7322(1)

Bojan B. Dimitrijevi

Organizacija Jugoslovenske narodne armije u Hrvatskoj 1945-1965. godine

U tekstu se daje pregled organizacijskog razvoja Jugoslo-venske armije (JA)/Jugoslovenske narodne armije (JNA) u Hrvatskoj u periodu prve dve decenije postojanja socijalis-tike Jugoslavije. Jedna od njenih karakteristika, u periodu celokuponog njenog postojanja, su gotovo stalne reorgani-zacije. Tako da je promenljivost naziva, forme i mesta bazi-ranja opte mesto u postojanju jedinica JNA. Ova kompli-kovanost, uz zatvorenost arhiva, uticala je da do danas ne postoje tani pregledi razvoja organizacije JNA. Karakte-ristika za prvih 15 godina posleratnog razvoja je da se nije mnogo pazilo na imena, tradicije, republike granice... Na-protiv, posle preioda od nekoliko prelaznih godina, od sre-dine 60-ih godina 20. veka JNA ulazi u relativno stabilan period u kome se insistiralo na tradicijama tzv. narodno-oslobodilakog rata (NOR), pazilo na republike granice i njihov uticaj na organizaciju, a kada su se i daleko manje menjali garnizoni baziranja (tako ide i nae istraivanje: u dve etape). U teritorijalnom smislu Srbija i Hrvatska nikada nisu bile pokrivene istom najviom zdrunom komandom bilo da se ona zvala armija, armijska ili vojna oblast. Ako se uzme u razmatranje organizacija JNA i odgovarajua terito-rijalnost, vidi se odmah da su Makedonija, Slovenija ili Bos-na i Hercegovina (BiH) uglavnom pokrivene jednom voj-nom formacijom, koja je onda prelazila na teritoriju druge republike, ili, obrnuto, formacijom, manjim delom, veliine 1-2 garnizona. U sluaju Srbije i Hrvatske to nije bio sluaj i

Organizacija JNA u Hrvatskoj do 1965. godine 302

njihove teritorije bile su u odgovornosti dve ili tri armije i armijske ili vojne oblasti. U zavisnosti od reorganizacije. Ovakva okolnost bila je uslovljena velinom ovih republika i vojno-stratekim promiljanjima o eventulanom ratu, od-nosno pravcima koje bi agresor koristio.

Dana 31. maja 1945. maral Josip Broz Tito je potpisao na-redbu o formiranju i lokaciji najviih strategijskih komandi u miru: armija (armijskih oblasti), i to preformiranjem pos-tojeih ratnih armija i stvaranjem novih komandi. Ukinut je i deo divizija. Formirane su etiri armije i dve armijske ob-lasti. De facto bilo je, dakle, est armija, jer se armijska oblast od armije nije razlikovala. Obe su imale i operativnu i teritorijalnu funkciju, s tim to je kod armija bila nagla-enija operativna, a kod oblasti teritorijalna funkcija. Sve mirnodopske aktivnosti ovih visokih komandi imale su da otponu sa radom 19. maja 1945. godine.1 Istim naree-njem prestali su da postoje svi nacionalni glavni tabovi, komande korpusa, izuzev Korpusa narodne odbrane Jugo-slavije (KNOJ), razliite oblasne, podrune, mesne komande i partizanski odredi, kojih je bilo tu i tamo. Do formiranja armija glavni tabovi oblasti (republika) bili su najvii organi u tim pokrajinama, buduim federalnim jedinicama. Kako je

1 Up. Arhiv Vojnistorijskig instituta (AVII), f. narodno-oslobodilake borbe (NOB), k. 49, 2-3/1, te 23, 1, 17, i Razvoj Oruanih snaga (OS) Soci-jalistike Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) 1945-1985. godine, Kopnena vojska, knj. 3-3, Beograd, 1988, 510. Ambiciozno nazvana, Prva tenkovska armija takoe je formirana kad i preostalih est armija, a sa zadatakom da objedini sve tenkovske i motori-zovane jedinice. Meutim, ova formacija, koja je samo nazivom bila armi-ja, nije zaivela due. Armija je rasformirana, a dve tenkovske divizije pot-pale su pod Komandu tenkovskih i motorizovanih jedinica (up. AVII, Beo-grad, f. NOB, k. 25A, 2/I , 37/2, 22/1).

Bojan B. Dimitrijevi 303

rat odmicao i kako se front pomerao, odnosno kako su for-mirane armije, to su ovi tabovi postali vie vojno-terito-rijalne ustanove no organi komandovanja. Tu je bilo razlike iz praktinih razloga, jer su glavni tabovi Hrvatske i Slo-venije najkasnije izgubili ovu ulogu i jer se okupator najdu-e zadrao u tim pokrajinama. Meutim, i ova dva taba rasformirana su u drugoj polovini maja, poto su njihove snage bile ule u sastave armija.2

Teritoriju Hrvatske pokrivala je Druga armija sa seditem u Zagrebu. Pored teritorije Hrvatske, u njenom sastavu bio je i deo BiH: srezovi Cazin, Biha, Livno i Imotski, delovi sre-zova Bosanske krajine do reke Une i deo Istre. Interesantno je da je u dokumentu o tome stajalo ovako odreenje Hrvatske:

Teritorija Hrvatske (sa Istrom) bez teritorija srezova: id, Ilok, Sremska Mitrovica, Irig, Sremski Karlovci, Ruma, Stara Pazova i Zemun.3

Sredinom juna 1945. otpoelo je preformiranje i rasformi-ranje odreenih ratnih jedinica, stvaranje jedinica Rezerve Vrhovne komande (VK). Takoe dolo je i do objedinjava-nja nekih samostalnih snaga KNOJ-a, koji je dobio jo dve nove divizije, meu kojima i 9. zagrebaku u svoj sastav.4

U vazduhoplovstvu, pak, veina aerodroma i prateih obje-kata za smetaj, odravanje i eksploataciju bili su teko oteeni ili uniteni u zavrnoj fazi rata. Vazduhoplovstvo JA (VJA) je na kraju rata raspolagalo sa pet aerodroma sa

2 Up. Ani-Joksimovi-Guti, Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije, Beograd, 1982, 531-532. 3 AVII, Beograd, f. NOB, k. 25A, f-2/I, 31/1. 4 Up. isto, k. 21, f-1, 19, i k. 25a, 2/I, 40.


betonskom poletno-sletnom stazom (na aerodromima Ze-mun, Eka, Kovin, Sombor i Pleso). Letake jedinice VJA bile su uglavnom grupisane na nekolilo aerodroma (2. me-ovita divizija bila je u Zagrebu), jer sredstava za njihovo kompletno opsuivanje u rastresitom porteku nije bilo u dovoljnim koliinama. U saglasnosti sa ovakvim stanjem bila je i organizacija pozadine u vidu 16 novoformiranih ko-mandi aerodroma, koje su po tipu letelita ili aerodroma rangirane u one I ili II reda. Ove su bile potinjene vazdu-hoplovnim oblasnim komandama (1. Novi Sad, 2. Skop-lje, 3. Mostar i 4. Zagreb), tehnikim sastavima ranga divizije koje su obuhvatale i druge pozadinske sastave: radionice, skladita i tehnike jedinice.5

U mornarici je jo 18. jula nareeno formiranje taba Flote, pa je moglo da doe do formiranja relanih jedinica za ula-zak u njen sastav. Tako su 1. septembra 1945. formirani: Divizion motornih topovnjaa, Divzion torpednih amaca, Dragreska flotila i Desantna flotila. Rasformirane su flotile brodova pri pomorskim sektorima, a patrolnu slubu na moru preuzeo je KNOJ. Avgusta 1945. u Splitu je formira-na Pomorska kontrola, sastavljena od pet flotila malih mo-tornih amaca, koji su imali zadatak da kontroliu obalni pojas mora. Pomorske oblaske komande, formirane u ratu, ukunute su.6 Neto kasnije, oformljen je samostalni pomor-ski granini odsek, koji je preuzeo obezbeenje granice na moru.

5 Up. K. Dabovi, Stvaranje i razvoj pozadine Ratnog vazduhoplovstva (RV) i protiv vazdune odbrane (PVO), Glasnik RV i PVO, br. 2, 1972, 51-56. 6 Up. AVII, Beograd, f. NOB, k. 25A, 2/I, 7 (7. novembar 1945).


To su bile neke od poetnih mera u fazi prelaska na mirno-dopsku organizaciju i raspored. U narednim godinama bilo je nekoliko manjih izmena, uglavnom rasformiranja pea-dijskih, a formiranja rodovskih jednica. U toku 1947. izvr-ena je i prva reorganizacija KNOJ-a. Rasformirane su dve divizije, od kojih jedna hrvatska (1.), a brigade NO postale su pukovi. Naredbom VK od 14. februara 1947 nareena je dalja demobilizacija. Naredbom od 20. aprila 1947. izvr-ena je reorganizacija vojnoteritorijalnih organa i oni su prilagoeni strukturi civilnih teritorijalnih organa. U svim srezovima su formirani vojni odseci, kojih je bilo pet ste-pena/varijanti, zavisno od veliine sreza, broja stanovnika, strukture i sloenosti svakog sreza. Ovi odseci su bili, preko odgovarajueg odelenja, vezani sa komandama armijama. Do kraja godine je formirano 16 okruga sa 373 odseka.7

Ulazak u burni period posle Rezolucije Informbiroa bie za Titovu armiju epoha stalnih formacijskih i lokacijskih pro-mena. Vreme masovnog pokreta i opte preformacije pra-tilo je sukob i izolaciju u kojoj se nala Titova armija. Jo poetkom 1948. godine (nareenje 30.12.1947. godine) izvrene su sledee organizacijske promene. Ukinut je jo jedan broj divizija, a preostale su definitivno preformirane u streljake po uzoru na Crvenu armiju. U sastavu KNOJ-a dolo je do smanjenja, tako da je broj divizija u drugoj polovini 1948. ustaljen na etiri, i to sa novim brojevima (u Hrvatskoj: 16. divzija NO-Zagreb, dok je snage za obezbe-enje granice kontorlisao 199. granini puk-Podravska Sla-tina, odnosno na moru 31. pomorski graniarski odred-Split). 7 Up. OS Jugoslavije 1941-1981. godine, Beograd, 1981, 159, i Razvoj OS SFRJ..., knj. 3-3, n.d., 512-513.


