8.ZHVILLIMI I IDEOLOGJISË DHE I KULTURËS SË RILINDJES KOMBËTARE (VITET 80 TË SHEK. XIX - 1912)

8/9/2019 8.ZHVILLIMI I IDEOLOGJIS DHE I KULTURS S RILINDJES KOMBTARE (VITET 80 T SHEK. XIX - 1912)

1/28

K R E U IX

ZHVILLIMI I IDEOLOGJIS DHE I KULTURS SRILINDJES KOMBTARE (VITET 80 T SHEK. XIX - 1912)

Epoka e Rilindjes karakterizohet nga zhvillimi i nj ideologjie e kulture t re mekarakter kombtar e demokratik, nga prpjekjet q rilindsit e shquar bn prruajtjen dhe lvrimin e gjuhs shqipe, pr zhvillimin e letrsis dhe eljen eshkollave n gjuhn amtare si mjete pr ngritjen e ndrgjegjes politike t popullitshqiptar e afirmimin e tij kombtar.Nj hov t mtejshm n kt periudh t Rilindjes mori zhvillimi i mendimit politik,shoqror e filozofik, q u prpunua nga iluministt e mendimtart m t shquar nbaz t prgjithsimit t prvojs s Lvizjes Kombtare Shqiptare dhe t lufts sarmatosur t popullit shqiptar kundr robris osmane e politiks pushtuese tshteteve fqinje. Ky mendim politik e shoqror dhe n trsi programi politik iRilindjes u prgjigjeshin detyrave t bashkimit e t lirimit kombtar, q objektivishtshtroheshin pr zgjidhje para shoqris shqiptare. Por ato karakterizoheshingjithashtu nga nj frym e theksuar demokratike, shprehnin aspiratat e gjithpopullit pr liri, pavarsi dhe prparim ekonomiko-shoqror e politik t vendit.Nj rol t madh n prpunimin e mendimit politik e shoqror t Rilindjes luajtnshtypi patriotik dhe letrsia artistike, q morn gjithnj e m shum karakter politik,prmbajtje kombtare e frym luftarake.

1. MENDIMI POLITIKO-SHOQROR, SHKRIMI DHE SHKOLLASHQIPE

Pashko Vasa (1825-1892)

Radhitet ndr njerzit e mdhenj t Rilindjes q hodhn themelet e ideologjis s sajdhe u shquan n fushn e mendimit e t veprimit politik dhe n at t krijimtaris

letrare. U lind n Shkodr ku kreu msimet e para. Pasi kreu studimet e mesme nVenedik, punoi si sekretar i konsullats britanike n Shkodr, por shpejt e braktisiat detyr dhe rreth vitit 1847 u hodh n Itali, ku mori pjes n luftn lirimtare titalianve kundr zgjedhs s huaj. Por lufta e sakrificat e tij pr lirimin e Italis ushprblyen me intriga e prndjekje q e uan n burg. I zhgnjyer, shtrngohet tvendoset n Stamboll, ku m pas zuri vende me rndsi n administratn osmane.Por kjo nuk e pengoi t lidhej me lvizjen atdhetare t shqiptarve dhe t bhej njnga figurat kryesore t saj. Veprimtarin m t dendur e zhvilloi n vitet 70, kurbashk me Kostandin Kristoforidhin u prpoqn pr krijimin e nj shoqrie prprhapjen e shkrimit shqip dhe pr zgjimin e vetdijes kombtare. N vitet e LidhjesShqiptare t Prizrenit, krahas Abdyl Frashrit, u shqua si nj nga figurat kryesore tKomitetit t Stambollit. M 1878 ai u gjend n Kosov. Duke qen n epiqendr tngjarjeve, q shnuan fillimin e nj epoke t re n historin e prpjekjeve t

shqiptarve pr liri e pr shtet t pavarur kombtar, ai u b nj nga veprimtart maktiv pr organizimin e Lidhjes dhe pr njohjen ndrkombtare t shtjesshqiptare. Me an t disa memorandumeve drejtuar qarqeve diplomatike angleze eaustro-hungareze dhe sidomos me ann e memorandumit t njohur t 20 qershorit1878, shkruar padyshim me dorn e tij dhe drejtuar prfaqsuesve t shtetevepjesmarrse n Kongresin e Berlinit, Pashko Vasa, ndr t part politikan ediplomat shqiptar, i bri t pranishm opinionit ndrkombtar faktin se po lind njshtje e re, shtja shqiptare.sht autor i disa veprave me karakter politik e historik, me t cilat mbrojti shtjen


2/28

shqiptare dhe prpunoi bazat e ideologjis kombtare. Ndr to veohet vepra Evrteta mbi Shqiprin dhe shqiptart, botuar n frngjisht n Paris, m 1879, n tciln, krahas t dhnave historike pr popullin shqiptar dhe pr qllimet e lufts stij, parashtroi me nj forc t rrall krkesat themelore t Lvizjes KombtareShqiptare.Programi q projektoi Pashko Vasa n kt vepr pr t ardhmen e Shqipris sht

nj program kombtar, iluminist, q ka n themel t tij iden e bashkimit t t katrvilajeteve shqiptare n nj vilajet t vetm, dhe t forcave t gjalla t kombit, idene zhvillimit t potencialeve krijuese t popullit, t shfrytzimit t burimeveekonomike t vendit, zhvillimin e arsimit, t kulturs e t shkolls shqipe. PashkoVasa sht nj reformator dhe nj statist vizionar kur shkruan se sht edomosdoshme q ti jepet Shqipris nj organizim i fort, homogjen, kompakt, npajtim me nevojat e saj dhe me karakterin e popullsis s saj, q t vihet ngjendje, me an reformash radikale, pr t zhvilluar forcat e veta intelektuale,pasurin dhe fuqin ushtarake.N kt vepr jan shkrir argumenti shkencor i historianit, shpirti i poetit dhe forcae propagandistit t ideve kombtare, i cili pasi parashtron fakte pr lashtsin eshqiptarve, pr tiparet e karakterit t tyre burrror e t pannshtruar, shprehvendosmrin e ktij kombi pr t jetuar i lir n trojet e veta. Ne do tparaplqenim ta qanim Shqiprin t vdekur, - shkruan ai, - sesa ta shihnim tcoptuar n dobi t fqinjve. Nuk duam q populli shqiptar t bjerr tipin e vetkarakteristik, doket e veta, gojdhnat e veta dhe gjuhn e vet.Pens s Pashko Vass i prkasin edhe dy veprat historike n frngjisht: Skichistorike pr Malin e Zi sipas traditave t Shqipris (1872) ku prshkruanpashallkun e Shkodrs nn Bushatllinjt dhe Bosnja e Hercegovina gjat misionitt Xhevdet Efendiut (1865).Pashko Vasa ishte nj nga themeluesit e veprimtart m aktiv t Shoqris s tshtypurit shkronja shqip. Ai sht autor i disa veprave q u shrbenin prpjekjeveshkencore pr shkrimin e shqipes dhe pr msimin e saj. M 1878 ai pati botuar nfrngjisht nj libr me titull Alfabeti latin i zbatuar n gjuhn shqipe, ku paraqetprojektin e vet pr nj alfabet t shqipes. Me kt libr ai pruronte debatin e gjat

pr shtjen e alfabetit, si nj nga pikat kye pr nj zhvillim t njsuar gjuhsor ekulturor e pr pasoj edhe politik t shqiptarve.Si nj nga antart m aktiv t Shoqris s t shtypurit shkronja shqip, PashkoVasa sht edhe nj nga bashkautort e t pars vepr t botuar prej saj, i

Alfabetares s gjuhs shqipe, q hidhte bazat e literaturs didaktike t shkollskombtare shqipe. Atje ai botoi prozn Shqypnia dhe Shqyptart, e cila u drejtohejshqiptarve q duhej t msonin historin e tyre.Autor i disa veprave letrare n gjuh t huaj, i prozs memorialistike n italisht

Burgu im (1850), i romanit me tem nga jeta shqiptare Barda e Temalit (1890)n frngjisht, i lirikave italisht Rose e spine (Trndafil dhe gjemba, 1873), aimbeti i njohur si poet me veprn poetike Mori Shqypni t krijuar m 1880 n ditte Lidhjes s Prizrenit. Poezia qarkulloi si flet fluturuese dhe i mrekulloi atdhetartme forcn e ideve e t artit t saj. E ndrtuar mbi bazn e kontrastit poetik midis t

kalurs s lavdishme t shqiptarve dhe mjerimit ku i kishte hedhur robria osmane,vjersha tingllon si nj kushtrim lufte. Ajo sht nj manifest poetik i Rilindjes, njnga kryeveprat e poezis shqipe t kohs. Por mbi t gjitha ajo mbeti nj pikreferimi pr t gjitha koht me iden e bashkimit t shqiptarve t t tri besimeve,duke vn mbi fet shqiptarin q autori e quan fe t shqyptarit.Ky laicizm i ndrgjegjes kombtare sht nj nga arritjet e mdha t Rilindjes.

Sami Frashri (1850-1904)


3/28

Nj kontribut t madh n prpunimin e n zhvillimin e mtejshm t mendimitpolitiko-shoqror e filozofik shqiptar dha ideologu i shquar i Rilindjes KombtareSami Frashri.Msimet e para Samiu i mori n fshatin e lindjes, n Frashr, kurse ato t mesme ikreu n gjimnazin Zosimea t Janins. M 1871 u vendos n Stamboll, ku filloipunn krijuese letraro-shkencore dhe veprimtarin n t mir t Lvizjes Kombtare

Shqiptare. N t njjtn koh ai u lidh edhe me lvizjen prparimtare politiko-shoqrore turke.Gjat ksaj kohe e veanrisht n vitet e Lidhjes s Prizrenit e m von, Samiu udallua edhe si mbrojts i vendosur i t drejtave t popullit shqiptar, si njorganizator e udhheqs i shquar i lvizjes politike e kulturore kombtare shqiptare.Samiu ishte nj nga themeluesit e kulturs n gjuhn shqipe q lulzoi n gjysmn edyt t shek. XIX. Ai shkroi 5 tekste pr shkolln e par shqipe, m t mirat ndr atoq ishin botuar deri ather. Nj vler t veant ka Shkronjtorja e gjuhs shqip(1886), nj nga gramatikat m t mira, hartuar n t kaluarn. N t Samiu dhasistemin gramatikor t gjuhs shqipe, prpunoi kategorit e saj themelore dheformuloi terminologjin prkatse, nj pjes e s cils i ka qndruar me sukseskohs.Ai u dallua si nj punonjs i palodhur n fushn e letrsis e t shkencs. Rezultatete studimeve t tij i botoi turqisht me emrin Shemsettin Sami ose Sh. Sami Frashri.I dha kulturs turke mbi 40 vepra, shumica orgjinale, disa prkthime, nj pjes t tcilave mbetn t pabotuara. N listn e gjat t veprave t Samiut ka shkrimeletrare, novela e drama, fjalor e tekste shkollore, broshura pr popullarizimin enjohurive shkencore, studime mbi gjuhsin e letrsin turke e arabe. Samiu i dhapopullit turk t parin fjalor normativ dhe etimologjik t turqishtes (Kamus-i-Turki)dhe t parn enciklopedi t historis e t gjeografis t botuar n 6 vllime (Kamus-ul-alam). Ai drejtoi gjithashtu disa organe shtypi, gazeta e revista, si Feneri(1873), Kopshti (1873), Mngjesi (1876), Zdhnsi i Lindjes (1878) dhe

Java (1881).N gjith pasurin letrare e publicistike dallohet kryevepra e tij n gjuhn shqipe

Shqipria ka qn sht e do t bhet? (1899), e cila me t drejt sht

muar edhe si manifesti politik i Rilindjes Kombtare Shqiptare. Idet e orientimet eksaj vepre, s bashku me ato t fjalve t urta t botuara n turqisht dhe t tgjith veprs s tij t gjer shkencore, e bjn Samiun nj nga dijetart m n z qka nxjerr historia e popullit shqiptar, atdhetarin e madh dhe humanistin e shquar tkulturs kombtare shqiptare.N veprat shqipe mbizotron motivi i lufts lirimtare kundr sundimtarit osman,kurse veprat turqisht i prshkon fryma e lufts kundr absolutizmit despotik dhedogmatizmit klerikal t Perandoris Osmane. Ato synojn t shembin t njjtnkshtjell, pushtetin shtyps e feudal t sulltanve pr t liruar njkohsisht sipopullin shqiptar, ashtu edhe at turk.Prball despotizmit t sulltanve osman Samiu vinte demokracin dhe lirin. Liriapr Samiun ishte gjja m e shtrenjt q i ka dhn njeriut natyra dhe q askushnuk ka t drejt tia shkel. Gzimi m i madh, q mund t ndiej njeriu n jetn e

vet, shkruante Samiu, sht asti kur rifiton lirin e humbur.Prball obskurantizmit mesjetar Samiu vinte diturit t mbshtetura n shkencat, tcilat kan q t gjitha nj vegl, nj mjet, mendjen, inteligjencn njerzore. Dituriaishte pr Samiun rruga e liris. Prej dituris rrjedhin mirqenia dhe t gjitha t mirate ksaj bote; njerzit, - shkruante ai, - kan nj detyr t madhe: t njohin natyrndhe t vrtetn e materjeve q gjenden n bot veanrisht mbi lmsh t Dheutton, t din t prfitojn nga cilsit e atyre materjeve dhe ti shtien ato n punpr mirqenien e mbar rruzullimit.Prandaj gjja m e mir pr njeriun sht t prpiqet t fitoj dituri, argtimi m i


4/28

mir pr njeriun sht studimi dhe shoku m i mir, libri. T gjitha kto pikpamjet Samiut dhe e gjith puna q ai ka br pr prhapjen e diturive n masatpopullore e bjn at nj nga iluministt m t mdhenj t asaj kohe n Shqipridhe n tr Perandorin Osmane.Si iluminist, si mbrojts i dituris dhe i shkencs, Samiu ishte kundr obskurantizmitmesjetar t monarkis teokratike, q mbisundonte n at koh n Perandorin

