Παιχνίδια

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997

2-31 AΦIEPΩMA� «Eλληνες αεί παίδες εστέ...». Oψεις τυ παι νιδιύ στην αρ- αία Eλλάδα.

Tυ Xρήστ�υ Mπ�υλώτη

� Tι είδαν �ι περιηγητές. Tα παιδικά παι νίδια στν 18και 19 αιώνα μέσα απ� τα�ι-διωτικές περιγρα�ές.

Tης Mαρίας Aργυριάδη

� Aύρι� θα παί��υμε – ελπί�ω. T παι νίδι σαν αρμ�ς τυ πλι-τισμύ στηρί�ει την ελευθερία,τη �αντασία, την επιν�ηση.

Tης Eλε�νώρας Σκ�υτέρη–Διδασκάλ�υ

� O κ�σμ�ς τ�υ λαϊκ�ύ παι"νι-δι�ύ. Πριν απ� τη μα�ική παραγωγή,ι γνείς ιδικατασκεύα�αν ταπαιδικά παι νίδια.


� «Στ�υς πάγκ�υς της Aι�λ�υ». T γι-γι, η ρκάνα και μύ-λς, μερικά απ� τα αγαπημέναπαι νίδια των παιδιών σε πανη-γύρια και γιρτές.


� Aπ� πατάρια και παλιατ�ίδι-κα. Oι συλλέκτες συγκέντρωσαν μεπερισσ� μεράκι παλιά παι νίδιαδημιυργώντας μναδικές συλ-λγές.

Tης Oλγας Σελλά

� T� θρησκευτικ� παι"νίδι.Eπιρρές και συμ$λισμί απ�τη ριστιανική παράδση και ταέθιμα Xριστυγέννων και Πρω-τ ρνιάς.


� Παί��υμε; T παι νίδι στη λγτε νία – Hλγτε νία ως παι νίδι.

Tης I. Tσιριμώκ�υ

� Στην Kατ�"ή και την Aπελευ-θέρωση. Tα αυτσ έδια και μαδικά παι- νίδια πυ έπαι�αν τα παιδιάμέσα απ� πρσωπικές μαρτυ-ρίες.


� H ν�σταλγία τ�υ παιδικ�ύπαι"νιδι�ύ.Tυ Xρήστ�υ Mπ�υλώτη

Σύνθεση εω�ύλλ υ: Kαρά�ι απ� τη συλλ�-γή τ�υ M�υσεί�υ Mπενάκη· κ�ύκλ�ι – τρενά-κι – στρατιωτάκι απ� τη συλλ�γή τ�υ Xρή-στ�υ Mπ�υλώτη· κ�ύκλες απ� τ� Πελ�π�ννη-σιακ� Λα�γρα�ικ� Iδρυμα και τσίγκιν�ς μ�-τ�σικλετιστής απ� τη συλλ�γή τ�υ EΛIA.

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

«Eλληνες αεί παίδες εστέ...»Oψεις τ�υ παι�νιδι�ύ στην αρ�αία Eλλάδα

T υ Xρήστ�υ Mπ�υλώτη

Aρ�αι�λ�γ�υ στ� Kέντρ�ν Eρεύνης της Aρ�αι�τητ�ς της Aκαδημίας Aθηνών

«OΣ νυν ρ�εστών πάντων αταλ�-τατα παί�ει, τ�τ δεκάν μιν». Στηναρ�αι�τερη αυτή αλ�α�ητική επι-γρα�ή της γλώσσας μας (�’ μισ�τ υ 8 υ αι. π.X.), �αραγμένη στ ν ώ-μ μιας μικρής πήλινης ιν ��ηςαπ’ τ ν Kεραμεικ� της Aθήνας, γί-νεται λ�γ ς, σε δακτυλικ� ε!άμε-τρ , για έναν � ρευτικ� αγώνα.Aκρι�έστερα, για ένα � ρευτικ�παι�νίδι με μπάλα (σ�αίρα), �πως υ-π στηρί�τηκε πειστικά, σαν κι αυτ�π υ παί�ει η Nαυσικά με τις συντρ�-�ισσές της στη � ραψωδία τηςOδύσσειας (στ. 99 κ.ε!.) και λίγ πα-ρακάτω, στη θ ραψωδία (στ. 370κ.ε!.), ι νεαρ ί Aλι ς και Λα δάμας

κατά πρ τρ πή τ υ καλ�γνωμ υ�ασιλιά Aλκίν υ. Παι�νίδι και αγώ-νας αθλ θετημέν ς συνάμα, με νι-κητή, μας λέει η επιγρα�ή, �π ι ναπ’ τ υς ρ�ηστές παί!ει «αταλ�τα-τα», π υ πάει να πει «με περισσ�τε-ρη ελα�ράδα και �άρη εράσμια».Eπαθλ , τ συγκεκριμέν ευτελέςαγγεί , η μικρή ιν ��η.

Kαι μ ιά�ει σημαδιακ� πως με έ-να αγωνιστικ� παι�νίδι �γήκε ηγλώσσα μας απ’ τ υς λεγ�μεν υςσκ τειν ύς �ρ�ν υς π υ ακ λ ύ-θησαν την παρακμή τ υ μυκηναϊκ ύκ�σμ υ, �ταν για τέσσερις περίπ υαιώνες τ αγαθ� της γρα�ής –στησυλλα� γρα�ική μ ρ�ή της, τη λε-γ�μενη Γραμμική B– �αίνεται �τι εί-�ε εκλείψει. Σημαδιακ�, γιατί αγώ-νας και παι�νίδι, με τη στενή �σ και την ευρεία τ υς ένν ια, και στιςπαιδευτικές, κ ινωνικές, κι ακ�μηστις θρησκευτικές και �π ιες άλλεςσυμ� λικές τ υς διαστάσεις εν ι-κ ύν σταθερά στη ν τρ πία τ υEλληνα. Aνάμεσα στ μέτρ και τηνυπερ� λή, την κρυστάλλινη διαύ-γεια και τ παράλ γ , τ παι�νίδι ωςπ λιτισμικ� αγαθ� ύψιστης σημα-σίας και υ�άδι συνεκτικ� τ υ κ ινω-νικ ύ ιστ ύ σηματ δ τεί ένα σωρ�εκ�άνσεις τ υ αρ�αί υ �ί υ και τιςαντίστ ι�ες τρ πές τ υ θυμικ ύ, α-π� τη γέννηση κι�λας έως τ θάνα-τ . Aκ�μη και στις πι υψηλές στιγ-μές δημι υργίας τ υ λ�γ υ και τηςτέ�νης, Eλληνας διακατέ�εται α-π� μια �ιλ παίγμ να διάθεση, άλλ -τε λανθάν υσα κι άλλ τε �ανερή,εκπε�ρασμένη.

«Eλληνες αεί παίδες εστέ, γέρωνδε Eλλην υκ έστι» �ά�ει Πλάτω-νας έναν Aιγύπτι ιερέα να λέειστ ν Σ�λωνα (Tίμαι ς 22B) εκ�ρά-� ντας στην υσία διαθλασμένη τηδική τ υ, πρ σωπική άπ ψη. Kι ανε-!άρτητα απ’ τα ν ηματικά της συμ-

�ρα��μενα, η κρίση τ ύτη, απ -�θεγματική στην πυκν�τητά της,δεν απέ�ει και π λύ απ’ την πραγ-ματικ�τητα. Γιατί, αν αληθεύει �τιαρ�ί�ει κανείς πράγματι να γερνάειαπ’ τη στιγμή π υ σταματάει να παί-�ει, Eλληνας, θα έλεγε κανείς, α-

H αρ αι�τερη αλ�α�ητική επιγρα�ή (�΄ μισ� 8�υ αι. π.X.) με ανα��ρά σε �-ρευτικ� παι νίδι με μπάλα. Πήλινη �ιν� �η απ� τ�ν Kεραμεικ� της Aθήνας.Eθνικ� Aρ αι�λ�γικ� M�υσεί�.

Mινωικ� πήλιν� �μ�ίωμα με γυναικεία μ�ρ�ή (πιθανώς θε�τητα) σε αιώρα.Aπ� τ� ανάκτ�ρ� της Kνωσ�ύ. Aρ αι�λ�γικ� M�υσεί� Hρακλεί�υ.

Eπιμέλεια α�ιερώματς:

OΛΓA ΣEΛΛA

ντιστεκ�ταν ε! ρκί� ντας τα γηρα-τειά με τ παι�νίδι. Aμέτ � ι στ παι�νίδι δεν μέν υν ι ήρωες ύτε ι θε ί, π υ λ γί� νταν ενί τε καιως πρώτ ι ευρετές τ υ. Πρωτ στά-της Eρμής, παι�νιδιάρης κλέ-�της, π υ μωρ� ακ�μη �υ�ανιάρικ έκλεψε τα ��δια τ υ Aπ�λλωνα κι έ-�τια!ε απ’ τ καύκαλ της �ελώναςτ πρώτ τ υ παι�νίδι, τη λύρα,«καλ�ν άθυρμα» και «ερατειν�ν»(Oμηρικ�ς Yμν ς εις Eρμήν, στ. 32,40, 52).

Kείμενα και αντικείμενα

Στ ν περι ρισμέν �ώρ τ υ πα-ρ�ντ ς α�ιερώματ ς ακρ θιγώςμ�ν και επιλεκτικά θα ανα�ερθώσε κάπ ιες πτυ�ές τ υ θέματ ς. Kαιπώς αλλιώς; Aνε!άντλητ είναι, μετις αρ�αίες μαρτυρίες απ’ τη μια,και τα αρ�αι λ γικά δεδ μένα απ’την άλλη –ά�θ να και τα δυ – να

συναρθρών νται σε μια στενή αμ ι-�αι�τητα αλληλ �ωτι��μενα.

Aρ�ί� ντας απ’ τα μηρικά έπη, -λ�κληρη η αρ�αία ελληνική γραμμα-τεία �ρίθει απ� σκ�ρπιες ανα� ρέςστ παι�νίδι π υ γίν νται, με τις πι π ικίλες α� ρμές, σε λ�γ άλλ τεανεκδ τ λ γικ�, άλλ τε πλάγι , ελ-λειπτικ�, κι άλλ τε πάλι με σ�ήμαπαρ μ ιώσεων και μετα� ρών, συ-�νά α!επέραστων σε ευστ �ία, γλα-�υρ�τητα και δειν�τητα εικ ν πλα-στική. Θα αρκ ύσε ίσως να θυμίσωεδώ την περί�ημη μετα� ρική ρή-ση τ υ σκ τειν ύ Hράκλειτ υ, «αι-ών παίς εστι παί�ων, πεσσεύων· παι-δ�ς η �ασιληίη» (Diels, Fr. 52), �τιδηλαδή �ρ�ν ς είναι ένα παιδίπ υ παί�ει με πεσσ�ύς.

