88پاییز، سه ، شمارهیازدهممحیط زیست ، دوره تکنولوژیعلوم و

بازنگری طرح جامع کاهش آلودگی هوای پیشنهاد شهر تهران در خصوص منواکسید کربن

1 سعید متصدی زرندی

smotesaddi@sbmu.ac.ir * 2 آزاده رزاقی

25/6/86:تاریخ پذیرش 10/5/86:تاریخ دریافت

چكيده در شهر تهران در خالل اجرای طرح جامع کاهش آلودگی هـوا پرداختـه شـده اسـت COدر این تحقیق به بررسی میزان آالینده

.گیرد و تحلیل قرار تا بدین وسیله موفقیت طرح مذکور در کاهش میزان این آالینده مورد تجزیه) 84-78(قـرار تحلیـل مورد EXCELبدین منظور داده های آماری ایستگاه های سنجش آلودگی هوای شهر تهران با استفاده از نـرم افـزار

در هـر COو سپس با استفاده از مقادیر روزانه میزان ماهانه و سـاالنه آالینـده کربن روزانه از داده های خام ابتدا میزان منواکسید گرفت همچنین طرح جامع کاهش آلودگی هوای شهر تهران، میزان پیشرفت محورهای آن، نقاط ضعف و قوت طـرح مـورد .سبه شدایستگاه محا

.بررسی و ارزیابی قرار گرفتگیری کرد که اجرای طرح جامع کـاهش آلـودگی در شهر تهران می توان چنین نتیجه COبررسی روند تغییرات میزان آالینده با

، بـا انسته است از افـزایش ایـن آالینـده رفت موثر نبوده ولی تا حدودی تو میزان این آالینده آن چنان که انتظار می در کاهش هوای تهران . در سطح شهر می باشد جلوگیری نماید COتوجه به روند افزایشی میزان وسایل نقلیه موتوری که منبع اصلی تولید

، طـرح جـامع کـاهش ر تهران و عدم رضـایت از ایـن رونـد در شه COیرات سعی گردید با توجه به روند ثابت تغی تحقیق نیدر ادر حال اجراست مورد بازبینی و بازنگری قرار گیرد تـا در سـال هـای بـاقی مانـده طـرح بتـوان شـاهد 79آلودگی هوای تهران که از سال

تحقیـق توسـط مسـئوالن و دسـت انـدرکاران امید است با به کارگیری نتایج ایـن . ودب COموفقیت چشمگیری در کاهش میزان آالینده .پاک و سالم در شهر تهران باشیم شاهد هوای یمبتوان

.، شهر تهرانCO کاهش آلودگی هوا، طرح جامع، آالینده :واژه های کلیدی

استادیار، گروه بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی -1 )مسئول مکاتبات(*.آزاد اسالمی، واحد علوم و تحقیقات کارشناس ارشد مدیریت محیط زیست، دانشگاه -2

و همکار متصدی 88 پاییزعلوم و تکنولوژی محیط زیست، 52

مقدمه

هایی که در حال حاضر شهرهای یکی از بحران بزرگ کشور به ویژه کالن شهر تهران را در برگرفته بحران

در مورددر ایران تاکنون مطالعات جامع . آلودگی هوا استآلودگی هوا در شهرهای تهران، شیراز، اراک، تبریز، اهواز، مشهد

براساس اطالعات به دست آمده، .و اصفهان انجام گرفته استو ذرات معلق در بسیاری COهای هوا از جمله برخی از آالینده

باشد که عیین شده میاز مناطق شهری بیشتر از حد مجاز تها وسایل نقلیه موتوری علل این آلودگی مهم ترینیکی از

.)1(است) منابع متحرک( یسازمان حفاظت محیط زیست بنابر اصول پایدار

در یتعیین شده، اقدامات گسترده ا یکیفیت هوا و راهبردهادر این راستا برنامه که هوا انجام داده یجهت کاهش آلودگ

توسط ) ازحمل ونقل یناش( تهران یهوا یآلودگجامع کاهش . ستا انجام درحالتهران یهوا یکاهش آلودگ یکمیته اجرایه از جمله مطالعات یافتی انجام طرح هااز میان این کمیته

و فرهنگستان علوم جمهوری JICAه توسط گرفتانجام را حول هفت تهران یهوا یبرنامه جامع کاهش آلودگاسالمی

