ილიაჭავჭავაძეკრებული

პროზა

მგზავრისწერილები

ვლადიკავკასიდამტფილისამდე

I

დილის ექვსი საათი შესრულდათუ არა, იმ სასტუმროსწინ, რომელშიაც მე წინა-ღამეს ჩამოვხტი, რუსის პირ-დაუბანელმა და თავ-დაუვარცხნელმა „იამშჩიკმა”ფოშტის პოვოსკა მოაყენა. ეს იყო ვლადიკავკასში.საკვირველია! რუსის მხატვრების სურათებზედ რალამაზად არის ხოლმე გამოყვანილი ამ სქელ-კისერა„იამშჩიკის” ბრიყვი სახე, იმისი ოყრაყული სანახაობა,იმისი მიდუნ-მოდუნებული ზლაზვნა, უადამიანო დაპირუტყვული მიხვრა-მოხვრა. რამოდენადაც სურათია

კარგი, ორ იმოდენად საძაგელია ნამდვილი. მაგრამამბობენ: И дым отечества нам сладок и приятен. კვამლისსიტკბოებაზედ კი უკაცრავოდ, და სიამოვნებაზედ კიამას მოგახსენებთ, რომ კვამლიფრიად სასიამოვნოა, —პირველი იმისათვის, რომ კვამლი თვალს ეფარება დამართლჭვრეტასუშლის, მეორე იმისათვის, რომ კვამლიხშირად თვალიდამ ცრემლს გვაყრევინებს ხოლმე. ოჰ,მამულის კვამლო, მართლა-და ტკბილი და სასიამოვნოხარ: ხანდისხან ისე აგვიბამთვალებს ხოლმე, რომ ჩვენჩვენსსაკუთარსუბედურობასაცვერავხედავთ.

როცაავიბარგე,ესეიგიჩემიერთად-ერთიბოხჩისოდენატყავისხურჯინიჩავაგდეპოვოსკაში,მივუბრუნდიჩემსახლადგაცნობილსფრანსიელსგამოსასალმებლად.

— ეგ ეტლი ვისი მოგონილია? — მკითხა მან დამიმიშვირა ხელი ფოშტის პოვოსკაზედ, რომელზედაც

ჯერ არ გამოფხიზლებული „იამშჩიკი” უგემურადსთვლემდა.

—რუსისა,—ვუპასუხემე.

— მგონი, არა ხალხი მაგაში არ შეეცილოს. მებრალებით,რომ თქვენ იძულებული ხართ მაგას გაალაყებინოთტვინიდაგაადღვებინოთგულ-მუცელი.

—არაუშავს-რა.მთელირუსეთიმაგითდადის,დამერაღმერთიგამიწყრება,რომდამიშავდესრამე.

— მაგით დადის?! იმიტომაც შორს არის წასული!..ღმერთმამშვიდობისმგზავრობამოგცეთ.მეკი,სწორედგითხრათ, თავს ვერ გამოვიმეტებდი, რომ მაგაშიჩავმჯდარიყავ. მშვიდობით! თუ შევხვდეთ ერთმანეთსკიდევროდისმე,გთხოვთმიცნობდეთ.

ამ სიტყვებზედ მომაწოდა ხელი გამოსასალმებლადდაისე მჭიდროდ მომიჭირა ხელი ხელს, როგორც მარტოევროპიელმაიცისხოლმე.

პოვოსკაშიჩავჯექ.

პოვოსკა ჩემს ჩაჯდომაზედ შეტოკდა. „იამშჩიკმა”თვალები აახილა და მე ბღვერა დამიწყო. მერე აკრიბასადავეები,„მწუო,მწუო,”დაუწრუწუნაუჭმელობისაგანგადალეულსდა ყურებჩამოყრილსცხენებსდამოუღერაშოლტი.ცხენებიმიდგნენ-მოდგნენ,მაგრამალაგიდამარდაიძრნენ. Ну, чо-о-рт, трогай што-ли! — დაიყვირა„იამშჩიკმა”, აიქნივა სადავენი და ფეხებითაც ტყაპუნიდაიწყო. შენც არ მომიკვდე, ცხენებმა ყურიც არგაიბერტყეს. ამ ყოფას ის ჩემი ნაცნობი ფრანსიელიფანჯრიდამ უყურებდა და სიცილითა სკდებოდა. რა

უხაროდაიმსულელს?

—მაგითდადის!..ხა,ხა,ხა!—ხითხითებდაიგი,—ვიღადაეწევა!თუმცა მე სასიხარულო არა მჭირდა-რა, მაგრამმეც გამეცინა. „იამშჩიკმა” თავისი ძროხის თვალებიჩემკენ მწყრალად მოიბრუნა და ისე მრისხანედშემომიბღვირა, თითქო მემუქროდა: შენც ეგრეო. მერეისევ ცხენებს მიუბრუნდა და ყოველს მათგანს თითოშოლტიგადუჭირა.ცხენებმა ამისპასუხადტყუპ-ტყუპიტლინკიაყარეს,როგორციყოადგილიდამდასძრესჩვენიპოვოსკადა ძუნძულით გასწიეს.დანჟღრეულმა ზარმადაიწყო თავისი უგემური ჟღარა-ჟღური, პოვოსკამქვებზედხტომადამელაყლაყიხანაქეთდახანიქითა.

II

ამ ყოფით განვშორდი ვლადიკავკასს და პირი ჩემის

ქვეყნისაკენ ვქენი. თერგის ხიდი ისე გამოვიარე, რომ,არამც თუ წყალი დამელიოს, თვალიც არ ამიხილებია.მეშინოდა, რომთერგ-დალეულობა არდამწამონ-მეთქი.თერგ-დალეულები ჩვენს ქართველს კაცს როგორღაც არეჭაშნიკებადაარმოსწონს.ამაზედფრიადსაფუძვლიანისაბუთი აქვთ: პირველი, იმიტომ არ მოსწონთ, რომთერგდალეულებიმართლა-დათერგ-დალეულები არიან,მეორე იმიტომ... იმიტომ, რომ მეორედაც თერგ-დალეულებიარინ,მესამეიმიტომ...იმიტომ...იმიტომ,რომმესამედაცთერგ-დალეულები არინ. მოდიდა ამისთანაჭკვიანური საბუთი სხვა საბუთით დაურღვიე ჩვენსდარღვეულსქართველობას.

ეგდასაღუპავითერგი!რაორპირიყოფილა!დახე,როგორმიმკვდარა. რაკი ზურგი ჩვენკენ უქნია და პირირუსეთისაკენ, რაკი გაუმინდვრებია და გაუვაკნია,როგორღაც ის დევ-გმირული ხმა ჩასწყვეტია. ჩვენი

დამთხვეული თერგი ვლადიკავკასთან ის თერგი აღარარის,რომელზედაცჩვენსპოეტსუთქვამს:

„თერგირბის,თერგიღრიალებს,კლდენიბანსეუბნებიან”...

იქ ისე დამდოვრებულა, ისე დადუმებულა, თითქო ანროზგქვეშ არის გატარებულიო, ანდიდი ჩინი მიუღიაო.მაგრამიქნებათერგიიქეგრეიმიტომმიჩუმებულა,რომმობანე კლდენი გვერდით არ ახლავს, ის კლდენი,რომლის:

„კლდოვანთაგულთაღრუბელნიშავადაზედდასწოლიანდამრისხანებითქვეყანასწარღვნითაემუქრებიან”.

მაგრამ მაინც-და-მაინც, ვაი შენ, ჩემოთერგო! შენ, ჩემოძმობილო, ზოგიერთ კაცსავით, საცა მისულხარ, იქაურიქუდიცდაგიხურავს. ცოდვა არ არის, შენი ჭექა-ქუხილი,შენი ზარიანი ხმაურობა, შენი შფოთვადაფოთვა, შენიგაუთავებელიბრძოლა ქვა-კლდე-ღრესთან,თითქოშენიგანიერი წადილი შენს ვიწრო საწოლში ვერმოთავსებულაო.ბევრირამსაგულისყუროაშენში,ჩვენოდაუმონავოთერგო, შენს ძლევამოსილსდა შეუპოვარსდენაშია. აქ კი მიმრჩვალხარდამარცხებულდა ნათრევლომსავითა.ცოდვახარდაცოდვასშვრები!..

„ჰე,სოფელო,რაშიგანხარ,რასგვაბრუნებ,რაზნეგჭირსა?”

შუა-დღეიყო,რომლარსისსტანციაშიმოვედი.ლარსამდიჩემმა გულმა ვერაფერი განსაკუთრებითი სიამოვნებავერა მიიღო-რა, გარდა იმისა, რომ რამოდენადაც ჩემს

სამშობლოს ქვეყანას ვუახლოვდებოდი, იმოდენადგარემო ბუნებას ჩემის ქვეყნის ფერი ემატებოდა დათერგსშფოთვადაღელვა.

შევედი სტანციის ცარიელს ოთახში, ჩაის დალევამინდოდა და ამის გამო სამოვარის დადგმა შევუკვეთეერთს ფეხმოტეხილს სალდათსა, რომელიც ბოლოსსტანციის გუშაგად გამოდგა. მინამ სამოვარსშემოიტანდნენ, მივწექ გაფიცრულ ტახტზედ და თავიფიქრებსმივეცი.

ოთხიწელიწადიიყო,რაცმერუსეთშივიმყოფებოდიდაჩემი ქვეყანა არ მენახა. ოთხი წელიწადი!.. იცი,მკითხველო, ეს ოთხი წელიწადი რა ოთხი წელიწადია!პირველი, რომ მთელი საუკუნეა მისთვის, ვინც თავისქვეყანას მოშორებია. მეორე, ეგ ოთხი წელიწადიცხოვრების საძირკველია, ცხოვრების წყაროს სათავეა,

ბეწვის ხიდია, სიბნელესადა სინათლის შუა ბედისაგანგადებული.მაგრამყველასთვისკიარა,მარტოიმათთვის,ვინცრუსეთშიწასულა,რათაჭკუაავარჯიშოს,ტვინსადაგულს მოძრაობა მისცეს, — ფეხი აადგმევინოს. ეს ისოთხიწელიწადია,რომელიცჭაბუკისტვინსადაგულშიგამოჰკვანძავს ხოლმე ცხოვრების კვირტსა. ეს კვირტიკიდევ ის კვირტია, რომლიდამაც მშვენიერი დაბრწყინვალემტევანიცგამოვადაძაღლ-ყურძენაცა...ოო,ძვირფასოოთხო წელიწადო! ნეტავი იმას, ვისაც შენგანგადებული ბეწვის ხიდი ფეხთა-ქვეშ არ ჩასწყდომია,ნეტავიიმას,ვინცშენრიგიანადმოგიხმარა.

III

რაკივლადიკავკასიდამგამოვედიდაჩემისქვეყნისსიომდამკრა, გულმა სულ სხვა-რიგად დამიწყო ფეთქა.პოვოსკაში ქვებზედ ხათქა-ხუთქი უკეთესთა ფიქრთა

დამიბნევდა ხოლმე. ახლა კი, როცა სტანციის ოთახისტახტზედმამა-პაპურადგავიშოტე,ღვთისწყალობაშენაგქონდეს,რომმეფიქრსმივეცისრულიჩემიგულისყურიდაყურადღება.ჯგუფადმომიგროვდაყოველიფერი,რაცკიდამეტოვაჩემსმშვენიერსპატარძალსავითმორთულსქვეყანაში,რაცკიმენახა,მეცადნადამეცნოუცხოეთშია.მრავალნაირიფიქრებიერთად,რეულად,გონებისთვალ-წინ წარმომიდგნენ, მაგრამ ელვისუმალეს ერთიფიქრიმეორეზედ მეცვლებოდა, ასე რომ ჩემი გონებისთვალიერთ-და-იგივე საგანზედ ერთს წუთსაც ვერ გავაჩერე —ერთის სიტყვით, ჩემს ტვინში სრული რევოლუციამოხდა: ძირს მილაგებულნი ფიქრები მაღლა მოექცნენ,მაღლა დალაგებულნი ძირსა და მერე აირივნენერთმანეთში. სიტყვამ „რევოლუცია” არ შეგაშინოს,მკითხველო!რევოლუციაიმისთვის არისგაჩენილი,რომმშვიდობიანობა მოაქვს. ღვინო ჯერ უნდა ადუღდეს,აირიოს- დაირიოს და მერე დაწმნდება ხოლმე. ესეა

ყველაფერიამქვეყანაზედ.

ამ ყოფაში ვიყავ. ბოლოს ჩემთა ფიქრთა, ყოველმათითოეულად, თავისი შესაფერი ადგილი დაიჭირა ჩემსგონებაში. მათ შორის ერთი უფრო ბრწყინვალედგამომეხატა. იმ ერთს მოჰყვა მეორე, მეორეს მესამე, ასერომ ბოლოს ერთ განუწყვეტელ გრეხილად შემექმნენ.როგორშევეყრებიმეჩემსქვეყანასდაროგორშემეყრებაიგიმე,ვიფიქრე.რასვეტყვიმე ჩემსქვეყანას ახალსდარას მეტყვის იგი მე? ვინ იცის: იქნება მე ჩემმა ქვეყანამზურგი შემომაქციოს, როგორც უცხო ნაიადგზედგადარგულსა და აღზრდილსა? იქნება ზურგიც არშემომაქციოს, იქნება მიმითვისოს კიდეცა, რადგანაცჩემში მაინც-და-მაინც ჩემის ქვეყნის დვრიტაადადებული. მაგრამ მაშინ რა ვქმნა, რომ ჩემმა ქვეყანამმამიყოლოსდა მიამბოსთავის გულისტკივილი,თავისიგლოვის დაფარული მიზეზი, თავისი იმედი და

უიმედობა,დამეკი,მისენასგადაჩვეულმა,ვერგავიგომისი ენა, მისი სიტყვა? იქნება მიმიღოს კიდეც და,როგორცთავისიშვილი,გულზედაცმიმიკრასდახარბადდამიგდოსყური,მაგრამმეშევიძლებკი,რომმასღვიძლისიტყვა ვუთხრა და იმ სიტყვით გულისტკივილიმოვურჩინო, დავრდომილი აღვადგინო, უნუგეშოსნუგეშიმოვფინო,მტირალსცრემლიმოვწმინდო,მუშაკსშრომა გავუადვილო; იმ სიტყვით ვასმინო: რომ არისმრავალი ქვეყნები, ჩვენზედ უფრო უბედურადგაჩენილნი,მაგრამუფრობედნიერადმცხოვრებნი;დაისთითოეული ნაპერწკალი, რომელიც არ შეიძლება რომყოველს კაცში არა ჟოლავდეს, ერთ დიდ ცეცხლადშევაგროვო ჩემის ქვეყნის გაციებულის გულისგასათბობლად. შევიძლებ კი? შევიძლებ გასაგონისღვიძლის სიტყვის თქმასა? გადავწყვიტე, რომ ჩემიქვეყანა მიმიღებსდა მიმითვისებს კიდეც, იმიტომ რომიმისისისხლიდახორცივარ; იმისსიტყვასაცდა ენასაც

გავიგებ, იმიტომრომმამულისსიტყვასმამულისშვილიყურს უგდებს განა მარტო ყურითა, გულითაცა,რომლისათვისაც დუმილიც გასაგონია; ჩემს სიტყვასაცგავაგებინებ, იმიტომ, რომ შვილის სიტყვა მშობელსყოველთვის ესმის. მაგრამ ამას სულ სიტყვაზედვლაპარაკობ,საქმეკისაქმეშია,შენმაქვეყანამსაქმერომმოგთხოვოს,მაშინრასაიქმ?—ვკითხემეჩემსთავსდაგავჩერდიკიდეც.ვიგრძენ,რომამკითხვამშესწყვიტაისზემოხსენებულიჩემიფიქრებისფერადიგრეხილი.

—მართლა-დარაუნდავქნა?—ვკითხე ჩემსთავსხმა-მაღლივ.

— ჩაიუნდამიირთოვო,—მიპასუხასტანციისგუშაგმა,რომელმაც ამ დროს შემოიტანა სამოვარი და ჩემსსტოლზედდადგა.

—ჩაიო!..

— სამოვარი იმისთვის არ მიბრძანეთ? — მიპასუხასულელმა გუშაგმა და გავიდა გარეთ. არ გასულა ამისშემდეგრამდენიმეწუთი,რომკარიისევგაიღოდაერთმარუსისაფიცერმაშემოჰყოთავი.იმისისახისმეტყველებაამჟღავნებდა, რომ ღვინოსა და არაყს ძალიანდაახლოვებით იცნობდა. თვალად ერთი ოცდა-ათისწლისასჰგვანდა.ზედეტყობოდა,რომმგზავრიარიყო.

—ნებამომეცით,—მითხრამანრუსულად,—გაგაცნოთჩემი თავი: მე გახლავართ პოდპორუჩიკი N. აქლარსშივდგევარ,როტამაბარია.

— ძალიან მოხარული ვარ, — ვუპასუხე მე, წამოვუდეგფეხზედდაჩამოვართვიგამოწვდილიხელი.

—საიდამმობრძანდებით?

—პეტერბურგიდამ.

—ფრიადსასიამოვნოა.ამუდაბურსადავერანაადგილასერთი ეგ სიამოვნება-ღა მაქვს, რომ შევხვდები ხოლმემგზავრს განათლებულის ქყვეყნიდამ. კაცი, რომელიცგონებითა სცხოვრობს, მოვალეა ღვთისა და ქვეყნისწინაშე შეხვდეს განათლებულს კაცს საბაასოდ გონებისგასაფხიზლებლად.დიდად მოხარული ვარ. ბაასი ჭკვისსაზრდოა.

მითხრაესადაკიდევგამომიწოდახელი,მეცხელმეორედხელიჩამოვართვი.

—თქვენვინაბრძანდებით?—მკითხამან.

—მეგახლავართერთისომხისსოვდაგრისდახლდარი.

—დახლდარიო!..—თქვადატუჩებიაიპრუწა.

—დიაღ,ბატონო!

ჩემმა ახალმა ნაცნობმა რომ ეს გაიგონა, მყისვედიდკაცური სანახაობა მიიღო: მხრები მოიმარჯვა, ისპირველად მორიდებული ლაპარაკი სხვა ჰანგზედშესცვალა.

— საიდამ მოდიხა-ა-ართ?!. — მკითხა გაკვირვებით დადაცინებითაცა.

—პეტერბურგიდამ.

— ჰმ,— ჩაიცინა აფიცერმა,— პეტერბურგიდამ. კარგია,

გღირსებიათპეტერბურგისნახვა.პეტერბურგი!..ძალიანკარგი ქალაქია, — თქვა ესა და არხეინად ჩამოჯდასკამზედ: — პეტერბურგი!.. ო, ო, დიდი ქალაქია.პეტერბურგი!.. ვრცელი ქალაქია!.. არა ჰგავს თქვენწიტიან ქალაქსა. აბა რა ქალაქია თქვენი ქალაქი? ერთითავიდამრომ გადააფურთხო,ფურთხი ქალაქის ბოლოსდაეცემა. პეტერბურგი კი... ხომ გინახავთ პეტერბურგი?რუსეთისგულია.მართალია,აქამდისინმთელირუსეთიჰფიქრობდა, რომ მისი გული მოსკოვია, მაგრამ მთელსრუსეთს მე განვუფანტე ეგ ცრუდაუგუნური აზრი: მემწერალიგახლავართ.გთხოვთ,რომმიცნობდეთ.ეგრეკინუ მიყურებდით. მე დავამტკიცე, რომ პეტერბურგიამთელისრუსეთისგული.იზლერისბაღიხომგინახავთ?

დავუგდეკიყურიამაფიცერსდაგულშიკივფიქრობდი,ხომარგაგიჟებულა-მეთქი,მაგრამგარდაამგადარეულისლაპარაკისაარაშევატყე-რა.

—არაიზლერისბაღიგინახავთ,თუარა?—მკითხაკიდევიმან.

— პეტერბურგისგულობარითდაამტკიცეთ?— ვკითხემედაარმივეციპასუხიმისუკანასკნელსკითხვაზედ.

— არა,ჯერმემითხარით:იზლერისბაღიგინახავთ,თუარა?თქვენ,აქაურები,ესეიგიქართველებითუსომხები,სამეცნიერო ლაპარაკს ჩვეულნი არა ხართ, ამტომაცერთის საგნიდამ მეორეზედგადახტებით ხოლმე.თქვენზედმიყოლებითი, რიგიანი სჯა არ იცით. ეგ,რასაკვირველია, გაუნათლებლობისაგან მოგდით. მგონი,თქვენარცკიიცით,—რაარისცივილიზაცია,ასოციაცია,არღუმენტაცია,ინტელიგენცია,კასსაციადაფილოლოღია.მაგრამეგარაფერი,წარმავალია.თქვენცგაიწურთნებით.მადლობა ღმერთს, აფიცრობა და ჩინოვნიკობა ბევრი

მოდის რუსეთიდამ თქვენს გასანათლებლად. არა, ჯერმითხარით,იზლერისბაღიგინახავთ,თუ არა?თუეგ არგინახავთ,პეტერბურგიცარგინახავთ.

—მინახავს.

— გინახავთ? მაშ თქვენ განათლებულებში ფეხიჩაგიდგამთ, ფრიად მოხარული ვარ, ფრიად მოხარულივარ.იზლერისბაღი?როგორიბაღია,ჰა?ფერიებითსავსესამოთხე ის არის, აი! ფერიები, ხომ იცით, რა არის? ეგსამეცნიეროსიტყვაა, იქნება არიცოდეთ. ეგმდაბიურადრომ ვთარგმნოთ, იმასა ჰნიშნავს, რომ ის ბაღი სავსეაჟუჟუნა-თვალებიან ქალებითა. გინდა ერთს ჩაავლეხელი, გინდა მეორეს. აი, განათლებას რა შეუძლიან.თქვენი ქალები კი კაცსდაინახავენთუ არა, იმალებიან.არა, პეტერბურგი... დიდი ქალაქია, ფრიადგანათლებული, და იზლერის ბაღი განათლების

გვირგვინია,ასეთიბაღია,რომ„მწუ”.

ამსიტყვებზედმეცნიერმააფიცერმათითებზედიკოცა.

— მე იმედი მაქვს, რომ ეს სამოვარი ამ სტოლზედთქვენთვისსდგას.

—თქვენმაიმედმაარმოგატყუათთქვენ.

—მეიმედიმაქვს,რომთქვენ,როგორცგანათლებულისქვეყნიდამმოსულიკაცი,მეცმითავაზებთჩაისა.

—არცმაგიმედსგაგიმტყუნებთ.

—რომიც,რასაკვირველია,გვექნება.

—მაგაზედკიუკაცრავოდ.

— ეგ ვერაფერი ნიშანია. თქვენ სომეხი ხართ, თუქართველი?

—ქართველი.

— ძალიან მიამა, რომ ქართველი ხართ. თუმცა ჩვენილერმონტოვი კი ამბობს, რომ бежали робкие грузины,მაგრამ მაინც ქართველები სჯობიან იმ პოიებსა.პაპიროსებიკი,რასაკვირველიაგექნებათ.

—გახლავთ.

—იმედიმაქვს,რომმითავაზებთ.

—დიდისიამოვნებით.ინებეთ.

—აბა, მაშ თქვენ ჩაი დაასხით და მერე მოვყვეთსამეცნიეროლაპარაკსა.თუმცათქვენთვისძნელიიქნებასამეცნიერო ლაპარაკის გაგება, მაგრამ მე შიგა-და-შიგსამეცნიერო სიტყვებს მდაბიურად გითარგმნით და ამრიგადსამეცნიეროლაპარაკისგაგებასგაგიადვილებთ.

მე ჩაი დავასხი და ერთი ჭიქა იმას დავუდგი. ჩაი რომმოსვა,გამოაბოლაპაპიროსიდამოჰყვალაპარაკსა.

— თქვენი ქვეყანა, მეცნიერის ენით რომ ვთქვა,განათლებული არ არის, ესე იგი, მდაბიურის ენით რომვთქვა,გაუნათლებელია.ხომგესმით?

—ძალიანკარგად.

— აკი მოგახსენეთ, გაგიადვილებთ-მეთქი სამეცნიეროსიტყვის გაგებასა. ახლადავიწყოთ იქიდამ,რომთქვენი

ქვეყანა განათლებული არ არის, ესე იგი,გაუნათლებელია.ესჩაიმოსკოვისაუნდაიყოს?

—არა,სტავროპოლშივიყიდე.

—სულერთია.ახლადავიწყოთ,როგორცწეღანავთქვით,იქიდამ,რომთქვენი ქვეყანა განათლებული არ არის. ეგიმასანიშნავს,რომთქვენიქვეყანაბნელია.ხომგესმით?

—დიაღ,კარგად.

— ახლა რაკი იქიდამ დავიწყეთ, რომ თქვენი ქვეყანაგანათლებული არ არის, ისიც უნდა ვთქვათ, რომგანათლება რა არის. მე ამას მაგალითებით აგიხსნით:წარმოიდგინეთბნელიოთახი.წარმოიდგინეთ,თუარა?

—წარმოვიდგინე.

— არა, იქნება სადმე ერთიფანჯარაღიადაგრჩათ, ისიცდაკეტეთ.

—დავკეტე,—ვუპასუხეკიდასიცილიმომივიდა.

— ძალიან კარგი. რაკი ის ფანჯარაცდაკეტეთ, ფარდაცჩამოაფარეთ.

—ჩამოვაფარე.

— რაკი ფარდაც ჩამოაფარეთ, ოთახიც დაბნელდა,ვეღარაფერსდაინახავთ.უეცრად შემოიტანეს სანთელი,განათდა ოთახი. განათლებაც ეგ არის. სწორედმოგახსენოთ,არცესპაპიროსიაურიგო.პეტერბურგიდამიქნება?

—არა,ვლადიკავკასშივიყიდე.

— სულ ერთია. ახლა ხომ გესმით განათლებისმნიშვნელობა?

—ძალიანკარგად.

—ახლა,რადგანაცაგიხსენითგანათლებისმნიშვნელობა,თქვენუნდაერთირამაგკითხოთ:თქვენშიცივილიზაციაროგორმიდის?

— მაგისას ვერას მოგახსენებთ: დიდი ხანია ჩემსქვეყანაშიარავყოფილვარ.

— ეგ არაფერი, მე ეხლავ შევიტყობ, როგორ მიდის:რამდენიგენერლებიგეყოლებათთქვენ,ქართველებს?

—იქნებერთიოციოდემოგროვდეს.

—რაო,ოციოდეო!..ო,ო,ეგდიდისაქმეა,—წარმოსთქვადიდისყოფითჩვენმამეცნიერმააფიცერმა,—ოციოდეო!..ამ ერთ მუჭა ხალხში და ოცი გენერალი!.. ეგ, ბატონო,დიდი ცივილიზაცია გქონიათ. ვერ უყურებთ, ოციოდეგენერალი! არა მჯერა. იქნებათქვენ, მეცნიერების ენითრომ ვთქვა, დეისტვიტელნი სტაცკის სოვეტნიკებსაცმართალ გენერლებშია სთვლით, ესე იგი, მდაბიურისენითრომვთქვა,იქნებშტაცკისგენერლებსა,ანუუფრომდაბიურად რომ ვთქვა, უეპოლეტო გენერლებსა, ანუამაზედ უფრო მდაბიურად რომ ვთქვა, უულვაშოგენერლებსაც მართალს გენერლებში სთვლით?უთუოდეგრეიქნება.

—არა,თქვენმამზემ,—დავუფიცემეც,—არა,თქვენმამზემ,სულმართალსგენერლებსმოგახსენებთ.

— ოციოდ მართალი გენერალი! ბარაქალამართლმადიდებელ რუსეთს! სახელი და დიდება! საცაფეხსშესდგამს,დაამყარებსხოლმეცივილიზაციას.სულრამდენიწელიწადია,რაცრუსეთიაქშემოვიდა?

—იქნებასამოც-და-ათი.

—შვიდსწელიწადშიორიგენერალი?დიდისაქმეა,დიდიცივილიზაცია არის. მერე როგორი გენერალი?! მართალიგენერალი! თუ ღვთის ძალით თქვენში ცივილიზაციამეგრე იარა, სამოც-და-ათ წელიწადს უკან კიდევ ოციგენერალიმოგემატებათდასულორმოციშეიქნება.დიდისაქმეა.მეეგარვიცოდი.ანსაიდამუნდაშემეტყო?სულარიქნებასამიწელიწადი,რაცამქვეყანაშივარ.სწორედმოგახსენოთ, არც მოცლა მქონდა, რომ თქვენისქვეყნისათვისმეცნიერითვალიდამეკვირვებინა.მეერთს

დიდს საოსტატო საგანს გამოვეკიდე, მრავალი ვიძიე,ისტორიებიწავიკითხედაჩემიდროსულამსამეცნიეროსაქმეზედ გადავაგე. მაგრამ ცუდად არ წახდა ჩემიღვაწლი,შთამომავლობამოიგონებსჩემსსახელსაცა.

—რაიმოქმედეთ?

— რა ვიმოქმედე! ადვილი სათქმელია. აი, ბატონო,რუსეთში მებატონეებს ყმები ჩამოართვეს. მებატონესბიჭიაღარშერჩა.მოჯამაგირესანაბარასდარჩა.შეწუხდაქვეყანა, მოჯამაგირეებმა დაუწყეს ყველაფერს სახლშიპარვა. მე, როგორც გულმტკივნეული შვილი,ჩავუფიქრდი ამ ჩემის ქვეყნის მწუხარებას, — ვთქვი:ქვეყანას შველა უნდა-მეთქი. მადლობა ღმერთს,ვუშველეკიდეც.ასეთირამმოვიგონე,რომმოჯამაგირესსახლში პარვა აღარ შეუძლიან. ერთმა უბრალოშემთხვევამკიმაპოვნინაწამალი.ჩემიდენშჩიკიფრიად

დიდი ქურდი იყო, საშაქრეში შაქარს აღარ უშვებდა.ვიფიქრე, ვიფიქრე, როგორ ვუშველო ამ საქმეს- მეთქი.დავიწყე ყუთის დაკეტა, მაგრამ ხან დაკეტადამავიწყდებოდა ხოლმე, ხან გასაღები სტოლზედდამრჩებოდა ხოლმე, და როცა სახლიდამ გავიდოდი,დენშჩიკი შაქარს მომპარავდა. ბოლოს ავიღე,ორი ბუზიდავიჭირე და ჩავსვი საშაქრეში, თავი დავხურე და არდავკეტე კი. ახლა მკითხავ — რისთვისაო? იმისთვისა,რომთუდენშიკი კიდევ შაქრის მოპარვასდააპირებდა,ხომყუთიუნდაგაეღო.რაკიყუთსთავსახდიდა,ბუზებიმაშინვე ამოფრინდებოდნენ.მერე,როცაშინმოვიდოდი,ავხდიდი ყუთს და შიგ რაკი ბუზებს აღარ ვნახავდი,აშკარა იქნებოდა, რომ ყუთის თავი აუხდია ვისმე. ვინახდიდა,თუ არ ჩემიდენშჩიკი.რაკი ეს გამოვიგონე, მედენშჩიკი შაქარს ვეღარ მპარავს. ეხლა, ყოველ დილასჩაისგავათავებთუარა,ოთახშიბუზებსვიჭერ,დავიჭერბუზებს, ჩავსვამ შაქრის ყუთში და მთელი დღე

არხეინადა ვარ: ვიცი, რომ არავინ მომპარავს. როგორმოგწონსჩემიაზრი?იაფიდაქურდობისუებარიწამალია.ეგწამალიყველაფერშიიხმარება,რასაცკიჩვენსოჯახშიყუთში ვინახავთ ხოლმე. ეს აზრი ჯერ არავისთვის არგამიმჟღავნებია,მაგრამთქვენიქვეყანაისემიყვარს,რომთქვენ ეგ გაცნობეთ და გთხოვთ — თქვენსგაუნათლებელს მებატონეებს აცნობოთ. ერთი ეს არის,რომ არყის ქურდობას ჯერ ვერა ვუშველე-რა. არაყისბოთლშიაცკივცადებუზებისჩასმა,მაგრამეგწყეულებიშიგირჩობიან—губанедура.მაგრამმაგისწამალსაცმალემოვიგონებ. არა, როგორ მოგწონთ ჩემი ოსტატობა?ფრანსიელებმაც იციან ხოლმე მაგისთანა ეშმაკობისმოგონება, მაგრამ იმათის მაშინების ყიდვა ძვირია. ესჩემიოსტატობაკიგროშიცარდაჯდება.აბარაარისორიბუზისდაჭერადაყუთშიჩასმა?დიდიარაფერიაბაეხლაჰნახეთ,რაშედეგიექნებაამჩემმოგონილსაქმეს:ესჩემიოსტატობა რომ გავრცელდება, მაშინ შეიძლება რომ

ბუზების სყიდვა დაიწყონ. აი, ქვეყანაში ახალი აღებ-მიცემობაც გაჩნდება: ჩაივლით ერთს მშვენიერსდილასთქვენს ქალაქში და დაინახავთ ბუზების მაღაზიასა.ცუდია თუ? რამდენი მშიერი კაცი ლუკმას იშოვნისბუზების მეოხებითა. ეხლა კი ბუზები რანი არინ?არაფერი. რის გამოსადეგნი არიან? არაფრისა. აი,მეცნიერის და ჭკვიანის კაცის ნამოქმედებსა დანაღვაწლსრადიდიმნიშვნელობა აქვსქვეყნისათვის.მეაქ არმოვდიოდი,თუმცაკიბევრსმეხვეწებოდნენ. ჩემსგულში ვამბობდი: ღმერთს თუ ნიჭი მოუცია რამეჩემთვის,ისევჩემებსგამოვადგე-მეთქი,მაგრამამახლადდაჭერილ ქვეყნებს უფრო განათლება უნდა-მეთქი; აქგანათლებული კაცები საჭირონი არიან. აბა ცოტა ხანიმოიცადეთ, რა მოხდება. მე ხომ, ზევით რომ ვთქვი, ისმოვიგონე,ეხლასხვაჩემისთანასხვასმოიგონებს,იქნებაიმისთანა კაციც გამოვიდეს, რომ თქვენს ქალაქშიაციზლერის ბაღი გამართოს: მეცნიერის კაცისათვის

ყველაფერიშესაძლოა.ამყოფითამთელისპეტერბურგისგანათლება აქ გადმოვა. მაშინ ჰნახავთ, რომ ერთსმშვენიერსდღეს სეირნობა გაიმართება იზლერის ბაღში,იმ ბაღშითქვენი ქალებითამამად სიარულსდაიწყებენ,გინდაერთსუთხარ„შენიჩირიმე”,გინდამეორეს,ხმასაცარ გაგცემენ. აბა ხალხი მაშინ დაინახავს თავისსსამოთხეს,როგორცმეცნიერნიიტყვიან,ესეიგი,სამოთხერომ მდაბიურად ვთქვათ... მაგრამ რა ვთქვათ,მდაბიურადაცსამოთხესამოთხეა.ხომგესმით?—ძალიანკარგად.

IV

იმსაღამოსსტეფანწმინდას ამოვედი.მშვენიერისაღამოიყო, ასერომიმღამესიქდავრჩი,რათათვალიგამეძღომშვენიერისსანახავებისხილვითა.ოხ,საქართველოვ!

“სხვასაქართველოსადარისრომელიკუთხექვეყნისა?”

ოთახიდამგარეთგამოვედიდაშევხედესტეფანწმინდისპირდაპირ აყუდებულსმყინვარსა,რომელსაც ყაზიბეგისმთასეძახიან.დიდებულირამარისეგმყინვარი.აბამაგასშეუძლიან სთქვას: ცა ქუდადა მაქვს და დედამიწაქალამნადაო. ცისა ლაჟვარდზედ მოჩანდა იგი თეთრადდა აუმღვრევლად. ერთის მუჭისოდენიღრუბელიც არაჰფარავდა მის მაღალს შუბლსა, მის ყინვითშევერცხლილს თავსა ერთად-ერთი ვარსკვლავი, მეტადბრწყინვალე,ზედდაჰნათიდა,ერთსალაგსგაჩერებული,თითქო მყინვარის დიდებულს სახეს განუცვიფრებიაო.მყინვარი!.. დიდებულია, მყუდრო და მშვიდობიანი,მაგრამცივიადათეთრი.დანახვამისიმაკვირვებსდაარმაღელვებს,მაციებსდა არმათბობს,—ერთისსიტყვითმყინვარია. მყინვარი მთელის თავის დიდებულებით

საკვირველიადაარაშესაყვარებელი.აბარადმინდამისიდიდება? ქვეყნის ყაყანი, ქვეყნის ქარიშხალი, ქროლვა,ქვეყნისავ-კარგიმისმაღალსშუბლზედერთძარღვსაცარაატოკებს.ძირითუმცადედამიწაზედუდგა,თავიკიცასმიუბჯენია,განზედგამდგარა,მიუკარებელია.არმიყვარსარცმაგისთანასიმაღლე,არცმაგისთანაგანზედგადგომა,არც მაგისთანა მიუკარებლობა. დალოცა ღმერთმა ისევთავზედხელაღებული,გიჟი,გადარეული,შეუპოვარიდადაუმონავი მღვრიე თერგი. შავის კლდის გულიდამგადმომსკდარიმოდისდამობღავისდააბღავლებსთავისგარეშემოსა. მიყვარს თერგის ზარიანი ხუილი,გამალებულიბრძოლა,დრტვინვადავაი-ვაგლახი.თერგისახეა ადამიანის გაღვიძებულის ცხოვრებისა,ამაღელვებელიდაღირსსაცნობისახეცარის:იმისმღვრიეწყალშიჩანსმთელისქვეყნისუბედურობისნაცარ-ტუტა.მყინვარი კი უკვდავებისა და განცხრომის დიდებულისახეა:ცივია—როგორცუკვდავებადაჩუმია—როგორც

განცხრომა. არა, მყინვარი არ მიყვარს, მით უფრო, რომმიუკარებლად მაღალია. ქვეყნის ბედნიერებისქვაკუთხედი კი ყოველთვის ძირიდამ დადებულა,ყოველი შენობა ძირიდამ ამაღლებულა, მაღლიდამ კიშენობა არსად არ დაწყებულა. ამიტომაც მე, როგორცქვეყნის შვილს,თერგის სახეუფრო მამწონსდაუფრომიყვარს.არა,მყინვარიარმიყვარს:მისისიცივეჰსუსხავსდა სითეთრე აბერებს! მაღალიაო! რად მინდა მისისიმაღლე, თუ მე იმას ვერ ავწვდები და ის მე ვერჩამომწვდება. არა, არ მიყვარს მყინვარი. მყინვარიდიდგეტეს მაგონებსდათერგი კი მრისხანედა შეუპოვარსბაირონსა. ნეტავი შენ, თერგო! იმით ხარ კარგი, რომმოუსვენარი ხარ. აბა პატარა ხანს დადეგ, თუ მყრალგუბედ არ გარდაიქცე და ეგ შენი საშიშარი ხმაურობაბაყაყებისყიყინზედარშეგეცვალოს.მოძრაობადამარტომოძრაობა არის, ჩემო თერგო, ქვეყნის ღონისა დასიცოცხლისმიმცემი…

V

ჩამოღამდა. თერგისა და მყინვარის ყურებაში დაზოგიერთ ფიქრების გართვაში დრო ისე გამეპარა, რომთითქმისვერშევიტყე—მზეროგორგამოესალმამისგანგამთბარ ქვეყნიერებასა და როგორ მიეფარა მთებსა.დაღამდა, თვალწინ აღარა სჩანს-რა, მისწყდა ხმაურობაქვეყნისა,ქვეყანადადუმდა.

დაღამდა, მაგრამ არ ვიცი,რას ვიქმოდი,რომ იმედი არამქონდეს კვლავ გათენებისა. სიცოცხლე სიცოცხლედ-ღაეღირებოდა?.. მიყვარს, ბუნებავ, შენი დაწყობილობა,რომლისმეოხებითაცყოველიღამეთენდებახოლმე.

დაღამდა, მაგრამ მე მაინც სტანციის გარეთა ვარ დადაჟინებით ყურაცქვეტილი გონებას ვადევნებ თერგის

თავზედ-ხელაღებულისდენისხუილსა.ყველადადუმდადა შენ არ სდუმობ, თერგო! მერწმუნეთ, მე მესმის ამხმაგაკმენდილს ქვეყანაში თერგის დაუჩუმარი ჩივილი.არიან ადამიანის ცხოვრებაში იმისთანა წუთნიმარტოობისა,როცაბუნებასშენთითქოშენსას აგებინებდა იგი თავისას შენ გაგებინებს. ამიტომაც შეგიძლიანსთქვა, რომ მარტოობაშიც არსად მარტო არა ხარ, ჰოი,ორფეხო ცხოველო, რომელსაც ადამიანს გეძახიან. ამღამეს ვგრძნობ, რომ ჩემის ფიქრებისა და თერგისჩივილისშუა არისრაღაციდუმალიკავშირი, არისრაღაცთანხმობა.გულიმიტოკსდამკლავიმითრთის.რისთვის?დროსდავაცალოთამისპასუხისმიცემა.

დაღამდა. მისწყდა ადამიანის ფეხის ხმა, მისწყდაადამიანის მორჭმული ხმაურობა, აღარ ისმის მისისდაღლილის ზრუნვისა და წადილის გუგუნი, ქვეყნისტკივილმადაიძინა, ადამიანი აღარასჩანს ჩემსგარშემო.

ვაი, რა ცარიელია ეს სავსე ქვეყანა უადამიანოდ!.. არა,წარიღეთესბნელიდამშვიდობიანიღამეთავისძილითადასიზმრებითადამომეცითმენათელიდამოუსვენარიდღე თავის ტანჯვითა, წვალებითა, ბრძოლითა და ვაი-ვაგლახითა! ჰოი, ბნელო ღამევ, მეჯავრები შენ მე! შენრომ არდაარსებულიყავ ქვეყნისათვისა, მე მგონია,რომნახევარი უბედურობაც ადამიანისა ქვეყანაზედ არიქნებოდა.შენთამოვლენათადასცესპირველადთავზარიადამიანის გონებასა და დააფრთხეს იგი. მას აქეთშეშინებულსაგზათვისივერუპოვნია,—დააჰა,იბრძვისადამიანი და დღევანდლამდე ათასში ერთსა თავისიერთხელ დამფრთხალი გონება ფრთხოლას ვერგადუჩვევია. აი მიზეზი ქვეყნის უბედურობისა. ჰოი,ბნელოღამევ!მეჯავრებიშენმე.შენისკალთისქვეშა,ვინიცის,რამდენი გაბოროტებული მტერი ადამიანისა ეხლათავსიმალავს?ვინიცის,ამბნელფარდისქვეშ,რომელიცეხლა ჩემს თვალს ჩამოაფარე, რამდენი მჭედელი და

მტარვალი ქვეყნისა სჭედავს ბორკილთა ადამიანისბედის შესაჭედად? შენ ხარ ხელის შემწყობი იმხელობისა, რომელსაც თვალთმაქცობას ეძახიან დარომელიც ადამიანის დამფრთხალს გონებასაუბედურობას ბედნიერებად აჩვენებს ხოლმე; შენ ხარჟამი და დრო კუდიანების სერობისა, საცა ისმისსადღეგრძელოსიბნელისადაუმეცრებისა.ჰოი,ბოროტო,წარვედჩემგან,დღეონათელო,მოვედშენ!..

VI

სტანციაში შევიტყე, რომ მთებში დიდი დაბრკოლებააფოშტითმიმავალისათვის,რადგანაცსტანციებშიცხენებიხშირადთურმეაკლდებათ.მირჩიესფასანაურამდეცხენიმექირავნადა ცხენ-და-ცხენ გადავსულიყავ. მე ეს რჩევაჭკვაში დამიჯდა იმ ფიქრით მივეცი თავი ძილს, რომხვალესაჯდომსცხენსვიქირავებდაისეგავივლიმთებსა.

გათენდა. რა მშვენიერი რამა ხარ, დილის რიჟრაჟო! რამშვენიერი რამა ხარ, დილის ცვრით პირდაბანილოქვეყანავ! მე მგონია, რომ ამ დილას ყოველი ტკივილიქვეყნისა უნდა დაყუჩებულიყოს, მაგრამ თერგი მაინცჰბღავის და იბრძვის. სჩანს, ქვეყნის ტკივილიდაუყუჩავია.

გათენდადაგაიხმაურაქვეყანამადამიანისხმითა.დღემდაიწყო თავისი დაუდეგარი ფაცა-ფუცი. კარგიაგაღვიძებული ადამიანი!.. მაგრამ უფრო უკეთესიაადამიანი, რომელსაც ძილშიაც არა სძინავს, ქვეყნისუბედურობით გულ-აღტყინებულსა. ჩემო ლამაზოქვეყანავ, არიან ამისთანანი შენში? მე მოვნახავდა,თუვიპოვე,ვეთაყვანები.

გავედი სტანციის გარეთ და ერთს მოხევეს შევხვდი.

ვიქირავე მისგან ცხენი იმ პირობითა, რომ თითონაცცხენითგამომყოლოდა.ბოლოსარამცთუვინანე,დიდადკმაყოფილიცდავრჩი,რომჩემისაქმეეგრემოეწყო.ჩემიმოხევეძალიანკაციგამოდგა.იგიიყოჭაღარა-მორეული,ხანში შესული კაცი. ბოლოს გამოჩნდა, რომ იგითვალ-ყურ-მადევარიც ყოფილა იმ პატარა ქვეყნისა, რომელიცმის გარეშემო ბედს შემოეხაზა და რომელიცა იმისუფერულისცხოვრებისმისაქცევ-მოსაქცევადდაენიშნა.

შევსხედით ცხენებზედ და წამოვედითსტეფანწმინდიდამ. უკანასკნელად შევხედე მყინვარს.იგი როგორღაც დიდკაცურად იბღვირებოდა თავისსიმაღლიდამ. ამან ამირია იმ დილით დამშვიდებულიგონება. გულმა კვლავ ტოკვა დამიწყო და მკლავმათრთოლა. სრულის მძულვარებით მოვაშორე თვალიმყინვარის დიდებულებასა და უფრო დიდის პატივითგამოვეთხოვე მის ფეხთა ქვეშე გაგიჟებით მავალს

თერგსა.

ჩემიმოხევესანახავადღირსიიყო.იგი,თითონზორბადმოსული, იჯდა ერთს პატარა მთის ცხენზედ, რომელიცთითქმისმთელსგზასმგლურისძუნძულითსასაცილოდმოძუნძულებდა.ჩემსმოხევესჩამოეფხატაბანჯგვლიანიქუდი თვალებზედ და ისე გარინდებული იდვა განიერუნაგირზედ გადაბოტებული, ისე არხეინად დაგულაუმღვრევლად აყოლებდა თავის ახოვანს ტანსცხენისძუნძულს,ისეთისდამშვიდებითდაგანცხრომითაბოლებდა თავის ჩიბუხსა, რომ გეგონებოდათ —ამისთანა ქეიფში სხვა კაცი ძნელად თუ იქნებადედამიწისზურგზედაო.

—რაგქვიანძმობილო?—ვკითხემე.

—...ლელთღუნიასმიხმობენ,—მომიგომან.

—სადაურიხარ?

— სადაველ? გაიბოტნიდამ, აქაივ მთაჩია, თერგ-კიდურზედ.

—ქართველიხარ,თუოსი?

—ოვსირაიდვიქნები?!ქართველვარნმახევე.

—კაიადგილიაესთქვენიადგილი.

—არააგონჯაი∗:ჩვენსბეჩაობასშეჰფერობს.

— ამისთანა წყალი, ამისთანა ჰაერი სწორედბედნიერებაა.

—ჰმ!—ჩაიცინამოხევემ.

—რასიცინი?

— საცინალს ვიცინი. ცარიალ სტვამაქი მაგნით ვერგაძღების.

—აქძალიანმოსავალიუნდაიცოდეს?!

— რაიდ არ ეცოდინების? ადგილ არაა გონჯაი, პატარგვაქვნ: თვითვაულს კაცს ორ-ორ შაბადის ყანა არექმნების.ვიწროდვარნ.

—ესდიდიგზადიდხელსმოგცემთ.

—რაი ბედენაა გზაი? იგ მისთვის ვარგობს, ვისეცთვისნაშვრელ-ნამუშევერგასატან-გასასყიდაქვნ.

—მაშქირაზედარდადიხართ?

—რაიდარდავდივართ?დავდივართ.

—მაშქირითფულსიშოვნით.

— ვშაულაბთ. ჯიბეჩი არ რჩების: მთის კაცი მახევესვამეხის კერძია. ჭამადი-სმადი არაა სახლჩი, ნაშოვერდუქანჩიმიდის.

—მაშისევბარიმჯობნებია:იქხალხიუფრომაძღარია.

—ვინუწყის?იქაითაცსაჭირ-ბოროტოიადარჩენა.ადგილხაშმობს. იქაველ კაცს ფერი არა აქვნ, ჯანი არა აქვნ.აქაველ ჯანმრთელნი არნ. ცარგვლის გამჩენმა განაგო:იქაითმაძღრობა,აქაითსიმრთელე.

—რომელიქვეყანასჯობია,მაძღარითუმრთელი?

—ორივენერთადა.უერთ-ურთოდქვეყანაიგონჯაა.

—ორშირომერთიამოგარჩევინონ?

—ორჩიდა? არჩევანზედ? ამღორღიანკლდეთვიჯობდი,ჯანმრთელია. ადამის ძეი ბალახითაც, გაჭირდის,გაძღების,სატკივარსრაიეყვის?

ამდროსჩემსმოხევესუეცრადთოკისუზანგიჩაუწყდა,თავი ვერ დაიმაგრა და ცხენს გვერდზედ მოექცა. მერეისევგასწორდა, ჩამოხტაცხენიდამდადაიწყოუზანგისგამართვა.

—საჭირ-ბოროტოიაშეკაზმულცხენ,—წამოიძახაღიმით

მოხევემ,—დაილოცშიშვალცხენ:ფეხგადაწვდიდიდაგადაჯდიდი.

მეაღარმოვუცადემოხევესდაწინწავედი.

VII

— ერთი მითხარ, თუ ღმერთი გწამს, — ვუთხარიმოხევეს, როცა მე დამეწია, — აი სტეფანწმინდისპირდაპირრამონასტერია?

—თერგ-გაღმით?

—დიაღ.

— გიწყალობნოსთ ცოცხალთა, შეგინდნოსთ მკვდართა,წმინდასამებისსახტარიარნ,უწინდალთგანძთასაფარი,

ერთასაბჭო.

—როგორთუგანძთასაფარი,ერთასაბჭო?

— ქართველთა მეფეთა განძი აქაიდ უფარვანმტრიანობას, მცხეთაიდ საუნჯეი საფარად აქ ზიდულამრავალჯერ.

—საბჭორაღაარის?

— საბჭოი? იქაიდ არნ სენაკ, სად სამართალი ბჭეთაგანიბჭოდის. რაიც მძიმა საქმე ხევჩი ავარდის, მუნიბჭობიდნეს.

— ვერ მეტყვი, როგორ იყო ეგ ბჭობადა რაზედ უფრომოხდებოდახოლმე?

— რაიდ ვერ გეტყვი? რაიც ვუწყი შეგასმენ. როდესასტყდისერობაჩიდიდ-დევა,დიდ-საქმე,დიდ-არჩევანი,ერობას იქაიდ გამართვინ, აირჩივინ ბჭედა ბრძენ-ბერ-კაცნი, პეიტრობით∗ სახელდებულნი, დასხმინ მათ იმსენაკჩი საბჭობად. რაიც მერედ სამების სახელით,ხთისგან მათხავნილ მადლით იგნ ბჭენი ჰსთქმიან,გადაჰსჭრიდიან,არვინშეშლიან,არვინგადავლიან.

—შენმოსწრებიხარმაგისთანაბჭობას?

— რაიდ შევესწროდი? ადრინდალ თქმულობასგიზრახავნ.

—ეხლარატომაღარარისეგა?

—აწინა?

ჩაფიქრდაჩემიმოხევედაპასუხიკიარმომცა.ცოტახანსშემდეგთითონმკითხამე:

—შენრაიმილეთისხარნ?

—ქართველივარგანავერშემატყე?

— რად შეგეტყვის? ტალავარ∗∗ არა გაქვნ ქართველთა:რუსადმორთულხარნ.

— განა კაცს ქართველობა მარტო ტანისამოსზედშეეტყობა?

—თვალთათვისტყობადსამასელარნა.

—ენადასაუბარი?

— ქართველთ ენად ბევრი საუბრობს: სვამეხიც, ოვსიც,თათარიც,სხვამილეთიც.

—ტანისამოსსქართვლისასკიცოტანიიცმენ?

— ქართველის ტალავრის იერი∗∗∗ სრულად სხვაია.რუსულჩიქართველკაცმეუცხოების.

— ქართველი გულით უნდა ქართველობდეს, თორემტანისამოსირაარის?

—მართალხარნ.მაგრამადგულჩივინჩაიხედნის?გულიშიგნიდარნ,უხედველ,ტალავარგარედარნ,სახედველ.

— თუმცა მე რუსული მაცვია, დამიჯერე, რომ გულითქართველივარ.

—იქნების.

არ ვიცი, ჩემმა მოხევემდამიჯერა,თუ არა, ეს კია, რომამისშემდეგამისთანაბაასიგავაბით.

— წეღანდელ სიტყვაზედ რომ პასუხი არ მომეცი, —დავიწყე კვლავ მე: — მე გკითხე, ეხლა რატომ აღარბჭობენ-მეთქისამებისსენაკში.

—აწინა?..ერობასადაარნ?რუსობაჩივარნ.აწინაყველაიგაცუდდის. ყველაი გაუქმდის. სამების ძირჩი სოფელგერგეთ არნ. იქაველ კაცთ მეფეთა შეუთქვეს სახტრისდარაჯობაი. მის სამაგიერ მეფეთა თარხნობა მიანიჭისსრულ სოფელს, გუჯარიც მაჰსცის საშვილი-შვილად.ყვაველ ღამ აწინაც გერგეთიდ სამ-სამ კაც დარაჯადიგზავნების. გერგეთელნ აწინაც სახტრის დარაჯობასთავ-დებულობენ, მაგრამად რუსობაჩი თარხნობა

გაუცუდდის,მეფეთგუჯარსრუსობამყურიარათხოვის.გერგეთიაწინასხვავითაბეგრობს.გაუქმდისადრინდალდაწყობაი,ხთისმათხავნილმადლითიბჭობაიცსამებაჩიგადავარდის.

—მაშუწინდელიდაწყობადადროუკეთესიიყო?

—რაიდარა?

—რითიყოუკეთესი?

—ადრიდაავადთუკარგადჩვენჩვენითავნიჩვენადვეგვეყუდნეს, მით იყვის უკედ. ადრიდა ერი ერობდის,გული გულობდის, ვაჟაი ვაჟაბდის, ქალაი ქალაბდის.ადრიდა?! ერთ-ურთს დავეყუდნით, ერთ-ურთსვიხვეწებდნით. ადრიდა?! ქვრივ-ობოლთ ვიფარევდით,შინ მიწრიელს∗, გარედ მავნეს დავულაგმნდით, ხთისა

და ბატონის იასაულს მის ყუდროს არ მივკერძდნით,ერთ-ურთს ლაღ მტერთან ჩავეფარვიდნით, დაცემულვიურვებდნით. ატირდომილს ვიხოიშნიდნითდა ესრედიყვის ბრალება კაცისა, ერთ-ურთობა. აწინა ერობადაიშალის, მეძავ-მრუშობაი ჩამოვარდნის, ხარბობაი,ანგარი გვერივნის, ერთ-სულობაი დავარდნის, მტრობა-ბძარვაიგახშირდნის.აწინაქვრივ-ობოლვინგანიკითხის,ატირდომილ ვინ გააცინის, დაცემულ ვინ აღადგინის?აწინა არა არნ კაცნი და თუ არნ — პირად და გულადჯუღურარნ.ერიდავარდნილ,გალახულარნ,ვრდომილ-კრთომილ. წარხდა ქართველთა სახელი, ქართველთაწესთ-წყობაი. ადრიდა ჩვენობა იყვის. წარხდა, მოისრნაქვეყანაი, რაია აწინა ჩვენი დარჩენა? ჭამად-სმადსასყიდვალ,ტყეი სასყიდვალ, გზაი სასყიდვალ,ლოცვა-კურთხევაი სასყიდვალ, სამართალ სასყიდვალ, რაიდდარჩებისბეჩავიმახევე?..

—ეხლარომმშვიდობიანობაარის?

—რაისვაქნევცარიალმშვიდაბასცარიალსტვამაქით.რაიარნ მშვიდაბა? უხმარ სატევარს ჟანგი დაედვის,უსრბოლო წყალჩი ბაყაყნი, ჭია-ჭუაი, ქვემძრომიგამრავლდის.უდეგარ,უსვენართერგჩიკიკალმახიიცის!რაი არნ მშვიდაბა ცოცხვალ კაცთათვის? რაი არნმტერობა, თუ ერი ერობს? ცარიალ მშვიდაბა მიწაჩიცგვეყოფის.

— მტერი რომ დაგეცემოდათ, აგიკლებდათ და ცოლ-შვილსგიწიოკებდათხოლმე?

— აწინა მავალე სვამეხი უფროს გვაწიოკებს, უფროსსახლს გვიკლებს. ადრიდა მტერს მაინც ფარ-ხრმალითშევეთამაშით, ვიგერიებდით, სვამეხს რაი ეყვის, ვერმოსაგერიებელ, ვერ შესათამაშებელ? ადრიდა მტერთან

ბრძოლაჩი, სწორების ჯობინობაჩი, სახელ ვშოობდით,სვამეხთან ვაჟაი რაი სახელ ჩამორჩების? ადრიდა,მართალ ხარნ, მტერ იყვის, ერთგულთა ვაჟათა ჩუქებაცდიდიყვის: ადგილ-მამულ ებოძვის, თარხნობაიმიეწყვებოდის. აგერნა თერგ-კიდურზედ ხელთ-უქმნიციხეიჩნდების.იგციხეიარშისაციხედაცნობილარნ.

—როგორხელთ-უქმნი?

—ხთითარნციხედა,არშეუვალ,არშეულეწ.

—მერერაუნდაგეთქვა?

— იქაიდ ადრიდა კახთ-ლაშქარ მისევოდის. ელაშქრნათ,იგციხეხელთეპყროთ.ხევსაშეძრწუნებულსბატონთანშველაი ეზრახნა. მან შველა ვერ მასცის. შაწუხდისუშველიერი.კახთავაჟანიხევისანიმრავალნიმახოცნეს,

მავიდნენციხეჩი,ალამნიდასცის.ერთიყაფილაპეიტარ-ბერ-კაცი, მახევე. ქალაი ჰყოლია უთხოვარ, მზედ-უნახველ, მან, მახევემ, გაისაურნა∗ კახთ-ლაშქრისდათრობად. მაზიდნა ღვინოი, შაგზავნა ციხეჩი. თვისაქალსა მზედ-უნახველს მაღვინობა შეუთქვნა,უანდერძნა.კახთა,ღვინოისმწყურვალთა,ლამაზ-ქალაისმზირალთა, თავი იღორნეს, სრულ ითვრნენ ღვინოით.ქალაიმგანახვნისციხისკარნი,მახევეთამცნისმოღორნაკახთ-ლაშქრის. მოვეს მოხევენი, შავესუგებრად ციხეჩი.დაჰსცისკიჟინა,კახნისრულმთვრალნიმახოცნის.ხელთიგდის მახევეთ კვლავადა ციხე. არაგვთ ერისთავს იგამცნეს. მან მაჰსცა წყალობად იმ ქალაის მამას იგ ციხე,გუჯარიცმაჰსცა…

—ეგრავაჟკაცობაყოფილა?

— რაიდ არა? ჭკუიანი ვაჟ-კაცობაი ეგე არნ: სად ღონეი

ვერღონობს,იქაიდხერხსემუდვნის.

—მაგკახელებისამოხოცვისამბითრაუნდაგეთქვას?

— აწინაყაველნიქართველნძმანებივარნ. არმტრობითვისაუბრე კახთათვის. იგუნდა შემესმინა,რომ ადრიდასამსახურს თავ-ვიდევდით, საჩუქარიც, ბოძებაც დიდ-იყვის; სახელით, ვაჟკაცობით სარჩო-საბადებელთმაშოვერ ვიყვენით, კაცი უბრალად არ წარხდის. აწინატყუობით, მეძავ-მრუშობით, ფიცთა გატეხვით, ერთ-ურთღალატითსარჩო-საბადებელსაშოვერგაგვიხდნის.

VIII

მართალიათუ არა ჩემი მოხევე, მე მაგისგასინჯვაში არშევალ, ან რა ჩემი საქმეა ეგა? მე გაკვრით, როგორცმგზავრი,ვიხსენიებმას,რაცმისგანგამიგონია.ჩემიცდა

მარტო იმაშია, რომ იმის აზრისათვის იმისივე ფერიშემერჩინადაიმისსიტყვისათვისიმისივეკილო.თუესშევასრულეჩემიგანზრახვაცშემისრულებია.

ჩემმამოხევემმეკიდევბევრირამსხვამითხრა,მაგრამყოველი მისი ნაამბობი დასაწერად არ გამოდგებაშემთხვევისა გამო სხვისა და სხვისა… მე მარტო ამასვიტყვი, რომ იმან თავისის სიტყვით თავისს გულის-ტკივილსმიმახვედრა.

მიგიხვდი, ჩემო მოხევე, რა ნესტარითა ხარ ნაჩხვლეტი.“ჩვენითავიჩვენადვეგვეყუდნესო”—სთქვიშენდამეგავიგონე. მაგრამ გავიგონე თუ არა, რაღაც უეცარმატკივილმა ტვინიდამ გულამდე ჩამირბინა, იქ, გულშიგაითხარა სამარე და დაიმარხა. როდემდის დამრჩეს ეგტკივილი გულში, როდემდის? ოხ, როდემდისროდემდის?...ჩემოსაყვარელომიწა-წყალო,მომეც ამისი

პასუხი!..

1861წ.(ბოლორედაქცია,1871წ.)

∗გონჯაი-ცუდი.∗პეიტრობით—მეტისგონებითსახელგანთქმულნი∗∗ტალავარი—ტანისამოსი.∗∗∗იერი—შეხედულობა.∗მიწრიელ—ეშმაკი∗გაისაურნა-გაისაზრა,მოიფიქრა.

გლახისნაამბობირაქნასკარგმამონარდემა,დროზედშაშითუარმოვა.

I

მე,სწორედ,ნადირობისტრფიალსრომიტყვინ,ისავარ.საკვირველადმიყვარსდაბურულს,ხმაგაკმენდილტყეშიხისძირასჯდომადამილეულისგულის-ცემითლოდინინათვალევის ნადირისა. არის რაღაცა მოუწყინარისიამოვნებაამხალისიანგართვაშია.თუგნებავთ,ამასაცკი ვიტყვი, რომ ნადირობა ცოდვაა: ყოველი სულიერიღვთის დანაბადია, ყველას აქვს თანასწორი ნება ამთვალუწდომელ ქვეყანაში ცხოვრებისა, მაგრამ რაგაეწყობა?..ტყუილადკიარგვარწმუნებსჩვენისაღმრთო

წერილი, რომ პირველი სისხლი უბოროტო ქვეყანაზედკაცმაკაცისადაანთხიაო.კაციმოსისხლეა,მეცკაცთაგანივარ.ბევრჯერმინახავსირემიდამფრთხალიძაღლისაგან,ბევრჯერ მინახავსდა ბევრჯერ გაუტაცნია ჩემი გონებამისთავისუფალს სილამაზესა. გადუწყვიარაზურგზედთავისიშტოიანირქები,მორბისგამალებული,ლამაზიდაამაყი, უკან მოჰყეფს ნაგეში ძაღლი. ძაღლს მიურბისსაწყალიდაზედკიშეეხლებახოლმეკაცსა,რომელიცამშემთხვევაში ძაღლზედ უფრო შეუბრალებელია დადაუნდობელი. შორიდამვე ესმის ირმის ფეხის ცემაყურმახვილმონადირესა;ესმისდამისიმოსისხლეგულიღელდებადაღელდებამეტისმოუთმენლობისაგამო.აი,მოვიდათოფის მანძილზედა, ფოთლებდა ბუჩქებ შუაგამოჩნდა მისი დაღონებული, ნაღვლიანი თავი. ძაღლიდაუახლოვდა. იშვირა ფეხი ირემმა და ისარივითგადმოეშო ბუჩქნარზედ. გგონია, აგიქცევს გზას დამიეცემა საყვარელის ტყის განსაცდელით სავსე

თავისუფლებასა, მაგრამ არა,—დაუშტვენ. მაშინუნდაჰნახოთ, რა მწუხარებით შედგება, რა-რიგ საოცარმშვენიერებით მოიღერებს კისერსა, რა გაფეთებით დაიმედ-გადაწყვეტილადდაიწყებს ნაღვლიანისთვალებისტრიალს,ყურებისცქვეტას,გაგანიერებულისნესტოებითსუნის აღებასა!.. ისეთი ლამაზია, ისეთი ნაზია და იმსინაზესთან ისეთი მიმზიდველი ამაყიცა, რომა, გგონია,რაცბუნებისაგანმინიჭებულიმადლი აქვსო,სულ ეხლაშემოიკრიბაო,რომსიკეთითდათავისსილამაზითმაინცშეაბრალოს თავი დამალულს მტერსაო! მაგრამ კაციმაგისთანაგულჩვილი არ არის,რომ მაგით მოტყუვდეს.რაკი იყნოსა, კაცის სუნი აიღო, ირემმადააპირა გაქცევა,მაგრამ თოფმა იგრიალა, და ირემი, აქამდინ ცოცხალი,თავისუფალიდალაღი,გაირთხოიმბალახზედ,რომლისკალთაშიაც პირველად აახილა თვალი, რომ მიესალმოსქვეყანასა და ბოლოს უკანასკნელად დახუჭოს, რომსამუდამოდგამოესალმოს.ისინიიყვნენამისაკვნადდა

ბოლოსსაფლავადაცგადაექცნენ.უნდაჰნახოთისამაყი,თავისუფალი ნადირი, რა-რიგად უდრტვინველად დამშვიდადა კვდება, მაგრამ მე ყოველთვის მისცრემლმორეულ თვალებში ეს აღმომიკითხავს: ჩემომკვლელო! ქვეყანა ღვთისა დიდია და ფართო... რადშეგშურდა,რომ მეც,უბოროტოსდა მშვიდსა, ამღვთისმიუწვდომელქვეყანაშიერთიმტკაველიალაგიმეჭირა?..ეს სიტყვები აღონებდნენ გულს, მინამდინ დედამიწაშეიშრობდა სისხლსა დაღვრილსა და როცა შეიშრობდა,მეც კი მომაგონდებოდა, რომ ჩვენ თითონ სულიერთამეუფენი, ჩვენ თითონ ქმნილებათა გვირგვინნი, ჩვენთითონღვთისსახისანი ერთი-ერთმანეთს არვუთმობთიმ ადგილსა, — რაკი მოვიგონებდი, რომ ყოველ კაცისნაფეხურსა ერთი მუჭა კაცისავე სისხლი შეუშვრია,მაშინვე დამიდინჯდებოდა გული და გამართლებულივიტყოდი: „ისიც კარგია, ჩემო პირუტყვო, რომ იქაჰკვდები, სადაც დაიბადე. ჩვენ, კაცები, ხანდისხან მაგ

ბედნიერებასაცმოკლებულნივართ”.

II

ჩვენს სოფელს ქვემოდამ ერთითხუთმეტიოდე ვერსტირომ გაგევლოთ, კაი სანადირო ადგილები იყო. რა იქ!..ყველგან,ჩვენსდალოცვილქვეყანაში,სადაც—გლეხისაარ იყოს — „ქრისტე ღმერთს თავისი უხვი კალთადაუბღერტია”,ყველგანკაიადგილებია.რაცგინდაარის:დაიწყეთ მოხდენილ ირმიდამდა გაათავეთდარბაისელგარეულღორითა, ან გულისხმიერდათვითა.ფრინველსხომთვლაარუნდა.მაგრამ,ჩვენსოფელსქვემოდამ,რომვსთქვი, ის ალაგები მეტად მიყვარდა. კარგად ვიცოდიიმათივითარებადაშენიშნული,ნათვალევიცმყვანდაიქნადირი. ორის-სამის დღით წავიდოდი ხოლმე; როცადამიღამდებოდა,ავბრუნდებოდიერთპატარასოფელში,სადაც მყვანდა ერთი პატიოსანი გლეხკაცი ნათელ-მირონად. ღამეს იქ გავატარებდი და მეორე დილას,

ტრედის-ფრადრომინათებდა,დავეშვებოდითავ-თავქვესანადიროდ.ორითვეაღარვყოფილვარიქითკენ,ბოლოსმომინდა წასვლა. ერთ მშვენიერს ზაფხულის დილასვახსენე ღმერთი, ავიღე ორლულიანი თოფი, დავუძახეჩემმეძებარსდაწავედი.

იმ ჩემ ნათლიმამის სოფლის სათავეში,ორღობეებირომიწყებოდა, ზედ საურმე გზის პირას, იდგა ერთი ძველისაბძელი, გომურზედ მოდგმული. გომურის ჩასავალშიჩარდახსავითიყოწინწამოწეული.ამსაბძლისგარეშემოადამიანის კვალი არა სჩანდა. ის იყო, მგონია, აყრილისკაცისა, ან ამოწყვეტილისა, თავმინებებული დაპატრონსავით დავიწყებული. რასაკვირველია, ხშირადშემხვედრიაამსაბძლისაკენავლადაჩამოვლა,რადგანაცზედგზისპირასიდგა,მაგრამ,აი,რამდენჯერამივლიადაჩამომივლია, არც ერთხელ არც ერთი სულიერი მე იქ არდამინახავს. თუ იქნებოდა, ისიც ხანდისხან

ზურგწამხდარი, დაჭლევებული გლეხკაცის ცხენი,რომელიცუილაჯობითშორსვერწასულიყოდასაბძლისგარეშემო სჯიჯგნიდა გოლვისაგან გადამხმარ ბალახსა.ეხლაკირომამოვიარე,ჩემდაგასაკვირველად,დავინახეერთი კაცი, გომურის კარებთან მიწოლილი. ეგ არაფერი.დილაზედ ჩამოვიარე, შევიხედე, ის კაცი ისევ-ისემწოლარე დავინახე. საღამოზედ, ჯერ ბინდი არმოჰრეოდა სინათლესა, ამოვიარე — ის კაცი ისევ-ისევნახე. გამიკვირდა უფრო იმიტომ, რომ იმის მეტი იქარავინმოჩანდა.დავაპირე,ამაღამუთუოდგამოვკითხავჩემ ნათლიმამას ამის ვინაობას-მეთქი. ჩემ კითხვაზედნათლიმამამმომიგო:

—რამოგახსენოთ,შენიჭირიმე!მაგისვინაობააქარავინიცის.ეგვიღაცგლახაარის,დავრდომილიდაუპატრონო;სნეულია, მოსულადა მანდ შეჰკედლებია, აი, ესთუნდთვე-ნახევარიიქნება.

—სულმარტოდ-მარტოარის?

— რა ვიცი, შენი ჭირიმე! მანდ კი გულშემატკივარიარავინაჰყავსდა.

—მაშვინაცხოვრებს?

— ქვეყანა. იმ გზაზედ ხალხის ფეხი არ მისწყდება.ამვლელ-ჩამვლელიარდაილევა:ერთიღვთისკაციიქნებავინმედა მიუგდებს ორიოდელუკმა პურსა. ისიც მეტსარაფერსაჰთხოულობს,ცარიელპურითაციოლადმიდის.

—აქაურიხომარარის?

— რასა ბძანებთ!.. აქაური რომ იყოს, ისე როგორგაუწყრებოდა ღმერთი, რომ თავისიანი არ მიეცა. არააქაურიარგახლავთ.

—შენგილაპარაკნიაიმკაცთან?

—რატომ?მილაპარაკნია.

—თავისაფალიარაუთქვამს-რა?

—არა.მაგრამკაისიტყვისკაციკიყოფილაისუბედური.

—იქნებაშენთითონარგამოგიკითხავს?

—როგორარგამომიკითხავს.„მეო,—ერთხელმითხრა,—ერთიდავიწყებულიკაცივარ,რადგინდაჩემივინაობა?შემომხედე, ჩემო ძმობილო,და მიცანიო”. სხვა არაფერიუთქვამს თავის თავზედ. მეც აღარა გამომიკითხავს-რამასუკან.მგონი,თავსიმალავს.

მეგამაოცაამანა.მებუნებითაცცნობისმოყვარევიყავდაეხლა, იფიქრეთ, ამ ნათლიმამის ნაწყვეტმა სიტყვებმა

როგორ აღმიძრეს გული იმ კაცის ამბავის შესატყობრად.რა უნდა ჰქონოდა თავის დასამალავი? — ვფიქრობდიგულში. გავიზრახე, რომ თითონ გლახას, რაც უნდადამემართოს,გამოვათქმევინოთავისივინაობა.

ერთხელ ტყუილ-უბრალოდ ნათრევ-ნახეტი, დაღლილიდა ხელცარიელი მოვდიოდი ჩემ ნათლიმამისაკენ. ჯერმზე ისევ მაღლა იყო, კალოს ხარის გამოშვების დროიქნებოდა. ისუბედური კაცი, ისევ ისე მწოლარე, იმავეადგილას დავინახე. ვეღარ მომითმინა გულმა, ვსთქვი,რაცუნდა იყოს, მივალ, იქნება ვათქმევინო რამე: მაინცცოტად დაღლილი ვარ, ნათლიმამის სახლამდინაც კაიმანძილი იყო კიდევ. სხვა არა იყოს-რა, ქარს მაინცამოვაღებინებდი დაღლილ მუხლებსა. მივედი,„გამარჯვება”ვუთხარი.

—ღმერთმაგადღეგრძელოთ,—მიპასუხაიმანსნეულისხმითა და წამოიწივა პატივსაცემლად, რადგანაც

თავადის-შვილივეგონე.

მეშევნიშნე,რომ ამწამოწევამძალიანშეაწუხა,თითქოტკივილები აეშალნენო, ისე მტკივნეულად შეიკრიბაწარბები და დაეღმიჭა გაყვითლებული სახე. ის იყოსრულიადდათენთილი სნეულებისაგან. ყვითელი სახე,შიგა-და-შიგ ტყლაპსავით ჩაჩნეული, შეშუპებულიჰქონდა, როგორც წყალმანკის მქონესა, თმა დამოზრდილიჭაღარაწვერიჭუჭყისაგანისეგასქელებოდა,თითქოიმისთმასთავისდღეშიარცწყალიმოჰხვედრიაოდა არც სავარცხელი. რუსის ფარაჯის ნაგლეჯებში იყოგახვეული ის უბედური, ქვეშ ეშალა ლეკურ ნაბდისნაგლეჯი. გვერდთ ედგა ერთი პირმოტეხილი ლიტრა,იქავეგდორუსულისხვილიტილოსთოფრაკიდაერთიმოზრდილი კომბალი — ეგ ერთგული და უმუხანათოთანამგზავრი ყოველის უბედურისა. ძალიან გაქელილისჩანდა დაუნდობელ ცხოვრებისაგან, მაგრამ იმასში

რაღაცა იყო იმისთანა, რომელიც ამტკიცებდა, რომცხოვრების ქარიშხალსა ჯერ კიდევ არ გაუქრია მისისსულისსიცხოვლედასიძლიერე.მისიდაღლილიდა არ-უგონო თვალები, პირქუშად და შეწუხებულადმაყურებელნი, სავსენი იყვნენ სიმტკიცითადა ღონითა;ეტყობოდათ ზედ, რომ ამათ პატრონს ბევრი ცეცხლიუნახავს,ბევრიავდარიშესწრებიადაგამოუვლია,მაგრამარცცეცხლსდაარცავდარსაისეარმოუკლავთ,როგორცშეეძლოთ.საზიზღარისანახაობაჰქონდა,მინდავსთქვა,საცოდავიცა, მაგრამ ამის თვალების სიამაყეს ვერვაკადრებმაგას.დიდრონი,შიშველიფეხებისაცოდავადასიებოდნენ, დახეთქილ წყლულიდამ ჩირქი სდიოდა.ღმერთო, შეგცოდე, ესრომდავინახე,თვალი მოვარიდე,ისემეზიზღა.

—გეზიზღებიგანა,შეკაიკაცო!—მკითხადაგვემილისხმით, მაგრამ მე ის ხმა გამკიცხავ ხმად მეჩვენა. მე

შევხედე და ერთი მწუხარე, თუ მძულვარე ჩემიშემარცხვენელი ღიმილი დამხვდა იმის სახეზედა. მეშემრცხვადამაშინვეთავიდავიხარე,ვერგავუძელიიმისთვალებისმკაცრსმეტყველებას.ვგრძნობდი,რომ ჩემისსულმოკლეობისსირცხვილმასახეზედცეცხლიმომიკიდაამკაცისთამამკითხვაზედ.მეპასუხიარმივე,დაანრაუნდამეთქვა?

— მართალი ბძანდები, — განაგრძელა იმ უბედურმა,თითქო მე შევეცოდეო, ჩემს დასამშვიდებლად, —მართალი ბძანდები! ცოცხალ კაცს მატლი მეხვევა!..თითონმემეზიზღებაჩემითავი,შენირასაკვირველია!

ამანვერდამიშოშმანასულმოკლეგული,თუმცა,თითქოუგუნურიქცევაჩემითითონვეგამიმართლაო.მაგრამვაიიმ გამართლებასა!.. გული უფრო ამემღვრა, მე იმ წამსჩემი თავი შემძულდა, რას ბძანებთ?.. ჩემს წინნახევარმკვდარიკაციიდო,ეგრეუნუგეშოდდარჩომილი.

იმასისე ეჭირებოდაგულმტკივნეული ქცევადათბილისიტყვა, მე კი მხეცურად თვალი მოვარიდე დაშევიზიზღე, მოდი აქა და თავი გაიმართლე! უნდაწამოვმდგარიყავი და ბოდიშით შემენანა ჩემი მხეცურიქცევა,მაშინგავმართლდებოდი,მაგრამსულისღონეჩემიამ პატიოსნურ საქმისათვის უძლური იყო. სუსტი რომიქნებაკაცი,იქნება!..

— მე ესოთხითვეა,რომ ასე ვარ,—დაიწყო კიდევ,—დამიგდო ავადმყოფობამდა ამდღემდინმომიყვანა.ესეუპატრონოდამდაქცეულჩარდახისქვეშამომდისსული.ამოდენადედამიწისზურგზედდამტირებელიარამყავს.სიკვდილსაცისედავავიწყდი,როგორცკაცსა:ველიდაარმოდის. ისიც კაცსავით კეთილი ყოფილა: როცა გიჭირს,მაშინ გემალება. ნუ მოვა... მე უფალმა იმოდენა ღონეკიდევშემარჩინა,რომ ჩემსბედსბოლომდინ,საფლავისკარებამდინ მივიტან. ეს კია რომ, სადაური სადა

ვკვდები!..

„ვა,სოფელო,რაშიგანხარ,რასგვაბრუნებ,რაზნეგჭირსა?ყოვლიმცშენიმონდობილინიადაგმცაჩემებრსტირსა!სადაურსასადწაიყვან,

სადაღუფხვრისადითძირსა,მაგრამღმერთიარგასწირავსკაცსაშენგანგანაწირსა!”

— მართალიუთქვამს ამის მთქმელსა, შენი ჭირიმე!თუქვეყანამ პირი უკუმარიდა და არ შემიკედლა, ღვთისკალთახომფართოა!..

ესრომ სთქვა,ღმერთს შეჰხედა. მე აბა წარმოიდგინეთ,რა-რიგად გამიკვირდებოდა ძონძებში გახვეულისგლახისაგანეს„ვეფხვისტყაოსნის”სიტყვები!..ბარაქალა

იმ კაცის მეტყველებას, რომლის სიტყვები ამისთანაუნუგეშოსაცანუგეშებსსაფლავისკარამდინა!მშვიდობაძლიერსასულსაშენსა,უკვდავორუსთაველო!

რა ვქნა? — ვთქვი ჩემს გულში, — ეს კაცი ის არუნდაყოფილიყო,რაცეხლაარის.ცნობისმოყვარეობაჩემიწრესგასცილდა, მერე იმანაც სიტყვა თითონვე ისეგამიგრძელა, რომ იმედი მომეცა გამომეთქმევინებინარამე.მინდოდამეკითხნა,მაგრამვერგავბედე:შევატყე,რომ დიდი ხნის ცნობილმა ქარმა უეცრად მოჰბერაგამოვლილი სევდა. ჯერ ვამჯობინე, სევდის ღრუბელიგადეყარა, მერე მეკითხნა ვინაობა. ბოლოს ისევ ჩემსკენმობრუნდადადიდხანსდამაცქერაშავითვალები.მეისემეჩვენა,ვითომცსახისმეტყველებაშესცვლოდა.ეხლაკიდრო იყო, მგონი, დამეწყო საუბარი, მაგრამ ვიფიქრე,ვიფიქრე,როგორმოვაყოლო,დავერამოვაგვარე-რა.ხომესეაესოხერი,როცაგიჭირს,ხერხიცმაშინგეკარგებადა

ღონეცა. ბოლოს ვთქვი:დავიწყებ,ჯანი გამვარდეს,თუუხერხოდმომივა.

—შენ,ძმობილო,—ვუთხარიმონაწილეობით,—აქაურიარუნდაიყო,თორემთავისიანიროგორდაგელეოდა?

—მართალიბძანებაა,—მიპასუხაიმან,—მეაქაურიარავარ, ჩემი ქვეყანა აქედამ შორს არის, მაგრამ იქაც რომვყოფილიყავი,ესეოხრად ამომივიდოდასული,იმიტომ,რომიქაცისეაღარავინამყავს,როგორცაქა.

—დიდიხანია,რაცამმხარესახარ?

— კარგა ხანია, ბატონო! აი, ხუთი წელიწადი უნდაშესრულდეს ამ შემოდგომაზედ, თუ მანამდინდამცალდა. დიაღ!.. ხუთი წელიწადი იქნება, რაცსამუდამოდ დამაკარგვინეს ჩემი მიწა-წყალი. თუნდარომ მე ვაპატიო, ღმერთი მაინც მოჰკითხავს, ვინც ეგ

სიკეთემიყო.

— როგორ თუ დაგაკარგვინეს!.. განა ძალადა ხარგამოგდებული?

—ეგრომგითხრათ,მითამჩემიამბავიმიამბნია.

—თუნდრომმიამბო,რადასაძრახისია?

— არა, განა მაგას მოგახსენებთ, მაგრამ მე არ მინდოდაჩემიამბავივისთვისმემეთქო.

ეს ისეთნაირად სთქვა, რომ მე იმედი მომეცადაწვრილებითთქმევისა,თუ რომ ცოტად მაინც ძალასკიდევდავატანდი.

—რატომარგინდა?რისაგეშინიან?

—ჰმ,—ჩაიცინაგლახამა,—რისაუნდამეშინოდეს?..

— მაშ რა გაბრკოლებს? სთქვი, თუ ღმერთი გწამს, —დავეღრიჯე მე, რომ ვერა გავხდი-რა, — რა წამსაცდაგინახე,ღმერთია მოწამე, გული შენკენ მომიბრუნდა,თუმცა...

—თუმცარა?

—არაფერი...მემინდოდამეთქვა,რომშეგატყე,წუთის-სოფლისაგან დაჩაგრული ხარ, — გავუსხვაფერე მესიტყვა, — მიამბე, ვინა ხარ, გულნაკლულად ნუგამიშვებ...

—ვინავარ?...—მომიგომანდაშედგა,თითქოთქმა არუნდაო.

III

— მე, სწორედ მოგახსენოთ, — დაიწყო ხელახლადგლახამა, — ჩემს ვინაობას არ გეტყოდი, თუ ჩემიაღსასრული არ მოახლოვებულიყოს. ვიცი — ჩემი დღედათვლილია.თუმცაძალიანკიმეძნელებათქმა,მაგრამრა გაეწყობა? გულში გაიღვიძა კიდევაც ძველებურმასაქმემადაეხლარაღადროსდამალვაა?გინდაეგარიყოს,ეხლა არაფრისა მეშინიან, თუნდა გამცე კიდეც. მეროდესღაცვფიქრობდიჩემისვინაობისდამალვასა,როცასიცოცხლეტკბილიიყოჩემთვისაც,როცაიმედიმქონდა,რომ ქვეყანაზედ მეც, როგორც იქნებოდა, შრომით თუოფლით ვიყიდდი ლუკმა პურსა და ისე დავლევდიწუთის-სოფლის დღესა. ეხლა კი, როცა სიცოცხლებალღამსავითგამიმწარდადაისერთად-ერთი,ჩემსავითობოლი იმედი წამართო ჟამთა-ვითარებამა, ეხლა მეფიქრი აღარაფრისა არა მაქვს. გეტყვი ყოველ ჩემგარდასავალს და დაე ღმერთმა ეს აღსარებადმიმითვალოს, თუ რამ შევცოდე და მონანება ვერ

მოვასწარ, — შემინდოს. მე ვარ ნაყაჩაღევი. ჩემი თავიერთდროს წმინდი-გიორგისჯვარად იყოდაფასებული,მაგრამ, ხომ მხედავთ, შესყიდულმა ტყვიამ აქამდისინვერ მიპოვა. მე, მართალია, ვიყავ ერთ დროს კაიმოსხეპილი,ხელმარჯვებიჭი,ძალიდაღონეყველაფერშიშემწევდა, მაგრამ, ღვთის წინაშე ვაღიარებ, მე საყაჩაღოკაცი არ ვიყავი. იქ ასეთი გული უნდა, რომ დედასკალთაშიშვილიმოუკლადახელი არ აგიკანკალდეს.მეიმისთანა არ ვიყავ: გული მორბილებული მქონდაპატარაობითვე,მეყმაწვილობითვესხვამზემდამკრადასხვარიგად გამითბო გული; მაგრამ ჟამმა მიმუხთლადაკაცმა არ მიპატივა, მეც დავკარ ფეხი და გავვარდიყაჩაღად.

— მე კახელი არ გახლავარ, — მოჰყვა კვლავ მცირეჩაფიქრების შემდეგ. — ჩემი მიწა-წყალი, როგორცმოგახსენეთ, აქედამ შორს არის, და ვაი რომ ჩემ

სიცოცხლეში იმ მიწას ვეღარ ვინახულებ და იმ წყალსვეღარდავეწაფები!..შვიდისწლიდგანმოკიდებულიოცწლამდინ ჩემის განთიადის დღენი ბატონის სახლშიდამიღამებია.ისღმერთმაიცის—ცაშიდადედამიწაზედ— მე, რაც მე იქ გულმტკივნეულად მიწევნია უღელი;მაგრამ დამნახავი ვინ იყო, მაღალის ღმერთის მეტი?თავდაპირველადვე ამადევნეს ჩემოდენა ბატონისშვილსა, დათიკოს. კაი მოგეცათ, კაი ბავშვი ის იყოპატარაობისას. ჩემი წყენა ბატონის სახლში არავისშეეძლო:დათიკოს რომ ვუყვარდი, ყველას იმისი რიდიჰქონდა. დათიკო, როგორც მოგეხსენებათ მამის-ერთაბავშვის ამბავი, მეტი გაზვიადებული რამ იყო,განებიერებული, ერთს ალიაქოთს ასტეხდა ხოლმე,რომჩემთვინ ეწყენინებინათრამე. მე, სწორედ მოგახსენოთ,ძალიანშევიჩვიე ჩვენიპატარაბატონი,იმანაცშემიჩვია,ასე რომ ბოლოს ეს შეჩვევა მე სიყვარულად გადამექცა.ყმაწვილის გული, შენი ჭირიმე, ადრეულა ყვავილსა

ჰგავს:მზედაჰხედავსთუარა,გაიშლება,ისკიაღარიცის,რომ ზამთრის სუსხი კიდევ მოასწრობს ნამდვილგაზაფხულამდე და დააჭკნობს. მე რა ვიცოდი? ჩემიგული პირველად ბატონის სახლში გათბადა სითბომვებოლომომიღო.თუნდეგარიყოს,შინისაკენმეგულიარმიმიწევდა. იქ ასეთი სულთამხუთავი დედინაცვალიმეჯდა,რომ,როცაკიმოვიგონებდი,ჟრჟოლასმომგვრიდამარიამობისთვის ცივებასავით, ბატონთან კიგანებიერებული ვიყავ ბატონის შვილსავით. დათიკოსვუყვარდიდამეცმიყვარდა.მაშინრავიცოდისულელმა,რომ უფროს-უმცროსობაში სიყვარული სიზმარია? რავიცოდი,რომა ბატონ-ყმობის შუა სიყვარულის ხიდი არგაიდება?ეგრეყოფილაქვეყანაზედა,ცალსთურმეცალმაუნდაუცალოს!..ესრომმცოდნოდა,ღმერთსავფიცავდაჩემ მამა-პაპის სალოცავსა, გულში ნაღველასჩავიწურავდიდაიმისსიყვარულსკიიქარგავიტარებდი.მაშინრავიცოდი?..

თოთხმეტის წლისა შევიქენით ბატონი და ყმა, როცაქალაქში სასწავლებლად დათიკოს გაგზავნა დიდმაბატონმა დააპირა. მეც, რასაკვირველია, თან უნდაგავყოლოდი. მამა-ჩემმარომ შეიტყო ესა, იახლა ბატონსდა ჩემი თავი სთხოვა. ხომ მოგეხსენებათ:გლეხკაცისათვის თოთხმეტის წლის ბიჭი ოჯახობაშიგანძიარის.თუბიჭიპატარამადლიანია,ამხანშიკარგადშეიძლებს გლეხკაცის ჭირის დალხინის განახევრებასა.თუნდეგარიყოს,მამა-ჩემსპირველცოლიდამმარტომედავრჩი,და,მგონია,ვეძნელებოდი,არვემეტებოდიშორსგასაგზავნად.

დიდიბატონი—ღმერთმააცხონოს—მეტიგულთბილიკაციიყო.ჩემიდათიკოსთანმოშორებაცეძნელებოდადამამა-ჩემიცეცოდებოდა.ისდალოცვილიმემომიბრუნდადა მიბძანა: გაბრუშკი! თუ არ გინდა დათიკოსთანწასვლა, აქ დარჩი მამა-შენთან, მე ძალას არ დაგატან.

ვიცი, ამას დათიკო იწყენს, მაგრამ რა ვუყოთ: შვილიმამისა არის. ამისთანა კეთილი იყო ის კურთხეული!ბატონის კაცის შვილი მამისა კი არ არის, ბატონისაა,მაგრამ ის კურთხეულის შვილი სხვა გულის პატრონიიყო...

მე ალმური ამივიდა სახეზედა, ბატონი თითქმის მამა-ჩემსმოურბილდადა,ვაითუაქდამაგდოს-მეთქი.ისკიარ იცოდნენ: მე დათიკოსთან სიკვდილი მერჩივნა ჩემდედინაცვალთანასისწლისცხოვრებასა.გულიმეტკინა,მახსოვს თვალებში ცრემლიც მომერია. ვსთქვი ჩემგულში: გამიწყრა ღმერთი, ისევ ჩამაგდეს იმ ქაჯისხელშია!მაგრამ,ღმერთმაუშველოს,დათიკომდამიხსნაცეცხლისაგან. ისთავდაპირველადვე ერთი ამაყი,თვით-რჯული ბავშვი იყო, რასაც იტყოდა, მოკვდებოდა დათავის ქეიფზედ კი გაივლიდა. მე რომდავჩუმდი,დიდბატონს ის მიუბრუნდა და თამამად უთხრა: თუ

გაბრუშკასარგამატანთ,მექალაქშიწამსვლელიარავარ.გაჯიუტდა ეს ყმაწვილი, ზედ გადააკვდნენ და ვერგადაათქმევინეს ნათქვამი.რა ექნადიდ ბატონსა? მამი-ჩემისაც ეხათრებოდადათავის შვილის ამბავიც იცოდა.ბოლოს, რომ ვერა გააწყო-რა, ბატონმა ისევ მამი-ჩემისწყენა ირჩია და უთხრა თავისებურად,გულმტკივნეულად:ხომხედავ,ჩემიდათო,დათიკოისეშეჰჩევია შენს შვილს, რომ მოშორება ეძნელება. დაე,წავიდნენ! კარგია, რომ პატარაობითვე ბატონი და ყმაერთმანეთს შეეჩვივნენ: ყმისათვის ბატონთანშეზრდილობადიდი ზურგია. ნუდაუშლი,თუ ღმერთიგწამს,დაეუყვარდეთერთმანეთი.

მამა-ჩემსა ვერაფრად ეჭაშნიკა ეს ნაუბარი ბატონისა;უგემურად გაიქნია თავი და ისე გაჯავრებული დაგულაყრილიწავიდა,რომ,როცაქალაქსმივდიოდი, არც-კი მინახულა. ეგ, გითხრათ ჩემი გულქვაობის ამბავი,

სულაცარშევიმჩნიემაშინ.ბოლოსკიბევრივინანე.ის-ისიყო, მამა-ჩემი თვალით ვეღარა ვნახე: იმავ წელიწადსამოიჭამა წუთის-სოფელმა, და მე ისე, მშობლისაგანშეუნდობარი, უთვისტომოდ, ობლად, მარტოდ-მარტოდავრჩი ამ ტრიალ ქვეყანაზედა. ამ თვალმიუწდომელდედამიწის ზურგზედ ერთი დათიკოღა დამრჩა. მეიმაზედდავლიეობოლისგულისსიყვარული!..

ჩავედით ქალაქში. ჩვენ დაგვაყენეს დიდ ბატონისნათლიდედასთან. ის იყო ერთი ღარიბი, ქვრივ-ოხერი,ხნიერიდედაკაცი.ერთივაჟიშვილიჰყოლოდათურმედაისიც შეჰშურებოდა იმისთვის ბედსა და წაერთმივასაწყლისათვის. ორ-ოთახიანი სახლი ჰქონდა მტკვრისპირას. მე რომ მივათვალ-მოვათვალიერე იქაურობა,ვთქვიჩემსგულში:აქ,მგონი,ჩვენკუჭსვერგავიძღობთ-მეთქი.მერედათიკოსაცვუთხარიეგა,იმანგამიცინადამითხრა:თორმეტითუმანიუნდა ვაძლიოთ წელიწადში

და წლის სამყოფი პური და ღვინო, როგორ შეუძლიანმშივრებიდაგვყაროსო?მართალიუნდასთქვასკაცმა,ისდალოცვილი ისე გვინახავდა, როგორც საკუთარშვილებსა.ღმერთმამშვიდობამისცესიმისსულს!..

დათიკო ყოველ დილით სკოლაში მიდიოდა, სადილადშინ მოვიდოდა, სადილს-უკან წავიდოდა, ზარებისდარეკვის დროს ისევ შინ დაბრუნდებოდა. საწყალსრაღაცა რუსული ტანისამოსი ჩააცვეს. ძალიან ითაკილაპირველში,ასერომერთხელშემომტირაკიდენაც,მაგრამ,ხომ მოგეხსენებათ კაცის ამბავი, — ყველაფერს მალეშეეჩვევა;ისიცშეეჩვია.მებევრისაქმეარამქონდა.რაკიდათიკოს სკოლაში გავისტუმრებდი და სახლსდავგვიდი, მთელი დღე ისე გულ-ხელ-დაკრებილივიჯექი. ხანდისხან იქნება ბაზარში გავეგზავნედედაბერსა მწვანილის სასყიდლად, სხვას ყველაფერსთითონა ჰყიდულობდა. მეც, რაკი ჩემს საქმეს ბოლოს

მოვუღებდი, ავიღებდი თავს და ქუჩის პირას ქვაზედჩამოვჯდებოდი, თვალებს ავაყოლებდი ამვლელს დაჩამომვლელს, როგორც მოგეხსენებათ უსაქმო კაცისამბავი. ჩვენის ქუჩიდამ ერთი ვიწრო ქუჩააუბრუნდებოდა, და იქავ ერთი პატარა საყდარი იდგა:იმის დასწვრივ, ჩვენკენ, ამ ორ ქუჩის კუთხეში ერთიუშველებელი,დიდი ალაყაფის-კარებიანი სომხის სახლიიყო. იქ ხშირად მინახავს ერთი მოზრდილი იმერლისბიჭი;უფრო საღამოს ხნობით გამოდიოდა,დაჯდებოდაკარების დირეზედ და სულ რაღაც ხელნაწერსაკითხულობდა. მე ძალიან გამიკვირდა, ვინ ბიჭი-მეთქი,დავინწიგნისკითხვა!..მემაშინბრიყვსა,წიგნიმარტოსათავადო ხელობა მეგონა. თურმე, ნუ იტყვით,ჩვენისთანა საწყალ კაცის შეფერებაც სცოდნია.ღმერთომაღალო! სადაც კი შენი მადლიანი ხელი ურევია, იქყველაფერისაყოველთაოყოფილა!

ერთხელ კვირა-დღე იყო. დათიკო სადღაც წავიდა დასაღამომდინ შინ არ შემოუხედნია. იმან როგორღაცორიოდ თვეს შემდეგ ხშირად დაიწყო გარე-გარესიარული და ხანდისხან მამლის ყივილამდინაც არშემოვიდოდა შინ. მგონი, მაშინ იმას სწავლაზედ გულიაცრუებულიცა ჰქონდა. კვირა-დღე იყო, როგორცმოგახსენეთ. მე შინ საქმე არა მქონდა-რა, გამოვედიქუჩაში. ჯერ ჩვენ საყდარში წირვა არ გამოსულიყო.გავედი თუ არა, ის იმერლის ბიჭი წიგნით ხელში იქავდამხვდა, საცაუწინ ვხედავდი ხოლმე; მეც აქეთ ქუჩისპირას ქვაზედ ჩამოვჯექ და დავუწყე ცქერა. ის ბიჭითვალაუღებლივკითხულობდა;ხანჩაიცინებდა,ხანისევგაუცინებლივ დასცქეროდა მუხლებზედ გადაშლილნაწერსა.მეგულმავეღარმომითმინა,მივედიიმასთანდაგამარჯვება ვუთხარი. იმანაც, რასაკვირველია, სალამიმამცა.

—შენისახელი,ძმობილო?—მკითხაიმან.

—გაბრიელ.შენი?—ეხლამევკითხე.

—გლახუკა.

—სადაურიხარ?

—რაჭველი.შენა?

მეცვუთხარი,სადაურიცავარ.

—რაჭველი?მაშმოჯამაგირედიდგები?—დავუმატემე.

—დიაღ,სომეხთანვდგევარ.შენა?

—მე?ბატონისშვილსვახლავარ.

—აი,ყმაწვილირომდაიარება,იმას?

—იმას.

—დიდიხანიაქალაქშიხარ?

—კარგახანია.შენა?

—მე,თუნდაორიწელიწადია,აქავარ.

—მეც,ერთიწელიწადიიქნება,აქავარდარატომადრევარმინახვიხარ?

—აქარვიყავი,ჩემიაღაკარგახანიიყოკახეთშიდათანვახლდი. ეხლახან ჩამოვედით, ორითვე არ იქნება ჯერკიდენ.

— კიდეც იმიტომ. ეგრა არის?— ვკითხედადავანახვე

წიგნი.

— ზღაპრების წიგნია, ჩემო ძმაო! საქმე არა მაქვს დაგულსამაშივართობ.

— აბა თუ ღმერთი გწამს, წაიკითხე, მეც გავიგონო, —ვუთხარიმეხვეწნითა.

დამიჯერა იმ კაი კაცმადადაიწყო ისეთნაირად კითხვა,რომ, ღმერთო შეგცოდე, შური მომერივა. ეგ კიდევარაფერი: ყური ვუგდე და ის, რასაც კითხულობდა,თითქო მეცნო, თითქო სადღაც უწინაც გამეგონოს.გადააბრუნა ახლა სხვა გვერდი, ახლა სხვაწაიკითხა, ისკისწორედჩვენსოფელშიგამეგონა.არვიცირად,მაგრამგული კი სიხარულით გადამიტრიალდა. „დალახვრაღმერთმა, — წამოვიძახე უცებ, — ჩვენი გლეხურიზღაპარიაქსადმოსულა?..”დიაღ,ჩვენიმდაბიოზღაპარიგახლდათ.იმერლისბიჭმაჩაიცინაჩემსიტყვაზედა.

—ეგრეა,ჩემოგაბრიელ!—მითხრაგლახუკამ,—წიგნიიმისთანარამარის,რომთქვენისსოფლისამბავსქალაქშიჩამოიტანს,ქალაქისას—სოფელშიწაიღებს;საიდგანსადკაცსკაცთანგაალაპარაკებს.

—მართალიყოფილა,როგორცავხედავ,—ვუთხარიმე,—მაგრამ...ჩვენიზღაპარი!..აი,დალახვრაღმერთმა,წიგნშიჩაწერილა!აბაერთიკიდევწაიკითხე.

კიდევაც წამიკითხა იმ დალოცვილის შვილმა. რაგავაგრძელო, იმ წიგნმა თავი შემაყვარა. ისე ჩემსიცოცხლეში არა მინატრია-რა,როგორც იმდღეს წიგნისკითხვა მე ვინატრე: მშურდა, გეტყვით ჩემ გულისსიძუნწეს,რომისისეთამამადკითხულობდა,მეკიისეუხეიროდდავეხეტებოდი. ბოლოს, გულისწადილსრომვეღარ გავუძელ, მივვარდი ზედ გლახუკას დადავეღრიჯე:

—თუღმერთიგწამს,მოდიერთიმადლიანისაქმეჰქენდაწიგნიმასწავლე.მეერთიობოლიბიჭივარ,თუმევერგადავიხდისამაგიეროს,ღმერთიხომდიდია!..

რასბძანებთ?..მაინცისეუსაქმოდვაღამებდიჩემსდღეს.მე რომ მაშინ წიგნი მცოდნოდა და ის ზღაპრებიმეკითხნა,ჩემსბედსძაღლიცარდაჰყეფდა.

— მართლა გულითა ხარ მოწადინებული? — მკითხაგლახუკამ.

—რას ამბობ? მოწადინებულიო!..ზედდავაკვდები, შენოღონდეგსამადლოსაქმემიყავ!—ვუპასუხეგიჟსავით.

—მაშთუაგრეა—ადვილია.

— ვაცხონე მამა-შენი!.. — შევყვირე გახარებულმა, —მადლიანიბიჭიყოფილხარ.

— ნუ გგონია,რომ მე გასწავლი. მე არდაგზარდებოდი,მაგრამ ხომ იცი, ძმაო, მოცლა არა მაქვს, მე კაიოსტატსგიშოვნი.

ფერიმეცვალა,ესრომმითხრა.როგორცთავმოწონებულიფარშავანგიჰხარობსმინამთავისშავფეხებსდაინახავს,როცა კი ძირსდაიხედავსდათვალს მოჰკრავს, მაშინვეფრთებსდაღონებულიჩამოჰყრის,—ისეამსიტყვებზედჩემმაჯერწახალისებულმაგულმაჩამოჰყარაფრთები.

— ეჰ, ძმობილო!— ვუთხარი გულნატკენად— შენშიაცმოვსტყუვდი. ოსტატს კაი გაძღოლაც უნდა, მე ცალიფულიც არა მაქვს თვალზედ მივიკრა. ვხედავ, რომტყუილ-უბრალოდწახალისდაჩემიწადილი.

იმანგამიცინადამითხრა:

— აჩქარებული კაცი ჰყოფილხარ, თოფის წამალსავით

ჰფეთქავ. განა მე არ ვიცი, შე კაი კაცო, რომ მე დაშენისთანაკაცსსაოსტატოფულიარექნება?მეიმისთანაოსტატსგიშოვნი,რომუფულოდგასწავლოს.

—გულსმირბილებგანა?—ვკითხეუჯერობით.

—დამიჯერე,მართალსგეუბნები.

—მართალს?!

—ჰო,ისეთიკაციგიშოვნო,ძმასავითმოგეხმაროს.

—ბიჭოს!..მაშღვთისკაციყოფილა!..

— შენ არა სტყუი. სწორედ ღვთის მსახური კაცია. მეციმანმასწავლა,ღმერთმაგადაუხადოსსამაგიერო.

— არა, — დამაცა: როგორ თუ ღვთის მსახურია,

სამღვდელოა?

— სწორედ. შენ ხომ ამბობ — ფულიო, ფული კი არა,სანთლით ეძებს შენისთანა მოწადინესა, რომ წიგნიასწავლოს. ვისაც არ უნდა, იმდენს ეჩიჩინება, იმდენსეჩიჩინება,რომძალადანდომებს.მეცისემნახაერთხელაქ ქუჩაში. დაილოცა ის დღე, ჩემთვის კაი დღე იყო...დამიწყოდალოცვილმალაპარაკი:სადაურიხარო, აქრასაკეთებო?მეცყოველისფერიმოვახსენე.რაგავაგრძელო,ისე მოინადირა ჩემი გული ტკბილის სიტყვით, ისეშემიჩვია, რომ, ბოლოს, წიგნის სწავლებაცდამიწყო. რამე?.. ათიოდ პატარა ბიჭები, ამ ჩვენს უბანშიმოგროვილები,იმასთანდადიანდასწავლობენ.როგორცშენ, ისე იმან იმათგან გროში არ იცის. მე ერთხელ,ჯამაგირირომ ავიღე,მინდოდამიმერთმივაორიმანეთიიმ დალოცვილისათვის, მაგრამ, თუმცა არ გამიწყრა,მიწყინაკი.

—მამაგყავს?—მკითხამე.

—არა,შენიჭირიმე!

—დედა?

—გახლავთ.

—ვინინახავს?

—მე,შენიჭირიმე!ჩემსმეტიარავინაჰყავს.

— მაშ ეგ ფული დედა-შენს შეუნახე, — მიბძანათავისებურადგულთბილად,—შენრაგაქვს,მერაუნდამამცე?

— დედა-ჩემს თავისი წილი გავუგზავნე და ესგადავანარჩუნე,რომთქვენლოცვაშიმომიხსენიოთ.

—ლოცვაარცფულზედდაარცფულითარიყიდება.

—საყდრისდაღვთისსადიდებლადმაინცმიიღეთ,შენიჭირიმე!

—ღმერთი,ჩემოძმაო,მარტოკარგისსაქმითიდიდებადაარაფულითა.

—მიწყრებით,შენიჭირიმე!

—არა,მემართალსგეუბნები.

—მაშრავქნა,მიბძანე?

—შენთვისშეინახე:თუმეტიაშენთვის,იმასმიეცი,ვინცმედაშენზედუფროღარიბია,მაგასუფრომოგიწონებსღმერთი. აგერ, ამთქვენის ქუჩის ბოლოს, ერთი ღარიბისახლობაარის,პურისშოვნისილაჯიარააქვთ,მედაშენ

კიყოველ-დღემაძღრებივართ...

ეს ისეთნაირად მითხრა, რომ არ დაიჯერებ, მაშინვეგამოვტრიალდი, ვიპოვე ის სახლობა და იმისთვისგადადებული ორი მანეთი იმათ მივართვი. აი, რამადლიანი კაცია!.. ნეტა თითონ ჰქონდეს რამე მაინცა!ღვთის განაჩენი არა აბადია-რა, დღე-დღეურად ძლივასცხოვრობს. მაგრამ სულ ტყუილი ყოფილა, კაცს რაკიღვთის მადლი ჩაესახებაგულში, მდიდარიათუღარიბი,მაინცმადლისგზაზედწავა.მაგკაცისამბავირომგიამბო,არ დაიჯერებ, იმისთანა რამ არის. საცა კი სიკეთეა ამუბანში, იმისი მადლიანი ხელიც იქ ურევია. დაილოცაღვთისსამართალი,რომმედაშენისთანათავმინებებულკაცს მაგისთანა პატრონს გაუჩენს ხოლმე!.. მეთუ კაცივარ,ეგიმისიუნარია,ღმერთმაგადაუხადოს!ტყუილადკიარარისნათქვამი:ჩვენისთანაკაცისვალისაღმერთიამზღველიო. აგერ თითონაც გამობძანდა, — დაატანა

გლახუკამდამიმახედასაყდრისაკენ.

წირვა გამოსულიყო, თეთრ-ჩადრიანი დედა-კაცებითეთრად მოედვნენ ქუჩასა; კაცები კი, როგორცმოგეხსენებათ ჩვენი ადათი, ჯგუფად შეგროვდნენსაყდრის დერეფნის წინ და დაიწყეს თავისებურადყაყანი.იმათშიშეერიაერთიმაღალტანიანი,ახალგაზრდამღვდელი.

— ის არის ? — ვკითხე გლახუკას, თვალი კი იმმღვდლისაკენდამრჩა.

—აბა,ისარის,ძმაო,წამო,კურთხევავსთხოვოთ.

IV

პასუხის თქმა აღარ დამაცალა, წამოდგა და წავიდასაყდრისაკენ.მეცთან ავედევნე.მივედით.ისმღვდელი

შუაში იდგა, ხალხი ბუზსავით ირევოდა იმის გარშემო.ზოგს ის ელაპარაკებოდა,ზოგიცდაუზარებლად პასუხსაძლევდა, ზოგი გაეხუმრებოდა, ზოგს თითონაცგაუხუმრებდა,დამაშინუნდაგენახათგულიანიხარხარიერისა.ზოგი კიდევ სულგანაბული შესცქეროდა, თითქოდაჯერებულიაო,იმისპირიდამოქროგადმოვარდება,დაშიშობს, ხელიდამ არ წამივიდესო. ბევრი სიკეთე უნდადაეთესოს კაცსა, რომელსაც ეგრე სიყვარულით გარსარტყია ხალხი! კაციც ის არის, შენი ჭირიმე, და ქუდიციმასა ჰხურავს. ალბად კაი კაცსაც თაფლი აცხია, რომდიდი და პატარა ბუზსავით ზედ ეხვევა!.. დედამიწისზურგსბევრიარუტარებიაიმისთანა.

სწორედკაცსრომწყალიმოსწყურდება,ისემომწყურდაიმისსიტყვებისგაგება.გადავიხარეთავი,რომდამენახადა გამეგო რამე. წინ ედგა ერთი პატარა ბიჭითავჩაღუნული.

—ყველა,ყველადა,შენრატომჩემთანაღარდადიხარ?—უბძანა მღვდელმა,— მოგწყინდა განა, შე ცუღლუტო,წიგნისკითხვა?

—მერავიცი?—უთხრაბიჭმა,—მამა-ჩემიარმიშვებს.—მღვდელითითქოშეკრთაო,ისეეწყინაესპასუხი.

—რატომარგიშვებს?

—გეყოფა,რაცისწავლეო,—მეუბნება.

—აქხომარარისმამა-შენი?

—აი,იქითაზის.

—აბა,აქდაუძახე.

პატარა ბიჭი ციბრუტივით მოტრიალდადა გაიქცა მამის

დასაძახებლად.

— ვერ უყურებთ პეტრეს!.. — სთქვა თავის-თავადმღვდელმადაჩაფიქრდა...

— ეგ არისდა!.. —დაიძახა ვიღაცამ, — ავი ძაღლი არცთითონასჭამს,არცსხვასაჭმევსო.

ხალხმა გაიცინა, მღვდელსაც ღიმილი მოერივა, მაგრამმარდადშეიკავასიცილი.

—მამასარუსწავლიადაპაპას,შვილსრადასწავლის?—სთქვა მეორემ, — შეჩვეული ჭირი ურჩევნია მაგისთანათავხედსკაცსაშეუჩვევარლხინსა.

— გონიერსა მწვრთნელი უყვარს, უგუნურსა გულსაჰგმირდესო, — მაგისთანა კაცზედ არის ნათქვამი, —წამოიძახამესამემ.

იქნებაკიდევბევრიელაზღანდარათ,რომთითონპეტრეარმოსწრებოდათ.

—კაცო!—უბძანამღვდელმა,—მართალია,შენშვილსშენუშლისწავლასა?

—მართალიგახლავთ.რამაგისსაქმეა?არაშეჯდამწყერიხესა, არა იყო გვარი მისი, შენი ჭირიმე! — უპასუხათამამადპეტრემ.

—როგორთუარაიყოგვარიმისი?

—ესე,შენიჭირიმე!ჩვენგლეხკაცებსგვეძახიან,დღე-და-ღამოფლიუნდავიწუროთდაპურიისევჭამოთ.ღმერთსეგრე უბძანებია: „ოფლითა თქვენითა მოიპოვეთ პურითქვენიო”. ეს ღვთის ბძანება მარტო ჩვენ დაგვაწვაკისერზედდავეწევითკიდეც.წიგნირაჩვენისაქმეა?ისჩვენ დამშეულ კუჭს ვერ გაგვიძღობს. ჩვენი წიგნი

დედამიწაა, ვენაცვალე იმის მადლს! როცა დედამიწასმწვანე ხავერდსავით ჯეჯილის ყდა გადაეკვრება, მაშინიმაზედა ვკითხულობთ ჩვენს ბედსაცა. ჩვენი კალამიდაუღალავი გუთანია, მელანი კიდევ გულ-ღვიძლიდამგამოწურულიჩვენიოფლია.ამოვაწებთოფლშიგუთანსა,გადვუხსნით ხოლმე დედამიწას მადლიან გულსა,ჩავაყრითშიგთესლსა,როცადრომოვა—მივალთ—დაისდალოცვილიმიწათავისდღეშიარდაიღლება,ისეარგაძუნწდება, რომ მიბარებული ერთი-ორად მაინც არდაგვიბრუნოს.ტყუილადკიარეძახიანმიწას: „დედაო”,ისგვაწოვებსჩვენძუძუსა,იმასდავხარითდღე-და-ღამ,ჩვენი ჭირიცდალხინიც ის არის, შენი კვნესამე! წიგნიკარგია, ვინ არ იცის? ბევრიც სხვა რამეა კარგი ამქვეყანაზედ, ჩვენ იქამდინ ხელი არ მიგვიწვდება...გაგიბედავთ,შენიჭირიმე,დაგეტყვით,ჯერკუჭიუნდაგავიძღოთ, კუჭი!.. ჩვენი თავდაპირველი გულის-ტკივილიესარის!..

—მართალსამბობს,მედაჩემმაღმერთმა,—გაიხმაურახალხმა, რომელიც წუთის წინად ისე თავხედადდასცინოდაპეტრესა.

— რას ბძანებთ?.. — წამოიძახა ხალხის ხმითგულგაკეთებულმა პეტრემ, — წელში ვერგავსწორებულვართ, პირუტყვსავით მაღლა ვერაგვიხედნია,სულდედამიწასდავყურებთ,თითქოჩვენიბედი იქ დაკარგულა და ვეძებთო, ვინ ჩვენ და ვინწიგნი!..

—მემესმის,ჭკვიანოპეტრევ,შენიგულისვითარება,—უბძანადაღონებითმღვდელმა,—მემოზიარევარშენისგულის-ტკივილისა!.. შენ გუთანი გირჩევნია წიგნსა,იმიტომრომშენგუთანიდღესპურსგაჭმევს.

—მართალიბძანებაა,შენიჭირიმე,—მიუგოპეტრემ.

— ეხლა შენ ერთი ეს მითხარ: რომ არ გცოდნოდა, რომცეცხლში რკინა რბილდება, საიდამ გააკეთებდი ბარ-საკვეთს,ცულსა,ეჩოსა,რომლითაცგუთნისხესასთლი?რომ არგცოდნოდა,რომეგრეუნდაგამოყვანაგუთანსა,რითმოხნავდიმიწასა?რომარგცოდნოდა,რომელმიწასროგორუნდა მოხვნა, — ღრმად ჩაშვება ბარ-საკვეთისა,თუთხლად,—რაგეშველებოდა?

—შენიმტერიიქნებოდა,მევიქნებოდი.

—საიდამიციესყველაფერი?

— როგორ თუ საიდამ?.. მამა-პაპით, შენი ჭირიმე!მადლობა ღმერთსა, თვალი მქონია — მინახავს, ყურიმქონია — მსმენია. გულისყური მქონია —მივხვედრილვარ,ხსოვნამქონია,გონებაშიჩამრჩენია.

— რაც გინახავს, გსმენია, მიხვედრილხარ, გონებაში

ჩაგრჩენია,—ამასსულერთიანადრასეძახი?

პეტრეჯერჩაფიქრდა,თითქოარიცისრასთქვასო,მერეკიისეჭოჭმანობითწამოიძახა:

—რავიცი,შენიჭირიმე,რასვეძახი.

—მაინც?

—ჩემგამოცდილებას,ჭირნახულობას,ჩემცოდნასა,შენიჭირიმე!

—კუჭსგიძღობსეგშენიცოდნა?

— მაგასრაღა პასუხიუნდა, შენი კვნესამე?თითონ შენკარგად იცი, რომ უმაგისოდ წყალში გადასაგდებივიქნებოდი.

—ეხლაერთიესმითხარკიდევ:რამდენიშენზედუფრომცოდნეკაციაქვეყანაზედ?

— რა ვიცი, შე დალოცვილო? მგონი, თავზედ იმოდენიბალანიცარამქონდეს:მჯობსმჯობიარდაელევა.

— იმ მცოდნე კაცების ჭირნახულობა, გამოცდილება,ცოდნარომ შენსასზედდაემატოს, — კარგი არ იქნება?უფროადვილადარგაიძღობკუჭს,უფროცოტაოფლითბევრსარმოიმკი?

— ღვთის წყალობა გქონდეთ, რომ კარგი ის იქნება,მაგრამ ხათაბალა ეს არის, რომ თვალი იმათამდინ არმიმიწვდება და ყური. საიდამ სადაო, წმინდაო საბაო:ამოდენადედამიწისზურგზედსადვეძებომეისინი,რომგამოვკითხორამე?

— მერომ გაჩვენო იმისთანარამ,რომ მთელის ქვეყნის

ოსტატობა, ჭკვიან კაცების ნაცადი, ცოდნა, თუმოინდომებ, სულ მუდამ ხელთა გქონდეს, ერთისიტყვით, რომელ ჭკვიან კაცთანაც გინდა, შორიდამვეგაგალაპარაკო,—რასიტყვი?

— იმას ვიტყვი, რასაც მთელი ქვეყანა ამბობს: ეგ ხომმისნობაიქნება.

—აბამაგისთანამისანიაწიგნი.

მე რომ ეს გავიგონე, სწორედ მოგახსენოთ, თავიდამფეხებამდინ ჟრჟოლამ გამიარა, არ ვიცი კი რად. ეს კივიცი, რომ ჩემ-გარდა სხვასაც ეგ დაემართა: ხალხს,თითქო მზემდაჰკრაო, სახე გაუნათლდა. პეტრე კი ისესახტად თვალებდაჭყეტილი დარჩა, თითქო თავბრუდაესხაო. ისე ატაცებულსავითდიდხანს იქნებოდა, რომმღვდლისსიტყვებსარგამოეფხიზლებინათ.

—ეხლარასიტყვი,წიგნიგიშველისრასმეს,თუარა?

—ნებამომეცი,—უთხრაგულამომჯდარმაპეტრემ,—ეგმუხლები გადაგიკოცნო. ჩემი ტუჩები ბევრჯერმიჰკარებია სხვის მუხლსა და შენისთანას კი არცერთხელ.

მღვდელმა არ მიუშვა მუხლებამდინ. მაშინ პეტრემპირნათლადშეჰხედადაგონება-გახარებულმაწამოიძახა:

— დაილოცა შენის ენის პირწყლიანობა!.. ღმერთიმაღლიდამ გიყურებს, შე ღვთისაგან კურთხეულოადამიანო,რომმესულისწაწყმედისაგანდამიხსენ.წეღანგელაპარაკებოდი ბრმა; შვილის ცოდვაში ვდგებოდი,ეხლა,შენისმადლიანისენითთვალხილული,გეუბნები:ის მამა შვილის დამღუპავი ყოფილა, რომელსაცშენისთანა ღვთის კაცი გამოუჩნდება შვილისგასაწურთვნელადდა არ გააწურთვნინებს. ნუ შეჯდება

მწყერი ხესა, ნუ იქნება გვარი მისი, ჩემმა შვილმა კიწიგნიუნდა იცოდეს, შენი ჭირიმე!.. მომეცი ხელი, შენიკვნესამე!..ერთიგემთხვიო!..

გულმოლბობილიპეტრემივარდახელზედსაკოცნელად,მღვდელმააკურთხადაარამთხვევინაკი.

— მაშ დამილოცე მაინც მამის-ერთა შვილი! — უთხრაპეტრემდაშვილიწინწამოაყენა.მღვდელმააკურთხაისბავშვიდათავზედაკოცაგაღიმებულმა.

—შვილო!ესდღედაიხსომე,—უთხრაშვილსაპეტრემ,—ესდღემედაშენთვისმზიანიდღეა.

მღვდელიაირია,ვნახე,რომმოენამათვალებიცა.უეცრადმოაშორა თვალი გულამომჯდარ პეტრეს და იმისთავჩაღუნულ შვილსა. თითქო თავის გულისმადლიანობა უნდა დაუმალოს მამასაც და შვილსაცაო.

მღვდელი რომ მიტრიალდა, ერთ ვიღაცა დროულ კაცსთვალიშეასწროდაუთხრა:

— ზაქარიავ! არა გრცხვენიან, კაცო, რომ ძმასთან ვერმოთავსებულხარ,ძმასთან!..ვინცშეიტყობს,რასიტყვის?სირცხვილია, სირცხვილი! თავზედ ერთი ბეწვიც აღარაგაქვსშავიდამაგისთანასაქმეებსკისჩადი.

— რა ვქნა, შენი ჭირიმე? — უპასუხა იმან ცოტადშერცხვენილმა, — განა რომ მრცხვენიან, მაგრამ ერთიაჯამი რამ არის, მოუსვენარი. ღმერთია მოწამე, მეუბრალოვარ.

— ნუ ჰცრუობ მაგ-დროული კაცი, ცოდვაა!.. დღეს არგეუბნებოდით საყდარში, რომ ქრისტე-ღმერთმა მტრისსიყვარულიცბძანა,დაშენკი,მტერიკიარა,ღვიძლიძმაამოგიძულებია. სირცხვილია!.. უშვილო კაცი ხარ,დროული... თუ კაცისა არა გრცხვენიან, ღმერთი ხომ

ყველასაჰხედავს,რაპირითშეხვდები?

— აბეზარსა ვარ მოსული, ამ საყდრის მადლმადა შენირისხვა არა მაქვს! ძმარს მაწურებს ცხვირში! სხვა არაიყოს-რა,უფროსიძმავარ...

—მეარვიცი!თქვენორივმტყუანებიხართღმერთთანაცდაკაცთანაც,იმიტომ,რომძმებიხართდაჰჩხუბობთკი.ამხალხთანგეუბნებითშენცადაშენსძმასაცა:თუერთი-ერთმანეთის პატივი არ გექნებათ, საყდარში აღარშემოგიშვებთ.

ეს რომ სთქვა, აკურთხა ყველანი და გამოემართაშინისაკენ.გამობრუნებაშიწინშეეხალაგლახუკა.

— ოჰ, გლახუკას გაუმარჯოს, ჩემს გლახუკას! —შემოსცინამღვდელმა,—რასაიქდაროგორახარ?

— გახლავარ, შენი ჭირიმე, შენის ლოცვით დაკურთხევით,—მიუგოგლახუკამდაქუდმოშვლეპილმაკურთხევაჩამოართვა.

აკურთხა თუ არა, გადასდო მხარზედ ხელი და ისეხელგადაჭდობილი წამოვიდა. მე ბევრირამ გამიკვირდაიმდღესდაისეკიარაგამკვირვებია-რა.აბა,გლახუკავინიყო? ერთი უბრალო მოსამსახურე — და მაინც კიმღვდელმა არ ითაკილადა ხელი გადასდო. მაშინ მერავიყავ, მაგრამ ამისთანა თავდაბლობამ ჩემი გულიმოინადირა.მეციმათუკანავედევნე.

—სადახარ,რომაღარაჰჩანდი?—ჰკითხავდამღვდელი.

—ესთვე-ნახევარია,რაცგიახელი,—უპასუხაგლახუკამ,—თორემაქამდინაღასვახლდიკახეთშია.

—ერთხელმაინცროგორარმინახულე,ბიჭო!ერთდროს

მე და შენ ხომ მეგობრები ვიყავით, პური ერთადგაგვიტეხია, ერთ ჭერ-ქვეშ დაგვიხველებია, სხვა არაიყოს-რა.

—თქვენმამადლმა,მოცლაარამაქვს.ამოდენასახლიდასახლისავეჯეულობაეხლამარტომეღამაბარია,ჩემმეტიაღარავინ ჰყავთ, სულ ყველანი დაითხოვეს, თორემროგორ არ გიახლებოდით: თქვენზედ უკეთესს ვისავნახავ?

—ეგასჯობიაჩემნახვასა,ჩემოგლახავ!შენსსაქმეზედიყავ ბეჯითი, გულმოდგინე, ერთგული, რომ ღმერთიცმადლობელიიყოსდაკაციც:რასაცვიკისრებთ,ისუნდაავასრულოთკიდეც.ლუკმამაშინარისტკბილი,როცაკაიკაცობით არის ნაშოვნი. ჩემი ნახვა, ძმავ, ისე საჭირო არარის: არა კაცი იმოდენა სიკეთეს არ მოგცემს,რამოდენადაცშენისვალისასრულება.

ამლაპარაკშირომიყვნენ,ქუჩასჩამოსცილდნენ.არვიცი,ჩემის ფეხის ხმაურობა გაიგო, თუ არა, შემომხედა და,რომდამინახაუკანმივდევ,მკითხა:

—რაო,ძმობილო,ჩემთანსაქმეხომარაგაქვს?

—არა,შენიჭირიმე!გლახუკასმოვდევ.

— მე მეგონა, ჩემთან გინდა რამე, — მითხრა ესა დაწავიდაისევ-ისეხელგადაჭდობილი.

მე დავშორდი. გლახუკამ რაღაც ლაპარაკი დაუწყო. მეარაფერი აღარმესმოდა, ისეშორს ვიყავ.მინამგლახუკაგაათავებდა სიტყვას, მღვდელი შედგა და ორიოდჯერთავისმადლიანისთვალითშემომხედა.მაშინვემივხვდი,რომ ჩემზედ ლაპარაკობდნენ და, სწორედ გითხრათ,გულიამიტოკდა,თითქოიმლაპარაკითჩემიბედისწერასწყდებოდა. იმ დალოცვილმა ხელი დამიქნივა. მე

ვიშვლიპე ქუდი და, როგორც სალდათი უფროსს, ისექუდმოხდილი გამოვეჭიმე. იმან თავის ხელით ქუდითავზედ დამხურა. მაშინ კი თვალი გავუსწორე. რაგითხრათ, რა კაცი დავინახე ჩემ წინ!.. ხატებს რომჰხატავენ,ისიყო!მადლით,მადლითიყვნენსავსენიიმისჩაფიქრებული თვალები! დიდი მადლი უნდაუტრიალებდეს კაცს გულში, რომ ისე გამოსცეს,გამოატანოს თვალებს, როგორც იმის თვალებისათვისგამოეცადაგამოეტანა.არვიცი,ჩაგონებულირომვიყავ,იმისთვისმეჩვენაისკაციხატად,თურა,ესკივიცი,რომაქამდინაც გულში ისე ჩამრჩა ჩასახული, როგორცპირველადა ვნახე. წამოსადეგი კაცი იყო, გამხდარი სახეცოტაფერმკრთალიჰქონდა.ნაღველსცოტაოდნადხელიგაეკრა,როგორცემჩნევახოლმემუდამზრუნვისნაჩვევსადასხვისგულისშემატკივარსა.

შავი წვერი ჯერ არ ჩამოზრდოდა, ისე ახალგაზრდად

მეჩვენა.თავიდანფეხებამდინისეთისანახაობაჰქონდა,რომ, როგორც მზე მზეუჭვრიტასა, კაცის გულს ერთისნახვითვეთავისაკენმიიბრუნებდა.

— შენ წიგნის სწავლა გინდა, ძმობილო? — მიბძანადალოცვილმა,—თუეგგულშიგედო,წეღანრომგკითხე,რატომ არ მითხარ? რად დამიმალე გულის წადილი?გულდახურულიჰყოფილხარ.ხომიცოდიგლახუკასაგან,რომმეწიგნსვასწავლიხოლმეშენისთანაკაიკაცსა.

ეს რომ მითხრა, გამიღიმა, მომავლო თავზედ ხელი დამოცინარემ გამიქნივა თავი. მე ჩავღუნე მორცხვობითთავიდავერავუთხარი-რა.

—თავირასჩაღუნე?მარტოპირუტყვიიყურებადაბლა,კაცმაკიუნდაცასუყუროს.თითქოჩემიშეგრცხვაო...აბაშემომხედე,მეცშენისთანაკაცივარ.

მომავლო ნიკაპზედ ხელი,თავი მაღლა ამიწიადა ზედდაატანა:

— ხუმრობა-გაშვებით, თუ მოწადინებული ხარწიგნისთვის, მე ოსტატი და შენ შეგირდი. ჰა, შენ რასიტყვიამაზედ?

—რამეთქმის,შენიჭირიმე,მადლობისმეტი?—ძლივ-ძლივგავუბედეთქმა.

—მადლობამერეიყოს.შენისახელი?

—გაბრიელ.

— მაშ იცი, რას გეტყვი გაბრიელ? როცა შინაურ საქმესბოლო მოუღო, გლახუკას უთხარ და ეგ მოგიყვანსჩემთან.ასეკიმოახერხე,არცშინმოსცდესაქმესდაარცგარეთ,რომშენმაწიგნისსწავლებამაშინაურსაქმეს არ

დაუშალოს.

— შინაურ საქმეს!.. თუნდ რომ მოვცდე, რა ცუდსაქმისთვისმოვცდები?

—მაგასვინამბობს,ჩემოძმაო?მაგრამისკისჯობს,რომარცმწვადიდასწოდაარცშამფური;ერთისაქმეგააკეთოდამეორეკიგააფუჭო,ეგცუდია.შენხომბატონისკაციხარ?

—ყმაგახლავარ.

მღვდელმაუგემურადგაიქნიათავი,თითქოშეწუხდაო.

—რაცუნდაიყო,მედაშენკაცებივართ,ღვთისშვილები,— მითხრა პატარა ხანს უკან, — იარე ჩემთან, აი აქვევდგევარ.შენოღონდიბეჯითე,ნურცწიგნზედინაღვლი,ნურც არაფერზედ, ყველაფერი გექნება. შენ ასეთი ბიჭი

სჩანხარ,რომორ-სამთვეზედგლახუკასაცგამოეჯიბრებიწიგნშია.

მეგამეცინა.

— რას იცინი? არა გჯერა თუ? კაცმა რომ მოინდომოს,კლდესგაარღვევსო,ხომგაგიგონია?

—კლდისგამრღვევკაცსსხვაფერიცაძევს,შენიჭირიმე!

— იმფერისა იქნება შენც გაცხია: ყველას ღვთის სულიგვიდგა,ჩემოძმაო!

—ღმერთმაქნას,მეცეგმინდა,ნეტავიმეცხოს!

— აი, ეს ბურთი და ეს მოედანი, ვცადოთ: ცდა ბედისმონახევრეაო.

— მეუარზედ არა ვდგევარ, ვცდი,თუნდა კლდემ ქვეშმომიტანოს.

ესრომვუთხარი,თვალითვალშიგამიყარა,თითქოჩემისიტყვა გულს მოჰხვდაო, მერე სახე გაუნათლდა დამითხრა:

— ე! თუ ეგრეა, მაგისთანა გულმაგარსა ვერაფერი ვერმოგიტანს ქვეშ, თუ მოგიტანს, აუდგები ფეხზედ. აკიგითხარ, კაი ბიჭი ხარ-მეთქი. შენისთანა შეგირდიოსტატის სიხარულია, მაშ მედა შენდავძმობილდებით,ჩემოგაბრიელ!

რომგითხრათ,რომამსიტყვებმამუხლებიმომიდრიკეს,მომანდომეს იმის მუხლებზედ მოხვევნა, — არდაიჯერებთ. ეს ასე კი იყო, მაგრამ იმ ღვთის კაცმამარდადდამცა ხელი მხარშიადა ისეღონივრად ამზიდაერთფეხზედწამოჩოქილი,რომროგორცლურსმანი,ისე

დამაყენაფეხზედ.არიყო,რომცოტანათაკილევსავითარმითხრა:

— ეგ მეორედ აღარა ქნა, ცოდვაა!.. მაგისთანა თაყვანიმარტოღმერთსშეჰფერის!..

—ჩემიღმერთიშენახარ!—დავუძახემეაღტაცებულმა.

— აგე, შენიღმერთი სად არის, — მაჩვენა ცაზედ, — მეიმისიცოდვილიმსახურივარ,შეგულფიცხო.

მე სულელმა რა ვიცოდი მაშინ იმისთანა კაცის ყადრი.ბატონი რომ სადილიდამ ჩამორჩომილ ნესვის ქერქსმომიგდებდა, მაშინვე მუხლზედ საკოცნელადკინწისკვრითწამაბარბაცებდნენ, ამან კიობოლს,ოხერსძმობადამიპირა, ყმასთან არ ითაკილა ძმობა, ყმასთანა,რომელსაც, როცა კი ბატონი მოიწადინებს, ქოფაკსძაღლზედაცგასცვლის.მოდიდანუმოიდრეკდიიმისწინ

მუხლსა. მე მახსოვს დიდი ბატონი, ხომ კაი კაცი იყო,მაგრამ მაინც გული მოეფხანებოდა, როცა მე მუხლზედვაკოცებდიხოლმე.მემეგონა, ამასაც ამითვაამებ,ისკიარა თუ მიწყინა და ჩემს რეგვენობას აპატივა... მაშინმიკვირდა ეგრეთი ქცევა მღვდლისა, ეხლა კი მესმის!..თურმეკაიკაცსთავისიგულივემადლსუხდის;მაშინეგრა ვიცოდი?რა კაცი იყო!.. არა, მე ეხლარომ მაგონდებაიმისისაქმეები,მგონია,რომციდამიყო ჩამოსული,რომკაცს ქვეყანაზედ აჩვენოს კაცობა. ვაი, რომ ბედმა ქვეშმომიტანა იმისგან წახალისებულითავმომწონე ბიჭიდააი, ვეღარ წამოვუდექი, თორემ ვინ იცის? იქნება მეცშემძლებოდაკაიკაცობა...

გულითოფის-წამალსავითმიფეთქდა,გონებამიხურდა,რაღაცღონემომეცადაატაცებულსავითშევძახე:

—შენღვთისმსახურიიყავდამეკიშენივიქნები.ჩემიმადლობა ეგ იქნება, სხვა-რიგად მე გადახდა არ

შემიძლიან.

—აგე,მადლობისმთქმელისადარის,—მანიშნაცისკენ,—ისეხლაიქიდანორივესდაგვყურებს...

—დაშენსსიკეთესთავისგულის-ფიცარზედასწერს,—ვუთხარი მე და გავაწყვეტინე სიტყვა. ეს ჩემი სიტყვათითქო გაუკვირდა, გაოცებით შეხედა გლახუკასა,გლახუკას კიდევ პირი დაეღო და გაშტერებითგვიყურებდა.

— ცეცხლი ყოფილა შენი გული,— მითხრა პატარა ხანსუკანმღვდელმა,—ყურიმომიგდე,დღესშენდაგჭირდი,ხვალ თუ ზეგ შენ მე დამჭირდები, „სოფელი ასემქმნელია”, დრო მოგვივა, გავსწორდებით, ხომგაგიგონია: მთა მთას არ მოხვდება, კაცი კი კაცსაო. არა,გლახუკავ?

—მართალიბძანებაა,—უთხრაგლახუკამ.

— ჰმ, — ჩავიცინე მე, — გულს მირბილებ, ბატონო, მემიგიხვდი. შენისთანა კაცს იმისთანა რა გაგიჭირდება,რომჩემისთანასშველაშეეძლოს?

— მითომ რატომაო?.. ტაბიკი ხომ რა არის, უბრალოჩხირია,იმვეებაურემშიარცკისჩანს,უმისოდკიურემსვერ შეაბამ. ეგრეა ყველაფერი, ჩემო ძმაო, დიდი თუპატარა ერთი-ერთმანეთისთვის საჭირონი ვართ, თუდღესარა,ხვალემაინცა.არაშემიძლიან-რაო?..კაიკაცობაარ შეგიძლიან?.. მაშ რაღა კაცი ჰყოფილხარ?.. ღვთისსული რად გიდგა?.. მე შენ დამიჯერე, წადილი იყოს,თორემშეძლებაყოველთვისიქნება.აი,ვთქვათ,შენრომწიგნს ისწავლი, — დაჯერებული ვარ, რომ მალეცისწავლი,— შენც მონახე შენისთანა კაი ბიჭიდა იმასაცასწავლე, ვალს მაგით მოიშორებ, ვითომ იმისთვისაც მემისწავლებიადა მე მიქნია სიკეთე. მეტირა მინდა,რომ

ჩემისახელილოცვითმოვახსენებიოშენისთანაკაიკაცსა.ბევრჯერ იქნება, ჩემო გაბრიელ, შეგირდი შენ რომდაგლოცავს, მეც მომიგონებს: „ღმერთმა აცხონოს შენიმასწავლებელიო”. ის ლოცვა საიქიოს წინ გამიძღვება,ღმერთამდინ აქედამვე გზას გამინათებს. მე ეგ მეყოფა,შენცშენსვალსმოიშორებ.მერერა-რიგად?ისე,ნეტავი,ყველამმოიშოროს!არაშემიძლიან-რაო?ღმერთსშენთვისგონება, გული მოუცია, ავარჯიშე, მინამ სიცოცხლეშეგწევს. გონება — გზას გაგინათლებს, გული —გაგითბობს, ღმერთი ძლიერია... ყველას გულში, —ბატონია თუ ყმა, მე ვარ თუ შენა, — ღვთისაგანანთებულიცეცხლიანთია;ისცეცხლიარუნდაგავაქროთ,თურომ გვინდა პირნათლად შევეყაროთ ჩვენ გამჩენსა.ის ცეცხლი მეც, შენც და სხვასაცა ხანდისხან იმისთანასაქმეს გვაქმნევინებს, რომ ქვეყანას აკვირვებს... რავუყოთ,რომმედაშენდღესპატარებივართ?ვინიცის,ძმაო,ხვალბედირომგადატრიალდება,ვინწინმოიქცევა

დავინუკან?..რაცშეგვეძლოს,ჩვენისავქნათ,ღმერთიცჩვენგანიმასათხოულობსდაკაციცა...

დიდი ხანი მელაპარაკა და ბევრი რაღაცები მითხრა,მაგრამხსოვნამმიღალატადაეხლა არმაგონდება.ესკივიცი, რომ იმის სიტყვებმა ძლიერ ჩამაფიქრეს და მასშემდეგ, თუნდა ჩემი სულთამხუთავი ყოფილიყო,თამამად თვალს გავუსწორებდი. აქამდინ კი კაცისაცმრცხვენოდა.