Aπ� τ ν 5 αιώνα και ε!ής ι σ�ε-τικές μαρτυρίες πληθαίν υν αισθη-τά, σ�εδ�ν κατακ�ρυ�α, καθώς τ παι�νίδι εμπλέκεται τώρα στις δρα-ματ υργικές ανάγκες των μεγάλωντραγικών και τ υ Aριστ �άνη, �ρί-

σκει θέση στις ιστ ρικές περιηγή-σεις τ υ �ιλ περίεργ υ Hρ�δ τ υ,κι απασ� λεί πρ πάντων, στην κ ι-νωνική τ υ διάσταση και τις �ιλ σ -�ικές τ υ πρ εκτάσεις, τ στ �α-σμ� τ υ Πλάτωνα και τ υ Aριστ τέ-λη, για να περι ριστώ σε μερικ ύςμ�ν ν απ’ τ υς κυρι�τερ υς συγ-γρα�είς. Mε τα �ωντανά στιγμι�τυ-πα γύρω απ’ τ παι�νίδι, π υ διανθί-� υν τ υς Bί�υς Παράλληλ�υς τ υΠλ ύταρ� υ, τ ν 1 αι. μ.X., αρ�ί�ει υσιαστικά να κλείνει κύκλ ς τωνπρωτ γενών μαρτυριών. Πλάι σεαυτές �ητ ύν δικαιωματικά να συ-να!ι λ γηθ ύν κι ένα σωρ� διά-σπαρτα στ ι�εία π υ στα�υ λ γείκανείς διατρέ� ντας τη λατινικήγραμματειακή παραγωγή. Kαι τ ύτ γιατί ι Eλληνες παιδαγωγ ί π υπήγαν στη Pώμη τ ν 2 αι. π.X. επι-μελήθηκαν ασ�αλώς να μάθ υν σταπαιδιά των εκεί επίλεκτων ικ γε-νειών π λλά απ’ τα παι�νίδια π υπαί� νταν στις πατρίδες τ υς. Kι εί-

ναι τα ίδια αυτά παι�νίδια π υ μέσωBυ�αντί υ έ�τασαν συ�νά απαράλ-λα�τα έως τις μέρες μας. Για διε! -δικές, ωστ�σ , πραγματιστικές πλη-ρ � ρίες σ�ετικά με τ παι�νίδι, καιμάλιστα συγκεντρωμένες, απαραί-τητη η αναδρ μή στ Oν�μαστικ�ν(IX, 94–129) τ υ έλληνα ρήτ ρα καιλε!ικ γρά� υ Π λυδεύκη, απ� τ ν2 αι. μ.X. Aνεκτίμητη πηγή, π υ ά-ντλησε απ� παλαι�τερα έργα, πρ -πάντων δε απ’ τη �αμένη σήμεραπραγματεία Περί των παρ’ Eλλησιπαιδιών τ υ Σ υετώνι υ. H ιστ ρία,�έ�αια, τ υ παι�νιδι ύ δεν έπαψενα κεντρί�ει κι αργ�τερα τ ενδια-�έρ ν λ γίων, λε!ικ γρά�ων καισ� λιαστών π υ απ θησαύρισαν κιαυτ ί π λύτιμα στ ι�εία μέ�ρι τ υςYστερ �υ�αντιν ύς �ρ�ν υς, μεσημαντικ�τερ εκπρ�σωπ τ ν Eυ-στάθι (12 ς αι.), τ ν πι διεισδυτι-κ� σ� λιαστή τ υ Oμήρ υ.

Oσ ευθύ� λ ς �μως κι αν είναι Συνέ εια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 21 ΔEKEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 3

Γυναίκα π�υ παί#ει σ��ύρα. Eσωτερικ� �ιάλης. 5�ς αι. π.X. Bα-σιλικά M�υσεία Tέ νης και Iστ�ρίας, Bρυ$έλλες.

O A ιλλέας και � Aίας παί#�υν τ� παι νίδι της πεττείας υπ� την παρ�υσία της Aθηνάς. Aπ�τ� B�ύλτσι της Iταλίας. Bερ�λίν�, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz.

K�ρίτσια π�υ παί#�υν αστραγάλ�υς (κ�τσια). Πήλιν� �μ�ίωμα απ� τη ν�τια Iταλία. 340-330π.X. Bρετανικ� M�υσεί�, Λ�νδίν�.

Eρυθρ�μ�ρ��ς �υς με σκηνή παιδιών π�υ παί#�υν με αμα$ά-κι. Aπ� την Aθήνα (;) 5�ς αι. π.X. Bασιλικά M�υσεία Tέ νης καιIστ�ρίας, Bρυ$έλλες.

λ�γ ς των γραπτών μαρτυριών, γί-νεται �ειρ πιαστ�ς μ�ν ν σάκις α-κ υμπά στέρεα στα αρ�αι λ γικάευρήματα, τα π ία συ�νά τ ν εικ -ν γρα� ύν πλ υσι πάρ �α, τ ν ερ-μηνεύ υν κι�λας ή και τ ν πρ ε-κτείν υν: πραγματικά παι�νίδια, απ’τη μια, π υ έρ� νται π λυάριθμαστ �ως σε παιδικ ύς κυρίως τά-� υς καθώς επίσης ως α�ιερώματασε ιερά αντρικών και γυναικείων θε- τήτων· παραστάσεις τ υς, απ’ τηνάλλη, με ε!έ� υσες ανάμεσά τ υςτα αγγει γρα�ήματα –τα αττικά τ υ6 υ και πρ παντ�ς τ υ 5 υ αι. π.X.,και τα κατωιταλιωτικά απ� τ ν 4 αι.π.X. Kι είναι ι παραστάσεις των αγ-γείων π υ με απαράμιλλη �ωγρα�ι-κή �άρη και �ωντάνια α�ηγηματικήακινητ π ι ύν σε �αρακτηριστικάστιγμι�τυπα την ώρα, τη �αρά τ υπαι�νιδι ύ, και πώς παί� νταν ταλ γής παι�νίδια κι απ� π ι υς κάθε� ρά.

Ως κτέρισμα, ειδικ�τερα, έ�ει τ παι�νίδι τις κατα� λές τ υ στ ν μυ-κηναϊκ� τ υλά�ιστ ν κ�σμ της 2ης�ιλιετίας. Aπ’ τη Γεωμετρική �μωςεπ �ή (9 ς–8 ς αι. π.X.), κυρίως δεαπ� την Aρ�αϊκή (7 ς–6 ς αι. π.X.),ήταν πια έθιμ αμετακίνητ να �ά-� υν σε τά� υς παιδιών, ανάμεσασε άλλα κτερίσματα, τα αγαπημένατ υς παι�νίδια· λαλ ύντα σύμ� λαευτυ�ισμένων ημερών, και σήματατ υ π�ν υ π υ σκ ρπά πρ�ωρ ςθάνατ ς, και συντρ �ιά στα Hλύσιαπεδία. Kαμιά � ρά τα απ�θεταν καιπάνω στ ν τά� , συγκεντρωμένα �-λα μα�ί σε πανέρι. Eνα τέτ ι πανέ-ρι με παι�νίδια, μας λέει Bιτρ ύ-�ι ς (De architectura, IV, 1), ενέ-πνευσε τ ν γλύπτη Kαλλίμα� να ε-πιν ήσει ένα νέ τύπ περίτε�ν υκι ν κράν υ, τ υ λεγ�μεν υ κ ριν-θιακ ύ: τ πανέρι τ εί�ε τ π θετή-σει στ ν τά� μιας νεαρής K ρίν-θιας, ώριμης για γάμ , η παραμάνατης, τ σκέπασε κι�λας με ένα κε-ραμύδι για να μην αλ ιωθ ύν γρή-γ ρα τα πρ σ�ιλή παι�νίδια της π υήταν η �αρά της �σ � ύσε. Mια ά-κανθ ς �ύτρωσε τυ�αία κάτω απ’ τ πανέρι, ήρθε και θέριεψε την άν ι-!η, τυλίγ ντάς τ με τα �ύλλα καιτις έλικές της, κι ήταν αυτή εικ�ναπ υ γ ητευμέν ς Kαλλίμα� ς με-τέγραψε στ μάρμαρ .

Aπ� την κ�υδ�υνίστραστα �άρια

Στην υσία, τα μ�να �ρια τ υ παι-�νιδι ύ ήταν –�πως και είναι άλλω-στε– τα �ρια της �αντασίας. Eίδ ςκαι π ικιλία παι�νιδιών συνάρτησητης ηλικίας και τ υ �ύλ υ, αν καιγια κάπ ια δεν υπήρ�αν στεγανά.Oσ για τη λειτ υργία τ υς, ως � -ρέων και εκ�ραστών πραγματικήςκαι συμ� λικής ανάγκης, π ίκιλλε κιαυτή, πάλι ανάλ γα με ηλικία και�ύλ . Πέρα απ’ τη διασκέδαση καιτη �αρά, σύμ�υτες έτσι κι αλλιώς μετην ένν ια τ υ σ��λά�ειν και τ υπαί�ειν, τ παι�νίδι ως πρά!η μιμη-τική κι αντικαθρέ�τισμα εν σμικρώτ υ κ�σμ υ των μεγάλων πρ ετ ί-μα�ε τα παιδιά στ μ ίρασμα τωναυριανών τ υς ρ�λων. Kι απ’ τα παι-

�νίδια των ε�ή�ων και ενήλικων ταπερισσ�τερα στ��ευαν στην άσκη-ση και επίδει!η δε!ι�τητας, διαν η-τικής �σ και σωματικής, ή πρ κα-λ ύσαν και δ κίμα�αν την τύ�η, ενώκάπ ια έγερναν πρ ς τη μαντική καιτην ερωτική μαγεία.

Mε τ ν μ ν�τ ν ή� της κ υ-δ υνίστρας (πλαταγή, πλαταγών)στη �ρε�ική κ ύνια άν ιγε η � ρείατων παιδικών παι�νιδιών. O ίδι ς �-μως αυτ�ς καταπραϋντικ�ς ή� ς πι-στευ�ταν �τι έδιω�νε μακριά απ’ ταμωρά τα κακ�� υλα πνεύματα, �-πως σημειώνει κι Π λυδεύκης(Oν μαστικ�ν, IX, 127) εκ�ρά� νταςπανάρ�αιες λαϊκές δ !ασίες για τηναπ τρ παϊκή δύναμη των η� π ιη-τικών ργάνων. Ως επιν�ηση τ υAρ�ύτα απ� τ ν Tάραντα θεωρείτην πλαταγή Aριστ τέλης (Π λιτι-κά, Θ 1340 b, 25–35). Kι ήταν π λύ�ρήσιμη, σ� λιά�ει με �ι ύμ ρ, γιατίκαταπραΰν ντας τα νήπια γλίτωνεέτσι την ικία απ’ τα λ γής σπασίμα-τα· �,τι �μως ήταν η πλαταγή για τανήπια, σπεύδει να πρ σθέσει ευθύςαμέσως, ήταν για τ υς νέ υς η παι-δεία.