Osmane dhe shfrytzonte pr t ruajtur pushtetin e saj edhe fanatizmin e qarqeve tcaktuara konservatore klerikale, t kryesuara nga Shejhylslami. Por kritika ndajobskurantizmit e fanatizmit fetar t mbjell nga kleri i lart dhe sulltani Kalif, nuk ebri Samiun t vinte n dyshim vlern e prgjithshme t fes e t besimit fetar.N planin fetar ai mbeti n kuadrin e deizmit, d.m.th. n kuadrin e pranimit t zotitsi fuqi e mbinatyrshme q krijoi gjithsin dhe tokn ton, t cilat, me tu krijuar,ekzistojn e zhvillohen n baz t ligjeve t tyre. do gj q ekziston n natyr, -shkruante ai, - gjith trupat qiellor u shtrohen nj ligji dhe nj rregulli.N qoft se n rrjedhjen e ngjarjeve nuk ndrhyn vullneti i zotit, n qoft se ato ecinsipas ligjeve t tyre t brendshme, ather, sipas Samiut, forca vendimtare sht

mendja, inteligjenca e njeriut, q e lejon t zbuloj t fshehtat e bots dhe t ecprpara. Me ann e mendjes, t inteligjencs, njeriu, shkruante Samiu, u larguagjithnj e m tepr nga kafsha dhe u b prher e m tepr nj lev e fort q eshpuri lart e m lart qytetrimin.Samiu vinte n baz t zhvillimit shoqror mendjen dhe inteligjencn. Po t merrenparasysh kushtet historike n t cilat jetoi e punoi, botkuptimi filozofik i Samiutduhet vlersuar si botkuptimi m i prparuar i asaj kohe n Shqipri dhe nPerandorin Osmane. N emr t arsyes, Samiu u ngrit kundr rendit tpaarsyeshm feudalo-despotik, si edhe kundr padituris e obskurantizmit, krkoilirin pr popullin e vet, barazin dhe mirqenien t mbshtetur n punn pr tgjith.Samiu kishte besim n forcat potenciale t njeriut pr tu prsosur materialisht emoralisht dhe pr t ecur gjithnj prpara n rrugn e qytetrimit. Po kshtu, aikishte besim t plot n t ardhmen e ndritur t shoqris njerzore, n mundsine saj pr t kaprcyer do penges drejt progresit shoqror. Historia, vinte ai n

dukje, nuk njeh ndrprerje, shoqria njerzore ka qen dhe sht nj entitet qzhvillohet vazhdimisht, nga nj shkall m e ult n nj shkall m t lart tqytetrimit. Arsyeja m e thell e ktij progresi historik, ajo q e bn qytetrimin emvonshm m t prsosur se at m t hershmin, shpjegonte Samiu, sht fakti se

nj komb i qytetruar bn pr vete veprat e nj kombi tjetr t qytetruar, bile ushton atyre veprave prodhimet e fuqis s tij intelektuale, i prsos dhe i shton m tejato vepra. N kt kuptim do popull ka meritat e tij para historis, sepse dopopull, kush m shum e kush m pak, me veprat e veta ka kontribuar n thesarin eprgjithshm t qytetrimit botror.Me vlersimin e lart q i bnte do kombi, Samiu mbronte nj t vrtet historike,nga e cila dilte vetvetiu prfundimi se edhe populli shqiptar, ndonse i vogl, kishtevlerat e tij, t drejtn e ekzistencs dhe kishte dhn kontributin e tij n kulturnbotrore. Vet veprimtaria e pasur krijuese e Samiut, i cili, si edhe rilindsit e tjer

t shquar shqiptar, kishte studiuar e kishte prvetsuar thell idet demokratike tkohs e veanrisht t filozofve e t mendimtarve t Revolucionit francez, si tDideroit, t DAlamberit, t Volterit, t Rusoit etj., duke i vn ato n shrbim tlvizjes kombtare t popullit shqiptar, e pasuroi m tej mendimin e prparuarpolitiko-shoqror t Rilindjes Shqiptare.Me vlersimin q i bnte qytetrimit t ri evropian, si nj shkall m e prparuar ezhvillimit shoqror n krahasim me qytetrimin osman t lidhur me sistemin feudal,q mbizotronte n Perandorin Osmane, Samiu mbronte nj t vrtet tjetrhistorike, nga e cila dilte vetvetiu prfundimi se Perandoria Osmane, q ngrihej mbi


5/28

themelet e sistemit feudal, duhej t shembej dhe mbi grmadhat e saj duhej tndrtohej nj shoqri e re n nj Shqipri t pavarur dhe n nj Turqi t re.Idet m t afrta pr Samiun, ato q ndeshen m shpesh n veprn e tij dhe qshprehen m me forc, jan ato q kan t bjn me kombin, me tiparet e tij, merrugn e lirimit kombtar, me t sotmen dhe t ardhmen e Shqipris. Sendet mt shtrenjt n bot, - shkruante Samiu, - jan nderi dhe atdheu. Ata q pr dobi

personale shkelin dashurin e atdheut, ata shkelin njkohsisht edhe nderin e tyre.Atdhedashurin ai e shihte si nj ndjenj t till, s cils asnj nuk mund ti bjball. Topi q shemb kshtjellat m t fuqishme sht atdhedashuria, thoshteSamiu.Nj problem i lidhur ngusht me kombin sht ai i gjuhs. Shenja e kombsissht gjuha, - shkruante Samiu, - do komb mbahet nga gjuht. Kur nj komb ehumb gjuhn, humb dhe veten. Me gzim t madh shkruanin Samiu e Naimi n njletr drguar nj mikut t tyre pr arritjet n shkrimin e n lvrimin e gjuhs shqipe:

Armiqt e kombit ton, - thoshin ata, - donin t na gnjenin prej kohe se gjojagjuha shqipe sht nj gjuh e prishur dhe trashamane, se nuk mund t shkruhet,se ska gramatik, se me t nuk msohen shkencat e tjera. Por n fund pan seshqipja u b, u shkrua, u krijua alfabeti i saj, u hartua gramatika, u shtypn librat eshkencs, u prkthyen poezi t bukura prej do gjuhe t huaj. Me nj fjal u kuptuase gjuh e prsosur dhe e rregullt sht shqipja.N luftn pr lirimin e atdheut nga robria nj rol t madh, sipas mendimit t drejtt Samiut, do t luante bashkimi i popullit shqiptar. Ai fliste me admirim pr forcn ebashkimit dhe pr dmin e grindjes dhe t prarjes. Bashkimi, - shkruante ai, -bn t mundura sendet e pamundshme, kurse grindja bn t pamundura sendet emundshme. Nj penges e madhe n rrugn e bashkimit politik ishte prarjafetare, e mbajtur gjall dhe e nxitur nga pushtuesit osman dhe qarqet politikeshoviniste t shteteve fqinje. Samiu me gzim bnte nj konstatim q ishte n tnjjtn koh edhe nj dshir e tij: Shqiptari nuk njeh grindjet e fes dhe luftrat eprgjakshme fetare, q kan njohur popujt e Lindjes dhe t Perndimit. Bashkimi ivrtet dhe i fort sht ai q mbshtetet mbi nj themel parimor, mbi bindje tprbashkta. Bashkimi i ideve dhe i parimeve, - shkruante ai, - sht m i fort se

bashkimi i shteteve. Nj baz e till parimore pr Samiun ishte dashuria prShqiprin, s cils duhej ti nnshtrohej do lloj ndjenje e vlere tjetr. Shqiptarisht shqiptar para se t jet mysliman apo i krishter, shpallte ai, duke ngriturkshtu iden e kombsis mbi iden e fes.Samiu i bri nj luft t ashpr shoqris feudale dhe shfaqjes m t shmtuar tsaj, shtypjes s popullit e sidomos t fshatarsis nga ifligart feudal e ngafajdexhinjt. Nse ka njeri m t dmshm pr shoqrin njerzore, - shkruanteSamiu, - sht ai i cili jeton me t ardhurat e nj ifligu, q nuk punon vet ose mekamatn e t hollave q i ka dhn me fajde. I frymzuar nga kjo ide ai doli mekrkesn demokratike q pronart e tokave ti qeverisnin vet tokat e tyre, tktheheshin, pra, n ifligar kapitalist.Samiu ishte nj lufttar i t drejtave njerzore, nj paralajmtar i nj bote tjetr padespotizm dhe pa shtypjen e dinjitetit t njeriut. Dshmi pr kt, ndoshta m

kuptimplotja, sht qndrimi i Samiut ndaj gruas. Problemit t gruas, t vendit t sajn shoqri, t rrugve t emancipimit t saj, Samiu i kushtoi nj libr t tr. Gruasai i njihte nj rol shoqror, at t edukimit t brezit t ri dhe, nprmjet tij, tkonsolidimit t vet shoqris. Nj shtet i qytetruar, - shkruante Samiu, -mbshtetet n edukatn e gruas. Gjithashtu ai i njihte gruas t drejta t barabartame burrin n familje.Shkrimet e Samiut, e gjith vepra e tij n shqip dhe n turqisht sht e mbushur menj besim t madh n lirimin e afrt t Shqipris, n nj t ardhme m t mir tsaj. Kt besim ai e mbshteste n nj varg faktorsh historiko-politik e


6/28

psikologjik. T till faktor pr Samiun ishin lashtsia e popullit shqiptar, trimria etij, talenti dhe zgjuarsia, dashuria pr pun e mbi t gjitha atdhedashuria.Atdhedashuria e popullit shqiptar, e bashkuar me trimrin e tij, ishin pr Samiunajo forc, t ciln smund ta ndalte asgj n rrugn e saj drejt qllimit t caktuar.Besimin pr lirimin e afrt t Shqipris Samiu e gjente edhe n bindjen q ai kishtese Perandoria Osmane ishte n kalbzim e sipr, se koha e despotizmit politik dhe e

shtypjes kombtare ishte duke pernduar dhe, si rrjedhim, vitet e sundimit osmann Ballkan ishin t numruara. Samiu priste do dit t dgjonte lajmin e gzuar tshembjes s despotizmit anakronik t sulltanit. Ai punoi pr ta prgatitur popullinpr kt t ardhme t lir e t pavarur dhe me idet e veprat e tij, si edhe meveprimtarin politiko-shoqrore, i frymzoi shqiptart t luftonin pr sigurimin e saj.

Shtypi

Hapat e par shtypi shqiptar i hodhi me daljen e organit mujor Fiamuri i Arbrit qfilloi t botohej n Kalabri n vitet 1883-1887, n t folmen e arbreshve tKalabris dhe italisht, nn drejtimin e Jeronim de Rads?. Nj rndsi t madhe n

jetn politiko-kulturore t vendit pati botimi n Stamboll, me nismn e Sami e NaimFrashrit, i revists mujore Drita e m von Dituria (1884-1885). N fund t

shek. XIX dhe n fillim t shek. XX botohen organe t reja t shtypit shqiptar, qluajtn nj rol t rndsishm n prhapjen e ideve kombtare dhe n mbrojtjen et drejtave t popullit shqiptar. N kushtet e regjimit absolutist t sulltan AbdylHamitit, gazetat dhe revistat shqipe nuk mund t botoheshin n Shqipri, prandajnxirreshin jasht n kolonit shqiptare t mrgimit. Shumica e tyre nxirreshin ngjuhn shqipe, disa ishin dygjuhshe. Nga kto m t rndsishme ishin: Shqiptari(Bukuresht, 1888-1903), nn drejtimin e Nikolla Naos; Shqipria (Bukuresht,1897-1898), nn drejtimin e Visar Dodanit dhe Jorgji Meksit, si organ i shoqris

Dituria; Albania (Bruksel e m von n Londr, 1897-1909), nga Faik Konica;Kalendari kombiar (Sofje, 1897-1915), q botohej si organ i shoqris Dshir,n fillim nn drejtimin e Kristo Luarasit e Kosta J. Trebicks dhe m pastaj t MithatFrashrit (Lumo Skndos); Drita (Sofje, 1901-1908), nn drejtimin e ShahinKolonjs; Besa-Besn (Kajro, 1900-1904), nga Milo Dui; Albania (Beograd,1902-1905), nga Jashar Erebara; Shpnesa e Shqypnis (Raguz, Trieste e Rom,1905-1908), nn drejtimin e Nikoll Ivanajt; Kombi (Boston, 1906-1908), ngaSotir Peci; Shqipria (Kajro, Magaga, 1906-1908); Pellazgu (Kajro, 1907);

Shkopi (Kajro, 1907-1908) etj. Megjithse nuk botoheshin n Shqipri, ato merrug e me mjete t ndryshme prhapeshin edhe n atdhe, ku kalonin dor m dore lexoheshin me etje t madhe. Nj popullaritet t veant gzonte gazeta Drita eSofjes, e cila m 1904 kishte nj tirazh prej 670 kopjesh. Kjo i detyrohej n radh tpar prmbajtjes atdhetare t artikujve q botoheshin n kt gazet. Gazeta

Shkopi kishte nj tirazh edhe m t madh, 900- 950 kopje n vitet 1907-1908.Duke muar rolin e organeve t shtypit n Lvizjen Kombtare Shqiptare, disa ngaFuqit e Mdha dhe veanrisht Austro-Hungaria, q u tregua m aktive n ktdrejtim, duke shfrytzuar edhe vshtirsit financiare t botuesve t tyre, u

premtuan shoqrive atdhetare t mrgimit dhe personaliteteve kombtare qdrejtonin organet e shtypit shqiptar subvencione financiare, me kusht q veprimtariae tyre t mos shtrihej n fushn politike, t mos cenonte status quo-n nPerandorin Osmane dhe pushtetin e sulltanit n Shqipri. Shumica e organeve tshtypit shqiptar e botuesit e tyre i qndruan ktij presioni t shteteve t huaja esidomos t Vjens dhe, megjithse hiqnin vshtirsi t mdha financiare, e vijuanveprimtarin e tyre t pavarur politike. Ndrkaq, Faik Konica e pranoi ndihmnfinanciare t Vjens, me kushtet e vendosura prej saj dhe n pajtim me to hyri, ndhjetor t vitit 1897, n nj lloj marrveshjeje me Ministrin e Jashtme t Austro-


