64743784 Yasamla Yazisma Albert Einstein

5/24/2018 64743784 Yasamla Yazisma Albert Einstein

1/79

YasamlaYazsma

Albert Einstein


2/79

Albert Einstein cagnn yalnzca en buyuk degil, en unlu bilim adamyd da.Bunun da otesinde mektuplar yantlard. Iste bu bilesim elinizdeki kitabnolusumunu saglamstr.

Bu bir yasam oykusu degildir ve Einsteinn goruslerini acklamamaktadr.Bolumleri, baslklar, dizini, hatta ilk baksta temel bir plan ve snflamasbile yoktur. Kitap buyuk olcude Einsteinn yaynlamay dusunmeksizinyazdg ve simdiye kadar yaynlanmams mektup ve degerlendirmelerdenolusmaktadr. Burada metinleri daha ayrntl olarak anlatmaya gerek duy-muyoruz, cunku bunlar yeterince acktr.

Metinlerin sralans rastlantsal degildir; zengin bir yasamn deneyimler-ini bir duzen icinde aktarma sorununu yanstmaktadr: Her parca anszn yondegistirmekte,onun kendine ozgu mantgyla isleyen bellegi gibiyllarcasonrasna ya da oncesine, bir andan buna yakn bir digerine atlamaktadr.

1


3/79


4/79

Einsteinla ilgili bir kitaba ayn anda uc kural birden cigneyen bir yazylabaslamak hic de uygunsuz degildir: birincisi Einsteinn yantlamadg birmektup soz konusudur; ikincisi uygulamamzn tersine buna dipnotlar ekle-dik; ve ucuncu olarak da bu yaz daha once yaynlanmstr. 1952 yaznda Eins-teinn eski bir yasam oykusu yazar Carl Seeling ona bir mektup yazarak ken-disine ilk onursal doktorlugun verilisiyle ilgili ayrntlar sormustu. Einsteinyantnda dort yl once Ozel Bagntllk Kuramn ortaya koymus olmasnakarsn hala gecimini BerndekiIsvicre Patent Burosunda calsarak sagladg1909 ylndaki olaylardan soz etmistir. 1909 yaznda Cenevre UniversitesiCalvin tarafndan kurulusunun 350. yldonumu kutlamalarnda yuzden fazlaonursal doktorluk vermisti. Einstein bu konuda sunlar yazmstr:

Bern Patent Burosundayken bir gun buyuk bir zarfaldm, icinden guzel harflerle baslms (hatta sanrmLatinceydi1), bana pek de sevimli ve ilginc gelmeyenbirseyler yazl sk bir kagt ckt ve hemen buro-nun kagt sepetine uctu. Sonradan bunun Calvin kut-lamalarna bir davet ve yan sra da Cenevre Uni-versitesinden onursal doktorluk alacagm bildiren biryaz oldugunu ogrendim.2 Anlaslan oradakiler sus-kunlugumu dogru yorumlamslar ve Bernde yasayandostum ve ogrencim Cenevreli Chavana basvurmuslar.O da fazla bir acklamada bulunmakszn bunun pratikolarak kacnlmaz oldugunu belirterek beni Cenevreye

gitmeye ikna etti.Boylece belirtilen gunde yola cktm ve aksam

kaldgmz motelin restorannda birkac Zurichli pro-fesorle karslastm... Her biri ne sfatla orada bu-lundugunu anlatmaya baslad. Sustugumu g orunce banada sordular ve en ufak bir bilgim olmadgn itiraf

1Gercekte belge Franszca kaleme alnmst.2Belgede Einsteinn davransn bilincds etkilemis olabilecek goze carpan bir basm ha-

tas vard: Bilginin ismi Monsieur Einstein yerine Monsieur Tinstein olarak yazlmst.

3


5/79

etmek zorunda kaldm. Oysa digerleri durumdan ha-

berliydiler ve bana da ackladlar. Ertesi gun torenalaynda yurumem gerekiyordu ve yanmda yalnzcahasr sapkayla bir takm elbise vard. Bu isten syrlmaonerim kesinlikle reddedildi ve toren benim katlmmacsndan oldukca komik gecti.

Toren tum yasammda katldgm en zengin ziyafetlesonland. Sofrada yanmda oturan Cenevrenin ileri ge-lenlerinden birine dedim ki: Calvin hala burada olsaydne yapard, biliyor musunuz? O bilmedigini soyleyip nedus undug umu sordugunda ise s oyle dedim: Kocaman

bir odun ygn hazrlar ve hepimizi gunahkarca savur-ganlgmzdan dolay yakard. Adam bir daha agznacmad ve bu onemli kutlamayla ilgili anm da boylecesona erdi.

1936 sonlarnda Bern Dogay Arastrma Dernegi (Naturforschende Ge-sellschaft) ksa bir sure once kendisine verilmis olan bir diplomay Einsteinagonderdi. 4 Ocak 1937de Einstein Princetondan su yant yazd:

Bern Dogay Arastrma Derneginin bu nazik

anmsaysnn beni ne kadar sevindirdigini bilemezsi-niz. Bu adeta cok gerilerde kalms genclik gunlerin-den bir mesaj gibiydi. Bellegimde o zevkli ve ilgincaksamlar, ozellikle de ic hastalklar uzman ProfesorSahlinin konusmalarda belirtmeyi alskanlk edindigicogu kez sasrtc g orusleri canland. Belgeyi hemencercevelettik ve bu tur takdirnamelerden yalnzca onuBern donemim ve oradaki dostlardan bir an olarakcalsma odama astm.

Sizden dernege icten tesekk urlerimi iletmenizi ve on-

lara bana gosterdikleri yaknlga buyuk deger verdigimisoyleminizi rica ediyorum.

Burada ksa bir acklama yapmakta yarar var. Belge geldiginde Eins-tein soyle demisti: Bunu cerceveletip duvara asacagm, cunku on-lar benimle ve dus uncelerimle hep alay etmislerdi. Elbette ki dahapek cok onur belgesi almst, ancak hicbirini cerceveletip asmamst. Bunlarboburlenme kosesi dedigi bir koseye koyard.

4


6/79

Einstein 1915de Berlinde, Birinci Dunya Savasnn ortasnda basyaptn,

Genel Bagntllk Kuramntamamlad. Bu kuram yalnzca Ozel BagntllkKuramngenellestirmekle kalmayp, yeni bir cekim kuramn da iceriyordu.Digerleri yannda kuram, sk snlarnn cekim nedeniyle saptgn bildiri-yordu, bu daIngiliz bilim adamlar, ozellikle de Arthur Eddington tarafndan1919daki bir gunes tutulmas srasnda kantland. Bu resmi kantlamaylaEinstein bir anda dunya capnda un kazand. Kendisi bu duruma birturlu akl erdiremiyordu. Ayn yln Noelinde arkadas, Heinrich Zanggeresoyle yazyordu.

Dogrusu bu un giderek sabrm tasryor, aslnda

tumuyle sradan bir olgu. Kisinin ne olduguylabaskalarnn onun hakkndaki kanlar ya da en azndansoyledikleri arasndaki orantszlk fazlasyla buyuk. An-cak buna espriyle bakmak gerek...

Einsteinn unu surdu ve onu alslmsn cok otesinde mektuba bogdu.Ornegin Washington, D.C.den bir universite ogrencisi 3 Ocak 1943de onamatematikte ortann biraz altnda oldugunu ve bu nedenle cogu arkadasndandaha sk calsmas gerektigini yazmst. Einstein Princetondan 7 Ocak1943de ona su yant yazyordu:

Matematikte karslastgnz g uclukler sizi kayglan-drmasn; inann ki benim karslastklarm sizinkindende buyuk.

(Orijinali Ingilizce)

Genc Einstein okula bir yl ara verdikten sonra 1895de Aaraudaki Aar-gau Kanton okulunun ogrencisi oldu. 7 Kasm 1896da Aargau okul yontem-ine su yasam oykusunu gonderiyordu:

14 Mart 1879da Ulmda dogdum ve bir yasmdayken1894/1895 ksna kadar kaldgm Munihe tasndm.Orada ilkokula ve 7. snfa kadar (bu snf haric) Lu-itpold kolejine devam ettim. Sonra gecen yln sonba-harna kadar egitimimi ozel olarak surdurdug um Mi-lanoda yasadm. Gecen sonbahardan beri AaraudakiKanton okuluna devam etmekteyim ve simdi kend-imi olgunluk snav icin basvuracak yeterlikte gormek-teyim. Daha sonra Isvicre Teknik Universitesinin

5


7/79

6. b olumunde matematik ve fizik egitimi gormeyi

dus unuyorum.

Yllar sonra, bu arada unlu olmus Einsteinn yeniden bir yasamoykusu yazmas gerekecekti. Bu baz ilginc gorusler icermekteydi.

Alman Imparatorluk Leopold-Carolin Doga Bilimcileri Akademisi(Kaiserlich-Leopoldinisch-Carolinische Deutsche Akademie der Naturforsc-her) Leopoldina 1652de Hallede kurulmustu ve Goethe de uyeleriarasndayd. 17 Mart 1932de, Goethenin 100. olum yldonumunde akademiEinstein uyelige atamaya karar verdi. Einstein atanmay kabul ettiginde aka-

demi baskan onaeski gelenege uygun olarakdokuz ana sorudan olusan biryasam oykusu formu gonderdi. Yantlara ayrlan yer cok kstl oldugundanEinstein sorular bir tur telgraf diliyle yantlad.

Gerci Nasyonal sosyalistler henuz iktidara gelmemislerdi, ancak Yahudikarst propagandalar yine de oldukca yuksek tondayd. Bu nedenle Eins-teinn ilk soruya yant ozellikle ilginctir:

1. 14 Mart 1879da Ulmda Yahudi ana-babadandogdum. Babam tuccard, dogumumdan ksa bir suresonra Muhiche, 1893de de olumune kadar (1902)

kaldg Italyaya goctu. Erkek kardesim yok, ancakItalyada yasayan bir kzkardesim var...

Ikinci ve ucuncu sorular gencligi ve egitimiyle ilgili ayrntlara yonel-ikti ve Einstein tarafndan geregince yantlanmst. Dorduncu soru kariyerineiliskindi:

IV. 1900den 1902ye kadar Isvicrede ozelogretmen, bir s ure de evlerde ogretmen olarak calstm

ve Isvicre vatandaslgna alndm. 1902-1909 arasndaIsvicre Patent Burosunda bilirkisi (secici) olarak,

1909-1911 arasnda Zurich Universitesinde profesorolarak gorev yaptm. 1911-12de Prag Universites-inde kuramsal fizik profesorlug u, 1912-14de IsvicreTeknik Universitesinde yine kuramsal fizik pro-

fesorlug u yaptm. 1914den beri Berlindeki PrusyaBilim Akademisinin ucretli uyesiyim ve kendimitumuyle bilimsel arastrmalara verebilmekteyim.

6


8/79

Besinci olarak arastrmalar ve yaynlar soruluyordu. Yanttaki baz ve-

riler biraz karsktr: Ornegin Ozel Bagntllk Kuramnn yl 1906 degil1905dir, Genel Bagntllk Kuramnki ise 1916 degil, 1915dir. Einsteininezberden yant vermis ve bu nedenle de yanlms olmas olasdr.

V. Yaymlarm hemen tumuyle fizik yllklarndave Prusya Akademisinin tutanaklarnda ckms ksa

fizik arastrmalarndan olusmaktadr. En onemlileriasagdaki konulardadr:

Brown Hareketi (1905)Planck Formulu ve Isk Kuantumlarnn Kuram

(1905-1917)Ozel Bagntllk Kuram ve Enerjinin Eylemsizligi

(1906)Genel Bagntllk Kuram (1916) ve sonrasAyrca Termik Hareketler (Thermische Schwankungen)

konusundaki calsmalara ve 1931de (E. yanlslkla 1917yazmst) Prof. W. Maverle birlikte kaleme alnmscekim gucuyle elektrigin bir oldugu konusundakicalsmaya deginilebilir.

Altnc soru bilimsel nitelikli gezilere yonelikti.

VI. Zaman zaman Fransa, Italya, Japonya, Arjan-tin, Ingiltere, Birlesik Devletlere yaplanPasadenagezileri dsndaaslnda arastrmaya yonelik olmayankonferans gezileri.

Yedinci olarak calsmalarnn hedefleri soruluyordu.

VII. Arastrmalarmn asl amac hep fizigin ku-

ram sisteminin yalnlastrlmas ve standartlastrlmasolmustur. Bu amaca mikroskopik olgularda yeterinceulastm, ancak kuantlar ve atomik yaplarla ilgili ol-gularda ulasamadm. Modern kuantum ogretisinin deelde ettigi buyuk basarlara karsn bu son sorun-lar doyurucu bicimde cozmekten hayli uzak olduguinancndaym.

Sekizinci soru aldg akademik unvanlara yonelikti.

7


9/79

VIII. Bircok bilim derneginin uyesi oldum ve bana

bircok madalya, ayrca Leiden Universitesinde bir turmisafir profesorluk verildi. Oxford Universitesi (ChristChurch College) ile de benzer bir baglantm var.

Burada Einsteinn 1921de aldg Nobel fizik odulune deginmemesisasrtcdr, ancak bu kesinlikle unutkanlga baglanamaz.

Sonuncu soru birden onemsiz bir konuya geciyordu: Einsteinn tamadresi soruluyordu.

Aaraudaki okulda Einstein Franszca ogreniyordu. Asagdaki kompozis-

yonu bu dilde yazmstr. O zamanlar Einstein onaltsndayd ve ogretmenkonuyu herhalde tum snfa vermisti.