نمود که این برنامه بعداز تصویب در هیات تهیه یمحور اصلدر این . آغاز نموده است 1379دولت فعالیت خود را از سال در شهر تهران طی سالهای COتحقیق روند تغییرات آالینده

اجرای طرح جامع مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و از این تهران دیدگاه پیشنهاد بازنگری طرح جامع کاهش آلودگی هوای

.)2(ارائه می شودو وضعیت پیشرفت اجرای برنامه جامع هفت محور

. کاهش آلودگی هوای تهران به شرح جدول شماره یک می باشد

مواد و روش ها ایستگاه سنجش آلودگی هـوا 11در تهران 84تا سال

وجود داشت که وظیفه سنجش پارامترهـای منواکسـید کـربن،

های گوگرد و اکسیدهای نیتروژن را بـر ذرات معلق، ازن، اکسیدایســتگاه در اختیــار ســازمان 7از ایــن تعــداد، . عهــده داشــتند

ایسـتگاه در اختیـار شـرکت کنتـرل 4حفاظت محیط زیست و .)1(بود کیفیت هوا

موقعیت قرارگیری این ایستگاه ها در مناطق مختلف شهر تهران . )3(مشخص شده است 1در نقشه

تغییـرات منواکسـید کـربن در طـی برای بررسـی رونـد اجرای طرح جامع کاهش آلودگی هـوا در شـهر تهـران، پـس از

بـا ،ساعته از مراکز مربـوط 1دریافت داده های منواکسید کربن 8این داده ها ابتدا به سه میـانگین Excelاستفاده از نرم افزار

8ساعته در یک روز تبدیل شد و در هر روز بیشترین میـانگین ســپس از .ته بــه عنــوان میــانگین آن روز انتخــاب گردیــدســاع

میـانگین ماهانـه 12میانگین های روزانه، میـانگین ماهانـه و از میانگین ساالنه منواکسید کربن به دست آمد تا رونـد تغییـرات منواکسیدکربن در شهر تهران به صورت مشـهود مـورد مطالعـه

. قرار گیرد

یافته هاهـای در ایسـتگاه COآالینـده روند تغییـرات سـاالنه

تـا 78سنجش و پایش آلودگی هوای شهر تهران طی سال های همان طورکه مشاهده مـی . مشخص شده است 1در نمودار 84

تقریبـاً در حـدود 84تـا 78از سـال COشود میزان آالینـده ppm 6 تاppm 7 81ولی در طی سال هـای ،ثابت بوده است

ج مشاهده می شود که نشان دهنده در نمودار یک نقطه او 82و حـداکثر میـزان . هاست در این سال COافزایش میزان آالینده

مـی 82منواکسید کربن ساالنه در شهر تهران مربوط بـه سـال .است ppm 15/7 آن باشد که میزان

53 ... بازنگری طرح جامع کاهش آلودگی

)3(ر تهران موقعیت قرارگیری ایستگاه های سنجش آلودگی هوا در شه -1نقشه

0123456789

10

77 78 79 80 81 82 83 84 85

سال

(ppm

)

CO (ppm)حدمجاز

1378-84در ایستگاه های سنجش و پایش آلودگی هوای شهر تهران COروند تغییرات ساالنه آالینده -1نمودار

تفسیر نتایج یافته ها موارد زیر را می توان از جملـه دالیـل افـزایش میـزان

رغم اجرای طرح جامع کاهش آلودگی هـوای علی COآالینده : سال برشمرد تهران در طی این هفت

عدم توجه به کلیه منابع آلوده سـاز در شـهر و در نظـر -تاثیرگذار بر آلودگی هوای شهر عواملنگرفتن برخی از

تهران

عدم التزام به اجرای برنامه های تصـویب شـده قبلـی و - ایجاد فاصله زمانی بین مصوبات اجرایی

رونــد افزایشــی تعــداد خودروهــا در شــهر تهــران کــه -نمـایش داده شـده 2مربوط به آن در نمـودار اطالعات

در این نمودار روند افزایش سریع تعداد خودروها . استتوانـد افـزایش در دهه اخیر کامالً نمایان است کـه مـی

چـرا کـه وسـایل ،را توجیـه نمایـد COمیزان آالینده

و همکار متصدی 88 اییزپعلوم و تکنولوژی محیط زیست، 54

در شـهر تهـران COنقلیه موتوری منبع اصـلی تولیـد . دباش می

در تهـران COگیری متوسط سـاالنه آالینـده نمودارهای اندازهدارد که در ایـن ppm 9حکایت از پایین بودن آن از حد مجاز