7/28

Hungaris. Faik Konica e bri kt, sikurse e pohon edhe vet, i nisur ngavshtirsit financiare, por edhe pse mendonte se Shqipria nuk mund t zhvillohejpa ndihmn e jashtme, se kjo do t ishte nj rrug pr t prballuar rrezikun italianq e quante m real dhe m n fund pr ta br Vjenn t palkundur nprkrahjen e Shqipris. Megjithat, ky qndrim i Faik Konics u kritikua athernga nj pjes e mir e veprimtarve t lvizjes kombtare q mendonin ndryshe nga

ai.Pas katr numrave t par t revists Albania, q Faiku i nxori n mnyr tpavarur, pa ndonj subvencion, n shkrimet e mpasshme u ndje ndikimi i ksaj

marrveshjeje, si n prkrahjen nga ky organ t politiks s Vjens, ashtu edhe nzbutjen e qndrimit ndaj sulltan Abdyl Hamitit e Perandoris Osmane. Megjithat,Faik Konica me revistn e tij prgjithsisht u gjend edhe pas ksaj n t njjtn hullisi rilindsit e tjer, iu kushtua lufts pr prparimin kulturor t popullit shqiptar, prngritjen e ndrgjegjes s tij kombtare, duke pasur si synim ta prgatiste at n tardhmen pr tu liruar nga robria osmane. Revista Albania ruajti karakterinatdhetar, mbeti nj nga organet kryesore t shtypit shqiptar t Rilindjes dhe mebotimet e saj letrare, publicistike e enciklopedike dha nj ndihmes t muar npasurimin e kulturs shqiptare n trsi dhe veanrisht n lvrimin e gjuhs letrareshqipe, n njsimin e shkrimit t saj.N kushtet kur botimet e tjera ishin ende t kufizuara, organet e shtypit u bntribuna kryesore t mendimit politik e shoqror shqiptar. N to gjetn pasqyrim nradh t par lufta e popullit shqiptar pr autonomin e vendit, q ishte krkesathemelore e lvizjes kombtare dhe, lidhur me kt, qndrimi i forcave t ndryshmepolitike pr mjetet e rrugt pr arritjen e saj. Pjesa m e prparuar e atdhetarve, esidomos intelektualt me ide radikale, mbronin nprmjet organeve t shtypitprogramin e autonomis territoriale-administrative t Shqipris dhe shpreheshin prprmbushjen e tij me an t kryengritjes s armatosur.Tribuna t ksaj rryme u bn sidomos gazetat Shqipria, Drita, Albania(Beograd), Kombi, Shpnesa e Shqypnis etj., ku botonin shkrimet e tyre ShahinKolonja, Dervish Hima, Jashar Erebara, eris Topulli, Mihal Gramenoja, Fan Noli,Asdreni, ajupi, Hil Mosi, Nikoll Ivanaj, Visar Dodani, Sotir Peci etj. Shqipria e

Bukureshtit, n nj varg artikujsh, botuar n vitin 1897, duke e vn theksin nkrkesn e njohjes s kombit shqiptar dhe t autonomis s vendit, shkruante seduam t na njoh (Turqia) pr komb, t na bnj autonomin administrative, tqeverisemi vet (Dshir e shqiptarve dhe Shqipri e shqiptarve, 1897).Por atdhetart m radikal, n shkrimet e botuara n kto gazeta, shkuan edhe mtej, shtruan domosdoshmrin e formimit t nj Shqiprie t pavarur ose, sishpreheshin ata, t veimit e t ndarjes s plot t saj nga Perandoria Osmane. Atakishin formuar tanim bindjen se Porta e Lart nuk mund tu siguronte shqiptarveasnj t drejt kombtare, se vet Perandoria Osmane ishte e destinuar tshkatrrohej dhe se politika e bashkjetess s shqiptarve me turqit brenda kufijvet saj sht e gabuar dhe me pasoja t rnda pr t ardhmen e Shqipris; e vetmjarrug shptimi, theksonin ata, sht shkputja e plot dhe e menjhershme eShqipris nga kjo Perandori, pavarsia e saj (Albania, Beograd, artikujt

Drejtudhsia e shqiptarit, Prmimi i shqiptarve, m 1902-1904; Drita, Sofje,artikujt Turqia dhe shqiptart, Si do t bhet puna e Maqedonis, m 1903-1904etj.).N vitet 1902-1907, kur Lvizja Kombtare Shqiptare kishte marr nj karakter torganizuar, kur qndresa e armatosur kundrosmane kishte shprthyer, thuajse, ndo an t vendit dhe kishte filluar lufta e etave t drejtuara nga komitetet Prlirin e Shqipris, mjaft nga organet e shtypit shqiptar prkrahn kt qndresdhe u bn propaganduese e ides s lufts s armatosur, duke e par at si mjetinkryesor pr lirimin e Shqipris nga zgjedha osmane.


8/28

Por n shtypin shqiptar, sidomos n revistn Albania (Bruksel-Londr), n gazetnShqiptari (Bukuresht), Dashamiri (Trieste) dhe n ndonj organ tjetr u shfaqnedhe pikpamje t tjera, q shprehnin m shum qndrimin e elementve m tmoderuar, t cilt e kufizonin Lvizjen Kombtare Shqiptare vetm me krkesakulturore dhe ekonomike, si ngritja e shkollave shqipe, prhapja e libravekombtare dhe e udhve t hekurta, t cilat mendonin ti siguronin me ndihmn e

qeveris turke. Kto ishin, padyshim, masa t rndsishme e t domosdoshme, qdo t ndikonin n ngritjen e mtejshme t ndrgjegjes kombtare e politike tpopullit, por nuk qen t mjaftueshme pr lirimin e tij nga zgjedha osmane. N ktoorgane u botuan edhe artikuj, n t cilt kundrshtohej lufta politike e posarishtkrkesa e autonomis dhe e shkputjes s Shqipris nga sundimi osman, nukpranohej nevoja e lufts s armatosur. Autort e artikujve t till, duke i br thirrjepopullit shqiptar q t prpiqej ti fitonte t drejtat kombtare me rrugn ereformave, shkruanin: T lshojm mnjan politikn, t marrim t drejtat tonanga duart e mbretit suprem Hamitit, pa trazime dhe luftra, vetm me butsi dheurtsi; ne duam t pushoj lvizja kryengritse, e cila krkon t bjm cop-copt shtrenjtin ton atdhe, Mbretrin Otomane (Ca t tjera, n Albania, Bruksel,1897; Fjal pr litsit, n Shqiptari, Bukuresht, 1903).Mjaft nga organet e tjera t shtypit i quanin kto mendime t dmshme pr lvizjenlirimtare, sepse, si theksohej n to, ngjallnin te populli shqiptar shpresa t remedhe iluzione n mirbrsin e sulltan Abdyl Hamitit. N shkrimet e botuara nkto organe thuhej se nuk na plqejn idherat e atyre q thon se duhet tmbahet dhe t jet Turqia, pr t mirn e Shqipris, se Turqia nuk bn asnjreform q tu ap t drejta popujve.N mendimin politik t shtypit shqiptar gjeti pasqyrim edhe Revolucioni rus i viteve1905-1907. N shkrimet e botuara, sidomos n gazeta t tilla si Drita e ShahinKolonjs, Shpnesa e Shqypnis e Nikoll Ivanajt etj., atdhetart shqiptar eshihnin luftn e popullit shqiptar dhe t popujve t tjer t shtypur t PerandorisOsmane, si edhe at t popullit rus, si nj luft t prbashkt lirimtare q drejtohejkundr t njjtve armiq, dy mbretrive t flliqura, q quhen Rusi dhe Turqi..., qkan prmbi krye dy njerz gjakatar e t poshtr q nuk u ngopn s thithuri gjak

njeriu (Drita, Sofje, 1905).N shtypin shqiptar kan gjetur pasqyrimin e vet, megjithse n nj mas m tvogl, edhe shtjet ekonomiko-shoqrore, si ato t lufts kundr shtypjesekonomike, t rolit t forcave t ndryshme shoqrore n lvizjen kombtare etj. Nartikujt e korrespondencat nga Shqipria, t botuara n gazetn Drita, Kombi,

Shkopi etj., n vitet 1901-1907, prshkruhet me ngjyra t forta e n mnyrrrqethse gjendja e mjeruar ekonomike e kulturore e popullit, sidomos efshatarsis q ishte zhytur n padije. Kjo gjendje shpjegohej me sundimin osman epolitikn shtypse t sulltanit dhe n ndonj artikull me ndarjen e padrejt ttokave, me zotrimin e prons s madhe t ifligarve e t shtetit osman.Mendime t ndryshme u shprehn n shtypin shqiptar lidhur me rolin e parisfeudalo-ifligare ose, si shprehej shtypi, t oxhaksis, n lvizjen kombtare.Ndrsa atdhetart e moderuar mendonin se lvizja lirimtare duhej t mbshtetej te

kjo pari, t ciln e quanin shpresa e shptimit dhe e liris satdheut, prfaqsuesitm radikal t Rilindjes Kombtare e shihnin at si pjes t elits politike sundueset Perandoris Osmane. Ata i bnin thirrje popullit q t ngrihej jo vetm kundrpushtetit t sulltanit, por edhe kundr paris shqiptare, e cila, si thuhej n shkrimete tyre, ishte br vegl e guverns turke pr tshtrydhur gjakun e varfris dhe prt rrjepur njerzin (Drita).T ndryshme ishin mendimet e grupimeve politike shqiptare, t shprehura n shtyp,pr rolin e popullit t thjesht n lvizjen kombtare. Ndrsa atdhetart e moderuare quanin popullin nj turm, q ska siguri vese tek oxhaksia, te paria, elementt


9/28

radikal e quanin popullin e thjesht, vegjlin, si cilsohej ather, barts tvrtet t patriotizmit dhe lufttar t vendosur pr lirimin e atdheut nga zgjedhaosmane.Por problemi i trajtuar m gjersisht n faqet e t gjitha organeve t shtypit shqiptarishte ai i lufts pr lirin e gjuhs dhe t shkolls shqipe, t cilat t gjithatdhedashsit, pa prjashtim, i vlersonin si nj mjet shum t rndsishm pr

ngritjen e ndrgjegjes kombtare t popullit shqiptar, pr konsolidimin e tijkombtar dhe pr bashkimin n luft kundr pushtuesve t huaj. Por atdhetart mlargpams e trajtonin luftn pr shkolln e shkrimin shqip si pjes t pandar tlvizjes politike pr njohjen e kombit shqiptar dhe pr autonomin e tij.Nprmjet shtypit, rilindsit kundrshtonin prpjekjet e qendrave t huaja klerikalepr t prar shqiptart sipas besimeve fetare, pr t mbjell dasin midispopullsis myslimane, nga njra an, dhe asaj krishtere, nga ana tjetr. Kjoveprimtari, q shtypi e quante antikombtare, bhej m e dmshme pr kombin,sepse gjente prkrahs edhe te klerik t veant t lart, konservator e fanatikshqiptar, mysliman e t krishter, t lidhur me interesa ekonomike e shpirtroreme sundimtart osman, me sulltanin Halif si edhe me Patrikann greke tStambollit. N artikujt e botuar n organet e shtypit gjat viteve 1907-1908 nga FanNoli, Mihal Gramenoja, Hil Mosi dhe atdhetar t tjer theksohej se kto kategori tklerikve u shrbenin t huajve dhe ishin br vegla politike n duart e tyre.Duke qen edhe vet besimtar dhe duke respektuar ndjenjat fetare t t gjithshqiptarve, rilindsit i veonin nga kleri e shumica e klerikve t t tria besimevefetare kta prfaqsues t caktuar t qarqeve klerikale, q vepronin n kundrshtimme interesat e Shqipris, duke i quajtur armiq po aq t rrezikshm pr kombin, saedhe qeveria turke, dhe arritn n prfundimin se shqiptart nuk mund t siguroninas bashkimin e as lirimin kombtar pa kaprcyer veprimtarin e tyre prarse.Nj vend t rndsishm n organet e shtypit kan zn edhe artikujt e thirrjet edrejtuara kundr politiks shoviniste t shteteve fqinje ballkanike dhe kundrqndrimit mosprfills t Fuqive t Mdha ndaj shtjes shqiptare. N shkrimet ethirrjet e botuara n shtypin shqiptar n vitet 1902-1908 nga Asdreni, Fan Noli,Shahin Kolonja, eris Topulli dhe nga mjaft autor t tjer anonim, goditet

veanrisht politika shoviniste e qarqeve politike t Athins, t Beogradit, t Sofjes et Malit t Zi, t cilat n synimet e tyre pr t prgatitur pushtimin e tokaveshqiptare nuk ndaleshin para asgjje, prdornin t gjitha mjetet, nga prapjet prasimilimin e shqiptarve nprmjet shkollave dhe kishs e deri tek organizimi ntokat shqiptare t bandave t armatosura, q terrorizonin popullsin. Ata dnoningjithashtu politikn e disa prej Fuqive t Mdha e sidomos t Rusis, q prkrahninlakmit aneksioniste t shteteve fqinje ndaj tokave shqiptare, si edhe ndrhyrjet qato ndrrmorn n vitet 1902-1907 pr zbatimin e reformave n Turqin Evropiane,t cilat onin n coptimin e territoreve shqiptare.Idet prparimtare e demokratike t shtypit luajtn nj rol t madh pr prgatitjenideologjike e politike t popullit shqiptar n luftn pr bashkimin dhe pr liriminkombtar t vendit.

