Trkiye Jeoloji Kurumu Blteni C. 30 61-69, ubat 1987Bulletin of the Geological Society of Turkey, V, 30, 61-69, February 1987

Karabk-Safranbolu Tersiyer havzaskuzey kenarnn stratigrafisi ve niteliiStratigraphy and nature of the northern margin of the Karabk - Safranbolu Tertiary basin

AL KOYT, .D.T.., Jeoloji Mhendislii Blm

Z t Gneybatda Bolumdan kuzeydouda Kastamonu'ya dein uzanan, Eosen ve Eosen sonras yalkayalarla doldurulmu, KD-GB gidili, ve yaklak huni biimli saha Karabk-Safranbolu Tersiyer hav-zas olarak adi anm tr. Havzann kuzey ve gney kenarlar, zellikle havzann gneybat kesimindetektonik niteliklidir ve bu nedenle havzann gneybat kesimi ok daha dardr. Havzann kuzeybatkenar bindirme fay, devrik kvrm ve al uyum suzluk gibi deiik nitelikler sunar*

Karabk dolaynda, havza iinde yzeyleyen kayalar Alt Ltesiyen yal s denizel tortullar veakarsu ortamnda olumu karasal tortullardr. Bunlar alt formasyon ve drt yeye ayrtlamp ayrayr adlanm tr,

Karabk-Safranbolu Tersiyer havzasnn bugn k biimi st Ltesiyen sonunda olumu olup, birdaaras havza niteliindedir ve st Pliyosen'den beri en az iki kez ykselmitir,ABSTRACT % The NE-SW oriented, funnel-shaped area, which extends from Bolu in southwest to Kas-tamonu in northeast, and filled with Eocene to Post - Eocene deposits, has been named as Karabk - Saf-ranbolu Tertiary basin.

In its southwest section, both northern and southern and southern margins of the basin are tectonicin character, and therefore, much more narrower, The northwestern margin of basin displays diversecharacteristics such as thrust fault, overturned fold and angular unconformity.

In the Karabk region, sediments of in this ba sin are shallow marine deposits of Lower Lutetianage and fluvial deposits. These rocks have been divided into six formations and four members, andnamed separately,

The present shape of basin has been formed at the end of Upper Lutetian; it has characteristics of anintermontane basin. Since the Upper Pliocene time, it might has been uplifted at least twice.

GRKarabk-Safranbolu Tersiyer havzas, batda Bo-

lu kuzeyinden balayp douda elebiler ve Kastamo-nu'ya dein uzanan, genilii batda 2-2,5 km dendouda 30-35 km ye dein deien, yaklak KD-GBuzanml ve hemen tmyle Eosen yal tortul ka-yalarla doldurulmu, huni biimli bir alandr (ekil1), Havza, gneyden alayan Formasyonu ve Ana-dolu Nap ile, kuzey ve kuzeybatdan ise Jura nce-si yal metamorfitler ve yine alayan Formasyo-nu ile snrldr (Blumenthal, 1948; Ketin ve Gm,1963).

Karabk - Safranbolu Tersiyer havzasnn Pazar-ky ile Bolu arasnda kalan kesimi, zellikle havza-nn kmr kapsam ve neotektonik zellikleri nede-niyfe, 1/25,000 ve daha byk lekte birok aratr-

maya konu olmutur (Uysal, 1959; Canik, 1977; Kayave Dizer/1982; Sezen, 1983; ztrk ve dierleri, 1984),Buna karn, havzann dou yarsnda, zellikle Ka-rabk dolaynda ayrntl jeoloji almalarna rast-lamlmamaktadr. Eskilere dayanan birka yersel a-lma (Pekmezciler, 1937; Laln, 1939; Zaraholu,1969), Karabk Demir-elik Fabrikas'na kiretatemini ve Karabk yerleim alam sorunlaryla ilgili-dir,

Karabk - Safranbolu Tersiyer havzas ve ev-resinde ilk jeolojik alma 1/100,000 leinde olup,Blumenthal (1948) tarafndan yaplmtr. Blument-hal (1948), havzann kuzeybat kenarm KarabkHatt, Bolu ovas dousu ile Eskipazar bats ara-snda kalan gney kenarm da Eskipazar Hattolarak adlam ve bunlarn tektonik nitelikli oldu-unu vurgulamtr,

(l).Bu almaya, Sayn Hocam Prof. Dr, Melih To kay ile birlikte balanm, ancak deerli bilim adam,alma sonlanmadan aramzdan ayrlmtr. Bu nedenle yaz onun ansna ithaf olunur.

62 KOYieT

Bu alma, Karabk - Safranbolu dolaynda,havzann kuzeybat kenarnn ayrntl stratigrafisini,Karabk Hatt'nm niteliini ve oluumunu akla-may amalar. Bu amaca ynelik olarak, Karabk -Safranbolu arasnda bir tip alan seilmitir (Sekil 1).STRATGRAF

Karabk lesi ve yakn dolaynda st Meozo-yk, Alt Tersiyer ve Kuvaterner yal kayalar yzey-ler. st Mesozoyik yal kayalar, genelde fli fasiye-sinde olup Tersiyer havzasnn temelini oluturur.Havzann iinde ise, egemen olarak Alt Ltesiyenyal kk taneli krntllar (siltta, kilta, marn),Nummulitesli kumlu kiretalar ve Kuvaterner ya-l(?) fakat iki ayr dnemde olumu akarsu tortul-lar yzeyler. Bu kayalar, 1/25.000 leinde harta-lanm ve stratigrafi kurallarna gre ayr ayr ad-lanmtr, Bu Kaya-stratigrafi birimleri aada ay-rntl olarak aklanmtr.