مورد نبایستی تفسیر چنین باشد که میزان این آالینـده در حـد استاندارد و یا زیر حد استاندارد است، زیرا در تمامی مطالعات و

. ایش مـی دهنـد محاسبات آماری اصوالً میانگین ها روندها را نمساعت از روز اسـت 8مربوط به ppm 9در عین حال استاندارد روزانه را با این مقیـاس کـه دقیقـاً COو در صورتی که میزان

شـود برای روز در نظرگرفته شده بسنجیم به خوبی مشخص می . در شهر تهران بیش از حد استاندارد می باشد COکه میزان

را در COوند تغییرات ساالنه آالینده که ر 1با توجه به نمودار های اجرای برنامه جامع نشان می دهد و مقایسه آن با طی سال

که درصدپیشرفت محورهـای مختلـف طـرح جـامع را 1جدول توان چنـین نتیجـه گرفـت کـه اجـرای مشخص کرده است می

بـا % 60برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران که در حـدود ه آن چنان که می بایسـت در کـاهش میـزان موفقیت همراه بود

درصد کاهش آالینده 2در جدول . موثر نبوده است COآالینده CO ه در هـر محـور مشـخص رفتـ گهای انجام ناشی از فعالیت

. شده استبه نقاط ضعف و قـوت محورهـای هفتگانـه 3جدول

. طرح جامع کاهش آلودگی هوا در شهر تهران اشاره دارد

)5(روند افزایش تعداد خودروها در شهر تهران -2نمودار

55 ... بازنگری طرح جامع کاهش آلودگی

)4(روند پیشرفت اجرای طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران -1جدول

درصد پیشرفت طرح های اصلی محور

: محور اول

خودروهای نو

100 100 استاندارد سازی

100 آزمایش آالیندگی خودروهای نو

100 وهای نونصب کاتالیست بر روی خودر

100 توقف کامل تولید و واردات موتورسیکلت های دو زمانه

: محور دوم

خودروهای مستعمل

60 38 های کاتالیزوری استفاده از مبدل

50 سازی خودروها تعمیر و به

12 از رده خارج کردن خودروهای فرسوده

: محور سوم

حمل و نقل عمومی

12 20 توسعه حمل و نقل عمومی

16 ها گاز طبیعی سوز نمودن اتوبوس

10 ها تک سوخته کردن تاکسی

2 ها بوس در مینی CNGاستفاده از سوخت

: محور چهارم

سوخت

75 100 استانداردسازی

20 کیفیت سوخت یارتقا

100 حذف سرب از بنزین

:محور پنجم

معاینه فنی

100 ایجاد مراکز معاینه فنی خودرو

: محور ششم

مدیریت ترافیک

50 10 سیستم نظارت مرکزی

50 چراغ های راهنمایی هوشمند

80 محدوده طرح ترافیک

30 اصالح هندسی

10 پارکینگ طبقاتی

80 )پارکومتر و پارکبان(پارک حاشیه ای

60 اطالع رسانی ترافیکی

: محور هفتم

آموزش

50 40 آموزش همگانی

60 آموزش تخصصی

و همکار متصدی 88 اییزپعلوم و تکنولوژی محیط زیست، 56

در اثر اجرای فعالیت های انجام شده در هر محور COدرصد کاهش آالینده -2جدول

فعالیت های اجرا شده طرح جامع کاهش آلودگی محور COکاهش آالینده مورد هوا در

در COدرصد کاهش آالینده محور

درصد پیشرفت محور

ودروهای بنزینی استاندارد گازهای خروجی از خ یارتقا اول به ECE-15.04سواری و وانت تولید داخل از

ECER 83.03 یاEURO 2)(

100 100

استفاده از مبدل های کاتالیزوری برای تاکسی های - دوم گازسوز و حذف بنزین

تجهیز موتورسیکلت ها به مبدل های کاتالیزوری - تبدیل به احسن خودروهای سواری فرسوده و فعال -

5/36 60

گاز طبیعی سوز نمودن اتوبوس های درون شهری - سوم تک سوخته کردن تاکسی های درون شهری -در )CNG( استفاده از سوخت گاز طبیعی فشرده -