Gelecekle ilgili planlarm

Mutlu bir insan bugununden gelecekten pekkayglanmayacak kadar hosnuttur. Ancak ote yan-dan da yurekli planlar kuranlar hep genc insanlardr.Ustelik ulasmak istedigi amac olabildigince kesinbicimde belirlemek yalnzca ciddi bir genc adam icin

dogaldr. Snavm basaryla verebilirsem ZurichdekiIsvicre Teknik Universitesine gidecegim. Orada dortyl matematik ve fizik okuyacagm. Bu dogabilimi dal-larnda profesor olmay ve kuramsal alana yonelmeyitasarlyorum.

Bu tasarlar asagdaki nedenlerden dogdu: enonemlisi soyut ve matematiksel dus unceye bireyselyatknlgmdan ve dusg ucu ve pratik yetenekten yoksunolmamdan. Ozlemlerim de beni ayn karara yoneltti. Buda cok dogaldr, insan hep yetenegi oldugu seyleri yap-

mak ister. Ayrca bilimsel etkinlik cok hoslandgm bellibir bagmszlk saglamaktadr.

(Orijinali Franszca)

Yaynlanmams ksa bir yasam oykusu taslagnda Einsteinn kzkardesiMaja soz arasnda kardesinin genelde deger verilen ve zorunluluk olarakgorulen maddi seylere ilgi duymamasna deginmektedir. Ornegin soyle de-mektedir: Gencliginde sk sk soyle derdi:

8


10/79

Gunun birinde yemek odamda yalnzca cam

agacndan bir masa, bir bank ve birkac iskemle olsunisterdim.

1898de Zurichde okurken Einstein kzkardesine soyle yazyordu:

Elbette ki beni en cok zavall ebeveynimin yasadgkotu gunler uzuyor. Ayrca yetiskin bir insan olarak enkucuk birsey bile yapamadan seyirci kalmak da bana de-rin ac veriyor. Yaknlarm icin yukten baska bir seydegilim. (...) Gercekten de hic yasamasaydm daha iy-

iydi. Yalnzca her zaman elimden gelen herseyi yapmsoldugum ve yllardr kendime egitimin sundugunundsnda hicbir zevk ve eglence hakk tanmadgmdus uncesi beni hala ayakta tutmakta ve zaman zamankapldgm umutsuzluktan kurtarmaktadr.

Ksa sure sonra, yine 1898de, ebeveyninin parasal durumu birazduzeldiginde Einstein kz kardesine sunlar yazyordu:

Yapacak oldukca sey var, yine de cok fazla degil, oyle

ki arada bir Zurichin guzel banliyolerinde bir saatcikavarelik edecek zaman bulabiliyorum. Ayrca ebeveyn-imin en skntl gunlerinin sona erdigini dus undukcede seviniyorum. Herkes boyle yasasayd (benim gibi)kuskusuz roman yazarlg d unyada asla var olamazd.

1918de, Einstein Prusya Bilim Akademisinin henuz genc bir uyesi olarakGenel Bagntllk Kuramn tamamladktan sonra, ZurichdekiIsvicre Tek-nik Universitesi ona Berlinden ayrlp profesor olarak enstituye geri donmesionerisinde bulunmustur. Einstein bu konuda kz kardesine sunlar yazmstr:

Bana boylesine yaknlk gosterilen Berlinde herseyiyuzustu brakmak, bunu yapamazdm. 18 yl once Tek-nik Universitede alcakgonullu bir asistanlk elde edeb-ilseydim ne kadar mutlu olurdum. Ama basaramadm:Dunya bir tmarhane, un herseyi degistirebiliyor: Iyiders veren baskalar da varama...

Einstein kz kardesine asagdaki mektubu cok sonralar, 31 Agustos1935de yazyordu. Berlindeki ilk gunlerinden bu yana cok sey olmustu.

9


11/79

Artk Princetondayd ve genel bagntllk kuramn birlestirilmis alan ku-

ram halinde gelistirmeye calsyordu. Bu sralarda icguduleri onu diger bircokfizikcinin kaytszlkla karsladg kuantum kuram alanndaki gelismeleri dik-katle izlemeye zorluyordu. Ote yandan fizik sorunlaryla ugrasmas dunyadaolup bitenleri gormesini engellemiyordu.

Cok sey vaat eden bir baslangctan sonra calsmalaryavas ve zorlu gidiyor. Fizikteki ilke arastrmalarndakimsenin bir baskasnn buyuk umutlarla denemeyegiristigi seylere g uvenmedigi bir el yordamyla aramadonemindeyiz. Insan kesin bicimde yelken acana dek

surekli gerilim icinde oluyor. Ancak yaptgm belli baslseylerin bilimimizin dogal varlgna donusmesi banaavuntu veriyor.

Cagmzn b uyuk siyasal olaylar oylesine ylgnlkverici ki insan kendisini kendi kusag icinde biletumuyle yalnzlasms hissediyor. Sanki insanlar ada-let ve onur tutkularn yitirmisler ve artk daha iyikusaklarn b uyuk bir ozveri ruhuyla elde etmis olduk-lar seylere deger vermiyorlar...

Tum insani degerlerin temeli ahlaktr oysa. Mu-

samzn olagan ustu buyuklug u, daha ilkel donemlerdebunu ackca gormus olmasdr. Bir de bugunkulere bak!

1936da Einstein kz kardesine soyle yazyordu:

Salt mektup borclarm var, bir de hakl olarak banakuskun insanlar. Ancak tutkun bir insandan baskaturlusu beklenebilir mi? Hala gencligimdeki gibi de-rin gizleri acga ckarma umuduyla surekli oturupdus unuyor ve hesap yapyorum. Buyuklerin dunyas de-nen sey, yani insan etkinlikleri cekiciligini her zamank-inden daha cok yitirmis durumda, insan her gecen gunkabuguna daha cok cekiliyor.

Srada Einsteinn 1918 ilkbaharnda Berlinden Zurichdeki dostu He-inrich Zanggere yazdg bir mektuptan bir bolum var. Genel BagntllkKuramn coktan ortaya koymustur, ancak bunun gunes tutulmasylakantlanmas ve dunya capndaki un henuz gerceklesmemistir. Einsteinn ozaman ondort yasndaki buyuk oglu teknige ve muhendislige yogun ilgi duy-maya baslamstr bile:

10


12/79

Aslnda ben de teknisyen olmalydm. Ancak bulus

gucunu, ruhsuz sermaye belasna hizmet amacyla isyasamn daha da dakiklestirecek seylerde kullanmadus uncesi benim icin cekilmez birseydi. Salt dus unmekicin dus unmek, muzik gibi! Uzerinde dus unmem gere-ken bir sorun yoksa coktandr bildigim matematik ve

fizik teoremlerini yeniden turetmeyi yeglerim. Yani bu-rada bir amac soz konusu degildir, bu yalnzca ken-dini keyifli dus unme etkinligine brakvermek icin bir

frsattr.

20 Agustos 1949da Einstein bilimsel etkinligin gerekceleri konusundakibir soru uzerine sunlar yazmstr:

Bilimsel calsmalarm dogann gizlerini kavramayaduydugum kars konulmaz istege dayanmaktadr, bundabaska hicbir duygunun etkisi yoktur. Adalet sevgimin veinsanlarn yasam kosullarn duzeltmek icin verdigimmucadelenin bilimsel ilgilerimle hicbir iliskisi yoktur.


13 Subat 1934de Einstein mektuplastg ilgili bir amatore soyle yazyordu:

Gercegi aramaya gelince, gercekten onemli seylerikavrama yolunda kucuk de olsa guvenilir bir adm at-mann ne kadar guc oldugunu kendi zorlu araysmdanve katlandgm saysz ozveriden bilmekteyim.

Einstein Berlinde bulundugu yllarda Hollandada dost oldugu bilimadamlarn sk sk ziyaret ediyordu. Leydende kaldg bir srada 1913de No-bel fizik odulunu alms, dusuk s fiziginin onculerinden biri olan profesorKammerlingh-Onnes icin bir an defterine bir yaz yazmst. Yaznn tarihi11 Kasm 1922ydi:

Kuramsal calsan dogabilimcinin imrenilecek biryan yoktur, cunku doga ya da daha dogrusu de-ney, calsmasnn acmasz ve pek de dost olmayanyargcdr. Bir kurama asla evet demez, olsa olsabelki, ama cogu kez de d uped uz hayr der. Bir de-ney kurama uyuyorsa, bu kuram acsndan belki, uy-muyorsa hayr demektir. Sanrm her kuram bir kez

11


13/79

hayr tadar, cogu kuram ise ortaya cksnn hemen

ardndan...

Coloradodan mektup yazan birinin sorularn Einstein 26 Mays 1936dasoyle yantlyordu:

Kisinin d us unce ve davransna yon verebilecek dsolaylar kuskusuz her yasamda vardr. Ancak boyleolaylar cogunda etkisiz kalr. Benim yasammda isekucuk bir cocukken babamn bana gosterdigi minikbir pusulann uzerimdeki olaganustu etkisi kesinlikle

rol oynamstr. Riemannn calsmalarn ancak genelbagntllk kuramnn temel ilkelerinin coktan ackcatasarlanms oldugu bir d onemde ogrendim.

Einstein pusulay gordugunde kapldg olaganustu birsey karssnda olmaduygusundan sklkla soz ederdi. Kuskusuz bu yasamndaki onemli bir olayd.Riemannn deginilen calsmasndan Einstein genel bagntllk kuramnama-tematiksel dayanak olarak yararlanmstr, baz kisiler ise onun, calsmalarnnfizik bulusunu daha en yaln haliyle bile yazya dokmedigi erken bir asamasnbuna dayandrdgn sanrlar. Dogal olarak Einstein baska yerlerde de bu nok-

tay vurgulamaktadr.17 Subat 1908de daha cok krgn denebilecek bir Einstein, Berndeki Pa-

tent Burosundan ilerde Nobel Odulu alacak olan Alman fizikci JohannesStarka bir kart yazyordu:

Sureduran kitle ve enerji arasndaki iliski konusun-daki onceligimi kabul etmemenizi biraz yadrgadm.

Bu, bu arada unlu olmus E= mc2 denklemiyle ilgiliydi. 19 Subatta Starkayrntl ve icten dostluk ve hayranlgn dile getiren bir yantla patent bil-

irkisisi Einsteina kendisinden her frsatta olumlu bicimde soz ettigi, baskaseyler dusunuyorsa yanldg konusunda guvence veriyordu. Einstein ona 22Subat 1908de su yant yazd:

Zaten daha mektubunuzu almadan gereksiz heyecanakaplarak sozu gecen konuda oncelikle ilgili o sozleriyazdgm icin uzuntu duyuyordum, ayrntl mektubu-nuz duyarllgmn yersizligini daha da ack bicimdegosterdi. Bilimin ilerlemesine katkda bulunma sansna

12


14/79

erismis insanlar hep birlikte calsmann urunlerinden

duyduklar sevincin boyle seylerle golgelenmesine izinvermemeliler.

Ne yazk ki bu dostca mektuplasma pek de dostca surmedi. Pek cokkisi gibi Stark da Nasyonal Sosyalistlerin palazlanmasyla Einstein vecalsmalarnn amansz onyargl elestiricisi durumuna geldi.

1927 Martnda Einstein bir dinleyicinin stenoyla kaydettigi bir konfe-rans vermisti. Bu kisi Die Naturwissenschaften (Doga Bilimleri) dergisininyaymcs Arnold Berlinere makaleyi yaynlamay onerdi. Berliner de Eins-teina basvurdu ve asagdaki yant ald:

Konferans yeterince ozgun olmadg icin baslma-sndan yana degilim. Insan herseyden once kendisineelestirel bakabilmeli. Okunma istemi ancak tum onem-siz seylerden olabildigince s oz etmemekle ayakta tutu-labilir.

Einstein 22 Subat 1949da asagdaki mektubu yazar Max Brodayazmst. Brod bir elestirmenin Philipp Frankn kusursuz Einstein yasamoykusunu degerlendirirken kendisinin bir kitabyla ilgili yanltc bir ifadekullanmasna kzmst:

(Londra) Timesn Literary Supplementindeki (ede-biyat eki) bir elestiri karssnda kapldgnz kutsal ofkebeni tatl tatl keyiflendirdi. Adamn biri kalkp uc beskurus icin ustunkoru kitap karstrarak oldukca aklayakn gelen ve kimse tarafndan tam olarak okunmaya-cak birseyler yazyor. Bunu nasl ciddiye alabilirsinizki. Benim hakkmda gazeteciler tarafndan uydurulmusbir ygn utanmazca yalan ve duzmece yaynlanmstr.

Eger bunlar kendime dert edecek olsaydm coktantopragn altna girmistim. Ancak insan sununla avun-maldr: Zamann arasndan cogu onemli seyin unu-tulmusluk denizine akp gittigi bir suzgeci vardr ve buayklanmadan arta kalan da cogu kez hala tatsz tuzsuzve berbattr...

Asagdaki anahtar cumle Einsteinn arkadas Ehrenfeste yazdg 21 Mart1930 tarihli mektupta bulunmaktadr:

13


15/79

Her vzlt bende trompet solosuna donus uyor...

Yasam oykusu yazan Carl Seelinge Einstein 25 Ekim 1953de soyleyazyordu:

Eskiden agzmdan ckan her sozun yakalanp kagdadokulebilecegi aklma bile gelmezdi. Gelseydi sumuklu-bocek kabugunda iyice siner kalrdm.