Lvrimi i gjuhs shqipe dhe prhapja e shkrimit shqip

Pas themelimit t Lidhjes s Prizrenit m 1878 dhe t Shoqris s Stambollit m1879 mori hov lvizja pr lvrimin dhe studimin e gjuhs shqipe. Mendjet m tndritura t kohs, si Kostandin Kristoforidhi, Naim Frashri, Sami Frashri, Jeronimde Rada, Pashko Vasa, Jani Vretoja, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta etj., duke e njohurmir gjuhn amtare dhe duke pasur besim t patundur n zhvillimin e saj t shpejt,iu prveshn me zell nj pune t shumanshme q nuk vonoi t jepte prfundime tdukshme. Drejtimet kryesore t prpjekjeve t tyre, q kushtzoheshin nga krkesat


10/28

e kohs, ishin prhapja e shkrimit shqip, pastrimi i gjuhs shqipe nga fjalt e huajat panevojshme, pasurimi i saj sidomos me terma shkencor e me fjal t tjera tfjalorit abstrakt dhe prpunimi i disa normave gjuhsore q do t onin shkall-shkall n zhvillimin e vazhdueshm t gjuhs letrare shqipe. Me kto prpjekjeatdhetart rilinds synonin t forconin bashkimin dhe afirmimin kombtar t popullitshqiptar, pr t cilt nj faktor vendimtar ishte gjuha, si tipar themelor q dallon do

komb.Alfabeti i Shoqris s Stambollit (1879) me 36 shkronjat e tij i plotsonte mirkrkesat fonologjike t gjuhs shqipe dhe, me gjith mungesn e shkollave shqipe,ishte prhapur ndr shqiptart brenda e jasht vendit. Por, duke qen i przier edheme disa shkronja greke dhe me disa shkronja t veanta, ai paraqiste mjaftvshtirsi pr botim librash e fletoresh npr shtypshkronja. Prve ksaj,megjithse bri t mundur mnjanimin e disa alfabeteve t prdorura m par,alfabeti i Stambollit nuk mbeti i vetmi alfabet pr shkrimin e shqipes. Kshtu nShkodr vijoi t prdorej alfabeti tradicional i shkrimtarve klerik t Veriut. Madje,n kaprcyell t shek. XX n at qytet u vun n prdorim dy alfabete t reja:alfabeti thjesht latin i Shoqris Bashkimi, i themeluar m 1899 nga Preng Doi,Gjergj Fishta etj., dhe alfabeti i Shoqris Agimi, i formuar m 1901 nga ZefMjeda, Ndre Mjeda etj. Gjat ksaj periudhe n Shkodr nuk munguan edheprpjekjet pr ta shkruar shqipen me alfabetin arab.Rilindsit u prpoqn edhe pr pastrimin e pasurimin e fjalorit, gj q diktohej ngavet gjendja e gjuhs shqipe, e cila, n kushtet e nj prapambetjeje t gjithanshmet popullit shqiptar, ishte e mbushur me fjal t huaja dhe kishte mbetur e varfrsidomos pr fjal t fushave t ndryshme t shkencs e t kulturs. Pr tia arriturktij qllimi t dyanshm u shfrytzuan m shum mjetet fjalformuese t gjuhsshqipe, duke krijuar kshtu nj numr t madh fjalsh t reja, nj pjes e mir e tcilave i kan qndruar kohs. T tilla jan, p.sh., fjalt ndrgjegje, vetdije, cilsi,sasi, folje, rrokje, premr, atdhe, mmdhe, kryeqytet, qytetroj etj. sht evrtet se prpjekje pr t krijuar fjal t reja ishin br edhe m par, duke nisurq nga Buzuku, Budi e Bogdani e deri te Naum Veqilharxhi. Por prpjekjet edhjetvjearit t fundit t shekullit t kaluar n kt fush dalloheshin pr karakterin

e tyre m t vetdijshm, pr prmasat e gjera dhe pr prhapjen e madhe qpatn.Pr pasurimin e fjalorit t gjuhs shqipe u shfrytzua n radh t par visari i pasur igjuhs popullore. Pr kt qllim u mblodhn nga goja e popullit fjal e shprehje trralla q rilindsit i shtin n prdorim n veprat e tyre. N kt pun fisnike u dalluan mnyr t veant Kostandin Kristoforidhi, i cili i ra kryq e trthor mbar vendit,duke mbledhur nj visar t pasur, q e prfshiu edhe n veprn e tij madhore

Fjalori i gjuhs shqipe. Por kt vepr me vler t madhe autori nuk mundi tabotonte sa qe gjall. Pas shum prpjekjesh, ky fjalor u botua m n fund m 1904n Athin. Fjalori nuk kishte karakter dialektor, si fjalort e botuar m par, por ishtenj fjalor i mbar shqipes. Shpjegimet aty jepeshin n gjuhn greke, por kishte edheshpjegime plotsuese shqip. Ata q nuk dinin greqisht e prdornin pr t gjeturekuivalenten greqisht t fjals shqipe.

M 1908 u botua n Shkodr nga Shoqria Bashkimi nj tjetr fjalor i gjuhsshqipe me shpjegimet n gjuhn italiane.Drejtimi tjetr kryesor, ku u prqendruan prpjekjet pr lvrimin dhe studimin egjuhs shqipe, ishte prpunimi i disa normave drejtshkrimore e gramatikore dhestudimi i strukturs gramatikore t gjuhs. Edhe n kt fush puna nuk nisi nga epara. Prpjekje t tilla ishin br edhe m prpara. Por pas vitit 1880, n kushtet ereja t rritjes s lvizjes kombtare, shtrohej detyra pr nj pun m t vetdijshmedhe me synime m t qarta. N shkrimet shqipe duheshin zbatuar disa normadrejtshkrimore q ti bnin ato sa m t kuptueshme pr t gjith shqiptart,


11/28

pavarsisht nga baza dialektore. Pr nj pun t till t vetdijshme shprehen nshkrimet e tyre sidomos Kostandin Kristoforidhi, Samiu, Naimi etj. Gjat ksajperiudhe u bn prpjekje edhe pr nj afrim t dy varianteve t shkruara tshqipes. Por, n kushtet e sundimit t huaj dhe t prarjeve krahinore e fetare, tushqyera nga armiqt e jashtm e t brendshm, kto prpjekje nuk mund tshkonin larg. N kto rrethana, kur edhe nj pjes e shkrimtarve vijonin t

prdornin n shkrimet e tyre nj gjuh thjesht dialektore, ishte shum e vshtir tprpunoheshin e t zbatoheshin nga t gjith norma drejtshkrimore e gramatikore tnjsuara. Megjithat, u b nj pun e madhe pr vendosjen e disa normavedrejtshkrimore e gramatikore, q shnuan nj hap t rndsishm prpara nzhvillimin e mtejshm t gjuhs letrare shqipe.Nj vmendje e posame iu kushtua edhe studimit t strukturs gramatikore tgjuhs e kjo duket qart edhe nga botimi i disa gramatikave me vler, t hartuarakryesisht nga autor shqiptar. Nga kto dallohen sidomos gramatika e KostandinKristoforidhit (1882), me shpjegim n gjuhn greke, Shkronjtorja ... e Samiut(1886), q sht e para gramatik e gjuhs shqipe, gramatika e Gjergj Pekmezit(1908), me shpjegime n gjuhn gjermane, gramatika shqipe e Anton Xanonit(1909) etj.Puna pr lvrimin e pr studimin e gjuhs bri t mundur zhvillimin e mtejshm tgjuhs letrare shqipe.N fund t shek. XIX dhe n fillim t shek. XX u shtuan edhe m shum prpjekjet eatdhetarve shqiptar pr lirin e msimit t gjuhs shqipe dhe pr eljen eshkollave shqipe. Edhe pas hapjes s shkolls s Kors n vitin 1887, gjendja earsimit n Shqipri mbeti e mjerueshme. Gjith sistemi arsimor osman prbhej ngashkollat fillore (mejtepe) n qytete e n fshatra, nj pjes e madhe pran xhamive,nga disa shkolla gjysm t mesme ose qytetse (ruzhdie) q funksiononin n qytete,ndrsa shkolla t mesme shtetrore (idadie) ishin ngritur vetm n kryeqendrat ekatr vilajeteve. Msimet zhvilloheshin kudo n gjuhn turke, ndrsa numri ifmijve q i ndiqnin kto shkolla ishte shum i pakt. N kto rrethana atdhetartrilinds si n memorandumet e peticionet e njpasnjshme, q i drguan Ports sLart dhe Fuqive t Mdha nga kolonit e mrgimit e nga brenda vendit, ashtu edhe

nprmjet organeve t shtypit shqiptar t viteve 1897-1908, protestuan ndaj ksajgjendjeje t rnd t arsimit n Shqipri dhe krkuan me kmbngulje qshqiptarve tu jepej e drejta e msimit t lir t gjuhs amtare shqipe dhe q thapeshin kudo n Shqipri shkolla shqipe t t gjitha hallkave. Organet e shtypittheksonin se ne shqiptart duhet t hapim shkolla shqipe n Shqipri dhe tmsojm n gjuhn ton, t elim shkolla shqipe n t gjitha ant e Shqipris, ndo qytet dhe n do fshat, me qllim q t lulzohet Shqipria (Shqipria, 1897,

Gjuha shqipe dhe shqiptart; Drita 1903, Kombet e tjera dhe shqiptart etj.)Atdhetart, me gjith pengesat e qeveris turke, nuk i ndrpren prpjekjet pr tprhapur arsimin n gjuhn amtare. Prve dy shkollave shqipe t Kors, n mjaftvise t Shqipris, si n Elbasan, Dibr, Kruj, Kor, Berat, Gjirokastr, Kolonj,Starov, Vlor, Prmet, Skrapar, amri etj., funksiononin, n shumicn e rastevepran shtpive private, shkolla t fshehta shqipe, n t cilat arsimtart atdhetar u

msonin fmijve e t rriturve abetaren e gjuhs shqipe. N kto qendra, si edhe nqytete t tjera t vilajeteve shqiptare, si n Shkodr, Durrs, Tiran, Prizren,Prishtin, Shkup, Manastir etj., msuesit atdhedashs u msonin fshehurazi shkriminshqip nxnsve n shkollat e huaja turke, greke etj.Atdhetart rilinds protestuan n ato raste kur Austro-Hungaria bri prpjekje pr tzvendsuar gjuhn shqipe, q ishte futur n shkollat e saj, me gjuht e huaja. Nvitet 1898-1900 shprtheu konflikti ndrmjet popullsis s Prizrenit dhe agjentvekonsullor austro-hungarez, q deshn t fusnin n shkolln shqipe t qytetitsllavishten. Vatikani m 1898 largoi nga kjo shkoll klerikt shqiptar nga Prizreni


12/28

dhe emroi n vend t tyre klerik e murgesha kroate, q filluan t prdornin nshkoll krahas shqipes edhe sllavishten. Meqense krkesat e popullsis s Prizrenitpr pezullimin e msimit n gjuhn sllave nuk u morn parasysh, ajo ngriti m 1899nj shkoll t re shqipe t pavarur, n t ciln jepte msim Mati Logoreci. N ktoprpjekje atdhetart prizrenas patn edhe prkrahjen e popullsis s Shkodrs dhet viseve t tjera. Shkolla e re trhoqi shumicn e nxnsve t Prizrenit. N

konfliktin pr shtjen e shkolls s Prizrenit (q zgjati 2 vjet) ndrhyri me krkesne Vjens edhe policia turke, e cila arrestoi mjaft shqiptar atdhetar. Qndresa egjat e protestat e vazhdueshme t popullsis s Prizrenit bn m n fund efektin etyre; m 1900 u kthyen n Prizren klerikt e larguar shqiptar dhe u hoqn ngashkolla msuesit e huaj. Pas ksaj t dyja shkollat u bashkuan n nj shkoll tvetme.Kshtu ndodhi edhe n Tiran, ku n saje t krkesave kmbngulse t rretheveatdhetare, n shkolln austriake t ktij qyteti, n kundrshtim me vendimin ekryepeshkopit katolik t Durrsit, u vun n prdorim tekstet e prgatitura ngaShoqria e Stambollit.N saje t prkrahjes s popullit dhe t vendosmris s msuesve atdhetar, edheMsonjtorja shqipe e Kors, q ishte e vetmja shkoll shqipe legale, u bri ballpr nj koh t gjat prndjekjeve dhe intrigave t qeveritarve osman dhemitropolis s Kors. N vitet e fundit t shek. XIX, kur drejtor i saj u b Nui Nai,ajo u kthye n nj shkoll t rregullt fillore me katr klas, ku ndiqnin msimet 80-100 fmij t krishter e mysliman nga 20-40 q kishte m par. Prve drejtorit,n shkolln e djemve t Kors jepnin msime edhe arsimtart Thanas Nona eNikolla Lako, ndrsa t rriturve abetaren shqip ua msonte Kristo Vodica. Por edhekjo shkoll m n fund u mbyll n vitin 1902, kur autoritetet osmane, t nxituraedhe nga peshkopi ortodoks grek, arrestuan msuesin dhe drejtorin e saj t funditNui Nain, t akuzuar si pjesmarrs i nj organizate t fsheht shqiptare.Shkolla e vajzave t Kors, ku jepnin msim Sevasti Qiriazi (q ishte edhedrejtoresh e saj), Fanka Efthimi dhe m pastaj Polikseni A. Dhespoti (Luarasi) eThanas Sina, dha ndihm t madhe pr disa vjet n prhapjen e shkrimit shqip e tndjenjave atdhetare tek t rejat dhe te popullsia e qytetit. Ajo frekuentohej nga 50

nxnse, disa prej t cilave, duke qen nga viset e tjera, ishin konviktore. Por edhekjo shkoll u mbyll m 1904 nga autoritetet osmane.Ndrsa pengonte prhapjen e msimit t gjuhs shqipe dhe merrte masa t rreptandaj msuesve e prindrve, sidomos ndaj atyre mysliman q onin fmijt nshkollat shqipe, qeveria osmane, duke qn nn presionin e shteteve fqinje e tFuqive t Mdha, lejonte eljen n qytetet e Shqipris t shkollave t reja t huaja,greke, bullgare, serbe etj.Krahas ktyre, prhapja e shkrimit shqip pengohej gjithashtu nga mungesa e njalfabeti t prbashkt pr gjith shqiptart. Atdhetart shqiptar me t drejt eshihnin mungesn e nj alfabeti t njjt si nj shenj dasie q pengonte bashkimine konsolidimin kombtar t shqiptarve.Por si shjtja e shkolls shqipe, ashtu edhe ajo e vendosjes s nj alfabeti t njjtt gjuhs shqipe, qen shndrruar n probleme politike, zgjidhja e t cilave do t

varej nga zhvillimi i prgjithshm i Lvizjes Kombtare Shqiptare.