eMl 1

Figure 1

Karabk - Saf ranbolu Tersiyer havzas veyakn evresinin yalnlatrlm blgeseljeoloji haritas. 1. Jura ncesi yal meta-morfitler ve sokulum kayalar; 2. Jura -Kretase yal sedimenter istif; 3. Alt Kre-tase yal fli (alayan Formasyonu); 4.Eosen yal volkano-tortul istif; 5. Ofiol-tik melanj (Anadolu Nap) 6. Kzlcaha*mam volkanitlari; 7. Karabk - Safran-bolu Tersiyer havzas ve tortullar; 8* stTersiyer yasl karasal tortullar; 9, Alv-yon,Simplified regional geologic map of theKarabk - Safranbolu Tertiary basin andadjacent areas. L Pi^Jurassie metamorp-hics mk intrusive rocks; 2. Sedimentarysequence of Jurassic to Cretaceous age;3. Lower Cretaceous fiyseh (alayan For-mation); 4. Volcano - sedimentary sequen-ce of Eocene age; 5, OpMolitie mlange(Anatolian Nappe). 6. Kzlcahamam vol-cames; 7. Karabk - Safranbolu Tertiarybasin and its deposits; 8. Upper Tertiarycorilinental deposits; 9. Alluvium,

alayan Formasyonu (Kc)Birim ilkin Ketin ve Gm (1963) tarafndan

adlanm olup, birimin tip yeri inceleme alam dn-da yer alan alayan kydr. Birim genelde fli fa-siyesi ile temsil edilir.

alayan Formasyonu inceleme alannn kuzey-bat kesiminde, inceleme alam dnda ise, hemenheme tm Ponlidler'de yaygn olarak yzeyler (e-kil 1). Tabanda Jura ncesi yal metamorfitleri vegranit-granodiyorit tr sokulum kayalarn uyum-suzlukla rten birim, tavanda deiik ilikiler sunar.rnein, Mengen gneyi ile Eskipazar boyunca Ana-dolu Nap tarafndan tektonik olarak zerlenirken,Karabk Safranbolu Tersiyer havzasnn da temelinioluturur, baka bir deyile, sz edilen havza iin-deki Tersiyer tortullanyla al uyumsuz olarak r-tlr. Ancak bu dokunak, havzann kuzeybat kenarboyunca oun devriktir.

alayan formasyonu'nu temsil eden fli bal-ca sar-kahve renkli trbiditik kumta, siltta, kum-lu kireta, gri-siyah renkli eyil ve marn arda-mndan oluur. Bunlarn yansra gri-beyaz renkli,katmanlanmasz ile iyi katmanlanmal, metredenbirka km ye dein deien boyutlu, Jura-Alt Kre-tase yal kireta olistolitleri ve alacal renkli, he-men tmyle oliyolitik gereli olistostromlar ve de-iik tr sedimanter yap ierir. Yein skma tek-toniinin bir sonucu olarak gelien devrik ve bak-msz kvrmlar brim iinde ok yaygndr, Aynskma tektoniinin dier bir sonucu olarak da,Karabk lesi kuzeybatsnda, alayan Formasyo-nu, Alt Ltesiyen yal kaya birimleri zerine ku-zeybatdan gneydouya doru devrilmitir.

alayan Formasyonu inceleme konusu dmdakaldndan, bu birim llmemi ve ayrntl ola-rak incelenmemitir. Bununla birlikte, nceki ara-trmalara gre, birimin ya Baremiyen-Albiyen ara-ldr (Gedik ve Korkmaz, 1984).Karabk grubu (Tk)

Karabk ve yakn dolaynda yaplan ayrntljeolojik harita alm ve stratigrafi kesiti lmyle,Alt Ltesiyen yal kayalar drt formasyon ve drtyeye ayrtlanmtr. Tm bu bilimler, birim iindeyer alan en byk yerleim alannn adyla Karabkgrubu olarak adlanmtr, Karabk grubunu olutu-ran formasyonlar, alttan ste doru Kpler, Gazez,Hastarla ve Armee'dir (ekil 2). Bu kaya-stratigrafibirimleri aada ayrntl olarak aklanmtr.

Kpler formasyonu (Tkk). Birim, taban akl-ta ve onun zerinde yer alan kumlu kireta iletemsil edilir. Formasyonun tip yeri Kp]er ky-dr (ekil 3).

nceleme alannn kuzeybat kesiminde, gney-batda Kayack mahallesinden kuzeydouda Tuzlatepe ve Bulak kyne dein uzanan, dar ve uzun birkorni biiminde yzeyler. Ayrca, dernce kazlmolan Bulak derenin tabannda da gzlenir (ekil 3),

Birimin taban dokuna, Alt Kretase yal a-layan Formasyonu ile al uyumsuz, tavan dokuna-

KARABK - SAFRANBOLU TERSYER HAVZASI 63

ekil 2 : nceleme alan m m birletirilmi llstratifraflk dikin- kesiti.

Figurei 2 : Combined measured stratigraphies! co-lumn of the study area i

ise Gazez formasyonu ile geilidir. Ayrca Arme-e formasyonu ile de yer yer fayldr. Bulak deresive Kpler ky dnda, birimin taban dokuna g-neye devriktir. Gerek bu durum, gerekse anmayakar evre kayalarmdan daha dayamml olduuin, Kpler formasyonu dik ve yksek bir topograf-ya oluturur. Bu nedenle de, uzaktan bile kolaycaseilir.