Einstein Ingilizlerin baz ozelliklerini biraz sasrtc bulurdu. OrneginEinsteinn sekreteri Helen Dukas 1930da Amerikaya bir gemi yolculugu

srasnda Southamptonda bir sure kaldklarnda bir Ingiliz muhabirin ken-disinden Einsteinla bir roportaj icin ricada bulundugunu anmsamaktadr.Dukas Einsteinn isteklerini bildiginden reddetmis ve kendisini muhabirlebir agz dalasna girmeye hazrlams. Oysa adam onu sasrtarak Hayrtartsmakszn kabullenmis ve gitmis. Diger Ingiliz muhabirler de aynbicimde davranmslar. Sekreter bunlar Einsteina aktarms, o da 3 Aralk1930da gezi gunlugune sunlar not etmis:

Ingilterede muhabirler bile cekingen: Onur, onuralayk olanndr. Bir kez hayr demek yeterli. Dunyann

buradan daha ogrenebilecegi cok sey varancak benimpek niyetim yok ve giyinisime hic ozen gostermiyorum,hatta kutsal aksam yemegi t oreninde bile.

Ardndan, sonralar Winston Churchillin bilim dansman olan profesorF. A. Lindemann, Einstein Oxforda davet etti. Einstein dinsel t orenleriOxforddaki diger Collegelerden pek de farkl olmayan Christ Church Col-legede kalyordu. Cogu gibi Christ Church de tam bir erkek kolejiydi. Odalarsoguktu. Her aksam besyuz profesor ve ogrenci aksam yemegi icin, akademikgiysileriyle Latince bir yemek duasnn edildigi buyuk salonda toplanyordu.

Einstein bu konuda gezi gunlugune su notu yazmstr:

Oxford, 2/3 Mays 1931:Hucrede buz kesilerek suskun bir yasam. Aksamlar

fraklar icinde kutsal kardesligin t orensel aksam yemek-leri.

Burada tumuyle farkl turden bir gunluk notu:

14


16/79

10 Aralk 1931:

Bu geceki gibi bir frtna... hic gormemistim... De-nizin gorunus u tanmlanamayacak kadar gorkemliydi,ozellikle de uzerine gunes d ust ug unde.

Sanki insan dogann icinde eriyip gidiyor. Bireyinonemsizligi her zamankinden daha da cok hissediliyorve bu da keyif veriyor.

Hermann Struckun 1920lerde bir dostuna, Berlindeki doktor HansMuhsama gonderdigi oyma bir portrenin altna Einstein sunlar yazmst:

Nesnel olcuye vuruldugunda insann yogun caba so-nucu gercekten koparabildigi seyler s ozu edilemeyecekkadar azdr. Ancak cabalama bizi benligimizin boyun-durugundan kurtarr ve en iyilere yoldas eder.

Ayn bicimde kuramsal fizikci olan dostu Paul Ehrenfeste Einstein 15Mart 1922 tarihli bir mektupta soyle yazyordu:

Kuramsal fizikci dogann ve ogrencilerinin karssn-da nasl da caresiz kalyor!

15


17/79

Einstein Princetonda 1950 aralgnda Rutgers Universitynin 19 yasndakibir ogrencisinden elle yazlms uzun bir mektup almst, genc soyle yazyordu:Insann dunyada olusunun amac nedir? Para kazanmak icin, unlu ol-mak icin ve baskalarna yardm etmek icin gibi yantlar bir yanaattktan sonra soyle devam ediyordu: Dogrusunu soylemek gerekirse, benneden universiteye gittigimi ve muhendislik okudugumu bile bilmiyorum.Insann varlgnn tumuyle amacsz oldugu duygusundayd ve PascalnPenseesinden (Dusunceler) kendi duygularn tam olarak ozetleyen asagdakicumleleri aktaryordu:

Ne beni kimin dunyaya getirdigini, ne dunyann ne oldugunune de kendimin kim oldugunu biliyorum; her konuda korkunc birbilgisizlik icindeyim; yasammn ne oldugunu, duyularmn, ruhu-mun ne oldugunu, hatta kendi soylediklerimi dusunen, hersey vekendisi uzerine kafa yoran ve kendisini diger seylerden daha iyitanmayan o bolumun ne oldugunu bilmiyorum.

Evrenin beni kusatan bu korkunc bosluklarn goruyor ve ne-den baska bir yere degil de tam buraya yerlestirildigimi ya da banayasam olarak verilmis ksa zaman aralgnn bana neden koskacasonsuzlugun, benden onceki ve beni izleyecek olan sonsuzlugunbaska bir noktasnda degil de bu noktasnda eslik ettigini bilmek-sizin kendimi bu snrsz enginligin bu kosesine baglanms bu-luyorum. Her yanda yalnzca beni ancak bir an surecek ve birdaha geri donmeyecek bir atom ve golge gibi kusatan sonsuzlugu

goruyorum. Bildigim tek sey, yaknda olmem gerektigi, ancak enaz tandgm sey de, kacamyacagm bu olumun ta kendisi.

Universiteli genc, Pascaln yant dinde buldugunu, kendisinin ise bula-madgn belirtiyordu. Insann evrenle karslastrldgnda ne kadar onemsizkaldgn acklyor ve Einsteina dogru yolun ne oldugunu ve nedenini soru-yordu: Sakn bana hosgorulu davranmayn: Yoldan ckmssam, bunu banaackca soyleyin.

16


18/79

Einstein yantnda bu boynu bukuk yardm cagrsna hic de bos bir avuntu

sunmuyordu. Mektubu aldktan birkac gun sonra, 3 Aralk 1950de Prince-tondan soyle yantlyordu:

Bireyin ve tum olarak insanlgn yasamnn an-lamna yonelik araysnzdaki ciddilikten cok etkilen-dim. Kanmca soru boyle soruldugunda uygun bir yantbulunamaz. Bir davransn anlam ve amacndan sozederken aslnda su soruyu kastederiz: Bu davrans ya dasonuclaryla ne tur bir istegi gerceklestirmemiz ya dahangi istenmeyen sonuclardan kacnlmas gerekmekte-

dir? Elbette ki bireyin ait oldugu bir toplulugun baksacsndan bir davransn amacn ackca belirtebiliriz.Bu durumda bir davransn amac, en azndan dolaylolarak, bir toplumu olusturan bireylerin isteklerinin ye-rine getirilmesiyle de iliskili olacaktr.

Bir butun olarak toplumun ya da bireyin amac veyahedefinin ne oldugunu sordugumuzda soru anlamnyitirmektedir. Genel olarak dogann amac ya da an-lamn sorguladgnzda ise kuskusuz bu daha da be-lirginlesecektir. C unku bu durumda istekleri olaylarla

iliskili birinin varlgn d us unmek mantksz degilse detumuyle kisiye kalms gibidir.Su da var ki, kendimize yasammz nasl bi-

cimlendirmemiz gerektigini sormamzn gercekten decok mantkl onemi oldugunu hepimiz hissetmekteyiz.Kanmca bunun yant soyle: Elden geldigince herke-sin istek ve gereksinimlerini karslamak ve insanlara-ras iliskilerde uyum ve guzellige ulasmak. Bu b uyukolcude bilincli dus unme ve kendini egitme gerektir-mektedir. Hic kusku yok ki, aydn Grekler ve bilgeDogulular bu cok onemli alanda bizim okul ve universi-telerimizde ulastgmzdan cok daha yuksek bir noktayaulasmslardr.


28 Ekim 1951de uzmanlk egitimi goren bir psikoloji ogrencisi cok guzelformule edilmis bir mektupla Einsteina akl dansyordu.Ogrenci tek cocuktuve bagnazca olmasa da Musevi olarak yetistirilmisti. Bir-bucuk yl oncegenc bir Baptist kza ask olmustu. Cift ayr dinden evliligin sorunlarnn

17


19/79

ve baskalarnn dusuncesizce sozlerinin yaratabilecegi krgnlklarn tumuyle

bilincinde olarak arkadas ve tandklaryla toplumsal iliskilerini surdurmusve sevgilerinin sorunlarn ustesinden gelebilecegini farketmisti. Genc kzaile yasamna tutarl bir zemin saglamak amacyla kendiliginden Musev-iligi kabul etmeye hazr oldugunu belirtmisti. Genc adamn ebeveyni kzdanhoslanmakla birlikte bu ayr dinden evlilikle ilgili kayglarn dile getirmisti.Genc, kza duydugu sevgiyle ebeveyninden kopmama istegi arasnda bo-calyordu. Mektupta insan yeni bir birlikte yasama turunu goze aldgndaesin ebeveynden once geldigi kansnda hakl olup, olmadgn soruyordu.Einstein mektubun arkasna yalnzca Einstein arsivinde kalms olan bir yantkaralamst.

Ackca soylemeliyim ki, ebeveynlerin cocuklarnnkendi yasamlarn yonlendirmede alacaklar belirleyicikararlar etkilemelerini onaylamyorum. Boyle sorun-lar herkes kendi basna cozmelidir.

Ancak ebeveyninizin kabul lenemeyecegi bir karar ve-recekseniz kendinize sunu sormalsnz: ruhsal acdankendi ic dengemi yitirmeksizin ebeveynimin isteklerinekars davranabilecek kadar bagmsz mym? Eger bun-dan emin degilseniz atacagnz admn genc kzn ya-rar acsndan da salk verilmesi olanaksz. Kararnzyalnzca bunu gozonunde bulundurarak vermelisiniz.

8 Aralk 1952de Brown Universitesinden 20 yasndaki bir felsefe ogrencisiEinsteina uzun, cosku dolu bir mektupta akl erdigi gunden beri kendis-ine derin bir hayranlk duydugunu ve Einsteinla ilgili herseyinkuramlar,gorusleri, kisiligikendisini asr olcude buyuledigini yazyordu. Einstein ken-disine ksa bir not gonderemez miydi? Einstein kendisini tanmadgndan,ogrenci kisisel bir yant bekleyemeyeceginin elbette ki bilincindeydi, ancakyine de yantn kisisel turden bir bilgi ya da ifade icerecegini umuyordu.

9 Aralk 1952de Einstein ona su yant yazyordu:

Yasam boyunca gercegin k ucucuk bir bolumunu kav-ramak yolunda caba harcams biri icin en g uzelodul, baskalarnn calsmalarn gercekten anladgnve bundan mutluluk duydugunu gormektir. Ben denazik satrlarnza tesekkur ediyorum. Zamanm cokkstl oldugundan ksa bir notla yetinmem gerekiyor.Gercegin ampirik bir temele dayanlmakszn kavra-namyacag dogrudur. Ancak gercegin derinine indikce

18


20/79

ve kuramlarmz gelisip daha kapsaml duruma geldikce

bu kuramlar ortaya koymak icin ampirik bilgiye duyu-lan gereksinim de azalacaktr.


Einstein 4 Ekim 1931de Berlin Planetariumunda bir konferans vermisti.Konferansa gelemeyen bir mektup sahibi ertesi gun gazetedeki bu konuyla il-gili haberi okumus ve kupuru Einsteina gondermis. Einsteinn sozleri yazdasoyle ozetlenmisti:

Bir kuram olusturmak icin kaydedilmis olgularoylece biraraya getirmek asla yeterli degildir. Her za-man icin buna insan zekasnn olaylarn ozune ine-bilen yaratclgnn katlmas gerekir. Fizikci olgularonemseyen salt gorungucu gozlemle yetinmeyip, varolusbicimini arastran kurgusal yonteme ulasmaldr.

Einsteinlarn Berlin yaknlarndaki Caputhda cok sevdikleri bir yazlklarvard. Daha sonra buraya Nasyonal Sosyalistler tarafndan el konulacakt vedaha 1932de gelecek hic de parlak gorunmuyordu. Caputhdaki komsulardanbirinin kz Einsteindan an defterine bir yaz yazmasn rica etmisti. Einsteinda ricasn yerine getirdi:

Genc insan, guzellik ve ozgurluk dolu bir yasam icinyanp tutusan ilk gencin sen olmadgn biliyor musun?Ey genc, biliyor musun ki tum atalarn da senin gibiy-ken kayg ve nefretin tutsag oldular?

Ayrca, yogun isteklerinin ancak insana, hay-vana, bitkiye ve yldzlara sevgi ve anlays gostermeyibasarrsan ve her sevinc senin sevincin, her ac se-nin acn olursa gerceklesebilecegini de biliyor musun?

Gozlerini, yuregini ve ellerini ac ve atalarnn tarihtenhrsla sogurduklar zehirden kacn. Iste o zaman dunyasenin olacak ve tum yapp ettiklerin mutluluk getirecek-tir.

Insanlarn hayvanlar aleminden sayldgn ogrendiklerinde coguogrencisinin bunu yadrgamas, Ohiodaki bir besinci snf ogretmeninin dik-katini cekmisti. Bunun uzerine cocuklara buyuk insanlara mektup yazarakbu konudaki dusuncelerini sormalarn onermis ve 26 Kasm 1952de bu

19


21/79

mektuplardan sectiklerini Princetondaki Einsteina gondermisti. Einstein

17 Ocak 1953de yant verdi:

Sevgili cocuklar,Hayvan nedir, diye degil, ne tur varlklara hay-

van diyoruz, diye sormalyz. Simdi, baz ozellik-leri olan seylere hayvan diyoruz. Bunlar besin alrlar,yaklask ayn niteliklere sahip ebeveynlerden gelirler,buyur, kendi basna hareket eder ve zamann doldur-duklarnda olurler. Buna gore solucana, tavuga, k opege,maymuna hayvan diyoruz. Ya biz insanlar? Gelin,

bu konuyu bu yaklasmla gozden gecirelim ve kendi-mizi hayvan olarak degerlendirmemizin dogal olup ol-madgna kendimiz karar verelim.

