59120760-DAVUD-ELKAYSERI-NİN-MUKADDEMATI-VAHDETİ-VUCUD-DAVUD-ELKAYSERI-NİN-VUCUD-OĞRETİSİ

8/3/2019 59120760-DAVUD-ELKAYSERI-NN-MUKADDEMATI-VAHDET-VUCUD-DAVUD-ELKAYSERI-NN-VUCUD-ORETS

1/39

DVDULKAYSER'NNMUKADDEMTIVAHDET VCDMslmandnya;uzun tarihiboyuncaoksekindnrlervebirok felsefimektepyetitirdi.

phesiz bumekteplerin en dikkat ekicilerinden biri de, Vcdun birlii diye ifade edeceimizvahteti vcd retisine bal olandr.Mslman dnrler, Grek felsefesiyle tantktan sonravcdkavramnbirproblemolarakhazrbuldular.Farab(872950)'denitibarenbumetafiziksorun

felsefenin, kelmn ve nihayet tasavvufun uramak zorunda kald temelmeseleler iinde yeriniald. Nihayet spanyal Arif Filozof bn Arab (11651240)'nin olduka etin ve remz slubuylasistemletirildi.Zira bu problemde, vurgunun mevcud dan vcd a kaymas, bn Arab sayesinde

gereklemitir..Ancaktarihiseyirde, bnSina'nn(9801037)vcdumahiyetinzeltrdenbirarazolarakdeerlendirmesinintemeldnmnoktasntekilettiinidevurgulamakgerekir.1Vahdeti vcd retisi, zel bir gereklikmahedesi zerine bina edilmi gz kamatrc bir

sistemdir.Busisteminodandavcdkavramyeralr.Birazncebahsettiimizgibi, bnSina,hernekadarvcd'uzelbirarazsaysada,yinedeonubirarazolarakgryordu.Oysa bnArabiveonunkurduuretiyebalolanlar,vcd'u tekgereklikveher trlolu vetezahrdevcd'unbiranlamda,arazlargibigryorlard.

Dolay

s

yla onlar, mesela iek mevcuddur nermesindeki mevcud nitelemesinin doruolmadn dnyorlar; gramer ve mantk asndan iek zne, mevcuttur da yklem gibigzksede,durumbyledeildiyorlard.Onlaragregerekznemevcuddur.iekveyadiernesnelerbugerekzneyiherhangibir ekildesnrlaypniteleyen,nitelikveyahutsfatlardanbakabir eydeillerdir.yleyseiekvcduniteleyenveonugrlrbirbiimhalinegetirenarazdr.Bu haliyle vcd mutlak manada basit bir birlik yahut belirlenimsizliktir. Dvdul Kayser'ninifadesiyleVcdHakk'tanibarettir.Neiseoolmasasndanda,vcd,mertebeleriitibariylezihni,haric, kll, cz, bir veya ok diye nitelenir. Ancak, Vcd'un mertebeleri itibariyle kll, cz,birok....vs.oluuznde,hakikatindehibirdeiiklikiermez.Aksinevcdznde,tmbunlarnkurucuunsurudurve eylerinbulunuu(mevcduyeti)onunsayesindedir.Dolaysyla eylerinakldatasavvuruvenesnelgerekliivcd'abaldr.

Binaenaleyh vcd, bakas

ndan daha a

kur. Zihinde ve d

ar

da bulunuu Mutlak Vcdsayesindeolduundan,O'nunglgesigibidirler.MutlakVcdtabiriHakk' ifadeetmektedir.Buradan usonukar:MudakVcdolanHakk,

hermertebedeZuhuredenmevcudunzvegereidir.Buesasabinaendirkisufiler,hergrdklerieydeHakkmahedeettiklerinisylerler.Kayseridurumu yletasvireder:

O hviyetiyle her eyle birlikte, hakikatiyle de her canlyla beraberdir.HattaO, eylerin takendisiolduunu uayetletenbiheder:'Oilk,son,ak,gizliveher eyibilendir.''Bu noktada, Hakk'n her ey olduu veya eylerin toplamndan ibaret bulunduu sonucu

karlmamaldr.Her eyO'nunlamevcuddurama,yinedeO,her eydenbakadr.Onun eyann ayns oluu zihin(ilim) ve nesne (ayn) varlk alannda isim ve sfat elbisesine

brnmesiyle, eylerdenbakaoluuiseztndagizlenmiliiiledirnkvcd,ahadiyyetmertebesindetmbelirlenim(taayyn)'lerdenuzakdr.Bumertebedene

sfat,nesfatlanan,neisimnedeisimlenenvardr;sadeceztvardr.Ahadiyetmertebesindeise,kibuisim ve sfatlar mertebesidir Vcd sfat,mevsuf, isim, msemma olur.... Sonu olarak vcddasadeceZtAhadiyyetvardrVcdunHakkoluuanlalnca,Kayser'yigre, uyetlerdekavranm olur:Bizonasizdendahayaknz,fakatgrmezsiniz.(Vaka:85)...venefislerinizde,dnmyormusunuz(Zariat:21)Allahgklerinveyerinnurudur(Nr:35)Allahher eyikuatcdr(Nisa:126)Hemahadiyyetvehemdevahidiyyet'inbirlikanlamnageliidikkatekicidir.Fakat terimolarak

her iki kavram iki farklmetafizik alana atfta bulunurlar. Her eyden nce ikimertebe arasndazhirlik vebatinlik ilikiki sz konusudur.Ahadiyyet vahidiyyetinbtn, vahidiyyetde ahadiyyetinzahiridir.

zutsu,durumu ylece emalatrr:


2/39

Bui12345VeniMutl

alandrzuhuret

Gre

nefslerzereikiKays

lemlerbe varlsyleyevardr. lKays

gerekirevrenle,

lkA

alr.KllKll

yokolukitapbuNiha

KitabMlacSanHarfl

KitaYetki

imetafizikMutlakBilinGreliBilineMutlakBilinDuyulurdnDuyulurDnhayet, ehaak bilinemeveMutlakmemitir.li Bileneme

eher trdyeayrlr.Dr'yegre,iekikelimel

k seferini eiliriz.EvrenkAklevreniri,Kur'an'dki bu kitaplilahikitaplal,evrende

Nefs,ilkAklCism,Kllkitabadndur.etevrenin(binadnal

sendeamaorsunkiseeriyleher

Mbinsinn insan, ruh

landansonrmezlikSifemezlikSiferimezeyaknyayayaknyaSiferi(eetlemindlik Siferi htnbilgisin

zlik Siferi:

uyulurvarlhasonradansantmlribtnylvrenolarakdetpkinsnakl,Kllanmlhemr, ayn zararasnda,kolacakolanl

dakileriayrefs'tekilen

alr.Kur'an

makrokozmr.KayseriH

,farkndadkkbir yinbelirdi

enu ve akl a

aHazartHi(MutlakG(zafiGaybSoyutAkllaisalSiferi(hadetlemiolanama,r trl varden ibarett

u alana ru

larnmisliduyulurlemleringerekuatanyifade edersngibi,canlefsevreninolarak,bunanda, bilin

smideolsa,aricmalen

nlolarakikendisine iaAllahdil

)zetiinsanz.Ali'nindili

ilsin...eysini

sndan m

amsdenilenybHazreti)azreti)rveNefslerelekt))ube hazreluun ilkelir.Bumert

lar lemi d

buradayermgelir.Tekliinikenetkinbirkitek, Kayser'vehomojenefsi,Klllarnherbirn anlamyl

birtekablikendindeto

erdiindencraedilmesilediinisiler

isesayesinyleifadeed

m'lkitab d

be varlks

Siferi(Cebe

tidekendinrinin bulunbedehen

enir ve, ru

alr.Kendi ibualanlaraisindetoplabdr,Kabnin insan bibiryapdadisim(Feleklinikitapola ilahi kitapyetvardr.pladiin

Kitabu'lM(baslmas),dilediini

e eylerbilirbuhusus

nilen akli b

feriyeralr:

ut)

detoplayanuu sabithibir var

lar,melek

indeCeber,ilahkelimyanbirvarlMbndir,imlibir evr.Onundaer)evreninrakaklar.larn da asl

mm'lKita

in(aklayaasndanmrakr ekl

ipbelliold:

ir kitabdr.

insangelir.ynlar (a'ylk, ilahibil

aklar, soy

tveMeleklerdedenir

ktr.Buadukardaderen tasarmakl,nefsi,edenidir.Hemen iarllardrlar. D

(kitabnan

nkitab)adnahvve isbaindeatftab

undanyet

Kalbi asn

sabite)idnda

t akllar,

tolmak.aninsan,indiimizizdiiniebedeni

etetmekolaysyla

as)adn

alrve;,olu veulunulan

kinKitab,

an Levhi


3/39

Mahfuzdur;nefsiasndanda sbatveMahvKitabdr.Bukitapyceltilmi temizmushaftrveonatemizolmayanlareriemez.BubenzetmeyleKayseri,evreninkurucu ilkesi lkAkl,KllNefsveKllCisim(felek)'leinsanarasndabirtekabliyeteiaretetmektedir.

lkAkl,aynzamanda,potansiyelolaraktmevrendekileribarndranbir ilkeolduundanByklemdirveona nsanKebirdedenir.BirbakaifadeyledemiHakiki,Hakikat'lMuhammediyeveya

NuruMuhammedidir.Hz.Muhammed'indem toprakla suarasnda ikenbenpeygamberdim szvaroluunbumertebesine iareteder.

Allah'nilkyarattnurumdur.hadisideaynanlamifadeetmektedir.Yukardaanlankitaplarilahkitaplarnasllardrlar.Dolaysylailahikitaplar,evreninontolojikilkesi

Akl'ntelaffuzedilmi biimidirdiyebiliriz.Mericu'lKudsde,Gazzli,eriatdtangelenakl,aklitengelen eriattrderkenbuhususudilegetirmekteydi.Kayseribireysel insannyetilerinide,yukardakiesasabinaenkitablarolarakniteler.Akl,nefs,

ruhsal ve cisimsel yetiler, hepsi birer kitap,Umm'lKitabn furuu anlamnda birer kitabdrlar. Zirabunlaravarlarnhkmlerinak olunmutur.

nsann yeryznde hkmranl, bu ontolojik kitaplarn gereini yapmaya baldr. Sflerin

Kur'andaki Hilfet kavram

n

varolusal bir tarzda anlamalar

, siyasal yorumdan daha tutarl

gzkmektedir.Kayseri'ninNecm'ddinDaye'denetkilendiinibiliyoruz.yleanlalyorkio,Diyenin,Menrat'sSirinilallahveMakmt'lTirinbillahadleserindenyararlanmtr.Tm bunlara karn, niin insan hakikatleri anlatld zre, kolayca anlamyor denirse, cevab

gayet aktr: nk insan, unsurlu varoluu ile yani maddeye bulaml ile perdelenmitir.Maddeselvarolu karanlkveperdedir.Ancakbuperdeninalmassayesindedirkiinsan,kendindekigerekliikavrarvebilgisi infialiolmaktankar,fiilihalegelir.Bilgininfiilihalegelmesidemek;tpklkAkl 'mevrende tasarruftabulunduugibi,yetkin insanndalemlerde tasarruftabulunabilmesianlamnagelir.Hattayetkininsantasarrufta lkAkl'danbirderecedahailerdedir.Kayseri'yegre,gerekliinbubiimdealglanmas,kiinin,kendindefailiyetigerekletirmesine,

uhudmertebesindevcdunbirliinimahedeetmesine,dolaysylada,Allah'nbilgisininztnnta

kendisi oluunu, onun bilmesinin kendini bilmek olduunu, gayr

l

k ve farkl

l

n sadece onunmuayyentecelllerindeolduunumahedesinedayanmaktadr.

MATLAUHUSS'LKLEMfMEANFUSSU'LHKEM

BismillahirrahmanirrahimHamdolsunAllah'a;feyziakdesveakdemiilea'ynbelirledivebunlarztnnbelirsizliindetakdir

edip tamamlad. Tecell nurunun telei ile ssledi ve nimet verdi. Onlar cmertlik ve keremanahtarlarylagaybyurdundan,yoklukyerindenaakard.Onlarn her birine yeteneklerinin alabileceini verdi ve ikramda bulundu. Onlardan mmkn

olanlaravarlkverdi;ilknceisimlerinebrneniizharetmeklevarlklarnpekitirdi.Hikmetiyleonlardzenekoydu,varlklarnsapasalamklp,pekitirdi.ZtylaztnatecelledenAllah'tesbihederim,kiObylecesonundademiortayakardveonu

lemdiyenitelenen isimlerininmazharlarnahalifekld.Tmhakikatlerionda topladveonuAziz,Kerim isminin sureti olsun, lemin srlarn tasn, O'na iaret etsin; bylece Allah bilinsin diyegizledi.Salatveselam,(mertebesi)gereince;

Ben, ademoullarnn efendisiyim diyene, mmetlerin hayrlsna peygamber olarakgnderilene, line, ashabna, Arap ve Acemden klaryla zulm rtlerini kaldran sekinlere;velilerden, kamillerden mmetin yoluna giren varislerine; sr ve hikmetlere haklamuttali olanlaraolsun.Allahbenibaarlkld,srlarnnnurunuat,kalpgzmdenkendisinigizleyenperdelerikaldrd,

rumuzubildirmeksuretiyleRabbanbiryardmlaveSamednibirtevfik ilehazinelerinivererekbenidestekledi. Nihayet kader beni allme, kmil, zamannn biricii, ariflerin vnc, muvahhidleringzbebei, muhakkklarn gznn ; milletin, Hakk'n ve dinin yetkinlii, stadmz, limlerinnderi Abdurrezzk Cemalddn Eb Ganim elKan'nin hizmetine evketti. Allah, yararlanacak


4/39

olanlara onun nefesinin bereketini srekli klsn; taliplerin kalplerini onun bilgilerinin ylaaydnlatmaysrdrsn.Cellve kramsahibiHazret'insrlarnrenmeyiisteyen,yetkinliktahsiliyleuraanihvandanbir

grupFussulHikemiokumayabalamlard.ylekibukitabmkemmel,kmil eyh'ePeygambervermiti. eyhu'lEkber; ariflerin kutbu,muvahhidlerin imam,muhakkklarn gzbebei, enbiya ve

rasullerin varisi,Muhammedi velayetinhtemidir.Mislinin gelmesinedehir ve as

rlar

nmsamahagstermedii, ark felein ona yakn birini getiremedii; ilah srlarn kifi;millet, Hakk ve dinindirilticisidir; Allah ondan raz olsun ve onun gnln yapsn, cennetlerinin en ycesini on tekrarhalka gnderip gizli kalanhakikatleri aklamas, incelik ve srlardanperdelenmiliklerini gidermesiiinonunvatan vekonaklsn.ZiraneredeyseHakk, zuhuru gerekliklannuruyla tecelliedecek,halka gizlihakikatler alverecekti,herrtl ve rumuz iindeki kefedilecek vehakikat gneininbatdandomasveRubbiyetarnndoudandomazamangelipatacakt.Hakk beni Fusus'un parlak klmnlarnamuttali klm, srlarnn yce ve derin anlamlarn

ilhametmi vebukitabnsrlarnanladmbanamjdeleyenkiiyibanasrrmdagstermiti.Dahancedenzerindednme,aratrmaveanlamaabasnagirmeksizinbeniHakk,bukitabanlamakonusundadostlararasndanseti.Bu,KermolanAllah'tanbirinayet,