Kpler formasyonu, tip yeri olan Kpler kyn-de, alayan formasyonu zerine taban aklta ileuyumsuz olarak gelir. Gri-san-boz renkli olaa tabanaklta, balca siyah-yeil, sar renkli trbiditikkumta, kireta ve ofiyolitik birimlerden tremideiik tr ve boyutlu (mm-80 cm) bileenlerdenoluur. Bu bileenler iyi yuvarlaklam fakat seil-memitir. Bunlar, sar renkli kumtamdan oluanbir hamur iinde dank olarak bulunur. Taban aklta ile alayan Formasyonu dokunamda yer yererime tpleri gzlenir. ste doru lkin sar renklikumta, daha sonra da kumlu, bol fosilli, kaln kat-manl (75 cm-2m) kiretalanyla devam eden brim,daha stte Gazez formasyonuna geer. Kpler for-

masyonunun alt dzeyini oluturan taban aktakesimi Kskdere yesi onun zerinde yer alan vekumlu kiretalarmdan oluan st kesimi ise Bulakyesi olarak adlanmtr (ekil 2), Birimin ll ke-sitteki toplam kalnl 27.5 m dir,

Gerek akltalannm kumtamdan oluan ha-muru iinde, gerekse daha stteki kumlu dretalaniinde Assilina exponens (Sowerby), Mmmlites uro*niensis A. Heim (A-formu), Alveolina sp. Orbitolitessp. Cuvillerina sp., Aeervulma sp. MMolidae, Victo-riellidae ve Gastropoda gibi fosiller saptanm veKpler formasyonuna Alt Ltesiyen ya verilmi-tir.

Birimin gerek kayatr gerekse fosil ierii,onun, yksek enerjili fakat s denizel bir ortamdaolutuunu gsterir.

Gaze^ formasyonu (Tkg), Formasyon kumta,siltta, marn ve sucuk yapl kumlu kireta arda-myla temsil edilir. Birimin tip yeri Emek Mahallei batsndaki Gazez yresidir (ekil 3)*

Gazez formasyonu, kuzeybatda Deirmenci fayboyunca ve Bulak deresinin her iki yamacnda darve uzun br erit biiminde yzeyler. Deirmencifay boyunca, tabandaki Kpler formasyonu ile ge-ili fakat gneye devrik, tavanda ise Armee for-masyonu ile oun fayldr. Dier taraftan, Bulak de-resinin dou ve bat yamacnda, tabanda Kpler, ta-vanda ise Mastarla formasyonlar ile geilidir.

Gazeze formasyonu en altta kumta ile ba-lar, ste doru kumlu kireta, kumta, siltta, su-cuk yapl ve bol fosilli kireta, kumlu kiretasucuklar ieren siltta, marn ve bunlarn yinelenmeli ardamyla devan eder (ekil 2). Brim, s-tnde ve altnda yer alan Bulak kireta ve Has-tarla kiretana oranla daha az dayamml olduuiin kolayca anm ve sz edilen kiretalarmndaha dik ve yksek topografyalar biiminde yzey-lemesine neden olmutur. Birimin toplam kalnl57.5 m dir,

Gazez formasyonu iinde, Kpler formasyonun-daki fosil topluluuna ek olarak Lockhartia ef* al*veolata Silvestri ve Dseocyclina sp. fosilleri de bu-lunmu ve birime Alt Ltesiyen ya verilmitir.

Mastarla kireta (Tkh), Birim sucuk yapl ki-retalanyla temsil edilir ve tip yeri Hastarla srt-nn Bulak dere yamacna bakan kesimidir (ekil 3).

Hastarla kireta, Bulak deresinin her iki ya-macnda, Armee deresinin Ara ay ile birletiikesimde ve Kayaba Mahallesi'nin batsnda, Filyosaynn gney yamacnda ince, uzun ve dik kornilerbiiminde yzeyler. Tabanda Gazez, tavanda ise Ar-mee formasyonu ile geilidir,

Hastarla kireta beyaz-boz-sar renkli, kumlu,olduka sert, sucuk yapl, kaim katmanl (80 cm-2 m)Mretaarmdan oluur, Belirli dorultularda geli-mi sistemli krklarla tula biimli paralara bln-

64 KOYT

m olup, belirgin bir sucuk yaps grnm ka-zanmtr. Gerek sucuk yaps, gerekse ok sert olupanmaya kar dayanml dik korniler oluturmuolmas onun kolayca tannmasn salar. Biriminllen kalnl 24 m dir.