25 Subat 1952deIngilteredeki bir kolejin Sixth Form Society (AltncSnf Dernegi) temsilcileri cosku icinde Einsteina kendisini oybirligiylegrup baskanlgna sectiklerini yazyorlard. Elbette ki, bu gorev berabe-rinde herhangi bir yukumluluk getirmiyordu, ustelik yonetmelikler gru-bun bir baskan olmasna zaten izin vermiyordu. Ancak ogrenciler, Eins-teinn bu jesti, ediminin buyuklugune duyduklar saygnn bir gostergesi

olarak degerlendirebilecegine inanyorlard. 17 Mart 1952de Einstein soyleyantlyordu.

Eski bir ogretmen olarak grubunuzun baskanlgnaatanmaktan buyuk sevinc ve onur duydum. Yaslbir cingene olmama karsn, yasllar sayg gormek-ten hoslanrben de oyle. Yine de sizlere atanmamnbenim onaym alnmakszn yaplms oldugu gercegikarssnda biraz (ancak pek de fazla degil) sasrdgmsoylemem gerek.


Einsteinn mektubu cerceveleterek Sixth Form Societynin bulusma yeriolan okul kutuphanesine asld. Belki bugun de hala oradadr.

New York Citydeki bir pazar okulunun altnc snfndan bir kz ogrenciogretmeninin de yureklendirmesiyle 19 Ocak 1936da Einsteina yazarak bi-lim adamlarnn dua edip etmediklerini ve ediyorlarsa nedenini sormustu.Einstein mektubu 24 Ocak 1936da yantlad:

20


22/79

Sorunu elimden geldigince yaln bicimde yantla-

maya calstm. Iste yantm: Bilimsel arastrmanntemelinde tum olaylarn, bu arada insanlarn dav-ranslarnn da doga yasalar tarafndan belirlendigidus uncesi yatar. Bu nedenle bir arastrmac olaylarnbir duadanyani dogaustu bir varlga belirtilen biristektenetkilenebilecegine inanmaya pek de yatkndegildir.

Ancak bu yasalarla ilgili gercek bilgilerimizin henuzyarm yamalak oldugu da kabul edilmelidir, oyle kisonucta kesin nihai yasalarn var oldugu kans da

yine bir tur inanca dayanmaktadr. Yine de bu inancbuyuk olcude bilimlerin bugune kadarki basarlaryla ge-rekcelendirilebilmektedir.

Ancak ote yandan da bilim kendisiyle ciddibicimde ugrasan herkesin icini, dunyann duzenl-iliginde, karssnda kucucuk g ucumuzle boynumuzubukmek zorunda kaldgmz, insannkinden kat katustun bir zekann kendini gosterdigi inancyla doldur-maktadr. Bu durumda da bilimle ugrasmak kendineozgu, ancak ozde safdil insann dindarlgndan cok

farkl bir din duygusuna yol acmaktadr.Bu mektubun Heisenbergin belirsizlik kuramn ortaya koyusundan

ve kuantum mekaniginin kat belirlenimciligi reddeden olaslckla yorum-lansndan on yl sonra yazldgn belirtmek gerek.

Iyi ki Einstein tarafndan 20 Aralk 1935de Princetondan gonderilenasagdaki mektup bir acklama gerektirmemektedir, cunku hangi kosullarnyazlmasna neden oldugu kaydedilmemistir. Mektup sozlu bir sorunun yantolabilir:

Sevgili cocuklar!

Bayram kutlamak uzere siz cocuklarn Noelsklarnn parltsnda biraraya gelisinizi keyiflegozumun onune getiriyorum. Bu bayramla dogumunukutladgnz kisinin ogretisini de anmsayn! Bu ogretioylesine yaln ki; ancak yine de yaklask 2000 yldrkendini insanlara kabul ettiremedi. Insanlar arasndakibos m ucadelelerden degil, dostlarnzn mutluluk ve se-vinclerinden mutluluk duymay ogrenin! Eger icinizde

21


23/79

bu dogal duyguya yer verirseniz bu yasamn her

turlu yuku size hafif ya da en azndan cekilir gelecek vesiz de rahat ve korkusuzca yolunuzu bularak her yananese sacacaksnz.

Bir cocugun annesi tarafndan iletilen sozlu sorusuna Einstein 19 Haziran1951de su yant yazyordu:

Dunya bir milyar yldan biraz daha fazla bir suredirvardr. Sonunun ne olacag sorusuna gelince, onerim:Bekleyelim ve gorelim!

Einstein mektuba bir de dipnot eklemistir:

Koleksiyonun icin birkac pul koyuyorum.


22


24/79

Kendisini politikac Adler okulundan bir psikoterapist olarak tantan Dres-dendeki bir hukumet gorevlisi onemli kisilerin psikanalizine dayanan bir ki-tap yazmay tasarlyordu. Bu baglamda 17 Ocak 1927de Berlindeki Eins-teina yazarak kendisini psikanalize alp alamyacagn sordu.

Einsteinn yant gercekten gonderip gondermedigi bilinmemektedir, an-cak mektubun uzerinde Einsteinn elyazsyla asagdaki yant taslag bulun-maktadr:

Analizden gecmemis olmann karanlgnda kalmayyegledigimden istediginize olumlu yant veremedigimicin uzgunum.

Einstein baslarda Freudun calsmalarna pek de olumlu bakmyordu; an-

cak sonradan tutumunu degistirdi. Einsteinn ellinci dogum gununde Freudda diger pek cok kisi gibi bir kutlama yazs gondermisti. Kutlamasnda Eins-teina Ey sansl kisi diye hitap etmisti, Einsteinda merak uyandran birsoz. Einstein 22 Martta Berlinden su yant yazd:

Saygdeger ustat:Beni unutmadgnz icin size yurekten tesekk ur ed-

iyorum. Neden benim sansl olusum uzerinde duru-yorsunuz? Pek cok insann, hatta insanlgn, cigeriniokumus olan sizin benimkini okumaya hic frsatnz ol-

mad ki:En derin sayglarm ve icten dileklerimle.

Freud buna acklama olarak, fizigi cok iyi bilmeyen hic kimse-nin Einsteinn calsmalarn degerlendirmeye kalksamyacag, oysa kendicalsmalarnn ruhbiliminden anlasn anlamasn herkesin yarglamasna kat-lanmak zorunda oldugu yantn verdi.

20 Ocak 1921de cagdas sanat konulu bir Alman dergisinin yaymcs Ber-lindeki Einsteina her cagn sanatsal gelismeleriyle bilimsel urunleri arasnda

23


25/79

sk bir iliskinin bulunduguna inandgn yazyordu. Einsteindan da dergis-

inde yaynlanmak uzere bu konuda birkac paragraf yazmasn rica ediyordu.Einstein 27 Ocak 1921de yant verdi:

Belirttiginiz konuda degil baslmaya deger, ozgunbirseyler bile soyleyebilecegim iddiasnda bulun-makszn, salt size iyi niyetimi kantlamak amacylaekte ozdeyis niteligindeki yazy g onderiyorum. Murek-kebim bu kadar kaln olmasayd sevimli mektubunuzdadile getirdiginiz istegi daha zengin bir kompozisyonlayerine getirebilirdim.

Dergide yaynlanan ozdeyis niteligindeki yaz soyleydi:

Sanat ve bilim yasamndaki ortak yanlar

Dunyann kisisel umutlara, dileklere ve istekleresahne olusunun sona erdigi, bizlerin ona ozgur varlklarolarak hayranlkla, sorgulayarak, bakarak yaklastgmzyerde, iste orada sanat ve bilim alemine girmis olu-ruz. Yasanan ve gorulen mantk diliyle yanstlrsa,

yaptgmz bilimdir, aralarnda bilincli d us unceyleulaslamayan, ancak sezgisel olarak anlaml goruleniliskiler bulunan yollardan aktarlrsa, yaptgmz sa-nattr. Ikisinin ortak yan, kendini kisisel olannustunde, isteklerin otesindeki seylere adaystr.

Bir ekleme: Nasyonal Sosyalistler iktidara geldiginde derginin Yahudi ol-mayan yayncs, Almanyadan kacmaya calst. Snrda durduruldugunda dayasamna son verdi.

Einstein asagdaki iki ozdeyisi 1937de Huntington, N.Y.da yazmstr.

Buyuk olaslkla yukardaki yazdan etkilenmemis olmalarna karsn yine deonunla iliskilidirler:

Beden ve ruh iki farkl sey degil, yalnzca aynseyi alglamakta iki farkl tutumdur. Benzer bicimde

fizik ve ruhbilimi da yalnzca, deneyimlerimiz arasndasistematik dus un yoluyla baglant kurmak icin iki farkltur girisimdir.

24


26/79

Politika anarsiyle despotluk arasnda surekli yenile-

nen yanlsamalarla canlandrlan bir gidis gelistir.

Asagdaki ozdeyis, bunu mektuplarndan birinde kullanan Guney Ameri-kal bir yazar tarafndan Einsteina maledilmistir. Einsteinn konusmalarndasklkla belirttigi dusunceleri aynen yansttgndan gercek oldugu kabul edi-lebilir.

Milliyetcilik bir cocukluk hastalgdr. Insan rknnkzamg.

17 Temmuz 1953de Baptist din gorevlisi olarak atanms bir kadn Eins-teina scak, duyarl, dindar bir mektup yazmst. Kadn bircok yerdeIncildenalntlar yaparak Einsteina olumsuz ruhuyla bunun yaratcs arasndakiiliski uzerinde dusunup dusunmedigini ve olumden sonra Tanryla sonsuzbir yasamn kesinligini hissedip etmedigini soruyordu.

Yantn gonderilip gonderilmedigi bilinmemektedir, ancak mektup Eins-tein arsivinde bulunmaktadr ve uzerinde Einsteinn elyazsyla asagdakicumle yazldr:

Bireyin olumsuzlug une inanmyorum ve ahlak,

ardnda hicbir insanustu otoritenin bulunmadg, kesin-likle insana iliskin bir konu olarak degerlendiriyorum.


Einstein 1954 ya da 1955de, evrende zekann onemi konusundakisozlerinden biriyle, tannms bir evrimcinin herhalde onunkine karst olangorusunu karslastran bir mektup almst. Asagdaki yant taslagnn gonde-rilip gonderilmedigi bilinmemektedir.

Buradaki yanls anlama Almanca bir metninkotu cevrilmesinden, ozellikle de mystical (mis-tik) sozcug unun kullanlmasndan kaynaklanmaktadr.Dogaya asla bir niyet ya da amac yuklemedim, heleantropomorfizm yonunde yorumlanabilecek hicbir sey.Dogada g ordug um, bizlerin ancak cok yetersiz bicimdekavrayabildigi ve akl basnda bir insann icini Hum-ility (alcakgonulluluk) duygusuyla doldurmas gerekengorkemli bir yaplanmadr. Bu, mistisizmle hicbir ilgisiolmayan, gercek dinsel bir duygudur.

25


27/79

Einstein Berlindeyken 1921 Subatnda Viyanal bir kadndan, ruhun ve

bununla olumden sonra bireysel, kisisel bir gelisimin olup olmadg sorusuylayakars dolu bir mektup almst. Mektup bu tur daha pek cok soru iceriyordu.Iste yanttan bir bolum:

Cagmzdaki kendini ozellikle teosofi ve ispiritizmadenen seylerin turemesiyle gosteren mistik akm banagore yalnzca bir zayflk ve sasknlk belirtisidir.

Ruhsal yasantlarmz duyumsal izlenimlerin yeni-den uretim ve bilesimlerinden olustuguna g ore, bedensizbir ruh kavram bana bos ve anlamsz geliyor.

Amerikan McGraw-Hill yaynevinin bir subesinin temsilcisi AmericanLibrary Associationn yllk konferasnda acs konusmasn yapacaktr. 1Nisan 1948de bir mektupla Einsteindan yardm ister. Gerek kitapclarngerekse yaynclarn halka yonelik bilimsel kitaplara ilginin azalmasndankayglandklarn yazmaktadr. Einsteina bu ilgi azalmasnn nedenlerinineye bagladgn sormakta ve benzer mektuplarn diger unlu bilim adam-larna ve basvuru kitab yazarlarna da gonderilmis oldugunu belirtmektedir.Uzun suredir bilimin herkesin anlayacag bicime indirgenmesi konusunda cokamansz gorusleri olan Einstein hemen asagdaki mektubu yazar:

Bana gore durum soyledir: Amatorler tarafndananlaslma davasndaki bilim uzerine cogu kitap, oku-yucuya temel amac v e y ontemleri acklamak yerineonu etkilemeyi amaclamaktadr, (husu icinde, ne-relere gelmisiz!) Eger zeki bir amatorun eline bu turbirkac kitap gecmisse t umuyle ylgnlga kaplmaktadr.Ckardg sonuc sudur: Ben cok mankafaym ve buisten vazgecmeliyim. Buna ek olarak, tum anlatmcogunlukla sansasyonel olmaktadr ki bu da akl basndaamatorlere itici gelmektedir.

Sozun ksas: Suc okuyucularda degil, yazar veyaymclardadr. Onerim: Bu tur hicbir kitap zeki veelestirebilen bir amator tarafndan anlaslp degerlen-dirildigi saptanmadan yaymlanmamaldr.

Anlasldg kadaryla bu mektup hic yaynlanmamstr. Einsteinn Po-pular Science Monthly dergisine 28 Ocak 1952de gonderdigi Ingilizcebir mektubun basn burada aktarmak yerinde olacak: Mektup bu derg-ide yaynlanmstr. Yaync, okuyucunun ifadesine gore Einsteinn evrenin

26


28/79

srlarn acklayacak dedigi arastrmalar konusunda bilgi almak isteyen, cok

etkilenmis bir okuyucudan bir mektup almstr. Simdi Einsteindan okuyucu-nun sorusunu yantlamasn rica etmektedir. Einstein bu istegi yaln, abartszsozlerle yerine getirdi. Ancak mektubun basnda asagdaki gorusleri belirt-meden de edemedi:

Konunun yabancs olan kisilerin calsmalarmnonemine iliskin boylesine abartlms dus uncelerekaplmalarnda benim sucum yok. Bu daha cok bukonular halkn anlayacag bicime sokanlardan ve ozel-likle de herseyi olabildigince sansasyonel bir havada

aktaran gazetecilerden kaynaklanmaktadr.