RahmRabb'danbirba

t

; ziraHakk kullar

ndandilediini yard

m

yladestekleyen,meb'de' vemednn srlarna erimedebaarl klandr.Ukalnn akllar,bahesinin etrafndadolap eli bokalm vefudalnnfehimlerikutsalharmininevresindegezinipbaarszbir ekildegeridnmtr.Ziraorasaklfeleinikuatanamakuatlamayanycebirmenzil;anlayan,eritiiher eyikapsayanfakat hakikatleri iaret edilerek kavranayaman bir makamdr. Akl onu kavrayamam, kalpinceliklerimkefederkenfeleklerininzirvesindedurakalmtr.Basireterbabnngzvegnlperdearkasndan ldayan anlamlarnn zifafnda yanmtr. Ul'lelbba tecelli etmi olan mecllarnngzelliindeilimvefehmehliningzlerikamamtr.Nazm:

HalknakllarO'nunetrafndadolanr.Serabndanbirkvlcmdnda imeindenhibir eykavrayamaz.

imdenFuss'unbazsrlarnisteklilerineamakvemngelinlerininyzndenpeeyikaldrmakgeti.BumnlarHakk'nona tecellisiveyaklamasyla;alm,habr,hakm,kadrhazretten eyh'inaydnlanm kalbinevetemizruhunaakmtr.Buiegirimeminsebebi, eyh'in,Sizikuatanrahmetonlardakuatmtrszndekihikmeteboyunemekveonunemrineuymak;haklarnda,Allah'n;

Kendilerineverdiimizrzktaninfakederler(Bakara:3)buyurduukimselerarasnagirmek;Rabbinin nimetine gelince ondan szet (Duh:11) buyurduu gibi, nimete kr ifa etmek

iindir.Allah'tan yardm isteyerek ve rahmetinidileyerekAllah'n bana at ve eyhimin ve evladnn

kitaplarndan yararlandm bilgileri kaydetmeye baladm. Kitapta ak bir dil kullandm, icazakamadanaka iaretettim,anlamkaydranksaltmavebktrcuzatmalardankandm.Onlarnilkelerini yalnz kendi inanlar dorultusunda genie akladm. Dahas, kitab okuyann kolaycaanlayaca,doruileyanlnortayakmasnsalayacak ekildeakseikifadeettim.Byleceaczvekusurumu itiraf,almvehabrolannyalnzOolduunu ikrarederekkendimdenhibirszve iaretkatmadanHakk'nhakk,btlnbtlolduunungrlmesinegayretettim.Mademkibusrlarbilmekbu taifenin ittifak ettii zere, birtakm kural ve ilkeleri tanmaya baldr; ben de bunlar fasllarhalindeaklamayaaltm.Tevhidilkesinindayandesaslarbufasllardaakladm.AllahTelnnbaarlkldvederinkavraylanimetlendirdiikimseleriinbuilminouamalar,szkonusubuesaslarlabilineceinden eyh'intarikatdabuesaslaradayanr.

Kitabonikifaslaayrdm:BirincifaslvcdveonunHakkolduuhakkndadr.kincifaslAllah'nisimvesfatlarhakkndadr.ncfasla'yansabiteveisimlerinharitekibazmazharlarnauyarlar(tenbih)hakkndadr.Drdncfaslcevher,araz,ve..butarikatagre,cevhervearazntabilerihakkndadr.


5/39

BeincifaslKlllemlervebe ilahhazrethakkndadr.Altncs,misllemineilikin eylerhakkndadr.Yedincisi,kefinmertebeleriveksaca,trlerihakkndadr.Sekizincifasl,lemin,mertebeleriasndaninsanhakikatinsuretindenibaretolmashakkndadr.Dokuzuncusu,rha'zamn,mertebesininveinsanlemdekiisimlerininaklanmashakkndadr.

Onbirincifas

lruhunveycevesflmazharlar

n

nAllah'adnhakk

ndad

r.Onikincifaslnbvvet,risletvevelayetinbeyannadairdir.Kitab, bazan Allah'tan bana gelen ve bu taifenin kitaplarnda raslamadm pek bilinmeyen

eylerle ve bazan da onlarn kurallarndan karlan inceliklerle zenginletim. Kitabn adnMatlauHussi'lKilemfMenFussu'lHikemkoydum.

mdi,ariflerinnderi,muhakkklarn sekini;milletin,hakknvedinin erefiolanbilgin,erdemli,kmil insan Davud b. Mahmud b. Muhammed el Kayseri (Allah onun izini srdrsn benzerinioaltsn) yledemektedir:

BRNC FASIL

Varl

kveVarl

nHakkOluustneBilinmelidirki,kendisiolmakbakmndanvcd,d vezihnvcd'danbakadr.nkbunlardanherbirionuntrlerindenbirtrdr.Vcdkendisiolmakbakmndan,yani artszolarak,mutlaklkvesnrllklasnrlanmaktanazadedir.Oysao,netmelnetikel;negenelnezel;neztnailavebirbirliklebirvenedeoktur.Tersine

o, btn bu eyleri mertebelerine ve makamlarna gre, dereceleri ykselten, arn sahibi(Mminn,15) ayetinde iaret edildii zere, kendisine gerekli klar. te bylece ztnda vehakikatindebirdeimeolmaksznvcdmutlak,mukayyed,tmel,tikel,genel,zel,tekveokolur.Vcdcevherdeildir;ziracevherbirmevzudaolmaksznd dnyadavardr.Mahiyetdedeildir;

eermahiyetvarolmu olsaydodabirmevzudabulunmayanolurdu.Oysavcdbyledeildir.Aksitakdirde vcd,belirginlemi ekbir vcda ve gereklerinemuhta cevherler gibiolurdu.Arazda

deildir;ziraarazbirmevzudabulunanbirmevcuttanibarettir.Vcdbirmevzudabulunmaktante,kendisineeklenmi birvcdanlamndamevcutolanbir eydedeildir.Aksine,onunmevcudiyetizihnen ve haricen ona aykr bir baka durumladeil bizzat kendisi ve zyledir. Eer vcd arazolmu olsayd,zylekendisindenncemevcutolanbirkonuilevarolurdu;neticedebir eyinbizzatkendisinincelemesigerekirdi.Ohalde,cevhervearaznvctlarkendilerineeklenmitir.Oysaki vcd 'un kendisine eklenmi olmas mmkn deildir. Bu yzden, vcd cevher ve

arazdan daha genel ve onlardan baka bir ey olduu iin anlam bu ikisinin tanmndan eldeedilmitir.Vcd,haddinibilmezlerinsylediigibi,onudnenlerinbulunmadandagerekliiolmayan

itibaribir eydedeildir;istersebuhaddinibilmezlerindnd eyakllar,veyabakatrdenbireyolsun.NitekimPeygamberaleyhisselamdemitirki;

Allahvardveonunlabirliktehibir eyyoktu.Hakikatin,ortaklkkaydyla,itibaribirdurumolmas,ayn ekildeherhangibir eykaydolmadan

var olmasn gerektirmez. Ayn ekilde Vcd, yokluk (dem) kavramna dahil deildir anlamndavacibvemmkin iinvcubve imkangibiakl varlksalbir sfatdadeildir.Vcd,genelliivetasavvuruesnasndazihindebulunanmutlakvegreliyoklukkavramna iliecek ekildemahiyetlereyaylmas bakmndan eylerin en genelidir. Bundan tr akl aralarnda ayrm yaparak, ikisindenbirininimkanszlvedierininimkannahkmeder.nkvarlmmknolanhervarlnyokluudammkndr.Vcd tahakkuk ve inniyet bakmndan her eydenbelirgindir.Hatta denebilir ki,vcd apaktr ve mahiyet ve hakikat bakmndan da her eyden daha gizlidir. Bundan dolayyaratklarnenbilginionunhakkndaduasnda yledemitir:

Seni gerekten tannman gerektii gibi tanmadk. Her ey, darda veya zihinde vcd ilegerekleir.O,her eyiztylakuatr.Eyannvaroluuonunladr.Eervcdolmasaydnezihinde,nededardahibir eyvarolmazd.O eylerinvarlkta tutan,hatta takendisidir.nkokendimertebelerinde tecell eden, eylerin gerekliklerini ve suretlerini zihinde ve d dnyada izhar


6/39

edendir.Buyzdeno,mahiyetveaynsabiteolarak isimlendirilir;bunu inaallahncblmdeaklayacaz.yleyseVcdlaademarasndaarac(aravarlk)yoktur.Nitekimmutlakanlamdavarileyokarasndadabiraracyoktur.Hakikimahiyet,kendizelvarlileyokluuarasndabirvastadr.tibarimutlakise,zndegereklemeolmayandr.Oysaszkonusuolantahakkukuolan eydir.Vcdun zdd vebenzeri yoktur; nkbenzerlik ve ztlkbirbirinemuhalif iki varolu tarzdr.

Dolay

s

yla tm hakikatler z

tlar

n

n var olmalar

na ve kendileri olmaks

z

n benzerleriningereklemesineaykrdrlar.Buyzden,O'nunbenzerihibir eyyoktur.diyendorusylemitir.Vcdkendisiolarakbirdir;onunkarsndabirbakavcdungereklemesi imkanszdr.Zdlar

onunlagerekleir,benzerleronunlavarolur;dahas,ikizdvebakalarbiimindegrnenodur.Buyzdenelikiyiortadankaldrmakgerekir.nkeliikiki eydenbirininvarldierininyokluunugerektirir. ki eyarasndaeliki,aklitibariyledir.Vcddatmvarolmatarzlarbirleir.Zahirolma,btnolmavebirbirininkarttmvarlksalsfatlarvcdunkendisindekaybolmutur.Ztlkaklbireydir.Olumsuzsfatlarzndedemeaidolmalarnakarn,biradandavcdaaittirler.Bylece,birbirine zt varolu biimlerinden her biri akl varlklar bakmndan, mahiyetlerinin aynsdr.Vcd'z bir olmalarndan tr aklda da birdirler. Eer varlklar vcd da olmasayd

birleemezlerdi. Oysa bu ikisinin d

varl

kta (ki o mutlak vcd'un trlerinden bir trdr.)birlememelerikendisiolmasbakmndanvcdunbirlemelerineengeldeildir.Vcd,yalnldolaysylaasla,aynvezihnblnmeveparalanmakabuletmez.yleyseonun

fasl,cinsi,dolayasylatanmdayoktur.Vcd,znde, iddetveza'fkabuletmez.Zira iddetveza'f,ztnzndedeilonunbiryere

yerlemesindednlebilir; ikimahalle iliensiyahlkvebeyazlktaolduugibi.Yada,hareketgibi,eksilmeveartmacinsindenbiramacaynelikolanyerlememi birzttadnlebilir. iddetveza'f,onda,zuhurubakmndanvebazmertebelerindegizlenmesiasndangerekleebilir.Tpkcisimgibiyerleenbirzde,hareketvezamangibiyerleikolmayanbirzdeolduubiimde.Vcdsaltiyiliktir. yiolanher eyondanveonunladr.Vcdunvarlztileveztndandr.Zira

vcdgereklemesindeztndanbakahibir eyemuhtadeildir.O,bizzatkendizylevarlkta

durand

rvebakas

n

davarl

ktatutand

r.Vcdun balangc yoktur; eer olsayd,mmkn olaca iin kendisini varedecek bir nedenemuhtaolurdu.Onunnihayetideyoktur;eerolsayd,yokluamaruzkalr,neticedekendi zddylanitelenmi olurveyadnmesigerekirdi.yleyseezeliveebedidir;yani

Evvel,hir, zahir,btndr (Hadid:3) ehadetlemindekiherbirbelireninvegaybalemindekiherbirgizlenenindnO'nadr;zyleher eyikuattiinher eyibilendir.HerbileninbilgisininolumasancakO'nunaracl ileolur.yleysebilginolmayaen, laykolan

O'dur.Dahas tmmkemmelikler O'naaittir.Hayat, ilim, irade,kudret, iitme,grmevebenzeritmnitelikler O'nunlakimolur.yleyse,bakabir eyaracl iledeilbizatihibilgin,mrd,semve basrdir. nk eyler O'nun sayesinde yetkinlie ular. Dahas O, tecellsi ve sz edilenyetkinliklerinsretleriyleeitlibiimlerdekendisiniizhareder.Bylecevcdztlaratabiolmu olur;nk bu ztlar O'nun ehadiyyet mertebesinde mstehlek, vahidiyet mertebesinde zahir zelvarlklardr.O,tekbirhakikattir.O'ndaoklukyoktur.Hakikatinzuhurununvesuretlerininokluu,O'nun zt bakmndan birliine, kendisine ek bir taayynle deil de ztyla belirginleip taayynetmesineengeldeildir.Bu tekhakikatin taayynve imtiyaz zt iledir, ztna ilavebir taayynledeildir. nk vcd'da, bir konuda O'nunla ortaklamak ve bir bakasnda daO'ndan ayrlacakbiimdekendisinetersdecekbir eyyoktur.Budurum,hakikatinbelirlimertebelerindezuhurunaaykrdmez.Dahas,tmisim,sfat,zihniveharicigrnmeyerlerininaslO'dur.Ohakikatinbirlii,vahdetinaslolankesrete tersdmeyenbirbirliktir.Hakikatokluakartolanbirliindeasldr.Hakikatzatahadiyyetinintakendisidir.Buztaslbirliinglgesiolanokluakartisimlerinbirliide,ilerideaklayacamzgibi,biryndenonunlakendisidir.O saltnurdur.nkO, kendisi grnen vebakasnda aa karandr. Ziraher eyO'nunla

idrak edilir; O, gayb semalarn, ruhlar lemini ve cisimler dnyasn aydnlatandr. nk bunlarancakO'nunsayesindevarlkvegereklikkazanr.Oruhanivecismani klarnhepsininkaynadr.O'nunhakikatinikendisindenbakasbilemez.BuHakikat;olu,meydanageli,gereklikvesbt'dan


7/39

ibaretdeildir; ayetbundankaynak(masdar)kasdedilirsezirabunlarntmzorunluolarakarazdr.EerHakikat'le,vcd lafzyla ifadeedilen eykasdediliyorsa;bundaanlamazlkyoktur.Ohaldedahancegetiizere,ohakikattennecevher,nedearazmeydanagelir.O, inniyeyetiasndanbilinse bil hakikati asndan bilinemez. Lafz tanm, bilgi ifade etmesi iin en bilinen lafzlarlaolmaldr. Vcd zorunlu olarak olu ve baka eyler arasnda en mehur olan eydir. Bilgide

ferdlere(ayn)yay

langenelvcd,onungenelliinikay

tlad

ndanO'nunbirglgesidir.Ayn

ekildezihniveharicivcdda, snrlanmannkatmerliliindendolay;buglgeninglgeleridirler.Allah uszylebunaiaretetmitir:

Rabbinin glgeyi nasl yaydn anlamyor musun; O onu isteseydi duraan klard.(Furkan:45).OVacibu'lVcddur.Hakksbhnehvetelztylasabit,bakasnvarlktatutan,ilhisimlerle sfatlanm, rabbani niteliklerle nitelenmi, peygamberlerin ve velilerin diliyle arlm,yaratklarn kendi ztna doru klavuzlayan, Peygamberleriyle uluhiyyet mertebesine arandr.ylekiO,hviyyetiylehereylebirlikteolduunuvehakikatiyledehercanlylaberaberbulunduunupeygamberlerinin diliyle bildirmitir. Ve u szyle, eyann ta kendisi olduu konusunda dauyarmtr:

Oevveldir,hirdir,zahirdir,btndrveher eyibilir (Hadid;3).O'nuneyannkendisioluu,

zihn ved

dnyada isim ve s

fatrtleri iindebelirmesiyledir; eyan

n gayrisioluu ise, zt

ndagizlenmesi, noksanlk ve kusur gerektiren eylerden yce olmas, snrlanma ve belirlenmedenmnezzeh bulunmas, sonradan olma ve yaratlma niteliklerindenmukaddes olmas iledir. Eyayyaratmas, onlar aa karmakla beraber onlarla rtnmesiyledir. Byk kyamette eyayyoketmesidemek, vahdetiylebelirmesi veher trlbelirmilikleri ve izlerini yoketmesi vehepsinibirbirinekatmasdemektir.NitekimO yledemitir:

Bugnmlkkimindir:Vhid'lKahhrolanAllah'ndr.(Mminn:16).Her eyyokolucudur;sadeceO'nunvehihari(Kasas:88).Kkkyametteeyayyoketmesidemek, ehadetlemindengayblemineveyabirteklemdebiimdenbiimednmesidemektir.Mahiyetler,O'nunyetkinliklerininsuretleridir. simvesfatlarnnmazharlarise,ilkinzihindesonra

daO'nunyetlerini izharvealmetleriniyceltmesevgilerinegredardaortayakar.ByleceO,

hakiki birlii ve ebedi yetkinlii zere bulunmakla beraber biimler (suret) a

s

ndan oal

r. O,eylerinhakikatlerini ilk akl vebenzerleri gibibakabir eyledeil kendizn kavramakla idrakeder.nkbuhakikatler,hernekadartaayynasndanztnngayriolsalardagerektenztnnayndr. uyetlerdeifadeedildiigibi,O'nubakasidrakedemez:Gzleronuidrakedemez,fakatOgzleriidrakeder.(Enam:103);O'nuonlarbilgiilekuatamazlar(Th:110);Allah'hakkylatakdiredemediler(En'am:6);Allahsizibizzatsakndryor;Allahkullarnamerhametlidir(Ali mran:30).Allahkullarneldeedemeyeceklerihususlardamrtketmesinlerdiyeuyard.Eersenvcdun

hakkolduunuanlarsan uayetlerinvebenzerlerinin iaretdiliyle tevhidedikkat eken srlarndaanlarsn:

NeredeolursanzolunOsizinleberaberdir(Hadd:4);Bizonasizdendahayaknz,fakatgrmezsiniz(Vka:85);...Venefislerinizdekinidnmyormusunuz(Zriyat:21);GkdekiveyerdekiilahO'dur(Zuhruf:84);Allahgklerinveyerinnurudur(Nr:35);Allahher eyikuatcdr(Nisa:126),VePeygamberin uszlerininsrrndaanlarsn:...onuniitmesivegrmesiolurum

EhliNazarDiliyleUyanklaratembihVcdz gerei zorunludur; ayetmmknolsaydonundamevcudbir illetiolacakt,netice

olarakbir eyinkendisindenncegelmesigerekecekti.yleysevarlndammknolana, 'herhangibir sebebemuhtadeildir',denmez.nkvarlndammknolan,bizce, itibariolduu iinvardeildir.nkbiz itibariolann illetemuhtaolmad ilkesinikabuletmeyiz.Zira itibariolanancakzihindeonudnenbirisibulunduunda gerekleir kibudaonun illetidir.Ayn ekildednen


8/39

(mutebir)dedardavcdlagerekleir.nkvarlnondanmutlakolarakgitmesidurumundao,saltyokluktanbakabir eyolmaz. ayetvcditibariolmu olsayd,vcd'daolanher eydeitibariolmu olurdu. Bu takdirde varlktan ayr mahiyetler itibari durumlar olurdu ki, bu apak birsamalktr. Bir eyin kendi kendisini akletmesi onu gerek bir varlk olmaktan karmaz.Neyse oolarakvcduntabiat,zorunluzelvcdunrndr.Odazihindndadr.Sonutada,butabiatn,

ondavarolmas

gerekir.Fakatona ilavebirvcdudeil.Eerommknolsayd

zorunluolarakbirilletemuhtaolurdu.

BakaBirTembihDiertaraftanvcddahancegetiigibicevhervearazdeildir.Hermmknyacevherdirveya

arazdr. Bundan da, vcdunmmkn olmad sonucu doar. Bylece onun vacib olduu apakortaya kar. Ayn ekilde vcdun kendisine ilave bir hakikatinin olmad da ortaya kar; aksitaktirdeodavarlklagereklemebakmndandiervarlargibiolurduveteselslgerekirdi.Bir eyinztnnkendisindenayrlmasimknszlndantr,o eyzylevacibdir.Eer,vcbd varlanazaranbir eyeiliennisbettir,dardakendisineekbirvarl olmayann

vucbilenitelenmesiszkonusuolamaz,dersen;

Derim ki; vcub, kendi varl

itibariyle varl

kolmayanbir eye iliendir.Bu ey vcdun ayn

s

olduu takdirde vcubu bakasna deil kendine nazarandr. Zira vcb gerekte (hakikatte) deilmutlakanlamdabakalartrr.Nitekimbilgibilenlebilinenarasndabirbakalgerektirir.Budurumbazen itibari olur; buda bir ey kendisinibakasolarak tasavvur ettiindeolur;bazan dahakikiolurkibudabizzatkendisini tasavvuruanndaolur.Ayn ekildevcd'undndakiher eyvarl ve gereklemesi asndan vcdamuhtatr.Vcd ise, vcdolarakbakasnamuhtadeildir.Varlndabakasnamuhtaolmayanher eyisevacibdir.yleysevcdbizatihivacibdir.Eer, yledersen:Vcdne iseoolmakasndantmelvetabiidir,vehertmelvetabiiolan

yalnzca kendi ferdlerindenbirinin iindebulunur;dolaysylada, vcd kendisiolmakbakmndanvacibolmaz;nkgereklemesindekendiferdlerindenbirinemuhtadr;Deriz ki; byk nermeyle varlmmkn doalar kastettiysen biz de ayn eyi kabul ederiz.

Ancakamagereklememi olur;zira,mmknlerindoas

varolmakveyokolmakt

r.Fakatvcdundoasbunukabuletmez.Eerbyknermeyledahagenelbiranlamkastettiysenizozamanbyknermememnu'olur.

Onun benzeri bir ey yoktur (ra: 11) ayetini dn. Tabi kllnin gereklemesinde, istervacib, istermmknolsun,kendisine ilienbir vcdabalolduunu kabuletmeyiz.nkbyleolursaksrdngolur. lien eyisternev'isterferdolsun.Zirailien eyancakiliilenlegerekleir.Eer,gereklemedeiliilenilienebalolsaydyineksrdngolurdu.Dorusu her tmel tabi ehadet leminde, ahs olarak ortaya knda, onu bireyselletiren

mucidinden taan taayynlere muhta olur. Kendi znde gereklemesinden deil de mnaleminde trolarak zuhurunda iseonu tr klacak kll taayynleremuhtaolur.Ayn ekildehertrleen ve ahslaan bizzat cinsinin ve trnn doasndan sonra gelir. Sonraki, ncekiningereklemeilletiolmaz;hattadurumtamtersiolur.Tabiattabiatklann,butabiat,kendisineilientrlemevekiileme ilavesiyle, trve ahs (ferd)yapmasdahauygundur.Oysavarlkla ilgili tmtaayynler vcd'un kendisine racidir. Vcdun d dnyada gereklemesinde bakasna ihtiyacyoktur;gerektevcd'daondanbakasyoktur.

BakaBirTembihteyandanhermmknyokluu(adem)kabuleder.Mutlakvcd'daonatekabledecekhibir

ey yoktur. Oysa vcd ztyla zorunludur. O halde,mmknn vcdunun yokluu kabul ettiisylenemez. Zira biz mmknn vcdundan onun darda meydana gelmesini, zuhurunukasdediyoruz.Dardameydana gelmek ise,hakiki varln, izafetin kaldrld esnada birbiimdekendinednenarazlarndanbiridir,yoksabizzatkendisideildir.Ayn ekildekabuledeninvarlnnkabuledilenleberaberdevametmesigerekir.Oysavcdademlebirliktevarolamaz.Yokluualanmahiyettir;fakatonunvcdudeildir.

yledenemez:Eeryokluunvarlailimediinisylyorsanzbunukabulederiz;ancakvcdun


9/39

kendizndeortadankalkmasniincaizdeildir?Zirabizdiyoruzki,dembir eydeildirki,mahiyetveyavcdonailisin.Bizimmahiyetdemi

kabul eder szmzn anlam, vcdun ondan zail olmasn kabul eder anlamndadr. Oysa buanlamvcdiinimknszdr.Aksihaldevcdundemednmesigerekirdi.Ayn ekildemmknnyoklua imknzgereidir.Oysavcdkendisinikendiztiylagerekli

k

lmaktad

r. Bir olan

n zt

hem kendisini, hem de yokluk imkn

n

gerektiremez, dolay

s

yla yokolmas imknszdr.Ayn ekilde, gerekte,mmkn de yok olmaz, tersine gizlenir ve kendisindenzahirolduubtnagirer.Gizlenenyoksanlr.Mmknnvcdununyokolacazann,tpkdardavarolan insan fertlerigibivcdunda fertlerininvarolduufaraziyesindenkaynaklanr.Oysabyledeildir; nk vcd tek bir hakikattir; onda okluk olmaz. Bu tek hakikatin ferdlemesi, onunmahiyete izafetinden trdr; izafet ise itibari bir durumdur; dolayasyla onun darda fertleriyokturki,o fertleryokolsunve sonbulsun.Tersineyokolanve sonbulanohakikatinmahiyedereizafetidir.Buizafetinkalkmasndanvcdunyokluugerekmez.Vcdunortadankalkmaskesinliklevcdunhakikatiiledeminhakikatininbirbirinednmesinigerektirir.nkvcdunaslenzevalizorunluolarakdemdir;buiseapaksamalktr.

AltBlm

Ferdlerinvcdunhakikatineayk

r

birgereklikleriolmay

nca,vcdfertlereiliengenelbirarazolamaz. ayetvcdgenelbirarazolsayd,buyacevherveyaarazolurdu.Oysabizonuncevhervearaz olmadn belirtmitik. Varlk olarak vcd varlara u varlk bir varlktr nermesinindoruluundandolayyklemdir.Nekibir eyeyklemoluyor,o eyinyklemolduu eylekendisiarasndabirlemeveayrlmaysalayanbirbaka eyinolmasgerekir.Burada;birlemeyisalayaney vcdun kendisinden bakas deildir; bakalk sans yanlmadan bakas deildir. Bylece;bizatihi vcdun, hakikatte ilintilendirilen vcdlarn ta kendisi olduu ortaya kar. Aksi takdirdevcd,zorunluolmazd.Tartmacaklnagredireniyor;ancak uvarkivcdlafznnhemmuzafvarlara,hemdebizatihivarlaraortaklafzlaatfedilmesiapaksamalktr.Varlnferlerindeeitolmayanbirbiimde,gerekletiisylenemez.Vcd,illetinvemallnn

vcdundancelikvesonralkla;cevhervearaznvcdundancelikhakknnvarlveyokluuyla;

youn ve youn olmayan

n vcdundu ise iddetli ve zay

f olarak gerekleir. Dolay

s

yla vcdfertlerinetekikyoluylayklemolur.Tekikyoluylayklemolanher ey,bir eyinmahiyetininkendisiveyaparasolamaz.Eerncelikvesonralkncelikhakkvcbununyokluu, iddetveza'fkendisiolarak vcd dikkate alnarak kasdedilmise bu imknszdr. nk tm bunlar ancak birbirinenisbeednlebilen izafi eylerdir; zira tekikyoluylayklem tmellikvegenellikasndanolur.Balbana vcd ise ne genel ne de zeldir. Eer bununla, onlarn mahiyetlere kyasla vcdakatldklar kasdediliyorsa bu dorudur.Ancak,buradan, balbana vcdun tekik yoluylaonlarayklem olduu sonucu kmaz. Zira kendisine bir ey ilitirilenleri dikkate almak, vcd'u dikkatealmaktanayrbir eydirkibu iseehlullah'nsznntakendisidir.Ziraonlar ukanaattedirler:olumertebelerindekitenezzl,imkngrntlerindekibeliriivearaclarnokluundantrvcdungizliliiyounlar,dolaysyladazuhuruvekemltzayflar.Bunlarnazlbakmndanda,nurluluuve zuhuru glenir; bylece yetkinlikleri ve ifadan ortaya kar. Sonu ta da glye atfedilmesi,zayfaoranla,dahancelikliolur.Bununaklkkazanmassenin,vcdundardaolduugibiakldada mazharlarnn bulunduunu bilmenle olur. Genel durumlar ve sadece aklda vark bulunantmellerbunlardandr.Vcdunmahiyetleremuzafferdleretekikyoluylayklemolmas,yalnzcabuakli zuhur itibariyledir. Bundan tr itibari olduu sylenir; buna bal olarak da, tekik yoluyla,mahiyetlere muzaf fertlere yklem olmayaca, tam tersine kll olmas asndan onun akli biryklemolduu sylenir.Bu yaklam,vcdun kll tabiolmakbakmndan fertlerininmahiyetininaynolmasnaengeldeildir.Bunedenleonun itibari (bir ey)olduu,dolaysylabalbanavarlkolarakonunmahiyetlere

tekikyoluylayklemolmad, tam tersine tmelveeklibiryklemolmasasndanmahiyetleretekik yoluyla yklem olduu sylenmitir. Bu anlam, onun doal tmellii itibariyle fertlerininmahiyetininkendisiolmasnaengelolmaz;tpksadecebirdoaolarakhayvann(canlnn)fertlerineyklemolmadanonlarnparasoluugibi,O,mutlaklitibariyle,yaniberaberindebir eybulunmasartolmaksznfertlere(mahiyetlere)yklenentbircinstir.Fertlerindetekikyoluylagerekleenher


10/39

eyiindedurumbyledir.Vcdunfertlerindefarkllama,kendisindekifarkllamadeildir,tersineonun illetvemalldeki illetlilikvemllllkzelliininzuhrundandr.Cevherdekendibanakaimolmasnedeniyle,o,arazdakendikendisinekaimdeildir.Kezayounolandaonunortayakgl,younolmayandaisezayftr.Nitekiminsanfertleriarasndakifarkllamainsanlnkendisindedeil,fakat insanlk niteliklerinin fertlerde ortaya kma gredir. Eer, vcd iin fertlerin hakikatinin

ayn

s

olmaktan kurtaracak bir

k

yolu olsayd

, bu takdirde, insanl

k iin de kendi fertlerininhakikatinin ayns olmasna bir k yolu bulunurdu.Oysaki insanlk fertleri arasndaki farkllamavarlklardan hibirinin fertleri arasnda benzerinin bulunmayaca trden bir farkllamadr. Buyzden,onlardankimimakambakmndanmeleklerdendahastnvedahayukarmertebedeolur,kimideenaahayvandandahaaadaolur.NitekimAllah ylebuyurmutur:

Onlarhayvanlarabenzer,hatta hayvanlardandahabayadr(Araf:179)veBiz insanengzelbirkvamdayarattk, sonraonuenaadnyayaattk. (Tn:4) ..tebu

nedenle,Kafir,'keketoprakolsaydm',der(Nebe:40).Bukonudaaydnlanmakisteyenebukadaryeter.

