Geografski vestnik, Ljubljana, XLIX (1977)

TOK TOC

911.3:312(497.115) =861 NEKI MANJE POZNATI IZVORI O STANOVNIŠTVU KOSOVA

Mark K r a s n i q i *

Proučavanjem stanovništva Kosova bavili su se mnogi autori u sklo-pu njihovih geografskih, etnografskih, demografskih ili istorijskih istra-živanja, jer je ovo područje veoma interesantno sa aspekta populacione problematike. Geografski položaj ovog regiona, na raskršću nekada važ-nih centralnih balkanskih raskrsnica, uticao je i na istorijska zbivanja, a time i na etnička strujanja, što je sve ostavilo svoj trag i na buduća pokolenja, koja su sve do najnovijeg vremena živela i razvijala se u uskim okvirima patrijarhalnog društva. Zapravo, sa nestankom feudal-nog turskog carstva u ovim krajevima 1912. godine, seljak je i dalje ostao čifčija kao i ranije sve do tridesetih godina, a društveno-ekonom-ski položaj za najveći deo stanovništva Kosova čak se znatno pogoršao zbog nerešenog nacionalnog pitanja u tadašnjoj buržoaskoj Jugoslaviji. Pored ostalog, sve se to odražavalo i na etnička kretanja, bilo na ma-sovno prisilno iseljavanje albanskog stanovništva u Tursku, bilo na dalje pogoršavanje socijalne strukture, što je povlačilo za sobom skoro eks-tremne demografske komponente — visoku stopu nataliteta i mortaliteta, ali i visok prirodni priraštaj. U ovom pogledu recidivi istorijske prošlosti su i danas jako prisutni u stanovništvu ovih predela. To se jasno vidi i iz nekoliko statističkih podataka koje navodimo upravo radi ilustracije navedenih konstatacija. Naime, Socijalistička Autonomna Pokrajina Ko-sovo, čija je površina 10 887 km2, imala je na popisu od 1971. godine 1 245 000 stanovnika, od kojih 916 000 čine Albanci (73,7 % ukupnog sta-novništva Kosova), 228 000 Srbi (18,4%), 31 000 Crnogorci (2,5%), 26 000 Muslimani (u pogledu narodnosti), tj. 2 .1%, 14 000 Romi (2%) , 12 000 Turci (1,0%) i 8000 Hrvati (0,7%). Gustina stanovništva pomenu te go-dine je iznosila preko 114 stanovnika na 1 km2, a preko 52 % stanovni-štva bavilo se poljoprivredom, dok je oko 32 % ukupnog stanovništva (starije od 10 godina) nepismeno. Ovom prilikom treba pomenuti da je u nekim srezovima Kosova pre rata preko 90 % stanovništva bilo ne-pismeno, a poljoprivredom se bavilo preko 80 % stanovništva uopšte.

Ovih nekoliko podataka jasno pokazuje na veoma nizak nivo razvi-jenosti proizvodnih snaga pre rata, kao i na vrlo nepovoljne kulturno-prosvetne prilike u vreme kada Albanci nisu smeli da imaju nijednu

* dr., redni univ. prof., Univerza Y Prištini, Prirodno-matematički fakultet, 38000 Priština, YU.

1 1 9

Mark Krasniqi

školu na svome jeziku. No sve to navodimo ukratko, da bismo ukazali na činjenicu da u takvim društveno istorijskim prilikama, za vreme tur-ske vladavine i u periodu između dva protekla svetska rata, nisu posto-jale nikakve mogućnosti da se na Kosovu stvori domaća inteligencija koja bi se kompetentno mogla baviti i proučavanjem stanovništva, pa i drugim problemima ovoga regiona. Razume se, ovo se odnosi na albanski deo stanovništva, ali se u to vreme i srpska inteligencija dosta sporo raz-vijala. Usled takvih prilika, sa nekoliko retkih izuzetaka, sve do kraja drugog svetskog rata, proučavanjem Kosova bavili su se uglavnom ljudi sa strane.

O pojedinim geografskim celinama Kosova objavljeno je više radova, pa čak i monografija, od kojih su neke i doktorske disertacije. Na taj način učinjen je doprinos opštem proučavanju zemlje sa aspekta dru-štvene geografije u okviru Srpskog etnografskog zbornika »Naselja i poreklo stanovništva«, koji je pokrenuo i uređivao poznati srpski geo-graf Jovan Cvijić.

