . 1 + . . .Notholaena subcordata . . . . . . . +CompanheirasDavallia canariensis 1 1 . . + + + 1Polypodium macaronesicum . 1 . 1 . . . +Selaginella denticulata . . . . + 2 . .Aeonium glandulosum + . . . . . + .Mais: + Aichrysum villosum, + Aichrysum divaricatum em 3; 1 Cystopteris diaphana em 6; + Aeonium glutinosum em 7Locais: 1, 2, 8 Ribeira da Janela; 3 Levada do Caldeirão Verde; 4, 5 Ribeiro Frio, 6 Levada de João de Deus; 7 Curral das Freiras;

20. PARIETARIETEA JUDAICAE Rivas-Martínez in Rivas Goday 1964

Vegetação nitrófila, rupícola mural, por vezes epifítica, formada por casmófitos e casmófitos exigentes em nitratos e sais amoniacais. De distribuição holoárctica prospera em ambientes urbanos e rurais, bem como em covas impregnadas por dejecções de animais ou das suas emanações amoniacais.

A Parietarietalia Rivas-Martínez ex Rivas Goday 1964

Comunidades holoárcticas.

Características no território: Antirrhinum majus subsp. majus, Chelidonium majus, Cymbalaria muralis, Cyrtonium falcatum, Erigeron karwinskianus, Ficus carica, Hyoscyamus albus, Parietaria judaica, Sonchus tenerrimus, Umbilicus rupestris.

I. Parietario-Galion muralis Rivas-Martínez in Rivas Goday 1964

Comunidades de paredes urbanas e de refugios de animais no fundo e superfíces das rochas.

Características no território: Centranthus ruber, Hypericum x inodorum, Tolpis succulenta.

1. Centranthetum rubi Oberdoffer 1969

Nos muros e paredes com pedras ou terrosas na encosta sul pode-se observar esta associação.

158

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Transcrição de um inventário, realizado numa parede terrosa no Loreto (Ponta do Sol), 740 msm, 4 m2, SW: Características: 3 Centranthus ruber, 2 Erigeron karwinskianus, Companheiras: 1 Geranium purpureum, 1 Brachypdium sylvaticum, + Rumex maderensis, + Ageratina adenophora.

2. Parietario judaicae-Chelidonietum majoris O. Bolòs & Masalles 1983

Associação constituida por Parietaria judaica e Chelidonium majus (quadro 58) que se assinala nos muros e paredes de poios terrosos e geralmente sombrios da Ilha da Madeira nos andares termomediterrânico e mesomediterrânico húmido.

Quadro 58 - Parietario judaicae-Chelidonietum majorisParietarietea, Parietarietalia, Parietario-Galion muralisNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (m) 800 610 725 730 235 530Área miníma (m2) 2 1 2 2 4 1Exposição W SE S S N NNº de espécies 14 7 8 11 12 11CaracterísticasParietaria judaica 3 1 2 + 2 1Chedonium majus 2 2 + 3 + +Erigeron karnviskianus . . 2 2 2 4Asplenium quadrivalens . . 1 + . .Umbilicus rupestris . . . 1 + .Sonchus tenerrimus . . . . + +Tolpis succulenta . . . . 1 .Galium murale + . . . . .Cystopteris viridula . + . . . .Cymbalaria muralis . . . . + .CompanheirasOxalis pes-caprae + . + + . +Sonchus oleraceus + + . . + .Geranium dissectum + . . + . +Geranium molle + . . + . +Fumaria muralis var. lowei 1 . . . + .Fumaria capreolata . . . + . 1Mercurialis annua + . . + . .Urtica membranacea + + . . . .Oxalis corniculata . + + . . .Geranium purpureum . . + . + .Brachypodium sylvaticum . . + . . +Misopates orontium . . . . + +Mais: + Stellaria media, + Galium aparine, + Veronica persica, + Fumaria bastardii em 1; + Cardamine hirsuta em 2; + Euphorbia peplus em 4; + Lamium purpureum em 5; + Vicia sativa em 6Locais: 1, 2, 3, 4, 6 Curral das Fereiras, 5 Porto Moniz

3. Tolpido succulentae-Parietarietum judaicae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

159

Costa et al.

Associação termomediterrânica, seca a sub-húmida de paredes e muros das ilhas da Madeira e do Porto Santo em que as espécies directrizes são Parietaria judaica e Tolpis succulenta (quadro 59).

Quadro 59 - Tolpido succulentae-Parietarietum judaicaeParietarietea, Parietarietalia, Parietario-Galion muralisNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (m) 50 100 120 220 105 30Área miníma (m2) 2 2 4 4 2 4Exposição N SW SE S SW NWNº de espécies 6 6 9 8 7 7CaracterísticasParietaria judaica 3 1 2 1 3 1Tolpis succulenta 2 2 2 2 2 3Erigeron karwinskianus 1 + . 1 1 3Centranthus ruber . 3 1 4 1 .Trachelium caeruleum . . 2 . 1 .Umbilicus rupestris . . + . . +Sonchus tenerrimus . . . + + .Cymbalaria muralis . . . . . +CompanheirasCentranthus calcitrapa + . . + + .Sonchus oleraceus + . + . + .Sinapidendron angustifolium . + + + . .Rumex maderensis . 1 + . . .Aeonium glandulosum + . . 1 . .Mais: 1 Ageratina adenophora em 3; 1 Sonchus maderensis, 1 Sinapidendron gymnocalyx em 7Locais: 1, 2, 3 Funchal; 4 muro da estrada de S. Martinho para Ribeira Brava; 5 Machico; 6 Porto Moniz

II. Cymbalario-Asplenion Segal 1969

Comunidades em paredes e muros velhos húmidos e sombrios.

Características no território: Asplenium trichomanes subsp. quadrivalens, Ceterach lolegnamense, Trachelium caeruleum.

4. Cymbalario muralis-Adiantetum capilli-veneris Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González 1993

Associação canária e madeirense de paredes basálticas resumantes formada por Adiantum capillus-veneris, Erigeron karwiskianus, Cymbalaria muralis etc. (quadro 60).

160

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Quadro 60 - Cymbalario muralis-Adiantetum capilli-venerisParietarietea, Parietarietalia, Parietario-Galium muralisNº de ordem 1 2 3 4Altitude (m) 1100 330 15 10Área mínima (m2) 2 8 4 6Exposição N SW N NWNº de espécies 7 14 7 8CaracterísticasAdiantum capillus-veneris 3 3 3 4Erigeron karwinskianus 1 2 1 +Cymbalaria muralis + 1 + .Parietaria judaica . . 2 1Cyrtomium falcatum . . . +Sonchus tenerrimus . . . +CompanheirasHolcus lanatus . + . +Apium nodiflorum + + + .Ageratina adenophora 1 1 . .Hypericum undulatum + + . .Sonchus oleraceus . . + +Mais: + Hedychium gardneranum em1; 1 Epilobium parviflorum, 1 Isolepis cernua, + Sagina apetala, + Poa trivialis, + Rorippa nasturtium-aquaticum, + Lythrum junceum, + Prunella vulgaris em 2; Crithmum maritimum em 3, + Geranium purpureum em 4Locais: 1 Fanal; 2 Ribeira da Madalena; 3 Ribeira da Janela; 4 Seixal

III. Asplenion marini Rivas-Martínez & Izco 2002

Comunidades casmofíticas de fetos em rochas litorais submetidas a ventos carregados de sal.

Característica no território: Asplenium marinum.

Quadro 61 - Soncho maderensis-Asplenietum mariniParietarietea, Parietarietalia, Asplenion mariniNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7Altitude (m) 15 5 5 7 5 2 20Área miníma (m2) 4 2 2 2 4 4 2Exposição NW NE NE NW W N NENº de espécies 4 7 7 8 8 6 7CaracterísticasAsplenium marinum 2 3 3 2 2 4 2Tolpis succulenta . . 2 2 + . .Adianthm capillus-veneris . . . + + 1 .Parietaria judaica . . . . . 1 +Cymbalaria muralis . . . . . + .Cyrtomium falcatum . + . . . . .CompanheirasSonchus maderensis 1 + + 1 1 + 1Aeonium glandulosum + 1 1 + . + +Crithmum maritimum . + + 1 + . +Plantago coronopus . 2 1 2 + . +Andryala varia . 1 + + 1 . .Mais: + Helichrysum devium em 1; + Matthiola maderensis em 5; + Helichrysum melaleucum em 7

161

Costa et al.

Locais: 1 Foz da Ribeira da Janela; 2, 3, 4, 6 Sítio da Laje (Seixal); 5 Porto Moniz; 7 Foz da Ribeira do Inferno

5. Soncho maderensis-Asplenietum marini Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

Associação das arribas maritimas basálticas nitrofilizadas da encosta Norte da Ilha da Madeira, sujeitas à maresia devido a serem fortemente batidas pelas ondas, formada por Asplenium marinum e Sonchus ustulatus subsp. madeirensis acompanhados de Aeonium glandulosum, Crithmum maritimum, Tolpis succulenta, Adianthm capillus-veneris, Andryala varia, Parietaria judaica, etc. (quadro 61). Contacta frequentemente com o Sinapidrendo gymnocalici-Sedetum bressimoretii.

21. ANOMODONTO-POLYPODIETEA Rivas-Martínez 1975

Vegetação epifítica e comofítica sombria pterido-briofítica, própria de rochedos húmidos e sombrios ou de taludes terrosos compactados e grandes fissuras de rochas com uma fina camada de terra (exocomófitos) e que mantêm a humidade, de locais temperados e mediterrânicos oceânicos e hiperoceânicos.

A. Anomodonto-Polypodietalia O.Bolòs & Vives in O.Bolòs 1957

Ordem única.

Características no território: Davallia canariensis, Polypodium interjectum, Polypodium macaronesicum, Polypodium cambricum x macaronesicum, Selaginella denticulata.

I. Polypodion cambrici Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Négre 1952 nom. mut. propos.

[Polypodion serrati Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Négre 1952]

Comunidade epífitas de Polypodium cambricum.

Característica no território: Polypodium cambricum.

Ia. Bartramio-Polypodienion serrati (O. Bolòs & Vives in O. Bolòs 1957) Rivas-Martínez 2002

Comunidades exocomofíticas sobre uma camada de terra sem carbonatos.

Característica no território: Asplenium heminiotis.

1. Davallio canariensis-Polypodietum macaronesici Rivas-Martínez, Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, Pérez de Paz, García Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fernández-González ex Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

162

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Associação epifítica que por vezes pode ocorrer em muros e paredes terrosas, dominada por Davallia canariensis e Polypodium macaronesicum (quadro 62) de distribuição canária e madeirense. Na Madeira assinala-se uma raça com Aichryson divaricatum.

Quadro 62 - Davallio canariensis-Polypodietum macaronesiciAnomodonto-Polypodietea, Anomodonto-Polypodietalia, Bartramio-Polypodion serratiNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (1=10m) 100 90 52 24Área minima (m2) 1 2 4 1Exposição N SW NW NNº de espécies / nº de inventários 7 6 12 6 4CaracterísticasDavallia canariensis 1 2 3 3 4Polypodium macaronesicum 2 3 2 1 4Aichryson divaricatum 3 2 1 1 1Porella canariensis 2 4 3 . .Asplenium quadrivalens . . + . 2Selaginella denticulata . . + . 1Frullania polystisticha 3 . + . .Frullania microphylla 2 . 1 . .Neckera sp. 2 . 1 . .Trichostomum sp. . . . . 1Leptodon sp. . 1 . . .Hymenophyllum tunbrigense . . 1 . .Tortella sp. . . . . 1Frullania sp. . . . . 1Ptychosmitrium sp. . . . . 1Mannia androgyna . . . . 1Anoectangium sp. . . . . 1Asplenium anceps . . + . .CompanheirasSibthorpia peregrina . . + . 1Erigeron karwinskianus . . . 1 3Umbilicus rupestris . . . 1 2Mais: 1 Brium sp. em 2; 2 Cymbalaria muralis em 4; 2 Galium productum, 2 Aeonium glutinosum, 2 Geranium purpureum, 1 Rumex maderensis, 1 Saxifraga maderensis, 1 Aichryson villosum, 1 Centranthus calcitrapae em 5Locais. 1 Folhadal (sobre Ocotea foetens); 2 Levada do Caldeirão Verde (sobre Laurus novocanariensis); 3 Chão da Lagoa (sobre Ocotea foetens); 4 Porto Moniz; 5 Capelo et al (2000)

2. Davallio canariensis-Saxifragetum portosanctanae Jardim, Capelo, Sequeira, Aguiar in Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

Associação de fendas terrosas de rochas dos Picos mais elevados, termomediterrânica, sub-húmida) da Ilha do Porto Santo e em que o endemismo Saxifraga portosanctana é a espécie directriz.

Transcrição do inventário tipo realizado no cimo do Pico Branco, 4 m2,, N: 3 Saxifraga portosanctana, 4 Davallia canariensis, 1 Polypodium macaronesicum.II. Hymenophyllion tunbrigensis Tüxen in Tüxen & Oberdorfer 1958

Comunidades epífitas com Hymenophyllum hiperocânicas húmidas a hiper-húmidas.

163

Costa et al.

Características no território: Asplenium anceps, Elaphoglossum semicylindricum, Hymenophyllum maderense, Hymenophyllum tunbigerense.

3. Hymenophylletum tunbrigensi-maderensis Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

Comunidade endémica da Ilha da Madeira de biótopos húmidos e sombrios em troncos mortos no interior do Clethro-Ocoteetum foetentis em que as espécies directrizes são Hymenophyllum maderense, Hymenophyllum thumbrigense e Asplenium anceps (quadro 63).

Quadro 63 - Hymnophylletum tunbrigensi-madeirensisAnomodonto-Polypodietea, Anomodonto-Polypodietalia, Hymnophhyllion tunbrigensisNº de ordem 1 2 3 4Altitude (1=10m) 51 139 90 100Área minima (m2) 1 1 1 1Exposição N N N NNº de espécies 6 5 9 12CaracterísticasHymnophyllum tunbrigense 3 3 3 2Asplenium anceps 1 2 1 2Hymnophyllum maderense . . 2 3Polypodium macaronesicum + . . +Davallia canariensis . + . +Asplenium monanthes . . + +Porella canariensis . . . 3Selaginella denticulatae . . 2 .Frullania polisticha . . . 2Frullania microphylla . . . 2Trichomanes speciosum . . 1 .CompanheirasBriófitos 5 5 4 .Stenogramma pozoi + 1 + .Aichrysum divaricatum 2 . . 1Mais. + Erygeron karwinskianus em 3; 2 Neckera sp., + Sibthorpia peregrina em 4Locais: 1 Chão da Ribeira sobre Ocotea foetens; 2 Montado dos Pessegueiros sobre Erica arborea; 3 Caldeirão Verde sobre Laurus novocanariensis; 4 Folhadal sobre Ocotea foetens

III. Selaginello denticulatae-Anogrammion leptophyllae Rivas-Martínez, Fernandez-González & Loidi 1999

Comunidades comófitas, brio-pteridofíticas e herbáceas efémeras próprias de orlas de bosques, taludes e muros sombrios ricos em matéria orgânica, que prosperam em bioclimas termo / mesomediterrânico pluviestacional e termo / mesotemperado submediterrânico da Região Mediterrânica e Província Cantabro-Atlântica.

Características no território: Anogramma leptophylla, Cystopteris viridula.

164

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

4. Selaginello-Anogrammetum leptophyllae R. Molinier 1937

Comunidade camofítica brio-pteridofítica de paredes terrosas menos sombrias e húmidas que o Sellaginello-Cystopyretum viridulae.

Transcrição de um inventário realizado entre a Eira do Serrado e o Curral das Freiras junto à saida do túnel, numa parede terrosa, 950 msm, 2 m2, W: 2 Anogramma leptophylla, 2 Selaginella denticulata, 2 Conocephalum conicum, 1 Phaerocerus sp., + Cardemine hirsuta, + Geranium purpureum, + Galium murale, + Sonchus oleraceus.

5. Sellaginello denticulatae-Cystopterietum viridulae Capelo, J.C. Costa, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2004

Associação briofítica e pteridofítica de paredes terrosas, sombrias, muito húmidas e com uma camada fina de matéria orgânica, que pode ser observada ao longo das paredes das levadas em que Cystopteris viridula e Sellaginella denticulata são as espécies directrizes (quadro 64).

Quadro 64 - Sellaginello denticulatae-Cystopteridetum viridulaeAnomodonto-Polypodietea, Anomodonto-Polypodietalia, Sellaginello denticulatae-Anogrammion leptophyllaeNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (1=10m) 154 90 91 147 100Área minima (m2) 1 2 2 1 2Exposição N N N N NNº de espécies 13 11 10 5 14CaracterísticasSellaginella denticulata 4 3 1 1 4Cystopteris viridula + 3 2 3 2Anogramma leptophylla 2 . . . .Aichryson divaricatum . . + . +Asplenium anceps . 1 . . .Frullania polisticha . . . . 1Davallia canariensis . . . . +Polypodium macaronesiocum . . . . +Porella canariensis . . . . +Frullania microphylla . . . . +CompanheirasBriófitos . 2 3 2 .Anthocerus 2 + + . .Stenogramma pozoi . 1 2 1 .Sibthorpia peregrina . 2 3 . +Viola riviniana . + + . +Asplenium monanthes . + . . +Carex peregrina . . + . +Erygeron karwinskianus . . + . +Mais: 2 Corcenia coriandrena, 1 Targonia hypophylla, 1 Trifolium dubium, 1 Bryum sp., 1 Funaria sp., + Eryophylla verna, + Myosotis ramosissima, + Sagina procumbens, + Polia sp. em 1; 1 Conocephalum sp., + Woodwardia radicans (pl.) em 2; 3 Marchantia sp. em 4; + Huperzia suberectaem 5; Locais: 1 Pico das Torres, 2, 3 Vereda do Caldeirão Verde, 4 Vereda do Montado dos Pessegueiros, 5 Folhadal;

165

Costa et al.

6. Comunidade de Woodwardia radicans

Em paredes verticais ou quase, sombrias, terrosas, húmidas com água rasumante, especialmente ao longo das levadas, observa-se uma comunidade de grandes pteridófitos dominada por Woodwardia radicans.

Transcrição de um inventário efectuado na Levada do Folhadal, 1100 msm, 6 m2, NW : 5Woodwardia radicans, 1Diplazium caudatum, +Athyrium filix-femina, +Stenograma pozoi, +Asplenium monanthes, +Carex lowei, +Festuca donax.