2. LETRSIA DHE ARTET

Letrsia

Ringjallja nacionale, lvrimi i shqipes si gjuh e kulturs, organizimi i arsimitkombtar dhe themelimi i letrsis kombtare n rrafshin kulturor, si dhe krijimi ishtetit t pavarur n rrafshin politik, kto ishin pikat kye t programit t lvizjes s


13/28

Rilindjes, prej s cils lindi shkolla e romantizmit shqiptar t shek. XIX, q u pruruan veprn Kngt e Milosaos (1836) t Jeronim de Rads pr t marr formn eplot n veprat e Naim Frashrit, Pashko Vass, Ndre Mjeds, Zef Serembes, GavrilDars (t Riut), Andon Z. ajupit, Luigj Gurakuqit, Asdrenit, Gjergj Fishts, FilipShiroks e t tjerve. Ishte ky nj romantizm tipik ballkanik, i mbrujtur me frymne lirimit kombtar, me mallin e mrgimtarit dhe me patosin retorik t evokimit t

mesjets shqiptare, domethn t luftrave t Gjergj Kastriotit Sknderbeut.Letrsia e Rilindjes u frymzua nga idet e romantizmit nacional dhe t iluminizmit,q u kultivuan n rrethet e inteligjencies shqiptare, e cila jetonte kryesisht nmrgim, n ngulimet e vjetra shqiptare n Itali dhe n ngulimet e reja n Stamboll,Bukuresht, ShBA, Sofje e Kajro. Kjo shkoll letrare lvroi kryesisht poezin. Heroi isaj ishte njeriu etik, shqiptari lufttar e m pak njeriu tragjik. N procesin e zhvillimitt saj nisn t integrohen gjithnj e m shum n t edhe idealet shoqroredemokratike t ndikuara nga orientimi n prgjithsi perndimor i kulturs shqiptaret Rilindjes. Kt prirje e shprehu n mnyr poetike, Naim Frashri, n vargjetsintetike: Jak o dit e uruar, / Q lint nga perndon.Pjes e ktij procesi ishte dhe pasurimi i krijimtaris letrare me idealet humanistepr rilindjen e njeriut dhe lirin e individit, pr prsosjen e tij morale dheemancipimin e tij nga prangat e mesjets, nga mendsia e normat e moralit t sajq e ndrydhte shpirtin e njeriut dhe e mbante n padije e errsir. Poezia, sidomospoezia lirike e Rilindjes, i solli letrsis shqipe botn shpirtrore t individit, dramat ekrkimet e tij morale, nj bot n lvizje e t trazuar, nj shpirt t zgjuar nga gjumimesjetar q e mpinte mendjen njerzore.Nj tipar i rndsishm i kulturs dhe i letrsis s Rilindjes sht rigjallrimi dherivlersimi i vlerave tradicionale t kulturs shqiptare, sidomos lidhja e ngusht e sajme folklorin vendas, riaktivizimi i motiveve dhe i formave poetike t krijimtarisgojore popullore. Gjurmimi i ksaj tradite dhe botimet n fush t saj (Rapsodi tnj poeme arbreshe m 1866 nga De Rada, Prmbledhje t kngve populloredhe rapsodi t poemave shqiptare m 1871 nga Zef Jubani, Bleta shqiptare m1878 nga Thimi Mitkoja, Valt e detit m 1908 nga Spiro Dineja etj.) ishin pjes eprogramit kulturor t Rilindjes Kombtare pr afirmimin e identitetit etno-kulturor t

shqiptarve.Por letrsia e kultura e Rilindjes u zhvilluan n marrdhnie t ngushta me kulturatperndimore e lindore, duke marr prej tyre ato elemente q i prgjigjeshin frymss tyre dhe duke ruajtur natyrn vendase.Lvizja mendore dhe letrare e Rilindjes krijoi nj kultur t re; ajo hapi epokn ekulturs moderne t shqiptarve.Fillimet e letrsis s Rilindjes lidhen me krijimtarin poetike t nj grupi poetshnga veriu, t cilt qndrojn n kaprcyell t dy kohve. Nga njra an ata meshkrimet e tyre fetare zgjasin, pas nj heshtjeje gati treerekshekullore, traditn eletrsis s vjetr klerikale katolike, kurse nga ana tjetr me disa vjersha t tyre, kuu buthtuan motivet e para atdhetare, u bn nismtar dhe pararends t letrsiss re. Kta ishin Preng Doi (1847-1917), abati i Mirdits, Pjetr Zarishi (1806-1866)nga Zadrima, Leonardo de Martino (1830-1923) arbresh i ardhur si misionar

franeskan n Shqipri dhe Ndue Bytyi (1847-1917) prej Kosove.Disa vjersha t ktyre poetve jan t mbrujtura me frymn atdhetare dhe me notate kushtrimit pr luft kundr pushtuesit, duke i hapur udhn edhe nj lvizjeje tgjer artistike letrare, q do t zhvillohej n Shkodr n mbarim t shek. XIX dhe qpati si prfaqsues t saj Ndre Medn, Gjergj Fishtn, Luigj Gurakuqin, FilipShirokn.Naim Frashri (1846-1900)Naim Frashri sht figura qendrore e letrsis s Rilindjes dhe nj ngaprfaqsuesit m t shquar t lvizjes kombtare, njeriu q u pagzua pr s gjalli si


14/28

apostull i shqiptarizms dhe bilbili i gjuhs shqipe. Lindi n Frashr t Dangllis,ku mori msimet e para nga hoxha i fshatit. Me shprnguljen e familjes n Janin,pran vllait t madh Abdylit, q shrbente si npuns atje, Naimi hyri n gjimnazinZosimea t qytetit, ku mori nj kultur t gjer pr kohn. Prve njohjes mekulturat klasike, prve se prsosi njohurit n persisht dhe msoi edhe gjuh ttjera, si greqishten, frngjishten etj., Naimi atje ra n kontakt me idet e iluminizmit

frng, q i hapi udhn Revolucionit t vitit 1789; lexoi Ruson e Volterin, pr t ciltruajti nj admirim t veant gjat gjith jets, ashtu si e ruajti edhe prshkrimtart e mdhenj t shkolls s romantizmit francez, Hygon, Lamartinin e ttjer. Naimi u ndodh kshtu n kryqzimin e dy kulturave, t kulturs lindore e tkulturs perndimore, t cilat lan gjurm n formimin dhe n veprn e tij, pamundur t shtypin natyrn e saj vendase.Pasi kreu m 1870 gjimnazin, Naimi shkoi n Stamboll pr t gjetur pun, por klimanuk i shkoi shndetit t tij t dobt dhe u kthye n Shqipri, ku punoi pr dhjet vjetsi npuns dogane n Janin, n Sarand e n Berat. M 1882 u vendosprfundimisht n Stamboll pran vllait, Samiut, ku edhe mbylli syt m 20 tetor1900. Atje ai u b shpirti i Shoqris s Stambollit q e kryesonte Samiu.Por n vitet e Lidhjes s Prizrenit Naimi u ndodh n Shqipri dhe mori pjes aktiven ngjarjet e saj, sidomos n organizimin e mbledhjeve q u bn n Frashr e nJanin pr mbshtetjen e prkrahjen e Lidhjes. M 1880 shkroi t parn vepr shqipme prmbajtje atdhetare, poemthin Shqipria, e cila u prit me entuziazm nrrethet patriotike. N kt poem ai shpalli poetikisht t gjitha idet q do tformonin m tej trungun e veprs s tij atdhetare dhe t gjith poezis atdhetare tRilindjes.Naimi iu kushtua trsisht veprimtaris atdhetare; ai dha ndihmes t shquar prbotimin e revists Drita - Dituria, dhe n nj periudh t shkurtr 13-vjeare(1886-1899) botoi 15 libra. Vetm n vitin 1886 botoi n shtypshkronjn eBukureshtit 6 libra, Bagti e Bujqsija, Vjersha pr msonjtoret e para, Ekndimit t unave kndonjtoreja me dy vllime, Istori e prgjithshme dhe

Diturit. M pas do t botonte Tehajylat (ndrrimet, 1885), Lulet e vers(1890), Msime (1894), Parajsa dhe fjala fluturake (1894), Gjithsia (1895),

Fletore e bektashinjve (1896), Istori e Sknderbeut (1898), Qerbelaja (1898),Istori e Shqipris (1899) e t tjera.Si shihet, nj vend t gjer i dha ai botimit t librave pr t cilat kishte nevojshkolla shqipe. Si atdhetar iluminist ai i kushtoi vmendje jo vetm pajisjes s brezitt ri me dije shkencore. Naimi kishte koncepte t prparuara pedagogjike. Ai ishtepr barazin e djemve dhe t vajzave pr t msuar, pr prfshirjen e lndveshkencore n programet shkollore, pr nj edukat morale t prsosur dhe prnjsimin e msimit me edukatn.Vepra poetike e Naimit vuri bazat e letrsis kombtare dhe luajti nj rol t dors spar pr zgjimin e vetdijes atdhetare te bashkkombsit. Ai u b themeluesi i njletrsie t re me prmbajtje atdhetare e njerzore, me forc artistike dhe me vlerat shquara stili, duke zgjeruar jo vetm tematikn dhe problematikn e saj, por dukei kthyer fjals shqipe forcn e saj estetike, duke i dhn shqipes fytyrn e nj gjuhe

t lvruar t kulturs moderne t shqiptarve. Me poemat e vjershat e tij lirike Naimii kndoi mallit e dashuris pr atdhe, krenaris kombtare dhe t kaluars slavdishme t shqiptarve. Por ai zbuloi edhe t fshehtat e shpirtit njerzor dukemedituar pr jetn dhe vdekjen, bukurin dhe dashurin, qenien dhe mosqenien,perndin dhe gjithsin, n frymn e panteizmit poetik e filozofik q karakterizonmendimin e tij.Nj himn t pashoq i thur Naimi dashuris pr atdhe e mallit pr t, bukurive tnatyrs shqiptare e krenaris kombtare n poemn Bagti e Bujqsija. Me ktvepr Naimi krijoi poezin e madhe t atdheut dhe me nj gjuh magjepse poetike


15/28

shprehu ndjenja e emocione q skishte mundur ti krijonte para tij poezia shqipe. Aishpalli mbi t gjitha ndjenjn e krenaris kombtare, prmes vargjeve: Ti Shqiprim ep nder, / M ep emrin shqiptar; / Zemrn ti ma gatove / Plot me dshirdhe me zjarr.Poema sht nj shfrim lirik i ndjenjave t poetit t pushtuar nga malli i gjuhs dhe ibukurive t vendlindjes, nga kujtimet e rinis s kaluar n gji t saj, t poetit t

magjepsur nga kulti i toks dhe i puns, t poetit q e prjeton dashurin prShqiprin dhe krenarin pr t si nj ndjenj njerzore q krkon tua prcjellgjith bashkatdhetarve t vet, me fjaln e vet poetike, me gjuhn e zemrs szjarrt, q zhuritet nga malli e dashuria pr do gj shqiptare.Naimi pohoi me gjuhn e artit qenien e atdheut e t atdhetarizmit shqiptar, dukekrijuar imazhin poetik t mmdheut q u mungonte shqiptarve, q e kishin dhenuk e shikonin ose nuk e ndienin se e kishin ashtu t bukur e madhshtor, ashtu si eprshkruan poeti, t ringjallur s vdekuri me nj dashuri t prgjruar prej fjalspoetike. Ky imazh i ftonte shqiptart t ktheheshin n atdhe. Metafora e madhe ekthimit, e pranishme jo vetm n kt poem t Naimit, por n gjith letrsinromantike t Rilindjes, nuk sht e njjt me ndrrn romantike pr tu kthyer nviset ekzotike, ose n gjirin e jets s lir e t paprlyer nga smundjet e qytetrimitmodern; nuk sht thjesht nj arratisje romantike larg rrmujs e rrmetit t jetsurbane, por nj mall pr atdheun e humbur dhe nj thirrje qytetare pr tiu kthyervlerave t vendlindjes, pr ti ringjallur ato e bashk me to pr t ringjallur kombin.Ky ishte misioni i poezis s Naimit, i cili u njjtsua n vetdijen e kombit me qiririnq digjet pr njeriun dhe pr lirin.Historia, sidomos epoka e Sknderbeut, prbnte pr rilindsit nj trashgim tmuar dhe nj dshmi t identitetit e t s drejts s shqiptarve pr t jetuar t lirn atdheun e tyre. Me vetdijen e ndikimit t madh t s kaluars pr formimin endrgjegjes kombtare dhe pr zgjimin e ndjenjave liridashse, Naim Frashri krijoipoemn epike Istori e Sknderbeut, e cila, pikrsht pr kto arsye, u b nj ngaveprat m t lexuara gjat Rilindjes. Me kt vepr ai realizoi nj ndrr t lasht tshqiptarve, pr t pasur edhe ata si popujt e tjer eposin e tyre historik. Poemaevokoi me nj patos t ngritur atdhetar e romantik qndresn pesshekullore t

shqiptarve kundr vrshimit osman dhe heroin e ksaj qndrese, figurn e GjergjKastriotit Sknderbeut.Naim Frashri ishte njeri i Rilindjes dhe Rilindja Shqiptare bashkonte n vetveteidealet politike qytetare t rilindjes s kombit dhe idealet humane t rilindjes snjeriut. Rilindja e kombit dhe liria e kombit n mendimin e Naimit sht e lidhur merilindjen e njeriut e me lirin e njeriut, me zgjimin e pasurimin e tij mendor eshpirtror, me prsosjen e tij morale. N kt vshtrim prjetimet lirike t Naimit tshprehura n vjershat e Luleve t vers synojn t afirmojn nj bot t rendjenjash njerzore, aspiratn e poetit pr emancipimin e njeriut dhe pr pohimin eindividualitetit e t personalitetit t tij.Kto motive i solln nj risi e nj pasuri artistike t panjohur m par poezisshqipe; me to Naim Frashri themeloi stilin e mirfillt lirik n letrat shqipe dhe ngritifjaln shqipe n rrafshin e poezis e t artit t vrtet.