O stanovništvu Kosova pisao je i sam Cvijić, pre svega u svojoj knji-zi »Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije« (knj. III, Beograd, 1911), i u poznatom delu »Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje« (Beograd, 1966). Prema Cvijiću, na Kosovu nema starinskog sta-novništva, jer su se, prema njemu, Albanci doselili posle austro-turskog rata 1690. godine, a Srbi još kasnije, pre nekih 100 do 200 godina. Albanci su, prema njemu, poreklom iz raznih krajeva Albanije, a Srbi iz Ma-kedonije i Crne Gore.1

Ova Cvijićeva postavka o doseljavanju Albanaca na Kosovo posle 1690. godine razrađena je ili ponavljana od mnogih autora buržoaske istoriografije i etnologije, a posebno od njegovih sledbenika koji su u ovim krajevima vršili antropogeografska ispitivanja. Time se nastojalo negirati autohtonost albanskog stanovništva na Kosovu. Međutim, više novih naučnih činjenica dokazuje nešto što je suprotno od takvih nasto-janja.

Ovom prilikom navodimo neke činjenice iz pojedinih novih izvora, kao i iz već poznate literature koje su se malo koristile od strane autora što zastupaju Cvijićevo stanovište o autohtonosti Albanaca, jer se u njoj nalaze podaci koji pobijaju njihovo tvrđenje.

Pre svega, nauka je pouzdano utvrdila da su Albanci direktni potomci Ilira, koji su nastanjivali najveći deo Balkanskog poluostrva i neke se-verozapadne predele van njega.2 Poznato je da su Dardanci i neka druga ilirska plemena nastanjivali Kosovo, Makedoniju, Zetu i Bosnu. Dakle, današnji Albanci svuda na Balkanu žive na tlu svojih predaka, te sama ova činjenica dovoljno ukazuje na njihovu autohtonost. Poznato je da se Albanci pominju i u srednjevekovnim hrisovuljama srpskih vladara u okolini Peći i Prizrena, dok za turski period postoje iscrpniji dokumenti o stanovništvu Kosova, koji su pronađeni i objavljeni tek pre nekoliko godina. Naime, Orijentalni institut u Sarajevu objavio je 1972. godine opširni katastarski popis iz 1455. godine pod naslovom Oblast Branko-vića (str. 1—377), koji obuhvata predele oko Prištine, Laba, Vučitrna, Topolnice, Dolca itd., sa preko 600 sela. U mnogim selima, pored sloven-

1 2 0

Neki manje poznati izvori o stanovništvu Kosova

skog, pominje se i albansko stanovništvo. Međutim, iz tog turskog deftera (popisa) vidi se jasno da je albansko stanovništvo ovih krajeva u veli-koj meri slavizirano. To se vidi iz velikog broja antroponima koji su slavensko-albanski, tako da sinovi nose slavenska imena, a očevi mahom albanska (na pr. Radisav i Kojica — sinovi Djona, Todor, Bogdan, Ra-disav — sinovi Arbanasa, Radovan sin Djina itd.).3 Pored činjenice što se broj albanskih domaćinstava u ovom defteru ne može pouzdano utvr-diti zbog toga što se Albanci mahom pojavljuju i pod slavenskim imeni-ma, u defteru su naznačena samo hrišćanska domaćinstva koja su podle-žali »ispendži«, tj. novčanom ličnom porezu hrišćana što su ga plaćali spahiji, tako da tu nije obuhvaćeno albansko stanovništvo muslimanske veroispovesti.

Jedan drugi turski dokumenat iz kraja ХУ veka sadrži takođe drago-cene podatke o stanovništvu Kosova i nekih drugih susednih krajeva u okviru Skadarskog sandžakata. Ovo je takođe novopronađeni arhivski dokumenat, koji je kao posebno izdanje objavila Akademija Nauka u Tirani 1974. godine.4 Reč je dakle, o defteru, popisu stanovništva Ska-darskog sandžakata 1485. godine. To je detaljan katastarski popis do-maćinstava sa ciljem ubiranja raznih dažbina, koje je feudalna turska vlast bila nametnula stanovništvu osvojenih krajeva. Skadarski sandža-kat je 1485. godine obuhvatao četiri kaze: Skadarsku, Podgoričku (Žab-ljak, Kuče, Bjelopavliće, Pipere, Hote, Pilot, Šalju, Šos, Nikaj, Mertur i Keimende), Pećsku kazu (predele oko Peći, Đakovice i Suhogrla), i Bi-horsku (Komnin, Komaran, Plav, Izlarjeka i dr.). Osim ovih predela, u ovom popisu je obuhvaćeno i manji broj sela oko Vučitrna, Prištine i Prizrena.