ها بوس مینی

5/8 12

اصالح کیفیت سوخت ها - چهارمگاز طبیعی فشرده ( استفاده از سوخت های جایگزین -

CNG(

25 75

35 مکانیزه معاینه فنیایجاد شش مرکز - پنجمبه شرط مراجعه کامل، در حال

%30مراجعه می شود و %70حاضر .ظرفیت موجود مراکز خالی است

100

نصب چراغ های راهنمایی هوشمند - ششم )پارکومتر و پارکبان(پارک حاشیه ای - اصالح هندسی - پارکینگ های طبقاتی - اطالع رسانی ترافیکی -

وجود طبق سخت افزار های م 50%پیش بینی محقق شده اما عدد

COدقیقی از میزان کاهش آالینده به دلیل ارتباط بین وجود سخت

.افزار و استفاده از آن میسر نیست

50

اجرای برنامه های آموزشی همگانی و تخصصی در هفتم زمینه کنترل آلودگی هوا

10 50

57 ... بازنگری طرح جامع کاهش آلودگی

نقاط ضعف و قوت محورهای طرح جامع کاهش آلودگی هوای شهر تهران -3جدول

نقاط قوت نقاط ضعف محور: محوراول

خودروهای نوبعضی از خودروهای داخلی ممکن است نتوانند با استاندارد -

مذکور خود را تطبیق دهند مناسب فقدان فن آوری - ها وتورسیکلتنبود مراکز مناسب برای آزمون استاندارد م -

همکاری مطلوب وزارت صنایع -پشتیبانی موثر وزارت نفت در تامین سوخت -

استاندارد مورد نیازفشارهای موثر سازمان حفاظت محیط زیست و -

پیگیری به روزرسانی استانداردها

: محور دومخودروهای مستعمل

گیری تا مرحله اجرا طوالنی بودن فرایند از تصمیم - جرا به لحاظ آماده نبودن امور فنی و اجرایی عدم ا - عدم تامین اعتبارات الزم - تعدد و گوناگونی تعداد زیاد تولیدکنندگان موتورسیکلت - ساز و کار مشخص فقدان - تجهیزات بازیافت و از رده خارج کردن خودروها فقدان - عدم همکاری بین سازمانی مناسب - دروهای وارداتیوجود تعرفه باال برای خو -کارگیری ه عدم امکان ایجاد ممنوعیت و محدودیت در تردد و ب -

خودروهای فرسوده

ها از حمایت وزارت کشور و سازمان شهرداری - های فرسوده خروج تاکسی

بین وزارت کشور و خودروسازانمشارکت عملی - ریزی حمایت سازمان مدیریت و برنامه - ط زیست پیگیری سازمان حفاظت محی -

: محور سومحمل و نقل

همگانی

نبود اعتبارات الزم در راه اندازی خطوط مترو - سامانه بازیافت خودرو فقدان -

های مالی به صورت وام حمایت دولت از کمک -(FINANCING) در جهت گسترش خطوط

متروورود بخش خصوصی به عرصه حمل و نقل -

عمومیها و وز نمودن اتوبوسحمایت خودروسازان از گازس -

تولید اتوبوس گازسوز: محور چهارم

سوخت عدم هماهنگی بین وزارت نفت و وزارت کشور - گیری عدم ایجاد جایگاه های سوخت - ها و صنایع در فصل سرما مازوت سوزی نیروگاه - عدم اختصاص بودجه کافی -

یتالش موثر و مفید وزارت نفت در جهت ارتقا - های سوخت رداستاندا

حذف سرب از بنزین -تالش موثر سازمان حفاظت محیط زیست و تعامل -

موثر با وزارت نفت و صنایع تدوین استاندارد های باالتر توسط سازمان -

حفاظت محیط زیست

و همکار متصدی 88 اییزپعلوم و تکنولوژی محیط زیست، 58

نقاط ضعف و قوت محورهای طرح جامع کاهش آلودگی هوای شهر تهران- 3ادامه جدول قوت نقاط نقاط ضعف محور

:محور پنجممعاینه فنی خودروها

کافی نبودن مراکز معاینه فنی خودرو - مشکل تملک زمین و تغییر کاربری - عدم استقبال مردم - بودجه و عدم همکاری بخش خصوصی فقدان - فقدان همکاری از طرف صنایع تولید کننده موتورسیکلت -راکز معاینه فنی نبود سرمایه گذار بخش خصوصی در ایجاد م -

موتورسیکلت ها اجباری نبودن معاینه فنی موتورسیکلت ها - برنامه ای منسجم در ستاد مرکزی معاینه فنی خودرو فقدان -