Dotadanje komande armija i armijskih oblasti preformirane su u komande vojnih oblasti ili su preimenovane. U Zagre-bu je obrazovana 5. vojna oblast, nastala je od ranije ko-mande 2. armije u Zagrebu. U sastav ove oblasti ule su 10. armija (ranija 4.) u Ljubljani i 12. armija (ranija 2.) u Zag-rebu. Ova oblast tako je objedinila vojne efektive u dve republike na zapadu Federativne Narodne Republike Jugo-slavije. Osnovne snage 12. armije bile su 6. proleterska streljaka divzija (sd) u Karlovcu, zatim 30. u Varainu, po-tom 20. u Osijeku (koja je 1948-1949. bila u sastavu 2. vojne oblasti) i 56. u Bjelovaru. Oklopne snage u ovom pe-riodu bile su organizovane u IV mehanizovani korpus u Sisku. Neki delovi Narodne Republike Hrvatske (NRH) teri-torijalno su potpadali pod druge vojne oblasti. Tako je Slavonija bila u nadlenosti 2. vojne oblasti, sa komandom u Novom Sadu, i to sa celom divzijom u Osijeku do jula 1949. godine, a potom samo 49. puk u Vinkovcima. U sa-stavu 7. vojne oblasti (Sarajevo) bila je u severnoj Dalmaciji i Krajini 25. brdska streljaka divzija sa komandom u Kninu.

U sledeem periodu, tokom leta 1948. godine, divizije, bri-gade, pukovi i samostalni bataljoni i ete dobili su druge brojne nazive, a neki i nova mesta dislokacije. Planirana pre sukoba, sprovedena sa dodatnim motivom da se Sovjetima i neprijateljskim susedima otea praenje aktivnosti u JA, ova preformacija je ukinula jednu od glavnih oslonaca par-tizanske ratne prolosti: originalne nazive brigada koji su u najveem delu imali i regionalnu/nacionalnu oznaku. Umesto slavnih divizija i brigada sada su u armijskom stroju stajale jedinice koje su imali samo brojanu oznaku, bez


posebnih regionalnih oznaka.8 Osnovnu snagu JA 1949-1950. u kopnenoj vojsci inili su pet komandi oblasti (u Hr-vatskoj jedna), etiri komande armije (jedna), dva meha-nizovana korpusa (jedan), 21 streljaka divizija (etiri), e-tiri brdske divizije, etiri divizije narodne odbrane (jedna), jedna gardijska divizija (jedan njen puk), odred u Slobod-noj Teritoriji Trsta (STT), 19 vojnih okruga sa 355 vojnih odseka. Komanda JRV raspolagla je sa est avio-divizija (dve) (1950. i jednim avio korpusom-formoranim u Zagre-bu), etiri vazduhoplovno-tehnike komande (jedna) i tri samostalna puka, a komanda Jugoslovenske ratne morna-rice (JRM) sa etiri pomorske zone (tri u Hrvatskoj) sa jedi-nicama i ustanovama.9 U ratnoj formaciji bilo je predvieno razvijanje jo etiri komande korpusa, i po est streljakih, odnosno brdskih divizija, koje bi zajedno sa mirnodopskim formacijama ulazile u sastav etiri fronta. Frontovi kao stra-tegijski sastavi bili su predvieni da se formiraju na oglas mobilizacije, a obuhvatali su sve snage kopnene vojske na jednom delu zemlje. Tri ratna fronta bila su predviena za formiranje u Beogradu, Skoplju i Zagrebu. Time se broj ras-poloivih boraca sa mirnodopskih 260.000 podizao na go-tovo milion ljudi pod pukom.10 U jedinicama kopnene voj-ske JA na teritoriji Hrvatske bila su 32 puka svih rodova u sastavu divizija ili samostalnih.11 Na teritoriji NRH, a pod Ministarstvom narodne odbrane (MNO) ili Generaltabom bile su i sledee vojne kole: Vojno-muzika kola Rijeka,

8 Up. Razvoj OS SFRJ 1945-1985. godine, Kopnena vojska, knj. 3/1, Beo-grad, 1988, 44. 9 OS Jugoslavije..., n.d., 162. 10 Up. Razvoj OS SFRJ, knj. 3-1, 59. 11 Up. Knj. org. i mob.razvoja JA i KNOJ-a, 67/24. jul 1949. godine.