— რამდენი ხანი ვყოფილვარ მე მაგასთან, — მითხრაგლახუკამ, მღვდელი რომ წავიდა, — და მაგისთანაებიჩემდღეშიჩემთანარუთქვამს.

— ყველაფერი ბედი ყოფილა, ჩემო ძმაო, — ვუთხარიმეცა.

—არა,ძმაო,ეგბედისსაქმეარარი.

—მაშვისისაქმეა?

—ღმერთისა,რომშენეგრეთიგაუჩენიხარ.

არ ვიცი ეს რისთვის მითხრა. თქმა ამისა და იმისიგაბრუნება ერთი იყო. მეც ავიღეთავიდა ჩაფიქრებულიწაველშინისაკენ.

V

თქმა აღარ უნდა, რომ მეორე დილით, რაკი ჩემი საქმეგავათავე, გულმა მღვდლისაკენ გამიწია. მე გლახუკასგამოვკითხემღვდლისსახლიდამარტოკაწავედი.შევაღედაბალი ქუჩის კარი.დერეფანში ერთი უბრალო ტახტიდამხვდა,ზედისხდნენშვიდიოდეპატარაბიჭები.შუაშითავმოხდილი იჯდა ჩვენი მღვდელი.ზოგს აწერინებდა,ზოგს აკითხებდა. იქით, პატარა მოშორებით, ვიღაცდედაბერი კედლის პატარა ბუხრის წინ ქვაბებს

დასტრიალებდა. თვალი შემასწრო თუ არა, მღვდელმაგამიღიმა:ოჰ,გაბრიელსგაუმარჯოს,—დამიძახამაშინვე.

მეთავიდავუკარიდაკურთხევაჩამოვართვი.

— მალე გცოდნია, ძმობილო, პირობის ასრულება, —მიბძანახელახლად.

—შენისწყალობითდა ჩაგონებით,შენიჭირიმე!—მეცვუპასუხე.

—ვითამ?

—რავიცი?მეისკიაღარავარ,რაცშენამდინვიყავდა.

—მეფერებითუ?

— მე არ მოგიკვდე, გაბრიელმა მაგითი შენ გული არ

აგაყრევინოს!

—თუღმერთიგწამს,მითხარ:რამდენიწლისახარ?..—მკითხადაარვიცირისთვისგადამიგდობანზედსიტყვა!

—მგონია,თოთხმეტ-თხუთმეტისავიქნები...

— თოთხმეტ-თხუთმეტისა... — გააგრძელა სიტყვა,თითქო არა სჯერაო და დაფიქრებით თვალი თვალშიგამიყარა.

—რაზედმკითხე,შენიჭირიმე?

—ისეგკითხე.მე...სწორედგითხრა...მეტისამეგონე...—ეს ისეთ ჭოჭმანობით და შესვენებით მითხრა, თითქოსიტყვა არ დაათავაო და შუაზედ გაწყვიტაო. — აი,დედავ,— მიუბრუნდაუცბად მღვდელიდედაბერსა,—წუხელრომ გითხარ გაბრიელი— ეს არის.თოთხმეტის,

თუთხუთმეტისწლისაყოფილა...

ბებერმაშემომხედადასთქვა:

—ღმერთმაგაუზარდოსთავისდედ-მამასსასახელოდ.

მე არ გავაგრძელებ ჩემ წიგნის სწავლასა, ისეცაგრძელდება ჩემი ამბავი და ვფიქრობ — თავი არმოგაწყინო.მარტოამასკივიტყვი,მამაშვილსისეროგორმოექცევა,როგორცისჩვენგვექცეოდა.დალოცაღმერთმაიმის გზადა კვალი! ცალი არ ჰყვანდა ქვეყანაზედა. მემალე მიმახვედრა წიგნსა. სამ-ოთხ თვეზედ არამც თუწიგნის კითხვა შემეძლო, ლოცვებიც გავიზეპირე,დღევანდლამდინმახსოვან.მარტოობაშიღმერთსდღესაციმ ლოცვების სიტყვებით ველაპარაკები, ისინიმიკვალავენ ცისაკენ გზასა და დღე-და-დღე იმათთანვაყოლებ სულსა. ღმერთო! შენ გაუნათლე იმასაც გზასააქაოსაცდასაიქიოსაც!თუშენისულიჩაჰსახებიავისმე

ქვეყანაზედ,ისიმათშიპირველია.

არ გასულა სამი-ოთხი თვე, რომ სხვა შეგირდებსდამაშორა. მიბძანა: „შენ, ჩემო, გაბრიელ, შავარდენიჰყოფილხარ. მე და შენ უნდა ცალკე ვიაროთ: სხვაშეგირდები ტაატით მიდიან, შენ კი მირბი. ამას იქითისინიდილაობითივლიან,დაშენკისაღამოობითმოდიხოლმე.მოდი,მოვუჯდეთწიგნსა,შენმეწამახალისე,მეკიდევშენწაგახალისებ”.

მე ძალიან მოვწონდი იმდალოცვილსა. მიქებდა ხოლმეგულისყურსდა მიხვედრასა: „ვიციო, —ზედდაატანდახოლმე,—შენმაგითითავსარგაიზვიადებ,ჭკვიანიბიჭიხარ,იმიტომპირშიგეუბნები”.

გავიდა რამდენიმე დრო, წიგნი კარგად დავიხელთავე,წერაცგავიკვეთე.ერთხელ,როცაწიგნისკითხვაგავათავედა ნაწერიც მომიწონა, მომისვა გვერდით და დამიწყო

თავისებურადლაპარაკი.ეგიმანხშირადიცოდახოლმე,როცა კი დავაჯერებდი, რომ მაგითი შინ საქმეს არმოვცდებოდი.მეც,როგორცმოგეხსენებათგათამამებულკაცის ამბავი, ვკითხავდი, ვებაასებოდი,და, — არ ვიცი,ჩემი სიტყვა-პასუხი მოეწონა, თუ რა, — მიბძანა: „შენ,ჩემოგაბრიელ,ერთიკაიწიგნიმინდაგაჩუქო”.

ადგა,გამოაღოპატარათახჩისკარიდაგადმოიღო ერთიდაბეჭდილიწიგნი.

—აი,ძმაო,ესწიგნიარისქართველებისგულისსაუნჯე.რაცკირამგვაქვსჩვენსენაზედ,ამასჯერარასჯობია-რა.თამარმეფეხომგაგიგონია?

—როგორარა,ღვთისნიერირამაყოფილა.

— ღვთისნიერიო!.. რას ამბობ? თუ წელში გამართულაროდისმე ჩვენი ქვეყანა — ეგ იმის მეფობის დროს

გაიმართა; მზესთუ როდისმე საქართველო გაუნათებიადა გაუთბია — იმისდროს ყოფილა; სიტყვასთუ ძალაგამოუჩენია, გულსა სიმტკიცე, მკლავსა სიმაგრე — ეგდალოცვილისმეფისთამარისდედობისდროსმომხდარა!ისდედა იყო, ჩვენ შვილები...დრო ყოფილა, ჩემო ძმაო,ქართველობითთავიმოგვიწონებია.ტყუილადკიარარისამ წიგნში ნათქვამი: „ლეკვილომისა სწორია, ძუ იყოს,თუნდახვადია.”დედაკაციიყო,კურთხეულარსსახელიმისი!დადედაბოძადკიშეექმნაჩვენსქვეყანასა...

—ეგწიგნიციმანდაწერა?

— არა, იმ ღვთისაგან დალოცვილსა ერთი კარისკაციჰყოლია,შოთარუსთაველი,იმასდაუწერია.

—ესსულა?

— სულ. თავიდან ბოლომდინ გალექსილია. ძნელი

გასაგები კი იქნება მაგრამ ერთი-ერთმანეთს ვუშველითდაგავიგებთ.ბევრგან იმის სიტყვებიგაჭირებაშიგულსმოგფხანენ, ჭირს გაგიადვილებენ, გულს და გონებასგაგიწვრთნიანდასიკეთისათვისწაგახალისებენ.

—საღმრთორამარის?

— ყველაფერი საღმრთოა, ჩემო ძმაო, რაც კაცის გულსგაუთბია, თითონ დამწვარა, ზღაპრისა არ იყოს,სანთელსავით და სხვისთვის კი გაუნათებია. კაცი ისარის, ჩემო ძმაო, რომელიცთავის გონების ნამუშავარს,გულის სიკეთეს, ხიდად გასდებს, რომ,თუ ართითონ,სხვამმაინცმშვიდობითგაიაროს.იმხიდსზედამჩნევიაყოველთვისღვთისმადლი,მაშინყველაფერისაღმრთოა.მაგრამრასგეუბნები?აქერთგანასწერია:

„უნდაკაციკაცისათვისსიცოცხლისაარდამრიდად,

გულიმისცესგულისათვის,სიყვარულიგზადდახიდად”.

მგონია,ეგრესწერია,თუხსოვნამარმიღალატა.საღმრთოარარის,მაშრაარის?ქრისტე-ღმერთმაცეგარგვიბძანა?..

გაოცებული ვუყურებდი მღვდელს. სახე გამოეცვალა,თვალიც გაუნათლდა, გული შეეძრა, აუტოკდა, თითქომკერდშიარეტევაო.ვატყობდი,რაღაცუნდაეთქვაკიდევჩემთვის, მაგრამ აღარა მითხრა-რა და სიარულშიგააქარწყლაგულისწადილი.

— ვისაცუნდა, რომ ღმერთი ასახელოსდა ადიდოს, —სთქვაპატარახანსუკანმღვდელმათავის-თავად,—იმანორი სახელიუნდა იქონიოს: ერთი აქდასარჩენი, მეორეთანწასაყოლი.

ისევ ჩაფიქრდა. ეს რომ სთქვა, აქეთ-იქით დაიწყო

სიარული,თითქო მედავავიწყდიო. მაგრამბოლოს ისევმოვაგონდი,მომიბრუნდადამითხრა:

—აბაწავიკითხოთ.

მომიჯდა გვერდით, გადამიშალა თითონვე რამდენიმეფურცელიდა მომცა.დავხედე იმ ადგილს, სადაცთითიდამიდო, ეწერა: „ამბავი პირველი როსტევან არაბთამეფისა”.მევუთხარი:

—რატომთავიდამარმაწყებინებ?

—ნუაჩქარდები,ყველაფერითავისდროზეუნდა.თავიუფრო ძნელია, მგონი, შენთვისაცდა ჩემთვისაც;თუნდეგ არიყოს, ამბავი აქედამიწყება.მერე,როცამედაშენკარგად მივხვდებით, მაშინაც მოვესწრობით მაგისგადაკითხვასა.

მეც დავუჯერე. იმ დღიდამ დავიწყეთ მე და იმან„ვეფხის-ტყაოსნის” კითხვა. მაშინ ვიქნებოდი ჩვიდმეტ-თვრამეტის წლისა. ის დღეები ჩემთვის უღრუბლონიიყვნენ!.. წავიდნენ და არ მობრუნდებიან უკან... რავუყოთ? გულს ხომ ისევ ეტყობა იმათი სითბო, ესეცნუგეშია.

ის ბევრგან შემაყენებდა ხოლმე და მკითხავდა:„გესმისო”?თუვეტყოდი„მესმის”,ხომრაკარგი,თუარადა მომიყვებოდა და თითონ იმ წიგნზედ უარესად არმელაპარაკებოდა.იმალაგთანრომმოვედი,საცასწერია:„რასაცა გასცემ, შენია, რაც არა — დაკარგულია”, —მახსოვს დიდხანს შემაყენა. ამისთანა სიტყვებზედუყვარდა იმას შედგომადა ბაასი. მაშინდელი სიტყვები,რა მაშინდელი! რაც რამ უთქვამს ჩემთვის,დღევანდლამდინსიზმარივითდამახსოვდა.

—გესმისეგა?—მკითხა,—სახარებაშიქრისტე-ღმერთი

ერთს იგავსა ბძანებს, თუ არ მოგწყინდება, გეტყვი.თურმე ყოფილა ერთი ბატონი, რასაკვირველია,მოსამსახურეებიც ჰყოლია.თითონ სხვაგანდაუპირებიაწასვლა, დაუბარებია მოსამსახურეები და ფულიდაურიგებია; ერთისათვის ბევრი მიუცია, მეორისა დამესამისათვის ერთი-ერთმანეთზედ ნაკლები დაუთქვამს: ასარგებლეთ და, როცა მოვალ, სარგებლითდამახვედრეთო. თითონ წასულა. იმ ორ მოსამსახურესჭკვაუხმარიათ,ბატონისბძანებააუსრულებიათდა,რაცაჰქონიათ მიბარებული, ერთი იმოდენა კიდევ მოუგიათ.მესამეკიერთიუჯიშორამაყოფილა,უმადლო,მცონარე;უფიქრია — მოგებას ვინა ჩივის, ესეც არ დავკარგოვო.აუღია და მიწაში ჩაუფლავს. ბატონი რომ მობრუნდა,მოიწონა ორივე მსახურის მადლიანი საქციელი, მესამესკი გაუწყრა, წაართო ის ფული და იმათ მისცა ვისაცმოგებით ეარნათ. მესამე კი ხელცარიელიდარჩა. მიწაშიჩაფლა საწყალმა — არ დამეკარგოსო, მაგრამ ბოლოს

მაინც კიდევ დაჰკარგა. რომ გაეცა კი, იმისი იქნებოდა.ბატონი ღმერთია, იმისი მსახურები — ჩვენა ვართ.ღმერთმა ყველას გონება და გული, სიკეთის შეძლებადაგვირიგა,ზოგს,მართალია,ცოტა,ზოგსბევრი,მაგრამბევრსბევრიმოეკითხება,ცოტას—ცოტა.იმისთვისკიარდაგვირიგა, რომ იმ ზარმაც მონასავით კიდობანში, ანმიწაში დავმალოთ, — იმისათვის, რომ ბევრიგაჭირვებულიაქვეყანაზედ,უნდაგავცეთ,რომმოვიგოთრამე,თორემ ხელცარიელებიდავრჩებით, როცა ღმერთიმოგვკითხავს. ამიტომაც არიან ეგრე გულმართალნი ესსიტყვები: „რასაცა გასცემ, შენია, რაც არა —დაკარგულია”.ისღვთისმადლი,რომელიცყოველკაცსათავდაპირველვე ჩაგვსახებია, ჩვენთვის დაკარგულია,თუსიკეთეარმოვაგებინეთ.

ამასრომმიბძანებდა, ამდროს, ჩვენრომვისხედით, იმპატარა ოთახის კარი გაიღო და შემოვიდა მიკონკებულ

ჩადრში შეხვეული ერთი ღარიბი დედაკაცი. მღვდელიმუთაქაზედწამოყუდებულიიყო,მაშინვეგასწორდა.

—მარიამსგაუმარჯოს,მარიამს!..—დაუძახამღვდელმა,—შენიქმარიროგორარის?

— რაღა როგორ არის, შენი ჭირიმე, — უპასუხაგულანატირად დედაკაცმა, — ავად შენი მტერი იყოს,ავადისარის.იმდღეს,დედათქვენმარომწამალიუბოძა,იმანცოტადარგო;მაგრამდღესკიდილაზედტკივილებიისევაეშალნენ.არვიცი,რავქნა?გულიხელთაღარამაქვსიმისმაყურებელსა.ლამისღმერთმაჩემზედხელიაიღოს.ის ამ ქვეყნისა აღარ არის, შენი ჭირიმე... რა მეშველება,რომღმერთიგამიწყრეს...

დედაკაცსტირილიმოერივადასიტყვავეღარგაათავა.მემღვდელს შევხედე. ერთმა მწუხარებისფერმა გადაჰკრასახეზედ,დაღონდა,წარბიშეეკრა,თითქოგულშიისარი

გაეყარაო.საკვირველია,ღმერთმანიცის!როგორეტეოდაამოდენა ხალხის გულისტკივილი იმ ერთ გულშია...დაილოცა ღვთის სიძლიერე, იმისი გზა და კვალიგაუგებარია.

მღვდელი ადგა, დაიწყო წინ და უკან სიარული. არაუთხრა-რა, თითქო აცლის, ჯერ გული მოიბრუნოსო.ბოლოს კი, ჰნახა რომ დედაკაცი ტირილს არ ეშვება,მოუბრუნდადაიმმადლიანდასანდოხმითა,რომელიციმისაგანმერეცხშირადგამიგონიადამინამპირშისულიმიდგასარდამავიწყდება,უბძანადედაკაცსა:

— ნუ სტირი, დედი... სულმოკლეობა ღვთის საწყენია.ღმერთია მოწყალე, იმისი ნუგეში დიდი არის, ღმერთიარის ყველას მფარველი, მოჭირნახულე ადამიანი იმასუყვარს;რაცუნდამოხდეს,უნუგეშოდარგაგიშვებს.ნუსტირი, ნუ! ღმერთს მიენდე და კაცის სიკეთესა. ნუსტირი!

—რავქნა,შენიჭირიმე?ცრემლი,—წაიქვითინაბებერმა,— მწუხარების შვილია... თავის-თავად მოდის, როცაგულიიწურება.

— მართალია, დედი, მწუხარების შვილია, მწუხარებასალბობს, მაგრამ გონების თვალს არ უნდა მოერიოსცრემლი. საქმის დანახვა სჯობს ცრემლით თვალებისაბმასა. თუნდა ეგ არ იყოს, შენ ქმარს საცრემლო რასჭირს?დედი-ჩემისწამალმახომ არგო, კიდევწაიღე,შედალოცვილო!

—დიაღ,შენსმადლს ვენაცვალე,მაგისთვისგიახელ,—უთხრა ისევ გულამომჯდარადდედაკაცმადა მერე ხმა-წყვეტით ზედ დაატანა, — ერთი საქმე კიდევ მაქვსთქვენთან...

—მიბძანე,—მიუგომარდადმღვდელმა.

—ხომიცით,თქვენსმეტიპატრონიარაჰყავსჩემისთანაუნუგეშოს. მრცხვენიან, რომ გლახასავით თქვენშემოგყურებთდაგაწუხებთ,მაგრამ...

—კარგი,დედი,მესმის,—არგაათავებინამღვდელმა.—დედი! — გასძახა მეორე ოთახში თავის დედასა, —მარიამსშენთანსაქმეაქვს.წადი,—უთხრადედაკაცს,—დედა-ჩემმაიცის...

— აი, აგრემც ღმერთი გადღეგრძელებს ქვრივისა დაოხრის ნუგეშად, აგრემც ღმერთი გადაგიხდის ღარიბისგაკითხვისსამაგიეროს,აგრემც...

— კარგი, კარგი... — კიდევ არ დააცალა სიწითლე-მორეულმა მღვდელმა, თითქო შერცხვა და მადლობასთაკილობსო, — ღმერთმა გილხინოს. წადი,დედი, შენსქმარს მალე მიეშველე. ნუ იტირებ კი. ცრემლი ისე არარგებს, როგორც შეაწუხებს. უთხარი შენს ქმარს: მეც

დილაზედვინახულებ,ღმერთიამოწყალე-თქო,ყველანიმშვიდობითვიქნებით-თქო.

დედაკაცი რომ გავიდა, მღვდელს მაინც გული არდაუამდა,კიდევიმისფიქრშიიყო.

—მართლარომშესაბრალისიაეგსაწყალი,—სთქვამერე,— ქვეყანაზედ მაგ ქმრის მეტი შემნახავი არავინა ჰყავს.შვილიმაგასარშერჩადაძმა,დარჩებაისეუპატრონოდ,უბედური. კაი კაციც იყო მაგის ქმარი. მართალია,გამოწურულ ოფლში ამოვლებულ ლუკმასა სჭამდა,მაგრამ კაი კაცობაც მაგაშია; მაგით რჩებოდა ის დაარჩენდა თავის ცოლსა, ეხლა რა ეშველება? დაილოცა,ღმერთო,შენისამართალი!..

— მართლა რომ დაილოცა ღვთის სამართალი! —მივატანე მეც იმის ქცევისაგან გულგახარებულმა, —დაილოცაღვთისსამართალი,შენისთანაკაცსარდალევს

ქვეყანაზედქვრივ-ოხრისდაუპატრონოსნუგეშად.შენმასიტყვამეხლაიმასცრემლიმოსწმინდა.დაილოცაღვთისსამართალი! მადლიან კაცს თან აადევნებს უბედურსამხარისმისაცემად.

ხმაარგამცა,ყურიმომარიდა.საკვირველიაკეთილიკაცი!სარკეში ჩახედვა ეჯავრება, თავის-თავის დანახვაეთაკილება,ეზარება.რაცუნდაუყავ,თავისსიკეთესკინუდაანახვებ.მაგრამრა?ღმერთიხომჰხედავსდახელისგულზედ სწერს... დედამიწის სარკე ზეცა არის, ისგადიცემსხოლმეწუთის-სოფლისსაქმესა...

VI

თუ გული გაქვთ,თქვენვე იგულეთ ეხლა:რა იქნებოდაიმ დედაკაცისათვის ის მადლიანი ნუგეში იმ მადლიანკაცისა! მართალია, მღვდლის ლიტონი სიტყვაუკვდავების წყარო ხომ არ იყო, რომ მკვდარი

გაეცოცხლებინა,მაგრამმაინცკიდევდიდისაქმეაისეთიღვთისნიერი გულშემატკივრობა. „ღვთის ნუგეშიდიდიაო”,—სთქვამღვდელმა.მერომვნახე,არცკაცისაყოფილა ნაკლები.თქვენ რომ როდისმე გაგჭირებოდათ,მაშინ შეიტყობდით — მწუხარისათვის,იმედგაწყვეტილისათვის ცარიელი სიტყვა, თუნამეტნავად იმ სიტყვაში გულის სითბოდა სიმართლეცურევია, მაშინ შეიტყობდით, — ის ცარიელი სიტყვა რატკივილის დამყუჩავი რამ არის!.. ასე გგონია, იმსიტყვებმანახევარინაღველითანწაიღესო,ისეთილოდიაგეცლება გულიდამ. სიტყვა ხომ არაფერია და კაცსარაფრად უღირს, მაგრამ რამდენი კაცია ქვეყანაზედ —მოძმესათვის ისიც არ ემეტება. ესეც კია, ზოგმა თუნდგამოიმეტოსკიდეც,გაჭირებულგულსარმოხვდება,ვერმიაღწევს გულამდინა. ამისთანა კაცები გულს ვერმოჰფხანენ გაჭირებულსადა ვერც ნუგეშსა სცემენ. მზეზამთრისაყვავილსვერამოიყვანს.

მღვდელი, ის დალოცვილი მადლით სავსე მღვდელი,იმისთანა არ იყო. დედაკაცი რომ ატირდა, მაშინ რომშეგეხედნა, გული იმისი თვალებში გამოიხატა და ზედეწერა: „რა ვქნა, დედი? ჩემი სისხლი რომ მოარჩენდესშენს ქმარსა, ძარღვს გავიხსნი და დავალევინებო!”ამისთანა კაცის სიტყვა მწუხარებას შუაზედ გაარღვევსდა აბრეშუმის ხელსახოცსავით ლბილად მოსწმენდსთვალიდამცრემლსა.

როგორც შემეძლო, ხომ გითხარი, მღვდელმა რა უთხრადედაკაცსა. დიდი არაფერია, მაგრამ დამიჯერე, რომ იმნათქვამმა იმ დედაკაცს თავისი გულის ნაღველი იმოთახშიდააგდებინადაისკიგაისტუმრანუგეშითა.მზერასუზამს იმოდენასდამზრალს ყვავილსა, რაცთბილისიტყვა დაჩაგრულს გულსა!.. ოო!.. სითბო?.. დიდი რამარის!.. დედამიწის ზურგი იმითი აყვავდება ხოლმე,წუთის-სოფლის ცხოვრება იმითი მოისხამს ყვავილსა!

მაგრამ რა სიტყვა!.. ცარიელ სიტყვას ის მღვდელი არასჯერდებოდა. მერე შევიტყე, წელიწად-ნახევარითურმეინახავდა — თითონ ღარიბი — დაგდებულ ქმარსა დაცოლსა.

შენღვთისგამგებლობასუყურე!ის-ისიყო,კაცისგულისსიკეთეზედ მელაპარაკებოდა, ღმერთმა ისე მოიწადინა,თვალითდამანახვაის,რაცსიტყვითმღვდელმაჩამაგონა.სწორედსასწაულიიყოღვთისა,რაღაიმდროსშემოვიდაის დედაკაცი, რომ, რაცა სთქვა, ის ჩემ თვალწინვეაესრულებინა.გინდადაიჯერე,გინდა არა,მეკივიტყვიმართალსა: ერთი მაშინ მოხდა ეგ სასწაული, მეორედკიდევმაშინ,როცაიმადგილასმივედით,საცასწერია:

„ვერდაიჭირავსსიკვდილსაგზავიწრო,ვერცაკლდოვანი,მისგანყოველიგასწორდეს,სუსტიდაძალგულოვანი,

ბოლოსშეჰყარნესმიწამანერთგანმოყმედამხცოვანი,სჯობსსიცოცხლესანაძრახსასიკვდილისახელოვანი”.

სწორედიმდროსქუჩიდამერთიაყალმაყალისდაალიაქოთისხმაშემოვიდა.ხომმოგახსენეთ,მტკვრისპირასვიდექით-მეთქიდამღვდელიცხომიქავეიდგა.მღვდელიგაფითრდადაისე,როგორციყო,უცბადეცაქუჩისკარებსა.მეცგამოვედიგარეთ.საღამოხანიიყო.ხალხი—დიდითუპატარა—ერთიდაქანებულისაურმეიყომტკვრისკენა,იქითმირბოდა.

— რა ამბავია, ძმებო, რა ამბავია? — დაუყვირა ხალხსმღვდელმა.

—რაღარაამბავია,შენიჭირიმე!კაციირჩობა,—დაუძახა

ვიღაცამ.

ამისთქმადამღვდლისფეხისმოსხლეტაერთიიყო.ისეთავშიშველი გაფრინდა გაფოთებული. მეც უკანგამოვუდექი. ჩავედით. ხალხი და დედაკაცობაშეგროვილი იყო მტკვრის გადასახედზედ. იმათი ჟღავი-ჟღუვი, ალიაქოთი კაცს დააყრუებდა. დედაკაცებისსაცოდაობას კი ნუღარ მკითხავთ, სულ „ვიშ! ვიშ!”გაჰქონდათ. რომ დაინახეს მღვდელი მოდისო, ერთობსიხარულითდაიგრიალეს:„მღვდელიმოვიდა,მღვდელი!მადლობაღმერთსა,ქრისტიანისული აღარდაირჩობაო!”სჩანს, შენი ჭირიმე, იმ მღვდლისაგან კვლავაც ბევრიმაგისთანაებიენახათ,რომეგრეთიმედიყველასმოეცა.

მღვდელმა ხმა არავის გასცა, ზედაც არავის შეჰხედა,იმისი თვალები მოუსვენრად დაჰყურებდნენ მტკვრისდენასა, თითქო უკანასკნელი საუნჯე იქ ეღუპებაო.თვალის დახამხამების უმალ გაიძრო ტანისამოსი და

გადმოყარა ჩემკენ. ერთს წამს კი, მინამ იხდიდა,მტკვრისათვის თვალი არ მოუშორებია. მე შევხედე:გაფითრებულიიყოდადაღონებული.ერთიესკისთქვა:ირჩობაჩვენისთანაადამიანიდაარავინაშველის?შემდეგსწრაფად გადისახა პირჯვარი, ახსენა სახელი ღვთისა,იშვირა ფეხი და გადავარდა წყალში. მაშინ კი თანგადაჰყვა ტყაპა-ტყუპით შვიდიოდე ბიჭი, თითქომღვდლისსაქციელმაწაახალისაო.

ცოტა ხანს თვალიდამ დავკარგე მღვდელი. მე იმისიდარჩობის შიში მომეცა. „რა ვქნა, ხომ არ დაირჩო” —წამოვიძახე ჩემ თავად. „ჰმ, — ჩაიცინა ჩემ გვერდითერთმაკაცმა,—მაშშენეგვერგიცვნია,—მიპასუხამედაგაშტერებითთვალიწყალსააყოლა,—მაგასღვთისკაცსეძახიან, არცწყალი ერევა მაგდალოცვილს, არც ცეცხლიეკიდება. აგე, თუ არა გჯერა, სად ამოჰყო თავი!” —გამიშვირათითიდადამანახვაგახარებულმამღვდელი.

მივიხედე,თითო ხელის მოქნევაზედ ისდალოცვილის-შვილი ერთდიდ ალაგს გადაინაცვლებდა,როგორც გემი,ისეარღვევდაწყალს.მღვდლისშორიახლოისუბედურიმუშა, — წყლის მუშა ყოფილიყო, საწყალი, —ქანცგაწყვეტილი ფორთხალებდა. ხან ჩაიძირებოდა, ხანმაღლაამოვარდებოდახოლმე.

— ნუ გეშინიან! — ეძახოდა ხალხი, — არ შეუშინდეწყალსა, ცოტა კიდევ თავი შეიმაგრე, შენი დამხსნელიმოდის.

აი, მიდის და ებრძვის წყალს მღვდელი, ხალხი აქედამწასახალისებლადხმასაძლევს:„აი,შენიგამჩენისჭირიმე,შენი!დაილოცაშენიმკლავებისძარღვები!..ჰე..ტაი,ტაი,ტა!.. რა-რიგად მიდის, ნავია! აბა, შვილო,დედის ძუძუმაგასშეჰრგებია,აი...—იძახოდაერთი.

— დედის ძუძუ ვის არ შეჰრგებია, მაგრამ მადლიანი

ძუძუ უნდა, რომ მაგისთანა შვილი გაჰზარდოს, —ამბობდამეორე.

მაგრამ მღვდელს არ ეჭირებოდა არც ერთის თქმა, არცმეორისა, არც ხალხის წახალისებადა გულის გამაგრება.იმისი სიმაგრე და წამახალისებელიც ის ცეცხლი იყო,რომელიც, თითონ რომ სთქვა, ყოველს კაცს გულშიუნთიაო.რასბძანებ?სიკეთეკაცსგულშივერეტევოდა,სხვისწახალისებააქრასაჭიროა!სიკეთისქმნასწორედ,რომიტყვიან,სწყუროდა:დრომოეცადაზედდაკდომითდაეწაფა.

ისეშენმორჩიშენსნაღველსა,როგორციმმღვდელმაისმუშა მოარჩინა. როცა ნაპირზედ გამოიტანეს, როგორცძმასა ზედ დასტრიალებდა გონებამიხდილ მუშასა.როგორციყო,გამოაბრუნესისსაწყალი.თითონმღვდელიმუშაზედ ნაკლებ შესაბრალისი არ იყო. შემოდგომაგახლდა,სულგალურჯებულიიყო,სიცივისაგანკბილით

კბილსასცემდადაჰკანკალებდა.

— გლახავ! — მიუბრუნდა ვიღასაც მღვდელი, — თუღმერთი გწამს, ამაღამ შენ სახლში ბინა მიეცი ამსაცოდავსა,მადლია!

—ბატონიბძანდები,—უპასუხა იმანაცა,—მაგასრაღათქმაუნდა,შენიჭირიმე!შენკინაღამმაგისგულისათვისთავი არ დაირჩე და მე ბინას როგორ არ მივცემ. აბაბიჭებო,მიშველეთ!

დაუძახა ხალხსა. ხალხი მოსცვივდა, ასწიეს მუშა დაციმციმითწაიღეს,მღვდელიცუკანაედევნა.

—შენკიშინწამობძანდი,შენიჭირიმე!—ვუთხარიმე,—დაღლილიხარ,ჰკანკალებ.

—მუშასშველაუნდაკიდევ,—მითხრაპასუხად.

— შე დალოცვილო!.. შენ თავსაც უნდა შველა, —მივატანემე.

—აგერჩემიმშველელისადარის!..—მითხრაესთუარა,ცადამანახვადაგამეცალა.

მინამკარგადარმოასვენა,მინამგულიარდაიჯერა,რომეს კაცი აღარ მოკვდება, — ის დალოცვილი არმოჰშორებია.

ის მუშა კი მოარჩინა სიკვდილსადათითონ კი კინაღამსულიარმიაბარაუფალსა.ისეავადგახდა,რომკინაღამთან არგადაიტანა.ღმერთმანი, შეინანებდადა იტყოდა:„სხვისთვისთავირადწავიხდინეო.მარტოვყოფილიყავ,კიდევჰო:დედა-ჩემს ვის ანაბარასგავუშვებდი,მერომიქამტეხოდარამეო!”

იმისი საცოდავი დედა კი ეუბნებოდა: შვილო! თავს

რაზედიკლავდი?რავუყოთ,რომირჩობოდა?შენცრომიქაგტეხოდარამე,დედა-შენსრაღასეტყოდი,საიქიოსრომშეჰხვდებოდი?

— პირნათლად შევხედავდი,რომ იმის ძუძუმ კაი საქმეშემაძლებინა,—უთხრამღვდელმა.

—ზოგიმემკითხეეხლა.შენდაგხარიდღე-მუდამზედა,შენს მეტი აღარავინ გამაჩნიადედამიწის ზურგზედდაისე გამომიმეტე, რომ კინაღამ თავი არ მოიკალისხვისთვის,კინაღამ...

—აკიღმერთმადამიფარადაარაამიტყდა-რა.

—როგორ არა აგიტყდა-რა?სამიდღე,ვუიშენსდედასა,უსულო მკვდარსავით წინ მედე და დაგტიროდი. რომღმერთსარმოეხედნა,რამეშველებოდა?

—ქვეყანადიდია,დედიჯან!ყველაკაიკაციშენიშვილიიქნებოდა.

—უი,უი!—გადიწერაპირჯვარიმღვდლისდედამა,—ღმერთმანუშამასწროსმაგდღეს!..შენისხელითმინდა,შვილო,მიწამივიყარო.

ერთხელ,ჯერკიდევმორჩენილიარიყო,რომმივედი.მეცკი, ღმერთო შეგცოდე, ვუთხარი: მეტის-მეტითავგამომეტებული ჰყოფილხარ. თუ შენი თავი არგებრალებოდა, დედა-შენს მაინც შეიბრალებდი. უფროცოდვა არ იქნებოდა, რომ მოხუცებული დედაუპატრონოდდაგეგდოამტრიალქვეყანაზედ?

—ცოდვაეგკიარარის,ცოდვაისარის,ჩემოძმაო,როცაშვილიდედისჭირნახულსყვავილებსარგამოატანინებს,როცადრომოუვა,—მითხრადასუსტებულმა.—აქახლომოჯექ. იმ დღეს დედა-ჩემს ვერა ვუთხარი-რა,

მოხუცებულია, უსიყვარულობაში ჩამომართმევდა.დედის გული ზღვა არის სიყვარულისა. რომ უთხრა,შვილირომუკვდებოდეს,ორისდღის სიცოცხლე კიდევმიემატება შენს შვილსაო, ოღონდ სული საუკუნოჯოჯოხეთს მიეციო, — დედა მაგას იქს; შვილმა კიდედისათვის რომ ეგა ქნას, დედა იწყენს. მე რომ ჩემითავისდა ღვთის იმედი არა მქონოდა, სულელი ხომ არვიყავ აღელებულ წყალს მივცემოდი. ღმერთმა შეძლებამომცა და ინება ჩემის ცოდვილის ხელით იმ კაცისმორჩენა.თუნდეგარიყოსდამეციქთავიგამეფუჭებინა,რა ცუდს საქმეზედ გავიფუჭებდი თავსა! ხომ უნდამოვკვდედღესათუ ხვალე, ის არა სჯობიაღვთისადა...გეტყვი ეხლა კი, კაცის სამსახურში (აქ მღვდელიგაწითლდა) ამომივიდეს სული!.. აქ სახელი მაინცდაგრჩება და იქ სიკეთე წაგიძღვება. „სჯობს სახელისამოხვეჭა ყოველსა მოსახვეჭელსა”, ჩემო კარგო! სახელისმოხვეჭა კიდევ, სხვამ რაც უნდა სთქვას, ცხონებაა

სულისა. სამოთხესაც აქედამვე ეგ ანათებს დაჯოჯოხეთსაც აქედამვე ეგ აქრობს, როგორცშვილისათვის,ისედედისათვის!დედა-ჩემსეგ არესმისდაიმიტომთქმაამისივეღარგავუბედე.

—ეგაგრეა,მართალსაბძანებ,მაგრამ...

—მაგრამრა?

—მაგრამისა,შენიჭირიმე,რომ...

—მესმის,რისთქმაცგინდა,—გამაწყვეტინასიტყვა,—იქნება გეგონოს — ვინც კაი საქმესა ჰშვრება,სახელისთვისჰშვრება?არა,სახელითავის-თავადმოდისხოლმე და კეთილ საქმეს ზედ გამოებმება. მართალია,არიან იმისთანა კაცები, რომელნიც სიკეთეს იქმოდნენმარტოიმისთვის,რომსახელიდაგვრჩებაო.მაშინისინიიმკაისაქმესსახელზედჰყიდიან.ესცუდია,მაგრამმედა

შენრადავაგვაქვს?დაე,თუნდგაჰყიდონ,ოღონდნივთიკარგირამიყოს,დაე,საქმესაქებურიიყოს,—დაგულის-წადილისგაჩხრეკაღვთისნებაზედმივაგდოთ.აი,ეხლა,ვინც თავდაპირველად გუთანი მოიგონა, ვინ იცის,სხვისთვისისეარაჰფიქრობდა,როგორცთავისთვისა,ისესიკეთისათვის არა, როგორც სახელისათვის, ჩვენ რა?ღმერთმაცხონებამისცესიმას,რომიქნებათითონმშიერიმოკვდა და ამოდენა მილეთის მცხოვრებლებს კიგაუწყვეტარილუკმისსახსარიმისცა.იმისისახელიგაქრაქვეყანაზედ, საქმე კი, რომელიც ყველა სახელზედუკეთესისახელია,დარჩასაუკუნოდ,საქმე—რომელიცმარტოკადასძლევსმთელ ქვეყნიერებისცოდვებსა!ხომეხლაარავინაჰკითხულობს:—რაწადილიჰქონდა,როცასაწყალითვალსადა გონებას იწყალებდა ამ სახელოვანსაქმისათვის. ის წავიდა თავის კარგის თუ ცუდისგულის-წადილითა და იმის გულის-წადილისნაჭირნახულევიკიხელთდაგვრჩა...

— მე მაგაზედ ფიქრადაც არ მამსვლია მეთქვა რამე, მემინდოდამეთქო...

—რაუშავს?—გამაწყვეტინაისევსიტყვა,—მეტიხომარიქნება,რომმეეგავთქვი?

—მეტსვინმოგახსენებს?—ჩამოვართვიმეცსიტყვა,—მე მანდამდინ გონება სად მიმიწვდებოდა, რომ ეგმომფიქრებოდა. მე მინდოდა მეთქო, რომ სხვისმოსარჩენად დედა-ჩემს არ დავღუპავდი, ვერდავთმობდი, იმის იმოდენ საცოდაობას კისრად ვერავიღებდი.შენისიცოცხლეიმისთვისსხვარამარის,სხვანუგეშია!..

—სიცოცლე ჩვენი, ჩემოძმაო, არცდედისაა, არცმამისა,ქვეყნისაარის.ჯერქვეყანა,მერედედადამამა.მზერომამოდის, ვარსკვლავები მაშინ არა სჩანან... ის როგორასწერს,ავთანდილი,როსტევანსა?

„მეიგივარო.....ვისსიკვდილიმოყვრისათვისთამაშადდამიჩანსმღერად”.

კარგი სიტყვა არის, თუ მოყვარედ ქვეყანა მიაჩნიაადამიანსა.ისიცკარგია,ხომგახსოვს:

„სჯობსსიცოცხლესანაძრახსასიკვდილისახელოვანი”.

— მახსოვს და მესმის კიდეცა, რაზედაც მითხარი ეგა.მაგრამმაგისთანანაძრახისიცოცხლენეტავიმემქონდეს,როგორიცშენაგაქვს.

მღვდელიბავშვსავითწამოწითლდა.ისდალოცვილივერიფერებდაქებასა.

— შენ მე ნუ გადმომწვდები ხოლმე, — მითხრა

ღიმილითაცდამორცხობითაც,—ხომ არიცი,მერაკაცივარ?

—შედალოცვილო,—დავატანეზედ,—თუმიგნებაარამაქვს, მადლობა ღმერთს, ბრმა ხომ არა ვარ, რომ არდავინახო.ნაძრახისიცოცხლეო!..

—მაშინნაძრახიიქნებოდა,თუჯერარარის,ჩემოძმაო!კაციირჩობა,ღვთისკერძო,შენსავითშვილიერთისმამა-ღმერთისა,შენკიგულ-ხელ-დაკრებილიდაჰყურებ,როცაიმის მორჩენა შეგიძლიან, სასახელოა? მერე ღმერთს რაპასუხს მისცემთ, ან შენდა ანდედაშენი, ღმერთს რასეტყვით? არ გეტყვით: რად მოიკალით გული, რომელიცთქვენისმოძმისსიყვარულისათვისმომიციათქვენთვის?რად დამალეთ და დაიშურეთ ღონე და შეძლება,რომელიც გაჭირებულის მოძმის საშველადმომიმადლებია?როცა,ჩემოძმაო,ადამიანსპირსარიდებ,მითამქრისტე-ღმერთისათვისმოგირიდებიაპირი.იესომ

ბძანა: განკითხვის დღეს გეტყვითო: მწყურვალი ვიყავ,არმასვითო;მშიერივიყავ,არმაჭამეთო;შიშველივიყავ,არ ჩამაცვითო; სნეული ვიყავ, არ მომიარეთო. როცამეტყვიანო:უფალო! სადა გნახეთ,რომ არ გიშველეთო?მე ვეტყვიო: ყოველი გაჭირებული კაცი, თქვენგან არ-გაკითხული,—მევიყავიო.ესეა,ძმაო!..სხვაშენთვისდაშენსხვისთვის,აი,გზაცხოვრებისა,აი,ხიდიცხონებისა,აი,გასაღებისამოთხისა!..

*

გზა გამიკაფა, მაგრამ ჟამმა მიმუხთლადა არდამაცალაზედგამევლო!..მომიტანაკლდემქვეშადა,ხომჰხედავ,ისე ვქრები, როგორც ცეცხლი, როცა გარედამ ჰაერი არაშველის!..

ტყუილად კი არ მითხრა, როცა ავთანდილის დაშერმადინის ამბავი წავიკითხე და ატაცებულმა

უნებლიეთწამოვიძახე:

—ვენაცვალეშენსდამწერსა! აი,ბატონ-ყმობათუიყოს—ამისთანა.

—მოგწონს?—მკითხამღვდელმა.

—აბარა?

—მართალიხარ!—მიბძანაიმანნაღვლიანად,—უარესსეგასჯობია.

ამისშემდეგრაღაცფიქრმაწაიღომისიგონებადაგული;მე თვალი მომარიდა და ჭერს გაუშტერა. კარგა ხანიდაჩუმებული იყო, მერე კი თითქო უნებლიეთ, თავის-თავადუფროდაღონებულადსთქვა:

— იმას კი არა შეედრება-რა, როცა ცა ქუდადა გაქვსდა

დედამიწაქალამნადა.

მე მაშინ არ მესმოდა, რას ამბობს. უეცრად ჩემკენმოატრიალა თვალი. როცა კარგა ხანი კიდევ მოიფიქრა,მითხრა:

— ერთი ეს მითხარ: ხელში ნაპატივები მიმინო უფროკარგია,თუისმიმინო,რომელსაცგაჩენისდღიდგანკაცისხელიარმოჰხვედრია?

—რასაკვირველიაის,რომელსაცხელიარმოჰხვედრია.

—რადა?ისხომუფროგაპატივებულია?

— ვაი იმ პატივს!.. ხან ფრთას აუკვრენ — არგაფრინდესო,ხანბოლოს—არგაიქნივოსო,თვალებსკიყოველთვისაუბმენხოლმე—არადაინახოს-რაო.

—ყველასეგრეუზმენხოლმე?

— მაშა? ამბობენ, თუ არ ეგრე, მიმინო არ გაიგეშებათურმე.კლანჭებზედაცეჟვნებიანთოკსგამოაბამენ,თუვინიცობაანავარდზედგაიწიოს,—არგაუშვან.

—თოკითოკია,ეჟვნებირაღადააქვს?

— ხალისისათვის თუ უკეთებენ: ატოკდება, თუგაფრინდება—ეჟვნებიხმასაძლევენ.

— იქნება. მაგრამ, მგონია, ფრთების ფრიალი, როცა კიგაშლის ხოლმე და გაინავარდებს, იმ ეჟვნების ხმასერჩივნოსდაწასახალისებლადაცისეყოს.

—აბამაგასრაღათქმაუნდა?რასაკვირველია,ურჩევნია.

— მეც ეგრე მგონია, ჩემო გაბრიელ... ეხლა, რას აქნევენ

მიმინოსა?

— შე დალოცვილო! ისე მკითხავ, თითქო არ იცოდეო.მწყერსაჭერინებენდათითონკისეირსუყურებენ.

—მერე?

—მერერა!მწყრებსაბგაშიჩაიწყობენდაშინწამოვლენ.

—მიმინოს?

—მიმინოსიმასგამოაწიწკნინებენ,რაცკაცისსაჭმელადარვარგა.

— საწყალი! თხის პატრონს არც თხის კუდიო... მერემიმინომადლობელია?

—არამგონია.კიდევრა!ბევრიმონადირეა,თავისდღეში

მუცელსაც არ გაუძღობს, — კარგად ვერ მოეტევებაო;ზოგმაკიდევეგხანდაზმობითიცის.

—მინამსულიარამოუვა,სულამყოფაშიამიმინო?

— არა. თუ მიმინომ შემოდგომამდინ გაუძლომონადირესა და არ მოკვდა, თავის ნებაზედ გაუშვებენხოლმე.

—დახე,ყველასდროსდომებია!..

— მაშუდროოდრა იქნება? მინამ მწყერია, ანადირებენ,როცამოილევა,იმასაცაღდგომისდღემოუვახოლმე.

— მაშ მინამ მწყრები ბუდობენ, მინამდინ მონადირესხელთაჰყავსმიმინო?

—დიაღ,—გამეცინამე,—მინამმწყრებიბუდობენ.

— მგონი, მწყრები მაშინ მოილევიან,როცა სამალავიდასაფარი აღარ არის მინდვრებში; სიმინდირომ მოიჭრება,ყანები,ფეტვებირომდაიმკებიან;ერთისსიტყვით,როცაყოველკაიკაცისნამუშავარიშემოვა.

—დიაღ,შემოდგომაზედმწყერიილევა,მაშინმიმინოსაცთავისნებაზედგააფრენსხოლმემონადირე.

— დაილოცა ისევ შემოდგომის მადლიანობა!.. ვისაც კიმადლი ჰქონია და სიკეთე, უმუშავნია, დაუთესნია, —სულ ყველაფერი მაშინ მომწიფდება და მოიკრიფება!სახლი, კარი ღვთის წყალობით აივსება ხოლმე...ქორწილებიც კი მაშინ იციან, ყველა მაშინდაბინავდება,მიმინოც კი, მიმინოც!.. კაი დრო არის! პური, ღვინო,ლხინი, ყველაფერია ბლომად. ყველა,დიდითუ პატარა,მაძღარიამაშინდამხიარული!..კაიდროარის!..ორი-სამითვეც, — და გაზაფხულიც ზედ მოებმის ხოლმე, ისლამაზი, მხიარული, თბილი გაზაფხული!.. ღმერთო!

მოსავალი მოდისდა გულმართლად მოამკევინე ყოველმუშაკსა!..

VII

მეიმმღვდელზედსიტყვაძალიანგაგიგრძელე,ბატონო,დაყბედობაშინუჩამომართმევთ.ორიოდენათელიდღემე იმასთან გამიტარებია, გონებისა და ადამიანობისთვალი, — ავად თუ კარგად, — იმასთან ამიხილებია.ჩემისბნელისცხოვრებისგზაზედიმისმეტივარსკვლავიარ ამოსულა, — და ამ უპირო ქვეყანამ სხვა ნურადამაყვედროს-რა. ამიტომ მიყვარს მე იმ მღვდელზედლაპარაკი, როცა კი ვლაპარაკობ ხოლმე. სული ისევსულობს,როცა იმას ვახსენებ.დამიჯერეთ,რომ მე იმისხსენებაზედ ამ ქვეყნად კიდევ მადლი ღვთისა მწამს,კიდევ მგონია, რომ ეს ქვეყანა შესაფერია და ამქვეყანასთან ძაფი არ გამწყდომია.დალოცა ღმერთმა ისკაცად-კაცი!..

ბევრირამმოგახსენეიმღვთისკაცზედ,მაგრამნაასალიცვერ გითხარი: იმისი გულიდა ამბავი ზღვა არისდა მეუბედურმა კოვზით ზღვის ამოწურვა მოვინდომე.ყბედობაშინუჩამომართმევ,შენიჭირიმე.თუმოგაწყინეთავი,ნუგამკიცხავდამაპატივე.

ხუთიწელიწადიაგვითავდაჩვენ,რაცქალაქშივიყავით.მეექვსე წელიწადი რომ დაიწყო, დიდი ბატონისსიკვდილის ამბავიმოგვივიდა.მაშინდათიკოიქნებოდაცხრამეტისა, თუ ოცის წლისა. მამის სიკვდილზედპირველში ბევრი ინაღვლა და, მგონი, იტირა კიდეც.ჩემსავით დაობლდა და ჩემსავით ნაღველი მალეგადაიყარა.დიდხანს აღარუფიქრნია:ფიცხლავ შინიდამცხენებიდაიბარადასამუდამოდშინწამოსვლადააპირა.მინამ ცხენები ჩამოგვივიდოდა, დათიკომ რუსულიტანისამოსი გაიძრო და ქართული ტანისამოსი ჩაიცვა.სულ გამოიცვალა ახალს ტანისამოსში. მშვენიერი

შესახედავიყმაწვილიკაციდადგა.

არ გასულა ხუთი-ექვსი დღე დაბარების შემდეგ, რომცხენები ჩამოგვივიდნენ. მეორედღეს უნდა ქალაქიდამგავსულიყავით.მემღვდლისსანახავადწავედი.

—გაბრიელსგაუმარჯოს!—შემომძახამღვდელმა,როცაშევაღეკარებიდაშევედიიმისპატარაოთახში,—ამბავი-ხაბარი,ჩემოგაბრიელ!

—დიდმაბატონმათქვენიჭირიწაიღო,—მოვახსენემე,— დათიკომ შინიდამ ცხენები დაიბარა და ხვალ შინწასვლასვაპირებთ.

—მერედათიკოსწავლასთავსანებებს?

—თავსანებებს.

მღვდელს ეს ამბავი ძლიერ ეწყინა. წამოდგატახტიდამდათავისოთახშიწინადაუკანსიარულიდაიწყო.პატარახანსუკანმითხრა:

— „სწყუროდეს, წყალსა ვინ დაღვრის კაცი უშმაგო,ცნობილი“, ჩემო გაბრიელ! საკვირველია, რომ მე ისყმაწვილივერმოვიკარე!..ეხლაშინიქნება?

—შინგახლავს.

გადიცვა მაშინვე ანაფორა და წამოვიდა დათიკოსაკენ.მეც უკან გამოვყევ. დათიკოსთან მღვდელმა არშემიყოლია.

დათიკოსთან მღვდელმა კარგა ხანი დაჰყო. როცაგამოვიდა,მეწინდავხვდი.

—ვერაგავაწყე-რა,—მიბძანამემღვდელმანაღვლიანად,

— თავის სიტყვის კაცი ყოფილა. ღმერთმა სიკეთისშეძლებამისცეს.

დილაზედ ჩავალაგეთ ბარგი, დავამზადეთ ცხენები და,მინამ წავიდოდით, მღვდელთან გავიქეცი კურთხევისჩამოსართმევად.

— მიდიხარ, მიდიხარ, გაბრიელ?! — მითხრა მღვდელმადაღონებითა.

—გიახლებით.მაშრავქნა?—ვკითხემეიმ-რიგად,რომ,თუეთქონუწახვალო,—იქნება,არცკიწავსულიყავ.

—უნდაწახვიდე.სხვასვერასაიქ:შენინებაშენსხელთარარის.

მეაღარავუთხარი-რა.მივედი,ლოცვა-კურთხევავთხოვე.იმანპირჯვარიგადამწერადამიბძანა:

— მშვიდობით, ჩემო გაბრიელ! მართალი იყავ დასიმართლესსდიე.გზაყოველთვისკაცურიგექნება.ესეციცოდე: ვინც კარგსა საქმეს არ მისდევს, იგი თავისამტერია.მშვიდობით.

მომეხვია მე, როგორც მამა შვილსა; დავკოცნეთერთმანეთიდაგავიყარენით.ეჰ,ბატონო,ქვეყანაძნელიშესაფერიყოფილა!

ორდღესუკან ჩვენისოფლისბოლოებშიმივედით.მზეჯერჩასულიარიყოდამთისწვერზედცეცხლივითენთო.მე ჩვენსსოფელშიმისვლაძალიანაც არმიმიხაროდა.მეიქაღარავინამყვანდა,მაგრამჩემისმიწა-წყლისსიომრომდამკრა, გული ამიტოკდა: ის მთა, ის ბარი, ის ტყე, ისმინდორ-ველი რომ დავინახე, ავივსე ლხენითა დასიამითა. ის, რაც გულში მაშინ დამიტრიალდა, არცსიხარულსა ჰგვანდა და არც ნაღველსა, გულში რაღაც„მზიანი ჩრდილი“ იყო, თითქო ნაღველი სიხარულში

გაიშალაოდა სიხარული — ნაღველში. გულიოდნავდამეტად ტკბილად მიცემდა. სმენად გარდამექცაგულისყური, ყველაფერი ჩემს გარსა თითქო რაღაცასკარგსადადიდი-ხნისდავიწყებულს ამბავს მიამბობდა.იმდროსრომკაცსჩემთვისხმაგაეცა,მეწყინებოდა.

მე ხომ იმ ქვეყნისათვის ტიალ-ოხერი ვიყავ და იმქვეყნისა კეთილი არა მახსოვდა-რა, მაგრამ მაინც კიდევთავისიმიწა-წყალიდიდირამყოფილაკაცისათვის.ვინცთავისმიწა-წყალსარმოჰშორებია,—ეგიმასვერუცვნია.ჩემდაქვეყნისშუახომეხლახიდიჩატეხილიადა,დღესათუ ხვალე, სულაც გავშორდები, მაგრამ ღვთისმოწყალებად ჩავთვლიდი, რომ მე ჩემის მიწა-წყლისკალთაშისულიდამელია.ვაი,სადაურისადავკვდები!

შინრომმივედით,დათიკომმეორედღესვედამიბარადამითხრა:

—ჩემოგაბრიელ,მეშენსანაბარასავარ.აიესსახლი,ესკარი, საქონელი, მამულ-დედული შენთვის ჩამიბარებია.ღვთის მოწყალება გვაქვს, მეც მაცხოვრე და შენციცხოვრე.

ესრომმითხრა,ერთიკარგიხელიტანისამოსიმაჩუქა.მერომისჩავიცვი,თავადის-შვილშივერგამომარჩევდით.

ჩავიბარეყოველიფერი,ყოველიფერიხელშიდავიჭირედაღვთის შეწევნით საქმე ისე მოვიყვანე, რომ სახლიდამბეწვის ოდენაც არა იკარგებოდა-რა. მართალია, ჩემისერთგულობის გამო ბევრს შევძულდი, ბევრიმოვიმდურე, ყმა თუ მოჯამაგირე, მაგრამ ღმერთიამოწამე, უსამართლობა არავისათვის გამიწევია. ორწელიწადშისაქმეისემოეწყო,რომდათიკოკაიოჯახის-შვილად ჩაითვლებოდა იმ ახლო-მახლო თავადის-შვილებში. ღვთის წინაშე უნდა სთქვას კაცმა, რომდათიკოც პირშავად არ იყო ჩემთან, ტოლ-ამხანაგად

მინახავდადაძალიანმადლობელიიყოჩემი.

ყველაფერში კაი ყმაწვილი კაცი იყო: მშვენიერისსანახაობისა,გულუხვი,გულმარდი,გიჟმაჟიდავაჟკაცი.თოფისადაიარაღისხმარებაშიიმძირობაზედიმასორიცარა სჯობდა. ის რომ ყარაბაღულ ცხენზედ შეჯდებოდა,ყელმოღერებული,ალვისხესავითადამიანსთვალიზედდარჩებოდა.ყველაფრითძალიანლამაზიდამოხდენილიიყო. მაგრამ ერთი ავი სენი სჭირდა, —და იმ სენმა ისეიმას არ ავნო, როგორც მე: ქალების მუსუსი იყო დაამისთანაებშინამუსგაქნილიცა.რაკიგულშივისმექალისფიქრსჩაიდებდა,თავისგულისწადილისათვისარაფერსდაერიდებოდა, არაფერს არ ითაკილებდა, არაფერს დაარავის დაზოგავდა: ყველაფერს და ყველას ხიდადგასდებდა დაუნდობლად და თითონ გაივლიდა. მემგონია, ისუბედურითავის ნათესავსაც არდაინდობდამაგისთანაებში — ასეთი თავდაუჭერელი იყო, რაკი

პირწყლიან გოგოს დაინახავდა. ბევრს გლეხის გოგოსმოუკლაიმანნამუსი,ბევრსკაიოჯახის-შვილსთავზედლაფიდაასხა.სხვაფრივკი,ღმერთმაკაიმოგცეთ,კარგიისიყო.

მე რომ ის არ მყვარებოდა, ცუდად დავუმიწებდი იმმოხდენილ მხარბეჭს, რომ ამოდენა სირცხვილი აჭამაქვეყანასა!.. მაშინ ჩემი ბედიც იქნება სხვა-რიგადდატრიალებულიყო. მაგრამ რა მექნა? ის, სხვაყველაფერში მადლიანი ბიჭი, მეტად მიყვარდა. არვიმეტებდი, თორემ ადრევე იყო ჩემის ხელისაგანგასანიავებელი. ქვეყანა წამურტლა და აქამდისაცმიკვირს,რომ ამმართლა-დამურტალსქვეყანაზედკაციროგორ არ გამოჩნდა, რომ თოფი ეკრა და მიწასთანგაესწორებინა. შენ რაღას აკეთებდიო, იქნება იფიქროთჩემზედ.რასვაკეთებდი?ეგამკითხედაგამკიცხეკიდეც.გული მეც მემღვრეოდა, მაგრამ ჩემი გაუბედავობა,თუ

იმისი სიყვარული, ჩემს გულს იმორჩილებდა იმდრომდინ,მინამმედაისერთსგზაზედერთმანეთს არგადავეხარიხენით. ის მე არ ჩამომეცალა და არ ამიქციაგზა.მეცარშევეპუე.

ჩვენის სოფლის ბოლოს ერთი კაი ოჯახის-შვილი იდგა,ჩვენის ბატონის ყმა. პეპია ერქვა სახელად. კეთილისადმე კაცი იყო, ხანშესული, დროული, გლეხკაცობაშისახელიანიდაპატივცემული.

იმას, შენი ჭირიმე, იქნება მარტო ჩემს საუბედუროდ,ერთიახირებულადმადლიანი,ჯეირანივითლამაზიგოგოჰყავდა. ის იყო პეპიას სულიდა გულიდა იმის მეტიცაღარავინ შერჩენოდა ახლად დაქვრივებულს პეპიას.ბევრმაკარგადაშენებულმაგლეხმასთხოვაქალი,მაგრამარავის მიათხოვა,თითქო სხვისათვის არ ემეტებოდა ისობოლიმარგალიტი.გოგოიყო,შენიჭირიმე,რომთვალიზედ დაგრჩებოდა: თეთრ-წითური, შავ-თვალ-წარბა,

ტანწვრილი და მაღალი. ბევრი თავადის-შვილის ქალიინატრებდა იმის ჯეირანივით მოღერებულ ყელსა, იმისგიშრის თვალსა, იმის გიშრის თმასა, ლერწამს ტანსა!..მარილიანირამიყო,ჩემსაუბედუროდ.

აკიგამიწყრაჩემიგამჩენიდაპეპიასქალსთვალისადღაცმოვკარი. თვალის მოკვრა და გულში სიყვარულისცეცხლის ჩავარდნა — ჩემთვის ერთი იყო. როგორცთოფის-წამალი ნაპერწკლისაგან, ისე ავფეთქდისიყვარულისადანატვრისაგან.

რაღა გაგიგრძელოთ,თურმე ნუ იტყვით,— იმ გოგოსაცჩემიფიქრიმისცემოდა.ეხლარაღავარ,შენიჭირიმემაშინოცის, თუ ოც-და-ერთის წლის გათამამებულ ბიჭსაადამიანობა მეტყობოდა. კვეხნით არ ვიტყვი — ჩემსტოლსბიჭებშინაბოლოვარიარვიყავდათვალ-ტანადაცარაფერიმიჭირდა.

ერთხელკალოზედკევრზედიდგადა,მერომამოვუარე,ჩუმ-ჩუმადშემომცინა.როგორცკოკორიმზისაგან,გულიისე გადამეშალა და ამიყვავდა; ამომივიდა მზე,გამინათლდა ქვეყანა. ამიცქანცქალდა ობოლი გული,ამიცქანცქალდაისე,რომ ამოდენაკაციმოვიყარედაისეაღარამცქანცქალებია.ეჰ,პირქუშოწუთის-სოფელო,ისიცხომმომიშალე!..

შუადღე იყო, ვენახიდამ მოვდიოდიდა, ორღობეში რომშემოვედი, ჩემს მზესორღობისთავშითვალი შევასწარ:თურმე მამისათვის კალოზედ ჯერი მიჰქონდა. გულმაცემა ერთს წუთს შესწყვიტა, დამეცა ბურანი, თვალთდამიბნელდა, —და ეს ამოდენა ვაჟი-კაცი წავბარბაცდიდა წავაწყდი ღობეს. მალე მტერი მოგიკვდეს, მალე მემოვიკრიბეღონედაგონზედმოვედი.ესრაცდამემართა,ერთის წუთის საქმე იყო. იმანაც მე თვალი მომკრა:შეკრთა, როგორც შველი მონადირესაგან,დაუცებუკან

გატრიალდა.მებევრიაღარმიფიქრია:ვისხლიტეფეხიდაგამოვუდეგ. ისე ფეხაკრეფით ჩქარა მიდიოდა, თითქოუკან მტერი ეგულებაო. დავეწივე კაკლებ-ქვეშგამინდვრებულზედდამივაძახე:

—ქალო!რამიგარბევინებს?მგელიხომარავარ,ბიჭივარ,ადამიანი. — იმან ხმა არ გამცა და არც შემომხედა.თავმომწონე ბიჭი ვიყავ და გული ყელში მომებჯინა.ვიშვირეფეხიდაორგადახტომაზედწინმოვექეც.

— ნუ გარბი, შენი კვნესამე! — ვუთხარი მე დაგამოვუწივე ყელი, — შენ ხელთ მომიცია ჩემი საბელიყელისა.

იმან წარბი შეიკრა და ისე მრისხანედ და მწყრალადშემომხედა, რომ თვალს თვალი ვერ გავუსწორე. მეშევკრთი; მე ვაჟი-კაცი შევუშინდი იმ პატარა, უღონოგოგოსა!.. ძლიერი ყოფილა უძალოდაც ადამიანის

შვილი!..

—გზა!..—მითხრაამაყადდაბძანებითა,—მამამყავსდანამუსიმაქვს.

— ღმერთმან ნურც ერთსა და ნურც მეორეს ნუმოგაშოროს, — ვუპასუხე მე გულმართლად, მაგრამიმედგადაწყვეტილად,—მესამტროდ არავარმოსული,ღმერთო, ხომ შენ იცი! ჩემი გული და წადილი ისეთიწმინდაა, კელაპტრად ხატს აენთება. მე მარტო ისმინდოდა,რომჩემიობოლითავიშენთაფეხთ-ქვეშგზადგამეშალა. არ ინდომე?! ღმერთმა მშვიდობა მოგცეს,ლამაზო ქალო, და მე თუნდა შენის ჭირის სანაცვლოდვიყო. გზაო, მიბძანე შენ, — დამითმია გზა!.. გზამშვიდობისა!..ლხინიშენდაჭირიმე.

ვთქვიესთუარა,ჩამოვეცალე.იმანფეხიწინარწადგადაერთხელ კიდევ თვალი გადმომავლო. წყრომა აღარ

სჩანდაიმისტბა-თვალში.სიხარულისსიომგადამირბინაგულზედ. ბედმან ჩემკენ მოიხედა. კიდევ გული მომეცადაგახალისებულმავუთხარი:

— ქალო!რად მიკარგავ გზადა კვალსა?რისა გეშინიან,რომვერხვივითათრთი?ცარისხვითთავზედდამექცეს,ფეხ-ქვეშდედამიწა გამერღვეს,თუ გაბრიელმა შენზედავიფიქრიგულსგაიტაროს!..

— დამეხსენ!.. — მითხრა იმან იმგვარად, რომ, ვისაცმართლადადახსნაუნდაისე,იმ-რიგადარიტყოდა.

— არ დაგეხსნები, მინამ ჩემის გულის წადილს არშეიტყობ. ნუ ფრთხი უგუნურ ტრედივითა. შენისიყვარული გულს ჩამივარდა: მე ქმარი და შენ ცოლი,ჩემომარგალიტო!ოღონდჩემიგულისპასუხიკიმითხარდა ჩემიობოლითავიმოკვდეს,თურომგაბრიელმაშენრამგაწყენინოს.

იმანპასუხიარმამცა.მეცაღარმოვეშვი.

—თავიმამიკვდეს,თამრო,—დავიწყემეხელახლად,—თავი მამიკვდეს,თუ შენის მეტი ცოლი მე მოვინდომო.ხმაამოიღე,შენიკვნესამე,შენი!..ერთიობოლიბიჭივარ,რასაც მხედავ — ესა ვარ. ნუ დამაწყევლინებ ჩემისგაჩენის დღესა, ნუ დამღუპავ, შენ გენაცვალოს ჩემითავი!.. მე ქმარი და შენ ცოლი... მითხარი რამე, შენიჭირიმე, თორემ ლამის ლოდინში სული შენთა ფეხთა-ქვეშგამიფრთხეს.

ხმაარგამცა.

— თამრო! შემომხედე, ამ ერთმა ლოდინის წუთმა რა-რიგად დამადნო. გამაგონე შენი სირინოზის ხმა,სულგანაბული, გულკვდომითა გიგდებ ყურს და ველიპასუხს. მითხარ!.. მითხარ, გინდივარ თუ არა და შენსგამჩენსდაავალე!თუარგინდივარ,თქმანუგიჭირს!..ნუ

გებრალები!.. ერთი ობოლი ბიჭი ვარ, მაგრამ შენისპირისაგანთქმულსღვთისრისხვასაც ავიტან, არამცთუუბედო ბედის წყრომასა. ნუ დამადნე ლოდინითა, ხმაგამე,ხმა!..

ესრომვუთხარი,ხელიმკლავშიჩავავლე.ხელირომიმისტანს მოხვდა, ერთმა რაღაც ელვამტვინიდამ გულამდეუცბად გამირბინა, ჟრჟოლამ ძარღვებში დამიარა. ისშეტოკდა, მაგრამ არ ინდომა თავის მკლავისა ჩემიხელიდამ გამოცლა. არამც თუ მიწყინა, გამიღიმილაკიდეც. იმისი მარგალიტი კბილები, ლარივითგამწკრივებული ორ ლალ ტუჩებ-შუა, ცის-სარტყელადმეჩვენა.გულისიხარულით ამევსო.ვაი,რადღეიყოდარა-რიგადდამიღამაწუთის-სოფელმა!..

— გამიშვი, ადამიანო!— მითხრაღიმილითა, — ცუდადნუგადამკიდებიხარ,ქვეყანადადის,სირცხვილია.

— სირცხვილი იმას, ვინც საძრახისი ინდომოს. არგაგიშვებ.რომგაგიშო,ჩემისულიცთანუნდაგაგაყოლო.რასაცმეგემუდარები,იმისპასუხიმითხარდაინაცვალეჩემითავიკიდეც!..

—რაგითხრა,ადამიანო?

—ანჰოდაანარადამომკალკიდეც!..

— შენს სიკვდილს კიდევ ჰოს თქმა მირჩევნია, შეუბრალოდ იმედ-გადაწყვეტილო! — წამოიძახა იმანუეცრადდამკვდარიგამაცოცხლა.სთქვაიმანესთუარა,გამისხლტა ხელიდამ და როგორც ნიავი თვალიდამწამივიდა.გამიფრინდაჩემინოესტრედი,მწვანეშტოკიხელთდამიგდო;გამიფრინდადათვალიჩემიმიეკერაიმორღობეს,რომელსაცისბოლოსშეუბრუნდადამიეფარა.

ღმერთმაუშველოს!.. ადამიანსხანგრძლივრომშეხვდეს

ამ წუთის-სოფელში იმისთანადრო, ეს წუთის-სოფელისამოთხე იქნებოდა. მაგრამ წუთის-სოფელი იმიტომაჰრქმევია, რომ ყველაფერი წუთობითა სცოდნია,უბედურობის მეტი. ის-ის იყო, ჩემს ბედს იმის ოდენისიხარული ვეღარსად დავსტყუე. წავიდა იგიცა, ვითასიზმარი ღამისა, წავიდა და იმის ნაცვლად, რასაცამხედავთ, ის მომეცა... იმ სიხარულის ხატი ეხლა შიგგულში უქმადღა მიკიდია. დამაწაფა სოფელმაუკვდავების წყაროსა და ბოლოს შხამად ამომადინა.ტყუილადკიარარისნათქვამი:

„მიმნდომნისაწუთროსანიმისთანივთთაგანრჩებიან,იშვებენ,მაგრამუმუხთლოდბოლოსარმოურჩებიან“.

ეჰ, მოგაწყინე თავი ამდენის ჩივილითა, შენი ჭირიმე,მაგრამრავქნა?ჭირთათქმა—ლხინიაო.

VIII

ერთხელ კვირა-დღე იყო,დათიკო წირვაზედ წავიდადაიქიდამ ვიღასაც სადილად მიეწვია. მეც ავიღე თავი,პეპიასბაღჩას ავუარე.გადავიხედე,კაკლისჩრდილ-ქვეშთამრო დავინახე, მწვანე ბალახზედ წამოწოლილი.ვიშვირეფეხიდაგადავხტიღობეზედ.ისცოტადშეკრთადა,რომდამინახა მე ვარ,დაშოშმანდა. მედა ისდიდიხანია ეგრე ჩუმად ვინახულებდით ხოლმე ერთმანეთსა,მაგრამ,ღმერთიამოწამე,კოცნასაცვერვუბედავდი.

—შენახარ?—მკითხაიმან,როცამიველდაწამოვუწექწინა.

—მევარ,შენიკვნესამე!რადახარეგრემოწყენილი,ჩემოსიკეთევ?—ვკითხემე,რადგანაცნაღვლიანობაშევატყე.

—დღესავიდღეგამითენდა.

—რადა? ავი იმას, ვინც ავი შენთვის მოინდომოს.რადანაღვლობ?

—არისმიზეზი.

—მაინც?

—დღესმამა-ჩემიავ-გუნებაზედმოვიდასაყდრიდგანდაიმიტომ.

—შენდღესსაყდარშიიყავ?..

წამოვვარდი ფეხზედ და ისე აჩქარებით ვკითხე, რომთამროგაოცდა.

—ვიყავ,—მითხრაიმან,—რაზედაჰფეთქდი?

—ბატონიიქიყო?

—იქიყო.დერეფანშიიდგა,როცამეწინგამოვუარე.

—შენწინგამოუარე?!

გავაგრძელე სიტყვადადავაკრაჭუნე კბილები. როგორცტყვიანაკრავი,ისეგაფითრებულიმკვდარსავითიმისწინგავშეშდი. დიდხანს, დიდხანს ხმაამოუღებლივჩავყურებდი იმის ორმოსავით ჩაღრმავებულ შავთვალებსა.ისიცგაკვირვებულიშემომცქეროდა.ხმააღარგამიცია.გამწყრალსავითგულნატკენიისევიმღობეზედგადმოვხტიდაწამოვედიშინ,რომშემეტყორამე...

მაშინვე მივუხვდი პეპიას ნაღველსა. იმ კვირა-დღესდათიკოს დაენახა საყდარში თამრო და პეპიასათვისეკითხნა:

—ეგგოგოვისია?

პეპიას ფერი შესცვლია თურმე და თრთოლითუპასუხნია:ჩემიგახლავთო.

—კაი საპროშტავი ყოფილა!.. — ეთქო იმდაუნდობელსადამიანის-შვილსა.

მომკვდარიყოსაწყალიპეპია,რომგაიგო,რომიმისიქალიბატონს მოეწონა. კარგად იცოდა, რაც იყო ბატონისმოწონება და რასაც მოასწავებდა. მე რომ ეს შევიტყე,შევფიცეღმერთსა,რომმემოვკვდებიდაიმასკიარავისწავაქელვინებ-მეთქი.

იქნება არ დამიჯეროთ, მაგრამ ჯოჯოხეთს მიეცეს ჩემისული,თუ იმ კვირა-ღამეს ჩემი მღვდელი სიზმარში არმომჩვენებოდა.ისდაღონებულიიდგაჩემ-წინადარასაცდავეკითხებოდი,პასუხადსულამასმეტყოდახოლმე:

„ხამსმოყვარემოყვრისათვის

თავიჭირსაარდამრიდად,გულიმისცესგულისათვის,

სიყვარული—გზადდახიდად“.

ბოლოს, მე მითამ მუხლებზედ მოვეხვიე, ცრემლითდატირილით შევჩივლე ჩემი ამბავიდა ვუთხარი: მიბძანე,საით რას გავხდე? იმან არა მითხრა-რადა წავიდა. რომგადიოდა გარეთ, შემომხედა მედა მაშინ კი მითხრა:—რასაცაგასცემშენია,რაცარა—დაკარგულია.

დამიჯერებთამას,თუარა—თქვენიცით.მინდაკი,რომდამიჯეროთ, იმიტომ რომ მართალია. აღსარებასავით ამამბავსგიამბობთდატყუილსარვიტყვი.

მეორედღერომჩემთვისარგათენებულიყო,ისასჯობდა.ისეთიგულმოწყვეტილიდა აღრინებულივიყავ,რომ არვიცოდი,რამექნა.მეარავისარშევატყობინე,რაცვიცოდი.მე ჩემს ბედს გავუჩუმდი, მაგრამ ორივე თვალი კი

გავაფაციცე.თვალ-ყურივადევნო,—ვთქვიჩემსგულშიბოლოს, — იქნება ისე არა სწვიმდეს, როგორცა ჰქუხს-მეთქი. ხანდისხან ერთი საშინელი ტკივილი გულის-ფიცრის ტეხას დამიწყებდა ხოლმე. ვაი თუ თამრომ...მაგრამ არა, მალე გადავიგდებდი ხოლმე გულიდამ ამფიქრსა.

ამ ყოფაში ვიყავ და ჯერ არსაიდამ ავი არა ისმოდა-რა.ერთხელ მე ბიჭებში ვიყავ და ბატონის ხმა მოგვესმა,გიტოს ეძახოდა.ღამე იყო, ძილის-პირი მოახლოვებულიიყო.გიტოგახლდათდათიკოსუნამუსობის ავან-ჩავანი.გიტო რომ წავიდა, მეც იმის გაუგებრადთან ავედევნე,ჩუმ-ჩუმად შევიპარე ერთს ბნელს ოთახში, რომლისკარიც დათიკოს ოთახში გადიოდა. დათიკოს ოთახშისანთელიენთო.მეკარებთანსულგანაბულიავიტუზედაყური, როგორც ლურსმითა, კარებზედ მივაკარ. გიტოსზურგი ჩემკენა ჰქონდა შემოქცეული და ისე იდგა,

დათიკო კი წინა და უკან დადიოდა ოთახში. ბოლოსდათიკოგაუსწორდაგიტოს,შედგადაჰკითხა:

—პეპიასსახლიიცი?

—თუმიბძანებ,გიახლები,—უპასუხაგიტომ.

—გინახავსიმისგოგო?

—როგორ არა,შენიჭირიმე! აბაგოგოის არის, აი!იმისიბადალიდუნიაზედარიქნება.

—მაშთუაგრეა,შენიციდაშენმაბიჭობამ.

—ჩემიკისერიგახლდეთ.მერეგასათხოვარიცარის!..

—თუ კაი ჩოხა გინდა,თუ არადა კატასავით სარზედჩამოგარჩობ.

— ბატონი ბძანდები, ადვილია. მარტო ეს არის ძნელი,რომ იმ გოგოს საყვარელი ჰყავს და ცოლ-ქმრობაცნათქვამიაქვს.მაგრამ,რაცუნდაიყოს,დედაკაცია:ერთიჩაქსულაკაბადაიმისიჯანი.

—ნამუსწართმეულიხომარარისჯერ?

—უცოდველია,როგორცგვრიტი.

—ვინარისიმისსაყვარელი?

—ჩვენიგაბრო.

—გაბრო?!.—გააგრძელადათიკომსიტყვადაჩაჩუმდა.

მესმენადგადავიქეც, ვსთქვი,რომ ან აი ეხლა, ანცოტახნისშემდეგდათიკოიტყვის,თავიდამინებებიაო,გიტონუღარ გაირჯებიო. მაგრამ მიმტყუვნა იმედმა და

დათიკოს კაი კაცობამ იმოდენა სიკეთე ვერ შესძლო.მოუბრუნდა გიტოს და გულ-დადინჯებულად, თითქოკაისაქმესშვრებაო,უთხრა:

— მეწყინა, ეგ რომ მითხარი, მაგრამ არაუშავს-რა. შენ,რაცგითხარ,ისაჰქენი,მედაგაბრომოვრიგდებით.

რაწამსაცესგავიგონე,გაბოროტებულიგამოვტრიალდიდა მოვშორდი იმ ცოდვის-შვილებსა.რა ილაპარაკეს მასუკან,არვიცი.ესკივიცი,რომმედადათიკოსშუახიდიმაშინ ჩატყდა და მეც გულში ერთი ძარღვი ჩამწყდა.მოვრიგდებითო!.. ვაი შენს გაბრიელსა, რა ცუდადუცვნიხარ!..

საქმის დაგვიანება აღარ ევარგებოდა, უნდა მეხერხნარამე,რომსაწყალიგოგომახეში არგაბმულიყო.მაშინვეგავიზრახე, რომ პეპიასთან წავიდე და ყველაფერიშევატყობინო. გლეხის ვახშმობა დიაღ გადასულიყო,

როცა მე პეპიას სახლთან მივედი. კაშკაში მთვარე იდგადა ასეთი მთვარის შუქი იყო მოფენილი ამ ცოდვილსქვეყანაზედ, რომ თითქოს ეს ქვეყანა სიწმინდით არიგანათებულიო. მე პეპიას შევასწარ თვალი სახლისდერეფანში.ისსაწყალიდაჩოქილიყოდაჰლოცულობდა.მეფეხაკრეფითმივეპარედა აქეთბოძს ავეტუზე.კარგახანსბუტბუტებდადაგულშიხელსიცემდაისუბედურიმამა,ბოლოს,თითქოთავიდაივიწყაო,გულამომჯდარმამაღლა ხმით შეჰბღავლა უფალსა: — შენთვისმომიბარებია ჩემი უცოდველი თამრო!.. ნუ გაუმრუდებგზას!..ღმერთო, მფარველო მართლისაო, ნუდამანახვებჩემისშვილისმიწასთანგასწორებას!..

ადგა ის საცოდავი ადამიანის-შვილი, ხელითვალებზედმოისო,თითქო ცრემლს იწმენდსო, ერთი კიდევ ჩაიკრაგულშიხელიდაგაემართასახლშიშესასვლელად.მაშინმივაძახე:

—პეპიასგაუმარჯოს!

—ვინახარ?თუავისულიარახარ,ამდროსაქრახელიგაქვს?—გამიწყრაპეპია.

—ავსულობასნუმწამობ.მეშენთანმოსალაპარაკებელიმაქვს,—ვუთხარიმეპირდაპირ.

—ვინახარ?ვინ?

—შენიკეთილის-მყოფი,გაბრიელივარ.

პეპიას ელდა ეცა: ალბად ბატონისაგან მოგზავნილივეგონე გოგოს თაობაზედა; ამიტომაც მწყრალად დაგაჯავრებითმითხრა:

— მე შენთან საქმე არა მაქვს-რა.თუ შენ კაი კაცი იყო,მზესარდაემალებოდი.ამდროსძაღლსაცკისძინავს!..

მითხრა ეს და გაიწია შინ შესასვლელად. მე ხელიმოვკიდედაშევაყენე.

— არგეყურება,შეუბედურისდღისავ,რომმძიმესაქმემაქვს-მეთქი!..—ვუთხარიმე.

—შენისბატონისპატრონსრასაქმეუნდაგქონდეს,თუარ სულის წასაწყმედი. რა გინდათ, შვილო, ჩემგან?როგორარგებრალებითბებერი,უღონო,უპატრონოკაცი?თქვენშიღმერთიარარის?..

—ღმერთიცარისდაღვთისაგანჩაგონებულისიკეთეცა.

—კარგი,კარგი!—გამაწყვეტინასიტყვა,—კარგი!ვიცი,რამადლიცტრიალებსთქვენგულში,ვიცი!..

— ეს გულიდამიწდეს,თუ შენიღალატი შიგ იდოს, —მოვუჭერმესიტყვათამამადდაგაბედვით.

— თუ ღმერთი გწამს, მე მამშორდი, ბევრი გველიმინახავს — ჯერ გულში ჩასძვრენოდეს და მერე კიდაეშხამოს.შენისგამჩენისგულისათვის,მამშორდი,ნუშემამთხვევ ცოდვას. აი, ხომ ჰხედავ,უილაჯო ვარ. ჩემიპირდაპირმორევნადიაღ ადვილია,მაგრამმოტყუებაკიძნელია. დაანებე თავი მაგ გატკბობილის ენით ჩემსცდუნებასა, ჩემს საცოდაობაში მევე ნუ შემარევინებხელს. მე რაღა ცდუნება მინდა?თქვენ რაღა ოსტატობაგინდათ? მერა შემიძლიანთქვენთან, ქვეყანათქვენკენარის. პირდაპირ მოდითდა მოწამლული ისარი მკარითგულში.რაღაეშმაკობაგინდათ?რაცგინდათისაჰქენით.მეღმერთსმივანდეჩემიგულისწყურვილი,იმასგაეცითპასუხი!..

საბრალოს გული ამოუჯდა და ტირილი დაიწყო. მეცმეტკინაგული:იმისსაცოდაობამდამწვა.

— იმედ-დაკარგულო, უბედურო კაცო! — ვუთხარი მე

გულთბილად და გულნატკენად, — ღმერთი ხომჰხედავს, მე მოვსულვარ იმისათვის, რომ შენთვის ჩემითავიდავდო,რადმწამობავკაცობასა?რადარმენდობი?მეხომშენთვისცუდიარამიქნია-რა!ვაიშენ,ჩემოთავო!ცილს ნუ მწამობ უმიზეზოდ. მაშ შენ გაბრიელი ვერგიცვნია? ადრედამალე აიგავოსმტვერსავითესობოლითავი, თუ ადამიანის ღალატი ოდესმე გულშიგამტარებოდეს. ვაი შენ, ჩემო თავო! რად მირცხვენყმაწვილ-ბიჭობას? სამაგისო რა მიქნია, რა? სულს ნუწაიწყმედცილისწამებითა,ნუ!..იმღვთისგულისათვის,რომელსაცშენწეღანევედრებოდი,მომენდემედამაშინჰნახავ,რაცკაცივარ.იმღვთისწინგაძლევფიცს,რომმეშენისიკეთისათვისვარაქმოსული.დამიჯერებ,კარგია,არადა,—მემაინცჩემსთავსშენთვისარდავზოგავ!

ჩემმასიტყვებმაიმასგულიჩემკენმოუბრუნეს.მერერა-რიგად? წამავლო ხელი, მომეხვია და ჩემს მკერდზედ

ზედ-დაკდომითქვითინიდაიწყო.

— შენს ღმერთს აპატივე, შენს ღმერთს!.. — ჰბღავოდასაცოდავადპეპია,—ღმერთიხომმოწამეა,შენგანავიარაგამიგია რა, მაგრამ რა ვქნა? რა ვქნა მე უბედურისდღისამ? შვილი მეღუპება, შვილი!.. ჩემი სისხლი, ჩემიხორცი!.. ერთად-ერთი შვილი ცოცხალი მემარხება!..გესმისეს,ჩემოგაბრიელ!შვილსვკარგავ,შვილო,მოდიდაუნდონუვიქნები!შემინდევ!შენსღმერთს აპატივე,თუ გაწყინარამე ბებერმა, ჭკვადაკარგულმა,უბედურმამამამა. რა ვქნა? ჩემი შვილია, ჩემი გულ-ღვიძლია, ჩემოგაბრიელ!ვისმივენდო,ვის,ამცოდვითსავსეადამიანის-შვილებში?ძმასარვენდობი,ძმას,მაგსაქმეში,ღმერთო,ხომშენიცი.მაგრამმაცდუნებ,თუარმაცდუნებ,შენკიუნდა მოგენდო. აჰა, ჩემი საბელი ყელისა!.. შენ იცი!..გინდა გველივით გამსრისე, გინდა დამიხსენწაწყმედისაგან! შენ იცი და შენმა ყმაწვილკაცობის

მადლიანობამა. მე არა შემიძლიან-რა, ხომ ჰხედავ!შემიბრალე და ნუ დამანახვებ ჩემის თამროსუნამუსობას!.. შენის ხელით დაეც დანა და დაგვიხსენმამა-შვილნი ცოდვისაგან. მე ცოცხალი დამმარხე, მიწამომაყარედამაგასკინუმიზამ,რომჩემითამრო...ვაიმე,შვილო!..

აქ მეტისგულის ამოჯდომისაგან საწყალს ხმა ჩაუწყდა,სიტყვაშაეკრადაენადაება.ღმერთო!რამდენიამისთანაცრემლი იღვრება ამ შენგან გაჩენილ დედამიწისზურგზედ,მაგრამსიავეადამიანისააქამდისარჩაირეცხა.დიდებაშენსმოთმინებასა!

მეც ამიყოლიაიმისმასევდამდაგულის-ტკივილმა.რომარშემრცხვენოდა,მეცვიტირებდი.ისეწელმოწყვეტილი,ისე გამშრალი ვიდეგ იმის წინ, რომ ვერც ნუგეში ვეცი,ვერც იმედი მოვუმატე. ენა მე აღარ მიჯერებდა დაგონება. ვიდეგ ისე სულელსავით იმის წინ. მაგრამ

ბოლოსკი,რომვნახე,რომგულივეღარდაიმორჩილადასევდამდაიბრიყვა,—ვუთხარი:

—გულიდაიმშვიდე,კაციხარ,რომსხვაარაიყოს-რა.ნუგეშინიან, ისე არა სწვიმს, როგორცა ჰქუხს. ღმერთიმოწყალეა,ყველანიკარგადვიქნებით.

—ჰო,შენიჭირიმე,გაბრიელ!—მიპასუხაიმან,—ეგრე,გეთაყვანე!შენსხელშივარ,შვილო,შენგეთაყვანოსჩემითავი.მართლა-დაღმერთიმოწყალეა.ადრედამალერადვითხელებჭკვასადაგონებას! იმისთანარამიქნია,რომღმერთმა ჩვენზედ ხელი აიღოს. აი, გეთაყვა, ცრემლსმოვიწმენდ და დავდინჯდები, ოღონდ მიშველე რამე,შენიკვნესამე,შენი!

მეკიდევვეღარამოვახერხე-რასათქმელადდაგავჩუმდი.ბოლოსმაინცკიდევიმანდაიწყო:

— იცი რა, ჩემო გაბრიელ! მე წავალ, ბატონს ფეხ-ქვეშჩავუვარდები, ენით ავულოკავ ფეხის ნატერფალს.გადვუკოცნი მუხლებს, — იქნება ღმერთი შემეწიოსდაროგორმე თავი შევაბრალო. ისიც კაცია, ჩემისსიბრალულითდასაცოდავობითმოლბება.

—შენბატონსკარგადვერიცნობ.

— მა რა ვქნა? — შემომბღავლა საცოდავად, თითქოყველაფერზედიმედიგადუწყდაო.

— ეგ საქმე მე დამაცალე. შენი დახმარება მარტოიმისთვისმინდა,რომთვალ-ყურიგეჭიროს,ნამეტნავადგიტოს გაუფრთხილდე. ის ძაღლი-კაცია. როგორცმორიელი, ისე შემოგეპარება და დაგსუნთქავს.დანარჩენიმევიცი.

— ეგრე, შენი ჭირიმე, ეგრე! ღმერთი იყოს შენი

გადამხდელი.

კიდევერთმანეთსგავუჩუმდით.პეპიამჩაღუნათავიდარაღაცფიქრებსგადაეკიდა.მეცჩემიდარდიმედოგულშიდა იმ დარდმა გამიყოლია. კარგა ხანი ვიყავითჩაჩუმებულნი, მაგრამ ხან ის შემომხედავდა მე, ხან მეიმას შევხედავდი და არაფერს კი ერთმანეთს არვეუბნებოდით. ვატყობდი, რომ რიღაცისთქმაუნდოდადათითქო ვერ ახერხებსო. მეც მინდოდა ერთისრასმისთქმა, მაგრამ ვერა ვბედავდი, ცუდად არ ჩამომართოს-მეთქი. ჩემიდათამროს ცოლ-ქმრობის პირობისა პეპიამჯერარაიცოდა-რა.

—გაბრიელ!—მითხრაბოლოსპეპიამ,—მეერთიქალი-ღაშემარჩინაბედმადაიმისმეტიმეარავინარმივისამტრიალქვეყანაზედ.მოდი,ისცოლიდაშენქმარიდამეცმამათქვენი.ჰა,რასიტყვიშენ?

მეჩემსყურებს არდავუჯერეესუეცარიჩემისნატვრისასრულება და ჩემის დარდის მოკვეთა. იმნაირმასიხარულმა ისე დამიჭირა გული და გონება, რომგაშტერებით ყურება დავუწყე და მე სულელმა ვერავუთხარი-რაპასუხად.

— რას გამიჩუმდი? —დამასწრო ხელახლად პეპიამ, —თუ არ გინდა, სთქვი: მე მაგით გულს არ მატკენ. ცოლ-ქმრობანებითია.

—არმინდაო?!რასამბობ,ადამიანო?ჩემინატვრაეგიყო!ვენაცვალეჩემსიღბალს!ნატვრათუასრულდეს,მაგეთი!ეჰ, დალახვრა ღმერთმა, ვერ მომიხერხებია!.. პირდაპირგეტყვი: ცოლ-ქმრობა ერთმანეთისათვის ნათქვამიცაგვაქვს.ეხლა,რაკიშენინებაცარის,ჩემსბედსძაღლიცარდაჰყეფს.გიშველოსღმერთმაშენცდაამქვეყანასაც,რომნატვრაცარიელნატვრადარარჩებაცისქვეშა.

ჩვენი ცოლ-ქმრობის ნათქვამობა რომ შეიტყო, რაღაცნაღველმა გადურბინა გაფითრებულ სახეზედა. ხმა არგამცა. მე შევატყე, რომ კიდევ ავ ფიქრს გადაეკიდა ისუნდოადამიანიდაამიტომაცზედდავატანე:

—ცოლ-ქმრობაკიგვითქვამს,მაგრამარცშენთანდაარცღმერთთან პირშავად არა ვართ. ღმერთო, ხომ შენა ხარმოწამე, ჩვენი სიყვარული წმინდა არის,როგორც ანკარამთისწყარო.თუმზისშუქიწყაროსაამღვრევს,მაშჩვენსსიყვარულსაც ჩვენი გული აუმღვრევია. ცამ რისხვითმკითხოს და დედამიწამ არ მიმიღოს, თუ ცოდვა რამეჩვენსგულშიჩასახულიყოს.ნუჰშიშობ!ღმერთთანაცდაშენთანაც ორნივე პირნათლადა ვართ. ღმერთია ამისთავდები,ღმერთი!

დაიჯერა ჩემი ალალი სიტყვა. ის ალალი ადამიანი,როგორც მალე ავს დაიჯერებდა, ისე მალე კარგსაცმიენდობოდა.

—მამკალ,აქვეჩამაქვავე,ჩემოგაბრიელ!—მითხრაიმანნანვითა,—აქავმიწასთანგამასწორე!ცუდიგულიმაქვს—ესოხერი.უნდოვარ,უნდო!მერესაწყალიჩემიგოგოცძალიან მიყვარს!.. მამკალ, გამაქერ! ცუდის გულისპატრონივარმეცოდვილი,ცუდის!შენშვილიდამემამა,მესულელსსხვარაღამინდა!

ისეთქვენ გაიხარეთ, როგორც გახარებული მე იმ ღამესშინწამოველ.რაღამინდოდა?ერთინატვრამქონდა,ისიცასეუცბადამისრულდა.შინრომმოვდიოდი,მემეგონაისკაშკაშიმთვარე,ისმბრწყინავივარსკვლავებიჩემსბედსშეჰნატრიან-მეთქი. როგორც ცაზედ, ისე ჩემს გულშიერთი ღრუბელი აღარ იყო. კეთილი ღამე იყო ისდალოცვილიღამე!რაუნდოდაავკაცობასჩემგან?რაზედჩამითრია და დამღუპა სასიკეთოდ გამზადებული? ვინიცის? იქნება ეხლა მე ვყოფილიყავ რიგიანი მუშა-კაცი,ცოლშვილი გარს შემორტყმული მყოლოდა! რომ

მოვმკვდარიყავ კიდეც, დამტირებელი მეყოლებოდა,მიწას მაინცთავისიანი მომაყრიდა,ცრემლს მაინც ჩემნიდამადენდნენდაეგრეძაღლისადანადირისშესაჭმელიარ გავხდებოდი!.. შერჩეს ავკაცს ჩემიდაღუპვა... მე ხომამ ქვეყნისა აღარა ვარ, ერთი ფეხი საფლავში მიდგას,დღესათუ ხვალე ჩემი სულთამხუთავი მოვადა სულსგამაფრთხობინებს, მაგრამ გულზედ სისხლიგადამესხმისხოლმე,როცაამასვიგონებ.

ის დალოცვილი მღვდელი ხშირად მარიგებდა ხოლმე,რომმტერსაცპატივებაუნდაო.მეცვამბობ,მაგრამმაგასმარტოენაამბობსდაგულშიკისხვაბალღამიტრიალებს.ღმერთო, შეგცოდე, მაგრამ შენგან გაჩენილს ადამიანსამარტოშენისახეთუმისცემია,თორემგულიკიარა.სულტყუილია!მაინცადამიანსმტერიარშეჰყვარებია...

IX

იმ ბედნიერს ღამეს ჩემს თვალს ძილი არ მიჰკარებია:ლხინსაცჭირსავითძილისგაფრთხობასცოდნია.

ირიჟრაჟათუარა,მეცფეხზედვიდეგ.წუხანდელიღამისმადლი ისევ გულშიტრიალებდა. შევხაროდი იმრიჟრაჟდილას, იმ ლურჯ ცასა, იმ ნამით პირდაბანილსდედამიწასა და მე მეგონა, რომ ცაც და ქვეყანაც მეშემომხარიან.ქვეყანაზედმე,თამროდაპეპიარომმაშინმარტო ვყოფილიყავით, სამოთხე სანატრელი აღარიქნებოდა.მაგრამჩვენგარდაკიდევბევრნიიყვნენდაიმბევრში ჩვენი ბატონი დათიკოცა, რომელმაც გიტოსუთხრა: მედა გაბრიელ მოვრიგდებითო. მომაგონდა ესსიტყვებიდასამოთხეჩემითვალისდახამხამებისუმალჯოჯოხეთად გადამექცა: ჟრუანტელმადამირბინატანშიდა ყოველს სახსარში ტკივილით გამიარა, კბილებმაკრაჭუნიდამიწყეს,მუშტებითავისთავადდამეკუმშნენ,თითქო ჩემი გზის ამრევი ხელში უნდა გამეწურაო. იმ

წამსდათიკორომდამენახა,მგონია,ძმარომყოფილიყო,ძმა, — იმისდანახვადა იმის სულის გაფრთხობა ერთიიქნებოდაჩემთვის. ავკაცობაშინუჩამომართმევ:უცბადგამწარებულიგულიდაუნდობარია.

ბრაზმორეული გამოვედ ეზოს გარეთდა მეცთითონ არვიცი,რაგზითდაროგორმივადეგუეცრადპეპიასბაღჩისღობეს.რომდავინახეჩემითამროსბუდისღობე,თითქოგამოვფხიზლდი,გამომეღვიძა.გადავიხედეღობისიქით,— ჩემი თამრო მოსჯდომოდა გეჯას და ბაღჩის წყლისპირას სარეცხსა ჰრეცხდა. ვაი, რა ლამაზი იყო იმმშვენიერს დილას ის მშვენიერი ქალი! არ ვიცი, დილაიმასამშვენებდა,თუისდილასა.

იმისშორი-ახლოთოხისტარზედდაბჯენილიიდგაპეპიადათამროსელაპარაკებოდა.მესმენადგადავიქეც.

— ეი, შენ, ეი! პატარა ეშმაკო! — ეუბნებოდა პეპია

თამროსდათითსუქნევდა,—ეგრეებიჩაგიდენია,ჰა?მევიციშენი!

— რას ამბობ, ადამიანო, ნეტავი ვიცოდე? — უპასუხათამრომ და შეაჭყიტა თავის მაყვალი თვალები, — რაჩამიდენია?

—ჰმ,რაჩაგიდენია!..მითამარვიცი,მითამარცშენიცი,თავიმოიკატუნე.მეჩიტმაამბავიმომიტანა.

—რასამბობ,ადამიანო,რას?

—აი,შემასხარავ,შენა!შეგრჩეს,რომმამასაცუმალავდი,შეგრჩეს!

—მამასმზემდათავიარმამიკვდეს,მეშენილაპარაკიარმესმოდეს.

— დამაცალე, შე ცუღლუტო, დამაცალე! — ეუბნებოდაპეპიადა სახე კი უცინოდა, — ასეთს კაცს მიგათხოვო,რომსულშენიდღენიგაწყევლინო,დამაცა!

—ცხადივამბობ,ადამიანო,თუსიზმრივ?რაებსამბობ?

— სიზმარს გეუბნები. როცა ერთ რეგვენს ქმარსმიგათხოვებ,მაშინესსიზმარიაგიცხადდება.დამაცა!..

—ახა,ღმერთოჩემო,რასგადამკიდებია.

ეს რომ სთქვა თამრომ, გაჯავრდა და ისე ღონივრადდაუწყო სარცეხს სრესა, თითქო ჯავრი ამაზედ უნდაამოიყაროსო.

—მაშინსხვა-რიგადდაუშტვენ,—უთხრაპეპიამ.

— დავუშტვენ რა, ბულბული ვარ? — ტუჩებ-აბრეცით

ბუტბუტებდალამაზიგოგო.

— აი, ალილოდა ხვალაო,— მაინც არ იშლიდათავისასპეპია,—მეკიმიყივლიადა...

—რაგიყივლია?—სთქვადადააცქერდაშვილიმამასა.

—რომრეგვენქმარსმიგცემ.

—კიდევ!..უწინამცდღეგაჰქრობია.

—რაო?არმოგდისგუნებაში?

— მამი, ღვთის გულისათვის დამეხსენ. რა ცუდგუნებაზედამდგარხარ!

—არდაგეხსნები,შეცუღლუტო,შენა!

—გუნებასნუმირევ,დამეხსენ-მეთქი.

—მეშენთვისქმარიმიშოვნია.

—თუგავთხოვდე,მაშინ.

—მაშარასთხოვდები?

—არა.

—რატომ?

—მიტომ?

—მაინც?!

—იმიტომ.

—არავისშეირთავ,არავის?!

—ორხელმწიფისშვილიცრომიყოს,არშევირთავ.ეხლა?არდამეხსნები?

—მაშშენ,როგორცგატყობ,არცგაბრიელსშეირთავ.

უთხრა ცდითა პეპიამდაღიმილითდააცქერდა შვილსა.მე თამროს შევხედე. იმას შერცხვა, ალმური აუვიდალოყებზედ,თავიჩაღუნა,ვერაფერივერაუთხრა-რამამასპასუხად.მიუბრუნდაისევსარეცხსდაუგულოდსრესადაუწყო, თითქო გარეცხა კი არ უნდა სირცხვილისგაქარწყლებაუნდაო.

—არშეირთავ?—დაიწყოისევპეპიამ,—ბატონიხარ,მეძალასარდაგატან.

თამრომ ერთი შემოჰხედა ქვეშ-ქვეშად მამასა და მერე

ღიმითისევჩაღუნალამაზითავი.

—მოლოზნობახომარგინდა,დედო?—გაუხუმრაკიდევპეპიამ,— ეგეც შენინება იყოს, მაგაზედაც ყაბული ვარ.ხმა ამოიღე.რატომ ჩაგივარდა ეგ შენიტიკტიკა ენა? არგეყურება,გელაპარაკები?

მისწვდაპეპიადათამროწამოაყენა.ისარგაუძალიანდადაწამოდგა.

— პირობა თუ მიგიცია ვისთვისმე!.. იქნება მახეშიმოიმწყვდიევინმე!..—უცინოდაპეპია.

—იი,დამეხსენ!..რასგადამეკიდე,ადამიანო?

—სთქვი,აბასთქვი,—ვინგააბიმახეში.

—იჰ,ბეჩავ,რაგინდაჩემგან?—ფხუკიანობდათამრო.

—აბა,თუქალიხარდამეტყვი.

—ახა,ღმერთოჩემო!არდამეხსნები?ქა!იჰ...

გამოეცალახელიდამთამროდაგაექცამამასა.

— აქ მო, შვილო! გვეყოფა ხუმრობა,—უთხრა ეხლა კიხუმრობა-გაშვებითპეპიამ,—თუშენთქმასაჰთაკილობ,აქ მო, ჩემო იმედო, მე გეტყვი. მამისა იმას უნდაეთაკილებოდეს, ვინც მამასთან პირშავია. შენ იმისთანაარახარ,ჩემოსალხენო!აქმო,შვილო,აქ!

თამრო შედგა. პეპიამ იმისკენ გასწია. მამა მივიდაშვილთან, მკლავი კისერზედ გადაჰხვია და მეტადგულთბილადუთხრა:

— მე გაბრიელმა ყველაფერი მითხრა, ჩემო კარგო! მეყველაფერი ვიცი. ღმერთმა ერთმანეთს შაქრის-

ყინულსავით ტკბილად შეგაბეროთ. შენს მეტი ვიღამაბადია, შვილო, შენი კვნესამე, შენი!.. თუ შენ ბედშიმეყოლები, მე რაღა მომკლავს. გაბრიელი კაი ალალიბიჭია,კაიხელღონიერი,ჯანიანიბიჭია.გლეხკაცსმეტიცარაუნდა-რა. ისე გაგიფრთხილდება,როგორცთავისორთვალსა, ჩემო იმედო ქვეყნისავ! კაი პატრონი მოგცაღმერთმა, მადლი უფალსა! მე ეხლა თუნდა შენსკალთაშისულიცდავლიო,მაგდონსარასვინაღვლი.რისდარდიღა უნდა მქონდეს? თუ ღმერთი შენსშვილიერებასაც შემასწრებს, ხომ ძაღლიც არ დაჰყეფსჩემს ბედსა, — თუ არა და ეგეც ნება ღვთისა იყოს,ვენაცვალე იმის მადლს! გაბრიელი, მართალია, ღარიბიბიჭია, მაგრამ გლეხკაცი ღარიბობით არ დაიწუნება.ქვეყანაღონიერია, მარტო ერთი მკლავის გაქნევაუნდა.თავს ყველა დაირჩენს. თუნდ ეგეც არ იყოს, ღვთისწყალობაბევრიმაქვს.მერაოხრადმინდა?პური,ღვინო,მამული—სულთქვენია.ღმერთმა,ობლებისპატრონმა,

ყველაფერიმშვიდობაშიმოგახმაროთ,შვილო!მეც,მინამცოცხალი ვარ, ვიცოდვილებთქვენს სადღეგრძელოდდაროცა მოვკვდები,თქვენ იცით, შვილო,დათქვენმა კაიადამიანობამ,მკვდარსროგორცმომივლით...

მე ამის გამგონმა იქ ვეღარ ვიდგომილე. იმისთანატკბილის მამა-შვილობის მაყურებელსა გული ლხენითამიტირდა, ცრემლი თვალში მომერია. ვაი, რა კარგიახოლმე ხანდისხან ეს უხეირო წუთის-სოფელი! ავ-კარგიანი ყოფილა, შენი ჭირიმე, ეს ქვეყანაცა. იმ მამისადა შვილის ლაპარაკმა გულის სიმწარე ჩემი გამინიავა,სიკეთის იმედი კიდევ ჩამესახაგულშიდა კაიგუნებადშევიქენ.მტრობამგულშივეღარიდგომილა.

ვთქვი ჩემს გულში: — მე იმათ დავუშლი, რომგამოვუჩნდე-მეთქი, ავდეგ და შინ წამოვედი. რითგათავდაიმათილაპარაკი,—არვიცი.ესკივიცი,რომიმწამსისინიბედნიერნიიყვნენ.

გადიოდნენ დღენი და ღამენი. მე თვალგაფაციცებითგულისყურს ვადევნებდი დათიკოსა და გიტოს. მევატყობდი,რომრამოდენიცმეტიხანიგავიდა,იმოდენადდათიკომ ჩემზედ გული შეიცვალა. ორ მტერსავითერთმანეთს ველოდით, — აბა წინ ვინდაიწყებსომსაო.მაგრამ მინამ საქმე ომამდინ მიდგებოდა, მე მინდოდადათიკოსთან მომელაპარაკნა პეპიას ქალის თაობაზედადავცდილიყავროგორმედამეყოლიებინაისე,რომხელიაეღო თამროზედ და ჩვენში ისევ სიყვარულიჩამოვარდნილიყო. იმის ავკარგიანობის იმედი მქონდა,მაგრამიმედმამიმტყუნა.

რაღა გაგიგრძელო სიტყვა: გიტო ვერაფერს გახდა,სალაპარაკოდაც არ შევახვედრეთ მე და პეპიამ თამრო.ამან უფრო გაააფთრა დათიკოს ჟინიანი და მურტალიწადილი.აშკარაა,ამისმიზეზიმევეგონებოდი,ამიტომაცმე დათიკომ ხაფანგი დამიგო და ქვეშ მომიმწყვდია.

როგორ მეგონებოდა, რომ იმისთანა ვაჟკაცი ეგრემხდლადმომექცევოდა.

ერთხელ, დილით, დათიკოს დავეძახნე და მე შინ არვიყავ.როცამოვედი,კიდევდამიძახადაშემიყვანათავისოთახში.

— სად ბძანდებოდი, ჩემო შერმადინ? — მითხრადაცინვითდათიკომ.

—არსად,ისედავეხეტებოდი.

—ასეადრე?

—რაცშენთვისადრე,ისჩვენთვისადრეარარის.

—ეგგადაკვრითლაპარაკირადიციშენ?

—ეგრეგავუჩენივარღმერთს...

— ყური დამიგდე: შენ რაღაც ნაღველი გაქვს და მემიმალავ.

—იქნება.

—არა,თუღმერთიგწამს.

—მართალსმოგახსენებ.

—მოდი,მითხარ,—რანაღველიგაქვს.

—თქმაადვილია,ბატონიხარ,გეტყოდი,მაგრამშენთვისრახელსაყრელია?

—ეგმევიცი.

—მერატომაღარუნდავიცოდე?

—შენცშეიტყობ.

მე ძალიან გამიხარდა, რომ ჩემი საქმე ასე მოეწყო დაამიტომაცპასუხადპირდაპირვუთხარი:

— თუ აგრეა, მოგახსენებ: მე პეპიას გოგო მიყვარს დაჯვარიუნდადავიწერო.

—მერერაგიშლის?

—პეპიაცოლზედმგლოვიარედარის,სულექვსითვეარარის,რაცცოლიდამარხადაჯერ-ხანობითესმიშლის.

—სულელიჰყოფილხარ.

—რადა?

—რომჯვარსიწერ.

—მაშ?

—მაშისა,რომქალიჟინისსაკლავადარისკარგიდაარაზურგზედ ასაკიდად. მაგრამ მე არ გიშლი, დაიწერეჯვარი.მზითევიდაშენიდაბინავებაჩემიკისერიიყოს.

—შენრაშუაშიხარ,რომმზითევსმპირდები?—ვკითხეთამამად.

შევატყე,რომჩვენისაქმისკვანძიაქიხსნებოდა.

— ქალი ჩემია, — მითხრა იმან უსირცხვილოდ, — დამზითევსაციმიტომგპირდები,რომჯერჩემიიქნება.

—ეგრასთქვი?—წავძახემეკანკალით.

—ისავთქვი,რაცშენგაიგონე,—მითხრაიმანდინჯად.

—დათიკო!მეგლეხკაცივარდაშენბატონი,—ვუთხარიმე გულმხურვალედ და ვედრებითა, — გევედრები,გზიდამ ჩამომეცალე. გულიდამ ნუ ამომარეცხინებ შენსსიყვარულს,შენსერთგულებასდაინაცვალეჩემიობოლითავი. დათიკო! თუ ღმერთი გიყვარს და შენი გამჩენიგწამს, თავიდამ მოიშორე იმ გოგოზედ ფიქრი. ნუამაყრევინებ შენზედ გულსა, შენთანა ვარ შეზრდილი.შენი ჭირიმე, დათიკო, ცოდვას დამხსენ!.. მაგისთანავაჟკაციხარდაშენიგულიროგორვერდაგიმორჩილებია!მადლი ჰქენდა ჟინი მოიკალ: ყველასდაგითმობდა იმგოგოსნამუსსკიარა.ისგოგოჩემია.

— ჯერ ჩემია-მეთქი, — გამაწყვეტინა სიტყვა, — მერეთუნდაშენიიყოს,თუნდასხვისა.

— დათიკო! შენი ჭირიმე, ხიფათს ნუ შემამთხვევ,

ცოდვაშინუგამხვევ!დამითმეისგოგოდაშენსღმერთსდაამადლე.

— როცა მე ჩემსას ავასრულებ, მერე შენთვისდამილოცნია.

— მართალს ამბობ და აღარ ჰხუმრობ? — ვკითხე დაგულიყელშიმამებჯინა.

—შენიცალივიქნები,რომშენგეხუმრო.

—მაშგაბრიელსთავზედქუდიარეხუროს,თუშენშენიწადილიშეისრულო.

—თუღმერთიგწამს,წინარგადამიდგე!..—მითხრაიმანუკადრისადდადაცინვით.

—წინაცგადაგიდგებიდამეტსაცგიზამ.

—მემუქრებითუ?

—ძალიშემწევდესქადილსა,ფრიდონისაარიყოს.

—შენიშერცხვენილიიყოს,ვინცშენისთანასშეუშინდეს.

გულმა ბაგა-ბუგით ცემადამიწყო, მკერდში გული აღარმეტევოდა. დათიკოს მოკვლის სურვილმა ელვასავითგამირბინა ფიქრში, მაგრამ თავი დავიჭირე, დავძლიეეშმაკისცდუნება.

—დათიკო!სადმიგყევარ?ნუგამწირავ,შემიბრალეშენიგაბრიელ!..

—წყალსაცწაუღიხარ.

—გოგოსმარტომეუნდივარ,დათიკო!ღმერთთანცოლ-ქმრობისპირობამიგვიცია...

—ღმერთმაშენცშეგარცხვინოსდათქვენიპირობაცა.

—დათიკო!შენშენსბედისწერასაუტანიხარ.

—დამეკარგეაქედამ!

— დათიკო!.. არ გეცოდება იმისი დროული მამა? იმისმეტი შვილი არა ჰყავს. ნუდაასხამთავზედლაფს, ნუდაეწყევლინები...

—აქედამგამეცალე-მეთქი,—შემომჭყივლა.

—დათიკო! არ გებრალება ისღვთის სული,უცოდველიგოგო?ნუწაართმევნამუსს!მემაჩუქეიმისითავი.

—მერეშენგაჩუქებ.

—მერედაარაეხლა?..ფუ,მაგნამუსსდამაგკაცობასა!..

— შევძახე ესა იმედ-მოშორებულმა და გაბრაზებულმა,გავიძერ ხანჯალი, და გადავდგი ბიჯი თუ არადათიკოსაკენ, მეორე ოთახიდამ გამოცვივდნენ სამიდამალული ბიჭი, მომცვივდნენუკანიდამდა გამაკავეს.ხანჯალი ხელიდამ გამვარდა. თურმე ეს წინათვეგანეზრახადათიკოს,წინათვეყველაფერიგაემზადებინა,რომ მე სამართალში მივცემოდი და ამით მე თავიდამმოვეშორებინე. მე რა ვიცოდი? ერთი კი ძალ-გულიანადშევბღერტეჩემიდამჭერები,იქნებახელიდამწავუვიდე-მეთქი, მაგრამ იმ დალოცვილის-შვილებს რკინისჭახრაკისებმაგრავეჭირე.

— ფუ, მაგისთანა ვაჟკაცობასა!.. ფუ, მაგისთანათავადიშვილობასა!.. — შევკივლე უილაჯომა დათიკოს,— მაინც კიდევ გზას გიპოვი და შენს უნამუსობასქათამსავითზედწაგაკლავ!..

დათიკომ პასუხი არ მომცა. ბიჭებს უბძანა და მე

დიანბეგთანწამიყვანეს.

დიანბეგმა ყველაფერი გამომკითხა, მეც ყველაფერი ისევუამბე,როგორციყო. არადამიმალავს-რა.რომგავათავეჩემიამბავი,მკითხა:

—მაშშენდაპეპიამშეჰკარითპირობაერთად,რომშენიბატონიდღესდილითმოგეკლათ?

მე გამაოცა ამ კითხვამ. ვიფიქრე, იმ საწყალ ადამიანისგარევაცუნდათ-მეთქიამსაქმეშიდაეგრეთიმისბოლოსმოღებაცა-მეთქიფერიმეცვალა,მაგრამრასვუშველიდი?

—ცოდვასნუ აიღებ,დიანბეგო,კისერზედ,—ვუთხარიმე, — პეპია ამ საქმეში ღმერთსავით ალალია დაუცოდველი.

— ნუ მიჰქარავ! — გამიწყრადიანბეგი, — მაშ იმღამეს

რომპეპიასთანიყავ,რასაკეთებდი?

—აბარაღამეს?

—აი,დერეფანშირომჰლაპარაკობდით.

— ღმერთი, რჯული, არც მაშინ და არც მერე, ბატონისმოკვლისფიქრიჩვენგულშიარგაგვიტარებია!

— აბა,ძალიანდაგიჯერებ, აი!მაშრისთვისიყავ,თუ არმაგისათვის?

მე ვუამბე გულმართლად, რაც მაშინ მე და პეპიამვილაპარაკეთ.

— მამი-შენის ცხონებას, არ მამატყუო!.. — დამცინა იმუსამართლომოსამართლემ.

ჩემი ნათქვამი სულ ერთიანად დაწერა და მითხრა —ხელი მოაწერეო. მე წავიკითხე, ქართულად ნაწერი იყო.რაცლაპარაკი გვქონდა მე და დიანბეგს, სულ სიტყვა-სიტყვითეწერა.მეცუშიშრადხელიმოვაწერე.დიანბეგმაუბძანა:გამიყარესბორკილიდასატუსაღოშიშემაგდეს.

ვეგდე მარტოდ-მარტო იმ საძაგელ სამყოფელოში. რაგითხრათ,რაჭირიგამოვიარეიმერთსდღესდაიმერთსღამეში!.. გულმა ღრღნა დამიწყო, სისხლი ძარღვებშიგამიყინდა, ტვინი კი მეწოდა. ძნელია, შენი ჭირიმე!ბრალიანი კაცი ყველაფერს აიტანს, რაც უნდასატანჯველიიყოს.ვაიიმას,ვინცუბრალოა!..მაშინ...უჰ,მაშინ...ღმერთმადაიფაროსყოველიქრისტიანიდაყველაადამიანის შვილი... როგორც ცოფიანი ძაღლი, თავსშეიჭამსუბრალოდსატანჯველსმიცემულიკაცი.ვისაცარგამოუცდიაესდღე,იმანარიცის—რამწვავეა.ღმერთმანურავისგამოაცდევინოს.

ჩემითავისჯავრიხომმკლავდადამკლავდა,პეპიასდაიმისგოგოსნაღველიუფროცეცხლსმიკიდებდა.სწორედგითხრათ, მე ჩემი თავი ძალიანაც არ მენანებოდა: მეერთი უთვისტომო ბიჭი ვიყავ. რაკი საქმე ასე მოხდა,თუნდა თოფითაც დავეხვრიტეთ, ბევრი არამენაღვლებოდა-რა.რადედ-მამა ამიტირდებოდა,რადა-ძმანი ამიგლოვდებოდნენ? ერთი კაცი ვიყავ, წავიდოდიდამტვერიმტვრადვიქცეოდი.ქარიდამქროლავდადაიმმტვერსაც აჰგვიდა დედამიწის ზურგიდამა. ისინიმებრალებოდნენ, ისინი! მე ვიყავ იმათიგულშემატკივარიამტრიალსქვეყანაზედ,მარტომე!..ვაირომუხეიროდთავიწავიხდინე!..ეგრეუხეიროდრომარგავფუჭებულიყავ, მე ვიცოდი, რა კაცობასაც მე იმათგავუწევდი, მაგრამ აღარ დამცალდა. იღბალმა აქაცწამიცდუნა და მიღალატა. ვაი, რომ ჩემს მტერს, ჩემისუხეირობით,გზადავუცალე!..

სამსთუოთხსთვესუკანმოწმეებისკითხვაგაათავესდამე დიდ სატუსაღოში გამგზავნეს ჩვენ პატარა ქალაქს,საცანაჩალნიკიდასასამართლოიმყოფებოდა.

ორი წელიწადიც იმ სატუსაღოში ვეგდე. ამ ორწელიწადშისულმარტოვიყავერთსუწმინდურსპატარადა ბნელს ოთახში. რამდენი ათასიფიქრი მამივიდადაწამივიდა, ვინ მოსთვლის? მე კარგად ვიცოდი, რომდანაშაული არა მქონდა-რა, მაგრამ ესეც ვიცოდი, რომ,თუ ღმერთზედ და სამართალზედ ხელს აიღებდნენ,ციმბირსიქითგადამაცილებდნენ.

პირველხანებშირომმამგონებიაჩემიუბრალოებადაისტანჯვა, რომელსაც მე მიმცეს,დავცემულვარ იატაკზედდა უილაჯობით მიწა მიღრღნია, კბილით ხორციმიგლეჯნია, თითებიდამ ჩემი სისხლი მიწოვნია. ასეთიდღე დამდგომია. დრო ყოფილა, რომ შხამსგამოვაჟენთებდი, შხამს, ჩემის დაშხამულის გულიდამ

დაწვეთ-წვეთადჩავაწურებდიჩემსდამღუპველსა,რომიქშემხვედროდა.მაგრამისსადიყო?ღმერთო,მაღალო,ნურა ქრისტიანს კაცს, ნურა ადამიანს ნუ მიაყენებ იმდღეს, რაც მე ხანდისხან იმ სატუსაღოში დამდგომია!..შენიჯოჯოხეთიიმასთანსამოთხეა.

ორის წლის შემდეგ მე განაჩენი წამიკითხეს. მე ხაროსსათხრელადდავენიშნეთდასაწყალიპეპიასაციმბიროდგაეხადნათ. ღმერთო! რაღას იცდი და არ წარღვნი ამცოდვითსავსექვეყანასა!

X

შვიდმათურვათვემკიდევგაიარადაბოლოსმითხრეს,რომშენიგაგზავნისდრომოვიდაო.აქამდინმესულელიკიდევ რაღასაც ველოდი: მეგონა ღვთის სამართალიკიდევ გაიღვიძებს-მეთქიდა მართალს გამამართლებენ.ამაშიაცმოვსტყუვდი.

შემხსნეს ძველი ბორკილი, გამიკეთეს ახალი, უფრომაგარი და სატუსაღოს გალავანში გამომიყვანეს.გაზაფხულისპირიიყო.

გალავანში თხუთმეტიოდ სამგზავროდ გამზადებულისალდათიმწკრივადიდგა.გამოიყვანესსხვაოთახებიდამსხვა ტუსაღებიცა. მე გარინდებული ვიყავ და ისეუგულოდ ვუყურებდი თითო-თითოდ გამომავალსტუსაღებსა. ბოლოს ორითათარი გამოიყვანესდა იმათუკან მოსდევდა ბორკილის ჩხარა-ჩხურით ერთი ტანშიმოკაკული,დროულიგრძელ-თეთრ-წვერატუსაღი:თავიჩაეღუნა და მზეს არ უყურებდა, თითქო მზეცა დაქვეყანაცაიმისთვისაღარიყო.დავაკვირვეთვალიდა,ვაიიმისმნახავს!—პეპიავიცანი.მეაქამდისიმისიქყოფნაარვიცოდი.პეპიაიყო,მაგრამრაპეპია!..ვეღარიცნობდი,ისემომკვდარიყოდაგამოცვლილიყო!..

პეპიავ,კაცო,შენახარ?—გაოცებითშევყვირესაცოდავსა.

იმანთავიმაღლააიღოდაშემომხედა.

— შვილო, გაბრიელ!—დაიბღავლა საცოდავის ხმით,—შენც აქა ხარ? მოგიკვდესთავი, საცოდავო პეპიავ! ჩემითამროაბაეხლაკიცოცხალიდამარხულიიქნება!..ვაიმე,შვილო! ყველა იმედი შენის დახსნისა ეხლა დამეღუპა,აი!..

შემოიკრა ორივე ხელი თავში, მუხლი ჩაეკეცა დახმამაღლაქვითინიდაიწყო.მეიმისსაცოდავობამდამწვა.

— შენ რაღად, ჩემო გაბრიელ? შენ რაღად, რაღად? —ქვითინებდაისტანჯულიკაცი:—ვთქვათმეიმისათვის,რომუბედურისშვილისუბედურიმამავარ,შენრაღად,შეუბედურისდღისავ!

— მეც იმიტომ, ჩემო პეპიავ, — ვუპასუხე მეგულამომჯდარმა, — რომ შენი სიკეთე მოვინდომე.

მაგრამეხლააღარაგვიშველის-რა.ჩვენსამნიუილაჯონივართდაიმისაკენკიმთელიქვეყანაყოფილა.ნუსტირი.ცრემლსამქვეყანაშიგასავალიარაჰქონია,—ტყუილადნუ ჰღვრი. ღმერთი გვიპატივებს, თუ კაცმა ვერგვიპატივა.

—ეჰ,ჩემოგაბრიელ,არცღმერთიყოფილაჩვენკენ!ვაიმე,შვილო თამრო!.. შენს ნამუსს ღმერთიც ვეღარდამიბრუნებს. გათავდა ყველაფერი ჩემთვის! ამქვეყანაზედმეაღარადამრჩენიარა...

იქნება საწყალს პეპიას კიდევ რაღაცა ეთქვა, მაგრამსალდათმა წამოუარა, თოფის კონდახი წამოჰკრა დაწამოაყენა.მეცჩამაჩუმეს.

უფროსმა უბძანა, სალდათები გარს შემოგვერტყნენდაბორკილის ჩხარა-ჩხურით ექვსი ტუსაღიგამოგვამგზავრეს. საწყალი პეპია და ერთი სნეული

ტუსაღი ძლივ მობობღავდნენ. გალავანს გარეთ რომგამოვედით, პეპია და ის სნეული ტუსაღი ურემზედდასვეს. სიავეს შეჩვეულსა, ეს რუსების სიკეთეგამიკვირდა.

შვიდს დღეზედ მყინვარის მთას დავუახლოვდით.საღამოხანიიყოდაისსოფელი,საცაიმღამესჩვენუნდაშეგვესვენა,ჯერკიდევშორსიყო.ჩამობინდდა.მეურმემდაიძახა, ურემი გატყდაო. ყველანი შეგვაყენეს.სალდათებიგარსშემოგვისხდნენ,ზოგმაჩიბუხისკეთებადაიწყო, ზოგმა პურის ჭამა, ზოგი წამოწვა. ჩვენცჩავსხედით. ტუსაღები ამბობდნენ, რომ ხვალსაქართველოსმიჯნასგავცილდებითო.

გული მომიკვდა, ეს რომ გავიგონე, და დავღონდი.ჩემისთანაუთვისტომოადამიანისათვისქვეყანაყველგანერთი უნდა ყოფილიყო, მაგრამ ქართველისათვისსაქართველოდიდირამა ყოფილა.რაცუნდა იყოს, შენი

ჭირიმე, ჩვენი აკვანი საქართველოა, ჩვენი მამა-პაპისსაფლავი საქართველოა, ჩვენის ენის ქვეყანა ეს არის,ჩვენისიტყვა-პასუხისგამგონიესარის,ჩვენიმზეაქარისდაჩვენიმთვარე,დათუგულიგაქვს—გულიცაქარის,თუ სიყვარული გაქვს — სიყვარულიც აქ თუ იქნება,თორემ სხვაგან სადა? სადაური სად მივყევართ, —ვკითხავდი ჩემსთავსტკივილითადაწუხილითა,— ესქვეყანააღარუნდავინახულო,აქაურმამზემაღარუნდაგამათბოს, აქაურმა მთვარემ შუქი აღარ უნდამომფინოს!.. სიტყვა-პასუხის გამგონი აღარ უნდამყვანდეს!.. აქაურმა წყალმა წყურვილი აღარ უნდამომიკლას!.. აქაური სალოცავი აღარ უნდა ვილოცო!..თამროცაქუნდადამრჩესუპატრონოდ!

ვწუხდიდაამფიქრებშივიყავ.უეცრადცხენებისთქაფა-თქუფი შემომესმა. წამი არდასცალებია,რომ ხუთითუექვსიცხენოსანიზედწამოგვაწყდა.დასჭყივლესრუსებს,

ჩვენ კი გვითხრეს: ვისაც შეგეძლოთ,თავს უშველეთო.მალე მტერი თქვენ მოგიკვდეთ, მალე ის სალდათებიგაფრთხნენ, მაგრამ მერე კიდევ შემოგროვდნენ დასროლა ასტეხეს. ამ ალიაქოთში მე და პეპიამ დროვიხელთეთდაგზისგადაღმათავ-თავ-ქვედავეშვით.ისბერიკაცი ასეთი გამორბოდა, რომ ოცის წლის ბიჭიგეგონებოდა. გამიკვირდა, მაგრამ მაშინ კი დავიჯერე,რომ გაჭირებას ბევრი რამ შესძლებია. ჩვენ უკანაგვედევნაერთიცხენოსანიდა,რომდაგვეწივა,მექლიბიმომაჩეჩახელში,გზამშვიდობისაო,შემოგვძახა.

— თუ ღმერთი გწამს, ვინა ხარ? ბნელაში ვერ გარჩევ,გვითხარი შენი სახელიდადაგვალოცინე შენითავი, —შევეხვეწემე.

— სახელი რად გინდათ? ვინცა ვარ, ის ვიქნები, —მიპასუხა იმან, — თუ გინდათ დამლოცეთ: სანთელ-საკმეველითავისგზასარდაჰკარგავს.

გვითხრაეს,ჰკრაცხენსმათრახიდაბნელაშიმიგვემალა.

ცოტა თუ ბევრი უგზო-უკვლოდ ვიარეთ. პეპიამსიარული ვეღარ შესძლო. წამოვიკიდე საცოდავიზურგზედ და, თუმცა ის ამას ჰთაკილობდა, ისეწავიყვანე. დიდხანს არ მომინდა სიარული, იქავ ერთსუდაბურს ხევში ჩავედითდა იმღამეს იქ ვისადგურეთ.მე მაშინვე დავიწყე ბორკილების გაქლიბვა დარიჟრაჟზედ ძლივ გავათავე იმათი გატეხა... დავწექ დადავიძინე. მზე კარგად ამოსული იყო,რომ გამომეღვიძა.მაშინ მომაგონდა, რომ ჩვენ ერთი ნამცეცი პური არგვქონდა.შენიმტერიგახდეს,როგორცმემაშინგავხდი.არ ვიცოდი,რა მექნა, ვისთანწავსულიყავი იმტუსაღისფარაჯითა?მაშინვედამიჭერდნენ.პეპია,მართალია,არასამბობდა, მაგრამ ეტყობოდა, რომ საწყალს შიმშილიმოერია. როგორც იყო იმდღესდა იმ ღამესაც შიმშილიმოვითმინეთ,მაგრამშველაკიარსითიყო.

გათენდამეორედილაცდა იმედმა არსაიდამმოგვიტანანუგეში. პეპია საცოდავად გახდა, თვალები ჩაუძვრა,ლოყები ყბებშუა ჩაეკეცადა სულ მოიშალა. მეც ძალიანვიტანჯებოდიცალკეიმისყურებით,ცალკეუიმედობით,რომშველაარსაიდამმეგულებოდა.პეპიამესშემატყოდამითხრა:

— შვილო გაბრიელ! ნუ მიწყენ კიდა მე სიარული აღარშემიძლიან.მეშენთვისმეტიბარგივარ:თავიდამანებე.მე ამ ქვეყნისა აღარა ვარ და არც ამ ქვეყნისათვისგამოვდგები. შენ წადი, შვილო, ტყუილად ჩემისგულისთვის ხელახლადთავს ნუ გაიფუჭებ. ისიც გეყო,რაცჩემისგულისთვისშენმოგივიდა.

მეესსიტყვაძალიანმეწყინა.

— რას ამბობ, შე უბედურო? — ვუთხარი მე თითქმისმწყრალად,—რომწავიდე,ვისხელთდაგაგდო?ღმერთს

რაღაპასუხიგავცე?

—ღმერთსჩემზედდიდიხანია,შვილო,ხელიაუღია.მემაინც-და-მაინც მგლისა და ყორნის ლუკმადა ვარგაჩენილი. მე იმათ ანაბარასდავრჩები. შენ კიღმერთმაგზადაგილოცოს,წადიდაიცხოვრექვეყნად...

— მე წავიდედა ქვეყნის სირცხვილი ვჭამო!.. ვაი შენსგაბრიელს! ღმერთმა ნუ ქნას, რომ გაბრიელმა ეგიკადროს.შენაქედამფეხსნუმოიცვლი,მეცმალემოვალ.

ეს ვუთხარი, დიდხანს არ ვიფიქრე და გააფთრებულიწამოვედი. ერთს მთის წვერს გადავადეგდა აქეთ-იქითზვერა დავიწყე. მთის ძირში წყალი აქაფებულიმოჰხუოდა, წყლის აქეთ პირას გზატკეცილიმიიკლაკნებოდა. მე იმ გზაზედ დავინახე ერთიცხენოსანი.

დავეშვი მთიდამ ქვემოდ და უშიშრად მივუხტი იმცხენოსანსა. რომ შევატყე სომეხია, ჩემის თავის იმედიუფრომომეცა.

—ჩამოხეცხენიდამ!—შევჭყივლესომეხს.იმასხუმრობაეგონა.

—ვა,ჩამოვხტე,რაშენიყურმოჭრილიყმავარ!—მითხრაიმან,—ვერმყურობ?კაცითოფ-იარაღშივზივარ.

დიდხანს აღარ დავაცალე, წავწვდი, თოფი გოთურგითჩამოვაწყვიტედათამამადშევუტივე:

—ჩამოხე-მეთქი,თორემმტვერსავითგაგანიავებ!

მალემტერიმოგიკვდეს,მალემეიმასფერივაცვლევინე.რომ ჰნახა, რომ აღარა ვხუმრობ, იკადრა ცხენიდამჩამოხტომადაშეშინებულმამითხრა:

— ვა, ცხენისათვის როგორ გაწყენინებ! აჰა, მიირთვითავისუნაგირით;მარტოუნაგირიოც-და-ხუთიმანეთია,ჰა! ცხენია რომა, თავის შეკაზმულობით გეყოფა შენსაცხოვრებლად. მშვიდობაში, მე კი წავალ, ხმასაც არგაგცემ.

—მაგითვერმომატყუებ,ეგხმალიცშემოიხსენ.

—ბატონიხარ,—აჰა,ესხმალიც.

—ქამარ-ხანჯალიცა.

—არცმაგაზედგაწყენინებ,ჯეელიბიჭიხარ,მოგიხდება.

—ეგდამბაჩაცგაიძრეწელიდამ.

—ესეცშენიფეშქაში.

—ეგტანისამოსიც!..

—ვა!მერაღაჩავიცვა?

—ბევრსნუჰლაპარაკობ,—დავუყვირეშეტევით.

— მაშდაიცა, ჯიბეში ანგარიშების წიგნები მაქვს, სულარაფერია,უბრალობარათებია,შენარგამოგადგება.ერთიისბარათებიამოვიღო.

—ამაიღე,მაგრამერთი-ორიოდთუმანიუნდამამცე.

—ბატონიხარ,თამასუქიცარმინდა.

—მაგხურჯინშიპურიდაღვინოხომარაგაქვს?

—ბევრი.

—ეგეცუნდადამითმო.

—ეგეცშენიფეშქაში.მეტირავქნა?იცირასგეტყვი:ეხლამეჩემთვისწავალდაშენშენთვისწადი.

—ბატონიხარ.

ერთი სიტყვით ესენი ყველაფერი მამცა.ჯიბიდამ ბევრიფულიამოიღო,მითომმევერდავინახედაუხაროდა,რომის სულ არ წავართვი. მოვახტი ცხენსადა გამოვქუსლეპეპიასაკენ. ის იყო ჩემი პირველი ავკაცობა, მაგრამ ეგეცვინ იცის? იყო თუ არა ავკაცობა? „მდიდარს ართმევ,ღარიბს აძლევ, ღმერთი როდი წაგახდენსო“,—იტყვისხოლმეჩვენიხალხი.

იმ დღეს იმ ხევში დავრჩით. კარგა ლაზათიანადდავნაყრდით და თითქმის ორი დღის უჭმელები ამითმოვსულიერდით. როცა დაბინდდა, პეპია შევსვი

ცხენზედ,მეწინგამოვუძეღდაწამოვედით.მესამედღესმაღლანდორეთს მოვადეგით. საწყალი პეპია გზაზედძალიან ავად გამიხდა: აღარცა სჭამდა, აღარც სვამდადააღარც ხმას იღებდა. შევატყე, რომ ეს კაცი ამ ქვეყნისააღარარის.ბოლოსიმისიაღსასრულიცმოვიდა.

ერთ მთის წვერზედ ავედით თუ არა, პეპიამძლივძლივობითმითხრა:

— შვილო, აქ დამაყენე. მე ცხენზედ ჯდომა აღარშემიძლიან და არც სიარული, სულთამხუთავი თავსმადგა.

დავაყენეცხენი, ჩამოვიყვანეცხენიდამპეპია,გავუშალექვეშ ფარაჯა, დავუდე თავით უნაგირის ბალიში დადავაწვინე. საღამო ხანი იყო, მზეც გადაიხარა. ძლივღაჰფეთქავდა საწყალი!.. მე თავით დავუჯექ. ვიყავით ისორნი იმ უშველებელს მთის წვერზედა მარტოდ-

მარტონი.მზეწითლად-ყვითლადელვარეჰღუოდა,მთისწვერისკენ გადახრილი. ქვეყანა, გაზაფხულისაგანხელახლად გაცოცხლებული და გაღვიძებული, როგორცაკვნიდამ ბავშვი, ისე გამოიყურებოდატკბილად. ყველაიყო ბედნიერი ჩვენ გარშემო ჩვენ გარდა. მე და პეპიავიყავით მარტო უბედურნი. ისა კვდებოდა და მეგაბოროტებული, გულმოწყვეტილი დავყურებდიმომაკვდავსა.

— გაბრიელ! — მითხრა ბოლოს პეპიამ, — ფეხ-მუხლიმიცივდება, შვილო, მე ვკდები! ვაი, რომ უზიარებელივკვდები! შვილო, ჩემი სისხლი ჩემს მკვლელს აპატივე,მეცმიპატივებია.მაგრამ...თუთამრონამუსწართმეულიჰნახო, შემომფიცე, რომ იმის დამღუპველს მზესდაუბნელებ! შემომფიცე, რომ ისე უზიარებლად დაშეუნდობარსმოჰკლავ,როგორცმევკვდები!შემომფიცე!თუეგცოდვაიყოს,ამიღიაკისრად.

მეშევფიცე.

— ფიცი მტკიცე უნდა იყოს!.. — დაიწყო კიდევსაცოდავმა,—პირისპირიქ,საიქიოს,შევხვდებით...ვაიმე,შვილო თამრო... გაბრიელ! თუ თამროსათვის ნამუსიშეურჩენიათ, ჩვენი ამ დღეში ჩაგდება შენს გამჩენსაპატივე.მეცმიპატივებია.ფიციმომე!

მე იმის სიტყვისაგან გულგაკეთებულმა მაგის ფიციცმივე.

— ვაი, ნეტავი ეხლა ჩემი თამრო დამანახვა, — მოჰყვაისევპეპია,—ნეტავიერთიკიდევთვალითმიჩვენა,რომსული ტკბილად დამელია! ჩემო კარგო შვილო, ჩემომამის-ერთავ, თამრო! სადა ხარ ეხლა? რატომ შენსსაცოდავსმამასთვალებს არდაუხუჭავ?რატომხელებსგულზედარდაუკრებ?რატომარდაიტირებ,შვილო!შენიდაუტირებელი უნდა მოვკვდე? რა შევცოდე სამაგისო

ღმერთს! მაგრამ, ღმერთო, კიდევ შენ გეხვეწები,უცოდველად ამყოფე ჩემი ობოლი გოგო!.. ღმერთმაგაკურთხოს,ჩემოკარგოთამრო!ღმერთმათავისკალთაგადაგაფაროს,ჩემობოლონდელოსულისსადგურო,ჩემობოლონდელო თვალის სინათლევ! შენც შეგეწიოსღმერთი ჩემოგაბრიელ! ქვეყანაცდამილოცნია,თუიმისზურგზედჩემითამროუცოდველადდადის...თუარადაწაწყმდეს ეს ადრე და მალე წასაწყმენდი მურტალისადამიანის მურტალი სამყოფელო! მშვიდობით, ჩემოგაბრიელ! აღსასრული ჩემი მოვიდა, მე სულსა ვლევ!..შვილისაგან დაუტირებელი ვკვდები!.. უზიარებელი დამოუნანიებელი მივდივარ სააქაოდამ!.. მაგრამ მაინცკიდევთუ შენს ბატონს ჩემი გოგოს ნამუსი შეუნახავს,უთხარი, რომ, როცა პეპია კვდებოდა-თქო, შენაგლოცავდა-თქო.ღმერთო!ჩაიბარეჩემიცოდვილისული!..შვილიჩემიჩამიბარებიაშენთვის,მაღალოღმერთო!უჰ!..შვილო!..თამრო!..