U svim tim krajevima zabeležen je velik broj ličnih imena slovenskog i albanskog porekla. I u ovom defteru se jasno vidi, da je proces slavizi-ranja albanskog stanovništva bio daleko odmakao, s obzirom da je počeo dosta rano za vreme srednjevekovne srpske vladavine. To se jasno vidi po mnogim mešanim antroponimima (otac nosi albansko, a sin slovensko ime, a u nekim manastirima u Crnoj Gori i u Dečanima bilo je kaluđera sa albanskim imenom, kao »pop Jak«, »pop Tanush«, »pop Djon« i dr.). Pored toga, i toponimi u pojedinim predelima su takođe mešani, slaven-ski i albanski.

Iz ovog istorijskog dokumenta vidi se da u XV veku Albanci nisu živeli samo u planinskim predelima i da se nisu bavili samo stočarstvom, kao što to tvrde mnogi istoričari. Naprotiv, oni su nastanjivali mnogo šire predele, dakle, i ravničarske krajeve, kao što je to Metohijska kotli-na i Kosovska visoravan. Prisustvo Albanaca u ХУ veku i u graničnim etničkim predelima, kao što je to Bihorski i Pećki sandžakat, u vreme kada još nisu bili došli do izražaja neki faktori koji su nastali dolaskom Turaka, svedoči o tome da je i u tim krajevima albansko stanovništvo bilo starosedelačko još od ranije i da ono nije tu došlo posle austro-turskog rata 1690. godine, ili kasnije. U Pećkoj i Suliogrlskoj nahiji u ovom popisu albansko stanovništvo predstavlja većinu pučanstva i ono se tu ne nalazi izolovano od svog etničkog stabla, s obzirom da je bilo prisutno i u istočnim krajevima — na Kosovu, Labu, u Pomoravlju i

121

Mark Krasniqi

drugde, kao što se može videti iz navedenog deftera (popisa) oblasti Brankovića. To stanovništvo se nalazilo tu pre dolaska turske vlasti, koje još nije bilo podleglo slovenskoj asimilaciji, i koje je činilo osnovu daljeg jačanja albanskog elementa u ovim krajevim u narednom vremen-skom periodu, kada je ovaj elemenat još više ojačao migracionim proce-som brđanskog stanovništva.

Jedan drugi važan dokumenat ove vrste potiče od kraja XVI veka. Reč je naime o turskom katastarskom popisu Prizrenskog sandžakata 1591. godine i to o delu ovog popisa koji se odnosi na Hoču, koja se nala-zila u okviru ovog sandžakata, ali koja je tada bila jedna posebna administrativno-teritorijalna jedinica, odnosno nahija i obuhvatala je 95 sela u južnom delu Metohije. Ovaj dokument objavljen je u originalu i prevodu u časopisu Studime Historike Nr. 1 i Nr. 2 u Tirani 1976. go-dine.5

Na osnovu onomastike iz pomenutog popisa vidi se da su naselja nabije Hoče imala stanovništvo triju veroispovesti: katoličke, pravo-slavne i muslimanske. Od njih je 213 domaćina imalo albansko ime, 196 mešano ime i prezime albansko-slovensko, a 883 imena je pravoslavnih i katoličkih. Pored toga, bilo je 125 baštinika sa slovenskim, 81 sa alban-skim, 23 sa mešanim imenima albanskim i slovenskim i 172 baštinika muslimana. Iz ovog deftera se takođe vidi da albansko stanovništvo ima mnoga slovenska imena, kao: Stojan Đoni, Tanuš Cvetko, Janko Dini itd., i da je proces islamiziranja bio znatno napredovao. Svakako da ovaj defter, kao i prethodni, imaju poseban značaj za proučavanje dru-štveno-ekonomskih odnosa u datom periodu, što ovom prilikom nije naš zadatak. Ovde smo ih naveli zbog toga što su to novopronađeni, tek sada objavljeni izvorni dokumenti koji otkrivaju nove činjenice o stanovni-štvu Kosova u XV i XVI veku.