Mastarla kireta iinde, yukarda sz edileniki formasyonun fosil topluluuna ek olarak Asstliaef, spira d'Roissy de saptanm ve birime Alt Ltesi-yen ya verilmitir (ekil 2),

Birimin kayatr, fosil topluluu ve yaps, onunyksek enerjili s denizel bir ortamda olutuunugsterir,

Araee formasyonu (Tka). Formasyon genelde

kk taneli krntllarla (siltta, kilta, marn) tem-sil edilir ve tip yeri Armee deresidir (ekil 3),

Armee formasyonu inceleme alannn en yay-gn birimidir, Gneybatda Belen ky ile KayackMahallesi'nden kuzeydouda Emek Mahallesine de-in hemen her yerde Armee formasyonuna rastla-nlr. Tabanda Mastarla kireta ile geili ve Gazezformasyonu ile fayl iken tavanda deiik ilikilersunar, rnein En st Pliyosen-Pliyostosen(?) yalAma ve Holosen (?) yal Gneytepe formasyonuile al uyumsuzluk, inceleme alannn dnda vegneyinde boz-krmz renkli karasal akltalaryladey geili ve gnmz anm yzeyi ilikileri gibi(ekil 3),

KARABK - SAFRANBOLU TERSYER HAVZASI 65

Armee formasyonu en altta siltta ve kiltaardam ile balar ve 10-12 m -kalnlndaki bu ke-sim zerine, boz renkli, ince-orta kaim katmanl (5om-15 cm .- 60 cm), bol Nttmmttlitesii kireta vemavi marn ardam gelir. Yaklak 4-6 m kalnln-daki bu dzey se boz-mavi renkli siltta-kilta vemarn ardamyla izlenir. Armee formasyonunun altkesimini oluturan ilk iki dzey Kydere yesi, stkesimini oluturan &nc dzey ise Bebinevleryesi olarak adlanmtr (ekil 2 ve 3), Brimin Arme-e deresinin aa rnda llen toplam kalnl29.5 m dr.

Armee formasyonu iinde Nmmltes sp. (gra-nll), Assilina sp. Discocyclina sp., Opercullna sp.,Globorotalia sp. gibi fosiller saptanm ve birimeyine Alt Ltesiyen ya verilmitir.

Birimin gerek kayatr gerekse pelajik fosilleriermesi, onun, kydan uzakta ve yukarda sz edi-len dier formasyondan daha derin denizel birortamda olumu olduunu gsterir.Ltesiyen yal birimlerin genel karlatrmas

Gneybatda Bolu'dan kuzeydouda Kastamonu'ya dein uzanan ve kuzeydou ynnde gittike ge-nileyen Karabk-Safranbolu Tersiyer havzasndakiEosen yal kayalar, taban-tavan ilikileri, kayatr-leri, fosil ierii, yanal-dey ilikiler ve ortam ko-ullar bakmndan havzann deiik yrelerindedeiik zellikler sunar. rnein, havzann bat (Bo-lu dolay) ve dou (Ara-Kastamonu) kesimlerinde,Eosen yal kayalar kendilerine elik eden volkanit-lerle e yal ya da onlar tarafndan kesilirken (Ca-nik, 1977; ztrk ve dierleri, 1984), havzann ortakesimlerinde (Mengen, Karabk, Safranbolu) volka-nitlerle iliki sunmazlar, Dier taraftan, havzannbatsnda, st Kretase ve Paleosen yal birimleri yeryer uyumsuzlukla rten Eosen yal kaya birimleri,havzann orta ve dou kesimlerinde daha yal bi-rimler (Jura ncesi yal metamorfitler, Alt Kretaseyal alayan Formasyonu ve Kampaniyen ncesiyerlemi Anadolu Nap) zerine uyumsuz olarakgelir (Blumenthal, 1948; Saner, 1980), Bununla birlik-te, Alt Ltttesiyen yal Karabk grubunun baz ke-simleri kayatr, fosil ierii ve ya bakmndan,Karabk-Safranbolu dolaynda Nmmlit'li greliKalker ve Greli Fli le (Blumenthal, 1948); Mer-keler (Bolu) blgesinde Nmmlit'li, Sarms GriKalker ve Marnlar ve Gri-ak gri marnlar ile(Uysal, 1959); Bolu kuzeyinde Tokmaklar Formasyo-nu'nun alt ve orta kesimleriyle (Kaya ve Dizer, 1982);Pazarky (Bolu) yresinde Sazlar formasyonu ile(Sezen, 1983); Abant-Yeniaa (Bolu) dolaylarndaMerkeler Formasyonunun alt kesimleriyle (ztrkve dierleri, 1984) ve Boyabat dolaylarnda Ilca Ki-reta ile (Gedik ve Korkmaz, 1984) karlatmla-bilir, *

Genelde st Kretase srasndaki ofiyolit yerlei-mini salayan skma rejimine bal olarak gelienregresif istifler, st Kretase ve Paleosen srasnda,kuzeybat Pontidler'de egemen olmu ve yer yer ka-

rasal koullar hkm srmtr. Eosen banda ise,yeni deniz ilerlemesi ile Eosen ncesi deiik yave trdeki birimler zerine, balangta ok s veyksek enerjili denizel bir ortam yanstan taban a-kltalar ve resifal nitelikli, kumlu kiretalan tor-tullam; sonralar ortam gittike derinleerek ener-ji dm ve daha kk taneli krntllar (siltta,kilta, mam, amurta) egemen duruma gemitir.Yaklak st Ltesiyen'den balayarak Bolu-Kasta-nonu arasndaki Tersiyer havzas yeniden ykselme-ye balam, buna kout olarak ortamda ste dorukabalaan bir istif ve istifin st kesimlerinde kara-sal koullarn egemen olduunu gsteren jips vekmr oluumlar ortaya kmtr (ztrk ve di-erleri, 1984), Regresif istif istif geliirken havzannbat ve dousunda tortullamaya volkanizma da e-lik etmi ve sil-dayk gibi yaplar, istifin daha nceolumu kesimlerini kesmi ya da etkilemitir.

nceleme alannda Oligosen ve Miyosen yal ka-ya birimlerinin bulunmay, Ltesiyen'den sonrakijeolojik geliimin yorumunu gletirmitir. Ancakblgenin, Ge Pliyosen-Pliyostesen ve Ge Kuvater-ner'de en az iki nemli ykselme evresi geirmi ol-duu kesindir. Aada, bu ykselme evrelerinin ka-nt olan iki karasal birim ayrntl olarak aklan-mtr.

