837 scriptiee cheung definitief - vurore.nl · worden voor het identificeren van verbeterpunten via een gap-analyse. Hierbij zal niet gekeken worden naar de hardware en de daarvoor

“Veiligheid

Internetbankieren” Naam: Karl Cheung Student: 9981242 (team 837, collegejaar 2007/2008) Datum: 4 april 2008

Scriptie “Veiligheid internetbankieren” April 2008

Pagina i van iii

Inhoudsopgave Inhoudsopgave ....................................................................................................................... i Voorwoord ........................................................................................................................... iii Hoofdstuk 1 Inleiding ..........................................................................................................1

1.1 Achtergrond onderzoek ...........................................................................................1 1.2 Onderzoeksvraag.....................................................................................................2 1.3 Aanpak van onderzoek ............................................................................................2

Hoofdstuk 2 Scope van het onderzoek .................................................................................4

2.1 Internetbankieren ....................................................................................................4 2.2 Veiligheid ...............................................................................................................5 2.3 Afbakening van het onderzoek ................................................................................6

Hoofdstuk 3 Richtlijnen voor het internetbankieren .............................................................7

3.1 ECBS richtlijnen voor veiligheidsmaatregelen [6]: ..................................................7 3.2 ECBS aanbevelingen voor de invulling veiligheidsmaatregelen: .............................8 3.3 Symmetrische versus asymmetrische algoritmes bij encryptie en decryptie .............9 3.4 Hashing ................................................................................................................. 12 3.5 Communication protocollen .................................................................................. 12 3.6 Methode voor authenticatie van gebruikers ........................................................... 13

Hoofdstuk 4 Gevaren voor het internetbankieren ............................................................... 15

4.1 Fraudemethode met internetbankieren zonder toegang tot PC of server ................. 15 Phishing [31] ................................................................................................................ 15

4.2 Fraudemethode met internetbankieren via toegang tot PC of server ....................... 17 Pharming ...................................................................................................................... 17 Trojan ........................................................................................................................... 19

Hoofdstuk 5 Maatregelen tegen fraude met internetbankieren ............................................ 20

5.1 Logische beveiligingsmaatregelen voor het internetbankieren ............................... 20 Gebruikersnaam en wachtwoord ................................................................................... 21 Transaction Authentication Number (TAN) ................................................................... 21 PIN-pas met e-dentifier (met geheime sleutel) ............................................................... 21 Smartcard met PIN ....................................................................................................... 22 Gepersonaliseerde calculatoren .................................................................................... 23 Certificaten ................................................................................................................... 23 SSL ............................................................................................................................... 23

5.2 Soft controls .......................................................................................................... 24 Voorlichting vanuit de branchevereniging..................................................................... 24 Voorlichting vanuit de individuele banken .................................................................... 24

5.3 Alternatieve veiligheidsmaatregelen [17]/[13] ....................................................... 25 Speciale PC’s voor de klanten van het internetbankieren .............................................. 25 Speciale software voor de klanten van het internetbankieren......................................... 25 Dongle / speciale smartcardreader ............................................................................... 25 Bevestiging van transacties en automatische overboekingen ......................................... 25


Pagina ii van iii

Hoofdstuk 6 Evaluatie veiligheidsmaatregelen ................................................................... 26 6.1 Maatregelen in praktijk en evaluatie ...................................................................... 26

Hoofdstuk 7 Conclusies en aanbevelingen ......................................................................... 30

7.1 Conclusies ............................................................................................................. 30 Huidige maatregelen (antwoord op subvragen 1 en 2) .................................................. 30 Alternatieve maatregelen die de banken nog niet gebruiken (antwoord op subvraag 1) . 30 Punten ter beoordeling voor veiligheid (antwoord op subvraag 3) ................................ 30 Huidige veiligheid (antwoord op subvraag 4 en hoofdvraag) ....................................... 30

7.2 Aanbevelingen ...................................................................................................... 31 7.3 Persoonlijke reflectie ............................................................................................. 31

Bijlage 1 – Lijst van geïnterviewde specialisten .................................................................... 32 Bijlage 2 – Minimale controleactiviteiten in RCM ................................................................ 32 Bijlage 3 – Literatuurlijst ...................................................................................................... 32


Pagina iii van iii

Voorwoord

Voor U ligt de scriptie ter afsluiting van mijn postdoctorale studie ‘IT auditing’ aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Deze studie ben ik begonnen in januari 2006. En na tweeënhalf jaar is het dan eindelijk zover dat ik mag afstuderen. De opleiding was een erg leuke afwisseling van mijn audit-werkzaamheden bij ING Wholesale Banking. En het vormde een goede aanvulling op mijn eerdere studie ‘Technische Bedrijfskunde’ aan de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e). Zonder de opleiding aan de VU zou ik mijn audit-werkzaamheden waarschijnlijk niet zo effectief hebben kunnen uitvoeren. Mijn tweede collegejaar, 2007, is een uitdagend jaar geweest, waarin persoonlijke omstandigheden veel tijd en aandacht van mij hebben gevergd. Dat ik hierdoor toch geen studievertraging opgelopen heb, is vooral te danken aan het geduld van mijn vrouw en de docenten aan de VU. In het bijzonder Kees van Hoof wil ik graag via dit voorwoord bedanken voor zijn steun en begrip. Verder is het schrijven van een scriptie een proces dat veel tijd kost; en altijd meer dan gepland. Hiervoor heb ik gelukkig voldoende ruimte gekregen via mijn werk. Een extra audit die goed aansloot op mijn afstudeeronderwerp gaf mij een goede gelegenheid om me ook voor de scriptie in te lezen. De voorbereiding van deze audit heb ik daarom goed kunnen gebruiken als de basis voor mijn onderzoek. Daarom wil ik ook de collega’s van mijn audit team, en in het bijzonder Linda Post, bedanken voor hun steun. Amsterdam, april 2008. Ir. Karl Cheung


Pagina 1 van 35

Hoofdstuk 1 Inleiding

1.1 Achtergrond onderzoek Volgens een onderzoek dat uitgevoerd is in 2007 door Eurostat1 [1], blijkt dat Nederland het hoogste percentage (85%) internetgebruikers heeft binnen de leeftijdscategorie van 16 jaar tot 74 jaar. Binnen deze groep internetgebruikers blijkt dat Nederland (77%), op Finland (84%) en Estland (83%) na, de grootste groep gebruikers heeft van het internetbankieren. Dit betekent dat tussen de 65% en 66% van de Nederlanders binnen de leeftijdscategorie van 16 jaar tot 74 jaar gebruik maakt van het internetbankieren. Uit ditzelfde onderzoek, dat gehouden is onder de inwoners van de 27 EU landen, blijkt ook dat bijna een kwart van alle internetgebruikers één of meerdere virussen op hun PC hebben gehad in de 12 maanden voorafgaand aan het onderzoek. Deze virussen hebben dataverlies en/of tijdsverlies tot gevolg gehad.

Figuur 1 - Eurostat cijfers voor internetbankieren [1]

1 in opdracht van het Europese Parlement


Pagina 2 van 35

Verder blijkt uit de consumentenbondgids van januari 2008 en het kwartaalbericht van DNB van juni 2007 dat de gebruikers van het internetbankieren voldoende vertrouwen hebben in het internetbankieren [2]. Dit vertrouwen wordt echter continue op de proef gesteld door nieuwsberichten over fraude met internetbankieren [3]/[4]. Dit onderzoek zal zich richten op de verschillende manieren waarmee het internetbankieren beveiligd kan worden. De onderzoeksresultaten kunnen bijdragen tot een best practice benchmark voor de beveiliging van het internetbankieren. Op basis van deze best practice zal dan een Risk Control Matrix (RCM) opgesteld kunnen worden, waarmee de veiligheid van het internetbankieren op een consistente manier kan worden geaudit.

1.2 Onderzoeksvraag Hoewel de banken hun klanten zo goed mogelijk voor de gevaren van het internetbankieren willen beschermen, is er nog geen algemeen aanvaarde richtlijn voor het inrichten van het internetbankieren. Vanuit het European Committee for Banking Standards (ECBS) zijn er wel richtlijnen uitgevaardigd voor het internetbankieren. Deze richtlijnen zijn door de Nederlandse Vereniging van Banken (NVB) overgenomen en waar nodig aangescherpt.2 Verschillende banken binnen Europa gebruiken daarom verschillende veiligheidsmaatregelen. Maar onduidelijk is welke maatregelen de meeste veiligheid bieden. Het doel van dit onderzoek is om de verschillende veiligheidsmaatregelen te onderzoeken en deze met elkaar te vergelijken. Het onderzoek zal de volgende hoofdvraag beantwoorden: Hoe veilig is het internetbankieren vanuit het algemene bankperspectief en hoe kunnen de banken ervoor zorgen dat haar klanten zo goed mogelijk beschermd worden tegen fraude?

Deze hoofdvraag kan opgesplitst worden in de volgende subvragen: 1. Welke veiligheidsmaatregelen zijn er in gebruik bij de banken om het

internetbankieren door haar klanten zo veilig mogelijk te maken? En zijn er alternatieve maatregelen die de banken kunnen treffen om de veiligheid van haar klanten te vergroten?

2. Welke zwakke punten kent elk van deze veiligheidsmaatregelen? 3. Op basis van welke punten zou een beveiliging van internet-bankieren beoordeeld

kunnen worden? 4. Hoe is het gesteld met de veiligheid van het huidige internetbankieren?

De antwoorden op de subvragen en daarmee op de hoofdvraag zullen een inzicht geven in de manieren waarop banken hun internetbankieren kunnen beoordelen op veiligheid. Ook zullen de antwoorden een overzicht geven van de best practices. Deze kunnen gebruikt worden voor het identificeren van verbeterpunten via een gap-analyse. Hierbij zal niet gekeken worden naar de hardware en de daarvoor getroffen maatregelen op het vlak van de techniek en de processen binnen de banken zelf.

1.3 Aanpak van onderzoek Voor een goede afbakening van het onderzoek is het noodzakelijk de relevante begrippen eerst te definiëren. In hoofdstuk 2 zal daarom ingegaan worden op de begrippen “veiligheid” en “internetbankieren”. In hoofdstuk 3 zullen de richtlijnen van het ECBS nader worden

2 Vanwege de vertrouwelijkheid van de NVB documenten zijn deze niet in de literatuurlijst opgenomen. Verder is er afgesproken dat er geen gegevens uit deze documenten gepubliceerd mogen worden. De documenten van de ECBS zijn wel openbaar.


Pagina 3 van 35

toegelicht. Vervolgens zal in hoofdstuk 4 ingegaan worden op de bekende methoden, waarmee fraude gepleegd zou kunnen worden met het internetbankieren. In hoofdstuk 5 zal dan beschreven worden welke veiligheidsmaatregelen de banken daadwerkelijk getroffen hebben. Eventuele alternatieve methoden zullen ook hier besproken worden. Via hoofdstuk 6 zal ingegaan worden op de zwakke punten van elk van deze veiligheidsmaatregelen ten opzichte van de fraudemethoden. En tot slot zullen in hoofdstuk 7 de onderzoeksvragen worden beantwoord met eventuele adviezen voor een betere veiligheid en met een aanzet voor een RCM.


Pagina 4 van 35

Hoofdstuk 2 Scope van het onderzoek

In dit hoofdstuk zal worden ingegaan op de definities van ‘veiligheid’ en ‘internetbankieren’, die verder binnen dit onderzoek en binnen deze scriptie worden gebruikt. Verder zal de scope van het onderzoek op basis van deze definities nader worden toegelicht.