Vepra e Naim Frashrit sintetizoi prirjet m t mbara t zhvillimit historik e kulturorkombtar t shqiptarve dhe bri epok duke e nxjerr n nj udh t re letrsin etyre.Disa shekuj t shqipes s shkruar para Naimit kishin krijuar nj tradit, n thellsi ts cils gjllinte dashuria pr gjuhn shqipe dhe gjente shprehje prirja e nj zhvillimit mvetsishm kulturor t nj kombi q e dallonte veten nga t tjert edhe nkt rrafsh, sado q trysnia e gjuhve dhe e kulturave t huaja mbi t ishte emadhe. Por rndsin e ksaj tradite e kufizonte fakti q shpirti i shqipes ndrydhejn t brenda funksionit kryesisht didaktik, utilitar, t letrsis s shekujve XVI-XVIII,


16/28

si dhe fakti q ajo nuk kishte arritur t fitonte vazhdimsin e njsin e brendshme.Vepra e Naimit kaprceu kto kufizime, prandaj ajo shnoi nj ndryshim epokal nkulturn shqiptare duke krijuar nj letrsi t nj tipi t ri q shprehu shpirtin ekombit e t kohs me nj gjuh poetike, n t ciln fjala shqipe tinglloi me t gjithavlerat e saj t shprehjes plastike e vetrefleksive.Duke vn n baz te gjuhs s poezis gjuhn popullore, Naim Frashri e emancipoi

shprehjen poetike nga konvencionalizmi dhe i liroi fjalt nga inercia e nj tradite tngurtsuar prej gjuhs s konsakruar t librave t dogms, ose prej trysnis smodeleve t huaja poetike. Me veprn e Naimit letrsia shqiptare mohoi n thelbtraditn e zhvillimit t saj t varur nga ndikimi i letrsive dhe i kulturave t tjera; ajonisi t zhvillohej n mnyr t pavarur si letrsi e kombit shqiptar, me tiparet e veta.Naimi e afroi kshtu letrsin me proceset e zhvillimit shpirtror e kombtar tshqiptarve dhe e bri shprehse t njmendt t ndrgjegjes s tyre morale eestetike.** *N fund t shek. XIX dhe n fillim t shek. XX shfaqen dukuri t reja n zhvillimin eletrsis shqipe, e cila ndonse vijon t mbetet brenda kuadrit t Rilindjes, nis tnjoh procesin e dizintegrimit t romantizmit si drejtim letrar. Nj brez m i rishkrimtarsh q erdhn pas Naimit, duke ndjekur traditn e Rilindjes n trajtimin emotivit patriotik, e pasuruan me nj problematik t re shoqrore prmbajtjen eletrsis, me gjini e forma t reja t shprehjes artistike. N krijimtarin e disa syreshu prshenjn shfaqjet e para t realizmit. N kt grup shkrimtarsh bjn pjesAndon Z. ajupi, Asdreni, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta, Faik Konica e t tjer. Ata evazhduan krijimtarin e tyre edhe pas vitit 1912, kur mbyllet epoka e Rilindjes sietap historike. Krijimtaria e dy t fundit i prket m shum fazs s re q nisi nzhvillimin e letrsis shqipe pas krijimit t shtetit t pavarur shqiptar.

Andon Z. ajupi (1866-1930)

Andon Zakoja, i njohur me pseudonimin ajupi, lindi n Sheper t Zagoris, ku moriedhe msimet e para. M pas u shkollua n nj lice francez n Aleksandri, kursestudimet e larta pr drejtsi i kreu n Gjenev. Prej andej u kthye n Egjipt ku eushtroi fare pak profesionin pr t cilin u diplomua dhe iu kushtua trsisht lvizjespatriotike, duke u br nj nga figurat qendrore t kolonis shqiptare t Misirit.Shkrimi i par q njihet prej ajupit sht artikulli Duke krkuar nj alfabet, botuarn revistn Shqipria t Bukureshtit. N kt artikull t shkruar n frngjisht poetii ardhshm mbron iden e prdorimit t alfabetit latin dhe parashtron pikpamjet etij t prparuara pr zhvillimin e lvizjes kombtare.M 1902 ajupi doli para lexuesit me prmbledhjen poetike Baba Tomori, q bri

jehon dhe u prit mir pr frymn luftarake q mbartte poezia e tij dhe pr risin qajo sillte n motivet, n frymn dhe n mjetet e shprehjes. N vjershat atdhetarendihet ndikimi i Naimit, vese poezia e ajupit me kt tem prshkohet nga nota tforta luftarake dhe nga thirrje t hapura pr t rrokur armt kundr pushtuesit.

vish rrobat e Robris, / Mmdhe, / Vish armt e trimris, / Se ke ne! shkruanajupi n vjershn Shqiptar.N poezin e tij t zjarrt ajupi u bnte jehon zhvillimeve t vrullshme n lvizjenkombtare me agimin e shekullit t ri, q uan n formimin e etave t liris dhe nkryengritjet e mdha t viteve 1910-1912.Poezia e ajupit vinte gishtin edhe n plagn e prarjes e t vllavrasjes dhe iftonte shqiptart t linin pas mrit e t bashkonin armt kundr pushtuesit osman ekundr synimeve t shovinistve fqinj. Demokratizmi i prmbajtjes, notat luftarakedhe fryma satirike demaskuese ndaj armiqve t shtjes kombtare e bn poezin


17/28

e ajupit t prhapet shpejt e t ket nj ndikim t madh te lexuesit.Me nj ndjenj t holl poetike ka trajtuar ajupi edhe motivet dashurore e atoshoqrore n disa prej vjershave m t mira t Baba Tomorit. N fund t ksajprmbledhjeje ai ka prfshir edhe komedin 14 vje dhndrr, nj komedi realisteq zuri vend t sigurt n repertorin e teatrit shqiptar. M 1910 ai shkroi komedintjetr Pas vdekjes, e cila u botua m 1937, 7 vjet pas vdekjes s poetit. Komedia

zhvilloi iden e fejtonit Klubi i Selanikut, botuar prej tij m 1909, duke demaskuarata q ishin br vegl e xhonturqve n Shqipri dhe duke vn n loj naivt qbinin n grackn e propagands xhonturke.E ksaj periudhe sht edhe poema satirike n dorshkrim Baba Musa lakuriq, njritregim parodik i ngjarjeve t bibls. Me kt vepr ai e zgjeron shum rrethin emotiveve dhe problematikn e poezis shqipe, pruron kritikn ndaj veseve e thelbitmoral t njeriut, duke sjell n letrsin shqipe nj prmas t re, q do ta thellontem tej satira e Gjergj Fishts dhe e Faik Konics.Me ajupin nis t shfaqet n jetn e re letrare shqiptare tipi i poetit civik, q ndjeunga t part krizn e idealeve t Rilindjes, edhe pse me ato e lidhnin mijra fije. Aipati kurajon ta shihte t vrtetn n sy, sepse i kishte dal dehja nga romantizminacional i Rilindjes, i cili, i marr integralisht, pa nj qndrim kritik dhe vetkritik,nuk i prgjigjej m situats s re historike. Prball imazhit t nj jete idilike, poetit ivrisnin syt plagt shoqrore e morale n trupin e kombit, kur demaskoi pa mshirbejlert e feudalt e degraduar. Prball mitit t harmonis shoqrore ai shihtekundrshti e kontraste t mprehta, t cilat i pikasi edhe n gjirin e lvizjeskombtare. N ndeshjen midis vetdijes romantike dhe vetdijes realiste, kritike tajupit po fitonte kjo e fundit, duke i hapur rrugn realizmit n letrsin shqiptare tfillimit t shek. XX.ajupi u b nj poet popullor edhe sepse e mbrujti poezin e tij sipas modeleve tpoezis popullore. Ai mbeti nj shembull klasik i poetit q shprehu shpirtin e popullitme nj gjuh poetike t thjesht e t drejtprdrejt, por shprehse dhe t freskt.

Asdreni (1872-1947)

Aleks Stavre Drenova - Asdreni lindi n Drenov t Kors m 1889 dhe mrgoi nmosh fare t re n Rumani. Atje kaloi nj jet me shtrngesa ekonomike q siundan deri ditt e fundit kur mbylli syt n Bukuresht. Shpejt u aktivizua gjallrishtn prpjekjet e kolonis s Bukureshtit n luftn pr lirim kombtar dhe u b njnga veprimtart dhe figurat qendrore t asaj kolonie. Nisi t shkruante poezi eartikuj publicistik n fillim t shek. XX. Vjershat e para i botoi n faqet e shtypitshqiptar. Ato i prmblodhi n librin Rreze dielli (1904). Poezia e Asdrenit ndiqtetraditn e Naimit e t ajupit, lartsonte traditat liridashse t shqiptarve dhe tkaluarn e tyre, himnizonte dashurin pr atdhe dhe i grishte bashkatdhetart trreshtoheshin n luftn pr lirim kombtar. Vepra m e rndsishme e Asdrenit ebotuar gjat Rilindjes sht ndrra e lot (1912). Kjo prmbledhje poezish dallohetpr pasurin e motiveve, pr frymn atdhetare e demokratike dhe pr nj nivel t riartistik. N disa poezi t ktij vllimi poeti demaskon pushtuesit, i thur himn

trimris q treguan kryengritsit e liris n ngjarjet e viteve 1911-1912 dhefshikullon me nota ironike at pjes t paris q iu shmang lufts lirimtare. N ktovjersha, si Zri i kryengritsve, Krerve tradhtar, prblimi, motivet e luftspr lirim kombtar u grshetuan me motivet e paknaqsis ndaj padrejtsisshoqrore. Vepra e Asdrenit shnonte kshtu nj hap pr kalimin nga romantizmi nrealizm, nga paraqitja e idealizuar e jets dhe e traditave n kritikn e realitetithistorik e shoqror t kohs.Kjo kritik dhe ndjenja e zhgnjimit t njerzve t thjesht nga rezultatet e lufts qbn pr lirim kombtar e shoqror, u thellua n krijimtarin e Asdrenit pas viteve


18/28

20 dhe gjeti pasqyrim n vllimin Psallme murgu, q u botua n vitin 1930. Mekt vepr Asdreni bnte nj hap t shnuar prpara edhe si artist. Poezia e Asdrenitdhe e disa krijuesve t tjer t ksaj periudhe, tregonte se ideja kombtare po ihapte udh ides njerzore. Asdreni la shum vjersha n dorshkrim, midis tyre njprmbledhje poezish me titull Kambana e Krujs q u botua pas lirimit.Rndsi n krijimtarin e Asdrenit ka edhe publicistika e tij. N artikullin Dy-tri fjal

pr oxhaksin botuar n revistn Albania t Faik Konics m 1902, Asdrenidemaskon at pjes t paris feudale q merrte npr kmb sakrificat e atyre qderdhnin gjak pr lirin e vendit.Vend me rndsi n publicistikn e Asdrenit zn edhe shkrimet q denoncojnsynimet e shteteve shoviniste fqinje dhe pohojn besimin e forcave t vrtetakombtare pr fitoren e liris.Asdreni ka hyr n historin e letrsis shqiptare si nj poet atdhetar e demokrat, qme veprn e tij ndikoi pr zgjimin e ndrgjegjes kombtare e shoqrore dhe prpasurimin e poezis shqipe me forma e mjete t reja shprehse.

Ndre Mjeda (1866-1937)

Motivet atdhetare e demokratike formojn prmbajtjen edhe t krijimtaris poetike

t Ndre Mjeds, nj poet i lindur n Shkodr dhe i shkolluar pr teologji n disavende t Evrops kur u kthye n atdhe, punoi si famulltar. Iu kushtua q hertlvizjes atdhetare. M 1901 s bashku me t vllan themeloi shoqrin Agimi, ecila krijoi nj alfabet t shqipes dhe botoi disa tekste me kt alfabet. Pr prgatitjenfilologjike q kishte m 1902 mori pjes n nj kongres orientalistsh q u mbajt nHamburg, kurse n Kongresin e Manastirit m 1908 u zgjodh antar i Komisionit prhartimin e alfabetit t njsuar t shqipes. M 1916-1917 ishte antar i KomisisLetrare n Shkodr. Mori pjes aktive n lvizjen demokratike t viteve 1920-1924dhe u zgjodh edhe deputet. Pas rnies s ksaj lvizjeje u trhoq nga jeta politikedhe punoi si prift i thjesht n Kukl. Vitet e fundit i mbylli si msues i gjuhs shqipen Shkodr.Krijimtaria poetike e Ndre Mjeds nis hert, por pjesn m t madhe t poezis s tije botoi pas shpalljes s Pavarsis. Prmbledhja e par q botoi n ato vite ishte

Juvenilia (1917), ku prfshihen vjersha t shkruara n fund t shek. XIX e n fillimt shek. XX.Poema romantike Vaji i bylbylit, e shkruar m 1887 n frymn e Rilindjes,prshkohet nga ideja patriotike dhe nga malli i t mrguarit pr vendlindjen. Porkrahas vjershave me tone elegjiake Ndre Mjeda shkroi dhe poezi t mbrujtura mefrymn luftarake t poezis s fundit t Rilindjes. N poemn Liria (1910-1911)gjeti jehon kryengritja e malsorve t Veriut m 1911, lufta e tyre dhe aspiratapr drejtsi shoqrore. Motivet shoqrore dhe fryma demokratike erdhn duke uthelluar n krijimtarin e Ndre Mjeds. N poezin Mustafa Pasha n Babun poetika shpotitur qndrimin e lkundshm t asaj pjese t paris feudale q iu shmanglufts kundr pushtuesit osman. Ndre Mjeda sht autor edhe i shum krijimeve prfmij, t mbrujtura me idet e moralit t Rilindjes, me frymn e dashuris pr

njeriun, pr lirin dhe pr natyrn.