Basiret gz Allah tarafndan aydnlatlan kimse bunlar anlar ve bunlar dnp anlayan kimse,kuruntuya dayal pheleri ve btl itirazlar, kmazlar gidermekten aciz kalmaz.Allah'tan yardm

istenirveonadayan

l

pgvenilir.

BazKllMertebelerVeSufilerinBuKonudakiIstlahlarna aretVcdunhakikati,beraberindehibir eybulunmamakkaydylatmisimvesfatlarnkendisinde

kaybolduuehadiyetmertebesidiyeisimlendirilen eydenibarettir.Cem'lCem,Hakikat'lHakikveAmdiyede isimlendirirler.Yanndabir eybulunmak artylaalnacakolursa,bu takdirde isimvesfatlardenen tmel ve tikel tm ayrlmazlaryla birlikteher ey alnyor demektir ki,o zamanbumertebevhidiyyetvemakmu'lcem'diyeadlandrlr.Bumertebe, isimlerina'yanvehakikatlerdenibaretmazharlarn kabiliyetlerineuygunolarak, d dnyadaki yetkinliklerine sevketmek asndanRububiyetmertebesidiye isimlendirilir.Eervcdunhakikatiherhangibir eyveyokluklabirliktebulunmamak eklindednlrse, (yanimutlakolarakdnldnde) tmvarlarasrihviyyet

diye isimlendirilir.Vcdunhakikatikendisinde ilmsuretlerinbulunmas

kayd

ylaal

nd

ndabuna,mutlakbtn isim,btn,evvel,almverabbu'la'yani 'ssbitemertebesidenir.Eer,sadece eylerinkllilikleriyle birlikte alnrsa, bu Rahman ismi mertebesidir. Buna, ilk akln Rabbi, levhu'lkaza,mm'lkitab ve Klem'la'l da denir. Eer o, kendisindeki kllilerin, ayr ayr cz'ler olarakbulunmas artyla (tmelliklerinden gizli kalmakszn) alnacak olursa smu'r Rahimmertebesidir;buna ayn zamanda kader levhas denen kll nefsin rabbi mertebesi de denir. Kll Nefs,Levhu'lMahfuzveKitabu'lMbin'de.Eervcdunhakikati tikel,ayrvebirbirinden farklsuretlerlebirliktealnrsa,mh,msbit,muhyvemmtisimmertebesiadnalr.Buna,mahvveishallevhasdenenkllcismebaslnefsinrabbidadenir.Eerruhanivecismanitrsellerinsuretlerinikabulediciolmas anyla alnrsa alc isim mertebesi olur. Kendisine Kuranda Kitabu'l Mestur, fi rakkinmenur(Tr:2)diyeiaretedilenkllheyulannrabbidedenir(Rubbu'lheylelklliyye).O, etkileme ve etkilenmeye yatknl ile birlikte alndnda, mcid ve halik denen fail ismi

mertebesiolur.Buklltabiatnrabbidir. ayeto,soyutruhansuretlerolmak artylaalnrsa,alm,mufassilvemdebbirisimmertebesidir.Bukllakllarnvenatknefislerinrabbidir.Hukemstlahndamcerretakldenen eye,ehlullahstlahndaruhdenir.Bundandolayilkakla

Ruhu'lKudsdenir.Hkemcamcerretntknefsdenen eyedeehlullahakalpdenir.Eerkllilermcerretnatknefistemufassalolarakbulunursanefsbunlar aynolarak grr.Ehlullaha nefshayvaninefsolarakalnr.Eervcdunhakikatigaybhisssuretlerolarakalnrsao,musavvir isimmertebesiolur;mutlak

vemukayyethayallemininrabbidir.O,grlrhisssuretlerolmakkaydylaalndndabumutlakZahirvehir isimmertebesidir;mlkleminin rabbidir.Kamil insanmertebesiakllar,kllve cznefislercinsindenilh,kevnmertebelerinvevcdtenezzllerininsonunadektabiatmertebelerinintamamnn toplamndan ibarettir.Ayn ekilde amamertebe de denir. Bu ilhmertebeyi andrr.nsanKamilve ilhmertebelerarasndarablkvemerbublukdndabirfarkyoktur;Bundantrde insan Allah'n halifesi olmutur. Tm bunlar kavraynca, ilh rubb ve kevn mertebeler


11/39

arasndakifarkdakavrarsn.Bazmuhakkikler ilhmertebeyi,Rahman isminin tm isimleri toplaycolmas itibariyle ilkakl

mertebesiyleayngrmlerdir; tpkAllah isminin tm isimleri toplaycolduugibi.Bubiradandorudur;ancak,RahmanismininAllahismininkuatclaltndabuikimertebeninbirbirindenfarklolmasn gerektirir. Aralarnda bakalk olmasayd besmeledeki Rahman ismi Allah ismine tbi

olmazd

.

TembihVarlkaracl ileeyaya ilienherkemalin,ztgereivcdaaitolduudahancegemiti.O

vcd,bizzatdiri,kayym,bilen,dileyen,gcyetendir.Bunlarzneeklenen|sfatlardeildir.Aksitakdirde bu yetkinliklerin kendisinden aknda baka bir hayata, ilme, kudrete ve iradeye... vs.muhtaolurdu.nkbuyetkinliklersadeceonlarlanitelenenbirindenakar.Eerbunlaranladysansfatlar ztnn ayndr ifadesini anlarsn ve bu konunun hakikati apak ortaya kar: Buradakasdedilen ey, zihnegeliverenkendisinden taanveondanayrlmazolanhayat, ilimvekudretinonun ztnn ayns olduudeildir. Ztnn ayn olduu gr, bir baka ynden doru olsa da,vcdahadiyyetmertebesindetmtaaynleriortadankaldrr;dolaysylazttanbaka,nebirsfat,

ne bir isim, ne de birmsemm kal

r. Vcd, isim ve s

fatlarmertebesi demek olan vhidiyyetmertebesindesfat, isimvemsemmolur;bumertebe ilahlkmertebesidir.NitekimOnunvarlztnnayndr szmz,Okendinden taanbirvcdladeil,bizatihivardr;kendinden taandakendisidiranlamnagelir.Ohalde,hayat, ilim,kudretvetmsubtsfatlar, ilkmertebedekisfatvemevsufunbirletiigibi,birleirler.Aklnbunlararasndafarkllklahkmetmesiaslndabirolmalarnaramen,tpksfatvemevsufarasndafarkllklahkmetmesigibidir.Yaniakl (cinsvefaslarasndabir bakalk vardr diye hkmettii gibi) ilim kudretten ve iradeden yardr diye hkmeder;Oysavcddabiricikzttanbakasyoktur.Nitekimcinsvefasldardabirdirvebunlarnev'dir.BundantrmminlerinemiriAlihlasnkemali,sfatlarO'ndankaldrmakladrdemitir.

kincimertebede ilim kudretten ve kudretde iradeden ayrlr.Bylece sfatlar oalr; sfatlarnoalmasylada isimlervemezhiri oalr. lhhakikatlerdebirbirinden ayrlrlar;bylecehayat,

ilim,kudretvebenzeris

fatlarbuzt'avebuzt

nayr

lmaz

olanhakikatere,bus

fatlar

nozttanayr

olmalarndandolay,szelanlamdamterekenyklenir.Zirabugereklerbirbakmdan ilintilerdir.nkbunlaryasalt izafettirveya izafetsahibihakikisfattr;birbakaadandasoyutlardaolduugibi cevherdirler. Zira soyutlarn, zleriyle bilinmesi,bir bakma ztlaryla bilinmesi anlamna gelir.Hayat ve kudret de byledir. Oysa zt cevher ve araz olmaktanmnezzehtir. Bu sfatlarn aynsdemekolan tmcevherlerde ilhhviyetinakkendisinezahirolankimseyebumnnnhakikatibelirir.Bugerekliklerintmzelvarlklarolduklarndan;Zat'lAhadiyyetdemutlakvcdolduundan;

taayynn kendisine izafeti ile mukayyet de mutlak olur. Keza mukayyet olan mutlak varlntecelllerindenmeydanageldiindensfatlarnhakikatlereve uztayklemklnmasmnevikatlmvetekikyoluylaolur.Onlardanbirtektrnfertlerine,meselailmintaayynlerindenbirine,bunlarnyklemklnmastavtyoluyladr.Bu gerekler kimi zaman, ne cevher, ne arazdr; fakat kadim ve zorunludurlar; kimi zaman da

sonradanolanmmkn cevherdirler;bazendabu cevherlerebal ilintidirler.Buanlatlanlarkimeakabelirirse, ekve phedenkurtulur.Allahdoruyolugsterendir.

KNC FASIL

Allah'n simVeSfatlarnaDairdirBilineki,Ohergnbiritedir(Rahman:29)esasnagre,Hakkn e'nleriveilhmertebelerde

tecelllerivardr. e'nlerivemertebeleriitibariyledesfatlarveisimlerivardr. ifadanyaicab,veyaselbolur.Birincisi(icab)yahakikidir,kendisineizafetyaplmayanhayat,vcd,vekayymiyyetgibi;yadasalt izafetolur,evveliyyetvehiriyyetgibi.YahutdaRubbiyet, ilimve iradegibi izafetliolur.kincisi(selbsfatlar) ina,kuddusiyyet,subbhiyyetgibidir. cbveyaselbolsunbunlarnherbirininbir trvcduvardr.nkvcd,birynden,yokluaveyokada iliir.Busfatlar, eriatdilinde


12/39

am diye nitelenen luhiyet mertebesinin btnyle kendisinde toplad mertebeleri asndanztnntecelllerindenbakabir eydeildir.Amavcddabelirenilkokluk,veztibirliinvarlileyaratlm belirilerarasndakiberzahdr.nkonunzt,zgerei,ilhmertebeleregreeitlivekart sfatlargerektirir.Ltuf,kahr; rahmet,gadab; rza, sahtgibi.Bumtekabil sfatlarcemalvecelalsfatlarierir.Lutfailikinsfatlarcemal,kahrailikinsfatlardacelaldirler.Hercemalinbircelali

vard

r t

pk

ilhcemaldenoluanheymngibi.nkheymn,akl

nyokoluuve insan

nkendisiniyitirip armasndan ibarettir. Her celalin de bir cemali vardr. Bu da ilh kahrda rtl lutftanibarettir.BunarnekolarakAllah

Eycinskafalarsiziniinksastahayatvardr(Bakara.179)buyurmutur.Emiru'lMu'mininAlide Evliyasna rahmeti bol, nimetiyleparlayan ve bol rahmeti iindedmanlarna sknts ok

olanneycedirdemitir. tebunabinaenPeygamberin uifadesininsrranlalr:Cennet ho karlanmayanlarla perdeli; cehennem de ehvetlerle perdelidir. Anlatlanlar

birbirine kart her sfat iftleri arasnda berzahdrlar. Zt, bir sfatla birlikte ve tecelllerinden birtecellyegreisimdiyeadlandrlr.MeselaRahmanrahmetlibirzt,Kahhrkahrolanbirztdr.Bu isimler isimlerin isimleridirler.Buradananlalmaktadrki, isimdenmaksat isimlenendir, ismin

kendisideildir.Bazen isim sfatlar iindirdenir.nk zt tm isimlerarasndamterektir, ztta

okluk s

fatlar

n okluundan trdr. Bu okluk gayb

n anahtarlar

ndan ibaret olan gaybimertebeler asndandr. Bu oalma, ztn, mefatihu'l gayb demek olan gayb mertebeleriitibariyledir.Mefatihu'l gayb ise, vcdun ve Hak telann gaybnda bulunan ma'kulmnlardr;bunlarla Hakkn i ve tecellleri belirir. Bunlar ayn mevcutlar deildir. Dahas asla vcda dhilolmazlar,tamtersinevcdasadece uisimmertebelerindeHakknvcdundantaayyneden eylerdahilolur.yleysebunlarzihindevar,dardayoktur.Bunlarnaynvarlolanvarlardaizveetkilerivardr.Nitekim eyh(r.a.)ilkfass'tabunaiaretetmitir.Aklamasilerdegelecektir.oalma,bakabiradanda,zatbilgiyleilgilidir.nkO'nunztnedeniyleztnailikinbilgisi

ahadiyyet mertebesinde ztnn yetkinliklerini bilmeyi gerektirir. Sonra da, ilh muhabbet ztnbunlardanherbirinintektekilmhazretinde,sonradaaynhazretindetaayynetmelerinigerektirir.Buradaoklukmeydanagelir.

S

fatlar, kll tam kuatanlar ve birok eyi kuatmakla birlikte kll tam kuatmayanlar olmakzereikiyeayrlr.Birincigrubagirenleryediimamdenilen,anasfatlardr.Bunlarhayat,ilim,kudret,sem', basar ve kelamdr. O'nun iitmesi, Cemu'lCem'makamnda zat kelamnn hakikatine ilikinbilgisinintecellsiilecemvetafsilmakamndaisezahirvebtnolaraka'ynkelamnailikinbilgisinintecellsiyledir;yoksaduyusalyolladeildir.Grmesi ise,hakikatleretecellsive ilmininonlara hudyoluylailimesindenibarettir.Kelam,iradevekudretsfatnngaybdaolanaakarmaveonuicadetmeyeilimesinindendoantecelldenibarettir.Allah ylebuyurmutur:

O'nun ii, bir eyin olmasn dilediinde o eye ol demektir; o ey de hemen oluverir(Ysn:82). Bu sfatlar, bakalarnn asllar olsalar da, gereklemelerinde bazs bazsyla kaytldr.Nitekim ilimhayatlakaytldr;kudretde ilimvehayatlakaytldr. radedebyledir,gerikalanzikredilendrdylekaytldr.

simlerdebiradandrdeblnr.Bunlaranaisimlerdir:evvel,hir,zahirvebtn.Tmisimleritoplayanisim,AllahveRahmanismidir.Allah;

ster Allah diye arn ister Rahman diye arn hangisiyle arrsanz en gzel isimlerO'nundur (sr:110)buyurmutur.Bunlardanherbirininhakimiyeti altndabulunan gzel isimlerivardr.Mazharezelveebedolanherismin;ezeliliievvelisminden,ebediliihirisminden,zuhuruzahir isminden,butnubtn ismindendir. bdave icada ilikin isimlerievvel isminedahildir. adeveceza'ya ilikin isimlerihir isminedahildir.Zuhurvebutn'a ilikinolanlarzahirvebtn'adahildir.eyler udrtdenhaliolamazlar:Zuhur,butn,evveliyyet,vehiriyyet.

simlerbirbaka ekildedezt,sfatve fiil isimleridiyeblmlereayrlr.Hernekadarbunlarntm zt'n isimleri olsalar da;O'nun bu isimlerde zuhuru asndan zt isimleri; sfatlarn zuhuruasndansfatisimleri;bunlardafiillerininzuhuruasndandaesma'lefladnalrlar.Bunlarnouikiveyaynkendindetoplar.nkbunlardabiradanzta,dieradansfatlaravebirbakaadandafiilleredelaletedenbir eyvardr.MeselaRab;sabitanlamylaztaaittir,malikanlamylasfataait,muslihanlamyladafiileaittir.