H έμ�υτη συμπάθεια των μικρώνπαιδιών για τα �ώα, τα κατ ικίδιαπρ πάντων, μετα�ρα��ταν, �πως εί-ναι εύλ γ , και σε παι�νίδια– μ ιώ-ματα, π υ �ωντάνευαν στα έκθαμ�απαιδικά μάτια σάκις κύλαγαν με ρ�-δες. Eν γένει στα τρ �ήλατα παι�νί-δια, με πρώτα τα αμα!άκια, έδει�νανιδιαίτερη πρ τίμηση τα παιδιά. Kι ή-ταν αυτά, στην Aθήνα τ υ 5 υ αι., τ πι συνηθισμέν , ως �αίνεται, δώρ π υ τ υς έκαναν στ τρίτ έτ ς τηςηλικίας τ υς �ταν, κατά τη δι νυσια-κή γι ρτή των Aνθεστηρίων, στε�α-νωμένα τα ενέγρα�αν πλέ ν στις�ρατρίες. Γλα�υρά στιγμι�τυπα�ρωστάμε, επί τ υ πρ κειμέν υ,στις π λυάριθμες �ωγρα�ικές παρα-στάσεις πάνω στις ��ες, τα μικράδηλαδή πήλινα αγγεία π υ δωρί� -νταν κι αυτά στα παιδιά στ πλαίσι πάλι των Aνθεστηρίων. Στ υς ίδι υςλίγ π λύ �ρ�ν υς με τις ��ες, �ά-�ει Aριστ �άνης τ ν Στρεψιάδη ναθυμί�ει στ γι τ υ, τ ν Φειδιππίδη,πως τ υ ’κανε τη γνώμη σαν ήταν ε-!ά�ρ ν παιδί να τ υ αγ ράσει αμα-!άκι στη γι ρτή των Διασίων με ταπρώτα λε�τά π υ εί�ε κερδίσει ως

δικαστής (Nε�έλαι, στ. 862–865), καινα εκθειά�ει λίγ παρακάτω τις ικα-ν�τητες τ υ γι υ τ υ στ ν Σωκράτη:«Δέ! υ τ ν μαθητή και μη σε ν ιά-�ει· τ υ κ��ει τ μυαλ�· παιδάκι ακ�-μα, πελέκαε πλ ία και σκάρωνε σπι-τάκια, και πέτσινα αμα!άκια, κι απ��λ ύδες ρ διών �ατρά�ια· να ’�λε-πες τι ωραία!» (μτ�. Θρ. Σταύρ υ). Hπαιδική �αντασία, α�αλίνωτη, ή!ερε�μως να καλπά�ει ιππεύ ντας κι ένααπλ� καλάμι. Tέτ ια αυτ σ�έδια α-λ γάκια ν σταλγώντας στα γεράμα-τά τ υ �ασιλιάς της Σπάρτης Aγη-σίλα ς δεν κρατι�ταν, κα�αλίκευε κιαυτ�ς ένα καλάμι και μ ιρα��ταν μετα εγγ�νια τ υ τη �αρά τ υ παι�νιδι- ύ (Πλ ύταρ� ς, Aγησίλα ς, 25, II).

Συν τω �ρ�νω, η παιδιά κέρδι�ε �-λ και πι π λύ �ώρ , πλήθαιναν ταπαι�νίδια, γίν νταν συνθετ�τερα,συντρ �ικά, ρυθμ λ γ ύνταν μεκαν�νες, έλεγ�αν κι ανάδει�αν τηδε!ι�τητα τ υ παίκτη και τις τρ πέςτης τύ�ης τ υ, με την εμ�έλειάτ υς τώρα και σε λεκτικά γυμνά-σματα, λ γ παίγνια, �πως ι γρί��ιλ γ υ�άρη και τα αινίγματα. Στα πι διαδεδ μένα απ’ τα «εν�ργανα»παι�νίδια, π υ παί� νταν μέ�ρι τηνέ! δ απ’ την ε�η�εία, και μερικά σ’�λη τη διαδρ μή τ υ �ί υ, συγκατα-λέγ νται: η σ�αίρα (μπάλα) και τρ��ς (τσέρκι), ι αστράγαλ�ι (κ�-τσια), στρ��ιλ�ς, στρ�μ��ς, ρ�μ-��ς ή �έμ�ι! (σ� ύρα), τ γι –γι ,τ υ π ί υ αγν ύμε την αρ�αία -ν μασία, η γλήνη, κ�ρη ή πλαγγών(κ ύκλα) ως τ κατ’ ε! �ήν κ ριτσί-στικ άθυρμα, κι ακ�μη ι κύ��ι (�ά-ρια) και ι πεσσ�ί, παι�νίδι αντίστ ι-� με τη δική μας ντάμα και τ σκά-κι, κι κ�ττα��ς, τ πρ σ�ιλέστερ απ’ �λα τα παι�νίδια στα συμπ�σια.Nα ανα�ερθ ύν ενδεικτικά ακ�μη ηαιώρα, ε�εδρισμ�ς, η �αλκή μυία(τυ�λ�μυγα), τ αρτιά�ειν (μ νά ή�υγά).

Π λλά απ’ τα παραπάνω παι�νίδιαεί�αν ήδη μακρά παράδ ση στ υςμεγάλ υς π λιτισμ ύς της 2ης �ι-λιετίας π.X., στην Aίγυπτ πρ πά-ντων, με δείγματα ικανά κι απ’ τηνμινωική Kρήτη. Eτσι, η�εί α�ελής σαρωτικά ικει π ιητικ�ς ισ�υρι-σμ�ς των Λυδών, π υ μας παραδίδει Hρ�δ τ ς (I, 94, 2–4), �τι δηλαδή,με ε!αίρεση τ υς πεσσ ύς, ήταναυτ ί ι πρώτ ι ευρετές �λων τωνπαι�νιδιών συλλή�δην· και η ε!ήγη-ση π υ έδιναν –ακ�μη πι α�ελής–είναι πραγματικά ευτράπελη: τα επι-ν�ησαν, λέει, για να !ε�ν ύν παί� -ντας την πείνα τ υς π υ ενέσκηψεεπί �ασιλείας Aτυ ς.

H πρώτη αρ�ή των περισσ�τερωνπαι�νιδιών, ακρι�ής τ�π ς και�ρ�ν ς της εμ�άνισής τ υς, παρα-μέν υν νε�ελώδεις. E!άλλ υ, είναι�υσικ�, σε ρισμένες περιπτώσεις,να επιν ήθηκαν ανε!άρτητα σε τ�-π υς απ μακρυσμέν υς μετα!ύτ υς. Aκ�μη και κάπ ια εντελώς ι-δι�τυπα παι�νίδια, ενώ εί�αν ασ�α-λώς συγκεκριμένη πατρίδα, στη διά-δ σή τ υς δεν γνώρι�αν πια σύν -ρα, �πως τ�σα άλλα π λιτιστικά α-γαθά, ή με την πάρ δ τ υ �ρ�ν υλησμ νήθηκε η πρώτη τ υς αρ�ή.Xαρακτηριστική η περίπτωση τωνπεσσών, π υ Πλάτωνας, �ντας ως


Συνέ εια απ� την 3η σελίδα

O Γανυμήδης με τρ� � (τσέρκι) ακ�λ�υθ�ύμεν�ς απ� τ�ν Δία. Aττικ�ς ερυ-θρ�μ�ρ��ς αμ��ρέας τ�υ #ωγρά��υ τ�υ Παν�ς. 5�ς αι. π.X. B�στώνη,Museum of Fine Arts.

Σκηνή αιώρας.Aττικ�ς μελα-ν�μ�ρ��ς αμ-��ρέας. Περί τ�540 π.X. B�στώ-νη, Museum ofFine Arts.


�αίνεται πι κ ντά στην αλήθεια,τ υς θεωρεί επιν�ηση αιγυπτιακή,και μάλιστα τ υ θε ύ Θωθ (Φαί-δρ ς, 274d), ενώ Σ � κλής (Πα-λαμήδης, Radt, Fr. 479) κι Eυριπί-δης (I�ιγένεια εν Aυλίδι, στ. 194) θέ-λ υν ως πρώτ ν ευρετή τ ν ήρωαΠαλαμήδη, στ ν π ί , ανάμεσα σεάλλα, πρ σγρά� υν και την επιν�η-ση των κύ�ων.

H ιερ�τητατ�υ παι�νιδι�ύ –

Δια�ατήριες τελετές

Kαθώς τα παι�νίδια, μέ�ρι την έ! -δ απ’ την ε�η�εία και την πλήρη εν-σωμάτωση στην κ ινωνία των μεγά-λων, σηματ δ τ ύσαν τα διαδ �ικάηλικιακά στάδια, είτε ως δώρα σταπαιδιά, με π ικίλες ε ρταστικές α-� ρμές, είτε ως α�ιερώματα στις ι-κείες εκάστ τε θε�τητες, εί�αν συ-νυ�ανθεί στενά με δια�ατήριες τε-λετ υργίες. Στ ν Eρμή και τ ν Δι�-νυσ κατά καν�να α�ιερών νταν τααγ ρίστικα παι�νίδια. Kι απ �ρώνλ�γ ς πρ�δηλα ρι�ωμέν ς στις μυθι-κές δ !ασίες π υ πλέ�τηκαν γύρωαπ’ την παιδική τ υς ηλικία και τη λα-τρευτική τ υς υπ�σταση. O πρώτ ς,παι�νιδιάρης απ’ τα γενν �άσκιατ υ. T ν νήπι Δι�νυσ –Zαγρέα, απ’την άλλη, με λ γής παι�νίδια –τρ��,αστραγάλ�υς, ρ�μ��, σ�αίρα, κάτ�-πτρ�ν κ.ά.– τ ν !εγέλασαν ι Tιτά-νες, για να τ ν διαμελίσ υν, στη συ-νέ�εια, κατά πρ τρ πή της Hρας,μας λένε πλήθ ς γραπτές μαρτυ-ρίες, �λες απ�τ κες της ρ�ικήςΘε γ νίας.

H ιερ�τητα π υ περι�λήθηκαν ταπαι�νίδια τ υ νήπι υ θε ύ σε μυητι-κές τελετ υργίες, �π υ η σ� ύραλ�γω σ�ήματ ς συμ��λι�ε την ίδιατην καρδιά τ υ, αντανακλ ύσε συ-νεκδ �ικά και στα παι�νίδια των μι-κρών παιδιών. Kαι δεν είναι �έ�αιατυ�αί πως ακρι�ώς μια δι νυσιακήγι ρτή επέλε!αν ι Aθηναί ι, ταAνθεστήρια, για την εγγρα�ή των

τρί�ρ νων στις �ρατρίες, πρά!η σα-�ώς δια�ατήρια, με τα παι�νίδια π υτ υς δωρί� νταν τη συγκεκριμένημέρα να ανακαλ ύν συνειρμικά εκεί-να τ υ θε ύ. Πήλινες σ� ύρες ως α-ναθήματα �ρέθηκαν π λυάριθμες,κυρίως στ Iερ� των Kα�είρων, στηΘή�α, �π υ μα�ί με τ υς Mεγάλ υςΘε ύς λατρευ�ταν και Παις. Kαι α-π� αναθηματική επιγρα�ή τ υ ίδι υπάλι Iερ ύ μαθαίν υμε πως, πλάιστις σ� ύρες, α�ιερών νταν ι α-στράγαλ�ι και τρ��ς, �αρακτηρι-στικά δηλαδή δι νυσιακά παι�νίδια

π υ �λα μα�ί παραπέμπ υν πάλι σεμυητικές λατρείες και δια�ατήριεςτελετές. Aνάλ γα ήταν τα α�ιερώ-ματα και στ ν Eρμή, �πως μαρτυρείκι ένα επίγραμμα της ΠαλατινήςAνθ λ γίας (VI, 309): αναθέτης Φι-λ κλής π υ έ�θασε η στιγμή πια νααπ �ωριστεί για πάντα τα παι�νίδιατης «κ υρ σύνης», της παιδικής τ υηλικίας δηλαδή· κι είναι αυτά η σ�αί-ρα, η πλατάγη, ι αστράγαλ�ι, μετ υς �π ί υς έπαι�ε μετά μανίας, και ρ�μ��ς.

Πριν απ’ τ γάμ , ι κ πελιές ανέ-

θεταν στην Aρτεμη τα παι�νίδιατ υς, στην Hρα, την A�ρ δίτη και τηΔήμητρα, ευκαιριακά �μως και σε�ωμ ύς νυμ�ών και π ταμίσιες θε�-τητες. Kι ανάμεσα σ’ αυτά, τ πρ -σ�ιλέστερ �λων, η κ ύκλα, να συμ-� λί�ει στη δια�ατήρια τελετή τ υγάμ υ την αγν�τητα π υ απ �ωρί� -νταν, τη γ νιμ�τητα π υ θα απ -κτ ύσαν. Mε μια τέτ ια α� ρμή γρά-�τηκε και τ καλλιεπές επίγραμματης Tιμαρέτης, πάλι απ’ την Παλατι-νή Aνθ λ γία (VI, 280). Tα τύμπανα,την μπάλα της, τις κ ύκλες της μα�ίμε τα κ υκλ�πανά τ υς, και τις κ ρ-δέλες των μαλλιών της πρ σ�έρει ηTιμαρέτη στη Λιμνάτιδα Aρτεμη,παρθένα αυτή σε παρθένα, ικετεύ -ντας να �άλει η θεά τ �έρι πρ στα-τευτικά πάνω της.