Srednjokolsko uilite Ivan Milutinovi Zagreb, Artiljerij-sko vojno ulite Zargeb, Artiljerijsko-tehnika oficirska kola i uilite Zagreb, Artiljerijska kola za rezervne ofi-cire Zagreb, Oficirska kola i uilite PAO Zadar, Ini-njerijska oficirska kola i uilite Karlovac, Podoficirska kola hemijskih jedinica Slavonska Poega i Artiljerijska kola gaanja Zagreb.12

U Ratnoj mornarici (RM) izvrena je takoe reorganizacija. Formirane su tri pomorske zone: 5. pomorska zona Pula (STT-o. Ist), 8. pomorska zona ibenik (o.Ist-Split) i 14. pomorska zona Ploe (Split-o. ipan) te, dalje na jug, 9. pomorska zona Kumbor (o. ipan-albanska granica). Izvr-eno je nekoliko reorganizacija mornariko-desantne pea-dije, koja je od 1949. imala dve brigade. Plovne jednice Flotile, koje je ukinuta aprila 1948. godine, sada su kao sa-mostalni divizioni ili odredi bili direktno potinjeni Komandi JRM. U obalskoj odbrani bili su formirani utvreni odseci, posebno na isturenim ostrvima (na Visu, najkarkateristi-nije). Tek kasnije 1951-1952. godine uvoenjem novih brodova iri se plovna struktura jedinica RM.13

Sredinom juna 1950. izvrena je nova preformacija, odnos-no nareena je reorganizacija ili dogradnja prethodne for-macije na teritoriji NRH. Komanda 5. vojne oblasti u Zagre-bu samo je preformirana bez promene lokacije. Komande armija preformirane su u streljake korpuse (12. armija u Zagrebu postala je 11. korpus). Komanda 4. mehanizova-nog korpusa preformiorana je ponovo u (sada 20.) tenkov-

12 Up. isto (knjiga: Jedinice pod MNO). 13 Up. Razvoj OS SFRJ 1945-1985. godine, RM, knj 5, Beograd, 1989, 67-69.


sku divziju. Ovom reorganizacijom JA je dobila vei broj operativnih komandi koje su kontrolisale borbene snage.14 U toku 1950. u vazduhoplovstvu je izvreno formiranje 3. meovitog avio-korpusa, sa seditem u Zagrebu. Ova naj-vea zdruena jedinica je obuhvatala sve vazduhoplovne snage u zapadnom delu Jugoslavije!15 Kako je 2. vojna ob-last (Novi Sad) istim nareenjem ukinuta i njene su jedinice pripojene veim delom 1. vojnoj oblasti, a manjim delom 7. vojnoj oblasti. Tako je sada deo jednica u Slavoniji kontro-lisala komanda u Sarajevu.

U 1952. formacijskih promena bilo je najvie u KNOJ-u, koji je drastino smanjen. Formirane su nove brigade NO za unutranju upotrebu. U Hrvatskoj 17. divizija KNOJ-a pos-tala je brigada sa est bataljona.16 U graninim jedinicama KNOJ-a, 199. puk i 31. pomorski granini odred podignuti su u rang graninih brigada.17 Meutim, ve 1953. ceo KNOJ biva rasformiran. Nasuprot snagama za unutranju upotrebu, koje su potpuno rasformirane, granine brigade postaju samostalne vezane za upravu za granine poslove.18

14 Up. OS Jugoslavije, n.d., 163 (sa autorovim korekcijama netanih po-dataka). 15 A u skladu sa nareenjem od 24.7.1949. godine (up. Muzej JRV, fond (posleratnih) jedinica RV i PVO, k. 6-1, Referat za istorijat 21. vazduhoplovne divizije, 1-11, i Razvoj OS SFRJ 1945-1985. godine, RV i PVO, knj. 4, Beograd, 1988, 57). 16 Bataljoni su bili rasporeeni u Osijeku, Slavonskoj Poegi, Bjelovaru, Ogulinu i Zagrebu, a jedan je bio u Bihau, BiH. Ova divzija imala je oklopne vozove u Vinkovicima. Bataljon NO u Rijeci bio je pod kontrolom divzije u Ljubljani. 17 Up. Razvoj OS Jugoslavije, n.d., 163. 18 Up. isto, 244-248.


Tokom 1952. i kasnije desile su se neke formacijske prome-ne (mahom ne opisane u literaturi), i to zahvaljujui poet-ku isporuka vojne pomoi. Za prijem ove tehnike formiran je niz tehnikih baza (uglavnom u NRH) kojima je stavljeno u zadatak da prihvate, dekonzerviraju ili sklope i otpreme razliit materijal dalje u jedinice. U Rijeci je formirana teh-nika baza za prijem oklopno-mehanizovanih sredstava koja su stizala brodovima. Auto-tehnika baza formirana je sa poetkom isporuka u Prekom kod Zagreba, kroz koju je od kraja 1951. prolo vie od 12.500 razliitih neborbenih vozila. Formirana je baza za prijem ininjerijskog materijala i opreme za vezu u Solinu kod Splita. Ova baza premetena je 1951. u Preko, a pri bazi u Prekom tada je formiran i poseban odeljak za prijem sredstava veze. RM formirala je svoju bazu u Vranjicu kod Splita.19 Novom tehnikom preo-ruane su mnoge jedinice, i to upravo u prostoru Zagorja i Zapadne Slavonije koji je smatran kao sastavni deo voji-nog pravca Ljubljanskih vrata, odakle su planeri Atlanskog pakta oekivali napade Sovjeta i njihovih satelita i gde su insitirali da se nova tehnika koristi. Pored preoruanja for-mirane su neke nove jedinice od ove tehnike koja je dola sa Zapada, a radi pojaavanja odbrambenih efektiva na po-mentuom pravcu.20 (Uostalom, na ovom prostoru je sep-tembra 1953. odran i najvei posleratni manevar JNA do 1971. godine!). U sklopu ove dogradnje formacije u 1953. godni, 33. peadijska divizija (PD) iz Novog Mesta prela je