2.1 Internetbankieren De definitie die de Information Systems Audit and Control Association (ISACA) hanteert voor het internetbankieren is: “… the use of the Internet as a remote delivery channel for banking services. Services include the traditional ones, such as opening an account or transferring funds to different accounts, and new banking services, such as electronic online payments”[5]. ECBS en ISACA onderscheiden de volgende niveaus van internetbankieren [5, 6]: 1. Algemene informatieverstrekking (niveau 1):

Communicatie is op dit niveau niet interactief. En de getoonde gegevens zijn niet vertrouwelijk. Banken gebruiken het internet (website) als een manier om informatie te verstrekken aan haar (potentiële) klanten. De te verstrekken informatie kan variëren van adresgegevens van bankfilialen, informatie over services en producten tot aan rekenmodules voor, bijvoorbeeld, het berekenen van het maximaal te belenen hypotheekbedrag. Via de websites zijn er geen mogelijkheden om direct in contact te treden met de banken. Er worden daarom alternatieve mogelijkheden geboden aan de bezoekers van de website om in contact te treden met de banken. De bezoekers worden, bijvoorbeeld, gevraagd om hun vragen en opmerkingen in een speciale deel van de website achter te laten. Ze zullen dan hun antwoord ontvangen via de contactgegevens die deze bezoekers zelf hebben moeten achtergelaten. De websites van de banken hebben naast deze openbare delen ook delen die alleen voor klanten toegankelijk zijn. Alleen het gebruik van de openbare delen van de websites kunnen gerekend worden tot het internetbankieren op het eerste niveau;

2. Persoonlijke informatie op afroep (niveau 2): Er is op dit niveau sprake van een beperkte communicatie over en weer via de website. Op dit tweede niveau gebruiken banken hun websites om vertrouwelijke gegevens met haar klanten te delen. Voorbeelden zijn gegevens over de eigen betaalrekening, zoals het saldo en de overzichten van betalingen. Gegevens op dit tweede niveau zijn voornamelijk ter informatie beschikbaar voor de klanten. Omdat het vertrouwelijke gegevens betreft, is authenticatie noodzakelijk van degenen die de bankgegevens of andere persoonlijke gegevens opvraagt. Verder is het noodzakelijk de gegevens versleuteld te versturen;

3. Beschikking over de persoonlijke fondsen (niveau 3): Communicatie is op dit niveau interactief. Klanten hebben een directe toegang tot de vertrouwelijk data van de banken (zie beschrijving niveau 2). Op dit niveau bieden de banken de klanten de mogelijkheid om via de website te beschikken over hun fondsen en deze te gebruiken voor het uitvoeren van, bijvoorbeeld, betalingen. Binnen dit derde niveau onderscheidt de ECBS, in tegenstelling tot ISACA, nog twee subniveaus; het aan kunnen maken van betalingen met willekeurige betalingsinstructies en het kunnen accorderen van geplande en afgesproken betalingen, waarbij de instructies al vooraf via een ander medium zijn afgesproken [6]. Omdat via de website de beschikking verkregen kan worden over de fondsen van de klanten van de banken, zijn er op dit niveau de meest uitgebreide vormen van veiligheidsmaatregelen nodig. De maatregelen zullen gericht zijn op de vertrouwelijkheid en integriteit van de uitgewisselde gegevens en


Pagina 5 van 35

identificatie en de authenticatie van de klanten en de banken. Verder zal er een sterke focus liggen op de onweerlegbaarheid van de transacties.

4. Klantenwerving en klantregistratie (niveau 4): Dit niveau wordt niet door ISACA genoemd. De ECBS beschouwt dit als het niveau waar de banken de grootste risico’s kunnen lopen. Op dit niveau kunnen de klanten namelijk hun namen, adres of andere data veranderen die gebruikt gaan worden voor de identificatie en de authenticatie.

Factoren die de verschillende niveaus onderscheiden zijn: • de servicetype, de daarbij horende interactie tussen de banken en haar klanten; en • de vertrouwelijkheid en integriteit van de betrokken gegevens. Dit onderzoek zal zich gaan richten op het internetbankieren op het derde niveau, waarbij de klanten betalingen aan kunnen maken zonder de instructies vooraf te hoeven aangeven bij haar banken. De volgende definitie van het internetbankieren zal verder binnen het onderzoek gehanteerd worden: Internetbankieren is de service die de banken aan haar klanten aanbieden waarmee haar klanten via het internet volledig over hun eigen fondsen kunnen beschikken en waarbij de klanten banktransacties kunnen uitvoeren zonder deze vooraf te hoeven aangeven bij de banken.

2.2 Veiligheid Het Van Dale woordenboek definieert “veiligheid” als “het beschermd zijn tegen gevaar” [7]. Deze definitie koppelt het begrip veiligheid met de bekendheid van alle mogelijke gevaren, die de klanten lopen met het internetbankieren. Deze definitie gaat echter voorbij aan het subjectieve element van veiligheid. Verder kan nooit de zekerheid worden gegeven dat alle gevaren bekend zijn, zowel niet bij de banken als bij de klanten. Wikipedia omschrijft veiligheid als “de mate van afwezigheid van potentiële oorzaken van een gevaarlijke situatie of de mate van aanwezigheid van beschermende maatregelen tegen deze potentiële oorzaken [8].” Deze definitie onderkent een verschil tussen een rationele en een denkbeeldige veiligheid. De rationele veiligheid kan berekend worden in tegenstelling tot de denkbeeldige veiligheid. Iemand kan zich veilig voelen maar het rationeel gezien niet zijn en andersom. Het subjectieve element wordt ook onderkend via de definitie van de NVB. De NVB ziet veiligheid namelijk als een integraal begrip dat niet los gezien kan worden van het bancaire product. “Veiligheid is een subjectief en abstract begrip. Veiligheid van betaaldiensten kan daarom niet geïsoleerd, maar wel als onderdeel van een groter geheel worden beschouwd. Elk bancaire product heeft immers zijn eigen veiligheidskenmerken. Honderd procent veiligheid bestaat niet. De vraag waar het om gaat is of een product voldoende veilig is. Het antwoord op die vraag wordt in eerste instantie bepaald door het maken van risicoanalyses en het accepteren van resterende risico’s. In tweede instantie bepalen kosten en gebruiksgemak hoe ver het veiliger maken kan gaan [9].” Het is niet het doel van dit onderzoek om voor de banken te bepalen wat de acceptabele restrisico’s zijn. Daarom zullen de richtlijnen van de ECBS en de NVB genomen worden als een maat voor veiligheid. De veronderstelling is hierbij dat dit het minimale veiligheidsniveau is. In het verlengde van de definitie voor het “internetbankieren” zal de volgende definitie van de “veiligheid” verder binnen het onderzoek gehanteerd worden: Veiligheid is de mate waarin de banken voldoen aan de richtlijnen van de ECBS en de NVB voor de veiligheidsmaatregelen voor het internetbankieren


Pagina 6 van 35

2.3 Afbakening van het onderzoek Voor het onderzoek wordt uitgegaan van het bankperspectief. Dit betekent dat er gekeken wordt naar wat de banken kunnen doen voor hun klanten. Een aanname hierbij is dat aan de bankzijde alles voldoet aan de eisen van de ECBS en van de NVB waarmee volgens dit onderzoek de veiligheid is gegarandeerd. Dit wil zeggen dat de noodzakelijke functiescheidingen en certificering in gebruik zijn voor alle processen en infrastructuren aan de bankzijde, inclusief de websites die het internetbankieren ondersteunen. De focus van dit onderzoek zal zich daarom beperken tot de communicatie tussen de bankinfrastructuur voor het internetbankieren en de PC’s van de klanten. Hierbij is aangenomen dat de veiligheid van de PC’s van de klanten onvoldoende is.

Dit onderzoek zal zich niet richten op de (technische) infrastructuur bij de banken die de veiligheidsmaatregelen ondersteunen. Ook zal er niet gekeken worden naar de veiligheidsmaatregelen bij de klanten zelf. Dit is omdat dit niet onder het beheer van de banken valt. Verder valt ook de beoordeling van de beschikbaarheid en de logging van de data buiten de scope van dit onderzoek.

Figuur 2 - scope onderzoek

De volgende kwaliteitsaspecten zullen meegenomen worden in het onderzoek [10]/[11]: Kwaliteitsaspect Relevantie voor

internetbankieren Voorbeelden van bedreigingen

Vertrouwelijkheid Bescherming van gevoelige informatie tegen ongeautoriseerde toegang of interceptie

• Rekeningoverzichten en transacties van klanten kunnen door onbevoegden bekeken worden;

• Betalingsopdrachten van klanten kunnen onderschept en worden gelezen.

Integriteit Waarborging van volledigheid en nauwkeurigheid van data

• Betalingsopdrachten kunnen veranderd worden of verloren gaan

Bescherming tegen toevoegingen en verandering van data

• Rekeningnummers en bedragen van betalingsopdrachten kunnen worden gemanipuleerd.

Authenticiteit Waarborging van voldoende identificatie en de verificatie van deze identificatie

• Criminelen kunnen zich voordoen als klanten van de bank en zo namens de klanten betalingsopdrachten versturen.

Onweerlegbaar Garantie van identiteit van afzender en / of de uitgevoerde transactie/opdracht.

• Klanten kunnen claimen de opdracht niet gestuurd te hebben of dat ze iemand niet zijn.


Pagina 7 van 35

Hoofdstuk 3 Richtlijnen voor het internetbankieren

In dit hoofdstuk worden de relevante ECBS-richtlijnen voor het internetbankieren uiteen gezet. De focus zal liggen op de ECBS-richtlijnen die relevant zijn voor de kwaliteitsaspecten, zoals aangegeven in hoofdstuk 2. Deze richtlijnen vallen onder de ECBS-richtlijnen voor veiligheidsmaatregelen..

3.1 ECBS richtlijnen voor veiligheidsmaatregelen [6]: Hieronder volgen de functionele richtlijnen van de ECBS voor de veiligheidsmaatregelen die relevant zijn voor de kwaliteitsaspecten, die in scope zijn voor dit onderzoek: Kwaliteitsaspect ECBS richtlijn Vertrouwelijkheid • Een systeem moet beveiligd zijn tegen het lekken van informatie.

Voorkomen moet worden dat klanten, bewust of onbewust, toegang krijgen tot informatie van andere klanten.

Integriteit • Er moeten veiligheidsmaatregelen genomen worden om verschillen in data te herkennen en er moeten maatregelen beschikbaar zijn om deze discrepanties te corrigeren.

Authenticiteit • Voor het aangaan van financiële verplichtingen door klanten moet er gebruik worden gemaakt van 2-factor authenticatie. De authenticatie moet gebeuren via een kenniskenmerk (iets wat de klant moet weten) in combinatie met een bezitskenmerk (iets wat de klanten moet hebben). Deze kenmerken moeten zijn gepersonaliseerd en verplicht worden gebruikt voor authenticatie;

• Authenticatie kan ook gebeuren via een wachtwoord en een eenmalige transactiecode die aan een transactie wordt meegegeven. Een alternatief kan verder zijn het versleutelen van data met een geheime sleutel waarmee ook de klanten kunnen worden geïdentificeerd.

Onweerlegbaar • Om onweerlegbaarheid te bereiken zou minimaal 2-factor authenticatie moeten worden gebruikt in combinatie met maatregelen voor het waarborgen van integriteit en authenticiteit van de berichten. Dit houdt bijvoorbeeld in dat er gebruik gemaakt moet worden van het versleutelen van data (zie voor details paragraaf 3.2).

Algemeen • Klanten moeten worden geïnformeerd over de mogelijke gevaren bij het gebruik van internetbankieren. Verder moeten de klanten op de hoogte worden gebracht over de veiligheidsmaatregelen die zij zelf kunnen nemen.


Pagina 8 van 35

3.2 ECBS aanbevelingen voor de invulling veiligheidsmaatregelen: Hieronder volgen de technische aanbeveling van de ECBS voor de veiligheidsmaatregelen die relevant zijn voor de kwaliteitsaspecten, die in scope zijn voor dit onderzoek. De uitleg van de aanbevolen technieken volgen in dit hoofdstuk [6]/[12]: Kwaliteitsaspect ECBS richtlijn Vertrouwelijkheid • Gebruik een cryptologische algoritme die gebruik maakt van

dezelfde sleutel3 voor zowel de encryptie als voor de decryptie’. Triple-DES encryptie algoritme met een sleutellengte van 112 bits wordt als minimum aangeraden. Voorkeur zou gegeven moeten worden aan AES [13];

• De levensduur van de sleutel zou zo kort mogelijk moeten zijn4; en • Gebruik encryptie-sleutels, die niet kunnen worden hergebruikt. In

praktijk betekent dit dat er steeds een nieuwe sleutel zou moeten worden gebruikt.