ამ თამროს ხსენებაზედ დალია იმ ალალმა ადამიანმათავისიალალისიცოცხლე.ბოლონდელიამოკვნესაიმისიმაინცთამროს სახელი იყოდა მაგ ამოკვნესას ამააყოლასაწყალმათავისიტანჯული, ნაქენჯნი, მაგრამ მართალისული და ისე გაშორდა ამ გულშეუტკივარს, ცოდვითსავსეს წუთის-სოფელსა. თამროს სახელი, მკვდარტუჩებზედ გამოსახული, ტუჩებზედვე შერჩაზედშეკვდომილი.ეჰ,ნეტავიმეციმასთანგავყოლოდი!..

ღმერთო, მიეცი იმის სულსალხენა და მანდ მაინც ნუდაუძვირებ შენს მადლსა იმუსამართლოდ გატანჯულსადამიანის-შვილსა!

ხმლითა და ხანჯლით, როგორც იყო, საწყალს სამარეგავუჩიჩქნე და დილაზედ, როცა მზემ ხელახლადგაიღვიძა,დავმარხე კიდეცდა მივაბარე მიწას. მზე იყოიმისიწმინდასანთელიდაკელაპტარიდადილისნამისორთქლისაკმეველადშეექმნა.

XI

გაბოროტებული, გულდამწვარი, გულჩათუთქულიმოვაჯექცხენსადადავეშვიიმმთიდამუგზო-უკვლოდ.გზა-და-გზა სულ საწყალი პეპიას უბოროტო სიკვდილიმელანდებოდა და იმისი მადლიანი თქმულობამაგონდებოდა. ნაღველი უფრო გამიმწარდა, მაგრამსიარულმა თავისი ქნა, ნაღველი თან-და-თანგამიქარწყლა, გული ამღვრეული დამიწმინდა, გონებადამიდინჯა და მე სრულიად დავწყნარდი დადავმშვიდდი. იქნება ეგრე დაწყნარებულს დაჯავრგადაყრილს კიდევ ბევრი გზა გამევლო, თუ რომპეპიასათვის მიცემული ფიცი ხელახლად არმომგონებოდა. კაცის-კვლის ფიცი იყო! ტანშიშემაჟრჟოლა და ფერი მეცვალა. ბედმა იქამდინაცმიმიყვანა-მეთქი, — ვამბობდი გულში, — რომ კაციცუნდა მომაკვლევინოს. დაილოცა, ღმერთო, შენი

სამართალი!.. მე, გაბრიელს, კაცის-კვლის ცოდვა უნდადამდებოდა?!მეკაცისსისხლშიუნდაგამესვარახელი?!

მე იმისთანა ხასიათის კაცი ვიყავ, რომ გააფთრებულს,გულაფეთქებულს, ცეცხლმოკიდებულს იქნება უეცრადკაცი შემომკვდომოდა, მაგრამთუ წინ მოსაფიქრებლადორს წუთს მაინც ჩემი ჭკვა და გული შემრჩებოდა,ადამიანს სასიკვდილოდ ძნელად თუ გამოვიმეტებდი.ეხლა სწორედ ამისთანა დღე დამადგა: წინმოსაფიქრებლად დიდი დრო მქონდა, ამიტომაცრამდენადაც ჩემს ფიცზედ ვფიქრობდი, იმდენადვიტანჯებოდი. ორში ერთიუნდა მექნა: ანფიცისათვისმეღალატნადა ან კაცი მომეკლა. მე აქამდინაც არ ვიცი,ამათშირომელიუფრომძიმეცოდვაა.

— ღმერთო, — ვამბობდი ჩემ თავად, — თამროუცოდველად დამახვედრე, რომ მეც ქვეყანას ვაპატივოპეპიასავით ჩემი მიწასთან გასწორება და თავი

ცოდვისაგანდავიხსნა! ღმერთო, მომხედე! ნუ მიმიყვანიქამდინა!

კაცის-კვლა,რაცუნდაიყოს,მაინცცოდვაა,შენიჭირიმე!ეს მე ვიცოდი და ეს მიკიდებდა ცეცხლს და გულ-ღვიძლსა მწვავდა. მაგრამ, როცა მომაგონდა, რომ ჩემმასასიკვდილომ ერთის წუთის ჟინის საკლავად სამიადამიანისსულიარდაგვინდო,მეცოცხალიგამომასალმაამწუთის-სოფელს,შვილსმამაუზიარებლადმოუკლადათუ ამასთანშვილსაცნამუსიწაართვა,—განა ამისთანაკაცის მოკვლა დიდი ცოდვა უნდა იყოს-მეთქი! —ვფიქრობდი გულზედმოსული და ბრაზმორეული. მაშღვთისსამართალმააღარუნდაგაიღვიძოს-მეთქი!მაშრასმეუბნებოდა მღვდელი, სხვა შენთვისაო და შენსხვისთვისაო,თუარამასა?!

გადავწყვიტე,რომჩემგანფიცისღალატიდაუკანდახევაშეუძლებელიადასამარცხვინო.რაუნდამომივიდეს?—

ვკითხავდი გონება-ანთებული ჩემ თავს, — სამუდამოტანჯვადაჯოჯოხეთი?! მაშ სამოთხერომ მომელოდეს,რაღა თავის გამოდება იქნება?! დეე, რაც მომივა,მომივიდეს.დეე,ეგეცჩემსაქაურსჭირსაზედდაერთოსსხვის ჭირის სანაცვლოდ. ღმერთი ხომ ჰხედავს-მეთქი,რომ ჩემს სისხლს არ ვიღებ;ღმერთმა ხომ იცის,რომ მეჩემს სამაგიეროს ჩემს მტერს არ ვუხდი: მე ჩემს მტერსჩემიყველადავუთმე,ყველავაპატივე,ყველადავივიწყე.ჩემიგაბოროტებაპეპიასსიკვდილმადაიმისმადლიანმასიტყვამთანგაიყოლია.მეამაზედფიციცმივეცი.ღმერთიდაინახავს ამას — ის გულთამხილავია — დაინახავს,შემიბრალებსდაშემიწყალებს,თუარადა,ისიქნას,რაცჩემბედისწერასჩემთვისგაუწესებია.

ხომ ამაზედ დავდეგ, მაგრამ მაინც კიდევ, თითქოუნებლივ, გადვუშალე ღმერთს ხელები დაგულმართლადდანატვრითშევძახე:ღმერთო,დამიხსენ

კაცის-კვლისაგან! თამრო უცოდველი მაჩვენე! ძნელიყოფილა, შენი ჭირიმე, კაცის-კვლის ფიქრის წინათვეგულში გატარება! მეტად ძნელი ყოფილა!.. მე იმ ერთმადღემთითქმისდამაბერა. კაცს,თუ გინდა რომ გულშიჯოჯოხეთიგაუჩინო,კაცისკვლისფიქრიჩაუსახეგულში.ეგეყოფასატანჯველად.

ბარში რომ ჩამოველდა გავივაკე, გულმა მღვდლისაკენგამიწია, მინდოდა რომ იმისაგან ლოცვა-კურთხევამიმეღო და მერე, რაც მოსასვლელი იყო, მოსულიყო.გულსდავუჯერედაქალაქისაკენგამოვწიე.

მეორედღეს,საღამოზედ,დიღმისვიწროებშიმივედიდაიქ ერთს დუქანში ჩამოვხტი, რადგანაც ქალაქშიჩამოხტომავერგავბედე.წავედი,ცხენიდუქნისგომურშიდავაბი, მოვუარე და საჭმელი მივე. მერე ამოვედიდუქანშიპურისსაჭმელად.მედუქნემდაზგაზედვახშამიგამიმართა. მეც დაზგაზედ დავჯექ და პურის ჭამა

დავიწყე.

პურის ჭამას რომ ვათავებდი, ერთი დროშკა მოადგაჩვენს დუქნის კარებსა. შიგ ერთი ქალი და ერთიცქალაქისბიჭიიჯდა.

—მედუქნევ,—დაუძახაგარედამბიჭმა,—ცალკეოთახიარაგაქვს?

—რამდენიცგინდა,—უპასუხამედუქნემ.

ქალი და ბიჭი გადმოვიდნენ დროშკიდამ და დუქანშიშემოვიდნენ. ქალს თვალი მოვკარ თუ არა, ფიცხლაველდა მეცა: რაღაც რამ უცები მომეჩვენა, ჩემს თავს არდავუჯერე. ქალი რომ დაზგას მოახლოვდა და კარგადგავსინჯე, სისხლიტვინში ამივარდა. გიჟსავით ვისკუპედაზგიდამდაქალსწინგადავუდეგ.

—თამრო!..—შევკივლემეკანკალითდათრთოლით.

— გაბრიელ!.. — მომაძახა მე იმან და ზედ მკერდზედფერმიხდილიდამეცა.

—მამარამექნა,მამა?—შემომბღავლასაცოდავად.

— მოშორდა ამ წუთის-სოფელს. ერთი მითხარ, რამმოგიყვანააქა?

— მაგას ნუღარ მკითხავ! ნუ, ნუ მკითხავ!.. სტიროდასაწყალი,—შენითამროდიდიხანიადამიწებულია.შენითამრომოკვდა.

—მაშშენვინახარ?—დავიძახეთავზარდაცემულმა.

—ისთამროაღარავარ.მეეხლაავლაბრისუნამუსოვარ,შემიბრალედადამიტირემებედშავი!..

—უნამუსოო!..

ვკარხელიშეუბრალებლადიმუბედურსადამკერდიდამ,როგორც გველი, ისე მოვიშორე. გარეტიანებულიგიჟსავით გამოვვარდი გარეთ, მოვახტი ცხენსა,დავწყევლეიქაურობადა ჩვენისსოფლისაკენგამოვწიე.ფიცის ასრულების დღე მოვიდა. ჩემი ტოკვა დაყოყმანობა კაცის-კვლის თაობაზედ იმ დღეს სრულიადგათავდა.იმგაბოროტებულსგულზედცადაქვეყანარომხელში მჭეროდა, ყველსავით გავწურავდი და კბილითგავგლეჯდი.

სამი-ოთხი თვე ვუტრიალე დათიკოს და ვერსად ვერჩავიგდე ისეთი ჟამი, რომ ერთმანეთს პირდაპირშევხვედროდით. ქურდულად ბევრჯერ შემეძლო იმისიმოკვლა, მაგრამ რა კაცობა იქნებოდა? ისიც ძალიანვაჟკაცი იყო და მინდოდა ერთმანეთს პირდაპარშევყროდით,რომანმოვეკალდაანმემომეკლა.

ამ სამ-ოთხთვეში ნადირსავით ტყეში ვიმალებოდიდამაინცკიორისომეხიგავძარცვედახუთითავადიშვილი.მაგრამ,ღმერთო, ხომ შენ იცი, არც ერთისათვის იმაზედმეტიარწამირთმევია,რაცმეცთითონმიჭირდა.ყველასვეუბნებოდი,ვინცავარ,რომ ჩემისახელიდათიკომდინმისულიყო, გაფრთხილებულიყო და ყოველთვის მზადყოფილიყო.

გამივარდა ყაჩაღობის ხმა და დაიწყეს ჩემი დევნა.დაიწყეს ჩემი სახელით ძარცვა და ავაზაკობა იმ არე-მარეში. კაცის-კვლაც სამჯერ მოჰხდა, მაგრამ მე ამაყველაფერში უბრალო ვარ, თუმცა ყველაფერს მემაბრალებდნენ და მართლა ავაზაკნი კი ამით თავსიმალავდნენ.ჩემიგზადაკვალიცამითერეოდათხოლმე;დღეს იტყოდნენ: გაბრომ აქ გაძარცვა კაციო და გზებსშემიკრავდნენ;იმავესაღამოსმოუვიდოდათამბავი,რომგაბრომსამისდღისსავალსიქითკიდევგაძარცვაკაციო

—დადაებნეოდათ გონება. ვერ მიჰხვდნენ,რომ გაბროთავისთვის არის და აქაც და იქაც სულ სხვა-და-სხვანიავაზაკობენ იმის სახელითა. ბოლოს, რომ არა ეშველათ-რა,წმინდაგიორგისჯვარიდაჰპირდნენიმას,ვინცმეანცოცხალსდამიჭერდა,ანმკვდარსმიმიტანდა.

დათიკოს ნადირობა მეტად უყვარდა და იმის იღბალიჰნახეთ—ამსამ-ოთხთვეშიარცერთხელარუნადირნია.მე უფრო იმ ადგილებში ვისაფრებოდი, საცა უწინდათიკო სანადიროდდაიარებოდა ხოლმე. ბოლოს, იმისბედისწერისდღეცმოვიდადაერთმანეთსშევხვდით.

მზეჩაწურვაზედიყო,რომმედათიკოდავინახეცხენითმინდორ-მინდორ მომავალი. უკან ერთი მეძებარიმოსდევდა. მე ტყეში ხეზედ ვიჯექ. ჩამოვედი ხიდამ,მოვახტი ცხენსა და გულის-ცემით ტყეში ლოდინიდავუწყე. გზა იმტყის პირას იდო.დათიკო იმ გზაზედგამოვიდადაჩემკენწამოვიდა.რომმომიახლოვდა,იმისი

ღიღინი მომესმა. შევხედე და სრულად იყო იარაღითმოკაზმული.სჩანსჩემიფიქრიჰქონია-მეთქი,—ვიფიქრეგულში,—რომეგრეგამართულია.

დამიპირდაპირდა თუ არა, ვასკუპე ცხენი და ზედმივაგდე.

—თუ ვაჟკაცი ხარ, გამიმაგრდი! — შევჭყივლე მე.ჯერვერმიცნო.

— ვინა ხარ? მაგრამ, ვინც უნდა იყო, შენ მე ფერს ვერმაცვლევინებ,—მიპასუხაიმანთამამადდაგულმაგრად.

წამი აღარ გაუტარებია: მარდად გადმოიგდო მხარზედგადაკიდებული ორლულიანი თოფი და თვალისდახამხამების უმალ ორივ ერთად დამახალა. მე თოფსხელი ავუკარ და იმის ნასროლმა საფანტმა ზუზუნითთავზედგადამიარა.

—მევარგაბრო,შენისულთა-მხდელი!..—შევძახემედა,მანამ სხვა იარაღს მაიხმარებდა, შიგ მარცხენა ძუძუშიდამბაჩადავეცი.

საწყალიშეტოკდაცხენზედ,გადიწიაგადასავარდნელად,მაგრამთავიშეიმაგრა,კიდევმოასწროხმლისამოღებადამოქნევა. ხმალიც ამცდა, მოხვდა ჩემს ცხენს თავში დაიქავ სული გააქრობინა. ცხენი და მე ერთად დავეცითდედამიწაზედ. მინამ მე წამოვდგებოდი, დათიკოცხენიდამ ძირს დაცემულიყო. მე თავზედ წავადეგ დადავინახე, რომ ის მშვენიერი ყმაწვილი კაცი, ისთავმომწონე თავადიშვილი ძლივღა ჰფეთქავდა თავისყმის ფეხთა წინაშე!.. მაგრამ, გეტყვით ჩემის გულისძუნწობას,მეისმაინცარშემეცოდა.

—წაგაკალთუარაშენსუნამუსობას!..—წავაყვედრემე.

— ჰმ, — ჩაიცინა იმან ისე გულდინჯად, თითქო

ქვეშსაგებში მშვიდობითა წევსო, — ამით გათავდა შენიშერმადინობა?

— როგორიც ავთანდილი შენ იყავ, მეც იმისთანაშერმადინობაგაგიწიე.

—წადი,შვილო!სახელადჩემისიკვდილიცგეყოფა.დღესჩემი დღე არ იყო: რასაც ვესროლე, ავაცდინე. ვაი, რაცუდად მოვკვდი?! ფუ ჩემს კაცობას! ნიშანიც ვერდაგასვი.

—რადროსეგარის?ღმერთიმაინცახსენედაისედალიესული,შეცოდვითსავსევ!

—დარიგებასთავიდაანებე. ალალი იყოს შენზედ ჩემისისხლი, კაი ვაჟკაცი ჰყოფილხარ. მეც ბევრი რამ ცუდიმიქნია, არაუშავსრა,—ჩემი ასეცუდადწახდენაიმაშიგამებაროს.აიდედასა!..რაცუდადშეგხვდი!..მაინცშენის

ხელითმოვკვდი!გახსოვს,მაშინრომგითხარი:სანთელ-საკმეველი თავის გზას არ დაჰკარგავს-მეთქი. აკი არცდაჰკარგა.

— შენ იყავ მყინვართან რომ დაგვიხსენი? — ვკითხეგაოცებულმა.

—მევიყავთუარა—შენრა?

—რისთვისდაგვიხსენი?

—ვერაჰხედავ?აი,ამდღისათვისა.პეპიარასაიქს?

—მოკვდა.

—ესეუზიარებლადდამოუნანიებლად,როგორცმე?

—ეგრე.

— ეგეც ბარი-ბარში... მშვიდობით და გამარჯვებით,გამარჯვებულო გაბრიელ!.. ვნანობ, რომ ესეუსახელოდმოგეკვლევინე.გამარჯვებით...

კიდევრაღაცაუნდაეთქვა,მაგრამაღარდასცალდა:ერთიგაიზმორა, ერთი კიდევ წამოიწივა, დაეცა და სულიცდალია.მოკვდაისუბედურის-შვილი.ტუჩებზედისეთიღიმი შერჩა, თითქო დაიცინებაო. ჰმ, სიცილით მოკვდატირილითნაშობი!

დავიჭირემისიცხენი,შევჯექზედდაწამოვედი.ცხენისმეტიმეიმისიარაგამოვიყოლე-რა.

დათიკოს მოკვლის შემდეგ მე იმ არე-მარეში ყოფნაძალიან გამიძნელდა. ძალიან გამიხშირესდევნა. მეც იქაღარა მეკეთებოდა-რა და, სწორედაც გითხრათ,ყაჩაღობაც მომწყინდა: ჩემი ხელობა არ იყო. როცაუილაჯობით კაცს ვძარცვავდი, ერთს ვაი-ვაგლახს

გამოვივლიდი ხოლმე ჩემ თავად და ჩემს თავს მევევძრახავდი. ვერ დაემორჩილა ჩემი გული ავკაცობასა,თუმცაბევრიავკაცობავქენი,ვერშევეჩვიე,ვერა.ბოლოსგადავწყვიტე, რომ გადავვარდები შორს საითმე, ჩემისხელისამაგითლუკმა-პურს,როგორციქნება,ვიშოვნიდა,მინამჩემიაღსასრულიმოვა,იმითდავირჩენთავს-მეთქი.სხვა ამ ქვეყნისა მე აღარა მინდოდა-რა და აღარცმერგებოდა-რა:ამქვეყანაშიმეწილიარაფერშიმედო.

გამოვწიე და კახეთს შემოვეკედლე. ალაზანზედ რომმოვედი, შიგ შუაწყალში ცხენიდამ გადმოვხტი, დავეცდათიკოსცხენსდამბაჩათავშიდაწყალსგავატანე:ჩემიიარაღიც სულ ჩავყარე წყალში,რომ არც ცხენითდა არციარაღით არავის არ ვეცანი. აქ, კახეთში, მოჯამაგირობადავიწყე,მეხუთეწელიწადია,როგორცმოგახსენე,ჩემიაქყოფნა. პირველი წელიწადი მშვიდობით დავყავ, მეორეწელიწადს კი კახეთმა დამცადა და ციებ-ცხელება

შემეყარა.ორ-სამთვესთავსდამანებებდადაპატარარომმოვჯობინდებოდი, ისევ მომიბრუნდებოდა ხოლმე. მეთავს არ ვუდებდიდა, რაც შემეძლო, ვმუშაობდი. სამიწელიწადი ამ ყოფაში ვიყავ. ამ ბოლო წელიწადსწყალმანკი გამიჩნდა და ფეხები დამისივდა. სიარულიგამიძნელდა, მუშაობისათვის ვეღარ გამოვდეგ.ქვეშსაგებადდამიგდოავადმყოფობამ.ერთმაგლეხკაცმაშემიკედლა. მინამ ერთი ორიოდ გროში მქონდა დავხარჯავდი,მინამმინახა,როცაკიგამომელიაფული—იმდალოცვილმა მკრა ჭიტლაყი და გამომაგდო გარეთ. ესოთხი თვე იქნება მას აქეთ. იმ სოფელში სირცხვილითვეღარ ვიდგომილე, იმიტომ რომ საგლახაოდ საქმემიხდებოდადავთაკილობდი.ავდეგდააქეთწამოვედი.გზაზედ,რაცტანისამოსიმქონდა, ამრუსისფარაჯაზედგავცვალე და ერთი თუმანიც სართი ავიღე. ორ-თვე-ნახევარი ამით ვირჩინეთავი. აქრომ მოვედი, სიარულივეღარ შევიძელ, იმიტომ რომ ფეხები დამიწყლულდა,

დამიჩირქდა და დამისკდა. აი, ხომ ჰხედავთ, ბოლოსმატლიც დამეხვია. ამ საბძელამდინ, როგორც იყო,მოვაღწიედაამჩარდახ-ქვეშშევაფარეთავი.გზისპირია,ხალხისფეხიაქარმოსწყდებადათითო-ოროლაკეთილიკაციხანპურსმაწვდისხოლმედახანწყალს.მასდღესაქეთ ასე ვარ. რაც გადამხდა, იქნება იმის ღირსიც ვიყო.რაცავკაცობავქენ,იქნებაიმისსამაგიეროცესარის?ვინიცის?ღვთისგანგებასვინმიჰხვდება?ეხლავატყობ,რომწყალმანკიც მერევა, აი, თითქმის გულიც დამიჭირა.მოვიდა ჩემი აღსასრული, მადლობა ღმერთს! ქვეყანასთურამშევცოდე,შემინდოს,სხვაღმერთმაიცოდეს!..მეამქვეყნისათვისავიარვიყავ,მემარტოუბედურივიყავ.ბევრიწილიცოდვა, მე მგონია, აქავ გადავიხადე. იქნებაესეც ტყუილი ნუგეში იყოს, — ეგ ღმერთმა იცის დაიმისმა შეუცდომელმა სამართალმა. გულუტკივრადვეთხოვები მე ამ ქვეყანასა, იმიტომ რომ მე იმისი არამემადლება-რა. ზიარებაც არ მაღირსა ამ წუთის-

სოფელმა!..

XI

ამით გაათავა გლახამ თავისი ნაამბობი. შუაღამეგადასული იყო. მე გამოვეთხოვე იმ საცოდავს კაცსადაიმის ამბისაგან გუნებაარეული წამოვედი ჩემინათლიმამისაკენ.

მეორედილასმღვდელივიკითხე,რომისუპატრონოკაციმეზიარებინა და იმისი უკანასკნელი ნატვრა ამითამესრულებინა. მერე იქნება დამეყოლია როგორმე დაჩემს ნათლიმამასთან ამომეყვანა. ჩემმა ნათლიმამამმითხრა,რომარამგონიამღვდელიეხლაშენგამოგყვესო:ქალაქიდამ ახალი ბლაღოჩინი დაუნიშნავთ, წუხელისმღვდელსასწვევიადამღვდელივერმოიცლისო.სწორედჩემდაგასაოცრადეგრეცმოჰხდა:მღვდელსშემოეთვალა,რომ არა მცალიანო. დიდად მეწყინა და დიდად

გამიკვირდა ამისთანა პასუხი. მე თვითონ წავედიმღვდელთან, პირდაპირ ბლაღოჩინთან შევედი, ვუამბეჩემის მოსვლის მიზეზი და მღვდლის პასუხიშევატყობინე. ბლაღოჩინი საშინლად გაწყრა და ძლიერდასტუქსა ის უგულო მღვდელი. მაშინვე მოითხოვასანაწილე, გამომყვა მე, მღვდელი და დიაკვანიც თანგამოიყოლია.

ჯერ კიდევ ადრე იყო, რომ გლახასთან ჩავედით. ისსაწყალი იმ ერთს ღამეს სრულიად გამოცვლილიყო.ასეთი ფერი და სისუსტე ეტყობოდა, თითქო იმისისიცოცხლებეწვზედაჰკიდიაო.

რა წამსაც გლახამ ბლაღოჩინი დაინახა, თვალებიცეცხლსავით ისევ სიცოცხლით აენთო; რაღაც იოცა დაისეთნაირად დააკვირდა ბლაღოჩინსა, თითქო რაღასაციგონებსო,თითქოსჯერაკიდეცდაარცასჯერაის,რასაცთვალით ჰხედავდა. ორჯერ თუ სამჯერ თვალები

მოიფშვნიტა,თითქორაღაცაუშლისხილვასადაკარგადვერა ჰხედავსო, და ისევ იმავ გაოცებით ბლაღოჩინსგარინდებულმა მზერა დაუწყო. მერე, თითქო ეშმაკისგაფრთხობა უნდაო, პირჯვრისწერას მოჰყვა და თვალიუფროდაუფროდააცქერაბლაღოჩინსა.მეგამიკვირდაესამბავი.ვთქვიჩემსგულში:ამკაცსესრაემართება-მეთქი.

— კურთხევა უფლისა შენზედა, ჩემო ძმობილო! —უთხრა ბლაღოჩინმა. — მე, მღვდელი, მოვსულვარ,რომწმიდაზიარებამიგაღებინოქრისტიანსკაცსა.რაგიკვირს,რომეგრეგაშტერებულიმიყურებ?

—მაშშენმოჩვენებაარახარ?—შეჰკივლაგლახამ.

—არა.

—მღვდელო!..—დაიბღავლასაცოდავადგლახამა,—არგებრალებიშენიგაბრიელ?!

ბლაღოჩინი თავზარდაცემულსავით წაბარბაცდა. მემივაშველეხელიდაშევიმაგრე.

—მადლიუფალსა,მადლი...—დაიწყოგლახამ,ეხლაკიდაწყნარებით,მაგრამმხიარულად,—ჩემისულითურმეშენგლოდნებია,ეხლანუგეშითდაიმედითმოვკვდები...მაზიარე, შენი ჭირიმე, შენის მადლიანის ხელით. შენგანანთებული სანთელი შენ ხელშიუნდა გავქრე. ცოტა-ღამაქვსსიცოცხლე,მაზიარე.

—გაბრიელ!..

—მევარ,მე!..—გააწყვეტინაბლაღოჩინსსიტყვა,—დაშენც ისა ხარ, ვისიც მოლოდინი ჩემს სულსა ჰქონია.ვენაცვალეშენსმადლსა!..მაზიარე,შენგენაცვალოსჩემითავი,სიკვდილიმერევა.

—რამმოგიყვანაამდღემდინ?—ჰკითხაშეწუხებულად

ბლაღოჩინმა.

— იმ ცეცხლმა, რომელიც ყოველს ღვთისაგან გულშიგვინთია,როგორცშენერთხელმიბძანე.მეესემგონიადასხვისაკიარვიცი,მაზიარე,შენიჭირიმე!

ბლაღოჩინი საცოდავად გახდა: გაფითრდა, ნაცრისფერიდაედო სახეზედ, ენა ჩაუვარდა, სიტყვა მოეჭრა,თითქოთითონიყოამისსაცოდაობისმიზეზიო.ხმავეღარგასცაგლახას,ხმა!არეულმადაიწყოზიარებისთვისმზადება.

— აღსარებისთქმასსულთამხუთავი აღარდამაცლის,—უთხრაგლახამ,—შემინანიაყოველიფერი,უაღსარებოდშემინდედამაპატივედაისემაღირსეზიარება.

—შემინდვიხარ.

—რვაკაციგამიძარცვავს!.

—შემინდვიხარ.

—კაციმომიკლავს.

— მაინც აქ მე შემინდვიხარ და იქ ღმერთმა იცოდეს.შენთვისვილოცებ,უბედუროგაბრიელ.

—რაკიშენშემინდე,—წამოიძახასიხარულითგლახამ,— ღმერთიც შემინდობს, იმიტომ რომ შენის ენითყოველთვისღმერთიჰლაპარაკობდა.თუღირსივარეხლაზიარებისა,მიბოძე.

—შენთვისადა მრავალთათვის არისგანტეხილიხორციესე ქრისტესი და დანთხეული მისი წმიდა სისხლიმისატევებლად ცოდვათა. მიიღე და სჭამე!.. — სთქვადიდებითადანუგეშის-ცემითბლაღოჩინმა.

— ვენაცვალე ჩვენთვის ჯვარცმულ ქრისტესა! —

წარმოსთქვა სასოებით გლახამა, — მაღირსე ეხლაზიარება,მღვდელო!

ბლაღოჩინმალოცვადაიწყო,ამოიღოსანაწილედამწმიდანაწილი,გლახასწინდაუჩოქა,კოვზითზიარებამიაწოდადაწარმოსთქვავედრებითა:

—ჰოი,ყოველთათვისჯვარცმულოღმერთო!ტანჯულთადაცოდვილთამეოხევ!მოიხსენეესემოსავიშენი,ოდესმოხვიდესუფევითაშენითა.

— მომიხსენე მე, უფალო, და დამიფარე!.. — შეევედრაგლახადამერებლაღოჩინსუთხრა,— არა,შენიჭირიმე!მეეგრემწოლარედზიარებისმიღებასარვაკადრებჩემსამხსნელსადამაცხოვარსა.ვენაცვალეიმისმადლს!მინდაჯერ პირქვედავემხო იმის წმიდა ხორცისადა სისხლისწინდაშევავედროჩემითავი.

წამოდგომა მოინდომა. ჩვენ მივცვივდით საშველადდაორივე ფეხზედ, მისვე სურვილისამებრ, წამოვაჩოქეთ.პირჯვარიგადიწერა,ღმერთსმუდარებისსახითშეხედა,აღუპყრა ხელნიდა გოდებით შეევედრა: „მომიხსენე მე,უფალო, ოდეს მოხვიდე სუფევითა შენითა“. მერებლაღოჩინისწინმომტირალიპირქვედაემხო.

დიდხანს იყო ისე პირქვე დამხობილი, მარტო ყრუქვითინი მისი ხანდისხან მოგვესმოდა. ბოლოს ქვითინიშესწყვიტა. ბლაღოჩინი დასწვდა წამოსაყენებლად,მაგრამ გლახას, ისე პირქვედამხობილსა, სულიდაელიაკიდეც.საცოდავსამაინცზიარებისმიღებაარდასცალდა.

1859წ.პეტერბურგი(1862-1873წ.)

პირვანდელი ვარიანტი მოთხრობისა “გლახის ნაამბობი”შესრულებულია 1859 წელს; ხოლო ბოლო რედაქცია

ეკუთვნის: I— VIთავები 1862 წელს, VII— XIIთავები1872—1873წლებს.რედ.

ოთარაანთქვრივიI

რასმიქვიანტკბილისიტყვა?

იმვეებერთელასოფელში,რომელსაცთუნდა„წაბლიანს“დავარქმევ, ყველამ იცოდა, ვინ არის ოთარაანთ ქვრივი.სოფლის გზირისათვის რომ გეკითხათ, ოთარაანთქვრივის კარ-მიდამოში მზისა და წვიმის მეტს არავისშეეძლოგავლაქვრივისუნებურად.

ნაცვალი თუ იასაული, — რაც გინდ დიდი საქმეჰქონოდათ, — ოთარაანთ ქვრივის ეზოში ვერგაიწაწანებდნენ,დათუროგორმეგაჰბედავდნენ,ისეთსალიაქოთს ასტეხდა, რომ ბედსა და თავს

დააწყევლინებდა. ნამეტნავად გზირს კარგად ახსოვდაერთი ამბავი,და მერე ხომ მთელმა სოფელმაც შეიტყო.გზირს ერთხელ ერთი ქათამი წაერთმია, — დიამბეგიმობრძანდა, სოფლად ქათმებს ვაგროვებთო, და ასეთივაი-ვაგლახი დააწია, რომ, ამბობენ, გუბერნატორამდეთავის ფეხით იარაო და ერთი ქათამი შვიდეულადდაუსვა მოურიდებელს გზირსაო. თუმცა თითონქვრივსაც ერთი ათიოდ მანეთი შემოჰხარჯოდა მისვლა-მოსვლაში,მაგრამამასამბობდათურმე:

— ფული რა არის?! ხელის ჭუჭყია... ერთი თუმანი რასათქმელია!..ჯავრირომარშევარჩინე,—ესრადაჰღირს!ტყუილუბრალოდ რომ არ დავეჩაგვრინე ცოტაა?! დეეამასიქითიცოდნენ,რომმეოთარაანთქვრივსმეძახიანო.

სწორედ იცოდნენ კიდეც. ჯგუფად რომ გლეხკაცობასადმე მდგარიყო, ნამეტნავად თუ შიგ ერია სოფლისმოხელე ვინმე, — ნაცვალი თუ მამასახლისი, — და,

ოთარაანთ ქვრივი მიმავალი დაენახათ, ისეგაიფანტებოდნენაქეთ-იქით,თითქოალალმადაჰქროლაწიწილებსაო.

კაცი ვერ იტყვის, სძულდათ,თუუყვარდათ ოთარაანთქვრივი სოფელში. შიშით კი ყველას ეშინოდა. ასეიფიქრეთ, ტირილით გაჭირვეულებულს დაგაკაპასებულს ბალღებსაც კი ოთარაანთ ქვრივისსახელითაშინებდნენგულზედმოსულიდედები.

—დაჩუმდი, შე არ-გასაწყვეტო,თორემ აგეროთარაანთქვრივიმოდისო.

ოთარაანთ ქვრივმა ეს კარგად იცოდა და ბევრს არასჰნაღვლთბდა, რომ ასე ეკრძალებიან, ერიდებიან დაუფრთხიანყველანი.

—ქალაჩუნებირომარიან,იმიტომაო,—იტყოდახოლმე

თავისთავად. — ჩემი რადუნდა ეშინოდეთ? რა ბაყბაყ-დევი მე მნახესო! მე მარტო ისა ვარ, რომ ჩემს ჯავრსარავის შევარჩენ, ტყუილუბრალოდ არავისდავეჩაგვრინები. თუ გაჭირდა, რკინის ქალამნებსჩავიცვამ,რკინისჯოხსავიღებხელშიდახელმწიფემდინვივლიო.

სოფელმაკარგადიცოდა,რომოთარაანთქვრივსტყუილ-უბრალოდ ბაქიობადა მუქარა არუყვარდა. იმისითქმადაქმნაერთიიყო.

— მე და ჩემმა ღმერთმა, ბარაქალა დედაკაციაო, —იტყოდა ხოლმე დათია ბადიაშვილი ოთარაანთქვრივზედ, — არც სხვისას შეირჩენს, არც თავისასშეარჩენს სხვასა. ახლა შინა ნახე, — რა ამბავი აქვს:მთელიდღეციბრუტივითტრიალებსოჯახში.იმისიხელიდაფეხიდილიდამსაღამომდეარდადგებაო.

სოფლის დედაკაცობას ხომ უფრო ეშინოდა ოთარაანთქვრივისა.ვაიიმას,ვისაცუსაქმოდმოასწრობდახოლმე:ძირიანადამოიღებდა,ძირიანადმოსთხრიდა.

— რაო, მუქთამჭამელოო? — ეტყოდა ხოლმე. — შენსქმარს თავისთავის გამოკვება კი ეადვილება, რომ შენცმუქთადგკვებოსო.რასდაგიკრებიაგულზეეგდასამიწიხელები,— აი, მოგიკვდეს ეგუგულო გული! მამა-შენსააქვს ცხონება, შენცთუ ხელი გასძარი, შენს ქმარს მეტილუკმა გულზე დაადგება, აი!.. მეტი მოუვა განა!.. აიდამიწდი,დამიწდი,კარგირამშენახარ!..

ისეარავისგაუვლიდაგვერდით,რომარგაეკინწლა,თურამ თვალში არ მოუვიდოდა. ძნელად იქნებოდა, რომტკბილისიტყვაეთქვავისთვისმე.

—ტკბილი სიტყვა რა არისო! — იტყოდა ხოლმე, — ამგამწარებულს წუთის-სოფელში ტკბილი სხვა რა არის,

რომ სიტყვა იყოს. რას მიქვიან ტკბილი სიტყვა!თვალთმაქცობაა,სხვაარაფერი.ტკბილისიტყვანუგეშია,კაცსგულსმოჰფხანს.გულის-ფხანარაღადარდუბალაა!ფხანა ქეცმა იცის. ნუ გაიქეციანებ გულს და ფხანაცსაჭირო არ იქნება. სიტყვა სამურველი ხომ არ არის, —მოსაკიდებელიჩანგალია,რომგულიანაქეთმისწიოს,ანიქით, თორემ ობი მოეკიდება, როგორც კიდობანშიდავიწყებულს პურს. გული ადგილიდამუნდა მისძრას-მოსძრას კაცმა, თუ კაცს კაცის სიკეთე უნდა. ფხანაგულისა რის მაქნისია! უქმის კაცის საქმეა.თავადიშვილები ფეხის გულზე ხელს ასმევინებენ, რომძილი მოიგვარონ, გულის ფხანაც ის არის: ძილსმოჰგვრის.ისკიარიციან,რომთუწუთის-სოფელსერთსბეწო ხანს თვალი მოუხუჭე, ისე გაგთელავს, როგორცდიდოელილეკინაბადსა.

— ოთარაანთ ქვრივს გულის მაგიერ ქვა უდევსო, —

ამბობდნენსოფელში.

II

პილპილ-მოყრილიმადლი

მართლაასეიყოთუარა,—ესუნდაეკითხოსერთსსხვაქვრივს დედაკაცსა, რომელიც სოფლის მეორე ნაპირასიდგადამეტადწვრილ-შვილიანიიყო.ესდედაკაციცოტაუხეირო,უნდილირამიყო,გარჯაეზარებოდადაწვრილ-შვილი ნახევარზედ მშიერ-მწყურვალი ჰყვანდა.ოთარაანთქვრივიყოველკვირადღესერთათიოდშოთსდა ერთ ბადია კორკოტს თავის ფეხით გადაუტანდახოლმე.

—აჰა,ხეთქეო,—ეტყოდახოლმედედაკაცსა,—დაგიღიაეგშავისმიწითამოსავსებიპირი,შეპირშაო,შენა,დაშენიდღენი ძაღლსავით სხვას შეჰყურებ, აგერ გამოხრულს

ძვალსგადმომიგდებენო.შეარ-დასაცალებელო,რისთვისმოუცია ღმერთს ეგ ბარძაყის ოდენა მკლავები!.. დახე,დახე, ამ წუწკსა, წუწკის შვილსა, სამგლე გოჭსავითგათხვირულა,ლუკმა-პურის შოვნისუნარი კი არა აქვს.რა კარგი დაეყრებათ ამ შენს ცოდვის შვილებსა! შენიმაყურებლები შენგან აბა რა კარგს ისწავლიან! ესენიმაინცარგეცოდება,შეუბედურისდღისავ!..

დედაკაცი, ამისთანაების ჩვეული, მაინც მადლობასეტყოდახოლმე.

— მადლობა!.. შენთვის მაგრად შეინახე, ძონძებშიგამოიკარ, არდაგეკარგოს...დიდი განძია ეგ შენი მჭლემადლობაოთარაანთ ქვრივისათვის,ო შენმა მზემ! ეგრეხელგაშლით რად იხარჯები. აი, მეხი კი დაგაყარე!მადლობა!.. კარგია — მუქთაა თორემ მაგასაც ხომ ვერიშოვიდი, რომ გარჯით საშოვარი იყოს. მადლობა!.. ეგშენიმადლობაგინდაგახიე,გინდაგაფხრიწე...

გლახა-მათხოვარი ისე არ მიადგებოდა კარს, რომოთარაანთ ქვრივს რითიმე არ გაეკითხა, მაგრამთავისებურადკიწამოულაგებდა.

— ი... ი... ი... შენ კი მოგიკვდა ეგ უხეირო თავი, —მიაყოლებდა ხოლმე, როცა გასაკითხს აწვდიდა, —დაგიბრიყვებია ჩემისთანა სულელი დედაკაცები დალუკმა-პურს პირიდამ აცლი. აი, მეხი კი დაგაყარე მაგქეციან თავზედ. შე ოხერო, რომ აგიღია თავი დადაეხეტებისათხოვრად,ნამუსი აღარაგაქვს? ამწუთის-სოფელში ვისა აქვს მეტი ლუკმა, რომ შენც გაძლიოს.ვერაჰხედავ,შეგულმკვდარო,რომვინცკია,წელებზედფეხსიდგამსდადღისსარჩოსძლივსაჰშოულობსდაშენროგორღა გარჩინოს. ქვეყნისა არა გრცხვენიან! არა, შეოყრაყო, ოთარაანთ ქვრივიდედაა შენი, მამაა,თუ შენიმოვალეა, რომ შეგინახოს! აი გაგიხმეს ეგ ხელ-ფეხირისთვის გასხია ეგენი მაგ მუტრუკს ტანზედ,თუ ვერ

მოგიხმარებია?ქვეყანასთავისითავიკიშეუნახავს,რომეგშენიბრიყვითავიცინახოს?ფუ,შენსნამუსსა!..

თუ მეტად შესაბრალისი და ღონემიხდილი გლახაშეხვდებოდა,ამაებსხომეტყოდადაეტყოდადაბოლოსდაუმატებდა:

— წამოეთრიე ერთი მარანში, ღვინოს ჩაგაცეცხლებ. ნუგეგონოს კი,რომმადლსგიშვრებოდერასმე. აი,გაქრეს,— ოთარაანთ ქვრივმა შენთვის არა გამოიმეტოს-რა. აი,ქვევრში რაღაც წუმპე ნაძირალა დამრჩა, მაინცგადასაღვრელიადაბარემშენჩასცეცხლო.

წაიყვანდა, ერთ ორიოდ ჩარექას კაი ღვინოსგადაახუხებდადაგამოისტუმრებდათავისებურადქება-დიდებით.

ერთხელ ერთი მთხოვარა მიადგა კარს. ოთარაანთ

ქვრივმა გამოუტანა გასაკითხად ერთი უშველებელიშოთი, რასაკვირველია — თავისებური პილპილიცმოაყარა ზედ: კარგად, ლაზათიანად გამოგილანძღათ.როცა მთხოვარა გაბრუნდა, მაშინ შეასწროთვალი, რომფეხებიდაჰხეთქოდაფეხუცმელობით.

—დამაცა,შეარ-დასაცალებელო,—დაუძახამთხოვარას.

მთხოვარა გაჩერდა.ოთარაანთ ქვრივი შევარდა სახლში,იღლიას ქვეშ ამოიჩარა ექვსი შოთი, მოვიდამთხოვარასთანდადაუყვირა:

—მეგამომყევ,შეადრედამალედასამარხავო!

გაოცებულიმთხოვარაგაჰყვა,ოთარაანთქვრივიგავიდასოფლისბაზარში,ერთიშოლტისაქალამნეღორისტყავიგადმოაღებინა მედუქნეს, ექვსი პური მისცა, ტყავიგამოართვა და ისე მიახალა თავში მთხოვარას, რომ

საწყალმა თვალებზედ ხელი მიიფარა, ცხვირ-პირში არმომხვდესო.

— აჰა, შე არ-დასარჩენო, ამოისხი და ჩაიცვი. იქნებაამოსხმაცარიცოდე,შედასაღუპავო.

—რაო,ოთარაანთქვრივო,გემართამაგისი,თურაარის?—ჰკითხაქოსმანსავითგათხვირულმამედუქნემ.

— მაშ არა-და, მაგის თავის მზემ, ჩემს თავს პურსდავაკლებდი და მაგის ქალამანში მივცემდი, — იტყუაოთარაანთქვრივმა.

III

ხუთიქისა.

ოთარაანთქვრივსსოფლისნაპირასერთიკაიმოზრდილი

ფიცრული ედგა. მისი ეზო, საკმაოდ ფართოგლეხკაცისათვის, გარს შემორტყმულია ტყრუშულისღობითა. ეზო წმინდაა, ფაქიზად შენახული დადერეფნიდამ მოყოლებული ჭიის-კარამდე სიგრძე-სიგანეზედ მწვანით აბიბინებული.დერეფნის წინ, ერთოციოდ ნაბიჯზედ,უშველებელი კაკალი სდგას, შტოებ-ძირდაშვებული, შემორგვალებული, თითქო განგებშემოკვეცილიაო.

კაცის თვალს ეამებოდა, რომ ეს ეზო ენახა. სახლი,როგორცა ვთქვით, ფიცრულია. მარტო ჩრდილის მხრივკედელიმთლიანია,სხვამხრივკიყოველგანთითოკარიაქვს დატანებული. კედლები ყველგან დაჩითულიასათოფეებითა. სჩანს შიშიანობის დროს ყოფილააშენებული.

ამ სახლს მარჯვნივ წალმით დახურული მარანი ედგა,ოთხკუთხივ ღია და ფარღალალა. სახლის უკან კალო-

საბძელია და საბძელ-ქვეშ გომური. სახლის მარცხნივპატარაადგილიაშემოღობილიდაშიგბოსტანია.

აქ მოჰყავს ხოლმე ოთარაანთ ქვრივს ყოველივებოსტნეულობა, რაც კიდასჭირდება საზაფხულოდ,თუსაზამთროდ. თავისის ხელით ჰბარავს, სთოხნის,ჰმარგლის,სთესსდაჰკრეფსხოლმე.თუმცასოფლელნიბევრს იძახდნენ: ვის გაუგონია დედაკაცის ბარი დათოხიო,მაგრამოთარაანთქვრივიარასდაგიდევდათ.

— თუ არ გაუგონიათ, ეხლა გაიგონონო, — ამბობდახოლმე. — მითამ მე რითა ვარ ნაკლები აიმ დამპალგოგიაზედ! თუ იმასა ჰშვენის ბარი და თოხი, მე რაღაღვთისაგანშერისხულივარ.რავუყოთ,რომისმამაკაციადა მედედაკაცი. მითამ ჩემზედ წინ რით არის? იმასაცორი ხელი და ფეხი აქვს და მეცაო. თუ ის ხელ-ფეხსასაქმებს, მე რაღა დარდუბალა გადამკიდებია!.. რასაპყარიდადავარდნილიმემნახესო!..

ბოსტანში მუშაობა ისე უყვარდა, რომ სხვის ხელს არმიაკარებდა. ბოსტანში პატარა რუი იყო გაჭრილი დამუდმივ და გაუწყვეტლად წყალი ჩამოჩუხჩუხებდა,დიდის სასოფლო რუიდამ წამოყვანილი. იმ სოფელშიწყალი ბევრი იყო, სოფელს ზედ შუაზედ სამისწისქვილის წყალი ჩამოუდიოდა. როცა ძალიან გოლვაიყო, მაშინ კი წყალს სოფლელნი ერთმანეთსაჰპარავდნენ, სტაცებდნენ ბოსტნებისა და ნამეტნავადვენახების სარწყავად. ოთარაანთ ქვრივს კი ვერუბედავდნენ წყლის მოკლებასა.თუ ვინმე გაჰბედავდა,ვაი იმას!.. ოთარაანთ ქვრივი მეწისქვილესავითგაიდებდა ხოლმე მხარზე თოხსა და აჰყვებოდა რუსთავამდინა. გლეხები რომ ამ ყოფით დაინახავდნენოთარაანთქვრივსა,იტყოდნენ:

—წამოვიდამეხი,დავაიიმას,ვისაცდაეცემაო.

სახლშირომშესულიყავით,ყველაზედუწინარესთვალში

გეცემოდათ სიფაქიზე და დაგვილ-დაწმენდილობაიქაურობისა. თარო ჩრდილოს მთლიან კედელზედთავიდამ ბოლომდე გახიდულია და ზედჩამომწკრივებულია სუფთა ჭურჭელი ქაშანურისა.ორიოდე ქვაბი, ტაფა, ჩამჩა, ქაფქირი, ძალზედდაწმენდილ-დარეცხილი, მხიარულად გადმოიცქირებიანმაღლიდამ,თითქოთავსიწონებენ,რომკარგიმომვლელიდაპატრონიასჩენიათ.

კერას აქეთ-იქით თითო ტახტია დაფენილი ჭრელისფარდაგებითა. კარგა ხნის ფარდაგებია, მაგრამ კარგადშენახული და ნაპატრონები. ტახტების თავზედ თითობაცანკალი, ანუ როგორც ზოგან ეძახიან, სართუმალისდგას ხარატით ნაკეთები. კუთხეში ერთი დიდიკიდობანია.ეტყობაძველინაკეთობაა,იმიტომ,რომწინა-პირზედ გამოხარატებულია სხვადასხვა სახე დაძველებური გრეხილ-ხვეულები სილამაზისათვის. ერთი

დიდი სკივრიცა სდგას მეორე კუთხეში. ეტყობა ერთსდროსლურჯადყოფილაშეღებილიდაეხლაკისაღებავიგადასვლია. ამ სკივრზედ აკოკოლებულია ქვეშსაგები,ლურჯისსუზანითთავიდანბოლომდეჩამოფარებული.

ამ სახლის, ანუ როგორც თითონ ოთარაანთ ქვრივიეძახდა, დარბაზის მოწყობილობისათვის რომ თვალიკარგად დაგეკვირვებინათ, იტყოდით — ამის პატრონიშეძლებული კაციუნდა იყოსო. არც მოსტყუვდებოდით.გლეხკაცობის კვალობაზედ ოთარაანთ ქვრივს ბევრიშეჰნატრებდა.ამასქმრისაგანდარჩანახევარ-გუთნეულისაქონელი,ორიფურ-კამეჩი,სამიძროხა,ამასგარდაორისდღის კარგად გაკეთებული და გავსებული ვენახი დაოციოდდღისსახნავ-სათესიმიწა.

ვენახს ქვრივი ძალიან კარგად უვლიდა, ძალიანაპატიებდა და ვენახიც კარგს მოსავალს იძლევოდა.ამბობდნენ,რომოთარაანთ ქვრივი,—რაცუნდამდარე

მოსავალი ყოფილიყო, — სამს საპალნეს ღვინოს მაინცგაჰყიდდაოყოველ-წლივ.მისიღვინოსაპალნეშვიდ-რვადა ათ თუმნადაც ბევრჯელ გაყიდულა თურმე. შინაცსახარჯოდ ღვინოს სამყოფზედ მეტს ინახავდა. ათისდღის მიწას ყოველ-წლივ ჰხნავდა. სყიდვით იქნებოდა,ალოთი,თუთავისისგუთნით, ათისდღისასუსათუოდმოჰხნავდადამოსთესავდა.

გაჰყიდდა ღვინოსა და მომეტებულს პურს თუ არა,ფულსხუთნაწილადჰყოფდადახუთრიგადინახავდა.ამისათვის ნაჭრებისაგან ჭრელი ქისები ჰქონდა,ჩანთასავით შეკერილები. ერთს ამისთანა ქისას„საჭირნახულოს“ ეძახდა და შიგ ინახავდა სახარჯოსპურისადაქერებისსამკალად,მოსაზიდადდასალეწად.მეორე ქისას „ბარაქალა ქისას“ ეძახდა. ამაში ინახავდასახარჯოს ვენახის სამუშაოსათვის. მესამე ქისას“საჯანაბო” ერქვა. ამაში ინახავდა ფოსტის ფულსა და

საბეგროსას,თუ ვინიცობაა სოფელი ოდესმე შეაწერდა.მეოთხე ქისაში ინახავდა მოჯამაგირის საჯამაგიროფულსა. ამ ქისას ეძახდა: „მიეციდამოგეცესო“.მეხუთექისაში ჰქონდა საშინაოდ სახარჯო და ღარიბთაგასაკითხიფული.ამმეხუთექისასოთარაანთქვრივიხან„ფარსიღასქარვასლას“ეძახდა,ხან„შიოსმარანსა“.

თვლათუმცამაგრე-რიგადარიცოდადახშირადკენჭებსმოიშველიებდა ხოლმე, როცა უამისოდ დათვლაუჭირდებოდა, მაგრამ ანგარიში ძნელად შეეშლებოდა.პირველს ოთხს ქისაში იმდენს ჩააწყობდა, რამდენიცსაჭიროიყოდაძალიანიშვიათადმომხდარა—ანგარიშიარევოდეს. რაც პირველს ოთხს ქისას გადარჩებოდა,ყველას მეხუთე ქისაში დაუთვლელად ჩაჰყრიდა და,მინამგამოილევოდა,დაუთვლელადვეჰხარჯავდა.

IV

განძიდაანდერძი.

ყველაზედ უძვირფასესი განძი სხვა დარჩა ოთარაანთქვრივს თავის ქმრისაგან. ქვრივს კი მართლაუძვირფასესადმიაჩნდადასხვისაკიარვიცით.ესგანძითოფ-იარაღიიყო.მისიქმარი,დიდიგამრჯელი,მოამაგე,დიდი მუშაკაცი, განთქმული მონადირეც ყოფილა.სახლშირომშესულიყავითდაკერიდამმარჯვენატახტისზემოდ კედლისათვის შეგეხედნათ, ჰნახავდით ბუდითჩამოკიდებულს კარგად მოზრდილ თოფს, ხმალსთავისისყაწიმებითა,ხანჯალს,დამბაჩას,სასწრაფოსდასაპირისწამლეს.

კვირა არგავიდოდა,რომოთარაანთ ქვრივს არ ჩამოეღოეს იარაღი და გულდადებით არ გაეწმინდა. როცა ამასშეუდგებოდა, გეგონებოდათ ჰლოცულობსო, ისეგულდასმით, კრძალვით და სასოებით დაუწყებდახოლმე წმენდასა. რაც ქმარი მოჰკვდომოდა, მას აქეთ

სულ ასე ექცეოდა ამ იარაღსა. სულთმობრძავი რომყოფილიყო,მაინცერთსკვირასისე არგაატარებდა,რომარ დაეწმინდა, არ დაეკრიალებინა, ცხვრის დუმით არგაეპოხა და ისე არ დაეკიდნა თავის ადგილას. ხოლოერთხელაცისე არგაუწმენდია,რომთვალშიცრემლი არმოჰრევოდეს, გული არ ამოსჯდომოდეს და არატირებულიყოს.

— ვაი, ვაი მეუბედურსა!..— ჩაიკრავდა ხოლმე გულშიხელს. — სადედაბეროდღა გახდა ეს ვაჟკაცის იარაღი.მოგიკვდათ,თქვესაწყლებო,კაიპატრონი!..უიმე!..განამარტო თქვენ მოგიკვდათ!.. ხომ მეც მომიკვდა, მეც!..წაიღო შავმა მიწამ ჩემი თევდორე... წამოგექცა, ოჯახო,დედაბოძი, დაგიმიწდათ თოფო და ხმალო, თქვენიფანდივაჟკაცი...გატყდაშუაზედჩვენისწუთის-სოფლისუღელიცა, მოგიკვდა,ოთარაანთ ქვრივო,ტოლდასადებიმეუღლე,დარჩი ცალად... ვაიმე უშენოსა!.. ყვირილობის

თვეშირომ ირემს მომაყენებდაურმით!.. იმისიზარიანიხმა რომ ყურს მომხვდებოდა, გულიგადამიტრიალდებოდა სიხარულით. ჭირიცა და ლხინიცსულ მღერითა და გალობით იცოდა. კაცი იყო, კაცი!..ვენაცვალეიმისჩრდილს!..იმისიმუშაობარომენახაკაცს,—თუნდა მარტოც ყოფილიყო — ქორწილი ეგონებოდა.ქვასაც კი გააღვიძებდა და ხელს გაანძრევინებდა.ვენაცვალე იმის სახელს!.. რო კვდებოდა, მაშინაც კი არშეუკრავსწარბი,დამიძახადამითხრა:

—რაგატირებს,ადამიანო!განაშენკიშერჩებიამწუთის-სოფელსაო. ყველას ბოლო ეს არის, ტირილით ნაშობისიცილითუნდაკვდებოდესო.სააქაოსსტუმარივიყავდაეხლაშინმივდივარო.რაგატირებსო.

—რავქნამეუშენომა?—შევჩივლემე.

—როგორთურაჰქნა!..გაისარჯედაირჩინეთავიო.მეკი

თითებიდამზეთიდაერბომწვეთდათუ!ვირჯებოდიდაუტკივარს ლუკმას ვჭამდიო. ქვეყანა ღონიერია, ნუგეშისო. ოღონდ ჭირს ნუ დაუტყდები, ნუგაელახვინებიო... ე ჩემ პატარა გიორგისუპატრონეო, არგამიღარიბო, არავის დამიჩაგვრინო, არავის არშემინატვრინოო!გაიზარდოსდამერმეთითონიცის.თუიქნება თავისით იყოს, თავის მარჯვენით კაცობდესო.მამისეული თოფ-იარაღი შეუნახე, გამოადგება... თოფიხაზინიანია—გაუფრთხილდეს, მხარშიცემა იცის. შორსმანძილზედ კარგად მიდის, ნიშანი კი ცოტა მაღლადაუჭიროს... ეი... მაგის ტყვიის ზუზუნი ერთ რათმედაჰღირს!.. ეჰ, რა ვუთხრა ამ წუთის-სოფელს!.. არდამცალდაო... შენც მენანები, მაგრამ ეგუფრო მენანება,ბალღია უსუსური, უმწეო. ეჰ, ნეტავი კი ეგდავაჟკაცებული მენახა და!.. მერმე თუნდა ურმისთვალზედ გავცმოდიო... ეჰ, რაც არის, არის... ეშმაკისკერძადარგამხადო,მკვდარსდამიურვე,მიპატრონეო.

ამის მერმედ ბევრი აღარა დასცალდა-რა. სთქვა ეს თუარა,გადაბრუნდაკედლისაკენ,ერთიამოიკვნესა,ჯიგარითანამოაყოლა,„მივდივარო“მითხრადამიაბარაღმერთსალალი სული. ვაი შენს დამკარგავს, ჩემო კარგოთევდორე.

ყოველს ამას მოიგონებდა ხოლმე ოთარაანთ ქვრივი,კალთით მოიწურავდა თვალებიდამ ცრემლს, და მინამთოფ-იარაღსკრიალს არდააწყებინებდა, არმოეშვებოდაარც წმენდასდა არც ტირილსა. რა თქმა უნდა, რომ ამცრემლს არავის დაანახვებდა, შვილსაც კი, შვილსაც არშეამცნევინებდახოლმე.

ქმრის ანდერძს არ უღალატა. ოჯახიც შეინახა, სარჩო-საბადებელსაცთუარმოუმატა,არადააკლო-რა,იარაღსაცკარგად უვლიდა და მკვდარსაც უურვებდა იმით, რომყოველ კვირას კორკოტსადა წანდილს ჰხარშავდა იმისსულისსაცხონებლადდაყოველ-წლივაწირვინებდა.

შვილის მოვლას ხომ ზედ შეალია თავისი ყმაწვილ-ქალობა. ოცდაოთხის წლისა ძლივ იქნებოდა, როცადაქვრივდადაერთისწლისშვილიდარჩა.ისდღეადაესდღე, ჩაიცვალურჯი შილის პერანგი, შავი კაბა,თავზედშავი მანდილი მოიხვია და აი ეს ოცი წელიწადიამხიარული ფერი არ მიუკარებია ტანზედ.თუმცა ბევრიმთხოვნელი ჰყვანდა, ბევრი ეხარბებოდა ოთარაანთქვრივისოჯახშიშესვლას,მაგრამ-თქვენცარმომიკვდეთ-არგათხოვდადაარა.

—მერერაპირით-ღაშევეყაროსაიქიოსჩემსქმარსაო,—ამბობდა ხოლმე. — აი, უწინამც დღე დაუბნელდესოთარაანთ ქვრივს, მინამ მამინაცვალს სახლშიდაუსვამდეს თავის პატარა გიორგისა. ვენაცვალე იმისსიყრმეს!..მამაშენსვუღალატო!..შენგაგცე!..აი,უწინამცდედამიწა გაირღვევადა შიგ ჩამიტანს. გაიზარდე, ჩემოთვალისსინათლევ,დაგაახარეაქდედა-შენიდაიქმამა-

შენი.აი,შენდაგედოსმტლადშენიუბედურიდედა!

იტყოდა ამას და შიგ გულში ჩაიკრავდა ხოლმე თავისპატარაბუთხუზაბიჭსა.

V

დედა-შვილობა.

იმ დროს, როცა ჩვენს მოთხრობას ვიწყებთ, ოთარაანთქვრივის შვილი გიორგი ოც-და-ერთის წლის ბიჭი იყო.ერთი ჯმუხი და ძარღვიანი ყმაწვილი კაცი დადგა.კუპრსავითშავიდაკარგადდაკოკრებულიწვერ-ულვაშილამაზადუხდებოდა მის შავგვრემანსდა მოხდენილადმოყვანილსსახესა.თვალადობითმეტადსანდომიანიდამარილიანიიყო,დაუფროუკეთესიიქნებოდა,რომმისიდიდრონი ქორული თვალები ცოტა მრისხანედ არგამომეტყველებოდნენ. თვალთა მეტყველების ჭექას

აძლიერებდა გადაბმული წარბები. ეს მარილიანობასსახისას ბევრს უშლიდა. ამის გამო კაცი უნებურადთვალს მოარიდებდა პირველ თვალის მოსწრებაზედ.ხოლო რამდენსაც უფრო დააკვირდებოდით მისპირისახეს და თვალებსა, უფრო და უფრომოგეწონებოდათ გიორგი. იშვიათად იცოდა ღიმილი,მაგრამროცაკიგაიღიმებდა,თვალიზედდაგრჩებოდათ,ისეუხდებოდა ღიმილი.ტანადაც ერთი ბრგე კაცი იყო,მარჯვედმოყვანილიდაკარგადჩასხმული.

კოხტად და ფაქიზად ჩაცმა-დახურვა უყვარდა. იმისიყაითნებით მორთული საცვეთები, ჭრელი წინდები დალამაზად გაწყობილი ფეხზედ ქალამანი რომ გენახათ,მაშინ დაიჯერებდით, რომ ჩვენებურ გლეხისფეხსაცმელსაცთავისისიტურფედასილამაზეაქვს.

ბაზარში რომ გაივლიდა, იტყოდნენ ხოლმე: ერთიდოინჯის შემოყრა-ღა აკლია,თორემ თავადიშვილიადა

თავადიშვილიო.

ბევრს სოფლის საპატარძლო ქალებს თვალი დარჩენიაგიორგიზედ, ბევრს შევარდნია გული, ბევრს ჩასახვიაგულში იმისი სურვილი. გიორგის კი აინუნშიაც არავინმოსდიოდა... ტოლ-ამხანაგობას აგრე-რიგად არეწყობოდა. და თუ როგორმე ჩაერევოდა, პირველობასყველგანამასუთმობდნენ.

მუშაობაშიხომმთელსსოფელშიამასსწორიარაჰყვანდათითქმის.

— ერთი გიორგის ხელეური მთელ ძნად შეიკვრისო, —ამბობდნენ გლეხკაცები: — ბარს დაჰკრავს, ბარს, ასეგგონია დედამიწა უნდა შუაგულამდე ჩაანგრიოსო.მარტოხელი ძნის ურემს დაუდებს და შინ მოიტანსო.რაკი საქმეს დაადგება, ზედ შეელევა, მინამ თითონსაქმეს არ შეჰლევსო. საქმის გულით ამყოლია და

ბოლომდეგამტანიო.

ბევრს ამისთანაებს ლაპარაკობდნენ გიორგიზედსოფელშიდამუშაკაცობისსახელიგავარდნილიჰქონდა.

— ძალიან ხელგამომავალი ბიჭიაო, — ამბობდა ხოლმეამისიდედა,—დიდიგამრჯელი,მაგრამცხონებულსავითგულღიადაგულმხიარულიარარისო.ისცხონებულიისეშეეჭიდებოდა საქმეს, თითქო ღრეობასა და ლხინშიაო.ესეც იმისავით გულმოდგინეა, დაუზარებელი,ხელმართალი,მაგრამძნელადთუსადმეწარბსგაიხსნისდა საქმეს შესცინებსო, — სულ პირდაღვრემილია დაწარბშეკრულიო.

თუმცა ასეთი იყო გიორგი, მაგრამ თავისის დედისყურმოჭრილი ყმა იყო თითქმის. მის უნებურს თავისდღეში არ ინდომებდა. თუმცა კარგა მოზრდილი იყო,მაგრამგიორგისახლსადაოჯახშიბატონობასარშეეცილა

დედასა. გვგონია, პირველობას და უფროსობას არც კიდედადაუთმობდა,თუმცა შვილი გაგიჟებითუყვარდა.ანრასაჭიროიყო?ვაჟკაცსარშეეძლოოჯახისმოვლაისე,როგორცოთარაანთქვრივსა.

ამათს დედა-შვილობას ბევრი შეჰნატროდა. დედაცშეჰხაროდა თავმოწონებით შვილსა. დედამიწისზურგზედიმისმეტისიხარულიდალხენაარაჰქონდა-რა,რომ შვილისათვის ეცქირნა, შვილისათვის ეცოცხლნა.„შენი ვარ, შენთვის მოვკვდები, შენთვის დავიცემდანასაო“, იტყოდა ხოლმე თავის გულში დედა, როცაშვილსსამუშაოდამმომავალსდაინახავდა.

ხომ ესე იყო, მაგრამ თავის დღეში არავისთვისშეუტყობინებია, რომ შვილი ასე გაგიჟებით უყვარს.შვილსაცკიუმალავდათავისგულის-ნადებსა.მარტოესკი იყო, რომ შვილთანტკბილილაპარაკი იცოდა.თავისდღეშიარგაუჯავრდებოდა,თავისდღეშიავისსიტყვით

არმოიხსენიებდა,თუმცახშირადკისტუქსავდა.შვილი,რომელიც სხვისაგან თავზედ ფრინველსაც არგადიფრენდადაფეხქვეშჯიანჭველასაც არგაიტარებდა,დედას თავის დღეში სიტყვას არ შეუბრუნებდა, რაცუნდაძლიერეტუქსნა.

— მართალია და იმიტომაო, — იტყოდა ხოლმეთავისთავად გიორგი, — ბრალი ჩემია და ტუქსვაცჩემზედახიაო.

არცერთხელარახსოვსგიორგის,რომდედასუმიზეზოდ,ტყუილ-უბრალოდ დაეტუქსოს. რაკი ჩაუფიქრდებოდატუქსვას, მაშინვე გულს დააჯერებდა, რომ დედამართალია. მართალს შეჩვეულს თითონაც მართალიუყვარდა.ღალატიდაარმობაისეგააწიწმატებდახოლმე,რომ თუ საჭირო იყო, ხელსაც გამოიღებდა, ჩხუბსასტეხდა, თავს გამოიდებდა. ჯერ კიდევ ბალღობაშიმოუხდა ამისთანა საქმე და აქამდე ახსოვდა. ახსოვდა

იმიტომ,რომდედისაგანტუქსვას,შერისხვასმოელოდა,დაამისმაგიერდედამკიმოუწონა.

ერთხელ-ჯერ გიორგი ათი-თორმეტი წლისა ძლივიქნებოდა — ერთს მოზრდილს ბიჭსთავისზედ პატარაბიჭისათვის ქამრის ღილები დაეტყუვნა. მოტყუებულიბალღი ტირილით იჭაჭებოდა და ის კი ღილებს არუბრუნებდა, გიორგიც მაშინ იქ ყოფილიყო დაბალღებთან ჰთამაშობდათურმე. ყური მოჰკრა ბალღისგულამომჯდარტირილსა.შეიტყომიზეზიცადა აემღვრაპაწაწა გული. დაანება თავი თამაშობას და მივარდაღილების დამჩემებელს: მიეცი, რას ემართლებიო. იმასხელი ეკრა მეტიჩარასათვის და გადაექცია. გიორგიწამომხტარიყოდაქვადაეშინა.მივარდნოდაურჩიბიჭი,ხელახლად წაექცია გიორგი და ცემა დაეწყო.მოშველებოდნენ გიორგის სხვა ამხანაგები, ამოედოთქვეშგიორგისმცემელი,წაერთმიათღილებიდაკარგადაც

დაეზილათ. თუმცა პატარა ბალღს დაუბრუნესწართმეული ღილები, მაგრამ გიორგი კი კარგად იყოდაბეგვილი. ცხვირი გაეტეხნათ და სისხლი სდიოდა.წითელიგულისპირისულჩამოეფხრიწნათ.

ცხვირ-პირ-დასისხლიანებული გიორგი, გულისპირ-ჩამოგლეჯილირომშინმიუვიდადედას,ელდაეცა.

—ეგ,რაარის,შვილო,მაჩვენეერთირაგაქვსგატეხილი?

—კუპრაანთთედომამცემა.

—რადა?

— თედოს მანასაანთ გოლასათვის ქამრის ღილებიწაერთმია. ჩვენ უკანვე გვინდოდა გამოგვერთმია დაჩხუბიმოგვივიდა.მომერია,ისდიდია,მეპატარა.

—მერეწაართვით?

—წავართვით.

—რაუყავით?

—ისევგოლასმივეცით.

დედასიამადაშუბლზედწარბიგაეხსნა.

—ნუგეშინიან,ცხვირიგაგიკაწრავსცოტად,გაიზრდები,დაგავიწყდება,—უთხრაშვილს.

— არ დამავიწყდება. დაიცა ერთი გავიზარდო!.. მევუჩვენებ,—ცემაროგორცუნდა.

დედამშვილიგულსჩაიკრა.

— სულ ცხონებული მამაა, ცხონებული მამა, — გაიხარადედამ,—უი,შენკიგენაცვალოსდედა-შენი,ჩემოქებავდადიდებავ!

ესგულშისთქვადაგულშივედაიმარხა,შვილსცხადლივარა უთხრა-რა. ხოლო ცხვირ-პირი რომ დაჰბანა დამოალამაზა,ესდაატანა:

—აი,ჩემოკარგო,ეხლაუფროლამაზიცახარდა!..წადი,შვილო,ითამაშე,ეხლაუფროცმოგიხდება.ჰტიროდაგანაგოლა?

—მაშ?

—გაუხარდაღილები?

—მაშინვედაჩუმდა,აღარაჰტიროდა.

პატარა გიორგი გამოჰწკრინდა თავის ტოლ-ამხანაგებისაკენსათამაშოდ.

დედამ უყურა, უყურა გამალებულს შვილსა და როცათვალთაგანმიეფარა,სთქვა:

— უი, შენ კი გენაცვალე! მამაც კარგი გყვანდადა არცშვილიიქნებიუარესიო.

VI

გიჟია,თურა?

ეს ხასიათიდასჩემდაგიორგისა.დედისავით,—თავისიიყო,თუსხვისა,—თუცუდირამიყო,გამოეკიდებოდა.ბევრს ამისათვის არ მოსწონდა გიორგი. კაცო,რაუნდა,სხვისსაქმეშირადერევაო?არაერთიდაორიიძახდაამასსოფელში. ამხასიათმაბევრიხიფათიშეამთხვია,მაგრამ

არცთითონ იშლიდა, არცდედა უშლიდა. ამას წინად -სულ ორი კვირა არ იქნება — კინაღამ სოფლისსასამართლომ გომურში არ ჩაამწყვდია. ერთი უცნაურიდადაუჯერებელიამბავიჩაედინა.

გიორგი ტყეში ყოფილიყო ჭიგოს საჭრელად. ომარაანთმოჯამაგირეენახატყეში.თურმეურემიგამოუტანებიათშეშისათვის და ის კი ჩრდილში წამოწოლილიყო დალაზათიანად ჰხვრინავდა. ეს კიდევ არაფერი. კამეჩებიწნელით გამოება ურემზე. საცოდავი პირუტყვები იქავურმის თვალთან ეყარნენ და ზარმაცად იცოხნებოდნენუილაჯობით.

გიორგი თურმე ზედ მიადგა მოჯამაგირეს, ტყიდამმოდენილი.ფეხიწაჰკრაგასაღვიძებლად.

—ადე,ძმობილო,აუშვიეკამეჩები,ცოდონიარიან.

—შენრაჩემიფეხებიგინდა,—დაუყვირამოჯამაგირემ,როცათვალებიწამოაჭყიტა.

—თითონ რომ არ ვარგიხარ, შენიფეხები ვისთვის რისმაქნისია.კამეჩებიცოდონიარიან-მეთქი.

—მერეშენრაგეპრიანება?

—ისმეპრიანება,რომარამიაშენთვისჯამაგირი.ვთქვათპატრონს ატყუებ და ატყუებ, ე პირუტყვი მაინც არგენანება, ქრისტიანი არა ხარ, მაგათი ცოდო მაინც არგწვავს!.. მიგიღძვია საცოდავები წნელით ურემზედ,შიმშილითფერდებიჩასცვივნიათ.

—მაშარადათავზედდავისვამდი.

— დაისვამდი, მე ვიცი, მაგ ქეციან თავზედ ბევრს კიმოსძოვდნენ, აი!.. ვერა ჰხედავ, ტყეში ბალახი

მუხლამდეა! ფასი ხომ არ გაგივა, გაგეშო, პირიმოეტყუებინათ.

— გამეშო-რა, მუქთიფეხები მაქვს, მაგათ ძებნაში მერესულიამომრთმევოდა.

— აი, შეუნამუსო! აქაოდა არავინა მხედავსო, ნამუსისქუდი აგიხდია და ლაფში გადაგიგდია. შენს ღმერთსრაღასეუბნები!აქაოდაკამეჩიპირუტყვია,შებრალებაარუნდა,თუნდაცსხვისამანათი,სხვისმონაბარიარიყოს!

—მერეშენრა?ვისიტიკი-ტომარახარ.შენიმოჯამაგირეხომარავარ?

— აი გაქრეს, გიორგიმ შენისთანა კაცი ახლოც არმიიკაროს!!.ჩემირომიყო,ცარიელპურისჭამისფასადაცარშეგინახავდი.ადე-მეთქი!..

—დამეხსენ...შენშენსწერასხომარაუტანიხარ,რატომეგრე არახუნებ.თუზურგი არა გქავა, შენ შენს გზაზედწადი-მეთქი,თორემ...

—თორემ... მე ვიცი, ყურებზედ ხახვი არდამაჭრა. ადე-მეთქი, ამ პირუტყვების ცოდვაში ნუ სდგები,თორემ ამჭიგოსხომჰხედავ?..

გიორგიმამისთქმაზედფეხიკიდევწაჰკრა.მოჯამაგირეგულზე მოვიდა. წამოუხტაზეზე. გიორგის წინ აეტუზა,გულ-მკერდი გადმოუგდო და მიუშვირა, თითქოეუბნებაო: აბა,ესმედაესშენ,დამკართუკაციხარდაქუდიგხურავსო.

გიორგის მოეწონა ამისთანა სითამამე მოჯამაგირისა,მაგრამუკვირდა,—რისიმედითაო.

—რავქნაო,—სთქვაგულშიგიორგიმ,—თუესმართლა

ვაჟკაცია, საქმეს არ უღალატებდა, პირუტყვსშეიბრალებდა, და თუ ვაჟკაცი არ არის, რატომ ესეგაბედულადმომიშვირაგულ-მკერდიდათავმოწონებითალვისხესავითწინგამემართაო.

— თუ კაცი ხარ და თითს დამაწებ!.. მაშინ ნახავ შენსსეირს, — უთხრა გულ-მკერდ მოღერებულმამოჯამაგირემ.

მუქარა იწყინა გიორგიმ. აღარც აცია, აღარც აცხელა, ეცა,წამოჰკრა სარმადათუმცა ვერდასცა,წააბარბაცა კიდაცალი ხელი დააბჯენინა დედამიწაზედ. წამოუხტაფიცხლავ მოჯამაგირე, დაეტაკა გიორგის და ჰკრაგულისპირში ხელი. გიორგი შეტოკდა და გადაიზნიქაუკან.

—ბიჭოს!..შენაღარახუმრობ,—დაუძახაგიორგიმ,ჭიგოხელიდამგააგდოდაშეძიძგილავდნენ.

გიორგიმ ბევრი აღარ აცალა: ჰკრა მოგვერდი და გააკრადედამიწას,როგორცშოთითონესა.წაქცეულსხელიცარდააკარა. მოჯამაგირემდამარცხება ძალიან ითაკილა, —ისიცთავმოწონებული ბიჭი იყო — წამოუხტადა ერთილაზათიანისილაგაუშალაგიორგისუეცრად.როგორთუსილაო,მივარდაგიორგი,ამოიდოქვეშდაიმდენისცემა,რომმოჯამაგირემხვეწნადაუწყო.

—წადი,საცაშენისთქვა,იქჩემიცნუდაგავიწყდებაო,—უთხრა გიორგიმ, — და ღმერთს კი არსად წაუხვალ ამპირუტყვებისცოდვითაო.

თქმა არ უნდა, რომ გიორგისაგან გაბოროტებულმამოჯამაგირემთავისიცემაშესჩივლაომარაშვილსა.

—რადაგცემაო?—ჰკითხაომარაშვილმა.

— მაგდენს რად უდებ ურემსაო? ან საქონელი არ

გეცოდება, ან შენითავიო!.. ეგეც რომ არ იყოს, სხვასაცხომმაგდენსმოსთხოვენო:ვთქვათ,შენშეგიძლიან,სხვამაინც არ გეცოდებაო. მომდგა ამაზედ და ჭიგო ზედდამალეწა. შენც დედა და მამა საფლავში არ დაგიყენა.აქაო-და ჯამაგირს იძლევა, სულს ხომ არ ამოგართმევსადამიანსაო.

—ბიჭო-და,მაგდენიარაგედო-რაურემზე!

— ეგა სთქვი-და!.. მეც ეგ არ მიკვირს, რა მოეჩვენა იმოჯახდაქცეულსა!მეკიასეშემაქცია-და!..

ომარაშვილი გავლენიანი კაცი იყო სოფელში, ითაკილა,მოჯამაგირე როგორ გამილახა იმ გუშინდელმაჭყლინტმაო. წაიყვანა მოჯამაგირე და სოფლისსასამართლოში აჩივლა. თითონაც, რასაკვირველია,წაექომაგა.

—მოწმეგყავსო?—ჰკითხესმოჯამაგირეს.

— ოთარაანთ გიორგის რა მოწმე უნდა? ღმერთმანი,იტყუებს-და!..—სთქვავიღაცამა.

— მაგას კი მართალს ამბობს, — სთქვა ერთმამოსამართლემ,—ისტყუილსარიტყვის,პირიანიბიჭია.

კვირადღესდაიბარესგიორგი.

—მართლასცემე?-ჰკითხეს.

—მართლავცემე.

—რადაო?

გიორგიმყველაფერიუამბო.

—ბიჭო-და,შენრადავაგქონდა?

— ის დავა მქონდა, რომ მაგისთანა ნამუსახდილკაცისაგან ქვეყანაა დაღუპული. კაცი კაცს ვეღარაჰნდობია.მაგისგამოისობითკარგმოჯამაგირესაცნამუსიაქვს გატეხილი.თითონ ხომ ეძინადა ეძინა, კამეჩებიცმიეღრძოურემზედ. იმათ საცოდაობამდამწვა, სხვა არაიყოს-რა.

თქვენი მტერი იყოს, მოსამართლეებს დღე დაადგათ.ომარაშვილისგულისმოგებაცუნდოდათ,ერთსსადილსმაინც გვაჭმევსო; ოთარაანთ ქვრივისაც ეშინოდათ,გუბერნატორამდის ივლისო.თუნდ ეგეც არ ყოფილიყო,გული გიორგისაკენ უწევდათ, თუმცა ცემა კი ცემადედგათ თვალ-წინ. არ იცოდნენ, გულს აჰყოლოდნენ,ოთარაანთქვრივისშიშსა,თუომარაშვილისხათრსა.

ომარაშვილმადაიხსნაგაჭირვებისაგანსამართალი.

—მეჩემდათავადმიპატიებიაგიორგისათვის,—სთქვაამან,—დასხვამთავისიიცის.ყოჩაღ,ბიჭო,მედაჩემმაღმერთმა,ყოჩაღ!.

—უპატიებია!.. წამოიძახა გაჯავრებულმა მოჯამაგირემ,— აი, გამიჯდა გვერდებში!.. ზოგი ამ ჩემსდალურჯებულსგვერდებსაჰკითხე.

—რავკითხო,შეოხერ-ტიალო!მეთუმკითხავ,ეგცოტაცარისშენთვის-და!..—უპასუხაომარაშვილმა.

— მე და ჩემმა ღმერთმა, მართალს ამბობს, — სთქვესმოსამართლეებმა და დაითხოვეს შინ გამართლებულიგიორგი.

—ბიჭო-და,ესკაციანგიჟია,ანღვთისაგანმოგზავნილი,— ეუბნებოდა გიორგიზედ ერთი იქ დამსწრეთაგანიმეორეს, როცა სასამართლოდამ ხალხი დაიშალა და

შინისაკენწავიდ-წამოვიდა.—რომარგაგონილა!..

—მედაჩემმაღმერთმა,მაგისგულშიანღვთისმადლიჰტრიალებს, ანერთირაღაცუბედურებაამაგისთავს,—დაჰკრაკვერიმეორემ.

— იმდღევანდელი არ იყოს: ბეჟანიშვილის მოჯამაგირესურმით საფქვავი მოჰქონებოდა შინ. იმ ოჯახდაქცეულსთავსუბუქად დაედო. კამეჩები თურმე ყელშიჰხრიალებდნენ, ისე წასჭეროდათ აპეურები. ოთარაანთგიორგი გზად მოდენილათურმე.დაუნახავს ეს ამბავი.ამხტარა ურემზედ, საცალოები წაუწევ-წამოუწევია,გაუმართავს რიგზედ ურემი, ერთი ლაზათიანი, შენიმოწონებულიჩაუთხლეშიათავშიდაუთქვამს:

— შე ადრედა მალედასაბრმავებელო, ვერა ჰხედავდი,კამეჩები ირჩობოდნენ, რა პირით მიდიოდიპატრონთანაო.

—ეხლაჩვენშირომვიკითხოთ:რადავაჰქონდა?

—ეგასთქვიდაგაათავე.მეცეგარმიკვირს!აკივამბობეგ კაცი ან გიჟია, ან ერთი რამ ღვთის ნიშანია მაგისთავზედმეთქი.

—დედაც ხომ მაგისთანა გადარეულიდადამთხვეულიჰყავს. მამაც კი — ღვთის წინაშე — ცოტა არ იყოს,მოუსვენარიკაციიყო.ეგეებიიმანაციცოდა.

—აი,ამაზედარისნათქვამი:დედანახე,მამანახე,შვილიისე გამონახეო. მაგათში ანდიდი ცოდო ჰტრიალებს, ანდიდიმადლი.აქსხვანიშანწყალია.

გიორგი რომ შინ მივიდა, ყველაფერი უამბო დედას.ოთარაანთქვრივსგაუკვირდა:

—დახე, მაგ ვირთაგვებსაც ზოგჯერ სწორე სამართალი

სცოდნიათო!..

VII

ჯავრიდედისა.

გიორგი ოც-და-ერთის წლის ვაჟიკაცი იყო და ცოლისშერთვა ფიქრადაც არ მოსდიოდა. ოთარაანთ ქვრივიამაზედძალიანჰნაღვლობდადასწუხდა.

— რა ვუყო?.. — ჰფიქრობდა ხოლმე, — ცოლ-ქმრობისსაქმე ცაში ჰრიგდებაო. სჩანს ღმერთს ჯერ არმოუწადინებია. დრო კი უწერს: მაგ ხნის ბიჭებსშვილებიცა ჰყავთ. ოი, ერთი მაგის შვილი კი გამიგორაკალთაშიდათუნდამაშინვეგულ-ხელიდამიკრიბონდაცოცხალიდამმარხონ.

ესხომაწუხებდადააწუხებდა,ამმწუხარებასერთისხვა

ნაღველიც ზედ დაემატა. ოთარაანთ ქვრივი ამ ბოლოსხანებში ჰხედავდა, რომ შვილს გუნება ეცვალა, უფროდაიღვრიმა,უფროგულიდაიხურა,უფროჩაიკეტა,უფროდანაღვლიანდა. ხომ არც წინად იყო მხიარულისგუნებისა, მაგრამ ეხლა მეტის-მეტია, თითქო რაღაცწაჰკიდებიადათქმაეკრძალებაო.

მოვიდოდა შინ მუშაობიდამ კარგა ბინდისას და, თუმთვარიანი ღამე იყო, წამოწვებოდა ეზოში მწვანეზედ,თავ-ქვეშ ორსავ ხელებს ამოიდებდა და გარინდებულიიდო ხოლმე მთელის საათობით გულაღმა. შეჰყურებდაცასდაღრუბლებს,თითქოვარსკვლავებსასთვლისო, ანღრუბლებსთვალსადევნებსთავისგასართობლადაო.რამოერია,რამ სძლია,რამდაუღონა შვილი —დედას ვერგაეგო.

— შვილო, შინ შემოდი, ნამუშავარი ხარ,დედამიწამ არდაგცადოს,—უთხრაერთხელდედამა.

— არა მიშავსრა,დედი! ცოტა ხანს კიდევ მამყოფე ასე,დედა-შვილობას.

—ძილისდროა,შვილო!ლამისალიონიამოვიდეს...

—ეჰ,დედი!..ზოგჯერძილიცძილიარარის...

— რატომ, შვილო? — იკითხა დედამ და გასწიაშვილისაკენ.თავსრომწაადგა,უთხრა:

— გიორგი!.. შვილო!.. არ მეტყვი, ბიჭო, რა წაგეკიდა?დედა ვარ შენი, დედა... ნაღველი გაქვს რაღაცა და არმეუბნები.

გიორგიწამოჯდა.

—არა,დედიჯან!ასემიყვარსმთვარიანღამეშიგდება.

—ესორიწელიწადია,რაცეგრედაიჩემე.რატომადრეარიცოდი?

—განაკაცისულერთსგუნებაზეა!მაშინისევიყავ,ეხლაასე ვარ. დრო იყო ძუძუსა ვწოვდი, დრო მოვიდა —გამომცხვარპურსავჭამ.ამითმითამრაო?

—ისაო,შვილო,რომზოგიჩემსგულშიაცჩამოიხედე.

— ჩამიხედნია, დედი, ჩამიხედნია და ვიცი, რომ შიგმარტომეგიზივარ...

—მაგასარგეუბნები...იმდღევანდელიარიყოს!..

—რაიმდღევანდელი?

—აი,საბარავადრომიყავივენახში.მეჯერიჩამოგიტანე.შენ ვაზებში გიპოვე: მხარი დაგებჯინა ბარის ტარზედ,

ბარის ტარს დაჰყუდებოდი და გაშტერებულიდასცქეროდი დედამიწას ელდანაცემსავით. რა ამბავიიყო?მაშინარაგკითხე-რა,აქკიდავიჭდიე,აქ.

ოთარაანთქვრივმაგულის-ფიცარზედდაიდოხელი.

— წაშალე ნაჭდევი, ტყუილად გარჯილხარ. რა ამბავიიქნებოდა?!დავიღალედახელ-ფეხსქარიამოვაღებინე,—უთხრაშვილმა.

—შენიფიქრისადაჰქროდა,რომვერცკიგამიგე,როგორმოგივედი, ისე სმენა-დახშული და გონება-გაქცეულიიდექი. განა ერთხელ და ორჯელ მინახვიხარ: ჰმუშაობ,ჰმუშაობდაუცებგაირინდებიხოლმე.განა ერთხელდაორჯელ მინახვიხარ: სადილ ვახშამზე ლუკმა პირშიჩაგიდვია, ყბაც არ მოგიქნევია, განაბულხარ, თითქოსადილიდამ წაგიღო რამემ, კლდის პირას დაგაყენა დახელისკვრასგიპირობსო.

—ეგეცდრომიცის,დედი!

—სხვამარაფერმა?

—იქნებასხვამაც...

—ჯადომაციცის,შვილოჯადომაც...

გიორგის გულში მოხვდა ეს უკანასკნელი სიტყვა.აიტკიცა, ეჯავრა. კარგადაც ვერ მიეგნო, — რადუხსენადედამჯადო.გუმანმაკიწაიღო,გუმანმა აიყოლიამისიგონება.

— ჯადო რა მოსატანი იყო? — ჰფიქრობდა გიორგითავისთავად,—ვაი,თუ...

ვერდაასრულასათქმელი.სიტყვაშეეკრა,თითქოელდაეცაო,რომგულიდამკლიტე აჰგლიჯეს,კარიგაუღესდა

შიგჩაჰხედეს.

გაიქნია უმადურად თავი, წამოდგა ფეხზედ, დედასტკბილადმოჰკიდამკლავზედხელიდაუთხრა:

— წავიდეთ, ეხლა კი ძილის დროა. „შიში ვერ იხსნისსიკვდილსა,ცუდიადაღრეჯილობაო“,შენგანგამიგონია,დედი!

—„საცაარასჯობს,გაცლასჯობსკარგისამამაცისაგანაო“,მაშესეცგაიგონე,ჩემოკარგო!—უთხრადედამ.

—რავქნა,—ჰფიქრობდაგულშიგიორგი,—რატომეგრეახლო მიმივიდა? ცოდნით მოსდის,თუ ალალბედობით?თითონ ჰტრიალებს ახლოზედ,თუ ჩემს გუმანს მოაქვსიმისისიტყვაშორიდამახლოს.გაცლაო!..თქმაადვილია!..

იმ ღამეს ოთარაანთ ქვრივს დილამდე ძილი არ

მიჰკარებია. იმდღის ნალაპარაკევმა ათასნაირს ფიქრისმორევშიატრიალანაფოტსავითიმისიჭკუადაგონება.

— პაჭიჭს კი, მგონი, წვერი შემოერღვა, — სთქვათავისთავად ბოლოს, — მგონი, მივკვლიე:დროც ერჩისდახანიცუწერს.რატომღაარმეუბნება,ვინარის?

ეხლაამასსწუხდა,ამასმტკივნეულობდადედა.

— არ უჭირს და იმიტომ, — ინუგეშა თავი ოთარაანთქვრივმა,—როცაგაუჭირდება,მეტყვის.

მოხუჭა თვალი ქვრივმა. არ დაეძინა. გადაბრუნდა ხანიქით,ხანაქეთ,ძილიარმიეკარა.

ღამეკიარუცდიდა,თავისგზასეშურებოდა.

— მართლა კი მივუხვდი?.. მართლა კი მივკვლიე?.. —

ეჭვობდაგიორგისდედა,— იქნებაგუმანმადამიბრიყვადა მატყუებს. რა ვიცი?.. ადამიანის გულითვალთუწვდენი ორმოა. ვინ იცის?.. იქნება მე ერთიმგონია,იქკისულსხვაამბავია...სხვარაუნდაიყოს,რა?..— ჰკითხავდა თავისთავს და გული უკვნესოდა, რომპასუხივერეპოვნა.

ღამე კი მიდიოდა და მიდიოდა. დიდ-ვახშმობასგადასცილდა. ხმაურობა მისწყდა, მარტო კუთხეში,პურისკიდობანთან,თაგვიაფხაკუნებდა.

—სხვარაუნდაიყოს,რა!..—იძახდაძილდამფრთხალიოთარაანთ ქვრივი, — თუ გამტეხავს, ამის ნაღველიგამტეხავს... არ გამენდო... არ მეუბნება ჩემი გიორგიდაარა... თუ გული შევარდნია ვისზედმე, რად უნდამიმალავდეს!რადასამალავიაჩემთან!...დათუსხვარამასტეხია...ღმერთო,ნუმაფიქრებინებ...

გადიწერა სამჯერ პირჯვარი, თითქო ლანდი რამმოელანდადაიმასიგერებსო.

გვიანი მთვარე კი მთის წვერზედ შედგა და პირიქითგადაქანებას აპირებს. აგერ გადაექანა კიდეცდა ჩავიდა.ღამემიიწურა.უფროდაბნელდა,ქვეყანაუფროგაჩუმდა,უფრო გამუნჯდა, ხოლო თაგვი ისევ ცოდვილობდაკიდობანთან.

— ამ ორის წლის წინად თოფ-იარაღი აისხა ზედ, —ვენაცვალე იმის სიყმეს! უხდებოდა მამისეული, —წავიდა და სამი დღე შინ აღარ დაბრუნებულა. მე,სულელს, მაშინ ეს გუნებაშიც არ გამიტარებია. ეხლა კიმაღონებს და გულთა მკბენს... სანადიროდ ვიყავიო,მითხრა.თუსანადიროდიყო,ხელცარიელირადმოვიდა?მერე ყვირილობაც იყო... თავის დღეში ხელცარიელი არმინახავს ნადირობიდამ დაბრუნებული. იმ ცხონებულსარჩამოუვარდება.თუმეტიარა,მამაზედნაკლებიარცეს

არის... მას აქეთ დაიგდო ნაღველმა. მე კი ესედამახსოვდა-და!..მასაქეთდააწვარაღაცლოდიგულზედდა ვეღარ აუხსნია... ხომ კაცი... ღმერთო, ნუმაფიქრებინებ,ღმერთო, ცა-მრგვლისგამჩენო!რა ვიცი?..ამ ტიალ წუთის-სოფელში ფათერაკი-ბევრია... ღმერთო,მაშორე,ფუ,ეშმაკსადაიმისთავსადატანსა!..

შეაფურთხაეშმაკსდაგადიწერაკიდევსამჯერპირჯვარიშეშინებულმა დედამ. ფიქრი კი მაინც ერჩოდა,ეჭიდებოდა.

ამოვიდაალიონიც.ღამემდღესკარიდაურაკუნა.

რაკი ამისთანა ფიქრმა ერთხელ გული ამოუფრთხობუდიდამ,უძილობისაგანგალახულმა,ფიქრისჭიდილშიმოქანცულმა ოთარაანთ ქვრივმა თავი ვეღარ დაუჭირაგულს,ვეღარდაიწყნარა,ვეღარდაიმორჩილა.

— ღმერთო, მიხსენ! — იძახდა ღონემიხდილსავით დაერთს ავს ფიქრს რომ აიცილებდა, ახლა უფრო უარესსწააწყდებოდა.ფიქრილანდადგადაექცა.

ღამე გამოეთხოვა ქვეყანას. ერთი კალთა ცისა აიხადა.გარიჟრაჟდა. მტრედისფერმა გადაჰკრა ცის გუმბათსა.დილამკარიგაუღოდღესდაგამოახედა.

ოთარაანთ ქვრივიც მოჰღალა ფიქრმა...თვლემა მოერია,ღვიძილი ძილად ექცა და ცხადი — სიზმრად. სჩანს ამფიქრების ზარი ძილშიაც ჩაჰყვა, რომ მძინარემრამდენჯერმეწამოიძახა:

—ღმერთო,მიხსენ!ღმერთო,მიხსენ!

VIII

გასტეხსქვასაცამაგარსა...

მზემ ადგომა მაინც ვერ დაასწრო. ოთარაანთ ქვრივიპირდაბანილი და ტანთ-ჩაცმული იყო, რომ მზემ მაშინძლივს ამოჰყო თავი მთის წვერიდამ და გადმოხედაქვეყანას თავის ერთად-ერთის ოქროსავით ბრჭყვიალათვალითა. მთების ნამს მოახვედრა მზემ თავისი სხივითუარა,მთამორთქლიაუშვა,თითქოსაკმელსუკმევსამუზარმაზარსცეცხლისბურთსაო.

— რა დამემართა წუხელის? — ჰკვირობდა ოთარაანთქვრივი,—რამწამიღო?რამდამძლიადა ამითრია?ჭირსნუ გაუტყდებიო, მითხრა ცხონებულმა. მოდი და ნუგაუტყდები!.. დამალული ჭირი ძნელია. პირდაპირმოსულს კიდევ როგორც იქნება შეეჭიდება კაცი... ვისვეჭიდო და რას, რაც არ ვიცი. გული ამან შემიშინა...ბნელმათავისნაბადშიგაახვიაჩემისგიორგისამბავი.თუსიყვარულია... ღმერთმა ბედი მისცეს და თუ სხვა რამარის!.. ცოდო... სისხლი... ჩაიქოლე თავი, ოთარაანთ

ქვრივო, ჩაიქოლე... გულზედ ლოდსავით დააწვება დათავისდღეშიაღარაეხსნება.აღარაეხსნება...აღარ,აღარ!..

კიდევ აჰყვა წუხანდელს ფიქრსა. სულ ის სამისდღითწასვლაშვილისააგონდებოდადააფრთხობდა.

ფიქრი,რაკი ერთხელ ასეთუ ისეგამოიკვანძა,თოვლისგუნდასა ჰგავს, მთის წვერიდამდაქანებულს:რაცდიდმანძილზე მიჰგორავს, უფრო ძლიერდება, უფროჰმატულობს, უფრო ჰდიდდება. თუ კაცმა არ დააყენა,ზვავად იქცევა და სხვას ყველაფერს თან გაიტანს.ოთარაანთქვრივსაცასემოუვიდა.დაუგუნდავდაფიქრი,შვილის სიყვარულმა ხელი ჰკრადადააგორა იმ მაღალმთიდამ, საცა მარტო ჭეშმარიტი დედა-შვილურისიყვარულიჰსადგურობს.რაგაუძლებდა!..

ყოველგვარი სიყვარული, —დედა-შვილურია,თუ სხვა,—მაინცფრთხილიადამშიშარა:ჭირიუფროელანდება,

ვიდრე ლხინი, როცა საყვარელის ტკივილი გამოცანაა,დამალულია,მიუგნებელია.

დედას შვილი ისევლოგინში მწოლარე ეგონა, როცა —აქაოდაშვილიარგამოვაღვიძოო—ბნელსახლიდამფეხ-აკრეფით გარეთ გამოვიდა ცოცხით ხელში დერეფნისდასაგველ-დასაწმენდად. გაუკვირდა რომ თვალიშეასწრო გიორგის, კაკლის ქვეშ ჩრდილში მწოლარეს.გიორგისთავისებურად ამოედოთავ-ქვეშორივ ხელები,პირაღმა იწვა ფეხებ-გაშოტვილი და კაკლის მაღალშტოებს შესცქეროდა. ყუისავით თეთრი და ფაფუკიღრუბელი ნაჭერ-ნაჭერ აქა-იქ მიდიოდ-მოდიოდაწყნარადდააუჩქარებლადგადაწმენდილცაზედ,თითქოტოლ-ამხანაგებს ეძებენო ხელი-ხელს გადასაბმელად.ციაგ-მკრთალს ლაჟვარდს დილის ცისას საუცხოვოდგადაეშალათავისი კალთები ამ სუბუქად მცურავ პაწიასტუმრებისათვის, თითქო დედა იწვევს ახლად

გაღვიძებულსბალღებსკალთაშიგასაგორებლადაო.სხვადროსამისთანაცა,ამისთანადილაოთაარაანთქვრივსაცკი გაუხსნიდა მჭახე შუბლსა. ეხლა კი დარდი დანაღველიარაცლიდა.

— შვილო, ამდგარხარ კიდეც!.. მე კი ისევ ქვეშაგებშიმეგულებოდი, ვერც კი დავხედე შენს ქვეშაგებს, არგავაღვიძო-მეთქი.

—ძილიგამიკრთა,დედი!მეჩემივქენ,ძილმათავისი,არიქნა, არდამეძინა. გამიხარდა, რომ გათენდადა გარეთგამოვედი.

დედა მივიდა,თავთდაუჯდა შვილსდა შუბლზე ხელიგადაუსვა.

—გიორგი,შენშენსასმაინცარიშლი…

—რასმიჩივი,დედი?

— რაღაც ნაღველი გაქვს, შვილო, რაღაც ნაღველი...წუხელისშენმაჯავრმაარდამაძინა.

—მართლა-და,ძილშიჰლაპარაკობდი,—შორსგადუგდოსიტყვაგიორგიმ.—სულამასიძახოდი:ღმერთო,მიხსენ,ღმერთო,მიხსენო!

—მე,შვილო?

—ჰო-დაშენ.

—მეძილშილაპარაკიარვიცი.

—ეგრეკიიყო-და!

—მეცხადლივაცმეჯავრებატყუილ-უბრალოღიჭინი.

—ღვთისხვეწნატყუილ-უბრალოა?

— მა რა არის, როცა უდრო-უდროა. განა ჩემის მეტიდარდიარააქვსღმერთსა?!ვენაცვალეიმისმადლს...

—დედი,რასამბობ?

— იმას, ჩემო კარგო, რომ ღმერთმა ადამიანი გააჩინა,უბძანა: წადი, შენს თავს შენვე მოუარეო; შენ იცი დაშენმა წუთისოფელმაო; რაც წაგეკიდოს, შენი ბრალიიქნება,მენურასდამაბრალებო;მეხელიდამიბანიაო;აქჩემთან რომ ამოხვალ, მაშინ სხვა არისო. ადუღებულკუპრისზღვაზედბეწვისხიდსგაგიდებ,თუ კარგიხარ,—გაივლიო;მადლიმხრებშიშეგიჯდებადაგაგატარებსო;კაიკაცსარჩაუწყდებაო.

—მადლისუბუქიადაცოდომძიმეგანა,დედი?..

გიორგისუხაროდა,რომდედაფიქრითშორსწაუვიდადაჰცდილობდაუკან აღარდაბრუნებულიყო, კიდევ მე არჩამაცივდესო. ის კი არ იცოდა, რომ ცოდოს ხსენებაზედდედას ელდა ეცა. ოთარაანთ ქვრივმა ყურები აცქვიტა,ცოდო რად ახსენაო. ჩვეულმა და ჭირვეულმა ფიქრმახელახლადდაჰქროლადამოუშუშაგული.

— მა რა არის, შვილო!.. — უპასუხა გულშეხუთულმადედამ, — ეს წუთის-სოფელი ცოდო და მადლისჭიდილია, სხვა არაფერი. ზოგი ცოდოს იკიდებსზურგზედ და ტყვიასავით მძიმეა, ზოგი მადლს დაბუმბულსავითსუბუქია.შენთანცოდოსრახელი აქვს!..—უთხრადედამდაჩაუკვირდაშვილს,აცარასიტყვისოდამნაშავესამაკვდინოგანაჩენს ისეგულისფანცქალითარ მოელოდინება, როგორც ამ ჟამადდედა შვილისაგანპასუხსელოდა.

—უცოდველივინარის?ისეთისაგანკიღმერთმამიხსნა,

—უპასუხაშვილმა.

დედასგულზედმოეშვა.

— მა რას ჩაკეტილხარ და დახურულხარ შენს გულში?შვილო, დედა ვარ და არა უცხო. შენი ჯავრი გულშიჩამიჯდა ჭიასავით და ჭიასავით მფქვავს და მჭამს.შემიბრალედამაცოცხლე!..

გიორგი მაშინვე წამოჯდა, თითქო ცეცხლი შეუკეთესო.პირველი მაგალითი იყო, რომ მისმა გულგაუტეხელმადედამ თავი შეაბრალა. ამას ოთარაანთ ქვრივიყოველთვის ჰთაკილობდა. ეხლა კი გულმა სძლიახასიათის გაუტეხლობას. დედა-შვილური სიყვარულიმძლეთა-მძლეა.

შვილმა შეჰხედა დედას. ოთარაანთ ქვრივს ცრემლიმოსდგომოდათვალებში...ოთარაანთქვრივიჰტიროდა!..

ამისმეტადდედისთვალზედშვილსცრემლიარენახა—ან იქნება ენახა და არ ახსოვდა; გიორგის ეოცა,გაუკვირდა. რკინის გადნობას ხელში ჭერისაგანდაიჯერებდადადედისთვალში კი ცრემლს არა, სხვასრომეთქვა.

შეწუხდა გიორგი. ჩაუფიქრდა თავის-თავს — დროათქმისა,თუარაო.

—დედი,—წამოიძახაბოლოსშვილმა,—გეტყვიდანუშემრისხავ: შენიუნებური საქმე მწადიან.რიდი მქონდადა ვერ გეუბნებოდი, წადილი კი ვერ მოვიკალ, აი,რამდენიხანიავეჭიდები...

— რა არის, შვილო, მაგისთანა? —უპასუხადედამადამსწრაფლ უკუექცა თვალთაგან ცრემლი. ოთარაანთქვრივიმაშინვეგამოიცვალადაისევსაქმიანდედაკაცადიქცა,რაკისიტვასაქმეზედმიდგა.

—მოჯამაგირედმინდადავდგე.გულიშინაღარმიდგება.

— ეგრა სთქვი, შვილო? მამის შენის შვილიდა ბოგანა-მოჯამაგირობა? საიდამ სადაო? ხომ საფლავშიგადატრიალდამამა-შენისირცხვილისაგან...

— ამას ვშიშობდი, დედიჯან, რომ გაწყენდი... მეცშემიბრალე,ადამიანივარ.

—მერერაწაგეკიდასამაგისო?

შვილმა თავი ჩაღუნა და პასუხი არ გასცა. დედასელვასავითგაურბინარაღაცაფიქრმა.

— მერე ვისთან აპირობდგომას? — ჰკითხა ხელახლადდედამ.

—ერთად-ერთისახლია.ანიქ,ანარსადარ.

—ვისისახლიაისეთი?გლეხისა,თუთავადისა?

—თავადისა.

—აქ,ჩვენში?

—ჩვენში.არჩილსუნდადავუდგე.

ოთარაანქვრივმაეხლაკითითზედიკბინა.თითქორაღაცენიშნაო, რაღასაც მიაგნოვო. შვილს გადაწყვეტილი არაუთხრა-რა. აღარც შვილი გამოეკიდა, თითქო დიდმასაგონებელმაამისათვისაღარმოაცალაო.

IX

უცნაურინასკვი.

არჩილიახლადგადმოსულიიყორუსეთიდამ.სწავლაიქ

შეესრულებინა. ვეღარცდედას მოუსწრო, ვეღარც მამას,ორივენიდაჰხოცოდნენ.მარტოერთიგასათხოვარიდა-ღაჰყვანდა და და-ძმანი ერთად სცხოვრობდნენ. გვარიანისახლ-კარი და მამულები დარჩათ მამისაგან და იმავსოფელშიჰქონდათბინა,საცაოთარაანთქვრივიიყო.

სოფელი ძალიან ემადლიერებოდა ამ და-ძმასა. კაიხალხიაო,ყველაამასიძახდა,ვისაცკიდაეკითხებოდით.ოთარაანთ ქვრივსაც ზოგიერთი კარგი ახსოვდა ამ და-ძმისაგან. თითონ არჩილს და იმის დასაც ბევრი რამჰქონდათ შეტყობილი ოთარაანთ ქვრივზედ და ბევრსიცინებდნენ ხოლმე მოწონების სიცილითა, როცა კიუცნაურის ქცევის და სიტყვა-პასუხის ამბავს ამდედაკაცისასგაიგონებდნენ.

— პატივსაცემი დედაკაციაო ეს ოთარაანთ ქვრივი, —ხშირად უთქვამთ დასაცა და ძმასაცა და ერთიშემთხვევაცარაჰქონიათ,რომსიყვარულითდათავაზით

არმოეკითხნათ,როცაკიოთარაანთქვრივსშეჰხვედრიან.

არ ვიცით, ოთარაანთ ქვრივს საამურად ჰქონდა ესთავაზიანი მოკითხვა, თუ არა. ეს კი ვიცით, რომ როცაამათზედ კარგს ვინმე იტყოდა, ოთარაანთ ქვრივიდაატანდა:

—ჭკუააქვთდაიმიტომაო.

გიორგის ამბებიც არა-ერთხელ მისვლიათ და-ძმასა დაარა-ერთხელ გაჰკვირვებიათ მისი ზნედა ხასიათი. ვერგამოეცნოთ, — გლეხკაცობაში საიდამ და როგორ უნდადაწნულიყოამისთანაზნე,ამისთანახასიათი.

— „ბევრი რამ არის, ჩემო ჰორაციო, ამ ქვეყნიერობაშიიმისთანა საიდუმლო, რომელიც სიზმრადაც არმოსჩვნებიათ ჩვენს ფილოსოფოსებსაო”, — ეტყოდახოლმე არჩილი თავის დას ჰამლეტის სიტყვებს, როცა

გიორგიზედჩამოუვარდებოდათლაპარაკი.

გამოუცვნელს გამოცანას ამით მოუღებდნენ ხოლმებოლოს.

— გიორგი გიახლათ, — მოახსენა ერთ საღამოსმოსამსახურემ არჩილსა. არჩილი მაშინ ტახტზედწამოწოლილი იყო და ყურს უგდებდა დას, რომელიცრაღაცწიგნსხმამაღლაუკითხავდა.

—ვინგიორგი?—ჰკითხაარჩილმა.

—ოთარაანთქვრივისშვილი.

—მობრძანდეს.

შემოვიდა გიორგი და, ქუდმოხდილი გაჩერდა რაკარებთან,სთქვა:

—საღამომშვიდობისა.

— აი,გაგიმარჯოს, ჩემოგიორგი!—უთხრამხიარულადარჩილმა. — რასა იქ? როგორა ხარ? როგორ არის შენიპატიოსანიდედა?

—რაგვიჭირს?ღვთისმადლითკარგადავართ.

—ამბავი,ხაბარი...რისთვისგარჯილხარ?

—ნუმიოცებთკიდათქვენთანყოფნამწადიან.

—მოდი-დანუიოცებ.რისთვის?როგორ?

— როგორც გნებავდეთ: გინდათ მოჯამაგირედგიახლებით, გნებავთ მუქთად გემსახურებით. ჩემთვისარაფერიბედენაა.

— რას ამბობ, კაცო! — ჰკითხა მართლა გაოცებულმაარჩილმა. — შენის ოჯახის პატრონი და მოჯამაგირედდგომა,—ვისგაუგონია.ანშენვერგაგიგია,რაგინდა,ანმეარმესმის,რასამბობ.

— მე კარგად ვიცი, რასაც ვამბობ, თქვენ ოღონდ ეგწყალობა მიყავით. გული აღარ მიდგება შინ, ლამისმარტოობამდამლიოს.

—მერედედა-შენი?—იკითხაარჩილისდამადათავისიმარილიანითვალებიმიაშუქაგიორგისა.

—დედა-ჩემი...დედა-ჩემსა სწყინს, ქალბატონო, მაგრამვეღარგაუტეხივარ.

— აბა, ჩემო გიორგი, ჩვენდედა-შენს ვერ ვაწყენინებთ.იმისიდიდითავაზადახათრიგვაქვს,—უთხრაარჩილმა.

—თქვენესმიბძანეთ,მამყოფებთთქვენთან,თუარადადედი-ჩემისამევიცი,არამიხირდება...დედის-ერთავარ...

— მამყოფებთო!.. ორისავე ხელით, სიხარულით.შენისთანასსადვიშოვი.განა არგიცნობ...ესდედა-შენიმაღონებს.

— მადლობელი ვარ. მაშ მშვიდობით ბძანდებოდეთ. ამდღეებშიგიახლებით.

—ჯამაგირი?

—გინდაიყოს,გინდაარა,მოგახსენეთ,დიდიბედენაარარის.

— ეგ არ იქნება. მაგისი ყაბული არა ვარ. სთქვი, — რამოგცე?

—რაცშენინებაა.

—ეგარიქნება-მეთქი,სთქვი.

—რაცავღირდე,ისმომეცი.

—ჩემსნამუსზედაგდებრაღა?

—რაცუდითამასუქიეგარის!

—ჩემინამუსირომშენსკაი-კაცობასარგასწვდეს?!

— არა უშავს-რა!.. რაც დამაკლოთ, ალალი იყოსთქვენზედ, გულს არ დამაკლდება. მშვიდობითბძანდებოდეთ.

ორივესდაუკრაგიორგიმთავიდამაშინვეგავიდა.

დამადაძმამერთმანეთსშეჰხედეს.

—ესრაამბავია?—ჰკითხადასარჩილმა.

— არ ვიცი, შენ ნუ მოუკვდე ჩემს თავს! მიკვირს დამეოცება.

—უთუოდფულირამდასჭირებიათ.

—რომარაჰთხოულობს!..

— ეგეც კი. ჩვენ კი ბედი გვეწია, რომ მაგისთანა კაცივიშოვეთ,დაოთარაანთქვრივსროგორღაგადვურჩებით,არვიცი.

— იმის უნებურად ნუ ვიქთ მაგასა: პატივსაცემიდედაკაცია,ნუვაწყენინებთ.

— შენც არ მომიკვდე, დედის უნებურად მე გიორგისახლშიაც არ შემოვუშვა, თუმცა კი ძვირფასი კაციაჩვენთვის.

დამა და ძმამ ცალ-ცალკეც ბევრი იფიქრეს, მაგრამ ამუცნაურსნასკვსწვერიცვერუპოვესგამოსახსნელად.

X

მხილებაა,თუკადნიერება?

არ გასულა ამის მერმედ ორი დღეც, რომ ოთარაანთქვრივიარჩილიანთასმივიდა.

— ო, ნათლიდედ, ნათლიდედ! მობრძანდი, —დაუძახაშორიდამვე არჩილმა, როცა ოთარაანთ ქვრივს თვალიშეასწრო.და-ძმანი ძირს ეზოში ისხდნენდიდფურცელ-ქვეშდადილისჩაისშეექცეოდნენ.

—დილაკარგა-ყოფნისა,—მიესალმაოთარაანთქვრივი,როცაახლოსმივიდა.

არჩილი წამოხტა, ოთარაანთ ქვრივს მიართვა თავისისკამიდამიიწვიადასაჯდომად.

— დაბძანდი, დაბძანდი. კესო, ნათლიდედას ჩაიმოართვი,—უთხრაარჩილმათავისდასა.

— ჩაი რა ჩემი საქმეა,თქვენ შეექეცით, მეუმაგისოდაცგავძლებ. ქალო, როგორ გიკითხო? ხომ მშვიდობითბძანდებით? — მოიკითხა ქალი ოთარაანთ ქვრივმა დაჩამოსკუპდასკამზედ.

—ვართშენისლოცვითადაკურთ...

—მეჩემთვისაც არავლოცულობ,ღმერთი არშევაწუხო-მეთქი, და თქვენთვის სად ვილოცებდი, — უთხრა

მკვახედოთარაანთქვრივმადასიტყვამოუჭრა.

— ჰა, აფრა არ აუშვა შენებურად, — უთხრა ღიმილითქალმა და, თითქო მახლობელი მოყვარეაო, თავაზიანადხელი დაჰკრა კალთაზედ, თავის სკამიდამ ლამაზადგადაწვდილმა.

ოთარაანთ ქვრივი შეიჭმუჭნა. როგორღაც ეხამუშა,ეუცხოვა ამისთანატოლ-ამხანაგური ქცევა ახალგაზრდაქალისაგან: მე ვინა და ეს გუშინდელი ძუძუთა ვინაო,იფიქრა.მიუხვდაკი,რომკესო აფრთხილებსდაისეკი,რომსაწყენადარდაურჩეს.

—ენამგულისაუნდასთქვას,ფერ-უმარილირასაჭიროა,— უთხრა ქალს ოთარაანთ ქვრივმა ცოტა არ იყოსმწყრალად.

—ეგრაზედასთქვი?

— იმაზედ, რომ შენ ჩემს სიტყვა-პასუხს შეუშინდიდაგაფრთხილება გინდა ჩემი. მიხვევ-მოხვეულს სწორესჯობია.

—მკვახედიცილაპარაკიდაკაიდედაკაციკიხარ.

— შენც რომ ჩემი დღენი გამოგევლო, ჩემს ტაფაშიდამწვარიყავ, შენც ეგრე ილაპარაკებდი. ან სხვაფრივლაპარაკი რა საჭიროა? ადამიანს ვარამი და ჭირიალაპარაკებს. ქვეყანაზედ რომ ჭირი არ იყოს, ადამიანიენასაცარამოიდგამდა:მეტიბარგია.ლხინსრალაპარაკიუნდა? ძაღლს რომ უხარიან, კუდის ქნევითაც იტყვისხოლმე.

— ე... ე... ე! თქვენ მე ვიცი, პატარა ხანს უკან ქვასაცჩამოურევთ, — ჩაერია არჩილი, — ნათლიდედა საქმისდედაკაცია,რაემასლაათება?არა,ნათლიდედ?

—რატომ?ზოგანთქმაცკარგია.

— შენ ხომ მაგისათვის არ მოხვიდოდი ჩვენთან; საქმერამგექნება,—უთხრახელახლადარჩილმა.

—მართალია,უსაქმოდარმოვსულვარ.

—ბრძანე:შენიხმალიდაჩემიკისერი.

—ჩემსგიორგისთქვენთანდგომაუნდა.

—ვიცითდაშენმოგერიდენით.შენიდიდიხათრიგვაქვსდა ხათრს ვერ გაგიტეხთ. შენს უნებურად ეგ საქმე არმოხდება.

— ჩემი ნებაც არის. ჩემი შვილი ჯერ მე დამეკითხა.მეწყინა, მაგრამ დაშლა აღარ ეგებოდა. მცხვენიან, კაიოჯახის შვილია, კაი მამის ჩამომავალია. ვთაკილობ და

გვიანღააწუწუნი:ვერგავტეხე,ვერავუხირდი.დეე,რაცსაქნელია,იქმნას.

— თუ ეგრეა, უარს მე ვეტყვი, — უთხრა არჩილმა, —შვილი შენისთანა დედას როგორ არ უნდაჰნებდებოდეს!..

—ნუ,ნუ!..ნუეტყვიუარს.მედედავარდაწამავალი.ისშვილია და მომავალი; მე მივდივარ, ის მოდის. იმისიდღენი გასავლელი მინდორია, მე კი ჩემი მანძილიგამივლია.მებოლოშივარ,ისთავში.წინვერავეფარები.

— მითომ რა გაჭირებაა,თუ შენი საამური არ არის? —იკითხაკესომ.

— გაჭირება რას მიქვიან? სურვილია, იღბალია... ჯერდაუდუღარიმაჭარიადაბუყბუყებს.დაუდუღარსმაჭარსსარქველიარდაეხურება,ჭურჭელსგაჰხეთქს.დეე,თავის

ნებაზედიყოს.მეარვუშლი,რაკითითონარიშლის.

— რაკი ასეა, ისე შეგინახავ შვილს, მტერიც კიშენატროდეს,—უთხრაარჩილმა.

— მაგას არ წავეხარბინები. ის თითონაც კარგადშეინახავსთავისთავს,ისეთისმამისშვილია,—უპასუხაოთარაანთქვრივმა,—ეჰ,კარგიიქნებოდასასხვისოდარგაეხადნათავი,მაგრამრაცარის,არის!..

—ახლაშენრომმარტოდარჩები?—იკითხაკესომ.

— მარტორადდავრჩები?ზოგი ჩემს გულშიაც ჩაიხედე,რამდენი ბღარტები მიზის. ჭირადაც მეყოფიან დალხინადაც.

— აკი ნათლიდედამ მიხვევ-მოხვევა არ იცისო? აკიპირდაპირთქმაუყვარსო?მე აქ არამესმის-რა,—სთქვა

არჩილმადაშეხედადას,თითქოიმასეკითხებაო.

— მიხვეულ-მოხვეულირა ვთქვი? ადამიანს მინამ ხელ-ფეხი ერჩის, მარტო არ იქნება, საქმეა ტოლ-ამხანაგიმარტოხელისა. წუთის-სოფელი ვის აცლისმარტოობისათვის? მარტო თქვენისთანას... მარტონითქვენახართ.

—მართალიგინდოდადაეგეცმართალი,—უთხრაკესომძმასუწყინარობისღიმილითა.

— ნათლიდედა სიტყვას მარტო ეკლადა ჰხმარობს, —მითამდაგაიხუმრაარჩილმა,მაგრამვაიხუმრობას!..

არჩილი წამოდგა ფეხზედ, ტანში გაიმართა, თითქორაღაცამდაუჭიმა ძარღვებიო, — ჩაიწყოჯიბეში ხელებიდა მოჰყვა წინა და უკან სიარულს, მერე მივიდა, წინდაუდგაკესოსდაჰკითხარუსულად:

— როგორ გგონია? წინდახედული მხილებაა, თუწინდაუხედავიკადნიერება?

— შენ მართალი ხარ, — უპასუხადამ რუსულადვე, —ერთიჭკუამიცისდაშესაწყნარებელია,მეორეურცხვობამდასაწყენია.მეპირველიმგონია.

არ ვიცით ძმამ დაიჯერა თუ არა დის სიტყვა, ამას კივიტყვით, რომ არჩილი ამის შემდეგ მივიდა ოთარაანთქვრივთან მხიარულის სახითა და მართლის გულითუთხრა:

—ბრძენიდედაკაციხარ,ნათლიდედ,ბრძენი!..

სხვა დროს იქნება ერთი თავისებური მკვახე სიტყვაეტკიცაოთარაანთქვრივსამქებისათვის,მაგრამეხლაკიგაუჩუმდა. მერე თითონაც უკვირდა, ნეტა ენა რამდამიბაო.

XI

ორითვალი.

იმდღეს, როცა გიორგიმდააპირა არჩილიანთას წასვლამოჯამაგირედ დასადგომად, ისეთი მხიარული სახეჰქონდა,რომოთარაანთქვრივმასიამოვნებითასთქვა:

—ძლივსშუბლგახსნილიარავნახე!

სიამოვნებითკისთქვა?..

ამაზედ ჰოც ითქმის და არაცა. ეს რაღაც „მზიან-ჩრდილიანი“ სიამოვნება იყო. მზიანი იმიტომ — რომუხაროდაშვილისსიხარული,ჩრდილიანიიმიტომ—რომეწუხებოდადედურიწუხილი,სტკიოდადედურიგული,— რადუხარიან ჩემგან წასვლადა სხვასთან ყოფნაო!..მზედა ჩრდილი,ნათელიდაბნელი,ტკივილიდა ამება

ერთმანეთშიგაებადაჩაეწნა.

დედამ შვილს ჩაულაგა ერთი ხელიუკეთესი ქვეშაგები,საცვალიტანისამოსი,კაილეკურისშალისჩოხა-შალვარი,ყანაოზის ახალუხი, ორი წყვილი თავისის ხელითმოქსოვილი ჭრელი წინდა, ახლად ნასყიდი ყაითნებითმორთული საცვეთები, ბაზარში განგებ შეკერილი დაყაითნებითვე დახლართული ქვემოური ქალამნები.ყველაფერი ეს გამოუკრაჯერ სუზანში, მერეფარდაგშიდაშეჰკრამაფრაშასავითთოკებით.

— დედი, დედი! ეს რა ამბავია? — ჰკითხა გაცინებითშვილმა,როცაესსამზადისიდაინახა,—ცხრამთასიქითხომ არ მისტუმრებ, რომ მაგოდენა ბარგ-ბარხანას თანმატან.

— არა,შვილო!..უამისობა არიქნება.დეეიცოდნენ,რომოჯახის შვილი ხარ და არა ეული ვინმე, ბოგანა. დეე

იცოდნენ, რომ ოჯახიდამ გასდიხარ და არაუოჯახობიდამ.

—განაარიციან?

—გაგონილსთვალითნახულისჯობია.დეერაცყურითგაუგონიათ,თვალითაცნახონ.

— სასაცილოდ ამიგდებს მთელი სოფელი, ეგრე ბარგ-აკიდებულირომმნახონ.

—თავ-საცილსკაციარმოუკლავს.კაცირომსულელებისკბილთაღრეჭასაჰყვეს,სადწავა?

— მეტის-მეტია, დედი, ამოდენა ბარგი!.. თითქო ქალივიყოდამათხოვებდე.

—ქალირომიყო,ეგრე ადვილადვერგამიფრინდებოდი

ხელიდამ.

—ქალიხომუფროსაბოლოვოარარისდედ-მამისათვის.ქალი მოდის იმისათვის, რომ წავიდეს და სხვაგანგაიკეთოსბუდე.

— მართალია, მაგრამ ქალი, — მინამ გათხოვდება, —დასაფრენიბღარტიადაფრთასქვეშუზისდედასა.

—როგორ?წნილადშემინახავდითუ?

—მაგასარგეუბნები.ქალიბედსშინმოელოდინება,კაციკიგარეთეძებს...

გიორგი აიმრიზა, ხმა აღარ გასცა. მიჰტრიალდა დაკუთხეშირაღაცფაცურიდაიწყო,ვითომ-დაეძებსრასმე.

ოთარაანთქვრივმაესუცებგაწყვეტალაპარაკისაშენიშნა

დაარშეიმცნიაკი.

—უფრთხისახლოსმისვლასაო,—იფიქრადედამ.

გიორგი პატარა ხანს შემდეგ ხელახლად მოუტრიალდადედას, ხელი ჩაჰკიდა შეკრულს ბარგსა და ეგრე,ხელჩაკიდებისაგანერთმხრივგადახრილმაუთხრა:

—ნებაშენიიყოს,დედი!..ამბარგი-ბარხანითმიუვალ...

სთქვა ესა, მხიარულად შეიგდო მხარზედ ბარგი დაგასწია.

ოთარაანთ ქვრივმა დიდხანს ადევნა თვალიდერეფნიდამ... დიდხანს ადევნა, დიდხანს, მინამთვალთაგან მიეფარებოდა შვილი, თითქოხმაამოუღებლად იხვეწ-იმუდარებოდა, — ერთი მაინცშემომხედოსო.მაგრამგიორგიმუკანაღარმოიხედა...

დედასგულმატეხადაუწყო.

—უკან აღარმოიხედა!..—დაიკვნესადედამ,— ჩემგანმიდის,თითქო ძაფიც არ იჭერს; სხვაგან მიდის,თითქოთოკითეწევიანო.

ფეხთმდგომელას ოთარაანთ ქვრივს თავი ძირსჩამოუვარდა დამბლასავით, თითქო კისრის ძარღვიგაუწყდა, ვეღარ შეიმაგრა და ნიკაპით გულზედდასაბჯენად-ღადაეკიდაო.

—ჩემგანმიდისდაპატარანაღველიცუკანარახედებს...განა აქ არა დაჰრჩა-რა!.. სხვაგან მიდის და სიხარულიმარტოწინაყურებინებს…განაყველაფერიიქარის,სულყველაფერი!..—დაიკვნესახელახლადდედისგულმა.

ამის თქმაზედ ოთარაანთ ქვრივმა კაბის სახელოწამოიწიადამთელიმკლავიდაჭიმულსახელოთიმოისო

თვალებზედ.

თითონაც არ იცოდა, — რადა ჰქმნა ესე. ეს უნებურად,უცოდნელად მოუვიდა. ხელმა თავისთავად დაასწრო,მინამ გული ცრემლს წამოჰღვრიდა. თითქო ხელი არდაეკითხაგულს,—არდამაგვიანოს,არდამიშალოსო.

ოთარაანთქვრივსთვალშიცრემლიარუჩანდა!..განააქვსკიცრემლიცეცხლმოკიდებულგულსა?!

ჩამოჯდა ოთარაანთ ქვრივი დერეფნის დირეზედ.ჩაჰკიდა კვლავაცთავიდაორისავე იდაყვით მუხლებისთავზედდაებჯინა.

ოთარაანთქვრივიფიქრმაწაიღო...

— დედა-შვილობაში შენ-ჩემობა რად არის? — ჰკითხაოთარაანთქვრივმათავისთავსა.—დედა-შვილობაშიორი

თვალი რადუნდა იყოს? ნეტადედას სხვასავით მაინცორითვალი არა ჰქონოდა...თუ აქვს, რადუჭრის ერთითავისად, მეორე შვილისად? გულირად იხედება გარეთორის თვალითა, რად? — რატომ ერთი თვალი არებრმავის, როცა მეორე იყურება?.. ვინ ვისთვისაო, — რასაკითხავია დედა-შვილობაში?.. ვაი რომ საკითხავიყოფილა!ამისჭიდილიათურმედედა-შვილობაცა!..

დიდხანს იტრიალა ამ ფიქრების მორევში გულმა დაგონებამოთარაანთქვრივისამ.მერეთითქორაღაცხიდიგაიდოვომორევიდამგამოსასვლელად,წამოდგაფეხზედდახმამაღლასთქვა:

— არა, შვილო!.. შენ გაიხარე, შენ!.. მე კი... მე კი... მეჩემისად მაყურებელსთვალსდავიბრმავებდა შენისადმაყურებელით-ღავივლიდავიცოცხლებ...

XII

უეცარიწკიპურტი.

გიორგიმოჯამაგირედდადგა.პირველსდღესვეარჩილმავენახშიწაიყვანაგიორგი.არჩილიახალსვენახსაშენებდადა უნდოდა მიწა ჭანდრაკის ფიცარსავით უჯრა-უჯრადაეყოდაისემოერიგებინავაზიმწკრივადდალარზედ.ორი ჭრა კიდეც გაეკეთებინა ასედა ვაზის რქა ჩაეყარა.ძალიანმოსწონდა არჩილსესეუჯრა-უჯრა ჩარიგებულივაზი. გიორგის რომ დაანახვა ეს თავისი ახალშენი,თავმოწონებითუთხრა:

—როგორმოგწონს?ერთიშეჰხედეგინდააქედამ,გინდაიქიდამ,სულლარსადამწკრივზეაჩარიგებული.

—ეგრეჩარიგებავაზისაკარგია:მზედანიავითანაბრადდაუვლისყველგან.ამასწინად,—სამი-ოთხიწელიწადიიქნება, — გავიგე, რომ კახეთში ეგრე უკეთებია ვენახიერთსთავადიშვილს.გულიარდამიდგა,მინამარწავედი

და არავნახე.ვნახედამომეწონა.საკეთებლადაცუფროსამხროა.კარგიაეგრე.

— ძლივს ერთი კაცი არა ვნახე ამ სოფელში, რომმომიწონანაკეთები.

—ნაკეთებსკივერცმემოგიწონებ.

არჩილიშეჰფიცხდადააიტკიცა.

—რატომ,ბიჭო?

—იმიტომ,რომაქფერდობია...

—ვაიშენ,ჩემოთავო!—გააწყვეტინასიტყვაარჩილმა,—შენცბევრიარაგცოდნია-რა,ჩემოგიორგი.ბიჭო-და,საქმეისარის,რომფერდობიადამზის-გულიფერდობიცა.

— განა მაგას ვიწუნებ? მზის-გულფერდობსრა სჯობიავენახისათვის!..

—მაშრასამბობ?

— აქ ჩვენში ხომ ნამი არ იცის, როგორც კახეთში, დამშრალიმიწაც არის. ჩვენშივაზსრწყვაუნდა.რაცგინდმაგრად იდგეს კაცი, წელიწადში ერთხელ მაინც უნდამოახვედროს ვენახსწყალი,თორემ ვაზი ვერ მოიხდენს.პირველში ხომ კარგა წყალს მოინდომებს დამოინდომებს,მინამრქაიხეირებს.

—მერერაგინდასთქვა?

— მერე ისა, რომ ეგრე სისწვრივ ვაზი რომ ჩაგიყრია ამფერდობის გარდი-გარდმოდ, როგორ-ღა მოატარებვაზებშიწყალსა.წყალიაღმახომვერივლის?

— მაშ, შენის ფიქრით, ლარი აღმა-დაღმით უნდადაგვეჭირა თავ-თავ-ქვესაკენ, რომ ზემოდან ქვევითედინაწყალს!

—წყალიმაშინ,რათქმაუნდა,კარგადივლიდა,მაგრამარც ეგ ივარგებდა. წყალი რუისა, თუ ნიაღვრისა,მაღლიდამდაქანებული,ზემოდამსულქვევითჩაიტანდამიწას, ჩაჰრეცხდა ვენახსა, ზემო-პირის ვაზს სულ ძირსგამოუხრამავდა.

—მაშროგორუნდაყოფილიყო?

— ეგრევ, მაგრამ ლარი სწორეზე კი არ უნდა წაგეღო,ცოტაგეზადუნდადაგეჭირა,რომწყალსსაკმარისითავ-თავ-ქვეჰქონოდადამიწაცზევიდამქვევით არეზიდნა.აგერ რუიც ხომ მარტო გარდი-გარდმოდ ემხრობა ამახალშენსა! აქედამცოტაგეზ-გეზადთუ არწავიდათავ-თავ-ქვესაკენ, სხვა გზით წყალს ვენახი არ მოიხდენს.

ეხლა კი წყალს ავალა პირაღმა აქვს. როგორ უნდაიდინოს?აბაგაიხედე!..

არჩილმა გაჰხედა-გამოჰხედა, ხან აქედამ გაუსისწვრივათვალი,ხან იქიდამ,ხან აქედამმოუდგა,ხან იქიდამდაიმისთანავერაიპოვა-რა,რომხელიჩაეკიდნადაგიორგიგაემტყუნებინა.

— ბატონო-და, მაგას რადიდი ამბავი უნდა, — უთხრაგიორგიმ,რაკიშეამცნია,რომარჩილიჰო-არაობაშია.—აი,თუნდა ეხლავ მოვუგდებ წყალს და მაშინაც არგამოჩნდება!

— საჭირო არ არის. შენ მართალი ხარ, ჩემო გიორგი!კიდევკარგია,—ეხლადროზედშემომესწარ,ჯერმინამმარტოორიჭრაჩამიყრიადაგასწორებაადვილია,თორემ,შენი მტერი!.. აქაურს გლეხკაცობას სიცილად არვეყოფოდი,თუნდხარჯსაცაღარშევშინებოდი.

არჩილი შინ ამოვიდადა ყველაფერითავისდასუამბო.ბევრიიცინადამ,რომ არჩილსესეთიუეცარიწკიპურტიმოჰხვედრია.

— ეგ რა მოგსვლია?! — ჰკითხა კესომ და გულიანადჩაიხარხარა. ჩაიხარხარა, მაგრამ წყენა დაცინებისამოატკბო და-ძმურის სიყვარულის კილომა: — ეგ რამოგსვლია?

— ის, ჩემო კარგო, რაც თავმოწონებულს არ-ცოდნასმოსდისხოლმეყოველთვის. ამოვიკითხავთწიგნებიდამრაღაცასდაგვგონია,— ეს-ეს არის ქვეყნისღერძსხელიჩვენჩავკიდეთო.ქვეყანაზედბევრირამარისუწიგნოდაცნასწავლი, ამაებსაც ცოდნა უნდა. ჩვენ კი აღარც იქითვიხედებით, აღარც აქეთ. რაკი წიგნი ხელთ გვიპყრია.თითქოჭკუა,თუარწიგნში,სხვაგანაღარსადიყოს.

—შენადაწიგნებისეგრეაბუჩადაგდება?

— მე აბუჩად წიგნებს კი არა, ჩემს თავს ვიგდებ: არცუწიგნობა ვარგადა არც მარტო წიგნებიდამ გამოხედვა.უწიგნოდ თვალთახედვის ისარი მოკლეა და მარტოწიგნითაც საკმაოდ გრძელი არ არის. უკადრისობადმიგვაჩნიაჭკუაუწიგნოტყაპუჭ-ქვეშაცვიგულვოთ.ჩვენვთაკილობთ და არა გვჯერა, რომ ყველა გონიერი კაციიგივ წიგნია. ყველა გონიერი კაცი, თუნდა უწიგნოც,ზოგჯერ მწიგნობარისათვისაც კი ოსტატია. ეს ტყუილითაკილი...

— ტყუილმა ბრძნობამ იცის, — დაატანა კესომ დაჩამოართვასიტყვაღიმილით.

—დაუვიცობისცუდმედიდობამ!..—დაუმატაარჩილმა.

XIII

ახალიცოცხიკარგადჰგვის!..

ამისი თქმა ძლივ გაათავა არჩილმა, რომ ოთახში ერთიყვირილი და ხმაურობა შემოესმათ. არჩილი მაშინვეგარეთ გავარდა და მუაჯრიდამ გადასძახა ჩალურიდამგამოცვივნულმოსამსახურეებს:

—ესრაყვირილ-ღრიალია?

— რა მოგახსენოთ? თავლიდამ მოდის, — უპასუხავიღაცამ.

—ერთიშემიტყვეთ,რაამბავია?

მინამ ერთ-ერთი ვინმე წავიდოდა, თავლიდამგამოჰრბოდა კიდეც მეჯინიბე, ვიღასაც მხარ-უკუღმამუშტსუღერებდა,იმუქრებოდა,მოილანძღებოდა.

—ბატონო,ესრაღვთისწყრომაა?—შემოსძახაქვევიდამმეჯინიბემ, მუაჯარზედ გადმომდგარს არჩილსა. — ეს

ვიღაცოხერ-ტიალიმოთრეულა,თავ-პირიაღარშემარჩინაცემითა.

—ვინოხერ-ტიალი?

—აი,ესახალიმოჯამაგირე.

—გიორგი?

—ეშმაკმაიცისიმისითავიდატანი,გიორგიათუვიღაცა.

—მერერაიყო?

— რაღა რა იყო?!. თქვენ რომ ვენახიდამ მობძანდით,თქვეს ცხენს მოვხადედადავაბი. ისიც ხომთქვენფეხ-და-ფეხ მოგყვათ. შემოვიდა თავლაში, ჩხუბი დამიწყო,გამლანძღა, გავლანძღე და მერე ამომიდო ქვეშ და ისეგამხადა,რომნეკნებიჩემიაღარარის.

—აბაერთიგიორგისდამიძახეთ,—უბრძანაარჩილმა.

ერთი მოსამსახურე გაიქცა დასაძახებლად. ამ დროსკესოცგამოვიდამუაჯარზედ,გვერდითმოუდგაძმასდაჰკითხა:

—რაამბავია?

—რაღაცჩხუბიმოსვლიათ.

—ვისადავის?

—გიორგისადამეჯინიბეს.

—რაზედ?

—სწორედარცმევიცი.აი,გიორგიმოვადაშევიტყობთ.

მოვიდა გიორგიცა. იღლიაში ახალუხი ჩამოჰხეოდა დასცდილობდადაემალა. გოგო-ბიჭებმა, ვინც კი ამდროსსახლშიმოიხელებდა,ყველამმუაჯართანეზოშიმოიყარათავი.

—ჩხუბიმოგივიდა?—ჰკითხაარჩილმაგიორგის.

—არა.ამასთანსაჩხუბარირამქონდა?

—მაშრასგიჩივის,მცემაო.

—ცემითკივცემე.

—ეგხომჩხუბზედუარესია.რადასცემე?

—შენიცხენიისეოფლიანიდაება.თავლაშირომშევედი,თითონ პირაღმა გაშოტილიყო ტახტზედ და ყალიონსეწევოდა.მევუთხარი:—ცოდოარარის,ოფლიანიცხენი

დაგიბამს,ცოტახანსმაინც ატარებდი,ზურგზედწყალსმაინცგადაავლებდი-მეთქი.ხომწახდაცხენი:ანზურგმაჰავა აართვა, ან ფეხში დაიხუთა-მეთქი. არამკითხემოამბეო, მიტყიპე და მიაგდეო, მითხრა არხეინად დაყალიონი ძალზედ გამოაბოლა. — ვერც მიმტყიპავ დავერც მიმაგდებ-მეთქი. წავედი ცხენის ასაშვებლად, მემინდოდა პატარა მეტარებინა და წყალი გადამევლოოფლიანზურგზედ.—წადიო,ვიღაცამოთრეულხარო,—დამიძახადადედაშემაგინა.ამაზედგულიმომივიდადავცემე. მამაჩემსაც არ შევარჩენდი დედი-ჩემის ავადხსენებას.