22. GRENOVIO-AEONIETEA Santos 1976

Vegetação rupícola vivaz (comofítica e casmo-comofítica) da sub-Região Canária, dominada por caméfitos suculentos, arrosetados, cespitosos e marcescentes, ocupando habitats rochosos de origem vulcânica. Dominam os géneros Aeonium, Aichryson, Monanthes, assim como compostas como Sonchus, Tolpis, etc. Têm a sua maior fitodiversidade na Superprovíncia Canária, atingindo a Madeira com carácter desviante e empobrecido.

Características no território: Andryala varia, Arabis caucasica

A. Soncho-Sempervivetalia Rivas Goday & Esteves ex Sunding 1972

Ordem única.

I. Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000(Syn. =Aeonio-Lythantion Sjögren 1972, nom. inval. & dub.)

Comunidades casmo-comofíticas madeirenses sobre paredes rochosas nuas, quer basálticas, quer de cinzas e piroclastos, desde o andar termomediterrânico a supratemperado. Nesta aliança dominam os caméfitos arrosetados e suculentos dos géneros Aeonium, Sinapidendron, Aichryson e Sedum.

Características no território: Aeonium glandulosum, Aeonium glutinosum, Aeonium x meyerheymii, Aichryson divaricatum, Aichryson dumosum, Aichryson villosum, Andryala crithmifolia, Galium productum, Matthiola maderensis, Micromeria varia subsp. thymoides var. cacuminicolae, Monizia edulis, Musschia aurea, Plantago leiopetala, Saxifraga maderensis var. maderensis, Saxifraga maderensis var. pickeringii, Sedum brissemoretii, Sedum farinosum, Sedum fusiforme, Sedum nudum, Sinapidendron angustifolium, Sinapidendron frutescens, Sinapidendron gymnocalyx, Sinapidendron rupestre, Sonchus ustulatus subsp. ustulatus, Sonchus ustulatus subsp. maderensis, Tolpis macrorhiza.

1. Sedo nudi-Aeonietum glutinosae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidade da encosta sul, termomediterrânica, seca a sub-húmida inferior, em basaltos e outros substratos duros, constituída por Aeonium glandulosum, Sinapidrendon angustifolium, Sedum nudum,

166

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Sedum fusiforme, Sonchus ustulatus, Tolpis suculenta, entre outras (quadro 65). A variante de Aichrysum dumosum (inv. nº 1) própria de encostas cascalhentas é extremaente rara pois só se assinala numa única localidade.

Quadro 65 - Sedo nudi-Aeonietum glutinosaeGrenovio-Aeonietea, Soncho–Sempervivetalia, Sinapidendro angustifoliae- Aeonnion glandulosiNº de ordem 1 2 3 4 5 6 7Altitude (m) 350 110 85 65 320 140Área miníma (m2) 4 4 4 2 4 4Exposição S SW SW W SW SENº de espécies / nº de inventários 10 7 6 10 8 9 5CaracterísticasAeonium glutinosum 2 3 3 3 4 3 5Sinapidendron angustifolium . 2 1 + + + 4Sedum nudum + . 1 1 + + 3Sonchus ustulatus . 1 1 . + + 3Tolpis succulenta . + . . + 1 4Aeonium glandulosum + . + . . . 2Sedum fusiforme . . . . . 1 2Aichryson dumosum (dif. variante) 1 . . . . . .Plantago leiopetala . . . . . . 1Aichryson vilosum . . . + . . .CompanheirasDavallia canariensis 1 + + 1 1 + 2Micromeria thymoides . . + + . + 2Bituminaria bituminosa . . . + 1 . 1Umbilicus rupestris + . . + . + .Pteridium aquilinum 1 . . . + . .Notholaena subcordata + . . + . . .Polypodium macaronesicum + + . + . . .Genista tenera . + . . . . 3Mais: + Misopates orontium em 1; 2 Dactylis hylodes, 2 Plantago maderensis, 1 Carlina salicifolia, 1 Crambe fruticosa, 1 Globularia salicina, 1 Echium nervosum, 1 Helichrysum melaleucum em 7Locais: 1 Boletos; 2 Miradouro da Ribeira Brava; 3 Entre o Cabo Girão e Fajã dos Padres; 4 Ribeira Brava; 5 Sítio das Fontes; 6 Garajau; 7 Capelo et al. (2000)

2. Sinapidendro gymnocalycis-Sedetum brissemoretii Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidade da encosta Norte, termo-mesomediterrânica, sub-húmida a húmida, sobre basaltos, formada por Aeonium glandulosum, Aeonium glutinosum, Sedum brissemoretii, Sinapidendron gymnocalyx, Sonchus maderensis, Aeonium x meyerheymii, Plantago leiopetala, Tolpis succulenta, Matthiola maderensis, etc. (quadro 66).

167

Costa et al.

Quadro 66 - Sinapidendron gymnocalcis-Sedetum bressimoretiiGrenovio-Aeonietea, Soncho-Sempervivetalia, Sinapidendro angustifolii-Aeonion glutinosiNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (m) 70 50 30 80 90Área miníma (m2) 4 4 6 4 8Exposição N N NE N NENº de espécies / nº de inventários 9 6 10 12 14 4CaracterísticasAeonium glandulosum 3 4 2 2 3 4Sinapidendron gymnocalyx 2 1 3 2 2 4Sedum brissemoretii . 1 2 + + 4Sonchus maderensis + + 1 1 + 3Aeonium glutinosum . 1 2 + . 4Matthiola maderensis + . + + . 4Tolpis succulenta + . + . + 3Andryala varia . . + + . 2Sonchus pinnatus . . . 1 1 .Plantago leiopetala . . . . 1 2Aeonium x meyrerheimii . . . . . 1Arabis caucasica + . . . . 1CompanheirasDavallia canariensis + + . 1 2 3Polypodium macaronesicum . . . + + 2Helichrysum melaleucum 1 . + . + 2Dactylis hylodes . . . 1 1 3Bituminaria bituminosa . . . + + 2Adiantum reniforme + . + . . 2Mais: 1 Selaginella denticulata, + Prasium medium em 5; 1 Plantago maderensis, 1 Erysimum bicolor, 1 Erigeron karwinskianus em 6Locais: 1 entre a Ribeira do Inferno e S. Vicente; 2 entre a Ribeira da Janela e o Seixal; 3 Porto Moniz; 4 S. Vicente; 5 Véu da Noiva; 6 Capelo et al. (2000)

3. Musschiaetum aureae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidade dominada pela Musschia aurea acompanhada, entre outras, de Andryala crithmifolia, Aeonium glandulosum, Aeonium glutinosum, Sinapidendron angustifolium, Tolpis succulenta, Helichrysum monizii, Erysimum maderensis, (quadro 67), termomediterrânica, seca a sub-húmida inferiores, em piroclastos e cinzas consolidadas.

4. Aichrysetum divaricato-villosae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidade mesomediterrânica e mesotemperada, húmida a hiper-húmida, em ambiente de Sibthorpio-Clethrion (Sibthorpio-Ocoteeto foetentis S.). Na sua constituição entram Aichryson divaricatum, Aichryson villosum, Saxifraga maderensis, Aeonium glandulosum, Aeonium glutinosum, Galium productum, Tolpis succulenta, etc. (quadro 68).

168

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Quadro 67 - Musschietum aureaeGrenovio-Aeonietea, Soncho-Sempervivetalia, Sinapidendro angustifolii-Aeonion glutinosiNº de ordem 1 2 3 4 5Altitude (m) 50 45 550 125Área miníma (m2) 2 2 10 4Exposição N NW S SWNº de espécies / nº de inventários 4 5 12 7 4CaracterísticasMusschia aurea 3 3 3 3 4Aeonium glandulosum 2 1 1 . 2Tolpis succulenta . + 1 + 4Aeonium glutinosum . . 2 3 4Sinapidendron angustifolium . . + + 2Sonchus ustulatus . . + + 2Andryala crithmifolia . . 1 . 4Erysimum maderense . . + . 1Helichrysum monizii . . . . 1Cheirolophus massonianus . . . . 1Andryala varia . + . . .CompanheirasDavallia canariensis . 1 + + 2Plantago maderensis . . + . 1Micromeria thymoides . . + . 1Dactylis hylodes + . . . 1Polypodium macaronesicum . + . . 1Carlina salicifolia . . + . 1Bituminaria bituminosa . . . + 1Mais: + Adiantum capillus-veneris em 1; Matthiola maderensis em 4; 2 Echium nervosum, 1 Genista tenera, 1 Crambe fruticosa, 1 Globularia salicina, 1 Helichrysum melaleucum, 1 Phagnalon benetii, 1 Pteridium aquilinum, 1 Reseda luteola em 5Locais: 1, 2 Ribeira do Inferno; 3 Cabo Girão; 4 Caniço; 5 Capelo et al. (2000)

5. Sinapidendro frutescentis-Aeonietum glandulosi Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidade cacuminícola, supratemperada, hiper-húmida e formada por Aeonium glandulosum, Sinapidrendon frutescens, Sedum farinosum, Tolpis macrorhiza, Saxifraga pickeringii, Aeonium glutinosum, Micromeria cacuminicola, Arabis caucasica, etc. (quadro 69).

169

Costa et al.

Quadro 68 - Aichrysetum divaricati-villosiGrenovio-Aeonietea, Soncho-Sempervivetalia, Sinapidendro angustifolii-Aeonion glutinosiNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (1=10m) 125 59 80 90 110Área miníma (m2) 8 6 10 8 8Exposição S E NE NE NNº de espécies / nº de inventários 11 12 16 15 17 3CaracterísticasAeonium glandulosum 3 2 1 1 1 3Aichryson villosum 1 2 2 3 3 3Saxifraga maderensis + 3 2 2 . 3Aeonium glutinosum . 1 + + + 3Galium productum 1 1 + 1 . 3Tolpis succulenta 1 + + + . 3Aichryson divaricatum . . 1 2 2 2Arabis caucasica 3 . + . . 3CompanheirasDavallia canariensis + + 1 + 1 2Polypodium macaronesicum . + 1 1 + 2Erigeron karwinskianus . 1 1 1 1 3Umbilicus rupestre . . + + + 1Dactylis hylodes + + + . . 3Sellaginella denticulata + . 1 2 2 .Asplenium quadrivalens + + + . . 2Helichrysum melaleucum . . . . + 2Plantago maderensis . . . . + 2Erysimum bicolor + . . . + .Sibthorpia peregrina . . + . + .Cystopteris viridis . . . + + .Mais: 1 Genista teneraem 2; + Blechnum spicant, + Asplenium anceps em 4; + Chelidonium majus, + Asplenium monanthes, + Carex peregrina em 5; 2 Bituminaria bituminosa, 1 Bupleurum salicifolium, 1 Rumex maderensis em 6Locais: 1 acima da Encumeada, 2 abaixo da Pousada dos Vinháticos; 3 Chão de Louros; 4 Levada do Caldeirão Verde; 5 Folhadal; 6 Capelo et al. (2000)

6. Comunidade de Monizia edulis

Numa parede basaltica vertical na estrada para o Curral das Freiras, observa-se uma comunidade dominada por Monizia edulis onde se misturam táxones quer dos pontos mais altos e húmidos quer de cotas mais baixas e secas, e que pela sua composição florística posicionamos na Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosae.

Transcrição do inventário realizado entre a Eira do Serrado e o Curral das Freiras junto ao túnel, 1010 msm, 20 m 2, SW: características: 3 Monizia edulis, 2 Aeonium glutinosum, 1 Aeonium glandulosum, 1 Galium productum, 1 Saxifraga maderensis, + Sinapidendron frutescens, + Musschia aurea. + Dactylis hylodes; companheiras: 1 Notholaena subcordata, + Carlina salicifolia, + Helichrysum meloleucum, + Scilla maderensis, + Phyllis nobla, + Rumex fruticescens, + Andryala glandulosa.

170

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Quadro 69 - Sinapidendro frutescentis-Aeonietum glandulosiGrenovio-Aeonietea, Soncho-Sempervivetalia, Sinapidendro angustifolii-Aeonion glutinosiNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (1=10m) 171 161 175 169 159Área miníma (m2) 8 10 10 10 10Exposição N NW NW NE SEnº de espécies / nº de inventários 9 11 12 12 15 4CaracterísticasSinapidendron frutescens 1 1 1 2 2 4Saxifraga pickeringii 2 1 2 1 + 3Aeonium glandulosum . 3 3 2 2 4Tolpis macrorhiza 1 2 + 1 . 3Sedum farinosum . 1 + 1 1 3Arabis caucasica + . + + + 2Galium productum + . + . + 3Crepis andryaloides . + . + 2 2Aeonium glutinosum . . 1 . 1 2Micromeria cacuminicula . + + . . 2Aichryson villosum + . . . . 3Sonchus pinnatus . . . . 1 .Luzula elegans . + . . . .Andryala varia . . . . + .CompanheirasUmbilicus rupestris + + + . . .Dactylis hylodes . 1 + . . .Rumex fruticescens . . + . + 1Rumex maderensis . + . + . 1Helichrysum melaleucum . . . + + 2Genista tenera . . . . 1 1Plantago maderensis . . . . + 1Bupleurum salicifolium . . . + . 2Siderites candicans . . . + . 2Carlina salicifolia . . . + . 1Mais: + Deschampsia maderensis em 1; 1 Plantago malato-belizii, + Anthoxanthum maderensis em 5; 1 Asplenium quadrivalens, 1 Erysimum bicolor, 1 Armeria maderensis, 1 Anthyllis lemanniana em 6Locais: 1 junto ao Ninho da Manta; 2 Junto ao Portão Novo para o Pico Ruivo; 3 Pico do Cidrão; 4 Pico Ruivo; 5 Pico das Torres; 6 Capelo et al. (2000)

VII VEGETAÇÃO DO LITORAL

23. SARCOCORNIETEA FRUTICOSAE Br.-BL. & Tüxen ex A. & O. Bolòs 1950 num. mut.[Salicornietea fruticosae Br.-BL. & Tüxen ex A. & O. Bolòs 1950]

Vegetação perene e vivaz em que predominam os arbustos suculentos e plantas em roseta. Cresce em solos fortemente salinos ricos em sais de sódio, geralmente húmidos e sujeitos a inundações de águas salobras de origem marinha ou continental. Forma grande parte da biomassa fundamental dos salgados costeiros e interiores da região Mediterrânica e de e forma discreta e empobrecida penetra nas costas atlânticas eurossiberianas até ao sector Normando.

171

Costa et al.

A. Sarcocornietalia fruticosae Br.-Bl. 1933 nom mut.

[Salicornietalia fruticosae Br.-Bl. 1933]

Vegetação formada por caméfitos e nanofanerófitos suculentos, pobres em espécies, que prospera em solos salinos húmidos submetidos pelo menos temporariamente a inundações por água salgada ou salobra.

I. Suaedion verae (Rivas-Martínez, Lousã, Díaz, Fernández-González & J.C. Costa 1990) Rivas-Martínez, Fernandez-González & Loidi 1999

Associações que ocupam a posição mais elevada dos salgados costeiros e ligeiramente inundadas pelas águas salgadas, de locais nitrofilizados, podendo ser ainda observadas em arribas fortemente salpicadas pelas águas salgadas, taludes, muros das salinas e solos removidos.

Características no território: Suaeda vera subsp. vera.

1. Comunidade de Suaeda veraNa Ponta de S. Lourenço, no andar inframediterrânico semiárido, em solos argilosos onde verifica ascensão de sal, ocorre uma comunidade de Suaeda vera, muita vezes monoespecífica. O mesmo fenómeno também acontece em algumas ilhas do Arquipélago das Canárias, onde se pode observar a associação Frankenio capitatae-Suaedetum verae.

Trancrevemos o inventário na Ponta de S. Lourenço: 40 m.s.m., 1m2, S: 5 Suaeda vera, 1 Cynodon dactylon.

24. SAGINETEA MARITIMAE Westhoff, Van Leeuwen & Adriani 1962

Vegetação terofítica halonitrofílica que suporta inundação durante certo período de tempo ou submetida a uma forte maresia salgada. É constituída por diversas espécies de pequeno tamanho e fraca biomassa. O enriquecimento em azoto pode provir por acção humana ou por rápida mineralização dos restos orgânicos adjacentes ao solo como restos marinhos lacustres, ou os detritos orgânicos de charcos salobros, etc. De distribuição eurossiberiana e mediterrânica.

Características no território: Parapholis incurva, Spergularia bocconei, Spergularia marina.

A. Frankenetalia pulverulentae Rivas-Martínez ex Castroviejo & Porta 1976

Vegetação terofítica halonitrofílica, mediterrânica, constituida plantas de pequeno porte e biomassa, que por vezes podem ter caules e folhas carnudas. Os aspectos ecológicos necessários para o desenvolvimento das comunidades desta classe são a existência dum grande período de secura durante o ano e de uma época de inundação ou encharcamento superficial que elimine a competição de outras plantas nitrofílicas, e finalmente o enriquecimento da superfície do solo tanto de sais solúveis bem como de elementos azotados provenientes da rápida mineralização da matéria orgânica fresca geralmente originada a partir de algas.

172

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Características no território: Frankenia pulverulenta, Hainardia cylindrica, Hordeum marinum, Parapholis filiformis, Polypogon maritimus.

I. Frankenion pulverulentae Rivas-Martínez ex Castroviejo & Porta 1976

Associações halonitrófilas mediterrânicas formadas por terófitos efémeros e de pequena biomassa, que prosperam em estações antropizadas, submetidas a uma longa submersão por água salgadas litorais e interiores.

Característica no território:, Sphenopus divaricatus.

1. Comunidade de Spergularia bocconei e Frankenia pulverulenta

No Porto da Cruz, termomediterrânico húmido, nos passeios e em arenitos costeiros observa-se uma comunidade de Frankenia pulverulenta.

Transcrição do inventário realizado no Porto da Cruz, 20 msm, 4m2, NW: características: 2 Frankenia pulverulenta, 1 Spergularia bocconei, + Parapholis incurva, companheiras: 2 Plantago coronopus subsp. occidentalis, + Mesembryanthemum nodiflorum.

25. CAKILETEA MARITIMAE Tüxen & Preising in Tüxen 1950

Vegetação pioneira halonitrofílica, migratória, psamofílica, constituida por terófitos que possuem normalmente caules e folhas algo suculentos. Forma-se nas praias e costas arenosas, numa orla mais ou menos coincidente com os depósitos e restos orgânicos trazidos pelo mar durante as marés vivas. São comunidades anuais pobres em espécies que podem alternar com as associações vivazes dos ecossistemas dunares em comunidades secundárias; também aparecem em solos arenosos profundos do litoral submetidos a uma forte acção humana e ainda nas orlas dos sapais.