19 Up. Razvoj OS SFRJ, knj. 3-2, n.d., 172, i L. Jovanovi, Tehnika sluba KoV JNA 1945-1985. godine, Beograd, 1989, 20, 45-47, 56-58 i 74. 20 Up. Nar. Vrhovne komande OS (VKOS), pov 830, 1952. i kasnije nare-enja.


u Rijeku i sa svojim jednicama posela i garnizone u Lov-ranu, Loinju, Delnicama i Klani.21

Sledea vea reorganizacija usledila je 1956. godine.22 U toj promeni vojne oblasti (VO) nazvane su armijske oblasti u sklopu kojih su formirana vojna podruja (VP) umesto ko-mandi korpusa. Tako su u Hrvatskoj bili formirani Zagre-baki i Rijeki VP. Delove Hrvatske, kninski 25. PD pokri-vao je Banjaluki VP, a osijeki 58. PD Tuzlanski VP, oba u sastavu 7. VO. Jedina na ovom prostoru, 20. oklopna divi-zija (OKD) bila je samostalna pod komandom 5. VO.23 U sklopu reorganizacije te godine su formirani i nastavni cen-tri (NC) za obuku vojnika. U Hrvatskoj to su bili 956. pea-dijski za pripadnike Garde u Naicama, 963. artiljerijski u Benkovcu, 965. intendatski u Puli, 966. artiljerijski u Vara-dinu, 967. pionirski u Karlovcu i 968. automobilski u Rije-ci.24 Sledee godine u ratnom razvoju JNA fomiraju se vojnoteritorijalni bataljoni (u 5. VO 70, od kojih 11 za 7. VO). Formirani su i bataljoni narodne vojske (u 5. VO 96).25

Kako se u to vreme smatralo, radi daljeg usavravanja od-brane socijalistike Jugoslavije 1958. donesena je nova kon-cepcija odbrane, poznatija pod nazivom Strategija optena-rodnog rata. Tokom 1959. godine, na osnovu ove koncep-cije, zapoeta je velika reogranizacija JNA, poznatija pod

21 Up. isto. 22 Up. isto, pov 50 i 51, 1.3.1956. godine. 23 Up. Razvoj OS SFRJ, knj. 3-1, n.d., 235. 24 Up Nar. VKOS, pov. 260, 18.7.1956. godine. 25 Up. isto, pov 11, 12, 7.1957. godine.


nazivom Drvar.26 U skladu sa ovim planom izvrene su brojne formacijske promene u jedinicama. Umesto armijske oblasti sada se upotrebljavao termin armija. Planom Drvar prelo se na petornu formaciju, tako da je trebalo da divzije A imaju po pet pukova. U samoj 5. armiji na teritoriji Hr-vatske bile su dve divizije tipa A, i to 6. lika proleterska u Karlovcu, 14. proleterska (biva 56.) u Varadinu, a u Kninu bila je 19. dalmatinska (biva 25) i u Osijeku 12. slavonska (biva 58.). Ova divzija bila je u sasatvu novoformiranog VP Slavonska Poega. Rasformoiran je 33. PD u Rijeci, na ijem je mestu formirana 25. peadijska brigada (PBR). Me-utim, nije bilo lako usaglasiti formaciju pa su neke divzije imale pet, a neke su (kao 6. lika i 19. dalmatinska) ostale sa po tri puka. Formiran je i niz divizija B koje su imale jezgro komande sa pet eta koje su u ratu razvijale pukove. Nove divizije su dobile nazive prema partizanskim divizi-jama iz Drugoga svetskog rata: 13. primorsko-goranska, (Delnice), 32. hrvatska (Zagreb) i 35. lika (Gospi). Od ostalih promena istiemo formiranje objekata PVO od dotadanjih protivavionskih jednica u Zagrebu, Karlovcu, Puli, Rijeci i Sisku, zatim, formiranje skladinih grupa, pre-metanje 181. gardijskog puka iz Zagreba za Valjevo i niz promena u jednicama rodova kopnene vojske. Formirano je na teritoriji Hrvatske 25 samostalnih peadijskih pukova tipa B (od kojih sedam u 7. VO).