Ama formasyonu (TQa),Birim, akarsu ortam rn olan akl talaryla

temsil edilir ve tip yeri Yeniehir Mahallesi kuze-yindeki Ama srtdr (ekil 3),

Ama formasyonu, gneyde Filyos ve Ara ayile kuzeyde Deirmenci fay arasnda kalan alandayaygn olarak yzeyler. Genelde, Armee formasyo-nunun kk taneli ve kolayca amabilen krntlla-r iinde, kuzeybat-gneydou dorultusunda geli-mi vadiler arasnda kalan dar ve uzun srtlar, he-men tmyle Ama formasyonundan oluur (ekil3), Birim, tabanda Armee formasyonu ile uyumsuz,tavanda ise gnmz anm yzeyidir,

Ama formasyonu, oun iyi seilmemi (unsor-ted) akltalaryla temsil edilir. Bileenleri iyi yu-varlaklam olup, bileen boyutu birka cm den70-80 cm ye dein deiir. Balca ofiyolitk kaya-lar, Jura yal kireta, Kretase yal trbiditikkumta ve Karabk grubunu oluturan deiik trbirimlerden tremi akllar, san renkli kumtan-dan oluan bir hamur iinde gevek olarak birbir-lerine tutturulmutur. Yer yer de, rnein Kplerky dolaynda olduu gibi, akltalar ritmik dere*celi katmanlanma ve tekne biimli apraz katman-snma sunar ve mercek biimli kumta dzeyleriierir. Birimin llebilen kalnl birka m ile 50 marasnda deiir.

Birim iinde herhangi bir fosil bulgusuna rastla-nlmamtr. Bu nedenle birimin kesin ya bilinme-mektedir. Bununla birlikte, greli yann En stPliyosen-Pliyostosen(?) olabilecei varsaylmtr.

Alt Ltesiyen yal Karabk grubunun kvrm-lanmas ve kuzeybat dokuna boyunca gneye dev-

86 KOYT

rilip krlmasndan sonra oluan Deirmenci faynngney blou 34 m kadar dm ve den blokzerindeki alanda, yksek enerjili bir menderesi!nehir sistemi tarafndan Ama formasyonu tortul-latrlm olmaldr*

Gneytepe formasyonu (TQg)Birim, akarsu taraasi olarak gelimi caklta-

iaryla temsil edilir ve tip yeri Gneytepe'nin Aracayma bakan kuzey yamacdr (ekil 3),

Gneytepe formasyonu Ara ve Filyos aylarnngney yamacnda ve ayn akarsularn bugnk d-zeylerinden yaklak 20-25 m daha yksekte dik, darve uzun korniler biiminde yzeyler. Ayrca, Yeni-ehir Mahalleri gneyi ve Filyos aynn kuzey ya-macmda da yaygn yzlekler sunar. Birimin taban

Sekil 4 inceleme alanun enine kesitleri* L AltKretase yal alayan Formasyonu; 2.3,4 v 5. Alt Ltesiyen yal Karabk gru-bu; 6. st Pliyosen - Pliyostosn (?) yalAma formasyonu; 7. Holosen (?) yaGneytepe formasyonu.

Figure 4 % Geological cross - sections of the studyarea 1. alayan Formation of LowerCretaceous age; 2,3, 4 and 5, Karabkgroup of Lower Lutetian age; 6, Amaformation of Upper Pliocene to Pleisto-cene age (?); 7. Gneytepe formation ofHolocene age (?)*

KARABK - SAFRANBOLU TERSYER HAVZASI 67

dokuna Alt Ltesiyen yal Armee formasyonu ileuyumsuz, tavan ise gnmz anm yzeyidir.

Gneytepe formasyonu seilmemi, sert, kumta- hamurlu, bileenleri st olgun, bileen boyutubirka cm den 1 m ye dein deien akJtai ile tem-sil edilir ve az belirgin dereceli katmanlarma ilebindirimli (imrieated) yap dnda herhangi bir ya-p gstermez. Ama formasyonunun taban dokunaile Gneytepe formasyonunun taban dokuna arasn-da 50-60 m lk bir dey yksekli fark vardr.

Birimin olas greli ya Holosen(?) olarak be-nimsenmitir.

Olaslkla Erken Kuvatemer sonundaki 50-60 mlk bir ykselme evresini izleyen zamanda, yksekenerjili bir akarsu sistemi Gnetepe formasyonunutemsil eden akarsu taraalanm oluturmu ve butaraalarn oluumundan gnmze dein geen sreiinde de, Antisedent akarsular niteliindeki Ara,Soanl ve Filyos aylar, yataklarn ya hzla deri-ne kazmlar ya da blge 20-25 m kadar ikinci kezykselmitir, nk, Gnetepe formasyonunun ta-ban dzeyi ile sz edilen akarsularn gnmzdekidzeyleri arasnda 20-25 m lik bir dey ykseklikfark vardr.