Istorijski izvori iz početka XVII veka koji se odnose na stanovni-štvo Kosova, pre svega izveštaji katoličkih vizitatora i misionara, nisu nepoznati, jer su neki od njih objavljeni u Jugoslavenskoj akademiji znanosti još krajem prošlog veka, a neki pre drugog svetskog rata. Me-đutim, mnogi autori namerno ih prećutkuju, a neki ih nekorektno koriste.

Značajan je i opširan izveštaj nadbiskupa Pjetra Mazrekija iz 1623, koji pored ostalog, za neke kosovske gradove navodi i broj stanovnika i njihovu versku i nacionalnu pripadnost. On piše da je pomenute godine Prizren imao 12 000 stanovnika muslimana Albanaca, 600 Srba i 200 ka-toliko albanske narodnosti.® Ove dokumente je u sažetom obimu ob-javila i Srpska akademija nauka u Beogradu 1950. godine u redakciji Jovana Radonića pod naslovom »Rimska kurija i Južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka«. U ovom izdanju dati su i podaci o velikom pri-tisku pravoslavne crkve na preostale albanske katolike, sa ciljem da se raznim nametima nateraju da pređu na pravoslavlje. Pećki patrijarh je za ovakav postupak imao ovlašćenje od sultana i svestranu podršku turskih vlasti.7

Svi ovi i mnogi drugi podaci ove vrste datiraju iz mnogo ranijeg pe-rioda od 1690. godine, koju mnogi autori uzimaju kao presudnu godinu za etničke promene na Kosovu, kada su, prema njima, Albanci počeli da

122

Neki manje poznati izvori o stanovništvu Kosova

se doseljavaju iz planinskih predela severne Albanije. Međutim, ovu neosnovanu tvrdnju pobijaju ne samo navedeni dokumenti i izvori, nego i sama činjenica što su Albanci sa Kosova, Makedonije i Sandžaka ma-sovno učestvovali u ovom ratu na strani Austrijanaca kao dobrovoljci na čelu sa skopskim nadbiskupom Pjetrom Bogdanijem. Ta istorijska či-njenica dovoljno jasno svedoči da su Albanci živeli u ovim krajevima mnogo pre austro-turskog rata 1690. godine.8

Poznato je da ratovi prouzrokuju razna migraciona kretanja stanov-ništva. Tako su mnoge albanske i srpske porodice, koje su učestvovale u ovom ratu kao dobrovoljci na strani austrijske vojske, posle njenog po-raza 1690. prebegle sa Kosova i nastanile se u predelima pored Save i drugde. S druge strane, u to vreme mnoge brđanske albanske porodice nastanjuju se u ravničarske predele Kosova i zapadne Makedonije. Me-đutim, te doseljene porodice su samo pojačale albanski elemenat koji je u ovim ravničarskim predelima živeo stolećima.9

Takva migraciona strujanja su obična pojava kod balkanskih naroda kroz čitavu njihovu istoriju. Invazijom Rimljana, zatim Vizantije i Slo-vena na Balkan, jedan deo ilirskog stanovništva se sklonio iz ravničar-skih u gorske predele. To se isto desilo kasnije sa slovenskim i alban-skim stanovništvom ovih krajeva kada su Turci osvojili Balkansko polu-ostrvo. U gorovitom Dukađinu, u severnoj Albaniji, i danas je živa tra-dicija o tome da su daleki preci ovog stanovništva došli iz ravničarskih predela Kosova.10 Migracije stanovništva su jedan večit proces koji se prouzrokuje raznim faktorima, ali pre svega ekonomskim i političkim. Kosovo je često bilo zahvaćeno tim procesom. Ali to ne znači da je ova geografska sredina ostala nekada sasvim bez domaćeg, autohtonog srp-skog i albanskog stanovništva. Migraciona kretanja moraju se p osmatrati u ovim krajevima, kao i svuda, kroz prizmu dijalektike i potpune naučne objektivnosti, a ne sa unapred određenim ciljem. Novi istorijski izvori i manje poznata literatura, koju smo ovde delimično naveli, bacaju novo svetio na pitanje autohtonosti i porekla stanovništva Kosova koje je do sada u više slučajeva prikazivano netačno i sa određenim tendencijama. Oni svedoče u autohtonosti albanskog i srpskog stanovništva na Kosovu još od najranijeg turskog perioda i time pobijajo tvrdnje koje se već više decenija provlače kroz historijsku, geografsku, etnografsku i drugu lite-raturu, pa i kroz školske udžbenike, da je albansko stanovništvo dose-ljeno na Kosovo krajem XVII. i tokom XVIII. veka, to je posle 1690. go-dine.