Srada birbirleriyle iliskili oldugunu dusundugumuz iki yaz var. Einsteinister istemez buyuk bilimsel onem tasyan dusuncelere sahip olduklarna ina-nan kisilerden pek cok mektup alyordu. Bazan da sabr tukeniyordu. Isteboyle bir durum: Einstein 7 Temmuz 1952de New York Cityde bir sa-natcdan mektup almst. 10 Temmuz 1952de Princetondan su yant yazd:

7 Temmuz tarihli mektubunuza cok tesekk urler. Buulkede aydnlar arasnda moda olan tum bos s ozlerin

canl bir deposu gibisiniz. Diktator olsaydm tum buugursuz zevzeklikleri yasaklardm.


22 Mart 1954de kendi cabasyla bir yerlere gelmis biri PrincetondakiEinsteina elle yazlms uzun bir mektupIngilizce olarak dopdolu dortsayfagondermisti. Bu kisi Einstein gibi dusuncelerini ackca soyleme yurek-liligini gosterebilen cok az kisi bulundugundan yaknmakta ve kendi kendineen iyisi dunyay yeniden hayvanlara brakmak degil mi? diye sormaktayd.Mektubunu sanrm, kim oldugumu bilmek istersiniz, diye surduruyor

ve dokuz yasndayken Italyadan Birlesik Devletlere gelisini, on yasndacalsmaya baslaysn ve onyedisinde bir aksam okuluna gidisini ayrntlarylaanlatyordu; simdi ise makine kontroloru olarak iyi bir meslegi, kendi isive adna kaytl birkac patenti varms. Ateist oldugunu belirtiyor ve gercekegitimin kitap okumaya dayandgn soyluyordu. Sonra Einsteinn dinle ilgiligorusleri konusundaki bir yazdan alntlar yapyor ve yaznn dogruluguylailgili kuskularn dile getiriyordu. Resmi dinin cesitli yonlerinden, ornegin pekcok dilde Tanrya dua eden milyonlarca insandan asaglayarak soz ediyor veTanrnn bunlarn tum gunahlarn dakikas dakikasna izleyebilmek icin cok

27


29/79

buyuk sayda din gorevlisine sahip olmas gerektigini belirtiyordu. Mektu-

bunuItalya ve Birlesik Devletlerin toplumsal ve siyasal sistemlerini ele alan,burada ayrntlarna girilemiyecek uzun bir tartsmayla bitiriyordu. Adamayrca Einsteinn hayr islerinde kullanmas icin bir de cek gonderiyordu.

24 Mart 1954de Einstein su yant verdi:

Yuzlerce ve yuzlerce mektup almaktaym, ancak siz-inki kadar ilginc enderdir. Kanmca toplumumuzla ilgiligorusleriniz oldukca mantkl.

Dinsel inanclarm konusunda okuduklarnz elbetteki yalan, sistemli bicimde yinelenen bir yalan. Bi-reysel bir tanrya inanmam ve bunu hicbir zamanyadsmadm, tersine ackca dile getirdim. Dindar de-nebilecek bir yanm varsa, bu da bilmimizin [bilimi-mizin] ortaya koyabildigi kadaryla dunyann yapsnaduydugum sonsuz hayranlktr. Gonderdiginiz parayuygun bir alcya aktarmam olanaksz. Bu nedenle onuiyi yurekliliginizi ve iyi niyetinizi takdirle geri gonde-riyorum. Mektubunuz bana bilgeligin okul egitiminindegil, buna ulasmak icin yasam boyu caba harcamannsonucu oldugunu da gosterdi.


Einstein 1920 Eylulunde bir konferans vermek uzere Stuttgarta gitmisti.Burada kaldklar srada kars Elsa tum kuzen ve kuzinlerini bir gezintiye da-vet etmis, ancak ne yazk ki bunlarn cocuklarn, bu arada da sekiz yasndakiElisabeth Neyi cagrmay unutmustu. Kzn sakadan anladgn bilen Eins-tein 30 Eylul 1920de ona asagdaki kartla soyle taklyordu:

Sevgili Bn. Ney,

Elsadan ogrendigime g ore, Einstein amcay goreme-mek keyfini kacrms. Bu y uzden neye benzedigimi sanaanlataym: Solgun bir yuz, uzun saclar ve kucuk captabir gobek. Buna ek olarak kaba saba bir yuruyus ve egerpurosu varsa agznda bir puro, cebinde ya da elinde birdolmakalem. Ancak carpk bacaklar ve benleri yok, yanicok sirin biri, cogu cirkin adam gibi ellerinde kllar dayok. Yani yine de beni gorememen yazk oldu.

Einstein amcandan yurek dolusu selamlar.

28


30/79

12 Nisan 1950de uzak bir akrabas Einsteina Parisden oglunun henuz

fizik ve kimya egitimine basladgn ve ailenin en unlu uyesinden birkac satralmann onu onurlandracagn yazmst.

Einstein mektuba 18 Mays 1950de yant verdi ve s oze minik bir siirlebaslad:

Simdi durum b oyleyken, cekingenim oldukca,Eger rahip olsaydm, ederdim hayrdua!

Hem sizden haber aldgm, hem de oglunuzun fiz-

ikle ugrasmak istedigini ogrendigim icin sevincliyim.Ancak bunun, eger insan yuzeysel sonuclarla yet-inmek istemiyorsa zorlu bir is oldugunu belirtme-den edemiyecegim. Sanrm en iyisi, icteki ozlemlemeslegi olabildigince birbirinden ayrmak. Insanngunluk geciminin Tanrnn olagan ustu lutfuna bagl ol-mas iyi bir sey degil.

Yllar gecer ve akrabas bu arada olup bitenleri anlatmak uzere 1Mart 1954de bir kez daha Einsteina yazar. Oglu Einsteinn mektubunu

cerceveletmis ve odasna, yatagnn uzerine asmstr. Akrabasna gore, Eins-teinn sozleri sanki buyu etkisi yapms, cunku oglu bitirme snavn snfbirincisi olarak vermis. Kendisine secmesi icin bir odul, ornegin kayak yapab-ilecegi bir tatil ya da para onerildiginde, ogul cekingenlikle unlu yol gostericisive idealinin imzal bir fotografna sahip olup olamyacagn sormus.

Einstein imzal fotograf hemen gonderir.

11 Temmuz 1947de Idahodan bir ciftci Einsteina ogluna Albert adnverdigini yazyordu; acaba Einstein buyuyunce oglunu ozendirmek icintlsm olarak saklyabilecegi birkac sozcuk yazamaz myd. 30 Temmuz

1947de Einstein su yant verdi:

Gercekten degerli hersey kaynagn hrs ya da g orevduygusundan degil, insanlara ya da nesnel konulara du-yulan sevgi ve bagllktan alr.

Gogsu kabarms baba yantna kucuk Albertinin bir fotografn da eklerve Einsteina saygsn gostermek uzere bir cuval Idaho patatesi gondereceginiyazar. Gelen epeyce buyuk bir cuvaldr.

29


31/79

Einsteinla Belcika Kral Albert ve Kralice Elisabeth arasnda dikkate degerbir dostluk kurulmustur; bu dostluk ksmen Brukseldeki bir dizi bilimselnitelikte tarihsel toplantya, ksmen muzige duyduklar ortak sevgiye veherseyden once de karslkl saygya dayanmaktayd. Dostlugun turu Eins-teinn 1931de Brukselden esi Elsaya yazdg ve saraya bir ziyaretini an-lattg bir mektuptan alnms asagdaki bolumlerde canl bicimde ortayackmaktadr:

... burada insan duygulandran bir ictenliklekarslandm. Bu iki insanck cok az bulunur bir saflkve iyilikteler. Once bir saat sohbet ettik. Sonra birIngiliz muzisyen hanm geldi ve birkac saat buyuk ke-yifle dortlu ya da uclu olarak muzik yaptk (yanmzdamuzikten anlayan bir sarayl hanm da vard). Sonrahepsi gittiler ve ben tek basma Kral ve Kraliceyleyemege kaldm; servis yapacak kimse olmakszn, saltsebze. Ispanakl yumurta ve patates, o kadar. (Kalmamonceden planlanmamst). Oradan cok cok hoslandm vebu duygunun karslkl oldugundan eminim.

Belcika Kral ailesiyle dostluk surdu ve derinlesti. Kralice Elisabeth Al-manyadaki Einsteina yazdg 30 Temmuz 1932 tarihli bir mektuba kendicektigi fotograflarn eklemistir ve kendisiyle sohbet etmekten ve parkta gez-inti yapmaktan cok buyuk zevk aldgndan soz etmektedir; ayrca nedensellik

ve olasclk kuramlar konusundaki aydnlatc acklamalarn unutmadgnyazmaktadr. 19 Eylul 1932de Einstein mektuba yant verir:

Size fizikte karslastgmz srlardan s oz etmek be-nim icin buyuk mutluluktu. Insan olarak ancak ol-makta olan karssnda dus unsel yetersizligimizi kav-rayabilecek kadar akla sahibiz. Bu haddini bilis her-kese yanstlabilseydi insanlarn dunyas daha guzel birgorunum kazanabilirdi.

30


32/79

9 Subat 1931de Einstein Kraliceye Kaliforniyadan, Santa Barbaradan

yazyordu:

Iki gundur ruzgar, scak ve soguk nedir bilinmeyenbu kaygszlar beldesindeyim. Dun bana birkac yl onceneseli ve sakin birkac gun gecirdiginizi s oyledikleri kuy-tuda bir villay gosterdiler.

Insann kimi kez hayran kaldg, kimi kez deyadrgyarak kafa salladg bu karstlklar ve supriz-ler ulkesine geleli iki ay oldu. Insan tum sknt veaclaryla yasl Avrupay sevdigini farkediyor ve yen-

iden donmeyi ozluyor. Sizi ve sayn esinizi Brukseldegecirdigimiz g uzel saatlerin hos ansyla selamlarm.

Iki yl sonra, 19 Subat 1933de, Einstein Kraliceye yine Santa Barbaradankucuk bir dal ve asagdaki dortlugu gonderiyordu:

Bir agac manastr bahcesinde duranDikilmisti tarafnzdan,Selam olarak bir dalck gonderiyor,Cunku orada kalmas gerekiyor.

Kralice bunu 15 Mart 1933de Leakendeki saraydan yantlyordu. Osralarda Nasyonal Sosyalistler iktidara gelmisler, Einsteinn mal varlgnael koymuslar ve kendisini her yerde yasads ilan etmislerdi. Kralice siirininsonunda bunu anstrmakta ve Einstein adyla da oynamaktadr. (Einsteinsozcugu ayrldgnda Ein-Stein, yani bir-tas olmaktadr. Cev. notu):

Dalck iletti selam banaKalmas gereken agactan orada,Dosttan da, onu koparan

Ve boylece beni cok mutlu klan.Tesekk urler diyorum binlerce kez,Asarak dag, vadi ve denizVe diliyorum,Tum taslar sallanrken simdilerde,Hic olmazsa bir tas kalsn sag salim diye!

1934 Ocagnda artk surekli Princetonda kalan Einsteinlar Beyaz Sa-rayda Baskan Roosevelt ve esinin konugu olmuslard. Sohbet srasnda

31


33/79

Kralice buyuk sevgiyle anld. Einstein Kralicenin bunu ogrenmesini istedi

ve Baskana ovgu olarak asagdaki dizeleri yazd. Tarih 25 Ocak 1934dur vedizeler Beyaz Saraya ait kagda yazlms olarak Kraliceye gonderilmistir.

Gururlu gorkemin baskentindeYazgnn belirlendigi yerdeSavasyor neseyle onurlu bir adamCozum getirebilecek olan.

Konusurken d un geceAndk sizi ictenlikleBildirmem gerekiyordu bunu

Bu yuzden gonderiyorum bu selam.

Einsteinlarn 1933de, Nasyonal sosyalistlerin iktidara gecisinden ksasure sonra Pasadenadan Avrupaya donduklerinde, Atlantikteki minik LeCoq-sur mere sgnmalar tumuyle rastlant degildi. Cunku Le Coq Belcikayaaitti. Kral Albert ve Kralice Elisabeth Einsteinn guvenligi konusunda cokkayglydlar. Ortalkta Nasyonal Sosyalistlerin Einsteinn yakalanmas icinodul koyduklar dedikodular dolasyordu ve Kral Albert de iki muhafzktasnn gece gunduz onu korumasn emretmisti.

Einsteinn Princetondan gonderilmis ve Kraliceye yonelik asagdaki mek-

tubunun tarihi biraz daha sonraya aittir ve dostlugun diger yonunu goster-mektedir. Mektup Barjanskylara ksaca deginmektedir. Mr. ve Mrs. Bar-jansky hem Binsteinla hem de Belcika Kraliyet ailesiyle dosttular. Mr. Bar-jansky Kralicenin kuartetinde cello calyordu, heykeltras olan esi ise Kraliceyeders veriyordu. Asagdaki mektubun yazlmas Barjanskylarn girisimiyleolmustur. Olaylar soyle gelismisti: 1934 ilkbaharnda Kral Albert dagclk ya-parken kaza gecirerek olmustu, ertesi yln sonbaharnda ise Elisabethin gel-ini, yeni Kralice Astrid otuz yasnda bir araba kazasnda yasamn yitirmisti.Ustuste gelen bu iki darbe Elisabethi derinden sarsmst. Ruhsal acdantumuyle donmus kalmst. Kendisini toparlayp kuartetle muzik yapmay ya

da heykelleri uzerinde calsmay bile basaramyordu, bu da yaknlarn dehsetedusuruyordu.