Oμως και σε μαντικές και μαγικέςπρά!εις, ιδίως της ερωτικής μαγείας,εί�ε τ παι�νίδι γενναί μερτικ�, απ�την μπάλα και τη σ� ύρα έως τ πι τυπικ� απ’ �λα π υ ήταν η ιύν! – έ-νας τρ �ίσκ ς περασμέν ς σε διπλήκλωστή π υ, ανάλ γα με τ τρά�ηγ-μά της, έ�γα�ε έναν !ύ κυμαιν�με-ν ή� , τ ν π ί ή!ερε να απ κρυ-πτ γρα�εί τ ενδια�ερ�μεν πρ�-σωπ .

Pευστά τα �ρια θρησκείας και μα-γείας. Kι ρ�λ ς τ υ παι�νιδι ύ σ’αυτές θέμα ευρύ. Nα θυμίσω, κλεί-ν ντας, ένα μ�ν παι�νίδι ακ�μη,την αιώρα π υ έλκ ντας την κατα-γωγή της κατ’ ευθείαν απ’ τη γ νιμι-κή μαγεία μπ λιάστηκε στ λατρευ-τικ� αίτι�ν της μώνυμης αττικήςγι ρτής, τ εκ ύσι δηλαδή κρέμα-σμα της Hριγ�νης απ’ τ δέντρ , καιπέρασε έτσι στ ν πυρήνα των δρώ-μενων.

Eρυθρ�μ�ρ�η �ιν� �η με σκηνή ε�εδρισμ�ύ. 430-420 π.X. Bερ�λί-ν�, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz.

Πήλινη πλαγγ�να (κ�ύκλα) απ� τη B�ιωτία.4�ς αι. π.X. Bασιλικά M�υσεία Tέ νης και Iστ�-ρίας, Bρυ$έλλες.

Eρυθρ�μ�ρ-��ς σκύ��ς

με κ�ρίτσιπ�υ παί#ει

τ�πι. 4�ς αι.π.X. Aπ� τη

ν�τια Iταλία.Aρ αι�λ�γικ�

M�υσεί�, Λα�ν.


Tι είδαν �ι περιηγητέςTα παιδικά παι�νίδια στ ν 18 και 19 αιώνα μέσα απ� τα�ιδιωτικές περιγρα�ές


Yπεύθυνη τυ Tμήματς Παιδικής Hλικίας καιΣυλλγής Παι�νιδιών τυ Mυσείυ Mπενάκη

HΔH για τ 16 αι., κυρίως �μως γιατ 18 και 19 αιώνα, ι περισσ�τε-ρες πληρ�ρίες σ�ετικά με τα λαϊ-κά παι�νίδια των παιδιών στν ελλα-δικ� �ώρ πρέρ�νται απ� δημσι-ευμέν υλικ� στα τα�ιδιωτικά �ρνι-κά των �ένων περιηγητών, ειδικά αυ-τών πυ τύ�αινε να �ιλ�ενηθύν σεελληνικά σπίτια και εί�αν έτσι τη δυ-νατ�τητα να έρθυν σε επα�ή μετην καθημερινή !ωή της ικγένει-ας. Στις περιγρα�ές τυς δεν περι-λαμ#άννται μ�ν παι�νίδια–αντικεί-μενα, αλλά και παραδείγματα αυθ�ρ-μητων παι�νιδιών πυ ργανών-νταν απ� τα ίδια τα παιδιά, παι�νίδια-δρώμενα και παι�νίδια εθιμικά, ταπερισσ�τερα απ� τα πία δια�ρ-πιύνταν απ� τ�π σε τ�π ανάλ-γα με τις συνθήκες !ωής των ανθρώ-πων. Περιδεύντας τ 1546 στηνKρήτη, Γάλλς #τανλ�γς καιγιατρ�ς Pierre Belon σημειώνει τηνκατάπλη�ή τυ για τη δε�ιτε�νίατων Kρητικών στην τ�#λία. Eπι-σημαίνει �τι απ� την παιδική τυς η-λικία τα αγ�ρια μαθαίνυν να �ρησι-μπιύν στην εντέλεια τ σκυθικ�τ�� και �τι τα μωρά πυ κλαίνε στηνκύνια τυς τα «ημερώνυν», δεί-�νντάς τυς ένα τ�� ή παί!νταςμε μία σαΐτα. (Σιμ�πυλς K., 1990,τ�μς A΄, σελ. 381).

Mελετώντας τ 18 αι. την ψυ�α-γωγία τυ ελληνικύ λαύ, Γάλλςπεριηγητής Pierre Augustin Guys κα-τέγραψε τα διά�ρα παι�νίδια, συ-γκρίνντάς τα με αυτά των αρ�αίων.O Guys ενδια�έρθηκε περισσ�τεργια τα παι�νίδια-δρώμενα, επικεντρώ-νντας την πρσ�ή τυ στα μαδικάπαι�νίδια δρ�μυ. Περιγρά�ει τ παι-�νίδι με τ πέταλ της παπαρύναςπυ �τυπιέται διπλωμέν πάνω στμέτωπ και παράγει κρ�τ (τ αρ�αίπλαταγώνιν, σήμερα πλαταγώνι ή�τυπαριές), τα μνά !υγά, την αρ�αία�ελι�ελώνη πυ παρατήρησε �τι παι-!�ταν με τν ίδι ακρι#ώς τρ�π καιστην επ�ή τυ, την τυ�λ�μυγα, τκυτσ�, την αρ�αία �υτρίνδα (ανταλ-λαγή ασπασμών δύ κριτσιών, ενώτ ένα κρατάει τα αυτιά τυ άλλυ). OGuys περιγρά�ει και ένα περίεργπαι�νίδι πυ παι!�ταν με τν ίδι τρ�-π κατά την αρ�αι�τητα. Eδεναν ένανρτύκι ή άλλ πυλί με σπάγκ σε έναπάσσαλ. Στ σημεί αυτ� σκέπα!αντα μάτια τυ παίκτη και τν δηγύ-σαν σε απ�σταση τριάντα #ημάτων.+εκινώντας απ� εκεί, έπρεπε παί-κτης να πλησιάσει στα τυ�λά τ πυ-λί και με μία κίνηση να τ �τυπήσει μετ ρα#δί πυ κρατύσε στα �έριατυ. (Σιμ�πυλς K., 1988, τ�μς B΄,σελ. 242).

O Guys ανα�έρει τυς αστραγά-

λυς ή κ�τσια, με τα πία παρατή-ρησε �τι ι μεγάλι, αλλά και τα παι-διά έπαι!αν ένα παι�νίδι πυ ν�μα-!αν «μαγκάλα», με μικρά κ�ύλια,πυ κάθε παίκτης εί�ε μπρστά τυμέσα σε ένα κυτί. Eπιπλέν σημείω-σε τη σ#ύρα, τ τ�πι, τα μνά !υγά,τ κρ�να γράμματα και περιέγραψεστ 14 γράμμα τυ τη �ελιδ�να:

«Σας έ�ω ήδη μιλήσει, M., για τηγιρτή της άνι�ης, πυ ι Eλληνεςγιρτά!υν με μια �αρά πυ αναγ-γέλλει την επιστρ�ή της αύρας καιτων ρ�δων. Στη P�δ τα παιδιά, !η-τύσαν με αυτή την ευκαιρία ένα ��-ρ (�ρήματα). H�εραν ένα παι�νίδικαι ένα τραγύδι πυ διατηρύν α-κ�μη. Kαθώς είμαστε παιδιά τωνEλλήνων, απ� εκεί μας ήρθε �ωρίς

αμ�ι#λία η συνήθεια των δικών μαςνα !ητάνε την 1η τυ Mάη �ρήματα,��ι για τ �ελιδ�νι, �πως έλεγε σταπαλιά �ρ�νια τ τραγύδι, αλλά γιατην κπέλα πυ κάθεται στ κατώ�λιτυ σπιτιύ, στλισμένη με τ πι ω-ραί ��ρεμά της και με ανι�ιάτικαλυλύδια. Tα παιδιά της P�δυ πή-γαιναν κατά μάδες τραγυδώνταςκαι �ρεύντας. Zητύσαν απ� τυςπεραστικύς για τ �ελιδ�νι πυ μ�-λις εί�ε �τάσει. Aπ� τ�τε αυτή ηγιρτή νμάστηκε “�ελιδ�να”».“Guys P.A., Voyage Litteraire de laGrece, 1783, τ�μς 1, σελ. 225”.

Tα πρώτα παι�νίδια των παιδιών,�πως επισημαίνυν R. Chandler και Pouqueville, ήταν ακρι#είς μικρ-γρα�ίες αντικειμένων συμ#λικύ

�αρακτήρα, τις πίες �ρησιμπι-ύσαν ι μεγάλι και σαν �υλα�τάγια τ νεγέννητ.

Xρήσιμες και εκτενείς πληρ�-ρίες #ρίσκυμε και στα τα�ιδιωτικά�ρνικά των περιηγητών τυ 19υαι., πυ τύ�αινε να �ιλ�ενηθύν σεκάπι σπίτι και έρ�νταν σε επα�ήμε την καθημερινή !ωή της ικγέ-νειας. Oσ πικίλα και αν ήταν τα θέ-ματα πυ επε�εργά!νταν, τ ενδια-�έρν τυς σ�ετικά με τις εκδηλώ-σεις της ιδιωτικής !ωής των Eλλή-νων –απ� τη γέννηση των παιδιώντυς μέ�ρι τ γάμ– ήταν διά�υτ:

Παι�νίδια των παιδιών περιλαμ#ά-ννται στ διπρικ� τυ Aγγλυτπγρά�υ Edward Dodwell: AClassical and Topographical Tour

Σκηνές απ� τη �ωή της �ικ�γένειας Λιτ στην Eλλάδα. Eντεκα �ύλλα ημερ�λ�γί�υ με σ�έδια της μικρής Xάννε, π�υ έ-�ησε στην Eλλάδα την περί�δ� 1839–1852.


Xαρακτηριστικ�ς πλαν�δι�ς πραματευτής της τ�υρ-κ�κρατ�ύμενης Eλλάδας. Aγγλική κέρινη κ�ύκλα1810, με �άντρινα μάτια, �ύλινα άκρα και ρ�ύ�α επ�-�ής. M�υσεί� Mπενάκη.

Eσωτερικ�ς �ώρ�ς εν�ς σπιτι�ύ στη Σί�ν� 1776. Xρωμ�λιθ�γρα�ία τ�υ Jean – Baptiste Hilair(1753–1822). M�υσεί� Mπενάκη.

Through Greece (1819), πίςστν πρώτ τ�μ τυ #ι#λίυ τυκάνει μια λ�κληρη ανα�ρά και πε-ριγρα�ή για τα παι�νίδια της αρ�αι�-τητας –αγριών και κριτσιών– ενώστ δεύτερ τ�μ παραθέτει �σα -μαδικά παι�νίδια εί�ε επισημάνει �-σ #ρισκ�ταν στην Eλλάδα, �πως τακ�τσια, ι αμάδες και τα πεντ�#λα(Dodwell Edward, A Classical andTopographical Tour Through Greece,1819).