Integriteit • Gebruik een hash-functie, zoals SHA-1 of MAC. SHA-1 wordt aangeraden als de berichten worden verstuurd door een kanaal dat te vertrouwen is. Anders wordt de MAC algoritme aangeraden met een sleutellengte van minimaal 112 bits.

• De levensduur van de sleutel voor de hash-functie zou zo kort mogelijk moeten zijn5; en

• Gebruik hash-sleutels, die niet kunnen worden hergebruikt. Authenticiteit • Gebruik een elektronische handtekening die gebaseerd is op een

asymmetrische cryptologische algoritme in combinatie met een hash-functie. RSA met een sleutellengte van minimaal 1024 bits wordt aangeraden als algoritme in combinatie met de SHA-1 of de MAC hash-functie;

• Publieke sleutels moeten via certificaten worden gedistribueerd; • Sleutels van klanten moeten versleuteld worden opgeslagen in een

persoonlijk apparaat in afwachting van gebruik. Of de sleutels van de klanten moeten worden opgeslagen in een apparaat die antwoorden op challenges6 genereert. Deze apparaten moeten ‘tamper proof’ of ‘tamper resistant zijn’;

• De levensduur van de sleutel voor de hash-functie zou zo kort mogelijk moeten zijn; en

• Gebruik sleutels die niet kunnen worden hergebruikt. In praktijk betekent dit dat er steeds een nieuwe sleutel zou moeten worden gebruikt.

3 Sleutel of key binnen cryptografie is een reeks van symbolen die gebruikt voor encryptie en decrypte. Zonder deze reeks kan de een bericht na encryptie niet meer via een algoritme ‘terugberekend’ worden naar het originele bericht. 4 De minimale levensduur is afhankelijk van de gebruikte encryptie algoritme. Deze duur moet korter zijn dan de kortste tijdsduur waarbinnen de versleutelde data gekraakt kan worden. 5 De minimale levensduur is afhankelijk van de gebruikte hash algoritme. Deze duur moet korter zijn dan de kortste tijdsduur waarbinnen de hash gekraakt kan worden. 6 Challenges worden op de websites van het internetbankieren gegenereerd en weergegeven. Deze challenges moeten door de klanten worden gebruikt om autorisatiecodes te generen waardoor de banken deze klanten kunnen authenticeren. De autorisatiecodes worden met behulp van sleutels gegenereerd. Deze sleutels kunnen op een PIN-pas of, bijvoorbeeld, op een e-dentifier opgeslagen zijn (zie hoofdstuk 5).


Pagina 9 van 35

Kwaliteitsaspect ECBS richtlijn Onweerlegbaar Er moet minimaal 2-factor authenticatie worden gebruikt, waarbij

minimaal de integriteit en authenticiteit van de berichten zoveel mogelijk moet kunnen worden gegarandeerd. Dit houdt in dat er een combinatie moet worden gebruikt van de maatregelen die hiervoor zijn genoemd (eerste deel van deze tabel). Belangrijk hierbij is het gebruik van een asymmetrische cryptologische algoritme. Hiermee kan via gebruik van privé en publieke sleutels de onweerlegbaarheid gewaarborgd worden (zie paragraaf 3.3 voor meer details).

Algemeen • Sleutels moeten voor steeds één doeleinde worden gebruikt. Dit wil zeggen dat als een sleutel voor de encryptie wordt gebruikt, deze niet ook moet worden gebruikt voor het bereken van de MAC hash-waarde;

• Bij gebruik van publieke sleutels moeten deze gedistribueerd worden via certificaten;

• Certificaten moeten minimaal van de standaard X.509-versie 3 zijn; • Eventuele TAN7-codes moeten voor eenmalig gebruik bestemd zijn

en moeten minimaal uit 4 posities bestaan. Verder moeten deze TAN-codes willekeurig gegenereerd en opgevraagd worden;

• Voor de communicatie via websites is het gebruik van het SSL protocol, versie 3.0, het minimum standaard8;

• De bank moeten zorgen voor de veiligheid van de distributie van tokens en andere data waarmee haar klanten toegang tot haar fondsen kan krijgen via het internet [14].

Aanbevolen algoritmes ECBS beveelt alleen algoritmes aan die openbaar zijn voor het publiek. De ECBS doet dit omdat deze algoritmes eenvoudig voor een groot publiek te implementeren zijn en omdat deze uitvoerig door een groot aantal experts continue kunnen worden getest9. De ECBS geeft daarom een voorkeur aan algoritmes van de internationale standaarden (IS) [12].

3.3 Symmetrische versus asymmetrische algoritmes bij encryptie en decryptie Symmetrische algoritmes Bij symmetrische algoritmes worden dezelfde sleutel gebruikt voor zowel de encryptie als voor de decryptie [10]. Een betalingsbericht, bijvoorbeeld, wordt met deze algoritmes versleuteld met sleutel ‘k’, waarna de versleutelde tekst C over het internet kan worden verstuurd. Tekst C kan met gebruik van dezelfde sleutel ‘k’ weer ontcijferd worden naar het originele bericht. De verstuurder van het bericht en de ontvanger van het bericht moeten beide dezelfde sleutel hebben en deze ook gebruiken. De distributie en opslag van deze sleutel is daarmee het zwakke punt van deze algoritmes.

Figuur 3 - symmetrische algoritme [10] 7 TAN staat voor Transaction Authentication Number 8 SSL 3.0 moet gebruikt worden met de voorgestelde encryptie en hashing methodes (minimaal 3-DES met 112 bits en SHA-1). 9 . Belangrijk is dan dat alleen het algoritme openbaar is maar niet de sleutel


Pagina 10 van 35

Triple DES Data Encryption Standard (DES) is een vorm van symmetrisch algoritme. Het kenmerk is hierbij dat het algoritme het originele bericht in blokken opdeelt, waarbij de lengte van de blokken even lang is als de sleutel die wordt gebruikt voor het versleutelen en het ontcijferen. Met DES wordt gewerkt met een sleutellengte van 64 bits, waarvan alleen 56 bits worden gebruikt [12]. De andere 8 bits zijn de pariteitsbits. Triple DES houdt in dat er met drie stappen berichten worden versleuteld en ontcijferd. De meest gebruikte Triple DES vorm is de EDE mode. Hierbij worden twee sleutels gebruikt. Originele berichten worden in blokken verdeeld op basis van de sleutellengte, waarna deze blokken worden versleuteld met sleutel 1. Hierna worden deze blokken nogmaals versleuteld; maar dan met sleutel 2. En uiteindelijk worden de blokken nog een keer versleuteld met sleutel 1. Het resultaat is een versleutelde tekst die alleen te lezen is met de twee sleutels en nadat de versleutelde tekst het omgekeerde proces heeft ondergaan. Een andere vorm van Triple DES is de EEE mode die gebruik maakt van drie onafhankelijke sleutels bij encryptie en dezelfde drie sleutels bij decryptie. Bij gebruik van 2 onafhankelijke sleutels van 56 bits is er sprake van een totale sleutellengte van 112 bits en bij gebruik van 3 sleutels is er sprake van een totale sleutellengte van 168 bits10. AES AES staat voor Advance Encryption Standard en is ook een vorm van symmetrisch algoritme. De AES is ontworpen als een opvolger van de DES. Met de AES kan er gebruik gemaakt worden van een langere sleutellengte (waarbij de datablokken dezelfde lengte hebben). Sleutellengtes van 128, 192 en 256 bits zijn gebruikelijk. AES is in gebruik van rekencapaciteiten efficiënter dan DES. Overigens is van de AES bekend dat ook deze zwakke punten kent. Details hierover zijn echter summier [15]. Asymmetrische algoritmes Bij asymmetrische algoritmes wordt voor de encryptie een andere sleutel gebruikt dan voor de decryptie [10]. Bij deze algoritmes is er sprake van een publieke sleutel en een privé sleutel. De publieke sleutel kan aan iedereen worden uitgegeven. Gegevens, zoals een betalingsbericht, worden versleuteld met een publieke sleutel, waarna de versleutelde tekst (cipher text C in onderstaand figuur 4) over het internet verstuurd kan worden. Als hetzelfde proces ook in de andere richting gebeurt, is er zekerheid dat het bericht van degene met de private key afkomstig is, ofwel non repudiation. Deze versleutelde tekst kan alleen weer ontcijferd worden naar het originele bericht met een privé sleutel11. Deze algoritmes hebben als nadeel dat het gebruik in sommige gevallen veel rekencapaciteit vergt.

Figuur 4 - Asymmetrische algoritme [10]

10 Een zwakte van Triple DES is ook steeds dezelfde sleutel kan gebruiken. Als dit gebeurt, is de Triple DES in feite single DES. 11 Originele tekst kan ook met de privé sleutel worden versleuteld en dan met de publieke sleutel worden ontcijferd.


Pagina 11 van 35

RSA RSA staat voor Rivest Shamir Adleman en is een vorm van een asymmetrisch algoritme gebaseerd op het gebruik van priemgetallen12. Ook kan het als een elektronische handtekening worden gebruikt [16]. Voor het gebruik als elektronische handtekening moet eerst de hashwaarde worden berekend van het te versturen bericht. Daarna zal deze hashwaarde kunnen worden versleuteld met de privé sleutel. De ontvanger van het bericht kan dit als een handtekening beschouwen omdat deze hashwaarde alleen te ontcijferen is met de bijbehorende publieke sleutel van de verstuurder; en omdat de ontcijferde hashwaarde klopt. Voorwaarde is wel dat dezelfde hash algoritme wordt gebruikt. In gebruik is RSA echter veel trager dan DES en de andere symmetrische encryptie algoritmes13. Er zijn verschillende manieren om de publieke sleutel te distribueren [12]/[17]/[13]: 1. Elektronisch door de publieke sleutel via een website te laten downloaden;

In het geval van het internetbankieren is het voor de klanten van de banken noodzakelijk dat ze de juiste publieke sleutels ontvangen. Anders zouden de banken de berichten van haar klanten niet meer kunnen lezen en andersom. Hiervoor is het nodig dat de klanten zekerheid moeten kunnen krijgen van de authenticiteit en de integriteit van de websites. Deze authenticatie kan gebeuren door het gebruik van certificaten (zie ook punt 3 hierna);

2. Via een mediumdrager, smartcard of CD-rom en met persoonlijke aflevering; De persoonlijke aflevering is een omslachtige methode, vooral als de groep gebruikers groot is. Verder is het noodzakelijk dat de ontvanger en de verstrekker van de publieke sleutel zich identificeren. Ook zou men zeker van moeten zijn dat de CD-rom niet onderweg vervangen is;

3. Via een certificaat: Een certificaat is een bewijs dat door een onafhankelijke partij, een zogenaamde Certificate Authority (CA), wordt afgegeven. De CA garandeert daarmee dat de publieke sleutel inderdaad van de verstuurder is, bijvoorbeeld een bank. Verder certificeren de CA’s ook websites waardoor deze ook kunnen worden geauthenticeerd (zie hierboven punt 1). Klanten weten bij het internetbankieren via de certificaten dat de websites ook daadwerkelijk van hun banken zijn. Een zwakke punt bij certificaten is dat iedereen een certificaat kan aanvragen14. Degenen die de certificaten gebruiken ter authenticatie van de andere partijen moeten alert zijn op de houdbaarheidsdatum en de naam die op deze certificaten staan. De ECBS heeft richtlijnen in het gebruik van certificaten en ook is er een ISO-norm voor het gebruik van certificaten, de ISO TC 68 [18]/[19]. CA is een component van de Public Key Infrastructure (PKI).