13/39

Ztisimleri unlardr:Allah,Rab,Melik,Kudds,Selam,M'min,Mheymin,Azz,Cebbar,Mtekebbir,Al,Azm,Zahir,

Btn,Evvel,Ahir,Kebr,Cell,Mecd,Hakk,Mbn,Vcid,Mcid, 'Samed,Mteli,Gan,Nur,Vris,Zlcelal,Rakb.Sfatisimler;Hayy, ekr,Kahhr,Kahir,Muktedir,Kav,Kadir,Rahman,Rahm,Kerm,

Gaffar,Gafur,Vedd,RaufHalm,Sabr,Bin,Alm,Habr,Muhsy,Hakm, ehd,Sem,Basr'dir.Fiilisimleriise;Mubdi,Vekl,Bis,Mucb,Vsi,Hasb,Mukt,Hafz,Hlk,Bri,Musavvir;Vehhb,Rezzk,Fetth,Kbz,Bst,Hfd,Rfi,Muzz,Mzill,Hukm,Adi,hatifMud,Muhy,Mumt,Vali,Tevvb,Muntakim,Muksd,Cami,Mun,Mni,Drr,Nfi,Hdi,Bed,Reiddir.

eyh (r.a.) nu'd Devir adl eserinde byle belirlemitir; Biz de hibir deiiklik yapmadanteberrken naklettik. Kimi isimler gaybn anahtarlardr; bunlar sadece Allah ve kendisine zathviyetiylehakkntecellettiikutuplarvekmilinsanlarbilir.BuhusustaAllah:

O, gayb bilendir, gaybn yalnzca honut olduu eliye gsterir. (Cin:26) buyurmutur. VePeygamberde,duasnda,buna:

Seningaybnnbilgisi iindetercihettiindiye iaretetmitir.Biradanbunlarevvelvebtnisimler kapsamna girer. Bunlar a'yan sabitenin ilkesi olan isimlerin ilkesidirler. nallah ileride

a

klayaca

z.Buisimlerinolularlailgisiyoktur.Nitekim eyhFuthtu'lMekkiyye'de yledemitir: Yaratma ve nisbetler dnda kalan isimlere gelince, bunlar ancak O bilir; nk bunlarnolularla ilgisi yoktur, Bunlarn bir ksm d dnyann anahtarlardr; nk, bunlarla sadece dduyulurlarkasdedilir.Bazandabunlarladahagenelbiranlamkasdedilir.NitekimAllahbuhusustaylebuyurmutur: ehadetvegaybnbilicisi(Ra'd:9).Bunlarnhepsi,bakabiradandaAhirveZahirisimlerikapsamnagirer.Ohalde,Esm'lHsn,tmyleisimlerinasllardr.Bilineki,mtekabil iki isimarasndabu ikisindendoma ikiynlve ikisiarasndakprolanbir

isimvardr.Nitekimmtekabilikisfatarasndadabuikisfattandomaikiynlbirsfatvardr.Aynekilde isimlerin bazsnn bazsyla bir araya gelmesinden de, istermtekabil olsun ister olmasn,sonsuzisimlerortayakar;bunlarnherbirininilmveaynvcddabirmazharvardr.

TembihHkmlerinegre fiil isimleri uksmlaraayrlr:Bunlardanbirksmezeldenebededekhkmkesilmeyenveetkisisonaermeyenfiilisimleridir.Kutsalruhlara,melektnefislerevemutlakzamanadhilolduuhaldegrecelizamanadahilolmayan,rneksizyaratlanher eyehakimolanisimlergibi.Bir ksmnn hkm ezelilik bakmndan kopuk olsa bile hkm ebedi olarak devam edecek olanisimlerdir; Ahirete hakim olan isimler gibi. nk Bunlar ebedidir. Nitekim yetler bunlarn vehkmlerinin ebedi olduuna delalet eder. Bunlar zuhuru itibariyle ezeli deildir. nk bunlarnzuhurunun balangc dnyev inann bitiminden itibarendir. Bu isimlerden bir ksm hkm ezelbakmndan kesik, etkisi ise ebed bakmndan son bulur. Greceli zamana dahil olan her eye vednyevoluahakimolanisimlergibi.Hernekadarbunlarnahiretitibariyleneticeleriebediolsadazuhuru itibariyleneezeli,nedeebedidirler.Hkmlerisonbulanlaragelince,bunlarnhkmleriyamutlakolarakkesilirveonahakimolan isimmutlak ilhgaybkapsamnagirerdnyevioluahakimolmu isimgibi,yadagcveetkisinin(devlet)zuhurusrasndahakimiyettekendisindendahatamolanisminhkmaltndagizlenmi vertlisimlerdir.

nk isimlerin kendi zuhurlar ve hkmlerinin zuhurlar bakmndan devletleri vardr. Herbirinindn sresi1000ylolanyediyldzndn srelerive eriatlarbugveetkileredayanr.Ziraher eriat iin bir isim vardr;bu ismin etkisi ve gcnn devamyla ve saltanatnn bekasylaeriatdevameder,onunsaltanatvedevletininzevaliylenesholunur.Sfatlarntecellleridebyledir.nk herhangi bir sfat zuhur edince baka bir sfatn hkm, onun altnda son bulur. Tek tekisimlerdenherbiribirmazhar ister,etkileribumazharlaortayakarvemazhara'yandan ibarettir.Eerbuaynlar, insaniaynlargibi,tm isimlerinhkmlerininzuhurununalcs isebuaynlarhernonlarn e'nlerinden bir en'ne mazhar olurlar. ayet isimlerin hkmlerinin ortaya kmasnakabiliyetlideillerseozamansadecebirksmnazgolur,bazsnaolmazlar:Meleklerinaynlargibi.Buaynlarnd dnyada,dnyave ahiret itibariyledevamlarve sonbulmalar, isimlerinonlardakietkilerininsrekliliivesonbulmasnabaldr.Okadar.Buuyaryiyicekavrarsanvemaksatdahasl


14/39

olursaseniniinbiroksrlarakazlr.

BakaBirtembihD dnyadavarolan eylerinhepsid varlklarbakmndanzahir ismininhkmaltndadr.Hak

(shhanenu)zuhurubakmndanZhir'intakendisidir.NitekimbutnuasndandaBun ismininta

kendisidir.Dolay

s

ylabilgidekia'yn

sabitedebt

nl

a

s

ndanAllah'

nisimleridir.D

dnvadavarolan eyler bu a'yn sabitelerinmazharlardrlar. Bu bakmdan, zhirlii asndan d dnyadakivarlklarntabiatlarAllah'nisimleridir. ahslarisebuisimlerinmazharlardr.Dolaysyla,cinsolsun,trolsun,herd gerekliinana isimlerdenbir ismivardr.nkbuana

isimler tek tek tm fertleri kapsar; dahas her ahsn tekil isimlerden bir ismi vardr. nk ahszahirlemazharn d dnyada birlemesi asndan, kendisine aitmahhas ilintileriyle birlikte bugerekliintakendisi(ayn)dir,bakadeil.Aklolarakbakalklarasndan ahslard gerekliklerinmazharlardr.Nitekimd gerekliklerdea'ynsabiteninmazhar;a'ynsabitedeisimvesfatlarnmazharlardrlar.Okadar.

Tembih:

Sonraki bilgelerden baz

s

Allah'

n zt

n

bilmesinin zt

n

n kendisi olduunu, mmkn severibilmesinin ise (kendilerine yneltilecek sulamalar dan kanmak iin) kendisi ile kaim sretlelebirlikteilkaklnvarlndanibaretolduunusylemilerdir.Yceilhhikmetleribilenmvahhitlercebubiradanbyleolsadagenelanlamdaveonlarn ilkelerinegredorudeildir.Zira ilkaklzathudslahadistir.OysaAllah'nilminingerekliikadimdir,nkkendisininayndr.yleyse,ilkaklnAllah'naynsolmasnaslmmknolur?Ayn ekildeilkakl,mmknhadisveztidemlemesbukolduundan,Hakknmalumudur. ZiraAllahbilmedii eye varlk veremez. SonutaAllah'n ilk aklailikinbilgisizorunluolarakonunvarlndanncegelir.yleyse,Allahilkakldanbakabir eydir;veilkaklnmahiyeti zorunluolarakbilginingerekliindenbakabir eydir.nk ilim,bazen,Hakknkendiztnkendisiylebilmesigibibizzatzorunlu;bazan izafetlisfat;vebazendemahiyetinaksinesaltizafetolur.

Eer Zt

n

bilmesi yarat

klar

n

bilmesinden farkl

d

r vebubilmede ilkak

ld

rdenirse, ylederiz: Bilmenin asl birdir, fertleri arasndaki bakalk itibaridir; nk bilmenin fertleri arasndakifarkllk bilinen konulara baldr ve bu da (bilmenin fertleri) bilmenin hakikatinin tekliine zararvermez.Hak, eyleribizzatkendisinibildiigibibilir,baka ekildedeil.O'nungrelibirsfatyadabazsuretlerdesalt izafetolmasO'nun ilkakimkendisiolmasnaengeldir;zirabirincisiaraz, ikincisicevherdir.O'nuncevherlerdenbircevherolmas,ilhhviyetinancakbunlaraakiledir.Oysaonlaragre,bubyledeildir.yleyseonunbircevherolmasmmkndeildir.Kezaeyaybildii ekildeonlaragdeyetirir.DolaysylaO'nunkudretindendeildebilgisinden ibaretolmasseeneksizbirtercihtir; aksine O'nun bilgisinin deil de kudretinin kendisi dndaki her eyi kuatmas onlarngrnegre,dahadoruolur.Ayn ekilde,ilkaklnAllah'nbilmesininaynsolduunainanmakbtneyannvarlndannce

olan ilh inayeti iptaleder. lkaklAllah'nnezdindebirhzrbulunutanda ibaretdeildir.nkhzrolmahzrolann sfatdr;buhazrolandaakldr.Allah'nbilmesi iseO'nun ifadr; sfatdakendisindenbakabir eydir. KezaAllah'n ilmininhzrolmasz gereiO'ndan sonradr; nkO'nunsfatdr. lkAklnhzrolmasdazgereiHak'tanvebilgisindensonradr;nkHaktelatmyetkinlikleriylebirliktebizatihi,mevcudattanncegelir.Allah'nbilgisihzrbulunmak eklindeyorumlanamaz.Ayn ekildebu,Allahtelnnen ereflisfatlarnda,kendisindensadrolmu bakabir eyemuhta olmasn gerektirir: ve cz' olmalar asndan czileri ve bunlarla ilgili durumlarO'nunbilmemesinigerektirir;oysaAllahbylebir eydenyceveuludur.

mdi,eermuhakkikarif, eylerinzlerinivekllmnlar icmlenbilmesiasndankendisiyleHakkn bilgisinin ve bir adan zahirle mazharn ayn olduunu sylerse bu doru olur. ncekitembih te getii zere, O, alm isminden ibarettir. nk O'nun mahiyeti zel bir taayynletaayynetmi ilhhviyetten ibarettir;kibudailkakldiyeisimlendirilir.Ancakbuzeltaayynilkaklazgdeildir;aksinekllilerivecz'leriiinealmasbakmndankllinefsedezgdr.Hattabuadansadece ilkakldeilherbilenO'nunalm ismiolur.Hakmbuanlamkavrayamaz;nkona


15/39

gre, akl ve baka eylermahiyet ve vcd asndan Haktan bakadr ve Hakkn yaratklarndan(ma'll) bir yaratktrlar; dolaysyla, sonu olarak Hak sfatlarnda ve yetkinliklerinde kendisindenbaka bir eyemuhta olmu olur.Dorusu, insaf sahibi olan herkes kendisinde unu bilir: ademzamanolsunolmasn,eyayrneksizyaratanve yokluktan varla karan,onlar icadndannce,hakikatlar ve lazm olan zihni ve harici suretleri ile bilir. Aksi takdirde onlara varlk veremezdi.

Dolay

s

yla,Allah'

n onlar

bilmesi onlardan baka bir eydir.Allah'

n zt

n

n ve zt

n

n ayn

s

olanbilgisininbirokdurumamahalolmasnn imknszlna inanmakancakbu eylerinAllah'tanbakaolmas durumunda doru olur. Tpk Hakk'tan perdelenmi olanlarn grnde olduu gibi. BueylerinvcdvehakikatasndanHakk'nayns,taayynvesnrlanmaasndaniseHakktanbakaolmalarna gelince,bummkndr.GerekteO,nebirmahalle konan,nedemahallin kendisidir;tersineO,bazankonakbazanda konukbiimindeortaya kan tekbir eydir,Ohalde iinaslnn,eyannsuretlerinitmelliivetikellii,kveby,toplucaveayrntsylabirlikte,aynveilmolarakkuatanztibirbilmeyleolduuortayakmtr.

Yerdevegktezerrekadarbir eybileO'nunbilgisidndadeildir(Ynus:61).yle bir ey ileri srlecek olursa: ilim Zt ve O'nun yetkinliklerinden ibaret olan malma

(bilinene)tabidir;yleyseO',nasloluyordao eyinkendisioluyor?Derizki,Grelisfatlarnbirtakm

ynlerivard

r:Zttanbakaolmamaynvezttanbakaolmalar

yn.Birinciynegreilim,irade,kudretvekendilerine izafet iliendierleribilinene, istenene,yokatabideildirler.Zirabunlarztnaynsdrlar.Bunlardaoklukyoktur. kinciynegr',ilimbilinenetabidir.Ayn ekildeiradevekudret,istenen ve g yetirilene tabidir. Bilgide bir baka yn de vardr: bu eylerin suretlerinin bilendeolumasdr.Butrbilmedebilenlebilineninaynoluubilgininbilinenetbioluundandeil,tersinebilinen eylerin suretlerinin bilende meydana gelmesinden dolaydr, Bilginin eylere tbi olmasasndan,i aslndabyledirdenir;yanikendisinebilgiilien uhakikat(bilenleayndrdenir).Oysaohakikatzbakmndanztnkendisideildir.Kimiarifler ilkaklhakknkendisisaymlardr:bununnedeni udur: lk akl, cz'leri iine alan kllileri kuattandan tr ve bilgisinin de Allah'nbilgisinde olanlarla rttnden ilh bilgiye mazhardr. Ayn ekilde; LevhiMahfuz ad verilenTmelnefsde,buadan,Hakk'tanibaretter.

lminhakikatinivemalumatailimesiniAllah'danbakas

bilemez.Bilmeninapa

kl

san

s

;glgeile glgenin glgesi arasnda bir fark bulunmayndan kaynaklanmaktadr. Zira olular onlarnvarlklarnnglgeleridirler.Ayn ekildebilgininolumasdaapaktr;bir eyinoluumunubilmeninapakl ise;o eyinhakikatinivemahiyetinibilmeninapaklngerektirmez.AllahGereien iyibilendir.