Shtjefn Gjeovi (1873-1929)

Shkrimtar, etnolog e arkeolog, q u dallua sidomos n lmin e zbulimit dhe tafirmimit t traditave etnokulturore t shqiptarve. Prgatiti veprn madhore

Kanuni i Lek Dukagjinit, pjes t s cils u botuan me gjallje t tij n revistnHylli i Drits; si libr m vete doli n vitin 1933 me nj parathnie t GjergjFishts. Kjo vepr sht nj monument i s drejts zakonore t shqiptarve dhe e


19/28

bri t njohur autorin n rrethet shkencore.Shtjefn Gjeovi lindi n Janiev (Kosov) ku mori msimet e para, kurse t mesmeti kreu n Kolegjin Franeskan t Troshanit, pr t vijuar m pas studimet teologjiken Bosnj. Shrbeu si famulltar n vise t ndryshme, si n Pej, n Kurbin, nGomsiqe etj. N Arbnesh t Zars punoi pr nj koh si msues i shqipes. Moripjes n kryengritjet kundrosmane t viteve 1909-1912 dhe m pas n Luftn e

Vlors m 1920. Duke jetuar mes njerzve mblodhi traditat gojore, etnografike, tdrejtn zakonore dhe u interesua pr gjuhsin e arkeologjis. Gjith veprimtarin etij t shumanshme kulturore e prshkon atdhetarizmi. Kjo veprimtari u b shkak tvihej n shenj t rretheve shoviniste serbe, t cilat organizuan vrasjen e tij m 14tetor 1929.Gjeovi sht autor i Drams Dashtunia e Atdheut (1901), i veprs morale-didaktike Agimi i Gjytetnis (1910) dhe i shum artikujve e studimeve etnologjikee arkeologjike botuar n organe t ndryshme t shtypit t kohs, sidomos nrevistn Albania t F. Konics, ku bashkpunoi me pseudonimin Lkeni i Hasit.Gjeovi la shum vepra n dorshkrim, si Shqiptari ngadhnjyes (1904), Princi iDibrave apo Mojs Golemi (Dram), Mnera e Prezs (1902), Prkrenarja eSknderbeut etj. Shumica e ktyre dorshkrimeve ruhen n Arkivin e Shtetit nTiran.Puna e Gjeovit sht n vazhdn e veprimtarve t Rilindjes pr t mbledhur e prt dshmuar traditat kombtare dhe lashtsin historike t shqiptarve, kulturn etyre materiale dhe shpirtrore, pr t lvruar fjaln shqipe dhe pr t forcuarvetdijen kombtare t popullit t vet.** *Vitet e fundit t Rilindjes u aktivizua edhe nj brez poetsh t tjer. Filip Shiroka(1859-1935), q pati botuar nj vjersh luftarake me titull N arm Shqipri nvitet e Lidhjes Shqiptare t Prizrenit. M 1933 nxori vllimin Zani i zemrs, kuprmblodhi vjersha atdhetare t shkruara n koh t ndryshme, midis tyre poezin enjohur Shko dallndyshe, e cila sht e mbushur me mall pr vendlindjen. Ai mbetin kujtesn e lexuesve si poet i mallit pr atdhe.

N fillim t shek. XX n faqet e shtypit botuan vjersha edhe Luigj Gurakuqi (1879-1925), Hil Mosi (1885-1933), Risto Siliqi (1882-1936), Mihal Grameno (1872-1931)e t tjer. Luigj Gurakuqi, prve poezis s tij atdhetare, shquhet edhe n fush tmendimit estetik e kritik. Ai mori pjes gjithashtu n Kongresin e Manastirit. N vitete Revolucionit t qershorit ai u b nj nga figurat qendrore t kohs, prkrah FanNolit. Risto Siliqi, ve t tjerave, u b kronikan i kryengritjeve t malsis pr liri meveprn Pasqyra e ditve t prgjakshme (1912).N kt periudh hyn n lvizjen kombtare e letrare edhe Gjergj Fishta (1871-1940) e Faik Konica (1876-1942), t cilt do ta zhvillonin veprimtarin e tyrekrijuese kryesisht n vitet e Pavarsis, duke u br dy nga figurat qendrore tkulturs shqiptare t kohs.

Folklori dhe folkloristikaEpoka e Rilindjes shnoi nj pasurim t mtejshm t folklorit, nj rritje cilsore sin prmbajtje, ashtu edhe n konceptimin e dukurive shoqrore-politike, n raportme folklorin e periudhave t mparshme historike.Ndonse fillimet e folkloristiks shqiptare shnohen me botimin e nj numri fjalsh turta nga Frang Bardhi m 1635, sht kryesisht gjysma e dyt e shek. XIX periudha,gjat s cils u b i mundur publikimi i shum prmbledhjeve me krijime folklorike,t mbledhsve t ndryshm shqiptar e t huaj.


20/28

Shqiptart q u morn me mbledhjen dhe me botimin e folklorit u nisn pr vepra ttilla t nxitur kryesisht nga motive atdhetare. Thimi Mitkoja n parathnien e botuarte prmbledhja e tij folklorike Bleta shqiptare shpreh qart qllimin e ndrmarrjess tij: shptimi dhe dhnia brezave q vin, i fjalvet dhe i tekstevet shqipe, tcilat, para disa vjetsh i mblodha me shum mundim e shpenzime, dhe besoj se dot ken nj vleft, sepse n kto duket origjina, karakteri, zakonet e racs

shqiptare....Spiro Dineja, duke shkruar pr vlerat e krijimtaris folklorike n prgjithsi dhe tkngve n veanti, n parathnien e prmbledhjes Valt e detit (1908) pohon se

kto jan shum t nevojshme e t vjjtura pr kombin ton, se ndr ktoshikonjm t ngjarat e do kohe, q kan shkuar si valt e detit dhe prej ktyrevemunt t dal nj istori e plot.N parathnien e prmbledhjes s Vinenc Prenushit Kang popullore gegnishte(1911) thuhet se qllimi i botimit asht prparimi dhe qytetrimi i kombit... Kangapopullore asht e madhnueshme pr kah tbent e vet tprmrenshm, asht e hijshmeedhe kah trajta e vet... ajo do ruajt si nj visar i mueshm, si nj flak, prej tcillsdo tmarr drit e ner komi.Rilindsit q u morn me folklorin prgjithsisht e monin at si pjes trndsishme t trashgimis e t vazhdimsis kulturore t kombit shqiptar, nj ngadshmit e vetqenies kombtare, tregues t aftsive e t mundsive q kishtepasur dhe vijonte t kishte populli yn pr krijimin e vlerave artistike shpirtrore.Ndonj prej ktyre atdhetarve t prkushtuar, si ishte Thimi Mitkoja, e shihtefolklorin edhe si nj potencial me vlera t spikatura dhe me funksione t qarta prkrijimin e nj hapsire t njsuar shqiptare, duke iu kundrvn prpjekjeveasimiluese, por edhe proceseve vetmnjanuese kombtare, kudo q jetoninshqiptart. Sipas tyre, edhe folklori jepte ndihmesn e vet pr t ruajtur t gjall dhepr t prforcuar ndrgjegjen kombtare, si dhe pr t dshmuar identitetinkombtar shqiptar. Shqiptari, duke dashur pa fund atdheun e tij, do dhebashkatdhetarin e tij, edhe kur ay sht n tjetr fe, sepse fen e ka n vend tdyt, kur puna sht pr atdheun e prgjithshm. N kngt heroike t popullitgjenden shum shemblla t tilla, q se kan shoqen, patriotizmi dhe lirije t fes.

Kto mendime t shprehura nga Thimi Mitkoja hasen edhe te rilinds t tjer q umorn me folklorin. Kta e shihnin folklorin si prcjells t vlerave shpirtrore, ttipareve e t virtyteve m t qensishme t shqiptarve, t ndjenjave e t shijeve ttyre.Gjat periudhs s Rilindjes u shtrua edhe nevoja e njohjes dhe e botimit t kulturspopullore n prgjithsi e t folklorit n veanti, si lnd e par pr ndriimin eshum problemeve nga e shkuara dhe nga bashkkohsia, por edhe si nxitje pr tardhmen. Mbledhja e botimi i folklorit, sipas tyre, do ti shrbente pr t pohuargjenezn e lasht e t prbashkt t shqiptarve (krijimtaria folklorike e kohs nnj mas t madhe ishte prcjell nga rrjedhat shekullore), si edhe pr ruajtjen evlerave m t qensishme brenda njsis etnike.Nga ana tjetr, sipas rilindsve, folklori ndihmonte bashkimin kombtar, zgjontendrgjegjen disi t topitur, e hidhte popullin n veprime konkrete pr lirim nga

pushtuesit. Po kshtu, folklori shrbente edhe pr krijimin e kulturs s re q i duhejmmdheut si pr t arritur lirimin kombtar, ashtu edhe pr t formuar nj shtett pavarur.Duke u nisur nga konceptime t tilla, nj varg rilindsish si De Rada, Zef Jubani,Spiro Dineja, Shtjefn Gjeovi, Vinenc Prenushi etj. dhe mbi t gjith Thimi Mitkoja,

jo vetm q mblodhn nga mjedise t ndryshme, por edhe botuan krijime e vllimet veanta folklorike. Ndonj prej tyre, si Elena Gjika, De Rada etj., hartuan edhetrajtesa shkencore me nivel t lart pr kohn. Pr her t par n historin efolkloristiks shqiptare u bn botime t veanta folklorike. Doln prmbledhjet e


21/28

para t folklorit shqiptar, t cilat iluministt e Rilindjes i monin jo vetm pr vleratartistike letrare, por edhe si mjete pr msimin e lvrimin e gjuhs amtare, prafirmimin e kulturs kombtare shqiptare dhe pr ngritjen e vetdijes kombtare tshqiptarve. Ngjarje e shnuar sht veanrisht botimi m 1878 i vllimit t ThimiMitkos Bleta shqiptare (Egjipt), q prbn hapin m t rndsishm npasqyrimin ndrkrahinor t krijimtaris gojore, pr gjersin e llojeve e t zhanreve

folklorike, pr njohjen e pr respektimin e kritereve t regjistrimit e t botimitfolklorik. Me kt prmbledhje folklorike Thimi Mitkoja u b i njohur si themelues ifolkloristiks shqiptare. Sikurse v n dukje n parathnie, qllimi i tij ishte tu jeptenxitje bashkatdhetarve shqiptar q t kulturoheshin dhe t studionin gjuhnamtare, e cila sht ushqimi i par i prbashkt q i jep gjallri popullit.Nse atdhetart rilinds u morn me folklorin t nisur kryesisht nga shrbimi q ibnin kombit t tyre, pati edhe nj numr t huajsh, q prgjithsisht pr interesastudimore t natyrs gjuhsore, regjistruan e botuan edhe krijime t ndryshmefolklorike. Midis tyre radhiten G. Hahni, A. Dozoni, G. Majeri, H. Pederseni, N. Joklietj. Ndihmesa e tyre ishte shum e muar, pasi dokumentohej jeta e folkloritshqiptar, shprehej e pasqyrohej shumllojshmria folklorike. T huajt q mblodhnfolklor shqiptar, duke e prkthyer lndn e mbledhur n gjuht e tyre pr ta botuar,mundsonin gjithashtu njohjen e vlersimin e folklorit shqiptar, por edhe t kombitshqiptar, nga opinioni shkencor i huaj.Krijimtaria folklorike gjat Rilindjes qarkulloi dhe u pasurua n lloje e n zhanre tndryshme, duke shprehur n mnyrat e veta specifike periudhn kohore dheproblematikn q ajo ngrthente. Por n mnyr m t drejtprdrejt dhe m thapur periudhn historike t Rilindjes Kombtare e pasqyrojn kngt e epikshistorike dhe t mrgimit, duke qen, s pari, krijimtari e komunikimit artistik, dhe,s dyti, edhe plotsim i dshmive historike.Krijimet poetike n prbrje t kngve prkatse, si jan shprehur folkloristtshqiptar, gjat Rilindjes marrin nj zhvillim t brendshm m demokratik, mmasiv, veori kto q harmonizohen me gjersin dhe karakterin popullor tlvizjeve. Duke qen bashkatdhetare e historis, knga historike u bn jehonartistikisht kundrshtive, qndresave, revoltave, kryengritjeve kundr pushtuesve q

nga ato t karakterit m t kufizuar lokal, krahinor, deri n ato t nj plani mgjithprfshirs ndrkrahinor e kombtar.Kundrvnia vendas - t huaj, e kthyer n shprehjen shqiptar - osmanllinj, qshprehte dallimin kombtar, sipas kngve historike shqiptare t periudhave tmparshme, gjat Rilindjes bhet nj dukuri mjaft e kristalizuar. Ideja e bashkimitkombtar, pa dallim feje e krahine, shihet n mjaft tekste kngsh historike, si njkrkes e domosdoshme, si e vetmja rrug pr t arritur lirin e pavarsin,qndresn dhe prballimin e qarqeve shoviniste fqinje e t Fuqive t Mdha q iprkrahnin. Vetm te botimi i prmendur i Thimi Mitkos ndr t tjera gjejm edhevargje t tilla: Shqipria an mban / U ngren e nj fjal than: / - Mbretit siapm nizam!; O shok, nd kini bes, / Kush ka lindur do t vdes. / Shqyptarne na thon, / Bjm si kemi zakon; Ziafeti i osmanllis / Esht helm iShqipris; Sulltan, mos dgjo Frngjin, / Na slshojm Shqiprin; Frnk, e

gje nga Perndia, / S se humbi Shqipria. / Na madhuat Malzin, / Srbin edheGrekrin, / Harruat Shqiprin, / Q i ka trimat si shahin.Nj ndrgjegjsim i till popullor kalon prmes momentesh t ndryshme kulmore, tprcjella nga kngt popullore. Krijohen e qarkullojn cikle kngsh pr ngjarjeshum t rndsishme, pr situata nxitse, shpresdhnse e tronditse dhe kngt veanta pr ngjarje m t kufizuara. N trsin e tyre kto kng jan meinteres edhe pr t pasqyruar dhe pr t pasuruar kronikn historike t periudhs sRilindjes Kombtare. Nuk ka ngjarje t rndsishme t lvizjes kombtare t ksajepoke q t mos ket ln gjurm t thella n ndrgjegjen e popullit, i cili i ka