Στη Nά�, J.L.S. Bartholdy, επι-σημαίνει ένα παι�νίδι των κριτσιώνπυ έπαι!αν την ημέρα τυ Aϊ-Γιάννηκαι τ πί ανα�έρει: «Στη Nά�,την ημέρα τυ Aϊ–Γιάννη, πυ �λιείναι κε�άτι, παρα#ρέθηκα σ’ έναπαι�νίδι αρκετά παρά�εν πυ έδινεα�ρμή για πλλά απρ�πτα. Aυτήτην ημέρα γίννται πργνωστικά γιατην επ�μενη �ρνιά και να με πιτρ�π είδα να πρσ�έρνται ι �ρη-σμί: Πλλές κπέλες μα!εύτηκαν σ’ένα ανι�τ� μέρς. Mια απ� αυτέςκρατύσε στα γ�νατά της ένα πανέ-ρι με �ρύτα, λυλύδια, κρδέλεςκαι μικραντικείμενα πυ κάθε κπέ-λα εί�ε #άλει ένα απ� πριν, �ωρίς ινέι, πυ έ�τασαν αργ�τερα, να �έ-ρυν σε πιαν ανήκε τ κάθε αντι-κείμεν. Tα έ#γα!αν απ� τ πανέρι,τ ένα μετά τ άλλ και ένας απ�τυς νέυς έπρεπε να λέει, κάθε �-ρά πυ εμ�ανι!�ταν ένα αντικείμε-ν, μερικύς στί�υς, άλλτε κλα-κευτικύς και άλλτε σατιρικύς. Σεένα δεύτερ πανέρι άδει, πυ κρα-τύσε μια άλλη κπέλα, έρι�ναν τααντικείμενα, α�ύ εί�ε γίνει τ σ��-λι και �ταν τέλειωσαν �λα, καθεμιάέπαιρνε τ αντικείμεν� της πίσω καιερμήνευε μυστικά τ στί� πυ τηςεί�αν α�ιερώσει». (Bartholdy J. L.S.,Voyage en Grece, 1807, σελ.145–146).

Στις Φωκαιές, Aγγλς περιηγη-τής William Turner επισημαίνει τ1816 τ παι�νίδι με τα κ�τσια τ -πί και περιγρά�ει:

«Tα Eλλην�πυλα έ�υν ένα πε-

ρίεργ παι�νίδι πυ νμά!υν “κ�-τσια”. Παί!εται με τ κ�καλ τηςκλείδωσης τυ γ�νατς τυ αρνιύ.Eνας τρ�πς παι�ίματς πυ μιά!ειπλύ με τις δικές μας μπίλιες:

Γίνεται ένας κύκλς· στ κέντρτυ #ά!ει κάθε παιδί τ κ�καλ� τυκαι α�ύ καθρίσυν με πια σειράθα παί�υν, κάθε παιδί έ�ει τ δικαί-ωμα να πάρει �σα κ�καλα μπρεί νακινήσει μέσα στν κύκλ με τ κ�κα-λ πυ έ�ει στα �έρια τυ, στέκ-ντας πάνω στη γραμμή της περι�έ-

ρειας τυ κύκλυ. O τρ�πς πυ κα-θρί!υν με τ κ�καλ πις θα παί-�ει πρώτς, είναι ε�ής: μια πλευράτυ λέγεται #ασιλιάς, μια άλλη #ε!ύ-ρης, η άλλη λέγεται ψωμάς και η τε-λευταία, λάσπη. Pί�νει καθένας μετη σειρά τυ τ κ�καλ ψηλά, και αυ-τ�ς πυ τ κ�καλ� τυ θα πέσει στηνπλευρά τυ #ασιλιά κερδί!ει». (Tur-ner William, Journal of a Tour in theLevant, 1820, Vol. III, σελ. 520).

O Saint–Sauver παρακλύθησεκαι τα πανηγύρια των �ωριών πυ γί-

ννταν την ημέρα τυ πλιύ�υAγίυ: «Eνα απ� τα πι αγαπημέναπαι�νίδια σ’ αυτά τα πανηγύρια ήταντ “πέντε με μία“. Στη μια πλευρά ε-ν�ς τραπε!ιύ υψων�ταν μια μικρήκύ�ια κλ�να. Στη #άση της εί�εμια τρύπα πυ επικινωνύσε με ττραπέ!ι. Eρι�νες απ� πάνω ένα #ώλκαι για να κερδίσεις έπρεπε #ώλς#γαίνντας στ τραπέ!ι να σταματή-σει πάνω σε μία κάρτα με τν αριθμ�πέντε». (Σιμ�πυλς K., τ�μς B,1988, σελ. 515).

Διά��ρα αντικείμενα τ�υ 19�υ και τ�υ 20�ύ αι. Kάρτες και �ωτ�γρα�ίες επ��ής με ελληνικές ενδυμασίες, ε�αρτή-ματα κ�ύκλας, μικρή κ�νκάρδα με παράσταση παιδιών. M�υσεί� Mπενάκη.


Aύρι� θα παί�υμε – ελπίωT� παι�νίδι σαν αρμ�ς τ�υ π�λιτισμ�ύ στηρί�ει την ελευθερία, τη �αντασία, την επιν�ηση

Tης Eλε�νώρας Σκ�υτέρη–Διδασκάλ�υ

K�ινωνικής ανθρωπ�λ�γ�υ στ� AΠΘ

ΠAIZOYME ένα παινίδι; Nα, τι σε-δ ν δεν ρεια� μαστε �ρισμ�ύς γιανα συνενν�ηθ�ύμε τι παινίδι είναιπρά�η για ευαρίστηση και ψυαγω-γία και αντικείμεν� π�υ ρησιμεύειγια ευαρίστηση και ψυαγωγία; Kαι,ακ μη, για να συνειστεί τ� παινίδιμας, τι η συγκεκριμένη λέ�η σετί-�εται με τη λέ�η παιδί και άρα και μετην παιδία, δηλαδή την παιδική ηλι-κία και τ� παιδαριώδες τ�υ τρ π�υ,με τη λέ�η παιδιά, δηλαδή τ� σκώμα,την αστει τητα, τ� παινίδισμα, τηνψευδαίσθηση, αλλά και με τη λέ�ηπαιδεία δηλαδή την άσκηση, την ανα-τρ�!ή, την εκπαίδευση, την περιπ�ί-ηση, τη μ ρ!ωση και, άρα, με τ�ν π�-λιτισμ ως τρ π� �ωής π�υ μαθαίνε-ται με τ� παράδειγμα και την πρά�η;

Mετά, για να περιπαί��υμε τ� ίδι�μας τ� παινίδι, θα μπ�ρ�ύσαμε νααναγνωρίσ�υμε τ� παινίδι–αντικεί-μεν� στ� άθυρμα και, α!�ύ !ρ�ντί-�αμε πρώτα να �επεράσ�υμε την πα-λαιική γ�ητεία π�υ εκπέμπ�υν η α-θυρματ�π�ιία, �ι αθυρματ�π�ι�ί, τααθυρματ�πωλεία και �ι αθυρματ�-πώλες, θα πρ�σέαμε πως άθυρμασημαίνει αυτ π�υ άγειται και !έρε-ται, τ� ά"�υλ� – ά"�υλ�, επειδή εί-ναι αθυρίδωτ�, δίως αν�ίγματα, δη-λαδή �ρθάν�ιτ�, ακώλυτ�, ανεμπ -διστ� και συγρ νως άκρατ�, άμε-τρ�, ίσως και αυθάδικ�.

Iσως μάλιστα να συμ!ων�ύσαμεπως, σ’ αυτ τ� παινίδι, �ι λέ�ειςμ�ιά�ει να μπά��υν απ παντ�ύ κι α-νεμπ διστες να τρέ�υν σε ν�ήματαδικά τ�υς, αλλιώτικα, αυθαίρετα, ά-πιαστα. Γιατί αμέσως μ λις θ’ αρί-�αμε να παί��υμε τ� παινίδι τ�υ παι-νιδι�ύ, θα διαπιστώναμε πως πρ -κειται για παινίδι με κάτι !ευγαλέ�και απρ�σδι ριστ�. Γνωρί��υμε πωςτ� παινίδι τα λέει λα, πως λα μπ�-ρεί να γίν�υν με τ� παινίδι, πως(σεδ ν) λα μπ�ρ�ύν να γίν�υν παι-νίδι. Oπ�ι�δήπ�τε αντικείμεν� ήέμ"ι� �ν μπ�ρεί να γίνει παινίδι,!τάνει να τ� ειριστ�ύμε (και να έ-�υμε και τη δύναμη να ελέγ��υμετ�υς ειρισμ�ύς μας) ως παινίδι: α-ντικείμενα υλικά και πραγματικά, ά-ψυα και έμψυα, άυλα και !αντα-στικά. Aν η υλικ τητα τ�υ παινιδι�ύδεν είναι απαραίτητα πρ�ϋπ θεσηγια τ� αντικείμεν� παινίδι, δεν είναι�ύτε και για τ� παί�ειν. Mπ�ρ�ύμε ναπαί��υμε με τη !αντασία μας, στα -νειρά μας. Ή να παί��υμε και να μηντ� �έρ�υμε. Ή να ν�μί��υμε πως παί-��υμε, ενώ δεν παί��υμε. Eίπαμε: τ�παινίδι είναι !ευγαλέ� κι απρ�σδι -ριστ�.

Eυν�ώντας την ατα�ία

T� παινίδι, λ�ιπ ν, αντιστέκεταικαι στ�υς �ρισμ�ύς και στις �ρι�θε-

τήσεις. E�άλλ�υ στην ίδια την πρά�ητ�υ παινιδι�ύ μ�ιά�ει να μπ�ρ�ύννα αναιρεθ�ύν λες �ι "ασικές δια-κρίσεις π�υ στηρί��υν την κ�ινωνίακαι την �ργάνωσή της: η διάκριση υ-π�κειμέν�υ και αντικειμέν�υ, η διά-κριση εγώ και εμείς, η διάκριση εγώκαι αυτ , η διάκριση κ�ινωνικ και α-τ�μικ . Kάπ�τε, τ� παινίδι μπ�ρείνα υπερ"αίνει και άλλες διακρίσειςπ�υ στηρί��νται στ� !ύλ�, στην ηλι-κία, σε ωρικές και σε ρ�νικές δια-κρίσεις: τ� μέσα και τ� έ�ω, τ� εδώκαι τ� αλλ�ύ, τ� πριν και τ� μετά, τηστιγμή και τη διάρκεια. Γι’ αυτ � με-ταμ�ντερνισμ ς αγαπά και γι’ αυτ πραγματεύεται, παί�ει κυρι�λεκτικάκαι μετα!�ρικά με τ� παινίδι, γιατίτ� παινίδι αντιστέκεται στ�ν �ρθ�-λ�γισμ , επιτρέπει την απ�μίμηση,την ειρωνεία, την ψευδαίσθηση, τηνεπανάληψη, ευν�εί την ατα�ία και ε-πιτρέπει την αντίσταση στα καθιερω-μένα. Oπως και η !αντασία, η επι-ν ηση και η τέρψη –π�υ άλλωστε εί-ναι σταθερά γνωρίσματα τ�υ παινι-δι�ύ σε πείσμα λων των αγωγών καιτων μεσα� ντων τ�υ παί�ειν. T� παι-νίδι πρώτ’ απ λα πρέπει να παί�ειεν �υ παικτ�ίς, για να μπ�ρεί να πα-ραμένει παινίδι, ταν παί�ει εν παι-κτ�ίς. O Novalis τ� έει διατύπωσειπ�λύ ωραία: «Aν είαμε μια Φαντα-στική, πως έ�υμε Λ�γική» έγρα!ε,«τ τε θα είε ανακαλυ!θεί η τένητης επιν ησης»1.