Alvyonlar (Qa!y)Soanl, Ara ve Filyos aylar boyunca geni

alanlar kaplayan alvyon oluuklar balca kil, kum,akl ve t amcalardan oluur (ekil 4), Ayrca, men-deresli nehir niteliindeki bu akarsularn yataklarboyunca olduka geni (0.5-1 km) takn ovalar ge-limi olup, bu kesimler de yine akl, kum ve kil-den olumaktadr. Bunlarn toplam kalnl 5-20 marasnda deiir. Dier taraftan, Filyos aynn ku-zey yamacnda ve Deirmenci fayna asl olarak y-m yama dkntleri (talus) de dier bir alv-yon trn oluturmaktadr (ekil 3).KARABK SAFRANBOLU TERSYER HAVZASIKUZEY KENARIMIN KARABK HATTINTEL VE OLUUMU

Bolu kuzeyinden balayp Mengen yakn kuzeyi-ne dein KD, Mengen kuzeyi ile Sofular arasndayaklak D-B, Bolku gneyi ile elebiler kuzeyi ara-snda ise yaklak K4D dorultusunda uzananKarabk Hatt, uzanm boyunca, kk al birbindirme fayndan normal stratigrafik konumlu biral uyumsuzlua dein deien nitelikler sunar.Bolu yakm kuzeyinden Sofular'm kuzeydousuna de-in olan kesimi, izgsel olmayan br yzey izi sergi-ler ve Karabk Hatt'mn bu kesimi boyunca, dahayal birimler (st Kretase ve Paleosen yal kre-talar, Jura ncesi yal metamorfitler ve asidik so-kulum kayalar) kuzeybatdan gneydouya doruEosen yal kayalar zerine itilmi ve bir miktar dasrklenmi konumdadr (Blumenthal, 1948; Uysal,1959; ztrk ve dierleri, 1984). Bolku'un yaklak13 km gneyinden balayp elebilerin kuzeyine de-fin sren kesiminde ise, Karabk Hatt'nm yzey iziizgiseldir (ekil 1). Bolku gneyinden Bulak ky-ne dein olan kesimde, Kpler ky dnda, Kara-bk-Safranbolu Tersiyer havzasnn kuzeybat kena-

eMI 6

Figure 6 :

alayan Formasyonu (1), Karabk gru-bu (2,3 4,5,6) ve Ama formasyonu (7)arasndaki ilikileri gsterir leksiz jeo-loji enine kesiti* 1* Alt Kretase yal fli;AU

Al Uyumsuzluk; % 3, 4, S ve 6, AltLtesiyen yal gneye devrik Karabkgrubu kayalar! AUj* Al uyumsuzluk! 7,Karasal tortullar; 8, Talus; F* Deir-menci fay.

Sketch geologic cross - section illustra-ting the relation amoung alayan Forma-tion (1) - Karabk group (2, 3, 4, 5, 6) andAma formation (7). I. Lower Cretaceousflyseh; AUj. Angular unconformity,* % 3,4, S and 6. Sou tho ver turned Karabkgroups rocks of Lower Lutetian age; AUJ#Angular unconformity; 7, Continental de-posits* 8* Talus; DF Deirmene fault,

68 KOYT

ekil 7 : alayan Formasyonu (1,2) ve Alt Lte-siyen yal Karabk grubu (3,4,5,6,7)arasndaki ilikiyi gsterir leksiz jeo-loji enine kesiti. 1. Jura - Alt Kretase yalkireta olistoliti; 2. Alt Kretase yalfli; AU. Al uyumsuzluk; 3, Taban a-klta; 4* Kumlu kireta sucuklar ie-ren siltta - kla ve mam ardam; 6.Sucuk yapl, Mmmlitesli kireta; 7*Silta - kf a, marn ardam.

Figure 7 : Sketch geologic cross-section illustratingthe relation between alayan Formation(1,2) and Lower Lutetian Karabkgroup (3,4,5,6,7), 1, Limestone olistoHthof Upper Jurassic to Lower Cretaceousage; AU, Angular unconformity; 3. Ba-sal conglomerate; 4. sandy limestone; 5.Alternation of silts tone, claystone andmarl with sandy limestone boudins; 6,Boudinaged limestone with Mmmtilite; 7,Alternation of siltstone, claystone andmarls.

n gneye devriktir (ekil 3 ve 4) Yine fou kesimde,Alt Ltesiyen yal Karabk grubu kayalar yer yerAlt Kretase yal alayan Formasyonu altna 60-70derecelik alarla eimli gzkrken, yer yer de d-ey konumda olup ona yaslanm durumdadr. Nitekim Kolku'un 5 km dousunda Karabk Hatt Fil-yos ay tarafndan kesilmekte ve bu hattn bir bin-dirme fay olmayp, byk boyutlu bir senklmalingneye devrik kuzeybat kanad olduu aka grl-mektedir (ekil 4 ve 5), Bulak ky ile elebilerinkuzeyi arasnda kalan kesimi ise normal stratgrafikkonumunu korumu bir anm yzeyidir. Bu yzeyboyunca, Alt Ltesiyen yal Karabk grubu kayalarbr taban aklta ile Alt Kretase yal alayanFormasyonu zerine al uyumsuzlukla gelmekte ve30-35 derecelik alarla gneye eim gstermektedir(ekil 7), zetle, Karabk Hatt, gneybatda Bo-luJVIengen yaknlarnda, kuzeybatya eimli br bin-dirme fayndan, kuzeydouda (Safranbolu kuzeyi) g-neye eimli bir al uyumsuzlua dein farkl nite-likler sunar (ekil 1),