Características no território: Beta maritima, Euphorbia peplis, Salsola kali subsp. kali.

A. Cakiletalia integrifoliae Tüxen ex Oberdorfer 1950 corr. Rivas-Martínez, Costa & Loidi 1992

Comunidades efémeras, dominadas por terófitos, que ocupam estações ricas em azoto das praias, sapais das costas europeias e norte africanas.

II. Euphorbion peplis Tüxen 1950

Comunidades mediterrânicas.

Característica no território: Cakile maritima subsp. maritima (Cakile maritima subsp. aegyptiaca).

1. Salsolo kali-Cakiletum maritimae Costa & Mansanet 1981 nom. mut.[Salsolo kali-Cakiletum aegyptiacae Costa & Mansanet 1981]

173

Costa et al.

Associação halonitrófila que se observa na praia do Porto Santo.

26. AMMOPHILETEA Br.-Bl. & Tüxen ex Westhoff, Dijk & Passchier 1946

Vegetação de dunas costeiras móveis ou semifixas dominada por gramíneas rizomatosas e caméfitos arenícolas. Distribui-se pelas costas atlânticas e mediterrânicas penetrando ligeiramente nas dunas embrionárias do Báltico e atingindo o arquipélago da Madeira.

Características no território: Euphorbia paralias, Polygonum maritimum.

A. Ammophiletalia Br.-Bl. 1933

Vegetação dominada por gramíneas vivazes que povoam as dunas litorais móveis por influência do vento marítimo.

Característica no território: Calystegia soldanella.

I. Ammophilion australis Br.-Bl. 1921 corr. Rivas-Martínez, Costa & Izco in Rivas-Martínez, Lousã, Díaz, Fernandez-González & J.C.Costa 1990

Comunidades de dunas móveis dominadas pelo estorno (Ammophila arenaria subsp. australis) das costas ocidentais atlânticas até ao Cabo Mogador (Marrocos) e do litoral do mar Mediterrâneo.

Ia. Ammophilenion australis

Associações dominadas pela Ammophila arenaria ssp. australis das cristas dunares móveis que tendem a estabilizar.

1. Polygono maritimae-Euphorbietum paraliae Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo & Lousã 2003Associação das dunas primárias do Porto Santo.

Apresentamos a tabela sintética elaborada a partir dos 4 inventários do trabalho de Jardim et al. (2003): 4 Euphorbia paralias, 2 Polygonum maritimum, 1 Calystegia soldanella, 1 Plantago coronopus, 1 Sonchus oleraceus.

B. Crucianelletalia maritimae Sissingh 1974

Associações dominadas por caméfitos que crescem nas dunas litorais semifixas (dunas cinzentas) que se desenvolvem por detrás das cristas dunares. Tem distribuição mediterrânica, cantábro-atlântica e franco-atlântica.

II. Euphobio paraliae-Lotion glauci Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo & Lousã 2003

Comunidades portosantenses e madeirenses.

174

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Características no território: Lotus glaucus.

2. Euphorbio paraliae-Lotetum glauci Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo & Lousã 2003

Comunidade das dunas fixas dominada por Lotus glaucus (quadro 70) das ilhas do Porto Santo e da Madeira. Na ilha da Madeira só se anilala a subassociação lotetosum glauci, contudo encontra-se ausente a Euphorbia paralias. Na ilha do Porto Santo além da subassociação típica também assinala-se a subassociação plantaginetosum maderensis Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo & Lousã 2003 de dunas em sítios mais elevados.

Quadro 70 - Euphorbio paraliae-Lotetum glauciAmmophiletetea, Crucianelletalia, Euphobio paraliae-Lotion glauciNº de ordem 1 2 3Altitude (m) 140 135Área miníma (m2) 10 10Exposição NE ENº de espécies / nº de inventários 8 7 7CaracterísticasLotus glaucus 3 4 VPolygonum maritimum 2 1 VSenecio incrassatus 2 1 VCrepis divaricata . + IIIMatthiola maderenis + . IIEuphorbia paralias . . IVPhyllis nobla . . IIIPlantago maderensis . . IIIMicromeria thymoides . . IICompanheirasCalendula maderensis 2 + IICarpobrotus edulis 1 + IIEuphorbia terracina + + IIMais: + Crithmum maritimum em 1; III Hedypnois cretica, III Sonchus oleraceus, III Scorpirus muricatus, I Lotus loweanus, I Cynodon dactylon, I Asphodelus fistulosus, I Lolium rigidum em 3Locais: 1, 2 Dunas da Piedade (Ponta de S. Lourenço), 3 Jardim et al. (2003)

27. CRITHMO-LIMONIETEA Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Négre 1952[Crithmo-Staticetea]

Vegetação casmófita das arribas marítimas sobre rochas, constituida por geófitos, hemicriptófitos e alguns caméfitos e sujeitas a uma forte secura edáfica permanente devido serem salpicadas pelos ventos marítimos carregados de sal, mediterânica.

Característica no território: Crithmum maritimum.

A. Crithmo- Limonietalia Molinier 1934[Critmo-Staticetalia]

175

Costa et al.

Comunidades das arribas maritimas mediterrânicas.

I. Helichrysion obconico-devium Rivas-Martínez, Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim & Sequeira 2002

Comunidades madeirenses e portosantenses.

Cararacterísticas no território: Helichrysum devium, Helichrysum obconicum, Lotus loweanus, Limonium pyramidatum.

1. Crithmo-Helichrysetum obconicae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Associação aero-halina das arribas marítimas da encosta norte da ilha da Madeira e da ponta de S. Lourenço em que participam Helichrysum devium e Helichrysum oboconicum na composição florística (quadro 71).Quadro 71 - Crithmo-Helichrysetum oboconicae: 1-5Limonietum pyramidatae: 6, Lotetum loweani: 7Crithmo-Limonietea, Crithmo-Limonietalia, Helichrysion oboconico-deviumNª de ordem 1 2 3 4 5 6 7Altitude (m) 5 15 80 10Área mínima (m2) 4 4 8 10Exposição N NW N SNº de espécies / Nº de inventários 6 6 7 6 4 3 3CaracteríticasCrithmum maritimum 2 2 1 2 4 3 2Matthiola maderensis 1 1 + + 4 1Helichrysum obconicum 4 2 2 1 4 . .Helichrysum devium . . 3 1 2 . .Limonium pyramidatum . . . . . 3 .Frankenia laevis . . . . . 3 2Lotus loweanus . . . . . . 3CompanheirasPantago coronopus + + + + . 3 1Lotus glaucus + . 1 . 2 1 .Asplenium marinum . 1 . . 2 . .Andryala varia . . + . 1 . .Beta maritima . . . + 1 . .Sonchus maderensis . + . . 1 . .Argyranthemum succulentum . . . . 2 . .Tolpis succulenta 1 . . . . 2 .Senecio incrassatus . . . . . 3 1Mesembryanthemum cristalinum . . . . . 1 2Sonchus tenerrimus . . . . . 1 1Mais: 1 Calendula maderensis, 1 Suaeda veraem 5; 3 Melilotus indicus, 3 Carpobrotus edulis, 1 Scorpiurus muricatus, 1 Anagallis arvensis, 1 Herniaria cinerea, 1 Leontodon longirostris, 1 Mesembryanthemum nodiflorum, 1 Phagnalon bennetii em 6; 2 Gastridium ventricosum, 1 Euphorbia paralias, + Polygonum maritimum, + Hedypnois cretica, + Sonchus oleraceus em 7Locais: 1 Porto Moniz; 2 Ribeira da Janela; 3 Piedade (Ponta de S. Lourenço); 4 Caniçal; 5 Capelo et al. (2000), 6, 7 Jardim et al. (2003)

176

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

2. Lotetum loweani Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo & Lousã 2003

Comunidade de plataformas areníticas elevadas do SW da ilha do Porto Santo dominadas por Lotus loweanus (quadro 72).

3. Limonietum pyramidati Jardim, Sequeira, Capelo, Aguiar, J.C. Costa, Espírito-Santo & Lousã 2003

Associação das arribas areníticas expostas aos ventos carregados de sal da costa ocidental da ilha do Porto Santo em que o Limonium pyramidatum é a espécie directriz (quadro 72).

VIII VEGETAÇÃO HIGRÓFILA E AQUÁTICA

28. PHRAGMITO-MAGNOCARICETEA Klika in Klika & Novak 1941

Vegetação hidrofílica de margens de cursos de água, zonas pantanosas, lagoas e lodos húmidos que em grande parte do ano ou mesmo todo o ano está localizada em estações hidrofíticas. É constituida por helófitos de grande porte. Classe cosmopolita.

Características no território: Iris pseudacorus, Phragmites australis, Veronica anagallis-aquatica.

A. Nasturtio-Glycerietalia Pignatti 1954

Comunidades de helófitos de alta e média dimensão, erguidos ou decumbentes, de distribuição holoárctica, onde são comuns algumas gramíneas de folhas flutuantes do género Glyceria.

Características no território: Alisma lanceolatum.

I. Glycerio-Sparganion Br.-Bl. & Sissingh in Boer 1942Associações de helófitos próprias de águas profundas de nível oscilante, fluentes ou estanques, de distribuição europeia e norte africana.Característica no território: Eleocharis palustris ssp. palustris.

Ia. Glycerienion fluitantis (Géhu & Géhu-Franck 1987) J.A. Molina 1996

Associações e comunidades helofíticas em que são abundantes gramíneas decumbentes do género Glyceria, a desenvolverem-se sobre solos temporariamente inundados em águas quietas.

Característica no território: Glyceria declinata.

1. Comunidade de Glyceria declinata

No Paul da Serra e por vezes nas levadas observa-se uma comunidade monoespecífica de Glyceria declinata.

177

Costa et al.

Transcrição de um inventário realizado cerca da Fonte do Bispo (Paul da Serra), 1100 msm, 2 m2, W: característica: 5 Glyceria declinata companheiras: 2 Caliltriche stagnalis, 2 Poa trivialis, 1 Potamogeton polyganifolius, 1 Juncus articulatus, 1 Myosotis stolonifera, + Lythrum hyssopifolia.

Ib. Rorippion nasturti-aquatici Géhu & Géhu-Franck 1987

Associações constituida por helófitos latifólios tenros, que prosperam em águas superficiais ricas em azoto.

Características no território: Apium nodiflorum, Rorippa nasturtium-aquaticum (Nasturtium officinale).

2. Helosciadetum nodiflori Maire 1924

Associação de pequenos helófitos, própria de águas paradas ou de corrente lenta que sofrem uma forte estiagem e dominada por Apium nodiflorum e Rorippa nasturtium-aquaticum (quadro 72). Na Ilha da Madeira observa-se no andar termomediterrânico sub-húmido a húmido. Também já foi assinalada nas Canárias.

Quadro 72 - Helosciadetum nodifloriPhragmito-Magnocaricetea, Nasturtio-Glycerietalia, Rorippion nasturtium-aquaticaeNº de ordem 1 2 3Altitude (m) 50 55 335Área miníma (m2) 1 1 2Nº de espécies 5 7 8CaracterísticasApium nodiflorum 4 4 3Rorippa nasturtium-aquaticum 2 1 2Veronica anagallis-aquatica . + .Polygonum salicifolium . . +CompanheirasRumex conglomeratus + + 1Epilobium parviflorum + . +Polypogon viridis . + +Mais: + Polygonum lapathifolium em 1; + Plantago major, +Prunella vulgaris em 2; + Stellaria alsine, + Juncus articulatus em 3Locais: 1, 2 Sítio das Fontes, 3 Ribeira das Fontes

B. Magnocaricetalia Pignatii 1954

Comunidades de grandes Carex spp. helófitos de aspecto graminóide.

Características no território: Cyperus longus subp. longus, Polygonum salicifolium.

178

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

II. Deschampsion argenteae Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000

Comunidades madeirenses higrofílicas de cascatas e paredes verticais de águas gotejantes ou com corrente fraca e laminar.

Características no território: Asterella africana, Deschampsia argentea, Oenanthe divaricata, Peucedanum lowei.

3. Deschampsietum argenteae Sjögren ex Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim, Sequeira & Rivas-Martínez 2000[sin. Dactylorhizo-Oenanthetum divaricatae De Foucault 2000 syntax. syn.]

Comunidade madeirense higrofílicas de cascatas e paredes verticais de águas gotejantes ou com corrente fraca e laminar em que domina Deschampsia argentea (quadro 73). Assinala-se nos andares meso a supratemperados inferiores e ombroclima húmido a hiper-húmido.

Quadro 73 - Deschampsietum argenteaePhragmito-Magnocaricetea, Magnocaricetalia, Deschampsion argenteaeNº de ordem 1 2 3 4 4Altitude (1=10m) 55 113 110 112Área mínima (m2) 6 10 4 6Exposição NW N E NWNº de espécies / nº inventários 8 17 8 9 4CaracterísticasDeschampsia argentea 5 3 4 3 4Oenanthe divaricata 1 3 1 2 2Peucedanum lowei + . . 2 1Apium nodiflorum . + . + 2Asterella africana . 1 . 2 .Cyperus longus . . . . 1Samolus velarandi + . . . 1CompanheirasConocephalum conicum . 1 3 2 .Selaginella denticulata + + 2 1 .Woodwardia radicans . + + 1 .Hypericum grandifolium + + + . 1Stenogramma pozoi . . 1 . 2Phillonotis fontana . 3 . 1 .Athyrium filix-femina . + . . 1Mais: 2 Briófitos, 1 Adiantum capillus-veneris; + Pellia epiphylla, + Anthoceros sp., + Phaeoceros sp., + Marchantia sp., + Porella canariensis, + Jubula hutchinsiae, + Fontinalis antipyretica em 2; 3 Plagionnium undulatum em 3; 3 Dactylorhiza foliosa, 2 Juncus articulatus, 2 Juncus articulatus, 2 Festuca donax, 2 Juncus effusus, 1 Trifolium repens, 1 Mentha spicata, 1 Phyllis nobla, 1 Prunella vulgaris, 1 Plantago lanceolata, 1 Stellaria alsine, 1 Succisa pratensis em 5Local: 1 entre a Ribeira do Inferno e S. Vicente, 2 Folhadal; 3 Queimadas; 4 Levada do Caldeirão Verde; 5 de Foucaut (2000)

179

Costa et al.

4. Peucedano lowei-Oenanthetum divaricatae De Foucault 2000

Comunidade mesotemperada, húmida a hiper-húmida, de água corrente em fundos de cascatas, margens de linhas de água e levadas, em que as espécies directrizes são Oenanthe divaricata e Peucedanum lowei (quadro 74).

Quadro 74 - Peucedano lowei-Oenanthetum divaricataePhragmito-Magnocaricetea, Magnocaricetalia, Deschampsion argenteaeNº de ordem 1 2 3 4 5 6Altitude (m) 45 510 1000 870 900Área miníma (m2) 4 5 6 4 4Exposição NE NW N W NENº de espécies / nº de inventários 8 9 10 10 11 5CaracterísticasOenanthe divaricata 4 3 4 3 3 5Peucedanum lowei 1 . . . 2 2Deschampsia argentea 1 . . + + .CompanheirasWoodwardia radians . 2 2 1 2 2Athyrium filix-femina . + 1 + 1 5Ageratina adenophora 1 1 . 1 1 1Hypericum grandifolium + + . + + 1Sellaginella denticulata 1 + 2 + . .Ranunculus curtisifolius subsp. major . . + . + 2Phyllis nobla . + . . + 1Festuca donax . . + . + 1Rubus grandifolius . . 1 . . 1Succisa pratense . . . . + 1Mais: 3 briófitos, + Adiantum capillus-veneris; + Prunella vulgaris, + Stenogramma pozoi em 2; + Sibthorpia peregrina, + Stellaria alsine, + Dactylorhiza foliosa em 3; + Sagina procumbens, + Epilobium tetragonum, + Erygeron karwinskianus em 4; 1 Rumex conglomeratus, 5 Geranium palmatum em 6Locais: 1 eEntre a Ribeira do Inferno e S. Vicente no fundo de uma cascata, 2 Chão da Ribeira, 3 Folhadal; 4 Encumeada, 5 Levada do Caldeirão Verde, 6 de Foucault (2000)

29. ISOETO-LITTORELLETEA Br.-Bl. & Vlieger in Vlieger 1937

Vegetação anfíbia vivaz constituida por helófitos junceiformes e isoetídeos ou hidrogeófitos, própria de águas doces oligotróficas ou ligeiramente mesotróficas de nível variável, quietas ou ligeiramente fluentes, a prosperar em lodos e solos gleiformes iniciais, minerais, em lagunas, de distribuição holoárctica.

A. Littorelletalia Koch 1926

Ordem única.

Características no território: Juncus bulbosus, Potamogetum polygonifolius.

180

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

I. Hyperico elodis-Sparganion Br.-Bl. & Tüxen ex Oberdofer 1957Comunidades de águas mesoligotróficas atlânticas mediterrânicas-iberoatlânticas.

1. Comunidade de Callitriche stagnalis e Potamogeton polyganifolius

No cimo do Paul da Serra em lagoas permanentes observa-se uma comunidade em que participam Potamogeton polyganifolius, Callitriche stagnalis, Glyceria declinata, Juncus articulatus, etc.

Transcrição de um inventário efectuado cerca da Fonte do Bispo, 1100 msm, 2m2, W: 4 Potamogeton polyganifolius, 2 Callitriche stagnalis, 2 Juncus articulatus, 3 Glyceria declinata.

30. ISOETO-NANOJUNCETEA Br.-Bl. & Tüxen ex Westhoff et al. 1946

Vegetação de terófitos e pequenos geófitos efémeros, pioneiros, em geral com um período de vida curto, que se desenvolve em solos periodicamente encharcados ou cobertos de água doce, holoárctica.

Características no território: Hypericum humifusum, Juncus bufonius, Lythrum hyssopifolia, Mentha pulegium, Ranunculus muricatus.

A. Isoetetalia Br.-Bl. 1936 em. Rivas Goday 1970

Comunidades mediterrânicas e ocidentais, de floração primaveril ou pré-estival, em que o período de inundação não se prolonga até meio do Verão.

Características no território: Juncus capitatus, Juncus hybridus, Lotus angustissimus, Lotus parviflorus, Ophioglossum lusitanicum.

I. Cicendion (Rivas Goday in Rivas Goday & Borja 1961) Br.-Bl. 1967

Associações mediterrânca-iberoatlânticas, fugazes de plantas de pequeno tamanho e floração primaveril, crescendo em locais encharcados ou cobertos durante alguns meses por águas superficiais.