NCFASIL

A'ynSabiteVeBazEsmiMazharlarHakkndalhisimlerinAllah'nbilgisindema'kulsuretlerivardr.ZiraO,ztndantrztn,sfatlarnve

isimlerinibilir.Builmsuretler,zelbirtaayynlevebelirlibirnisbetletecelledenztnaynsolmasbakmndan,tikelolsun,tmelolsunehlullahstlahndaa'ynsabiteolarakisimlendirilir.Kelamclarvefilozoflarca(ehlinazar),bunlarn(a'ynsabite)tmellerinemahiyetlervehakikatler,cz'lerinedehviyetlerdenir.Mahiyetler, ilmhazrette ilkncetaayynetmi, ismkllsuretlerdir.Busuretler,feyzi akdes yoluyla, ilh zttan taarlar. lk tecell, zat sevgi araclyla ve Zt'n, zuhurunu veyetkinliklerinikendisindenbakakimseninbilmediigaybanahtarlarntalebiylegerekleir.

lh feyz feyziakdesve feyzimukaddesolarak ikiyeayrlr.Birincisiylea'yn sabitevebunlarntemel istidatlarbilgideoluur; ikincisiyledebunlar levazmvetevbii ilebirlikte,dardaoluurlar.eyh uszyleitebuna iaretetmitir:Alc,ancak,O'nunfeyziakdesiylevardr.Butaleb ilkin,EvvelveBtnismine,sonradabuikisiylebirliktehirveZhir'edayanr.Ziraevveliyetvebtiniyyetilmvcdiinsabittir;ahireiyyetvezhiriyyetaynvcdiindir.Bilgidevarolmayannnesnelolarakvarolmasmmkndeildir.A'yn,d dnyadakivarlklarnimknveimkanszlklarasndanikiyeayrlr:Mmknaynlarve

mmteniaynlar.Mmteniolanlardaikiyeayrlr.Birincisi,aklnvarsaymasnabalolanmmteniler;Allah'aortakkomak,ztveeliiklerinbirlii


16/39

vs. gibi. Bunlar kuruntuya dayal akln dourduu, mevhum eylerdir. Allah Telnn bu trdenkuruntularbilmesiakl,vehmibilmesindendolaydr.Buikisinin(aklvevehm)mevhum eyhlerivarsaymas, bunlarn bilgide ve ism suretlerde ztlarnn bulunmas asndan deildir; aksi haldevcdda erikolmasgerekirdi.Futhfda eyh,evliyadanszettii73.Bab'da;

Ortadaaslabir erikolmamtr;tersine erik,altndasaltyokluunortayaktbirterimdir.

Allah'

nvarl

n

birlemeye ilikinbilgibunureddetmitir;dolay

s

yla irk,yalanszden ibaretbireyolarakadlandrlmtrder.kinciksm:Varsaymsalolmayanksm;buksm,esasensabitveilimdemevcut,hakknztna

iliik durumlar ierir. nk onlar, zahirin zdd olmas bakmndan btna zg gayb isimlerinsuretleridirler.Zirabtnnzahirlebuluanvebulumayan ikiyzvardr.Mmknlerbtnnbirinciyzne;mmtenileriseikinciyznezgdurumlardr.Buisimlerhakknda eyhFtuhatnda yledemitir:Yaratmavenisbetlerleilgiliolanlarndndakiisimleregelince,onlarancakObilir;ziraonlarn

olularlailikisiyoktur.BunaPeygamber(sallallhaleyhivesellem) uszyleiaretetmitir:....veyagaybbilgindenistediin ey.zleriasndanbuisimlerbtnistediklerivezahirden

katklar iinzahirdevarlklaryoktur.Bu isimlerinsuretleriaynvarlklanitelenme imknolmayan

ilmvarl

klard

r.Ak

lc

lar

nbuhususta uurlar

yoktur;ak

lburayanfuzdaedemez.Esasenbu trmanalaramuttaliolmak;peygamberlikvevelayetkandilindenvebuikisineinanmadankaynaklanr.Mmteniler, harite varolma zellii olmayan ilh hakikatlerdir; nitekimmmknler, darda

varolmazelliinesahiptirler.Mmknherhakikat,ilmhazretteezeliveebediolaraksabitolsada,aslavcdkokusualmamlardr;ancaktmd grnleri itibariyle ilmhazrettedirler.Bunlardan,ilmhazrettebakihibirisiyokturki,dahasonraistidadicabhariteaynvcduistemiyorolsun.Zirabunlaristidatdilleriyleaynvcduisterler. ayetVahibulCevvdbunlaravcdvermeseydi;cmertolmazd.Herbirininvcdtalebineramenbazsndierinetercihetmesiseeneklerebalolmayanbir tercihdir. Bunlarn fertleri, Hakkn bildii gerekleecekleri zaman beklediklerinden gaybdanehadetednyeviolu sonbuluncayakadarzuhuragelirler.Ayn ekilde,sahihhadisteiaretedildiigibi,hiretdedebylezuhuragelirler:

Cennette bir mminin can

ocuk istediinde, gebe kalmas

, doumu ve yalanmas

tek birsaatteistediigibiolupbitecektir.NitekimAllah:Orada cannzn ektii her ey var, istediiniz her ey var. Tm bunlar esirgeyen ve

balayandansizibirarlamadr(FussiIet.3132)buyurmutur.Mmkn aynlarda cevher ve arazolan aynlardiye ikiye ayrlrlar.Cevheri aynlar tmyle tbi

olunanlar, arazlar ise tbi olanlardr. Cevherin de akllar ve soyut nefsler gibi basit ve ruhani;cevherler; unsurlar gibi basit cismani; darda bulunmayan fakat aklda bulunan cins ve fasldanoluancevherimahiyetlergibimrekkep;akldabulunmayanfakatdardabulunanbasitcisimlergibibasitve ilintiselmvelledtselasegibison ikisindenoluanksmlarvardr.Cevherive ilintiselolanaynlarst,orta ve alt cinsolarak ayrlrlar.Bunlarnherbiride trlere,onlarda snf ye ahslaraayrlr.

Yerde ve gkte ilminden hi bir ey gizli kalmayan Zt ne ycedir; O iiten ve bilendir.(Sebe:3).AynlardnyasEvvel ismivemutlakBtn ismininmazhardr.RuhlarlemimuzfBtnveZahir

ismininmazhardr. ehadetlemi ise,muakZahirve,biradandahir ismininmazhardr.Ahiretlemi,mutlakhirismininmazhardr.BudrdnkendindetoplayanAllahismininmazharise;tmlemlerehakimKamil nsandr.Misallemizahirvebtnnbirlemesindendoanvebuikisiarasndaberzaholanmtevellid ismininmazhardr.stcinsler,drt isimden ibaret(Evvel,Ahir,Zahir,Btn)ana isimlerinmazhardr.Ortacinslermertebece,ana isimlerinaltndayeralan isimlerinmazhardr.Altcinslerse,kuatmavesrabakmndan,bununaltndabulunanisimlerinmazhardr.Ayn ekildegerek trlerde, izafi trlerikuatan isimlerinmazhardr;eerbu izafi trlerbasit

olursa,bunlardanherbirimuayyenzelbirisminmazharolur;eerbileikolursa,herbiri,mteadditisimlerinbirlemesindenoluan isminmazharolur.Bunlarn ahslar,birbiriylebirlemektendoanisimlerindekikininmazhardr.Bubirlemelerden,sonsuzca isimlervemazharlardoar.Allah'n usznnsrrdabyleceanlalm olur:


17/39

DekiRabbiminszleriiindenizmrekkepolsaO'nunszleritkenmedendeniztkenir;Birokadarndahagetirsekyineyetmez(Kehf:109).ZiraO'nunkelimeleritmyle,hakyknaynlarndanibarettir.Mterek isimlerinyetkinlikleri ise;zel isimlerinaksine,kendimazharlararasnda,hernekadarbunlardazelolsada,ortaktrlar.Dardavarveeitlisfatlarasahipolanher eybuisimlerinmazhardr.Eeromazhardaheran

onlardanbirs

fatbeliriyorsa,obus

fat

noandakimazhar

d

r;t

pk

insanferdigibi;nitekimobazanrahmet, bazan da zahmetinmazhar olur. Eer insanda srekli, belli bir sfat veya deiik sfatlarortaya kyorsa, o insan bu sfatlarn mazhardr, Akllar ve mcerret nefisler, ilkelerini ve builkelerdendoan eyibilmelerindendolay ilhbilgininmazharlarve ilhkitaplarda.Ar Rahmannmazhar ve tahtdr; krsi ise Rahm'inmazhardr. Yedi felek Rezzk'nmazhar; altncs Alm'in,beincisiKahhr'n,drdncs,Nr veMuhy'nin,ncsMusavvir'in, ikincisiBri'nin,birincisiHlk'n mazhardr. Bu taksim, ilgili felein ruhniyetine egemen olan ismin sfat asndandr.Varlklardikkatlice incelediindeveonlarnzelliklerianlalnca,bu feleklerinszkonusu isimlerinmazharlarolduunuanlarsn.

Tembih

A'yn

sabite, ilm sretler olmalar

bak

m

ndan mec'l (yarat

lm

) diye vasfedilemezler; zirabunlarondardamevcutdeildirler.Mec'liseancakmevcudolur.Nitekim,zihnimizdeki,ilmivehayali suretler, d dnyada varolmadka yaplm (mec'l) olarak nitelenmezler. Eer dardavarolmadka, yaplm olmakla nitelenselerdi, mmteniler de mec'l olarak nitelenirlerdi; zirammtenilerdeilmsretlerdir.Yapma(ca'l)yalnzdaryaoranlabuilmsuretlereiliir,yleyseilmsuretlerin ca'li demek, onlarn darda varedilmesi demektir. Ziramahiyet, d dnyayamahiyetolarak konmutur. Bu anlamda, calnmahiyete, bilgide ilimesi daha uygundur. Bylece tartmaszeleircaedilmi olur..Zira yledenemez:

Mahiyetler, taan (faiz) 'inbilgide tamasveonumeydanagetirmesiylevardeildirler.Aksitakdirde, zat hudsla hadis olmalar gerekirdi. Fakat mahiyetler varolmayan bir eyi ortayakarmak istediimizde, ilm aynlarn varlkta, zamanbakmndanHakk'dan geri kalacak biimde

zihinselsuretlerinortaya

k

gibiortaya

k

yordeildirler.AksineHakk'

nzt

n

zt

ylabilmesi,varlktaO'ndan (zamanasndan)gerikalmadana'yngerektirir.O'nunbilmesi,lemibilmesini ilkakllaaynyapanlarnsandklargibibakabirbilgiyledeil,btnbuaynlarzatbilmeninkendisiylebildiiaakar.

TembihA'ynsabiteninikiynvardr:1.Onlarismlerinsretleridir;2.haricaynlarngerekleridirler. simlerin suretleriolanaynlar, ruhlarnbedenlerigibidir; ikinci

traynlarisebedenlerinruhlargibidirler.simlerindeikiynvardr:Birisioklukyn;tekiise,buisimlerleadlananZt'nbirligiyn.oklukynkendilerinitoplayanilhhazrettenfeyzalmayamuhtatrvebufeyzilemgibialrlar.

Sfatlarlamuttasfztnbirliiasndanisimler;a'ynnsuretlerininrablandrveonlarataarlar.Ztnevveliyyeti ve btnyyeti asndan tecellnin ta kendisi olan feyzi akdes ile feyz, zti hazrettenisimlerevea'ynamtemadiyenular.Ztnhriciyyetivehiriyyeti,a'yannisealclveyeteneiasndantecellnintakendisiolanfeyzimukaddeslede,feyz,hariciaynlaraular.Kendialtndakilerincinsikonumundaolanheraynbu feyzinkendialtndaolanlaraulamasnda,

bir adan ahslara varncaya kadar, vastadr. Tpk akllar ve soyut nefslerin, olu ve bozuludnyasnda, kendi altlarnda bulunanlara arac olduu gibi. Her ne kadar feyz, Hakk'la vastaszbirlikteliiolmakgibibirzelynolanherbir eyevastaszolarakularsada a'ynn, ruhlarveharicigerekliklerolmalarbakmndanrububiyetvemerbbiyetynlerivardr.Merbbiyyetynylefeyzalrlar;rubbiyyetynyleded suretlerininrabbiolurlar.

uhalde isimlermutlakolarakzahirvegayb'nanahtarlardr.Mmknaynlar ehadetlemininanahtarlardr.Bunlarave tm isimlere, istidatlarna gre,durmadan cem'hazretinden feyzgeldiiiindirki, eyhfeyzi,mutlakolarak,cem'hazretine,kabiliyyetidea'ynanisbetetmitir.Hernekadar


18/39


19/39

olmulardr.DorusunuAllahbilir.

DRDNCFASIL

EhlullahaGreCevheryeAraz

Eyan

n hakikatini dndnde, bilmen gerekir ki, onlar

n bir k

sm

n

arazlarla rtl tbiolunanlarvebirksmndabunlaraeklenenvetbiolanlarolarakbulursun.Kendilerinetbiolunanlarcevherler; tbi olanlarsa arazlardr. Vcd btn bunlar iine alr. nk o, bunlarn her birininsuretiyletecelleder.Cevherler,cevherolmayanlaranisbetle,tekbir eydirkibudatekbirhakikattir.ButekhakikatiseKayyumiyetivegerekliiasndanilhZt'nmazhardr.Nitekimaraz,Zt'abalsfatlarn mazhardr. Grmyor musun Ki ilh Zt, srekli sfatlarla rtnmektedir. Ayn ekildecevherde,srekli,arazlarlasarnmaktadr.TpkZt,sfatlarndanbirsfateklenmekle;tmelolsun,tikel olsun bir isim olduu gibi; ayn ekilde, cevher de, kendisine kll anlamlardan bir anlameklenmesiylezelbircevher,kllisimlerdenbirisminmazhar,hattakendisiolur;tekilanlamlardanbir anlamn eklenmesiyle de bir fert gibi tekil cevher olur. Tmel isimlerin bir araya gelmesindenbaka isimlerdoduugibi,yalncevherlerinbirarayagelmesindendebunlardanoluanmrekkep

bakacevherlerdoar. simler,biridierinikuatt

gibi,cevherlerdebirbirinikuat

r.Temelisimler(mmeht)snrlveazsaydaolduklargibicevhercinslerivebunlarntrleridesnrldr.Aslabalisimlersonsuzolduugibi, ahslardasonsuzdur.Ehlullah stlahndabugereeRahmaniNefesveTmelHuyldenir.Bundantaayynedipbirvarlkhalinegelen eylerilahkelimelerdir.Eersenbuhakikati,altndabulunantrlerenisbetle,kendisinekatlancinsliiasndandnrsen,butakdirdeo,cinseaitbirtabiatolur.Eeronu,sayesindetrlerintrolduuayrmoluuasndanelealrsan;butakdirdeo,ayrmsalbirtabiatolur.Onunbirblmbelirlenmi bir ifadabirliktebulunur;oda,kendisiolaraktreyklenenyklemdir,bakadeil.Eersenonu,altndabulunanfertlerindekieithisseleriasndanveyatrlerindenbirtraltnda

eitbiimdebulunmasasndanelealrsano,trselbirtabiattr.yleysecinslik,ayrmlkvetrlk,bu hakikate eklenen ikinci mkullerdendir. Cevher, hakikati asndan, yaln ve bileik cevherin

hakikatleriyleayn

d

r.Buhakikatlerinhakikatidir.Tmhakikatler zatgayblemindenhiss ehadetlemineinervelemlerinherbirinde,olemeuygunolarakzuhureder.