ساخت مراکز مکانیزه معاینه فنی بدون پرداخت -بودجه اختصاص یافته دولت، توسط شهرداری

تهرانتالش و اطالع رسانی موثر سازمان حفاظت -

حیط زیست محمایت همه جانبه نیروی انتظامی از معاینه فنی -

انخودرو ها و برخورد با متخلف

: محور ششم مدیریت ترافیک

عدم تامین اعتبار - طرح پارکبان فعلی نیازمند کار کارشناسی بیشتری است - غیر مکانیزه بودن مدیریت محدوده طرح ترافیک -

ترل ترافیک و حساسیت نیروی پلیس به امر کن - تالش گسترده در جهت آن

ط زیست از فعالیت ــحمایت سازمان حفاظت محی - های پلیس

در امر مدیریت درگیرهمگام بودن ارگان های - ترافیک

: محور هفتمآموزش و اطالع

رسانی

عدم تامین اعتبار - سیستمی منسجم در جهت اجرای راهکارها فقدان -

وسط سازمان حفاظت اطالع رسانی مطلوب ت - محیط زیست

تشکیل کمیته اجرایی کاهش آلودگی هوای تهران - به طور منظم و مرتب

برگزاری روز هوای پاک توسط کلیه اعضای کمیته - اجرایی

چاپ و انتشار مطالب علمی در زمینه آلودگی هوا -

هاو پیشنهاد نتیجه گیریای اول و یک به نظر می رسد محوره با توجه به جدول

و محورهـای چهـارم و دوم طـرح جـامع کـاهش % 100پـنجم . از موفقیت برخوردار بـوده انـد تا حدودی آلودگی هوای تهران

به نتیجه می رسید % 100اما حتی اگر همه محورهای طرح نیز باز هم این طرح به علت عدم توجه به پایش و نیز کنترل منـابع

زیـر محـور 2نهاد می گـردد پیشثابت با مشکل مواجه بود، لذا طرح و دستیابی به استانداردهای هوای پاک بازدهجهت افزایش

تبع آن حصول نتیجه مطلوب برنامه توسـعه چهـارم الحـاق و به . گردد

کنترل منابع ثابت –محورپیشنهادی یک بخشــی از آلــودگی هــوای شــهر تهــران مربــوط بــه صــنعتی، اکــزرم(ه از منــابع ثابــت شــدهــای منتشر آالینــده

در این زمینـه تـدوین . است) خدماتی –مسکونی و تجاری بانک اطالعاتی صنایع از طریق تهیـه شناسـنامه بـرای کلیـه ــدوین ــران و ت ــهر ته ــریم ش ــهر و ح ــود در ش ــنایع موج صاسـتانداردهای زیسـت محیطـی روز آمـد و جـامع در زمینــه

. دشوناشی از منابع ثابت پیشنهاد می یآلودگی هوا

59 ... بازنگری طرح جامع کاهش آلودگی

پایش زیست محیطی –محورپیشنهادی دو

:دشودر این محور موارد زیر پیشنهاد می ایجاد برنامه جامع خودبازرسی و خوداظهاری منابع −

ه شدثابت در مورد آالینده های منتشر پایش تصادفی خودروهای در حال تردد −ی و بررسی یدر نظر گرفتن قوانین و مقررات اجرا −

و تجاری دوره ای منابع خانگی در پایان هدف های تعیین شده در هر یک از

ود و ــات موجــمحورهای هفتگانه طرح جامع با توجه به امکاندر طی سال های باقی مانده از طرح مورد فن آوری یاــارتق

بازنگری قرار گرفته تا شاهد روند مناسب تری در کاهش میزان صد در درصد وفقیتو م COانواع آالینده های هوا به خصوص

.هش آلودگی هوای شهر تهران باشیمطرح جامع کااهداف بازنگری شده در هر یک از محورهای مهم تریندر ذیل

: طرح جامع آورده شده است

خودروهای نو –محور اول

خودروهـای برای کلیـه EURO IIIاخذ استاندارد •بـرای EURO V(تولیدی تا پایان برنامه چهـارم

)وارداتیوهای خودر

الــزام مطــابقکــارگیری مبــدل کاتــالیزوری ه بــ •استانداردهای مصـوب ملـی بـرای کلیـه محصـوالت