Características no território: Illecebrum verticillatum, Radiola linoides, Trifolium ornithopodioides.

1. Illecebro verticillatae-Lotetum parviflorae J.C. Costa, Capelo, Jardim, Sequeira, Lousã, Espírito Santo & Rivas-Martínez 2004

Associação de pequenos terófitos pioneiros que se desenvolvem no fim da Primavera e início do Verão após a dessecação de pequenas depressões do Paúl da Serra. Lotus parviflorus, Hypericum humifusum, Illecebrum verticillatum, Mentha pulegium, Juncus capitatus e musgos são as espécies mais comuns (quadro 75). Ocorre no andar supratemperado (submediterrânico) e em ombroclima ultra-hiper-húmido, em ambiente de Polysticho falcinelli-Ericetum arboreae.

181

Costa et al.

Quadro 75 – Illecebro verticillatae-Lotetum parvifloraeIsoeto-Nanojuncetea, Isoetetalia, CicendionNº de ordem 1 2 3 4Altitude (1=10m) 140 139 140 139Área minima (m2) 1 1 2 1Nº de espécies 9 9 10 9CaracterísticasLotus parviflorus 2 1 2 3Hypericum humifusum . 3 2 2Illecebrum verticillatum . 3 2 3Mentha pulegium 3 2 1 .Juncus capitatus + 2 1 .Juncus bufonius . . + 1Radiola linoides + . . .Lythrum hyssopifolia . + .Companheirasbriófitos 3 4 4 3Plantago coronopus . 1 + 2Agrostis castellana . . 1 1Poa annua . 2 . +Mais: 1 Trifolium dubium, + Briza minor, + Carex cedercreutzeii, + Juncus articulatus em 1; + Hypochaeris radicata em 3; + Vulpia myurus em 4Local: Paul da Serra

B. Nanocyperetalia Klika 1935

Comunidades de floração vernal tardia e outonal sem isoetídios

Características no território: Cyperus flavescens, Pseudognaphalium luteo-album.

II. Nanocyperion Koch ex Libbert 1933

Associações de pequenas plantas de aspecto graminoide de água doce ácida a neutra.

Características no território: Cyperus fuscus, Isolepis cernua, Isolepis setacea.

2. Comunidade de Juncus bufonius e Isolepis cernuaNo Verão, no Paul da Serra, observa-se uma comunidade onde participam Juncus bufonius, Isolepis cernua, entre outras.

Transcrição de um inventário efectuado na margem de uma lagoa, cerca da Fonte do Bispo (Paul da Serra), 1100 msm, 1 m2, W: Características: 3 Isolepis cernua, 3 Juncus bufonius, + Lotus parviflorus, + Juncus capitatus, + Lythrum hyssopifolia. Companheiras: 1 Myosotis stolonifera, +Juncus articulatus.

31. BIDENTETEA TRIPARTITAE Tüxen, Lohmeyer & Preising ex von Rochow 1951

Vegetação formada por plantas anuais efémeras que crescem sobre depósitos ripícolas ou lacustres ricos em substâncias azotadas que emergem no Verão e Outono, holoárctica.

182

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

A. Bidetentalia tripartitae Br.-Bl. & Tüxen ex Klika & Hadac 1944

Ordem única.

Características no territórios: Corrigiola litoralis, Polygonum hydropiper, Polygonum lapathifolium, Xanthium strumarium subsp. italicum.

I. Bidention tripartitae Nordhagen 1940 em. Tüxen in Poli & J.Tüxen 1960

Vegetação nitrofílica húmida muito perturbadas de sedimentos de textura fina que ficam a descoberto no Verão.

1. Comunidade de Polygonum hydropiper e Polygonum lapahifolium

No Verão no leito seco das ribeiras da encosta sul observa-se uma comunidade em que participam Polygonum hydropiper, Polygonum lapahifolium, Xanthium strumarium subsp. italicum entre outras.

32. HALODULO WRIGHTII-THALASSIETEA TESTUDINI Den Hartog ex Rivas-Martínez, Fernández-González & Loidi 1999

Comunidades infralitorais, de monocotiledóneas vivazes submersas (bentónicas e cormofíticas), vivendo em substratos arenosos, limosos ou em resíduos e despojos de corais de águas salgadas, eu-halinas ou poli-halinas, costeiras e de mares quentes e temperado-quentes tropicais e subtropicais, que atingem os 15-20 m de profundidade e sobre as quais vivem algas epifíticas.

Característica no território: Cymodocea nodosa.

A. Thalassio-Syringodietalia filiformis Borhidi, Muñiz & Del Risco in Borhidi 1996

Ordem única.

I. Syringodio-Thalassion testudinum Borhidi 1996

Comunidades primocolonizadoras de substratos marinhos pouco coesivos, instaladas desde o nível do mar até águas sublitorais e podem atingir os 10-12 m de profundidade em território pantropical e mediterrâneo.

1. Cymodoceetum nodosae Feldmann 1937

Associação dominada pela Cymodocea nodosa que se assinala ao largo do Funchal.

183

Costa et al.

33. RUPPIETEA J. Tüxen 1960

Vegetação pobre em espécies, de águas salobras e salinas de origem marinha ou continental, encontrando-se inundada, pelo menos temporariamente, por águas com cloreto de sódio ou sulfatos de sódio, gesso, cálcio ou magnésio, sendo o sulfato de magnésio o principal composto necessário para o seu desenvolvimento, de distribuição holoárctica.

A. Ruppietalia J. Tüxen 1960

Ordem única na Península Ibérica.

I. Ruppion maritimae Br.-Bl. ex Westhoff 1943

Aliança de comunidades de hidrófitos que vivem em águas salobras fechadas (lagoachos, salinas abandonadas, enseadas barradas, fossas, canais, açudes, tanques, etc.) que suportam uma grande amplitude de variação de salinidade. Consegue viver em locais com salinidades superiores às do mar. Nas grandes áreas de águas fechadas, em que a salinidade é quase constante, só ocorre nas localidades onde há uma certa instabilidade nas condições hidrográficas, como por exemplo nas vizinhanças dum rio onde o volume de água aumenta durante um período de tempo. Nas zonas sujeitas ao movimento de marés estas comunidades só se podem desenvolver quando a diferença de altura de maré é muito pequena.

Característica no território: Ruppia maritima.

1. Comunidade de Ruppia maritima †

No Paul do Mar ocorria a Ruppia maritima que desapareceu com as obras que secaram a lagoa marítima.

34. POTAMETEA Klika in Klika & Novak 1941

Comunidades de hidrófitos enraizados e grandes pleustófitos de água doces ou ligeiramente salinas.

A. Potametalia Koch 1926

Comunidades holoárcticas, de ninfedeos, elodeídeos, miriofilídeos e batraquídeos enraizados em águas doces, ou ligeiramente salinas.

Característica no território: Potamogeton nodosus

I. Ranunculion aquatilis Passarge 1964

Comunidades de pequenas plantas dulçaquícolas enraizadas, dominadas por batraquídeos, próprias de águas lentas ou paradas, pouco profundas e ocasionalmente secas.

184

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Característica no território: Callitriche stagnalis.

1. Comunidade de Callitriche stagnalis

Em charcos e linhas de água de corrente lenta observa-se uma comunidade de Callitriche stagnalis, muitas das vezes monoespecífica.

Transcrição de um inventário efectuado no Sítio das Fontes, numa linha de água de corrente lenta, 300 msm, 1 m2, SW: 5 Callitriche stagnalis, + Apium nodiflorum, + Rorippa nasturtium-aquaticum.

35. LEMNETEA MINORIS Tüxen ex O.Bolòs & Masclans 1955

Comunidades dulçaquícolas de plantas macroscópicas não enraizadas, flutuantes ou submergidas, de distribuição cosmopolita.

A. Lemnetalia minoris Tüxen ex O.Bolòs & Masclans 1955

Ordem única na Europa, subcosmopolita.

Característica no território: Lemna minor.

I. Lemnion minoris Tüxen ex O.Bolòs & Masclans 1955

Comunidades de plantas macroscópicas não enraizadas, que vivem flutuando em águas (acropleustófitos) eutrofizadas, ricas em iões e frequentemente microbiologicamente contaminadas.

Característica no território: Lemna gibba.

1. Lemnetum gibbae Miyawaki & T. Tüxen 1960

Comunidade de águas estanques muito nitrofilizadas e ocasionalmente charcas e poças residuais constituida por Lemna gibba e Lemna minor.

Transcrição de um inventário realizado num tanque no Caniço, 250 msm, 1m2: 4 Lemna gibba, 2 Lemna minor.

B I B L I O G R A F I A

CAPELO, J., J.C. COSTA, R. JARDIM, M. SEQUEIRA, C. AGUIAR & M. LOUSÃ (2003) – The vegetation of Madeira II: Woody caulirosetted communities of evergreen forest clearings: Euphorbion melliferae all. nova. Silva Lusitana 11 (1): 111-113.

CAPELO, J., J.C. COSTA, R. JARDIM, M. SEQUEIRA, C. AGUIAR & M. LOUSÃ (2003) – The vegetation of Madeira III: Diplazio caudati-Perseetum indicae ass. nova and Rhamno glandulosi-Sambucetum lanceolati ass. nova: two new hygrophillic forest association from Madeira Island. Silva Lusitana 11 (1): 113-116.

185

Costa et al.

CAPELO, J., J.C. COSTA, R. JARDIM, M. SEQUEIRA, C. AGUIAR & S. RIVAS-MARTÍNEZ (2003) - The vegetation of Madeira VIII: Advances on the phytosociological survey of the Madeira Archipelago. Silva Lusitana 11(2): 256-263.

CAPELO, J., J.C. COSTA, M. LOUSÃ, S. FONTINHA, R. JARDIM, M. SEQUEIRA & S. RIVAS-MARTÍNEZ (2000) – Vegetação da Madeira (Portugal). I – Aproximação à tipologia fitossocilógica. Silva Lusitana 7 (2): 257-282.

COSTA, J.C., S. RIVAS-MARTÍNEZ, J. CAPELO, S. FONTINHA, R. JARDIM, M. SEQUEIRA & M. LOUSÃ (2000) – As comunidades florestais da Ilha da Madeira: composição florística e contribuição para a sua conservação. II Jornadas Florestais Insulares: pp. 51. Direcção Regional de Florestas. Funchal.

COSTA, J.C., S. RIVAS-MARTÍNEZ, J. CAPELO, M. LOUSÃ, S. FONTINHA, R. JARDIM & M. SEQUEIRA (2001) – Bioclimate and vegetation series of Madeira Islands. Abstracts 44th do IAVS Symposium pp 218. Freising-Weihenstephan.

COSTA, J.C., M. D. ESPÍRITO SANTO, R. JARDIM, M. SEQUEIRA & S. RIVAS-MARTÍNEZ (2003) – A classe Polygono-Poetea annuae Rivas-Martínez 1975 no Arquipélago da Madeira. Libro de resúmens das XIX Jornadas de Fitosociologia- Congreso International de Fitosociologia: pp117.

COSTA, J.C., J. CAPELO, R. JARDIM, M. SEQUEIRA, M. LOUSÃ, M.D. ESPÍRITO SANTO & S. RIVAS-MARTÍNEZ – A vegetação da Madeira VII: A classe Molinio-Arrhenatheretea Tüxen 1937 e Isoeto-Nanojuncetea Br.-Bl. & Tüxen 1937 ex Westhoff, Dijck & Passchier. Silva Lusitana 11 (2): 251-256.

DANTON, Ph. & GUITTONNEAU, G.G. (2000) – Comptes rendu du voyage d’étude à Madère de La Société Botanique de France. Le Journal Botanique de la Société Botanique de France. 11: 5-19.

DE FOUCAULT, (2000) – Notes phytosociologiques sur la végétation observée lors du voyage à Madère de la Société botanique de France (Juin 1999). Le Journal Botanique de la Société Botanique de France. 11: 21-28.

DEL ARCO, M & O. RODRÍGUEZ (2003)- Las comunidades vegetale de Gran Canaria. In O. RODRÍGUEZ (ed.) Apuntes sobre Flora y vegetación de Gran Canaria (Guia de la excursión geobatánica de las XIX Jornadas de Fitosociología y Simposio Internacional de La FIP 2003): 71-134.

ESPÍRITO SANTO, M.D., J.C. COSTA, R. JARDIM & M. SEQUEIRA – A vegetação da Madeira VI: Comunidades nitrófilas dos campos agrícolas, dos pousios e das suas margens. Silva Lusitana 11 (2): 241-251.

FONTINHA, S & J.A. CARVALHO (1995) – Evaluation of the vascular Flora of Madeira’s extreme east. Boletim Museu Municipal Funchal, Sup. Nº 4: 23-275

FONTINHA, S. & R. JARDIM (1999) - Notes on vascular Flora of Porto Santo’s islets. Portugalia Acta Biologica, Série B, 18: 169-177.

HANSEN, A. & SUNDING, P. (1993) – Checklist of vascular plants of Macaronesia. Revised edition, in Sommerfeltia 17: 1-295.

JARDIM, R., S. FONTINHA & F. FERNANDES (1998) – Pico Branco: a peculiar floristic site on Porto Santo Island. Boletim Museu Municipal Funchal, 50 (285): 43-57.

JARDIM, R., M. SEQUEIRA, J. CAPELO, J., C. AGUIAR J.C. COSTA, M.D. ESPÍRITO SANTO & M. LOUSÃ (2003) – The vegetation of Madeira IV: Coastal vegetation of Porto Santo Island (Archipelag of Madeira). Silva Lusitana 11 (1): 116-120.

JARDIM, R., M. SEQUEIRA, J. CAPELO, J., C. AGUIAR, J.C. COSTA, M.D. ESPÍRITO SANTO & M. LOUSÃ (2003) – The vegetation of Madeira V: Lino stricti-Stipetum capensis, ass. nova and Vicio costei-Echietum plantagini, ass. nova, two new semi-nitrophylous associations from Porto Santo Island (Archipelag of Madeira). Silva Lusitana 11 (1): 120-123.

MENEZES, C.A. (1914) – Flora da Madeira. Funchal.PRESS, J & M. SHORT (1994) – Flora of Madeira. Natural History Museum. Londres. RIVAS-MARTÍNEZ, S., T.E. DÍAZ, F. FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, J. IZCO, J. LOIDI, M. LOUSÃ & A. PENAS ed.-

Vascular plant communities of Spain and Portugal. Addenda to syntaxonomical checklist of 2001. Part I. Itinera Geobotanica 15 (1): 2-432.

RIVAS-MARTÍNEZ, S., T.E. DÍAZ, F. FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ, J. IZCO, J. LOIDI, M. LOUSÃ & A. PENAS ed.- Vascular plant communities of Spain and Portugal. Addenda to syntaxonomical checklist of 2001. Part II. Itinera Geobotanica 15 (2): 433-922.

RIVAS-MARTÍNEZ, S., W. WILDPRET, M. DEL ARCO, O. RODRÍGUEZ, P.L. PÉREZ DE PAZ, A. GARCIA-GALLO, J.R. ACEBES, T.E. DÍAZ & F. FERNÁNDEZ-GONZÁLEZ (1993) – Las comunidades vegetales de la Isla de Tenerife (Islas Canarias). Itinera Geobotanica 7: 169-374.

186

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

SEQUEIRA, M., R. JARDIM, J. CAPELO, J.C. COSTA, M. LOUSÃ, S. RIVAS-MARTÍNEZ, & S. FONTINHA (2000) – Estudo fitossociológico da Madeira – Implicações no ordenamento. II Jornadas Florestais Insulares: pp. 58. Funchal.

SEQUEIRA, M., J. CAPELO, J.C. COSTA & R. JARDIM (2001) – Contribuição para o estudo taxonómico de Teucrium scorodonia L. sensu latissimo – Sectio Scorodonia (Hill) Schreber – em Portugal. Colóquio de Fitotaxonomia. pp7. ISA.

SJÖGREN, E. (1972) – Vascular Plants Communities of Madeira. Boletim Museu Municipal do Funchal 26: 42-125.VIEIRA, R. (1992) – Flora da Madeira. O intresse das plantas endémicas macaronésicas. Colecção Natureza e

Paisagem nº 11. Serviço Nacional de Parques, Reservas e Conservação da Natureza. Lisboa.

187

Costa et al.

188

4. Catálogo florístico do Arquipélago da Madeira

Compilação crítica: José Carlos Costa, Jorge Capelo, Roberto Jardim & Miguel Sequeira

■ Endémica da Ilha da Madeira▲Endémica das Ilhas da Madeira e Porto Santo+ Endémica das Ilhas da Madeira, Porto Santo e Desertas§ Endémica das Ilhas da Madeira, Porto Santo, Desertas e

Selvagens# Endémica das Ilhas da Madeira e Desertas$ Endémica das Ilhas da Madeira, Deserta Grande e

Selvagem Grande! Endémica da Ilha do Porto SantoΘ Endémica da Ilha Deserta Grande● Endémica dos Arquipélagos da Madeira e Canárias♦ Endémica dos Arquipélagos da Madeira e Açores□ Endémica dos Arquipélagos da Madeira, Canárias e

Açores♥ Endémica dos Arquipélagos da Madeira, Canárias e

Cabo Verde♣ Endémica dos Arquipélagos da Madeira, Canárias,

Açores e Cabo Verde† Extinta

Abutilon grandifolium (Willd.) SweetAcacia dealbata LinkAcacia longifolia (Andrews) Willd.Acacia mearnsii De WildAcacia melanoxylon R. Br.Acanthus mollis L.Acer pseudoplatanus L.Achillea millefolium L. (Molinio-Arrhenatheretea)Achyranthes aspera L. var. sicula (ver Achyranthes sicula)Achyranthes sicula (L.) All. (Achyrantho siculae-Bidentetum pilosae)Adenocarpus complicatus (L.) Gay in Durieu subsp. complicatusAdiantum capillus-veneris L. (Adiantetea)Adiantum hispidulum SwAdiantum pusillum (ver Adiantum reniforme subsp. pusillum)Adiantum raddianum C. Presl

● Adiantum reniforme L. subsp. pusillum (Bolle) Rivas Mart. (Cheilanthion pulchellae)

♥ Adiantum reniforme L. subsp. reniforme (Cheilanthion pulchellae)

+ Aeonium glandulosum (Aiton) Webb & Berthel. (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

# Aeonium glutinosum (Aiton) Webb & Berthel. (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

■ Aeonium x meyerheymii Bolle (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)Agapanthus praecox Willd.Agave americana L.Agave attenuata Salm-Dyck

Ageratina adenophora (Spreng.) King & Robins. (Ipomoeo acuminatae-Ageratinion adenophorae)Ageratina riparia (Regel) King & Robins. (Rubo bollei-Salicetalia canariensis)Ageratum conyzoides L. subsp. conyzioidesAgrimonia eupatoria L. (Trifolio-Geranietea sanguinei)Agrostis castellana Boiss. & Reut. (Stipo giganteae-Agrostietea castellanae)

■ Agrostis obtusissima Hack (Deschampsio maderensis-Parafestucion albidae)Agrostis pourrettii Willd.Agrostis stolonifera L. (Plantaginetalia majoris)

# Aichryson divaricatum (Aiton) Pragaer (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

■ Aichryson dumosum (Lowe) Praeger (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

+ Aichryson villosum (Aiton) Webb & Berthel. (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)Aira caryophyllea L. subsp. caryophyllea (Tuberarietalia guttati)Aira caryophyllea L. subsp. multiculmis (Dumort.) Bonnier & Layens (Thero-Airion)Aira multiculmis (ver Aira caryophyllea subsp.

multiculmis)Aira praecox L. (Thero-Airion)Aizoon canariense L. (Mesembryanthemion crystallini)Alcea rosea L.Alisma lanceolatum With. (Nasturtio-Glycerietalia)Allium ampeloprasum L. (Onopordenea acanthii)Allium neapolitanum CirilloAllium paniculatum L.Allium triquetrum L. (Smyrnienion olusatri)Allium vineale L.Alternanthera caracasana Kunth (Chamaesycion

prostratae)Amaranthus blitum L.Amaranthus deflexus L. (Chenopodietalia muralis)Amaranthus graecizans L. (Chenopodietalia muralis)Amaranthus hybridus L. (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Amaranthus hypocondriacus L. (Chenopodietalia

muralis)Amaranthus muricatus Moq. in A. DC. (Chenopodion

muralis)Amaranthus retroflexus L. (Stellarietea mediae)Amaryllis belladona L.Ambrosia artemisifolia L.Ammi majus L.