Bibliografija — Bibliography

1 Jovan Cvijić: Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i stare Srbije, Beograd, 1911, str. 1169, 1194, 1226, 1215, 1228.

2 Videti o tome: Université de Tirana. Les ilirienš et la genese des albanais, Tirana, 1971, 1—253; Iliria — Studime dhe materiale, I, Tirana, 1971, 1—355; L'Illyrie — La ville illyrienne, II, Tirana, 1972, 1—466; zatim Glasnik Muzeja Kosova (br. 1—11), Priština; Grupa autora, Romaja, Prizren, 1975.

3 Dr. Adem Handžić: Nekoliko vijesti o Arbanasima na Kosovu i Metohiji sredinom XV vijeka, Simpozijum o Skenderbegu, Priština, 1969, 201—209.

1 2 3

Mark Krasniqi

4 Akademia e Shkencave e R. P. të Shqipërisë — Instituti i Historisë —, Defteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485 — përgadit na Seiami Pulaha, Tiranë, 1974, 1—488.

5 Selami Pulaha: Të dhëna ekonomike dhe demograf ike për krahinën e Hoçes — Regjistrimi kadastral i vitit 1591, Studime Historike Nr. 1, Nr. 2, Tira-në, 1976; S. Pulaha, Elementi shqiptar sipas onomastikës së krahinave të Sanx-hakut të Shkodrës në vitet 1485—1582, 63—97.

e Universiteti Shtetëror i Tiranës, Relacione mbi gjëndjen e Shqipërisë ve-riore dhe të mesme në shekullin XVII (1610—1634), Tiranë, 1963, 337.

7 Jovan Radonić: Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka, Beograd, 1950, 259, 339, 473, 476, 511, 512.

8 Mita Kostić: Prilozi istoriji srpsko-arbanskog ustanka 1689—1690, Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju, II, Beograd, 1924, 11.

• Grupa autora: Kosovo nekad i danas (monografija), izdanje »Ekonomske politike«, Beograd, 1973, 236.

10 Rrok Zojzi: Ndamja krahinore e popullit shqiptar, Etnografia shqiptare, I, Tiranë, 1962, 35.

SOME LESS KNOWN SOURCES ABOUT THE KOSOVO POPULATION Mark K r a s n i q i

(Summary)

In the historical, geographical and ethnological texts from the XIX century to the present day there is a permanent strain of a mistake considering the autochtonic origin of Albanians in Kosovo, which confirms that they have come to these parts after the Austro-Turkish war in 1690. Such confirmations have had propagandistic and political character, while in the science of geography were lounched by Jovan Cvijić and his numerous followers. The Turkish original dokuments of XV and XVI centuries prove that the Albanian and Ser-bian population had been living in these parts much too earlier the above mentioned Austro-Turkish war. It is the catastar books (defters), one of which was published in 1972, deriving from 1455, by Orientalni Institut of Sarajevo, while the other two books from 1485 and 1591 were published by the Accademy of Sciences in Tirana during 1974 and 1976, that prove our views. From the onomasty of those registrations could be seen that the Albanian population in Kosovo was captured in a high degree by the process of slavization. Beside these sources there are many others from XVII century, first of all the reviews of catholic missionaries of 1610, 1623, etc., which clearly show the numerouse presence of the Albanians in Kosovo. This can be seen also in the book of the famous Turkish chronicler Evlia Chelebia. In connection with the origin of the Albanians there were recently published a lot of works, which confirm the old truth that they are the inheritors of Illyrians, so it is an illusion to raise the question of their autochtony in any part of Balkans where they live today.

124