— ეგრე კი იყო? — ჰკითხა კესომ გიორგის დაგადმოჰხედა.

—ტყუილირასაკადრისია!.

— ეგრე იყო, ეგრე! —დაიძახა პატარა ბიჭმა მეხბორემ,

რომელიცმაშინთავლაშიშესწრობოდა,—სწორედეგრეიყო,მეიქვიყავი.

—კესო,ერთიდავთარშინახე,რაერგება,დაგამოუტანე.

კესო გამოუკითხავადაც მიხვდა ვისზედ უთხრა ძმამ.შებრუნდა ოთახში, პატარა ხანს შემდეგ გამოვიდა დაუთხრა:

—ოც-და-ხუთიმანეთი-ღაერგება.აიფულიც.

არჩილმა ჩამოართვა ფული, მუაჯარიდამ გადუგდომეჯინიბესდაჩასძახა:

— აი,ძმობილო,ეს-ღაგერგება. ალალიიყოსშენზედდამეჩემსსახლშიკივეღარდაგაყენებ...

—მემცემესდამევემიწყრებით?!

— ამას იქით ჭკუა იცოდე: შენ რომ ცუდკაცობდე, კაი-კაცობაზედსხვასმაინცნუგალანძღავ.

არჩილი და კესო შებრუნდნენ ოთახში. გოგო-ბიჭებიწავიდ-წამოვიდნენ.

—მითამახალიცოცხიადაკარგადჰგვისო!—ამბობდნენდაცინვითზოგიერთნიახალსმოჯამაგირეზედ.

—დაძველდებიდაშენცმოატანქვიშასაო,—იძახოდნენმეორენი.

— ეგ სხვა დედის შვილია!.. მაგას ოთარაანთ ქვრივისშვილსეძახიანო!—ამბობდაამათშიმარტოერთად-ერთიკაცი,ისიცხმაამოუღებლივ,თავისგულშიამბობდა.

ეს იყომეწისქვილე არჩილის კარისწისქვილისა,— კაციძველი,გულჩახვეული,გულჩაკეტილი, ჩუმიდა ამიტომ

ყველასაგან დაბრიყვებული. ვინ იცის, საიდამ სად იყოგადმოგდებული, და აქ წისქვილში როდისშემოხიზნული? აქ მეწისქვილედ დაბერებულიყოუცოლოდ,უშვილოდ,უთვისტომოდ.არავინიცოდა,ვინარის და საიდამ არის... ამისი ვარსკვლავი მარტოამოსულიყო სადღაც და როდესღაც და ეხლა მარტოვეჩადიოდა დინჯად და მშვიდობიანად, ტკბილად დაუწყინარად.

XIV

განათითონკიიცოდა?

—როგორმოგეწონაეს ამბავი?—ჰკითხა არჩილმადას,როცაოთახშიშევიდნენ.

— ახირებული გული ჰქონია, — უპასუხა დამ, თითქოპირველხანსსხვაუკეთესივერამოეგონა-რაო.

— ეგცოტაა.ნამუსიჰქონია,ნამუსი!.. ისდიდინამუსი,რომელიცსხვისასაცისეერჩის,როგორცთავისას.

—ნურცაგრეგაადიდებმაგუბრალოსაქმესა.

— მაგას ნუ იტყვი. რაც კარგია, იქ დიდ-პატარაობამოსატანი, სახსენებელი არ არის. რაც კარგია —თავისთავადდიდია. ჰხედავ,უსწავლელი კაცია. მაგისინამუსი ჭკუით კი არ არის ახილებული, გულითგამოკვებილია, მარტო გულით. ეს დიდი საქმეა ჩემისფიქრით,იმიტომ,რომმაგისთანანამუსიმთელისგვამის,მთელის აგებულების წყურვილია, როგორც სითბოსიცივეში,როგორცსიგრილესიცხე-პაპანაქებაში,როგორცპური შიმშილში. მინამ ჭკუა იტყვის, ჭკუა ურჩევს,გულმაიცის,რაჰქმნას.ესდიდისაქმეა-მეთქი,დიდი.

—რაო?დედისავადხსენებაიწყინა,სხვახომარაფერი?

— ეგბოლოა.შენსათავემოუჩხრიკე ამსაქმესა.გულმაარ მოუსვენა, ცხენი რომ მოუვლელი ნახადა მეჯინიბეარხეინად მწოლარე. საქმე და მოსაქმე ერთმანეთსგაჰყროდადაესმართალმაგულმაიუცხოვა,არშეიფერა,ხომ არც ცხენი იყო იმისი, არც მეჯინიბე იმისაგანდავალებული. რა ეწოდა, რა უნდოდა, ჩვენად რომვიკითხოთ? ჩვენი ამება? ჩხუბირომ არ მოსვლოდათ ესამბავიჩვენამდეხომარცკიმოაწევდა.მეჯინიბისჯავრისჭირდადამიზეზიმოუდო?რაჯავრიუნდასჭირებოდა,კაცს პირველადა ჰხედავს. არც ერთი და არც მეორე.საწანახედოდ გამხდარი საქმე ნახა, იქავ ხელთუძრავიმოსაქმედაგულმაარმოუთმინა.რაცგინდასთქვიდა,ესდიდი ნიშანწყალია კაცობისა... სწორედ დიდინიშანწყალია. ეხლა მესმის, რაც იყო, იმ დღეს რომმეწისქვილემ გვიამბო. აი, ბურკიაშვილის კამეჩი რომდაეჭირა მინდვრიდამ მომავალსდა კახუაშვილისათვისმიეყენებინა კარზედ, შენს ჯეჯილს აფუჭებდაო. მე

თუმცა ზოგიერთი ამბები ვიცოდი გიორგისა, მაგრამ, —ღმერთო შეგცოდე, — აქ კი გავიფიქრე, უთუოდბურკიაშვილის ჯავრი სჭირებია-მეთქი გიორგისა. ეხლავნანობ, რომ ეს გავიფიქრე და ამ ფიქრით შევუგინენამუსიმაგპატიოსანსკაცსა.

— ბოდიში მოიხადე, — უთხრა დამ გულითადად დაჭკვადასმით,რაკიხუმრობა-გაშვებით ჩაუკვირდათავისძმისნათქვამსა.

— ბოდიშს იმით მოვიხდი, რომ მე მაგას შეგირდადმივებარები,დიაღ,შეგირდად.ჩვენრანივართმაგასთან!..დეე,გვასწავლოსდაგვწურთნოს...

არჩილმა წინა და უკან სიარული დაიწყო ოთახში დაფიქრსმიეცა.კესოცჩაფიქრდა.გიორგი,როგორცჩემთვის,მკითხველო,ისეციმათთვისგამოცანაიყო.

—კესო!—შესდგაბოლოსკესოსწინარჩილიდაუთხრა,—იცირასგეტყვი?აი,სახლისწინრომყვავილებისბაღსიკეთებ,მოდიგიორგისაცდაეკითხეხოლმე.მემგონია,ესლოთი გარმიანელი მებაღე სულაც დავითხოვოთ დაგიორგის ჩავაბაროთ, ურიგო არ იქნება. ჭკვა-გონებიანიბიჭია, შენოღონდ ანიშნედა, იმედი მაქვს, მიგიხვდება,სადრადაროგორგააკეთოს.სხვასხომდღიურიმუშებიცგაუძღვებიან, რაკი გიორგი თავ-მდგომელი იქნება.ცოდოამაგისთანაბიჭისამაზედმოცდენა,მაგრამჯერესიყოსდამერესხვასრასმეავუჩენთ.

— ძალიან კარგი, — მოუწონადამ, — ოღონდ ეს არის,რომჯერყველაფერიმარტოქაღალდზეაგამოხაზულიდავაი თუ ვერა გავაგებინო-რა. აბა, ჯერ ერთი ვაჩვენებ,გაიგებსრასმეთუარა.

მეორე დღეს არჩილი დილა-ადრიანად თავის ახალშენსვენახშიწავიდა.ცხენსრომქუსლიჰკრადაპირიუბრუნა,

პირუკუღმამოსძახაგიორგის:

—სამუშაოზედარსადწახვიდე,კესოსშენთანსაქმეაქვს.

„კესოს”?!

გიორგისგულიგადაუტრიალდა...

კესოც ადრე ამდგარიყო, მაგრამ მინამ მილაგ-მოლაგდებოდა,ჩაიცვამ-დაიხურავდა,კარგახანიგავიდა.

ბოლოსკესომიხმოგიორგი.

გიორგიმრომმარტონახათავისითავიკესოსთან,თითქოშიშმააიტანა.ალბადიმორცხვადასაკვირველიცარარის:თავისდღეშიუცხოქალთანმარტოდარყოფილა.

კესოს ტახტზედ გადაეშალა დახაზული ქაღალდი,

სხვადასხვაფერად აჭრელებული. ესბაღისმოხაზულობაიყოდარომელიღაც წიგნიდამ გადმოეღოთითონ კესოსდა ძმასთან ერთად შეესწორებინა თავისსურვილისამებრ.

—აბააქეთმო,გიორგი.ერთიესნახაზიუნდაგაჩვენო,—უთხრა კესომ გიორგის, კარებში გაშეშებულსავითატუზებულს.

გიორგიმფეხიწინვერწასდგა.

—ესოხერი,რამდამიდუნამუხლებიო,—იფიქრა.

—რასიბუზებიახლადმოყვანილპატარძალსავით.ფეხიგადმოდგი,ნუგეშინიან,არშეგჭამ.

გიორგიმ ორი ბიჯი წინ წასდგა და მაინც შორი-ახლოდაუდგაკესოსაცდაქაღალდსაც.

—ერაფანცქალმაამიტანაო!..—გაიკვირვაგულში.

—რადაგემართა, ადამიანო!. აი, აქმო, ჩემთან ახლო,—უთხრაეხლაკიცოტადგაჯავრებულმაკესომ.

„ახლო”!..—ზოგჯერმოკლესიტყვაცგრძელია.

გიორგიმფეხი არგაანძრია.მარტოკისერიგადაიწვდინადა ისე შორიახლოდამ ჩაჰხედა ქაღალდსა, როგორღაცუხერხულადდაგვერდელად.

—კაცო,არგეყურება?მეახლოვარდაძლივსვხედავდაშენ მაინდამ რას დაინახავ, მამლაყინწასავით კისერიწამოგიშვერია.ახლომოდი-მეთქი.

გიორგიმაინცადგილიდამარდაიძრა.

—ერაფრთხოლამამიჩემაო!ჯადომეწევაუკან,თუხატი

არ მიშვებს წინ? — ჰკითხავდა თავისთავს გაოცებულიგიორგი.

კესომ აღარ აცალა, წაავლო ხელი სახელოზედ დაგამოსწია.

გიორგიწაბარბაცდა.თითქომეხმაახლოგაუარაო.ალბადფეხიწამოჰკრარასმე...

—რაიყო?—იკითხაკესომ.

—არაფერი.ფეხიფეხსთუწამოვკარ,—მიუგოგიორგიმდაგულშიგაიფიქრა:ფეხისძარღვებიდამაჭრეს,თურამომდისესოხერ-ტიალი!..

— აი,—უთხრა კესომ,როცაგვერდითდაიყენაგიორგიდაჩაახედაქაღალდში,—დაბალმესერითშემორტყმულიადგილიხომგინახავსჩვენისსახლისწინ,—ესისარის.

ეხლა, ჩემო გიორგი, ამ ადგილს ამისთანა მიხვეულ-მოხვეული გზები უნდადაუკეთდეს. ამ გზებს აგურისფხვნილითწითლადმოვფენთ.გზებსადაგზებსშუა აიასეთი კვლები უნდა დაიკვალოს, როგორც აქ არისგამოხატული.ამკვლებშისხვადასხვაფერადიყვავილებიდაითესება.აი,შუაგულსხომჰხედავ?აქედამ...

— მე ვერასა ვხედავ, ვერა!.. შენი ჭირიმე, ეხლა თავიდამანებე, სხვა დროს მიბძანე, — უთხრაგულამოსკვნილისხვეწნითგიორგიმდაგანზედგაუდგაკესოს.—რაღაცახათაბალაგადამეკიდა,თვალები ამება,რეტიდამესხა.ვერცვერასვხედავ,ვერცვერამესმის-რა.ეხლადამითხოვე,შენისღმერთისგულისათვის...

კესომ ნახა,რომ გიორგი მართლა არცთავისფერზედაა,არცთავისგუნებაზედ.დაითხოვადასთქვათავისთავად:

—გულისჭიდილიმოუვიდა,თურაამბავია!

განათითონგიორგიმკიიცოდა,რაამბავია!

XV

კაციადაგუნებაო.

ეს მოხდა მარტის დამდეგსა. გავიდა მარტი, გავიდალამაზი აპრილი და უფრო ლამაზი მაისი. დადგათიბათვეცა. კესოს ყვავილების ბაღი, გეგმაზედგაკეთებული, მოირთო, მოიკაზმა. ისე გაჰლამაზდაწითლად მიხვეულ-მოხვეული გზებითა, შიგა-და-შიგდაყოფილ მწვანე მდელოებითა, ყვავილებისფერადითა,რომ კაცისთვალი ვერ გაძღებოდა. ღონიერი ბუნებადაადამიანის გამრჯელი ხელი თითქო ერთმანეთსშესჯიბრებოდნენ, — აცა ვინ ვის აჯობებს ამ ბაღისგალამაზებასა და შემკობაშიო. ერთსაც და მეორესაცთითქოთავი არდაეზოგათ,და რაც მადლი ჰქონოდათ,სულაქდაეპნიათ,სულაქდაებღერტყნათ.

კესოს მეტის-მეტად უხაროდა, რომ ასე კარგად, ასელამაზად აუსრულდა თავისი დიდი-ხნის სურვილი.მინამ მთის იქიდამ მზე ამოალაპლაპებდათავის სხივსადათეთრსთოვლიან მთის წვერსოქროს წყალს,ოქროსჯავარს გადაასხამდა, კესო ჩაცმულ-დახურული ბაღშიიყო ხოლმე ყოველდღედათითქმის საღამომდე,დიდ-ბინდამდე არ აგონდებოდა, რომ სახლშიაც შესვლასაჭიროა.მთელიდღედაჰგოგავდაფერადყვავილებსდამწვანე მდელოებს შორისდა ყოველს ყვავილს, ყოველსახლად ამოხეთქილს ნერგს, ყოველს ახლადგამოკვანძილს კოკორს შეჰხაროდა, როგორც საყვარელისაყვარელსა. თუ არავინ იყო, „ნამეტნავობისაგანგულისა”დაუწყებდა ხოლმე გასაშლელად გაღიმებულსყვავილს ალერსიანს საუბარსა,თითქო მერცხალითავისბღარტებსეჭიკჭიკებაო.

ძვირად, ძალიან ძვირად კი შეემთხვევოდა, რომ იმის

ბაღშისხვაარავინყოფილიყო:გიორგიიქიყოდაიქ!რაცუნდა ადრე გამოსულიყო ბაღში, გიორგი ან თოხითხელში,ანბარით,ანსასხლავითიქდაჰხვდებოდახოლმე.

გიორგიმ არჩილისადა კესოს სწავლებითადა ჩვენებითგააკეთადადაჰკვალა ის ბაღიდა გიორგისვე ებარა. არამგონია თავის ორს თვალს ისე გაჰფრთხილებოდა,როგორცამბაღსუვლიდადაუფრთხილდებოდა.მტვერირაარის,—მტვერსარდაადენდა,არშეარჩენდაბალახსადაფოთოლსა.

არჩილიდაკესოძლიერემადლიერებოდნენგიორგისდაარა ერთხელ უთქვამთ ერთმანეთისათვის, რომ ორი-სამისკაცისოდენასაკეთებსეგერთიკაციო.

არცგიორგიემდუროდათავისბედსა.პირიქით,უხაროდაკიდეცთავისიბედი.

— მე მეტი არა მინდა-რაო, — ამბობდა ხოლმე თავისგულში, როცა ამისთანაებს ჩაუფიქრდებოდა, —გადამკიდებიან, ჯამაგირისა სთქვი რამეო. რა ჯამაგირიმინდა!.. მე ისიც მყოფნის, რომ ყოველ ცის-ამარა დღესმზესვუყურებო.

რაუნდოდაამითეთქვაგიორგის,გამოცნობაძნელია.ესკი სათქმელია, რომ როცა ბაღში ჰმუშაობღადა ქეიფზემოვიდოდა სულ ერთსადა იმავე სიმღერას ჰღიღინებდახოლმე ხმადაბლა: „ეს სოფელი მიტომ მინდა, შენგიყურო, ჩემო მზეო”, თითქო სხვა აღარა იცოდა-რა,თითქოსხვაარაფერიენატრებოდა,არაფერიეხარბებოდაამდედამიწისზურგზე.

მართლადთქმულა:კაციადაგუნებაო!..

XVI

ალბად!..

გავიდნენ კიდევ დღენი და თვენი. დადგა მაძღარიშემოდგომა. სოფელში გაიმართა ქვევრების რეცხვა,საწნახელების ხიზვა და წმენდა. ქარვასავითჩაფერიანებული მსუქანი მტევნები თეთრის ყურძნისა,მაყვალსავით შავად შეკუნწლული საფერავის ვაზებიიწვევდნენ პატრონებს დასაკრეფად, — მალეო, თორემვდუღვართ და გადმოვდივართო. დაიკრიფა ვენახებიც,დაიწურა ყურძენი, დაჰდუღდა მაჭრები. მისწყდასოფელში ხმამაღალი სიმღერა საწნახელში ჩამდგარ დახელი-ხელ გადაბმულ მუშებისა. მხიარულმა მაჭრობამთავისიდრო მოიჭამადა მიჩუმდა,თითქო მოიღალადამოიქანცაო.

მოვიდა შუაგული შემოდგომისა. სოფლის ორღობეებშიდაიწყეს ჭრიჭინი მძიმედ დადებულ თივის ურმებმა.სოფელი ეშურებოდა ვენახებიდამ შინ თივის ზიდვას

საქონლის გამოსაკვებად ზამთარში: ეშინოდათ თოვლსარმოესწრო.

არჩილსაცოთხისაძნეურემიშეება,თივასაზიდვინებდადაშინეზოში,გომურისშორი-ახლობოძებზედშემდგარსმაღალსათივეზედადგმევინებდა,რომსაქონლისპირიარმისწვდესდაარგააფუჭოს.

მზე ჯერ მთას არ გადასცილებოდა ჩასასვლელად, იქწვერზედშემდგარიყო,თითქოჰნანობს,—რასვეშურებიდა ამ ლამაზ ქვეყანას ეგრე მალე რად ვეთხოვებიო.მშვიდობიანი, გრილ-სითბოიანი, მშრალი, უნესტო,უღრუბლო საღამო შემოდგომისა კუტსაც კი ფეხსაადგმევინებდადაგარეთგამოახედებდა.

არჩილი და კესოც გამოსულიყვნენ სახლიდამ,ჩასულიყვნენ სათივესთან, იქ ერთს უშველებელკუნძზედ ჩამომსხდარიყვნენ და უცქეროდნენ მუშებს,

რომელნიცთივასასდგამდნენ.

არჩილსუამისოდაცძალიანუყვარდამუშებშიყოფნადაიმათთან ლაპარაკი, ზოგჯერ ლაზღანდარობაც.კესოსათვის არა-ერთხელ უთქვამს, რომ მე იმათგანზოგჯერჭკუასადახშირადენასავსწავლობო.

ოთხი ურემი ოთხ-კუთხივ მოსდგომოდა სათივეს. სამიდაცლილიიყოდაერთიდამ-ღა აწვდიდნენთივასა.შუა-სარისათივისაორადლზე-ღაჰჩანდადასათივევიწროზეადიოდათავისმოსაბმელად.

ამდროსგიორგისთოხიმხარზეგაედოდამოდიოდა.

— პეტრე, აი პეტრე — დაუძახა შორიდამ თივისმდგმელს. — ბაღისაკენ გადახრილია ე თავი სათივისა;გვერდელადაგყავს,არივარგებს,გაასწორე.

—გიორგია.საიდამიძახის?—იკითხაარჩილმა,რადგანაციმმხრივ,საიდამაცგიორგიმოდიოდა,არჩილსწინურემიეფარა.ურმისგამოვერცგიორგიდაინახავდაარჩილსადაკესოს,ვერცესენიგიორგისა.

—საიდამმოსდიხართოხითმხარზე?—ჰკითხაარჩილმა,როცა გიორგი ახლო მოვიდა და საღამო-მშვიდობისაუთხრადა-ძმასა.

— წყალი გადმოვარდნილიყო ამ ჩვენ პატარა ბაღშიწისქვილისრუიდამდაიმისგადასაგდებადვიყავი.

—რასიძახოდი?

— არაფერს. ცოტათანაბრად ვერ ადის ვიწროდამთივა,ავდრისწყალსდაიგუბებსდაგაფუჭდება. ისდავუძახეპეტრეს,გაასწორე-მეთქი.

—აბამაჩვენე.

არჩილი წამოდგა. გიორგი გაუძღვა და მეორე მხრიდამშეახედა.

—მართალიხარ,—უთხრაგიორგისარჩილმა,—პეტრე!გიორგიმართალსამბობს,თავივერედგმისკარგად.

პეტრემ შუა-სარზედ ჩამობმულს წნელს მოჰკიდა ხელიდა ეგრე ხელ-მომაგრებულმა გარშემო შემოუარა დაჩახედ-ჩამოხედასიმრგვლივსათივეს.

— აკი ღმერთი არ გამწყრომია! — დაიძახა პეტრემ. —გასწორება უნდა, მოდი, თუ ღმერთი გწამს, გიორგი.ერთი ამომეშველე, გავასწოროთ, თორემ მე მარტოკადღეს მაგას ვეღარ მოვასწრობ და საქმის სახვალიოდდაგდებაკიმეზარება.

— კაცო-და ფეხი სად მოვიკიდოთ ორმა კაცმა მაგვიწროზედ?—ასძახაგიორგიმ.

—მაშნუდამზარდები,შენისღმერთისგულისათვის:მეჩამოვალდა შენ ამოდი. მე მკლავებიდამ მოვწყდი, შენშესვენებული ხარ, მალე გაასწორებ. აბა თუ ბიჭი ხარ,მადლსიზამდამარილსმოაყრი.

— იცი კიდადგმათივისა?— ჰკითხა კესომ ამჟამად აქმოსულმა,—ამბობენ,მაგასცოდნაუნდაო.

—ხელობარაარის,ქალბატონო,—შეჰღიმაგიორგიმ.—განასადგავიზარდე!..

— მაშ აბა! — უთხრა არჩილმა, — ეს ბურთი და ესმოედანი.

პეტრემ წაავლო სარზედ გამობმულ წნელს ხელი,

ჩამოცურდა და ფეხი ძლივს მოაწვდინა საძნე ურმისჭალებამდე ფეხის მოსაკიდებლად. როგორც იყოჩამოვიდა, მივიდა, გიორგის მხარზედ ხელი დაჰკრა დატკბილისგულითუთხრა:

— ჩემს კისერზედ იყოს, ჩემო გიორგი! არდაგეკარგება.სხვაარაიყოსრა,მამი-შენისხნისკაცივარ.ეჰ,შვილოდაძმაო, კაცი რომ დაჰბერდება, შვილდი უნდა ძირსდასდოს.

—რადაო?—ჰკითხაგიორგიმ.

—მადაო,ჩემოკარგო,რომბერ-კაცსთვალიცატყუებსდახელიც ჰღალატობს, ის ქარი აღარა აქვს, რაცახალგაზრდას. შენს ხანში ხელს არ მოვიტეხდი, რომ ესამბავიმომსვლოდა?

—ახალსანამუდრაგალსაბერისსჯობიაჩანჩალიო,გულს

ნუგაიტეხ.

—გაცოცხლაღმერთმა,თქმაციციდაკეთებაც.

გიორგიმ ეს უკანასკნელი სიტყეები ვეღარ გაიგონა,მაშინვე ავარდა ურემზედ, ორ-თითით მოიწვდინათივაზე სარტყელსავით ჩამოკიდებული წნელი დათვალის დახამხამების უმალ სათივეს ზედ თავზედმოექცა.მიშალ-მოშალა,ჩამოჰყარაძირსთივა,დაადაბლასათივე და რაკი ნახა, — აქედამ ეხლა სწორედ ავაო,დაიწყოდგმა.მინამდიდიბინდიმოეფინებოდაქვეყანას,გიორგიმთავისისაქმეგაათავა.

—ცეცხლია,სწორედცეცხლი,ედალოცვილისშვილი!—ეუბნებოდაარჩილსგულმართალიპეტრე,როცაქვევიდამშესცქეროდაგამალებულსმუშაობასგიორგისას.

—მართლაკარგირამარის,—კვერიდაუკრაარჩილმა.

—კარგიო!..ბადალიარაჰყავს,ბადალიამსოფელში!..

გიორგიმრომგაათავა,გადმოსძახაპეტრეს:

— აბა, პეტრე, ერთი შენებურად დაუარე სიმრგვლივ,კარგადშემოკვერცხლილია,თუარა?

პეტრემაუარ-ჩაუარასათივესდაასძახა:

—კარგია,კარგი.ჩამოდი,მაგასსხვააღარაუნდა-რა.

გიორგიმ წაავლო ხელი წნელს,ფეხებითივას მიაბჯინა,დასჭიმა წნელი და დაიწყო ჩამოცოცვა სათივიდამ.შუამდე მოვიდა თუ არა, უეცრად გაუწყდა წნელი...გიორგიპირაღმაგადმოქცეული,წამოვიდამაღლიდამდაურმისჭალსზედდაეგოზურგითა.ჭალმავერგაუძლო,გადატყდა,მაგრამზურგისძვალიკიშეუნგრია...

არჩილი, კესო, ხალხი მისცვივდნენდა გიორგი ცოცხალ-მკვდარი ნახეს დედამიწაზედ პირქვე დამხობილი,სისხლიშადრევანსავითსცემდა...

არჩილიმაშინვემუხლისკვერებზედდაეცაგიორგისწინდასცდილობდაწყლულიშეეხვია.ზოგი არჩილმა,ზოგისხვებმა, როგორც იყო, წყლული შეუხვიესდა, ცოტა არიყოს,სისხლისდენამუკლო.

ცოცხალ-მკვდარიგიორგიდაგულშემოყრილიკესოცალ-ცალკეშეიტანესხელითსახლში.

— აი, ღვთის წყრომა!.. რა შეგცოდე, ღმერთო, რომ მეგამხადე საბაბი!.. — უნებურად წამოიძახა პეტრემ დაატირდა.

— ხიფათი რომ იქნება, — იქნება, — ანუგეშა ვიღაცამპეტრე.—ალბადეგწერებულამაგისშუბლბედ!..შენირა

ბრალია?!.

XVII

ზარი.

არჩილმა თავის ოთახში აატანინა გიორგი და თავისლოგინზედდააწვენინა.მაშინვეკაციაფრინამკურნალისმოსაყვანადმახლობელქალაქიდამ.ორი-სამიკაციკიდევსხვა გაჰგზავნა სხვადასხვა სოფლებში, რომ შინაურიჯარა-ექიმებიც მოეწვიათ, ვინც კი გამოჩენილი იყო დაშინაკაცებმადაუსახელეს.

თითონ იმავ სოფელშიაც იყო ერთი სახელგანთქმულიჯარა-ექიმი — ოფოფაანთ დემეტრე. ისიც დაიბარეს დანახევარსაათსაცარგაუვლია,დემეტრეჩამოვიდა.

გასინჯადემეტრემგიორგი.კარგახანსასინჯა,კარგახანს

იქნიათავიდაბოლოსუთხრაარჩილს:

— არა, ბატონო!.. მე მაგას ხელს ვერ მოვკიდებ. ეგ ამქვეყნისააღარარის.მაგისიწერაეგაყოფილა...

— ერთი სცადე...თუღმერთი გწამს, ხელიდაადე...რაცგინდამთხოვედამაგისცოდოსკინუდაატრიალებჩემსსახლში,ჩემსთავზედ!..

ეხვეწებოდა, ევედრებოდა არჩილი, რომელიც იმუბედურისწამიდგანაღარმოშორებიაგიორგის:გიორგისლოგინთანდაჩოქილიყო,მომაკვდავისცივიხელითავისხელის-გულზედდაედოდათითონაცარიცოდა,რისთვისუზელავდახელითხელსა.

— ტყუილი წვალება-ღა იქნება უბედურისა. სჯობიაუწვალებლად მიაბაროს სული, — მიუგოდემეტრემ. —ამაღამ,—დიდი საქმეა,—თუ გაატანა: შიგანური სულ

შენგრეულიაქვს.

— მერე ცოდო არ არის ამისთანა ბიჭი მოკვდეს!.. —წამოიძახა გულამოჯდომით არჩილმა და თავი ჩაჰკიდადიდისმწუხარებით.

— ჰაი, ჰაი რომ ცოდოა!.. — დაიღმუილა ვიღაცამტირილისხმით.

ყველამიქითმიიხედა,საიდამაცესხმამოვიდადაბნელსკუთხეშიარჩილისმეწისქვილეკიდაინახეს.ამბერი-კაცსშეეტყოესამბავი,მოვარდნილიყო,შეპარულიყოოთახში,საცა გიორგი ესვენა და ბნელ კუთხეში მობუზულიქვითქვითებდა ჩუმად, თითქო ეშინოდა, არავინგამიგოსო...

— არ გებრალები, ჩემო სოსიავ, რომ ასეთი ცოდვადატრიალდა ჩვენს ოჯახში!.. — შესჩივლა არჩილმა

მეწისქვილეს,რაკი ნაღველის მოზიარე იგულვა,თითქოამითნაღვლისგანქარვებასჰლამისო.

—ოღონდაც,ბატონო,ოღონდაც!..—წაიქვითინაეხლაკიხმამაღლამეწისქვილემ,რაკიგულივეღარშეიმაგრა...—ვაიმაგისდედისბრალი,ვაი!..

მარტო ეხლა მეწისქვილის ხსენებამ მოაგონა არჩილსოთარაანთ ქვრივი. ამ ვაი-ვაგლახში აღარავისმოჰგონებია, შვილის ამბავი დედისათვისაცშეეტყობინებინათ.

ოთარაანთქვრივმაჯერარაიცოდა-რა.

არჩილიმეტადშესწუხდა,არიცოდა,რაგზითდაროგორგაემჟღავნებინადედისათვის. ამისფიქრსადაწუხილშიიყო,რომგიჟსავითგაფეთებულიშემოვარდაკესო,უკვემოსულიერებული.კესოსცოცხალისფერიარედო.

— როგორ არის, არჩილ, როგორ? — ჰკითხა აჩქარებითძმასადამაშინვეგიორგისლოგინთანმიიჭრა.

— შენი მტერიმც ნუ ყოფილა ასე!.. — ძლივ-ძლივწაიდუდუნაძმამ.

კესომდაჰხედაგიორგის.გიორგიგვერდზედდაეწვინათ,ასერომპირისახეკესოსაკენაჰქონდა.კესომნახა,რომესბრგე ყმაწვილი კაცი ძლივს-ღა ჰფეთქავს... კესოსმტკივნეულად შეეკეცა შუბლი... მიიფარა ორივე ხელიორსავთვალზედდა,თითქომოგუბებულიცრემლიუკუვუნდა აქციოსო, რაც ძალი და ღონე ჰქონდა ჭმუჭვნადასრესადაუწყოთვალებსახელებ-ჩამოუღებლივ.

—კესო,ნუშევატყობინებთდედასა?—ჰკითხაძმამა.

— როგორ თუ ნუ? შვილი მოვუკალით და არც კივატყობინებთ,—რომსულთმობრძავსმაინცმოუსწროს,

სულიდედისკალთაშიმაინცდაჰლიოს...—მოსთქვამდაქვითინითკესო.

—მეაღარამესმის-რა,—უთხრაძმამა,—ამსაცოდავობამგამაშტერა. აღარც ჭკუა მერჩის, აღარც ხელ-ფეხი!..დაბნეულივარ.

გაჰგზავნეს დედასთან ბიჭი. მალე მოვიდა ოთარაანთქვრივი.თუმცაფეხაჩქარებით,მაგრამ ისეგულ-დინჯადშევიდა გიორგის ოთახში, თითქო შენათვალი არაფრადშეუმჩნევიადა აინუნშიაც არა მოსდის-რაო. მარტო სახეთითქოუფრო ჩამოსჭკნოდა, წარბებ-შუა შუბლიორ-სამკეცადჩაჰნაოჭებოდადაზაფრანისფერიედო.

იმასთან გაგზავნილი ბიჭი კი გოგო-ბიჭებშილაპარაკობდა,რომშენათვალივუთხარითუარა,ესვეებადედაკაციკინაღამთავზეარწამომექცაო.

— რა გატირებს, ჩემო კარგო!.. — უთხრა გზა-და-გზაგიორგისაკენმიმავალმადედამმტირალსკესოს.—განასატირლადაცგაჰხდასაქმე!..

ხმა არავინ გასცარიდისადა კრძალვისაგან.ზარიდიდიიყო!..ოთარაანთქვრივიმივიდაშვილისლოგინთანდარადაჰხედა ცოცხალ-მკვდარს შვილს, ერთი საშინელიშემოიკრათავშიხელიდაიქვემუხლიმოეჭრადაჩაიჩოქა.

ხმაგაკმენდილს ოთახში ენა ვეღარავინ დასძრა, ასოცვეღარავინშეატოკა.

მარტოერთად-ერთისსანთლისალიჰთრთოდალოგინისთავში,სხვაყველასულიერითითქოგაქვავდნენ,თითქომარილისსვეტებადგადიქცნენო.

დადუმდა, შეჰდგა ყველა და მარტო დედა-შვილობისსაცოდავობა-ღათავისდიდებულისზარით ჰღაღადებდა

უთქმელად,უტყვად,ხმა-ამოუღებლად.

ამას მარტოთვალი გულისა-ღათუ ჰხედავდადა ყურიგულისა-ღა თუ ისმენდა!.. ხორციელი სმენა, ხორციელიხედვაამისათვისუღონოა.

XVIII

უკანასკნელიგანდობა

— მღვდელი, ღვთის გულისათვის, მღვდელი!.. —დაიკვნესა პატარა ხანს უკან დედამ, რა ცოტა გულსმოეშვადადაბნეულიგონებამოიკრიბა.

მოიყვანესმღვდელიდაშვილიუზიარეს!..

მანამ ეს მოხდებოდა, ოთარაანთ ქვრივი თითქოღონეზედმოვიდა.ჯერხომგულმაგასტეხა,მერეთითონ

მოერია გულსა, თითონ გაიტეხინა გული. როგორცტყვიანაკრავი ვაჟკაცი, ისე გაუძალიანდა, გაუკერპდა,გაუჯიქდატკივილსადაწვა-დაგვას.

ოთარაანთ ქვრივმა ერთს მუხლზედ წამოიჩოქა,გადააწვდინა ხელი, გადაჰხადა საბანიდა გულზე ხელიმოუსვახმაჩაკმენდილსდათვალებ-დახუჭვილსშვილსა.

დედის გულთამხილავმა გულმა პირველშივე შეიტყო,რომ აქ საშველი აღარა არის-რა და შვილს სიკვდილიხელიდამ აცლის. აღარაფერი იკითხა, აღარაფერი იძია...იმედ-გადაწყვეტილიმარტო იმას-ღა ეშურებოდა, ისე არმომიკვდეს,რომხმაარგამცეს,არამითხრას-რაო.

— შვილო,გიორგი! აბა ერთი მომხედე შენსდედას!..რადაგემართა!..ვაჟკაცირამგძლიაისე,რომდედისათვისაცთვალსარახელ!..

შვილმა იგრძნოდედის ხელითავის გულზედ,თუ ხმამდედისამგამოაბრუნა,—ესკიიყო,რომთვალიგაახილადა უღონოდ მოატარა გარშემო. მალე ისევ მიელულათვალი,ისევდაეხუჭადატუჩებს-ღადაუწყოტოკვა.

— თქმა უნდა და ილაჯი აღარა აქვს... — დაიკვნესადედამ.

ამის თქმაზედ ორი სხვილი ცრემლი ჩამოუგორდათვალთაგან და გაფითრებულ ლოყებზედ ნავალიდააჩნია, თითქო მდუღარე ტყვია იყო და საცა გაიარა,ამოსწვაო.

სახეკი...არუტიროდა,არა!..

გაკერპებულმა დედამ სახეს არ ამოაბეჭდვინა მწვავიტკივილი გულისა. ძალის-ძალად გაყინული ცრემლი კიდაადნოცეცხლმოკიდებულმაგულმადაძალის-ძალადვე

შეუპოვრადშეკრულსსახესერთიძარღვიცვერშეუშალა.იმედ-გადაწყვეტილობის სუსხმა ისევ გაჰყინა ესდამდნარიდედაკაცი.

— წყა... — წამოიხრიალა გიორგიმ და ვერ დაათავასიტყვა.

—წყალი,წყალი!—დაიძახარამდენმამეხმამერთად.

დემეტრემ ურჩია, ღვინო მიაწოდეთ, ცოტადმოაღონიერებსო.

—შვილო,დედის-ერთავ,მამისობოლო! ერთიხმაგამე,ერთი კიდევ მომხედე!.. — შეჰკვნესა დედამ დატუჩებთანმიუტანაპატარათასითღვინო.

გიორგიმ ორიოდე წვეთი ჩაჰყლაპა და თითქომოსულიერდა, თვალი ხელახლად აახილა, წყნარად

მიატარ-მოატარადაუეცრადგაუშტერდა.

დედამშვილისთვალისსისწვრივადგაჰხედადადაინახამტირალიკესო...

—დედი!ჰხედავ... ამ... ანგელოზს!..—ძლივ-ძლივობითგამოსთქვაგიორგიმ,ისევკესოზედთვალ-გაჩერებულმა.

—ვხედავ,შვილო!..

—დედი!..ღვინო...

დედამკიდევდაალევინაღვინო.

— ეგ იყო ჩემი ბედისწერა... არა ვნანობ, არა! — კვლავმიუბრუნდაგიორგიგაწყვეტილსსიტყვას.

არჩილმა გაოცებით შეჰხედა კესოს. კესოსაც ელდა ეცა,

გაფითრდა, გაშრა, გაშტერდა. დედას კი თითქო არეუცხოვაესამბავი.

არც არჩილმა, არც კესომ, არავინ, არავინ არ გაჰბედაამისთანა ზარიანს დროს ხმა ამოეღო. ყველა სმენადგადიქცა.

— აი,ნეტავი ერთიშენსკალთასმაინცმამთხვევინადაისე მომკლა!.. — ინატრა გიორგიმ და იმისმა თვალმა,კესოზედ მიქცეულმა,უფრო სთქვა ხვეწნადა ვედრება,ვიდრეენამდახმამ.

კესო ტირილით მივარდა და თვალ-ცრემლიანმაშუბლზედ აკოცა გიორგის... თავი რომ აიღო, ცრემლიმოსწყდა და მომაკვდავს გულზედ დაეცა. ამ პატარაუეცარმა ცრემლმა ერთხანად შესძრა გიორგი დაშეაჟრჟოლა. ეს ცრემლი თითქო უკვდავების წყაროდებკურა,იამა,გაუხარდა,მოსულიერდა,თითქომიმავალი

სიცოცხლეუკანვედაუბრუნდაო.

ამისთანა დროს სიხარული, ბედნიერება, იგივსიცოცხლეა,მხოლოდხანმოკლედაშეურჩენელი.

— ჰხედავ, დედი!.. ცოცხალი მაგის ღიმს ვერ ვეღირსე,ვკვდებიდა მაგისი ცრემლი ზედდამდის. ესეც მეყოფათან წასატანლხენად... არა ვნანობ, არა!.. მივდივარდათანმიმაქვსამისცრემლითგანედლებულისიხარული.იქვახეირებ, იქ... ნუ იწუხებ, დედი!.. შენგან გამიგონია,რასაც არა ეშველება-რა, კაცი არ უნდა აეთრევინოსო!..არჩილ, ნუ მიწყენ, ნუ!.. ნურც შენ, ნურც შენ!.. განა არვიცოდი,—მევინდაშენვინ!..სადმოგწვდებოდიცაშივარსკვლავს...გულიგწვდებოდა,გული,ხელიკივეღარ...ხატსავით გლოცულობდი, მზესავით დამნათოდი... არცკი იცოდი, — ვის ათბობ, ვის ალხენ, ვის აცოცხლებ!..მინამ ცოცხალი ვიყავ, ვერ გაგიტყდი, მცხვენოდა...მერიდებოდა... მეშინოდა... ვკვდები და გეუბნები...

მკვდარსრაღამომეკითხება?მკვდარიყველათანაბარია!..

თავი უღონოდ მოსწყდა ბალიშზედ, თვალი ისევმიელულა, სულმა ბრძოლადაუწყოდა მარტო ხელს-ღააფათურებდაუძლურად,თითქოვიღასაცეძებსდაიმისიპოვნაუნდაო.

პატარახანიკიდევდაგიორგიაღარიყო.

— გაჰთავდა!.. — დაიკივლა დედამ და ზედ გადაეშვამკვდარს შვილსა. პირქვე დაემხო შვილის გულზედ.აღარც ხმა, აღარც კრინტი!.. კაცს ეგონებოდა, დედამშვილისგულზედსულიდაჰლიაო.

ცოტახანსმოუცადეს,ვითომგულზედმოეშოსო,მაგრამრაკინახეს,რომესდედაკაციარცხმასიღებს,არციძვრის,ფიქრიმიეცათ,—ხომარააუტყდა-რაო.

კესო მივიდადა ჰლამოდა აყენებას,ოთარაანთ ქვრივმამაშინღამოსცახმა.

— თქვენი ჭირიმე, მარტო მამყოფეთ ჩემ მკვდარშვილთან. მე არა მიშავს-რა. იმისთანა ვარსკვლავზედავარგაჩენილი...მებედშავი!..ვაი,რომარამიშავს-რა!..

არჩილმაყველასაქმოგროვილსმოახლე-მოსამსახურეებსჩუმად ხელით ანიშნა ოთახიდამ გასვლა. ყველანიგაიკრიბნენ. არჩილი და კესოც ფეხაკრებით გავიდნენ,მხოლოდ მოახლეს უბრძანეს მეორე ოთახიდამ ყურიეგდოოთარაანთქვრივისათვის.

დაცარიელდაოთახი.

ეხლა კი წაიშინა თავში ხელი ოთარაანთ ქვრივმა, რაკიმარტოიგულათავი.

— ჩემიგიორგი აღარ არის, არა!..—ჰღმუოდახმადაბლადედა.—მედავრჩი,მე,დაგიორგიკიაღარარის!..შვილო,წამიხველ? მომიკვდი? წამიხველ, წამიხველ და აღარმომიხვალ!.. შვილო, შენი დასამარხავი ვიყავ და მეგმარხავ შენა, მე!.. შენი დასატირებელი ვიყავ და მედაგტირი!..ამხელებმაგაგზარდადაამხელებმავეუნდამიწამოგაყაროს!?მაგხელებსუნდადაეკრიბნაჩემთვისგულზე ხელი და ეხლა მე უნდა დაგიკრიბო, მე!.. ვაიდედას,ამისდამსწრეს!..

პირქვედაეცახელახლადშვილისგაცივებულსგულსდატირილიკიარა,მარტოქვითქვითითგოდება-ღაისმოდა.

— ვუი, ვუი, ვუი!.. — გაისმა ოთახში ბღავილსავითვიღასიცტირილისხმა.

ოთარაანთ ქვრივმა იუცხოვა და თვალი წყრომითმოატარაოთახში.

ერთად-ერთი სანთელი ბევრს არას ანათებდა ფართოოთახში და ნამეტნავად ერთს კუთხეში ჰბნელოდა. აქმობუზულიკაციდაინახაოთარაანთქვრივმა.

თავის უნებური კაცი ნახა თუ არა, გულჩვილი დედაუცბადისევმჭახეოთარაანთქვრივადგადაიქცა.

— შენ ვიღას მეტიჩარა ხარ? — შეჰყვირა ოთარაანთქვრივმაგაჯავრებით.

— შენს საცოდავობას ვეღარ გავუძელ, ტირილი ყელთმომებჯინა და არც მე მინდოდა, ტირილი წამსკდა დაძროხასავითბღავილსმოვყევესოხერ-ტიალი...

—მერეაქრასუგდიხარ?

— მარტოდ შემეცოდე. ვთქვი — უცხო სახლია, ესეცადამიანია,წყალსმაინცმივაწვდი-მეთქი.

—ვინახარ?

—სოსია.

—ვინსოსია?

— თუ გაგონდები, კარგია, თუ არა-და, მაინც ღმერთმაგილხინოს, თუ შვილის მერმედ კიდევ რამ სალხენიდაგრჩენიაამწუთისსოფელში.

—რატომ არდამრჩენია? სიკვდილის მოლოდინილხენათუარაგგონია!..

ბებერიმეწისქვილე,როცაყველანიგავიდნენ,სხვებს არგაჰყოლოდა და აქ ბნელს კუთხეში ქურდულადმიმალულიყო,წინანდებურადმობუზული.

—წადი, აქშენ ადგილი არაგაქვს,—უთხრაოთარაანთ

ქვრივმა:—მარტომინდავიყო…

— შენი ნებაა, წავალ და კარებს უკან ძაღლსავითმივეგდებითურამდაგჭირდეს,დამიძახე.

—კარგი,მომშორდი!

XIX

ჩატეხილიხიდი

დიდისყოფითადაამბითდაამარხვინაარჩილმაგიორგი.მთელი ახლო-მახლო სამღვდელოება, ახლო-მახლოსოფლებიმოიწვიამიცვალებულის “გასაპატიოსნებლად”და ამისთვის არა ხარჯი არ დაჰზოგა. ისე დაჰმარხა,თითქო იმისი სახლის-კაცი, იმისი ოჯახისშვილიჰყოფილიყო.

სახლიდამ ეკლესიამდე და მერე ეკლესიიდამსასაფლაომდე კუბო ეჭირა არჩილს და გლეხკაცებთანერთადეწევოდა,ასერომარავისგამეეცვლევინა.

კესო მძიმე შავებში ჭირისუფალსავით გულხელ-დაკრებილი და მგლოვიარედ თავ-ჩაკიდებული ხმა-ამოუღებლივმიჰყვამიცვალებულსსასაფლაომდე.როცაკუბო სამარეში ჩაუშვეს, მუხლი მოიყარა, პირჯვარიგადიწერა და ხმაგაკმენდილი ჰლოცულობდა. ბოლოს,ერთი პეშვი მიწა მიაყარა და უცბად წამოდგა.გამოტრიალდა,თითქოშეაშინარაღაცამაო.

— დახე, სტირის!.. — სთქვა ერთმა იქ მდგომელმადედაკაცმა.

—სიყვარულიძნელია!—უპასუხამეორემ.—გაიგებდი,ერთმანეთიჰყვარებიათ.

—საწყალიცრემლსაჰმალავს,თითქოსცხვენიანო.

—რასირცხვილია,—გაიბადედაკაცობაშილაპარაკი,—ისკიადამიანიარიყო?!ლამაზიგოგოდალამაზიბიჭი—სხვარაუნდასიყვარულს?

გლეხკაცობამ ზოგმა მოუწონა და-ძმას ამისთანათავმდაბლობა და „გაპატიოსნება” მიცვალებულისა,ზოგიკიიძახოდა:

—კაციმოიდნესდაქვეყანასამითუბმენთვალსაო.

იქნება ეგრეც იყო. ეს კია: სხვის გულში — მართალიადვილისაპოვნელიარარის.

განა არა, — არჩილს ამ სიტყვებისათვის სადღაც დაროგორღაც ყური მოეკრა და როცა კესომაც შეიტყო დააპილპილდა,—ესრადაგვწამესო,არჩილმაუთხრა:

—ნუგიკვირს.

— რატომ არ უნდა მიკვირდეს! ჩვენ წმინდა გულითჩვენივალიგადვიხადეთდაიმათჩირქიმოგვცხეს.

— საკვირველი ის იქნებოდა, რომ ეგ არ ეთქვათ. ისინითავის მხრით მართალნი არიან. ჩვენ-შუა ხიდიაჩატეხილი: ისინი იქით ნაპირას დაჰრჩნენ, ჩვენ აქეთ.შორი-შორსა ვართ და თვალი ერთმანეთისათვის ვეღარმიგვიწვდენია,თვალიმართალიდაუტყუარი.რადუნდაგვიკვირდეს, რომ იმ სიშორეზედ კაცს კაცი მარგილადჰგონიადაღვთისმსგავსებითშექმნილისახეადამიანისაელანდება როგორც ერთი ტყლაპი რამ. ამ დიდმანძილზედ განა ცოტა რამ არის, რომ უღონო თვალსთეთრი შავად აჩვენოს? ჩვენ კიდევ ხედვაგაძლიერებული გვაქვს, დურბინდით შეგვიძლიანყურება და ეგ დურბინდი სწავლაა და ცოდნა, ისინიმაგასაცმოკლებულნიარიან.

— მაშ მადლი მადლად, კეთილი კეთილად აღარ უნდაგადიოდესიმათში?!

— ჩვენიმადლი, ჩვენიკეთილი არასწამთ, არასჯერათ.ერთიცდა მეორეც ჩვენგანუკვირთ, ეუცხოვებათ. რადადარისთვისაო?იკითხავენხოლმე.კეთილისათვის?რადმიზამსკეთილსაო,ჩემორაოვო?დააი,სწორედაქარიანმართალნი. მართლა-და ჩემორაოვო? ჩვენ ვინდა ისინივინ!ორისხვადასხვაქვეყანაა.შორი-შორსავართ-მეთქი...იმათს ჭირსა და ლხინს ცალკე ღობე ავლია, ჩვენსასცალკე. გული გულს ვეღარ მიგვიკარებია, ვეღარმოგვიხვედრებია. და რად უნდა გვიკვირდეს, რომერთმანეთისა აღარა გვესმის-რა. აბა ერთი მითხარ: რადადის ეხლა ჩვენ-შუა? მარტო ერთი პტყელი ენამწიგნობარისა,—მეჩვენისთანაკაცსმწიგნობარსვეძახი,— მარტო პტყელი ენა-მეთქი მწიგნობარისა და ხარბიხელიგაუმაძღარისა.ამისთანამოციქულებიაბაკარგსრას

დაგვაყრიდნენ.

— მაშ გული ქვეყანაზედ აღარ არის!.. მოჰკვდა,გამოეცალაადამიანს...

—გული...გული,ესეიგი,ისმადლი,რაცენასდახელსუნდა ასაქმებდეს, მართლა რომ აღარ არის. ან არისდადამუნჯებულია, დაყრუებულია, თითქო იმათაც დაჩვენცმოგვკვდომოდეს,თუმთლად არა,ერთინახევარიმაინც. ამ ცალთვალა და ცალყურა ნახევრით-ღავცხოვრობთ ღა ვკითხულობთ ერთმანეთს. აქ ცდომაუეჭველია,იმიტომრომსწორედისთვალიადახუჭვილი,ის ყურია დახშული, რომელიც სჭრის სხვის ხედვად,სხვისსმენად.გულირა არის?მარტოერთად-ერთიკაცირომყოფილიყოქვეყანაზედ,გულიცარიქნებოდა.გულიმადლია,დამადლიმარტოორსშუაჰსაქმობს.ორნიმაინცუნდაიყვნენ,რომმადლიმოჰხდეს,იმიტომ,რომმადლიერთისაგან გაწირვაადა მეორისაგან შეწირვა ერთსადა

იმავედროს.თუანგამწირველიარარის,ანშემწირველი,მადლიცარარის,მაშასადამე,გულიცა.თუორნიარარიან,გულმარისთვისამოციქულოსანენა,ანთვალი,ანყური.თავის თავთან მოციქული საჭირო არ არის, მოციქულისხვასთანუნდა.უსხვისოდერთისგულიმარტოპარკია,სისხლის აღებ-მიმცემი აგებულებისათვის. სად არის ისსხვა? წყალგაღმაა, შორს... შორს... მაშ რაღად გვიკვირს,რომიქიდამვეღარგვხვედვენ, ჩვენი აღარასჯერათ-რა...კეთილიც კი. მაგ ჯერვამთვალი რას მოაბას, ფეხი სადმოიკიდოს?მკვდარსგულში?შეუძლებელია.

— ეგ, ჩემო საყვარელო, ძველი მოთხრობაა ახლადნაამბობი: აქაო-და გლეხია, ყოველთვის მართალიუნდაიყოს.

— მაგ სულელობას რადა მწამებ, ჩემო კარგო? მეგლეხკაცს გუშინდელ ბალღსავით კი არ შევხარი, —ანგელოზია-მეთქი,მევსინჯავ,მევჩხრეკავდა,როგორც

ჭკვა-დამჯდარი მგლოვიარე,დავტირი ჩემსდაკარგულსნახევარსა. ის ჩემგან მოკვეთილი ნახევარია, მე იმისგან.მედაკარგული მენანება, მებრალებადა არ მემართლებაკი. გლეხი უწმინდურია თავისი ტყაპუჭით კი არა,ზოგჯერ თავის გულითაც. ესეც ვიცი, მაგრამ ჩვენ კიუკეთესნი ვართ? ამ წმინდა და უმტვერო თოვლსავითსპეტაკს პერანგ-ქვეშ განა ჩვენ იმაზედ მეტნი ვართ?ისინი მენანებიან, მებრალებიან-მეთქი, მე კი ჩემითავიმძაგსდამეზიზღება.არა,ნახევარკაცად,ნახევარგულითცხოვრებასიკვდილია,კდომაა...

— კდომა ხრწნაადა ხრწნას მარტო ჩირქი სდის. ესთუუნდაგეთქვა.

— შენდამასწარ. მაგრამორტოტად კი. ერთიტოტი —ჩვენი მკვდარის ნახევრისაა და ნუ გიკვირს, რომერთმანეთს უჩირქოდ ვერ გადვურჩებით, როცაერთმანეთსმოვხვდებითხოლმე.კარგსვიზამთრასმედა

ერთმანეთს მკვდარის ნახევრით გულს ვუჩხრეკთ.ამიტომაც კარგის მქნელი, — იმათია თუ ჩვენი, — ანსულელი გვგონია, ან მატყუარა. მკვდარი ცოცხალს ვერდაინახავს,ვერგაიკითხავსცოცხლურად...

—მაშწასულიაჩვენისაქმე,თუმართლაეგრეა!

—ვინგითხრა?ჩვენისთანისა—იქნებაჰო,მაგრამიმათიკიარა.

— არ მესმის. აკი ორივენი, — ჩვენცა და ისინიც, —ერთნაირადმკვდარნივართ,შენისსიტყვით.

— ეგრეა, მაგრამ შენ ის ცოცხალი ნახევარი გავიწყდება,რომელიც შერჩენილი გვაქვს. განსხვავება აქ არის. ჩვენრაცავართ,გაკეთებულნივართ,ისინიკი—შექმნილნი.ჩვენ დაბლანდულნი ვართ, ისინი კი გვირისტითშეკერილნი, იმ გვირისტით, რომელიც მარტო ბუნებამ

იცის და ბუნება — ხომ იცი, რა ოსტატია. ისინიჩაკირულნი არიან, ჩვენ — დონდლონი, დუნენი. აბაიმათსსიმღერასუყურე:ერთიგრძელიკვნესაადამაინცსიმღერასეძახიან.ჩვენისიმღერაკვნესაარარისდამაინცლხენა ვერდაგვირქმევია. გახსოვს, რა გვითხრა პაატამ,როცა ჩვენთან ქალაქში ჩამოვიდა იმ საშინელს თოვლ-ჭყაპშისამისმანეთისსათხოვნელადდამეგავეხუმრე:

— ბიჭო, სამის მანეთისათვის ამ სიშორედ როგორწამოხვედი-მეთქი ამ ვაი-ვაგლახში — „აი, ბატონოო,თქვენ რა იცით, ხურმა რა ხილიაო, — მითხრაუზრდელობით და არა წყენისათვის: — აქედამ რომმივალ,ნაჯაფევი,გზისაგანგალახული,თოვლ-ჭყაპისაგანგაწუწულ-გალაფული და ჩემს დაძონძებულ საბანშიცახცახით გავეხვევი და მივეგდები — რა ტკბილადდამეძინებაო,თქვენისეთავისდღეშივერდაიძინებთო”.იმათთვის ძილი მართალი მოსვენებაა, მართალი

აღდგენაადახარჯულისღონისა,ჩვენთვისკინებიერობაა,ღონის გასიებაა, დამძიმებაა, წყალმანკია, იმიტომ, რომჩვენიღვიძილიც ძილია. იმათი ცოცხალი ნახევარი, ავადთუ კარგად, მაინც ჰსაქმობს,და ჩვენი კიუქმია. საქმეასიცოცხლე.ესარისიმათიკარგიდაამითიგვჯობნიან...

—ნადირიკიარდაძრწისდილიდამსაღამომდესაჭმლისსაშოვნელად. ჰშიან და, რომ ამისათვის ხელ-ფეხსასძრავს, საქებ-სადიდებელია?! ადამიანს ადამიანობაუნდა ემჩნევოდეს. აქ არის თავი და ბოლო ქება-დიდებისა.

—მაგითრაუნდასთქვა?

—ის,რომ ადამიანობითისინიჩვენზედუარესნი არიან.გლეხკაცისთანა ხარბს, გლეხკაცისთანა გაუტანელს,გლეხკაცისთანა შეუბრალებელს და უმადურს ძნელადთუ ნახავ სადმე, მაშინაც კი, როცათავის მოძმე გლეხს

ვიწროში მოატანს: დაარჩობს, მიწასთან გაასწორებს.სხვასვიღასჩივის...

— მჯერა, თითო-ოროლა ეგეები მეც ჩემის თვალითმინახავს, ჩემის ყურით გამიგონია. მაგრამ ცხოვრებამაინციმათშია:იქაჰდუღსძარღვებშიმოარულისისხლი,იქა სცემსთითონ სიცოცხლის ძარღვიცა. რაც სთქვი, ეგჭუჭყია, ქაფია მდუღარე ცხოვრებისა, თავზედმოგდებული.ძირშიკიწმინდაა.მაშრასწნავსიმისთანაკაცურ-კაცს,როგორცგიორგიიყო,ანიმისთანადედაკაცს,როგორც ოთარაანთ ქვრივია? მაგისთანა პური მარტოიმათს თონეში-ღა ჰცხვება, ჩვენი თონე კი მარტოჩვენისთანა კუტ-პურს აცხობს. დღესაც ვერგამომირკვევია —რა მოგვეჩვენა გიორგის სახით?.. ჩვენხედვადდა სმენადაც უღონონი ვართდა იქ კი... იქ კირამოდენაღონეყოფილაშექმნისა...გიორგი...

— ნუღარ მომაგონებ! მე ჩემი მემართება, როცა ის

უბედურიმაგონდება.

XX

დასაწყისიგანთიადისა.

არჩილმა გასწყვიტალაპარაკიდა წინადა უკან მოჰყვასიარულს ოთახში. ვინ იცის, — კესო შეეცოდა, თუდაიღალა, და სიარულით ქარის ამოღება მოინდომა.ხოლო პატარა ხანს შემდეგ შუა-გზიდამ უეცრადმოუტრიალდაკესოსდაუთხრა:

— არა, ჩემო საყვარელო დაო! ნუ მიწყენ კი და ეგრეადვილადგზაასაქცევი,თავიდამმოსაშორებელი არ არისგიორგისამბავი.გახსოვსგრიგოლორბელიანი?რა-რიგადაგვიტაცაიმისმასიტყვამ,როცავკითხულობდით:

„მიეცითნიჭსაგზაფართო,

თაყვანისცემაღირსებას,ნიჭსაძლევსზენამხოლოდკაცს

დაარაგვარიშვილობას”.

—ეგაქრამოსატანია?—ჰკითხაკესომ.

არჩილიჩაფიქრდა:გაუკვირდამიუხვედრელობაკესოსი.

—შენიკითხვამაკვირვებს,კესო!

—საკვირველი აქ არა არის-რა,—მიუგოკესომდათავიჩაჰღუნა,თითქოესდუნეპასუხითითონვეეთაკილაო.

—მაშგიორგისშეირთავდი?—ჰკითხაუეცრადარჩილმა.

კესომესუეცარიკითხვაიწყინა,თურა,დიდხანსპასუხიარგასცა.

არჩილმა აცადა. გული კი აუფანცქალდა. ვინ იცის—რაუფრო ენატრებოდა: ჰო, თუ არა. არჩილმა ხელმეორედჰკითხა:

—შეირთავდი?..

—არა.

— მეც ეგრე მოვიქცეოდი. გამოდის, რომ თუ არგვარიშვილობას...

— ნუ იტყვი მაგას!.. — შეჰკივლა კესომ წყრომითა დათვალებიდაუბრიალა.

— ნუ სჯავრობ, კესო! მართალსთვალითვალში უნდაგაუყაროუშიშრად.მადლიმაგასააქვს...

—არმიყვარდადაიმიტომ.

— ჩვენი ვაიც მაგაშია. სჩანს ჩვენთვის წიგნი სხვაყოფილადა საქმე სხვა. არ გიყვარდა იმავ მიზეზით, რამიზეზითაც არ შეირთავდი: გლეხკაცი იყო. სად არის აქ„თაყვანისცემა ღირსებისა”, რომელიც ჩვენ ასემოგვწონდა? წიგნშია და არა საქმეში, ენაზეა და არაგულში. აბა გიორგის ამბავი წიგნში ამოგვეკითხნა, რაპტყელ-პტყელ ლაპარაკს მოვყვებოდით მე და შენ დაჯვართ ვაცვამდით, ვისაც კაცის საწყაოდ გვარიშვილობამოუხმარია. „ღირსებისთაყვანისცემას” ვიღა სჩივის, შენვერც კი მიუხვდი სიყვარულს, კაცი თურმე თავსგევლებოდა. აი,რადიდიკედელიაჩვენსადაიმათშუა!ჩვენის სისხლხორცის ქვითკირია, ქვითკირი... ჩვენ რომგვკითხონ. ვითომდიდი ხანიაგადაგვიქცევია ეს მაგარიკედელი. მაგრამრით? მარტო წიგნისაგან გაალმასებულენითა.ენითვაქცევთდაგულიკიისევებღაუჭება,ისევაშენებს, აგებს... ნახევარ-კაცნი ვართ და ვაი, რომუკეთესინახევარიმოგვთლია...

—არჩილ,მეტის-მეტია.

— მკვახედ, უფერ-უმარილოდ ლაპარაკს გულქვაობაშინუ ჩამომართმევ, ჩემო კესო. სიცოცხლეში ხშირად არმოგვევლინება იმისთანა რამ, რომ ჭკვა გვასწავლოს,თვალი აგვიხილოს. ხომ მიწასთან გასასწორებელნივიქნებოდით,თუჩვენისთანებსიმოდენაღონეცარააქვს,რომ თვალის ახილების ტკივილს გაუძლოს. ეს-ღაგვაკლია.

—მაშსთქვი!..თუმცატკივილითასჭრი,მაგრამ ამებითჰკერავკიდეც.სთქვი!..

—იცი,რაიყოგიორგი!..გიორგიმთელიწიგნიიყო,ხიდ-გაღმა დაწერილი. გიორგი წიგნია-მეთქი, მთელი წიგნიცხოვრებისა, სულ სხვა ასოებით დაბეჭდილი. წინგადაგვეშალა ეს წიგნი და ვერ წავიკითხეთ. რას არავკითხულობთ მე და შენ და ათასი ჩვენისთანა.

მწიგნობრობით დღეს ვის არ მოაქვს თავი და მაგისანბანიკითურმეარაგვცოდნია.გიორგიცოცხალიხატიაღირსებისა. „თვით უკვდავება მშვენიერსა სულშიმდგომარებსო”,ნათქვამია,დარამდენჯერგვითქვამსმედა შენ, — რა კარგად და მართლად არის ნათქვამიო.წიგნშიესდანახულიგვაქვს,ენაზედაცხომგვაკერიადაგვაკერია. ცხოვრებამ კი რომ ამისი ცოცხალი ხატი წინდაგვიყენა, ვერ ვიცანით: თვალით ნახული ვერდავინახეთ.არშეირთავდი!..ვის?„მშვენიერსსულსა”.არგიყვარდა,ვინ?„თაყვანსაცემელიღირსება”.არგიყვარდაის, ვისაც „ცის სხივით აცისკროვნებს მშვენიერება”სულისა.

—სიყვარულიბრძანებითარმოდის.

—განამზე კიუბრძანებსხოლმევარდს,გაიშალეო!.. აქთავისთავად უნდა მოსულიყო, რომ, უკაცრაოდ, ბრმაგული არდახვედროდა, გვარიშვილობის ცხრა კლიტით

დაკეტილი.აბაშენიტოლიკაციყოფილიყოდავინიცის,იქნება ბრძანებასაც გაეჭრა, სიყვარულს ხომ მაინცმიუხვდებოდი და მაინც, სხვა არა იყოს-რა, თუნდანაასალი მადლიც გიორგისა არ სცხებოდა. აქ კიგვარიშვილობამ კარი გულისა არ გაუღო. წმინდა შუქიმშვენიერის სულისა ამაოდ და უქმად-ღა ჯავარსავითეფინებოდაცივსკედელს.შენვერცკიმიუხვდი,ვერც!..იმან კი იცოდა და არა სჩიოდა. „არა ვნანობო, არაო!..”მოკვდადაესუწყინარისიტყვებიჩვენდაგვიგდოჩვენისთავისგასაკითხად.

—ნურცეგრეგამასწორებმიწასთან!..მეყოფა!..—უთხრაკესომდატირილიდაიწყო.

არჩილსშეეცოდა,მივიდადაშუბლზედაკოცა.

—წმინდააეგცრემლიდა არმოგწმენდ.თქვენ,ქალები,ამითგვჯობნიხართმამაკაცებს...

რომცრემლს—გვინდათუარა—წყალსავითავღვრითხოლმე.კმარასიცილი!..დავიტანჯე!..

— ო, ჩემო კარგო, ზოგჯერ ცრემლი „მდუმარეწვიმისამებრ ნაყოფის გამომცემელია”. ცრემლიყოველთვის არ არის უბრალო წყალი, ცრემლი ზოგჯერფარია, და დროზედ ხმარებული ფარი იგივ ხმალიაო,ვიღაცასუთქვამს.

—მაგითრაგინდასთქვა?

—შენიტირილიმიხარიან...მეცვიტირებდი,რომმარტოუკანღავიხედებოდე,როგორცეხლაშენ.იქ,უკანბნელა...ღამეა...

და ხიდია ჩატეხილი, ხიდი!.. — წამოიძახა ტკივილითკესომ.

— ეგ მინდა, რომ ყველამ დავინახოთ, ეგ მინდა, რომყველამვიცოდეთ.შენეხლაჰხედავ,შენეხლაიცი.

—ვიციდავტირი...

—ამიტომაცმიხარიანშენიტირილი...

— არჩილ, წინრაღაა, წინ!— შეჰბღავლაუეცრად კესომდა ორისავ ხელის თითები ერთმანეთში ჩაიწნა დაფშვნეტადამტვრევადაუწყო.

—ეგცრემლიანიცოდნაუკანასწვავსდაჰბუგავს,წინაჰნამავსდაამწვანებს.ეგნამირომგაბევრდება,მდინარეწყლადიქცევადამთელსტივსმიიტანს,რომჩვენშორისჩატეხილი ხიდი გაამრთელოს და ეგრე ორსავ ნაპირსგააერთებს.ეგცრემლიანიცოდნა,თუცოდნიანიცრემლიუკანისა,—შუქიაწინასიდაშუქიხომ...

—დასაწყისიაგანთიადისა,განა,ჩემოკარგო?!

—სწორედ.

და-ძმანისიხარულითერთმანეთსგადაეხვივნენ.

XXI

ეძახის.

შუა-ხანში შესულმა შემოდგომამ ზამთრისაკენ პირიჰქმნა და ნახევრად-შექცეული ზურგი მთლად შეაქციაზაფხულსა. ისთბილ-გრილი, ის მშრალ-სველი, ის ციაგ-ლურჯი შემოდგომა, რომელიც ჩვენმა დალოცვილმაქვეყანამ ასეტკბილად, ასელბილადიცის,მიჰბერდადაჭაღარამოერია.მისიჭაღარაჭირხლია.

მთა-ბარს, ტყე-მინდორს დილ-დილაობით ჭირხლი

ედებოდადამხოლოდშუადღისგულზედმზეპირდაპირდაჰხედავდა თუ არა, ჭირხლს, ზოგს წყლად ქცეულს,მწყურვალიმიწასვამდადაზოგიორთქლადცასაჰქონდადაბამბისქულასავითთეთრ,ფუნჩულაღრუბლადაქა-იქატარებდათავისთვალგადუწვდენელსსიგრძე-სიგანეზე,სიღრმე-სიმაღლეზე.

მოვიდა ზამთარი და მოიტანა თოვლი. სწორედ შობისღამეს ხელახლად მოვიდა დიდი თოვლი და სოფლისგზებსა და ორღობეებში თეთრ უმტვერო სუფრასავითდაეგო და დაეფინა. გლეხკაცობის სახლებს, ჩალით დაზოგანკრამიტითდახურულებს,მძიმედდაედოთოვლიდა ჭუჭყიანითავსახურავები მოჰრთოთეთრად,თითქოძალზე გარეცხილი ჩადრები გადააფარაო. კაკლის ხეებიეზოებშიდა ხილისანი ბაღჩებსადა ბაღებში შეიკუნწლაახალის თოვლის ქულითა და შავად გაშიშვლებულიტოტები თეთრად გამოლამაზდა. ორღობის ღობეები,

ზოგან ჯარჯით, ზოგან წალმით დახურული, სქლადდადებულ თოვლ-ქვეშ ისე სჩანდა, თითქო თეთრისაფარავიაქვთგადაჭედილიზემოდამაო.

თოვლი რომ გადიღო, ბევრს ხანს არ გაუვლია, ყინვამმოუჭირა: აცივდა, აყინდა. ძველსთოვლში შეპარებულისითბოდღისათოვლიდამჯერკიდევწყალსაწვეთებდა,მაგრამყინვა არუშვებდადაყინულადქცეულინაწურიჩურჩხელებსავით ეკიდა ხის ტოტებს, ღობეებისნაპირებს,ჩარდახებისდაბანებისგარეშემო.

ღამე არ იყო ბნელი. ცაზე დროგამოშვებით კაშკაშამთვარეხანგამოჰყოფდახოლმეღრუბლებიდამთავს,ხანისევ ღრუბლებში გაეხვეოდა, თითქო ღრუბლის ბნელიდა მთვარის შუქი ერთმანეთს ეჭიდებიანდა ხან ერთიაქვეშ,ხანმეორეო.

სოფელს დიდი ხანია ეძინა იმ გულიანის ძილითა,

რომელიც მართლა სასვენია და არა სანებიერებელი.მისწყდა სოფლის ხმაურობა, დღის ჟღივილ-კივილი,მისწყდა ადამიანისფეხის ხმაც. ახალ მოსულსთოვლს,ყინვა-დაკრულს,არსადარაჩნდანაფეხურიადამიანისა...სოფელს ხმა გაეკმინდა და თითო-ოროლა ადგილასმეტის-მეტად ფრთხილის ძაღლის ყეფა-ღა ისმოდა,ხანდისხან.

ყველასეძინა,ყველას...ერთისმეტს.

იყოსახლი,საცაიმერთსარეძინა.ამსახლშიჰბნელოდა.სანთელიარენთოდამარტოკერაშითავხესსისქეკუნძსცალგვერდზედცეცხლიეკიდადაუგემურადჰბოლავდა.როცა ნაღვერდალმოსხმული გამომწვარი გვერდი ხისადროგამოშვებით პატარა ენასავით ალს წამოაგდებდა,ერთი მხარე სახლისა პატარა მანძილზედ ცოტა-ხნობითმოჰშუქდებოდა.

კერასთან ცეცხლის შორი-ახლო ძაღლი იწვა. რგვლადგადმოექექნა თბილი ნაცარი, თითონაც გორგალსავითდახვეულ-ჩახვეულიყო, უკანა ფეხები წინ წამოეყარა,წინანი — უკან, თავზედ ბანჯგვლიანი კუდიგადმოეფარა, ცხვირი კუდის ბოლოში წაეყო და ეძინა.ძაღლის გვერდით, ცოტა მოშორებით, ვიღაცამოხუცებულიდედაკაცი კერასთან ცეცხლა-პირასვე იწვადედამიწაზედგაშლილქვეშაგებშიდაგულიანადეძინა.დედაბერის ქვეშაგების გვერდით ტახტი იდგა და ზედიწვა სნეული, ქვეშაგებად ჩავარდნილი, დამდნარი,მილეულიდათითქმისსასიკვდილოდმიხრწნილი.

ესიყოის,რომელსაცმთელსსოფელშიარეძინა...

— ვინ მეძახის, ვინ!.. — იძახოდა ძილდაკარგულისნეულითავისგულში,თუმცაარსაიდამკიხმადაჩამი-ჩუმი არ იყო.— წადი,წადიო!..რად იძახის გული?რადმეწევა,რად?

იტრიალაღონემიხდილმასნეულმა,იშფოთა...

— მივაღწევ კი!.. — ჰკითხა თავისთავს: — ფეხისგადადგმის ილაჯი აღარა მაქვს... გზაზედდავეცე სადმედა სულიდავლიო, ხომ საძაღლედ გაჰხდა ჩემილეში...რადმეძახი,რად!..

შეჰკივლა ეხლა კი ხმამაღლა ვიღაცას კვნესითა დავაებითადა მაშინვე გადაჰხედა ცეცხლა-პირას მწოლარებებერდედაკაცს,ხომარგამოეღვიძადაარშემიტყოვო.

მარტოძაღლმაწამოიხედა;პირველშიერთიყრუდყელშიწამოიყეფადა რაკიდაინახა პატრონიადა სხვა არავინ,წინანდებურად წაჰყო კუდის ბოლოში ცხვირი დაარხეინადისევძილსმიეცა.

ბებერსკიისევ-ისეგულიანადეძინა.

—სძინავს!..—სთქვაისევჩუმადსნეულმა.—მეცმალედავიძინებ... სულთამხუთავი კარს მირაკუნებს.დავიძინებ და, მადლობა ღმერთსა, აღარ გავიღვიძებ...მეყოფა...

ამისთქმაზედ სნეული გაყუჩდა,თითქო რაც სტკიოდა,დაუამდაო.

—კიდევ!..კიდევმეძახის!..დღევანდელდღესდაიბადა,დღევანდელდღეს!..მოვდივარ,მოვდივარ!..

სთქვა და ქვეშაგებში უღონოდ წამოჯდა. ტანისამოსიიქავ თავით ელაგა. ჩაიცვა თბილი წინდები, თბილიახალუხი,ზედ გადაიცვა კაბა, მოიხვიათავს შავი შალი,გადმოცოცდა ქვეშაგებიდამ, წაჰყო ქოშებში ფეხი დაუღონობამსძლია:ფეხიწინვეღარწასდგა,დაჰბარბაცდადა ცალის ხელით ქვეშაგებს უკანვე გადაებჯინა, — არწავიქცეო.

ცოტა ხანს ეგრე ხელდაბჯენილი იდგა გარინდებული.როცაპატარამოსულიერდა,მისწვდაჯოხს,ქვეშაგებზედმიყუდებულს, და ფეხაკრებით გავიდა სახლიდამ.უღონოს სიარულით ეზო გაიარა, ორისავ ხელით წინწაძღოლილ ჯოხზედ დანდობილმა. ეზოს კარიდამ რომავადმყოფმა ფეხი ორღობეში გადმოდგა და დაინახაახლადმოსული,ფეხუხლებელითოვლი,სთქვა:

—ჯერ უწმინდური და მურტალი ფეხი ადამიანისა არმოჰხვედრია და არ გაუცოდვიანებია ეს უცოდველითოვლი...კიდევ!..მოვდივარ,მო!..

ფრთხილსძაღლსპატრონისგარეთგასვლაარგამოეპარა.ადგა, ნაცრიანი ბალანი ერთი ორჯელ შეიბღერტა,გაიბობღა,ტანიდაიგრძელა, ჯერ წინა ფეხებიდაიჭიმა,მერე — უკანა, გაიზმორა, დაამთქნარა და ზლაზნითგაეკიდა პატრონსა. დერეფანში რომ გავიდა, პატრონიაღარსად სჩანდა. ჩახტადერეფნიდამ ეზოში,თოვლზედ

ახალინაფეხურიპატრონისადაჰსუნადააუჩქარებელისძუნძულითაედევნაკვალსა.

ბებერმადედაკაცმაკივერშეუტყო ავადმყოფსგაპარვა.იმასისევ-ისეგულიანადეძინა.

რაშიჰგვანდნენერთმანეთსმძინარედაწამავალი!

მართალიუთქვამთ: წუთის-სოფელიზოგისათვის მამაა,ზოგისათვის—მამინაცვალიო.

XII

წყევა-კრულვიანისაკითხავი.

გათენდა შობა დღე. ჯერ თითქმის კარგადაც არგათენებულიყო, რომ მინდვრის ფარეხებიდამ ორსმეცხვარეთუშსოთხიოდეჭედილადახუთიოდეთოხლი

წინ გამოეგდოთ და სოფელში მიერეკებოდნენ, —ბედნიერი დღეა და გაჰხსნილდა, იქნება გავყიდოთო.ძალიანა ციოდა. ცხვრები მოგოგავდნენ თოვლიანგზაზედ და მოაქანებდნენ თავისებურად დუმებსა.მეცხვარეებს ისე სციოდათ, რომ შეცივნული ხელებიგულზედ გადაეჯვარედინებინათ და უბეში ეწყოთ,კომბლებიკიიღლიაშიეჩარათ,წინგამოშვერილები.

გზა სოფლის სასაფლაოს ბოლოზე მოდიოდადა აქედამუხვევდა სოფლის ორღობისაკენ. მოვიდნენ ამ გზაზედთუარა,სასაფლაოდამერთიღმუილიშემოესმათ.

—ესრაჰღმუის?—იკითხაერთმა.

— კაცო, აფთარი არ იყოს და არა სთხრიდეს ვისიმესაფლავს. გავაფრთხოთ, მადლია, — სთქვა მეორემ დაწელიდამდამბაჩაგაიძროდადაჰცალა.

ღმუილიპატარახანსშესწყდადამბაჩისხმაზედ,მაგრამისევმალემოისმა.ეხლაკიღმუილსწკავწკავიცმოემატა.

—აბაერთივნახო...—სთქვაერთმამათგანმადაგასწიასასაფლაოსაკენ.

შორი-ახლო მიუვიდა ხმას და დაინახა, რომ ძაღლიწამოსკუპული იჯდა ვიღაცის საფლავზედ, უკანაფეხებზედ ჩამჯდარიყოდა წინაფეხებზედდაბჯენილიდასოფლისაკენპირმიქცეულისაცოდავადჰღმუოდა.

გაუკვირდა მეცხვარეს. მივიდა ახლო და ელდა ეცა.ძაღლის ზურგთ უკან მკვდარი დაინახა: საფლავზედგარდი-გარდმო გადაქცეულიყო, ფეხები აქეთ პირასმიწაზედებჯინათითისწვერებითადაორივეხელიიქითპირას გადაეკიდნა, თითქო სდომებია მთელი საფლავიქვითადამკვდრითერთისხვევნითგულშიჩაეკრაო.

ელდაცემულმა თუშმა დაუძახა ამხანაგს. ამხანაგმა ხმაარმოსცა.ორღობეშიშეესწროდაძახილივერმისწვდა.

გამობრუნდათუში,ნახულითგაოცებული.

— აქ რამ მოიყვანა ამ ყინვაში და რამ მოჰკლაო? —ჰფიქრობდაგზა-და-გზა.

თავისამხანაგსრომდაეწია,უამბონახული.

—დახე, ძაღლი პატრონს არ მოჰშორებია! — წამოიძახაამხანაგმა.—დალოცვილიპირუტყვია.ბარაქალაძაღლო,ბარაქალა!..

მეცხვარემ და ნამეტნავად თუშმა იცის ყადრი ამერთგულისდამართლასაქებარისოთხფეხისა...

შეატყობინეს სოფელს. თუმცა შობის დღე იყო, მაინც

დიდიდაპატარა,კაციდაქალიგაიკრიბადასასაფლაოსზედდაედო.

ის მკვდარიოთარაანთ ქვრივი გამოდგა, ის საფლავი —განათქმა-ღაუნდა—გიორგისსაფლავიიყო...ისძაღლი...მაგრამძაღლსვიღაიკითხავს?

შეიქმნა ჟღივილ-ყაყანი. ზოგი რას ამბობდა, ზოგი რას.მითამარიყოსალაპარაკოთუ?გაიბალაპარაკი...მითქმა-მოთქმაში დაავიწყდათ, რომ მკვდარს პატრონობა რამუნდა. ყველას ის ეხარბებოდა,— ერთი გავიგო, ვინრასამბობს, და საცა ჯგუფს დაინახავდა, ან ლაპარაკისხათხათსყურსმოჰკრავდა,იქგარბოდადამიეშურებოდა.

— გაჰტყდა ეს რკინის დედაკაციცაო, — ამბობდნენზოგიერთნი,—ესფესვმაგარიხეცწამოიქცაო.

— დედის-ერთა შვილის დაკარგვა ძნელია, მერე რა

შვილისა! — იძახოდნენ დედაკაცები, — აკი ესგაუტეხელიდედაკაციცგასტეხადაგაანადგურაო.

ბევრს ეცოდებოდა ეგრეთ გათავებული ოთარაანთქვრივი. დამტირებელი კი არავინ იყო. ძნელია ეგრეთწასვლა სააქაოდამ. მაგრამ რა? ვინც მოჰკვდა, თავსამოუკვდაო, იტყვიან ხოლმე გლეხები. განა მართალი არარის!

არა, — ზოგჯერ მართალი არ არის. აქ იყო ერთი კაცი,რომელსაც მოუკვდა ოთარაანთ ქვრივი!.. ეს იყო სოსიამეწისქვილე. თითქმის ოც-და-ათი წელიწადია მაგდედაკაცზედ გული შევარდნილი ჰქონია. ჯერგასათხოვარი ყოფილა, უთხოვნია და დაუწუნიათ. ისდღეა და ეს დღე, სხვა აღარავინ უნდომნია, გულიაღარავისზედ მისვლია. როცა ოთარაანთ ქვრივიდაქვრივდა, მაშინ ერთხელ კიდევ გაუარა თურმეგუნებაშიიმისმაშერთვამ,მაგრამთავისგულშისთქვა:

—მაგასასეთიქმარიმოუკვდა,რომმეფეხისჩლიქადაცარვეკადრებოდი...ვეღარშევბედავ,ვეღარა!..

სთქვადაახლოცთურმეაღარგაუარა,ოთარაანთქვრივსარიდისადაკრძალვისაგან.

სოსიამეწისქვილესეხლაორივემუხლიმოეყარაუსულოოთარაანთ ქვრივის წინ. იმისი მკვდარი ხელი ხელთეჭირადაქვითქვითებდაჩუმად.

— ადე, რას ჰღმუიუპატრონო ძაღლსავით! —დასცინამოხუცს ახალგაზრდა გლეხმა ბიჭმა ამხანაგებისსამასხაროდ.—შენცმითამმარაქაშიერევი...შენირაო?

— ნუ ამბობ მაგას, ჩემო მამავ და შვილო! — უპასუხათავისებურად ტკბილად მოხუცმა ტირილის ხმით, —სხვასხვისომშიბრძენიაო...

იქნება კიდევ ეთქვა რამე სოსიას, მაგრამ ამ დროსხელდახელ გაკეთებული საკაცეც მოიტანეს და რომმივიდნენმკვდრისასაწევადდასაკაცეზედდასადებად,ვიღაცამწაიბორძიკამეწისქვილისფეხზედდაითაკილა.

— ეს ვიღა ოხერია, ფეხებში გვედებაო! — სთქვაწაბორძიკებულმა და, ღონივრად წაჰკრა რა ფეხიბერიკაცსა,დაატანა:—წადი,იქითგაეთრიეო.

დაბრიყვებული ბერიკაცი გადაიქცათოვლზედ. როგორციყო წამოდგა და როცა ტყავის კალთებს თოვლისაგანიბერტყავდა,უთხრახელისმკვრელს:

— ცოცხალზე არ გამახარა წუთის-სოფელმა დამკვდარზედაც აღარ მატირებთო!.. ცოდო ვარ, შვილო,ცოდო!

მართლა,რომცოდოა!..

მაგრამსხვავინარარისცოდო?

ერთიც ეს არის საჭირბოროტო და წყევა-კრულვიანისაკითხავი ამ უთავბოლო და უსწორმასწორო წუთის-სოფელში.

6ქრისტიშობისთვეს

1887წ.

ქვათაღაღადი

თბილისი1994

«სომეხთამეცნიერნიდაქვათაღაღადი»ილიაჭავჭავაძისპოლემიკურ-პუბლიცისტური ნაშრომია. პირველადდაიბეჭდაგაზეთ«ივერიაში»1899წელსგაგრძელებებითდაიმავეწელსგამოიცაცალკეწიგნად.მოგვიანებითიგირუსულენაზეცდაისტამბა.

«ქვათაღაღადის»ცალკეწიგნადხელახალიგამოცემაგამართლებულიაიმით,რომნაშრომშიგანხილულისაუკუნის წინანდელი პრობლემები დღესაც

აქტუალურია.

რადაქტორითენგიზსანიკიძე

გამომცემლები:დალიგვიჩიანი,მზიამხეიძე,ბუბაკუდავა

ქვათაღაღადი

«ეგრემტრისაარმეშინის,რადგანცხადადმაწყინარობს;მოყვარესა-მტერსავუფრთხი,მემოყვრება,მოცინარობს»...

რუსთაველი

ჩვენისთანა დაბრიყვებული, დაბალ ღობედ მიჩნეულიერი, ჩვენისთანა სახელგატეხილი ძნელად თუ სხვამოიპოვებადედამიწისზურგზე.ვინცგნებავთ,ანუზედგვაბოტებს,ანგვქელავსდამიწასთანგვასწორებს.ლამისკავკასიის ქედს აქეთ ჩვენი ხსენება გააჩანაგონ,ქართველებისსახელიდედამიწისზურგიდამაღგავონდაჩალასავით ქარს გაატანონ. თითქო არც ოდესღაცვყოფილვართ, არც დღესა ვართ... სულით დაბალნი,ჭკუაგონებით ჩლუნგნი,ზნეობადაცემულნი, სულელნი,უსწავლელნი, გაუნათლებელნი, გაღატაკებულნი,ფლიდნი,პირისგამტეხნი,მხდალნი-ლაჩარნი - აიჩვენისსულიერდა ხორციელ ავლა-დიდების სურათი! აი რანივყოფილვართ,რანი ვართდღეს იმათის სიტყვით, ვისაცასე თვისდა სასარგებლოდ მიუჩნევია ჩვენის სახელისგატეხა,ჩვენიმიწასთანგასწორება.წერითთუსიტყვით,შინ თუ გარეთ წელებზე ფეხს იდგმენ, რომ ქვეყანა

დააჯერონ, ვითომც ჩვენ სწორედ ასეთი უხეირონი დაუღირსნი ვყოფილვართდადღესაც ასეთნივე ვართ,თუარუარესნი.

ამისთანა დაღით შუბლზე გაისტუმრეს ქართველისსახელი ევროპაში, საცა-კი ენა და კალამიმიუწვდებოდათ. ასეთივე სახელი გაუთქვესქართველებსთვით რუსებ შორისაც. მართალია, ვისაც -ევროპიელსთურუსს-საკუთარისთვალითმოუჩხრეკიაჩვენი ავი და კარგი, ზოგიერთა რასმე ჩვენთვისსანუგეშოსაც ამბობენ, მაგრამ, ჩვენდა სამწუხაროდ,ცოტანი არიან ამათში იმისთანანი, რომელთაც “თვისისსიტყვის საფუძველი სხვის გულისთქმაზედ არდაედვას”, სხვის ფეხის ხმას არ აჰყოლოდეს, სხვისჩაძახილიარამოეძახნოსდააქმოსვლისავეუმალსხვისგულისთქმათამახეშიარგაბმულიყოს.

სახელის გატეხასთქვენი ჭირიმც წაუღია. სიტყვითადაკალმით ქვეყანას ეფიცებიან, ვითომც კავკასიის ქედსაქეთ ტიგრისა და ეფრატის სათავეებამდე, თითქმისშავის ზღვიდამ კასპიის ზვღვამდე, ეგრეთწოდებულიარმენია(ვითომც სომხეთი) ყოფილა ათადამ-ბაბადამდღევანდლამდე,დათუსადმევიღაც“ვრაცები”ყრილან-ერთი ათიოდე ბოსლის ადგილი თუ სჭერიათ და ისიცთითქმის სომეხთა მოწყალებით.თითონ ეს “ვრაციები”ვითარცა ერი არაფრად სახსენებელია, იმიტომ რომგაწყვეტისა და გადაშენების გზაზე დგანან და, თუნდესეც არ იყოს, ჭკუა იმათ არ გააჩნიათ, რომთავბედისაგაიგონრამ,აღებ-მიცემობისუნარიღმერთსიმათთვისარუღირსებია, მეურმეობისა და ჩალვადრობის მეტი სხვახელობა არ იციანდა ის პატარა-პატარა საბოსლეებიც-კივერ მოუხმარებიათ, რომელთაც, ქვეყნის სასაცილოდ,საქართველოს ეძახიან. ან როგორ მოიხმარებენ, რომამისათვის არც ჭკუა-გონება უჭრით, არც გამრჯელობა,

არც სწავლა-ცოდნა, არც სურვილი აქვთ, არც ხალისი -იცოდინონდა ისწავლონრამთუნდ იმავ სომხებისაგან,რომელნიც ვითომც ღვთისაგან და ისტორიითმოვლენილნი არიან, რომ კულტურის დროშით ხელშიააყვავონ და გააბედნიერონ არამც თუ მახლობელიაღმოსავლეთი, არამედ შორეულიცა, ერთობ მთელიბრიყვიდაუმეცარიაზია.

ამსახითხომგვართმევენყოველსეროვნულსღირსებას,სთითხნიანჩვენსვინაობას,დარომსულმთლადბოლომოგვიღონ ქვეყნის წინაშე, გვიბათილებენ მთელს ჩვენსისტორიასაც, ჩვენს ისტორიულს მატიანეებს,ისტორიულს ნაშთსა და სახსოვარსა, მთელს ჩვენსსისხლით-მოსილს ღვაწლს ქრისტიანობისათვისშეწირულსა, და ყოველს ამას თითონ იჩემებენ დიდისგაძვრენ-გამოძვრენითა. მართალია, ტყუილს მოკლეფეხები აქვს და სხვისა ღირსების ჩამორთმევით ან

დაკლებითმათნიარცმოივლინებიან,არცგადიდდებიან,მაგრამ წადილის დაუჭირავსა ყური აქვს მოუსმენი დაენაგრძელი.

რისთვის არის ატეხილი ეს მტვერ-ბუქი, ეს ფუქსავატიჭექა-ქუხილი?იმისთვის,რომქვეყანადააჯერონ,ვითომცამიერკავკასიაში ერთადერთი სომხის ერია, რომელიცძველისძველადაც ყოფილა, დღესაც ისტორიულადდაამტკიცესთვისისულიერ-ხორციელისიდიდედაძალ-ღონე,თვისიშეურყევლობადასიმაღლეჭკუა-გონებისაო.

ვისიუნარიაყოველივეეს?ესრაშავიყორანია,რომთავსდაგვტრიალებს, ზედ დაგვყეფს და დაგვჩხავის? ჩვენადრეც გვითქვამს და ეხლაც ვიტყვით: ღმერთმაგვაშოროსიგიბრალი,იგიცოდვა -მთელსერსსომხისასშევწამოთ, რომელიც მარტო ერთს გვარს გუნდსსომხებისას და იმ გუნდის მწიგნობარ-მეცნიერთ

ეკუთვნის. თუმცა ასეა, მაგრამ მინამ კალამს ხელშიავიღებდით ამ წერილის დასაწერად, დიდხანსჩავუფიქრდით ერთს ჩვენთვის დიდმნიშვნელოვანსგარემოებას:როგორჩამოგვართმევსწერილსმთელიერისომხებისა? ეს საკითხიუქმი საკითხი არ არის,როგორცვნახავთ.

ერი, როგორც კრებული ისტორიით შედუღებულ ერთ-სულდა ერთ-ხორც მკვიდრთა, ყოველ პატიოსანისადაჭკუათმყოფელ ადამიანისაგან უნდა პატივცემულ იყოსყოველშემთხვევაში,დამისიასეთუისეგაუპატიურება,ავადხსნება-დიდადსათაკილოსაქციელია.ყოველსერსთავისი საკუთარი სახე აქვს, თავისი საკუთარიგულთათქმა,თავისიწადილები,თავისისულთასწრაფვა,თავისი ღირსება. ამაების შეგინება ერთი იმისთანასიბრიყვეა, რომელიც გონებაგახსნილს ადამიანს არეპატიება,არშეენდობა.ესჩვენკარადვიცითდაღმერთმა

გვაშოროს იქ მთელი ერი ვიგულისხმოთ, საცა მარტოერთგვარი გუნდია ცოდვილი. აი საფრთხე სწორედ აქარის. აი აქედამ მოველით იმ მტვერ-ბუქსა, იმ კუდიანქარსა, რომლის აყენებას არ მოერიდება იგი ერთგვარიგუნდი, რომ კაცს თვალები დაახუჭვინოს, თვალებიაუბას.

ვინ იცის, რა ბუკსა და ნაღარას დაჰკრავს, რა საყვირსდააყვირებს ამ წერილების გამო იგი გუნდი, რომლისმხილება ჩვენ სახეში გვაქვსდა რომელსაც ჩვეულებადდასჩემებიამათშესახებნათქვამიმთელსერსმოახვიოსთავზე, მთელს სომხობაზე გადაიტანოს. აქ განზრახვააშკარაა. ერის სახელით ბრძოლას სამართლიანადა აქვსდიდიპატივიდასაბუთი.ესიმგუნდსკარგადშეუგნიადა ამიტომ კარგად იციან, რომ ერის სახელით წინათვემოიბირებენ მსმენელს, წინათვე მოისყიდიან და,მაშასადამე, ნახევარი გამარჯვება უკვე ხელთა აქვთ.

ხერხი სჯობია ღონესაო. რაკი ამთვალთმაქცურს ხერხსხელს მოჰკიდებენ, მერე ადვილია მთქმელსა დამხილებელს შესწამონ ერთა შორის განხეთქილებისშთამოთესვა, ორის ერის ერთმანეთზე გადაკიდებისუკადრისი სურვილი. აშკარაა აქ იმათი ქვედა-გრძნობულიანგარიში.ყოველამითჰსურთშვილდისარი,მათზე მიზიდული,თავიანთთავს ააცდინონდა გულშითითონ ერსა ჰკრან გასაწბილებლად, ესეთი ხერხიანიფარიიფარონდასაკუთარისცოდვებისმხილებასამითიპირშიკაპიამოსდონ,ენამოსჭრან.

მთელი ერისომხებისა აქ არაფერსშუაშია.იგი,ვითარცამშვიდობიანად მშრომელიდა გამრჯელი,თავისს საქმესადგია - ვაჭრობაა თუ ხვნა-თესვა - და ფიქრადაც არმოსდის და არც ეჭირება პასუხისმგებელი იყოს იმზოგიერთთა ცოდვების გამო, რომელნიც არამკითხემოამბესავით მეტიჩარობენ და გარს დასტრიალებენ,

როგორც მუმლი მუხასა. ერმა კარგად იცის, რომჭეშმარიტის ღირსების ქვეყანაში მოსაფენად საჭირო არარის ბუკიდა ნაღარა. კარგად იცის, რომ მატრაკვეცობამისის ერთგვარ გუნდისა ვერაფერი თამასუქია არციმისათვის, რომ ღირსება მისი ქვეყანაში გაითქვას, არციმისათვის, რომ სხვისა ავად ხსენებით, სხვა ერისძაგებით იქ გამოინასკვოს, საცა არ არის. ჭეშმარიტიღირსება საქმითათვისითა ჰღაღადებს მხოლოდდა არაყვირილითა და დაფა-ზურნითა. ჭეშმარიტს ღირსებასყვირილიარუნდა.მისიბუნებადათვისებაისარის,რომმით უფრო სასახელოა და საგულებელი, რაც უფრომდუმარეა. ნუ გგონიათ, ამ ბუნებას ღირსებისას კაცმაჭკუა ვერ მიაწვდინოს, თუ გამეცნიერებული დაგანათლებულიარარის.ამისათვისსაკმაოასაღიჭკუადაუბრყვილიგულიუბრალოგლეხკაცისაც.“კარგივარ,ამასნუიტყვი,თავსნუდაუწყებქებასა”,ან:“ვაჟკაციწყნარისჯობია,ჩალადარაჰღირსმკვეხარი”[1],-განაგლეხკაცის

ნათქვამიარარის?

სამწუხაროდჩვენდა, ამჭკვიანურ ანდაზისსიბრძნემდეჯერ აქამომდე ვერ მიუღწევია იმ ერთს გუნდსსომხებისას, რომლის მეცნიერნი ქებადიდებასსომხებისასსაყვირითჰყვირიანდაამასთან,საცაგინდათდა არ გინდათ, ქართველებს მიწასთან გვასწორებენდადედა-ბუდიანად გვთხრიან. სომხების ქება-დიდებასთანჩვენ რა ხელი გვაქვს. ამისთანაებში, თუნდაცგადაჭარბება, სხვისათვის უწყინარი და უტკივარიგულუხვობაადასხვაარაფერი.ჩვენსომხებისარავითარიღირსება, არავითარი სიკეთე არ გვშურს. პირიქით, თუსიკეთე, ღირსება რამ სჭირთ, იგი ჩვენთვის მხოლოდსანატრელია და არა საშურველი. შურს ისა სწყინს დაგულსუკლავს,-სხვასჩემზემეტირადაქვსო,ნატვრა-კიპატიოსნური სურვილია, მეც ის შევიძინო, რაც სხვასშეუძენია, მისდა სიკეთემდე, ღირსებამდე მივაღწიოო.

შური ვერ იტანს სხვისა ღირსებას, ნატვრა-კი შეჰხარის.შური ებრძვის ღირსებას, ნატვრა-კი შეჰხარის. შურიებრძვისღირსებას,ნატვრა-კიეტრფის.

ამიტომაც ჩვენ ქება-დიდებას სომხებისას საბუთებს არგამოვუჩხრეკთ, თუნდაც ცალიერი ბაქიობა იყოს. თუსაქებ-სადიდებელიაქვთრამე,ღმერთმაშეარჩინოთ.თუარააქვთ,ღმერთმამისცეთ.ჩვენმარტოიმასვჩივით,რომსომხის მაქებ-მადიდებელი გუნდი ჩვენ, ქართველებს,გვთხრის, სულიერად და ხორციელად გვაბათილებს დასამარისაკენ გვიშვერს ხელსა, თითქოს მარტო ჩვენიარარაობაა მათის ღირსების მომასწავებელი, მათისღირსებისმანიშნებელი.

დროა ნიღაბი ავხადოთ იმ ერთს გუნდს სომხებისას,რომელთამეცნიერნიასეთსყოფასგვაწევენქართველებსდიდისა და პატარის გამოუკლებლად. დროა

გავითვალისწინოთ იგინი ისე,როგორნიცნამდილ არიანუნიღაბოდ, უფერ-მარილოდ. დროა ვიცოდეთ, საიდამდავგვყეფს ჩვენ ჩვენი შავი ყორანი, საიდამ მოდის ესქვის-სეტყვა ჩვენსთავზე.დროა ჭკუას მოვიდეთდა არშევუშინდეთ იმ ცრუპენტელა ლიბერალებს, იმჭეშმარიტისლიბერალობისბერიკეებს,რომელნიცგანგებპირში ბურთსა გვჩრიან, რომ თავისი ოინბაზობა,ორპირობა და ცალგულობა მიაფუჩეჩონ და ზედლიბერალობის წმინდა კალთა გადააფარონ. ნუგვამხილებთოჩვენსცუღლუტობას,ოინბაზობას,თორემეროვნულ შფოთის აღდგენას დაგწამებთ,რეტროგრადობის ბანაკში თავს ამოგაყოფინებთ,რადგანაცმეთვრამეტესაუკუნისდასასრულსეროვნულშფოთის ატეხა, ერთა შორის ღვარძლის შთამოთესვასიბრიყვესა და გონების სიბნელეს მოაწავებსო დალიბერალობის შეგნებასაო. უფრთხიან ბალღები ამტყუილს ჭექა-ქუხილს ტყუილ ლიბერალობისას,

უფრთხიან ყოველნი, ვინც სიტყვას გაუსინჯავადიჯერებს.

ლიბერალობა განა მალვაა, ანუ ხელის წაფარებატყუილებისა, ოინბაზობისა, თაღლითობისა,თვალთმაქცობისა და ყოველგვარ ნუმუს-ახდილობისა,და არამხილება ყოველ ამისი?თუსაძრახავსა არ ამხელდასამარცხვინობოძზეარგააკრავ,მაშრისმაქნისიღააეგთქვენი მოწონებული, თქვენი ქადებული დოყლაპიალიბერალობა. მაშ ეს გამოჯარება ყოველ საქმისა, ესმზეზე გამოტანა ყოველის ფარულის და არა ფარულისბოროტისა,-იმისდამიუხედავად,შფოთსასტეხს,თუარასტეხს, - განაუწმინდაესიდაუპირველესიღირსება არარის ჭეშმარიტის ლიბერალობისა, რომელიც-კი მასშეუძენია და დიდი ღვაწლითა და ზოგჯერ სისხლისნთხევითაცა...

...ვის მოუვა ფიქრად, რომ ბოროტის მხილებას კრიჭაშეუკრას ვისამე წყენის შიშითა, თუ არ დოყლაპიალიბერალისა. საბუთიანს. მართალს მხილებას, თუნდამთელისერისას,გონიერიერიმადლობითეპყრობადაარარისხვითა და შფოთითა. ჭეშმარიტი ლიბერალობა ისარის. რომ ჭეშმარიტება არავის წააწყმედინო, არავისგააქელვინო, ბოროტს ბოროტი ამხილო,მსჯავრდაუდებლად არ შეარჩინო და, თუ საიმისოა,ცხვირიდამაც ძმარი ადინო. ბაძით ქვეყანა წახდებაო,ნათქვამია. მსჯავრდაუდებელი ბოროტი - მაცდურებისმახეა და შიგ ადვილად გაიბამს თავს გულლბილი დახასიათდაუდგრომელი კაცი. “უსირცხვილოს თუ არარცხვენ,ბაძითმორცხვიცგაურცხვდება”.

თუ აქაო-და შფოთი ასტყდება და ლიბერალობისღაღადებით ჩვენ, ქართველებს, ხმას გვაკმედინებენ,დათუ მარტო ბალღების საცდენად და საფრთხობლად არ

მოაქვთ აქ უადგილოდ ლიბერალობა, რატომ ამავემიზეზით იმ გუნდს სომხებისას პირში კაპს არამოსდებენ, რომელთა მეცნიერნი, საცა გინდათ თუ არგინდათ, ქართველს ერს -დიახ,მთელს ქართველ ერს! -თავზე ლაფს ასხმენ ქვეყნის წინაშე და საფლავსუთხრიან, როგორც წინათ ვთქვით. აბა თუ ერთმა ამცრუპენტელალიბერალთაგანმაენადასძრასდაუთხრას:“კაცნო,რამიჰქარავთ,რასმიედებმოედებით!თუჩვენისაკუთარიღირსებარამგაგვაჩნია,ჩვენისაკუთარიმიწა-წყალი, - ეგებ სთქვით, თუ არა-და, რას ჩასციებიხართმთელს ქართველობას, რაზედ უტეხავთ სახელს, რაცმისია - ტყუილიად რა იჩემებთ? განა ქართველის ერისძაგებით, სულიერად და ხორციელად წაწყმედით ჩვენჩვენისსამოთხისკარიგაგვეღება!განაარიცით,რომთუსადმესანთელ-საკმეველია,თავისსგზასარდაჰკარგავს,ბევრიცრომშორიდამუბეროთ!”ერთკაცსაცამაზეხმაარამოუღია და არც ამიღებს, იმიტომ რომ ორპირნი და

ცალგულნი არიან. ყოველ ამას გულწრფელობა,მართლმოყვარეობა, დიდსულოვნება უნდა დადღევანდელბაზრისათვის არცერთსა აქვსმაზანდა, არცმეორესდაარცმესამეს.

გამოდის,რომჩვენ-კიმადლობელნიუნდავიყვნეთ,როცაჩვენსმთელსერსდედაბუდიანადსთხრიანდაისინი-კიუნდა აგვიშფოთდნენ, როცა ჩვენს მთხრელსა დამაგინებელს - ისიც გუნდს და არა მთელს ერს -ვიგერიებთდაიმისთვალთმაქცობასვამხელთ.გამოდის,რომ ჩვენზედ, თუნდ ერთს ცალკე გუნდზე, მართალიძვრიც არასთქვათო ჩვენისშფოთისადაწყენისშიშითადაჩვენ-კითქვენიაშფოთება,თქვენიწყენააინუნშიაცარმოგვდის,თუნდმთელიერიგამოგილანძღოთდამთელიგუდატყულიებისა ზედთავზედაგაბერტყოთთქვენისსახელის გატეხვისათვისო. ეს სადაური სამართალია,სადური ლიბერალობა? ეს ფარისევლობაა, ეს მელა-

ტურობაა, ქვემძრომობაა, ეს სოროში თავის შეძვრენაა,კუდისა-კი გარეთ დარჩენა, და არა ლიბერალობა.პატიოსანკაცთაშორისნამუსიამოციქულიო,ნათქვამია.

დეე, ამ ცრუპენტელა მწყობრმა ჭიანისლიბერალობისამბალღებსპირითევზსავითამოუვსოს,-ჰა,ხმა,კრინტიარდასძრათჩვენისმხილებისათვის,თორემრეტროგრადისსახელით მოგნათლავთო, გონიერს კაცს-კი ვერწაართმევენპატიოსანსუნარსთავიგამოიდოსმართლისსარჩლისათვისდატყუილისმხილებისათვის,როცა ამასითხოვს განგებ შეგინებულ-გალანძღული გრძნობაადამიანისადაერისღირსებისა.აქპატიოსანი,პირდაპირიდგომაასაჭირო,პირდაპირიმიხილებადაარაგაქცევადაუკუდგომამხდალსავითდალაჩარსავით.

სწორედ რომ ვთქვათ, ადამიანის ღირსების საწყაოლიბერალობაანრეტროგრადობადასხვაამისთანა-კიარ

არის, არამედ ეს: მართალია კაცი, თუ მტყუანი.ეხლანდელწვრილფეხობას-კირომუთხრათ, -შენიაზრილიბერალური არ არის, რეტროგრადულიაო, მაშინვეშიშითფერი ეცვლებადა,რაც გინდ მართალი იყოს, ენამუცელში ჩაუვარდება, - ეს რა ღმერთი გამწყრომიაო.აღარავინდაეძებს,-მართალსთავისსაკუთარიფაიაქვვს,თუარა,დაამმხრითაზრისჩხრეკაშიაღარავინშედის.

კიდევ ვიტყვით, საქმე ის არის, რომ მხილება ავისადაბოროტისა საფუძვლიანი და საბუთიანი იყოს და არამოჭორილი, - და სამდურავისა, ან წყენის, ან შფოთისატეხისშიშითნურავინგაიხეთქსგულს.განა არვიცით,მხილებაარაფრადეჭაშნიკებაავისმქნელსა,მაგრამგანაეს საბუთია თვალი დავიბრმავოთ, ყურებში ბამბადავიცოთ და ენა მოვიჭრათ, როცა იგი ავი ჩვენ თავშიგვცემს, ჩვენს არარაობას ჩვენდა სამარცხვინოდსაქვეყნოდ ჰღაღადებს.რადუნდა გავჩუმდეთ? აქაო-და

თქვენს ხმის ამოღებას ჩვენი წყენა მოჰყვება, წყენასჩვენი გაშფოთებაო, და ეროვნულ შფოთის ატეხაეხლანდელდროშისაკადრისი არ არისო,ნუთუმართლაამლათაიებს უნდა შევუშინდეთ და ენაც არ დავძრათჩვენი საკუთარის ვინაობის სარჩლისა დაპატრონობისათვის.

თქვენი წკიპურტიც-კი გვწყინსო და ჩვენს პანღურს-კინუ იწყენთო. რა ნაბიჭვრები ჩვენა ვართ ამწუთისოფლისა, რომ ამას გვეუბნებიან, ამითგვითათბირებენ. რას გვიქვიან აქ ლიბერალობა, ანრეტროგრადობა, როცა ჩვენს ვინაობას, ჩვენს თავ-ბედსასე აბიაბრუებენდაძირიანადსთხრიან!მარტომხდალიდა ლაჩარი ამისთანა ლათაიებს მიზეზად დაიხვევსხოლმე ხელზე, როცა სხვისა ნაფურთხს ხმაამოუღებლაჰლოკავს და სხვის ლაძღვა-თრევას ხმაამოუღებლივიტანს, რომ მერე გაქცევა, უკუდგომა და

ხმაამოუღებლობა ლაჩრობაში არ ჩამომართვანო. ჯერსამაგისოდ,ღვთისმადლით,არაგაგვჭირვებია-რა:გულიიმოდენადკიდევშეგვრჩენია,იმოდენადკიდევგვერჩის,რომ ჩვენს ვინაობას ვუპატრონოთ და ქართველობისსახელისალანძღავ-სათრევადარდავანებოთარავის.

II

სომეხთა მეცნიერთა და მათთა ამქართა ოინები კარგახნის ამბავია. სხვა რომ არა ვთქვათ-რა, მთელი სამოციწელიწადიმაინცარისმასაქეთ.ვამბობთ,მთელისამოციწელიწადია მას აქეთ,და ეს ისეთი მოკლე მანძილია არარის,რომ არაფრად ჩაიგდოსდა ანგარიშში მისაღები არიყოს. მთელი სამოცი წელიწადია, რაც ერთი და იგივეჭექაქუხილი ერთისა და იმავე ტენდენციაისა ჩვენსვინაობას ერჩის და დღემუდამ უფრო მეტისკადნიერებით,უფრომეტისგაბედვით,მეტისსილაღით

ტყავს აძრობსდა წარღვნასუქადის. მთელ ამ საკმაოდხანგრძლივდრო-ჟამისსივრცეზეერთიდაიგივეანდერძიჰსაქმობს სისტემატიურად, გასისწვრიებულად,მტკიცედ, მედგრადდა საოცარისდაჟინებით, ერთიდაიგივე ლარია და ხაზი გაჭიმული, ვერ ვიტყვით დიდიოსტატობით, მაგრამ დიდი კუდიანობით-კი, დიდისთვალთმაქცობით. საოცარი აქ კიდევ ის არის, რომ ესსამოცის წლის მთელი ხანა რუსის მწერლისაგან იწყებადა რუსის მწერლითვე თავდება. ამათ შუა მთელიმწკრივია სომეხთა მეცნიერთმწიგნობრებისა ასე, რომთავიდამბოლომდეერთილარიგასჭიმოთ,სულყველასიგი ლარი მხარზე გადაუვლის, ასე მწყობრადმღაღადებელნი არიან ერთისა და იმავე განგებაკვიატებულ აზრისა, თითქო ერთხორც და ერთსულიყვნენდაერთნიარადწინათვეგაჩარხულნიერთისადაიმავეანგარიშისჩარხზე.

ჯერ კიდევ რუსის მწერალი სენკოვსკი, ბრამბეუსადცნობილი, აი რასა სწერდა 1838 წელს[2]. ქართველებსვახტანგ მე-VI-მდე არა ჰქონიათ მატიანეო, თითონქართველები არც-კი არსებობდნენ მეთორმეტესაუკუნემდეო ქრისტეს შემდეგ; იბერთა სახელითცნობილიყვნენსხვადასხვათესლისმთიულნიო;მთელიქვეყანა მტკვარს იქით, საცა ეხლა ტფილისია, და სხვაუფრო დიდი ნაწილი საქართველოსი - მუდამ დაყოველთვისეკუთვნოდასომხეთსდააქმოსახლეობდნენსომეხნი, მიდელნი, მასაგეთნი ანუ ოსმალნი დარამდენიმეშტოალბანელებისაო.

ამისთანა ტყუილი და გაცუღლუტებული ისტორია-გეოგრაფია ვისი უნარი უნდა იყოს? მართალია,სენკოვსკის დაწერილია, მაგრამ ნუთუ ეჭვია, რომ აქსენკოვსკი ვიღაცას გაუბრიყვებია და იგი, როგორცქვევრი, სხვის ჩაძახილს იმეორებს. ხომ აშკარაა, რომ

ამისთანა ტყუილს სენკოვსკი არსაიდგან არამოიკითხავდა, რადგანაც ამისათვის საბუთი - მატიანედედამიწისზურგზე არ მოიპოვებადა ეს ჭორი ამბადაცარავის გაუგონია. ვის რა უნდოდა იმის ქვეყანაზემოფენა,რომ ქართველები მეთორმეტე საუკუნემდე არცკი არსებობდნენ, რომ საქართველოში არ იყვნენ და აქმკვიდრობდნენ სომხნი და სხვა მილეთის ხალხნი, ანდიდინაწილისაქართველოსიტფილისითურთმუდამდაყოველთვის სომხებს ეკუთვნოდათო. ჭორი, მერეამისთანა უეცარი, უმიზეზოდ და უანგარიშოდ არგატყვრებახოლმე.

მას აქეთ, რაც საქართველო შეუერთდა რუსებს, იმდღემდე, რაც ეს უცნაური ჭორი გამოაცხო სენკოვსკიმ,სულ არ გასულა 37წელიწადიდა ნუთუ ამ შედარებითმოკლე ხანში ისტორია ისეთს ბნელში გაეხვია, რომაღარავის ახსოვდა, - რუსეთს რა ქვებანა შეუერთდა -

საქართველო,თუ სომხეთი, ანტფილისი ვისი სატახტოდადედაქალაქიიყო.თითონსენკოვსკიპროფესორიიყოაღმოსავლეთის ენების, მწერალი და ჟურნალ-მეგაზეთერუსეთისა, და ნუთუ დასახერია, რომ ეს, მისთვისთითქმის გუშინდელი ამბავი, არ იცოდა ისე, როგორცნამდვილია! ნუთუდასაჯერია,რომ სენკოვსკიმ ამბადმაინც არ გაიგო ასეთი რუსეთისათვის შესანიშნავისაისტორიო საქმე! ნუთუ მისს ყურამდე არ მიაღწია, -რუსეთმა ვისგან ვისი ქვეყანა მიიღო თვისადმფარველობის ქვეშ!თუ ესეა, ვინდა რამ შეათითხნინაიგიუცნაური ისტორიადა გეოგრაფია,რომელიცზევითოვიხსენიეთ?

აშკარაა,აქმეცნიერულსიყვარულსადასულთასწრაფვასადგილი არ აქვს, რადგანაც ჭორი აქ ცხადია დამეცნიერებისმოყვარეჭორებისსურვილს არდანებდება,არ წაეღებინება. აშკარაა, არც მეცნიერულ კვლევის

წყურვილითაიხსნებაესუცნაურიამოცანა,იმიტომრომასეთიისტორია,ასეთიგოგრაფია -ნაკვლევი-კიარარის,მოგონილიაცხადად,რადგანაცამისსაბუთსვერსადვერიპოვიდა მკვლევარი. აშკარაა - არც ქართველიაქმნევინებდაამას,აშკარაა-არცრუსი.განარაანგარიშიარუსისათვისხმადაეგდო,რომქვეყანა,ქართველებსაგანმიღებული,ქართველებისა-კიარარის,სომხებისააო...მაშვინ?ყელამიცისცხონებულისენკოვსკირაკაციიყო.

რომ ამ განგებ მოგონილს ისტორიასა და გეოგრაფიასდამალულისათავევუპოვოთდაგავიგოთვისიეშმაკობაუნდა იყოს ამისთანა ისრების სროლა. უნდა მშვილდიმოვნახოთ,ვისხელში აღმოჩნდება.ისდღეადაესდღე,სომხისმწიგნობარნიიმისცდასადამეტყველებაშიარიან,რომ საქართველო, რაც შეიძლება, ამიერკავკასიაში ავისთვალითდაანახვონ ქვეყანას, რაც შეიძლებ მეტი წილიჩამოათალონ და თვით მიითვისონ, რაც შეიძლება

გაუუქმონწარსულიც,შეუბღალონაწმყოცა.

მაგალითებრ,ყველასაგანცნობილია,რომჭოროხისხეობაძელად-ძველიდამვე შეადგენს ნაწილსზემოქართლისას,საცა ბოლოს ხანებში სამცხე-საათაბაგო იყო. სომხეთისმწერლები-კი ემინი[3], ხუდაბაშოვი[4], ერიცოვი[5]სწორედამადგილებსგვეცილებიანდაამტკიცებენ,რომმტკვრის სათავის ადგილები, მთელი ჭოროხის ხეობა -დიდს სომხეთს ეკუთვნოდნენო. თითქმის ერთისსახტომის ადგილს-ღა გვარჩენენ. ამ მოწყალებისათვისმადლობელნი ვართ, მაგრამ იმასრაღას ეუბნებიან,რომმთელ იმ ადგილებს, რომელსაც გვედავებიან, ქრისტესწინა ხანებიდამ დღვანდლამდე ქართული სახელებიშერჩანია. მაგალითებრ, ჭოროხის ხეობაში: კლარჯეთი,ლიგანისხევი, ტაოს-კარი, შავშეთი, აჭარა და მტკვრისსათავეში:კოლა,არტაანი,ერუშეთი,სამცხედაჯავახეთი.ამ ადგილებში მეშვიდე თუ მერვე საუკუნიდამ

მეთოთხმეტე საუკუნემდე ქართველებს ტაძრები დამონასტრები უშენებიათ, რომელნიც დღესაც არიან,მაგალითებრ, კოლაში - დადეშისა, არტაანში -ნაქალაქევის, სამცხეში - აწყურისა,ზარზმისა, საფარისა,ჯავახეთში - წყაროსთავისა, შავშეთში - ტბეთისა,კლარჯეთში -ხახულისა,აჭარაში -სხალტბისადასხვანიდასხვანი.

ვთქვათ, ეს აშკარა და უტყუარი ღაღადი ადგილებისსახელებისა,მონასტრებისდატაძრებისზედწარწერებისა- ეს მართალა-და ქვების პიდაპირი და უკუუთქმელიმოწმობა“ჩოტკში”ჩასაგდებიარარის,ვთქვათყოველივეესსაბუთადმოსატანიარარის.ევროპიელმეცნიერსსენ-მარტენს რაღას ეტყვიან, იმ სენ-მარტენს, რომელიცცნობილიავითარცაკაციუფრომწყალობელისომხებისა,ვიდრე ქართველებისა, და რომელიც ხშირად მოჰყავთსომეხთა მწიგნობართ, როცა ქართველების ავად ხსნება

და სახელის გატეხა ჰსურთ იმისის მოწმობითა. ესამისთანა სომეხთა მომხრე კაციც-კი ამტყუნებს, ამშემთხვევაში სომეხთა მწიგნობართადა ამტკიცებს,რომიგი სერი მთებისა, რომელიც ჭოროხისა, მტკვრისა,ეფრატისადაარაქსისწყალგამყრელია,მუდამისაზღვარიიყოქართველთადასომეხთშორისაო.ამსახითჭოროხისხეობასა და მტკვრის სათავეებში სულ მთლად ხელსაბანინებსსომხებსა.

ყოველ ამისდა მიუხედავად, სომხების მწიგნობარნიმაინცთავისასიძახიანდაბინასიკეთებენიქ,სადაც არაჰქონიათ. განა აშკარა არ არის, რომ ამ ცუღლუტურმეცნიერობით სწადიანთ ქვეყანა დააჯერონ, ვითომცისტორიული უფლება მიუძღვით ამ ადგილებში ბინისდადებისა... ჩვენ არც იმისთვის გავაბით ეს ლაპარაკი,რომ ჩვენი აზრი ამ საგანზე გადაწყვეტილად მიგვეჩნია.იქნება სომეხთა მეცნიერთა სიზმარნი ცხადნი იყვნენ,

იქნება იგი ქვეყნები მართლა იმათი კუთვნილია. ჩვენმხოლოდ ის გვინოდა გვეთქვა - რა ხერხით დაოინბაზობით იქცევიან სომეხთა მეცნიერნი,რომთავისიგაიყვანონ.ისინი ამშემთხვევაში არაფერსჰთაკილობენ,თავისას რომ ამბობენ - სხვისას ჰმალავენ. მთელი ესერიცოვები, ხუდაბაშოვები, ემინები და სხვანიამისთანები რომ გადასინჯოთ, დაინახავთ, რომთავიანთი ნათქვამი და ნაკვლევი ბაჯაღლო ოქროდმიაჩნიათდა სხვისა-კი,თუ ანგარიშში არ მოდით, ერთყალბფლურადაცარა.

იგი გუნდი სომხებისა, რომლის მედაფე-მეზურნედმათნი მწიგნობარნი არიან, ამ თვალთმაქცობას არჰკმარობს, არა სჯერდება: მისთვის ცოტაა სხვისამართალი ჰმალოს,თვისატყუილი აყვიროს, ამ გუნდმაკარგად იცის, რომ საბუთი, რაც გინდდამალოს,დღესათუ ხვალე გამომჟღავნდებადათავისას გაიტანს. საქმე

საბუთისგაბათილებაა,ანწაშლა,ანჩაფხეკა-ამოფხეკა,ანგადაკეთებასათავისოდ.

რომ არც ამისთანა ოინები დაეფიცებათ სომეხთამწიგნობარ - მეცნიერებს, ესეც ცხადია. რადგანაც დროიქნება, როცა ისტორიული ნაშთები და სახსოვრებითავისას იტყვიან, - ვისა სჭირია და ვის უჭირავს ესადგილები, და რადგანაც ქვანი, მრავალნი შენობანი,ტაძრები, მონასტრები ჰღაღადებდნენ, რომ ძველის-ძველად ამ ადგილებში ქართველები ყოფილან, რათქმაუნდა,საჭიროაამუტყუარსმოწმებსქართველებისასხმაჩააწყვეტინონ, ხმა არ ამოაღებინონ. ამისათვის ერთითქვენი მოსაწონებელი ხერხი უხმარიათ: აუღიათ და,საცა შესძლებიათ და მოუხელებიათ, წაუშლიათყოველივეკვალი.

ამისიმოხერხებაძნელიარარის,ოღონდხალისიიყოსდა

ნამუსი ნებას იძლეოდეს.დღეს ისეთიდღეა,ოღონდ-კიფონსგახვიდე,შენშენიგაიყვანო,დამოტყუებითიქნება,თაღლითობით, თუ ოინბაზობით, ამას ვიღა იკითხავს.დღეს ჭკუის საწყაოდ ასეთის საქციელით გამარჯვებაა.არაერთიდაორიმაგალითიაიმისი,რომცდილანნიშანიქართველობისადაუკარგონ ძველს შენობას,ტაძარსთუმონასტერს, ამოფხიკონ ქვაზედ ნაწერი ქართული, ანწაშალონ, ან მთელი ნაჭერი ქვა შენობიდამ ამოიღონდამისმაგიერსხვაჩასვანსომხურისწარწერითა. არაერთიდა ორი მაგალითია ამისთანა ოინისა და ოდესღაცგამოცხადებული იყო აქაურ ქართულ და რუსულგაზეთებშიც.

სხვათა შორის განსვენებულიდ. ბაქრაძე მოგვითხრობსერთს ამისთანა მაგალითს, რომელიც გვანიშნებს ამმშვენიერუნარსსომხებისერთგვარგუნდისას.ართვინშიერთი დიდი ეკკლესიაა თურმე ძველის-ძველი. იქაურს

სომხობას მოუწადინებია მზამზარეულად ამ ეკკლესიისდაჩემება.მინამდაიჩემებდნენ,ბერძნებიშესცილებიან, -ეგ ეკლესია ძველთაგანვე ქართველებისა ყოფილა,მაშასადამე, ჩვენთვის, ვითარცამართლმადიდებლებისათვის, უფრო უპრიანიაო. ამეკკლესიას მართლმადიდებლობის ნიშნადზედა ჰქონიაქვა ქართულის წარწერითა. სომხებს აღარც უციებიათ,აღარც უცხეშელებიათ, აუღიათ და იგი ქვა სადღაცწაუბრძანებიათ და მიუმალავთ. ამ გზით იგი ეკლესიამართლმადიდებელთათვის ხელიდამ გამოუტაცნიათდადღეს სომხებს დაუჩემებიათ[6]. განა ამისთანა ოინიფიქრად მოუვა უბრალო სომეხს კაცსა? თუნდაც საქმეუბრალო კაცისა იყოს, შთაგონება და წაქეზებაამისთანაებში, აშკარაა, გაბრძნობილის მეცნიერისაგანარის. ამიტომაცსაბუთიგვაქვს,ესუკადრისისაქციელი,და ყოველი სხვა ამისთანა, სომეხთ-მწიგნობართამანქანებასმივაწეროთდაარამთელსერსსომხისას.

ჩვენ თავისს ადგილას ამის შემდეგაც მოვიყვანთმაგალითებს, რომ სომეხთა მწიგნობარნი ამისთანასაქციელს არა ჰთაკილობენ და წაშლა, გაბათილება, ანგადაკეთება საბუთებისა იმათი ხელობაა. ეხლა-კივიტყვით,რომამრიგადქართველისსახელისაღმოფხვრასამიერკავკასიაშიდაქართველისსაისტორიოსახსოვრებისგარდაქმნასსომხურად-საკმარისადარაჰხადიან.ტაძარ-მონასტრებისა და ქვების გარდა, სხვა მოწამენის არიანქართველობისმღაღადებელნიამიერკავკასიაში.ამისთანამოწამენი მატიანენი და ქრონიკებია, მეცნიერთაგანგამოძიებულნი, და ვითარცა ისტორიულნი საბუთნიპირში უდგანან სომეხთა მწიგნობართა, თუ ხელსგაიწვდიან,რომარწვისნაბუდარზეწიწილებიჰზარდონ.სომეხთა მწიგნობართა კარგად იციან, რომ თუ ესისტორიულისაბუთები არგააქარწყლეს,ბევრს არაფერსგახდებიან საქართველოში. რათქმაუნდა, ახლა აქედამ

მოგვიარეს.

მათი პროფესორი პატკანოვი[7], აწ გარდაცვლილი,მთელის თავისის მეცნიერების ზარბაზნებით მოგვესიადაჰლამისზურგზემტვერიაგვადინოს.ჯერმოგვდგადათავზე დაგვაფხრიწა ჩვენი “ქართლის ცხოვრება”. ესვახტანგ IV დროს არის შეთითხნილიო და არავითარიცნობა არ არის, რომ ვახტანგის წინად ”ქართლისცხოვრება”ყოფილიყოსო.ერთადერთიწერილი“სომხურიქრონიკა” ჰქვიანო და თუ რამ მასალაა ქართველებისისტორიისა, იქ თუ იპოვებაო. მართალია, ეს “ქრონიკა”ქართულიდამ ნათარგმნიაო, მაგრამდედანიუნდა იყოსშეთხზული,ანუშედგენილი,უსწავლელისადაუმეცარისსომხისაგანმეთომეტესაუკუნეს,როდესაცქართველებმაიგრძნეს ისტორიის საჭიროებაო. ჰხედავთ, სენკოვსკისთქმულმასადგამოჟონა!...

გამოდის, რომ მეთორმეტე საუკუნემდე ქართველებიისეთიბრიყვებიყოფილან,

რომ არამცთუ ისტორია არა ჰქონიათ, ისტორიისსაჭიროებაც ვერუგრძვნიათდა აქაც სომხებსუშველია,ისიცუსწავლელსადაუმეცარსა.ამსახითგამოდის,რომთუ უმეცარსა და უსწავლელს სომეხს ისტორიისსაჭიროების გრძნობა ჰქონია, რამოდენად უსწავლელნიდა უმეცარნი უნდა ყოფილიყვნენ ქართველები, რომამისი შნოც არა ჰქონიათ. საწყალი ქართველები!უსწავლელი და უმეცარი სომეხიც-კი თქვენზე წინაყოფილა ჯერ მაშინ და ეხლა ხომ რაღა თქმა უნდა.ისტორიის საჭიროების გრძნობაც-კი არა გქონიათ,ღმერთმა უშველოს პატკანოვის უმეცარსა დაუსწავლელს სომეხს, რომ წყალობა უქნია დამოგშველებიათ.

ასე გვამკობს, ასე მიწასთან გვასწორებს ქართველებს,მერე რა ხანის ქართველებს? მეთორმეტე საუკუნისებს.მერე ვინ? პროფესორი და მეცნიერ-მწიგნობარი.მართალია, სომეხთა პროფესორია, სომეხთა მეცნიერია,მაგრამ ნუთუ აქაო-და სომეხია, მართალი არ უნდასთქვას,მართალიარუნდადაინახოს?განგებთვალებზეხელი რად აუფარებია მეთორმეტე, ან მეთერთმეტესაუკუნოებისქართველებზე,ესეიგიიმერზე,რომელსაცსტრაბონი ჯერ კიდევ პირველ საუკუნის დასაწყისშიაღყვავებულ მდგომარეობაში გვიხატავს, რომელმაცგასაოცარის ხელოვნების ეკლესიებითდა მონასტრებითმოჰფინა ძველის-ძველთაგანვეთავის მხარე, რომელმაცგაავსო როგორც საქართველო, აგრეთვე საბერძნეთი დაპალესტინა ქართულის სამკაულებით დამანუსკრიპტებით, რომელმაც ძველადვე ჰთარგმნაფაჰლაურ ენაზე შედგენილი სანსკრიტული მოთხრობა“ქილილადამანა”,“ვის-რამიანი”დაშეჰქმნადიდებული

პოემა“ვეფხის-ტყაოსან”[8],რომსხვააღარაიყოს-რა.

ვინც განგებ გონებადახშულია არ არის, ან განგებთვალებზეხელაფარებული,ვინცკითხვაიცისდაგაგებაწაკითხულისა, განა იკადრებს თქმას, რომ “ვეფხის-ტყაოსნის”შემქმნელიერიიმოდენადბრიყვიიყოო,რომისტორიისსაჭიროებისგრძნობაცარაჰქონიაო.ვისმოუვაამისითქმაფიქრად,თუარსომეხთაფილოსოფოსებსადაპროფესორებს.მელასრაცაგონდებოდა,ისეზმანებოდაო,სწორედ სომეხთა მწგნობარ-მეცნიერებზე ითქმის.ღმერთმა მშვიდობა მისცეთ. ჩვენ-კი ვიტყვით, რომ“ღვარძლის მთესველი ვერ მომკის იფქლსა ბასრისცელითა”.

ვთქვათ, პატკანოვმა, ვითარცა სომეხთა მეცნიერმა, არიკადრა წაკიხვა “ვეფხის-ტყაოსნისა”, რადგანაცქართულია და ამასთან იმისთანა წიგნია, რომელიც

გვასწავებს, რომ “ქმნა მართლისა სამართლისა ხესაშეიქმსხმელსანედლად”.ესამისთანაანდაზავერაფერიჭაშნიკია ცრუმეტყველისათვის და რად იკადრებდაპატკანვოიამისთანალათაიებისწაკითხვას.ვაპატიოთამმეცნიერსსომეხსასეთიუმეცრებადაარცოდნა “ვეფხის-ტყაოსნისა”. მარტო ეს ვიკითხოთ: რაღა პირითგვეუბნება, რომ თქვენი “ქართლის ცხოვრება” არაფრისმაქნისიაო, რაც ამისთანა საქმეებში სახელდადებულნისწავლულნი ჟან სენ-მარტენი, ვივიან დე-სენ-მარტენი,დუბუადაე-მონპერე[9] ცხადადდა გარკვევით ამბობენ,რომ ქართულნი ისტორიულნი მოთხრობანიღირსშესანიშნავნიწყარონიარიან არამარტოკავკასიისა,არამედ აზიის ისტორიისათვისო. ამასთან დუბუა დე-მონპერე იხსენიებს ქართველებს, ვითარცა ძველისძველერს, რომელიც უხსოვარ დროთაგანვე ამიერკავკასიასდარაჯადსდგომიადაყველასხვაცნობილითაერთათანაურთიერთობაჰქონიაო.

მეცნიერი სომეხი ამათაც ეურჩება, ამათს სიტყვასაბათილებს და მაინუ თავისას გაიძახის. აკი ვთქვით:ალიას დარდი ფლავიაო. საბუთად და მოწმად მოჰყავსსენკოვსკი,კოხიდალანგლუა.რამოდენაავტორიტეტებიარიან ამისთანა საქმეში სენკოვსკი და კოხი, რომელთშორისუკანასკნელიმარტობოტანიკოსადარისცნობილიდა არა ისტორიკოსად, - ეს თითონ პატკანოვისმართლმოყვარეობას მივაჩემოთ. ლანგლუა-კიპატივსაცემი მეცნიერია. შესანიშნავია აქ ერთი რამ,თუმცამოსხისმწიგნობარისაგან-კისაკვირველიარარის:თურმელანგლუაცჩვენს“ქართლისცხოვრებაზე”იმასვეამბობს, რასაც სენ-მარტენი და სხვები[10] დამართლმოყვარე პროფესორს-კი იმის თქმული თავისსგულნადებსა და სურვილზედ გამოუჭრია. ლანგლუაამბობს, რომ დასაწყისი “ქართლის ცხოვრებისა”ზღაპარიაო და სამართლიანადაც ამბობს. ეს ქართლოს,

კახოს და სხვა ამისთანაები, რასაკვირველია,ზღაპრადუნდა ჩაითვალოს, და რომელი ერია ქვეყანაზე, რომთავისი ისტორია ამისთანა ზღაპრით არა ჰქონდესდაწყებული. აირას ამბობსლუნგლუადა არა იმას,რაცასემოსწყურებიაპატკანოვსა.

ეს პირველი და უკანასკნელი მაგალითი არ არისცხონებულ პროფესორის თაღლითობისა. ამას მერეცვნახავთ და ეხლა-კი ვიტყვით, რომ ამისთანავეგაბედვითა და კადნიერებით ექცევა იგი სტეფანოზორბელიანის მოწმობასაც. ერთს თავის შენიშვნაში ესგულმართალისომხისმწიგნობარიპატკანოვიამტკიცებს,რომ “ქართული ლიტერატურა ღარიბია ძველისწყაროებითაოდათვითსტეფანოზიმეცამეტესაუკუნეშიუჩივისო ამ ნაკლულევანებას”... თურმე ნუ იტყვით,სტეფანოზი იმას-კი არ სჩივის რომ ქართულიისტორიულიწყაროებიერთობღარიბია,არამედიმას,რომ

“ორბელიანთ გვარის შესახებ “ ქართლის ცხოვრება”ბევრს არას გვეუბნებაო, ჩვენ განვიხილეთო აქა-იქგაფანტულადდარჩენილინაშთებიდამხოლოდესმცირერაიმევიპოვეთო”.აშკარაა,სტეფანოზიაქმთელქართულწყაროების სიღარიბეს-კი არ სჩივის, არამედ იმას, რომორბელიანთ გვარის შესახებ სრული ცნობები არ არისქართულმატიანეებშიო.სტეფანოზიორბელიანთგვარისბიოგრაფი არისდა საკვირველი არ არის,რომუჩივის ამმხრით ჩვენს წყაროებს. პირიქით, სტეფანოზი ხშირადიხსენიებს “ისტორიულდავთრებსდასამეფო არქივებს”საქართველოსას. ამ სახით სომეხთა მეცნიერმა კერძოსაქმის შესახები სიტყვა სტეფანოზისა განაზოგადა,გადააკეთათავისებურადდანაკლი,ერთისცალკეამბისშესახები, მთელს ჩვენს ისტორიულ წყაროებს ზედდააკეცა.ვისაცაჰსურსუფრომეტადდააჯეროსგული, -რახერხებისსცოდნიაპატკანოვს,წაიკითხოსდ.ბაქრაძისწერილი “პროფესორი პატკანოვი და ქართული

ისტორიულიწყაროები”.მაშინუფროაშკარადდაინახვენ-რაოსტატობითმოჰქცევიალანგლუასდასტეფანოზისსიტყვას საოცარი პროფესორი სომხებისა. დ. ბაქრაძეამტყუნებს ამ გაოსტაბებულ პროფესორსდა ამისათვისმრავალი საბუთი მოჰყავს და, სხვათა შორის, იმასაცამტკიცებს, რომ, პირიქით, თვით სომხურს ისტორიულწყაროებზე ზედგავლენა ჰქონია ქართულს ქრონიკებსა.ვისაც ეს ამბავი არა სჯერა, ვთხოვთ ზემოხსენებულიწერილი დ. ბაქრაძისა წაიკითხოს და კრიტიკისქარცეცხლშიგაატაროს.

ამ სახით, გულადმა პროფესორმა გამოილაშქრა ჩვენს”ქართლის ცხოვრებაზე”, რომ ეს საძირკველი ჩვენსისტორიულს ვინაობას და ავკარგიანობას ძირადგამოაცალოს და თვით ვინაობა ჩვენი პირქვე დაამხოს.ლახტი, მართალია, შემოგვიქნია, მაგრამ ერთირომ ჩვენმოგვახვედრა, ათი თითონ იკრა. მართალია ამაში

პატკანოვი,თუმტყუანი,ჩვენამჟამადამასარვეძიებთ.ჩვენთვის საჭიროა გავითვალისწინოთ იგი საომარნიზნენი, რომელსაც ხელსა სჭიდებენ სომეხთა მეცნიერ-მწიგნობარნიჩვენდაგასათელავად.

III

რაცა ვთქვით, ეს არ გვაკმარა პატკანოვმა და, სწორედმოგახსენოთ,არცსომეხთამწიგნობართაგანერთხელდაერთხელ დადგენილი პროგრამა იქნებოდააღსრულებული,რომ მარტო ამაზე გაჩერებულიყო მათიბაირაღტარი. ქართველებს რომ ისტორიული ქრონიკებიარა აქვთ, ეს კიდევ დიდი უკადრისობა არ არის დაავზნეობას ერისას არ მოასწავებს. საქმე ის არის,ზოგიერთს უცხოელს ქართველები გულკეთილ ერადმიაჩნიათ, კარგის გულისანი არიანო, შესახვედრადსაყვარელნი, სასიამოვნონი, თავაზიანები. მართლა

ესეთნივართთუ არა - ამისითქმა ჩვენისაქმე არ არის.თითქო სომეხთა მეცნიერთ ესეც-კი ჰშურთ ჩვენთვის,თითქო უფიქრიათ, რა საჭიროა ჩვენთვის, რომუცხოელებმა ასეთის კარგის თვალით უყურონქართველებსა, მოდი აქაც ხელი შევუშალოთ. ვინმოგახსენათ, რომ ქართველები გულკეთილები არიანო,თითქო იძახის პროფესორი პატკანოვი, როცა გვწამებსფანატიკოსობას. დიაღ, იგი ეფიცება ქვეყანას, რომქართველებიფანატიკოსები არიანო, ესე იგი სხვაუცხოკაცისადარჯულისმიუკარებელნი,შეუწყნარებელნიდამდევნელნიო. ამის საბუთად ერთი რაღაც ზღაპარიმოჰყავსთამარდედოფლისდროინდელი.ფანატიკოსობა,რასაკვირველია, სიბრიყვისა და გონებადახშულობისავზნეობაადაამსიკეთესროგორდაიშურებდაჩვენთვისსომეხთამეცნიერი.