Dier taraftan, Bolku ky dousu ile Bulakky arasnda, Karabk Hatt'na ok yakm ve onakout olarak uzanan dey bir krk gelimi olup,en iyi grld yerin adyla, bu kmk Deirmencifay olarak adlanm tr (ekil 3). Faym gneydoublou yaklak 3040 m kadar dm, ya da kuzey-

bat blou, ayn miktarda greli olarak ykselmitir.Fay tarafndan kesilen Karabk grubu kayalar ye-ince ezilmi, brelemi ve eim-dorultularmm sk-a deiimiyle bakmsz kvrmlar oluturmutur(ekil 6). Ayrca, faya gneyden yaslanm durumda-ki gen karasal tortullar da (Ama ve Gneytepe for-masyonlar), faydan uzakta yatay konumda iken, fayboyunca 30 dereceye dein eim kazanmlardr, Aa-da aklanaca gibi, Deirmenci fay, Karabk Safranbolu Tersiyer havzas kuzey kenarnn gelii-miyle ilgili nemli br ipucudur,

presiyen srasnda, transgresif olarak, ksmenyksek enerjili s denizel, ksmen de karasal fasi-yeste olumaya balayan ve olaslkla Priyaboniyen'edein oluumunu srdren Eosen tortul istifi, stLtesiyen'e doru havza tabannn ykselmesiyle, birtaraftan ste doru kabalaan regresif nitelie dei-irken, dier taraftan da karasal koullarn egemenolmasyla kmr ve jips gibi birimleri iermeye ba-lamtr (Blumenthal, 1948; Uysal, 1959; Kaya ve Di-zer, 1982; ztrk ve dierleri, 1984). Havza tabannnykselmeye balamas Orta Alpin daoluumununPreniyen evresiyle ilgilidir, Bu evreye bal olarakKKB-GGD ynelimli skma gerilimi etkisi altndakalan Karabk - Safranbolu Tersiyer havzas, bu s-kma gerilimini ilkin, havza tabannn ykselip is-tifin regresif nitelie deimesiyle belirlemi, dahasonra havza iindeki tortullarn kvrmlanmas bunuizlemitir. Kvrmlarn, zellikle havzann gneybatkesiminde gneydouya devrilmesine dein yeinlii-ni artran ve srdren skma gerilimi ilkin, kuzey-batya eimli ters faylarn geliimiyle karlanm,buna kout olarak da havzann kuzeybat kenar: yk-selmi ve daha yal birimler, bu ters faylar boyun-ca Eosen yal birimler zerine az da olsa srklen-mitir (Blumenthal, 1948; Uysal, 1959; ztrk ve di-erleri, 1984). Skma rejimi, havzann gneybatsn-da bu denli yein gemesine karm, havzann kuzey-dou kesimini daha az yeinlikte etkimitir. Bu ke-simde, Alt Ltesiyen yal Karabk grubu kayalar,kuzev kanad sneye devrik bir senklinal olutur-mutur, Bunu, devrik kanad kesen ve gney blou30-40 m kadar den, yaklak K40D dorultulu birkesme krnn oluumu izlemitir. Ancak, yatak s-kma geriliminin, Deirmenci faynn oluumuylakarland ve skma rejiminin sona erdii ya dagenileme rejimine dnt ok aktr. Eer s-kma rejimi ayn yn ve yeinlikte srm olsayd,Deirmenci faynn da ters fay nitelii kazanarak,kuzeybatdaki Alt Kretase yal alayan Formasyo-nu'nun, bu fay boyunca gneydouya Eosen yal bi-rimler zerine itilmi olmas gerekirdi. Halbuki, ince-leme alam ve yakn dolaynda byle bir durum gz-lenememitir,

Bulak kynden daha kuzeydouda ise, skmarejimi paroksizma aamasna eriememitir. Bu du-rum, bu kesimde, Alt Ltesiyen yal kayalarn 30-35derecelik alarla gneye eimli olmalar ve temellerizerinde normal stratgrafik konumda bulunmalarn-dan anlalmaktadr.

KARABK - SAFRANBOLU TERSYER HAVZASI 69

Bu tektonik gelimeye bal olarak, Karabk-Safranbolu Tersiyer havzasnn gneybat kesimi dev-rik kvrmlar ve ters faylarla daralrken, kuzeydoukesimi daha geni kalm ve gnmzdeki eklineyakm bir grnm st Ltesiyen sonunda kazanmolmaldr,

Dier taraftan, ayn havzann gney kenar daEskipazar batsndan balayarak Bolu ovas douucuna dein yer yer gneye eimli bindirme faylary-a snrlanmtr ve Anadolu Nap, gneyden kuzeyedoru Eosen tortullar zerine bindirmitir, Havza-nn Cildiksk dolayndaki gney kenar ise, ters fay-l olmamakla birlikte, olduka ykselmi ve katmaneimleri 50-70 dereceye dein deimitir. Sonu ola-rak, Karabk - Safranbolu Tersiyer havzas Ltesi-yen sonunda olumu bir daaras havzas zelliitar*

SOMULARBu alma ile, bir taraftan Karabk Hatt'nn

nitelii blgesel lekte tartlm, dier taraftanayn hat zerinde seilen tip alanda, Karabk-Saf-ranbolu Tersiyer havzas kuzey kenarnn ayrntlstratigrafisi birleik ll stratigrafi kesitiyle ak-lanm ve aadaki sonulara varlmtr:

1. Karabk dolaynda yzeyleyen kayalar, yk-sek enerjili s denizel ve akarsu olmak zere iki de-iik ortamda olumutur. S denizel ortamda olu-an kayalar, kaya-stratigrafi kurallarna gre drtformasyon ve drt yeye ayrtlanmtr. Bunlar alt-tan ste doru Kpler formasyonu (Kskdere yesi,Bulak kireta), Gazez formasyonu, Mastarla kire-ta ve Armee formasyonudur (Kydere yes, Bebinevler yesi), Bu kaya-stratigraf birimlerinin tmAlt Ltesiyen yaldr. Akarsu ortamnda olumuolan tortullar ise Ama ve Gneytepe formasyonlarolarak adlanm olup, bunlarn ya srayla st Pli-yosen-Pliyostesen (?) ve Holosen (?) olarak benimsen-mistir.