Buhususta iir:

Olutakudretiniizharedenbirhakikatvardr;Buhakikat uoluuveperdeleriortayakoyandr.Arifediplerinkalbiyletanndgibilimleringzylebilinmedio.Yaratklarnhepsihakikatinehresininperdeleridir,inasl ukibunlarntmohakikatinnukabsdr.Olutakigizliliktebiracaiplikyoktur.Aksineoluun,hakikatinaynolmassenin atnbir eydir.

Onuntmelveyatekilanlamlarakatlmasdemek,onlardaortayakmasdemektir.Onunbunlarlatecellisikimizamankllmertebeleri,kimizamandatekilmertebeleriiindeolur.yleyseo,kendisiasndan,tekbirzttrvesfatlarylaortayakyladaoalanbirzttr.Her

ne kadar bu Zt zuhuru asndan itidale bal bulunsa da, zta gerekli olan gerekleri asndanbilfiildir.Birfertte,sfatvelevazmCinsindenbilfiilveyabilkuvve,birzamanyadasreklibulunanherey o fertte gaybdurumundadr. Zira zuhur edenher ey, zuhurundannce, o eydebilkuvvedir.Byle olmasayd zuhur olmazd. Cinsi ve fasl olmadndan cevherin tanm olmaz, Tanm diyesylenen ey,onungerektanmdeil,ilintiseltanmdr.Sfatlarortayakaranilhtecelller,Ohergnbiritedirhkmnce,oalmaktaolduundan,

arazlardasonsuzcaoalpdururlar;hernekadarbunlardantemeldurumundaolanlarsnrlsaydaolsalar da. Bu husus, ism hazretteki taayynleri asndan, sfatlarn birbirinden ayr gereklikleriolduunasenindikkatinieker;birbakaadanbunlar,hernekadar,tekbirhakikate,mterekbir


20/39

hakikate raci olsalar da. Tpk o sfatlarnmazharlarnn, araz olutamterek olmalarna karn,birbirinden ayr hakikatler olduklar gibi. Zira vcdda bulunan her ey, gaybda olana bir delil veiarettir.

EhliNazarDiliyleTembih

Mmknler cevherler ve arazlardan ibarettir.Cevher, d

dnyadaki cevherlerin ayn

d

r; ancak,birbirindenfarkllamalaronlarailienarazlaryoluylaolur.Tmcevherler,cevherliktabiatndaortakvemterek olmadklar hususlarda da birbirinden ayrdrlar. Bu ayr olduklar hususlar cevherliktabiatdndakalandurumlardr,bunedenledearazdrlar.Cevher, niin, cevherlik tabiatnn genel araz olmasn denilemez. Biz diyoruz ki, genel araz,

dardakileredeil,sadeceakldakifertlereaykrdr.Genelaraz,daryaoranla,o fertlerinayndr.Aksi takdirde,kendisiolarakonlarayklemolamazd.Eercevherlik tabiat,d cevherlerdenbakagenelbirarazolsayd;cevherihakikatlerdekendizndecevherlerolmazlard;dolaysylaztlardaonailitiklerindenbyleolurdu;nkilieniliilendenzorunluolarakbakadr.Keza,butabiat,kendifertlerininvarlndanbakabirvarlklavarolsayd;ozamanarazlargibiolur

veonayklenmezdi.Cevherin tabiatnnyokluu,kendindendardaolduundan,kendiyokluunu

gerektirmezdi; a

k seik lz

m'

n yokluumelzmunun yokluunu gerektirmez; aksine daha ncegetii gibi, vcdda ona iaret olur. Eer cevherlik tabiat olmasayd, cevherler, cevherlik tabiatolmadndan, harite cevher olmazlard ki bumuhaldir. Eerbu tabiat cevherlerin varl ile aynolarakvarolmu olsayd,buhariteonlarnaynsolduuanlamnagelirdikibudaistenen eydir.Ayn ekilde,cevher,birhakikatolarakdardabulunan'czilercinsindenvarlkabuledilenlerin

tamamnnaynsolursa;cevherbtnedhilolurdu;butaktirde,mahiyederincevlerlerdenterekkpedensonsuz,faslnadahilolduundanfaslcevherlerolan,ayn ekildecevherliindenvecevherliedahiloluundantrolmasgerekirdi,vehernekadarfaslarazolsada,cevhercinsindenhibir eyveya cevhervearazdanoluanmahiyetbastolmazd.Dolaysylada cevherimahiyetarazbir eyveyabazshari,bazsnadhilolursonudada,arzndankatnazarla,znde,kendinearzolanlarnbir ksm cevher olmaz veya kll'e dahil olmazd.Daha nce getii gibi, bu ikincisinden daha da

imkns

zolurdu.Zirammeyyiz'inkendisiveyafertlerindenbiriolmas

dorudeildir.Eer cevher olan aynlar sadece kendilerine zg olan belirli arazlarla eitli olsalard kesinliklezleriylefarklolmaz, insanteklerinintekbirhakikatteortakolduklargibiortakolurlard,denemez.Zirabizdiyoruzki,tmcevherler,tpk insan fertlerininbutrnhakikatindemterekolduugibi,cevherlik hakikatindemterektir. Aralarndaki farkllama ztlarnn olumasndan sonra ztlaryla(zleriyle)'dir. ahslarancaktrselhakikateilientikelarazlarla ahshalinegeldiklerigibi,trlerdeancakcevherihakikate ilientmelarazlarlatrhalinegelirler.Baksana,canlyanutk iliinceocanlbununla insanadnyor;eer kineme iliirse at, anrma iliirseeekoluyor.Bunlardanherbiriarazdr.Eitolarakyklemyaplmak istenirse itikak'a ihtiyaduyulurve yledenir: nsankonuanbir canl, at kineyen bir canldr. Buna gre nutk (konuma) itikak (paylatrma) yoluyla yklemklnmtu. Muvtaa ile ntk olan ve ntk teriminden anlalan nutka sahip olan ey insanvarlndabulunanhayvann ta kendisiolan eydir.Herne kadar akldaondan (insan varl)dahagenelolsabile.Bundandolayo,onayklenir;sonutahayvanvenutkdndaortadabir eyyoktur.Maneviterkibinsadececanllktabiatilekonumaklktabiatarasndaolduubilinmektedir;bakabireyle deil; birincisi ortak, ikincisi, deildir. Cevherin, cevher ve arazdan olumas gerekmez. Ziranutkuolan eycevherdir; ahsgibibileikolandeil.Trlkve ahslkarasndaki fark,birincisindekllkllyekatlramaonukllliktenkarmazken

ikincisindecz'ninkllyekatlmasveonukllliindenkarmasndayatar.Ntk'n insanamuvtaayoluyla yklem klnmas, nutuk sahibi olan eyin insana yklenen baka bir mahiyet olduunusylemeye engel olur. nk birmahiyeti kendisinden bakasna yklem klmakmahiyetin zneaykrdr.Yklemklmadavarlnicaddiyebir eyszkonusudeildir.nkyklemklmakvarladeil,mahiyetedir. Eer byle bir eymmkn olsayd,mevcut czlerden olumu birmahiyetinczlerini, varolular srasnda bunlara yklemek de caiz olurdu. Dolaysyla bir tek olann varlmrekkepvarlnkendisi (ayn)olurdu.Dardabamszbirvarlolmasndantr, faslolmayauygunolmamaklabirlikte,kendisineeklendiindecanlonunlainsanoluyorgerekesiylenefsinatka


21/39

demekolannutkilkesininhayvanaaitolmadnsanmayasn.Tamtersine,builke,canszvarlklardaiindeolmakzere,her eydevardr.nkher eyinmelektveceberutlemindenbirpayvardr.Hayvanlar ve cansz varlklarla konumasnda olduu gibi, eyay zyle mahede eden RisaletMadenindenbunute'yideden eylergelmitir.Allahtela ylebuyurmaktadr:

Hibir ey yoktur ki O'nu hamdiyle tesbih etmemi olsun, ancak onlarn tesbihini

anlayamazs

n

z(sra:9).Nutkunherbirinsaniin lhdetvesnneteuygunolarakortaya

kmas

insanmizacnn itidalinebaldr.Kamil insanlaragelince,durumbyledeildir.nkonlareyannbtnna vkf olup konumalarn kavrarlar.Mteahhirnun, nutk'tan maksadn, konumak deilkllilerikavramakolduunu lgatanlamnatersolmaklabirliktesylemeleriyukardakianlam ifadeetmez.nkbuanlamdanutk,sadeceinsanazgmcerretnatklaaittir.Oysaonlarnbuhusustahibirdelilleriolmadgibi,hayvanlarntmelbiralgsahibiolmadna ilikinakseikbilgilerideyoktur. Bir eyin bilinmemesi onun yokluunu gerektirmez. Hayvanlardan sdr olan tuhaf eylerzerinde derinlemesine dnmek o hayvanlarn kllileri idrak ettikleri sonucuna varmamzgerektirir.Kezatmeliolmadantikelalgmmknolmaz.nktikel ahslamaklabirliktetmeldir.Allahyolgstericidir.

Tembihz gerei araz, konaklayacabirmahalle ihtiya duyduu gibi kibu cevherdir cevherdezgerei, grne kmak iin arazamuhtatr. Hatta cevher arazn varlk nedenidir ve onu ister.Bylecearalarndaki irtibatkesintisizolarakoluur.Bunlardanherbiri,birtrayrmla,akldacevheraraz ve harite cevher araz olmak zere ikiye ayrlr. Birincisi, ilm hazrette sabit cevher ve araza'ynlarveeitbiimded trlereyklenencinsvefasllargibidir. kincisi,dardavarolancevhervearazlargibidir.Bununlacevherin,eervarolsaydbirkonudaolmadanveyabirkonudaolmayanbirmevcutolanmahiyetolduu bilinirdi.Araz isebunun tersidir.Birinci gruptan iki yahutdaha fazlacevheribirletirmek,hayvanvenatkyklemleriniinsanakartylayklemekgibi,herikisinekonuolan eyeyklemyapmayaengelolmaz.

Ek

Vcd, mknve mkans

zl

kHakk

ndaeyh kaddesellh srrahul azz Fuss' bizzat zorunluluk ve bakasyla zorunluluk, imkan,mmkn ve imtinay zikrettiinden dolay bu yola uygun olarak bu nisbeti aklamaya ihtiyaduyduk.Biz ylediyoruz:Zorunluluk,imkanveimkanszlksaltaklinisbetlerolduklarndan,bunlarnaralarnda d dnyadaki konularn gerekletii gibi bir gereklemesi yoktur. Bunlar sadecezihinlerdevarlvardr.nkbunlarilmhazrettesabitolanayn(bireysel)ztlaratbidurumlardr.Bunlar d varlklarna oranlammknlerin imkan,mmtenilerin imkanszl; bu ztin kendisineoranladavcdunzorunluluugibidurumlardr.Kendisiolmakbakmndanvcdztylazorunludur.Onunzorunluluuilaved birvcdbakmndandeildir.yleysezorunluluk,ztnkendisiniaynylagerektirmesi ve darda gerekletirmesi zaruretinden ibarettir. mtina bir ztn d varlnnyokluunugerektirmezaruretidir. mknisebuztnvarlkveyokluuzorunluklmamasdr.Ohaldeimkan ve imkanszlk kendileriyle nitelenen eylerin harici varlklarn zorunlu klmadklarndanolumsuzlaycsfatlardr.Zorunlulukisesubtbirsfattr.Mmtenilerinztvebir eyizorunluklmalaryokdenemez;zirabizonlarn ikiksmaayrldn

aklamtk: Akln varsayd ve z olmayan ksm ile sabit durumlar ve hatta ilh isimler ksm.Zorunluluunharic ve zihn tm varlklar kuatt dahance aynlar aklanrken gemiti.nkonlarnvarlzorunluolmadndannedarda,nedeakldavarolurlar.Buna gre zorunluluk ztndan vebakasndandolayolmakzere iki ksma ayrlr.Bilinmeli ki

blmlemeubudiyetve rubbiyetlebelirginlemeasndanyaplm birblmlemedir.Saltvahdetasndanise,sadecezttantrzorunlulukvardr.Bunagre,bakasndandolayzorunluolanhereyz gereimmknolupzn imkan kuatmtr ve imkanlanitelenmesinin sebebi iseonunbakalarndan ayrlmas (imtiyaz)'dr. Eer bu ayrlma olmasayd vcd zti zorunluluk biimindekalacakt.Bunisbetinmenei ilmihazretolunca, ilerigelenlerdenbazlar imkanhazretinin ilmhazretle

zde olduu kanaatine varmlardr. Burada ve nceki Fasl'da zikri geen akli konular, nazar


22/39

hikmetin zahirineaykrolanbaz eyleri iindebarndrsada,gerekte,bunlarnd ruhu,vcdunmertebelerinivebunlarngereinibilennebevhazretinnurundangelir.Bundandolay,hernekadarfelsefezentisiiindenolanlarvetaklitileribukonularuluortaelealsalardaEhlullahbunlarakasylemektenekinirler.AllahhakksylerveyoluOgsterir.