Public Key Infrastructure (PKI) PKI is een verzamelnaam voor technieken, organisatie, standaarden, processen en regels. PKI wordt gebruikt voor distributie en gebruik van publieke sleutels [20]/[21]. Via de PKI is er enige mate van zekerheid dat de juiste certificaten bij de juiste partijen terecht komen, bijvoorbeeld bij banken en haar klanten. Een PKI bestaat uit verschillende componenten. De belangrijkste zijn [22]: • Certificate Authority (CA) die de certificaten uitgeeft en beheert; • Registration Authority (RA) die vast moet stellen aan wie een certificaat kan worden

verstrekt en die de uitgifte ervan controleert; • Certificate revocation list (CRL) waarmee de ingetrokken en vervallen certificaten worden

bijgehouden;

12 Priemgetal is een getal die alleen deelbaar is door 1 of door zichzelf. 13 In gebruik zijn de asymmetrische algoritmes trager dan de symmetrische algoritmes. 14 Certificaten voor websites kunnen niet opnieuw worden uitgegeven.


Pagina 12 van 35

• Certificate Practice Statement (CPS) waarin de algemene (verkoop)voorwaarden van de PKI wordt vastgelegd; en

• Directory Service (DS) waarmee wordt bijgehouden aan wie een certificaat wordt verstrekt.

3.4 Hashing Met hashen wordt bedoeld dat er met een mathematische bewerking een stuk data wordt samengevat. Het resultaat is een reeks van cijfers en letters en wordt de hashwaarde genoemd. Het is niet mogelijk om via de hashwaarde de originele data te berekenen. De hashwaarde wordt gebruikt om te controleren of de originele data niet veranderd is. Dit wordt gedaan door opnieuw de hashwaarde te bereken. Als de originele data niet veranderd is, moet dezelfde berekening met dezelfde data in beide keren dezelfde hashwaarde opleveren. Voorwaarde is dan wel dat dezelfde hashmethode wordt gebruikt. De methodes die door ECBS worden aangeraden zijn MAC en SHA-1. MAC Message Authentication Code (MAC) wordt gebruikt om de integriteit van de verstuurde data te verifiëren. Voor het berekenen van de MAC wordt gewoonlijk DES gebruikt, waarna de MAC met het originele bericht kan worden meegestuurd. De eisen die aan het gebruik van MAC worden gesteld, zijn vastgelegd in ISO/IEC 9797-1 (voor de berekeningen) en in ISO/DIS 16609 (voor specifieke eisen vanuit de banken) [23]/[24]. De Hashed Message Authentication Code (HMAC) gebruikt een sleutel voor het berekenen van de MAC, waardoor de MAC zelf is versleuteld [25]. Hiermee wordt voorkomen dat bij het veranderen van de data ook de MAC mee wordt veranderd, waardoor de veranderingen van de data onopgemerkt blijven.

Figuur 5 - HMAC [10] SHA SHA staat voor Secure Hashing Algorithm en wordt net als de MAC gebruikt om de integriteit van de verstuurde data te verifiëren. De SHA vat de originele tekst samen tot een grootte van 160 bits. Voorwaarde hierbij is dat de originele data niet langer is dan 2^64 bits. Andere vormen van SHA raken steeds meer in gebruik. Deze hebben andere karakteristieken voor de grootte van het originele bericht en van de samengevatte tekst.

3.5 Communication protocollen SSL/TSL Secured Socket Layer (SSL) is een communicatieprotocol waarmee vertrouwelijkheid, integriteit en authenticatie van de uitgewisselde data tussen de verzender en ontvanger kan worden gegarandeerd [26]. Dit protocol draait bovenop de TCP/IP transportprotocollen en onder de applicatieprotocollen zoals http binnen het OSI-model [27]/[28]. Er is altijd sprake van een client en een server. De client is degene die de communicatiesessie initieert. De server zal reageren door een certificaat te sturen naar de client. De client genereert dan op


Pagina 13 van 35

zijn beurt een Masterkey en zal deze Masterkey versleuteld (met de publieke sleutel van de server) versturen naar de server. Na authenticatie door zowel de server en de client zal de client twee sessie sleutels aanmaken op basis van de Masterkey. Alle data die vanaf dat moment tussen de server en de client worden uitgewisseld zullen met deze sessiesleutels versleuteld worden [10]/[27]. De huidige versie van SSL is versie 3 en het ondersteunt onder andere de encryptie algoritmes DES, 3-DES en AES. Verder ondersteunt deze versie de x.509 certificaten en de SHA-1 hash methode [10]. De Transport Layer Security (TSL) is een opvolger van de SSL. TSL is gebaseerd op SSL v3.0, maar beiden zijn technisch niet ‘interchangeable’. TSL heeft meer functionaliteiten, waardoor niet alle certificaten tot aan de CA bijgesloten hoeven te worden. TSL heeft dan genoeg aan certificaten van tussenpersonen die namens de CA’s optreden en certificaten uitgeven. Maar het grootste verschil tussen TSL en SSL is dat TSL gebruik maakt van HMAC voor hashing. Dit is een veiligere methode voor het garanderen van de integriteit van de berichten, omdat de MAC zelf versleuteld is [29].

Figuur 6 - SSL [27]

3.6 Methode voor authenticatie van gebruikers De standaard voor het authenticeren van gebruikers is gebaseerd op het gebruik van drie soorten van attributen. Er wordt gesproken van 1-, 2- of 3- factor authenticatie op basis van het aantal kenmerken, die gebruikt moeten worden voor het authenticeren [13]. Het is echter geen voorwaarde dat men verschillende kenmerken moet gebruiken15. De volgende drie kenmerken worden gebruikt voor de authenticatie van een gebruiker:

15 Een authenticatie heet ook 2-factor als hetzelfde factor twee keer gebruikt wordt. Deze verwarring is niet ongewoon en komt voor door het ontbreken van afspraken op het gebied van de naamgeving [14]. Voor dit onderzoek wordt er alleen gesproken van een 2-factor authenticatie als er twee verschillende attributen worden gebruikt voor authenticatie.


Pagina 14 van 35

1. Kenniskenmerk: dit omvat alle zaken die men moet weten om toegang aan te kunnen vragen. Dit kan variëren van gebruikersnamen, wachtwoorden tot persoonlijke identificatie nummers (PIN);

2. Bezitskenmerk: dit zijn zaken die men in bezit moet hebben en waarmee toegang aangevraagd kan worden. Dit kan variëren van pinpassen, smartcards tot gepersonaliseerde calculatoren;

3. Persoonlijke kenmerken: dit omvat alle biometrische kenmerken van de gebruiker, waarmee de gebruiker toegang kan aanvragen. Voorbeelden hiervan zijn vingerafdrukken, iriskenmerken en stemkenmerken.

Figuur 7 – authenticatie via internet


Pagina 15 van 35

Hoofdstuk 4 Gevaren voor het internetbankieren In dit hoofdstuk wordt verder ingegaan op de methoden waarmee fraude kan worden gepleegd door derden met het internetbankieren. Er zijn hierbij twee categorieën te onderscheiden. De eerste categorie kenmerkt zich door misleiding van buitenaf. De tweede categorie richt zich op de PC’s van de klanten en de servers voor de routering. Het kenmerkende verschil tussen beide categorieën is dat bij de tweede categorie software op de PC’s/servers moet worden geïnstalleerd.

4.1 Fraudemethode met internetbankieren zonder toegang tot PC of server

Phishing [31] Phishing is kort voor ‘password harvesting fishing’ [32] en omvat alle methoden waarmee fraudeurs proberen te ‘vissen’ naar de gegevens van de klanten van de banken. Dit kan in de vorm van een e-mail, maar kan ook in de vorm van een telefoon of chatprogramma’s16. Het doel van phishing is altijd het achterhalen van de inloggegevens, waarmee toegang kan worden verkregen tot de bankrekeningen of het achterhalen van de persoonlijke gegevens waarmee identiteitsfraude gepleegd kan worden. Er zijn verschillende vormen van phishing: 1. Internal redirection via webservers:

Dit is een manier van phishing waarbij de aanval plaatsvindt bij webservers. Klanten van banken worden doorgestuurd naar een nepwebsite, terwijl de gebruiker het correcte internetadres, ofwel URL, heeft ingetypt op zijn computer. Een voorbeeld is dat de gebruiker de correcte URL www.abnamro.nl heeft ingetypt maar dan toch wordt doorgestuurd naar www.netherlands.abnamro.com via de webserver. De klanten zullen niet in de gaten hebben dat ze communiceren met een nepwebsite en zullen hun inloggegevens prijsgeven; en

2. Attack by URL disguising of spoofing: Hierbij wordt er een e-mail/chat/pop-up verstuurd naar het potentiële slachtoffer waar wordt gevraagd om op een ogenschijnlijk correcte URL te clicken. In werkelijkheid is de getoonde URL een afleiding voor de onderliggende malafide (en niet direct zichtbare) URL. Een voorbeeld is de malafide URL www.netherlands.abnamro.com in plaats van www.abnamro.nl. Onder deze subcategorie valt ook de defacing van de echte websites en pop-up reclame banners, waarbij de onderliggende links zijn vervangen met URL’s van nepwebsites’.

16 Voor het onderzoek wordt een chat beschouwd als een vorm van e-mail.


Pagina 16 van 35

Figuur 8 – phishing data 2005 [32] Man-In-The-Middel aanval Een bijzondere vorm van phishing is de Man-In-The- Middle (MITM) aanval17. Deze vorm van phishing kenmerkt zich door het opvangen en injecteren van valse gegevens [33]. Hiervoor gebruiken criminelen nepwebsites. Deze nepwebsites hebben als doel de klanten van het internetbankieren te misleiden om zo hun inloggegevens en andere persoonlijke gegevens te ontfutselen Er zijn verschillende technieken voor criminelen om de klanten naar een nepwebsite te lokken. Deze omvatten zowel de hierboven genoemde methoden maar kunnen ook de methoden omvatten waarbij wel toegang tot de PC’s of servers nodig is . Bij een MITM aanval zullen de klanten van een bank denken dat zij communiceren met de bonafide website van de bank. Maar in werkelijkheid communiceert de klant met een nepwebsite op een server die criminelen tussen de klanten en de server van de bank hebben geplaatst. De criminelen gebruiken de gegevens, die de klanten zelf aanleveren, om toegang te krijgen tot rekeningen van de klanten via de bonafide website. De bonafide website zal denken dat deze met een echte klant te maken heeft. Fraude vindt dan plaats doordat de fraudeur de transactiegegevens, zoals bedragen en de rekeningen en namen van de begunstigden, kan veranderen waarna de klanten deze transacties zullen autoriseren.

Figuur 9 – MITM aanval [33] 17 Man-In-The-Middle attack wordt ook wel de Bucket Brigade attack genoemd [45]


Pagina 17 van 35

Volgens de Nederlandse Vereniging van Banken (NVB) kenmerkt phishing zich door [34]: • Een onpersoonlijke benadering. Phishers beginnen brieven of e-mails met ‘Beste klant’,

‘Beste gebruiker’ zonder de namen van de klanten zelf te noemen; • Een buitenlandse taal, meestal Engels of gebrekkig Nederlands in de e-mails, brieven of

nepwebsites; • Verzoek om persoonlijke en vertrouwelijke gegevens. Banken (en ook andere financiële

instellingen) zullen echter nooit vragen om persoonlijke gegevens en vertrouwelijke gegevens, zoals wachtwoorden en creditcardgegevens; en

• Het inspelen op angstgevoelens. Er worden teksten gebruikt met de strekking dat bijvoorbeeld de account voor het internetbankieren zal worden stopgezet of dat de klanten te maken krijgen met hoge kosten als deze niet reageren.