იქნება, მართლა, ავზნენი, გულღვარძლიანები ვიყვნეთ,

ფანატიკოსობა გვჭირდეს, - ჩვენ არც ამაშიგამოვეკიდებით. ხოლო რაკი სომეხს პროფესორსჩვენთვისფანატიკოსობა შეუწამებია, აშკარაა იმ აზრითიქცევა ასე, რომ სომეხს ამისთანაებში ხელს აბანინებს,მითამდა ქართველები არიან ასეთნი ბრიყვნი და ავისზნისანიდასომხები-კიარაო.ვნახოთასეა,თუაქაცრაღაცოსტატობაადათვალთმაქცობასწავლულისა.

როცა ქალკიდონის მსოფლიო კრებულს (596 წ.) ემოწმაქართველობა და ამით სარწმუნოებით ერთმანეთსდაჰშორდნენ ქართველებიდა სომხები, სომხებმა ცალკეკრება მოახდინეს დვინს და დაადგინეს განაჩენი. ამგანაჩენის ძალით სომეხთა მაშინდელმა პატრიარქმააბრაამმა ასე შეაჩვენა და კრულვა-წყევლას მისცაქართველობა: “ჩვენ დავწყევლეთ და პირქვე დავამხეთქართველთა კათალიკოზი კირიონი და ქართველებზევბრძანებთ, რომ სომხებმა ამის შემდეგ არ იქონიონ

არავითარი მისვლა-მოსვლა ქართველებთან, არავითარიურთიერთობა, არც ლოცვითა, არცა ჭამა-სმითა, არცმეგობრობითადა არც შვილების აღზრდით; არ გაბედონწასვლასალოცავადარსახელგათქმულმცხეთისჯვარისა,არცმანგლისისჯვარისა,არმისცენნებასიარულისაჩვენსეკლესიებში,ერიდნენიმათთანდამოკიდებულებასცოლ-ქმრობისას, ნება ეძლევათ მხოლოდ აღებმიცემობაიქონიონ,როგორცურიებთან.ვინც ამბრძანებასგადავა,წყეულიმცა არს იგი სულითა და ხორცითა და ყოვლისცხოვრებითა”.

ამას მოგვითხრობს სომხის ისტორიკოსი კაღანკატვაცი.ისტორია მისი მეცხრე საუკუნეს ეკუთვნის და თვითპატკანოვს რუსულად გადაუთარგმნია. ეს მაღალზნეობისდა კაცთმოყვარეობის მომასწავებელი განაჩენიშიგ ამ ისტორიაშია ჩართული. სართი დასწრებისააო,სწორედ ამას ჰქვიან. ამაზეუდიდესიფანატიკოსობა არ

გვგონია სხვა იყოს სადმე. ამ სახელოვანის განაჩენისპატრონსგანახმაღაამოეღებოდაჩვენსფანატიკოსობაზე,რომ ქვეყანაზე გამკითხავი ვინმე იყოს! რატომ აგრესაქებურად გაუჩუმდა ამისთანა წრეს გადასულსფანატიკოსობას,რაკიაქამდემიიყვანასაუბარი.

განა მართალი არ არის ყოველ ამის შემდეგდ. ბაქრაძე,როცა პატკანოვზე ამბობს: “პატკანოვიუკვედასკვნილსქართულს აზრს ან უჩუმდება, ან თუ იგი მოჰყავს,მოჰყავს გადასხვაფერებით, იმგვარად, რომ ბინდიმოჰფინოს მის წინააღმდეგ აზრს, ქართულ ისტორიისწყაროს,თვითჩვენთაწინაპართახასიათს”.თუამისთანაოინობასა და თვალთმაქცობას კადრულობენ და არაჰთაკილობენ სომეხთა ქებულნიდათავმოსაწონებელნიპროფესორნი, რაღა უნდა მოვთხოვოთ სხვა სომხებს,რომელთაც ცარიელ დიპლომებით თავი მოაქვთ,ქადულობენდაყურებსგვიჭედავენ.

ამ სახით, კადნიერმა პროფესორმა ხომთავზედაგვახიაჩვენი “ქართლის ცხოვრება”, ხომ სახელი ჩვენი ცოტადთუბევრადშეგვილახამით,რომქვეყანასაუწყა,ვითომცუსწავლელიდაუმეცარი, ესე იგიუკანასკნელი სომეხიმაშინაკ-კი უპირველესი და წინ-წასული ყოფილაქართველებზე,როცაქართველებისოქროსდროიყო,ხომფანატიკოსობაცშეგვწამა, -ახლასხვაგზიდამმოგვიარა.სული ხომ ვითომც ამოგვხადა, ახლა ხორცის გლეჯასაცმიჰყოხელი.ამმხრითაცრომლახტიარშემოექნია,ერთსადა უკანასკნელ საგანს სომეხთა მწიგნობრობისპროგრამისასუღალატებდადა ამის ჯავრსადა ცოდვასრადგაიყოლებდა.

ისტორიულჭეშმარიტებადცნობილია,რომეგვიპტელთა“მუშენი”, დაბადების “მოსოხნი” ანუ “მოსხნი,”ეხლანდელი “მესხნი,” ჰეროდოტის “ტიბარენნი”,

სტრაბონის “ტიბერნი” და “კოლხნი” შეადგენდნენქართველ ნათესაობის ერსა. რადგანაც ისიცჭეშმარიტებად ცნობილია, რომ ძველისძველად ამქართველ ნათესაობას სჭერია მთელი სივრცე ღალისისმდინარითგან მცირე აზიაში - შავის ზღვის პირამდედამთელი აღმოსავლეთი მხარე ამ ზღვისა, აგრეთვე იგიადგილები, რომელნიც მტკვარსა და არაქსს შუამდებარეობენ,აშკარაა,რომვისაცამადგილებშიდაჩემებარამ უნდა, ან ქართველის კუთვნილების გაუქმება, -მოუნდებადაამტკიცოს,რომზემოდასახლებულნიერნიქართველთა ნათესაობისა არც იყვნენ და არც არიან.სწორედ ასე მოიქცა ჩვენი გულადი პროფესორი დაგვეფიცება, რომ “მოსხები და კოლხები” ქართველისნათესაობისანიარარიანო,დაარავითარსსაბუთსამისასარ იძლევა-კი ეს საოცარი მოფიცარი. ბალღო, რადასტირიო?გამიდისდავტირიო,სწორედესარის.

ამგვარათვე ხელს იწვდის ტაოსკარზე, ეხლანდელჭოროხისხეობაზე,იმისდამიუხედავად,რომუცხოერისმემატიანენი, მაგალითებრ კონსტანტინე პორფიროგენი(911-959 წ.) იმოწმება, რომ მეათე საუკუნეზე წინათქართველთ ბაგრატიდთა ეჭირათ ჭოროხის ხეობა დააქედამ დაიპყრეს თვით არზრუმი და სხვა ნაწილებისომხეთისაო. თუნდ ესეც არ იყოს, მთელი ჭოროხისხეობა, როგორც უკვე ვთქვით, სავსეა ქართულისეკლესიებითა და მონასტრებითა ქართულისავეზედწარწერებითადაზოგნი ამათგანიეკუთვნიანმერვემეცხრე საუკუნეს. ყველა ესუტყუარინი მოწმენითვითსომხის ვარდაპეტის სარგისიანისაგან არიან აწერილნი,ბროსსესაგან განხილულნი და აკადემიის მემუარებშიდაბეჭდილნი.თვითესსარგისიანი,რომელსაც 1843-1853წ.დაუვლია ჭოროხის ხეობა, მწუხარებით ამბობს, რომღონისძიება არა მქონდა გადმომეღო იგი მრავალიქართული ზედწარწერიანი, რომელნიც მე იქა ვნახეო.

აბიხი, ხანიკოვი და თვით იგი კოხი, რომელნიც ერთსშემთხვევაში პატკანოვმა იმოწმა, ამასვემოგვითხრობენ[11].

ესეა თუ ისე, პატკანოვი უფრო შორს მიდის ამაზე, დარაკი სხვისის დაჩემების გზაზე დაექანა, თავს ვეღარიმაგრებსდაჭანეთსაც,მოსეხორნელის“ჭანივ”-ს,ესეიგი“ქალდეას”,ხელიწაატანა,-“ქალდეა”შეადგენდანაწილსსომხეთის სამეფოსასაო. როდის და სად არის ამისიისტორიულისაბუთიო?-ეკითხებაამგათამამებულსადამადაგახსნილს სომხის პროფესორს დ. ბაქრაძე.მართალიც არის. თუ მოსე ხორენელი სწერს, რომ იმადგილებში, რომელსაც “ქალდეა” ერქვა, ჯერ თითქმისორი ათასის წლის წინათ სომხები იყვნენო, ეხლა ხომყველამიცის,რომესაშკარატყუილია.ისიცეხლაყველამიცის, რომ სომეხთა მეისტორიეთა მამამთავარი მოსეხორნელიისესარწმუნოდასაქებ-სადიდებელი არ არის,

როგორცსომხებსაჰგონიათ.

ლენორმანი,ესყველასაგანდიდსწავლულადმიჩნეულიკაცი, აი რას ამბობს: “შეურყეველ ჭეშმარიტებად უნდამივიღოთ, რომ სომხებს არ აბადიათ არარიგინაციონალურიგადმოცემაპირველტიგრანამდე,რომელიცკიროსის თანამედროვე იყო. რაც-კი შეეხება ამაზე წინადროს, ყველა მოთხრობა სომეხთა მწერლებისამომდინარეობს მოსე ხორნელის წიგნისაგან, და ესწიგნიც, როგორც თვით ხორნელისაგანაც სჩანს, არისუბრალო ასლი (კოპიო) მარაბაზ კატინისცრუსიტყვაობისა, კომპილაციისა. ეს ბატონი კატინასცხოვრობდა ქრისტიანობის პირველ საუკუნეს, ადგალიტერატორობისხელობას,ეკუთვნოდაედესისსკოლასდა ამან შეადგინა კომპილაცია, საცა სიმართლეზე მეტისიცრუე შეიტანა და სულ ეს ააშენა კტეზიისქრონოლოგიურ სისტემის მზგავსადდა, სხვაც რომ არა

იყოს-რა,მარტოამსისტემისმიბაძვასუნდაგაეფუჭებინასაქმე, გაეშორებინა ჭეშმარიტებისაგან. გულუბრალომკითხველის მოსატყუებლად კატინამ ეს ხერხიცმოიხმარა,რომთავისიკომპილაციამიაწერაალექსანდრემაკედონელის დროს. კატინის დროს ამისთანახერხიანობა ძალიან გავრცელებული იყო და ამ გვარისყალბის წერილებით, ფალსიფიკაციებით მოჰფინესმთელიქვეყანა”[12].

ჩვენ ეს ლენორმანის საბუთიანი აზრი იმისთვის არმოგვყავს აქ, რომ მოსე ხორნელი შევუბღალოთ მისპატრონებს. აქედამ ერთი იმისთანაოინი გამიჩეკა მერე,რომერთიმაგალითიკიდევმოგვეცაგავითვალისწინოთუტყუარად, - რა საქებური და სამამაცონი ზნენისჭირებიათ სომეხთა მწიგნობართა საერთდ და მათბაირაღტარს პატკანოვს საკუთრივ. ლენორმანმა ესთავისი და ეხლა ყველასაგან მიღებული აზრი მოსე

ხორნელზე 1871 წელს გამოაცხადა. რა თქმა უნდა,ვერაფრადიამებოდათესამბავიმოსეხორნელისმაქებარ-მადიდებლთა.გარნარაუნდაექმნათ?ქონდრისკაციხომვერ შეეჭიდებოდა იმისთანა გოლიათს მეცნიერებისას,როგორიც ლენორმანია. ან რომ გაებენა კიდეც, რასგაიტანდა.როგორუშველაპატკანოვმათავს? აიძაღლისკუდისადმარხია.გამოვიდა,რომესსაბძელიხომიწვის,ბარემხელებიმაინცგავითბოო,დაგაითბოკიდეც.

პატკანოვმა ყური მოიყრუა, თითქო არც სადმელენორმანია და არც მის მიერ ნათლად გამოკვლეულიაზრი: აიღო და კარგა ხანს შემდეგ, როცა უკველენორმანის აზრიგამორკვეულიიყო,შეუდგავითომდათავისის საკუთარისთაოსნობით მოსე ხორნელის ავისადა კარგის ჩხრეკასა, ვითომ თითონ გამოიძია. თავისსკრიტიკისქარცეცხლშიგაატარა, -ვითომთითონმიაგნო,რაც უკვე მიგნებული იყო სხვისაგან, და ლენორმანის

გამონაკვლევითავისისსახელითგაასაღა.ამრიგადუკვეაღმოჩენილი ამერიკა აღმოაჩინა და დოინჯი შემოიყარათავმოწონებისა. როგორ მოგწონთ ამისთანა საქციელი?თქვენთუარმოგწონთ,აბაყურიდაუგდეთპატკანოვისამქრის მწიგნობართა, რას ამბობენ ამ სხვისის ღვაწლისდამჩემებელსა და სხვის ნაცვამით დოინჯშემოყრილპროფესორზე: “ყველაზე უდიდესი (капитальный)საისტორიო ღვაწლი პატკანოვისა” სწორედ ეს ღვაწლიარისო[13]. აკი “კაცსა მართალს, თუ მტყუანსა, კაცნივეშეატყობენო”.მიუქარავსამანდაზისმთქმელსა.

თუ მართლა “ყველაზე უდიდესი საისტორიო ღვაწლი”ესა ყოფილა პატკანოვისა, სხვა უმცირესი რაღა უნდაიყოს?ესსხვამეცნიერსავკითხოთ,სახელდობრბ-ნმარს,ეხლანდელს სომხების პროფესორს პეტერბურგისუნივერსიტეტში. მე პატკანოვის შეგირდი ვარო, იძახისთავმოწონებითბ-ნიმარი.მწურთნელისკარგადხსენება

მადლობელის გაუწვრთვნილისაგან მოსაწონია, მაგრამესეც-კი ურიგოდ არ არის ნათქვამი: “ცემა გმართებსგამზრდელისა,თუყრმაჰნახოავადზრდილი”.

ბ-ნიმარი,თუმცაპატკანოვისამებროინებშიჯერთავიარუჩენიადაღმერთმაცნუჰქმნას,რომიჩინოს,-სხვაფრივ-კი იმის გზაზე დამდგარა და დიდის რიხით იჭიმება,თითქო მაღლა ფრინველს არ გადაიჭრენს და დაბლაჯინჭველას არ გაიტარებსო. ერთი აკაკისთან მისისაუბარი გადაათვალიერეთ და დაინახავთ, რარიგადიბღინძება თავისი მეცნიერებით, რარიგად იბერება, რასხვილ-სხვილად იხარჯება, რადიდ-დიდ სწავლულებშითავსა სდებს. ამ ბოლოსდროს ბ-ნმა გოლმსტრემმა[14]ამომავალ მნათობადდაგვისახა მეცნიერების ცაზედდაამას იქით, უყურეთ, ცას ქუდად აღარ მიიჩნევს დადედამიწას ქალამნადა.თუმცა ესროგორღაც ჰგავს, კუმფეხი გამოჰყო, მეც ნახირ-ნახირო, მაგრამ ჩვენ რა

გვენაღვლება?ჩვენრასაქმეგვაქვს?კუმთავისიიცოდეს,ჩვენ-ჩვენი.

თუ რამე კულტურის ნასახი გააჩნიათ ქართველებსაო,თითქმის სულ სომხების მოწყალებითო[15] სომხებისკულტურა რომ უარ-ჰყონ, ნახევარი კულტურაქართველებისათქვენსჭირსწაიღებსო,ამბობსესახლადამომავალიმნათობიმეცნიერებისა.იქნებაესეციყოს,არცაქ აუხირდებით, იმიტომ რომ ჩვენ სახეში სულაც არგვაქვსვიძიოთ,ქართველისჯობიასომეხს,თუსომეხი -ქართველს. ამაებზე საუბერი ბრიყვის საქმეა და ჩვენშორს ვუვლით ამისთანა აბდაუბდას. ჩვენ მარტო ამასვჩივით, -როცაიმისთანამეცნიერნი,როგორცბ-ნიმარია,ამისთანაებს ღაღადებენ, საბუთი მაინც უნდადაგვანახვონ.

ბ-ნიმარიჩვენსენასაცკისწვდათავისისბასრიხმალითა.

ენის მრავალსიტყვაობა ერის მრავალაზროვნებასმოასწავებს, და როცა ისტორია ორს ენას ერთმანეთსმოახვედრებს,უფროსუსტიდაუძლურიენაზედ-იჩნევსგავლენას უფრო წინწასულ და უფრო კულტუროვანენისას.

ნუთუ ამ აზრით, ამგანზრახვითბ-ნიმარიგვიცხადებს,რომქართულმაბევრისისტყვასომხურისამიითვისაოდაამითშორიდამგვანიშნებს,-აიერთისაბუთიცსომხებისკულტურისა და ამ კულტურის ზედგავლენისაქართველებზეო.

”ბანაკი, მუშაკი, სპეტაკი, ჟამი, ქალაქი, სენაკი, კარგი,წესი, მატიანე, პატივი, ჭეშმარიტი”და ბევრი სხვა სულსომხური სიტყვებია ქართულში გადატანილიო[16]. ესეციქნებამართალიიყოს,ხოლოჯერკიდევღმერთმაიცის -ეს სიტყვები სომხებისაგან მიუღიათ ქართველებს, თუ

ქართველებისაგან სომხებს. ჩვენ აქ არც ერთისდამტკიცებაგვინდა,არცმეორისა,ხოლოგვიკვირსასეთიგადაწყვეტილადლაპარაკიიქ,სადაცარავინიცის,ჯერრაგამოვარისგან,დაბ-ნიმარმარადინებაასეთილაპარაკი?

პირიქით, თუ ლენორმანი სარწმუნო სწავლულია, თუშეურყეველ ავტორიტეტად ცნობილია ამისთანაებშიდიდებული, ლენორმანის სიტყვით, ლინგვისტი ეჟნბიურნეფი,რატომბ-ნიმარმაამათმაინცყურიარათხოვა,თუდასაჯერადარა,ეჭვისგასაჩენადმაინც.

ლენორმანი ამბობს - “სრულიად შესაწყნარებელია, რომდიდი ნაწილი ამ (ქართულის) სიტყვებისა ეკუთვნისსპარსულს ენასდა ქართულში შემოსულია შედარებითახალ დროს არა საჭიროების ძალდატენებით, არამედისტორიის მოქმედებით.დანარჩენი ნაწილი-კი ქართულსიტყვებისა უძველესის დროებისანი და ზედმიწევნით

ქართულის თვისებისანი არიან, როგორც ეს დაამტკიცაჩვენმადიდებულმალინგვისტმაეჟენბიურნუფმაო”.

უძველესნი დრონი ქართველობისა და მათისკულტურისა ასურულ ლურსმნულ ნაწერებშიამოხსენებული ჯერ კიდევ 1300 წელს ქრისტეს წინათ,როგორც ამას მერე უფრო ცხადად დავინახავთ, დასომხების ხსენება მეშვიდე საუკუნის დასასრულამდექრისტესწინათარცკიიყო.მაშუფროსაგულვებელიარარის,რომ სომხებს ქართველებისაგან შეევსოთთიავისისიტყვა-ნაკლულევანება, რაკი ამ საგანზე მივარდასაუბარი?

თუნდ ესეც არ იყოს, თუნდ ყოველივე ეს სამაცდუროსაგულებელიც იყოსდა სხვარამ ნიშანწყალი საბუთისაარ გააჩნდეთ-რა, სწავლული გატერიასი, მცოდნექართულ-სომხურისა, ხომ ცრუმეტყველი მეცნიერი არ

არის. ამანაც-კი გამოსთქვა, რომ სომხურ ენის შინაგანთვისებასნათლადვერმივუხვდი,მანამქართულიენაარვისწავლეო, რადგანაც სომხურის ენის ბევრი ძირკვებიწმინდა ქართულ ელემენტისაგან სწარმოებენო დაუქართულოდიმათიახსნაშეუძლებელიაო.ლენორმანისდა რაულსონის თქმული, რომ სომხების არმენიაშიშემოსევამ (მეშვიდე საუკუნის დასასრულს) ბევრიალაროდიული (ქართული) ჩანთქაო, საბუთს უმატებსგატერიასის ნათქვამს და ამაების გამო ბ-ნი მარს ეჭვიმაინცუნდაშეჰპარვოდა,დაარაბრძანებაგაეცა,ასეიყოს,როგორც მე მიამებადაროგორც გაუწთვნელი ვარ ჩემისმწურთვნელისაგანო.

მთელს ამ საუბარს ბ-ნ მარისას ერთ ქრთილადაც არვიყითით.ენისგამდიდრებასხვისასიტყვებქითაერსარდაამდებლებს, თუ არ აამაღლებს, რუსული очар დაჩვენებური “ოჯახი” მონგოლური სიტყვაა, башка

თათრულია, თუ სპარსული, სიტყვიდამ “ბაშჟ”, сакля -“სახლი”религiя,профессiя,поезiя,литератураდაათასისხვამაგისთანა,სულსხვაენისსიტყვებია,-ამითმითამრაო?ინგლისისენაშითითქმისნახევრისიტყვებიფრანგულია,მოდითდა წინ გადაუდგეს ან ენაწმინდა ქართული, ანენაწმინდა სომეხი და დუჟინოს, - ჩვენ გჯობივართო.მართალია, ბ-ნს მარს მიზეზი სხვამ მისცა ამებისლაპარაკისა, მაგრამ უნდა სცოდნოდა, რომ ამებზესაბუარი წყლის ნაყვაა და სხვა არაფერი. ბ-ნი მარისხვაფრითაც ირჯება, თითქო ჩვენზე გულმოსულია დაჯვარსიყრის.კარგახანია,რაცდაიქადა,რომდამაცადეთ,ეგ თქვენი რაღაც “ვეფხის-ტყაოსანია”, - სულ თავზედაგაფხრეწთო,ინგლისშიერთიმანუსკიპტრიმეგულება,იმას ვიპოვი და დაგიმტკიცებთ, რომ იქიდამ არის ეგნათარგმნი, ან გადმოღებულიო. ვაი ჩვენოთათმოსაწონებელო რუსთაველო! თურმე ქურდიყოფილხარ და სომეხთა მეცნიერთამებრ სხვისი შენად

გაგისაღებია! ჩვენ-კი რა დიდებულ კაცად მიგიჩნიეთ,შენსსახელსშევხაროდით!ბ-ნიმარი,რომელიცვითარცადიდგულა მეცნიერი, შუბლზე ბუზსაც არ ისვამს,უბრალო სიკვდილისშვილი ხომ არ არის, ტყუილადდაიქადოს რამ და არ იცოდეს, რომ “ისარი და პირითსიტყვა, რა გასტყორცნაო, არ მობრუნედს”.დაიქადადააკი...აიისდღეადაესდღე,მასაქეთშვიდი-რვა,თუარმეტი, წელიწადი გავიდა, - მაგრამ ქადილი ქადილადდარჩა. ბ-ნიმა მარმა კარგად იცის, -რა განძია ჩვენთვის“ვეფხის-ტყაოსანი”;კარგადიცის, -ბაბურჯიაიგიჩვენითავმოწონებისათვის, ქვეყნად ხმის ამოღებისათვის.მაშასადამე, თუ თავში დასცხები ვისმე რამ უნდა,უკეთესი იქნება აქედამდაგვცხოს, აქედამ შეგვინგრიოსციხე-სიმაგრეჩვენისსახელსიადათავმოწენებისა.თუარამან,სხვარაგულთაძვრამუნდა აგვიხსნასეს ამისთანათავდაუჭერავი მუქარა და ქადება მეცნიერებისა,ფსიხოლოგიურადრომჩავკუვირდეთ?

რა საკადრისია, კაცს ჯერ საბუთი არ ენახოს, არგაეჩხრიკოსდა არც იცოდეს, მართლა ამისთანა საბუთიარისსადმეთუარა,აიღოსდამთელსერსშეუგინოსმისისამართლიანად სახელვანი კაცი, შეუბღალავოს იგითითქმის წმიდათაწმიდა, რომელსაც შვიდას-რვაასიწელიწადია განუწყვეტლად შესტრფის და შეჰხარის,შეურყიოს ძირი იმ დიდებულს სახსოვარს, რომელსაცმთელმა ერმავე შიგ ჩაატანათავისი ცრემლიდათავისისიხარუალი, შიგ ჩაახვია თავისი სული და გული, შიგჩააწნა თავისნი უკეთესნი ფიქრნი, ზრახვანი,გრძნობანი!.. რა საკადრისია! კიდევ ვიტყვით: ამისსაბუთი რომ ხელში ჰქონოდა, ვინ რაღას ეტყოდა,მართალს წინ რაღა დაუდგებოდა! მაშინ თუმცაშევწუხდებოდით, მაგრამ მაინც პატივისცემითა დამოწილებითთავს მოვიხრიდით მართლის წინაშე. საქმეისარის,რომჯერსაბუთიარენახა,და ანრასჰნახავდა,

როცა არ არის,და მაინცდაიქადა. მე ესე მომელანდაო,სიზმარში ვნახეო, რომ ინგლისში ამისი საბუთი არისო.თუესმართლასიზმარშიმოლანდებულიარარის,მაშინრა იქნა იგი ქადებული საბუთი? რამ ჩაყლაპა?თუ იგისაბუთი არ აღმოჩნდა, ის პატიოსანი და ყოვლადღირსებული თვისება ჭეშმარიტის მეცნიერისა სადღაა,რომ სთქვას: შევცდი და ვინანიო. განა რომ “სოფლისნადიმითამჯდომელისოფელსავეთვეჭრელი”.განარომ“ბუისგანნუგამოელიბოლო-კარკაზისბუდესა”.

მოდითდაგულზენუმოხვალთამისთანათავგასულდაშეუნანებულ საქციელისაგან! ვშიშობთ, მაგრამ მაინცვეტყვით: ნუთუ ამისთანა ქედმაღალმა მეცნიერმა,როგორიც მარია, თითონ რამ ჰკითხოთ, მართალი არასთქვა? და თუ არა სთქვა, რას გვემართლებოდა? რათდაიქადა ასეთის გაბედულის რიხით, და თუ დაიქადა,რათ არ აასრულა ქადილი? რა ანგარიშია, რა ჰლამის

ხელიდამ გამოგვაცალოს ჩვენ ჩვენი საუნჯე დაამისათვისცარიელმუქარისდაქადილისდალაბრებული,პირგადაღეჭილიხმალიმოგვიღერა.ვისთვისდარისთვისირჯება, რომ ასე უსაბუთოდ გვეტანება და ხელიდამგვაცლისჩვენს“ვეფხის-ტყაოსანს”?ვისშერჭმიათვალშიეკლად ეს ქართველების ეროვნულ ღირსებისა დავინაობის სახსოვარი, რომ ბ-ნი მარი აგრე თავზეხელაღებულად იღწთის ამ ეკლის გამოღებისათვის?ყოველივე ესთქვენ გამოიცანითდა ჩვენ-კიდიდიხანიავიცით, რომ “ხარი ხართან დააბი, ან ფერს იცვლის, ანზნესაო”.

IV

სომეხთა მწიგნობარ-მეცნიერთა ამბავი დიდს მდინარეწყალსაჰგავს:რამოდენადაცნაპირიდამშიგშესტოპავთ,იმოდენად უფრო ღრმაში შესდიხართ, უფრო მეტს

სიგრძე-სიგანესა ჰხედავთ. თანდათან მათი სილაღე,კადნიერება და თავგასულობა ჰმატულობს და უფროგაბედვითთავსიქებენ,უფროგულახდილადგვექცევიანჩვენც. მათ მიერ ერთხელ დადგინეული პროგრამამოქმედებისა, ერთხელ და ერთხელ შეთვისებულითვალთმაქცური ხერხი და ოინები ისე აშკარად, ისეცხადად, ისე ვრცლად არსად არ იხატება,როგორც ერთსევროპულ გაზეთში, სადაცდაწყობილად მოთხრობილიაყოველივე ის, რაც ჩაქებ-სადიდებელია სომხისა,გასაბათილებელია ქართელისა და რაც აშკარადჩაგონებულიათვით ამ მწიგნობარ-მეცნიერთაგან. აქ ესვაჟბატონები აღარ ჰმალავენ, არა სახსარს აღარჰთაკილობენ, აღარას მორცხვობენ. პირდაპირ დაგულახდილად იმისთანა ხერხითა და სახსრებითჰსაქმობენ, რომელთ ხელის მოკიდება და სირცხვილისალმურის მოდება სახეზე ერთი უნდა იყოს ყველ სხვაკაიცსათვის-სომეხიიქნება,თუსხვამილეთისა.

უკანასკნელოსმალთანომებისდროს, სახელდობრ 1877წელს,ერთმასაფრანგეთისგაზეთმა -“Temps"აქჩვენკენერთიკორესპოდენტიგამოგზავნა,სახელადკუტული.ამკუტულმააქედამკორესპოდენციებიუგზავნახსენებულგაზეთსდათითქმისმთელიორითვეაბეჭდვინა.ესბ-ნიკუტულიაირასსწერსიმისთაობაზეთუ,ვისჩაუვარდახელში ჯერ მაშინ, როცა ვლადიკავკავიდამ ჩვენკენწამოსულს, ერთი სადგურიფოსტისა ძლივს გამოევლო.ჯერ კიდევ ბალთაში[17] დაჰხვედრია, განგებ თუშემთხვევით, ერთი აფიცერი არტილერიისა, შუშელისომეხი. ამას ჩაუსვამს იგი თავსს «პოვოზკაში» დამოყვანია ტფილისს. რა უამბნია მისთვის ამ აფიცერსგზადაგზა, ამისი არა ვიცით-რა. იმედი-კია, ბევრს კარგსეტყოდა ჩვენდა შესამკობლად. ამ იმედს იმაზევამყარებთ, რომ ამ ბ-ნს აფიცერს მოსვლისავე უმალტფილისში წაუყვანია თავისი ახალი სტუმარი აწ

განსვენებულ გრ. არწრუნთან, «მშაკის» რედაქტორთან,რომელიც, კუტულის სიტყვებით, «ლიბერალთა დასისწინამძღომიადათუმცა სასულიერო წოდებისა არ არის,მაგრამსომხებშორისიმავეროლსჰთამაშობს,როგორსაცდელინგენრიდამამაგიაცინტეკათოლიკეთაშორის,დარომელსაცუკეთესმისსომეხთასაღვთოწერილი,ვიდრეთვითკათოლიკოზსაო».

რა თქმა უნდა, კუტული ეგზამენს ვერ გაუკეთებდაკათალიკოზს სომხებისას, მაგრამ მაინც გადაჭრილადამბობს,ესასეაო.საიდამშეუტყვიაესასეთუპირატესობაარწრუნისა და ასეთი ქვეითად ყოფნა პატივცემულკათოლიკოზისა? აშკარაა, ანთითონ არწრუნს გაუბერიათავისი თავი, ან სხვას ვისმე მაღლა თაროზეშეუსკუპებია განგებ, რომ უცხო კაცსთვალები აჰბოდადა თავისის თვალით არა მოეჩხრიკა რა. აშკარაა, ანთითონარწრუნი,ანვიღაცცდილაესამისთანაუცნაური

ამბავი ჩაეწვეთებინა ყურში ამ ახალ მოსულფრანგისათვის, რომ აბრუ არწრუნისა განედიდებინათმისთვალშიდა ადვილადმინდობოდა ამისთანაბრძენსკაცსდა ისდაენახა, რასაცდაანახვებდა ესდელინგერიდა გიაცინტე სომხებისა. რომ კარგად დაანახვებდა, რათქმაუნდა,ეჭვიარავისექნებოდა.

ისიც უამბნიათ, რომ არწრუნი ჯერ მოსკოვშიგანათლებულადაგემეცნიერებულა,მერეპეტერბურგში,და სულ ბოლოს ჰეიდელბერგიბში და ძალიანგანვითარებულია ფილოსოფიაშიო. რომ უფრო მაღლაასწიონესძალიანგანვითარებულიფილოსოფოსი,ერთიდიდი ღირსებაც ზედ დაუმატებიათ, სახელდობრ ისა,რომ მისი ძმა გერმანიაში პროფესორიაო. თუმცა ძმისპროფესორობა არა-პროფესორისათვის დიდი თამასუქიარ არის, მაგრამ ესეც-კი არ დაჰვიწყებიათ არწრუნისგანდიდებისათვის. ესე გაუბერიათ არწრუნი, თუმცა

ტიკს მაშინ ჰბერვენ, როცა შიგ არა დგა-რა. ასემოუმზადებიათ უცხო სტუმარი, რომ მერე ყოველვესიტყვა არწრუნისა ბაჯაღლოოქროდ მიეღო.ფუქსავატიფრანგი,რათქმაუნდა,მახეშიგაება,დარაცჩასძახეს,ისამიძახაგაუჩხრეკლად,გამოუძიებლად.აბადაუკვირდითბალთაში დახვედრასა და მთელს ამ ამბავს, თუ არდაინახოთ - რა ხერხები სცოდნიათ უცხო კაცისგაბრიყვების და ჩათრევისათვის. ეს ჯერ ყვავილებია,ხილიმერეიქნება.

რაკი ამისთანა შარავანდედით შემოსილა განსვენებულიარწრუნი.აუღიადაკუტულიწაუყვანიაჯერტფილისისისაქალაქო საბჭოში, რომელიც კუტულისათვის «პატარაპარლამენტად» დანახვებია, საცა გამგეობის წევრნიმინისტრებად მოსჩვენებია ბ-ნს კორესპოდენტს დაარწრუნი, თავისის ლიბერალურ დასით, ოპოზიციად.მერე გასძღოლია არწრუნი და დაუტარებია სომხის

ეკლესიები. აქ კუტულის გაჰკვირვებია ტერტერებისმშვენიერიდაძვირფასისამოსელი.აბარადღისათვის-ღაშეინახავდნენ!.. შემდეგ წაუყვანია ეს უცხო სტუმარისომხის სკოლებში. კუტული ქებით იხსენიებს მშვენიერთვალებს სომხის მოსწავლე ქალებისას, თუმცა სახისერთობსილამაზეზე-კიბოდიშსიხდის,უკაცრაოდაო.

განსვენებულ არწრუნს შეჰყავს კუტული სომეხთაინტელიგენციის წრეში. კუტალი გვისახელებს ვინგაუცვნია არწრუნის წყალობით, ხოლო საჭირო არ არისჩვენ აქ ჩამოვთვალოთ.საკმაოავიცოდეთ,რომსომეხთაინტელიგენციისწრეში არწრუნსდაუტრიალებიათავისიახალი მეგობარი, ანუ მწე-მქებარი, როგორც უწინიტყოდნენ. გაუმართეს სადილ-ვახშმები, ალხინეს,შეაქციეს შინა,თუგარეთ ბაღებში,უმღერეს სიმღერები,რომანსები,დაკუტულისჩივის,ერთამისთანალხინადამისე შეზარხოშებული დავბრუნდი შინაო, რომ

კალმისათვსივერმომიკიდნიახელი,ისე ამიერიათავშიაზრებიო. ყველგან, საცა კი ლხინს დასწრებია, სულსომხური საჭმელები მიურთმევიათ და ეს საჭმელებიძალიან მოსწონებია ხელიხელ სატარებულ სტუმარსარწრუნის ლიბერალურ დასისას. მერე გაუწვევიათშინდისში, რაღაც დღეობა ყოფილა. აქ ხომ მთლადაღტაცებაში მოუყვანიათ. მხოლოდ ერთს რასმეგაუოცებია. თურმე ნუ იქყვით, ვინც-კი მეჯლისსა დადღეობაში ქალი უნახავს, ისეთი «დიდი ცხვირიჰქონდათო, როგორც მთის ქედიო». რა თქმუ ნდა,არწრუნის ლიბერალური დასი ამისთანა წუნს არაკადრებდათავისიანებსდაარცკუტულსმოაფენინებდამთელს ქვეყანაში. და რომ ეს უწყინარი და უტკივარიწუნიც-კი არ შეამჩნევინონ უცხო კაცს, დაბალი ღობეცმალე უპოვნიათ. ჭკვიანურად, გულმართალადაუხსნიათ, რომ ეგ დიდცხვირიანები სულ ქართელებიაირიანო.ესეცკარგია!..რაცმეტიაქვთ,ისმაინცჩვენთვის

არა ჰშურთ, გულუხვად გვთავაზობენ. მეტიტრფიალებაღაგინდათ,ჩვენისსიყვარულითცხვირებსაც-კიიჭრიან.

რა უნდა ექნა ამისთანა მახეში გაბმულს ქარფშუტაფრანგსა? პარლამენტია-და სომხებისააა, სკოლებია-დასომხებისაა,ეკლესიებია-დასომხებისაა,ინტელიგენციაა-და სომხებისაა, შექცევაა, ლხინია-და სომხებისაა,დღეობაა-დასომხებისაა,დელინგერებია-დაგაიაცინტები-და სომხებისაა, ფილოსოფოსებია-და სომხებისაა,საჭელებია-და სომხებისაა და მერე სად? ტფილისში.აშკარაა, აქ სომხეთია და ტფილისი სომხეთის ქალაქია.სხვა რა უნდა გამოეყვანა ასეთის ოსტატობითთალახვეულს გუშინდელ მოსულ კაცს! აკი სომეხთასტუმარმოყვარეობითაღტაცებულიკუტულისაქვეყნოდიძახის,როცაჯერტფილისშიზისდააქედამფეხიგარეთარგაუდგამს:«უთუოდედემიაქ,სომხეთში,ყოფილაო».

ამ სახით საქართელო, ტფილისითურთ, სომხეთადმოაჩვენეს ევროპელ კორესპოდენტს და ეს ამბავიქვეყანაშიმოაფენინესუცხოკაცსიმისთანადარბასელდაგავლენიან გაზეთის პირით,როგორიც «Tempc» -ია.ოინიარარის,მაშრაარის?

ერთი ეს ვიკითხოთ: რა აზრია ამისთანა სასაცილოცუღლუტობასა და თაღლითობაში? ამისი პასუხიშეიძლება გამიჩხრიკოს ერთის გარემოებისაგან,რომელსაც თითონ კუტული გვანიშნებს. იგი თურმეეშურებოდა «დაესწროყარსის აღებას»,მაგრამრადგანაცთითონკუტულსდამისს ახალმეგობრებსჰსურვებიათდიდ აღმოსავლეთის საქმესთან ფეხზე წამოაყენონსომხების საქმეც, იგიტფილისში ყოვნდება, რომ აქაურხალხების ვითარება შევიტყოო. შეატყობინეს კიდეც:ტფილისიდასაქართველოჩვენიბინააო,ჩვენიქვეყანააო,დარადგანაცმართლაესეა,ვიღაგვეტყვის,რომსომხები

დაქსაქსულნიარიანდაბინისმოსაკიდებელიადგილიარაქვთო. აბე ერთი გაუსისწვრივეთ აქედამ თვალისენკოვსკის მიერთქმულსა,თუ ის არდაინახეთ,რასაცვეძებდით, თუმცა აქედამ იქამდე დიდი მანძილია დათუმცა აქ ახალნი არიან და იქ ძველნი. ვინ იცის?ადვილად საფიქრებელია, რომ დელინგერები დაფილოსოფოსები სენკოვსკის დროსაც იყვნენ. ყოველიმსგავსი მსგავსსა ჰშობსო, ნათქვამია. მამა რომ შვილსაგვანდეს,ანშვილიმამას-აქდაუჯერებელიარაარის-რა.ახლა გამოვიკვლიოთ, რა შთააგონეს კუტულს აქაურხალხების ვინაობისადა ავკარგიანობისა. ჩვენ ვამბობთშთააგონეს, იმიტომ რომ კუტული ისე ცოტა ხანს იყოტფილისში, რომ ერთის ქუჩის სახელსაც ვარდაისწავლიდა და აქაურ ხალხების ვინაობას დავითარებასსიადამგამოარკვევდა,თუნდ არწრუნისავით«ძალიანგანვითარებული»ფილოსფოსიყოფილიყო.რომყოველივე მის მიერ გაზეთს «Tempc» -ში მოთხრობილი

ჩაძახილია მის ახალ მეგობართაგან, ამას თითონტენრდენცია მოთხრობილოისა გვიმტკიცებს, თუ კაციჩაუკვირდება.

კუტულის სიტყვით, ამიერკავკასიაში ოთხის თესლისერია: სომხები, ქართველები, თათრები და რუსები.გგონიათ, ვითომც ამ ოთხ სხვადასხვა გვარს ერზეგეტყვით რასმე კუტული? თქვენც არ მომიკვდეთ.ნიშანშიამოუღებინებიათმარტოქართველები,რადგანაც,კვლავ ვიტყვით, «ალიას დარდი ფლავია». მარტოქართველებისადა სომხებისდაპირდაპირებაა იგი კოჭი,რომელიც განგებ მუდამ ალჩუდ მოჰყავთ. ხომწამოაყრანტალებინეს,რომტფილისისომხეთიაო,ხოლომარტო ტფილისი რას ეყოფათ. საქმე იმაშია, რომწამოაროშვინონ, ვითომც მთელი ამიერკავკასიაც იმათიადაწადილიც,როგორცჰნახავთ,აისრულესკიდეც.

კუტული აუწყებს-რა ევროპას, რომ კავკასიაში ოთხისთესლისერია,შემდეგამბობს, -თუმცასომხებისრიცხვიეხლა ქართველებზე ნაკლებია, სულო 600 ათასიაო (?)მაგრამ ამ საუკუნის დასასრულამდე სომხები მალეგამრავლდებიანდა ქართველებზე მეტნი შეიქმნებიანო.სხვები? თათრებსა და რუსებზე არას ამბობს, თითქოესენი სახსენებელნიც არ არიან, თითქო ესენი-კისათვალავშიმისაღებნიარარიან.განააშკარაარარის,რომმარტო ქართველების ნამეტანობა ამიერკავკასიაშითვალშიეკლადგასჩრიათდაამიტომამეკლისგამოღებასჰლამიან ეს «ძალიან» განვითარებულნიფილოსოფოსები»,ესსომხებისარამკითხედელინგერებიდა გიაცინტები!.. სხვას ვის მოუვა ფიქრად ესსაცუღლუტო ანგარიში სომხების მაღლა ასაწევად დაქართველოების დაბლა დასაწევა იქ, საცა ამათ გარდათათრებიდარუსებიცარიან.

დავანებოთ ამასაცთავიდა ერთი ეს ვიკითხოთ: ეს რაუცნაურიუნარიასომხებისგაშენებისადაქართველებისგადაშენებისა, რომლის ძალითაც 23 წელიწადისგანმავლობაში ცოტა სომეხი გაბერვდება და ბევრიქართველი დაცოტავდება. ანე ვისთვის რა საჭირაოამისთანა სასაცილოთანხები გადმოუკეცოს ევროპასდაგაიჭაჭოს,რომდაიცადეთ,დღეს სომხები ცოტანი არიანდა ოცდასამს წელიწადში იბღარტებენ და არწივებისნაბუდარზე თავისს ბღარტებს გაზრდიან დაგამრავდებიანო. ეს სომხების ბღარტობადა გაშენებადაქართველების დანელება და გადაშენება ვისთვის რასაჭიროა?განააშკარაარარის-ვისიეშმაკობაუნდაიყოს,ვისითვალთმაქცობა,რომუცხოკაციასეგააბრიყვოსდაამისთანა რამ ქვეყნის სასაცილო წამოაროშვინოს:დაიცადეთ, სომხები გაშენდებიან და ქართველებიგადაშენდებიანო. აი ამას ჰქვიან: «თვისისა ნებისშედგომა,წადილი».

რაკი ჯობინობის მოედანზე გაიყვანეს კუტუი,რასაკვირველია მისმა ახალმა მეგობრებმა სხვალაზათებიცჩასძახესევროპაშიდასაძახებლად.კუტულიჩაძახილს ასე ამოიძახის, - სომხები შეადგენენ Tiers ètats(მესამე წოდებას) კავკასიაში. ამათს ხელშია ვაჭრობა,ყველაფრის ხელობა, წარმოება. ესენი არიან ექიმები,ადვოკატები, თავისუფალ ხელობისა და სდაქმისკაცებიო. იმათა აქვთ სკოლები, ჟურნალ-გაზეთები,პატარატფილისის პარლამენტიდა სხვ. ამუკანასკნელდროს იმათგანი სამხედრო სამსახურშიაც ბევრნიშედიანო.მადდათოვი,ბებუთოვი,არღუთინსკი,ლორის-მელიქოვი, ლაზარევი, ალხაზოვი, ტერ-ღუქასოვი, - ესღენერლები სულ სომეხთა ტომმა მისცა რუსისმხედრობასო.წარჩინებულიღენერალილაზარევიძლიერშესანიშნავი სარდალიაო, მაგრამ ქართველ თავადებისშურითიგიგადაყენებულიადაეხლაბაქოშისცხოვრობს

უსამსახუროდაო!მერეკუტულიჩამოთვლითასახელებსყოველ სომხებს, ვინც-კი გამოჩენილად უჩვენებიათმეცნიერებასადახელოვნებაშითუსხვარაიმეასპარეზზე,მისსახალმეგობრებს.

თუმცა ეს გამოჩენილნი სომხენი მეცნიერებასა თუხელოვნებაში გოლიათებად არავის მიუჩნევია, მაგრამჩვენ რა დავა გვაქვს. წინათაც ვთქვით: სომხის კარგი,თუნდაც გადაჭარბებული, ღმერთმა სომეხსავემოახმაროს საქებ-სადიდებლად. ხოლო ყოველ ამითიაღფრთოვანებული კუტული ასე წინასწარმეტყველობს:«მომავალ კავკასიაში სომხებს ეკუთვნით და მისსმეზობლებს - ქართველებსა და თათრებს - სხვა არადარჩენიათ-რა, რომ უნდა გასომხდნენო». აი სად არისდასასრული დასაწყისისა. კაი ნუგეშია, თუ თვქენციტყვით. განა ჭკუა არ არის, იმისთანა გავლენიანიგაზეთი,როგორის «Temps» -ია, კაცმა ასე აყვიროს! ერთი

გვიბრძანეთ, - ვინ გაასულელებდა საცოდავს კუტულსამისთქმად,თუ არ სომეხთა ძალიან განვითარებულნიფილოსოფოსნი, დელინგერები და გიაცინტები. «ხეხილისაგან,ხილიხისგან,-ნათქვამია,-იცნობებაო».

«ჩვენს ხალხს პოეზია არ უყვარს», უქადაგნიაკუტულისათვის არწრუნს და მისს ამქარს, რომელსაცკუტული სკოლას ეძახის არწრუნისას: «ჩვენ უფრომსჯელობა და კრიტიკა გვიყვარსო». არ ვიცითრამოდენად თავმოსაწონებელია ეს არასიყვარულიპოეზიისა.დიდმაგიოტემკისთქვა:«ვისაცპოეტისხმაარაუძგერებსგულს,იგიბარბაროსიაო».თუმცაარწრუნსდამისს სკოლას პოეზია არ ჰყვარებია, მაგრამფანტაზია-კიდიდიჰქონია.ამძალიანგანვითარებულფილოსოფოსისაზრით, სომხები მომავალში შეადგენენ სახელმწიფოს,რომელსაც 30 მილიონი ქვეშევრდომი ეყოლებაო, ამბობსკუტული[18]. არა გვგონია ყოველივ გონიერი სომხი არ

მოერიდოს ამისთანა თავდაუჭირავს ბოდვასგანვითარებულფილოსოფოსისას.ჩვენდარწმუნებულნივართ, რომ არც ერთი ჭკვათამყოფელი სომეხი ამას არციტყვის და არც გულში გაიტარებს. ეს მოშლილწისქვილის რახარუხიადა სომხებ შორის ამისთანანი ანსულ არ არიან, ანუ თუ არიან, სახსენებლადაც არაჰღირან. ასე ქვეყნის სასაცილოდ პირის დაღებანაცარქექიის საქმეა: წყლიან ყველს უჭერს ხელს დაქვეყანას-კი ეფიცება, ქვას ვადენ წყალსაო. ყოველივე ესერთის კაცისდამთხვეული ბოდვაადა იმ ერთს კაცსვეშეენდოს.

ვთქვათ, კუტულის წინასწარმეტყველებისამებრ,ქართველები და თათრები გასომხდნენ და ეყმნენსომხებსა, -ესხომწვეთია 30მილიონისშესადგენადდასაიდამ დაუპირებია არწრუნს ამოდენა საყმოსმოგროვება? ამის პასუხი უსათუოდ თან გაიყოლა

განსვენებულმა ფილოსოფოსმა. აკი ვამბობთ, ჩვენ ესსასაცილო ამბავი იმიტომ-კი არ მოგვყავს, «ვითომცგვჯეროდეს, რომ ჭკუადამჯარს სომეხს ეს ფიქრადოდესმე მოსვლოდეს, ან აწ მოუვიდეს, არამედ იმიტომ,რომ იმ ერთს გუნდს სომხებისას, რომელზედაც ჩვენვლაპარაკობთ, ჩვეულებად აქვს ამისთანა საყვირიაყვიროს. თვითონ კუტული ამტკიცებს ამას. იგიგვეუბნება, რასაკვირველია სომეხთა ფილოსოფოსებისჩაძახებით,რომ არწრუნსდა მისსლიბარალურ სკოლასდევიზად მიუღია ჟირარდენის დევიზიო: «უნდაიყვიროო». სამართალი ითხოვს ვთქვათ, რომ მართლა«ჰყვრიან» და კარგადაც ჰყვირიან. მეტი ყვირილიღაგნებავთ, როცა მათი ბამბაცა ჩხრიალებსდა სხვისა არცკაკალი.

საყვირს რომ აყვირებენ და აყვირებენ, ხოლო ზოგჯერიმისთანაუშველებელსდააძახებინებენხოლმე,რომ,თუ

სადმე სამართალია, თითონვე უნდა დაიცონ ყურებშითითი, - ეს რა გვესმისო. უსათუოდ იმსათვის, რომკუტული დააჯერონ - სომხობა რა ჭკვიანი ხალხია, რაასლადდაზედგამოჭრილად ჩამოსხმულიაღევანდელისდღის ყალიბზე, რამდენიმე სომხური ანდაზადაუსწავლებიათდა, სხვათა შორის, ეს ორი: «რადჰკითხულობ,ვისიგამომცხვარიაესპური?გინდურიისაიყოს,თუგემრიელია,სჭამეო».ანუ:«სადაცჰნახოპური,იქ დაბინავდიო». მართალია, ამისთანა ანგარიშიანსსიბრძნეს დღეს დიდი ბაზარი აქვს, მართალია დღესბურთი იმას გააქვს მოედნიდამ, ვინც ამ მოძღვრებასმისდევს,მაგრამთავმოსაწონებელიდასაქებარი-კიაქარჰყრია-რა.პირიქით,რაცაჰყრია,ძირიანადამოსათხრელიადაწყალშიგადასაყრელი.

დიდიხანია,სარწმუნოებაჩვენიგვასწავლის:«არაგულიგითქმიდეს... მისთვის, რაიცა იყოს მოყვასისა შენისაო».

დიდი ხანია ქვეყნიერებაზედ ამ ანდაზების მხარდამხარერთი სხვა მორცხვი, მაგრამ კაცთა საკადრისი დაგამაპატიოსნებელი მოძღვრებაც დადის: «ნუ სძღებისხვისა რძითა, ნუ იმოსები სხვისა მატყლითაო». სხვისანურა გინდა-რა, შენი იკმარე, - ეს არის კაცთაურთიერთობის ქვაკუთხდი, ეს არის დედაბოძიზნეობისა.

მართალია, ამ ანდაზებს რომ გვერდით მოვუყენოთქართველთა ანდაზა: «რასაც გასცემ შენია, რაც არადაკარგულია», ან: «უხვად გასცემდი, ზღვათაცა შესდისდა გაედინების» - პირველნი ეხლანდელს დროშიჭკვათმყოფლობას მოასწავებს, და მეორე-ნიბედოვლათობას, მაგრამ, ღმერთმა იცის, - კაცურკაცობისათვის რა უფრო სანატრელია, სხვისის პურისჭამა,თუთავისისაგაცემა.ვინიცის:ზნეობაუფრომაგარიქვითკირია კაცთა ცხოვრებისათვის, თუ საცა ვისი რამ

მოახელო,სჭამე,რაკიგემრიელიაო.

ასეათუისე,ჩვენრომარწრუნისდამისისლიბერალურსკოლის ადგილას ვყოფილიყავით, ხსენებულ სომხურანდაზებს საქებ-სადიდებლად-კი არ გავიხდიდით,სხვასაც დავუშლიდით: დაივიწყეთ ესეთი ანდაზები,საკადრისიარარისარამცთუმაგეებისხმამაღლაძახილი,არამედ გულში გატარებაც-კი. განა რას იზამ? კაცია დაგუნებაო. აი, რა ყრილა თურმე იმ ლიბერალობაში,რომლის დროშა ხელთა სჭერიათ სომეხთა ძალიანგანვითარებულ ფილოსოფოსებს, დელინგერებს დაგიაცინტებს: «სადაც პური ჰნახო, იქდაბინავდიო»... მაშმამული,სამშობლო,მამა-პაპათამიწა-წყალი,მამა-პაპათაბინა უქმი სიტყვებიღა ყოფილა ადამიანისათვის! ჩვენამას მთელს სომხობას არ შევწამებთ, მხოლოდ მეტი არიქნება მისთა მწიგნობარ-მეცნიერთ იცოდნენ, რომზოგჯერ თქმა სჯობს არა თქმასა, ზოგჯერ თქმითაც

დაშავდების».

V

ეს ქება-დიდება სომხებისა ხომ ვნახეთ რა ოსტატობითჩაუგონებიათ უცხო კაცისათვის სომხების მეცნიერთა,რომ ევროპას მოჰფინოს. ახლა ყური დავუგდოთ, რაწკეპლებში გავუტარებივართ ქართველები. უამისოდსომეხთა მწიგნობარ-მეცნიერნი რაღა სახსენებელნიიქნეოდნენ, ბარაქალას ვიღა ეტყოდა? კუტული ამბობს,რომწარსულიქართველებისაყოვლადუნუგეშოსურათსწარმოადგენსო. ღონემიხდილს ცუდის მართველობით,ერთმანეთის შურითა და მტრობით, არა ჰქონია ერთიწუთიცმოსვენებულიცხოვრებაო.

მართალია,არაჰქონია,მაგრამარამარტოიმმიზეზებით,რომელიც არწრუნსდა მისსლიბერალურსდასს ყურში

ჩაუწვეთებია.ვისაცსაქართველოდაუვლიადაუჩხრეკიაარა სომეხთა მეცნიერთა წინამძღოლობით, არამედთავისით, ვისაც თითონ თავისის ღვაწლით უკვლევიასაბუთები ქართველების წინანდელ ცხოვრებისა, ისინიარც ისე გვხვევენ მჩვარში,როგორუ კუტულიდა მისნიშთამგონებელნი. პირიქით, გაკვირვებულნიც არიან - ამპატარა საქრისტიანო ქვეყანამ, ამ ერთმა მუჭა ერმა,როგორგაუძლო იმდენსბრძოლასბარბაროსებთან. «თუერთობ მხნე, თავგანწირული და მამაცი ერი არყოფილიყო ქართველობა, ეს შეუძლებელი იქნებოდა»,ამბობს აღმოსავლეთის მცოდნე მეცნიერი დელორიე,თანამემამულეკულტისა.განამარტოესამბობს!..ხოლოარწრუნს,ამძალიანგანვითარებულსფილოსოფოსს,ისეშეუკრავს და შეუბოჭავს საცოდავი კუტული, რომდავთრები სულ მთლად დაჰბნევია, აღარც იქითმიუხედნია, აღარც აქეთ, მართლის გამოსაძიებლად დამარტო არწრუნს და მისს დამქაშებს მისცემია თავით

ფეხამდე.

კუტული თუმცა მთელი ორი თვე ბუკსა და ნაღარასასცემს სომხების ქება-დიდებისათვის გაზეთს Temps-ში,მაგრამ ქართველებს არც წინანდლებს, არცეხლანდელებს, არა გვზოგავს, ძირიანად გვთხრის დაქართველების სახელგანთქმულს ვაჟკაცობასაც-კითითქმის უარობს. სომეხთა მწიგნობარნი დაფილოსოფოსნი დღეს-აქამომდე ვაჟკაცობას არშეგვცილებიან, რადგანაც, იმათის აზრით, ვაჟკაცობასულელობაა, გიჟ ვრაცუას საქმეა. აბა,თუ არ სულელი,ვინგიჟიიქნებატყვიასგულიმიუშვიროსო,დაამსახითვაჟკაცობას, ვითარცა ჩვენი სულელობის ნიშანსა დასაბუთს, ჩვენ გვითმობდნენ და არ გვედავებოდნენ.მაგრამ სჩანს უანგარიშნიათ, რომ ასეთი ფილოსოფიამათივერგასჭრისიმისთვალში,ვინც,როგორცკუტული,ეკუთვნისიმისთანაერს,რომელსაცთავმოსაწონებლად,

სხვათა შორის, თავისი ვაჟკაცობა მიაჩნია დასამართლიანადაც. აი მიზეზი,რად მოუწადინებიათ აქაცჩვენისახელისწახდენაკუტულისთვალში.

კუტული უმჟღავნებს ევროპას, რომ არაფერი არმოიპოვება სასიქადულო საქართველოს ისტორიაშიო.ვთქვათ, იმ ორიოდე დღეში, რაც კუტულმა ტფილისშიდაჰყო, ასე შიგჩახედვით გამოიძია და ისწავლა მთელიწარსული ისტორია საქართველოსი, რადგანაც კარგსმთქმელს კარგი გამგონე შეჰხვედრიათ. ვაპატიოთ დაშევუნდოთ მთქმელსაც და გამოგონესაც მათი აშკარაცუღლუტობა და ოინბაზობა. სჯობია ვიცოდინოთ, - რაწამოაყრანტალებინეს ამ საცოდავს ფრანგს ჩვენსდღევანდელ დღეზე მისმა ახლად მოპოევბულმამეგობრებმა. «ქართველები შეადგენენო ღენერლების,მეურმეების და ჩალვარდების ნაციასო», ამბობსბრძენთაგან გაბრძნობილი არამკითხე მოამბე. «თუმცა

ღენერლები ბევრი ჰყავთო, მაგრამ იმათი ღენერლებიგამოჩენილნიარარიანო».

როგორ მოგწონთ ეს ჩვენი ღენერლების ჩაყენებამეურმეებისა და ჩალვარდების მწკრივში! ზემოთ ხომვნახეთ, რა საყვირით, რა ბუკ-ნაღარითა დათავმოწონებით ჩამოათვლევინეს კუტულს სომხისღენერლებიდააბათუერთიქართველიდაესახელებინათგამოჩენილად.ამასრადიზამდნენ?ესხომქართველებისკაკალისჩხრიალიიქნებოდადამაშინსომხებისბამბაისევეღარ დაიჩხრიალებდა, როგორც სომხეთაფილოსოფოსების სურვილია. რა თქმუ უნდა, ჩვენსღენერლებს არც არწრუნის ქება ეჭირებათ, არცკუტულისა და არც ჩვენი სარჩლი. ბაშკადიკლარი,კურუკ-დარა,ყარსი,დევაბოინე,ავლიარი,ბეგლი-ახმედი,არტაანი, ახალციხე, ჩოლოქი, მთელი დაღისტანი დაერთობ მთელი კავკასია ჰღაღადებენ მათთა

სახელოვანთა საქმეთა და ამ ხმამაღალს ღაღადს ვერდააჩუმებს ხრინწიანი წრიპინი და ჩხავილი სომეხთაგულნამცეცა მეცნიერებისა. მარტო იგი ჰხადისღირსებულსუღირსად,ვინცთითონუღირსია.

«თავად-აზნურობა ქართველებისა გაკოტრებულიაო»,ამბობს კუტული. ქართველებმა არშიყობის მეტი არაიციან-რაოდა მარტო სამსახურში შესვლას სცდილობენ,რადგანაც ეს ადვილი ხელობააო. ვაჭრობისა დახელოსნობის ნიჭი არა აქვთო და თუ თითო-ოროლავაჭარი ჰყავთ, ისინიც-კი ფულს სომხურად სთვლიანო.საკვირველიარიქნებადაეჯერებინათ,რომქართველებსსაკუთარი თვალიც-კი არა ჰქონიათ. გლეხებისაქართველოსნი «ზარმაცნიდალოთები» არიანო. «ამათერთიმტკაველიმიწაცმებატონეთაგანარშეუსყინიათო»,დასხვანიდასხვანი.

რასაკვირველია, აქ დაუმალეს კუტულს ის უეჭველიგარემოება, რომ ჯერ მაშინ ქართველს გლეხობასგამოსყიდული ჰქონდა თავიანთი მებატონეთაგანტფილისისა და ქუთაისის გუბერნიები მილიონ-ნახევარისმამული,როგორცამტკიცებსთვითმთავრობისოფიციალურიუწყებანი[19]. ეს ამბავითუმცადიდირამარ არის, მაგრამ მაინც სომხების დელინგერებმა დაფილოსოფოსებმა საჭიროდ დაინახეს დაუმალონევროპიელსდა არ გამოამჟღავნებინონ საქვეყნოდ, - ვაითუ ეს სიკეთე დავთარში ჩაუწერონ ქართველებს დაჩვენთვის რა სახეიროაო. ქართველების კარგისომხისათვის ავია, ამ ვაჟბატონების აზრით. ამ სახითტყულიმართლადგაასაღეს.

ბევრი რამ სხვა საგალობელიუგალობესთავისის-თავისშესაქცევრად და სადიდებლად კუტულს სომეხთაფილოსოფოსებმა. ყველას ამას აქ არ მოვიყვანთ,

რადგანაც უამისოდაც გრძელი საუბარი მოგვივიდა.საოცარი ყოველ ამაში ის არის, რომ ამ ოინბაზობამსომეხთა მწიგნობარ-მეცნიერებისამდიდ ხანსთავი ვერდაიჭირადაიგივკუტულიმერემიუხვდა,რააღდგომისკვერცხები არიან ქებულ-დიდებულნი სომეხნიკავკასიაში.საქმეისარის,რომმინამკუტულიტფილისშიიყო და აქ სომეხთა ფილოოფოსების მიერ აყენებულბუქში ჰტრიალებდათავბრუდასხმული, სომხების ქება-დიდებაში მოიღალა, ხოლო როცა წავიდა ერევნისგუბერნიაში და თაისის თვალით დააკვირდა სომხებს,მაშინ-ღვთისწყალობათქვენგქონდეთ-კაისაქმეიმათდააწია. მიჰყო პირი და ბრე გაადინა. «სომხები ერთობმხდალნი, ერთობ უვიცნი, უმეცარნი, ერთობთავშეუდებელნი არიან თავისს სამშობლოში». მაშ,როგორც ეტყობა, მარტოიქა ყოფილან მეცნიერნიც,თავშედებულნიც, ვაჟკაცნიც, საცა მათის ანდაზისამებრ,პურისსუნიმისდენიათ.«სიტყვამანშენმანგამოგაჩინოს

შენ»,ამაზეანათქვამი,თუსხვარაზედმე?

ამსახითარწრუნმადამისმალიბერალურმაამქარმახომდააყვირა ევროპელი გაზეთი, რომ ქართველებს,სულიერადდახორციელადღონემიხდილებს,დამასთანერთად ჩვენებურთათრებს სხვა არადარჩენიათ-რა - ანუნდა გასომხდნენ, ან სომხებს ყმად ეყმონ. ახლა ამმეცნიერთასაბუთებისგასაძლიერებლადმიეშველაერთისომხის ყმა ეყმონო. ახლა ამ მეცნიერთა საბუთეისგასაძლიერებლადმიეშველაერთისომხისღენერალიც,აწგანსვენებული ქიშმიშოვი, რომ უფრო მაგარი რაზმიშეიკრას. უღენერალოდ ჯარი რა ჯარია. რომ ესეც არჩამორჩეს სხვა თავისის ჯურის მწიგნობარ-მეცნიერთა,ერთი ზალაყინი ამანაც დაგვაზილა. ღენერალმაქიშმიშოვმა შესთხზა ერით წიგნი, რომელიც მისისიკვდილის შემდეგ დაჰბეჭდეს მისის სახელისმაოხებელთა ამ სათაურით: «უკანასკნელნი წელნი

საქართველოს სამეფოსნი». რა ლამაზად გვამკობსცხონებული ქიშმიშოვი, ყველას წაკითხული ექნება.«მეთვრამეტე საუკუნის დასასრულს, - ბძანებსღენერალი, - საქართველო ჰგავდა ზღვიდამ რიყეზეგამოგდებულს ხომალდსა, და ვისაც ღონე ჰქონდა დამკლავიუჭრიდა, რაცუნდოდა, იმას ათლიდაო... მშიერ-მწყურვალესბატონიშვილებსადათავადებსინახავდნენ,აჭმევდნენ-ასმევდნენ, ტფილისის ბაყლები დამედუქნეებიო».

დალოცვილს ეს მაინც მოჰგონებოდა, რომ მეთვრამეტესაუკუნის მთელი მეორე ნახევარი თითქმის მეფეერეკლეს ხანა იყო და ამ ხანაში გაითქვა სახელი ამსახელოვანმა მეფემ მტრებზე გამარჯვებით. თვითსომხებისდედაბუდე ერევანიდა განჯა, საცა სახანოებიიყო,საქართველოსხარჯს აძლევდა,თუნდაიმასნუღარვიტყვით, რომ თითქმის ყველა ახლო-მახლო ხანები

ფიანდაზად ფეხქვეშ ეგებოდნენ ძლევამოსილს მეფესადა რუსეთიც იწვევდა საშველად ოსმალებთან ომებში.ერეკლე მეფემ შეაერთა დიდის ხნის გაყრილი ქართლ-კახეთი, იმერეთიც ჰლამობდა შემოერთებას, მაგრამშინაურმა შფოთებმა და წაჯეგ-უკუჯეგობამ ხელიშეუშალა უკვე მხცოვანსა და ღვაწლმოსილს ვაჟკაცსმეფეს. განა ისე უპატრონო, გარიყული ხომალდიიქნებოდა მაშინ საქართველო,როცა მის მეფეს ამოდენაშესძლებია.ჩვენვერვიტყვით,რომმეფეგიორგისდროს,ესე იგი 1798 წლის მერმეთ, საქართველო დიდსბედნიერებაში იყო, მაგრამ არც ისეთი იყო, რომ ვისაცგინდადა არ გინდა, ხორცი ეგლიჯნა. არც იმისთანარამვიცით, რომ შესაძლო იყოს ვთქვათ, - აი საქართველოსამან ეს ჩამოათალაო, იმან ესაოდასაქართვეო ასეწაიგ-წამოიგლიჯაო მეთვრამეტე საუკუნის უკანასკნელწლებში, როგორც განსვენებულ ქიშმიშოვსმოუწადინებია.

მართალია, ერეკლე მეფე დაგვიბერდა, მართალია, იგიბოლოსაღა-მაჰმადხანისაგანდაგვიმარცხდაკიდეც,მერეხომ (1798 წ.) სამუდამოდაც გამოეთხოვა თავისსსაყვარელს საქართველოს, მართალია, შეგვეხსნა იგირკინის კარი, მაგრამ საიმისოდ-კი მაინც საქმე არგაგვხდომია, რომ დიდსა და პატარას ხორცი ეგლიჯნასაქართველოსათვის. თვით გამარჯვებულმა აღა-მაჰმადხანმაც-კივერგაბედაწაგლეჯარისამე.მართალია,მეფეერეკლესშემდეგდავუძლურდით,ღონემიგვეხადაშინაურარეულობისაგან,მაგრამსაჭეხომალდისაკვლადხელთ გვეჭირადაზღვისღელვას არდავამსხვრევინეთ,არ გამოვარიყინეთ, და გიორგი მეფემ, როგორც მიიღომამისაგან,ისეჩააბარარუსეთსსაქართველო,მთლადდადაუგლეჯელად, - უპატრონე და შეინახე შენიერთმორწმუნეერიო.

თუნდ დავიჯეროთ ქიშმიშოვის სიტყვა, რომსაქართველო გამორიყულ ხომალდსა ჰგავდა, და ნუწავუხდენთ ამ პოეტურ სურათსა ჩვენისღონემიხდილობისას. ეს ბატონიშვილებსა დათავადიშვილებსრომტფილისის ბაყლები ინახავდნენო,რაღაა? რომელი სიტყვის ნაწილია? ვინ ვისისმოწყალებით აქ, საქართველოში, ლუკმასა სჭამენ, ანსჭამდნენ წინათ, - ეს ღმერთმა იცოდეს, ადამიანისგულთამხილავმა ნამუსმა, ან-და ადამიანისავეგაბოროტებულმაუმადურობამ.ვთქვათ,მართლაასეთნიღარიბნივიყავითდავართკიდეც,-ამითმითამრაო?თუთაფლი არ იყო, ეს ამოდენა ბუზი რად მოვიდაბაღდადიდამ? თუ პური არ იყო, ბინა აქ რად დაიდესწინააღმდეგ წინათ-ხსენებულ ანდაზისა? საცა ასეთისიღარიბე-სიღატაკეა, იქ ვაჭრობა და აღებ-მიცემობა რაწყალს დალევს, რით ამოივსებს კუჭსა? სჩანს,საქართველო არც თუ ისეთი ღარიბ-ღატაკი ყოფილა,

როგორც არწმუნებენ დიდსა და პატარასა, რადგანაცარამცთუთაისთავსინახავს,სხვასაცისე ასუქებს,რომთავისსტყავში აღარ ეტევიან.ღარიბს-ღატაკსხომუნდაჰქონდეს რამ, რომ ვაჭარმა გამოსცინცლოს ქონისმოსაცხებლად.უამისოდღარიბირამუშტარია?

ან რა ნიშნის მოგებაა, ღარიბი და ღატაკი ხარ? რაწასაყვედრებელია და საყვირი დღე-მუდამ ამისთანაამბავი? რა საძრახისია სიღარიბე, თუმცა-კი არცბედნერებაა?რუსებიიტყვიან:бедностьнепорок.განაკაცსკაცად ჰხდის მარტო სიმდიდრედა სხვა არაფერი? იესოქრისტე ღარიბი იყო, თავშიშველი და ფეხშიშველიდადიოდა, ღმერთად-კი იწამა მთელმა განათლებულმაკაცობრიობამ. სჩანს, ღირსება და სახელოვნება მარტოსიმდიდრე არა ყოფილა. სხვაც რამ სდომებია კაცისთავმოწონებას, სახელოვნებას, სახელდობრ ის, რაც,კაცთა საუბედუროდ, ბევრსთავმოწონებულს მდიდარს

აკლია,დარას ჩაგვციებიანდა სულ იმას გვიკიჟინებენ,ღარიბნი ხართ და ჩვენ-კი მდიდრებიო. სიღარიბემწიკვლი არ არის, ცოდვა არ არის. მწიკვლი და ცოდვასხვისაგან გამომცხვარის პურის ჭამაა, სხვისა ოფლისსმაა, და ვისაც ეს ანდერძად და მცნებად გულშიჩაუწერია,იმანშეინანოსესცოდვა,იმანჩამოირეცხოსესმწიკვლი. ხმელის პურის ჭამა სჯობია სხვისის ოფლითდამბალსადადასველებულს.

კიდევ კარგია და მადლობელნი უნდა ვიყვნეთ, რომცხონებულმა ქიშმიშოვმა საქართველო სამეფოდ მაინცახსენა და ეს ცოტად თუ ბევრად საპატიო ხარისხიშეარჩინაჩვენსდაბრიყვებულსქვეყანას.სხვამეცნიერნისომხებისა ამასაც კი არ იმეტებენ ჩვენთვის, თითქოიწყინეს, რომ ქიშმიშოვმა, ამ სომეხმა კაცმა, როგორგაჰბედა და საქართველო და ქართველები საპატიოსახელით მოიხსენიაო. თუმცა დღეს ბავშვმაც-კი იცის,

რომ საქართველო ცნობილი იყო ვითარცა სამეფო, დამისნი გამგენი - ვითარცა მეფენი, მაგრამ ბოლოსდროსგამოვიდამოედანზედერთიახალიმეცნიერისომხებისა,ბ-ნი გ.ა. ეზოვი, და ჩვენს ქვეყანას ჩამოართვა ხარისხისამეფოისადაჩვენსმეფეებსსამეფოგვირგვინიმოხადა,თითქო ერთიცა და მეორეც ქიშმიშოვისაგან იყობოძებული,ანუთვითბ-ნეზოვისმამა-პაპისაგან.

ამასუსაბუთოდარვამბობთ.ბ-მაეზოვმაამუკანასკნელხანებში გამოსცა მის მიერ შეთხზული უშველებელიწიგნი და უწოდა მეტად მაღლამაყვირალი სახელი:«СношенияПетраВеликогосАрмянскимнародом»მაშ!..თუყვირილია, ყვირილიც ასე უნდა! შუშხუნა ხომ გაუშვაამაებში გაოსტატებულმა მეცნიერმა, ახლა ჰნახეთ,როგორიხსენიებსჩვენსსაქართველოსდამისსმეფეებს.იგი ამ უშველებელს წიგნში საქართველოს სპარსეთისსახანოდ ჰნათლავსდა მისს მეფეებს ხანებადდა ამით,

აშკარაა,იმისთქმაუნდა,რომვინმოგახსენათ,ვითომცსაქართველოსამეფოიყოოდამისნიგამგენიმეფეებიო.

ვთქვათ, ბ-ნ ეზოვს ღმერთმა იმოდენა უნარიმეცნიერებისადამართლმოყვარეობისა არმისცა,რომესსაქმე გამოერკივა უცხო ენით დაწერილ წიგნებიდამ,თავისისომხურიწიგნებიმაინცწაეკითხა.აქრაიმისთანაალალმა დაჰქროლა, რომ ჭკუა-გონება დაჰბნევია. სხვაარა იყოს-რა, სომხების მეისტორიეთაგან მიანც უნდაშერცხვენოდა!.. მოსე ხორენელს აღარ ვიტყით და განასტეფანოზ ასოღიკი და არისტაკეს ლასტივერიმეთერთმეტე საუკუნეში, მათეოს ედესელი მეთორმეტესაუკუნეში, ვარდან დიდი მეცამეტე საუკუნეში დაბევრნისხვანისაქართველოსსამეფოდარიხსენიებენდამისთა მპყრობელ - მეფეებად, როცა აღტაცებითმოგვითხრობენ საქართველოს მეფეების მზრუნველობასსომხების კეთილღდეობისა და მათის

მონასტრებისათვის?ახიაჩვენზე,ახია!

ესე გაბიაბრუება განა გაგონილა მეცნიერებისა, ესეთიგაყალბებამეცნიერისა!..მართალია,საქართველოსამეფოიყო თუ არა - ეგ დღეს ჩვენთვის დიდი საძიებელი არარის.ეგწასულისაქმეა.დღესისდღეა,რომ“ერთიმაქვსსჯობს ათას მქონდას”. და თუ ეს შხამჩართული,გესლმორეულიმაგალითიმოვიყვანეთ,მარტოიმისთვისვჩადით ამას, რომ მკითხველმა დაინახოს, რაგაუწყვეტელილარიგაჰყავთჩვენსსაყვარელმწიგნობარ-მეცნიერებსთავიდამბოლომდე,ოღონდქართველს,საცა-კი მოასწრობენ, სახელი გაუტეხონ, ოღონდ ქართველიდაამდაბლონ,დააქვევთითონ,ყოველივეღირსება,თუ-კირამ გააჩნიათ, აჰყარონ და არარად გაჰხადონ ქვეყნისთვალში,დასხვადარდიარაფრისააქვთ.თითქომართლამარტო ქართვლის წაწყმედაა სომეხთა ცხონება დათითქო თავიანთი საკუთარი საცხონებელი ღმერთს

იმათთვისარუღირსებია.

ბ-ნი ეზოვი კუდმოკლე თვალთმაქცობით, უბირად,გაუთლელად, უხერხულად ოსტატობს, რომ თეთრიშავად დაანახვოს ქვეყანას. თითონ განგებ თვალებზეხელი აუფარებია, განგებ ყურებში ბამბა დაუცმია დაჰგონია, რომ სხვა ყველანიც დაბრმავდებიან,დაბრუვდებიან და ეშმაკობას, კუდიანობას ვერმიუხვდებიან. ბ-ნი ეზოვი ვითომც გამეცნიერებულია,ვითომც განათლებული კაცია. ხოლო არა გვგონია,მართალმამეცნიერმა,მართლაგანათლებულმაიკადროსის, რასაც იგი ჰკადრულობს. სჩანს მართალი ყოფილავისაცუთქვამს,რომ“არგათეთრდებაყორანი,რაცგინდაჰხეხოქვიშითა”.

ეს ხომ ჩამოართვა ჩვენს ქვეყანას ათადამ-ბაბადამკუთვნილი ხარისხი, ხომ აჰყარა ყოველივე სამეფო

პატივი ჩვენს მეფეებს და სპარსეთის მოხელეებადგაგვიხადა, ახლათითონ საქართველოს ერს მისდგადატყავსაძრობსთავისსსახელოვანსწიგნში.მაშ?სომეხთამეცნიერი ისე ხელს როგორ გაიქნევს, ისე როგორდაიბღერტება,რომთავისიმტვერიარმოგვაყაროს.

რაც-კისადმე ქართველებზეცუდითქმულა,ბ-ნს ეზოვსყველათითქორაღაცსიხარულითმოუკრებიადაგულშიგვახლის. რაც კეთილი თქმულა, ყველა ეს საქებურადმიუმალავს, როგორც ვიცით ამ ჯურის მწიგნობარ-მეცნიერთა კეთილის გულის ამბავი. ჩვეულებარჯულთუმტკიცესიაო და ბ-ნი ეზოვი არც ისე თავზეხელაღებულია,რომამანდაზასგაჰქცეოდეს.შარდენიაირას ამბობს ქართველებზეო: “იგინი ბიწიერნი არიან,ლოთნი, გარყვნილნი,უნამუსონი, სიტყვისგამტეხელნი,უპირულნი.გამცემ-მოღალატენი,გაიძვერანი.ლოთობაშიდა გარყვნილობაში ერისკაცთ სასულიერონიც არ

ჩამოუვარდებიანო, სრულიადაც არ მიაჩნიათსირცხვილად სასულიერო პირთ, რა ლამაზი მხევლებიჰყავთხასებადაო”.

იქნება ასეც იყოს, ნუ გამოვეკიდებით მეცნიერს ეზოვს.ხოლოვკითხავთ-კი:იმავეშარდენსსხვაარაუთქვამს-რაქართველებზე ამ საძაგლობის მეტი? აბა გულზეთავისიპატიოსანიხელიდაიდოსდაპასუხიისეგვითხრას.განაიგივე შარდენი არ ამბობს, რომ ქართველებს ნიჭი არაკლიათ, ამათ რომ მწურთვნელი ჰყავდეთ - სახელსიშოვიდნენ მეცნიერებასადა ხელოვნებაშიო. განა იგივეშარდენი არ ამბობს ქართველები ზრდილნი არიან,მოსიყვარულენი, საკუთარის ღირსების გრძნობისანი,სომხებზე უფრო ძლიერნი, გულმაგარნი ვაჟკაცნი დათავგანწირულნი მეომარნი თავისისთავისუფლებისათვისაო.

თუ მარტო ჩვენი ძაგება არ ჰქონიაფიქრად,თუ მარტოჩვენისსახელისგატეხა არმოსწყურებია,განაშარდენისმეტი სხვა არავინ რას ამბობს ქართველებზედ? სადდარად მიჰმალა ესენი, თუ ჩვენი ავკარგიანობა ჰსურდაყოველის მხრით გამოერკვია და ეს მის მიერ საჭიროდდანახული იყო იქ, საცა პეტრე დიდზეა ლაპარაკი დასომეხთა ერზე? აი, მაგალითებრ, სახლოვანიბოდენშტეტი, რომელიცდიდს ხანს იყო საქართველოშიდა არაგზადაგზად,როგორცშარდენი,რასასწერსჩვენსავკარგიანობაზე: “ქართველი უზრუნველია, სახვალიოდარაჰფიქრობს,დიდსფასსარასდებსმიწიერმოსახვეჭსა,არააქვსდაუძინებულიწყურვილიმოხვეჭისა,ამიტომაცვაჭრობა განსაკუთრებით სომეხის ხელშია. სამაგიეროდ,ქართველები ყველაზე უფრო ზნეობიანნი, ყველაზეუფრო პატიოსანნი კაცნი არიან ამ მხარეში. სტუმართ-მოყვარეობადიდი იციან - როგორც სხვა კავკასიელთაც,ერთგულნი არიან -როგორცმათნიხმალნი,სწრაფნიდა

მარდნი - როგორც მათნი ტაიჭნი, ვაჟკაცნი ომში, შინთავაზიანნიდასაამურნი”[20].

რასაკვირველია, ჩვენ არც არავისის ქებით არამოგვემატება-რადარაცარაგვაქვს,არმოგვეცემა,დაარცბ-ნის ეზოვის ძაგებით არა დაგვაკლდება-რა და რაცგვაქვს, არწაგვერთმევა.დათუ ამაებსგამოვეკიდენით,მარტოიმისთვის,რომგვეჩვენებინა,სადაჰფრენსგონებაბ-ნ ეზოვისა, როცა ჩვენს სანუგეშოზე პირს უჭერს დაძაგებაზეპირსაჰხნის.

ძნელია, როცა წინათვე აკვიატებული სურვილიდაჰბღუჯავს ხომლე იმისთანა წყალ-წყალა მეცნიერს,როგორიც ბ-ნი ეზოვი ყოფილა,რომელსაც ქართველებისხსენებაზე პირზე მარტო შხამი მოსდისდა სხვა გზა არარის,უნდაგადმოანთხიოს.განათლებულიკაცი-კიაო!..

თუსწავლა-განათლებასიმოდენაც არშესძლებია, -კაცსჩააგონოს, რომ ოინების გასაღება მეცნიერებაში ისეადვილი არ არის, როგორც ყალბის ფულისა ბაზარში,ღერთმა პატრონს მშვიდობაში მოახმაროს და ჩვენ-კიგვიხსნასამისთანასწავლა-განათლებისაგანდაამისთანასწავლა-განათლებულებისაგანაც. “ვისაც დიოგენისფარანი აქვს,იმასმისიყავარჯენიცუნდაჰქონდეს”,ესეიგი, მისი ზნე. გაუწურთვნელი ზნე, ყავარჯენი კი არა,ჭირია.ტყუილადკიარამბობსბოსსუეტი:“ერიდენითდაუფრთხილდითსაკუთარსზნესა.ზნე იმისთანამტერია,რომელიც, საცა წახვალთ, ყოველგან თან დაგდევთსიკვდილისკარამდინაო”.

VI

ესხომვნახეთ,ბ-ნიეზოვირახალისიანად ალაპარაკებსშარდენს,როცაჩვენგვაძაგებსდაავადგვიხსენიებს.ისიც

ხომ ვნახეთ, როგორ მოსჭრა ენა ამავე შარდენს ამგანათლებულმა სომეხმა, როცა ჩვენზე ორიოდე სიტყვაკარგს იმეტებს. ისიც ვნახეთ, რომ არც ერთი ჩვენზეკარგის მთქმელი თვალწინ არ დაიყენა, რომქართველებზე კარგი არავინ გაიტაროს გუნებაშიო. ესსაოცარი მანქანა ბ-ნს ეზოვს კიდევ საკმარისად არმიაჩნია. ახლა სხვა მოწმე მოიწვია ქართველებისუფრომეტად სახელის წახდენისათვის. ეს მოწმე გახლავთგანჯა-ყარაბაღისსომეხთაპატრიარქიცხონებულიისაია.

რომ ღირებული ფასიდავდოთ ამ პატიოსანის მოწამისჩვენებას და ბ-ნ ეზოვის ოსტატობას, საჭიროა ცოტაშორიდამ დავიწყოთ საუბარი და ერთი პარატა ხანაამიერკავკასიისისტორიისაგავიხსენოთ.

რუსეთის იმპერატორს პეტრედიდს კარგა ხანიათვალიეჭირა სპარსეთზე და ჰფიქრობდა აქეთ რუსეთის

ვაჭრობისგანდიდებასდაამისათვისგზებისშეძენასადაგახსნას. მინამ შვედელებთან ომები ჰქონდა,რასაკვირველია, შორმხედველი იმპერატორი ისე მხნედვერმოეკიდებოდა ამსაქმეს,როგორცჰსურდა,დაროცანეიშტატის მორიგებამ 1721 წ. აგვისტოს 20-სშვედელებთან საქმე გაათავა, მაშინ თითქმის მთლადმოიცალა თავისის დიდი ხნის სურვილისათვის, რომსპარსეთზე გამოილაშქროს. განჯა-ყარაბაღი მაშინმთლად სპარსეთის ხელში იყო და აქაური სომხობა,შეწუხებული სპარსთაგან, ჰცდილობდა თავი როგორმედაეღწიადა ამის გამო პეტრედიდთან საქმედაიჭირეს.სხვათა შორის ვარდაპეტი მინასა გაგზავნილი ჰყავდაპეტრე დიდთან და ეს ვარდაპეტი იყო პირდაპირიშუამავალიიმპერატორისმთავრობისადასომხებშორის-თვით რუსეთში, რომელსაც, თვით სომხებისსურვილისამებრ, ჰპირდებოდა განჯ-ყარაბაღისგარდაცემას.

პეტრედიდმა ამ ვითარებასსაქმისასხელიმოჰკიდადამიზეზად ეს გაიხადა. ისიც იცოდა ამ ბრძენმაიმპერატორმა, რომ ქართველებიც აქ ხელს შეუწყობენ,რადგანაც საქართველოსაც ემძიმებოდა სპარსთა ასეახლოყოფნადაკარგიიყოგანჯ-ყარაბაღიდამგაერეკნათსპარსები. რა თქმა უნდა, რუსეთთან, როგორცერთმორწმუნე ერთან, მეზობლობა ერჩივნათქართველებს, ვიდრე სპარსებთან. ეს კარდაგ იცოდაპეტრე დიდმა და ამიტომაც სომხებს დაჰპირდა დაქართველებსაცაცნობა, -მეჩემისმხედრობითმოვალდათქვენც თქვენის მხედრობით მზად იყავითო. მიზეზიცკარგიგამოუჩნდა.შამახიასამდროსდაეცნენლეკებიდაყაზიკუმუხელები, რომელნიც მოიწვიეს იქაურთამუსლიმანთა. ლეკებმა მთლად აიკლეს შემახია, იქმყოფნი რუსეთის ვაჭარნიც გასძარცვეს და ნახევარ-მილიონის ქონება წაართვესო, როგორც ეს აუწყა პეტრე

დიდსერთმამისმამოხელერუსმა.

რაკი პეტრე დიდმა ეს ამბავი შეიტყო, ვახტანგს მეფესმოსწერა,რომმეასტრახანიდამწამოვალდაშენც,შენისაღთქმისამებრ,მომეშველედაშენისმხედრობითწამოდიგანჯას საქრისტიანოს დასახსნელადაო და, სიტყვითაცშემოუთვალა, ლეკების ჯავრი ამოიყარეო. ვახტანგმაშეჰყრა მხედრობა რიცხვით 30000 კაცი და წავიდალეკებზე.ლეკებმაჰნახესესთუარა,გაეცალნენ.მთელსამმოძრაობასისფერიდასდეს,ვითომცმარტოლეკებისდასასჯელად წავიდა ვახტანგი, რომ სპარსელებს ალღოარ აეღოდა არ მომზადებულიყვნენ.თვით სპარსელებს,ვითარცა შიიტებს, ეჯავრათ ლეკების, ვითარცასუნიტების, შესევა შამახიაში და ვახტანგისმადლობელნიცდარჩნენ,რომასემოიქცა.ლეკებთანრომსაქმეგაათავა, ვახტანგმა მერედაიბანაკაგანჯასთანდააქ ელოდა პეტრე დიდს ასტრახანიდამ. იმპერატორს

პეტრესრაღაცსაქმეაღმოუჩნდაშიდა-რუსეთში,უეცრადასტრახანიდამშინდაბრუნდადავახტანგსაუწყა,კულავმოვალო. იმედგადაწყვეტილი ვახტანგი უკან წამოვიდატფილისს.

პატრიარქი ისაია ამ ვახტანგის ამბავს სწერს რუსეთშივარდაპეტსმინასას,რომელიცწინათმოვიხსენიეთ,-რომვახტანგი 30000 კაცით მოვიდადა წავიდალეკებზედაო.მეც თან გავყევიო. მივედით თუ არა, ლეკებიგაგვეცალნენო.მერეროცავახტანგიიმედგადაწყვეტილი,რომ პეტრე დიდი აღარ მოვაო, დაბრუნდა ტფილისში,ისაიაპატრიარქიცთანგამოჰყოლიადამთელიოთხითვედარჩენილა ტფილისს. იმავე წერილში ისაია აუწყებსვარდაპეტს მინასას, რომ ვახტანგი სექტემბრის ბოლოსხელახლადაპირებსწასვლასგანჯისაკენდათანმიჰყავსქართველებისა და სომხის მხედრობაო; ეხლაქართველები და სომხები სულით და გულით ერთნი

არიანო, ერთმანეთისთანაგრძნობით სავსენიდა მარტოპეტრედიდისმოშველებსაღაელიანო.შენცმანდეცადეო.

მეორედწავიდავახტანგითუარა,ამასთავიდავანებოთ.ბ-ნი ეზოვი ვახტანგის პირველ გამხედრების გამო ასეამკობს ქართველებს თავისის მხრით. თათრებისდასასჯელად,რომელთაცლეკებიმოიწვიესო,ვახტანგმანება მისცა თავისს მხედრობას თათრების დარბევისაო.ქართველები დაერივნენ მთელს ადგილებს ტერტერისწყლამდეო, საშინლად ააოხრეს და ნარბევს ურმებითეზიდებოდნენო. ქართველები იკლებდნენ დასძარცვათდნენ არამც-თუ მარტო თათრებს,ქრისტიანებსაცაო. როცა ქართველების ჯარი სომხებისსოფლებს ახლო გაუვლიდაო, ხალხი წინ მოეგებებოდახოლმე,წინმოუძღოდახალხსშემოსილისამღვდელოებაჯვრებით, სანთლებით ხელში, ზარის რეკით და ერთისყოფით და ამბითაო. ქართველები-კი მიესევოდნენ,

სძარცვავდნენ, სტაცებდნენ სამოსელს, საეკკლესიოწიგნებს,ნივთებსდამთელსქონებასაო.“ამსახითაო,რაცგადარჩათ ლეკებს, სწერს პატრიარქი ისაიაო, ისყოველივე გააჩანაგა ხარბმა, გაუმაძღარმა დაშეუბრალებელმაქართველმაერმაო”.

ამასთურმესწერსპატრიარქიისაიავარდაპეტსმინასას-კიარა,თავისსმოკლეისტორიაში.ესეცდასახსომებელია.სომეხთამეცნიერებისისტორია,როგორცეტყობა,ერთიადა მართალი და ჭეშმარიტება სხვა. ამას ქვევითდავინახავთ.

იქნებამართალია,რომქართველებიხარბნი,გაუმაძღარნიდა შეუბრალებელნი იყვნენ და არიან. იქნება ისიცმართალია, რომ ქართველებმა აიკლეს სომხები,დაძარცვეს და გააუპატიურეს მათი სამღვდელოება, არდაინდეს მათი საეკკლესიო წიგნები, საღმრთო ნივთები

და ამგვარად შებღალა მათი სარწმუნოება. ხოლო ესგვიკვირს და საოცარიც არის: ამისთანა ავაზაკურისაქციელი როგორ არ აუწყა ისაიამ ვარდაპეტს მინასასმაშინ, როცა ვახტანგის ამბებსა სწერდა და როცა, ვითაგუშინდელი ამბავი,უფრო მწვავედ გულში მოდებულიექმნებოდა,ვიდრემაშინ,როცაისტორიაუწერია,ესეიგიროცა დროჟამი უკვე სიმწვავეს დაანელებდა დაამებდაცოტადთუბევრად.განანამეტანობისაგანგულისაბაგეთარუნდა ემეტყველნათ მაშინ,როცა გულიუფრო სავსეჰქონდაჯავრითადაწყრობითა? ესეციქითიყოს.ხოლოეს სულიერი ბატონი და პატრონი სომხებისა, ეს მათითავი-და-თავი, ესუპირველესის ხარისხის კაცი, ეს მათიმწყემსთმთავარი თან გაჰყოლია, ბ-ნ ეზოვისავესიტყვებით, ვახტანგის ხარბს, გაუმაძღარსა დაშეუბრალებლსერსა,ქართველებისკალთასშეჰკედლებიადა ტფილისში შეუფარებია თავი მთელს ოთხს თვეს.ისტორია ისაია პატრიარქს როგორ დავუჯეროთ, როცა

ასეთიგარემოებაწინგვიდგა.

სწორეთ მოგახსენოთ, ცალის მხრით და დიდისიყვარული ჰქონია თავისის ერისა, დიდი პატივითავისის სამწყსოს სარწმუნოებისა, სამღვდელოებისა,რომ სომხის ამკლებელს, სომხის გამძარცველს, სომხისსამღვდელოების გამაუპატიურებელს, სომხისსარწმუნოებისშემბღალველსერსთანგამოჰყოლია,მისიკალთადაუჭერია.მეორესმხრითდიდივაჟკაციყოფილა,რომ ხარბს, გაუმაძღარსა და შეუბრალებელს ჯარს, თუერს, მინდობია. თუ მართლა იმისთანა საშინელი დაუკადრისი ამბავი დაჰმართეს, რაღა გული აძლევდანებას, რომ ამისთანა დაუნდობელსა და საძაგელს ერსმხარსუმშვენებდადათანმისდევდა.რაპუსუხიღაუნდამიეცა დარბეულ, აკლებულ და გაუპატიურებულსომხებისათვის, როცა ამისთანა ნდობით ექცეოდა,პატივს აძლევდა დამარბეველს, ამკლებსა და

სარწუმუნოებისგამაუპატიურებელერსა.

აბა ერთის მხრით ეს გაძარცვ-გაგლეჯა სომხებისა, ესგაუპატიურება მათის სარწმუნოებისა, ეს აკლება მათისსამღვდელოებისა,ესსაღმრთოდასაეკკლესიონივთებისშეგინება, და მეორეს მხრით ასეთი ტკბილიგანწყობილება სომეხთა მამამთავათრისა ერთმანეთსპირში წაუყენეთდა სამართალი ისე ჰქენით,თუ ის არგამოვიდეს: ფიცი მწამს და ბოლო მაკვირვებსო. განაშესაძლებელია ერთი, თუ მეორე არის, და მეორე, თუპირველია?!ბ-ნიეზოვირასდაგიდევთ?ხომგამოლანძღაისაიაპატრიარქისმოწმობით ქართველებიდასხვარაღამოეთხვოებასომეხთამეცნიერსა.

თუმართლაქართველებმაასესაძაგლადიჩინესთავიდაეს ყოფა დააწიეს სომხებს და სომხის სამღვდელოებას,მაშ რადა სწერს ესევე მართლმოყვარე ისაია პატრიარქი

ვარდაპეტსმინასას,ვითსასიხარულო ამბავს,რომმეფევახტანგი ხელმეორედ აპირებს თავისის მხედრობითგანჯაში წასვლას და შენც მანდ, რუსეთში, შეეცადეო.განა ასეთი სასიხარულო იყო ხელმეორედ მისვლაიმისთანაჯარისა,რომელმაცპირველშიაიკლო,გააჩანაგასომხობადამისისამღვდელოებადაატყავა.თუნდამანაცთქვენიჭირიწაიღოს.ისრაღაა,რომიგივეისაიაეფიცებამინასას,რომეხლაქართველებიდასომხებიერთმანეთისსიყვარულით ერთმანეთს გულში უსხედანო. რასასწაულმა გარდაჰქმნა ასე ანაზდეულად, ასე უცბადხარბი,გაუმაძღარიდაშეუბრალებელიქართველიერიასეერთსულდა ერთხორცსომხებთან.ნუთუ ქართველებმაეგრეერთსწუთს,ეგრემალემოიშალესთავისისაძაგელიხასიათი და სომხებმა ეგრე მალე დაიჯერეს, რომ ესხარბობა, გაუმაძღრობა, შეუბრალებლობა თან აღარგაჰყვებათქართველებს!

ვარდაპეტი მინასა არც ერთ თავისს მოხსენებაში,რომელიც-კი წარუდგენია პეტრე დიდისმთავრობისათვის, ერთის სიტყვითაც არ ამბობსსამდურავს ქართველებზე. პირიქით, ერთს თავისსმოხსენებაში, სხვათა შორის, იწერება: “ტფილისიდამგვწერენო, რომ ვახტანგისდიდად მადლობელნი არიან,ჩვენ, სომხებს, დიდის სიყვარულითა და მოწყალებითგვეპყრობაო”[21].ვთქვათ,აქპოლიტიკურსაზრისისგამოდაუმალა მინასამ პეტრე პირველს ავკაცობაქართველებისა,ქებასმიანცარმოაჭორებდა.

მართალია,ვარდაპეტიმინასაშორსიყოდაშესაძლოაარაიცოდა-რა ქართველების ავკაცობისა, ეს არქიეპისკოპოსისომხებისა მინას პერვაზიანი ხომდამსწრედათვალითმნახველიიყო,როცავახტანგიმიესიალეკებსდაგარეკა.ეს არქიეპისკოპოსი არამც თუ ემდურება რასმექართველებსა, არამედ მადლობითაც-კი იხსენებს:

“ღმერთმა ეხლა მწყემსად და პატრონად მოგვცაოვახტანგი. ეს გვიხსნისდა გვმფარველობს მტრებისაგან,ამანგაგვიდევნამტერნი,ერთადთავიმოუყარასომხებსდათითონგვპატრონობსდაგვიფრთხილებაო”[22].

ეს არქიეპისკოპოსი სომხებისა ვახტანგთან ერთად იყოგანჯაშიდაიქიდამაცისაიაპატრიარქსავითთანგამოჰყვატფილისს.მაშასადამე,ესორნივმამამთავარნისომხებისათვალითმნახველნი მოწამენი არიან ყოველ იმისა,რასაცქართველები მაშინ ჩაიდენდნენ. ერთი ამბობს, - ხარბმა,გაუმაძღარმადა შეუბრალებელმა ქართველებმა მთლადაიკლეს სომხობა, სარწმუნოებას ჩვენსას უკადრისადმოექცნენო,დამეორე-კიმადლობითიხსენიებსდაღვთისწყალობადა სთვლის, რომ ვახტანგ მეფე პატრონად დამწყემსად მოუვლინა სომხებს, დაახსნევინა იგინიმტრებისაგან, გვივლის და გვიფრთხილდებაო. რა თქმაუნდა,ყოველ ამსიკეთესვახტანგიმიანიჭებდასომხებს

თავისის ერის შემწეობითადა შველითა,თორემ მარტოერთიკაცირასიზამდა.

ბ-ნი ეზოვი როგორ მოექცა ამ ორს ერთიმეორისუარმყოფელს, ერთი მეორის უმსგავსო მოწმობას? აქმართალიმეცნიერიორშიერთსიქმოდა: ან არცერთს არდაუჯერებდა, თუ მეტისმეტს სიფრთხილესწაეღებინებოდა, ანთუერთსიმოწმებდა,მეორესაცხმასამოაღებინებდა. ბ-ნი ეზოვი-კი სწორედ ისე მოექცა,როგორცარუნდამოქცეულიყო.ქართველებისმძაგებელიდა ავად მხსენებელი ალაპარაკა და ქართველებისმადლიერიგანგებგააჩუმა.რაჰქვიანამისთანასაქციელს,არ ვიცით, ეს-კი აშკარაა, რომ “გოგრა ვერ გახდებაშირაზის შუშა, რაც გინდა მაღლა თაროზე დასდო” დადიპლომიმეცნიერებისაშუბლზემიაკრა.

ყველა, ყველა, და უადგილო არ იქნება ერთი ეს

ვიკითხოთ: ვთბვათ, ქართველები, ბ-ნ ეზოვისსასიხარულოდ, ყოველად საძაგელნი არიან, ხოლოქართველების საძაგლად ხსენება იქ რა შუაშია, საცასაუბარია О сношениях Петра Великого с Армянскимнародом? ქართველების საძაგლობა აქ რა ხიდია ამ«сношение» -სათვის? უამისოდ გზა თუ არ იყო? ჩვენისაძაგლობა აქ რად არის ჩაჩხირული? აქ რისთვისდასჭირებია ესბ-ნს ეზოვს? აშკარაა იმისათვის,რომ ვაითუ მეორედ აღარ მეღირსოსწერადა შემთხვევაროგორდავკარგო, ერთი პანღური მაინც არ შევაწიო ჩენსსაყვარელსძმებს-ქართველებსაო.

თუ მართალა ეს ასე არ არის, მაშ რა მიზეზით დალოგიკითაიხსნებაერთისხვაუცნაურიგარემოებაც,რომწიგნში, რომელსაცთითონვედაარქვა «Сношениях ПетраВеликого с Армянским народом”, ბ-ნი ეზოვი მეფეერეკლესაცგადასწვდადაგრაფიტოტლებენის ამბავსაც

მოგვითხროს. საიდამ სადაო? სად პეტრედიდიდა სადერეკლემეფედატოტლებენი?საქმეის არის,რომბ-ნმაეზოვმა სანეკრე დაინახა და სახტომი აღარ იკითხა დაისკუპათვქენიმოწონებული.ერთიჰკითხეთ,საიდამდარისთვის ჩააკერა ისტორიული ხანა ეკატერინე დიდისაწიგნში,რომელმაცუნდამოგვითხროსპეტრედიდისადასომეხთა ერთის საურთიერთო საქმენი? ეს ადვილადგამოსაცნობია,თუგავიხსენებთისევიმ ალიას,რომლისდარდიც ფლავია და სხვა არაფერი. ბ-ნ ეზოვს ნიშანშიამოღებული ჰყავს ქართველი და როგორ გაუძლოსგულმა, რომ ლაფი არ დაასხას, თუ შესაძლებელია. ამშემთხვევისათვის ტოტლებენი ძალიან საამური დასასურველი კაცია ბ-ნ ეზოვისათვისდათვით ერეკლესხსენებაც მიზეზს მისცემს ეს სახელოვანი მეფეცუკადრისადშეგვიქციოს.

ყველასმოეხსენება,რომეკატერინედიდმაომიდაუწყო

ოსმალეთსადაამისგამოომშიჩასარევადმეფეერეკლესდა იმერეთის მეფე სოლომონს დაჰპირდა, ოღონდთქვენცმანდედამმიესენითოსმალებსადამეჯარსადაფულს მოგაშველებთო. მეფეებმა სიხარულითგამოუცხადეს სურვილი და ეკატერინემ გამოჰგზავნასაქართველოშიოთხიათასიკაციდაფულიდაყოველივეეს ჩააბარა გრაფ ტოტლებენსა. ტოტლებენი მოვიდაჯარითდაფულითდა იმის მაგიერ,რომ იმპერატრიცისბრძანებისამებრ ერთად ემოქმედნა ქართველებთან,ცალკე გაიწია იმ აზრით, რომ ოსმალებზე გამარჯვებისსახელი მარტო თითონ დაინარჩუნოს. გააბმამრავალგვარიქსელიოინებისა,აურზაურიდაუწყოცალკეერეკლეს, ცალკე სოლომონს, ერთსაც და მეორესაცუკადრისად ექცეოდა. უღალატა ერეკლეს და ასპინძისომის წინა დღეს გამოიქცა და მერე, რომ თავიემართლებინა, ბეზღებას მიჰყო ხელი,თვით ერეკლედამისი ქართველობა ძირიანად მოსთხარა იმპერატრიცას

წინაშე.

რა კაცი იყო ეს ტოტლებენი, რარიგად იქცეოდა, რარიგაწიოკებდა დიდსა და პატარას, რა უკადრისადეპყრობოდამეფეებს,რარიგადიტენდაჯიბესადათვითმისდა მინდობილს რუსის ჯარს უცმელ-უჭმელსინახავდა, - ეს ყოველი ცხადია, თუ კაცი გასინჯავსიაზიკოვისა და ლვოვის ოფიციალურ წერილებს[23],რუსეთში მიწერილებს საქართველოდამ. ყოველ ამისგამო,როგორციქნა,ტოტლებენიაქედამწაიყვანესდამისმაგიერდანიშნესღენერალისუხოტინი.ამსუხოტინმა[24]იმავე სახით წარუდგინა იმპერატრიცას ტოტლებენისსაქციელი და მოქმედება. რა კაცი იყო ეს ტოტლებენი,იქიდამაცსჩანს,რომიგიავკაცობისადაავზნეობისათვისგამოძევებულიიყოგერმანიიდამ,-თავისსამშობლოდამ.იმპერატრიცა ელისაბედ პეტრეს ასულს როგორღაცშეავედრე თავი, რუსეთში განწესდა, ებოძა ღენერალ-

მაიორობა და კორპუსის წინამძღოლობა, აქ მისისკორპუსის აფიცრებმა შეამჩნიეს რუსეთის გაცემა დაღალატი,დაიჭირესდაწარუდგინესმთავრობას.

მთავრობამ რუსეთისამ სამართალში მისცა, იცნესმოღალატედ და გამცემად და სიკვდილით დასჯაგანუჩინეს.მერესიკვდილითდასჯააპატიესდაგანაძვესრუსეთიდამ იმ მუქარით, რომ თუ ოდესმე რუსეთისსამფლობელოში გაჩნდება, ყველას ნება აქვსმოაკვდინოს. ამ სახით იგი განდევნილ იქმნარუსეთიდგან1763წელს.მთელიექვსიწელიწადიეთრიაეგრეტოტლებენირუსეთსგარეთდაბოლოსხელახლადშეავედრათავიეკატერინედიდს.იმპერატრიცამშეუნდოწინანდელი ცოდვადა ჩააბარა საქართველოში მიმავალიჯარი. აი რა კაცთან შეემთხვა მაშინდელ საქართველოსსაქმისდაჭერა.

ეს, რუსთა ოფიციალურ დოკუმენტებით, ყოვლადსაძაგელი კაცი, ეს უსირცხვილო ადამიანი, მოქრთამე,მყვლეფავი, ორგული, ცრუდა მაბეღზარი, იმოწმა ბ-ნმაეზოვმა, რომ ქართველების სახელი ხელახლად ლაფშიამოავლოს.აიტოტლებენირასასწერსქართველებზედო,მოგვითხრობს ბ-ნი ეზოვი: «ქართველები გაიძვერანიდაფლიდნიარიან,ანგაარნი,ბიწიერნი,გაგებაცარააქვთ,რაარის კეთილი... ქართველთაგან, მგონია, მოსალოდნელიარ არის არცვაჟკაცობა, არცმოჩილება,რადგანაცთავისიდღნი მონაობაში გაუტარებიათ და სულმოკლენიშექმნილანო». ბ-ნს ეზოვს მარტო ესა სდომებია,თორემ,აკი ვამბობთ, ჯერ ეს მოწმობა ტოტლებენისა რახელსაყრელია იქ, საცა საუბარია პეტრე დიდსა დასომხების ერის ურთიერთობაზე, და მეორე, - რასარწმუნო კაცი ეს ტოტლებენი, რომ გაუსინჯავად,მოუჩხრეკავად მისი მოწმობა დაუჯერებია. სხვა ყველარიგიანი კაცი არამცთუ მოწმად არ იკადრებდა ამისთანა

კაცს, ახლოს არ გაუვლიდა, რომ არა მომეცხოს-რაო.აშკარაა,ბ-ნიეზოვიამშემთხვევაშიუშიშარიდაუწუნარირაინდიყოფილა.

VII

ესხომშეგვამკოტოტლებენისმოწმობითბ-ნმა ეზოვმა,ახლაუყურეთ,თავისითროგორ გვიხსენა ერეკლე მეფედა როგორ დაამდაბლა თვით საქართველოც, მეფეერეკლეს დროინდელი. მოგეხსენებათ, რომ ერეკლემეფეს პეტერბურგთან მოლაპარაკება ჰქონდა, რათარუსეთსმიეღოსაქართველოთვისდამფარველობისქვეშ.აიამისგამორეებიგამოატყვრინაბ-ნმაეზოვმადააუწყათავისს მკითხველებს: «ერეკლემ 1782 წელს ხელახლადგაჰგზავნა უმაღლესს სახელზედ წერილი და ითხოვდამიეღოთ საქართველო რუსეთის ტახტის უმაღლესხელმწიფებას ქვეშ. ერეკლე ითხოვდა, რომ მეფის

ხარისხი დაემტკიცებინათ მისთვის და მისდაშთამომავლობისათვის, საქართველოში დაეტოვებინათხარისხი კათოლიკოზობისა, როგორც სამღვდელოებისუფროსისა, გამოეგზავნათ ოთხი ათასი კაცი ჯარი.რომელიც საჭიროა მტერთა მოგერიებისათვის დაზოგიერთგადამდგარადგილებისუკანდასაბრუნებლადდა, დასასრულ, ფულიც მოეშველებინათ მხედრობისშესანახად. ამ სახითაო, უმატებს თავისით ბ-ნი აზოვი:«ერეკლე უთმობდა რუსეთის კარს მას, რაც უფლებითეკუთვნოდა სპარსეთს და არა თითონ, უთმობდაუმაღლესხელმწიფებასსაქართველოზე,რომელიცdefactoუღონობით ხელში ვეღარ შეემაგრებინა და ამისსანაცვლოდ ითხოვდა მეფის ხარისხს,რომელიც მას არაჰქონიასპარსეთში(?)»[25].

ყოველამასგანმარტებაარუნდა.აქმარტოშესანიშნავიაწრეგადასული თვითნებობა კაცისა, რომელიც ხელში

დაუჭერია ერთ რაღასაც უცნაურს გულთნადებსა დაარაქათს არ აძლევსგაინძრას.გამოდის,რომმაშინდელისაქართველორაღაცსაბოქაულოყოფილასპარსეთისადაერეკლე მეფის მისი ბოქაული და სხვა არა-რა. ერთიჭკუისადალოღიკისლარი გაუსინჯეთ ზემოხსენებულნათქვამს ბ-ნ ეზოვისასას - რაუცნაურობა გამდის.ჯერხომ ამბობს, ერეკლე მეფე უთმობდა იმას, რაც მას არეკუთვნოდა, მერე ამბობს, უთმობდა იმას, რაცუღონობით ხელში ვეღარ შეემაგრებინაო. სჩანს, ხელთჰქონია,თორემ რა სათქმელია, ხელში ვერ შეიმაგრა ის,რაცხელთარააქვს.რაშემაგრებაუნდაიმას,რაცარარისდაკაცსხელშიარუჭირავს.აბაყოველივეესერთმანეთსპირშიწაუყენეთდააშკარადდაინახავთ,რომბ-ნიეზოვიერთითიმასამტკიცებს,რასაცმეორითუარ-ჰყოფს.

ან ამას დააკვირდით, რომ მეფე ერეკლე, რომელიცთვითმპყრობელ ხელმწიფედ შეიქმნა საქართველოსი,

რომელიც თვით სპარსეთს ძილს უფრთხობდა ერთდროს, სასაცილოდ აიგდო ბ-ნმა ეზოვმა, -რუსეთს იმასუთმობდა,რაც არ ეკუთვნოდაო,და ვარდაპეტი მინასა-კი,რომელიცრუსეთსჰპირდებოდადაუთმობდაგანჯა-ყარაბაღს, თითქმის ქება-დიდებით შემოსილია. ერეკლემეფეს-კი არ ეკუთვნოდა საქართველო და ვარდაპეტსმინასას-კი ჰკუთვნებია განჯ-ყარაბღი, საცა მაშინსპარსეთის ხანები ჰბატონობდნენ და არა ვარდაპეტიმინასა. ქათამი წყალს დალევს და ღმერთს შეხედავსო,ამაზეანათქვამი.

თუ მეფე ერეკლე იმას უთმობდა რუსეთს, რაც მას არეკუთვნოდა, მაშ მისს მემკვიდრეს და შვილს გიორგიმეფესხომუფროარეკუთვნოდადაროგორმოხდა,რომსაქართველორუსეთმაგიორგიმეფისაგანმიიბარადა ამმეფესცალკეტრაქტატითშეეკრა. ამ ამბავსმაინცუნდაშეეფერხებინადა საგონებელში ჩაეგდო ბ-ნი ეზოვი.თუ

საქართველო სამეფო არ იყო, მისნი მპყრობელნიმეფეებად არ იწოდებოდნენ, მაშრუსეთის სახელმწიფოტიტულში რუსეთის იმპერატორები რად იხსენიებიანსაქართველოსმეფეებადსხვათაშორის.სჩანს,სამეფოდხსენება საქართველოსი და მისთა მპყრობელთამეფეებად წოდება მოგონილი ამბავი არ არის, სჩანსსაბუთია, რომ ეს საქართველოს მპყრობელთა ხარისხირუსეთის სახელმწიფო ტიტულშია შეტანილი. ბ-ნიეზოვი რომ ასე თავშეუდებლად არ აჰყოლოდა თავისსგულისთქმას,არგვგონიაესუეჭველისაბუთირუსეთისსახელმწიფო ტიტულისა ასე შეერყია წინდაუხედავად.ცოტად რომ მაინც ჩაჰფიქრებოდა თავისს ნათქვამსს,შიშით გული გაუსკდებოდა, - ეს რა უბედურებაგადამკიდაჩემმაენამაო.ნურცჩვენისიტყვითგაიხეთქსგულსა. რუსის კანონებში ბევრი შესაწყნარებელიმიზეზია, რომლის ძალითაც დიდი შეღავათი ეძლევაჭკუაატაცებულსდამნაშავეს.

ვთქვათ, ასეც იყოს, რომ საქართველო არც სამეფოდყოფილა ოდესმე, არც მისთა მპყრობელთა ხარისხისმეფობისა არა ჰქონიათ, ვთქვათ არც ერეკლემეფეს, არცგიორგისარეკუთვნოდასაქართველო,მაშინვინჩააბარაიგირუსეთს?ბ-ნეზოვსრომჰკითხოთ,გამოდისრომიგიჩაუბარებია თითქმის სომეხთა არქიეპისკოპოსს იოსებარღუთინსკი-დოლგორუკოვს. რა თქმა უნდა, ამასპირდაპირ არ ამბობს, მაგრამ აბა გადაიკითხეთ ბ-ნეზოვის წიგნი, თუ ეს ასე არ გენიშნოთ. მთელი სამი-ოთხი გვერდი ამ წიგნისა[26] ისეოსტატურად შორიდამუვლის ამ ამბავს, ისე მოხერხებულად სტრიქონებს შუამიძვრება-მოძვრებაესსასურველიაზრიბ-ნეზოვსა,რომანაზდეულადშეგეფეთებადაგამოგენასკვებათთითქმისის დასკვნა, რომ თუ ხსენებული არქიეპისკოპოსი არყოფილიყო,საქართველოარმიეკედლებოდარუსეთს.

ბ-ნი ეზოვი, სხვათა შორის, გვარწმუნებს[27], რომარქიეპისკოპოსი იოსები დიდს მხნეობას იჩენდა: იგიაკავებდა ერეკლე მეფეს, რომელიც მზად იყოდამორჩილებოდა აღა-მაჰმად-ხანსოდა იმედს აძლევდა,რუსები მოგეშველებიანო, იბერებდა ხანებს, ხელიშეუწყონ რუსის მხედრობასა, ფიცით არწმუნებდა, რომრუსთაგანარავითარიწყენაარგექნებათოდასხვანიდასხვანი. ერთი სიტყვით, რაც ყოფილა, არქიეპისკოპოსიიოსებარღუთინსკიყოფილა!

როცა საქართველოში იმპერატორ პავლე პირველისმანიფესტი გამოცხადდა რუსეთთან შეერთებისა, მაშინიმპერატორებმა მოინდომა ჯვრები და ორდენები,გრაფობის და ბარონობის ხარისხი, მიენიჭებინა თავისსახალ ქვეშევრდომთა წარჩინებულ კაცებისათვის დაშეეკითხა კნორრინგს და კნორრინგი ლაზარევს.ღენერალმა ლაზარევმაო, - ამბობს ბ-ნი ეზოვი, - როცა

დაეკითხნენ, ვინ არიან ღირსნი ჯილდოსიო, ასეთიპასუხი მისცაო: «რაც შეეხება ჯვრებს, ჩემის აზრით,ყველაზე უფრო ღირსნი არიან თავადნი ეგნატეთუმანოვი,დარჩობებუთოვიდასოლომონარღუთინსკი-დოლგორუკოვიო. მთლად აქაური აზნაურობა ბევრითწინარარიანჩვენსоднодворц-ებზეოდავისუნდაებოძოსგრაფობა და ბარონობაო? ამას ისიც უნდა დავუმატოო,რომ ზოგიერთს ოჯახში თუ ერთი ძმა ჩვენი მომხრეა,მეორე - მეამბოხეაო... ძნელად გასარჩევია აქაურიბატონიშვილიუბრალომუჟიკისაგანაო».

კნორრინგმადალაზარევმაჯილდოსღირსადშვიდმეტიკაცი წარადგინა, მათ შორის ქართველები:თ. სოლომონავალიშვილი, სურამის მოურავი თ. ევგენი აბაშიძე, თ.გიორგი ამილახვარი, სარდალი თ. ივანე ორბელიანი,სარდალი თ. გიორგი ციციშვილი, სახლთხუცესი დამარიამდედოფლისეშიკაბაშით. ალექანდრემაყაშვილი,

მდივანბეგით.ზაქარია ბარათაშვილი, მდივანი სულხანთუმანიშვილი, თ. შანშე ერისთავი, ეშიკაბაშიალექსანდრე ჭავჭავაძე, ნინოწმინდელი მიტროპოლიტიმიხაილი, ბოდბელი მიტროპოლიტი იოანე,არქიმანდრიტი ექვთიმე. კიდევ ბევრნი არიან ღირსნიდაჯილდოებისა,უმატესკნორრინგი[28],მაგრამყველაზემეტი სამსახური და ერთგულება რუსეთისა ამათმიუძღვითო.

ხომ ხედავთ, რარიგად გვერდთ აუარა ბ-ნ ეზოვმა ამჯილდოსღირსთქართველებსდაშვიდმეტიკაციმარტოსამსკაცზედჩამოახდინა,ისიცმარტოსომხებზე,დაისიცარ გამოეპარა რომ ვთქვა: აქაური ბატონიშვილებიმუჟიკები არიანო. აი ეს გახლავთ სომეხთა მეცნიერობა.ხომ ასე საქებურად ექცევა ეს სომეხთა მეცნიერიისტორიულ ამბებს, უფრო საქებურად ჰსაქმობს მაშინ,როცათავისს ნათქვამს ამოწმებს ვითომდა ისტორიულ

სიგელითა. ჩვენი ჟურნალი «მოამბე» ამხელს ამთვალთმაქცურს მოწმობას ამ რიგად: «სითამამე დააღვირახსნილობა ბ-ნ ეზოვისა იმნედა დიდია, რომგვეუბნება, ესცნობები ამოვკრიბე აქტებიდამდაიხილეესადა ეს ნომრებიო, სახელდობრ, 529, 530, 531და 532.გადავშალეთ პირველი ტომი, ათჯერ წავიკითხეთ ესნომრები და ვერაფერი მიმსგავსებული ეზოვისა ვერავპოვეთ»... «საიდამ მოსჩმახა ეზოვმა, - ამბობს მერე«მოამბე», - რომ მხოლოდ მარტო სამი სომეხი იცნესღირსად ჯილდოსი და ბატონიშვილები მუჟიკებსაჰგვანანო?ზღაპარსმაშინგამოიცნობთ,როცაგაიხსენებთეზოვისდაფარულსაზრსა:საქართველოსაქართველო-კიარ არის, ძველი სომხეთიაო. ეს მაცდური და წყეულისურვილი გზას უბნევს ბ-ნს ეზოვს და სისულელესაროშვინებსმეცნიერებისსახელით»[29].

რომელი ერთი მოგახსენოთ ამ ბ-ნ ეზოვის მეცნიერული

ოინებისა,სადროგორიკეთებსთავისსგანგებშეთხზულსაქმესა, რაცა ვთქვით, ისიც საკმაოა დავინახოთ - რაერთის ზომის, ერთის თვისების ლარი გააქვთ, როგორგვეპყრობიან, როგორის დაჟინებით, სისტემატიურადგვთხრიან ქართველებს ქვეყნისთვალში იგი ერთგვარიგუნდისომხებისადამათმიერმოვლინებულნისომხთამეცნიერნი, ფილოსოფოსნი, დელინგერები, გიაცინტებიდაპროფესორები.რაებს არასჩადიან,რაუკადრისსადასათაკილოფარხმალსა ჰკიდებენ ხელს, რომთავიანთისთავის საქებ-სადიდებელად საყვირი აყვირონ, ჩვენიხსენება და სახელი ლაფში ამოსვარონ და თითონსომხებსჩვენითავიშეაძულონ,შეაზიზღონ.თითონვეკიიძახიან, სირცხვილია მეცხრამეტე საუკუნეში, ამგანათლებულ დროს, ერმა ერის მოსაძულებელი,გადასამტერებელი რამ სთქვასო და ამ მიზეზით ერთიერი მეორეს მიუსიოსო, და სხვ ამისთანა სიტყვები,რომელიცვარაყიანნაჭუჭსაჰგავს,გული-კიჭიანიაქვს.

გამოდის,რომ ჩვენი ავად მახსენებელნი,ზედ-მომსევნიეგენიყოფილანთითონდაჩვენკიანხმასარვიღებთ,ანმარტო ზედ-მოსევას ვიგერიებთ, ციხეში მათ მიერშემწყვდეულნი. გამოდის, რომ ზედ-მისევა,თავდასხმა-კი არაფერიაო და მოგერება, ფარის მიგებება-კი ცოდვაარისო. ამისთანაფილოსოფიით ატყუონ წინდაუხედავიბალღები, ჭკვათმყოფელს კაცს-კი პირში კაპს ვერამოსდებენ, ვერ გააკმედინებენ ხმა იმ უუწმინდავესსგრძნობას ადამიანისას, რომელსაც ეძახიან გრძნობასსაკუთარის ღირესბისას. ადამიანის უუძვირფესესისაუნჯე მისი ვინაობაა და ნურავის ნუ უკვირს, თუ ამვინაობის შემაგინებელს, შემბღალველს ყოველიპატიოსანი კაცი სამართლიანის გულის წყრომით ზედაეგება. განათლება პატიოსანს კაცს «სილბოს აძლევსნაქსოვისას», როცა სხვას უნდა «გული მისცესგულისათვის» და საშველად ხელი მიაწოდოს და

«სიმტკიცეს ნაჭედისას», როცა თავისს საკუთარსვინაობას ჰპატრონობს. იქ «სილბო» ღირსებაა, აქკილაჩრობა, იქ «სიმტკიცენაჭედისა»გაულქვაობაა, აქ - კიღირსება.

ესეც-კი სათქმელია: ქვეყანაზე რომ ბაჟი ედოსთავისისთავის ქებასა და სხვის ძაგებას, რამდენი სომეხთამეცნიერი დამუნჯდებოდა სომეხთა სასახელოდ დაჩვენდა სამშვიდობოდ. ვაი, რომ ესე არ არის! ვაი, რომერთიცადამეორეცუხარჯოა,მუქთია!

VIII

სომეხთა მწიგობარ-მეცნიერნი რომ ასე იქცევიან დაოინბაზობენ,-ადვილადგამოსაცნობიარადადარისთვის.ხოლოგვიკვირსრომ ამრიგადვეეპყრობიანისტორიულსაბუთებს რუსის ზოგიერთი მწერლებიცა. იმის

დასამტკიცებლად,რომსომეხნისულითაცადახორცითაცმედგარნი, გულგაუტეხელნი, ხელ შესაწყობნი არიანდამერმისი მათი საკუთნოა, ისტორიული საბუთებიმოჰყავთ და ამით არწმუნებენ ქვეყანას, რომ ეს ასეყოფილა,არისდაიქნებაკიდეცაო.სომხებმაყოველივეესსიკეთე თვისი ისტორიით დაამტკიცეს და ძალიანვცდებით,რომამნიჭიერ,გამრჯელ,სულითადახორცითღონიერსერსხელსარვაშველებთ,გზასარვუხსნითდავაბრკოლებთო.

რათქმაუნდა,ერსრომგზაშეუკრანწარმატებისა, -რაცგინდპატარაერიიყოს-არავისათვისარცმოსაწონია,არცგამოსაყენებელი. არ არის ქვეყანაზე იმისთანა ერი,რომელიც, თუ ცოტაოდენად მაინც გონებად მოსულია,ცოტაოდენი ისტორია ჰქონია და კულტურაშიცოტაოდენადფეხიმოუკიდებია,რითიმეგამოსადეგიარიყოსსახელმწიფოში,რაცგინდდიდისახელმწიფოიყოს

დამოჭმულითვისისულიერდახორციელძალ-ღონითა.«რაც უკვე დარგულია და ხარობს, ფეხით ნუღარადასთრგუნავ, ეცადე გაიზარდოსო», ნათქვამია. ნიჭი,სიკეთეცალკეადამიანისა,თუმთელისერისაისეთირამარის, რომ, რაც გინდ ნამეტანი იყოს ვისთვისმე, მეტიბარგი არ არის, თუ საკუთარს სხვისაც ზედ წაემატება,ამიტომაცდიდიცოდვაა ადამიანს,თუნდცალკეპატარაერს, ნიჭი შეუკრა, შეუბოჭო, სიკეთის ღონე შეუხუთო.არა ნაკლები ცოდვაა ერთის ღვაწლი, თუ კია სადმე,მეორესმიაკეროდამართლადღვაწლდამდებიჩრდილშიმიაყენო და სხვისით სხვა გამოა-მზეო საქებ-სადიდებლად. თუ თავმოსაწონებელია სადმე, ყველამთავისით უნდა მოიწონოს თავი, ყველას თავისი უნდაეკუთვნის.

ჩვენდა სამწუხაროდ, ასე არ იქცევა ბ-ნი ვლად.გოლმსტრემი, რომელმაც ამ ახლო ხანში დაბეჭდა

«Петербургские Ведемости»-ებში თავისი წერილი ამსათაურით: «И Камни возопиют![30]». მართალია, ესგაზეთი ერთი იმისთანა გაზეთია რუსეთში, რომელიცესარჩლებაყოველდაჩაგრულერსადაამისთანამართლაპატიოსნურს მიმართულებას გაზეთისას არ შეიძლებასრულის სიამოვნებით არ მიეგებოს ყოველიჭკვათამყოფელიდაგულთამყოფელიკაცი,რათესლისაცგინდ იყოს. იგი დაუცხრომელად ჰღაღადებს თავისსასახელოდ და ჩაგრულთა საოხად, რომ სიმტკიცესახელმწიფოსი,რაცგინდდიდიდაძლიერიიყოს,უნდაემყარებოდეს ერთსულობაზე და არა ერთსახობაზე,ერთფერობაზე. ამიტომაც მარტო სიყვარული დატკბილად მოქცევაა იგი ქვითკირი, იგი დუღაბი,რომლითაც ჰშენდება და მყარდება ციხე-სიმაგრეერთობისა სახელმწიფოშიო. ყველას, მცირეა,თუდიდი,თავისუფალიგზაუნდაჰქონდესოიმნიჭით,იმუნარით,იმ მადლით ემსახუროს სახელმწიფოს, რაც ღმერთს

უმოწყალებია როგორც დიდისა, ისეც პატარისათვისაო.არავინ არის ქვეყანაზე იმისთანა, რომ რაიმე კეთილი,სახელმწიფოსათვის გამოსაყენი ნიჭი და უნარი არასჭირდესო, ოღონდ-კი ნუ შეჰხუთავთ, გზა მიეცითყველასთავი იჩინოსთავისებურად,თავისისღირსებისადასიკეთისამებრო.

სწორედ ამასვე გვიქადაგებსთვით ბ-ნი გოლმსტრემიცათავისის წერილის დასაწყისში და ვინ იქნება ისეთიუბირი,ბრიყვიდაგულწამხდარი,რომსიყვარულითადასიხარულით ხელი არ მიაშველოს ამის მთქმელსა დათქმული მისი არ ჩაიჭდიოს გულში, ვითარცა აღსავსენიმართლითადაკაცთმოყვარებითა.

დიდი ხანიაო, - ამბობს ბ-ნი გოლმსტრემი, - ჩვენნიწინამხედველნნი და შორსგამჭვრეტნი კაცნიჰკითხულობენ, - ეს ასე შორს რომ მივდივართ

აღმოსავლეთ აზიაში, რა მიგვაქვს თანაო. პასუხი ამისიდიდად საიმედო და სანუგეშო არ არისო. ნივთიერცხოვრებისათვის, ესე იგი ის, რაც გარეთა კულტურისმანიშნებელია, ჩვენ თითონა ბევრი არა გვაქვს-რაო დაამისთანებშიდღესაც ერთმანეთს ვერ მოვრიგებივართო,ერთმანეთში ვერ გავსულ-გამოვსულვართ და ვერაგაგვირჩევიარაო.ხოლონამეტანობასსულიერისღონისასუნდა ვმადლობდეთ, რომ რუსეთის ერი ბევრსგანსაცდელსმთლადდაუვნებლადგადარჩაო.ესეიყოო,სხვათა შორის, პეტრედიდისდროსა, როცა ეს მედგარიგენიოსი არ შეუშინდა ძირითადის ცვლილებითდაუძლურებას ერისას, მისის ეროვნულ ძალ-ღონისდაშრეტასაო.მაშინრუსეთისქვეყანაჯერხელუხლებელიქვეყანაიყოო,ესეიგიმძინარელომიო.

ეხლასულსხვააო.დრონიიცვალნენ,სულიერძალ-ღონესერისას გაფრთხილება, დაზოგვა უნდაო. რაც უფრო

ფეხმაგრებს რუსეთში გონებითა, სულიერად დახორციელად, იმას უნდა ემატოთ და ის ვამრავლოთ,იმიტომრომ,-თუმცაძნელიაგამოვტყდეთ,-მაგრამიგიზნეობურიღონენი,რომლითაცჩვენგავდივართშორეულაღმოსავლეთში,ძალიანდიდისაგზალიარარისო...

... ისე უმარილოდ და ცილის წამებით არა ერს არმოჰქცევიან,როგორცსომხებსაო.რომჭეშმარიტინათელიმოეფინოს სომხების საქმეს,უნდა ძველისძველსდროსგავუსწოროთთვალი,იმდროს,რომელიცგამოძიებულიასწავლულთაგან; არქეოლოგთაგან, მოგზაურთაგან,რომელთაცჯერარშეჰყრიათ«პოლიტიკურისიბრძნე»დამით არ წაუხდენიათ თვალთახედვა მეცნიერებისაო.ქვანიც-კი იღაღადებენო, ჰბძანებს გაფიცხებული ბ-ნიგოლმსტრემი, ქვანიც-კი,რომელნიც გაფანტულნი არიანარარატის მაღლობებში, ვანის ტბის გარეშემო, ურმიისახლო,არზრუმთანდაერევნისადაყარსისადგილებშიო.

ქვანიხომარატყუიანარასოდესაო!...

მართალია, ქვანი არა ტყუიან, მაგრამ, კიდევ ვიტყვით,კარგმოქმედსკაიგამგონიცუნდა.ქვევითავნახავთ,რომქვებსკარგიგამგონიარშეხვედრიათ.

ცეცხლის ასოებით მოგვითხრობენო, - ამბობს იგივეცეცხლმოკიდებული გოლმსტრემი, - ზედ წარწერანიკლდეებისა ამბებს ძველისძველს, ასურ-ბაბილონისდროებისასაო. ჩვენმა ასირიოლოგ-არქეოლოგმა ბ-ნმანიკოლსკიმ, რომელსაც ეს ადგილები დაუვლია 1893 წ.,დიდი ამბები აღმოაჩინაო. ლურსმული წარწერანი, იმადგილებში ნაპოვნი, რაღაც განსაკუთრებულ ენასეკუთვნიანდაგვაუწყებენო,რომტიგრისადაევფრატისსათავეში,ვანისა,ურმიისდაგოქჩისტბებისახლომახლოერთი რიცხვმრავალი ერი ყოფილა. ასირიის ნაშთთასიტყვით, რომელნიც ეკუთვნიან მეათე და მეცხრე

საუკუნესქრისტესწინათ,იმერსრქმევიაო«ნაირი».მერემეცხრესაუკუნისმეორენახევარში,როცამთელს ამერსერთისახელმწიფოშეუდგენია,ქვეყანაესურარტადარისარის ხსენებული, აქედამ არის წარმომდგარი ებრაულისახელწოდება«არარატიო».ესერთიდაიგივესახელიაო.

შუაგული ამ ურარტთა სახელმწიფოსი ჯერ ერევნისდაბლობებში ყოფილა და მერე მტრის უფრო უკეთმოსაგერებლად სამხრეთისაკენდაუწევიათ, ვანისტბისაღმოსავლეთითაო. ურარტთა მეფეების ქვეყანა თუმცაკულტურის მხრით ასურელთა ზედგავლენის ქვეშყოფილაო, მაგრამ არა-ერთხელ ურარტელნიძლევამოსილობით შესცილებიან ასურელთასამსოფლიოდ ხელმწიფობასაო. ასურელთა მეფისთიგლათპილასარის IIIდროს, მერვე საუკუნის პირველნახევარშიო, გამარჯვება ურარტელების მხრივ იყოო.მთელიჩრდილოდანაწილიდასავლეთისაურარტელებმა

წაართვეს ასურელებსაო. სასწორმა ბრძოლისამ ტოკვადაიწყოდამოსალოდნელიიყოურარტელებსდაეპყრათმთელი მაშინდელი ქვეყნიერება და სამსოფლიოისტორიისათვის სხვა მიმართულება მიეცათო, ხოლომერე როცა ასურეთში სხვა მეფედამჯდარა, ხელახლადგაძლიერებულანასურელნიდამტრებიდაუმარცხებიათ.ურარტის მეფეს ურსას მთელი ჩრდილო-დასავლეთიფეხზე წამოუყენებია და მისევია ასურელთაო, მაგრამდამარცხებულანო.

გარდაყოველამისაბ-ნინიკოლსკიმოგვითხრობსო,რომზედ წარწერანი გვეუბნებიან, რა კულტურა ჰქონიათურარტელებს, რა ქალაქები, სრა-სასახლეები, არხებიდასხვა ამისთანა. ეს წედწარწერანი ზოგი ასურელთამეფეების ბრძანებით არის ნაწერნი,ზოგი ურარტელთა,იმისდამიხედვით,ვინიმარჯვებდაომშია.ესწარწერანიძველად ძველის დროისანი გვაუწყებენო ორის

მოძღვრებისბრძოლასაო,ერთიმოძღვრებამხეცურიადამეორეუფროკაცებურიო.პირველიეკუთვნისასურელთდა მეორე ურარტელთაო. ურარტელებმაო, ამბობს მერეიგივე ავტორი, დიდი სამსახური გაუწიეს მთელსმაშინდელს მსოფლიო ცივილიზაციასდა აქედამ მთელსქვეყანასაო.ჯერიმთი,რომ ჩრდილოეთიდამმიწოლილიურარტი ძალიან აბრკოლებდა ასურელთ, - მხეცურისმოძღვრების ერს, -და საკმაო მოცალეობას არ აძლევდამისეოდნენსირიას,პალესტინასდაეგვიპტესდაერთობმთელს სამხრეთ-დასავლეთსაო. მეორე დიდი ღვაწლიქვეყნიერების წინაშე ურარტისა ის არისო, რომ ერთისმხრით სკვითებს და სხვას ჩრდილოეთის ბარბაროსებსგულდაგულ წინ ედგნენ და კავკასიის მთებს აქეთ არუშვებდნენ და ამით სამხრეთ-დასავლეთისცივილიზაციასარათელვინებდნენო,დამეორესმხრით -გზაში ედგნენ და ფეხს წინ არ ადგმევინებდნენ ეულსხალხს სამხრეთის მინდვრებისას, საიდამაც გამოვიდა

სისხლისმღვრელირჯული-ისლამიო.

გამოდის,რომ,ბ-ნგოლმსტრემისსიტყვით,ურარტელნიჯერკიდევძველისძველმადაწინაურებულიერიყოფილამაშინდელ კვალობაზე, ერი რიცხვმრავალი, ძლიერი,კაცთმოყვარულმოძღვრებისა,ერიმედგარი,გულმტკიცე,გულმაგარიდათითქმისთავდადებული მოჭირნახულედა მეომარა მთელის მსოფლიოსათვის, მერე იმისთანამებრძოლი, რომ კინაღამ მთელს სამსოფლიო ისტორიასსხვა მიმართულება მისცაო. მოდით, და თუ ეხლაამისთანა ღვაწლმოსილ ერის ნატამალი სადმეა, გულშინუჩაიკრავთ,ხელსნუმიაწვდით,ფეხზენუდააყენებთდა გზას ნუ გაუხსნით ქვეყნისა და კაცობრიობისსადღეგრძელოდ და საბედნიეროდ. მართალია ბ-ნიგოლმსტრემი: დიდი უმადურობა და უსამართლობაიქნებაეხლანდელკაცობრიობისაგან,რომასეარმოექცესურარტის ნატამალ ერსა,თუდღეს იგი სადმეა. ბატონი

გოლმსტრემი გვეფიცება, რომ ურარტის ნატამალი ერიდღესაც არისო, მაგრამ ქვეყანა უსამართლოდ დაუმადურად ექცევაო. ცოდვააო ამისთანა ჭირშიგაუტეხელი, გონებით, ზნეობით, სულიერად დახორციელად ღონიერი, გულმტკიცე და გულმაგარი ერიფეხზე არ წამოვაყენოთ და ჩვენის კულტურის დროშახელთ არ მივცეთ მთელი აზიის გასანათებლად დაგასაბედნიერებლადაო.