U skladu sa ovim planom pristupljeno je detaljnoj reorgani-zaciji i RV-a. Kljuna izmena je bila ta to je vazduho-plovstvu pridodat i PVO, pa se ovaj vid armije od tada zove RV i PVO. Nie jedinice, divizije, bile su preformirane u

26 Up. isto, s/pov 9, 27.7., i s/pov 293, III uprava, 5.8.1959. godine.


vazduhoplovne komande (Vde), i to: zagrebaka 32. u 5. Vdu i 21. u 9. Vdu, koja je prebazirana iz Zemunika u Split. Izvrena su i prebaziranja nekih jedinica radi kompletiranja svake od vazaduhoplovnih komandi. Reorgnaizacija Drvar nije odmah zahvatila vazduhoplovne kole, koje su bile previene za reorganizacju 1960. godine. U Mostaru je formirana uprava Vazduholovne vojne akademije, koja je zatim prebazirana u Zemunik. Tako se, pored postojeih kola za oficire, i vazduhoplovna kola nala na teritoriji NRH. U mornarici dolo je do reorganizacije plovnih snaga, a rasformirana je i komanda vojnopomorskog podruja Split, 1. eskadra, 3. desantni odred sa 466. mornariko-de-santnom brigadom (MDBR), komande dve pomorske baze, neke plovne i vie tehnikih i pozadinskih jedinica.27

Kroz izvrenje plana Drvar sprovedno je niz organizacijsko-formacijskih promena. Ali je obim bio tako veliki da je posao sa preformacijama trajao sve do 1962. godine.28 Te godine komanda RM preformirana je u 4. armiju, obahva-tajui tako ne samo mornarike jedinice nego i sve kopnene snage u zahvatu obale i zalea.29 Bio je to pomak u integra-ciji svih snaga na jadranskom vojitu. Sada je jedna vidov-ska komanda transformisana u komandu armije intervidov-skog karaktera.

Osnovni problemi nastali preformacijom Drvar su bili mno-gobrojni, a mnoga od reenja nisu bila adekvatna mogu-nostima i ranijoj praksi. Novi plan reorganizacije, poznat

27 Up. isto, s/pov. 531, III uprava, 28.12. 1959. godine. 28 Up. Nar. Dravnog sekretarijata NO (DSNO), s/pov 167, 11.5.1962, i s/pov 244, 24.7. 1963. godine. 29 Up. isto, s/pov 188, 2.6. 1962. godine.


kao Drvar 2, obuhvatao je, kao i prethodni plan Drvar, pro-mene u organizaciji, formaciji i dislokaciji jedinica JNA i u stvari bio je korekcija prethodnog plana, iako se to esto kasnije predstavljalo kao nastavljanje reorganizacije. Ovaj plan takoe je zavrteo mnoge jedinice na terenu, doneo niz novih reenja i novih (i starih) organizacinih formi. Prema reroganizaciji Drvar 2, nareenoj 8. jula 1964. godine,30 5. armija je preformirana u 5. VO (u ratu razvija 5. armiju). Teritorijalna nadlenost nije promenjena, sem to je garni-zon Virovitica preuzet od 7. armije sa tamonjim 7. prole-terskim pukom. U sastav oblasti ulazila su Vojna podruja Zagreb, Rijeka i Ljubljana. Ona su u ratnoj formacji raz-vijala korpuse. Od ostalih promena preformirana su sa pet na tri puka 6. proleterska divizija u Kalrlovcu, 14. pro-leterska divizija u Varadinu i 20. oklopna divizija u Sisku, koja je umesto pukova imala brigade. U miru 13, 32. i 35. divizija postale su pukovi, to su u stvari, jainom od pet eta, i bile. Ovom promenom netipine jedinice (objekti PVO) ponovo su preformirani u pukove ili divizione. Za odbranu Grada Zagreba formirana je od protivavionskih jedinica 5. zona PVO. Na podruju cele 5. oblasti prefor-mirano je 26 partizanskih brigada u grupe za razvoj i formirano je jo 13 novih. etiri ovakve komande su ukinu-te, a teritorijalni odredi preformirani u teritorijalne bataljo-ne. Prema ovoj reorganizaciji na teritoriji Hrvatske rasfor-mirano je 14 pukova B, dok su dva puka postala grupe za ravoj dopunskih pukova R.

Od jednica koje su bazirale u Hrvatskoj, a bile su u sastavu 7. armije, 12. (slavonski) PD preao je u Slavonsku Poegu i

30 Up. isto, Nar.. III uprave, 12..5, i s/pov 154, 8. 7.1964. godine.


preformiran na formaciju od tri puka. Na prostoru Hrvatske rasformirano je pet komandi pukova B. Bez promena su bili garnizoni u akovu (158. protivoklopna brigada), a izvre-ne su neke manje promene u ininjerijskim jedinicama u Slavonskom Brodu i rasformirane manje jedinice veze u Sla-vonskoj Poegi. U 4. armiji, sada armijskoj oblasti, izvrene su sledee promene u jedincama na teritoriji Hrvatske: U Kninu 19. dalmatinski PD A preformiran je u 91. PBR, a 9. dalmatinski PD B u puk, u Dubrovniku 472. MDBR prefor-miran je u bataljon. Rasformirane su tri komande puka B, a jedna je preformirana. I ovde su objekti PVO preformirani u pukove (Split) ili baterije (Split, Vis, Ploe), a ininjerijski puk u Sinju prefomoriran je u etu. Manje promene vrene su i kod drugih jedinica rodova kopnene vojske. U morna-rikim jedinicama najznaajnije su bila preformiranja: Voj-nopomorskog podruja Pula u vojnopomorski sektor i 1. flotile u komandu 1. eskadre u Splitu te ponovno formi-ranje nekih i ukidanje jednog dela plovnih jedinica vojno-pomorskih sektora.