Ωσπ�υ ν’ ανακαλυ!θεί η τένητης επιν ησης, γνωρί��υμε κάπ�ιεςαπ τις πι� πρακτικές της στρατηγι-κές και τενικές: κάθε τρ π� για τηνε�ερεύνηση τ�υ τυαί�υ, για την α-νάπτυ�η τ�υ παραλ γ�υ π�υ !αίνε-ται γ νιμ�ς στ� παινίδι –ιδίως, ανμέσα απ την ανεμπ διστη κίνηση,�επρ�"άλλει �ρμή επ�ικ�δ�μητική.Δεν θα !αιν ταν αυθαίρετ� να συ-μπεράν�υμε πως έτσι τ� παινίδι, γί-νεται παιδιά και παιδεία: αν θέλ�υμενα διδά��υμε σε κάπ�ι�ν να σκέ!τε-

ται, πρέπει πρώτα να τ�υ μάθ�υμενα επιν�εί.

Aς επιν�ήσ�υμε, λ�ιπ ν, τ� �επαι-νίδι. Παί�εται στη «ώρα τ�υ �ε» -πως και τ� �εκαν νι ρησιμεύει γιανα �εκάνει τ�ν π λεμ�, ι για νατ�ν κάνει ή τ� �εσ�υγιαδάκι, π�υ α-π αντικείμεν� καθημεριν κι αδιά-!�ρ� κι επιπλέ�ν επικίνδυν� και επι-θετικ , γίνεται αντικείμεν� !αντα-στικ και ειρην !ιλ�2. T� �επαινίδιθα ήταν τ� πι� τέλει� παινίδι, αυτ π�υ �εκάνει τ� παινίδι. Oμως θα ή-ταν αστεί�, ι επειδή !ταίει τ� �ε,αλλά ε�αιτίας τ�υ. Aκ μη και τ� �ε-παινίδι παί�ει, α!�ύ μπ�ρεί να πρ�-κύψ�υν απρ�σδ κητα παινίδια, -π�υ η έκπλη�η διαδέεται την ανκά-λυψη, �ι κατευθύνσεις αλλά��υν, �ιρ λ�ι ανατρέπ�νται, η πλ�κή γίνεταιαπρ "λεπτη.

Aπρ "λεπτη, μ�λ�ν τι π�υ τ� παι-νίδι, σέση ή πρά�η, αντικείμενα,πεδί� και αντικείμεν� �ρί�εται ως ε-νασ ληση ειδικά ιδιαίτερη, ε�αιρε-τική και διακριτή, α!�ύ στ�ν ευρω-παϊκ π�λιτισμ τ� παινίδι διακρίνε-ται πρ�σεκτικά απ την καν�νική, τησυνηθισμένη �ωή. Oμως είναι λάθ�ςνα θεωρείται τ� παινίδι διακ�πή ήαναίρεση της τρέ�υσας �ωής, α!�ύένα μεγάλ� μέρ�ς της πραγματικ -τητας «παρασύρεται» και εκ!ρά�ε-ται στα παινίδια. T� παινίδι είναιπάντα δυνητικά παρ ν στη �ωή· η�ωή συνυ!αίνεται συνεώς και αδια-λείπτως με τ� παινίδι, π�υ τρυπώνειαπ τα μικρ τερα αν�ίγματά της στ�πεδί� της καθημεριν τητας, στ� πε-δί� της εργασίας, στ� πεδί� της σ�-"αρ τητας, στ� πεδί� της τελετ�υρ-γίας, στ� πεδί� τ�υ ιερ�ύ. Παρά τ�ναπ�κλεισμ και την απ�μ νωση, ευ-τυώς για τη �ωή, τ� παινίδι κατα-!έρνει να είναι εκεί, εδώ παντ�ύ. Kαιτ τε στη θέση της πλή�ης μπαίνει ηέκπλη�η και στη θέση της (συγ)κάλυ-ψης, η ανακάλυψη.

H �ρθ�λ�γική κατασκευή θεωριών

ή ερμηνειών για τ� είδ�ς παινίδι καιγια τα είδη παινιδι�ύ είναι π�λύ πε-ρι�ριστική και περι�ρισμένη. Bέ"αια,έ�υν γίνει π�λλές και ενδια!έρ�υ-σες πρ�σπάθειες να συλλη!θεί τ�ν ημα τ�υ παινιδι�ύ για να κατα-στεί αντικείμεν� αναγνωρίσιμ�, �ι-κεί�, διδά�ιμ�, μετρήσιμ� και να τα-κτ�π�ιηθεί η ατα�ία τ�υ παινιδι�ύσε μία σειρά μ�ρ!�λ�γικά ή λειτ�υρ-γικά σήματα: μ�νήρη παινίδια, παι-νίδια ανταγωνιστικά και παινίδιακ�ιν�πρα�ίας3, ατ�μικά παινίδια,�ευγαρωτά παινίδια και �μαδικάπαινίδια4· αλλά και: παραδ�σιακάπαινίδια και σύγρ�να παινίδια,ευρωπαϊκά παινίδια και παινίδιατων άλλων π�λιτισμών, παινίδια ι-θαγενή και παινίδια �θνεία, αστικάπαινίδια και λαϊκά παινίδια, παινί-δια καταπεπτωκ τα και παινίδια α-να"ε"ηκ τα, παινίδια για μεγάλ�υςκαι παινίδια για μικρ�ύς, παινί-δια–σκ�υπίδια και παινίδια–υπερα-�ίες κ.τ.τ5.

Eνας κ�σμ�ς σύνθετ�ς

Πρ�ς τ� παρ ν, ας διερευνήσ�υ-με τ� παί�ειν, αυτή τη συνει� μενηυπ�κείμενη διαδικασία π�υ ελέγειτις ισ�ρρ�πίες, π�υ αλαρώνει, π�υλυγί�ει και συστρέ!εται, π�υ ανα-διαμ�ρ!ώνει και μεταμ�ρ!ώνει6. T�ερώτημα π�υ θα είαμε να απαντή-σ�υμε είναι πώς, γιατί και π τε επι-τρέπεται τ� παινίδι; Πώς, γιατί καιπ τε απαγ�ρεύεται, ακυρώνεται ήκαταπιέ�εται; Mπ�ρεί να απ�δ�μη-θεί τ� παινίδι (να γίνει �επαινίδι);Eίναι αναγκαστικά τ� παινίδι απ�-δ�μητικ (�εδ�μικ στη ώρα τ�υ�ε) – δηλαδή παίρνει πάντ�τε υπ�-ρεωτικά αντίθετη μ�ρ!ή ή ρ λ� σε�τιδήπ�τε διακ πτει απ τις «καν�-νικ τητες» στ� ρ ν� και τ� ώρ�;Πώς �ρί��υν �ι καν νες τ�υ παινι-δι�ύ τ� πλαίσι� δράσης, εντ ς τ�υ�π�ί�υ �τιδήπ�τε δεν ταιριά�ει α-π�κλείεται ως άσετ�· γεγ�ν ς π�υεπιτρέπει στ�υς παίκτες «να εισέρ-�νται σε μια δια!�ρ�π�ιημένη κα-τάσταση συνείδησης, μια κατάστα-ση αλαρ τητας, π�υ η δράσητ�υς και η εγρήγ�ρσή τ�υς γίν�νταιένα και τ� αυτ και �ι δε�ι τητέςτ�υς ταιριά��υν επακρι"ώς με τακαθήκ�ντά τ�υς»6; Tέλ�ς (αλλά μ�ι-ά�ει να είναι μ ν�ν η αρή), π σ�αυτ ν�μ�, ιδιαίτερ� και �εωριστ είναι τ� παινίδι – δηλαδή, μπ�ρείνα παιτεί, αν δεν τ�ν διακ ψει κάτιάλλ�, δεν τ� ακυρώσει ή δεν τ� κα-ταπιέσει;

Σε σέση με τ� παινίδι έ�υν δια-τυπωθεί συγκρ�τημένες θεωρίες, έ-�υν κατατεθεί ρήσιμες καταγρα-!ές δεδ�μένων κι έ�υν πρ�ωρή-σει �ρισμένες συστηματικές αναλύ-σεις7. Συν�ψί�ω τ�υς ά��νες τ�υσετικ�ύ πρ�"ληματισμ�ύ π�υ επι-μένει τι: τ� παινίδι δεν είναι εργα-

«Oι κ�ύκλες �λες εί�αν πάντα τα ίδια ματ��υλλα π�υ παί�ανε αν�ιγ�σ�αλώ-ντας...» (Mέλπω A�ιώτη, «Δύσκ�λες νύ�τες»).


σία, αλλά �ρί�εται απ αυτήν και ωςπρ�ς αυτήν· σετί�εται με την τελε-τ�υργία, αλλά δεν είναι τελετ�υργία·�ρί�ει την ιδιαίτερή τ�υ ωρ�ρ�νι-κή �ρι�θέτηση, αλλά δεν καθ�ρί�ε-ται συν�λικά ως παινίδι απ τα κ�ι-νωνικώς απ�δεκτά και καθιερωμένα ρια τ�υ ρ ν�υ και τ�υ ώρ�υ· έεικαν νες, αλλά αρακτηρί�εται απ ρευστ τητα και πρ�σαρμ�στικ τητα·δεν είναι πάντα εκ�ύσι� �ύτε δια-σκεδαστικ · τ� παινίδι των παιδιώνκαι τ� παινίδι των μεγάλων δεν ταυ-τί��νται �ύτε μως και είναι εκ δια-μέτρ�υ αντίθετα ή εναλλακτικά· τ�παινίδι μαθαίνει, διασκεδά�ει, ��ύ-νει την κριτική, τη δημι�υργικ τητα,την επικ�ινωνία, τη συντρ�!ικ τητα,την �μαδικ τητα, τη !ιλικ τητα, τηνάμιλλα, τη δικαι�σύνη, την τιμι τητα,την επι"ρά"ευση, μως μαθαίνει καιτ�ν ανταγωνισμ , τη συνδιαλλαγή,την εθρ τητα, τ� μίσ�ς, την π�νη-ριά, την μπαμπεσιά, την αδικία. Kι α-κ μη, τι τ� παινίδι διδάσκεται απ τη μια γενιά στην άλλη· μως, λα ταπαιδιά δεν διδάσκ�νται τ� παινίδι,�ύτε τ� διδάσκ�νται με τ�υς ίδι�υςτρ π�υς �ύτε για τ�υς ίδι�υς λ -γ�υς. Kαι τι σε λες τις κ�ινωνίεςκαι τ�υς π�λιτισμ�ύς �ι άνθρωπ�ιμαθαίν�υν να παί��υν μαθαίν�ντας· μως, δεν παί��υν τα ίδια παινίδια�ύτε μαθαίν�υν τα ίδια πράγματα.Tέλ�ς, τι τ� παινίδι είναι �μαδικ , μως και μ�ναικ · τι είναι �ρισμέ-ν�, αλλά και απρ "λεπτ�.

Aπ τη μια τ� παινίδι. Aπ την άλ-λη λα αυτά με τα �π�ία δεν παί��υ-με – �ύτε για αστεί�.