TaayynKonusundaSonszBilmek gerekir ki taayynortaklamaolmayacak ekilde,bir eyibakasndan ayran eydir.Budurumbazen,vacibu'lfaMnzylebakasndan seiklemesive a'yn sabiteninbilgidebelirmesink a'yn sabite zlerinde seiktir gibi, ztn ayns olur. nk vcd, ilm hazrette belirli birsfatlaztvesabitaynolur.Bazendebakas iindeilsrfkendiztna ilaveolmu birdurumolur.Yazcnn yazclkla yaz bilmeyenden ayrlmas gibi.Bazende kendisinde ztna ilave bu durumunmeydana gelmemesiyle ayrlr. Yazcln yokluu ile mmnin katipten ayrlmas gibi. Birincidurumda, bu ilave durumdan bakasnn meydana gelmemesi dikkate alnmamakla birlikte budurumunondameydangeleceikabuledilir.Zeyd'deterziliinmeydanagelmemesinidnmemeklebirlikte yazcln meydana gelmesini dnmemiz gibi, ya da baka eyin onda meydanagelmemesinidnmeklebirlikteyazclnondameydanagelmesikabuledilir.

lavetaayynbazanvarl

ksal,bazenyokluksal,bazendebuikisininbirlemesiyleolur.Tekbirtrkendi trlerininhepsini iinde toplar.nk insan,mesela,attanz ileayrlr;mazharlarndanbirmazhar iinde varlksal bir sfatn meydana gelmesiyle de dier bir varlksal sfatla ortaya kanbakasndanayrlr.MerhametliolanZeyd'ingaddarAmr'danayrlmasndaolduugibi;vevarlksalbirsfatlaortayakankimsedeyokluksalbirsfatlaortayakankimsedenayrlr;bileninkaracahildenayrlmasgibi;ve terziolmayankatipdekatipolmayan terzidendierbir sfatlaolmamaklabirliktevarlksalbir sfatla ayrlr, veyabunun tersiolur. lave taayynlerin tm varln gereklerindendir;yle ki birbirinden ayr olan yoklar onlar kabul edenin zihnindeki varlklar veya melekelerininvarlklar bakmndan birbirinden ayrlrlar. yle denemez:Mevcudat arasndaki farkllklar sadecetaayynlerdenkaynaklanyorsa,onlarzleriylebirbirindenayrolamazlard;aksine tekbirhakikatteortaklaaninsanfertlerigibizleriortakolurdu.Zirabizdiyoruzki,ztlarsadeceilmtayynlerlezt

olurlar. Bu taayynlerden ncesine gelince, mahz vcd olan ilh Zt'tan baka bir ey yoktu.NitekimPeygamber yledemitir:Allahvardveberaberindehibir eyyoktu.Bunagre,aakmtr ki, aynlarn ztlaryla farkllmalar, ilkin, sadece, kendileriyle ztlarn zt olduklartaayynlerdenkaynaklanr.Nitekim ahslardaonlar ahslatranlarla ahsoluyorlar.nkonlarnzleriylevesfatlarylaseikleenekztlarvardr.

BENC FASIL

KlllemlerveBe lhHazretlem kelimesi, lgat anlamnda, almet' ten geldiinden kendisiyle bir eyin bilindii ey

demektir; stlah anlamnda ise, Allah'dan baka her ey demektir. nk Allah, isim ve sfatlanynyleonun sayesindebilinir. Ziralemin fertlerindenherbir fertleAllah'n isimlerindenbir ismibilinir.Zirao fert,O'nun isimlerindenzelbir isminmazhardr.Cinsvehakikinev'ledekll isimlerbilinir;hatta,halknezdindektgrlenkarasinek,sivrisinek,pirevs.iledebirtakmisimlerbilinirki bunlar o isimlerinmazharlardr. lk akl, lemin hakikatlerinin kllilerini ve bunlarn suretleriniicmalenierdiindenRahmanismininkendisiylebilindiiKlllem'dr.Kllnefs,ilkakimiinealdeylericz'olaraktafsilen ierdiindenayn ekildeRahm ismininkendisiylebilindiiKlllemdir.nsanKamil,ruhmertebesindeicmalen,kalbmertebesindedetafsilenbunlarntmnierdiinden,isimleritoplayanAllahismininkendisiylebilindiiKllAlem'dir.lemin fertlerinden her bir fert bir ilh isme almet olduuna gre ve her bir isim lemin

isimlerini kapsayan bir zt olunca, ayn ekilde, lemin fertlerinden her bir fert, kendisiyle tmisimlerinbilindiibirlemolur.yleyselemlerbuadansonsuzdur.Ancak,tmelilhhazretlerbetaneolduundan,ayn ekilde,kendisindenbakasnkapsayanklllemlerdebe olur.Kll hazretlerin ilki, mutlak gayb hazretidir. Mutlak gayb lemi, ilm hazretteki sabit'aynlar

lemidirvebununkarsndamutlak ehadetlemivardr;budamlklemidir.


23/39

Muzaafgaybhazreti,mutlakgaybayaknolanve ehadetlemineyaknolanolmakzere ikiyeayrlr.Mutlak gayba yakn olann lemi, cebert,melekt ruhlar lemi, yani akllar ve soyut nefsler

lemidir. ehadete yaknolan iseMisallemidir.Bylecede izafigayblemi ikiyeayrlm oluyor;nk ruhlarnbir ehadet lemineuygun suretleri,birde,mutlak gayb lemineuygun soyut akl

suretlerivard

r.Beincisi ise, anlan drt hazreti kendinde toplayan, tm lemleri ve iindekileri kendisindebarndran insan lemidir. mdi, mlk lemi melekt leminin mazhardr; bu da mutlak misallemidir.Mutlakmisal lemi de, ceberut leminin, yani soyutlar lemininmazhardr; ceberut lemide,

sabitaynlarlemininmazhardr.Budailhisimlervevahidhazretinmazhardr;odaehadhazretinmazhardr.

TembihBilinmelidir ki, bu lemler, kllsiyle cz'siyle, onun kelimelerinin tamamn ierdiinden ilah

kitaplardr. lkaklvekllnefsanakitabn(mm'lkitap) ikisuretidirler, ilmhazretolanbu ikisi ikiilhkitaptr.

Kimizamanilkakla,eyay

toplucaierdiindenm'lkitapdenir; lkak

ldakilerkendisindetafs

LnzuhurettiindendolaydakllnefseKtabu'lMbndenir.Buna,kllcismebaslnefshazretiolanmahv ve isbat kitabdadenir. Zira kll cism sonradanolanlarla (havadis) ilikili olduundan, kllnefsin suretidir. Mahv ve isbat ancak ahsi suretler iin geerlidir; bu zlerine gerekli halleriasndandr; bu da felek konumlan art klan asli istidatlarna gredir; bu felek konumlar da,mdebbir,mhi,msbit,dilediiniyapanvs. isimleriyleHakk'danbunlarataanhalleriylebirliktebusuretlerigiydirir. nsanKamilise,tmbukitaplarcamibirkitaptr,ziraobykleminnshasdr.RabbnarifAlib.EbiTalibkerremallhvehe ylediyor:iir:lacnsendefarkndadeilsin,dertsendesabretmiyorsun.Senkkbir eyolduunusanyorsun,

Oysabyklemsendedrl.Sen,harfleriylegizlininaaktaklayckitapsn.

eyhde ylediyor. iir:

BenKur'anmsebu'lmesn,Ruhunruhu,kaplarndeil.Kalbimmehudumlabirliktedir,O'numahedeeder,dilimsizinle

nsan Kamil, ruhu ve akl bakmndan mm'lKitab diye isimlendirilen akl bir kitaptr. KalbiasndandaLevhiMahfuzKitabdr.Nefsiasndanmahvve isbatkitabdr.Bukitabnykseltilmi,temiz, mkerrem sayfalarna, srlarna ve anlamlarna sadece karanlk perdelerden arnmlardokunabilir. Zikredilen kitaplar, ilh kitaplarn asllardr. Bunlann dallan da, akl, nefs, ruhani vecismani yetiler cinsinden vcd da bulunan eylerin tmdr. Zira bu kitaplar, kendilerinde istermcmel, ister mufassal, btnyle ve bir ksmyla mevcudatn hkmleri yazlacak eylerdir. Buyazmannasgarisi,bir eyneiseoolarakhkmnyazmaktr.Allaheniyibilendir.

TembihBilinmelidir ki, ilk akln byk lem ve onun gerekleriyle olanmnasebeti, tpk, insani ruhun

bedenveyetileriyleolanmnasebetigibidir.Kllnefs, tpk, nefsi nka'nn insann kalbi olduu gibi, byk lemin kalbidir. Bundan tr

lemebyk insandendi. Sanlmasn ki, kendi gerekliklerinden ayr suretlerinHakk'tanbu ikisinetamasbahanesiyle, ilkaklnvekllnefsinkapsadsuretler,bunlarnhakikatindenbakadr; tamtersine, bunlara u suretlerin ak demek, onlar da bu hakikatlerin icadndan ibaret demektir.


24/39

Dardaki tmhakikatler, ilkaklvekllnefsteki suretleringlgelerigibidir.nkdardaortayakan eyler, ilkin bu ikisinde zuhur vastasyla olur.Bu ikisindede suretlerin bilgisi,haritekindensoyutlama yoluyla deil de, kendilerine akan suretlerin aynyla oluur. Bu hakikatler, ilk aklnhakikatininaynsdr;dahas,srfvcdasndanhakikatleribilenherbirvarlnayndr;hernekadarbu gereklikle taayynleri ve bilinmeleri itibariyle baka olsalar da. nk biz, tm hakikatlerin

hakikat olmalar

a

s

ndan, mutlak vcda raci olduunu a

klam

t

k. Bunlardan her biri vcdbakmndandieriyleayndr.Hernekadartaayynleriitibariylebakabakaolsalarda.Keza,dardailkzuhureden ey,ilhhazrettendir.Yineaklamkki,bumertebede,ismhakikatlerbiradanonlarnayn,biradandaonlardan

bakadr. Onlarn mazharlar da, ayn ekilde byledir. yleyse hakikatlerin onda birlii, tmademoullarnnzuhurundanncedemdebirliigibidir;hernekadarademouUartaayynleriylehviyederi asndan zuhur annda farkl iseler de; hatta, ilk akl gerek Adem'dir. Bu hususuPeygamber'in u ifadesi teyid eder: Allah'n ilk yaratt ey benim nurumdur. Mahiyetlerinfarkll,hviyederinfarkllgibidir.Bunlarnherbiri(hviyetvemahiyet),bir eyinkendisiyleneiseo olduu eydir. Aralarndaki farka gelince, mahiyetler klliler; hviyetler ise cz'ler hakkndakullanlr.

Bunagre,demoullar

trvemahiyeta

s

ndanbir;zleria

s

ndan farkl

d

r;yleysebirliklerimmkn deildir denemez. Zira bizmahiyetlerin kll taayynle taayyn etmi ilm, zel varlklarolduunuaklamtk.Btnbunlar,ne iseoolmalarbakmndanvcddabirdirler.Bilenlebilinenarasndakiakliayrmvcddabirlieengeldeildir;nitekimgndznaydnl ilemehtapaydnlvcdda birdir, her ne kadar akl, gne veya ayn nn yldzlarn ndan farkl olduunahkmetse de, durum byledir. Bilinenlerin bilgi ve bilenle birliinin esas; sfat, isim ve aynlarnHakk'la birliinden baka bir eydeildir.Bylece, herbir bilende oluan suretlerindurumu, istersoyutlanm istersoyutlanmam olsun,onlarnkendigerekliklerindenbakabir eydeildir.nkonlar, darda var olduklar gibi, ayn ekilde, akli, zihni vemisli lemde de vardrlar. Bir eyinsuretinin, o eyin gerekliinden ayr olarakmeydana gelmesi, zorunlu olarak onu bilmek demekolmaz;zirasuretonlaragreondanbakaolur.

nsanbykleminnshas

olduundan,bykleminiindekitmhakikatlerikapsar;dahas

buhakikatleronun aynsdr. nsanbuhakikatlerdenperdeleyen eyseunsursalolutanbakabir eydeildir.Perdeninkalkmasorannda,insanda,hakikatlerzuhureder. nsannbildikleriileolanilikisi,ilkakl'mbildikleriyleolanilikisigibidir;hatta,gerekte,insannbilgisipkilkaklnkigibi,biradanetkin, bir adan, mertebesi bakmndan, edilgin olsa da; dahas insan, etkin bilgiyle nitelenmekasndanilkakldandahagldr.nkinsanhalifedirvetmlemlerdeszsahibidir.Buvedahancezikredilenlerinanlam,ancak,etkinliingereikendisindezuhureden,ve hudmertebesinde,vahdetivcdamazharkiidetecellederdemektir.Allah'nbilgisiztnnayndr;kezamalumatdaayndr;farkllkO'nunmuayyentecelllerindedir.DoruyubilenAllah'tr.

ALTINCIFASIL

Misallemine likinHususlarBilinmelidir kimisalilem,nuran cevherdenoluan ruhanbirlemdir;o,nicelikselveduyusal

olmas asndan cisman,nuranolmas asndan isemcerret akli cevherebenzer.Dolaysylanebileikmaddibircisim,nedesoyutaklibircevherdir.nkoikisininarasnayransnrvekprdr.ki eyarasndakprolanher eyin,isteristemez,buikisindenbakabir eyolmasgerekir;dahasonun iki yn olmaldr ve bu ynlerden her biri kendi lemine uygun olmaldr. Son tahlilde usylenebilir:Msllemsonderece latif, klbircisimdir;busayedeo,soyutsaydamcevherlerle,maddi,youn,cisimlicevherlerarasndaayrdedicibirsnroluyor.Hernekadar,bucisimler,semavicisimlerin semavi olmayanlara nisbetle latif olduu gibi, bazs bazsndan daha latif olsa dabazlarnn, akli sretierle ilgili kanaatleri gibi,misali suretlerin kendi hakikatlerinden ayr olduusanlarnedeniylesandgibi,bulemaraz(ilintisel)birlemdeildir.Dorusu,cevherihakikatler;ruhan,aklvehayallemlerinherbirindevardrlarvebucevherlerin

herbirininkendilemlerineuygunsuretlerivardr.Bugereikavrarsanhayalyetilerininkuatther


25/39

eyikuatankllnefseaithayalyetininbuleminmahallivemazharolduunukavrarsn.Buleme,cismani lemdeki suretleri kapsad ve ilm ilh hazretteki a'yn ve hakikatlerin suretleri iin ilksretselmisalolduundan,misallemidenir.Ayn ekilde,bitiikhayalgibi,maddiolmayanbir eyolduundandolaydaayrkhayaldenir.Herbirmnann,herbirruhun,mutlaka,kendiyeddnliklerineuygunbirmisalsuretivardr.Zirabunlardanherbirininzahirismindenbirpayvardr.Nitekim,sahih

haberde yleifadeedilmitir:Hz. Peygamber sallallh aleyhi ve sellem Sidre'de Cebraili grd. Cebrailin alt yz kanadvard.OradaCebrail,hergnsabahakamhayatnehrinegiripkyorvekanatlarnrpyor,bununsonundaAllah,dklendamlalardansayszmelekleryaratyordu.Bulemar,krsy,yedig,yerlerivebunlardakifeleklerivs.iinealr. tebumakamdatlib

nebevimirac'n nasl vuku bulduuna vakf olur ve Peygamber'in birinci gktedemi, ikincisindesa'y, ncsnde Yusuf u, drdncsnde dris'i, beincisinde Harun'u, altncsnda Musa'y,yedincisinde brahim'i(Allah'nselamhepsininzerineolsun)mahedesinikavrar;veyiner

Documents

59120760-DAVUD-ELKAYSERI-NİN-MUKADDEMATI-VAHDETİ-VUCUD-DAVUD-ELKAYSERI-NİN-VUCUD-OĞRETİSİ