22/28

prjetsuar ato n kngt e tij historike.Epika historike shqiptare, e krijuar gjat Rilindjes Kombtare, n rend kronologjikgrupohet n tri etapa: a) Kngt e viteve 1831-1847; b) ato t gjysms s dyt tshek. XIX, me pik kulmore ngjarjet e Lidhjes Shqiptare t Prizrenit; c) kngt prngjarjet q vijojn deri n shpalljen e Pavarsis.Grupi i par z fill me pasqyrimin e njrs prej kryengritjeve t fshatarsis t

trevave t Jugut m 1831 (Leskovik, Kolonj, Prmet, Tepelen), vijon me veprimetsulmuese kundr administrats s pushtuesit m 1833-1834 (Delvin, Tepelen eBerat), me kryengritjen e armatosur t Kosovs (1833), me luftimet pr t moslejuar zbatimin e ligjeve centralizuese m 1844-1845 (Shkodr, Dibr, ermenik,Malsi e Gjakovs, Prishtin etj.), deri te momenti i rndsishm i vitit 1847, kur n

jug t vendit pati kryengritje popullore t prgjithshme me shum jehon kundradministrats osmane.Nprmjet kngve popullore prcillen skena t tra, ku pasqyrohet tabloja egjendjes politike e shoqrore e kohs. Shohim n to kushtrimet popullore, dhnien ebess, ngritjen e gatishmrin e shtresave t gjera popullore pr tu hedhur nsulme dhe pr t sakrifikuar n luft kundr pushtuesit: Melesini maja-maja, / Erreh topi e kumbaraja... / Kjo kisha me nj kamare, / Nizamt i shojti fare;

Shkodra t vetn e bani, / I erdh hakut Osmanllis; Kurvelesh, krie t ngrini, /Gra e burra arm vini, / Ann e detit t zini, / Se na pllakosi qafiri; Kur t ahenkullat tona, / Plot me gjak dirgjet Valbona; Shqipria anemban / U ngren e njfjal than: / - Mbretit si apm nizam.N kto kng, krahas figurave shum t njohura, si Zylyftar Poda, Zenel Gjoleka,Tafil Buzi, elo Picari etj., dalin edhe nj varg personazhesh t tjera, t spikatura nluftime t ndryshme, si Zenel Xhafoja, Balili i Xhixhis, Sinan Maloja, Lab Duka etj.Kngt e etaps s dyt gjat Rilindjes Kombtare pasqyrojn jehonn e lvizjeve tmtejshme kundr pushtuesve osman, por edhe nj tem t re, si ishte ajo embrojtjes s trsis toksore t atdheut nga synimet dhe prpjekjet e qarqeveshoviniste fqinje, me nxitjen e Fuqive t Mdha t kohs. Kalojn nprmjet kngvehistorike pamje tragjike, si shprnguljet e shqiptarve nga Leskovci, Prekupla,Vranja (1877-1878) etj.: Oh, muhaxhirt, o bre, kah po shkojn-e, / Dru e gur, bre,

po vajtojn-e.Gjendja e vshtir pr popullin ton gjat viteve 1875-1878, e krijuar nga KrizaLindore, me pik kulmore Kongresin e Berlinit, prshkallzoi qndresn dhe i nxitishqiptart t organizojn luftn pr mbrojtjen e trsis toksore t vendit. Idet emdha t Rilindjes tinglluan me forc t veant n kngt epike kushtuar Lidhjess Prizrenit (1878-1881), n t cilat prjetsohet njkohsisht qndresa epashembullt e popullit shqiptar kundr shteteve shoviniste fqinje pr mbrojtjen etrsis s tokave shqiptare, si edhe lufta e tij pr autonomin e vendit kundrushtris osmane t Dervish Pashs.Kngt pr Lidhjen Shqiptare shprehin veorit dhe idet e reja t ksaj epoke:formimin e ndrgjegjes kombtare t popullit shqiptar, karakterin e prgjithshmmbarshqiptar t lufts s Lidhjes, iden e saj t madhe t bashkimit kombtar t tgjith shqiptarve pa dallim feje e krahine. U krijuan ather shum kng pr

ngjarjet dhe pr personazhet aktive t tyre, t pasuruara me nj numr risish ideo-estetike. Mund t prmendet, ndr t tjera, prfshirja n kryengritje e pothuajse tgjitha mjediseve shqiptare, me vetdijen e plot se luftohej pr t mbrojtur interesate lart t popullit e t atdheut. N kngt popullore theksohet se n kt luft

ngrihet n kmb e tan shqiptaria, se jena nis mu ba milet (komb) etj.Gjersin e lufts s Lidhjes dhe veanrisht pjesmarrjen n Kuvendin eGjirokastrs (1880) t prfaqsuesve t t gjitha viseve shqiptare t Veriut e tJugut, poeti popullor e jep n kto vargje: Kurvelesh e Gegri, / u mblodhn nEgjri.


23/28

U krijuan cikle kngsh pr ngjarjet sa historike, aq edhe dramatike, q ndodhn nvitet 1878 deri m 1881. T tilla ishin, midis t tjerash, kngt pr mbrojtjen ePlavs e t Gucis, t Hotit, t Gruds e t Ulqinit. N t gjitha kto beteja shprtheubindshm forca e qndress s vendosur shqiptare, nj solidaritet i papar, qshprehte unitetin kombtar. Kudo shfaqet heroizmi masiv, por veohen nga kngtedhe trimat e paepur, si Zhuj Selmani e Jakup Feri, Sadik Hamza e el Shabani etj.:

Te bjen dielli e praron hana, / Zhuj Selman nuk ban ma nana; Jakup Feri, zoksokolit, / Met shehit n ball tllogorit.N t njjtn koh, edhe ndaj pushtuesve osman u mbajt i njjti qndrim sfiduesme arm n dor. Nn udhheqjen e Lidhjes Shqiptare t Prizrenit shprthyen kudokryengritje t armatosura, qndresa u b masive. Vrasja e mareshalit turk, MehmetAli pash Maxharit n Gjakov n shtator t vitit 1878, paralajmroi q popullishqiptar ishte i vendosur pr t ecur n rrugn drejt liris.N kngt kushtuar betejave historike t shqiptarve n Kosov kundr ushtrive tDervish Pashs, pasqyrohet heroizmi dhe guximi i lufttarve popullor kosovar qu mbrthyen fyt m fyt me armikun, q nuk u prapsn para ushtrive osmane edhepse merrnin nga shtat plumba pr shtat, q qndronin krenar edhe kur e kishinlitarin n gryk si Sef Kosharja: Sef Kosharja, trim i fisit, / Hije tpaska maja elisit. / Hije mka, o djemt e mi, / Kam dhan jetn pr Shqipni.Spikasin n kngt historike pr kt periudh personazhe me karakteristikavetjake, por me rrezatim t gjer kombtar, si Abdyl Frashri, Ymer Prizreni, MicSokoli, Sef Kosharja, Ali Ibra, un Delia etj.: Mic Sokoli ban me dor: / -Besa,shok, nuk muj me fol, / Se mka ra do gjak n goj, / Se mka ra do gjak n bark, /Shtat martina i kam n shtat.Ndonse Lidhja Shqiptare e Prizrenit u thye ushtarakisht, veprimtarit dhe idet e sajngjalln e ruajtn dshirn dhe shpresn e popullit shqiptar pr autonomi e prpavarsi. Ato u bn shtys e fuqishme pr vazhdimsin e prpjekjeve tpareshtura, deri n arritjen e shpalljes s Pavarsis.N kng t ndryshme pasqyrohen njra pas tjetrs ngjarjet e zhvilluara n Dibr(1881) kundr qeveritarve turq, kryengritja e malsorve t Shkodrs (1883), ajo eKosovs me Sulejman Vokshin e Ali Ibrn n krye kundr Vesel Pashs (1885),

luftimet e Dibrs kundr Menduh Pashs (1884), Lidhja e Pejs, luftimet ekosovarve kundr ekrez Pashs, prleshjet e shpatarakve me forcat turke,luftimet e zhvilluara kundr trupave t Shemsi Pashs n Kosov (1903-1904),kryengritja e Kurbinit dhe e Krujs (1906-1907) etj.Kngt historike pas Lidhjes s Prizrenit deri n shpalljen e Pavarsis prcjellinfrymn liridashse t popullit shqiptar, q gjithmon u gjend n luftra me karaktermbrojts e lirimtar. Nj gj e till shihet n rend kronologjik te kngt qpasqyrojn ngritjen e etave t para kombtare dhe veprimet e tyre t armatosura(1906-1908). Aksionet e tyre konceptohen nga kngtar popullor si pjes e luftss prgjithshme pr lirim kombtar: Lule eriz Topulli, / Vulose pr Shqipri.Knga historike pasqyron gjithashtu artistikisht kryengritjet e gjera kundrosmanen vitet 1910-1912. Jan knduar kryengritjet dhe luftrat e popullit shqiptar kundrekspeditave famkeqe turke t kryesuara nga Shemsi Pasha e veanrisht nga

Shefqet Turgut pasha. Krahas mizoris s pushtuesit, n kngt e ndryshme spikatheroizmi i lufttarve n Kaanik, Carralev, Boletin, ngado n Kosov, n Malsi tMadhe, n Zadrim, n Mirdit, n Himar etj. Dalin me madhshtin e tyre figurat eudhheqsve popullor, si Idriz Seferi, Ded Gjo Luli, Mehmet Shpendi, Isa Boletini,Hasan Prishtina, Bajram Curri etj., por edhe dhjetra e qindra lufttar t tjer nshrbim t liris.Shpallja e Pavarsis s Shqipris m 28 Nntor t vitit 1912, si nj kurorzim igjith epoks s Rilindjes, gjeti gjithashtu pasqyrim n kngt popullore. Cikli ikngve pr Shpalljen e Pavarsis shpreh fuqishm vendosmrin e prfaqsuesve


24/28

t popullit shqiptar t mbledhur n Kuvendin e Vlors pr t hedhur posht zgjedhnosmane, pr t prmbushur aspiratn shekullore t popullit, pr ta br Shqiprint lir e t pavarur. Prfaqsuesit e t gjitha krahinave shqiptare, me Ismail Qemalinn krye, shpallin hapur dshirn dhe vullnetin e kombit shqiptar pr t qen ipavarur: Nuk ka vent ktu Turqia, / Ja t vdesim, ja t rrojm, / sht e jonaShqipria!

Krahas kngve t epiks historike, periudhn e Rilindjes son Kombtare epasqyrojn edhe kngt e quajtura t nizamit. Kto kng prbjn nj lloj tveant folklorik, t krijuar pikrisht gjat periudhs s Rilindjes Kombtare. Ato

jan shprehje e prjetimit, e qndress dhe e reagimit popullor ndaj zbatimit tnjrit prej ligjeve t Tanzimatit, si ishte organizimi i ushtris osmane nprmjetrekrutimit t detyrueshm e t prgjithshm. Me zbatimin e dhunshm t ktij ligjinga viset shqiptare largohej ajka e popullsis, brezi i ri. Nj gj e till krijonteshqetsime, vuajtje n planin individual e familjar, por njkohsisht kjo prbntedhe nj plag kombtare.Kngt e nizamve, me vlera t spikatura artistike, shprehin me nota elegjiakevuajtjet e rekrutve, mallin e tyre pr t afrmit dhe pr atdheun. N mnyr tveant kto kng shprehin edhe qndresn popullore kundr Turqis n rrafshkombtar. Duke iu kundrvn nizamis, duke mos e pranuar dhe duke ekundrshtuar at, populli n krijimet e veta shprehte besimin se do t shmangejlargimi nga vendi i forcave t vrteta q mund t sillnin lirimin e Shqipris.Prandaj, nuk sht e rastit q n shumicn e ktyre kngve kemi fillesn me vargjet tilla: Ju nizamt e shqiptaris.Ajo pjes e folklorit shqiptar, e cila m drejtprdrejt shpreh e pasqyron periudhn eRilindjes Kombtare Shqiptare, jo vetm prbn nj thesar t vrtet t trashgimiskulturore t kombit shqiptar, por sjell edhe ndihmesn e vet n ndriimin e historisshqiptare t asaj periudhe.

Artet figurative

N gjysmn e dyt t shek. XIX doli nj plejad e tr piktorsh, shumica e t cilve,t prfshir n lvizjen pr lirimin kombtar, filloi t trajtonte temat e reja q idiktonte koha. Edhe kur u rikthyen ndonjher, pr arsye ekonomike, n tematiknkishtare, krijimet e tyre ishin larg misticizmit kristian tashm t kaprcyer. Zhvillimim i plot i parimit t realizmit prbrenda pikturs kishtare haset n krijimtarin eKol Idromenos (1860-1939), njrit prej themeluesve kryesor t shkolls realiste tarteve figurative shqiptare. Piktorin nuk e trhiqte aq shum trajtimi tradicional ishenjtorve, por jeta e gjall, figurat e bashkkohsve t tij, t fshatarve e tzejtarve. Midis ktyre njerzve real, me tipat e kostumet shqiptare t kohs dhen peisazhet konkrete t vendit, ndodhet edhe figura e Krishtit dhe ajo e ShnMris. N trajtimin e figurave t fundit ndihet ndikimi i fuqishm i artit t RilindjesItaliane, ndikim q u shtri edhe n mnyrn e t kompozuarit t disa skenave.Piktura laike e mirfillt e Rilindjes nisi ather kur artistt rrokn temat e reja q u

jepte realiteti e Lvizja Kombtare Shqiptare dhe u mnjanua kufizimi mesjetar.

Veanti e pikturs rilindse sht zhvillimi pothuajse paralel i dy linjave: i linjsatdhetare-historike dhe i asaj me tem nga aktualiteti. Pr t parn, qkarakterizohej nga nota t theksuara romantike, burim frymzimi u b figura eSknderbeut, figur q evokohej si kushtrim i lufts pr liri e pavarsi. E dyta ektheu vmendjen ndaj njeriut t thjesht, ndaj hidhrimeve t shumta e gzimeve trralla t tij prmes skena

Documents

8.ZHVILLIMI I IDEOLOGJISË DHE I KULTURËS SË RILINDJES KOMBËTARE (VITET 80 TË SHEK. XIX - 1912)