% Ama ve Gneytepe formasyonlar, Deirmen-ci fayna yakm yerler dnda yatay konumludur vedaha gen olan Gneytepe formasyonunun taban do-kunag, dierinden 50-60 m kadar daha aada yeralr. Ayrca, Gneytepe formasyonunun taban doku*na, menderesli nehir niteliindeki Ara ve Flyosaylarnn bugnk dzeyinden 20-25 m kadar dahayksekte yer alr. Bu iki deer, inceleme alannn, Enst Pliyosen'de gnmze dein en az iki evrede,50-60 m ve 20-25 m lifc ykselme geirdiinin kant-dr.

3. Karabk - Safranbolu Tersiyer havzasnn ku-zey kenar, gneybatdan kuzeydouya doru sraylabindirme fay, gneye devrik kvrm kanad ve g-neydouya eimli normal stratigrafik konumlu aluyumsuzluk gibi deiik nitelikler sunar. Dier ta-raftan havzann oluumunu salayan KKB-GGB y-nelimli yatay skma kuvvetlerinin etkisi, havzanngneybat kesiminde daha srekli ve daha etkinolurken, kuzeydou kesiminde, bu etki daha az veksa srmtr. Bu nedenle havzann gneybat kesi-mi dar, kuzeydou kesimi daha geni kalm ve hav-

za, bugnk biim ve yapsyla, en azndan st Lte-siyen sonunda olumu bir daaras havzas niteli-indedir.KATKI BELRTME

Yazar, saha almalar srasnda yakn ilgi vedesteklerini grd Karabk ilesi Belediye Baka-n Sayn Dr, Necmettin eyholu'na ve imar Md-r Sayn Atilla Baybars'a ve ayrca, paleontolojikbelirlemeleri yapan Sayn Dr. Ercment Sirel'e te-ekkr grev bilir,

DENLEN BELGELERBlumenthal, M.M., 1948, Bolu civar ile Aa Kzlr-

mak Mecras arasndaki Kuzey Anadolu Sil-silelerinin jeolojisi : Maden Tetkik ve AramaEnst,, Seri B, No. 13, 265 s.

Canik, B., 1977, Bolu scak su kaynaklarnn hidro-jeoloji incelemesi : Doentlik tezi, A.. FenFak., 65 s. (Yaymlanmam),

Gedik, A. ve Korkmaz, S*, 1984, Sinop havzasnn jeo-lojisi ve petrol olanaklar : Maden Tetkik veArama Genel Mdrl, Genel ariv, Rap.No. 40230, 78 s, (Yaymlanmam).

Kaya, O. ve Dizer, A., 1982, Bolu kuzeyi st Kretaseve Paleojen kayalarnn stratigrafi ve yaps:Maden Tetkik ve Arama EnstL Derg., 97/98,57-77.

Ketin, t, ve Gm, A., 1963, Sinop-Ayanck arasndaIII. blgeye dahil sahalarn jeolojisi: Trki-ye Petrolleri Anonim Ortakl, Rap. No. 28S.

Lahn, E,, 1939, Karabk civarndaki kalker zuhurat-nn jeolojik etdne ait rapor: Maden Tetkikve Arama Genel Mdrl, Data Bank, Rap*No. 830, 11 s.

ztrk, A, inan S, ve Tutkun, S.Z. 1984, Abant-Yen-aa (Bolu) yresinin stratigrafisi: C, nL,Mh. Fak. Derg., Seri A, 1, 148.

Pekmezciler, S,, 1937, Karabk Demir-elik Fabrika-s iin tetkik edilen Ballksk ve Panayrte-pe kalkerlerine ait jeolojik etd raporu: Ma-den Tetkik ve Arama Genel Mdrl, DataBank, Rap. No, 565, 31 s.

Saner, S,, 1980, Mudurnu-Gynk havzasnn Jura veSonras ekelim nitelikleriyle paleocorafyayorumlamas : Trkiye Jeo. Kur. Blt, 23, 39-52.

Sezen, T, E, 1983, Pazarky (Bolu NE) yresinin jeo-lojik incelemesi : Hacettepe Univ., JeolojiMl. Bl, Yksek Mh, Tezi, 143 s* (Yaym-lanmam),

Uysal, H,, 1959, Bolu-Merkeler blgesinin jeolojisive linyit imkanlar : Maden Tetkik ve Ara-ma Enst, Derg,, 52,107-115,

Zaralolu, M., 1969, Jeolojik etd raporu : mar veskan Bakanl Afet ileri Genel MdrlJeolojik Etd Daire Bakanl, 8 s.Yaznn geli iarihi 4,8.1986Dzeltilmi yamun geli tarfM : 23.11.1986Yayma verildii tarih : 3*1*1987