تولیدی

برای موتور سیکلت ها EURO IIدستیابی به •

تعیین و تصویب عمـر مفیـد انـواع خـودرو و موتـور • سیکلت

خودروهای مستعمل – محور دوم

% 80زان از رده خارج کردن خودروهای فرسوده به می •معاینه فنی به طور مستمر و پایـدار بـه انجام مراحل •

%100 طور

بهینــه ســازی مصــرف ســوخت از طریــق اصــالح •های سوخت آمایی و جرقه و نصب مبـدل سیستم

. سال 15کاتالیزوری در خودروهای کمتر از

حمل و نقل همگانی –محور سوم

درصدی تعیین 80حمل و نقل همگانی باید در مجموع سهم شده برای حمل و نقل همگانی از کل سفرهای شهری را پوشش

.دهد برای مترو% 23سهم • برای اتوبوس و مینی بوس% 35سهم •

تا پایان (برای تاکسی و تاکسی موقت % 3/22سهم •رانی ثابت در هارم توسعه سهم ناوگان تاکسیبرنامه چ

)نظر گرفته شده

سوخت –محور چهارم

ایجاد و بهره برداری از جایگاه های عرضه گاز طبیعی • فشرده

هـای مصـرف استفاده از گاز طبیعی در تمامی بخـش • مصرف% 100تا ) غیر حمل و نقل(

و نفت (Max 30 PPM)کاهش گوگرد نفت سفید • (Max 50 PPM)گاز

هـای نفتـی بـه ویـژه بنـزین و بهبود کیفیت فرآورده •گازوئیل در حد حـداقل اسـتاندارد زیسـت محیطـی

EURO III (CNG)توسعه روند گاز سوز شدن خودروها •

تولید و عرضه روغن مناسب برای کیفیت استاندارد • EURO IIIزیست محیطی

معاینه فنی خودروها -محور پنجم

ل وسایل نقلیه شامل اجرای معاینه فنی برای ک • :خودروهای سبک و سنگین به صورت موتورسیکلت،

بار خودروهای شخصی سالی یک .1

بار دوخودروهای عمومی سالی .2

و همکار متصدی 88 اییزپعلوم و تکنولوژی محیط زیست، 60 تاسیس مراکز جدید و بهبود مراکز موجود •

برای خودروها HCو COطرح تفکیک حدود مجاز • براساس فن آوری

مدیریت ترافیک - محور ششم

یالت حمل و نقل موجودوری از تسه افزایش بهره •

هیالت ترافیکی جدید و تکمیل شبکه ایجاد تس • بزرگراه ها

در به ویژهمدیریت صحیح تصادفات رانندگی • های اصلی شریان

مدیریت صحیح تخلفات رانندگی •

توسعه خدمات پستی و ارتباط الکترونیکی و • مخابراتی

ایجاد برنامه جامع درخصوص مدیریت ترافیک •

یه ترددی در محدوده ترافیک به وسایل نقلکنترل • صورت مکانیزه

آموزش و اطالع رسانی - محور هفتم

آگاهی کامل عمومی در جهت تغییر الگوی رفتاری • رسانی و آموزش ایجاد مرکز هماهنگی اطالع •آموزش کاردانان و کارشناسـان بـرای مراکـز معاینـه •

ن راهنمایی و رانندگی افنی، تعمیرگاه ها و مامور نشریه تخصصی ایجاد • یافزایش برنامه های رادیویی و تلویزیونی جهت ارتقا •

سطح آگاهی عمومی

رسـانی و ایجاد شبکه جامع و روز آمد در جهت اطالع • آموزش

منابع گـامی بـه "، )1384(متصدی، سـعید و همکـاران .1

، دفتـر "بلندای هشت سال به سوی آسمان آبی زیستبررسی آلودگی هوا، سازمان حفاظت محیط

مجموعه "، )1382(سازمان حفاظت محیط زیسـت .2ین نامـه هـا و دسـتورالعمل یقوانین، مصوبات، "های آلودگی هوا

، دفتر بررسی )1384(سازمان حفاظت محیط زیست .3 آلودگی هوا

بررسـی "، )1384(سازمان حفاظت محیط زیسـت .4پیشـرفت طـرح جـامع کـاهش گزارش هـای

"79-84های آلودگی هوای شهر تهران در سالسازمان حفاظت محیط زیست و شرکت مهندسی پاد .5

گزارش نهایی طرح جامع "، )1384(آالینده تهـران رسـوب زدایـی از (کاهش آلودگی هوای تهران

")درون موتور خودرو