Een bekend voorbeeld van phishing is de aanval die klanten van de Postbank in september 2007 ondervonden hebben. Hierbij werd bij het inloggen op de bonafide website www.postbank.nl een pop-up getoond waarin werd gevraagd om de persoonlijke TAN’s. Met deze TAN’s zouden dan transacties kunnen worden geautoriseerd [35]/[3]:

Figuur 10 - voorbeeld pop-up phishing aanval [3]

4.2 Fraudemethode met internetbankieren via toegang tot PC of server

Pharming Pharming wordt ook wel ‘Domain Name Server Poisoning’ genoemd. Het lijkt veel op ‘Phishing’ maar het verschil is dat bij pharming de aanvallen zich specifiek richten op de vertaling van de internetadressen (URL18) naar IP adressen. In het algemeen gebruiken web browsers een ‘Domain Name Server (DNS)’ van de internetproviders om de internetadressen te vertalen naar een IP adres [36]. Na een geslaagde aanval op de DNS server zal deze server de internetadressen vertalen naar een verkeerde IP adres. Dit zijn dan IP adressen van nepwebsites. Wanneer deze aanval plaats vindt op een publieke DNS server, zullen alle

18 URL staat voor Uniform Resource Locator. Dit is het internetadres van een website.


Pagina 18 van 35

gebruikers die deze DNS server gebruiken naar de nepwebsites worden doorgestuurd. Maar een pharming aanval kan ook plaats vinden op het niveau van de PC’s van de individuele klanten. De aanvallen zijn dan gericht op de DNS cache van een PC, waar de voorgaande DNS vertaalresultaten zijn opgeslagen. De IP adressen worden vervangen door IP adressen van de nepwebsites19. Het resultaat is hetzelfde als bij een aanval op een publieke DNS server. In de figuur 11 is te zien dat [37]: (1) Een fraudeur de DNS server aanvalt en ervoor zorgt dat de DNS server het URL van de

bonafide website (www.nicebank.com) vertaalt naar het IP adres van de nepwebsite. Deze nepwebsite zal bijvoorbeeld het volgende URL hebben www.n1cebank.com. De nepwebsite zal, qua uiterlijk en URL, erg veel lijken op de bonafide website;

(2) Een klant die naar de website van zijn bank wil gaan het URL www.nicebank.com in zijn web browser invoert;

(3) De web browser van de klant om het IP-adres vraagt van www.nicebank.com; (4) Dit internetadres door de DNS server ‘verkeerd’ wordt vertaald, waardoor de web

browser naar het verkeerde IP-adres gaat; (5) De klant bij de malafide website www.n1cebank.com terecht komt om zijn bankzaken te

verrichten. Fraude is dan mogelijk omdat de fraudeur de transactiegegevens aanpast en deze transacties door de klanten zelf laat autoriseren.

Figuur 11 - pharming aanval De nepwebsites die gebruikt worden voor Pharming zijn vergelijkbaar met die voor Phishing. Het doel van deze nepwebsites is om de gebruikersnaam en wachtwoorden van de klanten te ontfutselen. Klanten zullen denken dat ze op de bonafide websites van hun banken zijn en zullen proberen in te loggen. Zodra ze dit doen hebben de klanten hun inloggegevens aan de criminelen verstrekt zonder zich daarvan bewust te zijn. Ook kunnen er via deze nepwebsites andere persoonlijke gegevens worden gevraagd, zoals adresgegevens en kredietkaartgegevens, waarmee identiteitsfraudes kunnen worden gepleegd. Met deze gegevens kunnen via het internet fondsen worden verkregen, door bijvoorbeeld het aangaan van leningen en het kopen op krediet. In zulke gevallen wordt ook wel gesproken van ‘identity spoofing20’.

19 Op een windows computer die gebruikt maakt van Internet Explorer kan dit gedaan worden door een host file te veranderen. In de host file wordt bijgehouden welke internetadres bij welke IP-adres hoort. [9] 20 Er wordt van spoofing gesproken als er sprake is van het stelen en het daarna gebruiken van de identiteit van iemand anders. Daarom wordt de ‘Man-In-The-Middle’ attack ook wel spoofing genoemd omdat hier de identiteit van een PC en van een server wordt gebruikt na het stelen hievan.


Pagina 19 van 35

Trojan Een Trojan is een computerprogramma met verborgen functionaliteiten [38]. Deze programma’s nestelen zich in de PC’s en maken het mogelijk dat derden actief kunnen zijn op deze PC’s zonder dan de gebruiker hiervan bewust is21. Dit kan variëren van het lezen van data tot het veranderen van in- en uitgaande gegevens. Trojans verspreiden zich doordat deze programma’s worden opgestart of gedownload. Dit kan gebeuren doordat klanten van banken denken dat de programma’s van een vertrouwde bron afkomstig zijn. En doordat de software op de PC’s van de klanten niet up-to-date zijn. Bekende voorbeelden zijn de e-mails met bijlages die zogenaamd van banken afkomstig zijn of spelletjes die men van het internet kan downloaden. Een trojan kan, bijvoorbeeld, een keylogger22 functie hebben, waardoor alles wat de klanten op hun PC’s intypen naar derden wordt doorgestuurd. Het aantal ‘banker trojans’, malware die speciaal ontwikkeld is om bankgegevens te stelen, neemt explosief toe. Zo werden er in 2007 maar liefst 88.165 soorten ontdekt – een toename van 463% ten opzichte van 2006 [4]. Man-In-The-Browser aanval Een nieuwe vorm van een trojan aanval is de Man-In-The-Browser (MITB) aanval. Hierbij zal een trojan de transactiegegevens veranderen, voordat deze worden versleuteld en voordat deze via het internet naar de banken worden verstuurd. De klanten zullen niets van deze aanval merken omdat de transactiegegevens of challenges die door de banken worden teruggestuurd door de trojan worden aangepast, voordat deze op het scherm worden getoond aan de klanten [39]. Een voorbeeld van een trojan aanval is een aanval op de Zweedse bank Nordea. Hierbij werden klanten van de bank gevraagd een anti-spam programma te downloaden. Ongemerkt hadden de klanten een programma gedownload die de gebruikers naar een nepwebsite doorstuurde wanneer zij probeerden in te loggen op de website van Nordea. Hierbij werden de inloggegevens vanaf de PC’s onderschept en doorgestuurd naar derden die deze gegevens gebruikten op de bonafide website. Op deze manier werden 250 klanten gedupeerd. De fraude werd pas na 15 maanden ontdekt en nadat ongeveer 750 duizend EUR waren weggesluisd [40].

21 Een trojan kan een PC veranderen in een ‘bot’. Dit houdt in dat derden de PC kunnen beheersen. 22 Een keylogger is een programma die alles wat er getypt wordt registreert. Uit deze gegevens kunnen vaak de gebruikte website, gebruikersnamen en wachtwoorden worden verkregen. Een keylogger is een daarmee een spyware, m.a.w. een programma die gebruikt wordt om te spioneren.


Pagina 20 van 35

Hoofdstuk 5 Maatregelen tegen fraude met internetbankieren Banken in de EU gebruiken de richtlijnen van ECBS om zo de veiligheid van het internetbankieren te kunnen verhogen (zie ook hoofdstuk 3). De veiligheidsmaatregelen zijn zowel technisch als procesmatig van aard. In paragrafen 5.1 en 5.2 worden de veiligheidsmaatregelen beschreven, die nu door de bekeken banken worden toegepast. In paragraaf 5.3 worden enkele alternatieve maatregelen besproken die nu door geen van de bekeken banken zijn getroffen.

5.1 Logische beveiligingsmaatregelen voor het internetbankieren Hieronder volgen de algemene beveiligingsmethoden voor het internetbankieren. Voor het onderzoek zijn acht banken bekeken die het internetbankieren als een service op de Nederlandse markt aanbieden. Hierbij is via interviews vastgesteld dat er minimaal aan de ECBS-eisen voor encryptie en hashing is voldaan door ABN Amro, ING NL, Postbank en ING e-bank Voor het onderzoek zijn deze uitspraken verder niet via steekproeven geverifieerd. Verder is vanwege de tijdspanne van het onderzoek dezelfde vaststelling niet gedaan voor de overige vier banken. Methode per bank

Gebruikers- naam en wachtwoord

TAN PIN-pas met e-dentifier en sleutel 23

Smartcard met publieke sleutel 24

Geperso-naliseerde calculator met PIN 25

Certifi-caten (website)

SSL

ABN AMRO Ja26 Nee Ja Nee Nee Ja Ja Fortis Ja27 Nee Ja Nee Nee Ja Ja Rabobank Ja28 Nee Ja Nee Nee Ja Ja DSB Ja29 Ja30 Ja31 Nee Nee Ja Ja SNS Ja32 Nee Nee Nee Ja33 Ja Ja ING - 1 Ja34 Nee Nee Nee Ja Ja Ja Postbank Ja Ja35 Nee Nee Nee Ja Ja ING - 2 Ja36 Nee Nee Ja Nee Ja Ja

23 De PIN-pas en de e-dentifier vormen één geheel. Voor het gebruik van de e-dentifier zal de gebruiker de PIN code van de PIN-pas moeten invoeren. 24 Smartcard en een PIN-pas lijken op elkaar maar een smartcard heeft meestal geen magneetstrip. 25 De gepersonaliseerde calculatoren worden gebruikt om de challenges van de websites te vertalen naar een autorisatiecode die dan als antwoord op de website ingevuld moet worden. Deze antwoorden zullen in het vervolg van de scriptie responses worden genoemd. Hetzelfde geldt ook voor het gebruik van e-dentifiers en smartcards. 26 Hier hebben rekeningnummer en het pasnummer de functie van de gebruikersnaam en wachtwoord 27 Hier hebben rekeningnummer en het pasnummer de functie van de gebruikersnaam en wachtwoord 28 Hier heeft het rekeningnummer de functie van gebruikersnaam. Er is geen aparte wachtwoord nodig. 29 Voor de spaarrekeningen wordt er gebruikt gemaakt van gebruikersnamen en wachtwoorden. Dit geldt niet voor de betaalrekeningen 30 Bij spaarrekeningen worden de TANs gebuikt voor het bevestigen van transacties. De spaarrekeningen zijn gekoppeld aan een vaste tegenrekening. Wijzigingen van de tegenrekening kan alleen via schriftelijke aanvragen. 31 Dit wordt alleen gebruikt voor betaalrekeningen bij deze bank. 32 Voor de spaarrekening heeft het rekeningnummer de functie van de gebruikersnaam. Dit wordt in combinatie met een wachtwoord gebruikt. Voor de betaalrekening wordt gebruik gemaakt van het serienummer van de gepersonaliseerde calculator als gebruikersnaam. Voor het inloggen is dan geen wachtwoord nodig. 33 De gepersonaliseerde calculator wordt gebruikt voor de betaalrekeningen. 34 Hier wordt een gebruikersnaam gebruikt in combinatie met een wachtwoord die via een challenge moet worden uitgerekend via de calculator. 35 De TAN’s kunnen per batch aangevraagd worden en worden dan in lijsten aangeleverd. Ook kan er voor gekozen worden om per individuele transactie een TAN aan te vragen. De TAN wordt dan via sms verstuurd naar de klanten.


Pagina 21 van 35

Gebruikersnaam en wachtwoord Banken gebruiken de combinatie van gebruikersnaam en wachtwoord als een eerste controle (ter de identificatie van de klanten). Alleen bij Postbank, ING-2 en de DSB (spaarrekeningen) en bij ING-2 is deze combinatie van gebruikersnaam en wachtwoord in haar zuivere vorm gebruikt. Bij de andere banken zijn het geen echte gebruikersnamen of wachtwoorden. Deze banken gebruiken hiervoor in de plaats de cijferreeksen die vermeld zijn op de bankpassen of, in geval van de SNS bank op de calculator. Wachtwoorden, pincodes en bankpassen worden in Nederland apart verstuurd. Hierbij worden de pincodes in speciale enveloppen verstuurd, die bij het openen onherstelbaar worden beschadigd. Bankpassen moeten met vertoon van een geldig identificatiebewijs bij een bankfiliaal worden geactiveerd. De enige uitzondering is de DSB bank die geen uitgebreide netwerk heeft van filialen. De DSB stuurt de bankpassen naar de klanten met antwoordstroken. Klanten moeten deze dan stroken ondertekenen en terugsturen. De DSB zal bij ontvangst de handtekening controleren. Bij een positief resultaat zal de DSB de PIN samen met een e-dentifier naar de klanten sturen37.

Transaction Authentication Number (TAN) De TAN wordt alleen gebruikt bij de Postbank en de DSB38. Hierbij wordt voldaan aan de richtlijn van de ECBS waarin wordt aangeraden TAN’s te gebruiken van minimaal 4 posities39. De TAN’s worden gebruikt voor het autoriseren van transacties of voor het autoriseren van automatische overboekingen. Voorheen gebruikten klanten TAN’s op een vaste volgorde (van een lijst met TAN’s). Tegenwoordig moeten TAN’s op een willekeurige volgorde gebruikt worden40. TAN-lijsten worden via ongemerkte enveloppen naar de klanten gestuurd. Maar de klanten kunnen er ook voor kiezen de TAN’s bij elke autorisatie opnieuw te laten genereren en deze te ontvangen via SMS.