ხომ ასეთი საქებური და სასურველი ერი ყოფილამოსახლე-მკვიდრი უწინდელ ურარტისა. ეხლავიკითხოთ: ვისთვისდა რისთვის იხარჯება ასეუხვად,ვის ამკობს, ვის აქებ-ადიდებსურარტელების სიკეთისადა ღვაწლის ხსენებითა? სომხებს, რომელნიც ვითომურარტელებიარიანმოდგმითდაიმათიშთამომავალნიო,დარადგანაც, ქართული ანდაზისამებრ, მამანახე,დედანახე,შვილიისეგამონახეო,ბ-ნგოლმსტრემსაცაუღიადა

ამბობს, - რადგანაც ურარტელნი ასეთი სახელოვანნიყოფილან, ასეთი ღვაწლმოსილნი მთელის კაცობრიობისწინაშე, ასეთი მხნენი, ხასიათმაგარნიდა მედგარნი,დარადგანაც ეხლანდელი სომხები მათი სისხლ-ხორცია,მათის მოდგმისაა, აშკარა ყოველივე სიკეთეურარტელებისა მოასწავებს სომხების ღირსებას,კუთვნილებას, ისტორიულად დასაბუთებულსაო. ამსახით სომხებმა ისტორიულად დაამტკიცეს თავისისულიერი და ხორციელი გაუტეხლობა, მედგარობა,სიმაგრე ხასიათისა, და რადგანაც ესეა, ხელი უნდაშეეწყოს, გზა გაეხსნას ამისთანა სულითაა და ხორცითძალოვანსერსა,რომელმაც ასესახელოვანადთავიიჩინაჯერ კიდევ უხსოვარ დროსაო და რომელიცკაცთმოყვარეობდა ჯერ მაშინ, როცა სხვანიმგელკაცობდნენო.

ვერ წარმოიდგენთ, რა სასაცილო ამბავი გამოდის იმ

პიტალო უმეცრებისაგან, რომელსაც ასე სასაცილოდგაუხურებია და გაუფიცხებია ამ საქმეში უმეცარი ბ-ნიგოლმსტრემი.ბ-ნთეზოებსდამისისამქრისმეცნიერებსრომ სცოდნოდათ, -ურარტელების სახელ-ქვეშ რომელიერიაცნობილიევროპისსახელგანთქმულთასწავლულთადა მეცნიერთაგან, ხელს მოსჭრიდნენ ბ-ნ გოლმსტრემსდაურარტელებს-კიასეთისქებითარშეამკობდნენ.

თურმენუ იტყვით,ურარტელნი ქართველები ყოფილანდა ბ-ნი გოლმსტრემი აქ იმ გულუბრყვილო დათვისმაგივრობასა ჰთამაშობს, რომელმაც აქაო-და შუბლზებუზი აზის და აწუხებს ჩემს მეგობარსაო, აიღო დაშუბლში უშველებელი ლოდი დაიზილა ბუზისასაფრენად. სწორედ ასეთი ამბავი დამართა ბ-ნმაგოლმსტრემმა იმ ერთგვარ სომეხთა გუნდსა,რომელთამრწამსისხვისმიერგამომცხვარისპურისდაჩემებაა,რაკიგემრიელია, თითქოს თავისი არა აბადიათ-რაო. ესეთი

მეხი არავისდაუცია ამ გუნდისათვისთავში,თუმცა-კიმარტო სომხის გაბერა უნდოდა ქებით და დიდებითა.ტყუილად დაიხარჯა ძვირფასი ტყვია-წამალი. ბ-ნმაგოლმსტრემმა გულში ტყვია ჰკრა სომეხთა გუნდსა,თუმცამარტოვარდისკონისსროლაკიუნდოდა.ძნელიაუვიცობა,ანუგანგებშეკეთებული,განგებგაფიცხებული,განგებ ყალხზე შემდგარი ხელთქმნილი და არა გულთქმნილითავგამოდება.

დიახ, ბატონებო, ურარტელნი ქართველთა წინაპარნიყოფილან, ქართველთა სისხლ-ხორცი ერი ყოფილა,სამწუხაროდ -თუ ბ-ნ გოლმსტრემისა არა, იმ სომეხთაგუნდისა,რომელიცსაცა-კისხვისკარგსრასმედაინახავს,მსუნაგსავით მაშინვე ხელს სტაცებს, ჩემიაო, თითქოთავისისაკუთარისიკეთედაღირსებაარგააჩნია,თითქოთუ სხვისა არ ჩაიცვა, არ დაიხურა, თითონ ტიტველ-შიშველიაო.მართლა-და,არცესეთნიარიანსომხები,რომ

თავისიარაჰქონდეთ-რათავმოსაწონებელი.

ჩვენ უსაბუთოდ არ ვამბობო ურარტელებისქართველობას. ამისდასამტკიცებლად სწორედ იმ ქვებსავალაპარაკებთ, რომელთ ღაღადებას ასეთი გოდებადაცრემლთა ღვრა მოართვევინა სომხებისათვის ბ-ნსგოლმსტრემსა და ვითომ საშინელისგულმტკივნეულობითდააძახა: «И камни вопи! Камни нелгут!».

ჩვენთავის ადგილასდავუმტკიცებთ ბ-ნ გოლმსტრემს,რომ არამცთუ მკვდრებს ქვებს, ცოცხალ კაცსაც-კიუბედავს და მისის პატიოსანის სახელით მართალს არგველაპარაკება.ასეშეაქციამანბ-ნინიკოლსკი,რომელიციქნება სხვას ყველაფერს ამბობდეს, ხოლო იმას-კი არა,რასაც იმისის სახელით ბ-ნი გოლმსტრემი გვეუბნება,რასაცმისმაგიერადგვეფიცებადარაცსიზმარშიმარტო

სომეხთამეცნიერთდღემუდამელანდებათ.

გვიკვირს, რომ ამ პატივცემულ რუსთა ასირიოლოგ-არქეოლოგსასეუკადრისადმოეპყრორუსისავემწერალიდა მისიფრთხილი, ჭკუადამჯდარი საზრისი ამ საგანზეგანგებ,თუუვიცობით გადაასხვაფერა, გადააკეთა, რომმისის პატივცემულ სახელით ტყუილი მართლადგაუსაღოს ერთგვარ სომეხთა გუნდსა. აშკარაა, ბ-ნიგოლმსტრემი აქ რაღაც უცნაურ მახეში გაბმულა,ტყუილებით გატენილი გუდა ზურგთ აუკიდნიათ დათვით პატივცემული «Петербургские Ведомости»შეუცდენიათ და თავიანთ სიყალბის მონაწილედგაუხიათ. წინათაცა ვთქვით, - ეს გაზეთი თავისდასასახელოდ ჩაგრულთა მოსარჩლეა, მისი გონებაერთმანეთის შეუწყნარებლობის ვიწრო ფარგალში არჰტრიალებს, იგი ყველას, დიდია თუ პატარა, თავისასაკუთვნებს და ამისთანა მართლა კაცთმოყვარული,

მართლა ჰუმანურიღვაწლი მისი ვალად სდებს ყოველსრიგიანს კაცს იმისთანა რამ არ მიაწოდოსდასაბეჭდად,რაცტყუილია,რაცმოტყუებაა...იმასაღარვიტყვით,რომერთობ მწერლობა იმისთანა საქმეა, საცა ტყუილსა დაჭორს ადგილი არუნდაჰქონდეს.კიდევმეტსვიტყვით:იმისთანა წმინდა საქმეში, როგორიც ბეჭდური სიტყვაა,ტყუილებით და ჭორებით ბურთის გატანა ყველაუკადრისობაზე უსაძაგლესია. «ვისაც ყურნი ესხნენსმენად,ისმინონ!»

ჩვენ ძალიან ვწუხვართ,რომ ეს პატიოსანი გაზეთიც არდაუნდვიათ, მოუტყუებიათ იმ ჭკვიანურ ანგარიშით,რომთუეშმაკობაგაგვივიდა,ხომრაკარგი,თუ არა-და,თავშიც ქვა უხლია გაზეთს, თუ ტყუილში დაიჭერენო.არც ბ-ნ გოლმსტრემისათვის აიტკივებენ ძალიანთავსა.იმათ რა ენაღვლებათ, ოღონდ სხვისის ხელით ნარიჰგლიჯონ,თუშესაძლოა.მაშრისსომეხთამეცნიერნიღა

იქნებიან, რომ სხვა დაზოგონ, სხვის სახელსგაუფრთხილდნენ?ესდავთარშიიმათარუწერიათ.

IX

«И Камни вопиют!.. Камни не лгут!.. იძახისგულგაფიცხებით ბ-ნი გოლმსტრემი. რა საბუკ-ნაღაროსიტყვებია, რა მაღალ ფარდებშია ადამიანის გრძნობისსიმთა ჟღერა, რომ ცეცხლმოსაკიდებელ აზრს ამსიტყვებისას გულიც სავსე ჰქონდეს მართალითა დაგამოფიტულს, ჭიანს ნაჭუჭს არ მოასწავებდეს. ასეათუისე, ბ-ნი გოლმსტრემი, ვითომ-და მართლაგამწვავებულიდაგულაღტყინებულისიმართლისათვის,გულში ხელს იცემსდა გვეფიცება,რომღვაწლმოსილნიქვეყნის წინაშე ურარტელნი, ძველისძველადვეღირსებით და სიკეთით სავსენი, სომხები არიან და,მაშასადამე, ძველისძველი ისტორიული საბუთი

გვეუბნება, რა დიდის ძალ-ღონის სულიერად, თუხორციელად წარმომადგენელია დღევანდელი სომეხი,ვითარცა სისხლ-ხორცი სახელოვან ურარტელისა. ამურარტელებისსომხობასჰღაღადებენქვებიდაქვებიხომტყუილსარიტყვიანო.ვნახოთ,მართლაესეა,როგორცამშემთხვევაშიმოზმანებიაბ-ნსგოლმსტრემს,თუარა.

ფრანსუა ლენორმანი, რომელიც წინათაც ვახსენეთ დარომელიცდიდად გამოჩენილიდა ყველასაგან ცნობილისწავლულია და მცოდნე ძველად-ძველის ისტორიისა,დიდად სახელმოპოებული მკვლევარია იმგვარსაბუთებისა, რომელსაც წარმოადგენენ ლურსმულნიწარწერანი, ნამეტნავად ასურულ-ბაბილონურნი, საცა-კიაღმოჩენილან. სწორედ იგი ლურსმული წარწერანიქვებზე, რომელთაც ბ-ნი გოლმსტრემი აღაღაღებსსომხებისათვის, განსაკუთრებით გამოძიებულია ამსახელოვანლენორმანისაგან.

სწორედ ეს ლენორმანი ამტკიცებს, რომ არმენიაგეოგრაფიული სახელწოდებაა (ტერმინია) და არაეთნოგრაფიული და ეს სახელი პირველად იხსენებააქემენიდების დროს, სახელდობრ მეშვიდე საუკუნისდასასრულს ქრისტეს წინათ. ჯერ სომხების, ესე იგიჰაიკების ჭაჭანებაც არ იყოო იმ ადგილებში, რომელთაცკრებულს ასურული და ადგილისავე ლურსმულიწარწერანისახელსსდებენ«ნაირი»დაბოლოს«ურარტს»და ერს, იქ მკვიდრებულს, «ურარტელებს» ეძახიანო.ჰაიკები, ჰაოსიანები (სომხები) მეექვსე საუკუნესქრისტესწინათშემოვიდნენ«ურარტს»დალურსმულნიწარწერანი-კი, რომელნიც ურარტელების ამბავსმოგვითხრობენ, ეკუითვნიან უფრო წინანდელსსაუკუნეებს. სულ თავი წარწერა ეკუთვნის მეცხრესაუკუნესქრისტესწინადო[31].

აშკარაა, ქრისტეს წინათ მეცხრე საუკუნეზე ადრეამოჭრილილურსმული წარწერა ვერ მოგვითხრობდა იმერის ამბავს, რომელიც გამოჩნდა მერე თითქმის სამსსაუკუნეს შემდეგ. ქვანი იღაღადებენ განა, სომეხთამეცნიერნო!ღაღადით კი ჰღაღადებენ, მაგრამ «სასმენთაკარნიმათთვისგშხობიათ».

თუნდესმეცხრესაუკუნეცარიყოს,როცაქვებმათავისგულზედაიწერესთვისნიმიუდგომელნიდაუტყუარნიღაღადნი და როცა სომხები არც-კი გამოჩენილან.«ნაირთა» ქვეყანა, რომელიც მერე ურარტად ცნობილია,ჯერკიდევასურთამეფისსალმანასარპირველისდამერეთიგლათ-პალასარის პირველის დროს არის ხსენებულილურსმულ წარწერებში და სალმანასარი I მეფობდამეთოთხმეტე საუკუნეს და თიგლათ-პალასარი Iმეთორმეტესაუკუნესქრისტესწინათ[32].

ყოველამისშემდეგსაბუთიგვაქვსთუარავკითხოთბ-ნგოლმსტრემს: იგი ლურსმული წარწერანი, იგი ქვები,რომელნიც მოწმად მოჰყავს, რა სასწაულითმოგვითხრობდნენ სომხების ამბავს, როცა მხოლოდექვსას-შვიდას და სულ ნაკლებ სამასის წლის მერმეთგამოჩნდნენ სომხები ურარტის ქვეყანაში, საცაურარტელები უკვე მკვიდრობდნენ და ებრძოდნენასურელთ მთელი ექვსი თუ შვიდი საუკუნე სომხებისმოსვლამდე,და რომელთაცთუ ღვაწლი რამ მიუძღვითმსოფლიო ისტორიის წინაშე და თუ მაგარი ხასიათი,კულტურა, სულიერი და ხორციელი ძალღონეგამოუჩენიათ,თავისს სასახელოდ გამოუჩენიათდა არასომხებისსაქებ-სადიდებლად.

აშკარაა, იგი ლურსმული წარწერანი, რომელთ ღაღადსვითომცცეცხლიმოუკიდებიაბ-ნგოლმსტრემისათვისდარომელნიც, მისისავე სიტყვით, მეცხრე საუკუნეზე

უგვიანესი არ არიან,ურარტელების სომხობას საბუთადვერ გამოადგებადა აქაც იმავე ქარაფშუტა მეცნიერებასვხედავთ,რასაცყოველთვის,როცაკისომხებზეასაუბარისომეხთაფილოსოფოსებისდადელინგერებისა.

«ფილოლოგიაო,-ამბობსლენორმანი,-ესალგებრაენათაცოდნის მეცნიერებისა (ლინგვისტიკისა), როგორც მასუწოდებენ, ეს მეტად ძლიერი და მაღალი საშუალება,აღმადგინებელი ძველის ეთნოგრაფიისა, გვიმტკიცებს,რომ პირველნი მემკვიდრენი იმ მიწისა, რომელსაცარმენია ჰქვიან, ქრისტეს წინ მეშვიდე საუკუნისბოლომდე იყვნენ იმავე ნათესავისა, რომელსაცეკუთვნიან ქართველები და ზოგიერთი ეხლანდელიხალხი კავკასიისა[33]. ეს სწორედ ის ძველნიმემკვიდრენი არიან,რომელთაცდაბადება (ბიბლია X, 3)უწოდებს«თოგორმ»დარომელთაცარარიგიერთობაარააქვთ სომხებთან, ჰაოსიანთან. ამავე სახელს "თოგორმ»

სდებსარმენიისმკვიდრთაეზეკიელ(XXVII,14,XXXVIII,6)იმდროს,როცადიდინაწილილურსმულწარწერებისაუკვეამოჭრილიიყოქვებზე,იმწარწერებისა,რომელთაცაქამდისვანისწარწერებსუწოდებენ.

ლეონორმანი მეტად აშკარად ამტკიცებს, რომურარტელნი და ალაროდიელნი ერთი და იგივესახელწოდებააო. ერთი და იგივეობა ამ ორისსახელწოდებისა არამც თუ მარტო ლეონორმანმადაამტკიცა, არამედ სახელოვანმა ინგლისის მეცნიერმაცრაულინსონმა, რომელიც თვით ლენორმანმა ამშემთხვევაში იმოწმა. ამ იგივეობაზე დააფუძნალენორმანმათავისიდასკვნა,რომურარტელებისენადალურსმული წარწერანი ალაროდიანულ ენად დაწარწერებად უნდა იყვნენ წოდებულნი და არაარმენიულადო. ამ ენასდა ერს არარიგი ნათესავობა არაქვს სომხურ ენასთან და ერთანაო. რაულინსონი

ამბობსო, უმატებს ლენორმანი, რომ «ალარუდი»წარმოადგენს უბრალო ვარიანტს «არარუდი»-სას,რადგანაც ძველი სპარსნი ერთნაირად გამოსთქვამდნენ«ლ» და «რ». «არარუდი» დამ დიდი მანძილი არ არის«არარატამდე» და აქედან ასსურელების წარწერებშიმოხსენებულს«ურარტამდე».

ამასზედუმატებსლენორმანი:«ალაროდიელნი(იბერნი)წარმოადგენენსწორედიმძველსრასას,რომელიცზევითმოვიხსენიეთ და რომელსაც დაუტოვებია არმენისლურსმული წარწერანი». ეს იგივეობა ხსენებულსახელებისა დასახსომია, რადგანაც შემდეგშიგამოგვადგება.

«ჩვენის აზრით, - ამბობს ლენორმანი, - არმენიაში (ბ-ნგოლმსტრემის მიერ ხსენებულნი ლურსმულნიწარწერანიაქვსსახეში)ნაპოვნლურსმულწარწერათაენა

მეტისმეტადემსგავსებაქართულსენას»... «იმედიმაქვსმომავალში,როდესაც ახლანდელი ჩემი გამოკვლევა წინწაიწევს,ბლომადწარმოვადგინოშეურყეველნისაბუთნიამ მსგავსებისა. ეხლა-კი წარმოგიდგენთ ერთსშეურყეველს საბუთს, დაფუძნებულს არსებითისსახელისბრუნვაზედა».

აქლენორმანსასეთისაოცარიმაგალითებიმოჰყავს,რომეჭვის მოყვარესაც ეჭვის ხალისს მოუკლავსდა ბოლოსუმატებს, - დიდებულის ეჟენ ბურნუფის გამოკვლევამომეტებულს საბუთს იძლევა, რომ არმენისლურსმულწარწერათაენადაქართველებისაერთიდაიგივეაო.

«არმენისლურსმულწარწერათაენარარიგად, არაფრით,დაშორებითაც არა ჰგავს ჰაოსიანთა ენასაო, - ამბობსლენორმანი: - იმ ხალხს, რომელსაც გამოუჭრია ესწარწერანია[34] და ქრისტეს წინ მეექვსე საუკუნემდე

უფლობნია არმენიაში, არა ჰქონია რარიგი ნათესაობასომხებთან, ჰაოსიანებთან, როგორც თავისისშთამომავლობით,ისეცენით».

«ჰაოსიანნი შემოვიდნენ არმენიაში ვანის სულბოლონდელწარწერისგამოჭრისშემდეგ,სახელდობრიმდროს, როცა თვით წარწერის გამომჭრელმა ერმა(ურარტელებმა),შესუსტებულმარამდენისამესაუკუნისგანუწყვეტელ ბრძოლით საზარელ ნინევიის (ასურელთ)და ბაბილონის მფლობელებთან, დაიწიაჩრდილოეთისაკენ, სწორედ იმ ადგილებისაკენ,რომელსაც ძველით უწოდდა «ივერიას» და ეხლაუწოდებენსაქართველოს(Gèorgie)».

ამ სახით, ლენორმანის სიტყვით გამოდის, რომურარტელების სახელს ტყუილად იჩემებენ სომხები,უწინდელს დიდს არმენიას ტყუილად ჰხადიან თავის

პირველყოფილ სამკვიდროდ და თუ ურარტელებისსიკეთე გამოჰყოლია ვისმე მოდგმით და თუ მაგსიკეთით შესაძლოა ვინმეთავი მოიწონოს, ესე ყოველიქართველობისკუთვნილებაადა არასომხობისა.რაკიესლენორმანის მიერ გამონარკვევი გამომზევდა, სომეხთამეცნიერთაგაწიწმატებაცზედმოჰყვა.

განსვენებული ილია სერებრიაკოვი, პროფესორილაზარევის ინსტიტუტისა, ერთს წერილში[35] ამბობს:«ლენორმანმა არამც თუ გააუქმა ქართველებისა დასომხების ერთ შთამომავლობა, თვით სომხეთიცაქემენიდების ხანამდე ჩამოართვა სომხებს დასაბოლოოდ დაუმტკიცა ქართველებსა. ამ ამბავმა ისეგააბრაზა პროფესორი პატკანოვი, რომ მთელი ცამეტიწელიწადი მოსვენებას ვეღარ მიაღწია და ბოლოს, რაკიუკეთესი ვერა გააწყო-რა, დაჰბეჭდა თავისი ცნობილიფელეტონი, საცა დიდის ხრიკებით, თვალთმაქცობით

სხვისი ნამოქმედარი თავისს თავს მიაწერა, შეუცვალაცნობილფაქტებსფერიდაამითი«ქართლისცხოვრების»გაუქმებასჰლამობდა».

ამისთანა საქციელი სომეხთა მეცნიერისა რაზეგაჰკვირვებია ცხონებულს სერებრიაკოვს. ეს ჭირი არახალია, -ძველიასომეხთასწავლულთათვის.ჩვენამისიმაგალითი ბევრი სხვა მოვიყვანეო ამ წერილში. ჩვენ,ქართველებს,იქნება,მიდგომითლაპარაკიშეგვწამონ.აბაეხლა მოვუსმინოთ იმისთანა მოწამეებს, როგორიცლენორმანიდა ჰანრი რაულსონიადადავინახავთ, რომგადასხვაფერნბა, სხვისა თავისად დაჩემება, აფხეკა დაჩაფხეკა საბუთებისა, გაბათილება სხვისა და სხვისადგილას თავიანთ თავის გამოჭიმვა და სხვა ამისთანასიკეთენი მათი ძველისძველი უნარია და ძველადვეამისიოსტატობასცოდნით.

«ყველა ზემორე საბუთების ძალითო, - ამბობსლენორმანი, - იძულებული ვარ გამოვთქვა იგივე, რაცგამოსთქვაბ-ნმაჰანრირაულსონმა: «ურარტის ენას არააქვსარარიგინათესაობაეხლანდელჰაოსიანთენასთანა».ჰაოსიანნი გამოვიდნენ ფრიგიიდგან და ნელ-ნელადაიპყრესფრიგიის აღმოსავლეთითმდებარემაღლობნი,საიდგანაცძველიურარტელნიმემკვიდრენიგააძევესდაზოგი ჩანთქეს და შესცვალეს მათი სახელი, ენა,სარწმუნოება, გარდამოცემანი თავიანთითაო». შეცვლასახელისა თავიანთით, ენისა, გარდმოცემისა და სხვაამისთანისა ძველადძველი თვისება და ჩვეულებაყოფილა და ჩვეულება ხომ რჯულთ უმტკიცესია.ლენორმანი იმავწერილში ამბობს,რომთარგამოსისაგანშთამომავლობასომხებმატყუილადდაიჩემესო.მითამრაეხარჯებათ!..

მარტო ლენორმანი არ ამბობს, რომ მთიანი ქვეყანა,

რომელსაცლურსმულიწარწერანიურარტადასახელებენ,ჯერ კიდევ 721 წელს ქრისტეს წინათ სამკვიდრო იყოქართველებისა და თვით ურარტელნი ქართველისნათესაობისერიიყო.მეორედიდიმცოდნედამკვლევარიძველის-ძველის ისტორიისა მასპერო ამბობს: «მთიანიქვეყანა(ურარტი),საიდამაცგამოდიანტიგრიდაეფრატი,ჯერ კიდევ ასურელთა მეფის სარგონის დროს (721 წ.)დასახლებული იყო ერთის მოდგმის ერითა, რომელიცმთლად განსხვავებულია ეხლანდელ სომეხთაგან დაეკუთვნის ნათესაობით ქართველებსა. ეს დასკვნალენორმანისა სახელგანთქმულად დამტკიცებულ იქმნასეისისგუიარისმეცნიერულღვაწლითაო»[36].

«საიდამ არის ეს ერი (ურარტელნი) - დღეს ეს საგანიბნელითარისმოცულიო,-ამბობსიგივემასპერო:-ზოგიმეცნიერნი ამბობენ, რომ ჩრდილოეთი დააღმოსავლეთიდამ მოსულან და პირველნი

დამკვიდრებულან არმენიაში არარატის ძრობაზე,ტიგრისა, ეფრატისდა მტკვრის (Кир, Кура) სათავეებისჩაყოლებაზე და ზოგნი-კი პირველს მათს სამკვიდროსგვაჩვენებენ სამხრეთისაკენ არაბეთის ნახევარ-კუნძულზეო»[37].

ამ სახით, ბ-ნ გოლმსტრემის ხმამაღალი და რიხიანიძახილი: «И камни возопиют!.. Камин не лгут!» მარტოცალიერი გაბერილი სიტყვებია და გოდება მისისომხებისათვისცარიელიშუშხუნაა,რომლისაპრიალებისშემდეგ მარტო ფერფლი და ნატისუსალიღა ჰრჩება.გამოდის, რომთუ კაცს სდომებია, იმისთანა მაგარსდაუტუარსმოწამესაცგადაათქმევინებსსიტყვას,როგორიცქვაა და ქვათა ღაღადი. სომეხთა მეცნიერს რომმოსვლოდა ამისთანა ამბავი, კიდევ ჰო. სომეხთამეცნიერთათვისესეთიოინებიშეჩვეულიჭირიადაზოგსშეჩვეული ჭირი ურჩევნია შეუჩვეველ ლხინსა. ხოლო

საოცარი ეს არის, რომ ასე ექცევა მეცნიერებას,ჭეშმარიტებას, იგი კაცი, რომელიც ასე ფიცხად, ასეგულმხურვალედ დიდის საყვირით ყვირის: И Каминвозопиют!.. Камин не лгут!» გაგონილა ასე სასაცილოდაგდებაქვათაღაღადისა,ქვათაუტყუარობისა!მოდითდანუიტყვით:

«ჰესოფელო,რაშიგანხარ,რასგვაბრუნებ,რაზნეგვჭირსა!»

X

ბ-ნი გოლმსტრემი მარტო ქვათა ღაღადის, ქვათამოწმობისგადასხვაფერებას,გადაკეთებასარაჰკმარობს:ქვა მკვდარი საგანია, თავის თავს ვერ გამოესარჩლება,ვერავის ეტყვის, - ჩემი სიტყვა, ჩემი ნათქვამი რადგადამიკეთე, მართლის მაგიერ ტყუილი რად

მათქმევინეო. საქმე ის არის, რომ ბ-ნი გოლმსტრემიცოცხალ კაცის სიტყვასაც, მოწმობასაც ასე ექცევა. არციმას ერიდება, რომ მოწამე არ შემარჩენს ამისთანასაქციელს,არციმას,რომგამიმხელენსხვანიო.ესმაღალფრაზებითმაღლამყვირალავაჟბატონიბ-ნისნიკოლსკისსახელით იმისთანა ამბებს ასაღებს, რომელიც ბ-ნნიკოლსკისფიქრადაც არმოსვლია,პირიქითსულსხვასამბობს,სულსხვასამტკიცებს.

ბ-ნი ნიკოლსკიო, ამბობს ბ-ნი გოლმსტრემი,გვემოწმებაო,რომურარტელნისომხებიყოფილანო.ბ-ნინიკოლსკი სომეხთა მეცნიერი არ არის და, მაშასადამე,ამის მოწმობას და სიტყვას თავისი სამართლიანადდამსახურებული ფასი აქვს. აბა ერთი თითონ ბ-ნნიკოლსკისისვკითხოთ:მართლაისეათუარა,რასაცბ-ნიგოლმსტერმე მისის მოწმობით გვეფიცება. აი ბ-ნინიკოლსკი რასა სწერს სწორედ იმ ქვების შესახებ,

რომელთ ღაღადსაც ასე ამაოდ აუშუშხუნებია ბ-ნიგოლმსტრემი: «ვანისლურსმული წარწერანიუეჭველისსაბუთის ძალით ეკუთვნიან მეცხრე საუკუნისდასასრულს და პირველ ნახევარს მერვე საუკუნისასქრისტესწინ»[38].

აშკარაა, იგიც იმ აზრისაა, რომ ამ ქვების წარწერებშიმოხსენებულნი ერნი სომხები არ არიან, რადგანაცმეშვიდე საუკუნის დასასრულამდე, ან, უკეთ ვთქვათ,მეექვსე საუკუნის დასაწყისამდე ქრისტეს წინა ვანისადგილებში სომხების ჭაჭანებაც არა ყოფილა, როგორცზევით ვნახეთდა როგორცდღესუეჭველად ცნობილიამეცნიერებაშიდაპატკანოვისმიერაც,რადგანსხვაგზაარიყო,დამტკიცებულ-დაბეჭდილია.

ესერთიუვიცობაბ-ნგოლმსტრემისადაერთიმაგალითი,რომ ბ-ნი ნიკოლსკი, როგორც მცოდნე კაცი და დიდად

საზრისიანი, იმას არ იტყოდა, რაც ათქმევინა ბ-ნმაგოლმსტრემმა. ესრომ ეთქვა ბ-ნ ნიკოლსკის, ისცუნდაეთქვა,რომქვებიიღაღადებენდამოწმობენიმას,რაცმასუკან, სამას წელიწადს შემდეგ მოხდა. ამისთანაწინასწარმეტყველობა ქვებისაჯერ არავის გაუგონიადაროგორ ვაკადროთ ამისთანა განუკითხაობა ბ-ნნიკოლსკის,რომელიცცნობილია ვითარცაფრთხილიდაჭკუათამყოფელიმეცნიერი.ესკიდევარაფერი.

ბ-ნი ნიკოლსკი ამბობს: «დღევანდლამდე არ არისნაპოვნი ის ნათესაური ოჯახი ენებისა, რომელსაცშესაძლოამიეწეროსიგიენა(ენავანისწარწერებისა),იგირაღაც ცალკე ენაა, მთლად განკერძოებული. თითო-ოროლა მაგალითი მსგავსებისა ქართულ ენასთან ჯერკიდევ საბუთს არ გვაძლევს დავადგინოთ ნათესაურიკავშირი, თუმცა ეს ნათესაობა ქართულ ენასთანშესაძლოდდანახულიათითქმის ყველა იმათგან, ვისაც

კი გამოურკვევია იგი წარწერანი. სამწუხაროდ,შედარებითი ცოდნა კავკასიურ ენებისა დაგანსაკუთრებით ქართულისა, მათის ისტორიისა,დიალექტებისა ჯერ ნაკლებია. მაინცდამაინც მარტოქართულის მცოდნე ლონგვისტებისაგან უნდამოველოდეთ უფრო გადაწყვეტილს პასუხს ამ საგნისშესახებ»[39].

ხომ ხედავთ, ბ-ნი ნიკოლსკი ამ საგანს რარიგადფრთხილად, თავდაჭერილად ეპყრობა, ისე ფრთხილადდა წინდახედულობით, როგორც შეშვენისმართლმოყვარე მეცნიერსა, ღირსეულს სწავლულს,რომელიცვიდრეგამოსჭრიდეს,ათჯერგაზომავსხოლმე.იმასაც ხედავთ,რომ,თუ ბ-ნი ნიკოლსკიურარტელებისქართველობას დაბეჯითებით არ აღიარებს, იმას ხომსრულებითაც არ იხსენიებს, ვითომც სომხები დაურარტელნი ერთისა და იმავე მოდგმის ანი არიანო.

ამისათვისბ-ნინიკოლსკიერთსსიტყვასაცშორეულადაცარ იმეტებს. მაშ საიდამ გამოატყვრინა ბ-ნმაგოლმსტრემმა, რომ ბ-ნი ნიკოლსკი ურარტელებისსომხობას ემოწმებაო? ეს თითონ ბ-ნ გოლმსტრემსაჰკითხეთ,ანსომეხთამწიგნობარ-მეცნიერთა.არცესარისჯერკიდევდიდირამ.

აი ერთი უფრო ძლიერი მაგალითი იმისი, რომ ბ-ნინიკოლსკი ამაოდ ხსენებულია, ამაოდ მოწვეულიამოწმადბ-ნგოლმსტრემისაგან,დაამისშემდეგგვიკვირსბ-ნ ნიკოლსკისაგან, რომ თავი არ გამოუდვია თავისისპატივცემულ სახელის ამაოდ ხსენებისათვის. სახლისამაოდხსენებაკიდევდიდიუკანსადევნებელისაქმეარარის საქმიან კაცისაგან. ყურს ვინ ათხოვებს, - ვინუხსენებს სახელს ცალკე კაცს ამაოდ და ვინ არა.სამწუხარო აქ ის არის, რომ ისეთს ხსენებას, როგორიცმოუწადინებია ბ-ნ გოლმსტრემს, მოსდევს შეწამება

სრულისუვიცობისა,უმეცრებისაიმისთანაპატივცემულმეცნიერისას, როგორიც ბ-ნი ნიკოლსკია, რომელიცმართლა საქმის მცოდნეა და არაქარაფშუტა სომეხთაამეცნიერთამებრ. აქშებღალულიათითონმეცნიერებადამისნი გამონარკვევი, მისნი დასკვნანი, მისნი ნაძიებნი,მერე ვისის სახელით? ბ-ნ ნიკოლსკის სახელით დამოწმობით.აი,შეუწყნარებელი,შეუსაბამოაქრაარისდაარა მარტო ის, რომ ცალკე კაცის სახელი ამაოდხსენებულია,თუმცა ესეც საკადრისი საქციელი არ არისთავისთავად. დავუგდოო ყური თითონ ბ-ნ ნიკოლსკისნათქვამსდასამართალიისევქმნათ.

იგი ამბობს: «ურარტის ქვეყანა, ასურელდა ბაბილონისსაბუთების ძალით, არის ის ნაწილი უფრო დიდის დავრცელისქვეყნისა,რომელსაციგისაბუთებიუწოდებენ,«ნაირი»... «მეცნიერებაში ჯერ დადგენილი არ არისმტკიცედ ცნობა და ნამდვილი სახელწოდება იქ

დამკვიდრებულ ერებისა, ხოლო ლენორმანის დაჰომმელის მიხედვით შესაძლოა იმ ერებს ვუწოდოთ«ალაროდიელნი»... «თუ ამ ალაროდიელებს არეკუთვნიან ახლანდელნი ქართველები, უნდა მიღებულიქმნას, რომ იგი ერი მოისპო და მცირე აზიის დაამიერკავკასიის მკვიდრთა შორის იმ ერის მოდგმისააღარავინარის»[40].

აშკარაა,ურარტელნი,იგიალაროდიელნი,ბ-ნნიკოლსკისაზრით,ანახლანდელიქართველებიარიან,ან-დაიმათისმოდგმისა აღარავინ არის. სად არის აქ მოწმობაურარტელების სომხობისა? პირიქით, განა აქ სრულიდაგადაწყვეტილი უარყოფა არ არის იმისი, რასაც ასეკადნიერადსწამებსბ-ნნიკოლსკისბ-ნიგოლმსტრემიდამისის სახელით ასეუდარდელად,უპრაგონოდ ასაღებს,თითქო აქ არაფერი ცუდი და გასაკიცხი არა არის-რაო.კიდევ ვიტყვით: ცოდვაა, ცოდვა, რომ ამისთანა

პატივსაცემი, თავდაჭერილი, ჭკუადამჯდარი მეცნიერიკაცმა თავისს გულისთქმაზე შესვას, ტყუილების გუდააჰკიდოს და ისე ატაროს ქვეყნიერობაზე. რა გაჭირებაადგაბ-ნგოლმსტრემს,რომასეუპატიურადმოექცაჯერმეცნიერებას და მერე ბ-ნ ნიკოლსკის? ქვანიჰღაღადებენო!.. ქვანი არა ტყუიანო!.. ქვანი კი არაიღაღადებენ, აქ ბ-ნის გოლმსტრემის თავშეუდებელისაქციელი იღაღადებს. ქვანი-კი არა სტყუიან, ბ-ნიგოლმსტრემი არა მართალობს და ფარისეველსავითგულში ხელს იცემს, მაღალფარდებში სიმს აჟღარუნებსვითომდაჩაგრულჭეშმარიტებისათვის,ვითომდაპირქვედამხობილ მართლისათვის სისხლის ცრემლსა ღვრის.კომედიავ, კარგირამა ხართავისს ადგილა, აქ-კი მარტოგულსუზრზენ ადამიანს,რადგანაც გულის მაგიერ ჩვენთვალწინჩვარსასწვამდაგგონიაჩვარიგულადგავაო.

ბ-ნინიკოლსკიუფროშორსმიდისდაამასაცამბობს,რომ

«უდიდესი და უაღრესი ერი სირიის და მცირე აზიისა,შემქმნელი განსაკუთრებულ კულტურისა და გულადიმეტოქე ეგვიპტისა და ზოგჯერ ასურეთისა «ხეტტი»ეკუთვნოდა ალაროდიელ ნათესაობასაო[41].ალაროდიელნი აშკარაა იგივეა, რაც ურარტელნი,სახელიდამ «ურარტი», არარატი, მხოლოდ რგადაქცეულია ლ-დაო[42]. «თაბალი», ერი, რომელიცმკვიდრობდა კაპადოკიაში, აშკარაა არედვეალაროდიელთანათესაობისაიყო»[43].

«ხეტტების» და ქართველების ნათესაობას,ერთთესლობას ამტკიცებს მასპეროც, რომელიც ამბობს,რომ ხეტტელნი ნათესავები იყვნენ ტაბლებისა,მუშკებისა, რომელნიც თუ თუბალებად, მოსოხებადცნობრლნიარიანდათუბალნიდამოსოხნი (მესხნი)ხომქართველის მოდგმის ხალხებად მიჩნეულიამეცნიერთაგან. ხეტტელთა ქვეყანა, მასპეროს სიტყვით,

შუა იდვა ორს დიდს უმთავრეს ქვეყნებ შორის,ქადლდეისა და ეგვიპტისა და ამის გამო იგი შეიქმნაერთს დიდ ბაზრად აღმოსავლეთისათვისო. ამ ხალხსდიდი და განვითარებული ცივილიზაცია ჰქონიაო,საკუთარილიტერატურადა აყვავებული მრეწველობაო.რაც ვიცით ამ ერისა, სულ ეგვიპტელთა და ასურელთასაბუთებით ვიცითო, რადგანაც თვით ამ ერის ნაშთიძალიანცოტაადაცოტაობითცნობილიო.წარწერანიმათიიეროგლიფური, სრულიად განსხვავებულიეგვიპტურისაგან და დღევანდლამდე წაკითხვა მათიხელთარეძლევასწავლულთამეცადინეობასაო.[44]

თუ მართალნი არიან ბ-ნი ნიკოლსკიდა მასპერო იმაში,რომ ხეტტელნი ქართველის ნათესაობის ერი ყოფილა,ჩვენ აქ ცოტა ხანს შევდგებით, რადგანაც, იქნება, სხვამეორე შემთხვევა აღარ მოგვეცეს ამაზე საუბრისა დასანანურად დაგვრჩება, რომ ამისთანა დიდად

შესანიშნავს, ლამის ჩვენს ნათესავს ერზე, როგორცხეტტელნი ყოფილან, არა თქმულა-რა ჩვენსლიტერატურაშიჯერაქამომდე.

ხეტტელნი, ანუ როგორც ზოგნი ეძახიან გიტნი, დიდიღვაწლმოსილი ერი ყოფილა,დიდის კულტურის მექონიდა რიცხვმრავალი. ვშიშობთ ამის თქმასა, ვშიშობთ,იმიტომ რომ სომეხ მეცნიერებსადა მათს ამქარს ერთიმიზეზი კიდევ არ მივცეთ სხვისას ხელი ჩაავლონ,ხეტტელადთავიანთითავიგამოატყვრინონდაამგზით,როგორც ყოველთვის, სხვისა დაიჩემონ და თავიმოიწონონქვეყნისწინაშე,-აირანივყოფილვართო.

რადგანაც მგლის შიშით ცხვარი არავის გაუწყვეტია, არცჩვენჩავიწყვეტთენას.

ინგლისისმეცნიერირ.ანდერსონიამბობს,რომევროპის

ცივილიზაციის სათავე ხეტების, იგივე გიტტებისცივილიზაციაა, და ევროპა მადლობელი უნდა იყოსხეტტებისა, რადგანაც დასაბამი საბერძნეთისკულტურისა ხეტტელებისაგან არის მიღებულიო. ბევრსადგილას მცირე აზიაში კაცი შეხვდება კვალს ანგარდასრულის, მაგრამ ოდესღაც გაბრწყინვალებულკულტურისას. ეიუკს, მდებარეს მცირე აზიაშიმახლობლადღალისისმდინარისა,რომელიცმიდისშავისზღვისაკენ, სამხრეთიდამ ჩრდილოეთზედ მიმართული,დღესაც მოჩანან დანგრეული კედლები ხეტტელებისუზარმაზარ სრა-სასახლისა, უშველებელ რვაკუთხიანთლილის ქვებისაგან ნაშენისაო. გზასა, სრა-სასახლეშიმიმავალსა, ქვისაგან გამოჭრილი ლომები ინახავდნენო,ჭისკარიგამაგრებულიაქვსუზარმაზარჯავარიანქვებით,რომელთზედაც ამოჭრილია სფინქსებიო. მრავალიხუროთმოძღვრული წვრილმანი ამხილებს, რომეგვიპტელა ხელოვნების ბაძიაო. თვით შენობა,

ბაბილონის სრა-სასახლეებისამებრ, განგებ გაკეითებულხელთუქმნილმიწერბექზეააგებულიო,ამბობენ,რომესსაზაფხულო სადგომი იყოო ქადეშის მეფეებისა(ხეტტებისსატახტოქალაქია),როცა«მწვავიმზესირიისაძალიანაცხუნებდაორონტისველსაო».სპეციალისტები -ჰერალდიკოსები გაიკვირვებენ, რომ ორთავიანი არწივიგერმანიის,რუსეთისღაავსტრიისღერისაწარმომდგარიახეტტელების ან გამქრალ ხელოვნებისა დასიმბოლოებისაგანო. ეჭვს გარეშეა, რომ გამოხატულობაორთავიან არწივისა ყველა გამოხატულობაზედ უფროხშირია,რაც-კიხეტტელებისსახსოვართაზედაჩნევიათო:ეს ორთავიანი არწივი ჯერ თურკომანების მეფეებსშეუთვისებიათ და მერე ჯვაროსანთ შემუტანიათევროპაშიდააქედამგამხდარაგერმანიისიმპერატორებისემბლემადდაგერმანიისიმპერატორებისაგანგადასულარუსეთსადაავსტრიაშიო[45].

”ზოგნიდიდბუნებოვანნიკაცნიძველისსაბერძნეთისაო,-ამბობსმერეანდერსონი,-მცირეაზიისშვილნიარიანო,მაგალითები ჰომიროსი, თალესო, პითაგორა,ჰეროდოტეო,დავისაცამათსხსენებაზეაგონდებაეგეიისქალაქები,იმასშეუძლიანუფროღრმადშეხედოსსაქმეს-სახელდობრ, კულტურას გიტტებისას, ანუხეტტებისაო»[46].

ანდერსონი, იხსნენიებს-რა ერთს საბუთს, განაგრძობს,რომესსაბუთოცხადადგვანიშნებს,რომხიტა,ხეტტთაანუ გიტტთა ქვეყანა, - თავისის მდებარეობით,მდგომარეობითა და ძლიერებით თვით ეგვიპტისთანასწორი და ტოლი იყოო. როგორც ანდერსონი, ისეცმასპერო დიდ ქებაში არიან ხეტტტის კულტურისა,სიმდიდრისა, აღებ-მიცემობისა, ვაჟკაცობისა დაძლიერებისა.

გვიკვირს, ეს ხეტტების საქებ-სადიდებელი ამბებიროგორ გამოჰპარვიაო, სომეხთა მეცნიერებს. უსათუიდარასცოდნიათ,თორემაბარასშეარჩენდნენქართველთანათესაობის ერს ამითანა საქებურს ამბებსა. მერე იციან,რომ ქართველნი დაუდევარნი არიან და იმ ჭიანლიბერალობით თვალებაბმულნი, რომ არც-კი ეტყვია:«ძმანო და მეგობარნო! მართალია, თქვენის კეთილისგულისამბავივიცით,რომსაცაპურია,ბინასიქიკეთებთ,არაჰკითხულობთ,პურივისიგამომცხვარიამიირთმევთ,ოღონდ-კი გემრიელი იყოს, მაგრამ ნამუსიც კაისაქონელია: რას გვემართლებით? ჩვენ ჩვენი ვიცოდეთ,დავიქონიოთთქვენ-თქვენი».ხოლორასიზამთ?«გულიკრულიაკაცისა,ხარბიდაგაუძღომელი».

XI

ჩვენ ხომ ვნახეთ, - რა ტყუილად მოუწვევია ბ-ნ

გოლმსტრემს ბ-ნი ნიკოლსკი იმას მოწმად, ვითომც იგიამტკიცებდეს ურარტულების სომხობას. ეხლა ჩვენვიმოწმებთ იმავ ბ-ნ ნიკოლსკის იმაში, თუ რაჭირვეულობას,რათაღლითობასადაოინბაზობასეწევიანსომეხნამეცნიერნი,რომქვათაღაღადსიგიათქმევინონ,რაც თითონ სურთ, და ამ სახით ქვებსაც-კი, ქვებსაცთაღლითობა გააწევინონ, ტყუილი ალაპარაკონ დაყურები გამოგვიჭედონ «ქვები ღაღაღებენო» მას, რასაცჰღაღადებენ მარტო მატყუარანი «ბაგენი მათნინამეტანობისაგანგულისა».

ბ-ა ნიკოლსკის სიტყვით, რამდენიმე ლურსმულიწარწერანი უპოვნია სომეხთა ეპისკოპოს მესროფსუმბათიანცს. ამის თაობაზე ბ-ნ ნიკოლსკი ამბობს:სამოციანი წლების დასაწყისში ბ-ნმა მესროფმა, მაშინჯერ კიდევ ვარდაპეტმა, ამოიაკითხა მეხითარისტებისწერილებში, რომ იქ, საცა ესხლა სომხები მკვიდრობენ,

არის ლურსმული წარწერანი, და მოიწადინა ამათიშეკრება, რადგანაც ჰგონებია, რომ სომხებისძველისძველს ისტორიას ძალიან ახლო შეეხებიანო. ბ-ნმესროფს, იმავე პ-ნ ნიკოლსკის სიტყვით, ალჩუდასჯდომია, მაგრამ იმის გამო-კი არა, რის იმედიცაჰქონია.აღმოუჩენიაექვსი,თურვაწარწერა,გადაუღიათეს წარწერანი და გაუგზავნიაო იმ მეცნიერთათვის,რომენლნიც ცნობილ არიან მკვლევარად ამგვარწარწერებისა, სახელდობრ - მორდტმანისათვის, სეისისამიულერისათვისა. ამათ გარდამცემად და შუამავლადჰყოლიათ პროფესორი პატკანოკი, რომელსაც სწამებია,რომიგიწარწერანისომხობისისტორიულინაშთიადააბა-რათქმაუნდა -სიხარულითფეხზევეღარდადგებოდა.ბოლის გამოჩნდაო, ამბობს ბ-ნი ნიკოლსკი, რომ იგილურსმული წარწერანი იმ ენაზეა ნაწერნი, რომელსაცარავითარიმზგავსებაარააქვსსომხურისაო[47].

რა თქმა უნდა, ამ ამბავმა ცუდად უცვალა ფერი ბ-ნმესროფსაც და პატკანოვსაც. საჭიროა ვიცოდეთ, რომუფროს-ერთი წარწერა, ნაპოვნია ბ-ნ მესროფისაგან,აღმოჩენილია ეჩმიაძინის სამხრეთ-დასავლეთით, 25ვერსტის მანძილზე ეჩმიაძინიდამ. იქ ერთი ქედია,სახელად«ბლური»,ამქედთანძველირაღაცნანგრევებიადა სომხებიდიდი ხანია მუშტრისთვალით შესცქერიანდა იძახიან, რომ სწორედ აქ იყოო ჩვენი დედა დასატახტო ქალაქი, რაღაც მითოლოღიური «არმავირი»,ცნობისმოყვარე მეცნიერებამ აქაც მიაწვდინა თავისიდალოცვილი თვალი და ხელი. აქ დაუწყეს თხრა გრაფუვაროვის ზედამხედაობით, სინჯეს ნანგრევები, აქეთეცადნენ,იქითეცადნენ,მთელიშვიდიდღეთხარეს,დაის იპოვეს, რაც სომეხთა მეცნიერთ ჩვენის სახელისმოთხრისაგან,ესეიგი არაფერისომხებისსანუკვაროდასანუგეშო არა აღმოაჩინეს-რა. რასაკვირველია, დაიწყესჭინჭყლი და ჭირვეულობა და ბ-ნმა მესროფმა და

პატკნოვმა სამდურავი გამოაცხადეს, კარგად ვერუთხრიათდაუძიებიათოდახელახლადმოითხოვესიმავადგილებისთხრადასინჯვა.

ამისთანადაჟინებამარტოიმითაიხსნებაო,დასძენსბ-ნინიკოლსკი,რომჯერშემცდარსაზრსაჰყოლიანშესახებამწარწერებისთვისება-ხასიათისადა გაჩენისადა მერე, -ადვილადმისახვედრიასომეხთამეცნიერთა ატაცებულისურვილი,რომაღმოჩენილიყოსძველისატახტოქალაქიარმენიისაო[48].

სჩანს, ჯიუტობით, ჭირვეულობით ლარის გატანასომეხთამეცნიერთაგანუყრელითვისებაყოფილა. ჩანს,რაც«ჩოტკში»არმოდის,რაცგინდმართალიიყოს,მაინცთავისის გაყვანა უნდათ, თორემ რა გასამართლებელისაბუთია, შემცდარის აზრით გატაცებულნი არიან დაადვილად მისახვედრია რის გამო ურჩობენ და

ჭირვეულობენო სომეხთა მეცნიერნიო. აშკარაა, თუ ბ-ნნიკოლსკიმაქმეტიარასთქვა-რაამისთანასაქციელზე,ესმის თავდაჭერილსა და მართებულს მეტყველებასმოასწავებსდაარასაქციელისსრულსდახასიათებასადადასახელებას.ესკიდევარაფერი.

ბ-ნ მესროპისაგან ნაპოვნ წარწერათა შორის, ბ-ნნიკოლსკის სიტყვით, ერთი წარწერაა, რომელიცაღნიშნულია XV ნომრით და «ზახალუსად» წოდებულადგილის ახლოა აღმოჩენილი. ამისი ასლი დაბეჭდილიიყო სომხურს ჟურნალს «არარატში», რომელიცეჩმიაძინშიგამოდიოდა.ამწარწერისგამობ-ნინიკოლსკისწერს, რომ «ქედამ გადმოღებული ნაწერი, «არარატში»დაბეჭდილი, ისეთიდამახინჯებულია, რომ ნიშნებიც-კითითქმის არა ჰგვანან ვანის წარწერებს. შესაძლოავიგულოთ,რომგადმომღებსგანგებსდომებიაესნიშნებიმიამსგავსოს სახით სპარსულ აქემენიდების წარწერასაო

იმმიზეზით,რომწარმოუდგენიავითომციგინიერთიდაიგივენიარიან,ანრაიმენათესაურიკავშირიაქვთო»[49].

ესეიოსტატობადაოინბაზობაარდაეფიცებათიმათ,ვინცძველს ქვას აცლის ანთითონ ქვას იპარავსდა ეშმაკმაიცისსადაჰკარგავს, ახლა იკითხავთ:რა ანგარიშია,რომხსენებული წარწერა გადაუმახინჯებიათ,გადაუსხვაფერებიათ? ოინბაზობა,თაღლითობა, რუსებირომიტყვიანподлог,მართალიადიდსოსტატობას,დიდსგაგებას და თითქმის ერთსგვარს გულადობასაცთხოულობს,მაგრამარციმისთანასაქებურიდასასახელოხელობაა,რომ კაცმათავიშეიდოს, ანუ,უკეთვსთქვათ,იკადროს მარტო სახელისათვის, თუ სახელს სახრავიცზედ არ მოჰყვება. მაშ საბუთი გვაქვს ვიკითხოთ: რადნდომებიათ, რომ ძველი წარწერა ასურეთის ხანასიაქემენიდების წარწერისათვის განგებ მიემსგავსებინათ,როგორცბ-ნნიკოლსკისსიტყვებიდამაჩანს.

აი რა ანგარიში უნდა ვიგულისხმოთ: წინანდელწერილებიდამუკვევიცით,-რადიდისაბუთიამართალმეცნიერთათვის ის გარემოება, რომ ვანის ლურსმულიწარწერანი, რადგანაც ეკუთვნიან აქემენიდების წინადროსდასომხებიმარტოაქემენიდებისდროსმოსულანარმენიაში და მინამდე მათი ჭაჭანებაც იქ არ ყოფილა,აშკარაა, ანგარიშია სომეხთა მეცნიერთათვისდაამტკიცონ, რომ წარწერები ასურელთადრონისანინი-კი არ არიან, არამედ აქემენიდების დროინდელნი. იგიწარწერანი რომ ასურეთის ხანისი იყვნენ, ესე იგი იმდროინდელი, როცა იმ ადგილებში, საცა იგი წარწერანიუპოვნიათ, სომხების ხსენებაც არ ყოფილა, სომხები ისეადვილად ვერ დაიჩემებდნენ - იქ ჩვენი ისტორიაამოთხრობილიო. და თუ აქემენიდების დროისანიაღმოჩნდებოდნენ, მაშინ ოინბაზობის და თაღლითობისქსელი ადვილად გაიბლანდებოდა, ადვილად გაიბმოდა

სხვისის სახელისდა ისტორიისდასაჩემებლადდა იმასვეღარუსაბუთებდნენგასამტყუნებლად,რომთქვენჯერსადიყავით,როცაესწარწერანიქვებზეამოუჭრიათო.

ნუთუესოინბაზობა,ესთაღლითობაიგივეარარის,რაცსთქვეს სომეხთა მეცნიერებზე დ. ბაქრაძემ, ილ.სერებრიაკოვმა, ლენორმანმა, რაულინსონმა, ბ-ნმანიკოლსკიმდარასაცჩვენამწერილებითვამტკიცებთ.

ყოველ ამისშემდეგ,განა აშკარა არ არის,რომიმისთანამეცნიერნი, როგორიც პატკანოვია, ფილოსოფოსიარწრუნიადა ვიღაც ეზოები, ხუდაბაშოვებიდა მთელიმათი ამქარი, არაფერს თაკილობენ ოღონდ-კი თავისიშავი გაათეთრონ და ჩვენი თეთრი გააშავონ იმისდამიხედვით, რა დროს რა სწყურიანთ, რა დროს რაუხდებათ ტანად და პირად. ამას რომ მარტო ჩვენ,ქართველები ვამბობდეთ, კიდევ არ დაიჯერებოდა,

მტრობაში ჩამოგვართმევდნენ, შურითა მოსდითო,იტვიან.ლენორმანი,რაულინსონი, ბ-ნ ნიკოლსკი, ჩვენიმამიდაშვილები, ან ნათელ-მირონები ხომ არ არიან,რომამათაცმიდგომითლაპარაკიშესწამონ.

ბ-ნი გოლმსტრემიც, ჩვენდა სამწუხაროდ, ამ სომეხთამეცნიერთა ფეხის ხმას აჰყოლია და ჩვენთვის,ქართველებისათვის,მღაღადებელსქვებსსომხებისათვისაღაღადებს და დიდის ბუკითა და ნაღარით იძახის: «Икамин возопиют!.. Камни не лгут!»... აქ ქვანი კი არიღაღადებენ,ქვანიმართალსამბობენ,ხოლოიღაღადებენდა ტყუიან სომეხთა გაცუღლუტებულნი მეცნიერნი, ანგამეცნიერებული ცუღლუტი ეზოვები და სხვაამისთანები.ესრაღაცმთელიგუნდია,რომელსაცთითქოპირიშეუკრავთ,გაფიცულან,რომქვეყანაატყუონ,მელა-ტურალომადაქციონ,ლომიკატად,დაფრთაგაცვივნულ,გაქუცულ უხეირო კრუხ-ქათამსავით წიწილები სჩეკონ

არწივისნაბუდარზედა.

XII

სახელი და პატივი ბ-ნს გოლმსტრემს, რომსომხებისათვის, ვითარცა ჩაგრულ და დევნულერისათვის, გულმტკივნეულობს და ამისათვის ხმასიღებს საქვეყნოდდაუშიშრად. არც ჩვენა ვართ ისეთნიუგულონი,რომ არ ვიგრძნოთ სხვისატკივილნი, სხვისახოცვა-ჟლეტა, დარბევა და დაწიოკება და არ ვიცოდეთფასი და ღირსება ადამიანისა, როცა უბედურთათვისიღვწის და, თუ ხელს არა, ხმას მაინც აწვდისნუგეშინისცემისას,სიყვარულისას.ჩვენისიცვიცით,რომმარტო გულწმინდად მიცემული ნუგეში, მარტოგულწმინდად გზადდა ხიდად გადებული სიყვარულიაიგიუზენაესი მადლი, რომელიც კაცს აიყვანს «მაღალსამას მთასა წმიდასა, სადა გალობენ ანგელოზნი ღვთისა

დიდებას».

ვწუხვართ, რომ საქმემ და სიმართლემ მოითხოვა ბ-ნიგოლმსტრემი სომეხთა მეცნიერთა მწკრივშიჩაგვეყენებინა, მისი ნებითო თუ უნებლიეთი შეცდომაგულახდილადგვემხილებინადაჩვენიგაოცებაგვეთქვა:ნეტარამდარისთვისდააწერინაიგიისტორია,რომელიცმარტო სომეხთა ფილოსოფოსებისა და დელინგერებისსაკადრისიადამარტოიმათსთონეშიცხვება.

გვიკვირს: თუ ბ-ნ გოლმსტრემს არ წაუკითხავს იგიწერილიბ-ნნიკოლსკისა,რომელიცჩვენწინაწერილებისსხოლიოში დავასახელეთ, ბ-ნ ანუჩინის წერილი ხომუსათუოდ წაუკითხია, რადგანაც ამბობს, რომ ბ-ნიანუჩინი წინააღმდეგია იმ თეორიისა, რომელიცურარტელებს ჰხადის სომხების წინაპრებადაო და ესმარტოიმასმოასწავებს,რომბ-ნიანუჩინიმიუდგომელი

მეცნიერიაოდაამისთვისაქებსკიდეც.აქორიგარემოებაასაოცარი. ჯერ ერთი ისა, ვითომც ქვეყანაზე იყოსიმისთანა თეორია, რომ ურარტელთა სომხობასამტკიცებდეს. თუ არ არის ამისთანა თეორია, მაშ ბ-ნგოლმსტრემისსიტყვასაქარეზეგატანილისიტყვაა,როცაგვარწმუნებს, რომ ბ-ნი ანუჩინი ამ თეორიისწინააღმდეგიაო. ამაოდ ფიქრობს ბ-ნი გოლმსტრემიარსებობასამისთანათეორიისას:იგიარსადარისდაბ-ნიანუჩინი არ-არსებულის თეორიის წინააღმდეგი როგორიქნება? ბ-ნი ანუჩინი მოცლილი კაცი ხომ არ არისსომეხთა მეცნიერებსავით, რომ ქარის წისქვილებს ომიდაუწყოს.

კიდევვიტყვით,დღესმთელსქვეყანაზეერთიცმართლასწავლულიდამეცნიერიარმოიპოვება,-სანთლითაცრომვეძებოთ, -ურარტელთასომხობისთეორიასმისდევდეს,გარდა იმისთანა ჩურუქა მეცნიერებისა, როგორც ვიღაცა

ეზოვები და მისნი დამქაშები არიან. ამათაც-კი არაგვგონია გაბედონ ამ არ-არსებულისთეორიის ღაღადებათავისის სახელით. და, იქნება, სხვა-კი გააბრიყვონ,თითონ სოროში შეძვრნენდა ამ სახით სხვისის ხელითნარიგლიჯონ.ესიმათიხელობაა.

ბ-ნიანუჩინითუურარტელთაარა-სომხობასამბობს,ამასვისიმე წინააღმდეგად კი არ ამბობს, არამედ ამითემოწმება ყველას, ვისაც ესსაქმეგამოუძიებია. ვიწვევთბ- ნს გოლმსტრემს, თუნდ ერთი სწავლული დამეცნიერი, ან ევროპელი, ან რუსი დაგვისახელოს იმთეორიის მომხრედ, რომელსაც ვითომც ბ-ნი ანუჩინიეწინააღმდეგებადარომელსაცდღესასეთავშეუდებლადმარტობ-ნიგოლმსტრემიჰღაღადებს,დიაღ,მარტობ-ნიგოლმსტრემიდასხვაარავინ.

თუნდ ეს ორი ერთმანეთის წინააღმდეგი თეორია

არსებობდეს, ნეტა რა ნიშანია მიუდგომელობისა,მიუკერძებლობისა ურარტელთა არა-სომხობის თეორია,რომლის გამო ქებასაც-კი უძღვნის ბ-ნს ანუჩინს ბ-ნიგოლმსტრემი. ნუ თუ აქაც ახია ითქვას: «სიტყვამანშენმანგამოგაჩინოსშენ».

მეორე გარემოება ის არის, რომ ასე ვრცლად არის ბ-ნნიკოლსკის მოწმობა ბ-ნ გოლმსტრემის მიერმოთხრობილი საბუთად ურარტელთა და სომეხთავითომდა ერთ ნათესაობისადა ბ-ნი ანუჩინი-კი მარტოსამის სიტყვითუხსენებია, ისიც ბუნდად, - ამთეორიისწინააღმდეგიაო. ყური არუთხოვებია,რომბ-ნი ანუჩინიანტროპოლოგიურადაც ამტკიცებს, რომ სომეხნიარმენიაში, წინანდელ ურარტის ქვეყანაში, მერემოსულნი არიან[50]. გარდა ამისა იგივე ბ-ნი ანუჩინიიმოწმება, რომ იგი ქვეყანა დაიჭირეს სომხებმა დიდისბრძოლის და ომების შემდეგ ურარტელებთანაო. არის

რამოდენიმე საბუთები, რომლის ძალითაც შესაძლოავიგულოთ,რომურარტელნი, ანუპონტიისქალდები[51]ქართველთამამა-პაპანიყოფილანო[52].

დალოცვილს, რაკი ესე ვრცლად მოგვითხრობდაურარტუითა სომხობას და ისიც უსაბუთოდ, ერთისიტყვა, თუნდ ესე მოკლედ, როგორც აქ არის ბ-ნანუჩინისნათქვამიმოყვანილი,ჩვენთვისაცგამოემეტნა,ურარტელთაქართველობაგაკვრითმაინცმოეხსენებინა.განა ვინდაემდურებოდა?თუ ბ-ნ ნიკოლსკის მოწმობა,მერე სულ მთლად თავით ბოლომდეგადასხვაფერებული, საჭირო იყო ურარტელთაგასომხებისათვის, ქართველთა ასე თუ ისედასაბუთებული ურარტელობა ბ-ნ კნუჩინისა რატომ-დაჰვიწყებიადაჩაუფარცხებია.რასაკვირველია,თვითბ-ნ გოლმსტრემის საქმეა, - სად რა სთქვას და როგორ,ხოლო ჩვენ-კი ვიტყვით: «საკვირველ არიან, უფალო,

საქმენიშენნი!»

ვთქვათ, ისეც იყოს, რომ ურარტელნი სომხები არყოფილანო, ჰბძანებს ბ-ნი გოლმსტრემი: ამ საგანს ამშემთხვევაში არავითარი მნიშვნელობა არა აქვსო. აისწორედ ამაზე ითქმის, ერიჰაა! მაშრაზეშეაწუხეთბ-ნინიკოლსკი, ანუჩინი, რომ თითქმის მთელი ფელეტონიურარტელთა სომხობის დასაბუთებას მოანდომე იდა,სულ ცოტა ვთქვათ, ორიათას-შვიდას-რვაასის წლისამბავი გაგვიბითდა ამ ამბავით ამტკიცებდით სულიერდა ხორციელ სიმტკცესა და მედგრობას ახლანდელისსომხებისას, ვითარცა მემკვიდრეებისას სახელოვანურარტელებისას. მაშ რად იღაღადებდა ბ-ნიგოლმსტრემი: «თუ პოვნა გნებავთ ამ საქმის (სომეხთასაქმისა) ჭეშმარიტებისა, პოლიტიკოსებისაგან«ფერუმარილ წაუსმელისა», გადაუკეთებელისა, უნდაყურადღებამიაქციოთ»ძველს,ჭაღარამოდებულსდროს,

არქეოლოგებსდა სწავლულ მოგზაურებსაო»[53]. მაშ ესსიტყვები ისე საქარეზეა გასტუმრებული! აფსუს,სიტყვებო!..

საოცარია,-რომამასამბობსბ-ნიგოლმსტრემი,ესეიგიისკაცი, რომელმაც თვალი და ყური აუქციაჭაღარამოდებულს ძველს დროსაც, არქეოლოგებსაც,სწავლულთა მოგზაურთაც და იმ ქვათა ღაღადსაც,რომელნიც,მისისსიტყვით,возопиют!

«კიდევ ბევრს, ბევრს სხვას ჰღაღადებენ არმენრაშინაპოვნი ქვებიო», იძახის დიდის პათოსით ბ-ნიგოლმსტრემი. მართალია, ბევრს რასმე იღაღადებენ დავაირომიმათსღაღდსყურებშიბამბადაცმულიმსმენელიშეჰხვედრია.ბევრსრასმეიღაღადებენ,მხოლოდმთლადდახელაღებითიმისწინააღმდეგს,რაცბ-ნსგოლმსტრემსურარტლთა გასომხებისათვის წამოულაგებია

«Петербургские Ведемост»-ში. კიდევ ვიწვევთ ბ-ნსგოლმსტრემს:თუ ჩვენმართალს არვამბობთ, აბა ერთისაბუთი, აბა ერთი მართალი სწავლული, მართალიმეცნიერი, აბა ერთი ქვადა მისი ღაღადი წამოგვიყენოსპირში,მაშინჩვენჩვენსმშვილდსძირსდავდებთდაბ-ნგოლმსტრემის წინაშე ქედს მოვიხრით, ჩვენს შეცდომასშევინანებთსაქვეყნოდ.

სომეხთა ქების განდიდებას ისე გაუტაცნია ბ-ნიგოლმსტრემი, რომ ამის თქმასაც-კი შესაძლებელადჰხადის: «ამ ერმა (სომხობამ) საუკუნეთა განმავლობაშიდაამტკიცა თვისი შეურყეველი ერთგულებაქრისტიანულმართლმადიდებელაღთქმებისაო».რათქმაუნდა, ყოველს ერს თავისი სარწმუნოებამართლმადიდებელი ჰგონია და ამაში ვერც ვერავინშეუვა. სარწმუნოება სინიდისის, სასოების საქმეადა აქყველა თავისუფალია და ხელშეუხებელი. ხოლო

ბავშვმაც-კი იცის, რომ სომხები გრიგორიანები არიანსარწმუნოებით და სულაც არ ეკუთვნიან იმ რჯულს,რომელიცმართლმადიდებლადწოდებულიასაზოგადოდრუსეთშიდარუსისმწერლობაშისაკუთრად.მაშასადამე,ბ-ნისგოლმსტრემისღაღადი,რომსომხებმაშეურყეველიერთგულება აღმოუჩინეს ქრისტიანულმართლმადიდებელს აღთქმებსაო[54], არ არის მართალი,იმიტომრომ ამსახელითწოდებულსსარწმუნოებასდა,მაშასადამე, აღთქმებსა სომეხნი გაეცალნენ ჯერ კიდევმეექვსე საუკუნეშიდა მას აქეთ სარწმუნოებით ცალკეგავიდნენ. სად იგი სარწმუნოება, რომელსაც სომხებიაღიარებენ, და სად იგი, რომელიც მართლმადიდებლადწოდებულიარუსეთშიდარუსისმწერლობაში.

რასაკვირველია, სომეხთა სარწმუნოებაც ქრისტიანულიადა სომეხთ ვერ დავუკარგავთ დიდს ღვაწლს,ქრისტიანობისათვის მათ მიერ დადებულსა.

ქრისტიანობისათვის ბევრი რამ გაუწირავთ, ბევრისისხლი უღვრიათ და მეტი არ იქმნება ვთქვათ, რომქრისტიანობას ანაცვალეს მათ თითქმის მთელი თვისიისტორია, თვისი სამეფო, თვისი მამული, თვისისამშობლო და ამით, თვისდა მართლადა სასახელოდ,შეინახესთვისირჯული,ენადაყოველმაამანშეანახვინათვით მათი ვინაობაცა, მათი ეროვნული არსებობა. ვერცისტორიადავერცკაცობრიობავერდაივიწყებსსომეხთაღვაწლს, სომეხთაა თავგანწირვას ქრისტიანობისათვის.ამიტომაც ბ-ნს გოლმსტრემს რომ გაეხსენებინა ესდიდებული ღვაწლი საერთოდ ქრისტიანობის წინაშე,მართალი იქნებოდა და რაკი შიგ ჩაურია«მართლმადიდებლობა», ბალღსაც სიცილს მოჰგვრის,რომსომხებიშეურყეველადერთგულნიყოფილანსხვისსარწმუნოებისა და, მაშასადამე, შერყეულნი თვისსაკუთარს სარწმუნოებაში. სარწმუნოება ჭეშმარიტებააგულისადაორსახედარჩაესახებაერთსადაიმავეგულს.

როგორცორსახეჭეშმარიტებააშეუძლებელი,ისეცორსახესარწმუნოებაც. იგი ან ერთადერთია ერთს გულში, ანსულ არ არის. სარწმუნოება, რომლის დიდი ნასკვიადამიანის სულიერ წიაღშია,ორთვალადაორგულა ვერიქნება, რომ ჩვენიც იყოს და თქვენიც ერია და იმავედროს. იგი ერთთვალადა ერთგულაა, -თუ ასე ითქმის,ვერც თვალს და ვერც გულს ორად ვერ გაყოფს, რომერთსაც ჰხედავდეს მართლმადიდებლად და მეორესაც,ერთსაც გაუზიაროს სასოება გულისა და მეორესაც.ამიტომაც შეურყეველი ერთგულება სხვისსარწმუნოებისა საკუთარის სარწმუნოების შერყევაა,უარყოფაა.თავდადებულნიერთისსარწმუნოებისათვის,მეორისათვის თავდადებულნი ვერ იქნებიან დანამეტანად შეურყეველ ერთგულებისანი. კაციშეურყეველად მოსავია მარტო იმ სარწმუნოებისა,რომელსაც აღიარებს და გულში ატარებს. უამისოდსარწმუნოება სარწმუნოება-კი არ არის, სამოსელია,

რომელსაცკაციროცაუნდაიხდისდაროცაუნდაიცვამს.ამიტომარაგვგონიაკეთილმორწმუნესომხებსესქებაბ-ნგოლმსტრემისასასიქადულოდგაუხდეთ.სომხებსრაცგინდ დააბრალეთ, და ორგულობას სარწმუნოებისას-კივერავინ შესწამებს. პირიქით, მათ,თვისდა სასახელოდ,კარგად იციან ფასი თავისის სარწმუნოებისა დაამისათვის უღელი ყოველ გვარის უბედურებისაგულგაუტეხლადუტარებიათდაჯვარცმულან.

დასასრულ, ერთი ეს უნდა ვიკითხოთ: რა გაჭირებადასდგომია ბ-ნ გოლმსტრემს, რომ საცოდავი ქვებიც-კიუწამებია, შეუწუხებია პატივცემულნი მეცნიერნი დაჯანაბაში გადუკარგავსთვით მეცნიერებაცა. ეს ჩვენ არვიცით და არც დიდი სურვილი გვაქვს ვიცოდეთ. ჩვენმარტოიმასვკვირობთ,ჩვენმარტოისგვეოცება,რომაქაციგივე პროგრამაა გამოჭიმული და დოინჯშემოყრილი,რომელიც სომეხთა მეცნიერთ მემკვიდრეობით

დასჩემებიათ: სომეხთა ბამბაც უნდა ჩხრიალებდეს დაქართველების არც კაკალი. ვიყვიროთოდა ყვირილიც ესარის.

აბა სენკოვსკიდამდაწყებული ბ-ნ გოლმსტრემამდე, ამსამოცისწლისმანძილზე,ლარიგააბითდაგახედეთ,თუყველა სომეხთა მეცნიერს ამ ლარზე ხელი არ ეკიდოს,ერთსადაიმავეპროგრამასარემსახურებოდესსაოცარისერთგულობით და ერთსულობით. ებღაუჭებიან ამპროგრამას კბილით, ხელით, ფეხით და მთელითაცხოვრებითა მათითა. განა აშკარა არ არის, უნდათქვეყანასდაანახვონ,რომსომეხზეუკეთესი,გამძლეერი,ყოვლისნიჭითადაუნარითშემკობილისხვაარავინარისმცირეაზიშიდანამეტნავადამიერკავკასიაში.მართალია,ამიერკავკასიაშიესრაღაც«ვრაცებიჰყრიანდაცოტადთუბევრად ამათაც ახსენებენ, მაგრამ ასეთს საქმესდავმართებთ, ასე გავუბიაბრუებთ სახელს, რომ

სახსენებელიც-კი აღარ დარჩეთ. თუ ისტორია აქვთ,გავუყალბებთ,ანჩვენდავიჩემებთ,მიწა-წყალიაქვთდაჩვენ ჩამოვართმევთ,და ქვეყანას,ტყუილი იქმნებათუმართალი, დავაჯერებთ, რომ ქართველობა გადაშენებისგზაზეაშემდგარიდადღესათუხვალეანამოსწყდებიანდედა-ბუდიანად,ანგასომხდებიან.

ამ ჩვენს ლანძღვა-გინებაში, რასაკვირველია, ბ-ნსგოლმსტრემს არავითარი წილი არ უდევს დამადლობელნი ვართ,რომ შეგვიბრალადა ავად მაინც არგვახსენა, სომხებს ზედ არ წაგვაკლა ქათამსავით,სომეხთა მეცნიერებისამებრ. ხოლო ძნელი მოსათმენნიარიან ეს ხუდაბაშოვები, პატკანოვები, ქიშმიშოვები,ეზოვბი, არწრუნები და ერთობ იგი ერთი გუნდისომხებისა, რომელთაც ღმერთმა მოახმაროთთავიანთთათვის ქება-დიდება და ჩვენს მოთხრას-კინურასუკაცრავად!-ვერშევარჩენთ,ვერდავანებებთდა

ამაში, იმედია, ყველა ჭკვათამყოფელი სომეხიდაგვეთანხმება. აი, სწორედ აქ არის თავი და ბოლო,დასაბამი და დასასრული იმ მწვავის განხეთქილებისა,რომელიცასეთისგულმოდგინებითშთამოსთესესჩვენშიუმეცართა მეცნიერთა და ერთმანეთზე აალურსესქართველიდასომეხი.ამით,სწორედამპირმოშვებულმაფილოსოფოსებმა გაუფუჭეს გული ქართველებსსომხებზე და სომხებს ქართველებზე, თორემ სად იყოჩვენში ამ ორმოც-სამოცის წლის წინად ერთმანეთისასეთი ათვალწუნება! ერთმანეთში არ ვირჩეოდით დათუმცა სხვადასხვა მოდგმისანი და სარწმუნოებისანივიყავით, მაგრამ სომხობით ქართველის ძულებას დაქართველობით სომხებისას ჩვენში ადგილი არა ჰქონიაჩვენდა საერთო საბედნიეროდ და სასახელოდ, და თუდღეს ეს ურთიერთობა ასე შერყეულია, სომეხთამეცნიერთა გულნამცეცობას,უვიცობას, ნაცარქექიაობასადაოინბაზობასუნდამიეწეროს.მარტოერთიბ-ნიეზოვი

საკმაოა, ადამიანი შეუშინდეს თავის-თავსა დასასოწარკვეთილებითჰკითხოს:ნუთუადამიანიმართლაღვთის სახისა და მსგავსებისაა? ღმერთმა მოჰკითხოსყველას მისნი შეცოდებანი და შეუნდოს, თუ ამისთანასაქციელიშესანდობარია.

თორემ ჩვენ სომხებისა არა გვშურს-რა. ჩვენ კარგადვიცით,რომწინანდელსაქართველოსუძლურებადაიწყოიმუბედურდღეთაგან,როცა-კიპირქვედაემხოსომხეთი- ეგ ჩვენი წინანდელი ზღუდე სამხრეთით. ჩვენჩრდილოეთით ვინახავდით სომხეთს და სომხები ჩვენგვინახავდნენ სამხრეთით. მას აქეთ, რაც ვახტანგმაგორგასალმა ჩრდილოეთითუშიშარდაუზრუნველ ჰყომაშინდელი საქართველო, მთელი ჩვენი ისტორიამიიმართა იმაზე, რომ სამხრეთით გაგვემაგრებინა ჩვენითავი. მინამ სომხეთი იყო, საქართველოსრომთათრობამოსეოდა, ჯერ სომხეთი უნდა გადმოელახა. ამიტომაც

ჩვენნიუდიდესნიმეფენიდასამეფოსკაცნიარაფერსარაჰზოგავდნენ, რომ ეშველათ სომხეთისათვის, როცა-კიგაუჭირდებოდათ. სამწუხაროდ, ზოგიერთს ჩვენსმეფეებს არ ესმოდათ - რადიდი მნიშვნელობა ჰქონდაქართველებისათვის სომხეთის არსებობას. დაეცასომხეთიდა სამხრეთის კარიღიადარჩა საქართველოშიშემოსასევად.თუმცასომხეთისდაცემისშემდეგმთელითითქმის შვიდი საუკუნე კიდევ მაინც გავუძელითათასჯერ ჩვენზე ძლიერსმტრებსა,მაგრამმთელი ჩვენიისტორიულიდღენიმოვღალეთდაშევალიეთსამხრეთისკარისდაკეტასდავერაგავაწყეთ-რა.ღონემიხდილმადადაქანცულმასაქართველომ აიღოთავიდაშეაფარადიდრუსეთისიმპერიას,მტერსარდანებდადამეგობართაკენპირიჰქმნადაგულიმიიბრუნა.

განა ჩვენთვის-კი სანატრელია ესეთი დაქსაქსულობასომხებისა! ღმერთმა მისცეთ ღონე და უნარი ერთად

მოიყარონ თავი იქ, საიდამაც აყრილან და აქა-იქგაფანტულან.ხოლოჩვენჩვენსასნუგვეცილებიან,ჩვენისახელის გატეხით ნუ ცდილობენ თავიანთის სახელისკეთებასდაშემკობას.

ჩვენ, ბევრი გვქონდა, თუ ცოტა, შეგივრდომეთ,შემოგიხიზნეთ, გიძმეთდაშინ მტრადნუ გვეკიდებით.«მტერისა შინა ყოლასა ლომისა გზასა ზედა წოლასჯობია», - ასე იტყოდნენ ძველნი ქართველნი, ასევამბობთჩვენც,ასევეიტყვისყოველიგონიერისომეხი.

1899წ.

«არადაისევდგასდღისწესრიგშიბედიქართლისადაქართლისჭირი»

ბოლოთქმა

«ქვათა ღაღადის» ცალკე წიგნად გამოცემადიდებულისაქმეა. მკითხველი კიდევ ერთხელ გაიცნობს დიდიილიას ნაფიქრალ-ნააზრევს, მწერლის წინაშე დასმულპრობლემებს,ქართველთასატკივარს.

მიუხედავადიმის,რომნაწარმოებისდაწერიდანდღემდეთითქმისსაუკუნეგავიდა,იგითავისაქტუალობასმაინცარ კარგავს. დღევანდელი ქართველობაც იმავეპრობლემების წინაშეა. შეიძლება ითქვას, უფროგართულებული და ძნელად გადასაწყვეტია ბევრიმათგანი.

ჩავხედოთ დიდი ილიას ნაფიქრალს. რა აწუხებსმწერალს? რას იცავს? ვისგან იცავს? მწერლისგულისტკივილი ყოველმა ჩვენთაგანმა უნდაგავისიგრძეგანოთ, სააშკარაოზეუნდა გამოვიტანოთდა

ერთიანიძალითგანვკურნოთდაავადებულისხეული.

ძნელია ერზე თავგადამკვდარი კაცისათვის, აუგადმოახსენოს თავისი მრავალტანჯული ხალხი, მაგრამსინამდვილე, რაგინდ მწარეც უნდა იყოს იგი, თვალისთვალში გასწორებას მოითხოვს. ეს კარგად ესმოდათერისთავკაცებსდაშეძლებისდაგვარად არ იშურებდნენძალღონეს, დროდადრო შეგვახსენებდნენ თავს,ჩაგვახედებდნენ საკუთარ სულში, ვინძლო ცხოვრებისსწორიგზააგვერჩია.

ასე იქცევა ილია ჭავჭავაძეც,როდესაც «ქვათაღაღადის»პირველსტრიქონებსგვთავაზობს:

«ჩვენისთანა დაბრიყვებული, დაბალ ღობედ მიჩნეულიერი, ჩვენისთანა სახელგატეხილი ძნელად თუ სხვამოიპოვებადედამიწის ზურგზე. ვინც გნებავთ, ან ზედ

გვაბოტებს,ანგვქელავსდამიწასთანგვასწორებს.ლამისკავკასიის ქედს აქეთ ჩვენი ხსენება გააჩანაგონ,ქართველებისსახელიდედამიწისზურგიდამაღგავონდაჩალასავით ქარს გატანო, თითქო არც ოდესღაცვყოფილვართ,არცდღესავართ...სულითდაბალნი,ჭკუა-გონებით ჩლუნგნი, ზნეობადაცემულნი, სულელნი,უსწავლელნი, გაუნათლებელნი, გაღატაკებულნი,ფლიდნი,პირისგამტეხნი,მხდალნი,ლაჩარნი-აიჩვენისსულიერდა ხორციელ ავლა-დიდების სურათი! აი რანივყოფილვართ,რანი ვართდღეს იმათის სიტყვით, ვისაცასე თვისდა სასარგებლოდ მიუჩნევია ჩვენის სახელისგატეხა,ჩვენიმიწასთანგასწორება».

განა ნათქვამი დღევანდელობას არ ასახავს? შეუძლიავინმეს რომელიმე სიტყვა ანფრაზა ამოიღოს, რომელიცდღევანდელყოფასარშეეფერება?საეჭვოა!

«ქვათა ღაღადში» საუბარია «ერთი გუნდი» სომხებისშესახებ და ანტიქართული პოლიტიკის მიმდევარცალკეულ მეცნიერებზე. დღეს მათი რიცხვიმომრავლებულია. სომხების იმ ერთ გუნდს სხვებიცდაემატნენ, მსჯელობის სფეროს გასცილდნენ დასაქართველოსტერიტორიისთითქმისნახევარიდაიკავეს,მოსახლეობის თითქმის ნახევარი შეადგინეს! უფრომეტიც, პრეტენზიებს აცხადებენ: დიდი ხანია აქვცხოვრობთდაჩვენიაესმიწებიო.თუესასეარარის,მაშრას ნიშნავს სამაჩაბლოსა და აფხაზეთშიდატრიალებული ტრაგედია? უმადურობამ დაუპატივცემულობამ თავის საზღვრებს გადააჭარბა.უღმერთობაეტყობაყველასდაყველაფერს.ავიწყდებათ,რომ ადრე თუ გვიან უფალი თავისას მიუზღავსცოდვილთ.

სათაურად გამოტანილი სიტყვების ავტორს, მუხრან

მაჭავარიანს უნდა დავესესხოთ: «გუგულის ბარტყიესოდენურცხვადარმოქცეულადღემდე».

ვინ არ შეუკედლებია ქართველ ერს, ვინ არგაუთავისებია,მაგრამზოგმაპატივისნაცვლადთვალშინაცრის შეყრა მოინდომა. მოინდომა და ინანა. ასე იყოისტორიულად.

დღეს?

დღესც ილანძღებიან უშვერი სიტყვებით. ათასნაირუმსგავსობას გვაწერენ, ტრადიციებს გვილახავენ. ამასაკეთებენ იმიტომ, რომ ჩვენში ჩაკლან რწმენა.რწმენადაკარგული კაცის ამბავი კი, ძვირფასომკითხველო,კარგადმოგეხსენებათ,თურაბედენაა.წინასაუკუნეში ეს პრობლემა რომ დაეძლიათ, წერდნენ:«თორნიკე ერისთავს», «ბაში-აჩუკს», «მეფე დიმიტრი

თავდადებულს»,«ბახტრიონს»დამსგავსნაწარმოებებს.ამითუნდოდათეთქვათ,რომ არავართწყალწაღებულიერი. იმდენად ძლიერნი ვიყავით, რომ ჩვენი თავისგამოხსნაცშეგვეძლომონობისაგან,ქვეყანასაცვიცავდითმუმლივითშემოსეულიმტრებისაგან,უფრომეტიც,ზოგჯერერთმორწმუნებიზანტიელებსაცკივეხმარებოდით.ამგვარი ნაწარმოებებით იმედი ჩნდებოდა ქართველიკაცის გულში. ეს იმედი აცოცხლებდა მას. ამ იმედითბრუნავდაჩვენიცხოვრებისისტორიულიჩარხი.

ახლა?

განსხვავებით გასული საუკუნის ვითარებისაგანსაიმედო ნაწარმოებების წერა კი არა, კალმისათვის ვერმოუცლია კაცს. ფიზიკურ გადარჩენაზე ფიქრობს ყველადა, ამის გამოა, ალბათ. გარდა ნათქვამის, ნიჭიც უნდაგქონდეს იმნაირი ილიას, აკაკისადა ვაჟასრომ ჰქონდა.

არცუგულობაივარგებდაამსაქმეში.

ილია ჭავჭავაძის აზრით «ყოველ ერსთავისი საკუთარისახე აქვს, თავისი საკუთარი გულთა-თქმა, თავისიწადილები, თავისი სულთასწრაფვა, თავისი ღირსეა.ამაების შეგინება ერთი იმისთანა სიბრიყვეა, რომელიცგონებაგახსნილსადამიანსარეპატიება,არშეენდობა.

ერისსაკუთარისახისშესაქმნელადზნემაღალადამიანთაჩამოყალიბება არის საჭირო. დღეს ყოველგვარუმსგავსობას წააწყდებით. ყველა მანკიერი მხარე არისწინწამოწეული. ჩვენმაწინაპარმადიდი ამაგიდაგვდო,როცაყოველმაღლობზეციხე-კოშკიდამონასტერიააშენა,მაგრამ ისეთი შთაბეჭდილება მრჩება, რომ არსებულიმონასტრები არ კმარა. ყოველ ქართველს ეზოშისაკუთარი ეკლესია უნდა ჰქონდეს, ვინძლო ღმერთიიწამოსდაუღმერთოდარმოიქცეს.

ეროვნულისახისშენარჩუნებისათვისმარტოქართველიკაცის ქართულად ჩამოყალიბება არ კმარა. ჩვენდამიანტიპათიურად განწყობილ ხალხსაც უნდა მიეხედოს.არავინ იცის, ვინ როგორ არის ჩასაფრებული და ვინროდის წამოყოფს თავს საქართველოს მიწებისდასატაცებლადთუ ქართველი ხალხის გასალანძღავად.განა ერთი და ორი ფაქტი ვიცით ნათქვამისდასამტკიცებლად? განა ერთიდა ორი სტატიადაიწერაჩვენი ეროვნული ღირსების შესალახავად? განა დიდიტრიბუნიდან არ უთხრეს ჩვენ სახელოვან მწერლებს:«თქვენიადგილიბაზარშიარისო»?განაჩვენარვიყავითთურმე გზატკეცილების გასწვრივ კილომეტრთანსუფრებს რომ ვშლიდით მლანძღველთასაპატივცემულოდ? ისე გაგვიხადეს საქმე, ღირსეულიკაცის გამასპინძლებაც გვიჭირს. ასე იცის საკუთარითავის დაუფასებლობამ და ტრადიციების ხელაღებით

მოპყრობამ. იქნებდროა, შევცვალოთდამოკიდებულებამეზობელ სახელმწიფოებთან, მეზობელ ხალხებთან.მოვექცეთყველასისე,როგორცფრანგიექცევაქართველსსაფრანგეთში, რუსი ქართველს - რუსეთში,აზერბაიჯანელი ქართველს - აზერბაიჯანში(საინგილოში), მინდოდა მეთქვა: სომეხი ქართველს -სომხეთში (მაგრამ ეს რომ არასოდეს ყოფილა და არციქნება).კიმაგრამრატომ?ამგვარიხელგაშლილობისგამოხომ არ შეგვარქვა სომეხმა «გიჟ ვრაცუა»? ისიცსაინტერესოა, რომ სომეხი ტრაბახობს, წმინდა ერივართო,ჩვენკი -ინტერნაციონალურირესპუბლიკაო.რამოგვცა კარგი ამგვარმა ინტერნაციონალობამ? იქნებჩვენც გვეფიქრა ეროვნულ სიწმინდეზე. ჩვენ კივესიყვარულებით ყველას, მაგრამ ამ სიყვარულისსაპასუხოდ დაიცვეს მათ ჩვენი ინტერესები, როდესაცძალიან გვიჭირდა ან გვიჭირს ახლაც? არაფერი ვთქვათ?ყველაფერზე თვალები დავხუჭოთ სხვისადმი

საპატივცემულოდ და ქართველთათვის საზიანოდ?ამიხსენით, რომელი ერი იქცევა ასე უდიერად ჩვენსგარდა.როდემდის,ჩემომკითხველო,როდემდის?

თითქოს მოურჩენელი სენი გვჭირს - შინაგანიცა დაგარედანაც შეყრილი. ვიშუშებთ ჭრილობებს. სატკივარიმუდამჟამ გვახსენებსთავს. მიჯაჭული ამირანის ბედსამგავსქართველთახვედრი.

დიდებისდღეებიც გვქონ ბევრი. კაცურად მოვდიოდითისტორიის დაუსრულებელ გზაზე. სამაგალითონიცვიყავით მუდამ, მტერს მტრულადაც ვხვდებოდით,სტუმარ-მასპინძლობაც ვიცოდით უჩვეულო.განსხვავებულიცხოვრებაგვქონდა არჩეული.თანაბრადვფლობდით ხმალს, ჯვარს, საჭრეთელს, კალამს,მრავალჟამიერს, მაგრამ მტრებისათვის მუდამ ვიყავითგამოუსწორებელნი, მუდამ ღაღადებდა ჩვენში ქვა.

საკითხავია-მარტოქვა?

ცხელი წერტილი გაჩნდა ბევრი. იწვის ქართული მიწა,ფრესკა თუ ეტრატი, იღვრება სისხლი ყმაწვილების,ილახება ღირსება ადამიანის. დიდი ცოდვა-მადლიტრიალებსირგვლივ.დაწყევლილივართოთითქოს.

ერის სახის შენარჩუნებასა და დახვეწაზე უნდავფიქრობდეთ ყველა. ამას ითხოვდა დიდი ილია. არესმოდათმისი.

ახლა?

ნიჭმაუნდაგადაარჩინოსერი.

თენგიზსანიკიძეფილოლოგიისმეცნიერებათადოქტორი,

პროფესორი10.1.94წ.

[1]ფშაურილექსები.

[2] «Библиотека для чтеиня», 1838 წ., გვერდი 151-178.წერილი:«НекоторыесомнениякасательноисторииГрузии».

[3] იხ. მისი «ИсторияМоисея Хореского», 1858 წ., გვ. 340-344.

[4]იხ.მისი«ОбразованиеАрмении»,1859წ.გვ.21-27.

[5]იხ.«КавкаскаяСтарина»,1872წ.,№1,გვ.20.

[6]იხ.დ.ბაქრაძე:«АрхеологическоепутешествиепоГуриии

Аджарии»,გვ.41.

[7]იხ.დ.ბაქრაძე:«პროფესორიპატკანოვიდაქართულიისტორიულიწყაროები”.

[8]ფრჩხილედშიჩასმალიდ.ბაქრაძისსიტყვებია.

[9]S.Mart.Mem.surIArm.II.p.190.W.S.Mart.RecherchessurIespopuIat.duCaucase,p.78.79;DuboisdeMontp.VoyageautourduCaukase.I.p.62-63.

[10] LangIois: Essai de cIassification de suites monetaires de IaGeorgie.1860წ.,გვ.3-10

[11]იხ.დ.ბაქრაძე«АрхеологическоепутешествиепоГуриииАджарии»,გვ.XIV.

[12] იხ.ლერონმანი: ასსირიოლოგიურიწერილები,სერიაპირველი,წერილიმეორე.

[13]იხ.«БратскаяпомощьАрмянам»გვ.189-190.

[14]იხ.«ПетербургскиеВедемости»-ს1899წ.№33.

[15]იხ.«БратскаяпомошьАрмианам»,გვ.562.

[16]იქვე:გვ.568

[17] პირველი სადგური ფოსტისა ვლადიკავკავიდამჩვენკენ.

[18]იხ.«Temps»-ი,1877წ.,ივლისის20

[19]იხ.კუჩაევისწერილი

[20] ბოდენშტეტი: «კავკასიის ერნი», მიუნხენი 1847 წ.,ფრანგულადთარგმნილია,გვ.202და302თ.

[21]იხ.მინასასმოხსენება1722წ.დეკემბრის9-სა.

[22]იხ.წერილიმინასპერვაზიანისა1722წ.დეკემბრის12-დღესა.

[23] იხ. ცაგარელი: «Грамоты и другие историческиедокументыVVIIIстол.,отиосящиесякГрузии», .тI,გვერდი180,247,249დასხვანი.

[24]იქვე,გვერდი484.

[25] აი სიტყვა-სიტყვით ნათქვამი ბ-ნ ეზოვისა: « ТакимобразомИраклийпредлагалРусскомудвору то, чтопоправу,

принадлежало не ему, а Персии, предлагал верховную властьнадГрузией,которуюdefaktoневсилахбылудержатьизаэтопросилцарскоедостойнство,которогонеимелвПерсии(?).იხ.Сношения Петра Великого с Армянским народом», გვერდიXCII.

[26] იხილ. «Сношения Петра Великого с Армианскимнародом»,გვ.XCIII,XCVდასხვანი.

[27] იხ. ეზოვის წიგნი: «Сношения Петра Великого сАрмианскимнародом»გვ.XCV

[28]იხ.АктыТ.I,გვ.417-418,№562.

[29] იხ. «მოამბე» 1899 წ.,№1, გვ. 58და 59. ხაზგასმული«მოამბისაა».

[30]იხ.Петерб.Вед.1899წ.№33.

[31]იხ.ლერონმანი: ასსირიოლოგიურიწერილები,სერიაპირველი,წერილიმეორე,გვ.124-129.

[32]იხ.Древностивосточные,т.I,წერილიბ-ნნიკოლსკისა,გვ.389.

[33] აშკარაა, აქ ლენორმანს სახეში ჰყავს თუშ-ფშავ-ხევსურნი, სვანნი, მეგრელნი, ლაზნი, რადგანაც ყველაესენიქართვლისნათესაობისანიარიან.ამასიმსაბუთითვამბობთ, რომ ამავე წერილში იგი ამტკიცებს, რომურარტის ერნი სულ ერთისა და იმავე ნათესაობისანი,ერთისადაიმავემოდგმისანიიყვნენო,დარადგანაცმათშორის ქართველებს პირდაპირ იხსენიებს, სჩანს, აქჰგულისხმობს იმ ეხლანდელ ხალხს კავკასიისას,რომელნიცქართველნათესაობასეკუთვნიანდაარასხვა

მილეთისასა, ნამეტნავად სომხებისას, რომელთანაცურარტელებსარავითარინათესაობაარააქვთ.

[34]გავიხსენოთ,რომ აქურარტელებისმიერგამოჭრილლურსმულწარწერებზედჰლაპარაკობსლენორმანი.

[35]იხ.«ივერია»,1890წ.,№36.

[36] იხ. მასპერი: ძველი ისტორია აღმოსავლეთის ერთა,გვ.431,გამოცემამე-4

[37].იქვე,გვ.136.

[38] იხ. Древности Восточные, т. I, გვერდი 377, წერილინიკოლსკის.

[39] აი სიტყვა - სტყვით ნათქვამი ბ-ნ ნიკოლსკისა: «До

сего времени не удалось еще найти той родственной семьи,какой можно было-бы отнести этот язык (язык Ванскихнадписей); он представляет нечто совершенно изолированное.Некоторыеодиночныеявления,сходныесгрузинскимязыком,еще не дают права к установлению родственной связи, хотявозможность этого родства признается почти всемиисследователями этих надписей. К сожалению, сравнительноеизчение кавказских языков и особенно грузинского несовершенно, во всяком случае только от грузинологов-лингвистовмыможеможидать более решительного ответа навопрос»იხ. ДрнвностиВосточные т.I.გვერდი 377,წერილიბ-ნნიკოლსკისა.

[40] აი სიტყვა-სიტყით ნათქვამია ბ-ნ ნიკოლსკისა:«Страна Урарту, по асийриским и вавилонским источникам,была частью более обширного целого, которое называется внихстранамиНаирии...»Внаукепоканеустановленотвёрдого

понятия и точного наименования этих народностей, но попримеру Ленормана и Гоммеля, можно было бы их назватьАлародийцами...» «Усли к ней (рассе Алародийцев) непринадлежат нынешние грузины, то её следует считатьсовершенно исчезнувшей из среды нынешних обитателейМалой Азии и Закавказья». იხ. Древности Восточные», т. I,გვერდი389,წერილიბ-ნიკოლსკისა.

[41] იხ. Древности Восточные, т. I, გვ.389,წერილი ბ-ნნიკოლსკისა.

[42]იქავგვ.387.

[43]იქავ,გვ.389.

რომ კაბადოკიაში ოდესღაც მართლა ქართველებიმკვიდრებულან და ეს ქვეყანა ჰკუთვნებიათ, ამას იგი

გარემოებაც ამტკიცებს, რომ დღესაც იმ ადგილებს,მდინარეებს და მთებს, საცა კპადოკია იყო, ქართულისახელები შერჩენიათ. ამისი უტყური მაგალითებიმოჰყავსგანსვენებულსჩუბინოვს,კიპერტის,ვივივნსენ-მარტვენის,ტესიეს,ჰაჯიხოლმას.მუსლიმანთამწერალ-გეოგრაფისმოწმობით.მაგალითებრ,თიანეთი,ჩხორუმი.დაბა მდებარე მახლობელ ამასიის ქალაქისა, სტრაბონისსამშობლოსი, როგორც ქვევით ვნახავთ; თავია, დაბაკიშირისქალაქისმახლობელიჩრდილოეთით;მუჟურიამქალაქისსამხრეთით;თამარმეკესარიისქალაქის ახლოს;ორგუბე იქვ, კესარიის ახლო; სარმურსახლი, იქვე;ჭიჭაკის-მთა, კიშერის ქალაქის ახლო; ერჯიში - მთაკილიკიაში,თეჯირის-მთა,სივასქალაქისახლო;აცმური-სმთა,ქალაქისმილიტენისქალაქისახლო;გაცურისმთამურაშინის ქალაქის ახლო; ჭილობის- მთა, ორთაყვის-სმთა, ნიღდის ქალაქის ახლო; ფარხალი და დედა-მთა,საროს მდინარეს ახლო; ქუთაია, გომიში, ჭალა, ტაზის-

კარი (ტაშის - კარი), თავშანი, ენგური, კარი-ბაზარი,ქიზიყი ქალაქია მარმარილოს ზღვის პირზე, ონი შავის-ზღვის პირზე, ნაჭილობევის -მთა, ჟომური (ჟამურა),ქაჯთა-კარი, ნებანი, ქურდბელი, თავშავის-მთა, ატენისგემრიელი წყალი, რუკაზე გარყვნილად სწერია, -გემრიელ-ჩია, თეძამი. ბალხარიის მთები, რომლებიცმდებარებენ პონტოსა და საქართველოს საზღვრებსზე,დღესაც «გურჯი ბოღაზად» (საქართველოს ყელად)იწოდებათურმე.

თვითქსენოფონტე,ჩუბინოვისსიტყვით,მოგვითხრობს,რომ ტრაპიზონი ბერძნების აშენებული ქალაქიაკოლხიდელების ქვეყანაშიო. სახელგათქმულისტრაბონიც მოწმად მოჰავს, რომ კაპადოკია ერთისნათესავის ერის სამკვიდრო ადგილი ყოფილა, თითონსტრაბონიცამისისქალაქიდამიყოდადედაჭანიჰყვანდადაამიტომაცმისიმოწმობადასახერიაო,ვითარცაკაცისა,

ამ ადგილებში დაბადებულისაო. განსვენებელიჩუბინოვი ამ სტრაბონის ამბავს სტრაბონისავე წიგნითამტკიცებს.

ამავე ავტოს ის ჭკუას ახლო და ადვილად სარწმუნოსაზრისიც მოჰყავს, რომელიც გვანიშნებს, რომკაპადოკიაში ქართველნი ყოფილან მკვიდრ-მოსახლენი.წმინდა მამანი - იოანეზედაზნელიდა მისნითორმეტიმოწაფენი, რომელნიც მოვიდნენ საქართველოშიქრისტიანობის დანერგვისა და გამტკითებისათვის,კაპადოკიელნიქართველებიიყვნენო.თუქართული არასცოდნოდათ. ძნელი საფიქრებელია იმედი ჰქონდათუენოდ გაერიგებინათ რამ დამოემოწაფებინათ ერიო.მართალია, ეს წმინდა მამანი სირიელებად ხსნებულნიარიან, მაგრამ ძველნი მწერალნი კაპადოკიელთაჰრაცხდნენ სირიელებად, ან მესოპოტამიელებადო![ტესიე: მცირე აზია, გვ. 500] თვით წმინდა გიორგი

კაბადოკიელიიყოოდაამისგამომთელსსაქართველოშითაყვანცემულიაო. წმინდა გიორგის ნათესავი იყომოციქულთ-სწორიწმინდანინო,აგრედვეკაპადოკიელი,მაშასადამე ქართულის ენისა, უამისოდ არ შეეძლოქადაგება ქარისტეს სარწმუნოებისა და მოქცევაქართველთაო. (ვისაც ჰსურს უფრო მეტი საბუთებიყოველ ზემოხსნებულისა, იხილეთ წერილი დ.ჩუბინოვისა: «ეთნოგრაფიული განხილვა ძველთა დაახალთაკაპადოკიისა,ანჭანეთისმკვიდრთამოსახლეთა»ივერია, 1877 წ. №№14, 15,16, და 17. ეს წერილირუსულიდაც იყო დაბეჭდილი და ერთს პეტერბურგისსწავლულთა კრებულში წაკითხული თვითავტორისაგან).

[44] იხ. მასპერო ძველი ისტორია აღმოსავლეთის ერთა,რუს.თარგმნილიგვ.178-179.

[45] იხ. რ. ანდერსონი: ისტორიათა აღმოსავლეთისგარდასულის ცივილიზაციებისა, რუს. ინგლისურიდამთარგმნილი,გვ.66.

[46]იქვ.გვ.62,63.

[47] ბ-ნი ნიკოლსკი: «Древности Восточные, т. I, გვ. 378,381»

[48] აი სიტყვით-სიტყვა ბ-ნ ნიკოლსკისა: Такуюнастойчивостьможнообъяснитьтолькоошибочныммнениемохарактереипроисхождениинадписейипонятнымсо стороныфрмянских учёных увлечением мысьлю - найти древнююстолицуАрмении(იხილეДревностиВосточные,т.I.გვ.380).

[49] აისიტყვით-სიტყვაბ-ნნიკოლსკისა: «Снимок с ней(ზახალუსის წარწერა), помещйнный в «Арарате»,

представляет текст в таком изуродованном виде, что знакидаже почти не напоминают знаки Ванского письма. Можнодогадываться, что снимавший надпись намеренно хотелпридать знакам сходство по формес знаками персидскихнадписей Ахеменидов, воображая, что она одинакова илиродственногопроисхождения»(იქვე,გვ.380).

[50]იხ.«БратскаяпомощьАрмянам»,გვ.358.

[51] რარიგად ჰგვანან ერთმანეთს სახელი ქალდები დაქართველები!

[52]3.იხ.«БратскаяпомощьАрмянам»,გვ,361.აისიტყვით-სიტყვაბ-ნანუჩინისა:Такимобразомармянамудалосьлишьпосле долгой и упорной борьбы с племенем Урарту илиПонтийскими халдами, - племенем, язык котораго ещё невыяснен, но есть некоторые основания предполагать в них

пародичейКартвельскагоилигрузинскагоплемени».[53] აი სიტყვითი - სიტყვია ბ-ნ გოლმსტრემის: «Чтобынайтиистинувэтом(армянском)вопросене«заправленную»,неподкрашенную политиками... нужно обратить свои взоры кседой древности, к археологам, к учёнымпутешественникам»...იხ. «Петербургские Ведомости»1899 წ.,№33«Икамнивозопиют»!

[54] აისიტყვა-სიტყვით ბ-ნის გოლმსტრემის ნათქვამი:”Этот народ (Армянский) в течении многих веков доказалнепоколебимую преданость христианскимправославным(კურსივი ჩვენია) заветам” “ И Камнивозпиют”,იხ.მისიტელეფონი:“Петер.Ведем”.,1899წ.,№33

კაცია-ადამიანი?!„მოყვარესპირშიუძრახე,

მტერსპირსუკანაო”.

გონიერიანდაზა.

რიტორიკაში სწერია: ყველაფერი შესავალით უნდადაიწყოსკაცმაო.ჭეშმარიტია.ჩვენცისედავიწყოთ.

ვინც ლუარსაბის სახეში თავის-თავს იცნობს, ვინცლუარსაბზედ დაწერილს თავის-თავზედ მიიღებს, ის,რასაკვირველია,ლაფის სროლასდამიწყებსდა „გიჟიას“დაუძახებსამმოთხრობისუხეიროდამწერსა.ესკარგადიცოდნენ, რომ ჩვენ პირთან საქმე არა გვაქვს, ჩვენსაზოგადოჭირზედავწერთ.

სხვამრაცუნდასთქვას,მეკიამსიტყვებისსიმართლითგავამხნევებჩემსთავსა:„მოყვარესპირშიუძრახე,მტერსპირს უკანაო”. სადა ხარ ეხლა ამ გონიერის სიტყვისმთქმელო? ვიცი, სადაცა ხარ: ხალხში ხარ,უხილავო,დახალხისახარ.ისიცვიცი,რაცაგქვიან:შენხალხისგენიასგეძახიან.ისიცვიცი,რათვისებისახარ:შეუცდომელიდაყოველთვისმართალიხარ.შენდამხოლოდშენუკეთებგულსიმას,ვისაც„სხვისთვის“გულისტკივა.მაშინაცკიუკეთებ, როცა თვით ის „სხვანივე” თავიანთგულშემატკივარს ცოდვადუთვლიან გულის-ტკივილსა.რა ვუყოთ? ზოგი გულის-ტკივილს იმითი იჩენს, რომმოყვარესცუდსაცუქებს,დაზოგიკიიმითი,რომცუდსუწუნებს. ამ ორგვარ ხალხში რომელს უფრო მეტი დაჭეშმარიტი გულის-ტკივილი და სიყვარული აქვს — ესთითონმკითხველმაგამოიცნოს.

I

კარგი რამ იყო თავად თათქარიძის სახლ-კარი.წარმოიდგინეთ შუა კახეთის პატარა სოფელში ერთიტრიალი,დაცემულიადგილიდაიმადგილისშუაგულსა—ორსართულიანისახლიქვითკირისა.აი,ისსართულებირაფერისაიყო:ქვეშიყომარანი,წალმითდახურული,დაიმმარნისუკანაკედელზედამოყვანილიგახლდათერთიპატარა ოთახი მოაჯირითურთ. მოაჯირს ეკრა ზედმერცხლის ბუდესავით ერთი მცირედი ფიცრული,რომელიცსაქვეშაგებოსაჰთამაშობდა.კარგამანძილზედკიდევ ფიცრულის სათორნეც იდგა, იმას აქედამ ხულა,რომელსაც ზედ ჰქონდა მოდგმული ცალთვალასასიმინდე,ერთიუბადრუკირამდამგლოვიარე.ბაღჩაციყო,ღობით გავლილი.ღობესთან, ერთისფურცლის ხისსიახლოვეს, მოჩანდა ძველი ჩალური, დროთაბრუნვისაგან ისე გვერდზედ წამოღებული დაწამოხრილი, თითქო გრილოში წამოწოლას აპირებსო,მაგრამბებერსავითნეკრესისქარისტკივილებსუეცრად

ისე წამოხრილიდადაღრეჯილი შეუკავებიათო. ეზო ამციხე-დარბაზისა, სიგრძეზედ თუ სიგანეზედ, კარგაფართოდ იყო გაზიდული. იმას ერტყა გარშემო ძველიტყრუშული ღობე, რომელიც ზოგიერთგან გადაქცეულიიყოდა ეხლანდელს პატრონს არც კი მოსვლიაფიქრად,რომგაეკეთებინა.ეტყობა,რომქართველია!..

ღობეერთგანთავდებოდაუშველებელისჭიის-კარებითა,რომლისერთინახევარი,—თუნდორიწელიწადია,—ისესაცოდავადდაღრეჯითგადმოჰკიდებოდა ერთს ყუნწსა,ასე გგონია — ბოძს დაუჭერია საცემლადაო და ის კიიწევსო, რომ როგორმე ხელიდამ დაუსხლტესო. ჭიის-კარიდამიწყებაკალო,დიაღმოზრდილი.მისიბუჩოერთმხრივ მთელ კალოს სამხრეთის ნაპირზედ გორასავითგაწოლილი იყო, ასე რომ იმისი ბოლო ზედ საბძელთანდააწყდებოდა.საბძელიიყოსასაცილო,ისესულელურადჩაფიქრებული და გვერდ-აწეული მარტო ფრთა-

მოტეხილიბატითუმინახავს.

ჩემსპატარაბიჭობაშიბევრიკარგინახულაამბუჩოზედა:აქ ხშირადუქეიფნიათ გრძნობის აღმტაცის ხრუტუნითნებიერს ღორებსა; თავის ფაფუკის დინგით ბევრჯერუთხრიათ ეს სურნელი ბუჩო, ისე გულმოდგინებით,ისეთის სინაზით, ასე გგონია — მართლა და ღორებიიყვნენ.მერეიმათიოხუნჯობა!იმათიალერსი!ოჰ,ესკიაუწერელია. რაღაც კმაყოფილებით გატაცებულთა, იმღორებს ერთმანეთისათვის ბევრჯერ წაუთავაზებიათდინგი. რა ყვირილი და ჭყივილი ასტყდებოდა ხოლმე!ეგრე ჩვენი გლეხკაცი საალერსოდ წაუთავაზებს ხოლმექისტსა ახალ მოყვანილ პატარძალსა. ვიღაცამა სთქვა:„ქართული სიყვარულილანძღვააო“, მეც ვიტყვი: ქისტიკიდევ საოხუნჯო ალერსია. ადმინისტრაციაში მაგასკიდევ სხვა მნიშვნელობა აქვს: იქ ქისტი შემამცნებელისაბუთია.ეგჩვენისაქმეარარის.

შიგ თითონ ეზო ისე უწმინდური იყო, როგორც ძველიჩინოვნიკის გული. დიდი საქმე იყო, პატრონამდინ ისემიგეღწიათ, რომ ან არ გასვრილიყავით, ან კიდევ ერთიამბრის სურნელებათან არ აგეყოლიათ. ეს გარეგანი, —ეხლა, ბატონებო, შიგ სახლში ვეწვიოთ თავადსთათქარიძესა.

ესკიუნდამოგახსენოთ,რომ,თუვეწვევით,ფრთხილადუნდავიყვნეთ.იატაკიაგურისაარის.ეგარაფერი.ესარისძნელი,რომ აგურებიშიგა-და-შიგ ამოცვივნულან;იმათიალაგი ამოთხრილ ორმოებად დარჩენილა. თვალებისძალიანგაფაციცებაუნდა,თორემ,თუფეხიშიგჩავარდა,ვაიშენსმტერს!ანკისერიმოსტყდებაკაცსა,ანთითონვეფეხი.თუმცა,მართალია,სახლისპატრონიბევრსბოდიშსმოიხდის, მაგრამ ხომ მოგეხსენებათ, რომ ბოდიშიძნელად თუ მოარჩენს მოგრეხილს კისერსა, — და არცმოტეხილფეხისათვის არისუებარი წამალი. ამ ხიფათს

შეიძლებაკაციგადურჩეს,თურომოთახინათელიიყოს.ვაი, რომ არც ეს არის. თუმცა ორი, სათოფეზედ კარგამოდიდო, ფანჯარა აქვს, მაგრამ ოთახი მაინც ბნელია,იმიტომრომფიჭვისჩარჩოებზედმინისმაგიერადმეტადგამჭრიახ გონებას გაქონილი ქაღალდი გაუკრავს. აი,ამაზედ არისნათქვამი: „ხერხისჯობიაღონესა,თუკაციმოიგონებსა“. მოგონებაში ქართველ კაცს პირველიევროპიელიმეჭორეცარასჯობია.

ბევრჯერ მინახავს სხვაგანაც მაგისთანა ფანჯრისსასაცილო სამკაული. ბევრჯერ მინახავს ის გაქონილიფანჯრისქაღალდინემსითდაჩხვლეტილიცა:ხანგულიაგამოყვანილი, ხან ჯვარია, ხან კიდევ დაწერილია რამე,თუნდ ამისთანა რამ: „დათვი ხეზედ როგორ გავა, იავ-ნანინაო!..“ ეს კი ქალის საქმე უნდა იყოს. თუნდმართლადაც ესე იყოს, რა დასაძრახისია? მოსწყენიადავითნისკითხვა,გულზედრაღაცასევდამოსწოლია,—

და გონების გასართავადდაუგემურდღისდასალევადმიმჯდარაფანჯარასთან, ამოუძვრიაგულისქინძისთავიდა მიუყვია ხელი ამ მართლა-და გონება-გასართველსაქმისათვის. უსაქმო ყოფილა და საქმე გაუჩენია ამანდაზის ძალით: „ცუდად ჯდომას ცუდად შრომასჯობიაო“.

იმ თათქარიძის ოთახში იდგა ორი გრძელი ტახტი,ერთმანეთის პირდაპირ. ასეთი ფაქიზი ქეჩა და ხალიჩაეშალა ზედა, რომ, როცა კნეინა ადგებოდა, ყოველ მისბრწყინვალების ბრწყინვალე ფეხის ბრწყინვალეგადადგმაზედ ისელამაზად აბოლდებოდა ხოლმე, რომკაცი ყურებით ვერ გაძღებოდა. ამ ორ ტახტ-შუააღმოსავლეთის კედელზედ მოჩანდა, კბილებჩაცვივნულბებერ დედაკაცის დაღებულ პირსავით, ერთიამოჭვარტლული გარედამდა შიგნიდამ, ერთი მწუხარედადაღრეჯილიბუხარი.აქა-იქოთახისსამკაულადეყარა

სხვადასხვანაირი ნივთები, მაგალითებრ: ტალახიანიყარაბაღული თეთრი წაღები, პირმოტეხილი სპილენძისთუნგი, ქონიანი შანდალი, სპილენძის საჩაიეშიმოხარშული მყრალა-ბალახი, ზურგიელის ნაჭერი დასხვანიდასხვანი.

II

არგეგონოთ, მკითხველნო,რომ ეს სახლი ეკუთვნოდესერთს ვისმეს ღარიბსა და მის-გამო იყოს ეგრეგულშეუტკივრადთავმინებებული,—არა,ამისპატრონსჰყავსოციკარგადგაკეთებულიკომლიკაცი,ასერომათურმამდინ საბეგრო ებმებოდა, ცხვარი ბლომად დაასიოდეც ცხენი, რომელიც ყმაზედ ნაკლები არ არისგანათლებულ მებატონისათვის. ეს სულიერი ქონება.ეხლაუსულოჩამოვთვალოთ:ორიმოზრდილივენახიდაას-ორმოც-და-ათი დღის სახნავ-სათესი. ეს ქონება,ყმებიდგანდაწყებული ცხენამდინადა მიწამდინა, იმის

ხელში, - ვინც გამოყენება იცის, - კაილუკმა არის. მაშრაღად სდგას ეგრე ცუდად? მკითხავს გაკვირვებულიმკითხველი. იმიტომ, რომ ქართველია, — მოგიგებთსრულიადდარწმუნებული,რომკაისაბუთიგითხარით.

დიაღ, ამ მშვენიერ სახლში ქართველი კაცი იდგა. აქსცხოვრებდატკბილადდააუმღვრევლადორმოცისწლისკაცითავადილუარსაბთათქარიძე,თავისგანუშორებელმეუღლითურთ,რომელსაცერქვაკნეინადარეჯანი.

თავადი ლუარსაბ თათქარიძე გახლდათ კარგადჩასუქებულიძველი ქართველი,მრგვალი—უკაცრავოდარვიყოამსიტყვაზედ—როგორცკარგინასუქიკურატი.დარბაისელის კაცის შეხედულება ჰქონდა მისბრწყინვალებასა:თავიისეთიმსხვილი,რომთითქოიმისსიმძიმეს მორგვივით სქელი კისერი მხრებშიჩაუძვრენიაო; წითელი, თურაშაულ ვაშლსავით ხაშხაშილოყები; სამკეცად ჩამოსული ტრფიალების აღმგზნები

ფაფუკი ღაბაბი; დიდრონი თვალები, ყოველთვისდასისხლებულნი, თითქო ყელში თოკი წაუჭერიათო!გაბერილი, მეტად გონიერად გადმოგდებული, დიაღპატივსაცემიდა პატივცემულიღიპი, კოტიტადა ქონითგატენილიბალნიანიხელები,დამორილისხვილიფეხები- ესე ყოველი ერთადდათვითოეული ცალკე გახლდათთავადლუარსაბის „ცით მონაბერის სულის”ღირსეულისამკაული. ის „მონაბერი სული“ არსად არა სჩანდა,თითქოჩამკვდარაო,ისეგაშლილიყომისბრწყინვალებისქონშია.ქართველსკაცსარცქარისშემოტანილიუნდადაარცგატანილი;ის„მონაბერისული“ქარადხომარმიიღოჩვენმათავადმა?

სწავლა, ღვთის მადლით, არაფრისა არა ჰქონდა. რომჰქონოდა,ეგრემსუქანიცაღარიქნებოდა.ხშირიახოლმე,რომ,როცასულიჭლექდება-ხორცისდღეობამაშინარის,როცასულიჰყვავის—ხორციდნება.ამიტომაცჭლექები

ჭკვიანები არიანო, ამბობენ ხოლმე. ჩვენი ლუარსაბი,მგონი, თითონაც ბევრს არ იცემდა თავში, — რატომსწავლაარამაქვსო,—სწორედამისგამო.

— ეგ ეხლანდელი ჭირიაო, — იტყოდა ხოლმეგულმტკივნეულად, თითქო ქვეყანა ამ ჭირისაგანებრალებაო.

მართალიც ბრძანდებოდა მისი ბრწყინვალება: მისისაზრითკაციძირგავარდნილიქვევრიიყო,რომელსაცდღე-ყოველუნდაჩააყაროხორაგიდაჩაასხასასმელი,მაგრამკიდევ მაინც ვერ აავსო. მისი ბრწყინვალება თავისთავზედჰხედავდათავისბრწყინვალეგონიერებით,რომამ მნიშვნელობას კაცი უსწავლელადაც კარგადასრულებს,ნამეტნავადჯოგისდაყმისპატრონი,ყმისა—რომელსაცჯოგშიდიდიგანსხვავებაარააქვს.

— დრო გამოიცვალა, — იტყოდა ხოლმე აღმოოხვრით

ლუარსაბი,—დროგამოიცვალა.რაცესრაღაცეშმაკურისკოლებიშემოიღეს,ბატონო,ქართველკაცისხეირიმაშინწავიდა.ფერიკიაღარშერჩათჩვენსშვილებსადა!..ჭამითისინი ვერა სჭამენ, სმით ისინი ვეღარა სმენ, რა კაცებიარიან?!წიგნიიციან?მეთუწიგნიარვიცი,კაციაღარვარ,ქუდი არა მხურავს,განა! ხორცი მე არ მაკლიადაფერი.წიგნი რა ვაჟკაცის ხელობაა, — ეგ ხომ ქალის საქმეა.ვენაცვალე უწინდელ დროს! ყველაფერი მაშინ თავისდონეზედ იყო მოყვანილი, ყველა თავის ქერქში იყო.ვენაცვალე!..კაიცხენი,კაითოფი,მარჯვემკლავიდაკაციიყავპატიოსანი.

ეჰ, ჩემოლუარსაბ! ვიცი, გულწრფელი კი ხარ, როგორცყველაძველიქართველი,მაგრამძველსდროსტყუილადშეჰნატრი. რომ არც კი იცი, რა იყო სანატრელი ძველსდროში?ცხენიგანაეხლაკიარარის?თოფიგანაეხლაკინიშანშივერმივა?მარჯვემკლავიცოტაა?ეხლაცარისეს

ყველაფერი, მაგრამ ის გული აღარ არის, ის გულისსიმხურვალე.ისთავგამოდებამამულისათვის,რომელიცკაიცხენსდაკაითოფსკაისაქმეშიახმარებდა.უწინკაციაშვენებდაცხენსაცდათოფსაც.ეხლაკიცხენიდათოფიკაცს აშვენებს. კარგი იყო ძველი დრო, მაგრამ არც ესბესარიონ გაბაშვილის სიტყვებია ურიგო: „ერთი მაქვსსჯობს ათასს მქონდას“. — ესა ვთქვათ და ენამოვიკვნიტოთ,თორემ.

თუმცა ლუარსაბი ეგრე სწუხდა ეხლანდელ დროებისჭირისა გამო, მაგრამ სახე მუდამ ერთ განსაკუთრებულსულელობითუცინოდახოლმე.„ხარიხართანდააბიო,ანფერს იცვლის ან ზნესაო“, ნათქვამია. ეს ანდაზა არსადისე გამართლებული არ მინახავს, როგორც თავადლუარსაბის სახლში. ამისი ძვირფასი მეუღლე კნეინადარეჯანისწორედთავისქმრისმეორეგვერდიგახლდათდაიყვნენ „ერთსულდაერთხორც“,როგორცბრძანებს

საღმრთო წერილი. მერე რა-რიგად: იგივე სიმრგვლე,იგივესიმსუქნე,იგივემოცინარეპირიდათითქმისიგივესისულელე. ეს ორი ტურფა გვრიტი, ერთსულოვანიდაერთ-ხორციანი, საკვირველადტკბილად სცხოვრობდნენ,ქვეყნის უგემურ ყაყანს მოშორებულნი. მამალიიყივლებდა თუ არა, ბედნიერ ცოლ-ქმარს თვალებიდაჭყეტილები ჰქონდათ, დარეჯანი მაშინვეწამოფრინდებოდა,ლუარსაბმა კი,ნებიერმალუარსაბმა,ხანდისხან განაზება იცოდა. ქვეშაგებიდგანვე ისგულგადაღეღილი ტახტზედ გადაგორდებოდა ერთისქშენით,ვაი-ვაგლახითდაკიდევრაღაცეებით...მომხდარაისე, რომ სადილობამდინაც ამ ნებივრობაში უგემურიდროგაუტარებია.

ქართველები იტყვიან: ვისაც ბალანი ბლომად აქვსტანზედ მოდებულიო, ის ბედნიერიაო. მართალიც არის,პირუტყვები სულ იმისაგან არიან ბედნიერნი! თუ ეს

ტყუილია, ბევრი ჩვენგანი პირუტყვობას რადაჰცდილობს? იმისთვის, რომ პირუტყვები ბედნიერნიარიან, ბედნიერები კიდევ იმისთვისა, რომ ტანზედბალანიაქვთ.

ლუარსაბისტანისა კირა მოგახსენოთდა გული კი,როგენახათ,ღორისჯაგარსავითმოდებულიჰქონდა,ასერომმრავალსაეჭვოსულიერებსშეეძლოთშიშიანობისდროსაქთავი შეეფარათ, მაგრამ... მაგრამ რა? განალუარსაბიბედნიერი არ იყო? იმდენიდღეგრძელობა ამისდამწერსჰქონდეს,რამდენიიმისტოლითავადიშვილიიმისყოფა-ცხოვრებას შეჰნატროდა. მარტო იმის ტანის ბალანისამყოფიიყო,რომუბედურკაცშიშურიაენთო,რომსხვაარა იყოს-რა. თორემ რა უჭირდა ლუარსაბსა? ფერიაკლდა,თუხორცი?რა,სხვაუხეიროკაცსავით,ფიქრიდაზრუნვაძილსდაუფრთხობდა,მადასწაართმევდა?ფერიკარგი ჰქონდა, ხორცი უკეთესი, სმა-ჭამა და ძილი ხომ

რაღა. მეტირაუნდა ქართველ კაცს,რომელიც ბედსდაუბედობასბალნითარჩევს,დარომლისათვისაცბედსთუხვედრსდაუნიშნავს, რომთავისიდღენი ქუდითუნდაბუზსერეკებოდეს.

მკითხველო, ხომ არ მოგეწყინა? რასაკვირველია,მოგეწყინა: აქ არ არის არც სიყვარულის ეშმაკობა, არცკაცის-კვლა, არც უიმედო ქალის ოხვრა, არც წყალშიგადავარდნა, ერთის სიტყვით — რაც აშვენებსგასართველადდაწერილსმოთხრობასა—ის აქ არაფერიარარის.მაშმოგეწყინება,ამასრაღათქმაუნდა.მაგრამესუნდა იცოდე შენ, მკითხველო, რომ მე ამისა ქვემორეხელის მომწერელი მკითხველის გასართველად არ ვწერამ უხეირო მოთხრობასა. მე მინდა ამ მოთხრობამჩააფიქროს მკითხველი და, თუ მოიწყენს, ამის გამომოიწყინოს; იმიტომრომფიქრიდა მოწყენაგაუყრელნიდა-ძმანიარიან.მემინდა,რომმკითხველმაიმიტომკიარ

მოიწყინოს, რომ გასართველი არ არი, არამედ იმიტომ,რომჩამაფიქრებელია.თუამოდენაიხერხადაშესძლოამუხეირო წერილმა, მე ამის მეტი არა მინდა-რა და არცმდომებია,ჩემომოწყენილომკითხველო!თუვერიხერხა,რავუყო?ამითვინუგეშებ,რომ„ცუდადჯდომასცუდადშრომა სჯობია”. ამ დალოცვილს ანდაზას რამდენიუხეიროკაციხეირიანადგამოჰყავსდაგამოუყვანია.მეციმათში...

როცა ლუარსაბი იმ ზემოთ აღწერილ განცხრომაშიბრძანდებოდა, სიკვდილი იყო, რომ ვისმეს მოეშალაამისი ქეიფი და ნებიერობა, ესე იგი ტახტზედდარბაისლურადდა პატიოსნად გადაგორ-გადმოგორება.სტუმარი ეჯავრებაო, ამაზე ამბობდა უგუნური ხალხი,მაგრამ განა სიძუნწით მოსდიოდა ეს ამბავი? აბათქვენგან არ მიკვირს! სიძუნწე და ქართველი ორივეერთად მოთავსდება? ყინული და ცეცხლი ერთი-

ერთმანეთს არ დალევენ? თუ ეჯავრებოდა სტუმარი,იმიტომ ეჯავრებოდა, რომ უნდა ამდგარიყო და ტანთჩაეცვა. ადგომა კიდევ არაფერი, ეს ესე არ ეზარებოდალუარსაბსა: ტანთ ჩაცმა იყო ამის სიკვდილი. მთელსზაფხულს ისე გაატარებდა, რომ პერანგის და მისამხანაგის მეტს არას მიიკარებდა ტანზედ, თუ თავისნებაზედ მიაგდებდით, თუ არა, მეტი რა ჩარა იყო.ზამთარში კიდევ პერანგზედ ქურქს წამოისხამდა, თუვინმე დიდი კაცი არ ეწვეოდა, ვსთქვათ თუნდადიანბეგი. მაშინ, რადროს ამბავსაც მე ვწერ,დიანბეგიდიდი ბობოლა იყო; ეხლაა, რომ, რაც ეს ოხერი სწავლაშემოვიდა,დიანბეგსდიდკაცადარაგდებენ,თორემუწინ—უჰ!უჰ!რადიდი ვინმე ბრძანდებოდა. ასეთიდიდი,რომკინაღამაზნაურისსტუმრობაზედნათქვამიანდაზადიანბეგზედ არ გადაკეთდა: კინაღამ „დიანბეგისსტუმრობა, ნუ გგონია ხუმრობად“ არ შეიცვალა. რომდიანბეგის სტუმრობა ხუმრობა არ არის — ეს ყოველ

გლეხკაცმა ძალიან კარგად იცის დღესაც და ადრევ კითავადიშვილმაციცოდა.

დარეჯანიკი არიყოეგრეზანტი,როგორცლუარსაბი,—ამაშიკიღვთისწინაშე,ისინიერთმანეთსარაჰგვანდნენ;გამოვიდა,რომფერიერთიჰქონდათდაზნეკიარა.რაკი,ბატონო, კნეინა თვალს გააჭყეტდა, შავარდენივითგადმოფრინდებოდა ტახტიდამ, გადიკრავდაშუბლსაფენსა, ზედ წაიკრავდა ჩითმერდინსა,გადიცვამდა ჩითის კაბასა — ხანდისხან სიჩქარისაგანუკუღმაცა—შიშველაფეხსშეიმოსავდაჩუსტითადა—ჰერი ბიჭო — დაეშვებოდა ჩალურისაკენ, სადაცმოსამსახურენი სუფევდნენ, ესე იგი ვაინაჩრობით დაგულში ჩაკეტილ გაბოროტებით სულს იბრუნებდნენ.საკვირველიც იყო და სასაცილოც ამ ჩვენის კნეინისტყუილ-უბრალოდ ფაცა-ფუცი. ეს ამოდენა დედაკაცი,ჩაგოდრებული, ჩასორსლებული, ხშირად დილიდამ

შუადღემდინ ფეხზედ იდგა და გორგალსავითდაგორავდა. უსაქმო არ იყო, როგორც სჩანს: იქმუჯლუგუნს წაჰკრავდა საკერავზედ მთვლემარეწირპლიან გოგოსა, აქ თავში ჩაუტყაპუნებდა ძონძებშიგახვეულ პატარა მურიან ბიჭსა, რომელიც მთქნარებითდა ზარმაცად სწმენდდა საღამოსათვის ჯერ კიდევწუხანდელგაქონილსშანდალსა;აქიმასგაუწყრებოდა—რაზედ?თითონ კნეინამაც არ იცოდა — რაზედ; აქ ამასგამოგილანძღავდა — რისთვის? — არც ეს იცოდაკნეინამა;დასწყევლიდა,დაჰქოლავდა,დასტუქსავდა—ერთის სიტყვით — მთელის ღამის ნაგუბარსაწამოანთხევდაქვეშევრდომებზედ,—დამერედაღლილიდა დაქანცული შემობრუნდებოდა; თუ გოგოდაჰხვდებოდა, ვერ მაითმენდა,რომ ერთი მუჯლუგუნიკიდევ არ ეთავაზებინა, „მეხი კი დაგეცა“-საც ზედდაატანდა, თუ ქეიფზედ იყო, — და ეგრექანცგაწყვეტილიშეგორდებოდაოთახში,საცახანდისხან

ხოლმერუმბსავით გაბერილითავადი გორავდადა,თუზაფხული იყო, ჭერში ბუზებსა სთვლიდა. ერთხელფრიადღირსსაცნობისჯადაბაასიგამართეს.ესიყოშუაზაფხულის პაპანაქებაში, სადილ-წინ, როცა დარეჯანმაგაათავა ერთი ზემოხსენებულ-გვარი მოგზაურობა დათავშიტყაპუნიდაოფლშიგაწუწულიშემოვიდაოთახში.ლუარსაბმა შეხედა, და დაინახა თუ არა, რომ ოფლიწურწურითჩამოსდისწითელლოყებზედ,თავისგულშისთქვასრულიადკმაყოფილმა:—კაიოჯახისბურჯია,კაიმადლიანი დედაკაცია! გმადლობ, ჩემო გამჩენო, რომამისთანაშემახვედრე.

ესა სთქვა და კმაყოფილი თავისი უბრყვილო ბედისაგადატრიალდაერთისგვერდიდამმეორეზედღვთისადაკაცისმადლიერითავადი.ესგადატრიალებაიმისნიშანიიყო,რომლუარსაბსიამარამე.

—სადიყავ,შენიჭირიმე,—ჰკითხამერეკნეინასა,—რომ

ეგრედაიღალე?

— როგორ თუ სადა, შენი ჭირიმე? ოჯახობაა, სახლია,კარია, თვალყურის ჭერა უნდა, შენ გენაცვალოს ჩემითავი,—მიუგოკნეინამ.

—ეგრე,ჩემოდარეჯან,ეგრეგეთაყვანე!დედაკაცობაცეგარისდა.

—მაშ?—მიუგოქებითთავ-გაზვიადებულმაცოლმა,—ესე უნდა თვალგაფაციცებული დასტრიალებდემოსამსახურესა, თორემ ჭამის მეტს არას გააკეთებს.ბიჭებსმოვლაუნდა.

—მაშ,მაშ!

—ბევრმაარიცის,როგორმოეპყრას.

—მაშ,არიცის,თორემ,რომიცოდეს,კარგია,მაშ!

—ხანდისხანტყუილ-უბრალოდაცუნდადასტუქსო.რომგამოლანძღოკიდეც,ცუდი არიქნება. აი,მეგავლანძღავკიდეც,გავუჯავრდები,დავტუქსავ,დავწყევლი,—სულრისთვის? იმისთვის, რომ შიში და კრძალვა ჰქონდეს,თორემშენიმტერი!..

—ოღონდაც,შენიმტერი!..ოღონდაც!..

— ეს გლეხები არიან: გაქირ ვირსავით თუ ერთხელშედგა,მერე,თუნდაშვინდისსახრითმისდგე,ფეხსვერგადაადგმევინებ,თუადრევედატუქსულიარაგყავს.

— ოღონდაც, დატუქსული უნდა გყვანდეს, — მიუგოხელახლად თავის ცოლის სიბრძნისაგან გაოცებულმალუარსაბმა,—ოღონდაც,გაქირვირსავითშედგება.

—არა,გეთაყვა,ეს,რაცავთქვი,ტყუილია?

—ტყუილირადიქნება?მართალია.შენოდენადედაკაცსსიზმარიც დაეჯერება, — წამოროხა უთავბოლოდლუარსაბმა. თითონაც არ იცოდა „სიზმარი“ რისთვისჩააკერალაპარაკში.

ორივედაჩუმდნენ.ლუარსაბმაჭერსმიაბჯინათვალები;იქ ჯგუფად ისხდნენ ბუზები. დარეჯანმა მატყლისწინდისქსოვადაიწყო.

პატარახანსუკანლუარსაბმაწამოიძახა:

—დარეჯან, აბა,თუჭკვიანიდედაკაციხარ,გამოიცან, აიმფიცარზედრამდენიბუზიზის?

—აბასადა?

—აი,ჭერისფიცარზედ.

თურმე, ნუ იტყვით, ამ სასაცილო ლუარსაბსა,დაჩუმებულნირომიყვნენ,იმდროსისბუზებიუთვლია!დარეჯანმარაიცოდა.

— რამდენია? — სთქვა დარეჯანმა, — მაიცა, ჯერდავთვალო.

—ეგრეხომმეცგამოვიცნობ.აბაისეგამოიცან,კაცობაისიქნება.

—ისეგამოვიცნო?მაშკარგი,ოცდაათიიქნება.

—ოლოლოშენ,ვერგამოიცან.

—მაშრამდენია?

—რამდენია?გითხრა?არა,არგეტყვი.

—სთქვი,თუიცი,რაღა.

— თუ კაცი ვარ, ორმოცი უნდა იყოს. ოლოლო შენ, მეგამოვიცან.

— დიაღ, გამოიცან... დაგითვლია, როგორც იმ დღესაჰქენი,ეგრეხომმეცგამოვიცნობ.

—შენცარმამიკვდე,ისკარგიმამაარწამიწყდეს,რომარდამითვლია.

—მაშსაიდამიცი,რომორმოცია.

—საიდამ?იქიდამ,რომგონებამაქვს.

—განამეკიარამაქვსგონება?

— შენც გაქვს, მაგრამ კაცის გონებასთან დედაკაცისგონება როგორ მოვა? მე ვარაუდით მივხვდი, რომორმოცია.

—რომარიყოსორმოცი?

—ჯარიმაგადამახდევინე.

—მაშდავთვალოთ.

დაიწყეს ცოლმა და ქმარმა ბუზების თვლა. გამოვიდა,რომორმოცდაათზედაცმეტიიყო.

— გამოიცნო?!— სთქვა ნიშნის მოგებითდარეჯანმა,—დიაღ,გამოიცნო,გონება აქვს ამ ჩემბატონსდაიმიტომგამოიცნო.

ლუარსაბსშერცხვა,ცოტადაირია.

—გაფრენილან,თორემორმოციიყო,—სთქვასულელმათავისგასამართლებლად,—სწორედგაფრენილან.

—უფროკარგი,თუგაფრენილან,უფროცოტა არუნდადარჩენილიყო?მანდორმოცდაათზედაცმეტიარისეხლა.

ლუარსაბიგაიწურა,ესრაწამოვროხეო,სთქვაგულშია.

რომ ჩააფუჩეჩოს თავისი მახეში გაბმა, კბილებისკრაჭუნით,რომელსაცკნეინაღიმილსეძახდა,სთქვა:

—დალახვრაღმერთმა— ეგ ვეღარ მოვიფიქრე, ბიჭოს!..თითქოოთხჯერდავთვალე.

—აკიარდამითვლიაო.

— შენგან არ მიკვირს! რომ არ დამეთვალა, სოლომონბრძენი ხომ არ ვიყავ, რომ ისე გამომეცნო. როგორ არ

დავთვალე, აი დალახვრა ღმერთმა, — შემცდარვარ,თორემ გაჯობებდი, აი, ჩემო სულიკო! მე და ჩემმაღმერთმა,გაჯობებდი.

სთქვა და გაცრუებული ლუარსაბი შაქარსავითგაუტკბილდათავისამჟამადგამარჯვებულსმეუღლესა.

— აკი არ დამითვლიაო, შე ეშმაკო, შენა! — მიატანაღიმილითვეკნეინამა.

—ხომგაგიტყდი,შენიკუჭისა,სხვარაგინდა?

— შენი სიცოცხლე და ბედნიერება, ჩემო ტურფავ! რაუნდამინდოდესსხვა.

—დარეჯან!.. —უთხრა გულნატკენადდა მორცხობითლუარსაბმა, — დარეჯან!.. თუ გიყვარდე, ტურფას ნუმეძახი.