U vazduhoplovstvu od jedinica 5. i delova 7. i 9. Vde for-miran je 5. vazduhoplovni korpus koji je u nadlenost imao celokupnu zapadnu polovinu Jugoslavije, sa aerodromima Cerklje, Pleso, Zemunik, Rajlovac i Pula. Ovaj e korpus u 1966. biti osnaen 15. divizijom PVO, koja je nastala iz 5. zone PVO, u koju e ui po jedan lovaki, raketni i puk VOJIN, kao i druge manje jedinice za PVO teritorije. Ova formacija ostae na snazi u RV i PVO, bez veih izmena, punih 20 godina, sve do februara 1986. godine! Za razliku od vazduhoplovstva, u kopnenoj vojsci talas promena tra-jae i dalje.

U 1965. doi e do opsenog preimenovanja veeg dela peadijskih i zdruenih jedinica JNA, i to zbog prilagoa-


vanja mirnodopskih formi partizanskim tradicijama. Tako je u domenu ratnih tradicija jedinica JNA (korpus-divizija-brigada/puk) uinjena radikalna promena. Izvrena je pre-numeracija jedinica i dodeljivanje tradicija partizanskih je-dinica (iz tzv. NOR-a) prema regionalnom tipu. Nazivi jedi-nica su izmenjeni u skladu sa idejom da jedinice JNA na jednom prostoru nastavljaju tradicije lokalnih partizanskih sastava iz Drugoga svetskog rata. U mnogo sluaja izme-njene su samo tradicije, koje su naredbom odreene, ali bilo je i veeg broja preimenovanja jedinica. Tako su i elit-ne jedinice preimenovane, kao to je u Hrvatskoj bila 14. proleterska divizija, preimenovana u 8. peadijsku diviziju (broj kao kod partizanske 8. kordunake), odnosno njeni 11, 14. i 16. proleterski puk postali su 73, 140. i 145. pe-adijski pukovi, a njihova imena preuzele su druge jedinice. Novi pukovi nastavljali su tradicije hrvatskih partizanskih brigada. Jedina preostala oklopna divizija (20.) preimeno-vana je u 7. (po ugledu na 7. banijsku iz rata). Na drugoj strani neke obine jedinice postale su proleterske, kao knin-ska 91. brigada (sada 11. proleterska), odnosno rijeka 25. brigada (sada kao 13. proleterska). Jedina nepreimenovana ostala je karlovaka 6. proleterska, koja se uklapala u ovaj trend prilagoavanja tradicija, jer je od rata zadrala isti naziv. Preimenovane su i komande ratnih korpusa (Zagre-baki iz 4. u 10., odnosno Rijeki iz 7. u 4.). Uvdeni su novi nazivi za ratne partizanske brigade, koje su do tada nosile naziv mesta (npr. Rijeka, Bjelovarska, itd), a sada broj i regionalno odreenje. Npr., naziv hrvatska (1, 2, 4, 5, 6, 7. i 36), banijska (16), moslavaka (1. i 2), slavonska (5. i 21), primorsko-goranska (3. i 4), kordunaka (15,16. i 31), lika


(1. i 36), istarska (2. i 3) i dalmatinska (6, 9, 10. i 12).31 Mnogo motiva je sigurno bilo presudno za ovaj projekat, pre svega ideolokih. Svakako i potreba da se jedinice, od-nosno stanovnitvo i lokalne institucije identifikuju kroz tra-dicije jedinica formiranih u ratu na jednom prostoru, od-nosno kroz jedinice koje e nastavljati njihovu tradiciju.

Zavretkom reorganizacije po planu Drvar 2 nisu prestale reorganizacije u JNA. U kopnenoj vojsci najvie. ini se da proces promena i traganja za novim reenjima traje bez prekida sve do 70-ih godina 20 veka, kada se organizacija ustaljuje sve do novog talasa promena prema planovima Jedinstvo od 1988. godine. U periodu koji smo analizirali u ovom radu konstantna je pojava da su posle svake reorganizacije usledile dugotrajne popravke zbog pogrenih odluka do kojih nije smelo doi da se znalaki planiralo i opitovalo na manjim sastavima. To je posebno vidljivo u reorganizaciji Drvar 1959, ali i reorga-nizacijama 1948-1949-1950. godine Sa vojnog gledita re-organizacije nisu donosile eljeni rezultat, pa se reorgani-zacija sprovodila u nedogled. Po nekoliko puta se vraalo na prethodna reenja. Sve te promene poveavale su ras-hode. (Uzimimo kao najmanju stavku u rashodu da je sva-ka komanda morala menjati peate vie puta.32) Najvie ko-mande u JA/JNA po nekoliko puta se menjale nazive, ali ne i nadlenosti: armije-armijske oblasti-vojne oblasti i ponovo ukrug, iako se obaveze pa i teritorijalna nadlenost malo ili nimalo menjala. Nekoliko puta su formirani i rasformirani korpusi. Pukovi preimenovani u brigade i obrnuto. Ukidane