● Ammi procerum LoweAmmi visnaga (L.) Lam. (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Anagallis arvensis L. (Stellarienea mediae)

189

Costa et al.

Anchusa azurea Mill.■ Andryala crithmifolia Aiton (Sinapidendro

angustifoliae-Aeonion glutinosi)Andryala glandulosa Lam. Andryala glandulosa Lam. subsp. varia (ver Andryala

varia)● Andryala varia Lowe ex DC. (Grenovio-Aeonietea)

Anogramma leptophylla (L.) Link (Selaginello denticulatae-Anogrammion leptophyllae)Anomatheca laxa (Thunb.) GolblattAnredera cordifolia (Ten.) SteenisAnthemis cotula L. (Stellarietea mediae)

■ Anthoxanthum maderensis (Deschampsio maderensis-Parafestucion albidae)Anthriscus caucalidis M. Bieb. (Cardamine hirsutae-Geranietea purpurei)

■ Anthyllis lemmaniana Lowe (Deschampsio maderensis-Parafestucion albidae)Antirrhinum majus L. subsp. majus (Parietarietalia)Aphanes australis Rydb. in Britton & Undew. (Tuberarietalia guttati)Aphanes microcarpa (Boiss. & Reut.) Rothm. (ver Aphanes australis)Apium graveolens L.Apium leptophyllum (Pers.) F. Muell. ex Benth.(Apio lepthophyllae-Oxalidetum pes-caprae)Apium nodiflorum (L.) Lag. (Rorippion nasturtii-

aquatici)● Apollonias barbujana (Cav.) Bornm. (Visneo

mocanerae-Apollonion barbujanae)Aptenia cordifolia (L.f.) SchwantesAquilegia vulgaris L.Arabidopsis thaliana (L.) Heynh. (Stellarienea mediae)Arabis caucasica Schltdl. (Grenovio-Aeonietea)

■ Arachniodes webbianum Schltdl. (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Arctium minus Bernh.Arenaria leptoclados (Rchb.) Guss. (Tuberarietea

guttati)Arenaria serpyllifolia L. subsp. leptoclados (ver Arenaria leptoclados)Argemone mexicana L.

■ Argyranthemum dissectum (Lowe) Lowe# Argyranthemum haematomma (Lowe) Lowe

Argyranthemum montanum (ver Argyranthemum pinnatifidum subsp. montanum)

■ Argyranthemum pinnatifidum (L.f.) Lowe subsp. montanum Rustan (Bystropogono punctati-Telinion maderensis)

■ Argyranthemum pinnatifidum (L.f.) Lowe subsp. pinnatifidum (Bystropogono punctati-Telinion maderensis)

■ Argyranthemum pinnatifidum (L.f.) Lowe subsp. succulentum (Lowe) Humphr. (Argyranthemo suculenti-Calendulion maderensis)Argyranthemum succulentum (ver Argyranthemum pinnatifidum subsp. succulentum)Arisarum vulgare Targ-Tozz.Aristida adscensionis L. (Hyparrhenietalia hirtae)Aristolochia paucinervis Pomel

■ Armeria maderensis Lowe (Deschampsio maderensis-Parafestucion albidae)Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl subsp. bulbosum (Willd.) P. Beauv. ex Presl (Molinio-Arrhenatheretea)

+ Artemisia argentea L’Her. (Soncho ustulati-Artemision argenteae)Arum italicum canariensis (ver Arum italicum subsp. canariensis)

□ Arum italicum Mill. subsp. canariensis (Webb & Berthel.) P.C. Boyce (Visneo mocanerae-Apollonion barbujanae)Arundo donax L. (Calystegion sepium)Asclepias curassavica L.Asclepias fruticosa L.Asparagus asparagoides (L.) Druce (Ipomoeo acuminatae-Ageratinion adenophorae)Asparagus lowei (ver Asparagus umbellatus subsp. lowei)

♥ Asparagus scoparius Lowe (Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis)

■ Asparagus umbellatus Link subsp. lowei (Kunth) Valdés (Mayteno umbellatae-Oleion maderensis)Asphodelus fistulosus L. (Hordeion leporini)Asplenium adiantum-nigrum L. (Asplenietea

trichomanis)♥ Asplenium aethiopicum (Burm. f.) Bech. subsp.

braitwaitii Ormonde (Cheilanthion pulchellae)□ Asplenium anceps Lowe ex Hook. & Grev.

(Hymenophyllion tunbrigensis)Asplenium heminiotis L. (Bartramio-Polypodienion

serrati)Asplenium marinum L. (Asplenion marini)Asplenium monanthes L. (Cheilanthion pulchellae)Asplenium obovatum Viv.Asplenium onopteris L. (dif. Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)Asplenium quadrivalens (ver Asplenium trichomanes subsp. quadrivalens)Asplenium septentrionale (L.) Hoffm. (Asplenietea trichomanis)

■ Asplenium trichomanes L. subsp. maderensis Gibby & Lovis (Cheilanthion pulchellae)Asplenium trichomanes L. subsp. quadrivalens Gibby & Lovis (Cymbalario-Asplenion)Asplenium x joncheerei D.E. MeyAsplenium x ticinense D.E. MeyAster squamatus (Spreng.) Hiern. (Artemisietea

vulgaris)Asterella africana (Mont.) A. Evans (Deschampsion

argenteae)Astragalus boeticus L.Astragalus pelecinus (L.) Barneby (ver Bisserula

pelecinus)Astragalus solandri LoweAthyrium filix-femina (L.) Roth (dif. Pruno hixae-

Lauretea novocanariensis)Atriplex glauca L. subsp. ifniensis (Caball.) Rivas Mart., Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, P. Pérez, García Gallo, T.E. Díaz & Fern. Gonz. (Pegano-Salsoletea)

190

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Atriplex halimus L. (Pegano-Salsoletea)Atriplex prostrata Boucher ex DC. (Chenopodietalia

muralis)Avena barbata Pott ex Link subsp. barbata (Thero-

Brometalia)Avena barbata Pott ex Link subsp. lusitanica (Tab. Morais) Romero Zarco (Thero-Brometalia)Avena fatua L. (Stellarienea mediae)Avena lusitanica (ver Avena barbata subsp. lusitanica)Avena sterilis L. subsp. sterilis (Thero-Brometalia)Avenula marginata (Lowe) Holub (ver Helictotrichon marginatum)Ballota nigra L. subsp. foetida Hayek (Galio-Urticetea)Ballota nigra L. subsp. uncinata (Fiori & Bég.) PatzakBarbarea verna (Mill.) Asch.Bassia tomentosa (Lowe) Maire & Weiller (ver Chenoleoides tomentosa)Bartsia trixago L. (ver Bellardia trixago)Bellardia trixago (L.) All. (Thero-Brometalia)Bellis perennis L.

■ Berberis maderensis Lowe (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Beta maritima L. (Cakiletea maritimae)

# Beta patula Ait.Beta patellaris Moq. (Mesembryanthemion crystallini)

♥ Beta procumbens C. Sm. ex Hornem (Mesembryanthemion crystallini)Beta vulgaris L. subsp. maritima (ver Beta maritima)Bellardia trixago (L.) All.Bidens pilosa L. (Chenopodio-Stellarienea mediae)Bisserula pelecinus L. (Periballio-Trifolion subterranei)Bituminaria bituminosa (L.) C.H. Stirt. (Lygeo-Stipetea)Blechnum spicant L. (dif. Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)Borago officinalis L. Botrychium lunaria (L.) Sw.Brachiaria mutica (Trin.) Griseb.Brachypodium distachyon (L.) P. Beauv.

(Tuberarietea guttati)Brachypodium sylvaticum (Huds.) P. Beauv. (Trifolio-Geranietea sanguinei)Brassica nigra (L.) W.J.J. KochBrassica oleracea L.Briza maxima L.(Tuberarietalia guttati)Briza minor L. (Tuberarietalia guttati)Bromus catharticus VahlBromus diandrus Roth (Thero-Brometalia)Bromus hordeaceus L. (Stellarietea mediae)Bromus lanceolatus Roth (Thero-Brometalia)Bromus madritensis L.(Thero-Brometalia)Bromus mollis Roth (Origanetalia vulgaris)Bromus rubens L. (Thero-Brometalia)Bromus sterilis L. (Stellarietea mediae)

■ Bunium brevifolium Lowe (Bystropogono punctati-Telinion maderensis)Bupleurum lancifolium Hoernem

● Bupleurum salicifolium R.Br. in Buch subsp. salicifolium (Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis)

■ Bystropogon maderensis Webb & Berthel. ■ Bystropogon punctatus L’Her. (Bystropogono punctati-

Telinion maderensis)

■ Bystropogon x schmitzii MenezesCakile maritima Scop. subsp. maritima (Euphorbion

peplis)Calamintha ascendens Jord. (Trifolio-Geranietea

sanguinei)Calamintha nepeta (L.) Savi subsp. sylvatica (Bromf.) R. Morales (Trifolio-Geranietea sanguinei)Calceolaria tripartita Ruiz & Pav.Calendula arvensis L. (Stellarietea mediae)

# Calendula maderensis D.C. (Argyranthemo suculenti-Calendulion maderensis)Calendula officinalis L.Callitriche stagnalis Scop. (Ranunculion aquatilis)Calluna vulgaris (L.) HullCalystegia sepium (L.) R. Br. (Calystegion sepium)Calystegia soldanella (L.) Roem. & Schultz

(Ammophiletalia)Campanula erinus L. (Tuberarietea guttati)Campanula lusitanica Loefl. (Tuberarietalia guttati)Canna indica L.

♥ Capnophyllum peregrinum (L.) LangeCapsella bursa-pastoris (L.) Medik. (Stellarietea

mediae)Cardamine hirsuta L. (Cardamine hirsutae-Geranietea purpurei)Cardiospermum grandiflorum Sw. (Ipomoeo acuminatae-Ageratinion adenophorae)Carduncellus caeruleus (L.) C. PreslCarduus pycnocephalus L. (Onopordenea acanthii)

■ Carduus squarrosus (DC) Lowe (Visneo mocanerae-Apollonion barbujanae)Carduus tenuiflorus Curtis (Onopordenea acanthii)Carex cedercreutzii (ver Carex viridula subsp.

cedercreutzii)Carex divisa Huds.Carex divulsa Stokes subsp. divulsa (Trifolio-Geranietea sanguinei)Carex divulsa Stokes subsp. leersii (Kneuck.) W. KochCarex extensa Good.Carex lampocarpa (ver Carex muricata subsp.

lampocarpa)■ Carex lowei Bench. (Sibthorpio peregrinae-Clethrion

arboreae)Carex muricata L. subsp. lampocarpa Celak (Trifolio-Geranietea sanguinei)Carex pendula Huds.Carex peregrina Link (dif. Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)

♦ Carex punctata Gaudin var. laevicaulis (Hocst. ex Kunze) Boott

□ Carex viridula Michx. subsp. cedercreutzii (Fagerstr.) B. Schmid (Carici cedercreutzii-Juncetum effusi)

● Carlina salicifolia (L.f.) Cav. (Micromerio hyssopifoliae-Cistetalia monspeliensis)Carpobrotus edulis (L.) N.E. Br.Carthamus lanatus L. subsp. lanatus (Carthametalia

lanati)Carthamus tinctorius L.Catapodium rigidum (L.) C.E. Hubb.subsp. rigidum (Thero-Brometalia)

□ Cedronella canariensis (L.) Webb & Berthel. (Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)

191

Costa et al.

Cenchrus ciliaris L. (Hyparrhenietalia hirtae)Centaurea calcitrapa L. (Onopordenea acanthii)Centaurea melitensis L. (Thero-Brometalia)Centaurea sonchifolia L.Centaurea sphaerocephala L.Centaurium maritimum (L.) FritschCentaurium tenuiflorum (Hoffmans. & Link) subsp. tenuiflorumCentranthus calcitrapae (L.) Dufresne subsp. calcitrapae (Cardamine hirsutae-Geranietea purpurei)Centranthus ruber (L.) DC. (Parietario-Galion muralis)Cerastium diffusum Pers. (Thero-Airion)Cerastium fontanum Baumg. subsp. vulgare (Hartm.) Greuter & Burdet (Molinio-Arrhenatheretea)Cerastium glomeratum Thuill. (Stellarietea mediae)

■ Cerastium vagans Lowe var. vagansCerastium vulgare (ver Cerastium fontanum subsp. vulgare)Ceratonia siliqua L.

■ Ceterach lolegnamense Gibby & Lovis (Cymbalario-Asplenion)

■ Chamaemeles coriacea Lindl. (Mayteno umbellatae-Oleion maderensis)Chamaemelum mixtum (L.) All. (Scleranthion annui)Chamaemelum nobile (L.) All . var. discodeum (Boiss. ex Willk.) A. FernandesChamaemelum nobile (L.) All. var. nobile (Potentillion anserinae)Chasmanthe aethiopica N.E. Br.Cheilanthes acrostica (Balbis) Todaro (Asplenietea trichomanis)Cheilanthes guanchica Bolle (Cheilanthetalia maranto-maderensis)Cheilanthes maderensis Lowe (Cheilanthetalia maranto-maderensis)Cheilanthes tinaei Tod. (Asplenietea trichomanis)

▲Cheirolophus massonianus Lowe (Soncho ustulati-Artemision argenteae)Chelidonium majus L. (Parietarietalia)Chenoleoides tomentosa (Lowe) Botsch. (Pegano-

Salsoletea)Chenopodium album L. (Stellarietea mediae)Chenopodium ambrosioides L. (Chenopodietalia

muralis)Chenopodium murale L. (Chenopodion muralis)Chenopodium opulifolium Schrad. ex Koch & Ziz (Chenopodion muralis)Chenopodium vulvaria L. (Chenopodion muralis)Chloris virgata Sw.Chlorophytum comosum (Thunb.) JacquesChristella dentata (Forssk.) Brownsey & JermyChrysanthemum coronarium L. var. coronarium (Hordeion leporini)Chrysanthemum coronarium L. var. discolor (Hordeion leporini)Chysanthemum segetum L. (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Cichorium endivia L. (Onopordenea acanthii)

■ Cirsium latifolium Lowe (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Cistus monspeliensis L.