Mrs. Barjansky, Einsteina bunlar yazarak mektup yazmasnn Kraliceyeyardmc olabileceginden soz etti. Einsteinn mektubunun tarihi 20 Marttr.Yl yazlmamstr, ancak 1936 olmas hemen hemen kesindir.

Sayn Kralice,Ilkbahar gunesi bu yl ilk kez bugun kendini gosterdi

ve beni bilimsel calsmalarn bizim gibileri soktugu

32


34/79

tekduze dus durumundan uyandrd. O zaman da eski,

renkli yasantyla, bu arada da Brukselde yasanmsguzel anlarla ilgili anlar canland.

Bayan Barjansky bana, yasamn size ne kadar agrgeldigini ve cektiginiz dayanlmaz acnn sizi ne buyukylgnlga d us urdug unu yazd.

Ancak yine de basarl verimli etkinlikler gosterdik-ten sonra gucunun dorugundayken bizden ayrlms veyasam g orevlerini tam anlamyla yerine getirme mut-luluguna erismis olanlarn ardndan aglamamalyz.

Yasl insanlar canlandrp diriltebilecek sey,

genclerin etkinliklerinden duyduklar sevinctir, nevar ki bu karsk gunlerde kayg verici sezgilerlegolgelenmekte bu sevinc. Ama yine de ilkyaz gunesieskisi gibi yasam tazeliyor ve bizler bundan mutlulukduyabilir, bu yasamn gelismesine katkda bulunabilirizve Mozart hala hep oldugu ve olacag gibi guzel veduygu doludur. Yine de yazgnn elinin ve insann tumgozu donmusl ug unun ulasamyacag olumsuz birseylervardr. Ve bu olumsuz seyler yasl insanlara korkuve umut arasnda gidip gelen genc insanlardan daha

yakndr. Guzel ve gercek olan en arnms bicimiyleyasamak bizlere ozgudur.Hic La Rochefoucauldnun ozdeyislerini okudu-

nuz mu; cok kat ve karamsar gorunmelerine karsninsan dogasn ve asr insanca nitelikleri nes-nellestirmeleriyle garip bir rahatlama saglamaktadrlar.Burada dogann yasam yolunda srtna yukledigi agrtutku yukunden kurtulmas hic de kolay olmamsbiri sonunda yakasn syrmaktadr. Bu kitap en iyibicimde dost Barjanskylar gibi, gemileri cok frtnalaratlatms kisilerle birlikte okunur. Arada bu okyanus ol-masayd ben de size katlmay cok isterdim.

Burada, Princetonda baz bakmlardan Laekendekisirin saray bahcesine benzeyen bir yazg adasnda (Sch-icksalsinsel) yasama sansna sahibim. Bu kucucuk uni-versite kentine insanoglunun mucadelesinin patrtshemen hic ulasmyor. Herkes savasr ve ac cekerkenboylesine erinc icinde yasamaktan neredeyse utanc du-yuyorum. Ancak sonucta yine de en iyisi olumsuz seylericin caba harcamak; cunku insanlg yeniden erinc ve

33


35/79

mutluluga kavusturabilecek o bilince yalnzca bunlar

kaynaklk edebilir.Baharn size de dingin bir sevinc getirmesini ve sizi

ic acc etkinliklere ozendirmesini yurekten umarkensizi en iyi dileklerimle selamlyorum.

34


36/79

Asagdaki yaz hakknda pek birsey bilinmemektedir.Iceriginden bunun 1933yaznda, Einstein Le Coqdayken kaleme alndg sonucu ckarlabilmektedir.

Bana Potsdam polisinin gizlenmis silahlar ara-mak uzere yazlk evime baskn yaptgn ogrendigimdeneler dus undug umu soruyorsunuz.

Aklma su Alman atasozu geldi: Herkes olcuyu kendiayakkabsna gore alr.

Einstein bir keresinde fener bekciligi gibi sakin ve tek basna yaplan birisin, dusuncelere dalms bir bilim adam ya da kuramsal fizikci icin idealoldugunu soylemisti. Peki ya baskalarnn boylesine zor kosullar altnda ilerli-yebilecegini varsaymasna ne demeli? Burada da aklnza o Alman atasozu ge-

lebilir.Asagdaki iki yaznn Nasyonal Sosyalistlerin iktidara gectigi o karanlk

gunlerde her birinin kendi tarznda Einsteina moral verdiginden kuskuyoktur. Hollandal gokbilimci W. de Sitter, Einsteinn Almanyadaki malvarlgna el kondugunu ogrendiginde kendi ve arkadaslar adna Einsteinayazarak ona parasal destek onermisti. 5 Nisan 1933de Einstein su yantyazd:

Boyle zamanlarda insan gercek dostlarn tanmafrsat buluyor. Yardm onerinize yurekten tesekk ur

ederim. Ancak gercegi s oylemek gerekirse durumumyalnzca ailemi degil, baskalarn da gecindirebilecekkadar iyi. Ama hakkmda vatana ihanet gerekcesiyledava acldgndan herhalde Almanyadan hemen hicbirsey kurtaramyacagm. Bir keresinde fizyolog (Jacques)Lob konusma arasnda bana, aslnda tum siyasal li-derlerin patolog olmas gerektigini, cunku normal birinsann karar ve eylemlerinin sonuclarn yeterincekestiremiyeceginden b oylesine buyuk bir sorumlulugu

35


37/79

tasyamyacagn s oylemisti. Bu biraz abartlms olsa da

gunumuz Almanyas icin tam anlamyla gecerlidir. Ga-rip olan yalnzca sozde aydn aristokrasisinin tumuyleetkisiz kalmasdr.

1933 ylnda, Almanyay bir daha donmemek uzere terketmesindensonra, New Jersey, Princetondaki Institute for Advanced Studiesde gorevebaslamak uzere Birlesik Devletlere gitmesinin hemen oncesinde Ingiltereyeyaptg bir ziyaret srasnda Einstein, fizik konusundaki bilgileri icin pek dekapsaml denemiyecek bir kisiden bir mektup almst. Ornegin bu kisi kendianlaysna gore dunyann hareketsiz gorunecek kadar hzl hareket ettigini

yazyordu. Ayrca ciddi ciddi yercekimi nedeniyle insann bazan ayakta ba-zan da basustu, bazan dunyann sag kosesinde, bazan da kendi deyimiyle solkosesinde durdugunu yazyordu. Ardndan da yoksa insanar baslarnnuzerinde dururken mi ask oluyor ve baska clgnlklar yapyorlar diye soru-yordu. Bilindigi kadaryla mektup yantlanmamstr. Ancak Einstein mektu-bun uzerine asagdaki sozleri not etmistir:

Ask olmak hic de insann yaptg en aptalca seydegildirancak yercekimi bundan sorumlu tutulamaz.

Princetona gelisinden ksa sure sonra Einsteindan birinci somestrogrencilerinin dergisi The Dink bir yaz rica eder. Yant 1933 Aralgndayaynlanr:

Siz genc ve nese dolu insanlarn arasnda yasyaca-gma seviniyorum. Eski bir ogrencinin sizlere s oyliye-bilecegi ksaca sudur: Y uksek ogrenimi asla bir gorevolarak gormeyin, kendi mutlulugunuz acsndan ve ge-lecekteki etkinliklerinizin ait olacag toplum yararnadus unsel alandaki ozgurlestirici g uzelligi tanmak icin

imrenilecek bir frsat sayn.

24 Mart 1951de Kaliforniyadan bir universite ogrencisi Prince-tondaki Einsteina oradaki kucuk gozlemevinin aclsn yaptgn anmsaypanmsamadgn soruyor ve kendisine akl dansyordu. Uzun suredir ast-ronomiyle ilgilenmekteydi ve gokbilimci olmak istiyordu. Ancak iki hocasgereginden cok gok bilimdi bulundugunu ve zaten kendisinin de bu alandabasarl olabilecek kadar iyi olmadgn soylemisti. Genc kz matematikte pekde parlak olmadgn kabul ediyor ve Einsteina astronomiye mi devam etmesi

36


38/79

yoksa baska birseye mi yonelmesi gerektigini soruyordu. Einsteinn yant

soyleydi:

Bilim, eger insan gecimini bu yolla saglamak zo-runda degilse olagan ustu guzel bir istir. Insan yapab-ileceginden emin oldugu bir isten gecimini saglamal.Kisi ancak o zaman bu yuzden kimseye hesap vermek-sizin bilimsel calsmadan mutluluk duyabilir.

Bu ogudun ozellikle Einsteinn hemen hic tanmadg bir universiteogrencisine yonelik olmasna karsn Einstein bunu temel ve genelde uygu-lanabilir nitelikte goruyordu. Birinden surekli yeni dusunceler beklendigindekisinin icinde bulundugu stresi bilmekteydi. Bir kez Berline davet edildigindekendisini surekli yumurtlamak zorunda olan bir tavuga benzetmisti. Sk skbilime gonul vermis kisilerin ya da bilim adamlarnn gecimlerini ayakkabclkgibi gosterissiz bir meslekten saglamalar gerektigini one surerdi, boyleceyaratma etkinliginin verdigi mutlulugu bozan ve kisinin yuzeysel sonuclaryaynlamasna yol acan yayn zorunlulugunun basksndan kurtulunabilirdi.Sonucta Einsteinn cok deger verdigi buyuk filozof Spinoza da ekmeginimercek yontucusu olarak kazanmst ve kendisi de en onemli kesiflerindenbirkacn yaptg Berndeki patent burosunda calstg donemi sk sk ozlemdolu bir zevkle anmsard.

Asagdaki yaz bu konuyla ilgili diger bir acklamadr. 14 Temmuz 1953deDelhiden bir Hintli, Einsteina yardm isteyen uzun bir mektup yazmstr.Mektubu gonderen kisi, bu dallarda korkunc zayf oldugunu itiraf etmeklebirlikte yasamnn geri kalann salt matematik ve fizik arastrmalarna ada-mak isteyen otuziki yasnda bekar biriydi. Tek kurusu yoktu, bu mektubapul yapstrmamasndan da belliydi. Genclik yllarndaki parasal gucluklerbu dallara yogun ilgi duymasna karsn bilim ve matematikte iyi bir temelegitim gormesini engellemisti. Ailenin kosullar onu egilimlerine ters dusenbir meslege girmeye ve yasamn kazanmaya zorlamst. Bereket versin, bir ylonce kucuk bir kavga sonucu isten ckarlmst, yani simdi gercek egilimlerinegore davranabilecek durumdayd, ancak yasamn surdurebilecek hicbir geliriyoktu. Yardm gorse de gormese de yasamnn sonuna kadar bu yolda gide-cekti, ancak kucuk bir parasal destek yasamn kolaylastrabilirdi ve Eins-teinn kendisine yardm edecegini umuyordu. 28 Temmuz 1953de Einsteinilginc yan yalnzca kibarlg olmayan, oldukca ayrntl bir mektupla yantverdi:

Mektubunuzu aldm ve fizik egitimi yapma konu-sundaki yogun isteginizden cok etkilendim. Ancak iti-

37


39/79

raf etmeliyim ki tutumunuzu kesinlikle onaylamyorum.

Hepimiz yasammz turdeslerimizin calsmalarylasurdurmekteyiz ve bunun bedelini de durustce odeme-liyiz, ustelik yalnzca kendimize doyum saglamak icinsectigimiz islerle degil, genel kanya g ore turdeslerimizeyararl olabilecek islerle de. Yoksa insan, beklentilerine kadar alcakgonullu olursa olsun asalak durumunaduser. Bu ozellikle de icinde bulundugu kalknma muca-delesi doneminde egitimli kisilerin calsmalarna iki katgereksinim duyulan ulkeniz icin de gecerlidir.

Bu konunun bir yonu. Ancak etkinliginizi ozgurce

secebilmek yeterince paranz olsa bile goz onunde bu-lundurulmas gereken baska bir yonu daha var. Bilimleugrasrken gercekten degerli birseyler elde etme sanscok yetenekli kisiler icin bile cok d us uktur, bu durumdada ileri yaslarnzda dus krklgna ugramanz olaslghep yuksek kalacaktr.

Yalnzca bir ckar yol vardr: Zamannzn cogunuogretmen olarak ya da yeteneginize uygun baska biralanda yapacagnz uygulamal calsmaya harcayn, gerikalan zaman ise arastrmayla gecirin. Boylece kesinl-

ikle normal ve uyumlu bir yasam surebilecek durumagelirsiniz, hem de esin perilerinin ozel lutuflar ol-makszn.


Einsteinn akademik uretim basksna duydugu antipati kursu kapmakicin verilen koltuk mucadelesini de kapsyordu. 27 Mays 1927de bilimdunyasnda Planckn Berlin Universitesindeki kursusunu kimin devralacagtartslrken, Einstein Hollandadaki dostu Paul Ehrenfeste soyle yazyordu:

Cok s ukur uzaktaym ve artk ustun zekalar kosusu-na katlmama gerek yok. Buna katlmak bana her zamanen az para ya da iktidar hrs kadar berbat bir kolelikgibi gelmistir.