PIN-pas met e-dentifier (met geheime sleutel) Voor elke transactie of overboeking berekent de website voor het internetbankieren een challenge van 8 cijfers. Deze challenge is zichtbaar voor de klanten. De website geeft dan ook duidelijk aan waar de response van 6 cijfers moet worden ingevuld. De PIN-pas in combinatie met een e-dentifier41 is dan noodzakelijk om deze response te berekenen. Om dit te kunnen doen, moeten de klanten de e-dentifier eerst activeren door hun PIN-pas in de e-dentifier te schuiven. De activering is compleet als zij ook de juiste PIN42 op de e-dentifier invoeren. Na het invoeren van challenge op de e-dentifier zal de e-dentifier de response berekenen en tonen op zijn display. Aan de bank kant zijn de rekeningnummers, de geheime sleutel en de challenge43. Dit geldt alleen voor het autoriseren van transacties en niet bij het inloggen bekend. De response die de klanten op de website invoeren, worden met de voorberekende response vergeleken. Bij een positief resultaat zal de transactie worden uitgevoerd. 36 De gebruikersnaam en het wachtwoord zijn nodig om in te kunnen loggen op de website voor het internetbankieren 37 Bij het aanvragen van een rekening hebben de klanten hun adresgegevens en identiteitsbewijzen met handtekening naar de DSB moeten opsturen. Deze gegevens moeten ook bij de andere banken vooraf geleverd worden. 38 Bij de DSB bank worden TAN’s alleen gebruikt voor het autoriseren van transacties op de spaarrekening. 39 TAN’s bestaan uit 6 cijfers. 40 De TAN’s op de lijst zijn genummerd. Klanten worden op basis van deze nummering gevraagd de bijbehorende TAN’s in te vullen. De volgorde van opvragen is daarbij willekeurig. 41 Hetzelfde apparaat heeft verschillende namen. Bij de ABN Amro heet het een e-dentifier en bij de DSB de digi-p. In deze scriptie zal de naam e-dentifier worden gehanteerd. 42 Dit is de PIN van de van de PIN-pas. Na drie foute pogingen zal de PIN-pas geblokkeerd worden voor de e-dentifier en de chipbetalingen. Er kan nog wel gepind worden met dezelfde PIN-pas. En na 3 foute pogingen om de PIN in te voeren bij het pinnen, zal de PIN-pas ook geblokkeerd worden voor het pinnen. 43 Een challenge wordt berekend op basis van, bijvoorbeeld, de tegenrekeningen en de bedragen.


Pagina 22 van 35

De challenge en de reponse bestaan respectievelijk uit 8 en 6 cijfers. Dit houdt in dat er meerdere challenges mogelijk zijn die dezelfde response opleveren. Dit is een algemeen bekend en geaccepteerd risico voor de onweerlegbaarheid van transacties. De challenge in combinatie met de response kan verder als een sleutel worden gebruikt om de transactiedetails te versleutelen44 (zie ook figuur 12).

Processen binnen de e-dentifier

PIN-pas

Inhoud:Bankrekeningnummer, PIN, telling aantal foute keren PIN, secret key

(key kan ook in e-dentifier)

E-dentifier

Activering na invoeren pas met

PIN

3-DES berekening

1

PIN

2

Challenge

3

4Response

secret key

reke

ning

num

mer

versleutelde waarde

responsech

alle

nge

3-DES berekening

Figuur 12 - PIN-pas met e-dentifier Bij de Rabobank moet via een lettercode op de e-dentifier ook aangegeven worden welke berekeningsmethode moet worden gebruikt (wat impliceert dat er twee sleutels gebruikt worden). De e-dentifier is een generieke token die door alle klanten van dezelfde bank kunnen worden gebruikt. Deze e-dentifiers zijn onbruikbaar zodra deze worden opengemaakt of aangepast.

Figuur 13 - PIN-pas met e-dentifier

Smartcard met PIN De werking van de smartcard met PIN is vergelijkbaar met die van de PIN-pas met een e-dentifier. Voor het gebruiken van de smartcard moet er een cardreader gebruikt worden die via USB met de PC is verbonden. De smartcard met een PIN45 moet worden geactiveerd via

44 De challenge en de response samen zijn 14 cijfers. Dit kan gebruikt worden als een 112 (14x8) bits sleutel. 45 Dit is niet de PIN van de PIN-pas maar een speciale PIN die hoort bij de smartcard. Verder kan het zijn dat er een privé sleutel op de smartcard is opgeslagen voor gebruik als een elektronische handtekening.


Pagina 23 van 35

het invoeren van een PIN. Dit kan gebeuren via de website of via de cardreader. Voor het autoriseren van een transactie of een overboeking wordt gecontroleerd of de smartcard op de PC is aangesloten en wordt de smartcard afgelezen. Deze smartcards worden bij distributie behandeld als bankpassen.

Figuur 14 - smartcard met reader

Gepersonaliseerde calculatoren De werking van de gepersonaliseerde calculatoren is vergelijkbaar met die van de PIN-pas met een e-dentifier. Een e-dentifier wordt in feite gepersonaliseerd op het moment dat het wordt geactiveerd met de PIN-pas. Bij de gepersonaliseerde calculator wordt het gebruik van de PIN-pas overgeslagen. Wel moet ook de gepersonaliseerde calculatoren met een PIN worden geactiveerd. Het berekenen van de responses gebeurt op vergelijkbare manier als bij de PIN-pas met e-dentifier. De gepersonaliseerde calculatoren zijn aan de bankrekeningen gekoppeld en worden bij distributie ook behandeld als bankpassen. Bij ING-1 moet via een lettercode op de calculator ook aangegeven worden welke berekeningsmethode moet worden gebruikt (wat impliceert dat er twee sleutels gebruikt worden). Een voor het inloggen en een andere voor het autoriseren van transacties.

Certificaten Via certificaten die de CA’s uitgegeven aan websites kunnen klanten met enige zekerheid de website authenticeren. De certificaten worden zichtbaar door op de slot-icoon te clicken die op de websites zichtbaar zijn.

Figuur 15 - voorbeeld website certificaat

SSL Via SSL kunnen banken de communicatie met de klanten kanaliseren, waarbij ook een bepaalde manier van encryptie en hashing kan worden afgedwongen (zie ook hoofdstuk 3). SSL kan, onder andere, herkend worden via de URL van de website die dan begint met ‘https://’.


Pagina 24 van 35

5.2 Soft controls Hieronder vallen alle maatregelen waarmee de klanten bewust worden gemaakt van de gevaren van het internetbankieren. Dit is ook een richtlijn die vanuit de ECBS aan de banken wordt meegegeven. Hieronder volgen enkele voorbeelden:

Voorlichting vanuit de branchevereniging De NVB heeft een tweetal websites in het leven geroepen, waarmee de Nederlandse klanten van het internetbankieren bewust worden gemaakt van de veiligheidsmaatregelen. Hierbij worden de klanten geadviseerd over wat zij zelf kunnen doen om de eigen veiligheid bij het internetbankieren te vergroten. Deze websites zijn: • http://www.veiligbankieren.nl/index.php?p=17165; • http://www.3xkloppen.nl/ Van deze twee websites is de website voor ‘3x kloppen’ het meest bekende omdat deze ook via de TV en de radio was gepromoot (anno 2007/2008).

Voorlichting vanuit de individuele banken Banken proberen ook via hun eigen websites haar klanten te wijzen op potentiële gevaren van het internetbankieren. Dit doen ze door haar klanten in te lichten over de kenmerken van de eigen websites46. Bij aanvallen op de eigen klanten zullen de relevante banken deze aanvallen ook specifiek benoemen. Dit is bijvoorbeeld gebeurd bij www.Postbank.nl die in september 2007 haar klanten waarschuwde voor een virus die erop gericht was de TAN’s te achterhalen.

Figuur 16 - waarschuwing op website voor aanvallen Ook is het al voorgekomen dat banken haar klanten de toegang tot de website voor het internetbankieren weigeren op basis van de door de klanten gebruikte web browser [41].

46 Deze kenmerken worden ook op de NVB websites aangegeven.


Pagina 25 van 35

5.3 Alternatieve veiligheidsmaatregelen [17]/[13] Hieronder volgen enkele alternatieve veiligheidsmaatregelen die door geen van de bekeken banken zijn genomen.

Speciale PC’s voor de klanten van het internetbankieren Het doel van deze maatregel is om het veiligheidsniveau van de PC’s van de klanten te beheersen. Een groot gevaar voor het internetbankieren is namelijk het gebruik van trojans door de criminelen. Dit gevaar kan voor een groot deel gemitigeerd worden wanneer de klanten speciale PC’s gebruiken die alleen geschikt zijn voor het internetbankieren met hun banken. Deze PC’s moeten technisch dan zo in elkaar zitten dat hierop geen andere software kan worden geïnstalleerd dan de software van de banken zelf. Dit is een kostbare maatregel voor de banken, omdat de banken verantwoordelijk zijn voor de configuratie van de PC’s en voor het updaten van de software op deze PC’s. Maar bovenal zullen de PC’s zelf niet goedkoop zijn.

Speciale software voor de klanten van het internetbankieren Ook hier is het doel van de maatregel om het veiligheidsniveau van de PC’s van de klanten te beheersen. Onder speciale software vallen het besturingssysteem en de web browser. Banken kunnen de klanten voorzien van de juiste software die dan elke keer gebruikt moet worden wanneer men gaan internetbankieren. Om te voorkomen dat deze software in verloop van tijd door criminelen op afstand wordt aangepast, kunnen de banken deze software via een read-only ‘live-CD’ aanbieden. Een dergelijk CD-rom heeft een eigen besturingssysteem en een eigen web browser, die noodzakelijk zijn voor het internetbankieren. Om deze software te gebruiken moeten de klanten hun PC’s wel opnieuw opstarten met deze CD. Ook dit is een kostbare maatregel, hoewel het goedkoper is dan de alternatieve maatregel met de speciale PC’s. Deze maatregel is verder ook niet gebruikersvriendelijk omdat de klanten voor en na het internetbankieren hun PC’s opnieuw op moeten starten.

Dongle / speciale smartcardreader Dit is een speciaal apparaat die de transactiegegevens onafhankelijk van de PC’s van de klanten kunnen versleutelen. Dit is een smartcardreader met een extra grote display waarop alle transactiedetails worden getoond. Deze smartcardreader is via een USB verbonden met de PC’s van de klanten. De monitor van de PC wordt in principe niet meer gebruikt voor het bekijken van details van de transacties of overboekingen. De smartcardreader toont naast de bedragen ook de rekeningnummers en namen van begunstigden. Als de klanten met de details akkoord gaan, worden deze details door de smartcardreader versleuteld en via de PC’s en het internet naar de banken gestuurd. Deze smartcardreader is relatief makkelijk in te voeren, omdat de technologie een kleine uitbreiding is van wat nu al wordt gebruikt via de e-dentifier en de smarcard. Verder kunnen de ECBS en NVB richtlijnen voor de e-dentifiers en de smartcards ook worden gebruikt voor deze uitgebreide smartcardreaders.

Bevestiging van transacties en automatische overboekingen Omdat er steeds minder rekeningafschriften naar de klanten worden verstuurd en omdat klanten niet geregeld hun afschriften controleren via de website voor het internetbankieren47, kunnen banken ervoor kiezen hun klanten op een andere manier in te lichten. Zo kunnen de banken een bevestiging naar haar klanten sturen na het uitvoeren van een transactie of na het doorvoeren van verandering van een automatische overboeking. Dit kan gebeuren via een sms of via een e-mail. Het laatste is steeds meer een optie geworden, omdat mobiel internetten en e-mailen meer en meer gemeengoed is geworden.