Tέτ�ι�υ είδ�υς δια!�ρ�π�ιήσεις ί-σως απ�δειτ�ύν π�λύ πι� ενδια!έ-ρ�υσες απ τις απ λυτες δι�τ�μή-σεις π�υ επι"άλλει η παγκ�σμι�π�ιη-μένη �ικ�ν�μία της παινιδαγ�ράςκαι �ι ρυθμιστικές επιστήμες καιπρακτικές π�υ ασ�λ�ύνται με τ�παινίδι και τ�υς �ρισμ�ύς τ�υ. Για-τί, αν παινίδι είναι γενικ τερα τ� μηπρ�σδι�ρίσιμ�, θα ήταν άστ�� ναδετ�ύμε απλώς τι τ� παινίδι είναιη �εωριστή ενασ ληση π�υ �ρί�ε-ται κ�ινωνικά ως παινίδι και τα αντι-κείμενα π�υ �ρί�εται πάλι κ�ινωνικάως παινίδια, α!�ύ σε κάθε (αναγκαίαή μη) απ πειρα να �ρίσ�υμε, να �εω-ρίσ�υμε και να κατατά��υμε τα παι-νίδια, αρν�ύμαστε τ� παινίδι.

Aναμ!ί"�λα τ� παινίδι συνιστά α-πελευθέρωση, υπ�στήρι�ε � WalterBenjamin. O π�λιτισμ ς στηρί�εταιστ� παινίδι, δηλαδή στην ελευθερίακαι την επιν ηση, στη !αντασία καιτη σύμ"αση, συμπλήρωνε, παραλ-λάσσ�ντας, � Johan Huisinka8. Δεν�έρω αν είε π�τέ ιστ�ρικ αντίκρι-σμα αυτή η κατά!αση στ� παινίδι.Oύτε και: πώς και με π�ι�υς ρ�υς,για π�ι�υς και για π σ�, τ� παινίδισυνιστά απελευθέρωση. Kυρίως, δενκαταλα"αίνω, αν είναι τ� �π�ι�δήπ�-τε παινίδι π�υ έει τη δύναμη να α-πελευθερώνει. Kι αν ισύει τι δενρειά��νται π�λλά πράγματα για να!τιατεί ένα παινίδι �ύτε π�λλάπράγματα για να παιθεί τ� παινίδι,α!�ύ μπ�ρεί να παί�εται με τ� τίπ�-τε, τ τε, γιατί υπάρει τ σ� έλλειμ-μα ελευθερίας· πώς η επανάστασηδεν γίνεται α!’ εαυτής με τ� παινί-δι· πώς σ�ι παί��υν δεν ελευθερώ-

ν�νται, ενώ είναι ελεύθερ�ι να παί-��υν· και πώς σ�ι δεν είναι ελεύθε-ρ�ι να παί��υν, δεν ελευθερών�νταιπαί��ντας;

T� παινίδι, συνέι�ε � Benjamin,επιτρέπει σ’ εκείν�υς π�υ δεν έ�υνπρ σ"αση στην ε��υσία, τ� μ ν� πε-δί� �λικής ειρα!έτησης και απ λυ-της ελευθερίας. Συνεπώς; Συνεπώςτα παιδιά πρέπει να παί��υν. Aλλά,πώς παί��υν στ’ αλήθεια τα παιδιάτ�υ π�λέμ�υ, τα παιδιά της π�ρνεί-ας, τα παιδιά της επιδημίας, τα παι-διά της πείνας και της δίψας, τα παι-διά της "ρ�μιάς, τα παιδιά της αμ�ρ-!ωσιάς, τα παιδιά–δ�ύλ�ι, τα παι-διά–σκλα"άκια, τα παιδιά τ�υ δρ -μ�υ, τα ιδρυματ�π�ιημένα παιδιά, ταπαιδιά με ανεπάρκειες, τα παιδιά μεειδικές ανάγκες, τα πεταμένα παιδιά,με δυ� λ για τα παιδιά–θύματα; Πρ -κειται για παιδιά–θύματα της δικήςμας κ�ινωνίας, ι κάπ�ιας �ένης ήάλλης. Tης δικής μας κ�ινωνίας π�υσπεύδει ανερυθρίαστη να δια!ημί�ειπαινιδ τ�π�υς, παινιδ�μάγα�α,παινιδ�"ι�μηανίες.

Mήπως τ� μ ν� ερώτημα π�υ μπ�-ρ�ύμε να θέσ�υμε είναι τ� π τε μι-λ�ύμε για τα παινίδια και τ� π τε,τ� πώς και τ� γιατί γίνεται αντικείμε-ν� μελέτης τ� παινίδι; Mήπως τ�πρ "λημα τ�υ πώς και με π�ιεςστρατηγικές γίνεται αντικείμεν� ει-ρισμών τ� παινίδι δεν α!�ρά τ� ίδι�τ� παινίδι, αλλά α!�ρά την ιστ�ρίατ�υ, πως ταν π.. αναλύ�ντας πα-λαι τερες περι δ�υς της ιστ�ρίαςτης δυτικής κ�ινωνίας "λέπ�υμε τ�ντρ π� με τ�ν �π�ί� σέσεις πως τ�παινίδι αντιμετωπίστηκαν ως �υ-σίες ή ως πράγματα. Ωστ σ�, τ� ση-μεριν παινίδι δεν υπακ�ύει πια σεδικές τ�υ πειθαρίες, σε δικ�ύς τ�υςανατρεπτικ�ύς ρ ν�υς, στη δικήτ�υ ωρ�τα�ία, στ�υς δικ�ύς τ�υ κα-ν νες και στις δικές τ�υ τα�ιν�μή-σεις – πρ�ϊ ντα της κ�ινωνίας καιαυτά, αλλά με τις ιδιαιτερ τητέςτ�υς. T� παινίδι δεν έει πια ιερ -τητα, με την ένν�ια τι δεν μπ�ρείνα παραγάγει πια δικές τ�υ πρ�τά-σεις π�υ να αντιτίθενται σε κρατ�ύ-σες τάσεις και μ δες. H παγκ σμιααγ�ρά απ�τρέπει (με τη δια!ήμιση

και τα MME, τ�υς συρμ�ύς και την ε-νίσυση τ�υ κ�ινωνικ�ύ μιμητισμ�ύ)�π�ιεσδήπ�τε απειλητικές –έστω καιμη επαληθεύσιμες– τάσεις !ιλελευ-θερ�π�ίησης. Tα κατασκευαστικάπαινίδια (αυτά π�υ υπ�τίθεται τι ε-νισύ�υν τη δημι�υργικ τητα) γίν�-νται λ� και πι� δαπανηρά –δηλαδήαπλησίαστα. Tα παιγνιώδη παινίδιαγίν�νται λ� και πι� μεγαλίστικα καιπι� πλαστικ�π�ιημένα9. Tα �μαδικάπαινίδια γίν�νται λ� και πι� �ργα-νωμένα –ρειά��νται εμψυωτές, ει-δικ�ύς, "ι�"λι�γρα!ία, παιδαγω-γ�ύς, ώρ�υς, κτίρια, κάπ�ιες !�ρέςκαι ργανα. Oι περιπτώσεις ανατρ�-πής της κρατ�ύσας κατάστασης εί-ναι ελάιστες αλλά ενδια!έρ�υσες.Tι πι� απλ απ τ� �μαδικ παινίδι.Oι καν νες υπακ�ύν στις δικές τ�υςν�μ�τέλειες. Aπ τη μια γενιά στηνάλλη και παί��ντας, μαθαίνεις. Δενρειά��νται δάσκαλ�ι, δεν ρειά�ε-ται η παρέμ"αση των «μεγάλων» �ύ-τε η παρέμ"αση της αγ�ράς. Oι με-γάλ�ι ρειά�εται να δημι�υργ�ύν τιςγενικ τερες συνθήκες για να μπ�-ρ�ύν να παί��υν τα παιδιά τα δικάτ�υς παινίδια, ι να παί��υν ταπαινίδια των μεγάλων, �ύτε ταπαινίδια της παράδ�σης, �ύτε ταπαινίδια της αγ�ράς, �ύτε τα παινί-δια της παιδαγωγικής, �ύτε τα παινί-δια της ψυ�λ�γίας, των κ�ινωνικώνεπιστημών ή π�ι�υ άλλ�υ. Γιατί λατ�ύτα είναι άλλων παινίδια, παινί-δια αλλ τρια και άρα παινίδια αν�ί-κεια – με λες τις σημασίες τ�υ ρ�υ.

T� πραγματικ παινίδι, μως, εί-ναι πέρα και έ�ω απ τις δεδ�μένεςτ�υ υλικ τητες: συνίσταται στ� ε-λεύθερ� �εδίπλωμα π�λιτισμικων,αισθητικών, κ�ινωνικών ακ μη καιπρ�σωπικών α�ιών π�υ στηρί��νταιστη μνήμη, αλλά δεν θέλ�υν να τηειραγωγ�ύν �ύτε να ειραγωγ�ύ-νται απ αυτήν. Aυτ τ� παινίδι εί-ναι μια μ�ρ!ή διαμαρτυρίας στηνπ�ρεία εν ς π�λιτισμ�ύ παγκ�σμι�-π�ιημέν�υ, π�υ καθώς ε��ρθ�λ�γί-�εται �ικ�ν�μικά �δηγείται σε π�λιτι-σμική ταπείνωση παρασύρ�νταςστην ε�αθλίωση ανθρώπ�υς, !ύσηκαι �ωή. M�ρ!ή αντίστασης, γιατί α-ν�ίγει απερι ριστες δυνατ τητες

στην κ�ινωνική �ωή, ιδίως στις πι�καθημερινές απ τις πρακτικές της.

Δυνατ τητες π�υ, με δια!�ρετι-κ�ύς τρ π�υς και σε δια!�ρετικέςπ�λιτισμικές συνθήκες, αν�ίγ�νταιστ� παινίδι και στην τένη, π�υ ανε�ακ�λ�υθ�ύν να έ�υν κ�ινωνικ ν ημα, είναι επειδή και σ� παραμέ-ν�υν δραστηρι τητες ανατρεπτικές,π�υ κρίν�υν, αντιστέκ�νται, απ�κα-λύπτ�υν και παινιδιάρικα παραμε-λ�ύν τις πειθαρίες και τις "ε"αι τη-τες τ�υ σύγρ�ν�υ κ σμ�υ, για τ�ν�π�ί� καθ λ�υ δεν ενδια!έρ�νται,αλλά � �π�ί�ς ενδια!έρεται απερι -ριστα γι’ αυτές.

Για να καταστεί πραγματικ τ� παι-νίδι τ�υ παινιδι�ύ πρέπει να γίνειυπέρ�α μ�ναδικ , κ�ινωνικά συ-ναρπαστικ . Στ� κάτω κάτω είναι ένααπ εκείνα τα στ�ιήματα τ�υ π�λι-τισμ�ύ εν �ν ματι μιας ηδ�νής π�υμπ�ρεί να μην έει ακ μη "ρει τ� -ν�μά της, μως, υπ σεται την υπ -σεση, κρατώντας σε εκκρεμ τητατην ελπίδα τι ενδέεται να πρ�κύ-ψ�υν παινίδια απρ�σδ κητα για έ-ναν κ σμ� στ�ν �π�ί� �ι άνθρωπ�ι, ηιστ�ρία και η !ύση θα απ�κτήσ�υνπρ�τεραι τητα έναντι των ώρων,των πραγμάτων και των απρ σωπωνδιαδικασιών.

1. Aπ�σπάσματα, 1772-1801, �π. παρατίθε-ται στ�ν T�ιάνι P�ντάρι, Γραμματική τηςΦαντασίας, 1973.

2. H «Xώρα τ�υ �ε» είναι επιν�ηση τ�υ T�ιά-νι P�ντάρι, �π.

3. Bλ. Γ. Mέγας, Zητήματα Eλληνικής Λα�-γρα!ίας, τεύ#�ς πρώτ�ν, 1939.

4. Bλ. Hλ. Δ. Λ�υκάτ�ς, «Eισαγωγή στηνEλληνική Λα�γρα!ία», 1978.

5. Πρ%λ. R. Schcchner «The Future of Ritual»,1993.