Einsteinn elyazsyla bir irdelemesi Kudusteki Siyonizm arsivinde bu-lunmustur. Tarihi 3 Ekim 1933dur; o gun Londradaki Albert HalldaAlmanyadan kacan bilim adamlarn desteklemek amacyla baska seckin

38


40/79

kisilerin yansra Einsteinn da konustugu buyuk bir toplant yaplmst. Bun-

dan ksa sure sonra da EinsteinIngiltereden bir daha Avrupaya donmemekuzere Birlesik Devletlere goc etmisti. Mesajn kime gonderildigi bilinmemek-tedir. Burada Nasyonal sosyalistler tarafndan Yahudi bilim adamlarna istenel cektirilmesine bir tepki gozlenmektedir:

Yahudiligin degeri ozellikle kendisinin ve her bir Ya-hudinin dus unsel ve ahlaki enginligindedir. Bu nedenlearastrma hakl olarak oteden beri aramzdaki yetenekl-ilerin kutsal ugras olmustur. Ancak bu, ne yazk ki pekcogumuzda s oz konusu oldugu gibi, geciminizi dus unsel

etkinlikten saglamamz gerektigi anlamna gelmez. Buzorlu gunlerde dus unsel alana duydugumuz sevgiden vearastrmalardan vazgecmeksizin pratik zorunluluklarauyum saglamak icin elimizden geleni yapmalyz.

Princetondaki Einsteina, 30 Mart 1935 tarihli bir mektup gonderen kisi,New York Herald Tribuneda Einsteina ait oldugu belirtilen su sozleri ak-taryordu: Alman Yahudi yoktur; Rus Yahudi yoktur; Amerikal Yahudiyoktur; yalnzca Yahudi vardr. Mektup sahibi Einsteindan yanls alntyapldg izlenimindeydi ve bu baglamda Musevi dininden kisilerin Alman,

Rus ve Amerikan ordularnda savastklarn ve her birinin kendi devletlerinindavasn savunduklarn vurguluyordu.

Einstein 3 Nisan 1935de mektubu yantlad:

Ozde herkes insandr, Amerikals da, Alman da,Yahudisi de Yahudi olmayan da. Eger bu tek onurlubaks acsyla yetinmek mumkun olsayd cok mutlubir insan olurdum. Bugunku uygulamada uyrukluk vekultur gelenegine gore yaplan ayrmlarn boylesineonemli rol oynamas bana cok uzucu geliyor. Ancak

bunu degistirmek olanaksz olduguna g ore gercegi ka-bul etmekten baska care yoktur.

Eski geleneksel bir topluluk olusturan Yahud-ilige gelince, bunun cile dolu tarihitarihci gozuylebakldgndaYahudi olmann siyasal topluluklardanolmaktan daha guclu etkiler yaptgn gostermektedir.Ornegin Alman Yahudileri Almanyadan suruldukle-rinde Alman olmay brakmakta, dillerini ve siya-sal uyrukluklarn degistirmekte, ancak Yahudi olmay

39


41/79

surdurmektedirler. Bunun neden boyle oldugu kuskusuz

zor bir sorudur; ben ana nedeni rkn ozelliklerindedegil, kesinlikle dinsel alanla snrl kalmayan, koklu ge-leneklerde gormekteyim: Yahudilerin belli devletlerinyurttaslar olarak bunlarn savaslarnda canlarndan ol-malar bu gercegi hicbir bicimde degistiremez.

Yukardaki mektupta Siyonizme ayrca deginilmemektedir; ancakbu Einsteinn yaklasmnda onemli bir rol oynamaktayd. 1919 ylbaslarndaGenel Bagntllk Kuramnn 29 Maystaki gunes tutulmasyladogrulanmasndan ve boylece de Einsteinn dunya capnda un kazan-

masndan onceSiyonizmin resmi savunuculardan biri, Kurt Blumenfeldkendisine bu konuyu acmst. Iki yl sonra ise Blumenfeld Einstein, ChaimWeizmannn Kuduste bir Ibrani universitesi kurmak icin kaynak saglamakuzere Birlesik Devletlere ortak bir gezi yapma davetini kabul etmeye ikna ed-iyordu. Dunya Siyonist hareketinin bas olan Weizmann da bilim adamydsonradan Israil devletinin ilk devlet baskan olacakt. Atlantikte yaptklarortak gemi yolculuguyla ilgili olarak sunlar anlatmst: Einstein bana ku-ramn her gun yeniden anlatyordu ve vardgmzda onun bu kuram tama-miyle kavrams oldugundan kesinlikle emindim.

Iste Einsteinn 14 Mart 1921de dostu Heinrich Zanggere yazdg mek-

tuptan bir bolum:

Cumartesiye Amerika gezisi baslyor, ama univers-itelerde konusmak icin degil (herhalde arada o da ola-cak), Kudusde bir Yahudi universitesi kurulmas icin.Bu konuda birseyler yapmay cok gerekli goruyorum.

Ve asagda da dostu fizikci Paul Ehrenfeste yazlms 18 Temmuz 1921tarihli mektuptan bir bolum:

Siyonizm gercekten de Yahudi halkna yeniden

yasama sevinci verebilecek yeni bir yahudi idealiolusturmaktadr... Weizmannn davetini kabul ettigimicin cok mutluyum.

Bircok Yahudi icin Einstein olaganustu simgesel onemi olan bir kisiolmustu. 1923de Ibrani Universitesinin kurulacag yer olan Scopusu ziya-ret ettiginde ikibin yldr sizi bekleyen kursuden konusmas rica edildi.

Paul Ehrenfeste 12 Nisan 1926 tarihli bir mektupta EinsteinIbrani Uni-versitesi ile ilgili sunlar yazyordu:

40


42/79

Kanmca bu is giderek cok gorkemli bir duruma ge-

lecek; Yahudi yuregim sevincle carpyor.

Yahudi bir Siyonizm karstna Einsteinn yant soyledir (buyuk olaslkla1946 Ocagnda):

Kanmca Siyonist hareketi milliyetci olarakyarglamak hakszlktr. Theodor Herzldaha oncekatsksz bir kozmopolitkenParisdeki Dreyfus davassrasnda birden bire Bat ulkelerindeki Yahudilerin du-rumunun ne kadar guc oldugunu t um acklgyla farke-

dince gorevini kavrad. Ve yureklilikle gerekli sonuclarckard. Musevi dininden Alman, Fransz, Amerikalvs. oldugumuz icin degil, duped uz Yahudi oldugumuzicin hakszlga ugruyor ya da olduruluyoruz. Siyon-izm Alman Yahudilerini yok edilmekten pek koruya-mamstr, ancak sag kalanlara ykma ozguvenlerini yi-tirmeden onurla dayanacak yurek gucunu vermistir.Unutmayn ki, gunun birinde sizin cocuklarnz da aynbahtszlga ugrayabilir!

Ve 1955 Martnda, olumunden bir aydan daha az bir sure once, Einsteinkendisine Siyonizmi aslams olan yukarda sozu gecen Kurt Blumenfeldesoyle yazyordu:

Yahudilik ruhunu hissetmemde yardmc oldugunuzicin size bir kez daha tesekkur ediyorum.

Sam Gronemann pek cok isi bir arada yuruten bir adamd: Berlindehukukcu, yazar, oyun yazar ve Israile yerlesmek uzere Nasyonal Sosyal-ist Almanyay terkeden onde gelen bir Siyonistti. 13 Mart 1949da Eins-

teinn yetmisinci dogum gununu kutlamak icin Tel Avivden asagdaki dize-leri iceren bir mektup gonderdi:

Tam olarak anlamasa da kisiBagntllk ogretisiniVe vermemis olsa da zararOna asla koordinatlar,Onun icin de ckar ortaya,Eger insan gencse yetmisinde hala,

41


43/79

O zaman kantlanr gercekten bununla

Bu ogreti uygulamada.

Ve basnza us us urken bugunKutlayanlar akn akn,Durmak istemedim ben de geriKutlamaktan bizi ve sizi.Kuskusuz aittir o bizeHalkyla Israil ulkesine.

Einstein hemen yant verdi:

Baskalarnn kederlendigi seylereYaklasmay biliyorsun espriyleDus undug unden herhaldeBoyle yaratms bizi Tanr diye.

Haksz yere kalkan oc almayaO, kendisi yaratt zayflklar daBizlerin yenik dust ug u savunmaszcaZaferlerde de, skntda da.

Yarglamak yerine kat bir ciddiyetleFerahlk getiriyorsun siirinleImanszlar da, iman edenler deHepsi kendi hesabn yapsn diye.

Einstein arsivinde Coloradadan bir bankacnn Berlindeki Einsteinayazdg 5 Agustos 1927 tarihli bir mektup bulunmaktadr. Ilk sozlerdenAylar once size soyle yazmstmEinsteinn daha onceki bir mektubuyantsz braktg anlaslmaktadr. Bankac cogu bilim adam ve benzer kisinin

Tanry sakall, sevecen, meleklerle cevrili bir baba figuru olarak dusunmeyibraktgn gozlemistir; oysa pek cok icten kisi boyle bir Tanrya tapnmay vedua etmeyi yegliyecektir. Tanrnn ne oldugu sorusu bir edebiyat cevresindekibir tartsma srasnda ortaya ckms ve gruptan baz kisiler seckin kisilerdenyaynlanmak uzere bu konuda yazmalarn rica etmeye karar vermislerdir.Mektup sahibi bu istege yant vermis yaklask iki duzine Nobel odulu sa-hibinin ismini sayyor ve Einsteinn da artk karar verecegi umudunu dilegetiriyordu. Einstein mektubun uzerine asagdaki yazy yazms. Bir yantgonderip gonderilmedigi ise bilinmemektedir.

42


44/79

Her bir yaratgnn davranslarn dogrudan etkile-

yen ya da yarattklarn dogrudan yarglayan kisisel birtanr dus unemiyorum. Cagdas bilim mekanikci neden-sel lige bir olcuye kadar kuskuyla bakyor olsa da bunuyapamyorum. Benim dindarlgm, kendini gercegingucsuz ve yetersiz aklmzla kavrayabildigimiz kucucukbolumunde gosteren cok ustun zekaya duydugum derinhayranlktr. Ahlak cok onemli bir konudur, ancak bizimicin, Tanr degil.

Iste Einsteinn Cornelius Lanczosa yazdg 24 Ocak 1938 tarihli mektup-

tan bir bolum. Bu konuyla iliskisi acsndan cok anlamladr:

Kutlesel cekim sorunu yaklask Mach turu kuskucugorguculukten yola ckarak beni inancl bir aklcyadonust urdu, yani gercegin g uvenilir tek kaynagn ma-tematiksel yalnlkta goren birine.

Einstein burada kutlesel cekimden soz ederken on yllk esin dolucalsmasnn urunu olan (1905-1915)Genel Bagntllk Kuramn kastetmek-tedir. Bu calsmaya estetik acdan duydugu hosnutsuzluk yol acmst. 1905de

ortaya koydugu ozel bagntllk kuramna gore duzgun hareket bagntlyd.Einsteina gore yalnzca ozel bir tip bagntl hareketin bulunmas cirkinbirseydi. Duzgun hareket bagntl olduguna gore tum hareketlerin de boyleolmas gerekirdi. Oysa gundelik deneyim duzgun olmayan hareketin mutlakoldugunu ackca gosteriyordu. Boylesine bir apacklk karssnda sradan biradam omuz silker ve bu estetik kusuru kabullenmesi gerektigine karar ver-irdi. Ama bu Einsteina gore degildi. Estetik bir zorunluluk hissederek gunlukdeneyimi yeniden ele ald ve sasknlk ve sevinc icinde gercekten de tum hare-ketlerin bagntl olarak yorumlanabilecegini gordu. Burada bunu kavramannonu nasl cekimle ilgili deneyustu guzellikteki denklemlere goturdugunun

ayrntsna giremiyecegiz. Ancak Einsteinn Lanczosa mektubunda inanclbir aklcya, guzellik olarak gordugu matematiksel yalnlg arayan birinedonustugunu yazarken ne dusundugunu anlayabiliriz.

Inancl sozcugu bizi sasrtmasn! Einstein daha Genel Bagntllk Ku-ramn gelistirmeden cok once evrendeki guzelligi aryordu; bu kuramnestetik bir hosnutsuzluktan dogmus olmas gercegi ackca ortaya koymak-tadr. Evrenin yalnlgna, guzelligine ve yuceligine inancdinsel inancbilimindeki baslca esin kaynagyd. O bilimsel kuramlar kendi kendine egerTanr olsaydm evreni boyle mi yaratrdm, diye sorarak degerlendiriyordu.

43


45/79

Asagda Einsteinn Princetondan Lanczosa yazdg iki mektubun ozeti

bulunmaktadr. 14 Subat 1938de:

Elektrigin bu temel sorunuyla 20 yldan fazladr ug-rasp duruyorum ve iyiden iyiye umutsuzluga kapldm,ama vazgecemiyorum da. Yepyeni bir esin gelmesi ge-rektiginden eminim, ayrca istatistige sgnmann yal-nzca isin ozune inemeyen, gecici bir cozum yolu olarakdegerlendirilmesi gerektigi kansndaym.

21 Mart 1942de:

Siz tandgm, fizige yaklasm benimkiyle ayn olantek kisisiniz, bu da gercegin mantksal acdan yalnve birseyler araclgyla kavranabilecegine inanctr...Tanrnn elini gormek cetin bir is. Ancak (bugunku ku-antum kuramnn kendisine yakstrdg gibi) onun zarattgna ve telepatik yol lara basvurduguna bir an bileinanamam.