Cistus psilosepalus Sweet■ Clethra arborea Aiton (Sibthorpio peregrinae-Clethrion

arboreae)Clinopodium arundanum (ver Clinopodium vulgare subsp. arundanum)Clinopodium ascendens (ver Calamintha ascendens)Clinopodium vulgare L. subsp. arundanum (Boiss.) Nyman (Origanetalia vulgaris)Coleostephus myconis (L.) Rchb.f. (Stellarienea

mediae)Colocasia esculenta (L.) SchottCommelina benghalensis L.Commelina diffusa Burm. F.Conium maculatum L. (Galio aparines-Allieretalia

petiolatae)Consolida ajacis (L.) Schur.Convolvulus althaeoides L. (Lygeo-Stipetea)Convolvulus arvensis L. (Artemisietea vulgaris)

● Convolvulus massonii F. Dietr. (Mayteno umbellatae-Oleion maderensis)Convolvulus siculus L. (Sisymbrietalia officinalis)Convolvulus tricolor L. (Thero-Brometalia)Conyza albida Sprengel (ver Conyza sumatrensis)Conyza bonariensis (L.) Cronq. (Chenopodion muralis)Conyza canadensis (L.) Cronq. (Chenopodietalia

muralis)Conyza sumatrensis (Retz.) E. Walker (Chenopodion

muralis)Coronopus didymus (L.) Sm. (Polygono arenastri-Poetalia annuae)Coronopus squamatus (Forssk.) Asch. (Sclerochloo durae-Coronopodion squamati)Corrigiola litoralis L. (Chenopodium rubri)Cortaderia selloana (Schult.) Asch. & P. Graebn.Cosentinia vellea (Aiton) Todaro subsp. vellea (Asplenietea trichomanis)Cotula australis (Sieb. ex Spreng.) Hook.f. (Polygono arenastri-Poetalia annuae)

+ Crambe fruticosa L.f. (Mayteno umbellatae-Oleion maderensis)Crassula multicava Lem. Crassula tetragona L. Crassula tillaea Lest.-Garl. (Polycarpion tetraphylli)Crataegus monogyna Jacq. subsp. brevispina (Kunze)

FrancoCrepis andryaloides (ver Crepis vesicaria subsp.

andryaloides)Crepis capillaris (L.) Wallr. (Molinio-Arrhenatheretea)

§ Crepis divaricata (Lowe) F.W. SchultzCrepis haenseleri (ver Crepis vesicaria subsp. haenseleri)

! Crepis noronhaea Babc.■ Crepis vesicaria L. subsp. andryaloides Lowe

(Deschampsio maderensis-Parafestucion albidae)Crepis vesicaria L. subsp. haenseleri (Boiss. ex DC.) P.D. Sell (Sisymbrietalia officinalis)Crithmum maritimum L. (Crithmo-Limonietea)Croscomia x croscomiflora (G. Nicholson) N.E. Br.Culcita macrocarpa C. Presl. (dif. Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)Cullen americanum (L.) Rydb. (Thero-Brometalia)

192

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Cuscuta epithymum (L.) L.Cymbalaria muralis Gaertn., B. Mey. & Schreb. (Parietarietalia)Cymodocea nodosa (Ucria) Asch. (Halodulo wrightii-Thalassietea testudinum)Cynara cardunculus L. var. ferocissima Lowe (Urtico piluliferae-Sylibion mariani)Cynara ferocissima (ver Cynara cardunculus var.

ferocissima)Cynodon dactylon (L.) Pers. (Plantaginetalia majoris)Cynoglossum creticum Mill. (Carthametalia lanati)Cynosurus echinatus L.Cynosurus effusus LinkCyperus difformis LCyperus eragrostis Lam. (Holoschoenetalia vulgaris)Cyperus esculentus L.Cyperus flavescens L. (Nanocyperetalia)Cyperus fuscus L. (Nanocyperetalia)Cyperus involucratus RottbCyperus laevigatus L.Cyperus longus L. subsp. badius (Desf.) Bonnier & Layens (Mentho-Juncion inflexae)Cyperus longus L. subp. longus (Magnocaricetalia)Cyperus rotundus L. (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Cyrtomium falcatum (L.f.) C. Presl.(Parietarietalia)Cystopteris viridula (Desv.) Desv. (Selaginello denticulatae-Anogrammion leptophyllae)Cytisus scoparius (L.) Link subsp. scoparius (Cytisetea scoprio-striati)Cytisus striatus (Hill) Rothm. subsp. striatus (Ulici europaei-Cytision striati)Dactylis glomerata L.Dactylis hylodes (ver Dactylis smithii subsp. hylodes)

♥ Dactylis smithii Link subsp. hylodes Parker (Hyparrhenietalia hirtae)

■ Dactylorhiza foliosa (Verm.) Soó (Ranunculo cortusifolii-Geranion canariensis)Danthonia decumbens (L.) DC.Datura stramonium L. (Chenopodion muralis)Daucus carota L. (Artemisietea vulgaris)Davallia canariensis (L.) Sm. (Anomodonto-

Polypodietalia)■ Delphinium maderense C. Blanche■ Deschampsia argentea (Lowe) Lowe (Deschampsion

argenteae)■ Deschampsia maderensis (Hack & Bornm.) Buschm.

(Deschampsio maderensis-Parafestucion albidae)Dichanthium annulatum (Forssk.) StapfDichondra micrantha Urb.Dicksonia antarctica Labill.Dietes iridioides (L.) SweetDigitalis purpurea L.Digitaria ciliaris (Retz) KoelerDigitaria sanguinalis (L.) Scop. (Polygono-Chenopodion polyspermi)

♦ Diphasiastrum maderense (J.H. Wilce) Holub.Diplazium caudatum (Cav.) Jermy (Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis)Diplotaxis catholica (L.) Dc.Dittrichia viscosa (L.) Greuter subsp. viscosa (Bromo-Oryzopsion miliacei)

Doodia caudata (L.) RothDraba muralis L. (Cardamine hirsutae-Geranietea

purpurei)♣ Dracaena draco (L.) L. subsp. draco (Rhamno

crenulatae-Oleetea cerasiformis)†●Dracunculus canariensis Kunth● Drusa glandulosa (Poir.) Bornm. (Geranio purpurei-

Torilidion neglectae)Dryopteris aemula (Aiton) Kuntze (dif. Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis)Dryopteris affinis (Lowe) Fraser-Jenk. subsp. affinis (dif. Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis)

■ Dryopteris aitoniana Pic. Serm (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)

■ Dryopteris maderensis Alston (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)

■ Dryopteris x furadensis Bennert (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Duchesnea indica (Andrews) FockeEchinochloa colona (L.) Link (Digitario ischaemi-Setarienion viridis)Echinochloa crus-galli (L.) P. Beauv. (Digitario ischaemi-Setarienion viridis)

■ Echium candicans L.f. (Bystropogono punctati-Telinion maderensis)

+ Echium nervosum Dryand (Mayteno umbellatae-Oleion maderensis)Echium plantagineum L. (Echio plantaginei-Galactition tomentosae)Eclipta prostrata (L.) L.

♦ Elaphoglossum semicylindricum (Bowd.) Benl (Hymenophyllion tunbrigensis)Eleocharis palustris (L.) Roem. & Schult. subsp. palustris (Glycerio-Sparganion)Eleusine indica (L.) Gaertn. (Chamaesycion prostratae)Eleusine tristachya (Lam.) Lam. (Chamaesycion

prostratae)Elymus repens (L.) GouldEmex spinosa (L.) Campd. (Chenopodietalia muralis)Ephedra dissoluta (ver Ephedra fragilis var. dissoluta)Ephedra fragilis Desf. var. dissoluta Stapf.(dif. Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis)Epilobium obscurum Schreb.Epilobium parviflorum Schreb. (Calystegetalia sepium)Epilobium tetragonum L. subsp. tetragonum (Mentho-Juncion inflexae)Equisetum telmateia EhrhEragrostis barrelieri Daveau (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Eragrostis cilianensis (All.) Janchen (Polygono-Chenopodion polyspermi)Eragrostis minor HostErica arborea L. (Pruno hixae-Lauretea

novocanariensis)■ Erica maderensis (Benth) Bornm. (Bystropogono

punctati-Telinion maderensis)Erica maderinicola (ver Erica platycodon subsp. maderinicola)

▲Erica platycodon (Webb & Berthel.) Rivas Mart., Wildpret, Del Arco, O. Rodríguez, P. Pérez, García-Gallo, Acebes, T.E. Díaz & Fern. Gonz. subsp. maderincola (D.C. McClint.) Rivas-Mart., Capelo, J.C.

193

Costa et al.

Costa, Lousã, Fontinha, Jardim & Sequeira (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Erigeron karwinskianus DC. (Parietarietalia)Erodium botrys (Cav.) Bertol. (Poetalia bulbosae)Erodium chium (L.) Willd. (Hordeion leporini)Erodium cicutarium (L.) L’Her. in AitonErodium malacoides (L.) L’Her. (Stellarietea mediae)Erodium moschatum (L.) L’Her. (Chenopodio-Stellarienea mediae)Eruca vesicaria (L.) Cav. subsp sativa (Mill.) Thell (Stellarietea mediae)

! Erysimum arbuscula (Lowe) Snogerup (Soncho ustulati-Artemision argenteae)

♥ Erysimum bicolor (Hornem.) DC. (Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis)

■ Erysimum maderense Polatschek (Soncho ustulati-Artemision argenteae)Eschscholzia californica Cham.Eucalyptus globulus Labill.Eucladium verticillatum (Brid.) Bruch & Schimp

(Adiantetea)Euphorbia exigua L.Euphorbia helioscopia L.(Polygono-Chenopodion

polyspermi)● Euphorbia mellifera Aiton (Pruno hixae-Lauretalia

novocanariensis)Euphorbia nutans Lag.Euphorbia paralias L. (Ammophiletea)Euphorbia platyphyllus L.Euphorbia peplis L. (Cakiletea maritimae)Euphorbia peplus L. (Polygono-Chenopodion

polyspermi)+ Euphorbia piscatoria Aiton (Mayteno umbellatae-

Oleion maderensis)Euphorbia prostrata Aiton (Chamaesycion prostratae)Euphorbia pterococca Brot.Euphorbia segetalis L.Euphorbia terracina L.Fallopia convolvulus (L.) A. Löve (Stellarienea mediae)Ferraria crispa Burm.

■ Festuca donax Lowe (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)

♦ Festuca jubata Lowe (Parafestucetalia albidae)Festuca ovina L.Festuca rubra L.Ficus carica L. (Parietarietalia)Filago lutescens Jord. (Tuberarietalia guttati)Filago pyramidata L. (Stellarietea mediae)Foeniculum vulgare Miller subsp. vulgare (Artemisietea vulgaris)Fragaria vesca L. †♦ Frangula azorica GrubovFrankenia laevis L. Frankenia pulverulenta L. (Frankenetalia

pulverulentae)Freesia refracta (Jacq.) Eckl. ex KlattFuchsia arborescens SimsFuchsia magellanica Lam.Fumaria bastardii Boreau (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)

Fumaria capreolata L. (Cardamine hirsutae-Geranietea purpurei)Fumaria laeta Lowe (ver Fumaria muralis var. laeta)Fumaria lowei (ver Fumaria muralis var. lowei)

♥ Fumaria montana J.A. Schmidt! Fumaria muralis Slonder ex Koch var. laeta Lowe

(Vicio costei-Echietum plataginei)● Fumaria muralis Slonder ex Koch var. lowei Pugsley

(Galinsogo quadriradiatae-Fumarietum loweii)Fumaria parviflora Lam. (Fumarion wirtgenio-agrariae)Fumaria sepium Boiss. & ReuterFumaria wirtgenii Koch (Fumarion wirtgenio-agrariae)Galactites tomentosa Moench (Echio plantaginei-Galactition tomentosae)Galinsoga parviflora Cav. (Polygono-Chenopodion

polyspermi)Galinsoga quadriradiata Ruiz & Pav. (Polygono-Chenopodion polyspermi)Galium aparine L. (Galio-Urticetea)

● Galium geminiflorum LoweGalium murale (L.) All.(Geranio pusilli-Anthriscion

caucalidis)Galium parisiense L. (Tuberarietea guttati)

■ Galium productum Lowe (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)Galium scabrum L.Galium verrucosum Huds.Gamochaeta calvips (ver Gnaphalium calviceps)Gamochaeta pensylvanica (ver Gnaphalium pensylvanica)Gastridium phleoides (Nees & Meyen) C.E. Hubb. (Thaenianthero-Aegilopion geniculatae)Gastridium ventricosum (Gouan) Schinz & Thell. (Echio plantaginei-Galactition tomentosae)Gaudinia fragilis (L.) P. Beauv. (Stipo giganteae-Agrostietea castellanae)

■ Genista tenera (Jacq. ex Murr.) Kuntze (Soncho ustulati-Artemision argenteae)Gennaria diphylla (Link) Parl. (dif. Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)Geranium dissectum L. (Cardamine hirsutae-Geranietea purpurei)Geranium lucidum L. (Geranio pusilli-Anthriscion caucalidis)

■ Geranium maderense YeoGeranium molle L. (Sisymbrietalia officinalis)

■ Geranium palmatum Cav. (Ranunculo cortusifolii-Geranion canariensis)Geranium purpureum Vill. (Cardamine hirsutae-Geranietea purpurei)Geranium robertianum L. (Galio-Alliarion petiolatae)Geranium rotundifolium (Cardamine hirsutae-Geranietea purpurei)

■ Geranium rubescens Yeo (Galio-Alliarion petiolatae)Gladiolus italicus Mill. (Lygeo-Stipetea)

● Globularia salicina Lam. (Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis)Glyceria declinata Bréb. (Glycerienion fluitantis)Gnaphalium calviceps Fern.Gnaphalium pensylvanicum Willd.Gnidia polystachya Bergius

194

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

■ Goodyera macrophylla Lowe (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Hainardia cylindrica (Willd.) Greuter (Frankenetalia pulverulentae)

● Heberdenia excelsa (Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis)

■ Hedera maderensis K. Koch subsp. maderensis (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Hedychium gardneranum Sheppard ex Ker-GawlerHedypnois cretica (L.) Dum.Cours. (Thero-Brometalia)

■ Helichrysum devium J.Y. Johnson (Helichrysion obconico-devium)Helichrysum foetidum (L.) Cass.

+ Helichrysum melaleucum Rchb. ex Holl (Mayteno umbellatae-Oleion maderensis)

■ Helichrysum monizii Lowe (Soncho ustulati-Artemision argenteae)

■ Helichrysum obconicum DC. (Helichrysion obconico-devium)Helichrysum petiolare Hilliard & B.L. BurtHelictotrichon marginatum (Lowe) RöserHeliotropium europaeum L. (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Herniaria cinerea DC. (Tuberarietea guttati)Hippocrepis multisiliquosa L. (Tuberarietea guttati)Hirschfeldia incana (L.) Lagr.-Foss. (Hordeion leporini)Holcus lanatus L. (Molinio-Arrhenatheretea)Holcus mollis L.Hordem marinum Huds. subsp. marinum (Frankenetalia pulverulentae)Hordeum marinum Huds. subsp. gossoneanum (Parl.)

Thell.Hordeum leporinum (ver Hordeum murinum subsp.

leporinum)Hordeum murinum L. subsp. leporinum (Link) Arcag. (Hordeion leporini)

♦ Huperzia dentata (Herter) Holub.Huperzia suberecta (Lowe) TardieuHydrangea macrophylla (Thunb.) Ser

■ Hymenophyllum maderense Gibby & Lovis (Hymenophyllion tunbrigensis)Hymenophyllum tunbrigense (L.) Sm. (Hymenophyllion tunbrigensis)Hymenophyllum wilsonii Hook

■ Hymenophyllum wilsonii x H. maderenseHyoscyamus albus L. (Parietarietalia)Hyparrhenia hirta (L.) Stap. (ver Hyparrhenia sinaica)Hyparrhenia sinaica (Delile) Llauradó ex G. López (Hyparrhenietalia hirtae)

● Hypericum canariense L. var. floribundum Aiton (Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis)

● Hypericum glandulosum Aiton (Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)

● Hypericum grandifolium Choisy (Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)Hypericum humifusum L. (Isoeto-Nanojuncetea)Hypericum linarifolium VahlHypericum perfoliatum L.Hypericum perforatum L.Hypericum undulatum Schousb. ex Willd. (Juncion

acutiflori)Hypericum x inodorum Mill. (Parietario-Galion muralis)

Hypochaeris glabra L. (Tuberarion guttati)Hypochaeris radicata L. (Plantaginetalia majoris)

● Ilex canariensis Poir. (Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)

■ Ilex perado Aiton (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Illecebrum verticillatum L. (Cicendion)Impatiens balsamina L.Imperatoria lowei Coss. (ver Peucedanum lowei)Ipomoea batatas (L.) Lam.Ipomoea acuminata (Vahl) Roem. & Schultz (Ipomoeo acuminatae-Ageratinion adenophorae)Ipomoea purpurea Roth Iris foetidissima L.Iris pseudacorus L. (Phragmito-Magnocaricetea)Isatis tinctoria L.Isolepis cernua (Vahl) Roem. & Schult. (Nanocyperion)Isolepis setacea (L.) R.Br. (Nanocyperion)

■ Isoplexis sceptrum (L.f.) Loud (Euphorbion melliferae)Jasione montana L. subsp. montana (Tuberarion guttati)

■ Jasminum azoricum L. (Mayteno umbellatae-Oleion maderensis)

● Jasminum odoratissimum L. (Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis)Juncus acutus L. (Phalarido coerulescentis-Juncetum

acuti)Juncus articulatus L. (Molinietalia caeruleae)Juncus bufonius L. (Isoeto-Nanojuncetea)Juncus bulbosus L. (Littorelletalia)Juncus capitatus Weigel (Isoetetalia)Juncus conglomeratus L. (Molinietalia caeruleae)Juncus effusus L. (Molinietalia caeruleae)Juncus hybridus Brot. (Isoetetalia)Juncus inflexus L. (Mentho-Juncion inflexae)Juncus tenuis Willd. (Potentillion anserinae)Juniperus canariensis (ver Juniperus turbinata subsp. canariensis)

■ Juniperus cedrus Webb & Berthel. subsp. maderensis (Menezes) Rivas Mart., Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim & Sequeira (Polysticho falcinelli-Ericion arboreae)Juniperus maderensis (ver Juniperus cedrus subsp. maderensis)

● Juniperus turbinata Guss. subsp. canariensis (Guyot in Mathou & Guyot) Rivas Mart., Wildpret & P. Pérez (Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis)Kalanchoe delagonensis Eckl. & ZeyhKalanchoe pinnata (Lam.) Pers.Kichxia elatine (L.) Dumort. (Stellarienea mediae)Kickxia lanigera (Desf.) Hand.-Mazz. (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Kickxia spuria (L.) Dumort. subsp. integrifolia (Brot.) R. Fern. (Aperetalia spicae-venti)Kyllinga brevifolia Rottb.Lactuca serriola L. (Artemisietea vulgaris)Lactuca virosa L.Lagurus ovatus L. (Thero-Brometalia)Lamarckia aurea (L.) Moench (Thaenianthero-Aegilopion geniculatae)Lamium amplexicaule L. (Stellarienea mediae)

195

Costa et al.

Lamium hybridum Vill. (Polygono-Chenopodion polyspermi)

Lamium purpureum L. (Stellarienea mediae)Lantana camara L.Lapsana communis L. (Galio aparines-Allieretalia

petiolatae)Lathyrus angulatus L.(Tuberarion guttati)Lathyrus annuus L.Lathyrus aphaca L. (Stellarienea mediae)Lathyrus cicera L. (Stellarienea mediae)Lathyrus clymenum L. (Hyparrhenietalia hirtae)Lathyrus ochrus (L.) (Aperetalia spicae-venti)Lathyrus odoratus L.Lathyrus sativus L.Lathyrus sphaericus Retz (Tuberarietalia guttati)Lathyrus sylvestris L. (Trifolio-Geranietea sanguinei)Launea arborescens (Batt.) Murb. (Pegano-Salsoletea)Laurus azorica (Seub.) Franco (ver Laurus

novocanariensis)● Laurus novocanariensis Rivas Mart., Lousã, Fern.

Prieto, E. Días, J.C. Costa & C. Aguiar (Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis)

■ Lavandula maderensis Benth ● Lavandula pinnata L.f. (Forsskaeolo angustifoliae-

Rumicetalia lunariae)Lavandula viridis L’Hér.Lavatera arborea L.Lavatera cretica L. (Malvenion parviflorae)Legousia falcata (Ten.) FritschLegousia hybrida (L.) DelarbreeLemna gibba L. (Lemnion minoris)Lemna minor L. (Lemnetalia minoris)Leontodon longirostris (ver Leontodon taraxacoides subsp. longirostris)Lens culinaris Medik.Leontodon taraxacoides (Vill.) Merat subsp. longirostris Finch & P.D. Sell (Tuberarietea guttati)Lepidium bonariense L.Lepidium ruderale L. Lepidium virginicum L. Leptospermum scoparium J.R. & Forst.Leucaena leucocephala (Lam.) de WitLeucanthemum vulgare Lam.