47 Contractueel moeten de klanten ook van hun kant de juistheid van de overzichten controleren.


Pagina 26 van 35

Hoofdstuk 6 Evaluatie veiligheidsmaatregelen

In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de zwakke punten van de veiligheidsmaatregelen bij het internetbankieren.

6.1 Maatregelen in praktijk en evaluatie Hier volgen de veiligheidsmaatregelen die banken kunnen nemen ten behoeve van de veiligheid van het internetbankieren. De Nederlandse banken gebruiken een combinatie van de volgende maatregelen: Legenda: Effectief Niet effectief

vs. Gevaar Maatregel

Man-in-the-middle

Redirection URL disguising

Pharming Trojan / Man-In-The-Browser

Gebruikersnaam en wachtwoord

1 2 3 4 5

TAN 6 7 8 9 10 Pinpas met e-dentifier

11 12 13 14 15

Smartcard met sleutel

16 17 18 19 20

Gepersonaliseerde calculator

21 22 23 24 25

Certificaten (websites)

26 27 28 29 30

Secured Socket Layer

31 32 33 34 35

Voorlichting geven aan de klanten

36 37 38 39 40

Alternatief 1: Speciale PC’s

41 42 43 44 45

Alternatief 2: Speciale software

46 47 48 49 50

Alternatief 3: Dongle / speciale smartcards

51 52 53 54 55

Alternatief 4: Bevestiging via sms

56 57 58 59 60

ECBS richtlijn 1: 2-factor authenticatie

61 62 63 64 65

ECBS richtlijn 2: 3-DES met 112 bits

66 67 68 69 70

ECBS richtlijn 3: SHA-1

71 72 73 74 75

ECBS richtlijn 4: MAC met 112 bits

76 77 78 79 80

ECBS richtlijn 5: RSA met 1024 bits

81 82 83 84 85

ECBS richtlijn 6: Certificaten x.509-v3

86 87 88 89 90


Pagina 27 van 35

Voor elke maatregel is hieronder beschreven hoe effectief het is tegen de bekende gevaren van het internet (zie ook hoofdstuk 4 en 5): Veldnummer Beschrijving van de effectiviteit

1 t/m 5

Het gebruik van gebruikersnaam en wachtwoord is niet effectief tegen de genoemde gevaren. Zowel de klanten als de banken hebben met deze maatregel niet de zekerheid dat zij met elkaar communiceren. De gegevens kunnen via alle van de aangegeven gevaren in de handen van criminelen belanden.

6 t/m 10 Het gebruik van TAN is niet effectief tegen de genoemde gevaren. De TAN’s kunnen via alle aangegeven gevaren in de handen van de criminelen belanden. Vooral via het gebruik van nepwebsites kunnen de TAN’s worden bemachtigd, waarbij malafide transacties kunnen worden goedgekeurd (veldnummers 6, 7, 8 en 9). Via trojans kunnen de transactiedetails voor het versleutelen en voor het verlaten van de PC worden aangepast, zodat de klanten de verandering niet zien. Klanten denken dan hun ingevoerde transactie goed te keuren en geven hun TAN af voor autorisatie van de malafide transactie (veldnummer 10).

11 t/m 25 Het gebruik van e-dentifiers met PIN-passen, smartcards en gepersonaliseerde calculatoren is niet effectief tegen de genoemde gevaren. Met deze maatregelen kan niet worden voorkomen dat de transacties via nepwebsites verlopen. Challenges worden weliswaar berekend op basis van de bedragen en rekeningnummers van begunstigden, maar de klanten kunnen niet zien of de challenges horen bij de transactiegegevens die zij invoeren. Klanten zullen de responses berekenen in de veronderstelling de eigen transacties te accorderen. Via trojans kunnen de transactiedetails voor het versleutelen en voor het verlaten van de PC worden aangepast zodat de klanten de verandering niet zien (veldnummers 15, 20 en 25). Verder zijn er steeds meer trojans die de 2-factor authenticatie kunnen omzeilen [42].

26 t/m 30 Het gebruik van certificaten is effectief tegen de genoemde gevaren met nepwebsites. Het is niet effectief tegen aanvallen met trojans. Via certificering van de bonafide websites geven de banken haar klanten de zekerheid dat de websites te vertrouwen zijn (veldnummers 26, 27, 28, en 29). Maar feit is ook dat de meeste klanten niet weten wanneer een certificaat in orde is. Ook nepwebsites met vergelijkbare internetadressen als de bonafide websites kunnen gecertificeerd worden. De klanten moeten met deze maatregel wel worden geïnformeerd over de kenmerken van de certificaten van de bonafide websites (bijvoorbeeld welke internetadressen worden door welke banken gebruikt). Verder kunnen de transactiedetails via trojans voor het versleutelen en voor het verlaten van de PC worden aangepast zodat de klanten de verandering niet zien (veldnummer 30).

31 t/m 35 Het gebruik van SSL is effectief tegen de aanvallen waarbij er een nepwebsite wordt gebruikt (veldnummers 31, 32, 33 en 34). SSL is vooral effectief voor de authenticatie van de webserver en de klant over en weer. Verder is SSL vooral effectief voor het versleutelen van de communicatie. (met de juiste versleutelmethode en sleutellengte48). Criminelen kunnen nog steeds wel de data van en naar de bonafide website aanpassen. SSL is namelijk niet effectief tegen aanvallen met trojans (veldnummer 35). Via een trojan-aanval kan de data namelijk al worden aangepast voordat deze versleuteld de PC verlaat. SSL is vooral effectief in het waarborgen van de integriteit van de data die door de klanten en banken naar elkaar versturen [43].

48 Zie hoofdstuk 3 voor de versleutelmethode en de sleutellengte die door ECBS worden aanbevolen.


Pagina 28 van 35

Veldnummer Beschrijving van de effectiviteit 36 t/m 40 Het gebruik van voorlichting aan de klanten is niet effectief tegen de

genoemde gevaren. Klanten blijven zelf verantwoordelijk voor de maatregelen die zij kunnen treffen. Gemakzucht en onwetendheid kunnen de voorlichting teniet doen.

41 t/m 50 Het gebruik van speciale PC’s en speciale software is effectief tegen de gevaren, waarbij de klanten onbewust naar een nepwebsite worden doorgestuurd. Immers deze zouden met de juiste IP adressen uitgerust kunnen rusten, waardoor de gebruikers niet naar de nepwebsites kunnen worden doorgestuurd (veldnummers 41 t/m 44 en 46 t/m 49). Het is ook effectief tegen aanvallen met trojans, omdat deze niet geïnstalleerd kunnen worden (veldnummers 45 en 50). Het nadeel van deze maatregelen is dat deze erg kostbaar zijn.

51 t/m 55 Het gebruik van een speciale smartcardreader (een soort van Dongle) van waaruit de transactiedetails worden bevestigd en worden versleuteld, is effectief tegen de genoemde gevaren. Het gebruik van deze smartcardreaders zorgt ervoor dat de transactiegegevens niet meer kan worden gemanipuleerd. En wanneer de klanten de challenges in de smartcardreader invoeren zullen de malafide challenges worden herkend. Deze passen namelijk niet bij de ingevoerde transactiegegevens die de klanten ook op de display van de reader kunnen zien.

56 t/m 60 Het gebruik van sms-en of e-mails ter bevestiging van gedane transacties is een maatregel die vooral nuttig is voor het beperken van eventuele schade. Als de klanten de berichten niet goed bijhouden, kan er nog steeds fraude met succes plaats vinden. Verder is het niet met alle landen/banken mogelijk gedane transacties ongedaan te maken. Vooral in het laatste geval is een reactie achteraf, hoe snel ook, niet effectief tegen alle genoemde gevaren.

61 t/m 65 Het gebruikt van 2-factor authenticatie is niet effectief tegen alle genoemde gevaren. Klanten kunnen via nepwebsites malafide transacties toch nog autoriseren. De klanten zullen denken dat ze met de bonafide website communiceren en de banken zullen denken dat ze met haar klanten communiceren. De data die via de nepwebsites worden opgevangen worden namelijk door derden op de bonafide websites gebruikt voor het autoriseren van aangepaste transacties. Verder is tegenwoordig een groeiend aantal trojans die in staat zijn deze authenticatiemethode te verslaan [42].

66 t/m 70 Het gebruik van 3-DES met 112 bits is tot nu toe nog niet te kraken binnen de geldigheidstermijn van een challenge, die 15 tot 20 minuten bedraagt. Maar toch is deze maatregel niet effectief tegen de genoemde gevaren. Klanten kunnen via nepwebsites malafide transacties toch nog autoriseren. De klanten zullen denken dat ze met de bonafide website communiceren en de banken zullen denken dat ze met haar klanten communiceren (veldnummers 66, 67, 68 en 69). De data die via de nepwebsites worden opgevangen worden namelijk door derden op de bonafide websites gebruikt voor het autoriseren van aangepaste transacties. Verder kunnen trojans de transactiedetails voor het verlaten van de PC en voor het versleutelen aanpassen zodat de klanten de veranderingen niet zien (veldnummer 70).

71 t/m 75 Het gebruik van SHA-1 voor hashing is niet effectief tegen de genoemde gevaren, omdat deze methode al in 2005 is gekraakt [44]. Er gelden hier dezelfde opmerkingen die voor veldnummers 66 t/m 70 zijn genoemd.

76 t/m 80 Het gebruik van MAC voor hashing met een 112 bits sleutel is niet effectief tegen de genoemde gevaren. Er gelden hier dezelfde opmerkingen die voor veldnummers 66 t/m 70 zijn genoemd.


Pagina 29 van 35

Veldnummer Beschrijving van de effectiviteit 81 t/m 85 Het gebruik asymmetrische RSA encryptie met een 1024 bits sleutel is tot nu

toe nog niet te kraken binnen de geldigheidstermijn van een challenge, die 15 tot 20 minuten bedraagt. Het kraken van RSA met een sleutel van 1024 bits zal met de huidige technologie jaren duren [45]. Maar toch is deze maatregel niet effectief tegen de genoemde gevaren. Er gelden hier dezelfde opmerkingen die voor veldnummers 66 t/m 70 zijn genoemd.

86 t/m 90 Het gebruik van x.509 certificaten in combinatie met Microsoft Internet Explorer is sinds 2002 niet veilig. Afgeleide certificaten blijken vervalst te kunnen worden zodat er geen zekerheid meer was over de authenticiteit van de gecertificeerde server/website. Sinds 2002 is er daarom versie 3 in gebruik genomen. Van versie 3 zijn er geen bekende gevallen van een succesvolle aanval waarbij het certificaat vervalst kon worden. Het gebruik van x.509v3.0 certificaten is effectief tegen alle genoemde gevaren. Zie ook de opmerkingen voor veldnummers 26 tot en met 29. NB: Een voorwaarde is wel dat de klanten weten hoe de echte certificaten eruit zien en de moeite nemen hiernaar te kijken.


Pagina 30 van 35

Hoofdstuk 7 Conclusies en aanbevelingen

7.1 Conclusies Voor het onderzoek naar de veiligheid van het internetbankieren is er gekeken naar verschillende Nederlandse banken.

Huidige maatregelen (antwoord op subvragen 1 en 2) Banken hebben een combinatie van de volgende maatregelen getroffen om de veiligheid van haar klanten te garanderen: 1 Gebruikersnaam en wachtwoord voor een eerste identificatie; 2 TAN voor het accorderen van transacties; 3 Pinpas met e-dentifier voor een eerste/tweede identificatie en/of voor het accorderen van

transacties; 4 Smartcard met sleutel voor een tweede identificatie en/of voor het accorderen van

transacties; 5 Gepersonaliseerde calculator voor het accorderen van transacties; 6 Certificaten voor het authenticeren van de websites richting de klanten; 7 Secured Socket Layer voor het authenticeren van de klanten en van de bankerservers; 8 Voorlichting geven aan de klanten voor het voorkomen van bekende aanvallen. Zie hoofdstuk 6 voor uitgebreide analyse van de zwakke punten van deze maatregelen (als antwoord op subvraag 2 van dit onderzoek).