Burada Einsteinn kuantum kuramn degerlendirmede ve bu kuramn

gerekirciligi reddedisi ve istatistiksel, olashkc tahminlerle snrl kalskarssnda duydugu hosnutsuzlugu dile getirmedeki esprili tarzn gormekte-yiz. Einstein kuantum kuramnn gelistirilmesindeki onculerden biri olmasnakarsn hep farkl bir yorum bulunmas gerektigi kansndayd. Bir turlu kur-tulamadg dus krklgn Paul Ehrenfeste yazdg 12 Temmuz 1924 tarihlibir mektupta soyle dile getiriyordu.

Peslerinden kostukca bu kuantlar daha iyi sak-lanyorlar.

Dinsel acdan Bagntllk Kuramnn Sezinlendirdikleri konusunda birkonusma yapan Sikagodan bir haham 20 Aralk 1939da konuyla ilgili bazsorular sormak icin Princetondaki Einsteina bir mektup yazar. Einsteinnyant soyledir:

Bagntllk kuramnn temel dus uncelerinin din-sel alanla bilimsel anlays dsnda baska herhangibir bicimde iliskili olabilecegi kansnda degilim. Builiskiyi de nesnel dunyadaki derin baglarn mantksal

44


46/79

acdan yaln dus uncelerle kavranabilmesinde gormekte-

yim. Kuskusuz bu durum bagntllk kuramnda ozell-ikle yetkin boyutta soz konusudur.

Derindeki iliskilerin mantkla kavranabilirligi dene-yiminin uyandrdg dinsel duygu, genelde dindarlkdiye tanmlanan duygudan biraz farkl turdendir. Budaha cok, kendini nesnelerde gosteren akl karssndaortaya ckan, ancak kendimizi ornek alarak tanrsalbir kisilikbizden istemlerde bulunan ve bireysel va-rolusumuzla ilgilenen bir kisilikyaratmaya goturme-yen derin bir sayg duygusudur. Bunda ne bir istek, ne

bir amac ne de bir yukumluluk vardr, tersine yalnzcabir varolusu icerir.

Bu nedenle bizler ahlaki konular salt insana ozgu birsorunancak insan etkinliginin en onemli sorunuolarak gormekteyiz.

Einsteinn asagdaki gorus acklamas Eylul 1937 tarihlidir. PreachingMission (Vaaz misyonu) ile ilgisinin dsnda kaleme alnsna yol acan ne-denler bilinmemektedir. Belki de bu PrincetondakiIlahiyat Fakultesinin biruyesinin kisisel basvurusuna yanttr, ancak bu yalnzca bir tahmindir.

Cagmz bilimsel anlays ve kazanlan bilgileri tek-nikte kullanma alanlarnndaki olaganustu basarlarlakarakterize olunur; buna kim sevinmez ki? Bu aradabilgi ve becerinin tek basna insanlar onurlu vemutlu bir yasama ulastramayacagn da unutma-malyz. Insanlk yuksek ahlaki norm ve degerleri savu-nanlar nesnel gercegi kesfedenlerden ustun tutmaktayerden goge hakldr. Insanlgn Buda, Musa ve Isagibi kisilere borclu oldugu seyler bence arastrc ve

yapc (konstruktiv) beyinlerin tum basarlarndan dahadegerlidir. Insan soyunun onurunu, kendine guven-ini ve varolustan duydugu sevinci yitirmemesi icin buustun kisilerin armaganlarn korumal ve canl tut-maya calsmalyz.

Asagdaki taslak Einsteinn 1932/33 ksnda son kez kaldg PasadenadanLe Coqa getirilen bir ygn kagt arasnda bulunuyordu. Kagtta ne bir tarihne de kaleme alns nedenini gosterecek bir sey vardr. Bu bir kisi ya da bir

45


47/79

grubun mektubuna yant olabilir; ama Nasyonal Sosyalistlerin boburlenmele-

rinin yol actg bir ozdeyis de olabilir. Her ne olursa olsun baska bir acklamagerektirmeyen ve hepimize bir mesaj niteligi tasyabilecek birseydir:

Yuzyllar icinde sizin bir katknz olmakszntopraklarnzda dogmus olan birkac onemli kisiyleovunmeyin. Bunun yerine her birine zamannda nasldavrandgnz ve og utlerine ne kadar uydugunuzudus unun.

Einstein Berlinde iken 25 Subat 1931de cagn teknolojik mucizelerinin

yarattg coskunun cabucak sonusunden soz eden ve bircok insan icin yasamnac bir dus krklg oldugunu belirten cok karamsar bir mektup almst. Mek-tup sahibi kendine insanlgn hala uremeyi surdurmesinin anlaml olup ol-madgn sormaktayd. Einstein 7 Nisan 1931de su yant verdi:

Sizinle ayn fikirde degilim. Kendi yasamm her za-man ilginc ve yasanmaya deger bulmusumdur ve ge-nel olarak insanlarn yasamn yasanlas klacak ola-nak ve umudun bulunduguna kesinlikle inanmaktaym.Bence bunun icin gerekli tum nesnel ve ruhsal olanaklar

vardr.

Elbette ki Einstein acnn yasamn bir parcas oldugunun bilincindeydi.Torunlarndan ya da cocuklarndan birini yitirmis olan bir doktor cifte 26 Ni-san 1945de asagdaki bassaglg mektubunu yazmstr. Doktor bey NasyonalSosyalizm doneminde multecilere yardm orgutunde etkinlik gostermisti.

Boylesine anszn ve beklenmedik bir anda basnzagelen korkunc felaketi ogrendigimde cok sarsldm. Bu,yasl insanlarn basna gelebilecek en agr sey ve daha

binlerce insann da ayn yazgyla ac cekmesi tesellidegil. Sizleri teselli etmeye kalksamam, ancak kend-imi sizlere acnz derinden paylastgm, benimle bir-likte sevecenliginize tank olmus herkesin de ayn du-rumda oldugunu s oylemek zorunda hissediyorum.

Biz insanlar genellikle bildik gorunen fiziksel ve in-sanca bir cevrede bir guvenlik ve kendimizi evimizdehissetme aldatmacas icinde yasarz. Ancak umulanolagan gidis bozuldugunda, ack denizde bes para etmez

46


48/79

bir kalasn uzerinde durmaya calsan ve nereden geldik-

lerini unutmus olan, nereye suruklendiklerini ise bilme-yen kazazedelere benzedigimizi farkederiz. Ama insanbunu bir kez gercekten icine sindirdikten sonra yasamakcok daha kolaylasr ve artk dus krklgna ugramaz.

Uzerinde yuzdug umuz kalaslarn yaknda yenidenkarslasmas umuduyla sizleri y urekten selamlarm...

Asagdaki cumle Einsteinn 9 Temmuz 1952de Cornelius Lanczosagonderdigi bir mektupta bulunmaktadr:

Insan bir manda surusunde dogmus gibi ve vaktin-den once ayaklar altnda cignenmezse mutlu olmal.

Botanikci A. V. Fric Cordilleralann en yuksek dorugundaki ince atmos-ferde o zamana kadar tannmayan, kucuk, cicek acan bir kaktus bitkisibulmustu. Fric buna cok guzel hazrlanms bir bildiride Einsteinia adnverdi ve bildirinin bir kopyasn da Einsteina gonderdi. 9 Eylul 1933de Eins-tein Le Coqdan su yant yazyordu:

Cok sayn bay:

Gonul alc ince davrasnzla beni cok sevindirdiniz.Isim, yalnzca bitkicigin degil benim de yuksek doruk-larda rahat braklmamam acsndan yerindedir.

Sevimli jestinize tesekkurlerimi sunuyorum...

Asagdaki dizeler Einsteinn elyazsyla 1927deki eski bir dostu, Mrs.Cornelia Wolfa gonderdigi bir fotografnn altna yazlmstr:

Gittigim ve bulundugum her yerdeKarslasyorum hep bir resminle,Yaz masasnn ustunde, duvardaSiyah bir kordonla asl boyunlarda.

Adam ve kadncagzlar garip bicimdeIstiyorlar birkac sozcuk elyazs ile,Hepsinde de olmal kargack burgack bir yazBu allame cocugun yazdg.

Bazan soruyorum tum bu mutluluk icindeBir ayrlk annda kendime:

47


49/79

Sen mi oynattn akln

Yoksa diger danalar m?

Bu ithafla ilintili ilginc bir oyku vardr. Mrs. Wolf Ikinci Dunya Savassrasnda gemiyle Havanaya ve oradan da Kaliforniyaya gidecekti. Gemi Tr-inidada ugradgnda Ingiliz bir gorevli kendisini sorgulamaya (Alman pasa-portu vard) ve esyalarn aramaya baslad. Ingilizlerin, yolcularn yanlarndafotograf ya da mektup tasmalarna izin vermediklerini bilmesine karsn Mrs.Wolfun gonlu Einsteinn resmini geride brakmaya raz olmamst. Gorevlifotograf gorunce hemen sorgulamay kesti ve cok nazik bir bicimde siiri kopyaetmek ve arkadaslarna gostermek uzere resmi odunc alp alamayacagn

sordu. Mrs. Wolf resmi alkoyup koymamann tumuyle onun elinde oldugunusoylediginde ise gorevli onu ertesi gun, gemi yola ckmadan geri getirecegiyantn verdi. Ve gercekten de bunu cok buyuk bir nezaketle yerine getirdi,bir daha da sorgulama ve bagaj aramas olmad.

48


50/79

Einstein keman calmaya tutku derecesinde duskundu ve kemann hepyannda tasrd. Gozdeleri onsekizinci yuzyl bestecileriydi. Bach ve Mo-zartn muzigini severdi. Beethovene sevgiden cok hayranlk duyard, dahagec bestecilerle ise pek ilgisi yoktu. Unuyle birlikte yasamnn tum yan-larna duyulan yogun ve cogu kez de usandrc ilgi artyordu. Bu durumdada Einsteinn ornegin haftalk bir Alman dergisinin 1928de kendisine Ber-line gonderdigi Johann Sebastian Bachla ilgili bir anketi yantlamamasnasasmamaldr. Yaymc bir sure beklemis ve 24 Martta ikinci bir anket formugondermistir. Bu kez Einstein hemen ayn guno zamanlar posta dahahzlymsasagdaki sert sozlerle yant vermistir:

Bachn yaptlar hakknda soyleyeceklerim: Dinle-meli, calmal, sevmeli, sayg duymal veceneyi tut-mal.

Ayn yl daha ileri bir tarihte baska bir dergi Einsteina diger bir besteciyleilgili gorusunu sordugunda Einstein 10 Kasm 1928de su yant verdi:

Schubertle ilgili yalnzca sunu soyleyebilirim:Calmal, sevmeli veceneyi tutmal!

Yaklask on yl sonra, yine baska birinden Einsteinn muzik zevkiyleilgili, daha ayrntl bir anket geldi ve bu kez yant da daha ayrntlyd.Anlasldg kadaryla sorular kaybolmustur, ancak Einsteinn yalnzca 1939tarihini tasyan yantlarndan sorular az cok kestirilebilmektedir.

(1) Bach, Mozart, birkac eski Italyan ve Ingiliz bes-teci muzikteki gozdelerimdir. Beethoveni oldukca az,ama Schuberti hayli severim.

(2) Benim icin Bachin m yoksa Mozartn m dahaonemli oldugunu soylemem olanaksz. Muzikte mantkaramam, tersine tumuyle bilgisizimdir, kuramlar bil-mem. Ic butunlug unu duygusal olarak kavrayamadgmbir yapt asla sevemem. (Mimari)

49


51/79

(3) Handeli hep iyi, hatta kusursuz, ama belli bir

yuzeysellikte bulmusumdur. Beethoven ise bana asrdramatik ve kisisel gelir.

(4) Schubert olagan ustu yetkin duygusal anlatm veezgi acsndan buyuk yaratclg nedeniyle en sevdikle-rimden biridir. Ancak daha buyuk yaptlarnn mimar-iden biraz yoksun olusu beni rahatsz eder.

(5) Schumann bana kucuk yaptlardaki ozgunlug u veduygu zenginligi nedeniyle cekici gelir, ancak form ola-rak buyuklukten yoksun olusu tumuyle zevk almam en-geller. Mendelssohnda ise bicimsel acdan buyuk yete-

nek, ancak cogu kez bayalga varan, tanmlayamadgmbir derinlik eksikligi gormekteyim.

(6) Brahmsn birkac Liedini ve oda muzigiyaptlarn, kompozisyon acsndan da gercekten onemlibuluyorum. Ancak bana gore cogu yaptlarnn ozdehicbir inandrclk gucu yoktur. Neden bunlar yazmageregini duydugunu anlayamyorum.

(7) Wagnerin yaratclgna hayranlk duyuyorum,ancak dekadanlara ozgu mimari yap eksikligini hisse-diyorum. Ayrca muzikal kisiligini de oylesine sevimsiz

buluyorum ki, onu cogunlukla ancak antipatiyle dinle-yebiliyorum.(8) Straussu yetenekli, ancak ictenlikten yoksun ve

yalnzca ds etkiyi gozetir buluyorum. Modern muzigehic onem vermedigimi soyleyemem. Debussyyi zarif(feinfarbig), ancak yapdan yoksun buluyorum. Boyleseylere pek hayranlk duyamam...

Yani doneminin cagdas bestecilerinin yaptlar genel olarak Einsteina pekcekici gelmiyordu. Ancak Ernest Blocha kisisel olarak cok deger veriyordu ve15 Kasm 1950de, anlasldg kadaryla bir soruya yant olarak soyle yazmst:

Cagdas m uzikle ilgili bildiklerim cok kstldr. Ancakbir noktadan eminim. Gercek sanat yaratc sanatcdakikars konulmas olanaksz bir tutkuyla karakterizedir.Bu tutkuyu gec donem muzikcilerinin pek aznda ve Er-nest Blochda hissedebilmekteyim.


50

Documents

64743784 Yasamla Yazisma Albert Einstein