—რატომ,შენიჭირიმე?რატომ?

— ჩემოდენა კაცს არ უხდება, შენ გეთაყვანე: ტურფასპატარაგოშიასეძახიან,ეგძაღლისსახელია,აბარაკაცისსაკადრისიაეგსახელი?

—მაშშენჩემიგოშიაარახარ?არახარგანა?მეშენგანეგპირველად მესმის, — მიუგო გულამომჯდარადდარეჯანმა, რადგანაც ეგონა, გოშიაობაზედ რომ ხელიაიღოვო,სჩანსგულიცაუყრიაჩემზედაო.

ლუარსაბი მიხვდა, რომ გულიც ატკინა და ტყუილ-უბრალოდაც ატკინა, — და რომ ის გულაყრილობისფიქრიგაუფანტოს,უთხრაკბილებისკრაჭუნით:

—ჰო,გეთაყვა,ჰო,შენიგოშიავარ,მაშრავარ?

— პირწყლიანი დედაკაცი არა ყოფილა ეს

დალოცვილისშვილი,—სთქვათავისგულშილუარსაბმა,—მოლექსესავითრალამაზადმოაწყოჩემიგოშიობა...რაენისპატრონია!..როგორიხერხა?!

თითონაცუნდოდა ერთი ამისთანა ალერსი მოეწყორამ,მაგრამ,როცა ესგაჭირებადაადგებოდა,თვალებშისულზურგიელი, თართის დოში, არტალა ნივრით და სხვაამისთანა გაეჩხირებოდა ხოლმე. აბა ამ საგნებით რაალერსს გამოხატავს კაცი? მაგრამ ლუარსაბმა მაინცკიდევმოახერხაწყლიანისიტყვა:

— შენ იცი, ჩემი რა ხარ? სულის წიწმატი, გულისტარხუნა,გონების,აბარავთქვა?—თუნდამარილიიყოს.კარგად არ ვთქვი, ის კარგი და სახელოვანი მამა ნუწაგიწყდება?კარგიმოწყობაარიყო?

წამოროშა ესა და მხიარულობის ნიშნად დააკრაჭუნაკბილები თავის პირწყლიანობით აღტაცებულმა

ლუარსაბმა. არცდარეჯანიდარჩაუსიამოვნოდ. ხშირადგაუტარებიათ ამ-რიგადდრო ჩვენს ცოლ-ქმარსა. ნეტავიიმათ,მკითხველო!..

III

ლუარსაბმაც კი იცოდა ბიჭების „დაწიოკება“, როგორცთითონ იტყოდა ხოლმე. მართალია, ცოტა ზანტი იყო,მაგრამიმოდენამამულ-დედულსმოვლაარუნდოდა?ესმამულის მზრუნველობა ძალას დაატანდა ხოლმე დაწამოახტუნებდა ტახტიდამა. მაშინ უნდა გენახათ, რალამაზი იყო ჩვენი ლუარსაბი: ფეხშიშველა, ლურჯიკალმუხის ქუდით თავზედ, წითელ პერანგის და მისგანუშორებელ ამხანაგის ანაბარას, გულგადაღეღილი,ფაშვიანი, ჩიბუხით ხელში მიგორდებოდა მოაჯირისგადასაყუდებელთან და გადასძახებდა ძილისაგანგაბოხებულხმითათავისმოურავსდათოსა:

—დათო!ხორციხომჩამოიტანებაზრიდამ?(იმსოფელშიბაზარიცგახლდათ).

—დიაღ,შენიჭირიმე.

—რანაჭერია?

—ჩალაღაჯი.

—სამწვადედ?

—სუკივიშოვე,შენიჭირიმე.

— ძვირფასი კაცია, — გაიფიქრებდა ხოლმე მადლიერიმებატონე, მერე დათოს ეტყოდა: — ბარაქალა, ჩემოდათო! თუ კაცმა დაივიწყა, ღმერთი არ დაივიწყებსბატონის ერთგულობასა. ბარაქალა! შენ ჩემი მარჯვენამკლავიხარ,მაგარიმკლავი.

დათოთავსმოიფხანდახოლმედაუხეიროდგაიღიმებდაამგვარქებაზედა.

— მეზვრემ მწვანილი მოიტანა? — ჰკითხავდა კიდევბატონი.

—მოიტანა.

—ტარხუნახომარის?

—გახლავს.

—კიტრი?

—კიტრიცგახლავს.

ლუარსაბს იამა. ტახტი რომ ყოფილიყო, ერთი ორჯერმაინცგადატრიალ-გადმოტრიალდებოდა.

— მაშ სახლი სავსე ყოფილა, — სთქვა ბატონმასიამოვნებით.

—როდისაგხლებიათნაკლული,შენიჭირიმე,რომეხლაიყოს?..

—ეგრე,ჩემოდათო!ბატონისოჯახისპატივიდასახელიერთგულმა ყმამ ქვეყანას უნდა მოსდოს. ბარაქალა!თუნდ ნაკლული იყოს, უნდა სთქვა, რომ სავსეაო. შენგამოცდილიკაციხარ,—ესყველაფერიიცი.

— ამოდენა კაცი შენს ხელში ვარ და როგორ არმეცოდინება,შენიჭირიმე!

—ეხლაერთიესვიკითხოთ,—სთქვაპატარახანსუკანმზრუნველმამებატონემ,—ურმებიგაისტუმრე?

— გავისტუმრე, შენი ჭირიმე! ეხლა თუნდ ორღობეებს

იქნებიანგაცილებულნი.

—სადგაისტუმრე?

—ყანაში,შენიჭირიმე!

—რამდენია?

—ოთხისაბატონოდაათიბეგრისა.

—რატომბეგრისახუთმეტიარარის?

—ხუთმეტიჩვენკაცებშითავისგაჩენაში არშებმულან,შენიჭირიმე,დადღესსაიდამიქნებოდა!

—ხუთმეტიუნდაყოფილიყო,ვეჟო!რატომარარის?მეარ ვიცი, ხუთმეტი უნდა ყოფილიყო. როგორ იქნება?ბატონს სამსახური უნდა, მაშ მე ბატონი აღარ

ვყოფილვარ!.. გაგონილა!.. ფიე! ხუთმეტი უნდაყოფილყო. მე ვუჩვენებ იმათ, რომ მე ბატონი ვარ დაისინიყმებიარიან.

მართლა-დალუარსაბსათავისდღეში ათისურმისმეტიარშეჰბმიადარაზედგაწყრა ეგრეუწყალოდ?დათოსაცარესმოდა—ესწყრომარისნიშანიიყო.გაუკვირდადაბატონს ყურება დაუწყო, ხომ არ გაგიჟდაო. დიაღ,ლუარსაბი კი იქნება, რომ გაგიჟდეს!.. და თუ ტყუილ-უბრალოდ გაწყრა, მაგისი საბუთები სულ გოგრაშიჰქონდა. როგორც ამისი ძვირფასი კნეინა, ისეთითონაცძალიანა ჰჩემობდა მოსამსახურეების და ყმისმოხმარებასა.

—გლეხკაცს ეგრეუნდამოეპყრასბატონიო,— იტყოდახოლმე ბრძენი თავადი, — ეგრე უნდაო, რომ ყოველცისმარადღეს ეშინოდეს,თორემ,ღორის მკბენარსავით,რომ გლეხკაცი ფეხზედ დაისო, თავზედ აგაცოცდებაო.

მაშ!შიშიშეიქმსსიყვარულსაო.

ოღონდაც,ჩემოლუარსაბ,ოღონდაც!

ის კი არ იცოდა ამბედნიერმა ადამიანმა,რომუმიზეზოდა ამგვარ ტყუილ-უბრალო აპილპილებაზედ გლეხებსსულსხვამსჯელობადადასკვნააქვთხოლმე.ეჰ,შენრაცუნდა სთქვა, მკითხველო, და ამ ცოლ-ქმარს კი ეგონა,რომ თუ მუცელი მაძღარი აქვთ, ამ-გვარ ყმებისმოხმარებისცოდნისაგანაქვთ.

ამისთანა სულელობას ჩვენი გულწრფელი თავადიეძახდა ბიჭების „დაწიოკებასა“. დარწმუნებული იყო,რომ ეს „დაწიოკება“ ისე აუცილებლად საჭიროაოჯახისათვის, როგორც სმა-ჭამა კაცისათვისა. ამიტომაც,რომშემოვიდოდაოთახში,თავის-თავის კმაყოფილებითეტყოდახოლმეცოლსა:

— ძლივს არ გავისტუმრე ურმები (ტყუილიც უყვარდაჩვენს ლუარსაბსა), ძლივს! დალახვროს ღმერთმაგლეხკაცი!ვეჟო,მინამთავსარდაადგებიდაკარგადარდასჭყივლებ,ხელსკიარგასძრავსდა.გაგონილა!მერომარვყოფილიყავ,ყანამინდორშიდაგვილპებოდა.

— ეგრე, შენი ჭირიმე, — გაუკეთებდა გულს და თავსუფრო მოაწონებდადარეჯანი, — ეგრეუნდა. მას აქეთ,რაკი ევამ ადამი შეაცდინა, მას აქეთ ნაბძანებიაღვთისაგან,რომჩვენისოფლითპურიუნდავჭამოთ.

— ეგთავადებზედ ხომ არ არის ნათქვამი, გლეხებზედარისნათქვამი,გლეხებზედ,—მიუგოლუარსაბმა.

—მაშინთავადებისადიქნებოდნენ?

—როგორარა,იყვნენ:ჩვენიგვარიმაშინდელია.

— რას ამბობ? ისე ჰლაპარაკობ, ასე გგონია, არა იცოდე-რაო. მაშინ ადამის და ევას მეტი არავინა ყოფილა დაადამითავისთავზედთავადიხომარიქნებოდა?

—მართლა,ეგკივეღარმოვიფიქრე.არა,გეთაყვანე,ისრახეიყო,იმათრომხილიმოიპარეს?

—ხებოროტისადაკეთილისა.

—ეხლააღარარისიმისთანახე?

—როგორ არა: ამბობენ, რუსთ ხელმწიფის ბაღში ერთიოქროსოთახიაო, იმაში არის, სულ იაგუნდისფოთლებიასხიაო.

—ზურმუხტისაიქნება,—გაუსწორალუარსაბმა.

— ჰო, მართლა, ზურმუხტისაა, ზურმუხტიც ხომ

ფოთოლსავით მწვანეა: დიაღ, ზურმუხტისაა, სულალმასებიდაიაგუნდებიასხიახილისმაგიერად.

—ნეტავიმაჭამა,აბაგემოიმაშიიქნება.

— ძალიან კი მიგიშვებენ: ქვიშაზედ უმრავლესი ჯარიახვევიათურმე.

—მაშხონთქარსროგორმოუპარვინებია?

— აი როგორ: ერთი ფერია ყოფილა, ფერია არწივადგადაქცეულა, შეპარულა, მოუგლეჯია ერთი დიდიალმასი,ჩაუყლაპავსდაისეგამოპარულა.

—წაუღია,წაუღია!რაეშმაკიყოფილა!

—მაშ,წაუღია.მერედედოფალიშებძანებულა,უნახავს,რომ ერთი დიდი ალმასი აკლია, მაშინვე რუსთ

ხელმწიფისთვის შეუტყობინებია. რუსთ ხელმწიფემაშინვე მიმხვდარა, რომ ეს ხონთქრის საქმეა და ომიდაუწყია.ისომიხომდღესაცარგადაწყვეტილა.

—მაშშერჩა,შერჩა?

—ვინიცის?ჯერომიარგათავებულა.

—ნეტავიმემამეპარა.

—ხომდაგარჩობდნენ.

— რომ არ შევატყობინებდი: ჩავყლაპავდი და მუცელსხომვერგამიჭრიდნენ.

—გაგიჭრიდნენკიარა,მეტსაცგიზამდნენ.

—რაეცოდინებოდათ,რომმემაქვს?

— შენი ჭირიმე, მკითხავს ვერ იშოვიდნენ, რომეკითხნათ.

— მართლა, ეგ აღარ მომაგონდა. დაიცა, რა გითხრა:ადამმარომშეჭამა,ისრაღაიქნა?

— კუნძულელ ხელმწიფეს ზღვაში ეპოვნა თურმე დაიმასააქვს.

— აბა, დახე ღვთის სამართალსა! მე მეპოვნა, უფრომადლიარიქნებოდა?

— მერე ვინ შეგარჩენდა? ორასი წელიწადია თურმემაშრიყ-მაღრიბის ხელმწიფე სულ იმისათვის ებრძვისკუნძულელსა.

—აქამდინვერწაართო?

—ვერა.

—პაი,პაი,პაი!ღონიერიარაყოფილაისიცა!..

—მეკი არვიცი,რომღონიერიყოფილა!..ხელმწიფედაუღონოგაგონილა!

— ერეკლე მეფე რომ ყოფილიყო ეხლა, ის კი უთუოდწაართმევდა,დიდვაჟკაცსამბობენ.

—ის,რასაკვირველია,წაართმევდა,მაგრამსადარის?

— ცოდო არ არის, ის ეხლა მიწაშილპებოდესდა შენიმაზლიდავითკიცოცხალიიყოს!

— აბა, უყურე წუთის-სოფლის მუხანათობას! ეგ რაკიდევ,თამარდედოფალიშავმიწაშიუნდაიყოსდაშენირძალიელისაბედიკიმზესუყურებდეს!

—აბა,წუთის-სოფლისანგარიშიეგარისდა,—დაატანდალუარსაბიდაამოიოხრებდა,მერეისე,რომსანთელიწინსდგომიყო,გააქრობდა.

დილითლუარსაბი და მისი მეუღლე კნეინა დარეჯანი,რაკიმოიცლიდნენიმსაუცხოვოოჯახისმოვალეობისაგან—რომლისნიმუშიცზევითმოვიხსენიე,მიუჯდებოდნენჩაის და ერთი ლაზათიანად გაიბერებოდნენ თბილისწყლით, როგორც ამბობს ჩვენი გლეხკაცი. პატარა ხანსუკან, ორიოდ გონიერ ბაასის შემდეგ, თუნდ იმისმსგავსისა — როგორც ზემოხსენებულია, სადილობაცმოვიდოდა, ერთი მაშინ მიძღებოდნენ „ძველებურადა,ჩვენებურადა“, — და ლუარსაბი რაღაც დაღლილისსიამოვნებით წამოიძახებდა ხოლმე გულწრფელად:„გმადლობშენ,უფალო,რათაგანმაძღემე“.ამასიტყოდათუ არა და, გამოისახავდა პირჯვარსა, მსწრაფლსუფრიდამ იქავ ტახტზედ გადაგორდებოდა და,

სრულიად კმაყოფილითავისის ცხოვრებისა,დაიკრავდამუცელზედ ხელსადა იტყოდარაღაცტრაბახობითა: „მეთუ უსწავლელი ვარ, მე ვიცი... რა ჰქვიან... მე ვიცი,შიმშილითკუჭიმიდნება,დიაღ,მიდნება!ზედაცემცნევაჩემ სტომაქსა“. გამოსაცდელად ერთს კიდევდაიკრავდამუცელზედ ხელსა, თითქო სინჯავსო, კარგად არისგატენილი თუ არა, და რა ჰნახავდა, რომ კარგად არის,როგორც ცხენი დააკრაჭუნებდა კბილებს მეტისსიამოვნებისაგან:„დიაღ,—კიდევიტყოდა,—ლუარსაბიუსწავლელი გახლავთ, იმიტომაც მშიერია“. სადილსშემდეგძილი,მერე ისევგაღვიძება,მერე ისევ ჩაი,მერევახშამი, და ბოლოს ისევ ის სატრფიალო ძილი, — დაესრეთ ტკბილად და აუმღვრევლად მიდიოდა ამ ორთაუმანკო სულთა უბოროტო ცხოვრება ამ წუთის-სოფელში, რომელმაც ისე არაფერი არ იცოდა ამათისვინაობისა, როგორც ამათ არა იცოდნენ-რა, ჭამა-სმისგარდა, ღვთისაგან განაჩენი ამ მუხანათის წუთის-

სოფლისა.

IV

ამ ყოფაში და ჭკუის გონიერ ვარჯიშობაში გადიოდადილა.როცასადილსუკანლაზათიანადგამოიძინებდნენცოლ-ქმარნი,როცასაღამოზედნიავიფრთასგაშლიდადაბაღჩის ღობის გრძლად გამოწოლილი ჩრდილი ეზოსმოადგებოდა, მაშინ კნეინა დარეჯანი ერთ ბალან-გაცვივნულ ხალიჩას ჩრდილში გააშლევინებდა დადაბრძანდებოდა ხოლმე თავმომწონე პატარძალივითთავდახურული, წარბებ-აჭიმული და გამოპრანჭული.ლუარსაბიც, თავის განუშორებელ ჩიბუხით ხელში,ჩამოვიდოდა—დაქოშებითშიშველფეხებზედ,ხშირადწითელ პერანგის ანაბარას და უფრო ხშირად ლურჯკალმუხის დარბაისლურად ჩატეხილ ქუდით, ბოლთასასცემდაგრილოშია.

საღამო ხანი — როგორც მოგეხსენებათ — ჩვენსსოფლებში და ნამეტნავად კახეთში სადარბაზო ხანია.რაც ეს რაღაც წყეული განათლება შემოვიდა ჩვენსქვეყანაში, რასაკვირველია, — მეტად თუ ნაკლებ ესსაქებური ჩვენი ძველი ჩვეულებაც დაჩაგრა, ასე რომზოგიერთნიგანათლებითგაჩარხულნიეხლავიზიტობენ,თორემ უწინ კი საღამო ხანი დიდს პატივში იყო.ამიტომაცსაღამოობითდარეჯანიეგრეგამოიპრანჭებოდახოლმე და ასე იფიქრეთ — უკაცრავოდ კი არ ვიყო —საკურტუმესაც კი გაიკეთებდა. მაშინ, როდინდელამბავსაცმევწერ,ჯერკრინოლინი არიყო,—დათუნდყოფილიყოკიდენაც,იმსოფლამდინვინმიაღწევინებდამაგ იუბკების მეუფესა. ყველამ კარგად იცის, რომგანათლება ფეხ-მძიმედ დადის, ნამეტნავად ჩვენშიასკინკილობს, და აბა იმ სოფელში ეგრე ჩქარა როგორმიიტანდა სახელოვანს „ხაბარდასა“. სწორედ გითხრათ,ზოგიერთ სოფლის ორღობეებშიაც ვერ გაეტეოდა ეგ

განათლებული კრინოლინი, თუნდ რომ მისულიყოკიდენაც.

—ქალბატონიადღეგრძელაღმერთმა,—უთხრაერთხელერთმა ლამაზად მოყვანილმა გლეხის პატარძალმა,გრძელკავებისქნევითდაცოტატუჩებისპრანჭვითა.

— აი,ღმერთმაგაცოცხლოს, ჩემობაბალე!..რასა იქ,ხომკარგადა ხარ? — მოიკითხა თავის რიგზედ დარეჯანმა,მაგრამ ისე კი, რომ პატივი კნეინობისა სრულიად არდაუმცირებია.

— რაღა რასა ვიქ, შენი კვნესამე! ჩვენებიანთ ვენახშიჩვენიკამეჩიშეპარულა,დამეველეებსდაუჭერიათ,ეხლაორიდღეა ბაკში ჰყავთდაჭერილი. ეხლა, შენი სახელისჭირიმე,ამასგემუდარები,გვაპატივებინოთ,აგრემცჩვენინათელ-მირონობა დღეგრძელობას მოგიმატებს, შენიკვნესამე!

—რა?მითამგამოვაშვებინოთ?

— ჰო, შენმა მზემ, ეხლა ჩვენი ვედრება ეგ არის,ქალბატონო.

—როგორიქნება,ჩემობაბალე?ეხლა,მართალია,შენჩემინათელ-მირონი ხარ, მაგრამ სოფელი აყაყანდება, ყველამაგასმოჰყვება.

— აგრემც ღმერთი ბატონის თავს გიდღეგრძელებს, დამაშინ, როგორც გნებავთ, დამსაქმეთ. აი ეხლაც, შენიკვნესამე, ერთი გაბმა აბრეშუმი მოგართვი, ღმერთიდათქვენიწყალობათუკიდევშეგვაძლებინებს—კიდევაცთქვენიყურმოჭრილიყმანივართ.

ბაბალემ ჯიბიდამ ამოიღო ერთი გაბმა აბრეშუმი დამიართო კნეინასა. კნეინამ გამოართო და ამოიდო ქვეშ,ზედაცდაატანა:

—ეგრომარაყოფილიყო,განაისეკი,რაცშემიძლიან,არგაგირიგებდი!—ლუარსაბ!ლუარსაბ!—დაუძახაქმარსა,რომელიცშორი-ახლობოლთასასცემდადაერთი-ორჯერმსუნაგსავით მაცდურის თვალით გადმოჰხედა კიდეცმოხდენილპატარძალსა.

ლუარსაბიმოვიდა.

— ქა! ბაბალეს კამეჩი მეველეებს დაუმწყვდევიათ დაგემუდარება—გამოაშვებინო.

ლუარსაბმა შეხედა პატარძალსა, რომელმაცჩვეულებისამებრ თავი იქით მიიბრუნა. ლუარსაბმადააკრაჭუნა კიდეცთავისებურად კბილებისიამოვნებისნიშნად,მითამ-დასამაცდუროდგაიღიმა.

—კამეჩიო!..

— ჰო, კამეჩი, —დაატანადარეჯანმა, — აი ერთი გაბმააბრეშუმიცმოგართვა.

— მაშ კარგი! დათო ბიჭო! დათო! — დაიყვირალუარსაბმა, — ჩადი და უზბაშს უთხარი, ჩემინათლიდედის კამეჩი ეხლავ გამოუშვას, თორემიქაურობასსულმტვერსავადენ.

სთქვა,ერთიკიდევმაცდურადდააკრაჭუნაკბილები,დაგამარჯვებულსავით ამაყად წავიდა ისევ ბოლთისსაცემლად.

—აი,აგრემცღმერთიმაგაზედუფრომეტსდიდებასდაპატივს მოგცემს, აგრემც გაგაპატიოსნოს ღმერთმა, დაერთი კაი ვაჟიშვილი მოგცეს და მე ძუძუ მაწოებინოს,შენიკვნესამე,შენი,ბატონოდაქალბატონო!

—ჰხედავ,—უთხრადარეჯანმა,როცალუარსაბიწავიდა,

— ჰხედავ, რა რისხვა შეუთვალა, იქაურობას სულააწიოკებს.

—დიდებააქვს,შენგენაცვალე,დაიმიტომ.

— ეგეც ხომ, მაგრამ ხმაც დიდი აქვს სოფელშიგავარდნილი. აი,დავით,ჩემიმაზლი:იმასკაცად არავინაგდებს.

— აბა, შენი კვნესამე, იმათ ფეხი სად მოუწვდებათთქვენამდინ, ელისაბედიც მითამ თავადის-შვილისცოლიადათქვენცა?

— ახლა იმასა ჰკითხე ზოგი, იმისთანა დიდი-კაცი აქარავინარის.

— უი, უწინამც დღე გაუქრება! გუშინ მეზობლიანთასგახლდი, იმათი გოგოც იქ მოვიდა. რაც იმან იმათზედ

ილაპარაკა,ადამიანისაგანარგაგონილა.

— რა, გეთაყვანე, რა! — ჰკითხა აჩქარებით დამოუთმენლადდარეჯანმა.

—რაღარა? ისა,რომ საწყალ გოგოსთავისისთითებითმოგროვილისფულითერთიჩითმერდინიუყიდნია,იმასუნახავსდა წაურთმევია. ეხლათურმეთავზედ იკრავს.გოგოს ცოდვით აღარა ვართ, ქალბატონის მზემა, ისეგულანატირადჰლაპარაკობდაბედშავი.მეხომთქვენისფეხის ნატერფალიც არა ვარ, მაგრამ მაგას მეცვითაკილებდი,მამამიცხონდა!

—უი!უი!დახე იმას, იმ წყეულს! ამას იქით როგორღაამბობს, რომ თავადის-შვილის ცოლი ვარო. წართმევაარაფერი, ეგ,რასაკვირველია, ქალბატონის ნებაა: გოგოცჩემია და ჩითმერდინიც; მაგრამ გოგოს ჩითმერდინისთავზედ შემოკვრა კი სწორედთავლაფისდასხმაა. კუმ

ფეხიგამოჰყო,მეცნახირ-ნახირო.აი,მეხიკიდაეცა.ისიც,ამას იქით, ჩვენში ერევა,თავადის-შვილის ცოლი ვარო!სხვაარაუთქვამს-რაგოგოსა?

—სხვაარამოუხსენებია-რა.

— ნუ დამიმალავ, ჩემო ბაბალე! ხომ იცი მე შენიმწყალობელივარ,თუუთქვამსკიდევრამე—მითხარი.

— არაფერი არ უთქვამს, მამი-ჩემის ცხონებამ, თორემ,რომეთქვა,რადდაგიმალავთ.

—რავიცი?იქნებაგეშინოდეს-მეთქი.

— თქვენისთანა მწყალობელი რომ კაცს სადმეეგულებოდეს,იქვიღასიუნდაეშინოდეს.

—მეცეგუნდამეთქვა,ჩემობაბალე!

—მართალია,გლეხებიგახლავართ,მაგრამჩვენცგვესმისეგენი.ვისიუნდამეშინოდეს,თქვენაქამყევხართ!

—მაშსხვაარაუთქვამს-რა?

—არაუთქვამს-რა,აგრემცჩემზედმიწანუგენახოთ.

—იტყოდა.

— ის ერთი დედის-ერთა შვილი არ დამიმიწდეს, არაუთქვამს-რა.

— მართლა, შენი შვილი რასა იქს? — ჰკითხა მერედარეჯანმა,რომვერაგახდა-რა.

— რაღა როგორ არის, შენი კვნესამე, ქალბატონო! ავადშენიმტერიგვყვანდეს,ავადმეისამყავს.რაარვუყავი:ბალახებშიარვაბანე,არშევალოცვინე,შანებიარშევაბი,

მაგრამ ვერაფერმა ვერუშველა, აგრემც არა ეშველოს-რაშენს მტერსა! თქვენთანაც კი მომასწავლეს, ვითამცთქვენ უებარი ლოცვა იცოდეთ, — მიშველეთ რამე,აგრემცმაგიერსღმერთიგადაგიხდით.

— მე მარტო შაკიკისლოცვა ვიციდადასუნთქვილისა.განაშენიშვილისსენი—შაკიკია?

— ჰო, თქვენმა მზემ, შაკიკი გახლავთ. ლამის თავიგაუხეთქოს.

— გოგო,ლამაზისეულო!—დაიყვირა კნეინამ,— წადი,საწერკალამიდაქაღალდი,ქეჩისქვეშრომნაბარათევია,ჩამომიტანე. მე დაგიწერ ლოცვას, ჩემო ბაბალევ,დაწერილი ქაღალდი იმ მხარეს დააკარ, რომელიცასტკივა, ეგრე იყოს ორი-სამი დღე, თუ შაკიკია —გააქარწყლებსმაშინვე.

ვერ უყურებთ, მკითხველო! კნეინა დარეჯანი მეუსწავლელი მეგონა და დახეთ, რაები სცოდნია? ეხლამომაგონდა, რომ იმისი განაყოფი რძალი ელისაბედი,რომელიც ორგანაც მოვიხსენიეთ, თურმე ჩუმადქვეყანაში ჰლაპარაკობდა, რომ ვითომც დარეჯანმაჯადოობაც იცისო, ვითომც სოლომონ ბრძნის წიგნიცწაეკითხოსდა ამიტომაცღმერთიუწყრებადაშვილს არაძლევსო. ამისთანა ცილისწამებას როგორ დავიჯერებ?მაგრამელისაბედიკიფიცითიჭაჭებოდა,რომეგეგრეაო.მაინც არდავიჯერებ: რძალი — როგორც მოგეხსენებათჩვენის კურთხეულის ცხოვრების ამბავი — რძლისმტერია. განა ამისთანა ჭორები მოუგონია ელისაბედსდარეჯანზედა?

ამ დროს ძაღლმა, რომელიც შორი-ახლო იწვა და წაეყოცხვირი მიწაშია,დაიყეფა, მაგრამ, რაკითვალი გაახილადადაინახაორიმომავალიდედაკაცი,ისევხმაგაიკმინდა

და ღრენით გაჯავრებულსავით ისევ ცხვირი ფეხებითამოთხრილ მიწაში ჩაჰყო. დარეჯანმაც მოიხედა ამხმაურობაზედ და დაინახა კნეინა ელისაბედი და იმისჩითმერდინითდარბეული,გულდაჩაგრულიგოგო.

დარეჯანიფეხზედწამოდგა.

— მობძანდით, ჩემო რძალო! — მიაგება სიტყვაელისაბედსა,—ძლივსარმოგვიგონეთ!

—შენმასიცოცხლემ,მოცლაარამაქვს.ესისაო,ესესაო,სახლია,კარია,ხომმოგეხსენებათ.

— აქეთ მობძანდით, აქეთ უფრო ნიავია, — მოიპატიჟადარეჯანმა.

—სულერთია,—სთქვაელისაბედმადაწაიძროფეხიდამკროული ჩუსტები, გადმოვიდა ხალიჩაზედ და ჩაჯდა

დარეჯანისგვერდით.

— სხვა, როგორა ბძანდებით, ჩემო რძალო? ჩემი მაზლიდავითიხომკარგადსუფევს,—დაიწყოისევდარეჯანმა.

—კარგადგახლავთ,—მიუგოელისაბედმა.

—შინაბძანდება?

— აბა ამისთანადროს კაცი შინდადგება, მამულისდამოსავლისპატრონი?—ყანაშია,ესორიდღეციქნება,—სთქვარაღაცნიშნისმოგებითელისაბედმადაუნებლიეთშეჰხედა ლუარსაბსა, რომელიც ბოლთასა სცემდა დარომელსაცფეხებზედეკიდამოსავალიცდამამულიცა.

დარეჯანს ეწყინა. ამას ეგონა, რომ ელისაბედმა სახრელუარსაბისაკენგადმოიქნივა.

—რასაკვირველია,ვისაცკაციარაჰყავსდაარაბადია,—რომ ჩააბაროს სახლის პატრონობა, და ვინც ასეგაზრდილაპატარაობითვე—რომარცმზედასიცხავსდაარცავნებს,ისშინარდადგება,ჩემილუარსაბიმაგასვერაიქს.

—განამაგაზედმოგახსენე!—დაასწროელისაბედმა.

—მეცგანამაგაზედმოგახსენე!—დაატანადარეჯანმა,—მემარტოესუნდამეთქო,რომჩემსლუარსაბსჯერისეარაგასჭირებია-რა,რომგლეხობაჩაიდინოს.

—გლეხობაჩაიდინოსო!..რასბძანებთ,ჩემორძალო?არა,თქვენმამზემ!ვინცმოსავლისდროსშინარადგება,განაიმისაგან, რომ გაჭირებულია, ან გლეხობა ჩაიდინოსდამესვეურსავით მკაში ბეგრის ხალხთან ოფლი იწუროს?თქვენცარმამიკვდეთ.აი,თუნდთქვენიმაზლი,—განაგლეხია, ან გლეხობას იდენს, რომ ყანაშია? სულაც არა,

თქვენმა მზემ! მუშები იქა მკიან და იმას კი, როგორცშეჰფერის თავადიშვილის პატიოსნებასა, ხელზედლამაზი ნაგეში მიმინო უზის და ნადირობს. გუშინსაღამოზედაც,ჯერისთვისრომბიჭიამოვიდა,ერთიაბგამწყერი გამოეგზავნა. რა სათაკილოა, თქვენი ჭირიმე,მეფეებინადირობენდაიმისთვისრასათაკილოა!..

—არა,თქვენმამზემ,ჩემორძალო,მეჩემსმაზლზედარმომიხსენებია. ისიც ლუარსაბის ძმა არ არის, ერთისსისხლისა და ხორცისა? განა არ ვიცი, რომ სხვებსავითხელებს არ დაიბებრებს ნამგლის ჭერითა და არც ამპაპანაქებაში დაისიცხება? განა არ ვიცი, ნამდვილისსისხლის თავადიშვილი ამას ვერ აიტანს, — და,სწორედაც მოგახსენო, არც საკადრისია: თავადს —თავადობაუნდაეტყობოდესდაგლეხს—გლეხობა.

—მართალიბძანებაა,თქვენმამზემ!

—არადა,რომარიქნება:მთადაბარივისგაუსწორებია?

—არავის,თქვენმამზემ,ღვთისბძანებასვინწაუვა?

ამდროსფეხისხმაურობაცმოესმადარეჯანსა,მოიხედადა დაინახა თავისი გოგო, ლამაზისეული, რომელსაცხელში ეჭირა რაღაც ნაბარათევი და თავმოტეხილიწამლისმინა,რომელიცსაწერელობასჰთამაშობდა.

—რადაგემართა აქამდინ? ის კიდეც წავიდა, —უბძანადარეჯანმა.

—ჯერ კიდევ აქ გახლავთ, ჩალურშიათაფლუასთან, —მიუგოგოგომა.

— მაშ კარგი,— სთქვადარეჯანმა,დაიდო მუხლებზედქაღალდი და დაიწყო შაკიკის ლოცვის წერა. ამ დროსლუარსაბიც მოვიდა ახალუხ და შალვარ-ჩაცმული,

მოიკითხა ზდილობიანად თავისი რძალი და გაგორდაიქავ ხალიჩის ახლო მწვანე ბალახზედდა,დაასვენა რაჩიბუხისტარითავისღირსეულსმუცელზედა,—დაუწყოპირაღმაყურებაგუმბათიანცასა.

მშვენიერსსურათსწარმოადგენდაესკრება.აღვწერ,თუკიშევიძელჯერგოგოდამდავიწყოთ.

სასაცილორამიყოესლამაზისეული:ერთირაღაცუშნოდჩასუქებული, ჯმუხი, ჭუჭყიანი, ტანზედ ეცვა ხამისჩითისკაბა,ჭუჭყისაგანვერგაირჩეოდა—რაფერისაიყო;კალთებიაქა-იქგამომწვარიჰქონდაზამთარშიცეცხლთანახლო გდებისაგან, ბოლოები სულ მომპალი დაშემოფხრეწილი ჰქონდა; დახეულებიდამ გამოჩანდაერთი რაღაც დამპალის საბნის ნაგლეჯი, კაბის ქვეშაგარშემო ჩამოკიდებული, მითომდა იუბკაა. აი, მეხი კიდაგეცა! ამასაც კი სდომებია იუბკა!თავზედ ეკრა შიგა-და-შიგ ამოფლეთილი ჩითმერდინი, ქალბატონის

გამონაცვალი. იმ ამოფლეთილებში მუთაქისმატყლსავითდასორსვლილიშავი—უკაცრავოდარვიყო— წილიანი და დაუვარცხნელი თმა მუჭა-მუჭადამოშვეროდა.ქუსლებ-დახეთქილი,მუგუზალსავითშავიფეხები, წენგოსაგან შეღებილი ხელები, ცხვირ-პირიქვაბების მურით მოთხუპნული — აი, ამ-გვარი იყო ისცხოველი, რომელსაცდარეჯანი „ლამაზისეულს“ ეძახდადარომელიცგულ-ხელ-დაკრებილიდაჰყურებდაბალან-გაცვივნულ ხალიჩასა. ხალიჩაზედ ორი პატიოსანი დადარბაისელიკნეინაიჯდა,როგორცმოგახსენეთწინათვე,— ორი კნეინა, მაგრამ კი სხვა-და-სხვანაირი: ერთიმსუქანი,წითური,მეორეგამხდარიდაუფერო.მსუქანითავჩაღუნული სწერს, გამხდარი კითვალ-გაფაციცებითთვალს ადევნებს მწერალის ხელსა, იქნება როგორმეშევატყო, რასა სწერსო: ხანდისხან გოგოსაც თვალსუშვრებადათავსუქნევსიმისნიშნად,რომ „წეღანრომსთქვა — „წავიდაო“, ვიზედა სთქვაო“. გოგოც იქიდამ

ანიშნებს და ელისაბედი ვერ მიმხვდარა. მაშიბ გოგოპირზედ ხელს იფარებს, თავს იქით იბრუნებს, მითამეცინება კიდეც — რომ ელისაბედი ჰცდილობს და ვერმიმხვდარა კი, და ჰმორცხობს კიდეც — რომ ბატონისრძალთან სიცილსა ჰბედავს. აქეთ ბალახებზედხალისიანად ჰქშენს ჩვენი ლუარსაბი, პირაღმა წევს,აბოლებს ჩიბუხსდა, მინამთვალში ცრემლი არ მოუვა,თვალს გულმოდგინებით ჩიბუხის ბოლს ადევნებს, —ვნახო, ღრუბლებამდინ ავა, თუ არაო. იქით, ხალიჩისდასწვრივ, ღობის გადმოღმა, ჩვენი ნაცნობი ქოფაკიძაღლი წევს, ისევ-ისე მიწაში ცხვირწაყოფილი დაქანცმიწყვეტილსავით თვალებ-დახუჭვილი; ყოველსხმაურობაზედ მძიმედ ახილებს თვალსა და გულზედ-მოსულსავითჰღრინავს,თითქოჯავრობსო—რომძილსუფრთხობენ. პატარა შორი-ახლო ძველი, ჭუჭყიანისამოვარი სდგას, გვერდით დაჩოქილია გოგოზედუარესად ჭუჭყიანი, დაგლეჯილი პატარა ბიჭი და, რაც

ძალი და ღონე აქვს, უბერავს სამოვარსა. ხანდისხანისეთისსახითგადააპარებსთვალსაიქითკენ,საცაძაღლიგანცხრომითა წევს და მოსვენებაშია, რომ თითქოშეჰნატრისო მის ყოფა-ცხოვრებასადა გულში ამბობსო:ნეტავი შენ, რომ ძაღლი ხარ! ნეტავი მეც ძაღლივყოფილიყავი!

ეს საძაგელი სურათი საძაგელის მიწისა, სასაცილოდახამებდა ამდიდებულსამხრეთისცასა,მისერთნაირადღრმასადაციაგსაკამარასა,რომელზედაცსარტყელსავითმიიგრიხებოდა ერთ გაუწყვეტელ ზოლად მთებისლაჟვარდიგრეხილი.

დრო გავიდა. დარეჯანმა გაათავა ლოცვის წერა დაბარათი მისცა გოგოს, ამ სიტყვის ზედ-დატანებით:როგორცგითხარი,ისემოიქეცი-თქო.

მერე მოუბრუნდა ელისაბედს და შესაქცევრად

ჩამოუგდოლაპარაკი.ლუარსაბი ისევ ოცნებაში იყოდააბოლებდაჩიბუხსა.

— პურის მოსავალი როგორი გაქვთ წელს? — ჰკითხადარეჯანმა.

—თქვენმა მზემ, შარშანდელზედ ცოტა.თქვენს მაზლსოც-და-ათის ურმის იმედი აქვს, — დაიტრაბახაელისაბედმა.

— ეგ, ბატონო, კაი მოსავალია. ოც-და-ათი ურემიხუმრობა არ არის; ჩვენც მოგვივა მაგდენი, მაგრამ ჩვენერთი ორად მეტი ნახნავი გვქონდა თქვენზედა, —იტყუვათავისრიგზედდარეჯანმაც.

—რასბძანებთ,ჩემორძალო,ჩვენზედმეტითქვენრადგექნებოდათ.ჩვენდიდინახნავებიგვქონდაწელსა.

— რად გექნებოდათო? ჩვენ მკათათვის ნახევარშიგუთანი გატანილი გვქონდა, თქვენ კი ენკენისთვეშიაცარგაგეტანათ.

— არა,თქვენმამზემ, ჩვენთქვენზედ ადრეგავიტანეთ.ჩვენდიდინახნავებიგვქონდა.

— აი, ბატონო, თუნდ ლუარსაბსა ვკითხოთ. ეგ კაცია,მაგას უფრო ეცოდინება. ლუარსაბ! — დაუძახა ქმარსკნეინამა.

—რაო?—ჰკითხალუარსაბმადამოიღრიჯაცოლისაკენკისერი.

— შენი რძალი ამბობს, რომ ჩვენ ამათზედ ნაკლებინახნავებიგვქონდაოწელსა.

—ეჰ,რას ამბობ,ჩემორძალო!წელსოთხითქვენოდენა

ნახნავები მქონდა, — მიუგო ლუარსაბმა. ამ-გვარებშილუარსაბმა საშინელი კვეხნა იცოდა. — რას ბძანებთ!..ჩემოდენამოსავალიკახეთშიორსარმოუვა,ქართლშიაცბევრს არ მოუვა. აი, ჰნახავ,რამოდენაფრთა-მოქცეულსწამოვაყენებკალოზედა. ასეთსწამოვაყენებრომ...რომ...აბარაგითხრათ?თუნდთორმეტამსახლისოდენასა,ვაიარა აქვს ლუარსაბსა! ფიე! ნახნავი იყო, რომ ჩემი იყო.შარშანვენახისა არიყოს, ჩემოდენაღვინოკახეთშიორსარმოუვა.ქართლშიხომნახევრისნახევარიცარმოუვათ.მაშ! თუ ეს მართალი არ იყოს, საიდამ ვცხოვრობ ეგრემეფურად? საიდამ? ლევანსავით ურმებს ხომ ქირაზედარავგზავნი,თავადიშვილისსისხლსხომარშევირცხვენ!სომეხი ხომ არა ვარ, რომ ქირაობით ვიცხოვრო.თავადიშვილივარ,კაიოჯახისდაგვარისშვილი.

კიდევ რაღაცა უნდა ეთქვა, მაგრამ ელისაბედმა აღარდააცალა:

— მართლა, ჩემო მაზლო, ლევანი ქირაზედ ურმებსატარებს?

—მართლა,მაშ!ისშერცხვენილი,გვარისდამამცირებელიისა!

—ნიკოლოზიცატარებსთურმე,—დაუმატადარეჯანმა.

—მაშ?!—უპასუხალუარსაბმა.

— უი, ლაფი დაესხათ თავზედ. კარგი გვარისმასახელებელიისინიყოფილან,—სთქვაელისაბედმა.

— ნეტავი თავადიშვილი მაინც არ იყოს! — დაუმატაგულმტკივნეულადდარეჯანმა.

— ეგ არისდა, რომთავადიშვილია! — სთქვა წყრომითლუარსაბმა. — თავადიშვილი რომ არ იყოს, ჯანი

გავარდეს. ან გლეხი იყოს, ან სომეხი, კიდევ ჰო, — ეგამკლავს, რომ თავადიშვილია. ძალიან არ წახდა ხალხი,თქვენი ჭირიმეთ! ამასაც შევესწარი, რომთავადიშვილიქირაზედურმებსატარებს!

—ერერადედ-მამისშვილი—წამოიძახადარეჯანმა.

—ეგასთქვიდა,—მიუგოლუარსაბმა.

— კაცმა ეგრეროგორუნდადაკარგოსპატივი,—სთქვათავისრიგზედელისაბედმა.

— ამას იქით გლეხი და თავადი რით უნდა გაირჩიოს.გლეხიცა გზავნისურმებს ქირაზედდათავადიშვილიცა,ისიცქირითასცხოვრობსდაესეცა.რითუნდაგაირჩიოს?—იკითსალუარსაბმა.

—არაფრით,თქვენმამზემ,—დაარწმუნარძალმა.

—ოღონდაც,რომარაფრით,—კვერიდაჰკრაცოლმაც.

— მშიერი რომ ვკვდებოდე, მშიერი, და ასი ურემიმებმებოდეს, მე მაგას არ ვიკადრებდი, თავი არმომიკვდება.შენა,ჩემორძალო?

—უი,უწინამცდღე გამქრობია. ვიკადრებდი კი არა, მეჩემისხელითთავსმოვიკლავდი.ოხრადდამრჩესქირითშემოტანილიქონება.რათავადიშვილისსაქმეა.

— შენა, დარეჯან? — ჰკითხა ეხლა თავის ცოლსცნობისმოყვარეთავადმა.

—არცმე,—სთქვადარეჯანმა.

—მაშ არცმე,—სთქვალუარსაბმაიმსახით,თითქო ამსამისაზრითსამისქვეყნისბედიგადაწყდაო.—არა,დროძალიან გამოიცვალა, ჩემორძალო!— გააგრძელა სიტყვა

ლუარსაბმა,—ხალხიწახდა,სისხლიმოითხარა.აბაჩვენდროს ვინ მოიფიქრებდა, რომ თავადიშვილს თავიშეერცხვინა და ურემი ქირაზედ ეტარებინა. ქვით არჩავაქვავებდით?თავზედლაფსარდავასხამდით?მაგრამეხლა?—დასწყევლოთღმერთმა—სირაჯობენკიდეცა!..გაგონილა? თავადიშვილების სირაჯობა! ოჰ, ღმერთო,რატომ წარღვნა არ მოვა? სომხები გახდნენ, სწორედსომხები:ეხლაისღააკლიათ,ადლიამოიჩარონიღლიაში,სოფელ-სოფელიარონდა„სავაჭრო,სავაჭრო“იძახონ.

—მაგასაციქმონენ,თქვენმამზემ,—სთქვაელისაბედმა,—მეკიღმერთმანუშემასწროსიმდროსადა!

—იქმონენ,თავიარმამიკვდება,იქმონენ,—წარმოსთქვამწუხარებითლუარსაბმა, — ბატონო! სისხლირომ აღარარის?წახდასისხლი,მოითხარა.

—მართლარომწახდა,—დაატანადარეჯანმა.

— ი, მაგალითად, გუშინ ზაქარიას ცოლს რა უქნია? —წამოიძახაენაჭარტალაელისაბედმა,—იცითრაუქნია?—ბიჭსგაუჯავრებია...ზაქარიასცოლიხომანჩხლია?

—მერერა-რიგი!საშინელი!—დაჰკრაკვერიდარეჯანმა.

— ბიჭს გაუჯავრებია, — დაიწყო ისევ ელისაბედმა, —გამოსდგომია,წაუძვრიაფეხიდამ—ჩუსტიყოფილათუქოში — ქოში იქნებოდა — ამდენი უცემია, რომდაუოსებიათურმე.

— არა, თუ ღმერთი გწამს? — ჰკითხა გაკვირვებულმალუარსაბმა.

—თქვენმასიცოცხლემ!

— ესრა მესმის,თქვენი ჭირიმეთ! იქნება პატარა ბიჭსასცემა?

—კიდეცეგ არის,რომ არა.პატარაბიჭსრომსცემოს,ეგარაფერი:აი,მეცავსცემხოლმე,—სთქვაელისაბედმა.

—მეცა,თქვენმამზემ,—უპასუხადარეჯანმა,—პატარაბიჭი და გოგო სულ ერთია. როგორც ქალბატონმა რომგოგოსა სცემოს, არ დაიძრახება, ისე პატარა ბიჭს რომსცემოს,არაფერია.

—რასაკვირველია,— ჩამოართოსიტყვაელისაბედმა,—პატარა ბიჭის ცემაზედ ვინ დაიძრახება. ის კი ვაჟკაციკაცი გხლებიათ, აბა ქალი რომ ვაჟკაცს შეებას, —ვერაფერია,თქვენმამზემ.

— დიდება შენდა, ღმერთო ჩემო, — სთქვა პირჯვრის-წერით ლუარსაბმა, — ეს რა მესმის, თქვენი ჭირიმეთ:დედაკაცმაისეთავზედხელიუნდააიღოს,რომვაჟკაცსასცემოს? ცემა არაფერია, მაგაში ბატონს ვინდასძრახავს,—იმისიბატონიარავარ,რომმინდავცემ,მინდაარა,—

მაგრამკაცმაკაცსუნდასცემოს,დედაკაცისაგანრომარათქმულა! რომ არ გაგონილა! აი, გოგო ჰყავს, გოგოსრამდენიც უნდა სცემოს, ეგ საკადრისია, კაცს კი...ღმერთოდამიხსენქვეყნისცოდვისაგან.

— ეგ რა კიდევ... — უნდა დაეწყო კიდევ ელისაბედსჭორიკანაობა,მაგრამამდროსჩაიცმოართვეს.

— სიტყვა კი არ დაივიწყოთ, ჩემო რძალო, — უთხრადარეჯანმა,—ჩაიმიირთვით.

— მიირთვით, სულ ერთია, —უპასუხა ელისაბედმადაწამოავლოჭიქასხელი.

ჩაიჩამორიგდა.

ელისაბედმა მოსვა ცოტა თუ არა, ისევ დაიწყოგაწყვეტილისიტყვა:

—იმასმოგახსენებდით:იმწუწკსნიკოლოზს,იცით,რაუქნია? თავის მოახლისათვის არშიყობა დაუწყია.ერთხელ ბინდი ყოფილა, — აქ რაღაც წასჩურჩულადარეჯანს ყურში, — ბიჭებს დაუნახავთ,ქალბატონისთვის შეუტყობინებიათ, ის საწყალი ქალიცმისულადაგულსშემოჰყრია.აი,ბატონო!..

—მართლა?

—თქვენზედმიწა არმენახოს!—მოაჭორა ელისაბედმადა, მითამ ნიკოლოზის ცოლზედ გულიც შესტკივა,დაუმატა: — მე ის საწყალი ქალი მეცოდება, თორემნიკოლოზსთუნდათავშიაცქვაუხლია.

—საშინელდროებასარშევესწარით,თქვენიჭირიმეთ!—მართალის გულით სთქვა ლუარსაბმა, — სწორედმეორედმოსვლამოახლოვდა:ვაჟო,ქალს—ქალობააღარეტყობა,კაცს—კაცობა.ტყუილადკიარმოგვეჩვენებიან

ეს კუდიანი ვარსკვლავები, ერთი ღვთის რისხვა რამუნდა მოვიდეს. რომ არ გაგონილა ყურითდა ენით არათქმულაქალისაგანვაჟკაცისგალახვადაქმრისაგანეგრეაშკარად მაგისთანა ამბები! სირცხვილი აღარ არისეხლანდელდროში.პირშიწყალიგაგვშრობია.

— არა, ისე ჩუმად მოეხდინა მაინც იმ სულის მტერსა,კიდევარაფერიიქნებოდა,—სთქვადარეჯანმა.

— ჩუმად რომ მოეხდინა, ვინ რას იტყოდა? —გააწყვეტინასიტყვალუარსაბმა,—განაუწინკი არიყომაგისთანა ამბები, ხორციელები არ იყვნენ თუ? მაგრამუწინ სულდაფარული იყო, ისედაიჭერდნენ საქმეს —რომ ხორციელ ადამიანს არ გააგებინებდნენ, — ბევრიმაგისთანაები მომხდარა უწინაც, მაგრამ აბა ერთიშეგიტყვიათ რამე? სულ ისე ჩუმად და გონიერადიცოდნენ უწინ ყველაფერი, ამიტომ რომ პირში წყალიჰქონდათ. ეხლა, ბატონო, არაფრისა აღარ ჰრცხვენიანთ.

ნამუსიაღარარის,არა,წახდაქვეყანა.

— სწორედ მეორედ-მოსვლის ნიშნებია, — დაუმატადარეჯანმა.

— სწორედ. აი, ერთი კიდევრა შევიტყე. გოგოდა ბიჭიდაითხოვეთ,მოგახსენებთ,—სთქვაელისაბედმა.

გოგო და ბიჭი დაითხოვეს. ელისაბედმა შემოავლოთვალიგარეშემოსადაჰნახარომარავინარარის,მიჯდაახლო.ლუარსაბმაყურებიდააცქვიტადა ახლომოიწივა.დარეჯანმაც ყურთან ლეჩაქი გადაკეცა, რომ კარგადგაიგოს.

ელისაბედმადაბალხმითდაიწყო:

— ამ წინაზედრომ კუდიანი ვარსკვლავი ამოვიდა, ხომგახსოვთ?

—დიაღ,—მიუგესერთ-ხმითცოლ-ქმარმა.

—იმდღესთურმეგველეშაპიგამოსდგომოდამზესა,—ისიცხომგაიგეთ?

— დიაღ, დიაღ, გავიგეთ! — წამოიძახეს ერთადშეშინებულმაცოლმადაქმარმა.

—იმკუდიანვარსკვლავზედდაგველეშაპზედსომხებისტერტერებს თავიანთი კარაბადინი გაუშლიათ დაუთქვამთ, რომ — აქ უფრო ხმა დაიდაბლა —თავადიშვილებსყმებიჩამოერთმევათო.

— ვაი შენს ლუარსაბსა! — წამოიძახა ფერწასულმალუარსაბმა. — ეგ რა სთქვი, რა? აკი მოგახსენეთ,ბატონებო,რომწარღვნაუნდამოვიდეს-მეთქი.აი,ღვთისწყრომა!სულჩვენისავეცოდვებისაგანმოგვევლინა.მამა-ჩემიზაალნუწამიწყდება,რომწავალ,ზაქარიასცოლსაც,

ლევანსაც, ნიკოლოზსაც წიხლ-ქვეშ გავიგდებ, რომ ესამბავი სულ იმათი უნარია. კიდევ ატარონ ქირაზედურმები!

— რაზედ გაცხარდი, შენ გეთაყვანე! — მიატანალუარსაბსა ცოლმა, — სომხების კარაბადინს როგორუჯერებ!შარშანწინკიარასთქვეს,რომდედამიწახარისრქაზედასდგას.იმხარსერთირქამოსტეხიადაქვეყანაუნდა გადაბრუნდესო, მაგრამ ტყუილი კი გამოდგა.გარეჯელმკითხავსეთქო,რომარცრქამოსტეხიადაარცარაფერიო.

— მართლა, ეგ კი აღარ მომაგონდა! — სთქვა ეხლა კიდამშვიდებულმა ლუარსაბმა, — ჭორი იქნება. აბა,გეთაყვა, მეფის ერეკლეს ნაბოძებს სომხის კარაბადინისსიტყვით ვინ წამართმევს? თუნდ ეგ არ იყოს, რიღასთავადიშვილი ვიქნებით, თუ ყმაც არ გვეყოლება:კარაბადინი კი არა, სოლომონ ბრძნისწიგნიცრომ იყოს,

არდავიჯერებ.ანრადასაჯერია?

—რასაკვირველია,დასაჯერიარარის,მაგრამგლეხობაშიეგხმაგავარდნილა,—ეგცუდია,თქვენმამზემ,—სთქვაელისაბედმა.

— ხმა გავარდნილა, მე ვიცი, თათქარიძობასწამართმევენ! შარშან კი არ იძახდნენ, რომ საიქიოსბატონებიყმებადშეიცვლებიანო,ყმებიბატონებადაო,—ვენაცვალე ღვთის მადლს, იქაც ისე არიანო ბატონიბატონადა, ყმა ყმადაო, როგორც აქა. ინგლისისხელმწიფეს ბარათი ჩამოუგდიაო ფრანგისხელმწიფისათვის, რომ „ნუ გეშინიანო, მეცა და ჩემდიდკაცებსაცაო აქ უფროდიდი პატივი გვაქვსო, მინამმანდაო.ნუდაიჯერებო,რასაცმანდყბედობენო“.

—რასაკვირველია,ეგაგრეიქნება:ბატობ-ყმობაღმერთსდაუწესებია და თითონვე ღმერთი რად მოშლის?

ვენაცვალეღვთისდიდებასა!—სთქვადარეჯანმაცა.

—უფლისაუფალსადაკეისრისაკეისარსაო,სახარებაშისწერია:კეისრებიჩვენავართ,—დაუმატაელისაბედმა.

— მართალი ბძანებაა, ჩემო რძალო! სახარების სიტყვასვინწაუვა?—მიატანადარეჯანმა.

— არავინ, თქვენმა სიცოცხლემ! — დაამტკიცაელისაბედმა და წამოდგა შინ წასასვლელად, —მშვიდობითბძანდებოდეთ!

— მშვიდობით, ჩემო რძალო! ბიჭებში კი ხმა გააგდეთ,რომტყუილია-თქო,—ურჩიალუარსაბმა.

—თქვენცრომ ეგრე ჰქმნათ, ცუდი არ იქნება: გლეხებიარიან, მალე დაიჯერებენ ტყუილსაც და მართალსაც.მშვიდობით,—გამოესალმადაწავიდა ელისაბედი.თან

აედევნადაჩაგრულიგოგო.

— ღმერთო, რა მეჭორეა!.. რა ენაჭარტალაა!.. — უთხრაქმარსელისაბედზედარეჯანმა.

— ის რა მოიგონა, თქვენი ჭირიმეთ, ყმები უნდაჩამოგვერთოსო!—დაჰკრაკვერილუარსაბმა.

—შენხომმაშინვედაიჯერე!

— კარაბადინმა სთქვაო, მოდიდა ნუდაიჯერებ. ის კი,ღვთის წინაშე, არ მომაგონდა, რომ გარეჯელ მკითხავსბევრჯერგაუცრუებიასომხურიკარაბადინი.

—გონებასადაგქონდა?

— ეჰ, შე დალოცვილო! აქა მქონდა, მაგრამ ვერმომაგონდა.სულრომმაგონდებოდეს,რაცგამიგია,მეტი

რაღა მინდა: სოლომონ ბრძენი ვიქნებოდი.თუნდ ეგ არიყოს, ქვეყანაზედ რა ვიცი რამდენი ეშმაკის მანქანებაა,ეგეც იქნება ერთი იმათგანი იყოს. ვეჟო, ცოდვილქვეყანაზედრაარმომხდარაჩვენისცოდვებისაგან?ეგეცშეიძლება, რომ მოჰხდეს, მაგრამ სიფრთხილესთავი არასტკივდებაო,ნათქვამია;ხმაგავაგდოთ,რომტყუილია.

— რასაკვირველია, ცუდი არ იქნება, ჩვენ მაგითი რადაგვაკლდება?

—არაფერი,შენმამზემ,—ეხლავდავუძახებდათოსადავეტყვი.—დათო,დათო!—დაუყვირაბატონმა.

— ბატონო! — სადღაც შორიდამ მოისმადათოს ხმა: —ეხლავგიახლებით.

ცოტასხანსშემდეგდათოცმოვიდადაჰკითხაბატონსა:

—რასგვიბძანებთ?

— იმას, რომა, ყმები ჩამოგვერთმევაო რომ ამბობენ,ტყუილია. გესმის, თუ არა? ყველას უთხარი, რომტყუილია. ხელმწიფეს მოუწერია, რომ დავარჩობ, ვინციტყვის, რომ ეგ მართალიაო, ვინც გუნებაში მაგასგაიტარებსო.გაიგე?

—გავიგე,შენიჭირიმე!—უპასუხადათომა,—განამაგასვინაჰფიქრობს?აი,რაღაცგოგო-ბიჭებიმიჰქარავენ,შენიჭირიმე,იმათვინდაუჯერებს.წვრილფეხობისსიტყვარადასაჯერია?იყბედებენდადაჩუმდებიან.

—ეგრესთქვიხოლმესხვაგანაც,ჩემოდათო!ანრაკარგიიქნებათქვენთვის,რომჩვენარაგყვანდეთ.

—შენიმტერიყოფილა,ჩვენვიქნებოდით,შენიჭირიმე!

—რაცუნდაიყოს,მამასავითგპატრონობთ.

—დიაღ,შენიჭირიმე!სწორედმამაბძანდებითდაჩვენშვილები ვართ. თუ ხანდისხან გაგვიწყრებით,აგვიკლებთ, წაგვართმევთ, — ეგ რა? სულ ჩვენისსიკეთისათვის არის ხოლმე, განა მამა შვილს არგაუწყრება?

—ოღონდაც,რომგაუწყრება,მაგრამშვილიისევშვილია,მამაისევმამაახოლმე.

— მართალი ბძანებაა. სხვას არა აქვს მაგის გაგება,ამბობს,რომრაც ჩემია— ჩემიუნდა იყოს, ბატონირადუნდა გვართმევდესო. ის კი არ იციან, რომთუ ბატონიართმევს რასმეს, სულ იმათისავე სიკეთისათვისართმევს.ხომმოგეხსენებათ,გლეხკაცირეგვენია.

— ოღონდაც რეგვენია, — ჩაერივა დარეჯანი, — მაშ

ბატონი რისა არის,თუ არდასტუქსავს, არ წაართმევს?თუნდეგარიყოს:უცხოხომარართმევს,ისევთავისივებატონია.

— მართალი ბძანებაა. მამაა, უცხო რად იქნება? —დაუმატაეშმაკობითდათომა.

— დიდი და პატარაობა სად არ არის? — სთქვალუარსაბმა, — აი, თუნდ თითებზედ დაიხედე: ერთიდიდია,მეორეპატარა.რისთვის?ამისთვის,რომღმერთსაგრეგაუჩენია,დიდიდაპატარაობაყველგანუნდაიყოს.აბა,დაიხედე!

— განა არ დამიხედნია, შენი ჭირიმე! დიდიც არის,პატარაც, მაგრამ, დაილოცა ღვთის სამართალი, ისეგაუჩენია,რომერთმანეთსარუშლიან,—სთქვაცბიერმადათომ.

— მაშ! ყველგან არისდიდიდა პატარაცა, ეხლა როგორიქნება, რომ ჩვენში არ იყოს. ან რა დასაჯერია? —გააგრძელალუარსაბმადავერგაიგოკიდათოსაზრი.

—ვისაცთავშიტვინიაქვს,აკიარიჯერებს,შენიჭირიმე,ვინცუტვინოა—ისინიმოგახსენებენ,რომმართალიაო.

— როგორი მართალია? — დაატანა დარეჯანმა, —ხელმწიფისათვის ან ჩვენ რა დაგვიშავებია, რომ ყმებიჩამოგვერთოს, ან თქვენ რა შეგიმატებიათ, რომგაგააზატონ.ესროგორვერმოიფიქრეთ?

— მითამ მოგახსენებენ, შენი ჭირიმე, ჭკვიან კაცებსდაუწერიათო, რომ ქვეყნისათვის კარგი იქნებაო.ტყუილიუნდაიყოს.

—ტყუილია,მაშრაარის?—დაიყვირალუარსაბმა,—აბა,რომელი ჭკვიანი კაცი იტყოდა მაგას, თუ არ იუდას

კერძო?

— აი, მეხი კიდავაყარე იმისთანა ჭკვიანსა! — მიაყარაქოქოლადარეჯანმა.

—თუეგმართალია,გარეჯელმკითხავსიცირაუთქვამს?—ჰკითხალუარსაბმა.

—არა,შენიჭირიმე!რამოგახსენათ?

—ისა,რომტყუილიაო.

—აბა,იმისთანაგულთმისანსმოდიდანუდაუჯერებ,—დაუმატადარეჯანმა.

—მეეგადრევევიცოდი,შენიჭირიმე,რომტყუილია,აბაუბატონოდრახეირიდაგვეყრება?უპატრონოსაყდარსაოეშმაკები დაეპატრონებიანო, გლეხები იტყვიან ხოლმე.

ჩვენც ეგრე მოგვივა. ეხლა ამითი გვატყუებენთავადებსაც და გლეხსაც, რომ ქვეყნისათვის კარგიიქნებაო,თორემრადასაჯერია?

— თუ მე არ ვიქნები, ქვეყანა თუნდ ძირიანადამოვარდნილა, თუნდ ბოდბელისა არ იყოს — „ქვაქვაზედაც ნუ იქნება“, — სთქვა ლუარსაბმა, —ქვეყნისათვისკარგიიქნებაო!თუმედაშენარვიქნებით,ქვეყანარადგვინდა?ჯანიცგავარდნია.არა,დათო?

—დიაღ, შენი ჭირიმე! სულტყუილია. მე ბევრისათვისმითქომს,რომტყუილია,დაროდიმიჯერებენ.

— შენ უთხარი, რომ თითონ ბატონმა თავის პირითმიბძანა-თქო, მაშინაც არ დაიჯერებენ? — უბძანალუარსაბმა.

—მაშინკირაღაეთქმით,შენიჭირიმე!

—ეგრე,ჩემოდათო!ყველასუთხარი.

—ბატონიხარ,მაშგიახლოთ?

—წადი.

დათო წავიდა. ვინ იცის გულში როგორ ეცინებოდა ამპირმოთნეყმასა.

— არა, გული დააჯერა, რომ ტყუილია, — უთხრადარეჯანმა,როცადათოწავიდა.

—ჭკვიანიკაცია,დააჯერებდა,—უპასუხალუარსაბმა.

V

— ყველა-ყველადა ამაღამ ვახშმადრა გვაქვს?— ერთსსაღამოს ლუარსაბმა თავის მეუღლეს ჰკითხა, როცა

ქათმების შესხდომის დრომ მოაღწია. — დარეჯან! არგეყურება,დედაკაცო?ამაღამრაუნდავჭამოთ?

— რატომ რა უნდა ვჭამოთ, გენაცვალოს დარეჯანი!ღვთისწყალობაბევრიგვაქვს,—ანუგეშადარეჯანმა.

—მაინც?

— სადილიდამ დარჩომილი კაი ცივად ძროხა გვაქვს,კარგიღორისსუკებია,კარგი...

კიდევ უნდა რაღაც ეთქვა, მაგრამ ღორის სუკებისხსენებაზედ აღტაცებულმა ლუარსაბმა სიტყვაგააწყვეტინა:

—უჰ,უჰ,უჰ!ეგღორისსუკები,შენმამზემ,რადაცუნდაჰღირს.სხვა?მეამაღამროგორღაცმადაზედავარ.

— ზურგიელიცა გვაქვს, ღვინოები რომ იყიდა, იმისიფეშქაშია.ასეთია,რომქონიგასდის.

—უჰეგეცკარგია.სხვა?

—ყველი,პურიდაკაიგული.

— არც ეგ არისურიგო, შენმა მზემ: ჩვენისთანა ვახშამიხელმწიფესაცარექნება.

გაიკეთა ჩიბუხი მადა-წახალისებულმა მებატონემ და,მინამ სანატრელს ვახშამს მოიტანდნენ, მოუთმენლადწინა და უკან პატარა ოთახში ბოლთასა სცემდა.ხანდისხან რაღაც ფიქრში გართული უეცრადწამოიძახებდა:„ღორისსუკები?შენმამზემ,რომკარგია!“

ვახშამსაც, როგორც ყველაფერსა ამ წუთის-სოფელში,ბოლო მოეღებოდა. გამაძღარი და ტახტზედ

გადაგორებულილუარსაბიეხლახვალისთვისდაიწყებდაზრუნვასა.მაშ!ოჯახისკაციიყო.

— ესეც ვახშამი, ღვთის მადლით, გადავაგორეთ, ეხლახვალინდელ დღისათვისაც ვიფიქროთ. ხვალაც ჭამაგვინდა,დალოცვილსღმერთსეგრეგაუჩენიაკაცი.ხვალრაღავჭამოთ?

— ხვალ?.. — ჩაფიქრდა დარეჯანი, ვითომც და ძნელიგამოსარკვევი საქმე მიანდვეს: — ხვალ? დაიცა ერთიმოვიგონო...ხვალ?არტალაზედროგორახარ?

—უჰ,უჰ!შენმამზემ,კარგირამმოიგონე.არტალაზედ?ვაცივითა ვარ, ვაცივით, — უპასუხა მსუნაგსავითსულწასულმა თავადმა, — ბარაქალა, დარეჯან! ერთიკარგი მსუქანი არტალა, ჩვენი თედოს მოხარშული,ნივრით, — ერთ სახელმწიფოდა ჰღირს, მე და ჩემმაღმერთმა.ეგძალიანკარგი.სხვა?მარტოეგრასგვეყოფა?

—ერთიკარგიჩიხირთმა?—ჰკითხამაცდურისღიმილითკნეინამა.

— ჩიხირთმა?.. ჰა, ჩიხირთმა?.. არა, გეთაყვა, ბოზბაშისჯობია,—მიუგომცირედაფიქრებისშემდეგლუარსაბმა.

—ეხლამაგასდაიჟინებ.რითასჯობია?

— ვა!.. ტყემლის მჟავით გაკეთებული ბოზბაში?.. —ისეთისხმითწამოიძახალუარსაბმა,თითქოუკვირსო:ესამისთანა უბრალო ჭეშმარიტება როგორ არ ესმისამისთანაჭკვიანდედაკაცსაო.

— შენც არ მომიკვდე, ლუარსაბ, კარგად გაკეთებულჩიხირთმასბოზბაშიარასჯობდეს.

— ვა!.. —უფრო გაკვირვებით შეჰყვირალუარსაბმა, —ტყემლით გაკეთებულს ბოზბაშს ჩიხირთმა უნდა

ამჯობინო?.. შენს ჭკვაზედ არა ხარ,დედაკაცო!ჯერ ისებოზბაში რა არის, რომ ტყემლით რა იყოს!.. რას ამბობ,რასა? ერთი მსუქან ბოზბაშში ამოვლებული პურისლუკმა მთელ ქვაბ ჩიხირთმას მირჩევნია. ამის შემდეგშენ უნდა დამაჯერო, რომ ჩიხირთმა სჯობია? მაშ კაციაღარვყოფილვარ,ქუდიარამხურებია.

—შენერთიახირებულიკაციხარ:რასაციტყვი,ხომკაცივეღარგადაგათქმევინებს?—არიყორომცოტაწყენითარუთხრადარეჯანმადაჟინებულსლუარსაბსა.

—მაშ?კაციცმაგისთანაუნდა.ისხომკარგია,დღესერთისთქვას, ხვალ სხვა? — სთქვა ლუარსაბმა, შემოიყარადოინჯი და გამარჯვებულსავით ამაყი შეხედულობამიიღო.

არეჯანმაიგრძნო,რომლუარსაბმასაბუთიანადდაიჭირადაშერცხვენილმაბანზედსიტყვაგადააგდო:

—მაშშენბოზბაშსამჯობინებ?

—ვამჯობინებ.

—მაშშენპირშიგემო არაგქონია,— ეხლაკიგულზედმოსულსავითსთქვადარეჯანმა.

ლუარსაბი აიტკიცა,მაგრამთავიშეიკავადა არიყორომმაინცცოტაწყენითარუპასუხა:

—შენარაგქონია,რომჩიხირთმასამჯობინებ,თორემმეხომბოზბაშიმირჩევნია.

— აბა რას მიედ-მოედები? — ეხლა კი გაანჩხლდადარეჯანი,—ბოზბაშიროგორასჯობიაჩიხირთმასა,რომროცაჩიხირთმამაგონდება—პირშიწყალიმომდის,თუმშიერიც ვარ — მაშინ უფრო, ბოზბაშზედ კი არა. მაშჩიხირთმასჯობნებია.ეხლაცდაიჟინებ?

ისეთ გულდაჯერებით და ზაფრიანად წარმოსთქვა ესკნეინამა,რომ, ასე გგონია,უნდა ეთქვაო: „შე სულელო,ამისთანასაბუთიმაქვსდაშენკიმაინცშენსასამბობო?“

მაგრამარცამისმოპირდაპირეიყოსუსტისჭკუისა,რომის საბუთი უფრო ძლიერის საბუთით არ დაერღვია.მართალია, პირველშივე ძალიან ჩაფიქრდა, მაშინვე ვერმოახერხა, — რა ეთქვა, მერე კი — ღვთის წყალობაგქონდეთ—ყოჩაღადლუარსაბმაიმასმიუგო.

—მაგსიტყვებზედსდგეხარ?—ჰკითხაჯერლუარსაბმადაფეხზედწამოდგა.

—ვდგევარ.

—მაშკარგი:შენხომჩიხირთმამშიერსმოგგვრისპირშინერწყვსა,მეკიბოზბაში—მაძღარსაცა.აი,თუნდაეხლა:მე ხომ ამაღამ შენზედ მეტი მიჭამია, მაგრამ რომ

მაგონდება პირამდინ პურ-ჩაყრილი, ჩაჟუჟუნებულიბოზბაშით სავსე მათლაბა,თუ ზემოდამაც ერთი კარგიკანჭი აძევს!.. რას ამბობ,დედაკაცო? მე მოგიკვდე,თუშენ გესმოდეს რამე: ბოზბაში — წვნიანების მეფეა,როგორცთართი—თევზებისა.შენრაიცი,დედაკაციხარ.

— აბა შენ კაცმაროგორუნდადაგიჯეროს,რომ ეგეც არიცი: ორაგული თქმულა თევზების მეფედ და არათართი...აბა,სულეგრესტყუიხოლმე,—უკიჟინანიშნისმოგებითგახარებულმაკნეინამ,რომტყუილშიდაიჭირა.

შერცხვა ცოტა ლუარსაბსა, მაგრამ არ შეიმცნივა დაგაიზრახა,რომპატივისათვის—რაცუნდადაემართოს—უნდადაამტკიცოს,რომთართიარისმეფე.

—ეხლამაგასდაიჟინებ.თართია-მეთქი.

—ორაგულია.

—ეჰ,თართია,თავიარმამიკვდება,არცეხლადაიჯერებ?

—ორაგულია,ორაგული!—დასძახაკნეინამა.

—აბასაიდამიცი,რომორაგულია?

—შენსაიდამღაიცი,რომთართია?!

ამკითხვამგააბალუარსაბიმახეში.მერერა-რიგად!ხსნაარიყო!ძალიანკიუნდოდამოეგონარამ,უნდოდაეთქვაკიდეც, რომ „კარაბადინში“ სწერიაო, მაგრამ მოაგონდა,რომდარეჯანიუფრონაკითხიადავეღარგაბედა.

დარეჯანიჭკვიანიდედაკაციიყო—როგორციცისთითონმკითხველმა —ჰნახა რომ ლუარსაბმა პასუხი ვერმოუხერხა,უფრო-და-უფროდააყარათავმოწონებით:

—მითხარ,საიდამ იცი? მაშა!რაც არ იცი,ნუ იტყვი. აბა

ეხლასთქვი:ჩიხირთმაარასჯობია?

დარეჯანმა იფიქრა,რომ ეგრედაჭერილილუარსაბითუგატყდება, ეხლა უნდა გატყდეს. ამისთანა გაჭირებაშითუ დაიყოლიებს ჩიხირთმის უკეთესობაზედ, თორემსხვა დროს ვეღარა. ამიტომაც ეგრე უეცრად გადავიდაისევჩიხირთმაზედ.

ლუარსაბიდაგვიღონდა,მკითხველო!ისეთავჩაღუნულიიდგა, როგორც პატარა ბავშვი, როცა შაქრის ქურდობაშიდაიჭერენ. არ იცოდა რა ექნა. ჰგრძნობდა, რომ ცოლმადაიჭირა, აჯობა, მაგრამ ამის კისრად აღებაეთაკილებოდა.სხვადროსიქნებადაეთმო,მაგრამეხლა,რაკი საქმე სახუმარი აღარ იყო, რაკი ჯიბრზედ შედგა,ეხლადათმობა სათაკილო ეგონა. მართალია, იყოწუთი,როცა ისე დამარცხებული ჰნახა თავისი თავი, რომთითქმის დააპირა კიდეც ჩიხირთმის უკეთესობისაღიარება, მაგრამ ამ დროს თვალ-წინ წამოუდგა

მაორთქლავი მათლაბა ლავაშ-ჩაყრილის ბოზბაშისა,მოაგონდაზემოდამაცგადახირულიბატკნის კანჭი, ამანგაიტაცაისევლუარსაბი:ამისსულსღონემოემატა,გულიგაუმაგრდა, დაავიწყა სირცხვილიც, დამარცხებაც,გამარჯვებაცდაათქმევინაესღონიერისიტყვები:

— მე არ ვიცი, თუნდ რომ მართლა ორაგული იყოსთქმულითევზებისმეფედ,მაინცკიდევბოზბაშისჯობიაჩიხირთმასა.

—ჩიხირთმა,ადამიანო!

—ბოზბაში,დედაკაცო!

—ეჰ,წეღანდელიარიყოს,მტყუანიხარდაარასტყდები,—უთხრაყვედრებითდარეჯანმა.

—შენახარმტყუანი.

—დახე!შენარათქვი—თართიაო?

— მე ეგ არ მითქვამს — ეგ შენა თქვი, — იცრუალუარსაბმადათავის სიტყვათავის ცოლს გადააბრალა,—მეორაგულივთქვი.

— დახე, დახე, თქვენი ჭირიმეთ!.. ეს რა მოიგონა! —წამოიძახა ეხლა კი სწორედ გულზედ-მოსულმადარეჯანმა.

—ამდენიიყვირე,რამდენიცგინდოდეს!—დაბალხმითუთხრა ლუარსაბმა და წავიდა, რომ გარეთ გავიდეს.კარებშირომმივიდა,ერთიკიდევასთქვა:

— მე ორაგული ვთქვი. —თქმა ამისადა იმისი გარეთგასვლაერთიიყო.

— მტყუანს?.. — მისძახა გაკაპასებულმა, ამ

უსირცხვილობისაგანმოთმინებიდამგამოსულმაცოლმა,— გაუწყრეს წმინდი-გიორგის მადლი და ნეკრესისღვთისმშობლისა!

ლუარსაბმაყურიარათხოვა,თუვერგაიგონა—არვიცი,ეს კი ვიცი, რომ ამ წყევლამ დარეჯანს მშვიდობიანადჩაუარა.

ხშირად შუაღამემდინ ცოლ-ქმარნი გაცხარებულნი დაგაჭარხლებულნი ამისთანა ღრმა აზრებს ამტკიცებდნენ:„დღეს რა ვჭამოთ“, — იტყოდნენ დილით. „ხვალ რავჭამოთ“,—იტყოდნენსაღამოზედ.ესიყოიმათისულისსაზრდო, ეს იყო იმათი გონების ვარჯიში, ეს იყო იმათიაზრისაღებ-მიცემა.

რა იცოდნენ ამათ, რომ თავისის ქცევით, თავისისცხოვრებით არისხებდნენ ღმერთსა, რომელსაც თავისისულიამათთვისშთაუბერია.

—ვაჟო!მევარისხებღმერთსაო?—გეტყოდათგაოცებითლუარსაბი:—წირვა-ლოცვასმეარვაკლდები,კაციმეარმამიკლავს და კაცისათვის მე არ მამიპარავს, — რაზედვარისხებღმერთსა?

მართალი ხარ, ჩემოლუარსაბ, შენ კაცი არ მოგიკლავს,კაცისთვის არ მოგიპარავს, ერთის სიტყვით — რაც არუნდა გექნა, არ გიქნია — ესეც კარგია:უარარაობას ეგასჯობია.მაგრამეხლაესუნდაგკითხო:რაცუნდაგექნა,ისკიგიქნია?

—დიაღ,—მეტყვიშენ,—მისვამსდამიჭამია,არცერთიდღემშიერიარავყოფილვარ.

მითამპასუხიეგარის?წირვა-ლოცვასარვაკლდებიო.რაგამოვიდა? იქ ყოველთვის გსმენია ჩვენთვისჯვარცმულის ქრისტეს სიტყვა: „ვითა მამა ზეცისა იყავშენ სრულიო“. აბა, ან ერთს წამს შენს სიცოცხლეში

მაგისთვის სცდილხარ? არა, შენ მაგისათვის არასცხოვრობ: შენ სცხოვრობ —რომ სვადა სჭამო,და არაიმისთვისსჭამდასვამ—რომიცხოვრო,ესეიგიეცადო—რომვითამამაზეცისიყოშენცსრული.

VI

ოცი წელიწადია თურმე, რაც ლუარსაბი და დარეჯანიერთსუღელში შებმულანდა ერთს ბედის კალთას ქვეშამოფარებულან.საოცარიამბავიაამათიჯვარისწერა.ჯერლუარსაბი თავის ძმასთან — დავითთან — გაუყრელიიყო, როცა ოცი წლისა შესრულდადა მოინდომა ცოლისშერთვა.ძალიანმოინდომა,მაგრამ არ იცოდა ვისი ქალიშეერთო; მდიდარიც უნდოდა, კაი გვარის-შვილიც დამზეთუნახავიცა. ამაების მექონი ქალი ჩვენში ძვირია.ლუარსაბსჯერკითვალიეჭირა—იქნებაშემხვდესო,და,რომ ვერსად ვერა ჰპოვა, გაიზრახა გულში — შეიკეროსპტყელის ბუზმენტებით ჩოხა, ბუზმენტებითვე

მორთული განიერი მაუდის შალვარი, ერთი ოციოდთუმანსთავიმოუყაროსდაჩავიდესქალაქშიიმფიქრით,რომ ერთი-ორიოდჯერ ქუჩა-ქუჩა გავაჭენებდროშკასაო,იქნება ერთი მდიდარი, კაი გვარის და ოჯახის შვილიქალიბადესმოხვდესო,თუარადასომხისქალებიხომიქარიან, ათასსთუმანსწამოვიღებო. ბოლოს შეიტყო,რომშორს წასვლა საჭირო არ არის: თავად გძელაძეს, დიაღპატიოსანის გვარის და კაი ოჯახის შვილს, ერთიმზეთუნახავი ქალი უზის გასათხოვარი და ზედზურგზედ ორასი თუმანი თეთრი ნაღდად აკერია.აუფორთხალდალუარსაბსგული,გაუჯდაგვერდებშიდადღე-მუდამსაამურადუღიტინებდა,მაგრამარიცოდა—როგორმოეხდინასაქმე.უშველაღმერთმადაერთსდღესმაჭანკალიცგაუტყვრა.

მაჭანკალი, გძელაძისაგან მოგზავნილი, გახლდათ ერთიმოხუცებული,დარბაისელი,ღარიბიდაქვრივიდედაკაცი,

რომელიც მას აქეთ, რაც ქმარი მოჰკდომოდა, ამპატიოსანისხელობითთავსირჩენდა.ამას„სუტ-კნეინას“ეძახოდნენ, იმიტომ რომ ამისი უბედური ქმარი მთელსიცოცხლეშიკნიაზობასეძებდადავერდაიმტკიცა.ჩვენცეგრედავუძახოთ.

დიდი ენამეტყველობის სახელი ჰქონდა გავარდნილითავადიშვილებშიამსუტ-კნეინასა.ამისთანაგამოცდილიშუამავალი თურმე ორიც არ დადიოდა დედამიწისზურგზედა. ამიტომაც ბლომად იღებდა ფეხის-ქირასა,მაგრამ ეს იყო კარგი, რომ რაკი იკისრებდა საქმეს,ბოლოსაცმოუღებდა.აი,გძელაძესაცესამოერჩივა,ხუთითუმანი ბე მიეცადათხუთმეტსაცდაჰპირებოდა, როცასაქმეს გაარიგებს. თუმცა გძელაძემ გამოგზავნალუარსაბთან, მაგრამ გამოცდილმა სუტ-კნეინამ ისეაჩვენა თავი, რომ მითამ ჩემ თავად მოვედიო, რომლუარსაბსაცდაავალოსდადასცინცლოსრამე.

ეს მოჰხდა ერთის აზნაურიშვილის სახლში, რომელმაცჯვარიდაიწერადაქორწილშისხვათაშორისლუარსაბიცდაჰპატიჟა. ის სუტ-კნეინა ამ აზნაურიშვილის მამიდაიყო. ქორწილის მეორე დღეს, სადილის შემდეგ, ჩვენილუარსაბი შექეიფიანებული წავიდა და ფანჩატურშიდაწვა. მზედაწურვაზედ იყო,როცა ვიღაცამ ხელი ჰკრადაგააღვიძა.ლუარსაბმაგააჭყიტათვალებიდადაინახაერთი პატიოსანი ხნიერი დედაკაცი. წამოხტა მაშინვეფეხზედ.

—დაბძანდით,შენიჭირიმე,მოისვენეთ,—უთხრასუტ-კნეინამა, —უკაცრავოდა ვარ, მოსვენებადაგიფრთხეთ,მაგრამ დედითქვენის მეგობრობა და ხათრიჯამი რომმაგონდება, ის პატივი და სიყვარული, თქვენზედაცგული შემტკივა... აი ამოდენა (დაბლა ხელით აჩვენა)ხელშიმჭერიხართ,მითამაშებიხართ.დედა-თქვენიდამედიდი მეგობრები ვიყავით, უერთი-ერთმანეთოდ ვერ

გაგვეძლო, დიდი სიყვარული გვქონდა ერთმანეთისა:დები რად იქნებიან ისე, როგორც ჩვენ ვიყავით. დედა-თქვენიხომარგახსოვთ?

—არა,მემაშინორისწლისაძლივავყოფილვარ,—მიუგოლუარსაბმა,რომელმაცარიცოდაჯერ,რაამბავიადაანრაუნდაამკნეინასა.

—რასაკვირველია,არგეხსომებათ.ისუბედურიღმერთსრომთავისუმანკოსულსაბარებდა,—იმისდამკარგავიმე ცოცხალი რაღადა ვარ, ეჰ, მადლობა ღმერთს, იმისნებასვინწაუვა,—რომუმანკოსულსაბარებდა,მემაშინფეხთით ვეჯექი. ყველანი დაითხოვა ჩემ-გარდა. მამათქვენი,მგონია,მაშინმიცვალებულიიყო.

—არა,ჯერმასუკანთუნდექვსიწელიწადიიცოცხლა,—მიუგოისევლუარსაბმა.

— მართლა, მართლა, რამ დამავიწყა? — სთქვა სუტ-კნეინამა,მითამ-დამართლადაავიწყდა,—აი,სიბერერაარის, ხსოვნამ მიღალატა, დიაღ, ცოცხალი ბძანდებოდა.დახე ჩემს გონებას! თავის პირით არ მიბძანა: „დაო,ხორეშან!ვიცი,რასიყვარულიგაქვთშენდაჩემცოლსა,წადი,ფეხთითდაუჯექ,იამება,შენრომგნახავსისეჩემინახვაც არ იამება“. მამა-თქვენი დარბაისელი კაცი იყო,დიდი პატიოსანი, სახელოვანი და ყველასაგანპატივცემული.დიდიშიში-კრძალვაჰქონდათიმისი,განამარტო საქრისტიანოში, სალეკოშიაც; დაღისტნამდინიმისი სახელი გავარდნილი იყო, რუსებისაგანაც დიდიპატივი ჰქონდა. აბა თქვენ რა გეხსომებათ, პატარაიყავით.ჰო,რასმოგახსენებდით?..—ჰკითხალუარსაბსა.

— რომ მამი-ჩემის სახელიდაღისტნამდინ გავარდნილიიყო, რომ რუსებისაგანაც დიდი პატივი ჰქონია, —უპასუხალუარსაბმა.

— არა, ეგ ხომ ვიცი. რაზედ დავიწყე, ის დამავიწყდა,ვეღარ მომიგონებია. აი, ბატონო, სიბერე ეს გახლავთ:წუთის წინად რას ვლაპარაკობდი, არ მახსოვს, მამა-თქვენის სიკვდილი — ოცის წლის ამბავი — რომ არმახსოვდეს,რასაკვირველია.

— თორმეტის წლის ამბავი გახლავთ, — გაუსწორალუარსაბმა

—თუნდთორმეტისა,მაინცსაკვირველიარარის.რაზედდავიწყელაპარაკი?..—ჩაფიქრდასუტ-კნეინა,მითამ-დაარიცოდა,რაზედდაიწყო.იცოდა,ძალიანკარგადიცოდა,მაგრამ ჰფიქრობდა, ისე როგორ მოახერხოს, რომლუარსაბმა ტყუილში ვეღარ დაიჭიროს, როგორც მამისსიკვდილშიდაიჭირა.ლუარსაბიგაშტერებულიიდგადასულარესმოდა,რაგანზრახვითმოსულაამასთანკნეინადარაგანზრახვითჰლაპარაკობს.

— ჰო, მართლა! — წამოიძახა სუტ-კნეინამა, ფიქრისშემდეგ, — იმას მოგახსენებდით: ცხონებული დედა-თქვენი რომ უმანკო სულს უფალს აბარებდა, ყველანიდაითხოვა, ჩემ-გარდა, და, როცა მარტოკანი დავრჩით,მიბძანათავის სირინოზის ხმითა: „მე, ჩემოგულითადომეგობაროხორეშან,დიდისხნისსიცოცხლე აღარამაქვს.ვიცი,რომჩემისიყვარულიდიდიგაქვს.აი,ესშენდაესჩემიობლები,შენიყავამათიდედა“.ესრომბძანა,—ვუიუბედურების მნახველს! — გული ამოუჯდა. მეც ღაპა-ღუპითწამომივიდაცრემლები,ბევრივიტირეთ.მერეხომგანუტევა კიდეც ის ანგელოზის სული. მე, როგორცთავზარდაცემული, ისე გიჟსავით დავრბოდი, თურმეეგონათ—ვერავიტანმწუხარებასდაჭკვიდამშევცდები.დიდი სიყვარული გვქონდა, ესე ვიყავით,თითქო ერთიხორცი გვაქვსო და ერთი სული. დედა-თქვენიც ასეთიდედაკაცი ბძანდებოდა, — დაუმკვიდროს ღმერთმასასუფეველი, — ასეთი დედაკაცი ბძანდებოდა, რომ

ყველასხატსავითუნდა ელოცნა. ასეთირამ იყო!სადღაარიან ეხლა იმისთანები! ჩვენც ვიტყვით, დედაკაცებივართო...მესამესდღესქრისტიანულისწესითმივაბარეთმიწასა იმისი ნათელი გვამი. დიდი სამღვდელო იყომოპატიჟებული. მოგახსენებენ, მამა-თქვენს გვამისგასაპატიოსნებლად არქიელიც უნდა მოეწვივა, მაგრამდროშკისცხენებივერეშოვნათ,რომგაეგზავნათ.თქვენერთიბეწოობლებიდარჩით,თქვენდადავითპატარებიიყავით,თქვენმაშინვეშემიყვარდით,თქვენკენმაშინვეგულიუფრო მამიწევდა. არ ვიცირად,—დათიკოც ხომიმისინაშობიიყო,მაგრამთქვენჩემთვისსხვაიყავით.მეთქვენხომარგეხსომებით?

—არა,არმახსოვხართ.

— აბა, რასაკვირველია, არ გეხსომები, შენ სამის წლისაიქნებოდი, როცა მე ქმარი მომიკვდა, — ვაი იმისდამკარგავს!—მასაქეთშინიდამაფეხიარგამომიდგამს,

—ვარესეუნუგეშო,უპატრონო,ქვრივ-ოხერი.სიხარულიჩემთვის სიხარული აღარ არის, ქვეყანა ჩემთვის სულშავებშია ჩაცმული. მაპატივეთ კადნიერება, იქნებათავიმოგაწყინეთ. რა ვქნა? ბედისაგან დამწვარ-დადაგულივარ,დარდებიმეშლებახოლმე.რაღაგავაგრძელო,მოკლესიტყვა სჯობია. თქვენ სამის წლისა იქნებოდით, რომქმარი დავკარგე. მოგშორდით და მას აქეთ აღარმინახვიხართ, მაგრამ გულით ისევ თქვენთან ვიყავი;ვისაც კი თქვენებურს შევხვდებოდი, თქვენს ამბავსვკითხავდი,ერთღამეს— აი,ესსამითვეც არიქნება—დამეძინა. ვნახოთ, ღრმა ძილში რომ ვარ — ერთიმშვენიერი ანგელოზი, შუქმოფენილი, განწმენდილიდაგასპეტაკებული თვალ-წინ გამომეცხადა. სიზმარსმოგახსენებთ, მაგრამ ასეთი სიზმარი იყო, რომ აქამდინცხადიმგონია.—„ხორეშან!—მიბძანასულმაცხოველმა,— მე შენის გულითადის მეგობრის სული ვარ,განწმენდილიდაგასპეტაკებული“.მაშინვემუხლებზედ

მოვეხვიე დედი-თქვენის სულსა, დედა-თქვენიბძანდებოდა. — „მუხლებზედ ნუ მეხვევი, — მიბძანახელახლად, — მე შენგან გული მტკივა: რად დაანებეთავი ჩემს დავითს და ლუარსაბსა? დავითი კიდევარაფერი, იმან ცოლი იშოვა და დაბინავდა, ლუარსაბსრატომ არ ჰპატრონობ?“ სამი ღამე ერთი-ერთმანეთზედმომევლინებოდა და სულ იმას მეტყოდა ხოლმე. ეგრეგახლდათ,თქვენიდაუტირებელიარმოვკვდე!თუნდეგარ ყოფილიყო, მე — როგორც მოგახსენეთ — უფლისაწინაშე აღთქმა მივეც, რომ დედობა გაგიწივო, და, აი,დღესმოვიდაისდღე.თქვენყმაწვილიკაციბძანდებით.მე, რა წამსაც დაგინახეთ, მაშინვე მივხვდი, რასაცგაუგიჟებიაისსაწყალიქალი.ღმერთმაშეარცხვინოსშენსმხარ-ბეჭთან ყარამანის მხარ-ბეჭი და სიტურფეტარიელისა, გონიერება გარდანქეშანისა. თვალიმოგკარით თუ არა, მაშინვე მივხვდი, რასაც აუნთიაცეცხლიიმუბედურისქალისგულშია.უბედურსვამბობ

იმიტომ,რომიქნებათქვენიმაზედარცკიჰფიქრობთ,ისკიიქაჰდნება.

ლუარსაბს იამა, ისე უნებლიეთ ქუდი უფრო ჩაიტეხა,კისერი მოიღერა, წვრილ, ახალ აშლილულვაშებს ხელიგადუსო,წელშიგასწორდადამხარ-ბეჭიმოიმარჯვა.ისეიამა,რომ პირველ ხანში ვერ მოახერხა სიტყვისთქმაცა.ჯერ არიცოდა,რასაკვირველია,ისქალივინიყო,მაგრამმაინციამა.

— არც ქალიაურიგო, —დაიწყო ისევ სუტ-კნეინამა, —როგორი ყარამანიც შენ ხარ, იმისთანა სალბიხურამან ისარის. სწორედ ტარიელ და ნესტანდარეჯანი იქნებით,ორივე ერთად რომ შეგყაროთ. არც გვარი დაშთამომავლობა აქვს ცუდი. მუხრან-ბატონთან ერთფურცელზედარისიმათიგვარიცჩაწერილი.კაიქალი,კაიგვარიშვილი,კაიოჯახი,სახელგანთქმულინათესაობა—ბიძა ერთი მაიორი ჰყავს, მეორე დიანბეგია თათრებში,

ფულიცაქვსნაღდად,მეტირაგინდა?მერედედი-შენისსურვილიც არის. ის ანგელოზიწუხელიც მომევლინადამითხრა:„ეგუთუოდმოახდინეო!“

—ფულირაერთიაქვს?—ჰკითხალუარსაბმა.

—ორასითუმანიექნება?

—ნაღდად?

—სულბაჯაღლოოქრო;შინააქვს,პარკშიშეკრული.

—გძელაძიანთქალიხომარარის?

—თქვენვინგითხრათ?

—მევიცი.

—მაინც?

—ვიცი,ისარის.განამეკიგულშიარამქონდაიმქალისსახე, — მორცხობით ჩაიღიმილა ამ სიტყვაზედლუარსაბმა.

—საიდამ?გინახავსთუ?

—თვალითაცარმინახავს,მაგრამისევიცი.

— მაშ ნებასდამრთავთთქვენ მაგიერ ვილაპარაკო?რა-რიგადგაუხარდებაქალსა!

— თორემ მამას კი არა, — სთქვა სუტ-კნეინის ქებითგაზვიადებულმალუარსაბმა.

— არ გაუხარდება,თქვენმა მზემ! — გაუძნელა ძალადსაქმესუტ-კნეინამ.

—მაშიმისგანარახართმოგზავნილი?

—რასბძანებთ?იმისაგანრომვიყო,საქმეგათავდებოდა,რაკითქვენინებაცარის.ისარის,რომთითონმამადიდსუარზედსდგას.

— უარზე სდგასო!.. — წამოიძახა გულნატკენმალუარსაბმა, — რაში მიწუნებს მითამ? გვარი იმაზედცუდიარამაქვსდაოჯახიმითამრაო?

—ეხლა,ხომმოგეხსენებათ,რიხიანიკაცია.

—მაშარაიქს,რაღა?

—როგორ არა იქს, მაგრამდიდი ცდადა ხერხიანობა კიუნდა.

—მაშშეიძლებადავიყოლიოთ?

— ვინ იცის? ეგ ხერხზედ ჰკიდია, მაგრამ მაინც კიდევღმერთმაიცის,ჯიუტიკაცია.

—ხერხიკიდევთქვენისაქმეა.

—მართალია,მაგრამმარტოჩემიხერხირასაიქს?

— სხვა რა უნდა? რაც შემეძლება, ჩემ კისერზედ იყოს.მადლისგადახდაჩვენცვიცით.

— უი, შენ გეთაყვანე, შენა! მაგას ვინ მოგახსენებს?გულუხვობაშითქვენი გვარიდიდი ხანია განთქმულია,განა არ ვიცი.თუნდ ეგ არ იყოს,დედიშენის შვილს მეუნდა გამოგართო რამე, მაშინ შემერგება ლუკმა? არა,გეთაყვა,მემაგასარვიქ,—ეგშენიცი.მაგრამ...მაგარიესარის,რომ „ქრთამიჯოჯოხეთს ანათებსო“,ერთიოციოდთუმანი მოგინდება, რომ იმისი მახლობლებიშემოვისყიდოთ. ერთი კაცია იქ, იმისი სიტყვა

გძელაძიანთ მოსესათვის ბეჭედია, ფირმანია სწორედ.იმასუნდახახადავულბოთ.

— ეხლა სად ვიშოვო მეოცითუმანი?—უთხრა ცხვირ-პირ-ჩამოშვებულმადადაღონებულმალუარსაბმა.

— მაგაზედ ნუ შესწუხდები: შენ თამასუქი მამეც დაფულსმეგიშოვი.

— ბატონი ხარ. აი, თუნდ ეხლავ, — წაატანა სიტყვაგახარებულმალუარსაბმა.

სუტ-კნეინამ, რომ ჰნახა ესე ადვილად ლუარსაბისდაყოლება,იფიქრა:სულელიყოფილა,რატომბლომადარვუთხარიოდა,რომგაასწოროსშეცდომა,ესმოიგონა:

—ესკიუნდაიცოდე,ჩემოშვილო,რომდიდსსარგებელსგამოგართმევენ.

—დიდსა?მაინცრამდენს?

—თუმანზედშვიდშაურს.

— რა ვუყოთ, მივცემ. „როგორც გიჭირდეს, ისეგიღირდესო“,—ნათქვამია...

—მაშყურიდამიგდე:შენჯერუარზედდადეგ,ვინცრაუნდა გითხრას,ფეხი მაგრადააჭირე, იქნება იმ ქოფაკს,როცა დაყაბულდება, ჭახრაკი მოვუჭიროთ, მეტიდავსტყუოთ,გესმის?მესულშენთვისვამბობ,თორემმერამერგება.ხომგესმის?

—მესმის,როგორარმესმის!ფეხიუნდადავაჭირო.

— მაშ ეხლა მე ვიცი, ხვალ დილაზედ თამასუქსმოვამზადებინებ,შენცხელიმოაწერედამერემევიცი.

—თამასუქიწინმოგცე?

—მაშ,ქა!..ფულსისევინგანდობს?მერომმქონდეს,არდაგიჭერ,ხომიცი.დედი-შენისშვილსროგორდავუჭერ,მაგრამ მე, ქვრივ-ოხერს, ვინ მომაბადა, სომეხს უნდაგამოვართო.აბასომეხი,ხომიცი,რაურიაა.

—ვიცი,ვიცი.

— მერე, როცა გავარიგებ, მეც ერთი ქვრივ-ოხერი ვარ...ერთი-ორჯერპურსმაინცმაჭმევ,—შეაბრალათავისუტ-კნეინამა, — შენი გვარი დარდიმანდობაში და პურ-მარილობაშიგანთქმულია.

ლუარსაბს იამებოდა ხოლმე, როცა ეგრე იხსენიებდნენიმისგვარს,ოღონდესგეთქვადაჩოხასგაიხდიდადაშენჩაგაცმევდა.

—ერთიესმითხარ,ქალიროგორია?ყველა-ყველადაესკიდაგვავიწყდა,—მოიგონაბოლოსლუარსაბმა.

—წიგნშიდახელსაქმეშიკარგადგაწურთვნილია,მეტირაგინდა,—უპასუხაიმანაც.

— წიგნი რად მინდა? რა, ბრძნად ხომ არდავსომ!.. შენერთი ეს მითხარ, მადლიანი სახე აქვს?ფერზედროგორარის?

—მაგასნუღარმკითხავ,კალმითნახატია.

— მაშ რაღა, ფეხი დავაჭირო? — ჰკითხა ლუარსაბმა,რომელსაც სუტ-კნეინის უკანასკნელ სიტყვებზედსიხარულმა და წადილმა ტანში მეტად საამურადგაურბინა.

—დიაღ,ფეხიდააჭირე. ამასშენთვისვამბობ,რადგანაც

ჩემსდაზედუკეთესისშვილიხარ,თორემ—თითონშენიცი — მე გამორჩენა არა მაქვს-რა. ჩემის სულისსაცხონებლად მინდა მოვახდინო ეს საქმე,თორემ მოსეგძელაძემეარასმამცემს.ნეტავიდავიყოლიოდადედი-შენის შვილის ბედნიერება მოვახდინო და გამორჩენასვინიკითხავს!

—ჩემკისერზედიყოსეგა.ლამაზია?—ჰკითხაღიმილითკიდევლუარსაბმა.

—გითხარ—კალმითნახატია-მეთქი.

—ორასითუმანიცააქვს?

—იქნებამეტიც.—ეგმედაშენზედჰკიდია.

— იქნება მეტიცო!.. ჰა, თქვენ რას იტყვით, ცუდი არიქნება, — ისე სთქვა ლუარსაბმა, თითქო რჩევას ეხლა

აპირებსო.

— შენ როგორღაც გულში ჯერ არ გადაგიწყვეტნია,როგორც ვხედავ,—დაატანა ცბიერმა სუტ-კნეინამ,რომგამოათქმევინოს, გულში კარგად გაუჯდა თუ არა; თუგაუჯდა,კიდევდასტყუოსრამე.

—ეჰ,რასბძანებ?

— როგორ რას ვბძანებ? თუ გულში არა გაქვს, ნუშემარცხვენ,ეხლავთავიდამანებებინე.

—თავიროგორდაგანებებინო,რომიმქალისსიყვარულიგულშინაღვერდალსავითჩამიგდე.აბა,როგორდავანებოთავი?მითამრაშიდავიწუნებ?

—მაშგავათავეთ?

—გავათავეთ.

— უი, შენ გენაცვალოს ჩემი თავი! ძლივს დედი-შენისმოვალეობას და უფლისა წინაშე აღთქმას არშევასრულებ, თუ მოსე გძელაძე ძალიან არგაგვიჯიუტდა!

—ისკაცირომსთქვი,მოიყიდე,მეცაქფეხსდავაჭერ.

— ნეტავი იმის მეტი ქრთამი არ დაგვეხარჯოს! იქნებასხვასაცმოუნდეს.

—შუაზედგაუყავოცითუმანი.

— უი ჩემთვალებს! ქა, როგორ იქნება? უბრალო კაცისშვილებიხომარარიან,ათ-ათთუმანშიხელიგაისვარონ,თავადიშვილები არიან, სახელგანთქმულები, იმათიმოსყიდვაადვილიარარის.აი,როგორგეტყობა,რომჯერ

ყმაწვილიხარ.

—ოცისწლისაჯერსრულიარავარ,—იტყუალუარსაბმა,სრულიიყო.

— ისიც ჩვიდმეტის წლისა იქნება. სწორედ გვრიტებიიქნებით.უი,ნეტავიკიიმბედნიერდღესშევესწრა,რომთქვენ ერთად მხარი-მხარ მსხდომნი გნახოთდა! ბევრიარშემოგნატრებენ!

— მაშ ერთი აუჩქარე, თუ მართლა ეგრეა, თუ ღმერთიგწამს,—შეეხვეწამოუთმენელილუარსაბი.

— ნეტავი ჩემს აჩქარებაზედ იყოს დამოკიდებული დამალე მტერი მოგიკვდეს, მალე მე მაგას ბოლო მოვუღო,მაგრამ ის წყეული მამაა საქმე. ღმერთი მოწყალეა, ნუგეშინიან.

ეგრე გათავდა პირველი მოციქულობა სახელოვანისმოციქულისა. ლუარსაბს ამ დღის აქეთ, ცხადივ თუსიზმრად,სულისკალმითნახატიქალიაგონდებოდადაორას-თუმნიანი პარკი. საღერღელი მეტად აეშალა,სურვილმა მეტად აადუღა, ასე რომ, როცა მოიგონებდა,ერთს ლაზათიანად გაიზმორებდა და ამას იტყოდამსუნაგსავით ტუჩისლოკვითა: „კალმით ნახატი ქალი,ორასითუმანი ბაჯაღლო ოქროდა იქნება მეტიცო... ჰა!რასიტყვილუარსაბ,ურიგოარიქნება,განა?ამაზედარისნათქვამი:„ბედიმომეციდასანახვეზედგადამაგდეო!“

VII

თუმცა სუტ-კნეინამ თავის ანგარიშების გამო საქმეცოტად გააგრძელა, მაგრამ მალე უნდა გათავებულიყო,რადგანაცორივესმხრივნებისდართვაიყო.სუტ-კნეინისანგარიშების გარდა, ერთი სხვა ხიფათიც მოსდევდა ამსაქმეს: ქალი — პირველი, რომ ოცის წლისა იყო და

ამბობდნენ ოც-და-ერთისაცააო — ეგ არაფერი, ამაშიშეიძლებოდა კიდევ ხერხიანად მოეტყუებინათ, ცხენიხომარიყო—კბილებზედშეეტყოთ,მაგრამჭირიისიყო,რომმეტადმახინჯიგახლდათ.აბა,აქროგორმოატყუებ?თვალებს ხომ არ აუბამ? მართალია, შეიძლებოდა,პირველში სხვა ეჩვენებინათ, მერე, რაკი ჯვარისდასაწერად მოვიდოდა, ძალად გადასწერდნენ ჯვარსა,მაგრამ სუტ-კნეინას ეშინოდა: მერე ხომ თმითმათრევენო. თმით თრევა კიდევ არაფერი, რომ კარგადგამორჩენა შეიძლებოდეს, ოცი თუმანი აბა რა ფულია!მართალია,ლუარსაბსაც ჩამოართობარათი,მაგრამ,რაკიამისთანა მახეში გააბამდა საწყალსა, მერე როგორღამივიდოდა ფულის გამოსართმევად? ხომ უზიარებლადდაარჩობდა. ეჩივლადა ბარათიდიანბეგთანწარედგინა,რაგამოვიდოდა?ლუარსაბიგააბათილებინებდა,თუარადა ნახევარს დიანბეგი წაიღებდა. მაგ ნახევარს ჯანიგავარდეს,ოღონდსაქმეარგამოაშკარავდეს,—მაშინრა

ეშველებოდა სუტ-კნეინასა? ხომ ციხეში დაიჭერდნენ.„არა,— იფიქრა კნეინამა, — ეს ბარათი კიდევ აქამქონდეს:როცადრომოვა,შევუთვლი,თუმომცა,ხომრაკარგი, თუ არა და ჯანი იმასაც გავარდეს, — ერთისსიტყვითესბარათიანჰოარის,ანარა.საჰო-არაოდსაქმერადგავიხადო.სიფრთხილესთავი არ ასტკივა:ისევისასჯობია, მოსე გძელაძეს ათიოდთუმანი ნაღდი— აი ეგმიყვარს! — მოვამატებინო და გავბედო ლუარსაბისმოტყუება, თორემ იქ ჩივილი, ერთი დავიდარაბაასტყდება, იქნება საქმეც გამოაშკარავდეს, ამას იქნებაკიდევსხვასაქმეებიცზედშემიკეცონ,—ერთიხათაბალარამგამოვა...რადა?არა,ეგჩემისაქმეარარის:მემიყვარს„ჩისტად“საქმისდაჭერა.

ეგრე მომართული იყო სუტ-კნეინა, როცა გძელაძიანთსოფელში შევიდა ამისი ურემი, მითამ-და ერთ რაღაცძველ საყდარში ღამის სათევად მოვიდა. მეორე დილას

თითონ მოსე გძელაძე მოიჭრა და სუტ-კნეინა თავისსახლშიშეიპატიჟა.დაიწყესლაპარაკი.

— აბა,ჩემოღვიძლდაზედუფროუკეთესოდაო!ქალიათუვაჟი?—ჰკითხამოსეგძელაძემ.

— ვაი, რომ ქალია, —უპასუხა შეწუხებულსავით სუტ-კნეინამ.

—როგორ?არირთავს?

—არა.

—მაინცრასამბობს?

— ქალი არ მოსწონს — ნუ გეწყინებათ კი — მახინჯიარისო.

—ვაიშენსმოსეს!განაუნახავსსადმე?

—არა,არსადარუნახავს,მაგრამშეუტყვია.

— თუ არ უნახავს, მაშ კიდევ შეიძლება საქმედავატრიალოთ.

—აბაროგორ?

—თუშენშემეწევი,ჩემოდაო,დაჩემსპურ-მარილს არდაივიწყებ,საქმესდამშიმოვიყვანთ.

—აბა,გეთაყვა,მერაღათხოვნამინდა,ხომიციჩემსთავსშენისსამსახურისათვისარდავზოგავ.

—მაშთუეგრეა,დამაცა.

ადგა მოსე, გავიდა გარეთ და პატარა ხანს შემდეგ

შემოიყვანა ერთი მშვენიერი, მოხდენილი ახალგაზრდაგოგო.დააყენასუტ-კნეინისწინ,ხანაქეთშემოატრიალა,ხანიქით,მერეუბძანა,რომგარეთგავიდეს.

გამოცდილი სუტ-კნეინა მიხვდა, რასაც მოასწავებდა ესამბავი,მაგრამთავიმოიკატუნა,მითამდაარაფერიიცის.მოსეგძელაძემოვიდადამოუჯდაისევგვერდით.

—როგორმოგეწონა?—დაიწყოგძელაძემ.

— ერთი ტურფა რამ არის, — უმანკოებით მიუგომანკიერმასუტ-კნეინამ.

—უფრო კარგი იქნება, რომ ჩემის ქალისტანისამოსითმოვრთოთ?

—რასაკვირველია:ერთი-ორადმოემატებასიკეკლუცე.

— ეხლა შენრას იტყვი,რომ ნიშანის მომტანს ეს გოგო,ლამაზად მორთული, ჩემის ქალის მაგიერად ვაჩვენოთ?—ჰკითხამოსემდათვალითვალშიგაუყარა,რომპასუხიიქამოეკითხა.

—მერესასიძოხომმოვანიშნისმერეთ,იმასრაღასუზამ?

— იქამდინ ვინ დააცლის? მესამე დღესვე ჯვარისწერადავუნიშნოთ. სადღა მოიცლის, რომ ქალის სანახავადაცმოვიდეს?

—მერეხომმაინცჯვარის-საწერადმოვა?

— მერე მე ვიცი. შენოღონდ მანამდინდამეხმარე, მერეჩემსკისერზედიყოს.ძალადჯვარსგადავწერ.

—არა,გეთაყვა,მემაგსაქმეშიხელიდამიბანია,მემაგასარავიქ,ეხლავგეუბნები.

—რატომ?

—აბა,იმასგაუგია,რომმახინჯიაო...

—მაგისფიქრინუგაქვს,—გააწყვეტინასიტყვამოსემა,— ნიშანის მომტანი რომ ამ გოგოსა ჰნახავს, მივა დაეტყვის:რასმიჰქარავ,იმისთანაქალიჩემსთვალებსჯერარუნახავსო.თუნდეგარიყოს,ერთიხუთიოდეთუმანიდაიმისიჯანი.ასეთსავალაპარაკებ,რომ...

—ძმასგამოგზავნის.

— უფრო კარგი. რასაც თავის თვალით ჰნახავს, თუნდქრთამი არ იყოს, ის არ უნდა უთხრას?თორემ ფულიცხომარამშურს.

—არა,გეთაყვანე,მემაგცოდვაშიარჩავდგები.აი,შენიბეედმოცემულიხუთითუმანი,მეკიხელიდამიბანია.

ამოიღო ორი ოც-და-ხუთ მანეთიანი ასიგნაციადა მისცამოსესგამოქნილმამოციქულმა.

—მაშმღალატობ?..—უთხრაგულისსატკენადმოსემა,— მაშ ჩემი ოჯახისდაღუპვა გინდა? მაშ ჩემი საწყალიქალი არ გებრალება? ეჰ! მუხანათო წუთის-სოფელო!..სულ ტყუილი ყოფილა: პურმარილიც, პატივისცემაც,სიყვარულიც,მეგობრობაც!..ეჰ,შენინებაა!..ესკიიცოდე,რომ გულში შხამ-წასმული ისარი გამიყარე, სპილენძისტყვიამომარტყი,ურჯულოლეკსავითქრისტიანისულიწამწყმინდე.

მოსესეგონა,რომამსიტყვებითმოვულბობგულსაო,ისკი არიცოდა,სუტ-კნეინარაკნეინაიყო!სუტ-კნეინაკიიქნებოდა,რომსიტყვითმოტყუებულიყო!..სუტ-კნეინასთუმცაგულშიეცინებოდა,მაგრამსახეშეიჭმუხნა,მითამსწუხსკიდეცდავერაუშველია-რაო.

— შენ ნუ მამიკვდები, მოსე,—უთხრა მწუხარეს ხმითკნეინამ, — და იმ შენის სახის ჩემს უბედურს ქმარსპირშავად არ შევეყრები საიქიოს, რომ შენის ოჯახისსამსახურისათვის მე თავს არ დავიზოგავდი, მაგრამსამსახურიცარისდასამსახურიც.

— რა ვუყოთ, რომ არის? — მიუგო ეხლა კი ცოტადიმედმოცემულმა მოსემ, რადგანაც შეატყო, რომ სუტ-კნეინადაყოლებასაპირებს,—რავუყოთრომარის?განაჩვენკიარვიცითსამსახურისგადახდა?რაუმადურიმემიპოვე?ოცითუმანიარდაგპირდი?ოც-და-ხუთიიყოს,შედალოცვილო!

— არა, გეთაყვა, ფულზედ ხომ არ არის საქმე: თმითმათრევენსიბერისდროს,სულსწავიწყმენდ.

—ოც-და-შვიდიიყოს.

— არა, გეთაყვა, ფული რა სახსენებელია: საქმე დიდიგასაბედავია.

—ხომმოხერხებაშეიძლება?ოც-და-რვაიყოს.

— არა, შეძლებით კი შეიძლება, მაგრამ თავს ვინგამოიმეტებს?

— ოც-და-ცხრა იყოს, — უმატებს ნელ-ნელად მოსე დაყოველ მომატებაზედ ჰხედავს, რომ სუტ-კნეინარბილდება.

—ძალიანთავისგამომეტებაკიუნდა,თორემშეძლებითრაარშეიძლება.

სუტ-კნეინამ, ხელოვანმა სუტ-კნეინამ, ძალიანცბიერობითასთქვაესუკანასკნელისიტყვა,თითქომოსერომ ფულს უმატებს, იმას ყურსაც არ ათხოვებსო, და

მარტოიმასაჰფიქრობს:შეიძლება,თუარაო.დიდიხანიაიცის სუტ-კნეინამა, რომ შეიძლება, მაგრამ კარგამსუქანისლუკმისამოვლებაუყვარდა,რაკიქვაბშიხელსჩაჰყოფდახოლმე.მოსესრომარდაესწრო,თითონსუტ-კნეინაეტყოდამაგას,ესემოვიქცეთო.კალმითნახატიაო— უთხრა და ამისთანა მახინჯს ხომ არ დაანახვებდა?სწორედმაგისთვისაცმოვიდა,რომმოსესთანარჩიოს,ისეკი, რომ ფულიც მეტი გამორჩეს. რაკი მოსემ დაასწრო,გამორჩენის საქმე ნახევრად გარიგდა. სუტ-კნეინასკიდეც გაუხარდა, — ეხლა მეუარზედუნდადავდგეო,სთქვაგულში,დათუგამორჩენაა,აქგამოვრჩებიო.

— ოც-და-ათი იყოს, — დაუმატა კიდევ სწორე გზაზედდამდგარმამოსემ.—მეტიკიაღარშემიძლიან.

—რატომ?—დაიწყო ისევთავისებურად კნეინამ,რაკიოც-და-ათამდინ აიყვანა, — რატომ? შეძლებით კიშეიძლება, მაგრამ ნიშნობაში მეც უნდა ვიყო, რომ, თუ

მოხერხდეს, კარგად მოხერხდეს. ეს არის ჭირი, რომ ამკაბითხომვერმოვალ?

— კაბაც შენი ჭირის სანაცვლო იყოს, — დაასწროგახარებულმა მოსემ, რაკი ჰნახა, რომ სრულიადდაიყოლია,—კაბაჩემკისერზედიყოს.

— მაშ ყური მათხოვე, რას გეტყვი: მე იმას ნიშანისმოსატანად ძმას გამოვაგზავნინებ. შენ გოგო ლამაზადმორთე — ეცადე არავინ გაგცეს — სამ დღეს უკან კიუთუოდ ქორწილიუნდა მოახდინო. მოიგონერამე,რომყმაწვილმაქალისნახვა არმოასწროს.მერეხომშენიცი,ჩემისაქმემაშინგათავებულიიქნება.

—ნიშნობისღამესფულსსრულადჩაგაბარებ,ეხლათუგინდა,ესხუთითუმანიბეისევწაიღე.

— არა, ათი თუმანი მიბოძე, რა ვიცი, იქნება როგორ

დამჭირდეს,აქხომვერგამოვიქცევი.

—შვიდ-თუმან-ნახევარიიყოსჯერ.

— ათი მიბოძე. ისევ შენის საქმისათვის მინდა, შენსსაქმეს მოვახმარებ, თუ გამიჭირდა. ჩემთვის ხომ არაგთხოვ.

—რა?ესათითუმანიიმოც-და-ათთუმნისანგარიშშიარგინდაწაიღოთუ?

სუტ-კნეინამგაიცინა.

—მაშ,ქა?

—ჰო,ეგრესთქვი,მემეგონა,მართლა,ესცალკეგინდა,რომჩემსსაქმესმოახმარო.

—არა,გეთაყვანე,იმისანგარიშშიმიმაქვს.საკაბეკიმალემიბოძე,რომშეკერვამოვასწრო.

— აი, ათსთუმანსმოგართმევ,იქიდამშეიკერედამერეგავსწორდებით.

სუტ-კნეინადაჰყაბულდა,მაგრამმოსტყუვდაკი.

რაღაგავაგრძელო,მოსემადაკნეინამესედააწყესსაქმედა სწორედ ეგრეთაც ბოლო მოუღეს. კაი ბადედაუგესლუარსაბსადაკარგადაცგააბეს.

ორი კვირარომ გავიდა, აღტაცებულმალუარსაბმა, აქაოდასაქმეგარიგდაო,კარგისნიშანითთავისიუფროსიძმადავითი გამოისტუმრა. დიდის ყოფით მიიღეს დავითი.ხალხი მოსემ არ მოიწვივა, სრულიად არავინ, რომეშმაკობა არშეუტყონ,ლუარსაბსაცმისწერა—ნურავისშეატყობინებო. აი,ისწიგნინამდვილითავისღირსებით

დაშეცდომებით:

„ჩემოაღმატებულობედნიეროგვაროვანოსიძეო:.

„თუმცადიდათ ბედნიერი ვარ რომელიცა რომა შენგანავარ დღეს მოხუცებული ბედნიერი და გული ჩემისიხარულით აღავსენეტარითასიძოობითათქვენითადათვალი ჩემი აახილე რომელიცა რომა დაინახა ისევგაზაფხული მუხთალისა სოფლისა ამისა ფრიადსიხარულშივარრომელიცაეხლავარ ჩემო აღმატებულოგვაროვანო სიძეორომელიცა გთხოვ გამოგზავნო ნიშანირომასაქმემარდაიგვიანოსდიდიხალხიარგამოგზავნორომელიცარომამემოხუცებულიკაციავადავარსნეულიდაპატივიდამასლაათიდაქეიფირომელიცააწმეაღარძალმიძს რომელიცა ფრიად შეაწუხებენ ქორწილშირომელიცთქვენიქნებითჩემსსახლშიმასპინძელიდიაღდიდი ხალხი მოვიწვიოთთქვენცადიდიდა პატიოსანინათესაობა გყავს რომელიცა არც მე ვარ უნათესაო და

ბლომად შევყაროთ ისე როგორათაც შეჰფერისდიდებულს გვაროვნობასა თქვენსა და ჩემსა ოჯახსსახლკარიანობასაჩემსა.

“სხვებრ ბძანდებოდეთ ბედნიერებით იესო ძე ღვთისმიერ ვითხოვ თქვენს ბედნიერებას რომელიცა რომამსურს ნახვა თქვენი თქვენი სიმამრი ბრწყინვალეთავადიმოსენოშრევანისძეგძელაძე:.”

რასაკვირველია,თავაზიანილუარსაბიამწიგნისშემდეგაღარგაგზავნიდაბევრსხალხსა.მარტოერთიდავითიდაერთი კიდევ ვიღაცა გამოისტუმრა, რომ ახალი სიმამრი,რადგანაც ავად არის, არ შეაწუხონ,დავითს კიდააბარა,რომ ფულზედ კარგად მოილაპარაკოს, როდისჩააბარებენ,დამერექალიკარგადგასინჯოს.

დიდისპატივითმიიღომოსემდავითი.ქალისმაგიერადის მშვენიერი გოგო მორთეს და დავითს ისე აჩვენეს.

დავითიგაგიჟდა—რომდაინახადაგულშიარიყორომშურმაცარგაუარა,ნამეტნავადთავისიმჭლეცოლირომმოაგონდა ამასთან. ვახშამზედ რომ ისხდნენ, მარტოოთხნი იყვნენ — დავითი და ამასთან მოყოლილი ისვიღაცა, თითონ მოსე და ამისი მოზრდილი შვილი.კნეინაცთუმცა მოსესთან იყო, მაგრამ ქალთან ივახშმა.მოსემ ბოდიში მოიხადა, რომ ხალხი არ დაუპატიჟაამისთანაბრწყინვალეგვარიშვილებსა.

— რა ვქნა, შენი ჭირიმე, — უთხრადავითს მოსემა, —ჩემო ახალო მოყვარევ! ავადა ვარ, თასლიბს ვერგავუწევდი.სიძუნწეშიარჩამომართო,შენიჭირიმე!აბა,ჯერისე ავადმყოფირა არის,მერემასპინძელირაუნდაიყოს. თორემ იმდენი სიკეთე ღმერთმა შენ მოგცეს,რამდენი ნათესაობა და მახლობლობა მე მყვანდეს.მაგრამჩემიმაყურებლებირაქეიფსგასწევდნენ.ისევისვამჯობინე — ნუ დავპატიჟებ-მეთქი. ამ ნიშნობამ ისე

შინაურულადჩაიაროს,ქორწილიკიჩემკისერზედიყოს.ქორწილისარაბძანაჩემმასიძემა?

—რაც ჩქარაიქნება,ისასჯობიაო,—უპასუხადავითმა,პირფერობაში კი ნუ ჩამომართმევთ და ეს ქალი რომჰნახოს იმან, იმ წამშივე ჯვარს დაიწერს, თავი არმომიკვდება!

—მზეთუნახავიყოფილა,—დაუმატასტუმარმაც.

— რა ვქნა? მადლობა ღმერთსა, ღმერთმა ეგ მომცა დაყველაფერიღვთის ნებაზედ ჰკიდია,—თქვა მოსემა,—მიხარიან,თქვენმამზემ,რომქალიმოგეწონათ.

— ღმერთმა აცოცხლოს პატარძალი! — წამოავლო ჯამსხელი დავითმა, — ღმერთმა ტკბილად შეაბეროსთერთმანეთს!

—მადლობელივარ,თქვენიჭირიმეთ!—დაუკრაყველასთავიმოსემა.—მაშრაცმალეიქნება,ისასჯობია.

— იმან ისე მოგახსენათ, — უპასუხა დავითმა, — მეც,სწორედ მოგახსენოთ, მაგას ვურჩევ ჩემს ძმასა. რაღაგავაგრძელოთსაქმე.

— ჩემის ფიქრითაც ეგრე სჯობია, — სთქვა მოსემა, —ქალი აქა ჰდნება — მამისაგან კი არ უნდა ითქვას ესა,მაგრამშორეულიხომარახართ,თქვენთანრადავმალო,—ქალიაქაჰდნება...

—ისკიდევიქ,თქვენმასიცოცხლემ!—წაართოსიტყვადავითმა.

—მაშ,როცამიბძანებთ,მაშინიყოსქორწილი,—სთხოვამოსემა.

ერთის სიტყვით, გადასწყვიტეს, რომ სამშაბათსსაღამოზედ სიძე უნდა მოვიდეს და იმ ღამესვე ჯვარიუნდა დაიწეროს. მეორე დღეს დავითმა ფულზედჩამოუგდო ლაპარაკი. მოსემ დააჯერა, რომ ქორწილისმეორე დღეს ორასს თუმანს სულ ბაჯაღლო ოქროებსთავისხელითმიართმევს.ხელი-ხელსდაჰკრეს,დავითი—მეორედღესპატარძალიაღარაჩვენეს,—შინწამოვიდადამოსეთავისსახლშიდარჩა.როცამოსემცხენზედშესოდა გამოისტუმრა დავითი, როცა მარტო დარჩა, ხელებიდაიფშვნიტამეტისსიხარულისაგანდასთქვაღიმილით:ყოჩაღად წავიყვანე საქმე. ეხლა ჩემი წუხილი მარტო ისარის, რომ სუტ-კნეინას ხრიკი მოვუგდო, ერთი მიზეზირამმოვუგონო,რომფული აღარმივცე იმაზემეტი,რაცმიმიცია,თორემ,იმისაგანრომმოვტყუვდე,სირცხვილია.

ამ ფიქრში იყო, რომ სუტ-კნეინა — მოსეს ცოლი არაჰყვანდადაჯალაბობასკნეინაჰთამაშობდა—რომსუტ-

კნეინაწინმოეგებაგახარებული.

—ჰა,რა-რიგადმოვიდასაქმე!—უთხრასუტ-კნეინამა,— მომილოცავს შვილის ბედნიერება. დიდი ჯაფა კიგავწიე.სულვიწურებოდი—შენზედმიწაარმენახოს—სულვიწურებოდი,რომანაიეხლაშეიტყობენ-მეთქი,ანაიეხლა—დადავიღუპები,მაგრამმიშველაღმერთმადავერშეიტყეს.

—ეჰ,შედალოცვილო—უპასუხამოსემ,—იწურებოდი,ასე გგონია, პირველად ჩაგედინოს ამისთანა საქმე.იწურებოდა!.. თქვენი ხელობა მეტი რა არის?იწურებოდა!..

სუტ-კნეინაშეკრთა.

— არა, ჰხუმრობ, თუ მართლა მეუბნები? — ჰკითხაშემკრთალმასუტ-კნეინამა.

—მაშარადაგეხუმრები!

—ეხლაგანა?

—ეხლაცადამაშინაც.

— ღმერთმა მშვიდობა მოგცეს, თუ ეგრეა, მე კიგამისტუმრედამერეშენიცი.

—სადაცგინდაწაბძანდი,ხელსვინგიჭერს.

— რასაკვირველია, ხელს არავინ დამიჭერს, მაგრამდაპირებულიმიბოძედაღმერთმამშვიდობამოგცეს,რაცგინდაილაპარაკეჩემზედ:გულიარმეტკინება.

—დაპირებულიო!..რაცმოგეციიმასაცვნანობდაგგონია—კიდევმოგცერამა!

— ეხლა ეგ ნამუსია? მოხუცებული დედაკაცი ფოშტისცხენსავით მათრიე, ქვეყანაში თავი შევირცხვინე, საქმესაქმეზედმოვიყვანედაეხლამაგასმეუბნები?!ნამუსია?

—დაჩუმდი,თორემ...

—არა,ნამუსია?..შენაგკითხავ,ნამუსია?

—ისკინამუსია,რომაგიღიაფეხი,სოფლიდანსოფლადდადიხარ და მაჭანკლობ, ნამუსია? შარშან რომ ათთუმნად შენიდისწული, გასათხოვარი ქალი,დიანბეგსმიჰგვარე,ნამუსია?როცადაორსულდა,შენრომწამალიმიეციდამუცელიწაუხდინე,ნამუსია?..

სუტ-კნეინას გული ყელში მოებჯინა, თავისისიფრთხილე, გამოცდილობა ამგვარებში და გულისსიგრილედაჰკარგა.

— მაშ თუ აგრეა, — დაიყვირა გაკაპასებულმა სუტ-კნეინამ,— შენიფეხიდამკართავში, შენიფეხი,თუ ეგსაქმეარდაგიხლართო!

— შენი ლეჩაქი დამხურე თავზედ, — ამ მუქარაზედმშვიდობიანად უპასუხა მოსემ, — შენი ლეჩაქი, თუეხლავ გომურში არ დაგამწყვდიო, მინამ ქორწილი არგათავდება.რას მიზამ! მიჩივლებთუ? არა მგონია, შენითავი სადიანბეგოდ გახადო: ცოდვა ბევრი გაწევსკისერზედ, სულ ერთი-ერთმანეთს ზედ მიეკეცება, დამაშინციმბირშიაცალაგიარგექნება,შეტყუილო-კნეინავ,შენა! ეს ის დიანბეგი კი არ არის, რომელსაც გოგოსგაურიგებდიხოლმედაბურთსავითხელშიათამაშებდი!ისდროწავიდა.

ვერც ამ სიტყვებმა მოიყვანეს თავის გონზედგამწარებული სუტ-კნეინა. ის ისევ-ისე სიმწარისაგანგონებამიხდილი იყო, თორემ გაჯავრების და მუქარის

მაგიერ ისეთნაირად მოიკატუნებდა თავს, ისეთნაირადმოუკვდებოდა ხელში, რომ ყველაფერს გააქარწყლებდა.ეხლაკიჯავრისაგან,როგორცავთქვი,გონებადაბნეულიჰქონდა,იმიტომაცმაინცკიდევშეჰყვირა:

— დამამწყვდევ!.. უი, მეხი კი დაგეცა მაგ უხეიროთავზედ! დამამწყვდევ რა, შენი მოახლე გოგო ვარ, ანშენიგომბიოქალი!..

— რაო? აი,თუ გოგოზედაც უარესი არა ხარ. მე ეხლავგაჩვენებ, როგორც გაგისტუმრებ გომურში, — უთხრახუმრობაგაშვებითმოსემა,—შენრომჩამოგარჩოკიდეც,ხმას არავინ გამცემს. მაგრამ სიფრთხილეს თავი არასტკივაო, მერე რომ არადამაბრალო-რა, ეხლავ მიჩვენეჯიბეშირაგაქვს.

მივარდა სუტ-კნეინას ჩვენი მართალი კნიაზი. სუტ-კნეინაჯერგაუძალიანდა,ბოლოსკი—ღვთისწყალობა

გქონდეთ — იკადრა ერთის ლურჯის ხელსახოცისამოღება, რომელშიაც რაღაცები ეხვია. სუტ-კნეინაგაფითრდა და პირი გაუშრა. ვეღარა უთხრა-რა. მოსემგაშალა ხელსახოცი და თავისი ათი თუმანი იქგამოკრულიისევხელუხლებლადჰნახა,მაშინვეჯიბეშიიკრა. ერთი რაღაც ქაღალდიც მოჰხვდა ხელში. გაშალა,თამასუქი იყო, ის თამასუქი, რომელიც სუტ-კნეინამლუარსაბს დასტყუვა. მინამ ამ საქმეში იყო გართული,სუტ-კნეინას თავისი ხერხი, ეშმაკობა, გამოცდილებადაუბრუნდა. იფიქრა სუტ-კნეინამა: „ამ ყვირილს დამუქარას თავი უნდა დავანებო, თორემ დამწყვდევასგამიმართლებსო. თუნდ დამამწყვდივოს, არაფერი,ხუთი-ექვსი დღე სიზმარსავით გაირბენს: შინ მივწერ,რომმზითევსვუმზადებ-მეთქიდაქორწილამდინვეღარგადმოვალ. ვინ რას შეიტყობს, ოღონდ ეგ ათი თუმანიმაინც დავიბრუნო! ეგ მაინც არ დამეკარგოს!..“ ამფიქრებმა თვალის დახამხამების უმალ გაურბინეს

გონებაშისუტს,მაგრამკიმოხერხებულსკნეინასა.

— ეს ვინ მოგცა შენ? — ჰკითხა მოსემ და აჩვენათამასუქი.სუტ-კნეინასმზადჰქონდაპასუხი.

— ეხლა, შენ არ დაიჯერებ, რასაკვირველია, რომ ეგთამასუქი თუ ჩამოვართვი, ისევ შენის საქმისათვისჩამოვართვი.თუვინიცობაა,რომმოვატყუეთ,ქალიისარვაჩვენეთ — ეს შეეტყო და უარზედ დამდგარიყო, ამთამასუქსვაჩვენებდითდავეტყოდით:დაიწერე,თორემდიანბეგს წარვუდგენთ და სულ ნაღდსდაგათვლევინებთ. აი,რისთვისგამოვართვი,შენხომ არდაიჯერებ,გაჯავრებულიხარ,მაგრამმეკიგულიძალიანშემტკივაშენთვისა.

—თუეგრეა,რატომაქამდინარმაჩვენე?

— რომ ვაჩვენო-მეთქი, ვიფიქრე, ვაი თუ ამის იმედით

საქმეზედმუყაითობა იმისთანა აღარგასწიოს-მეთქი.რავიცი?ხორციელებივართ.

—ეხლამაგითიგინდამამატყუვოგანა?

— აკი გითხარ: არდაიჯერებ-მეთქი. კაცს რაკი ერთხელდაერთხელესტიბარიწაუხდება,აღარდაუჯერებენ.მეცისემომდის.შენაგგონია,გატყუებ?თუნდეგბარათიშენმიირთვი,ორასსთუმანშიგაუბარედამეეგათითუმანიცმეყოფა,ჩემოკარგო!

— შენ მაგითი მე ვერ მომატყუებ. ეს ბარათიც მედამრჩება, ეს ათი თუმანიცა, და შენ კი გომურისმაგიერად ხულაშიდაგამწყვდევ, რომჯვარის-წერამდინარ გამცე. მერე რაც გინდა ჰქენი — ბიჭო! — დაიყვირამოსემ.

ბიჭიმოვიდა.

— ეს ტყუილი-კნეინა წააბძანე ხულაში, ხალიჩაცმიართვი, მუთაქაც, ქვეშსაგებიც. პური და ღვინო არმოაკლოთ.ესკიუნდაჰქნა,რომგარედამკლიტითუნდაგადაკეტო და გასაღები აქ მომართო. თუ ეს აბმავიშეუტყვიავისმე,ვაითქვენიბრალი!

ბიჭიარგაინძრა,ჯერტყუილიეგონა.

—არგეყურებაშე...შვილო!—დაუჭყივლამოსემა.

ეხლა კი იკადრა ბრძანების დაჯერება, მივიდა, წაავლოხელიდაგამოსწიასაწყალსუტ-კნეინასა,რომელიცეხლაკი ისე მაიკუნტა, ისე მაიკუნტა, რომ მუშტის ოდენაგახდა, მაგრამ მაინც კი იმედი არ დაჰკარგა, რომგააქარწყლებს ამ ამბავსა და მშვიდობით გადარჩება.კიდევ სიტყვა მოახერხა ეშმაკურად და უთხრა მოსესაისე,ვითამაქარაფერიამბავია:

—უი,შენკიგენაცვალოსჩემითავი!ტყუილიგაჯავრებარა-რიგად გიხდება! ამ სულელ ბიჭმაც დაიჯერა, ასეჰგონია— მართლაუბძანე. გლეხ-კაცია, ვერ მიხვდა, ნუგაუწყრები,შენგენაცვალოსჩემითავი!

ამისთანა ოსტატობამ კინაღამ მოსე არ გააცინა. ბიჭიცგაშტერებული შედგა. ბევრი კიდევ სხვა იოსტატა სუტ-კნეინამა, მაგრამ ვერაფერმა ვეღარ უშველა: ხულაშიდაამწყვდიეს, შინ კი წიგნი მისწერა — ჯერ კი მოსემგადიკითხა — რომ აქ მზითევს და საკერავებსვუმზადებოდაოთხშაბათამდინნუმომელოდებითო.ესმისწერა,შევიდახულაში,დაჯდახალიჩაზედდადაიწყოტარისრთვა,რომელსაც, საცა წავიდოდა,თან წაიღებდახოლმე.ესეიყო,მითამდააქარაფერია.

VIII

როცადავითიშინმივიდა,საღამოხანიიყო.ამისიცოლი,

ელისაბედი და ლუარსაბი ეზოში ღობის ჩრდილშიისხდნენ.თვალი შეასწროთუ არა,ლუარსაბი წამოხტა,მიეგება ძმას, ვერაფერი კი ვერა ჰკითხა, იმიტომ რომრცხვენოდა. დავითი ცხენიდამ გადმოხტა, გაისწორამოშვებული ჩაღსაკრავი, მოვიდა, ცოლს არც კიმიემშვიდობადაწამოწვახალიჩაზედ.

— როგორ მოგეწონა სასძლო? — ჰკითხა ცოლმა.ლუარსაბმაყურებიაიცქვიტა.

— მზეთუნახავს რომ იტყვიან, ის არის. — მიუგოდავითმა,—მეიმისთანალამაზიქალიარმინახავს.

ლუარსაბს გაუხარდა, ელისაბედს ეწყინა: ჩემზედუკეთესიიქნებაო.

—მართლა,გეთაყვანე?—ჰკითხალუარსაბმა.

— შენ ნუ მომიკვდები, იმისთანა ქალის მნახველი არავარ.—ამისმერეცოლსშეჰხედადაშურითდაუმატა:—მერომპატარაკიდევმომეცადნა,სხვარიგადწავიდოდაჩემისაქმე.

— რა? შენ შეირთავდი თუ? — წააყვედრაგულღვარძლიანმაცოლმა,—უიშენთვალებს!შენთვისმეც არ ვემეტებოდი ჩემს ბედსა. მამა-ჩემი განა რომუარზედიდგა,შენისთანებიმთხოულობდნენ!

— უარზედ იდგა, მე ვიცი, რუსთ ხელმწიფის შვილსმიგცემდა.იმისიცმადლობელიიყავ,რომმეგავბრიყვდი.

ესესიტყვა-სიტყვაზედშეჰყვნენდაერთიკაილაზათიანიჩხუბიმოუვიდათ,ასერომმოგეწონებოდათ.ელისაბედსიმ დღითვე შურით აევსო გული და შეიძულა ჯერთვალითარ-ნახულირძალი.

„მალე ჩემი მტერი დაჭკნეს, მალე მე ის დავაჭკნო, —ამბობდა გულში ელისაბედი, — ამ სახლში ჩემზედუკეთესიდაჩემზედუფროსიარავინარუნდაიყოს.ჩემიქმარიუნდამაყვედრიდესიმისსილამაზეს?!უი,უწინამცდღე გაჰქრობია. ასეთ ეკალს გავუყრი თვალში, რომდღენივაწყევლინო!“

ელისაბედიქორწილშიარწავიდა.