! Limonium pyramidatum (Lowe) Brullo & Erben (Helichrysion obconico-devium)Linum bienne MillerLinum strictum L. (Tuberarietea guttati)Linum trigynum L. (Tuberarion guttati)Linum usitatissimum L.Lobelia urens L.Lobularia maritima (L.) Desv.Logfia gallica (L.) Coss. & Germ. (Tuberarietalia guttati)Logfia minima (Sm.) Dumort. (Tuberarietalia guttati)

● Lolium canariense Steud.● Lolium lowei Menezes

Lolium multiflorum Lam.Lolium perenne L. (Plantaginetalia majoris)Lolium rigidum Gaudin (Thero-Brometalia)Lolium temulentum L.

■ Lonicera etrusca Santi var. glabrata Lowe (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)

Lonicera glabrata (ver Lonicera etrusca var. glabrata)Lophochloa cristata (L.) Hyl. (ver Rostraria cristata)Lotus angustissimus L. (Isoetalia)

+ Lotus argyrodes R.P. Murray● Lotus glaucus Aiton (Euphobio paraliae-Lotion glauci)● Lotus lancerottensis Webb & Berthel! Lotus loweanus Webb & Berthel. (Helichrysion

obconico-devium)+ Lotus macranthus Lowe

Lotus ornithopodioides L. (Thero-Brometalia)Lotus parviflorus Desf. (Isoetetalia)Lotus pedunculatus Cav. (Molinietalia caeruleae)Lotus suaveolens Pers.Lunaria annua L.Lupinus angustifolius L. (Thero-Brometalia)Lupinus luteus L. (Thero-Brometalia)Luzula campestris(L.) DC. in Lam.

■ Luzula elegans LoweLuzula multiflora (Retz) Lej. subsp. congesta (Thuill.)

Hyl.Luzula multiflora (Retz) Lej. subsp. multiflora

■ Luzula seubertii Lowe (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Lycium intricatum Boiss. (Pegano-Salsoletea)Lycopersicon esculentum Mill.Lythrum hyssopifolia L. (Isoeto-Nanojuncetea)Lythrum junceum Banks & Solander (Paspalo-Polypogonion viridis)Malva nicaeensis All. (Chenopodion muralis)Malva parviflora L. (Malvenion parviflorae)Malva sylvestris L. (Sisymbrietalia officinalis)Malvastrum coromandelianum (L.) GarckeMantisalca salmantica (L.) Briq & Cavill.

■ Marcetella maderensis (Bornem.) Svent. (Globulario salicinae-Ericetum arboreae)Marrubium vulgare L. (Artemisietea vulgaris)

+ Matthiola maderensis Lowe (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

+ Maytenus umbellata (R.Br.) Mabb. (Mayteno umbellatae-Oleion maderensis)Medicago ciliaris (L.) All. (Echio plantaginei-Galactition tomentosae)Medicago littoralis Rohde ex Loisel. (Tuberarietea

guttati)Medicago lupulina L. Medicago minima (L.) L. (Tuberarietea guttati)Medicago orbicularis (L.) Bartal. (Thero-Brometalia)Medicago polymorpha L. (Sisymbrietalia officinalis)Medicago truncatula Gaertn. (Thero-Brometalia)

■ Melanoselinum decipiens (Schrad. & Wendl.) Hoffm. (Euphorbion melliferae)

● Melica canariensis W. HempelMelica ciliata L. subsp. magnolii (Gren. & Godr.)Melica magnolii (ver Melica ciliata subsp. magnolii)Melilotus albus Medik.Melilotus elegans Ser. (Echio plantaginei-Galactition tomentosae)Melilotus indicus (L.) All. (Chenopodio-Stellarienea

mediae)Melilotus segetalis (Brot.) Ser. Melilotus sulcatus Desf. (Thero-Brometalia)

196

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Melinis minutiflora P. Beauv.Melissa officinalis L.Mentha aquatica L. var. intricata MenezesMentha longifolia (L.) Huds. (Mentho-Juncion inflexae)Mentha pulegium L. (Isoeto-Nanojuncetea)Mentha spicata L.Mentha suaveolens Ehrh. (Mentho-Juncion inflexae)Mercurialis ambigua L.f. (Stellarietea mediae)Mercurialis annua L. (Stellarietea mediae)Mesembryanthemum cristalinum L. (Mesembryanthemion crystallini)Mesembryanthemum nodiflorum L. (Mesembryanthemion crystallini)Micromeria cacuminicolae (ver Micromeria varia subsp. thymoides var. cacuminicolae)Micromeria thymoides (ver Micromeria varia subsp. thymoides var. thymoides)

■ Micromeria varia Benth subsp. thymoides (Sol. ex Lowe) P. Pérez var. cacuminicolae P. Pérez (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

+ Micromeria varia Benth subsp. thymoides (Sol. ex Lowe) P. Pérez var. thymoides (Soncho ustulati-Artemision argenteae)Micropyrum tenellum (L.) Link (Tuberarietaliaa)Mimulus moschatus Douglas ex Lindl.Mirabilis jalapa L. Misopates calycinum (Vent.) Rothm. Misopates orontium (L.) Raf. (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Modiola caroliana (L.) G. Don

$ Monizia edulis Lowe (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)Muehlenbeckia sagittifolia (Ortega) Meisn.Musa acuminata Colla

# Musschia aurea (L.f.) Dumort. (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

■ Musschia wollastonii Lowe (Euphorbion melliferae)Myosotis arvensis (L.) Hill (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Myosotis canariensis (ver Myosotis discolor subsp.

canariensis)● Myosotis discolor Pers. subsp. canariensis (Pit.) Grau

(Geranio purpurei-Torilidion neglectae)Myosotis ramosissima Rochel subsp. ramosissima (Geranio pusilli-Anthriscion caucalidis)Myosotis secunda Al. MurreyMyosotis stolonifera (DC) J. GayMyosotis sylvatica Hoffm.

□ Myrica faya Aiton (Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)Myrtus communis L. subsp. communis (dif. Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis)Narcissus jonquilla L.Nassella trichotoma (Nees) HackNasturtium officinale R. Br. in W. T. Aiton (ver Rorippa nasturtium-aquaticum)Neotinea maculata (Def.) Stearn. (dif. Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)Nicandra physaloides (L.) Gertn.Nicotiana glauca Graham (Nicotiano glaucae-Ricinion communis)Nicotiana tabacum L.

Nigella damascena L. (Aperetalia spicae-venti)■ Normania triphylla (Lowe) Lowe (Sibthorpio

peregrinae-Clethrion arboreae)Nosthocordum gracile (Aiton) Stern

♥ Notholaena maranthae (L.) Desv. subsp. subcordata (Cav.) Kunk. (Cheilanthion pulchellae)Notholaena subcordata (ver Notholoena maranthae subsp. subcordata)Notobasis syriaca (L.) Cass. (Carthametalia lanati)

● Ocotea foetens (Aiton) Benth. & Hook.f. (Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis)

■ Odontites holliana (Lowe) Benth. (Geranio pusilli-Anthriscion caucalidis)

# Oenanthe divaricata (R.Br.) Mabb. (Deschampsion argenteae)Oenothera stricta Lebed.Olea europaea subsp. maderensis Lowe (ver Olea maderensis)

+ Olea maderensis (Lowe) Rivas Mart. & Del Arco (Mayteno umbellatae-Oleion maderensis)

■ Ononis costae MenezesOnonis dentata Sol ex LoweOnonis diffusa Ten. (Tuberarietea)Ononis mitissima L.Ononis spinosa L. subsp. maritima (Durmot) P. Fourn. (ver Ononis costae)Ophioglossum azoricum C. PreslOphioglossum lusitanicum L. (Isoetetalia)Opuntia tuna (L.) Mill.

■ Orchis scopulorum Summerh. (Deschampsio maderensis-Parafestucion albidae)Oreopteris limbosperma (Bellardi ex All) Holub.Origanum virens Hoffmanns. & Link (Origanetalia

vulgaris)Origanum vulgare L. subsp. virens (ver Origanum virens)Ornithopus compressus L. (Tuberarietalia guttati)Ornithopus perpusillus L. (Tuberarietalia guttati)Ornithopus pinnatus (Mill.) Druce (Tuberarion guttati)Ornithopus sativus Brot.Orobanche crenata ForsskOrobanche minor Sm.Oxalis corniculata L. (Stellarietea mediae)Oxalis debilis Kunth in Humb., Bonp. & KunthOxalis latifolia Kunth (Polygono-Chenopodion

polyspermi)Oxalis pes-caprae L. (Fumarion wirtgenio-agrariae)Oxalis purpurea L.Panicum capillare L.Panicum maximum Jacq.Panicum repens L.Papaver dubium L. (Aperetalia spicae-venti)Papaver pinnatifidum Moris(Aperetalia spicae-venti)Papaver rhoeas L. (Aperetalia spicae-venti)Papaver somniferum L. subsp. somniferum

(Stellarienea mediae)■ Parafestuca albida (Lowe) Alexeev (Deschampsio

maderensis-Parafestucion albidae)Parapholis filiformis (Roth) C.E. Hubb. (Frankenetalia pulverulentae)Parapholis incurva (L.) C.E. Hubb. (Saginetea

maritimae)Parentucellia viscosa (L.) Caruel

197

Costa et al.

Parietaria debilis Forster f. (Geranio purpurei-Torilidion neglectae)Parietaria judaica L. (Parietarietalia)Paronychia cymosa (L.) DC. (Tuberarion guttati)Paronychia echinulata ChaterPaspalum dilatatum Poir. (Paspalo-Polypogonion

viridis)Paspalum distichum L. (Paspalo-Polypogonion viridis)Paspalum vaginatum SW. (Paspalo-Polypogonion

viridis)Passiflora caerulea L.Passiflora molissima (Kunth) L.H. BaileyPassiflora subpeltata OrtegaPassiflora x exoniensis L.H. BaileyPatellifolia patellaris (Moq.) A.J. Scott, Ford-Lloyd & J.T. Williams (ver Beta pattelaris)Patellifolia procumbens (Chr.P.Sm. ex Hornem.) A.J. Scott, Ford-Lloyd & J.T. Williams (ver Beta procumbens)Pelargonium capitatum (L.) L’Hér.Pelargonium glutinosum (Jacq.) L’Hér.Pelargonium inquinans (L.) L’Hér.Pelargonium odoratissimum (L.) L’Hér.Pelargonium vitifolium (L.) L’Hér.Pennisetum purpureum Schum.Pennisetum setaceum (Forssk.) Chiov. (Hyparrhenietalia hirtae)Pennisetum villosum R. Br. ex Fresen

▲Pericallis aurita (L’Her.) B. Nord. (Ranunculo cortusifolii-Geranion canariensis)

● Persea indica (L.) K. Spreng. (Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis)Petrorhagia nanteuilii (Burnat) P.W. Ball & Heywood (Tuberarietea guttati)Petroselinum crispum (Mill.) A.W. Hill

■ Peucedanum lowei (Coss.) Menezes (Deschampsion argenteae)

+ Phagnalon bennetii Lowe (Soncho ustulati-Artemision argenteae)Phagnalon hanseni Quaiser & Lack (ver Phagnalon

bennetii)Phagnalon saxatile (L.) Cass. (Lygeo-Stipetea)Phalaris aquatica L. (Holoschoenetalia vulgaris)Phalaris brachystachys Link (Thero-Brometalia)Phalaris canariensis L. (Thero-Brometalia)Phalaris coerulescens Desf. (Molinio-Arrhenatheretea)

● Phalaris maderensis (Menezes) MenezesPhalaris minor Retz (Thero-Brometalia)Phalaris paradoxa L. (Aperetalia spicae-venti)Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. (Phragmito-Magnocaricetea)Phyllanthus tenellus Roxb. (Apio lepthophyllae-Oxalidetum pes-caprae)

● Phyllis nobla L. (Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)Phyllitis scolopendrium (L.) NewmanPhysalis peruviana L.Phytolacca americana L.

● Picconia excelsea (Aiton) DC. (Visneo mocanerae-Apollonion barbujanae)Picris echioides L. (Artemisietea vulgaris)Pinus pinaster Aiton

Piptatherum miliaceum (L.) Coss. (Bromo-Oryzopsion miliacei)

■ Pittosporum coriaceum Dryand. ex Aiton (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Pittosporum undulatum Vent.Plantago afra L. (Thero-Brometalia)Plantago arborescens Poir. In Lam. subsp. maderensis (Descne.) A. Hansen & Kunkel (ver Plantago maderensis)Plantago arborescens Poiret in Lam. subsp. maderensis (ver Plantago maderensis)

● Plantago aschersonii BollePlantago bellardii All. (Tuberarion guttati)Plantago coronopus L. (Polygono arenastri-Poetalia

annuae)Plantago lagopus L. (Hordeion leporini)Plantago lanceolata L. (Molinio-Arrhenatheretea)

▲Plantago leiopetala Lowe (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)Plantago loeflingii L.

+ Plantago maderensis Dcne. (Mayteno umbellatae-Oleion maderensis)Plantago major L. (Plantaginetalia majoris)

■ Plantago malato-belizii Lawalrée (Bystropogono punctati-Telinion maderensis)Plantago myosurus Lam.Plantago ovata Forssk.

■ Plantago subspathula Plig.Plumbago auriculata Lam.Poa annua L. var. annua (Polygono arenastri-Poetalia

annuae)Poa bulbosa L. var. bulbosa (Poetalia bulbosae)Poa bulbosa L. var. vivipara Koeler (Poetalia bulbosae)Poa infirma Humb., Bonpl. & Kunth (Polygono arenastri-Poetalia annuae)Poa pratensis L. (Molinio-Arrhenatheretea)Poa sylvicola (ver Poa trivialis subsp. sylvicola)Poa trivialis L. subsp. sylvicola (Guss.) H. Lindb. (Molinietalia caeruleae)Poa trivialis L. subsp.trivialis (Molinio-Arrhenatheretea)Polycarpon tetraphyllum (L.) L. (Polycarpion

tetraphylli)Polygala myrtifolia L.Polygonum arenastrum Boreau (Polygono arenastri-Poetalia annuae)Polygonum aviculare L. (Polygono arenastri-Poetalia

annuae)Polygonum capitatum Buch-Ham. ex D. DonPolygonum hydropiper L. (Bidetentalia tripartitae)Polygonum lapathifolium L. (Bidetentalia tripartitae)Polygonum maritimum L. (Ammophiletea)Polygonum patulum M. Bieb.Polygonum persicaria L. (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Polygonum salicifolium Brouss. ex Willd.

(Magnocaricetalia)Polypodium cambricum L. (Polypodion cambrici)Polypodium cambricum x macaronesicum (Anomodonto-Polypodietalia)Polypodium interjectum Shivas (Anomodonto-

Polypodietalia)

198

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Polypodium macaronesicum Bobrov (Anomodonto-Polypodietalia)Polypodium vulgare L. (ver Polypodium cambricum)Polypogon fugax Nees ex Steud.Polypogon maritimus Willd. (Frankenetalia

pulverulentae)Polypogon monspeliensis (L.) Desf.Polypogon viridis (Gouan) Breistr. (Paspalo-Polypogonion viridis)

■ Polystichum drepanum (Sw.) C. Presl (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)

■ Polystichum falcinellum (Sw.) C. Presl (Polysticho falcinelli-Ericion arboreae)Polystichum setiferum (Forskål) Woynar (dif. Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)

■ Polystichum x maderensis J.Y. Johnson (Polysticho falcinelli-Ericion arboreae)Portulaca oleracea L. (Chenopodion muralis)Potamogeton nodosus Poir. (Ranunculion fluitantis)Potamogetum polygonifolius Pourr. (Littorelletalia)Potamogetum pusillus L. Potentilla anglica LaichardPotentilla reptans L. (Plantaginetalia majoris)Prasium majus L. (ver Prasium medium)

▲Prasium medium Lowe (Mayteno umbellatae-Oleion maderensis)Prunella vulgaris L. (Molinio-Arrhenatheretea)

● Prunus hixa Willd. (Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis)Prunus lusitanica L. subsp. hixa (Willd) Franco (ver Prunus hixa)Pseudognaphalium luteo-album (L.) Hilliard & Burtt (Nanocyperetalia)Pseudosasa japonica (Siebold & Zucc. ex Steud.) MakinoPsidium guajava L.Psidium litorale RaddiPsoralea bituminosa L. (ver Bituminaria bituminosa)Psoralea americana L. (ver Cullen americanum)Pteridium aquilinum (L.) Kuhn (Cytisetea scoprio-

striati)Pteris incompleta Cav. (Pruno hixae-Lauretalia novocanariensis)Pteris multifida Poir.Pteris tremula R. Br.Pteris vittata L.Pycreus flavescens (L.) Rchb. (ver Cyperus flavescens)Quercus robur L.Radiola linoides Roth (Cicendion)Ranunculus acris L.Ranunculus arvensis L. (Aperetalia spicae-venti)Ranunculus bulbosus L. subsp. aleae (Molinio-

Holoschoenion)■ Ranunculus cortusifolius Willd. subsp. major (Lowe)

Rivas Mart., Capelo, J.C. Costa, Lousã, Fontinha, Jardim & Sequeira (Ranunculo cortusifolii-Geranion canariensis)

■ Ranunculus cortusifolius Willd. var. minor Lowe (Polysticho falcinelli-Ericion arboreae)Ranunculus flammula L. (Molinietalia caeruleae)Ranunculus major (ver Ranunculus cortusifolius subsp.

major)

Ranunculus minor (ver Ranunculus cortusifolius var. minor)

Ranunculus muricatus L. (Isoeto-Nanojuncetea)Ranunculus parviflorus L. (Cardamine hirsutae-Geranietea purpurei)Ranunculus repens L. (Plantaginetalia majoris)Ranunculus trilobus Desf.Raphanus raphanistrum L. (Stellarienea mediae)Rapistrum lineanum (ver Rapistrum rugosum subsp.

lineanum)Rapistrum rugosum (L.) All. subsp. lineanum Rouy & Fouc. (Chenopodio-Stellarienea mediae)Rapistrum rugosum (L.) All. subsp. rugosum (Stellarienea mediae)Reseda luteola L. (Onopordenea acanthii)Reseda media Lag.Rhagadiolus stellatus (L.) Gaertn. (Chenopodio-Stellarienea mediae)

● Rhamnus glandulosa Aiton (Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)Rhus coriaria L.Ricinus communis L. (Nicotiano glaucae-Ricinion

communis)Rivina humilis L.Romulea columnae Sebast. & Mauri subsp. colunae

● Romulea columnae Sebast. & Mauri subsp. grandiscapa (Webb) G. KunkelRorippa nasturtium-aquaticum (L.) Hayek (Rorippion nasturtii-aquatici)

■ Rosa mandonii Desegl. (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Rosa rubiginosa L.Rostraria cristata (L.) Tzvelev (Hordeion leporini)Rubia agostinhoi Dans & P. Silva (dif. Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)

● Rubia fruticosa Aiton subsp. fruticosa (Rhamno crenulatae-Oleetea cerasiformis)

● Rubus bollei Focke (Rubio peryclimeni-Rubion ulmifolii)● Rubus canariensis Focke■ Rubus concolor Lowe■ Rubus grandifolius Lowe (Sibthorpio peregrinae-

Clethrion arboreae)Rubus ulmifolius Schott

■ Rubus vahlii Frid.■ Rubus x suspiciosus Menezes

Rumex acetosella L. (Sedo-Scleranthetalia)□ Rumex bucephalophorus L. subsp. canariensis

(Steinh.) Rech.f. (Tuberarion guttati)■ Rumex bucephalophorus L. subsp. fruticescens

Bornm. (Deschampsio maderensis-Parafestucion albidae)Rumex canariensis (ver Rumex bucephalophorus subsp. canariensis)Rumex conglomeratus Murray (Plantaginetalia majoris)Rumex crispus L. (Plantaginetalia majoris)Rumex divaricatus ( ver Rumex pulcher subsp.

divaricatus)Rumex fruticescens (ver Rumex bucephalophorus subsp. fruticescens)

● Rumex maderensis Lowe (Ranunculo cortusifolii-Geranion canariensis)Rumex obtusifolius L. (Plantaginetalia majoris)

199

Costa et al.