31 Up. isto, s/pov 319, 3.7.1965. godine. 32 Up. A. S. Jovanovi, Poraz, koreni poraza, Beograd, 2001, 324-325.


divizije, pukovi i bataljoni... Novim reorganizacijama podi-zani su novi objekti. Ukidanjem pojedinih jedinica u garni-zonima, kasarne i stanovi poklanjani su ili rasprodavani ci-vilnom sektoru. Nepromiljeni obrti i nova reenja pravdani su boljim rasporedom snaga, poboljanjem borbene goto-vosti, modernizacijom i slinim objanjenjima.33

Analizirali smo organizaciju JNA u Hrvatskoj i pokuali da pokaemo da se njen razvoj u periodu 1945-1965. ne raz-likuje od drugih oblasti u Jugoslaviji. Neke specifinosti uti-cale su na pojedinosti, ali generalno, sa izuzetkom morna-rice, ija je osobenost izlaska Hrvatske na Jadransko more, nema veih razlika u odnosu na recimo snage JNA u Srbiji. Tek e naredni period, a posebno druga polovina 80-ih godina 20. veka, doneti vie prostora za razliita tumaenja o odnosu organizacije JNA i politikih prilika u Jugoslaviji.

Saetak Pregled organizacijskog razvoja Jugoslovenske armije/Jugoslovenske narodne armije (JNA) u Hrvatskoj odnosi se na period prve dve dece-nije postojanja druge Jugoslavije u kojemu se sprovode gotovo stalne reorganizacije. A posle svake reorganizacije sledile su dugotrajne popravke zboge pogrenih odluka. Reorganizacije nisu donosile eljeni rezultat, pa su se sprovodile u nedogled. Po nekoliko puta se vraalo i na prethodna reenja. Sve te promene poveavale su rashode.

Ipak, analiza organizacije JNA u Hrvatskoj i njen razvoj u periodu 1945-1965. ne razlikuju se od drugih oblasti u Jugoslaviji. Neke spe-cifinosti uticale su na pojedinosti, ali generalno, sa izuzetkom mor-narice, ija je osobenost izlaska Hrvatske na Jadransko more, nema veih razlika u odnosu na recimo snage JNA u Srbiji. Tek e naredni period, a posebno druga polovina 80-ih godina 20. veka, doneti vie

33 Up. isto, 325.


prostora za razliita tumaenja o odnosu organizacije JNA i politikih prilika u socijalistikoj Jugoslaviji.

Zusammenfassung Der berblick der organisatorischen Entwicklung der jugoslawischen Armee/Jugoslawischen National-Armee (JNA) in Kroatien bezieht sich auf die ersten zwei Jahrzehnte des Bestehens des sozialistischen Jugos-lawiens, whrend denen es beinahe dauernd zu Reorganisationen kam. Und nach jeder Reorganisation folgten langwierige Verbesserungen infolge falscher Entscheidungen. Die Reorganisationen erzielten nicht die gewnschten Ergebnisse, so dass sie endlos durchgefhrt wurden. Mehrmals kehrte man zu vorgngigen Lsungen zurck. All diese Vernderungen vergrerten nur die Ausgaben.

Trotzdem unterscheidet sich die Analyse der Organisation der JNA in Kroatien und ihre Entwicklung in der Zeitspanne von 1945 - 1965 nicht von anderen Verwaltungsgebieten in Jugoslawien. Einige Beson-derheiten hatten Einfluss auf gewisse Einzelheiten, allgemein jedoch gibt es keine groen Unterschiede im Bezug auf z.B. die Krfte der JNA in Serbien, bis auf die Marine, deren Eigentmlichkeit Kroatiens Zu-gang zum Adriatischen Meer war. Erst die nchste Periode, insbeson-dere die zweite Hlfte der 80er Jahre des 20. Jahrhunderts sollte mehr Raum fr unterschiedliche Darlegungen ber die Beziehung zwischen der Organisation der JNA und der politischen Gegebenheiten im sozia-listischen Jugoslawien schaffen.

Summary A review of the organizational development of the Yugoslav Army/ Yugoslav Peoples Army (YPA) in Croatia looks at the period of the first two decades of socialist Yugoslavia during which almost per-manent reorganizations were undertaken. Long-term repairs of the erroneous decisions followed each reorganization. Since the reorgani-zations did not yield a desired result, they were continued ad infini-tum. Several times previous solutions were reapplied. All these chan-ges increased expenditures.


However, the analysis of the YPA organization in Croatia and its deve-lopment in the period from 1945 to 1965 shows that it was not different from other areas in Yugoslavia. Some peculiarities influenced the details, but generally, with the exception of the Navy, which was specific due to Croatias exit onto the Adriatic Sea, there were no greater differences in comparison with YPA forces in Serbia for example. The following period, especially the second half of the 80s of 20th century will give more space for different interpretations of the relationship between YPA organization and the political circumstances in the socialist Yugoslavia.

Documents

7322(1)