ქორწილის ღამეს დიდი ამბები მოხდა. მოვიდა სიძედიდის მაყრიონით, ძმაც თანა ჰყვანდა, სწორედსამშაბათს დღეს. იმ დღეს საცოლო არ აჩვენეს,რასაკვირველია. მოსესაც შეეყარა დიდი ხალხი.უგანზრახვოდ არ იყო ეს ხალხის შეყრა მოსეს მხრით.ეხლა კი მართალი ქალი გაისტუმრეს საყდარში. როცაყველაფერიმოამზადეს,მერემიიპატიჟესსაქმროცა.როცაშევიდა ლუარსაბი საყდარში და თვალი მოჰკრა თავისსაცოლოსა, ელდა ეცა. მოუბრუნდათავის ძმასდავითს,

თავაზასაცდაზრდილობასაცთავიდაანებადაუთხრა:

—დავით,აკიმზეთუნახავიაო?

ხალხსსიცილიწასკდა,საწყალიპატარძალისირცხვილითაინთო და ტირილი დაიწყო. დავითი წინ წადგა; რომდაინახა ერთი უმსგავსო პატარძალი, მღვდელსმიუბრუნდა:

—მამაო!ჯერსხვაიწერსჯვარს,თუესრაამბავია?

— კნიაზი ლუარსაბ თათქარიძე და დარეჯან მოსეგძელაძისასულიიწერსჯვარს,—მიუგომდვდელმა.

—პატარძალისადარის?

—აი,ესაბძანდება.

—ლუარსაბ!—დაუძახაძმასდავითმა,—მოგვატყუვეს,ეგისარარის,ჯვარიარდაიწერო.

მთელი ხალხი გაოცდა. ლუარსაბი დაღონებული დაუფრო გაფითრებული გამოვიდა საყდრიდგან, მთელიმაყრიონი გამოჰყვა. ცხენები მოიკითხეს, უნდაწამოსულიყვნენ. ცხენები დაემალათ. შეატყობინესმოსეს, რომ საქმროჯვარს არ იწერსო. მოვიდა მოსედათანმოიყვანამრავალიხალხი.

— კნიაზო დავით! ეს რა ამბავია? — უთხრაგაჯავრებულსავითმოსემ,—ქალისაყდარშიადასაქმროეხლა დადგა უარზედ? აქამდინ სად იყავით, თუ არგინდოდათჩემიქალი?ვინგეხვეწებოდათ?თქვენისთანაოჯახის-შვილებიმეხვეწებოდნენ,რომარმივეცი!

— აი, ბატონო, ქალი მანდ არის და, ვისაც გნებავდეთ,იმას მიეცით. ჩემი ძმა კი მაგის შემრთველი არ არის, —

მიუგოთავგამოდებითდავითმა.

— ეხლაგანა?როცამთელმა ქვეყანამშეიტყო,რომ ჩემსქალს ირთავს შენი ძმა, როცა შენმა ძმამ საყდარშიაცშეიყვანა ჩემი ქალი? არა, თავზედ ლაფს არავის არდავასხმევინებ! ან უნდა ჯვარი დაიწეროს, ან არა დააქედამ ცოცხლები ვეღარ წახვალთ! გაგონილა? სიძესახლში ჩამიდგეს, ქალი საყდარში შეიყვანოსდა ჯვარიაღარდაიწეროს!..

— ის კი გაგონილა,რომ პატარძალი შეცვალონ! ეს შენიქალიარარის.

—ხალხოდაჯამაათო!დახე,რომვეღარამოუგონიათრა,იმას ამბობენ, შენი ქალი არ არისო, — დაუძახა ხალხსმოსემ.

— მაშ ვისია, თუ მაგისი არ არის! — გაიხმაურა მოსეს

ხალხმა,ჩვენფიცსმოგცემთ.

—არა,ბატონებო,ჩემიძმაჯვარსარიწერს.თუძალაზედდადგებით, არც ჩვენა ვართ ლაჩრები, — წამოსთქვადავითმადახანჯალიმოიმართა.

ქალები, ვინც კი იყვნენ საყდარში, სულ აქეთ-იქითმიიფანტნენ, ჰნახეს რომ ამათი ალაგი არ არის.პატარძალიკიდაორივიღაცბებერიმოსემსაყდრიდამარგამოაყვანინა, იმედი ჰქონდა,რომროგორმე მოახდენდაჯვარისწერას.

— მაშ მოსე თავადიშვილი აღარ ყოფილა, — წამოიძახამოსემ,—თუთქვენჩემიოჯახიშეგარცხვენინოთ;ჩემისცოცხალის თავით არ ვაკადრებ ჩემს გვარს, რომთათქარიძეებმა საყდარში ქალი გამიუპატიურონ,ჯვარიუნდადაიწეროს.

—არდაიწერს.

—უკანასკნელისიტყვაა?

—უკანასკნელია.

—დავით! —უეცრად გადაასხვაფერა სიტყვა მოსემდახმაცმოურბილა,—აქეთმობძანდი.

დავითიგაჰყვა.იქითორნივგაშორებითგადგნენ.მოსემამოიღოხუთითუმანიდაუთხრახმადაბლადავითს:

—ესხუთითუმანი,დაჩუმდი,შენრაგინდა?შენხომარირთავ?

დავითიდარბილდა.

—ხუთთუმანზეძმაროგორგავყიდო?—უპასუხა.

—შვიდიიყოს.

—ანშვიდად.

—რვაიყოს

—ვერცრვათუმნად.

—მაშრამდენიგინდა?

—ათიმაინციყოს.

—ცხრაზედრასიტყვი?

—არა,ათი.

—ეჰ,ჯანიგავარდეს:ათიიყოს.

ამოიღოათითუმანიდამისცა.დავითმაჯიბეშიჩაიდო.

— მე კიდავჩუმდებიდა ჩემი ძმისა შენ იცი,—უთხრაღიმილითდავითმა.

—ოღონდშენდაჩუმდიდაერთიორიოდეკაცითქვენიმაყრიონიდამაცდაიყოლიედალუარსაბსმემოვუხერხებ.

—ბატონიხარ.მაგისპირობასგაძლევ.

—მაშხელიდაჰკარ.

დაჰკრეს ხელი ხელს და საწყალ ლუარსაბს ძალადგადასწერეს ჯვარი იმ ღამესა. მოსემ არც დაპირებულიორასი თუმანი მისცა, იმის მაგიერ ის თამასუქიდაუბრუნა, სუტ-კნეინას რომ წაართო. ლუარსაბს არმიჰყვანდაცოლი,მინამარგამისწორდებაო,ბოლოსესეცრომ ვერა გახდა-რა — გარემოებას დაემორჩილა და

წამოიყვანაშინთავისიდარეჯანი.

ელისაბედი სიხარულით აღარ იყო, რომ ლუარსაბმამზეთუნახავის მაგიერ გონჯი ცოლი მოიყვანა. „ჰი,ვენაცვალე ღმერთსა! — ეტყოდა ხოლმე ქმარსელისაბედი, — ჰი, ვენაცვალე! —ჯერ ჩემზედუკეთესიუნდა შეერთო და მერე ჩემთვის ნიშნი მოეგო! ჰი,ვენაცვალე ღმერთსა!“ ბოლოს ხომ — როგორცმოგეხსენებათ — ცოლების მოწყალებით ძმებს ჩხუბიმოუვიდათდაგაიყარნენ.

IX

ჩვენმა ლუარსაბმა ესე დაიწერა ჯვარი. თუმცაძალადობით მოხდა ესა, თუმცა მზითევშიაც მოატყუესდა მზეთუნახავის მაგიერ მახინჯი დარეჯანი შერთეს,მაგრამ — შუბლზედ ეგ მეწერაო — იფიქრა დადაემორჩილა ბედისწერასა. ბოლოს ხომ, — შენც იცი,

მკითხველო,—რომამათერთმანეთიშეუყვარდათ.ამათკიისეეგონათრომუყვართერთმანეთიდასხვისაკიარვიცი. „ფერი ფერსაო, მადლი ღმერთსაო”. — ნათქვამია,ფერი ფერს შეხვდა და ერთმანეთი შეიფერეს. ესშეფერება ჩვენში ცოტასა აქვს მიღებული სიყვარულად?კარგირამარისქართველიკაცი:ბედსაცდაუბედობასაცთანასწორად ემორჩილება ხოლმე. არც ერთისთვისგაიხეთქსთავსდაარცმეორისთვისდაიწყებსბრძოლასა,— და არის ისე ყველგან ერთნაირად გულგრილი დაშეუპოვარი. ამ გულგრილობას და შეუპოვრობასკმაყოფილებად ადიდებენ; კმაყოფილება კიდევ —ვიღაცამასთქვა—ბედნიერებაარისო.ბევრჯერუთქვამთდარბაისელთმოხუცებულთჩემთვის,რომ ახალთაობასიმითი მაინც ვჯობივართო, რომ ჩვენ ცოტასკმაყოფილებიცა ვართო. მე კი დავჩუმებულვარ დაგამიფიქრია: „კმაყოფილება კაცის მომაკვდინებელისენია. ბედნიერია ახალი თაობა, თუ მართლა ის

კმაყოფილება არა აქვს. იმედი თუა სადმე, ამაში უნდაიყოს:უმადლონი სჯერდებიან მას, რაც არის, იმიტომაციმათშიუფრობევრიაბედნიერი,მადლიანნიკიძნელად:ამათ ყოველთვისუკეთესიუნდათ იმიტომ, რომ კარგსუფრო კარგი მოსდევს თანა, „მჯობს მჯობი არდაელევაო”,—ნათქვამია.

ჩვენი ცოლ-ქმარნი კი ამისთანანი არ იყვნენ: ამათთავიანთ ცხოვრებაზედ „მჯობი“ ცხოვრება არ ეგონათქვეყანაზედა. ესენი კმაყოფილნი იყვნენ: ვალი ამათ არემართათ და ვახში, დავა არავისთანა ჰქონდათ დადარაბა,მხოლოდერთიჯავრიედოთგულშია:შვილიარაჰყვანდათ. აი,ლუარსაბი ორმოცის წლისადადარეჯანიორმოცდაერთისა შესრულდა, რომ ღმერთმა მემკვიდრეარუბოძათ.ბევრჯერგადაფურცლაკნეინამკარაბადინი,ბევრი რაღაც ბალახბულახი მიირთო და ლუარსაბსაცდაალევინა. მაგრამ ვერა ეშველათ-რა. „ტყუილად თავს

რადიხეთქენ,— ამბობდახოლმე ამათზედღვარძლიანიელისაბედი, — ტყუილად რად იხეთქენ? სოლომონბრძნის წიგნს რომ ჩააბულბულებდა ხოლმე დაკუდიანობდა — ეგ იმან ჩასცხო თავშია. ღმერთმამაგათზედგულიაიყარა,ეხლააღარაეშველებათ-რა”.

ჩვენი ცოლ-ქმარნი კი იმედს არა ჰკარგავდნენ. შეიტყეს,რომქალაქშიერთიმკითხავია,ისშეიტყობსუშვილობისმიზეზსაო. თუმცა შვილოსნობის დრო გადასვლოდათ,მაგრამ მაინც კიდევ ქალაქისაკენ კაცი აფრინეს, თანგაატანესერთიკარგიბაღდადი,რომელზედაც—როგორცმოგეხსენებათ—უკითხავსმკითხავიიმას,ვინცთითონვერ მივა, და რომელიც, რასაკვირველია, მკითხავსდარჩება ხოლმე. სამს დღეს უკან ბიჭმა პასუხიმოუტანათ, რომა „თქვენზედ ხატია გამწყრალიო. მერერომელი ხატი?თელეთისაო, ასე სთქვა მკითხავმაო“. ესრომ გაიგეს ცოლ-ქმართ, ერთ დროს და ერთხმად

პირჯვრისწერითწამოიძახეს:

—საიდამსადმოგვიკითხა!დიდებასახელსაუფლისასა,—სთქვესდაისევპირჯვარიგადიწერეს.

—დალახვრაღმერთმა!საიდამსადმოგვიკითხა!—ისევგაიმეორალუარსაბმა.

—ხატზედ„დალახვრას“როგორამბობ?

— ღმერთო, ნუ მიწყენ, ღმერთო, ნუ მიწყენ! —რამდენჯერმე პირჯვარი გადიწერა სხაპა-სხუპით, — აი,დალახვრა ღმერთმა, დაჩვეული რომ ვარ, ისე თავის-თავადითქმისხოლმე,ღმერთო,ნუმიწყენ!

—ახლარასიტყვი,ლუარსაბ,წავიდეთ?

—შორსრომარის?

—რავუყოთ?ალბადნებაღვთისაეგარის.

—მოდი,აქვენეკრესისღვთისმშობელივილოცოთ.

— თელეთის ხატს ეწყინება: მე დავიბარეო, აქ კი არმოვიდნენოდაიქკიწავიდნენო,იტყვის.

—მართალია,ეწყინება.გულიმოუვა.აი,მეხომკაცივარ,მეც გული მამივიდოდა და ის ხომ ხატი ბძანდება —ვენაცვალე იმის მადლს! — უფრო გული არ უნდამოუვიდეს?

—ეგარისდა.

—მაშრავქნათ?

—უნდაწავიდეთ.

—შორსკიარის,თუშენციტყვი.

—ეხლა,თუმივდივართ,ნუღარამადლებ—გვიწყენს.

— მართლა, მართლა! ნუ მიწყენ, აგრემცდიდება შენსასახელსა, ხატო თელეთისაო! გიახლები, გიახლები დათაყვანსავცემსახელსაშენსა.

დაიჯერეს მკითხავის სიტყვა: თედოს შეაბმევინესურემი, გადააფარეს ფარდაგი, ერთი კარგი ცხვარიდააკრეს ურმის ბოლოს, ახსენეს ღმერთი და ერთმშვენიერ ზაფხულის დილას შეუდგნენ ქალაქის შარა-გზასა. ურემში ისხდნენ კნეინა დარეჯანი და მისიმოახლელამაზისეული. ერთი ბიჭიდალუარსაბითავისწითელს ულაყ ცხენზედ მჯდომი ნელ-ნელა აედევნენუკანფეხმძიმეურემსა.მეომარისთვალადობაჰქონდაამ-ჟამად ჩვენსუამისოდაც საყვარელსლუარსაბსა,თუმცაკი,როგორცბამბისტომარა,ისეიდოცხენზედა.წელზედ

ერტყა ქართული ხმალი და გრძელილეკური ხანჯალი,უკან წელში გაყრილი ჰქონდა სევადიანიდამბაჩა. შავიშალის ჩოხა ეცვა, იმისი კალთები ვაჟკაცურადამოტარებულიჰქონდაჩოხისჯიბეებშია.შარვალშიიჯდა,შარვლის ტოტები ჩაეკეცნა მაღალყელიან ყარაბაღულთეთრ ჩექმებში, წვივებზედ პტყელი ჩაღსაკრავი,გრძელფოჩებიანი,სირაჯსავითშემოეკრა.თავზედეხურალურჯი ყალმუხის ქუდი — კახურად ჩატეხილი დაშუბლთან შიგ შეკეცილი — რადგანაცა ცხელოდა, —ერთის სიტყვით, ხმლის პირი, ზედწამოცმულ ვაშლით,რომ ამოღებული სჭეროდა, თავიდამ ფეხამდინორშაბათისყეინიიქნებოდა.

ამყოფითავიდნენთელეთშიმეხუთედღეს,ილოცესდამეორედღესვედაბრუნდნენ.ქალაქსრომჩამოუარესდაშეუდგნენ კახეთის გზასა, კნეინა დარეჯანმა შეაქციაზურგი კოფასა, წამოიჩოქა და გამოჰხედა ქალაქსა.

ლუარსაბსურემშიეძინა.ისიცგააღვიძა.

—ლუარსაბ, ერთი შეხედე,რა ამბავია. ამოდენა ქვეყანაგაგონილა, რომ აქ არის!დიდება შენდა, ღმერთო! სულქვითკირისშენობაუნდაიყოს.

კნეინასქალაქიჯერარენახა.

—მაშარადაწნულიიქნება.

—ერთიშეხედედა,რამდენისაყდრებია!..

—ვიცი.განაარავყოფილვარ?

—პირველადრომჩაგიყვანეს,კენჭებიარჩაგაყლაპეს?∗

— როგორ არა? სამი ასეთი კენჭი ჩავყლაპე, რომ ძლივსმოვინელე.

—აღარდაგცადაქალაქმა?

—არა,რაღასდამცდიდა.რომკენჭებ-ჩაყლაპულივიყავ?რომარჩამეყლაპა,მაშინსხვაიქნებოდა.

—ეგხომაგრეა.კაისანახავიკიუნდაიყოს!

— კარგიროგორ არ არის, მთელი მილეთის ხალხი სულმანდ დაწანწალებს: თათარი, ყაზილბაში, ურია, ოსი,სომეხი,რუსებიხომრაღა,ბუზსავითირევიან.

—მართალია,რომაქკაცსთავსმოსჭრიანოდამერეისევგააცოცხლებენო?

— მართალია, მაშ? ეგ კიდევ რა! რაღაც მოუგონიათო,ფიცრებსთავის-თავადხერხავსო.

—ეხლაეგასთქვი.

—თავიარმამიკვდება.

—როგორ?ისეთავის-თავად?

—თავის-თავად.

—არცკაცია,არცადამიანი?

—არა.

—მაშხერხივისუჭირავს?

—ეშმაკსდაქაჯს,ღმერთმანუიცისრუსებისთავი!

—რუსებისმოგონილიაგანაეგა?

—მაშარადაშენისმაზლისდავითისაა!

— დიდება შენდა, ღმერთო თვალთმაქცობას რომჰთამაშობენ,ისიცგინახავს?

—აბარომელი?

—აი,გაჭენებულცხენზედრომკაციდადგება,იმკაცზედკიდევკაცი,იმაზედკიდევკაციდაკიდევადაკიდევა.

—ეგრაარის?მეკიარდავდგებოდიხოლმეგაჭენებულცხენზედჩემპატარაბიჭობაში!..—დაიკვეხალუარსაბმა.

—აი,შენმამზემ!შენკიიქნებოდი,რომდამდგარიყავ.

—ღმერთმაიცის!ეხლაჯანიაღარმამდევსდასიმარდე,თორემეხლავგიჩვენებდი.

—ნუიკვეხ.ხომვიცი,ჩემოკარგო,რაცახარ.

—განაკვეხნისთვისვამბობ?მეიმისთვისვთქვი,რომეგრათვალთმაქცობაა-მეთქი.მაგაზედუფრობევრიასეთია,რომ...

—მაინც?

—რავიცი,რამდენირამარის.

—სთქვირაღა,მეცვიცოდე.

—ბევრია.

—მაინც?

—რავიცი,რამდენირაღაცაებია...

—მაინც?

— ეჰ, ვინ მოსთვლის? ბევრია, ნეტავი შენ! რა-რიგადჩამოცხა!უჰ!

რომ არ იცოდა რა ეთქვა ჩვენ უბოროტო ლუარსაბსა,სიტყვა გადაასხვაფერა. მოიხადა ყალმუხის ქუდი,შუბლიდანდასახიდანიმითიჩამოიწმინდაოფლი.მერეგააკეთებინა ჩიბუხი და ჩიბუხის წევაში ისევ ხვრინვაამოუშვა, მერე ასეთი, რომ რამდენიმე დღის უძილოეგონებოდაკაცსა.

X

მეხუთე დღეს შინ მშვიდობით მოვიდნენ ჩვენიბედნიერი ცოლ-ქმარნი, თან მოჰყვათ, რასაკვირველია,იმედი,რომშვილიგაუჩნდებათ.მაგრამგავიდასამითვე—ყმაწვილმამუცელშიარგაიჩუჩუნა,გავიდაექვსითვე—კაბა არდაუვიწროვდადარეჯანსა.გავიდაცხრათვეცდა დარეჯანს მუცელი არ ასტკივდა. დარეჯანი მაინც

იმედს არა ჰკარგავდა: ამდენი სხვა-და-სხვა ფერის დასხვა-და-სხვა ნაირად შელოცვილი ქვები შეიბადა კაბისუბეზედდაიკერა,რომმართლაიმედიუნდაჰქონოდა,დაჰქონდა კიდეც.თუ აქამდინ არ ეყოლა, ის იმიტომ,რომლუარსაბმა ხატს დაამუნათა და წააყვედრა — „შორსარისო“. თორემ ეს დამუნათება და წაყვედრება არაყოფილიყო,ეხლაშვილიეჯდებოდადარეჯანსკალთაში.ლუარსაბი ავ გუნებაზედ იყო. ეგ არაფერია,რომ შვილიარუჩნდებოდადახატმამოატყუვა:დაიბარადაარმისცაკი შვილი; ამისჯავრი ის იყო,რომდავითს, ამის ძმასა,უთქვამს:„ისოხერი,როდისიქნებაჩაძაღლდეს,რომიმისმამულებზედ ვინავარდოო“. ესა ჰკლავდა ლუარსაბსა,თორემ შვილის უყოლობა ამისთვის კიდევ დიდიუბედურებაარიყო.

ერთხელ ესე დაღონებული აქეთ ტახტზედ გულდაღმაიწვალუარსაბი,იქითტახტზედკიდევკნეინადარეჯანი

წინდასა ჰქსოვდა. ძალიან ცუდს გუნებაზედ იყოხმაგაკმენდილი ჭერს გაუშტერათვალიდა ჰფიქრობდა,იმაზედ ჰფიქრობდა, როგორ მოახერხოს, რომ შვილიგაუჩნდეს. — „განა შვილი იმისათვის მინდა, რომმართლა შვილი მყვანდეს?— ამბობდათავის-თავად, —შენცარმამიკვდე!დავითისგამოჯავრებითმინდა,ისარმინდა ჩემს მამულებზედ გავახარო. იმისი ჯავრი არმინდა შევირჩინო, თორემ ეს ჯაბრი რომ არ იყოს,ძალიანაცარვინაღვლიდი,რომშვილიარამყავს.ცოტანიარიანუშვილონი განა? მეც იმათში ვიქნებოდი.დავითიარმინდაგავახარო,დავითი!”

ეს რომა სთქვა თავის-თავად, გადმობრუნდადარეჯანისაკენდაღონებულიდამწუხარეხმითუთხრა:

—ეხლადავითსუნდაშერჩესისსიტყვები!..უნდაჩვენსმამულ-დედულზედგავახაროთ!..დარეჯან!შენიჭირიმე,თუგიყვარდე,თუგიყვარდე,აი!ერთივაჟიშვილიჰშობე,

დავითის გამოჯავრებით მაინცა ჰშობე, რომ სხვა არაიყოს-რა.ოღონდ იმისიჯავრი კი ამომაყრევინედა მერეთუნდამამკალ.შენიჭირიმე,შენიდედაკაცობისჭირიმე!თუგიყვარდე,აი!

— ვშობამ, შენ ნუ მოუკვდები ჩემს თავს, ვშობამ, თუაგრეა!—უპასუხაკნეინამისე,ასეგგონიამართლაამისხელშიიყოსშვილისშობა.—წუხელისსიზმარშიერთმამოხუცებულმა კაცმა — ფეხებამდინ უმტვეროქაღალდივითწვერიჰქონდა—ერთიწამალიდამალევინადა მითხრა: გამრავლდი, ვითარცა იაკობო! მე მაშინვემუხლზედვემთხვივე,შენმაგიერადაცვემთხვივე.

—მართლა?—წამოიძახაიმედმოცემულმალუარსაბმა,—ისეთვალითანახე?

—აი,როგორცშენაგხედავ.

—შენიჭირიმე!..მაშიმედია,დარეჯან-ჯან!

—მაშქა!

— ჰო, შენ გეთაყვანე, შენა! — დაიჯერა და გაიღიმალუარსაბმა,—როგორგითხრა?

—გამრავლდიო,ვითარცაიაკობ.

—იაკობივინიყო?

დარეჯანმა არ იცოდა, ვინ იყო. ისე კი გაეგო, მგონი —წირვა-ლოცვაზედ, იაკობის სახელი,და ვინ იყო,რა იყო,როდის იყო — ამაების არა იცოდა-რა. მაგრამ არ-ცოდნაითაკილა, ისევ რაღაცა მოჭორება ირჩივა „არ ვიცის“თქმასა,როგორცამ-გვარშემთხვევაშიყველაქართველმაიცისხოლმე.

— ვინ იყო? — იკითხადარეჯანმა, — წირვა-ლოცვაზედმაინც არ გაგიგია?.. აბრაამის მძახლის განაყოფის შვილიიყო.

—ეხლა,გამრავლდიო,ვითარცაიაკობ,მითამრაო?

—მითამისაო,რომგამრავლდიო,—აუხსნადარეჯანმა.

—აი,ვენაცვალეიმისენას!მაშიმედია?

—კიდევ!ნუიციშენეგ,ნუ!ნუხარუჯერო,ცოდვაა.

—აღარვიქნები,აღარ,ოღონდშენშვილიჰშობე,თუნდაენასაცმოვიკვნეტ,ოღონდკიდავითსნუგაახარებ.

—ღმერთიამოწყალეგეუბნები,არგავახარებ-მეთქი.

—ახ,ნეტავიკიმართალაჰშობოდა.

— კიდევ! ნუ ხარ უჯათი, წმინდა კაცის სიტყვაზედროგორხარუჯერო,რადაგემართა?!

— აი, დალახვრა ღმერთმა! ჩემ-თავად გულში უნდამეთქვა—ღმერთმანიცის—დააკიკიდევწამომცდა.ახ,ნეტ...

—კიდევ!

—ფუი,დალახვრაღმერთმა!კინაღამკიდევარწამცდა!..ეხლა, მეტად რომ მინდა, იმიტომ, თორემ... ეჰ,გადავბრუნდები,დავიძინებ,თორემ, მერომ ვიცი ჩემისენის ამბავი, ერთს კიდევ წამომაროშვინებს რასმეს დაღმერთიმიწყენს.

—თელეთისაარიყოს!იმდენიამუნათე,იმდენიიძახე—შორს არისო, რომ გაგვიწყრა და აი, დღესაც შვილი არაგვყავს.

— მერე აკი მაშინვე შევეხვეწე, ნუ გაჯავრდები-მეთქი.რატომ არმაპატივა!რავუყოთ,რომ „შორს არის“-მეთქიერთხელ წამომცდა? ერთი ალილო მღვდელსაცშესცდებაო.

—კარგი,კარგი!რაციყო,იყო;ეხლამაინცარაწყენინო.

—მაშდავიძინებ.

—შენინებაა.

ლუარსაბი გადატრიალდა და პატარა ხანს უკან ერთიმადლიანითავისებურიხვრინვაამოუშვა.

ნეტავი არ დაეძინა. ძილში საშინელი სიზმარი ჰნახა.ჰნახა, რომ დავითი სიხარულით აღარ არის, რომ ამასშვილიარუჩნდება;დადისყველგანდასულიმასიძახის:ის ოხერი როდის იქნება ჩაძაღლდეს, რომ იმის

მამულებზედ ვინავარდოო. სტკივა გული ლუარსაბსა,ჯავრი მოსდის, გული ყელში მოებჯინა. რა ჰქნას? —„ღმერთო!—ამბობსსიზმარშიგულნატკენადლუარსაბი,—რადაგიშავე,შედალოცვილო,რომშვილსარმაძლევ?მიბძანედა აკიგიახელთელეთსსალოცავადა,თორმეტ-აბაზიანიცხვარიდაგიკალ,ორიაბაზისწმინდასანთელიაგინთე. სხვა რა ვქნა? წირვა-ლოცვას უამისოდაც არვაკლდებოდი,მარხვამეარგამიტეხია,ყოველწელიწადსწმინდაზიარებამიმიღიადააღსარებამითქვამს.აბაჩვენმღვდელსაჰკითხე,თუმეცოდვამიქნიარამე.დავითისლუკმად უნდა გამხადო?! რაც იმას ქვეყანაზედ ცოდვაჩაუდენია,ვინმოსთვლის?შარშანივანენათლისმცემლისთავისმოკვეთისდღესხორციუჭამია.პურისნატეხსრომმიწაზედ ჰხედავს, არ აიღებს და არ ემთხვეა, იქნებაფეხიც დაადგას და გასრისოს კიდეცა. უკურთხეველყურძენსა სჭამს, ფერისცვალობამდის არ მოიცდისხოლმე, აღდგომა-დღეს მღვდელს არ მოუცდის — რომ

სუფრა უკურთხოს, ისე მივარდება ხორცეულს —როგორც დათვი, ამისთანა მსუნაგია. ზიარებით კიეზიარება ხოლმე, მაგრამ რა გამოვიდა? სამი დღეემზადება,მარტოსამიდღე.აბა,ესრაზიარებაა!ესყველაიცი — შე დალოცვილო ღმერთო — და მაინც კიდევიმისაკენა ხარ!დაილოცა შენი სამართალი! ჰო, მართლა,ერთი კიდევ დამავიწყდა: ერთი მწევარი ჰყავს, თავისთეფშში აჭმევს ხოლმე. ქრისტიანი კაცი კია! მე ხომამისთანას არაფერსა ვცოდავ, რად მიწყრები? მერცხალიგინდა, იმას დასძლევს ხოლმე,∗ ოფოფი გინდა, იმასდასძლევს, გუგული, კვიცი — რაც გინდა, ყველაფერიბოროტიიმაშია.მეკი—ღმერთო,ხომშენიცი—არაფერსარ დავუძლევივარ, რად მიწყრები? იმისთვის, რომთელეთში წასვლაზედ ჭოჭმანობადავიწყე? აკი მაშინვემოვინანიე!..“

ეგრეუჩიოდაღმერთსლუარსაბი.მერეჰნახა,რომმითამ

ღმერთმამიიღოესჩივილისაბუთადდაგულიმოიბრუნალუარსაბისაკენ,აი,მითამრვათვეცარის,რაცდარეჯანიორსულია. ერთი თვეც, ერთად-ერთი, და ლუარსაბსშვილიეყოლებადადავითსთვალიდაუდგება.უხარიანსიზმარში ლუარსაბსა, რომ ამის ჩივილმა გასჭრა,სიხარულით ფეხზედ ვეღარა დგება. დავით და იმისიცოლი ჯავრით აღარ არიან. ლუარსაბს ისე შვილი არუხარიან, როგორც ისა, რომ დავითი და ელისაბედიჯავრით აღარ არიან.ორი კვირაც მითამ გავიდა, აი,ორიკვირა კიდევ და დარეჯანი დაწვება. უხარიან, უხარიანლუარსაბს, მაგრამ! — აი, უბედურება — ლუარსაბიუეცრად ავადა ჰხდება და ძალიანაც ჰხდება, ასე რომმითამ მოკვდა კიდეცა. მაგრამ ისე კი მოკვდა, რომყველაფერსაჰგრძნობს.ესმის,რომდარეჯანისაშინელისხმითა სტირის და სოფლის მოტირალე დედაკაცებიმწუხარე ბანს აძლევენ. ესმის, რომ იქით, სადღაცკუთხეში, დავითი და ელისაბედი იცინიან, ჰხტიან და

ლუარსაბის ავეჯეულობა თავის სახლში გადააქვთ.ლუარსაბს სისხლი ყელში მოსდის, უნდა წამოდგეს,მაგრამ იცის რომ მკვდარია და იმიტომ არა დგება. —„ხვალ მამულებს ჩავიბარებო,” — იძახის ხმა-მაღლადავითი.ლუარსაბიიწურებაამსიტყვებზედა,იტანჯება,უნდა სთქვას — რომ „ნუ მისცემთო, დარეჯანიორსულად არის, შვილი ეყოლებაო”, მაგრამ იცის, რომმკვდარია და არას ამბობს. საშინელ მდგომარეობაშიასაწყალი, ცოცხალ-მკვდარი ლუარსაბი. რა ჰქნას აბამკვდარმა? — „ვაი, რადროს მოვკვდი!.. როცა ღმერთმაშვილისმოცემაინება,მაშინ!—ამბობსსიზმარშითავის-თავადლუარსაბი, — ახ, ნეტავი ეხლა კი გავცოცხლდედა!..“

მაგრამ სად არის გაცოცხლება? აი, კუბოც მოიტანეს, აი,ჩაასვენეს კიდეცადა კუბოში ჩადებულიდა მორთულიდაასვენეს ტახტზედა. მესამე დღეს მღვდლებიც

მოვიდნენ, ასწიეს კუბო და წაიღეს გალობითა დატირილითა.ამგალობაშიდატირილშიდავითისადაიმისცოლის მხიარული სიმღერა ესმისლუარსაბსა. ესმის ესყველაფერი, ჰგრძნობს რომ ანდერძიც აუგეს დასასაფლაოზედაც წაიღეს, უნდა სთქვას: „ნუდამმარხავთო“,მაგრამიცისმკვდარიადაარასამბობს.აი,მიწაში ჩაუშვეს საწყალი ლუარსაბი, ესმის, რომსაფლავისპირზედდავითისდგასდაეუბნებადიანბეგს:ხვალ მამულები უნდა ჩამაბაროვო. ელისაბედი კიუჯავრდება:რასჰბოდავ?სახვალიოდრადიხდისაქმესა,განა დღეს კი ვერ ჩაიბარებ? ლუარსაბს ეს ყველაფერიესმის,ჰხვნეშის,ჰწვალობს,იტანჯება,ცივოფლსასხამს,ჰკანკალებს,თრთისცალკეშიშისაგან,ცალკეჯავრისაგან,რომდავითსარჩებაბურთიდამოედანი.— „ახ!ნეტავიკიეხლაგავცოცხლდედა!“—იძახისგულშილუარსაბი.

მაგრამ სად არის გაცოცხლება? აი, მიწაც მოაყარეს, ჯერ

მუჭა-მუჭადმიწაცვივადაკუბოსფიცრებზედრახა-რუხიგააქვს, მერე შეატყო, რომ ნიჩბებითაც დაუწყეს მიწისყრა.ლუარსაბსუღონდებაგული,სულიეხუთება,ჰაერიდაეხშო და, აი, ერთი წუთიც და გათავდება კიდეცა.მაგრამვინარისმეშველი?ესმის,რომხალხისხმაურობათან-და-თან მისწყდა, ყველანი წავიდნენ და მარტოლუარსაბი საფლავშიდააგდესდაფლული. გულმატეხადაუწყო, რომ დარეჯანმაც კი — ამის საყვარელმადარეჯანმაცკი—სხვებსავითთავიდაანებადაამასთანარ დაიმარხა. ლუარსაბს გული ამოუჯდა, დაიწყოტირილი: „ეგ იმედი მქონდა იმისაგან!“ ამბობს თავისგულში:„დამაცა,შენცსაიქიოსარმოხვალ,იქმოგაგონებ“.ამ ლაპარაკში რომ არის, საფლავზედ ფერხულის ხმაშემოესმა, ხმა გაიკმინდა, ყური დაუგდო. მოესმა, რომდავითი და ელისაბედი ფერხულში ჩაბმულან და ჯერკიდევ სველ საფლავზედა ფერხულსაც უვლიან.„ჩაძაღლდი,განა?“—უყვირიანზემოდამ.ეხლაკიგული

აენთო; ერთი საშინლად გაინძრა, უნდოდა ისეწამოწეულიყო, რომ კუბოს თავი და მიწა აეგლიჯნა,საფლავიდამ ამოსულიყო, ამათთვის ერთი ყოფადაეწიადათავზედლაფიდაესხა. ამტრიალშიდავაი-ვაგლახშირომ არის, ერთი იხტუნა, მითამ საფლავიდამ ამოხტომაუნდა, და ტახტიდამ ძირს აგურებზედ კი ბრაგვანიმოიღო.მაშინკითვალებიდააჭყიტა,ჯერკიდევსიზმრისშიშის-ზარიისევუბზუოდათავში,ასერომსულელსავითგაშტერებულიდაფილაქანზედგაშოტილიპირღიადარჩა.სასაცილორამიყო.ისედაიკარგა,ისეგაფითრებულიდაცივოფლშიიყო,რომდიდხანსგონზედვეღარმოვიდადაარამცთუწამოდგომამოაგონდა, არცკიგაინძრა.ისეთიშეშინებული იყო, რომ სიკვდილის ფერი ედო ოფლიანსახეზედა. ამის დაცემაზედ ოთახი, რასაკვირველია,შეინძრა.დარეჯანსთურმე—იქით,მეორეტახტზედ—ჩასძინებოდადაოთახისზანზარზედამასაცგამოეღვიძა.ამან,—რადგანაცჯერ არიცოდალუარსაბირაყოფაშია,

—ჯერწამოიძახა,—ლუარსაბ!გაიგე?მიწისძვრაიყო.

ლუარსაბი ჯერ კიდევ სიზმრის ამბავში იყო და ხმა არგასცა, დარეჯანი წამოჯდა და მხოლოდ მაშინ დაინახა,რომ ლუარსაბი გაფითრებული აგურებზედ უძრავადჰგდიადასულელსავითდაუჭყეტიაუგუნურითვალები.დარეჯანსფერიეცვალა.

— უი შენს დარეჯანსა! ეს რა დაგმართვია, შენგეთაყვანოსჩემიცოცხალითავი!

ლუარსაბმა ვერც ეს დარეჯანის ნათქვამი გაიგო.სიზმარმა ისეთი თავბრუ დაასხა, რომ შიში ჯერგამონელებული არა ჰქონდა და ეს ამბავი სიზმრისგაგრძელება ეგონა, იმიტომ ჯერ არც-არა ესმოდა-რადავერცა-რასაჰხედავდა,თუმცათვალებიკიეჭყიტა.დიაღ,ჯერისევსიზმარიეგონა,მხოლოდისაოცებდა,რომ„აკიდამმარხესო და მგონი მე ჩემს ოთახში ვარ ეხლაო. ეს

როგორმოჰხდაო?”

ამისფიქრშიდაიფანტაამისიგონება.ამიტომაცპასუხისმაგიერადთავისიშიშნაჭამითვალებიგიჟსავითშეაჭყიტადარეჯანსა,თითქოჰხედავსკიდეცაოდაარციჯერებსო,რომ იმის წინდარეჯანია.დარეჯანს ელდა ეცა, ხომ არგაგიჟდაო. მაშინვეტახტიდამ ჩამოფრინდადა მივარდაგაშოტვილსლუარსაბს.

— რა დაგემართა, შენი ჭირიმე, შენი! ხმა ამოიღე,გეთაყვანე,თორემლამისმეჩემიდამემართოს!

—დამაცა!..—გაუქნივათანაცხელილუარსაბმა,მითამმამშორდიო,—მინდამოვიგონო.

ესა სთქვა, ხმა გაიკმინდა, მაინც არ წამოდგა დათვალებდაჭყეტილმადაპირდაღებულმადაიწყოფიქრი,რომ მოიგონოს ის, რაც დაემართა. ისე უეცრად და ამ

ყოფით გამოღვიძებულს სიზმრის ამბავი ცოტაღადაახსოვდადაისუნდამოეგონა.

— შენ გენაცვალე! — მიემუდარა დარეჯანი, — ჩქარამითხარ,თორემშიშისაგანლამისგავთავდე.

ლუარსაბმა ყური არ ათხოვა და სიზმრის ფიქრშიწასულმათავის-თავადხმამაღლალაპარაკიდაიწყო:

—მემოვკვდი.დარეჯანიჯერკიტიროდადამერე,როცადამმარხეს და ყველამ თავი დამანება, დარეჯანმაცმიღალატა.ეგიმედიმქონდაიმისაგან?თავიდამანებადაჩემთან არ დაიმარხა!.. აკი უყვარდი! დამაცალოს!.. ისსულ-ძაღლიდავითი!..ისქოფაკიჩემირძალი!..ფერხულიდააბესგანა,დამაცადონ!.. აი,მკვდარი არავყოფილიყავ,მე ვუჩვენებდი იმათ!.. მაგრამ რა მექნა, რომ მკვდარივიყავი!..

ბევრს რაღაცეების ბოდვას მოჰყვა ჩვენი ლუარსაბი.დარეჯანიკიგაფითრებულიყურსუგდებდა,არესმოდარასჰლაპარაკობს.

— შენი ჭირიმე, ლუარსაბ! — უთხრა კანკალითდარეჯანმა, — სიზმარში ხარ, თუ ცხადივ? მითხარ,თორემშენსმაყურებელსსულიდამელია.

— ეხლა განა? მაშინ რატომ არ დაგელია, როცა მიწამომაყარედამარტოკაჩამფალიშავმიწაშია?

—რასამბობ,შენიჭირიმე,რასა?ერთიშემატყობინე.

— რა უნდა შეგატყობინო? ცარიელი ტირილით რაგამოვიდა, უნდა თან ჩამამყოლოდი. არა გრცხვენიან,პირშიროგორღამიყურებ?

— უი, თვალები ეხლა დამდგომია, თვალები! —

შეჰჭყივლადარეჯანმადამაშინვეგამოვიდამოაჯირზედ,რომ ბიჭებს დაუძახოს, რადგანაც გული დააჯერა, რომლუარსაბისათვის ეშმაკს ძილში თავში ჩაუკრამს დაჭკვიდამშეუშლია. ის კი არათუ,ლუარსაბიჯერ კიდევსიზმრისამბავშია.

—მიშველეთ,მიშველეთ!

ჰყვიროდა დარეჯანი მოაჯირიდამ თავში ცემითთავმოხდილიდაგაწეწილი.

— მიშველეთ! უი ამ დღის მნახველსა, შე ქოფაკოდარეჯანო!

ჰყვიროდა კნეინადა იცემდათავში,რაც ძალიდაღონეჰქონდა. ლუარსაბი ამ ყვირილზედ სრულიადგამოფხიზლდა. წამოხტა აგურებიდამდა ისე გაღეღილიგავარდა, რომ შეიტყოს, რა დამართვია დარეჯანსა.

დარეჯანმა დაინახა თუ არა ლუარსაბი, ეგონა — მეგამომიდგაო, იშვირაფეხიდა ეცა კიბეს. კიბეზედფეხიგაუსხლტადა ისე რახა-რუხით ჩაგორდა ძირამდინა. ამკიჟინაზედდავაი-ვაგლახზედბიჭებიმოგროვდნენ.

— დაიჭირეთ, დააბით! — წივოდა გვერდებდალეწილიდარეჯანი, — დაიჭირეთ, თორემ დაგვჭამს, ვაი, შექოფაკოთავო!ამდღესაცშეესწარ,რომქმარიგაგიგიჟდა!

ჰწიოდა საწყალი კნეინა და იცემდა ძალზედ თავში,თითქო იმისი ბრალი იყოს ლუარსაბის გაგიჟება.ლუარსაბიგაოცდა,ესამბავირომჰნახა,სრულიადგაშრა.ეხლა ამას ეგონა, რომ ცოლი გაუგიჟდა და დაიწყოსაწყალმატირილი:გულჩვილიიყო.

—რაგაყვირებს,ადამიანო,—გადასძახახმაამოჯდომითდა ნაღვლიანად დარეჯანსა, სრულიად გონებაზედმოსულმა და დამშვიდებულმა, — ვინ გაგიჟდა, შენი

სულისა,შენი!მეჩემგონებაზედავარ.

დარეჯანმა შემოჰხედა,დაინახა,რომლუარსაბი ისევ ისლუარსაბია, არც გიჟი, არც ჭკვიანი, არც ფლავი, არცჩლავი; მაგრამ მაინც კიდევ ჯერ ეჭვში იყო. გიჟმა იცისხანდისხანდაჭკვიანებაო,გაიფიქრაგულში.

— აბა სწორედ შემომხედე, — დაუძახა ქვევიდამდარეჯანმადათვალებიშემოაჭყიტა.

—აჰა,შენისულისა!—სთქვადაშეჰხედალუარსაბმა.

—წეღანრასჰლაპარაკობდი?

—აბაროდის,შენიჭირიმე!

—აი,აგურებზედრომიწექი.

—სიზმარივნახედაიმასვიგონებდი.

—მაშაგურებზედრადიყავიგაშოტილი?

— ცუდი სიზმარი ვნახე: მმარხავდნენ მითამ დასაფლავიდამამოხტომამინდოდადაძირსკიდავეცი.

—მართლა,შენგენაცვალე!—შემოჰხარადარეჯანმა,—ვუი, შერცხვენილოთავო! მე კი ქვეყანა შევყარე, ქმარიგამიგიჟდა-მეთქი.

დარეჯანი ამოვიდა მაღლა ლუარსაბთან და მაშინვეშემოსცინა.ლუარსაბმაცკბილებიდაუკრიჭა.

— მართლა გიჟი გეგონე, შენი სულისა? — ჰკითხალუარსაბმა.

—მართლამეგონე,შენგენაცვალოსჩემითავი.

— აი, დალახვრა ღმერთმა, მე კიდევ შენ მეგონე გიჟი.მადლობა ღმერთსა, ორივ კარგადა ვართ. კიბეზედ რომჩაგორდი?

— რა მიშავს? მე, რაკი შენ შენს გონებაზედ გხედავ,ყველაფერიდამავიწყდა.

—მეცისევარ.

—უი, შენი ჭირიმე, შენი!რომ მართლა გაგიჟებულიყავ,რა მამივიდოდა? — უთხრა ესა დარეჯანმა დასიხარულით ატაცებულმა, რომ ლუარსაბი თავისჭკვაზედარის,ლოყაზედუჩქმიტა.

ლუარსაბს იამა და, რომ უკან არ ჩამორჩეს ალერსშია,თითონაცუჩქმიტადაზედტკბილისხმითდაღიმილით„ჰი!”დაატანა.ესემოხდაესამბავი.

XI

ლუარსაბმა ეს სიზმარი თავიდამ ბოლომდინ, როგორციყო, ისეუამბო.დარეჯანმა ისე ახსნა ეს სიზმარი, რომსწორედცხრათვესუკანშვილიუნდაეყოლოს.

—აბა,როგორ?—ჰკითხალუარსაბმა.

—ხომსტიროდისიზმარშია?—ეხლადარეჯანმაჰკითხა.

—ვტიროდი.

—მეცხომვტიროდი?

—შენცასტიროდი.

— ტირილი კიდევ სიხარულის ნიშანია. მე და შენსიხარული სხვა რა გვექნება,თუ არ შვილის ყოლა? მაშ

შვილიგვეყოლებადაჩვენისიხარულიცისეაგვიხდება.

— მართლა,ტირილი ხომ სიხარულის ნიშანია.უთუოდეგრე აგვიხდება. აი, ვენაცვალე სულში იმ სიზმარსა!თვალი არ დაუდგება დავითსა! აბა, ფერხულს მაშინჩამოუვლის,აი!ღმერთო,შენიციეხლა.

ამდროსლამაზისეულმა კარიშემოაღოდა გახარებულიშემოვარდაოთახში.

— ქალბატონო, ქალბატონო! — წამოიძახა გოგომა, —ჩამჩიაშვილს რომ ძაღლმა შვილი დაუცოფა, იმისთვისერთიაქიმიდედაკაციმოუყვანიათ,იმდედაკაცმათურმემკითხაობაც იცისო. ხომ არა გნებავთ აკითხვინოთ? რაცკაცს გულში აქვს და შუბლზედ აწერია, ყველაფერსთურმემაშინვეშეიტყობს.

— შენს პირს შაქარი, ჩემო ლამაზისეულო, შენს პირს

შაქარი, — წამოიძახა გახარებულმადარეჯანმა, — წადიდაეხლავაქმომიყვანე,ფულსგაჩუქებენ-თქო.

გოგოგამოტრიალდადაგაიქცა.

—დარეჯან,შენიჭირიმე,დარეჯან!სიზმარიცხადდება!— შეჰყვირა ღრეჯით გახარებულმა ლუარსაბმა, — ვა!მეტი რაღა გინდა! ღმერთმა თავისთავად მკითხავიკარზედმოგაყენა.ესრისნიშანია?

— მაშ, ქა,რომ გეუბნებოდიდა არ მიჯერებდი, მაშრისიმედით გეუბნებოდი, რომ შვილი მეყოლება-მეთქი? მერათახანიაგულიმითხრობდა.

—მეცდიდიხანიაგულიმითხრობდა,თურმეეს ამბავიიყო.აბა,ეხლადაუდგებათვალიდავითსა,აი!

**

— რა ნაღველი აქვთ იმისთანა, რომ ავადმყოფს თავიდამანებებინეს და აგრე საჩქაროდ მიბარებენ? —ჰკითხავდა ლამაზისეულს გზა-და-გზა ერთი ტანშიმოხრილი, პატარა, მოკუნტული, დაღმეჭილი ბებერიდედაკაცი.

—რავიცი?ხომიცი,რომუშვილონიარიან...

— ეგ ხომ მეუშენოდაც ვიცი,რომ შვილი არა ჰყავთ,—გააწყვეტინა სიტყვა ოსტატურად გამოქნილმა დაცბიერმამკითხავმა.

სულელსლამაზისეულსგაუკვირდა:საიდამიცისო!

— მაშ ქალაქში რომ მკითხავს აკითხვინეს და ეთქო,თელეთიილოცეთო,ისიცგეცოდინება?—უთხრაგოგომადადააცქერდაგაოცებული,ვნახოთ,რასიტყვისო.

—მაშ,ჩემოკარგო,ჩვენიხელობარაარის?პურსმაგითივჭამდა ეგ როგორ არ მეცოდინება? — მიუგო ოსტატმადედაბერმაისეარხეინად,ასეგგონია—მართლაიცოდაო.

—თელეთშირომვიყავით,ისიციცი?

— გეუბნები, შვილო, ჩვენი ხელობა ეგ არის-მეთქი.მაგითივცხოვრობთ,მაშარგვეცოდინება?

ძალიან უხაროდა გულში მკითხავსა, რომ ამისთანასულელი გოგო შეჰხვდა,რომზოგიერთი საჭირო ამბავიგზა-და-გზა გამოათქმევინა. გოგოს კი საშინლადუკვირდა ამისთანა გულთამხილაობა ამ დედაკაცისა,სულელსფიქრადაც არმოუვიდა,რომთითონგააგებინაყველაფერი,—უმაგისოდარაეცოდინებოდა-რა.

გოგომ თავლაზედ ამოატარა მკითხავი. მკითხავმათავლის გარეშემო თვალი გადაავლო და ერთი

ამოღრანტული რაღაცა შენიშნა. „ეს კარგია”, სთქვაგულში.

ცოლ-ქმარი მოუთმენლად ელოდნენ მკითხავსა, ბოლოსმკითხავიცმოვიდა.რაწამსაცფეხიოთახშიშემოდგადათავი დაუკრა, მაშინათვე ოსტატურად მოფიქრებულისიტყვებიმიაყარა:

— ძერას ჰკითხეს: შვილები გირჩევნია, თუ ორი თვისწყალუსმელობაო? — წყლის უსმელობაო. ჯორსაჰკითხეს: — შენ რაღაო? — უშვილობაო. თქვენთვისარავის უკითხავს და რატომ შვილი არა გყავთ? ვინდაგწყევლათეგრე?

ცოლ-ქმარმა გაოცებით ერთმანეთს შეჰხედეს: საიდამგაიგოეგრემალეო!ლუარსაბმაპირიდააღოჯერა,მინამსიტყვებისაზრსმიჰხვდებოდა;როცამიჰხვდა—თითქოშეშინდაო, პირჯვარი გადიწერა და სთქვა იმ სახით,

როგორცჭექა-ქუხილისდროსვიცითხოლმე:

—კურთხეულარსსახელიუფლისა.ესრამესმის,თქვენიჭირიმეთ!..დედაკაცო!ჩვენგულშიიჯექ?..

მკითხავმა ხმა არ გასცა,თითქო ამისთანა ქებას ყურსაცარ ათხოვებსო. მიუბრუნდა რაღაც მზრუნველობითგოგოსდაუთხრა:

—ჯამითწმინდაწყალიმომიტანე,ერთიშავტარადანა,ნახშირიდაახალიხორბალი.

მინამგოგოამასმოუტანდა,ლუარსაბიდადარეჯანიენა-ჩავარდნილებსავითიყვნენ.ეგონათ,რომთუარეშმაკისმანქანებით,ამისთანაგულთმისნობაარიქნება.მოდიდაეშმაკისხსენებაზედშიშისაგანენანუჩაუვარდებოდათ!

გოგომმოიტანაყველაფერი.ბებერიძირსჩაჯდა.ჩააგდო

ჯერ ერთი ხორბალის მარცვალი, აიღო ხელში დანა დანახშირი და დაიწყო ტუჩების ცმაცუნი, მითამ-დაულოცავს. მერე გაუშტერა თვალი წყალსა. ჩვენი ცოლ-ქმარნი შიშით და კრძალვით ელოდებოდნენ, ჩვენიბედისწერარასიტყვისო.

— ქალაქში მკითხავთან გიკითხვინებიათ, — დაიწყოკუდიანმა, — მკითხავიც კარგი შეგხვედრიათ. სწორედუთქვამს,რომთელეთიილოცეთო.

ეხლა კი მართლა შეშინდნენ ცოლიცა და ქმარიცა.ერთმანეთსყურებადაუწყეს.ამისთანაგულთამხილაობარომარგაეგონათთავისდღეში!

დედაბერივითომარაფერსარამცნევს,რაცძალიდაღონეაქვსაცმაცურებსტუჩებსადათითოხორბლისმარცვალსაჰყრისწყალში.

— კარგი გიქნიათ, —დაიწყო ისევ მკითხავმა, — კარგიგიქნიათ, რომ მკითხავისთვის დაგიჯერებიათ დათელეთისსალოცავადწასულხართ.შეგეწიოთთელეთისმადლი;მაგრამ...

აქ სიტყვა გასწყვიტა ბებერმა: თითქო წყალში უნდაამოიკითხოსო,თვალიუფროდააკვირვა.

—მაგრამრა?—წასძახესერთხმადცოლმადაქმარმა.

—მაგრამისა,რომიმმკითხავსგულთმისნობასავსეარაჰქონია, — ცოტა ჰკლებია, თორემ თელეთი როგორ არგიშველიდათ,რომგამოეცნო.

— აკი შენი ბრალიაო, დარეჯან! ადრევ რომ მითხარი.გამოდისჩემიბრალიარაყოფილა,—უთხრალუარსაბმათავისცოლსა,მაგრამისეკი,რომგაშტერებულითვალიმკითხავისათვისარმოუშორებია.

— დამაცა, რა დროს ეგ არის. მე აქ შიშისაგან სულიმძვრება. რა ყოფილა, შენ გენაცვალე, ესდედაკაცი!.. —ამბობდამართლაშეშინებულიდარეჯანი.

—დიაღ,მკითხავისბრალია,—მოჰყვაისევკუდიანი,—იმის ბრალია. იმას რომ მიგნება ჰქონოდა, ეხლა შვილიკალთაშიგეჯდებოდათ.დიაღგეჯდებოდათ,რომ...

აქ ისევ სიტყვა გასწყვიტა ხერხიანმა დედაკაცმა დაუფროგაუშტერათვალიწყალსა.ლუარსაბიდადარეჯანისმენადგადაიქცნენ.

— დიაღ, თელეთი გიშველიდათ — კიდევ შეგეწიოთიმისი მადლი — თელეთი გიშველიდათ, — გააგრძელასიტყვა მკითხავმა ისევთვალაუღებლად, —რომთქვენსახლშიჯადოარაყოფილიყო.

ლუარსაბმა და დარეჯანმა, შიშისაგან სულწასულთა,

ერთსდროსდაერთხმადკანკალითწამოიძახეს:

—ვაი,ადრედამალედაღუპულოოჯახო!..

— ნუ გეშინიანთ: ეხლა ის ჯადო საშიში აღარ არის, მეხელშიმყავს.

— აბა,მაჩვენე,თუხელშიგყავს,—უთხრალუარსაბმა,მაგრამ, რადგანაც თითონ ეშინოდა იმისი ნახვა,დარეჯანს უთხრა: — მე კი ვერ შევხედავ, მეთვალებსდავხუჭავდაშენგასინჯე.

—უი, არა გეთაყვანე, შენთითონა ჰნახე, მედავხუჭავთვალებსა,—მიუგოშიშისაგანფერმიხდილმაცოლმა.

— ნუ გეშინიანთ, — დააშოშმანა მკითხავმა, — განამართლახელშიმყავს,ჯადოთქვენსეზოშია.

— სადა, გეთაყვანე, სადა? არიქა, ბიჭებო, მიშველეთ!—დაიყვირაბატონმა.

— თავლას უკან რომ ორმოა, ჯადო იქა დევს... —მშვიდადდაუმატამკითხავმა.

— ბიჭებო, არიქა, ბიჭებო! აბა, თქვენი ჭირიმე, ბიჭებო!თუ ბატონის წყალობა გინდათ, ბიჭებო! თუ ჩოხებიგინდათ,თავლისუკან ორმოაო! არიქა, ბიჭებო!თქვენიჭირიმე,ბიჭებო!

ჰყვიროდაოთახშიზარდაცემულილუარსაბი.აქეთკიდევდარეჯანი კანკალმა აიტანა და ტუჩები გაულურჯდა,მაგრამმაინცკიდევქმარსუთხრა:

— აქ რომ ჰყვირი, ვინ რას გაიგებს? გარეთ გადი დაგაგზავნებიჭები.

— არა, გეთაყვანე, ეხლაკი შენ გადი და მერე თუნდაორმოცჯერმეგავალ.

— გადი, რისა გეშინიან, ჯადო ხომ არ დაგარჩობს, —ეუბნებოდაკნეინადათითონაცკიეშინოდა.

— არა, გეთაყვა, შენ გადი. რა არის? ეხლა,თუ ღმერთიგწამს,შენგადი,თუგიყვარვარ,შენგადი.

—არაგრცხვენიან,მედედაკაცსამგზავნიდაშენკიქუდიგეხუროსდაკაციგერქვას?

—რადროსკაცობაა,რასამბობ?სახლშიჯადოარისო.

— მე დავუძახებ ბიჭებს, — უთხრა მკითხავმა, —მაგაზედროგორდაღონდით!

— ჰო, გეთაყვა, შენ დაუძახე, ჩვენ — ხომ ხედავ —

დავღონდით, — შეეხვეწა ლუარსაბი, — ეხლა, ოთახშირომჩვენმარტონიდავრჩებით,ხომარაფერი?

—არაფერი.

მკითხავიგავიდა,ბიჭებიგაისტუმრაჯადოსამოსაღებად.ბიჭებმაბევრიუტრიალესთავლასადაორმოვერაჰნახეს.მოვიდნენდაბატონსუთხრეს:იქორმოსრაუნდაო.

— ვაი, შენ ჩემოთავო!—დაიძახალუარსაბმა,—დახე,ჯადოსამათთვისაცთვალიაუბამს,რაგვეშველება?

მკითხავმაჩაიცინა.

— მეწავალთითონ. მეჯადოთვალებს ვერ ამიბამს,—სთქვა მკითხავმა, — თქვენც წამოდით, რომ თქვენისთვალითაჰნახოთ.

— არა, გეთაყვანე, ჩვენ ისეც დაგიჯერებთ, — უთხრალუარსაბმა,რომეშინოდაიქწასვლა.—უჩვენოდწადი,შენაჰნახე,მითამჩვენგვინახავს.

დედაბერი წავიდა, თან ბიჭები წაასხა და პატარა ხანსუკანრაღაცაძონძებიამოიტანა.

— აქ ნუ შემოიტან, — ჰყვიროდა ლუარსაბი და თანკუთხეში იმალებოდა, — აქ ნუ შემოიტან, მანდვედააწვევინე,მანდვე!

ჯადოდასწვეს.

XII

მეორედღესგუშინდელიბიჭებიდაიბარალუარსაბმადაამისთანასაუბარიდაუწყო:

—მართლაორმოიყო?

—თქვენირისხვაარაგვაქვს,მართლავნახეთ,—მიუგესბიჭებმა.იმათხომმალეიციანამისთანაებისგატანა.

—არა,თქვენისორითვალითაჰნახეთ?

—ორისთვალითა,აიისე,როგორცშენგხედავთ,ბატონო!

—დიდება შენდა,ღმერთო! ამოდენა კაცი აქდავბერდიდა მე იქორმო არსად არ მინახავს!.. გაგონილა? როგორშეიტყო?დიდიმისნობაარუნდაჰქონდეს?..

— მაგის ხელობა ეგ არის, შენი ჭირიმე, და იქიდამშეიტყო,—მიუგესბიჭებმა.

— ალბად ეგრეა, თორემ... აი, დალახვრა ღმერთმა! აბა,თქვენგინახავთვისმეიქორმო,ანგაგიგონიათ?

—რაცარარის,რასაჰნახავდნენ,—წაიბუტბუტაერთმათავმოწონებულმა ყმაწვილმა ბიჭმა, რომელიც შორი-ახლო იდგა და მკლავი ხანჯალზედ ებჯინა, — ერთირაღაც გოგო-ბიჭების ნაჩიჩქნიადა იმ კუდიანმაორმოდგახადა.რაუკვირთ?

ეს ისე სთქვა, რასაკვირველია, რომ ლუარსაბს არგააგებინა.

— შენ რა გენაღვლება, ძმაო, — წასჩურჩულა ერთმახნიერმა გამოცდილმა გლეხკაცმა, — ხომ ჰხედავ —ბატონსუხარიან,რომიქორმოა.დაეეგონოს,რომორმოა,შენრა?

—შენირისხვაარამქონდეს,—მიუბრუნდამერებატონსცბიერი მონა, — მე იქ ორმო არც მენახოს და არცგამეგონოსდღევანდლამდინა. აი, ჭიპი აქ მომიჭრიადაამოდენა კაცსლამის სულიც აქდამელიოს, მაგრამ ხომ

მოგეხსენებათ,შენიჭირიმე,კუდიანისსაქმეეგარის.

—განაისკუდიანიიყო?

—მაშ? კუდიანობისღამეს, ჭიაკოკონობას,შენი ჭირიმე,გადააჯდებიან ხოლმე — აი, დასწყევლოთ ღმერთმა —ცოცხზედა და თავის ბატონთან გაფრინდებიან ხოლმე.მოგახსენებენ, ჩიტურაშვილის დედა თურმე ბუხარშიაძვრება ხოლმე, ცოცხზედ — როგორც ცხენზედ —შეჯდებადა,ჰერიბიჭო,გაუტევსხოლმე.

— ეგ მეც გამიგია. რამდენი სასწაულია ქვეყანაზედ!დიდება შენდა ღმერთო!.. — გადიწერა პირჯვარილუარსაბმა, — მაშ ჩიტურაშვილისდედასაც ეცოდინებამკითხაობა?

—განაყველამიცის,შენიჭირიმე!ისუფროსირომჰყავთდა კუდიანობისღამეს ძღვენითრომ მიდიან ხოლმე, ის

უფროსი თურმე ეტყვის: შენ, მავანო, მკითხაობამიჩუქებია შენთვის, მეორეს კიდევ ეტყვის: შენთვის —აქიმობაო,ესეგახლავთ.

—ეგრეიქნება,თორემაბასაიდამგამოიცნობდა,რომიქორმოარის?ჭკვიანიარუნდაიყოსისუფროსი?

—მოგახსენებენ,სოლომონბრძენზედუფროჭკვიანიაო.

— არ ეტყობა, თუ! დიდება შენდა, ღმერთო ჩემო! —გადიწერა ისევ პირჯვარი და შევიდა ოთახშიდარეჯანთან.

— გაიგე, დედაკაცო, რა ამბები მოახდინა იმ უხეირო,უკბილობებერმა?—უთხრაცოლსა,—ისუფროსირომჰყავთ, იმისი პირველი კარის-კაცი ეგ უნდა იყოს. აი,დალახვროსღმერთმა!ესრავნახე,თქვენიჭირიმეთ!

— კარგი, ნუღარ მომაგონე,თუღმერთი გწამს! აქამდინტანშიშიშისაგანჟრუანტელიმივლის.

—აი,გულთმისნობარაარის!ამდენსხალხსჩემსსახლშიჭიპი მოუჭრიათდა ერთმა არ იცოდადღევანდლამდინ,რომიქორმოა.რაქნა,თქვენიჭირიმეთ!

—ღმერთო,შეგცოდედა,იმასთუეშმაკიარეჯდატანში,რავიცი?

ცოლ-ქმარმა ეშმაკის ხსენებაზედ პირჯვარი გადაიწერესდასამჯერშეაფურთხესეშმაკსა.

— ეხლა კი...რა ვიცი? ეხლაცრომ შვილი არ გვეყოლოს,ერთი მეტის-მეტი ღვთის წყრომა იქნება, — სთქვალუარსაბმა.

— ეჰ, შენც ერთი!.. მაგას რაღა თქმა უნდა. ისე

დაჯერებულივარ,რომმითამშვილიკალთაშიმჯდომია.რაებიარგამოიცნო!..მოდიდანუდაიჯერებ.

— მაშ! მეც იმიტომ ვამბობ და!.. მკითხაობა რომ არგაეჩინა ღმერთსა — ვენაცვალე იმის სიბრძნეს — რაგვეშველებოდა?ჯადოსვიღაიპოვიდა?

ორივენი ჩაჩუმდნენ და ორივენი მაინც კიდევგაოცებულნი იმეორებდნენ გონებაში გუშინდელსსაოცარსამბავსა.ბოლოსლუარსაბმაისევდაიწყო:

— დარეჯან! წყალში ხომ არა ჰხედავდა? ჰა? შენ რასიტყვი?

— იქნება მართლა! შენ ნუ მოუკვდები ჩემს თავს,სწორედწყალშიჰხედავდა.

—რავქნა,მეკიაგრემგონიადა!

—ღმერთმანიცის,იქნებასწორედეგრეიყოს.

—რავიცი!მეკირაღაცეჭვიმაქვსდა!

—შენმამზემ,ეგრეუნდაიყოს.

—რავიცი,ჩემმაგონებამკიეგრეგასჭრადა!

—ჩემიგულიცეგრემითხრობს,ლუარსაბისსიცოცხლემ!

—იმხორბლისმარცვალსრომჩააგდებდახოლმეწყალშიდარაღაცარგოლებიკეთდებოდა,ისხომარიყო?

—იქნებამართლა!სწორედისიქნებოდა.

—რა„ის”?

—რომსთქვი„ისა”.

—აკიგითხარ!—მიუგოლუარსაბმათავმოწონებით,რომმეგამოვიცანიო,—სწორედეგრეუნდაიყოს,თორემისდედაკაცი ეშმაკი ხომ არ იყო, რომ იმისთანა სასწაულიმოეხდინა.

— ეგრე უნდა იყოს, მე კი — ღმერთო, შეგცოდე, —ეშმაკობაშევწამე.

—შენგანარმიკვირს!ეშმაკიროგორიქნებოდა,რქებიარაჰქონდა.ეშმაკსრქებიუნდაჰქონდეს.

—ეჰ,განაეგმეკიარვიცი,ისეგავიფიქრე.

—ჰო,ეგსხვაარის.

ორივენიდაჩუმდნენ, ორივენიდარწმუნდნენ, რომ რაცგუშინ არ ესმოდათ, მკითხავს რომ უყურებდნენ, ისდღესგამოიცნესდაგაიგეს.

— მე კი გამოვიცან, აი, — დაიკვეხა ლუარსაბმა.დარეჯანს, თუმცა ლუარსაბი უყვარდა, მაგრამ მაინცკიდევთითონუნდოდა,რომ გამოცნობის სახელი ამისიიყოს და არა ლუარსაბისა: კაცი სულელი, თუ ბრძენი,ყოველთვისთავმოყვარეა.

— განა, რომ მდომებოდა, მე კი ვერ გამოვიცნობდი, —მიუგო დარეჯანმა, — არ მინდოდა, თორემ გუშინვეგამოცნობილიმქონდა.

—ეხლამაგასდაიჟინებ.

—ღმერთმანი,რომასეა.

— ეჰ, შენ ხომ კაცი ვერას დაგანახვებს და თუნდსოლომონ ბრძენი მოვიდეს, მაშინვე ეტყვი: მე შენზედჭკვიანივარო.ეხლარაარის,ერთხელმედამითმო.უცხოხომარავარ,შენიქმარივარ.

არ ვიცი,დარეჯანმადაუთმო,თუ არა, ეს კი ვიცი, რომლუარსაბსძალიანეწყინა,დარეჯანირომშეეცილა.

XIII

მკითხავმა მეტად მტკიცედ დააჯერა ცოლ-ქმარი, რომშვილი ეყოლებათ. ამ იმედს მცირედი ეჭვიც არშეურყევდათ.ამდაჯერებამიქამდინმიაღწია,რომერთსმშვენიერს დღეს დარეჯანს ეჩვენა, ვითომც მუცელშიყმაწვილმა გაუჩუჩუნა. რასაკვირველია, გახარებულმაკნეინამმაშინველუარსაბსახარა.

— მართლა გაიჩუჩუნა? — წამოიძახა სიხარულისაგანგონებამიხდილმალუარსაბმა.

—რას ამბობ,შენგენაცვალოს ჩემითავი!..დარბაისელიდედაკაცი სიხარულისაგან კინაღამ არ შევხტი, მაგრამმომაგონდა,რომმუცელიწამიხდება-მეთქი,დაშენმაინც

კიდევარაგჯერა.

—უი,შენკიჩაგეკონემაგგემრიელსულშია!ბარაქალა,რომ არ შეხტი, თორემ მუცელი წაგიხდებოდა. იმსიხარულშიეგროგორღამოგაგონდა!მეკი—მედაჩემმაღმერთმა — შევხტებოდი, მერე ისე შევხტებოდი, რომდავცემულიყავი, კიტრსავით გავსკდებოდი. დაუდგესთვალიდავითსა!ფერხული, აბა,ეხლადაუაროს, აი!მაშდღეს მე და შენ ერთი კაი ქეიფი გავწიოთ, ერთი კაიწითელი ღვინო ავახდევინოთ, რომ შვილისსადღეგრძელოდავლიოთ.ურაა!—დაიყვირალუარსაბმადა,რადგანაცგულდაღმაიწვა,თავისებურად,ტახტზედ,ერთიფეხიც აიშვირა მაღლადა მანამ “ურა” არ გაათავა,ფეხიარჩამოუღია.

ესამბავისადილობისდროსმოხდა.აახდევინესწითელიღვინო. ცოლ-ქმარნი, დაჯერებულნი, რომ მემკვიდრეეყოლებათ და დავითიანთ თვალები დაუდგებათ,

სადილზედ გამხიარულდნენ. ნამეტნავად ლუარსაბიშექეიფიანდა და კარგად გამოიბრუჟა. ელისაბედიამბობდა,რომვითომცდარეჯანსაცუყვარსოღვინისსმა.ეს კი ვიცი, რომ იმ სადილზედ ამანაც გადუსო ორიოდჭიქა.ლუარსაბმასამიჭიქაერთადჯერარ-დაბადებულისშვილის სადღეგრძელო გადაჰყლაპა და ალავერდიდარეჯანთანაც მივიდა. დარეჯანმა, თუმცა ესეცჩაღლეულიიყო,მაგრამდედაკაცობისპატივიშეინახადაჭიქათუმცაჩამოართო,სულარდალია.

— დალიე, შენ გეთაყვანე! — ეუბნებოდა მთვრალილუარსაბი,—ეხლაქეიფსნუწამიხდენ. ჩვენისშვილისსადღეგრძელოს როგორ არა სომ? თუ მე და შენ არდავლევთ, მაშ ვინ უნდა დალიოს? ღმერთი გვიწყენს,იტყვის:მეშვილიმივეციდაისინისადღეგრძელოსაცარასმენო. ნუ აწყენინებ მოწყალე ღმერთსა, ძლივს კაითვალითარისჩვენზედა.მეცქეიფსნუწამიხდენ.დალიე,

გეთაყვანე!

უთხრადამიაწოდაისევჭიქა.

დარეჯანმა ჩამოართო ჭიქა, მაგრამ ისეთის მორცხობით,ისეთისთვალებისხამხამითდაგემრიელღიმილით,რომმე მაშინვე მივხვდი, რომ კნეინა უამისოდაცგადაკრულია.ჩამოართოდაგადაჰკრა.სასაცილორამიყოკნეინა: ღვინო თან-და-თან ეკიდებოდა, ლოყებიაუხაშხაშდა კიდეც, ტუჩებს ღიმილი მიეკრა ზედა დააღარა ჰშორდებოდა. ქვევითი ტუჩი ძირს ჩამოეშვა დადორბლმა დენა დაუწყო, თვალები აემღვრა და თავის-თავად ეხუჭებოდა, — ერთის სიტყვით — დარეჯანიქეიფზედ იყო. ლუარსაბიც დაითვრა. მიუშვა აღვირიღვინოსაგან მოდუნებულს ენასა და მოჰყვა უგზო-უკვლო ტიტინს,დარეჯანი სულთავს აცანცარებდადაშესცინოდა.

— ვენაცვალე კახეთსა!— ამბობდამთვრალილუარსაბიენადაბმით, — ვენაცვალე! ეგ რომ არა ყოფილიყო, არცკახური იქნებოდა. მაშინ მერაღა კაცი ვიქნებოდი? ჩემსგათქმულ სახელსა მაშინ ვინღა მოიგონებდა?დღესთულუარსაბისსახელიიხსენებასადმე,ღვინისმადლობელიუნდავიყო.თუკაცივარმედღეს, აი, ამშავისყურძნისწვენითა ვარ კაცი! ჩემოდენას საქართველოში ორიც არდალევს, დიდი მსმელი ვარ. მე რომ სიმღერა ვიცოდე,მთელის კახეთის ღვინო არ მომერევა. ეს არის რომ არვიცი და! სიმღერა ღვინოს ანელებინებს და! თორემსხვაფრივ რა მიჭირს: ფაშვი კაი მსმელისა მაქვს, აქთუნდა ოთხი ჩაფი ღვინო ჩაეტევა. ხომ გახსოვს ისიმერელი? აი,რომ მოვიდა,დადიანის „პოვერნია“ ვარო?„პოვერნია“ კი არა, — შენც არ მამიკვდე — ის ძალადგამოგზავნესიმერლებმა:აბაწადიო,კახეთშიერთიდევიკაცი არისო, ლუარსაბ თათქარიძე, ოღონდ ის კიდაგვითვრეოდა ნახევარ იმერეთს შენ მოგცემთო. ეხლა

იმან მე რომ დამინახა, მაშინვე მიხვდა, რა კაციცა ვარ,იმიტომ „პოვერნიობა“ დაირქვა, სახელი არ წამიხდესო.კვეხნაში კი ნუ ჩამომართმევ და ჩემი სახელისათათრემდინ არის გავარდნილი, იმერეთშიაც მისულაჩემი ქება. მაგრამ აი, ამ შენმა უხეირო ლუარსაბმა ასეგაგიხადე ის ფხიკიანი იმერელი, რომ, რომ... სულ ჩემიმზევაფიცებინე.თითონვეთავისპირითმითხრა:ბაყბაყ-დევი ხარო. თითიც მომიკაკვა და ყურში ჩუმადჩამჩურჩულა:სანაძლევომოიგეო,ნახევარიიმერეთიშენიუნდაიყოსო.რომმეჩივლა,რასაკვირველია,იმნახევარსგამოვიტანდი,მაგრამჩვენიმამა-პაპისმამულებიცმაშინისე ოხრადა გვრჩებოდა და იმერეთი რაღად მინდოდა?ეხლაოხრადაღარდაგვრჩება:ვენაცვალეშენსსტომაქსა!ეხლა შიგ პატარა თათქარიძე ზის და, მგონია, წითელღვინოშიჭყუპალაობს.უჰ,შენიკიჭირიმე!მოდიერთიეგნაზი ტუჩები ამოგწუწნო! ეხლა ეგეც ხომ შვილიგვეყოლა,აბაეხლამაგისქორწილზედვიფიქროთ.იცი,რა,

დარეჯან?შენხომბრძენიდედაკაციხარდაარცმევარ—ღვთის მადლით — სულელი, თოთხმეტის წლისაშესრულდება თუ არა — აბა, იანგარიშე, როდისშესრულდება, მგონი ბევრი ხანი არ გასწევს, მალეშესრულდება, — შესრულდება თუ არა, ჯვარიცდავწეროთ, რაღას უნდა მოვუცადოთ? ეხლა მაგისქორწილში ლეკურს არ ჩამოუვლი? მე კი — ღვთისწყალობა შენა გაქვს — ასეთს ბუქნას დავუვლი, რომიქაურობას სულ მტვერი ავადინო... ეხლა იმ იმერელსრომვაჯობე, იცი,რა ვუთხარი?წადი-მეთქი,სადაცშენისთქვა,იქჩვენიცასთქვი-მეთქი,დაიმერლებსაცუთხარი,რომ,რაცთქვენკრიკინასწვენიგამოუვა,ერთ„ყლაპად“არ მეყოფა-თქო, და „ყლუპი“ კი კიდევ თქვენზედდარჩება-თქო. აი, ამისთანა კაცებივართკახეთში-მეთქი.მაშ!..თუღმერთიგწამს—კარგადარმითქვამს?

—კარგადდაპატიოსნად.

— მაშ, მოდი ერთი კიდევ ამოვწუწნო ეგ შენი მარწყვილოყები.ეხლა,დარეჯან,შვილისქორწილშილეკურს არითამაშებ?

—რატომ.

— ჰო, გეთაყვანე! მოდი, იცი, რა ვქნათ? მითამ ეხლაქორწილია: აბა ერთი... ერთი შენებური დიდოური... მე„განდიდურს“ დაგძახებ. თუ გიყვარდე, აი! მითამქორწილია. თუნდა ლეკური იყოს, ჰა! მე „პაწპაწინანიგვზის ტოტს“ დაგძახებ. ჰა და პაწპაწინა ნიგვზისტოტი! პაწპაწინა ნიგვზისტოტი! ჩუპრი-ჩუპარ, ჩუპრი-ჩუპარ, ჩუპრი დარეჯანასა!.. ურაა!.. აი, გიდი!.. ქუდიჭერში!.. კახური კა... ცის... ჭი... რი... იი... მეე... ჩა... აა...რაკ... რაა... კებს... კუ... უუ... ლა... სა... იმ იმერელსაც...კაი... საქმე... დავმარ... დავითსაც... თვალიმც... გამოს...ძრო...მია...ურაა!..

ყროყინებდასიმღერისხმაზედგაბრუჟებულილუარსაბი,ჰბოდავდარაღაცეებსადაამბოდვაშიჩაეძინაკიდეცა.

XIV

აღარ გაათავებ? — მკითხავს მოწყენილი, და იქნებაგაჯავრებულიც, მკითხველი. — როგორ არა? გავათავებ,მაგრამიცითრითა?იმითი,რომლუარსაბისბედნიერებადაირღვევა. თუ მაგისთანა მტკიცე ბედნიერებაცდაირღვევა, მაშ რაღა ყოფილა დაურღვეველიქვეყანაზედ? — დაიძახებს ჩემთან ერთხმადდაღონებულიმკითხველი.

მარტო ქვეყანაა, მკითხველო, დაურღვეველი, და ერთილამაზი, გონიერი ქართვლის ანდაზა: „ის ურჩევნიამამულსა, რომ შვილი სჯობდეს მამასა“, თორემ „ნუდააგდებძველსაგზასაო“—ესჩინეთიდამშემოგვეპარადა რასაც ჩინეთის ფერი ადევს, ის რასაკვირველია,

დაირღვევა ღვთისა და თქვენის წყალობითა, ჩემოძველისგზის მოყვარევ, მაგრამ მაინც კიდევსაყვარელოქართველო!..

გაიარა რაოდენმამე ჟამმა და წუთის-სოფლისდაუდგრომელმა ბრუნვამ ბევრი რამ გამოსცვალადედამიწის ზურგზედ. ამათ შვილი არ მიეცათ.დარეჯანმა ერთი აქიმი დედაკაცი იშოვა და წამლობადაიწყო, აქიმმა დედაკაცმა ერთი რაღაც წამალი მისცა,მთელი ორი კვირა ასმევდა და მესამე კვირას კიდარეჯანს ფეხები გააჭიმინა. დარჩა ქვრივად საწყალილუარსაბი. წვერი დაიყენა, შავები ჩაიცვა. თავისიბედნიერება სულ დარეჯანთან დამარხა. ორისიამოვნებაღა დარჩა ამ ტრიალ ქვეყანაზედ: ერთი —მადა;მეორეისა,რომლამაზისეულიფეხთუჯდახოლმე,როცა ძილსდააპირებდა ბატონი, ფეხის გულებზედდაკანჭებზედ ხელს უსვამდა და ისე აძინებდა. ესღა იყო

ამისათვის ნუგეშად, თორემ ის პატიოსანი ფაშვიჩამოებღერტა, ის ხაშხაში ლოყები ჩაუყვითლდა, ისდიდრონიძროხისოდენათვალებიუგემურადმიელივა,ის სამკეცი ფაფუკი ღაბაბი გუდა ლეღვსავით გაუხდა,ამასთანაც ის თავისებური განსხვავებითი მუდამიღიმილი სახიდამ დაეკარგა, — ერთის სიტყვით, წახდაკაკალი კაცი. მწუხარებამ ესე იცის. ბოლოს,ფერისცვალობის დღეს, რაღაც ეშმაკად, ნათლიმამამნახევარი ლიტრა კალმახი მოართვა. ჯავრისაგან იმკალმახსლაზათიანადმიაძღა,მოუვიდაკუჭისანთებადაჩაჰბარდაპატრონსა.

მოკვდა ლუარსაბიცა ისე, როგორც იხოცებიან ბევრნიჩვენგანნი,რომელნიც არცთავის სიცოცხლითუმატებენრასმესქვეყანასადაარცთავისსიკვდილითაკლებენ.

წაიშალა ამ ორთა გვამთა ცხოვრების კვალიდედამიწისზურგზედა.რისთვის მოვიდნენდარისთვის წავიდნენ?

ნუთუნახევარისაუკუნეიმისთვისიცხოვრეს,რომოთხიფიჭვის ფიცარი ეშოვნათ და სამ-სამი ადლი მიწა? ანკიდევ ქვაზედ წაიწერონ, რომ „ჩყ... წლამდინ თავადილუარსაბი თათქარიძე და მისი კნეინა დარეჯანიცოცხალნი ყოფილან და მერე დახოცილან?“ სხვა ხომარაფერიგვეტყვის,რომესენიამქვეყანაშიყოფილანდაუცხოვრიათ. „წამკითხველო, შენდობა გვიბძანეთო“,ამბობს იმათი ქვის ზედწარწერილი. ნახევარი საუკუნეამისთვის იცხოვრეს ამ ქვეყანაზედ, რომ ბოლოს მაინცკიდევ „შენდობა“ ითხოვონ და საბოდიშოდ გაიხადონსაქმე? უფროსთაგანს ქართვლის საფლავის ქვას რომაწერია „შენდობაგვიბძანეთო“,ეხლამესმის,რისთვისაცაწერია. მაგ შესანდობარს და შესაბრალისს ჩვეულებასთავისი აზრი და საფუძველი ჰქონია, მაგრამ არგითარგმნი კი, მკითხველო! თუ კაი გული გაქვს დაგამჭრე გონება შენც თითონ ჩემზედ უკეთესადმიხვდები,თუ არადა,თქმა საჭირო არ არის.ტყუილად

გულს გატკენ, გაგარისხებ და ის რისხვა ისე აგიბამსთვალსა, რომ სხვას შენზედ მეტადაც რომ გულისტკიოდეს, ამასვეღარდაინახავდაიმისგულისსატკენსიტყვასმუხანათობაშიჩამოართმევ.

მეგავათავედაშენ,რაცგინდა,ჰქმენ,მკითხველო!გინდაიცინე, გინდა იტირე,როცა ამ ამბავსწაიკითხავ.ორივესსაბუთი ისევ ამავე მოთხრობაში გაქვს. თუ ოდესმეთვალი აგიხილებია და შენს გარშემო რაც გინახავს,იმაზედ გონება გივარჯიშებია, — ნახავდი, რომ ხშირადერთიდა იგივე საგანიზოგს აცინებს,ზოგს ატირებს. მემინახავსერთიმოხუცებული,ღარიბი,შიშველ-ტიტველი,ფეხებდახეთქილი დედაკაცი. ვინ იცის, რა-გვარუბედურობისაგანლოთადჩავარდნილიყოდალოთობაშისამუდამოდ დაეკარგა თავისი დედაკაცობა დაადამიანობა.მემინახავსისსაცოდავიდედაკაცი,ქალაქისბიჭებს დაეჭირათ და ხუთ გროშად მთელი საათი

ახტუნებდნენ პამპულასავით. მე მინახავს, რომ იმათშიბევრი იცინოდა და ზოგიერთს კი ამ საცოდავისდედაკაცის მაგ ყოფაზედ გული უტიროდათ. ვინ იყოამათში მართალი? მოცინარენი, თუ მოტირალენი?ორივენი, იმიტომ რომ ერთნი თვალითა ჰხედავდნენმარტო და თვალისათვის მართლა სასაცილო იყო,მეორენი კი თვალითაცა და გონებითაცა. გონებას-კი —ძნელადთუ გაეცინება. სჩანს, შეიძლება, რომ ერთიდაიგივე ამბავი სატირალიც იყოს და საცინარიცა, — ეგიმაზედარისდამოკიდებული,როგორიაგებულებისახარ:თუ იმისთანა გონების ძალა გაქვს, რომ, რაც უნდამწუხარე ჭეშმარიტება იყოს, გულდაგულ შეხვდები,დათუ იმისთანა გულიცა გაქვს, რომ უბედურს და გზა-კვალ-არეულს შეიბრალებ, ამისთანა სასაცილო ამბავიუფროხშირადუნდაგატირებდესშენა,თუარადაიცინე,რამდენიც გენებოს. იცინე და თანაც გაჯავრდი ამმოთხრობისდამწერზედდა მამიგონე ჭორი — შენ ხომ

ჭორების მოგონება გიყვარს — რომ მე ვითომცქართველობას ვღალატობ, რადგანაც იმის სასაცილოამბავს გიამბობ და არა ვმალავ ზოგიერთ გულ-მოკლეპატრიოტივით. ვიცი, რომ, ჩვენდა საუბედუროდ,თქვენში, მკითხველო, ძნელად იპოვება იმისთანა კაცი,რომ მართალს სიტყვას გონება გაუსწოროს. ვიცი ესდამაინც კიდევ პირში—როგორც მოყვარე— გეტყვი,რომლუარსაბიდადარეჯანიშენსკალთაშიდაბადებულანდაშენის ძუძუთი გაზრდილან. გინდა მიწყინე, გინდა არა.თუიმათდასცინებ,მითამშენისთავისთვისდაგიცინია,თუ დასტირებ — ეგ კაი ნიშანია: სჩანს, სწუხხარ, რომამისთანანი ვართ, სჩანს, შენის თავის გასწორებისგანზრახვამფრთააიბა.ღმერთმაქნას,რომეგაგრეიყოს.

მეთუშენმიყვარხარ,მკითხველო,იმისთვისმიყვარხარ,რომ იმედი მაქვს ეგ გასწორების განზრახვა,დღესათუხვალე, შენში გაიღვიძებს. ამ იმედს ნუ წაგვართმევ. ნუ

იფიქრებ,რომამმოთხრობასშენიგაჯავრებაუნდა.ამასმარტო ისუნდა, რომ შენდაგანახვოს — რამოდენადაცშეძლება აქვს-შენი ცუდი, შენი ავი, რომ იცოდე, რაგაისწორო. მინამ სარკეში არ ჩაიხედავ, ან სხვა არგეტყვის, ხომ ვერ გაიგებ, რომ პირზედ ურიგობა რამგატყვია?ესმოთხრობასარკეიყოსდამე—თუგინდა—მთქმელი ვიქნები. დააკვირდი, იქნება გენიშნოს რამე.ესეც იცოდე: მარტო შენი მტერი დაგიმალავს, შენსსახეზედრომურიგობაჰნახოსრამე,მოყვარეკიმაშინვესარკესმოგიტანს,რომგაისწოროდახალხშიარშერცხვე.მეც მოყვარესავით გექცევი, — სარკე მოგიტანე, ამაზედროგორ უნდა გამიწყრე?! რა ვუყოთ, თუ ეს სარკეგაბზარული გამოდგება და შიგა-და-შიგ ლაქებიანიცა?რაცა მქონდა ის მოგართვი, როგორც შემეძლო, ისედაგეხმარე.თუმაინც-და-მაინცწყრომასარდაიშლი,შენინებაა. მე შენის წყრომისა არ მეშინიან. მაშინ მხოლოდდავღონდები,რომშენშიაცმოვტყუვდი;რომშენ ის არა

ჰყოფილხარ, რაც მეგონე. მაშინ გულ-ხელ-დაკრებილსესღადამრჩებასათქმელად: მემიყივლიადა გათენდებათუ არა — ეგ ღმერთმა იცის! წყრომა კი რომ არაყოფილიყო,ეგგათენება,ჩვენცკარგადგვეცოდინებოდა,როდისაციქნებოდა!..

სხვაფრივ მშვიდობით ბძანდებოდეთ და შენდობითიხსენიებდეთმონასათქვენსა...

1858-1863წ.∗

∗ჩვენშიბევრსასწამს,რომთუვინცპირველადქალაქშიჩადისდა კენჭს არ ჩაჰყლაპავს, ქალაქიდასცდისო. მეც,ამისდამწერს,გადამაყლაპესერთსდროს.

∗ არის ამისთანა ამაოთმორწმუნება ჩვენში, რომ თუღვინო დალეული არ შეხვდა პირველად მერცხალს,მერცხალი დაგძლევს. კვიცი რომ დაინახო, მაშინვე

ქვაზედუნდაშედგე,თორემდაძლეულიიქნები,ოფოფსთავდავარცხნილი უნდა დახვდე და სხვა. ლუარსაბს,როგორც ათასს სხვას, ეს დაძლევა ცოდვა ჰგონია,ამიტომაც ეგრე გულმოდგინედ დავითს ღმერთთანაბეზღებს.

∗ პირვანდელი ესკიზი მოთხრობისა ( — ნაწყვეტში„კაკო“) — ეკუთვნის 1858 — 1859 წ.წ. ხოლო ბოლორედაქციაშესრულებულია1863წელს.რედ.

სარჩობელაზედპატარაამბავი

I

შუაზაფხულიიყო.მინდვრებიდაქედებიგოლვასსულმთლადგადაეჭკნოდაფერიეცვლევინებინა.იმდღეს,რადღიდამაც ვიწყებთ ჩვენს ამბავს, ასეთი ცხარე მზესწვავდა ქვეყანასა, ასეთი პაპანაქება იდგა, რომდედამიწას ბუღი ასდიოდა, თითქო გახურებულითონეაო. კაცი სიცხისაგან დაოსებული ძლივს სულსიქცევდა.ამისთანადღესსაქონელ-გამოშვებულნიღვინისურმები იდგნენ მწკრივადლოჭინის ხევის პირას. ხევშიწყალი გოლვისაგან ისე მილეულიყო, რომ ძლივსღამოიპარებოდა ქვებთა შორის რიყეზედ. საცოდავი

მეურმეები, ქანცგაწყვეტილნი სიცხისაგან, გულდაღმაგაშოტილიყვნენ კონკილაზედ აყენებულ ურმებ-ქვეშ.ყველასეძინა;—მარტოორიოდბიჭი,კალთებ-აწეულნი,იდგნენგუბისპირასდახისჯამებით ასხამდნენწყალსპირდაღებულს, დასიცხულს კამეჩებსა, რომელნიცგუბეში ეყარნენ. აქეთ, პატარა მოშორებით, თავიმოეყარნათ ხარებსა, ჩამდგარიყვნენ გუბის პირას,თვალებ-დახუჭვილნი იცოხნებოდნენ და კუდითიგერიებდნენმოუსვენარბუზებსა.

მზე გადიხარა:თბილმა შეგუბებულმა ჰაერმა მოძრაობადაიწყო. იმ ენაჩავარდნილმა ადგილმა გაიხმაურა.აიშალნენ მეურმეები თვალების ფშვნეტითა; პირზედწყალი შეისხეს და შესაბმელად მორეკეს საქონელი,რომელიც სიცხის გატეხაზედ მინდვრად გასულიყო დასცოხნიდა გოლვისაგან გამხმარს ბალახსა. „ჰოო, ხიო,პატრონ-ძაღლო.....“დასხვაამისთანადაამაზედუარესიც

ისმოდა მეურმეების ხმაურობაში.როცა შეაბესდა წინა-მეურმემ შოლტი გამართა, რომ ხარებს გაუტყლაშუნოსდადასძრასურემი, მაშინუეცრად ხევის ყურედამორიყმაწვილიგამოვიდაგზაზედ.ორივესტანზედსალდათისმაუდის „კურტკები“ ეცვათ. ერთს მათგანს თავზედეხურა უშველებელი ჩერქეზული ქუდი. ქუდი ისეჩამოფხატოდათავზედ,რომცხადიიყო,ქუდისპატრონისხვა ყოფილა და მხმარებელი სხვაა. მეორეს ეხურასალდათურიუწინდებურიუკაზიროკოქუდი.

ჩერქეზულ-ქუდიანი თექვსმეტ-ჩვიდმეტი წლისაიქნებოდა, მეორე ან თოთხმეტისა, ან ხუთმეტისა.უფროსისსახე არიყოძალიანმარილიანი:იმისისხარტედა ფირფიტა ნიკაპი, იმისი წვრილი, სწრაფი დამოუსვენარითვალი,ჩქარ-ჩქარითვალთახამხამიცხადადამბობდა, რომ ამ კაცის კანში რაღაც უფხო გულიადამალული. მეორე, უმცროსი, — უფროსსა ჰგვანდა

კიდეცდა არცა ჰგვანდა: ჰგვანდა ზოგიერთ სახის ასოსმოყვანილობაში,მაგრამუფრომარილიანიიყო.ამისიშავიდა ღრმა თვალები მკვახედ გამოიყურებოდნენ.წარბშეკრული და გულდახურული, თითქო რაღაცასითმენსო და თავისთავს ძალას ატანსო, შინაგანიამღვრეულობაარავისამცნოსო.პირველიიმისთანაიერისყმაწვილი იყო, რომ კაი კაცის კვალზედ წავიდოდა, —შესამჩნევი არა იქნებოდა-რა, ავის კაცის კვალზედდადგებოდა, — ქურდ-ბაცაცობის მეტს ვერაფერს ვერშესძლებდა.მეორესკისხვანიშან-წყალიჰქონდა.

—გამარჯვებათქვენი,—უთხრამეურმეებსუფროსმა.

—აი,გაგიმარჯოთ,—მისცესპასუხი.

—თქვენუთუოდქალაქსმიდიხართ.

— გამოცანა გერგება, — დაუძახა დაცინებით ერთმა

მეურმემ.

უფროსმა ღიმილით ჩამოართვა ეს დაცინება დალაქუცითაც.უმცროსმაუფროწარბიშეიკრადარისხვამელვასავით გაურბინა სახეზედ, მაგრამ თავი მალეშეიკავა.ეტყობოდა,რომგულისმოძრაობასმოერია.

— აი, დალახვრა ღმერთმა ავი კაცი! — წამოიძახაუფროსმა:— ჩვენთუქურმიშის შკოლაში ვიყავით, ჩვენორნივძმებივართ,თავადიშვილები...

—ბეჟან!—დატუქსვისხმითდაუძახაუმცროსმათავისძმას და ისეთის თვალით შეხედა, რომ სიტყვაგააწყვეტინა. ეტყობოდა, რომ უმცროსს რაღაც სიტყვათავისის ძმისა არ მოეწონა და გაწყრა. ბეჟანმა, თუმცაპირველში სიტყვა გაწყვიტა, მაგრამ მალე მოუტრიალდაგაწყვეტილამბავსდაძმასყურიაღარათხოვა.

—ჩვენორნივძმებივართ,თავადიშვილები,—განაგრძობეჟანმა, — მამა-ჩვენმა ქალაქიდამ ერთი თუმანიგამოგვიგზავნა, — როცა დაგითხოვონო, ერთი რუსისპოვოსკადაიჭირეთდაწამოდითო.ჩვენც,—აი,ამოაგდოღმერთმა ავი-კაცის ქოქი, — ერთს რუსს გავურიგდით,რვა მანეთი მივეცით, რომ ქალაქში ჩავეყვანეთ.წამოგვიყვანა, გზაზედ დუქანში დაგვეთრო,გადმოგვყარა პოვოსკიდამ, თითონ შინ დაბრუნდა დაჩვენ ასე გამოგვისტუმრა. ჩვენი ბარგი და რვა მანეთიფულითანგაიყოლაიმსულ-ძაღლმა.

უმცროსიმთლადაირია.მიტრიალდა,ზურგიმეურმეებსდათავისძმასშეაქცია,დაიწყოუაზროდყურებადამერედაჟინებითდააცქერდაჩამავალსმზესა.

— ერთი ასეთი ბუზმენტიანი ჩოხა გაიყოლიათან ჩემი,რომხუთთუმნადაღირდა,—დაიწყოისევუფროსმა,—ჩოხას ჯანი გავარდეს, ის ძველი და სხვა ახალი: მამა-

ჩვენიშემძლებელიკაცია...

უმცროსიმოუტრიალდაძმასუფროგულამღვრეულიდაგაჯავრებული,ვიდრეწინად.

— ბეჟან, გეყოფა, კარგი!.. —უთხრაუმცროსმა,თითქოწყრომითაცდავედრებითაც.

ბეჟანმა მაინც კიდევ ყური არ ათხოვა და მოჰყვა ისევთავისებურად:

—ორიდღისუჭმელებივართ.ცუდისაქმედაგვმართაიმოჯახდაქცეულმა. აბა ეხლა რა უნდა ვქნათ ამ უცხოქვეყანაში?

— ვაი ჩემს გამჩენს! — უპასუხა ერთმა დროულმამეურმემ. —უცხო ქვეყანაში რად იქნებით!.. ასე გონია,სათათრეთში იყვნეთ!.. ეს ქვეყანა საქრისტიანო

საქართველოა. პურსაც გაჭმევთ, ღვინოსაცდაგალევინებთ და კაი ქეიფსაც გაგაწევინებთ. ვაი ავ-კაცს, რომ თქვენი ცოდვა აუღია, თორემ თქვენ რაგიჭირთ? ასე ჩაგიყვანთ ქალაქშია, რომ ქარიც არმოგადინოთ.

უმცროსსწარბი გაეხსნა, მოღრუბლულს სახეზედრაღაცსიამოვნების ფერმა გადაჰკრა. ერთობ მისის სახისმეტყველებამ განცვიფრებული სიხარული გამოსთქვა,თითქო ადამიანის გულკეთილობას პირველად შეხვდაოდაუკვირსო.

იმდროულმა კაცმა გახსნა ხურჯინი, ერთი შოთი ერთსმისცა, მეორე — მეორესა და ერთი ჩარექა ღვინოცჩამოუსხაპატარატიკჭორიდამ.

— ვაი შენს პეტრეს! — დაიწყო იმავ დროულმა. ჩვენდალოცვილსქვეყანაშიშიმშილითლეკიცარმომკვდარა,

თქვენრად შეგშინებიათ? შეექეცით, შვილო! ეხლა კი ამმშრალს პურს პურადძვირობაში ნუ ჩამოგვართმევთ,ამაღამ კი ასეთს ცხვრის მწვადებს გაჭმევთ, რომხონთქარმაცკიტუჩებიილოკოს.

პეტრემდაისოორნივეთავისურემზედ;წასვლაუთხრესწინამეურმესა. დაიძრა ქარავანი ურმებისა. ამტვერდამშრალიგზა.

იმავე დღეს, გლეხის ვახშმობის დროს, ამ მეურმეებმაქალაქის პირში გამოუშვესურმები, რადგანაც ღამე იყო,და ქალაქში ღამის ხარჯს საქონელისას მოერიდნენ.მეურმეებმა თითო-თითო ღერი შეშისა, შორიდამწამოღებული, გადმოიღეს ურმებიდამ და ცეცხლიდაანთეს. პეტრემ შესწო მწვადი თავის პატარასტუმრებისათვისდა როგორც შეეძლო გაუმასპინძლდა.ვახშამი სჭამეს. დაღალულნი მეურმეები დაეყარნენ დაძილს მიეცნენ. საქონელი მინდორზედ საძოვნელად

გაიშალა; ღამის მეხრეები გვერდით ედგნენ ყარაულად.პეტრემ ყმაწვილებს ქვეშ გაუშალა თავისი ნაბადი დაუთხრა:

— თავადიშვილები ხართ, ჩვენსავით ცარიელ მიწაზედგდებასვერაიტანთ.

ყმაწვილები დაწვნენ, პეტრეც შორი-ახლო მიეგდო დამკვდარსავითდაეძინა.

გათენდა მტრედისფრად. მეურმეები აიშალნენ, მაგრამჩვენმაპეტრემთავისისტუმრებითავისადგილასვეღარანახა.მიიხედ-მოიხედადათვალივეღარსადვერმოჰკრა.

—ვაიშენჩემოთავო!—დაიძახაბებერმაპეტრემ,რაკიგულიდააჯერა, რომ ყმაწვილები გაპარულან, — აკი არმომატყუესესდროულიკაცი!გაპარულან!..წაიღებდნენრასმეს!..

იკრა პეტრემ ჯიბეს ხელიდა ორივე მოჭრილი ჰქონდა.კეთილმაბერიკაცმაგულნაკლულადჩაიცინა:

— აკი იმ ძუძუმწოვრებმა არ გამქურდეს ეს დროულიკაცი! — სთქვა ღიმილით და თაკილითაც პეტრემ. —ჩემზედ ახია:ისეროგორდავიძინე,რომვერცკიგავიგე.აი დალახვრა ღმერთმა სიბერე! არა, შვილო, ეხლა ჩემიშვილდი უნდა ძირს დავდო. ტყუილად კი არმეუბნებოდა ჩემი უფროსი შვილი: მამი, — დაჰბერდი,შორს გზაზედ მეურმეობაში ვეღარ გამოდგებიო. აკივეღარგამოვდეგ,მეკიმეგონა აღზევანსაცწავალ-მეთქიკიდევ მარილზედ. ჰაი ტა, ტა, ტა... დავბერდი,დავჩაჩანაკდი... სირცხვილით შინ როგორღა მივიდე.მეურმე კაცი, ქალაქს მიმავალი ღვინის ურმით,გამქურდეს! მერე ვინა? ძუძუთა ბავშვებმა!.. ჯიბემომჭრეს,ჯიბე.ვაიშენ,ჩემოთავო!

—ბევრიწაიღეს?—ჰკითხავიღაცამ.

— სამიდა ათი შაური, — მიუგო პეტრემ. — აქ შვილო,სავალალოეგკიარარი,მაგასვინასჩივის.ესსირცხვილიროგორა ვჭამო, როგორ! უსუსურმა ბავშვმა გამქურდა.ვისაც ვეტყვი, დამცინებს, ჯალაბსაც კი სიცილად არვეყოფი,მეზობლებიჯავრითგამხეთქენ,ბიჭო,მძინარესჯიბეები დამაჭრეს!.. არა, შვილო, რაკი ქართველმარუსული შლაპკა დაიხურა, იმის საქმე წასულია. ფუ,ეშმაკს! მერე ვინა? ჯერ ტუჩებზედ დედის რძე არაჰქონდათ შემშრალი... ეს დროული კაცი... აი ტაი, ტაი,ტაი! ღმერთმა იმათ კი შეარგოთ და მე კი ესსირცხვილადაცმეყოფადასიცილადაც.

გაიქნივა თავი ისეთის ღიმილით, თითქო ხუმრობაშიატარებსო ამ საქმეს, მაგრამ გულში კი მართლასცხვენოდა.

II

გავიდაოთხიწელიწადი.გაზაფხულისპირიიყო.პეტრე,უწინდელზედ უფრო მიბერებული, ქალაქს მოდიოდა,წისქვილის ქვები უნდა ეყიდნა. მაგრამ როგორმოდიოდა? იმავეთავმოწონებით, როგორცუწინ, ხოლოეხლასხვამიზეზიჰქონდათავმოწონებისა.მასაქეთ,რაცის ხიფათი შეემთხვა, ხელი აიღო მეურმეობაზედ —ვხედავ, აღარ ვარგივარო, ეუბნებოდა ხოლმე თავისშვილს გულის ტკენითა. ეხლა ამის ღვინის ურემზედმისიუფროსიშვილიუჯდადახარ-კამეჩსისაჰხმარობდა.თითონკიგადაებოტნაუშველებელსავსერუმბზედდაყეინსავით გამოჭიმული იჯდა. გზის მამალი∗ ამისშვილის ურემზედ დაესვათ, პირველობაც ურმისქარავანში ამის შვილისათვის მიეცათ. პეტრეს ესამისთანა პატივი შვილისადატოლებშითავგამოსაჩენიამბავი ძალიან უხაროდადათავი მოსწონდა. უხაროდადა ჰფიქრობდა: შინ რომ მივალ, ჩემს ბებრუცუნაჯალაბსაცვახარებოჩვენისშვილისგაპატიოსნებასაო.

პეტრეს ქალაქში ერთი ორიოდ დღე მოუგვიანდა.ქარავანიც დაბრკოლდა რაღაც საქმეზედ და ჯერ არაპირობდა ქალაქიდამ დაძვრას. ბოლოს სთქვეს: დღესსაღამოზედ, მზე რომ გადიხრება, უნდა ქარავანიდაიძრასო. პეტრემ ნაყიდი წისქვილის ქვები დაუდოურემზედ და ბაკში მიიტანა, საცა ქარავანი იყოგამოშვებული.შუადღეცმოტანებულიიყოდაიმსაღამოსგასვლას აპირობდნენ. პეტრემ სთქვა: მაინც საქმე არამაქვს-რაო, მოდი, ერთი ავლაბრის მოედანზედ გავალ,ქვეყანაა,შევიტყობრასმესო.მოედანზედხალხიირეოდა,როგორცყოველთვის.ბევრგანჯგუფ-ჯგუფადიდგნენდაჟრიამული და ყაყანი გაჰქონდათ. პეტრეც ერთს ამჯგუფშიგაერია,ერთიშევიტყო,რასყაყანებენო.აქგაიგო,რომზარბაზანიგავარდებათუარა,მახათაზედერთსკაცსჩამოარჩობენო.პეტრესთავისდღეშიარენახაესამბავი.გულმაძალიანგაუწივაიქით.

„ბევრი ვაი-ვაგლახი მინახავს ჩემს სიცოცხლეშიო, —სთქვაგულში,—მოდი,ერთიესეცავნახოო“.

სთქვა და გაჰყვა ხალხს, მახათაზედ მიმავალს.მახათაზედ ბუზსავით ხალხი ირეოდა. იქ თავში, ერთსგანაპირებულს ადგილს, სარჩობელა გაემართათ დაგარშემოჯარიედგა.წინფართომოედანიხალვათადიყო,არავის არ უშვებდნენ ახლო. პეტრემ მიიხედ-მოიხედა,ნახაამოდენახალხი,კაცითუდედაკაცი,დაგაუკვირდა.

„ვთქვათ, კაცები ჩემსავით თამაშად მოსულანო, ამდედაკაცებს რაღა ღმერთი გასწყრომიათო, ეგრე თავიმოუყრიათ!რამაგათისაქმეაო“.

ბოლოს ამაზედ დადგა, რომ სწორედ ტყუილი რამთვალთმაქცობაიქნებაჯამბაზისაო.

„არც ეგ არის ურიგოო, — სთქვა გულში პეტრემ, — ეგ

უფრო კარგიც იქნება,თორემ მართლა კაცის ჩამორჩობააბარასანახავიაო?კატახომარარის,აიღოდაჩამოჰკიდო;რაცუნდაიყოს,ღვთისსული ადამიანია.კიდეციმიტომამოდენა მანდილოსანს თავი აქ მოუყრია. დედაკაცისთვალიმსუნაგიათვალთმაქცობაზედ... ახლა იმსომეხმარომ მომატყუა, კაცს არჩობენო, რა გაიტანა? აქაო დასოფლელია, მალე მოტყუვდებაო. ვთქვათ, რომმოვტყუვდი, მითამ რაო? თამაშას ხომ ვნახავ... ღვთისწინაშე კი, იქავ რომ მცოდნოდა თვალთმაქცობასითამაშებდნენ, იქნება არც წამოვსულიყავ, აი! ჰაი, ჰაი,კაცის გული მალია, მალი ცოდვის საქმეზედ. კაცისდარჩობის სანახავად გამოუქნელ მოზვერსავით კიგამომიწიადა!.. ამ პატარა გულში რამოდენა ცოდვადამადლიტრიალებს“.

ბევრს რაღაცაებს მოსთქვამდა გულში ჩვენი უსაქმოპეტრე,სრულადდარწმუნებული,რომაქთვალთმაქცობა

რამიქნება.თორემდედაკაცებსაქანრახელიაქვთო,ანვინმოუშვებდაო.

ბოლოს ვიღაცამ გაიხმაურა: „მოჰყავთ, მოჰყავთო“.მიიხედა პეტრემ, ნახა, რომ სალდათებს ერთი ვიღაცარუსულფარაჯაშიგახვეულიკაციმოჰყავთ.

— ჰა, პეტრევ!.. — არიგებდა პეტრე თავისთავს, — არგაბრიყვდე,ეშმაკმაარგაცდინოს,მართალიარგეგონოს!..ეგ სულ მაცდურობაა,დაგცინებენ, იტყვიან, სოფლელიადამოტყუვდაო.

მაინცკიგაიწია,რომახლონახოს.იმდენიმიძვრა-მოძვრახალხში, რომ გაინაპირა თავი. სალდათებმა ზედგვერდზედ ჩამოუარეს და ჩამოუტარეს ფარაჯაშიგახვეულიკაცი.

— აი, დალახვრათ ღმერთმა! — სთქვა თავისთავად

პეტრემ. — მართლა სალდათებს არა ჰგვანან, ე! რა-რიგჩაუცმევიათ!ითოფებისჭერაცრომუსწავლიათ!..რასარმოიგონებენ ე ქალაქის ბიჭები! დახე, სულ რუსისბიჭებსაცრომჰგვანან.

ამ ლაპარაკში რომ იყო, თვალი მოჰკრა ფარაჯაშიგახვეულს. ის იყო ოცისა თუ ოც-და-ერთის წლისყმაწვილი ბიჭი. წვერ-ულვაში ახლად გამოშვებულიჰქონდადალეკურადდაყენებული. სახეზედ ზაფრანისფერიედო.პეტრესრაღაცფიქრმაგაურბინაგულში.

— რა ვქნა! ეს ბიჭი მეცნობა. ღმერთო, მომაგონე: სადუნდა მენახოს? — ჰკითხა ამაოდ თავისთავსა, ამაოდიმიტომ,რომვერმოეგონა,სადენახა.

— ეჰ, ქალაქისბიჭიიქნებავინმეო,—სთქვაბოლოს.—ბაკებშიდღეშიათასიკაციშემოდისდაგადის,იქნებაიქმენახოს და გულში ჩამრჩენოდეს, ვინ იცის? არა, რა-

რიგად გაფითრებულა, მითამ და მართლა არჩობენ.ჯამბაზი თითონ ეს იქნება სწორედ. არა, შვილოს, ვერმომატყუებთ!..

—ვუი,ვუიშენსდედას!..—იძახოდნენმანდილოსნები.—რაახალგაზრდაბიჭიყოფილა!..

პეტრესგაუკვირდაესძახილი.

—აი,დედაკაცებიარარიან,თმაგრძელიდაჭკუამოკლე!—სთქვათავისთავადპეტრემ,—რამალემოტყუვდნენ.ხომთითონაცსუყველანითვალთმაქცებიდაკუდიანებიარიან,მაგრამაჰა...ეგენიცკიტყუვდებიან.მაგრამიქნებაამათჩემიგაბრიყვებაუნდათ,სოფლელიაო.ჰა,პეტრევ!..თავს გაუფრთხილდი, არ გაბრიყვდე!.. არ შერცხვე ესდროული კაცი; ამოდენა ჯარ-ჯამაათის სასაცილოდ არგაიხადო თავი. დასწყევლოს ღმერთმა ეს ქალაქელები,კაცითუ ქალი, რა მალე შეგვატყობენ ხოლმე სოფლელ

კაცს,თითქოშუბლზედგვეწეროს.

—რაგენაღვლებოდა,შეუბედურისდღისავ!—ამბობდაერთი დედაკაცი ჩადრში გახვეული, — შენთვისყოფილიყავ და ამ დღეში არ ჩავარდნილიყავ. ვაი შენსდედასა,შესაცოდავისშვილო!

— დიაღ, მოჰყევ ენაჭარტლობას, — ამბობდა გულშიპეტრე.—სწორედდაგიჯერე,აი,არა,აქაოდასოფლელივარ,არგამაბრიყვოკი,თუღმერთიგწამს...

— ეგა სთქვი, ეგადა! მაგრამ კაცის წერარაც იქნება, ისარის,—უპასუხა მეორედედაკაცმა,— საცოდავი წერასაუტანია. მაგრამ ეგ ხომ მოკვდება და წავა, ვაი მაგისმშობლების ბრალი, რა ცეცხლში ჩაცვივიან! ღმერთო,დაიხსენყველაქრისტიანი.

—ბიჭოს!—სთქვაგულშიპეტრემ,—პირობაშეუკრავთ,

თურაღმერთიგასწყრომიათ.აქედამმოვშორდე,თორემერთს სირცხვილს მაჭმევენ ეგ კუდიანები, მედა ჩემმაღმერთმა.

სთქვადაადგილიგადინაცვლა.

მივიდადა ჩადგა ახლა სულ სხვა ჯგუფა ხალხში, აქაცდედაკაცები ბლომად იყვნენ. ერთი გული ეუბნებოდა,მოდი ვკითხავ, რა ამბავია, მეორე კი ეუბნებოდა,სირცხვილია,დამცინებენო.

—რაახალგაზრდააეგუბედურისშვილი!—სთქვაერთმადედაკაცმა, — ჯერ დღე სწორედაც არ გასთენებია დაეგრეადრედამალეკიუნდამზედაუბნელდეს.

— რათონეშიუნდა იწოდეს ახლა ამისიდედის გული,ღმერთო, მაგისთანა დღეს ნუ შემასწრობ! — დაუმატამეორემდაჩაიკრაგულშიხელი.

— აბაიმე, აბაიმე!.. — სთქვა გულში პეტრემ, ეხლა კიცოტაწყენითა.—ჩემზედმოიცალაამოდენახალხმა,თურა ამბავია ჩემს თავს. ესე მალე როგორ შეკრა ყველამპირობა!.. ახა ღმერთო ჩემო! კარგია, არა ვკითხე. აბაკიჟინას დამცემდნენ, აი! ჰა, პეტრე, გაფრთხილდი, არგაგაბრიყვონ,სასაცილოდ არგაიხადოთავი. აიუსაქმურხალხსრომიტყვიან,ესქალაქელებიარიან:დასწყევლოთღმერთმა,ყველამჩემზედარმოიცალა!

ამბობდა ამას თავის გულში პეტრე და ეგონა, რომმართლა-და ეს ხალხი ამისათვის არის მოცლილი,სოფლელია და გავაბრიყვოთო. ამათაც გაექცა დახელახლადგადინაცვლა ადგილი. ძნელირამ არის,როცაგუნება თავში გამწევ ცხენსავით დაღოჯავს ჭკუისლაგამსდაცალმხრივგაიწევს.

III

ამასობაში ის ფარაჯაში გახვეული ბიჭი მიიყვანეს დასარჩობელას ქვეშ დააყენეს. ცალმხრივ მღვდელიმოუდგა,მეორემხრივვიღაცაჩინოვნიკი.წითელპერანგაჯალათიუკანედგა.

— ე მღვდელი რაღას გაუგიჟებია, — ეუბნებოდათავისთავსპეტრე,—ტერტერაიქნება,თორემმართალიმღვდელი ამას რად იკადრებდა. ის წითელპერანგა ვინუნდაიყოს?იქნებათავი-და-თავიჯამბაზიესიყოს.

ჩინოვნიკმაქაღალდიამოიღოდაწაიკითხა.

— ეს თილისმის ლოცვა იქნება, — სთქვა პეტრემთავისთავად, უთუოდ ჯადოს იქმონენ, თორემ აივნახოთ.მაშკაიამბავიიქნება.

მერე მღვდელი რაღასაც ეუბნა ფარაჯაში გახვეულს.პეტრემ თუმცა ყურები აცქვიტა, ფეხის თითებზედაც

შედგა,მაგრამშორსიყოდავერაგაიგო-რა.

ფარაჯაშიგახვეულსგახადესფარაჯა,გადააცვესთეთრიპერანგითავიდან ფეხებამდე, ასე რომ პირის-სახე აღარუჩანდა. წითელპერანგა ჯალათმა გაასწორასარჩობელაზედ ყულფი, მერე კიბე მიადგა სარჩობელისბოძს.მოუბრუნდაუბედურს,ხელისკვრითწინწაიგდო,აიყვანაკიბეზედ,მოსწიაყულფი,რომთავიგააყოფინოს.ხალხს ხმა ჩაუწყდა, თითქო სული შეეხუთაო, თითქოამოდენახალხისგულისძგერაშედგაო.

ჯალათმათავი გააყოფინა ყულფში, გამოაცალა კიბედაჰკრახელი.ხალხმაერთიღრმადდაყრუდამოიქშინა,ისე,როგორც ამოიქშენს ხოლმე უეცრად ცხელ-წყალთავგადასხმული.

უბედურისარჩობელაზედჩამოეკიდა,ქანაობადაიწყოდაფორთხალი.დიდხანსიქნიასაწყალმაფეხები.

— დილამდი რომ სულ ეგრე იქნივო ფეხები, მაინც არდაგიჯერებ,—ამბობდათავისთავადპეტრე.

ხალხი, წუთის წინად სულგანაბული, ეხლა მხიარულადჰყაყანებდადალაზღანდარობდაკიდეც.დაირღვახალხისგროვა,დაიშალადაგაიშალამინდორზედ.ყველამთავისსახლისაკენ გასწია სრულიად კმაყოფილმა, რომ ესსამარცხვინოდაგულის ამაზრზენითამაშანახა.პეტრემმიიხედ-მოიხედადანახა,რომ აღარავინრჩება აქ.ჯარიცწამოვიდა, მარტო ორი ყარაული-ღა დარჩასარჩობელასთან.იმწითელპერანგაკაცმაცგადიცვარაღაცსხვა ტანისამოსი და გამოსწია. სარჩობელაზედ დარჩაუძრავად დაკიდებული ის უბედურის შვილი. პეტრეგაოცდა.

— ბიჭოს, ეს იყო! — სთქვა თავისთავად, — ვერაფერითამაშა იყო. იქნება თვალთმაქცობა იმაში იყო, რომშეცვალეს,კაცისმაგიერტომარაჩამოჰკიდეს,ფეხებსრომ

იქნევდა?.. მართულებს ვერ გაუკეთებდნენ თუ!..მართულებით თუნდ ლეკურსაც ათამაშებენ. მაინცვერაფერი ამბავია, ტყუილად მოვცდი. აი, აქ კიმოვტუვდი. აბა ვგდებულიყავ ჩემთვის ბაკში, ერთილაზათიანადგამომეძინა,ისარასჯობდა?მევთქვათჰო,ეს ამოდენა ხალხი რაზედ გაბრიყვდა? ბიჭოდა, იქნებამართლა ჩამოარჩეს!.. ნეტავი მეკითხნა. ეჰ,დამცინებდნენ... ჰა, ვინ იცის? ე ხალხი რომ ასე ქეიფისგუნებაზეა, მიდის და მიყაყანებს მხიარულად! ეს რომმართლა დარჩობა ყოფილიყო, ქვები ხომ არ არიან,ოჯახდაქცეულები ერთ ცვარ ცრემლს მაინცჩამოაგდებდნენ.რაცუნდაიყოსღვთის-კერძოადამიანია,კატა ხომ არ არი. მაგრამ ე დედაკაცობას რომ სულერთიანადთავიაქმოეყარა!..

გულშიდიდი ეჭვი ჩაუვარდა. ეხლამარტო იმისდარდიჰქონდა, შეეტყო — რაში ტყუვდება: იმაში, რომ ეს

მართალი თვალთმაქცობაა და ტყუილი ჩამორჩობა, თუმართალი ჩამორჩობაა. სწორედ გითხრათ, პირველშიმოტყუებას, უფრო ჰთაკილობდა მისი გული: აბათვალთმაქცობამ ტყუილი მართლად როგორ უნდამაჩვენოს ამ დროულ კაცსაო. და მართალი-კი რომტყუილი გამომდგარიყო, ეგ არაფერი; მაგას როგორღაცუფრო ადვილადჰყაბულდებოდა ჩვენიპეტრე.მაინცკიძალიანუნდოდაშეეტყომართალი.

ბევრჯელ გაუწია გულმა, მოდი დავეწევი ვისმე დავკითხავო;ბევრჯელმივიდაკიდეცდაუნდოდაეკითხნათუ არა, შეფერხებულა: — არა, შვილოსა,დამცინებენო,ისევჩემსჭკუასავყვე,ისასჯობიაო.

ამ ფიქრებში გართული მიბარბაცებდა ჩვენი პეტრეავლაბრის ბაკებისაკენ. გზაზედ დუქანი დაინახა.დუქნიდამ ხალხის ჟრიამული გამოდიოდა. — მოდი,შევალ, ერთი ვნახოთ, რას იტყვიან დღევანდელ

ამბავისასო.იფიქრა:თანაცცოტადდავნაყრდები,დილასაქეთარამიჭამია-რაო.შევიდა,მოითხოვანახევარჩარექიღვინო, მოათლევინა გამხმარი ზურგიელი, მიჯდაკუთხეშიდა ქეიფს მიეცა.დაჯდათუ არა,თითქოფეხ-და-ფეხ მოჰყვაო, შემოვიდა ერთი ნაბადში გახვეულიყმაწვილი კაცი. ამ ახლად მოსულმა მოითხოვა საწერ-კალამი, ქაღალდი,დაეყრდნოდაზგასდა წერადაიწყო.ჩვენი პეტრე ხელახლადდააცქერდა ახალს სტუმარს.რავქნა,სადმინახავსესბიჭიო,იძახდაგულში.თითონბიჭითავაუღებლად სწერდა წიგნსა. ამ ყოფაში კარგა ხანმაგაიარა,პეტრესდაგვიანება აინუნშიაც არმოსდიოდადაიმ ბიჭის ცქერაში ისე ნელა ილოღნებოდა, რომსაღამომდისაც თავის საუზმეს ვერ გაათავებდა. მისიფიქრისულისბიჭიიყო:რავქნა,მეცნობადარატომ არმაგონდებაო, წამ-და-უწუმ ეკითხებოდა თავისთავს დათვალსარაშორებდა.მზემკარგაგადიხარაჩასავალისაკენდა პეტრე კი იმ ბიჭის ვინაობით გაკვირვებული არ

იძროდა ადგილიდამ. ბოლოს, რომ მეტი გზა აღარ იყო,პეტრე წამოდგა და, იმ ბიჭის უამბობით წყურვილ-მოუკვლელიმივიდა,მედუქნესგაუსწორდა,ერთიკიდევგადაავლო თვალი იმ ბიჭს და ფუსფუსით გაექანაავლაბრისაკენ.ჯერბაკებამდეკიდევკარგამანძილიიყო,რომუეცრადუკანიდამ ვიღაცამ მხარზედ ხელიდაჰკრა.პეტრე მობრუნდა.დაინახა ისევ ის ნაბადში გახვეულიტანად მაღალი ყმაწვილი ბიჭი, თვალებზედქუდჩამოფხატული.

—აჰა,ჩამომართვიესწიგნი,—უთხრაყმაწვილმაბიჭმადა მიაჩეჩა ხელში ქაღალდი, —თუ შენ კითხვა არ იცი,წააკითხევისმედაყურიკარგადდაუგდე.დღევანდელსამბავსამწიგნიდამშეიტყობ.

სთქვაესათუარა,მაშინვეგამობრუნდაყმაწვილიბიჭი,დათუმცანაბიჯითწამოვიდა,მაგრამისეჩქარაკი,რომჩვენი პეტრე სირბილითაც კი ვერ დაეწეოდა. პეტრემ

გაოცებულმა მარტო ესღა მოასწრო ეკითხნაწარმავალისათვის:

—ბიჭო,ვინახარ?სახელსმაინცმეტყოდი.

— წიგნი გეტყვის, წიგნი, — დაუძახა ნაბდიანმა დაგასწიაისე,რომუკანაღარმოუხედნია.

ეხლამოაგონდაპეტრეს,რომწეღანსარჩობელაზედერთინაბდიანი ბიჭი სულ გვერდით აეტუზებოდა ხოლმე,საითაცკიწავიდოდა.

—განა არა,— სთქვათავისთავად,— მაშინვე მივხვდი,რაღაც ამბავია, როგორც კრუხი წიწილას, ისე გარსდამტრიალებდა. ნაბდიანი იყო, მაგასავით თვალებზექუდი ჩამოეფხატა. სწორედ ისევ ის ბიჭია, თუნდაცდაგენაძლიო.

ვის ენაძლევებოდა, ეგ არ ვიცი, ხოლო ეგ კი იყო, რომწიგნი აიღო-დაიღო, გადაატრიალ-გადმოატრიალა, ჩაიდოჯიბეშიდასთქვანატვრითა:

— ახ,ნეტავიწიგნიკივიცოდედა!დღევანდელს ამბავსამწიგნიდამშეიტყობო.იქნებამატყუებსკიდეც,მაგრამრაო?თავისთავსმოატყუებს,მერა?თითონწავიდა,ხომვერდამცინებს.

IV

უფრო გამალებული წავიდა პეტრე ავლაბრისბაკებისაკენ.გულიარუთმენდა,უნდოდამალეგაეგორაეწერა წიგნში. ამის შვილმა წიგნი კარგად იცოდა.მღვდელთან იყო ნასწავლი. პეტრე მიდიოდა, მაგრამგულიფეხსუსწრობდა.

—რა-რიგგაგრძელდაესოხერიგზაო,—ამბობდაგულში,

—მივდივარდავეღარმივსულვარო.

ბოლოს, როგორც იყო მივიდა. ოფლი წურწურითჩამოსდიოდა და სულს ძლივს იბრუნებდადაღალულობისაგან. მიათვალ-მოათვალიერა იქაურობა,ნახა, რომ არავინ არის. მეურმეები დაქსაქსულიყვნენ,ბაზარშიგასულიყვნენ,ზოგსრაუნდაეყიდნასაშინაოდ,ზოგსრა.პეტრესიამა,რომარავინიყობაკში,იამაუფროიმიტომ, რომ ამისი შვილი მარტოკა აქ სადმე უნდაყოფილიყო, რადგანაც ქალაქში იმას არაფერი საქმეჰქონდა. მართლადაც, იქავ დერეფნის გრილოში იპოვნაშვილი;მიწოლილიყოგრილოშიდაეძინა.გააღვიძა.

—ერთიადეგ,ესწიგნიწამიკითხე,—უთხრაპეტრემდამიაწოდაწიგნი.

შვილმა თვალები მოიფშვნიტა, გაიზმორა და წიგნიჩამოართვა.

—სადგიპოვნია,მამი?—ჰკითხაშვილმა.

—მიპოვნია კი არა!მოვდიოდიდახელშიმომაჩეჩეს,—უპასუხაპეტრემ.სხვარამისდამატებამეტიეგონა.

შვილმა წიგნი გახსნა, გადაშალა და ასიგნაციებიგადმოცვივდა.გაოცდნენშვილიდამამა,ესრაამბავიაო.შვილს ფულის დათვლა უნდოდა, მამა გაუწყრა დატუქსვითუთხრამოთმინება-დაკარგულმა:

— რადროს ეგ არის ერთი წაიკითხე-მეთქი, რა სწერია.ლამისგულიბუდიდამამომვარდეს,ვეღარმომითმენია.

შვილმადაიწყოკითხვა:

—„დღესრომყმაწვილიბიჭიდაარჩვეს,ჩემიძმაიყო...”

—რაო?— გააწყვეტინა კითხვაზარდაცემულმა პეტრემ

დაელდისაგანგაფითრდა.—ჩამოარჩესო!..მაშმართალიიყო ის ამბავი!.. მაშ ხალხი რაღას ჰხარხარებდა მერე!..წაიკითხე,წაიკითხე.ნეტაარმენახა.

— მამი, რას ამბობ? — ჰკითხა გაოცებულმა შვილმა, —რატომეგრედამთხვევითდაგადარეულადლაპარაკობ!

—წაიკითხე-მეთქი,მევიცირასაცვლაპარაკობ,—უთხრაპეტრემ წყრომით და გულის აღელვებით. საწყალიბერიკაცისულთრთოდა,თითქოციებააცახცახებსო.

შვილმა გაიქნივ-გამოიქნივა თავი, — მამა-ჩემს ეს რადამართვიაო,დადაიწყოისევკითხვა:

„მამა-ჩვენი ერთი ღარიბი აზნაურიშვილი იყო. როცამოკვდა,ჩვენორიძმანიპატარებიდავრჩით.დედამალეგაგვითხოვდა, შეირთო ერთი ვიღაც აზნაურიშვილი,ქალაქში მსახურობდა. რაც მამისაგან დედულ-მამული

გვქონდა, — ცოტა, მაგრამ იმოდენა, რომ ტკბილისლუკმის ილაჯი გვექნებოდა — სულ მამინაცვალმაწაგვართვა, დაგვიყიდა, მიცვალ-მოცვალა და ჩვენცარიელზედ დაგვსვა. მინამ პატარები ვიყავით, ჩვენსოფლად ვეყარენითუპატრონოდდა ისინი კი ქალაქშიიყვნენ. როცა მოვიდოდნენ, ჩვენ საწყლებს სულ ტყავსგვაძრობდნენ ცემითა. შიშველ-ტიტველნი, მშიერ-მწყურვალნი ვეხეტებოდით სოფლის ორღობეებშიუპატრონოდ.ბიჭიიყოშინა-მოსამსახურე,ჩვენაგვცემდა,მამინაცვალი იყო, ჩვენა გვცემდა, ყველანი შინაურები,ვისაც კი შეეძლო, გვიტყაპუნებდნენ თავში. ბევრსუცხოს, მართალია, ვეცოდებოდით, საწყალი ობლები,მაგრამ შველა კი არსად იყო. ბოლოს, რომ ცოტაწამოვიზარდენით, მამინაცვალმა მოგვიშორა თავიდამ,მიგვაბარა სალდათის შკოლაშითუქურმიშაზედ, ვაიდამვუიში ჩაგვაგდო. აგვიყროლეს სული რუსულისლანძღვითა და თრევითა, ამოგვართვეს სული ცემა-

ტყეპითა.ვითმინეთდავეღარავიტანეთ.დავკარითფეხიდა გამოვიქეცით. შევიარეთ ჩვენს სოფელში, ჩვენისძველის სახლიდამ ბიჭებმა გამოგვყარეს, ერთის ღამისბინაც არმოგვცეს.გამოვედითორნიობოლნი ამტრიალდედამიწაზედ უპუროდ, უფულოდ, უბინაოდ,უნუგეშოდ, უთვისტომოდ. ვის შესტკივდებოდაჩვენთვის გული? ჩვენ ყველასათვის უცხონი ვიყავით,ყველანი ჩვენთვის. გამოვწიეთ ქალაქისაკენ,გაბოროტებულნი,მთელსქვეყანაზედგულამღვრეულნი.გადავემტერეთ უსამართლო ქვეყანას, გადავემტერეთყველას, მამინაცვალს, დედას, ავსა, კარგსა, შენა დასხვასა. პატარები ვიყავით, ყველა ხედავდა — რომთვალნათლივგვძარცვავდნენ,არავინარგამოგვესარჩლა,არავინმოგვეშველა,არავინხმაარამოიღო.ჩვენიცოდვაყველამ დაიდო კისრად. მამინაცვალმა კი არა, თქვენყველამ გაგვძარცვეთ ჩვენ, თქვენ ყველამ მოგვიღეთბოლო. მინამ ცოცხალი ვარ, ყველას გადვუხდიდაროცა

აღარ ვიქნები, იქ,ღმერთს გავცეთ ყველამ პასუხი. სულყველანი იქ მივალთ და იქ დავუდგებით ერთმანეთსპირისპირ. ვნახოთ, ვინ გამოვა მართალი, ვინ მტყუანი.ღმერთი გულს უფრო სინჯავს, მინამ საქმეს; იქსამართალიარგაბრუნდდება.

...გახსოვს, ამ ოთხი წლის წინად ლოჭინის ხევის პირსრომ ურმები გამოშვებული გქონდათ? გახსოვს, ორიყმაწვილი რომ მოგადგათ? ისინი ჩვენ ვიყავით, ორისდღის უჭმელები. საწყალმა ჩემმა ძმამ, ბეჟანს რომვეძახოდი,ბევრიტყუილიილაპარაკამაშინ...მემწყინდაეგ, მე მაგას ვთაკილობდი, მაგრამ ვერა გავაწყე-რა. ჩემისაცოდავი ძმა უჯათი იყო, თვითრჯული, და ვაი რომამასთანავე გულნამცეცაც იყო. ღმერთმა მიპატიოს ისერთად-ერთი სული, ის ერთად-ერთი ჩემი სისხლი დახორცი, ის ერთად-ერთი ძმა-კაცი, ის ერთად-ერთიადამიანი ჩემი კეთილის-მყოფელი, ჩემთვის

თავდადებული,ჩემიმოსიყვარულედაერთგული.დღესჩემის თვალით ვნახე, რომ კატასავით დამირჩეს!.. განაამასშევარჩენქვეყანასა,მინამკაციმქვიან,მინამთავზედქუდიმხურავს,მინამპირშისულიმიდგა!

„შენ მაშინ გულის-ტკივილით დაგვიურვე. შენმაგულკეთილობამ კინაღამ მადლის შუქი არ ჩააწვდინაჩემსბნელსგულამდე,კინაღამშენმაგულკეთილობამარმომინადირა.მთელიღამე არამძინებია,გამიკრთამაშინძილი,თუმცა ძალიანდაღალული ვიყავ. როცა ჩემი ძმაწამოდგა და შენ ჯიბეების ჭრა დაგიწყო, გულიდამეთანაღრა, ავიმრიზე,თმა ყალხზედშემიდგა.მაგრამხმა არ გავე, არ დავუშალე. გაწყდეს, საცა წვრილია-მეთქი!.. ეგეც ჩემიმძარცველია, ეგრომკაცი ყოფილიყო,მეარგამაძარცვინებდა-მეთქი.

„გაგქურდეთ და ჩამოვედით ქალაქს. აქ ცოდვაც დამადლიც უფრო ხალვათად დადის. ორივეს დიდი შარა-

გზა აქვს. მას აქეთ დღე არ გამოსულა, რომ არავინ არგაგვეძარცვოს. ჩვენი დანაკარგი, ვინც შეგვხვდა,ვაზღვევინეთ. ამით ვირჩენდით თავსა, ამითვევიფხანდით ისარნაკრავს, გამწარებულს დაგაბოროტებულს გულსა. გული მაინც არ დაგვიცხრა,რაღაცას ლამობდა, საითღაც იწევდა. ვერ დავაამეთ დავერა...

„ამორისწლისწინადისემოხდა,თითქოთითონბედმამიგვიყვანამამინაცვლისსახლშიო.დედა-ჩვენიმაშინშინარ იყო, სოფელში გაესტუმრებინა ქმარს. შევუცვივდითღამეორნივძმანი,მამინაცვალიშემოგვაკვდა,გვინდოდააგვეკლო იქაურობადა ვეღარ მოვასწარით. შეგვიტყვეს,პოლიცია თავს დაგვესხა, მე კი გამოვასწარ და ჩემისაწყალიძმამოემწყვდიათდადაეჭირათ.ბოლოხომიცი:დღეს ჩემისთვალით ვნახე,რომ ჩემი ერთად-ერთი ძმა,ერთად-ერთი კეთილის-მყოფელი კატის კნუტსავით

ჩამომირჩეს.თქვენიდექითდასეირსუყურებდით,მეკივუყურებდიდავიწოდი...არშეგარჩენთ,არა,ამამბავს!..ყველამ უნდა მიზღას ჩემი დანაკარგი. ძმის სისხლს,მინამცოცხალივარ,ავიღებ.მძულსქვეყანადაადამიანიუფრო.ჩვენ-შუასაბოლოოდჩავტეხეხიდი:მეერთიაქეთპირასდავრჩი,თქვენმრავალნიიქით.განკითხვისდღემგამოაჩინოს, საით არიან მართალნიდა საით მტყუანნი.ღმერთი გულთამხილავია: მინამ საქმეს სასწორზედდასდებდეს,ჯერგულშიჩახედავსადამიანს.მეჩემიგზამართლისგზამგონია.მართალივარ,თუმტყუანი,—არვიცი.ესკივიცი,რომერთიპატარაძარღვიკიდევმქონდაგულში და ისიც დღეს სარჩობელაზედ ჩამწყდა. ამითსამუდამოდ მოვწყდი ქვეყანასა, როგორც წინადვემოტეხილი ტოტი უკანასკნელ ძაფზე-ღა დაკიდებული.მშვიდობით!..თუროდისმეჩემინახვამოიწადინო,მოდიდამეცჩემძმასავითსარჩობელაზედმნახე.ჩემიბოლოეგარის.

„არ ვიცი რად და ჩემი გული კი იწევდა, რომ შენ წინგადაშლილიყო.—აჰა,გადაგიშალედალოდიამეცალა.

„შენ სამს და ათ შაურს ერთი ათად გიბრუნებ. შენმაგულკეთილობამრომტკბილინაღველი ჩამისახაგულშიდა კინაღამ არ დამიმორჩილა, აქამდის კიდევ გულშიმიღვივის,როგორცნაცრისქვეშშენახულინაღვერდალი.ისიც გაქრება, ვიცი. განა შენ კი ამხანაგი არა ხარ ჩემისმამინაცვლისა!განაშენკიარდამირჩეერთად-ერთიძმა!განაშენკიარმიიყვანეისსარჩობელამდე!“

შვილიგაოცდა,მამასცივმაოფლმადაასხა.

—მერაშუაშივარო!—დაიძახაკვნესითდათრთოლვითშეშინებულმაპეტრემ.პეტრემთლადცახცახებდა.

მართლა-დაჩვენიბებერიპეტრერაშუაშიუნდაიყოს...

1879წ.

∗ურმისქარავანირომწავაშორსმანძილზედ,ერთ-ერთსურემზედ მამალსდასმენ ხოლმე,რომ მამლის ყივილმაგათენება შეატყობინოს ქარავანსა. მეურმეების საათიგზაზედ—მამალია.უფროხშირადვისაცპირველობააქვსქარავანში,მამალიც იმასუზისხოლმე.ურმის ქარავანშიპირველობა,ესეიგიწინაურმისმეურმეობა,გლეხობაშისასახელოა, რადგანაც მარტო კარგს, გზის მცოდნეს,ფხიზელს, სანდო მეხრეს და კაი ხარ-კამეჩის პატრონსანდობენხოლმემაგპირველობას.