Rumex pulcher L. subsp. divaricatus (L.) Murb. (Artemisietea vulgaris)Rumex pulcher L. subsp. pulcher (Sisymbrietalia

officinalis)■ Rumex simpliflorus Murb. subsp. maderensis (Murb.)

Samuelson† Ruppia maritima L. (Ruppion maritimae)■ Ruscus streptophyllus Yeo (Sibthorpio peregrinae-

Clethrion arboreae)Ruta chalepensis L.Saccharum officinarum L.Sagina apetala Ard. (Polygono arenastri-Poetalia

annuae)Sagina procumbens L.(Saginion procumbentis)

● Salix canariensis Ch.P.Sm. ex Link (Salicion canariensis)Salix x rubens Schrank.Salpichroa origanifolia (Lam.) Baill.Salsola kali L. subsp. kali (Cakiletea maritimae)Salvia coccinea Juss. ex MurraySalvia leucantha Cav.Salvia verbenaca L. subsp. verbenaca (Artemisietea

vulgaris)Sambucus ebulus L. (Galio-Urticetea)

■ Sambucus lanceolata R. Br. (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Sambucus nigra L.Samolus velerandi L.Sanguisorba minor Scop. subsp. verrucosa (Link ex G. Don) Holmboe (Stipo-Agrostietea castellanae)Satureja varia subsp. thymoides var. cacuminicolae (ver Micromeria varia subsp. thymoides var. cacuminicolae)Satureja varia subsp. thymoides var. thymoides (ver Micromeria varia subsp. thymoides var. thymoides)

■ Saxifraga maderensis D. Don var. maderensis (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

■ Saxifraga maderensis D. Don var. pickeringii (C. Simón) D.A Webb & Press (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)Saxifraga pickeringii (ver Saxifraga maderensis var. pickeringii)

! Saxifraga portosanctana Boiss. (Davallio canariensis-Saxifragetum portosanctanae)Saxifraga stolonifera Meerb.Scabiosa atropurpurea L.Scandix pecten-veneris L. (Aperetalia spicae-venti)Schoenoplectus triqueter (L.) Palla

+ Scilla madeirensis MenezesScleranthus annuus L. (Scleranthion annui)Scleranthus polycarpos L. (Tuberarietea guttati)Scolymus maculatus L. (Carthametalia lanati)Scorpiurus muricatus L. (Tuberarietea guttati)Scorpiurus vermiculatus L. (Poetalia bulbosae)

■ Scrophularia hirta Lowe (Salicion canariensis)+ Scrophularia lowei Dalgaard■ Scrophularia x moniziana Menezes (S. racemosa x

scorodonia)■ Scrophularia racemosa Lowe (Salicion canariensis)

Scrophularia scorodonia L.■ Scrophularia x spuria Menezes (S. hirta x scorodonia)

■ Sedum brissemoretii Raym.-Hamet (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

■ Sedum farinosum Lowe (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)Sedum forsterianum Sm. (Trifolio-Geranietea sanguinei)

■ Sedum fusiforme Lowe (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

+ Sedum nudum Aiton (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)Sedum praealtum A. DC.Selaginella denticulata (L.) Link (Anomodonto-

Polypodietalia)Selaginella kraussiana (Kunze) A. Braun

● Semele androgyna (L.) Kunth (Visneo mocanerae-Apollonion barbujanae)

+ Senecio incrassatus Lowe (Mesembryanthemion crystallini)Senecio mikanoides Otto ex Walp.Senecio petasitis (Simms) DC.Senecio sylvaticus L.Senecio vulgaris L. (Stellarietea mediae)Senna bicapsularis (L.) Roxb.Senna pendula (Humb. & Bonpl. ex Willd) Irvin &

BarnebySenna septentrionalis (Viv.) Irvin & BarnebySesamoides clusii (Spreng.) Greuter & BurdetSetaria parviflora (Poir.) KerguélenSetaria pumila (Poir.) Roem. & Schult. (Polygono-Chenopodion polyspermi)Setaria verticillata (L.) P. Beauv. (Solano nigrae-

Polygonetalia convolvuli)Setaria viridis (L.) P. Beauv. (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Sherardia arvensis L. (Stellarietea mediae)

▲Sibthorpia peregrina L. (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)Sida rhombifolia L.

■ Siderites candicans Aiton var candicans (Bystropogono punctati-Telinion maderensis)

# Sideritis candicans Aiton var crassifolia Lowe ▲Sideritis candicans Aiton var multiflora (Bornm.)

Mend.-Heuer♥ Sideroxylon marmulano Banks ex Lowe (Visneo

mocanerae-Apollonion barbujanae)Silene behen L.Silene gallica L. (Thero-Brometalia)Silene inaperta L.Silene nocturna L. (Thero-Brometalia)Silene uniflora Roth Silene vulgaris (Moench) GarckeSilybum marianum (L.) Gaertn. (Urtico piluliferae-Sylibion mariani)

■ Sinapidendron angustifolium (DC.) Lowe (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

■ Sinapidendron frutescens (Sol. in Aiton) Lowe var. frutescens (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

■ Sinapidendron frutescens (Sol. in Aiton) Lowe var. succulentum Lowe

200

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

■ Sinapidendron gymnocalyx (Lowe) Rustan (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

■ Sinapidendron rupestre Lowe (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

Θ Sinapidendron sempervivifolium Menezes Sinapis arvensis L. (Stellarietea mediae)Sisymbrium erysimoides Desf. (Malvenion parviflorae)Sisymbrium irio L. (Chenopodietalia muralis)Sisymbrium officinale (L.) Scop. (Sisymbrietalia

officinalis)Sisymbrium orientale L. (Chenopodietalia muralis)Smilax aspera L. (ver Smilax pendulina)

● Smilax canariensis Willd. (Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)

■ Smilax pendulina Lowe (Visneo mocanerae-Apollonion barbujanae)Smyrnium olusatrum L. (Smyrnienion olusatri)Solanum linnaeanum Hepper & JaegerSolanum mauritianum Scop. (Ipomoeo acuminatae-Ageratinion adenophorae)Solanum nigrum L. subsp. nigrum (Stellarietea

mediae)Solanum nigrum L. subsp. schultesii (Opiz) Wessely

■ Solanum patens LoweSolanum pseudocapsicum L.Solanum sublobatum Rhoemer & SchultesSolanum tuberosum L.Solanum villosum Mill. (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Soleirolia soleirolii (Req) DandySoliva stolonifera (Brot.) R.Br. ex G. Don (Polycarpion tetraphylli)Sonchus asper (L.) Hill subsp. asper Hill (Stellarietea

mediae)Sonchus asper (L.) Hill subsp. glaucescens (Jord.) Ball

▲Sonchus fruticosus L.f. (Euphorbion melliferae)Sonchus maderensis (ver Sonchus ustulatus subsp. maderensis)Sonchus oleraceus L. (Stellarietea mediae)

■ Sonchus pinnatus Aiton (Euphorbion melliferae)Sonchus tenerrimus L. (Parietarietalia)

+ Sonchus ustulatus Lowe subsp. maderensis Aldrige (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

■ Sonchus ustulatus Lowe subsp. ustulatus (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

■ Sorbus maderensis Dode (Polysticho falcinelli-Ericion arboreae)Sorghum halepense (L.) Pers.Sparaxis tricolor (Schneev.) Ker Gawl.Spartium junceum L.Spergula arvensis L. (Scleranthion annui)Spergularia bocconei (Scheele) Graebn. (Saginetea

maritimae)Spergularia falax Lowe (Mesembryanthemion

crystallini)Spergularia marina (L.) Besser (Saginetea maritimae)Sphenopus divaricatus (Gouan) Rchb. (Frankenion pulverulentae)Sporobolus africanus (Poir.) Robyns & TournayStachys arvensis (L.) L. (Stellarietea mediae)Stachys ocymastrum (L.) Briq.Stachys sylvatica L.

Stegnogramma pozoi (Lag.) Iwatsuki (dif. Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)Stellaria alsine GrimmStellaria media (L.) Vill. (Stellarietea mediae)Stellaria uliginosa Murray (ver Stellaria alsine)Stenotaphrum secundatum (Walter) KuntzeStipa capensis Thunb. (Thaenianthero-Aegilopion

geniculatae)Stipa neesiana Trin. & Rupr.Suaeda vera Forssk. ex J.F. Gmel. (Suaedion verae)Succisa pratensis MoenchSyzygium jambos (L.) AlstonTamarix gallica L. (Tamaricion africanae)

● Tamus edulis (Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis)Tanacetum parthenicum (L.) Sch. Bip.Taraxacum adamii ClaireTaraxacum cacuminatum G.E. HaglundTaraxacum duplidestifrons Dahlst.Taraxacum hamatum Raunk.Taraxacum lainzii Soest

■ Taraxacum lidianum Soest■ Taraxacum maderense Sahlin in Soest

Taraxacum obovatum DC. (Poetalia bulbosae)Taxus baccata L. (dif. Pruno hixae-Lauretea

novocanariensis)Teesdalia coronopifolia (J.P. Bergeret) Thell. (Tuberarion guttati)Teesdalia nudicaulis (L.) R.Br. (Tuberarietaliaa guttati)

■ Teline maderensis Webb & Berthel. var. maderensis (Bystropogono punctati-Telinion maderensis)

# Teline maderensis Webb & Berthel. var. paivae (Lowe) ArcoTetragonia tetragonioides (Pall) Kuntz

■ Teucrium abutiloides L’Hér. (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)

■ Teucrium betonicum L’Hér. (Sibthorpio peregrinae-Clethrion arboreae)

■ Teucrium francoi Menezes de Sequeira, J. H. Capelo, R. Jardim & J. C. Costa (Ranunculo cortusifolii-Geranion canariensis)

● Teucrium heterophyllum L’Hér. (Rhamno crenulatae-Oleetalia cerasiformis)Teucrium scorodonia L. (ver Teucrium francoi)Thymus caespititius Brot. (ver Thymus micans)

■ Thymus micans Lowe (Sedion anglicae)Tigriddia pavonia (L.f.) DC.Tinantia erecta (Jacq.) Schldl.Tolpis barbata (L.) Gaertn. (Tuberarietalia guttati)

■ Tolpis macrorhiza (Lowe) Lowe (Sinapidendro angustifoliae-Aeonion glutinosi)

♦ Tolpis succulenta (Dryand. in Aiton) Lowe (Parietario-Galion muralis)Tolpis umbellata Bertol. (Tuberarion guttati)Torilis arvensis (Huds.) Link subsp. arvensisTorilis arvensis (Huds.) Link subsp. neglecta Thell. (Cardamine hirsutae-Geranietea purpurei)Torilis nodosa (L.) Gaertn.Torilis neglecta (ver Torilis arvensis subsp. neglecta)Trachelium caeruleum L. subsp. caeruleum (Cymbalario-Asplenion)Tradescantia fluminensis Vell. (Smyrnienion olusatri)

201

Costa et al.

Tradescantia zebrina Hort. ex Bosse Vollst.Tragopogon hybridus L.Trichomanes speciosum WilldTrifolium angustifolium L. (Thero-Brometalia)Trifolium arvense L. (Tuberarietalia guttati)Trifolium bocconei Savi (Tuberarietalia guttati)Trifolium campestre Schreb. (Tuberarietea guttati)Trifolium cernum Brot. (Agrostin castellanae)Trifolium cherleri L. (Thero-Brometalia)Trifolium dubium (Molinio-Arrhenatheretea)Trifolium fragiferum L. (Plantaginetalia majoris)Trifolium glomeratum L. (Periballio-Trifolion

subterranei)Trifolium incarnatum L.Trifolium isthmocarpum Brot.Trifolium lappaceum L.Trifolium ligusticum Balb. ex Loisel.Trifolium ornithopodioides L. (Cicendion)Trifolium pratense L. (Molinio-Arrhenatheretea)Trifolium repens L. (Molinio-Arrhenatheretea)Trifolium resupinatum L. (Molinio-Arrhenatheretea)Trifolium scabrum L. (Poetalia bulbosae)Trifolium squamosum L.Trifolium squarrosum L.Trifolium stellatum L. (Tuberarietea guttati)Trifolium striatum L. (Tuberarietalia guttati)Trifolium subterraneum L. subsp. subterraneum (Periballio-Trifolion subterranei)Trifolium suffocatum L. (Poetalia bulbosae)Trifolium tomentosum L. (Poetalia bulbosae)Triplachne nitens (Guss.) LinkTropaeolum majus L. (Nicotiano glaucae-Ricinetalia communis)Ulex europaeus L. subsp. latebracteatus Mariz (Ulici europaei-Cytision striati)Ulex latebracteatus (ver Ulex europaeus subsp.

latebracteatus)Ulex minor RothUmbilicus gaditanus Boiss.Umbilicus horizontalis (guss.) DC. (ver Umbilicus

gaditanus)Umbilicus rupestris (Salisb.) Dandy (Parietarietalia)Urospermum picroides (L.) Scop. ex F.W. Schultz (Thero-Brometalia)Urtica membranacea Poir. in Lam. (Smyrnienion

olusatri)● Urtica morifolia Poir. (Rubo bollei-Salicetalia

canariensis)+ Urtica portosanctana Press (Malvenion parviflorae)

Urtica urens L. (Chenopodietalia muralis)■ Vaccinium padifolium Sm. ex Rees (Sibthorpio

peregrinae-Clethrion arboreae)Valerianella carinata Loisel.Valerianella dentata (L.) Pollich (Tuberarietea guttati)Valerianella locusta (L.) Laterr. (Stellarietea mediae)Valerianella microcarpa Loisel.Verbascum pulverulentum Vill. (Onopordenea acanthii)Verbascum sinuatum L. (Carthametalia lanati)Verbascum thapsus L. subsp. thapsus (Carthametalia

lanati)Verbascum virgatum Stokes (Onopordenea acanthii)

Verbena bonariensis L.Verbena officinalis L. (Plantaginetalia majoris)Verbena rigida Spreng.Veronica agrestis L. (Polygono-Chenopodion

polyspermi)Veronica anagallis-aquatica L. (Phragmito-

Magnocaricetea)Veronica arvensis L. (Stellarietea mediae)Veronica hederifolia L. (Polygono-Chenopodion

polyspermi)Veronica officinalis L.Veronica persica L. (Solano nigrae-Polygonetalia

convolvuli)Veronica polita Fr. (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Veronica serpyllifolia L.Vicia articulata Hoernem.Vicia benghalensis L.

+ Vicia capreolata Lowe (Geranio pusilli-Anthriscion caucalidis)Vicia cordata Hoppe

! Vicia costae A. Ansen (Vicio costei-Echietum plataginei)Vicia disperma DC. (Tuberarietea guttati)Vicia faba L.

! Vicia ferreirensis Goyder (Vicio costei-Echietum plataginei)Vicia hirsuta (L.) Gray (Aperetalia spicae-venti)Vicia lutea L.Vicia narbonensis L.Vicia parviflora Cav. Vicia pubescens (DC) LinkVicia sativa L. (Stellarienea mediae)Vicia villosa Roth subsp. varia (Host) Corb. (Stellarienea mediae)Vinca major L.Viola arvensis Murray (Stellarietea mediae)

■ Viola paradoxa Lowe (Ranunculo cortusifolii-Geranion canariensis)

● Viola odorata L. subsp. maderensis (Lowe) WebbViola riviniana Rchb. (dif. Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)

● Visnea mocanera L.f. (Visneo mocanerae-Apollonion barbujanae)Vitis vinifera L. subsp. viniferaVulpia bromoides (L.) S.F. Gray (Tuberarietalia guttati)Vulpia geniculata (L.) Link (Echio plantaginei-Galactition tomentosae)Vulpia muralis (Kunth) Nees (Tuberarion guttati)Vulpia myurus (L.) C.C. Gmel. (Tuberarietalia guttati)

♥ Wahlenbergia lobelioides (L.f.) Schrader ex Link subsp. lobelioides (Campanulo erino-Wahlenbergietum lobelioidis)Watsonia meriana (L.) Mill.Woodwardia radicans (L.) Sm. (dif. Pruno hixae-Lauretea novocanariensis)Xanthium strumarium L. subsp. italicum (Moretti) D. Löve (Bidetentalia tripartitae)Xanthium strumarium L. subsp. strumarium (Solano nigrae-Polygonetalia convolvuli)Zantedeschia aethiopica (L.) Spreng

202

Catálogo sintaxonómico e florístico das comunidades vegetais da Madeira e Porto Santo

Géneros endémicos do Arquipélago da Madeira:Chamaemeles Lindl.Monizia LoweMelanoselinum Hoffman.Musschia DumortSinapidendron LoweParafestuca Alexeev

203