Alternatieve maatregelen die de banken nog niet gebruiken (antwoord op subvraag 1) Tijdens het onderzoek zijn er een viertal alternatieve maatregelen geconstateerd die (nog niet) door de bekeken banken zijn getroffen. Deze alternatieve maatregelen blijken redelijk effectief te zijn tegen de bekende gevaren van het internetbankieren: 1 Het distribueren van speciale PC’s aan de klanten voor het garanderen van een minimaal

veiligheidsniveau aan de klantenzijde; 2 Het distribueren van read-only ‘live-CD’ met speciale software voor het garanderen van

een minimaal veiligheidsniveau aan de klantenzijde; 3 Het gebruik van een special smartcardreader voor het accorderen van de

transactiedetails op de display van dit apparaat. Het apparaat versleutelt de transactiegegevens die de klanten op de display zien en sturen deze via de PC naar de websites van de banken;

4 Het gebruik van sms-en en e-mails voor het informeren van de klanten over de uitgevoerde transacties.

Punten ter beoordeling voor veiligheid (antwoord op subvraag 3) Voor het beoordelen van de veiligheid van het internetbankieren, volgens de definities van het onderzoek, dient minimaal gecontroleerd te worden dat er aan de ECBS richtlijnen zijn voldaan. Deze zouden dan meegenomen moeten worden in een RCM. Zie bijlage 2 voor de minimale controleactiviteiten in een RCM.

Huidige veiligheid (antwoord op subvraag 4 en hoofdvraag) Banken bieden op het ogenblik voldoende veiligheid voor haar Nederlandse klanten binnen de definities van dit onderzoek. De bekeken banken volgen de richtlijnen van ECBS Een kanttekening is wel dat de huidige maatregelen niet effectief zijn tegen aanvallen met trojans. Verder moet opgemerkt worden dat met alleen SSL geen integriteit van de data kan worden gegarandeerd en dat met alleen 2-factor authenticatie de authenciteit van de gebruiker en berichten niet gewaarborgd kan worden. Immers, er zijn steeds meer trojans die deze manier van klanten transactieauthenticatie kunnen verslaan [42]. De ECBS richtlijnen


Pagina 31 van 35

lijken hiermee achterhaald. De zwakke punten van de andere gebruikte veiligheidsmaatregelen en de alternatieve veiligheidsmaatregelen zijn beschreven in hoofdstuk 6.

7.2 Aanbevelingen 1. Transport Socket Layer (TSL) is als opvolger van SSL al beschikbaar. Onderzocht moet

worden of banken met dit nieuwe protocol meer veiligheid kan bieden aan haar klanten voor het internetbankieren. TSL zou een verbetering kunnen zijn voor de huidige veiligheidsniveau;

2. Er moet worden voortdurend bekeken of de huidige standaard van encryptie/hashing nog voldoende is. Dit kan door incidenten te onderzoeken en bij de eerste indicatie van onvoldoende veiligheid de standaarden te verhogen. Gekozen kan ook worden om nieuwe methoden voor encryptie/hashing steeds zo snel mogelijk in te voeren;

3. De alternatieve veiligheidsmaatregelen blijken redelijk goed bestand te zijn tegen de nu bekende aanvallen. Vooral het gebruik van een speciale smartcardreader zal de veiligheid aanzienlijk kunnen verbeteren omdat de veiligheid van het internetbankieren niet meer afhangt van de beveiliging van de PC’s van de klanten. Het is daarom aan te bevelen om te onderzoeken of kosten voor het invoeren van deze maatregelen opwegen tegen de schadegevallen ten gevolge van fraude met internetbankieren.;

4. Op basis van dit onderzoek zal een combinatie van de volgende maatregelen de hoogste veiligheid bieden voor de klanten:

a. SSL/TSL voor een veilige communicatielijn; b. Certificaten voor een voldoende authenticatie van de websites; en c. Een speciale smartcardreader voor voldoende encryptie en integriteit van de te

versturen data.

7.3 Persoonlijke reflectie Voordat ik met dit onderzoek begon, had ik veel vertrouwen in de veiligheid van het internetbankieren. Nu weet ik dat het internetbankieren weliswaar veilig is volgens de definities van dit onderzoek, maar dat het in werkelijk niet is. De richtlijnen van de ECBS zijn achterhaald en zou zo snel mogelijk moeten worden aangepast. Kanttekening is wel dat de onderzochte banken relatief veilig zijn in vergelijking met de banken buiten Europa. Tijdens dit onderzoek ben ik bijvoorbeeld te weten gekomen dat er Amerikaanse banken zijn die vergelijkbare veiligheidsmaatregelen treffen als Microsoft voor de hotmails. Misschien is de onveiligheid van de andere banken ook te beschouwen als een soort veiligheidsmaatregel. Zolang je als bank weet, dat met het internetbankieren van andere banken makkelijker te frauderen is, zal je als bank ook minder je best hoeven te doen. Want ook voor de criminelen geldt een kosten-baten afweging. Ik ben, als klant, met de nu getroffen veiligheidsmaatregelen niet beschermd tegen fraude met een onbekende trojan. Voor het internetbankieren heb ik dan ook een speciale laptop gekocht die ik alleen voor het internetbankieren gebruik. Voor al het andere internetgebruik, zoals het e-mailen en chatten, gebruik ik mijn oude ‘vertrouwde’ desktop.


Pagina 32 van 35

Bijlage 1 – Lijst van geïnterviewde specialisten # Naam49 Functie Werkgever Interview date 1 Perry M. Internetbanking specialist ING 21 januari 2008 2 Maarten van W. Internetbanking specialist ABN AMRO 21 februari 2008 3 Koc-Fai W. Internetbanking specialist ING 10 december 2007

49 Namen niet voluit genoemd vanwege privacy van betrokkenen


Pagina 33 van 35

Bijlage 2 – Minimale controleactiviteiten in RCM Doel van controle Risico Controleactiviteit Waarborgen van vertrouwelijkheid

Berichten kunnen door derden worden gelezen

Verifieer dat er minimaal Triple-DES algoritme met een sleutellengte van 112 bits wordt gebruikt voor versleuteling en ontcijferen van de berichten. Verifieer dat de challenge van de websites niet langer geldig is dan 15 tot 20 minuten. Verifieer dat de sleutel voor versleuteling niet dezelfde is als de sleutel voor de hash-functie (zie hierna)

Waarborgen van integriteit

Berichten kunnen door derden worden aangepast

Verifieer dat er minimaal SHA-1 als hash functie wordt gebruikt. Verifieer dat de challenge van de websites niet langer geldig is dan 15 tot 20 minuten. Verifieer dat de sleutel voor hash-functie niet dezelfde is als de sleutel voor de versleuteling (zie hiervoor)

Waarborging van voldoende identificatie en de verificatie van deze identificatie

Derden kunnen zich voordoen als klanten van de bank en zo namens de klanten betalingsopdrachten versturen.

Verifieer dat bij een electronische handtekening gebruik gemaakt wordt van RSA met een minimale sleutellengte van 1024 bits. Verifieer dat er minimaal SHA-1 als hash functie wordt gebruikt. Verifieer dat de publieke sleutels via certificaten worden gedistribueerd. Verifieer dat de apparaten, zoals de e-dentifiers, ´tamper proof’ of ‘tamper resistant zijn en voldoen aan de richtlijnen van de NVB. Verifieer dat de challenge van de websites niet langer geldig is dan 15 tot 20 minuten. Verifieer dat de sleutel voor de hash-functie niet ook voor de versleuteling wordt gebruikt en andersom.

Waarborgen van identiteit van afzender en / of de uitgevoerde transactie/opdracht (non-repudiation).

Er is garantie van identiteit van afzender en / of de uitgevoerde transactie/opdracht.

Verifieer dat alle bovenstaande controleactiviteiten een positief resultaat hebben opgeleverd.


Pagina 34 van 35

Doel van controle Risico Controleactiviteit Voorkomen van fraude via website internetbankieren

Derden kunnen klanten, die internetbankieren, benadelen

Verifieer dat klanten goed op de hoogte worden gehouden van incidenten met fraudegevallen via de eigen websites. Verifieer dat klanten goed op de hoogte worden gehouden van de mogelijke veiligheidsmaatregelen die zij zelf kunnen nemen om fraude te voorkomen. Verifieer dat SSL versie 3.0 gebruikt wordt voor de communicatie tussen de banken en haar klanten bij het internetbankieren. En verifieer dat binnen de SSL minimaal 3-DES (112 bits) gebuikt wordt voor encryptie en SHA-1 voor hashing. Als er TAN´s wordt gebruikt, verifieer dat deze minimaal uit 4 posities bestaan en dat deze willekeurig gegenereerd wordt. Verifieer ook dat de website deze TAN´s op willekeurige volgorde door de websites opgevraagd worden.


Pagina 35 van 35

Bijlage 3 – Literatuurlijst [1] “Safer Internet Day”, 12 February 2008, EUROSTAT [2] http://www.dnb.nl/dnb/home/file/Kwartaalbericht%20compleet_tcm46-156016.pdf. [3] http://webwereld.nl/articles/48021/internetbankieren [4] http://www.pcmweb.nl/artikel.jsp?rubriek=1245127&id=2266143 [5] “IS auditing guideline internet banking document G24”, May 2003, ISACA [6] “ECBS TR411”, Augustus 2004, ECBS [7] www.vandale.nl [8] http://nl.wikipedia.org/wiki/Veiligheid [9] http://www.nvb.nl/index.php?p=17970 [10] “21A_Cryptography_v2”, januari 2007, Amand Veltmeijer (Vrije Universiteit AMS) [11] ISO 7498-2 [12] “ECBS TR406”, September 2003, ECBS [13] Interview Perry M. / Koc-Fai W. [15] http://csrc.nist.gov/encryption/aes/ [16] http://nl.wikipedia.org/wiki/RSA_%28cryptografie%29 [14] ISO 13491 (Banking cryptographic devices) part 1 [17] Interview Maarten van W. [18] ISO TC 68 [19] ECBS TR402, oktober 1999, ECBS [20] http://www.pkioverheid.nl/over-pkioverheid/introductie-pki/ [21] http://www.pkioverheid.nl/ [23] ISO/IEC 9797-1 [24] ISO/DIS 16609 [25] http://en.wikipedia.org/wiki/HMAC [26] http://tldp.org/HOWTO/SSL-RedHat-HOWTO-2.html#ss2.2 [27] http://nl.wikipedia.org/wiki/Secure_Sockets_Layer [28] http://en.wikipedia.org/wiki/Internet_protocol_suite [29] http://207.46.196.114/windowsserver/en/library/ed5ae700-e05e-45ef-b536-

45795dbb99a21033.mspx?mfr=true [30] “Defining Authentication Strength”, februari 2007, Gartner Research [31] http://www.contentverification.com/man-in-the-middle/index.html [32] http://i.i.com.com/cnwk.1d/html/itp/Phishing_whitepaper.pdf [33] http://www.contentverification.com/man-in-the-middle/index.html [34] http://www.veiligbankieren.nl/index.php?p=16695 [35] http://www.security.nl/article/17328/1 [36] http://www.dns.be/nl/home.php?n=46.001 [37] http://palisade.plynt.com/issues/2006Mar/pharming/ [38] http://www.microsoft.com/netherlands/thuisgebruikers/beveiliging/viruses/virus101.

mspx [39] http://www.owasp.org/index.php/Man-in-the-browser_attack [40] http://news.zdnet.co.uk/security/0,1000000189,39285547,00.htm?r=1 [41] http://www.nu.nl/news/1418078/50/rss/Banken_sluiten_besmette_computers_af.ht

ml [42] http://www.security.nl/article/18313/1/Malware_maakt_gehakt_van_internetbankier

en.html [43] http://infolab.uvt.nl/~remijn/telematica/scripties00/groep17/praktijk.htm [44] http://www.webpronews.com/topnews/2005/02/21/sha-encryption-algorithm-

cracked [45] http://www.hackinthebox.org/modules.php?op=modload&name=News&file=article

&sid=23288

Out of scope

Documents

837 scriptiee cheung definitief - vurore.nl · worden voor het identificeren van verbeterpunten via een gap-analyse. Hierbij zal niet gekeken worden naar de hardware en de daarvoor