6. Victor Turner, Celebration. A. World of Artand Ritual, 1982.

7. Στην παρ�ύσα έκδ�ση περιλαμ%άν�νται�ρισμένες απ� τις σπ�υδαι�τερες, ενώ τατελευταία #ρ�νια έ#�υμε δει με #αρά να ε-ντατικ�π�ιείται η έρευνα και να π�λλα-πλασιά��νται �ι δημ�σιεύσεις σ#ετικά μετ� παι#νίδι.

8. Walter Benjamin, «Παλιά παι#νίδια» στ�K�ύκλες και παι#νίδια, Aγρα, 1996 καιJohan Huizinka Hommo Iudens, O άν-θρωπ�ς και τ� παι#νίδι, 1989.

9. Bλ. π.#. Roland Barthes, «Aθύρματα» στ�«Mυθ�λ�γίες – Mάθημα», 1978.

K�υρδιστή κ�ύκλα π�υ παί�ει τ�πι. Συλλ�γή E.Λ.I.A.

Πρ�ετ�ιμασία για τη �ωή των ενηλίκων είναι έ-να μεγάλ� μέρ�ς των παιδικών παι�νιδιών. Kα-ρ�τσάκι κ�ύκλας απ� τη συλλ�γή τ�υ E.Λ.I.A.


�ύλιν� αερ�πλάν� με πιλ τ�, μικρ�γρα�ία γαλλικ�ύ αερ�πλάν�υ τ�υ A΄ Παγκ�-σμί�υ Π�λέμ�υ. T� κυρίως σώμα τ�υ είναι �τιαγμέν� απ τ� π δι τραπε�ι�ύ.Kατασκευή απ �υλ�υργ . B ρει�ς Hπειρ�ς, 1915–1920. M�υσεί� Mπενάκη.

�ύλιν� άρ�τρ�. Kατασκευή απ άγνωστ� �υλ�υργ , στη B ρει� Hπειρ�, τ�1960. M�υσεί� Mπενάκη.

O κ�σμ�ς τ�υ λαϊκ�ύ παι�νιδι�ύΠριν απ� τη μα�ική παραγωγή, �ι γ�νείς ιδι�κατασκεύα�αν τα παιδικά παι�νίδια


ANATPEXONTAΣ στ�υς λε�ικ�γρά-��υς των πρώτων �ριστιανικών �ρ�-νων και στα κείμενα των Πατέρωντης Eκκλησίας θα αντιλη�θ�ύμε �τιτα παι�νίδια ελά�ιστα άλλα�αν στ�πέρασμα των αιώνων. Eνδεικτικάμπ�ρεί να ανα�ερθεί �τι � Π�λυδεύ-κης (180 μ.X.) στ� «Oν�μαστικ�ν» εί-�ε καταγράψει γύρω στα 150 παι�νί-δια καθώς και �τι � Iωάννης Xρυσ�-στ�μ�ς εί�ε κάνει συγκριτική μελέτητων παι�νιδιών της αρ�αι�τητας μεαυτά των δικών τ�υ �ρ�νων: «νύμ-�ας πάλιν απ� μεν της αυτής ύλης[πηλ�ύ] λα"�ντες [�ι παίδες] πεπ�ιη-μένας καλλωπί#�υσι». (Iωάννης Xρυ-σ�στ�μ�ς, PG, 59, 440 Oμιλία ΠA).

Aπ� τ�υς πρώτ�υς �ρ�ν�υς μετάτην πτώση της Kωνσταντιν�ύπ�ληςμέ�ρι και τ� 19� αι., η παραγωγή τ�υπαι�νιδι�ύ εμ�ανί#εται υπ� μ�ρ�ή�ικιακής �ικ�τε�νίας. Oι κ�ύκλες καιτα παι�νίδια, κατασκευασμένα απ��ωρικ�ύς και απλ�ύς ανθρώπ�υςτ�υ λα�ύ, �τιά�ν�νταν απ� τ�υς ίδι-�υς τ�υς γ�νείς, για να καλύψ�υν τιςανάγκες των παιδιών τ�υς.

T� είδ�ς αυτ� τ�υ παι�νιδι�ύ π�υαπ�τελ�ύσε την πρώτη μύηση τ�υπαιδι�ύ στ� μελλ�ντικ� τ�υ ρ�λ�στην κ�ινωνία των μεγάλων, ήταν σεμικρ�γρα�ία η εικ�να της καθημερι-νής #ωής των ενηλίκων. Eπικράτησεδε σε �λη τη διάρκεια της T�υρκ�-κρατίας, ενώ σε π�λλά απ�μ�νωμέναμέρη της Eλλάδας συναντάται ακ�μακαι σήμερα.

Mέ�ρι και τις αρ�ές τ�υ 20�ύ αιώ-να π�υ τα παι�νίδια ήταν ακ�μα �ει-ρ�π�ίητα, η μελέτη τ�υς απ�κτά ε-θν�γρα�ική και κ�ινωνι�λ�γική ση-μασία. Πέρα απ� τις άμεσες νύ�ειςστη #ωή των μεγάλων, την �π�ία μι-μ�ύνται τα παιδιά, μπ�ρ�ύμε επίσηςνα αναγνωρίσ�υμε παλαι�τερ�υςκ�ινωνικ�ύς θεσμ�ύς ή έθιμα, π�υ ε-νώ �άθηκαν απ� την κ�ινωνία των ε-νηλίκων, διατηρήθηκαν στ� παι�νίδιτων παιδιών. Xωρίς να γίνει ιδιαίτερη

μνεία στα «τα�ταρίσματα», τις ρυθ-μικές δηλαδή κινήσεις των �εριών,των γ�νάτων ή τ�υ πρ�σώπ�υ τηςμητέρας (�πως τα παλαμάκια, τ�κ�υπεπέ, τα «δα�τυλάκια», καθώςκαι διά��ρα τραγ�ύδια ή μιμήσειςτων �ωνών των #ώων και �ι ή��ι τηςμητέρας για να εντυπωσιάσει τ� μω-ρ� της), θα ανα�ερθ�ύν τα "ρε�ικάαντικείμενα, π�υ έ�τια�νε η μητέραγια τ� μωρ� της, �σ� ήταν στην κ�ύ-νια, καθώς και αυτά π�υ τ�υ �άρι#αν�ι συγγενείς, τα �π�ία εί�αν σ�έσηκυρίως με τις αισθήσεις, την α�ή, τηγεύση, την �σ�ρηση, την ακ�ή καιτην �ραση. Tα παι�νίδια αυτά εί�ανσυμ"�λικ� �αρακτήρα, �ρησιμ�π�ι-�ύμενα και ως �υλα�τά απ� τις πρώ-τες ώρες τ�υ μωρ�ύ μέ�ρι και τη νη-πιακή τ�υ ηλικία.

H μητέρα μύραινε τα πρώτα αυτάπαι�νίδια, π�υ συνδέ�νταν με πρ�-λήψεις και μαγικές δ��ασίες σ�ετικάμε τη γ�νιμ�τητα, την υγεία, την κα-λή τύ�η και τη μακρ�#ωία τ�υ μω-ρ�ύ, και κρεμ�ύσε πάνω τ�υς διά��-ρ�υς σταυρ�ύς ή �υλα�τά κατά της"ασκανίας. Στα υ�ασμάτινα κεντ�ύ-σε με �ρωματιστές κλωστές, στα �ύ-λινα σκάλι#ε και #ωγρά�ι#ε σύμ"�λαή σ�ημάτι#ε παραστάσεις απ� τ� �υ-τικ� και τ� #ωικ� κ�σμ�. T� πι� σημα-

ντικ� "ρε�ικ� παι�νίδι θεωρείται ηκ�υδ�υνίστρα. H κ�υδ�υνίστρα ήρ�γκ�"ίλα ή κ�υδ�υνέλι, �πως �ν�-μα#�ταν σε διά��ρα μέρη της Eλλά-δας π�λλές ��ρές εί�ε τ� σ�ήμα μι-κρ�ύ κ�υδ�υνι�ύ.

Στα νε�τερα �ρ�νια � τρ�π�ς κα-τασκευής διέ�ερε απ� τ�π� σε τ�π�.Στ�ν Π�λυπλάταν� (Nά�υσα) η μητέ-ρα έ�τια�νε την κ�υδ�υνίστρα με�ρωματιστές �άντρες, μπρ�ύντ#�,σ��ινί ή σύρμα και κρεμ�ύσε γύρωτης κ�υδ�υνάκια ή ν�μίσματα, γιατίπίστευε �τι � ή��ς π�υ έκαναν, πέρααπ� τ� �τι απ�σπ�ύσε την πρ�σ��ήτ�υ μωρ�ύ, θα έδιω�νε τ� κακ�.Στην περι��ή Mπα�ά"α (Θεσσαλία)έ�τια�ναν την κ�υδ�υνίστρα ή κ�υ-δ�υνέλι απ� ένα ή τέσσερα μικράκ�υδ�υνάκια (αυτά π�υ έ"α#αν στααρνάκια ή τα σκυλιά), τα �π�ία έδε-ναν με σ��ινί ή δέρμα.

Στην Kάρπαθ�, τ� Mάη π�υ απ�θέ-ρι#αν τα �ωρά�ια, άνθι#ε ένας θά-μν�ς με λ�υλ�ύδια π�υ έμ�ια#αν μεκλειστά καμπανάκια, μέσα στα �π�ίαυπήρ�αν μαύρα μικρά σπ�ρια. Oταν�εραίν�νταν τα λ�υλ�ύδια, τα μαύρασπ�ρια έκαναν ή�� σαν τ� κ�υδ�ύνι-σμα της κ�υδ�υνίστρας. Aν � πατέ-ρας ήταν τε�νίτης, έ�τια�νε απ� τσί-γκ� ή �ύλ� την κ�υδ�υνίστρα, ενώ

στις εύπ�ρες �ικ�γένειες ήταν αση-μένια, γιατί τ� ασήμι ήταν ένα απ� ταδώρα των Mάγων στ� νε�γέννητ�Xριστ�.

Bρε�ικ� παι�νίδι αίσθησης μπ�ρείνα θεωρηθεί η πιπίλα. Aλλ�τε �ύλι-νη–�ειρ�π�ίητη και άλλ�τε υ�ασμά-τινη, στ�λισμένη με �ρωματιστέςκ�ρδέλες. Στην περι��ή της Nά�υ-σας η μητέρα την έ�τια�νε απ� π�λύλεπτ� ύ�ασμα, συνήθως γά#α, μέσαστην �π�ία τύλιγε #ά�αρη και λίγηκ�ρα ψωμι�ύ, για να ανακ�υ�ί#ει τ�μωρ� τα �ύλα τ�υ, και τη στ�λι#ε με�ρωματιστές κ�ρδέλες. Στ� Λιγ�υ-ρι� τύλιγαν ένα λ�υκ�ύμι σε ένακ�μμάτι λεπτ� ύ�ασμα π�υ έδενανκαι κρεμ�ύσαν απ� την κ�ύνια, γιανα τ� πιπιλάει τ� μωρ�. Σε νησιά τωνKυκλάδων, �ταν τ� μωρ� «μεστ�-γ�ύλια#ε» [σκλήραιναν τα �ύλα τ�υ],έ"α#αν μέσα σε ένα καθαρ� πανάκι ήτ�υλ�υπάνι #ά�αρη, τ� έδεναν μεμια κλωστή απ� τη νάκα τ�υ {κ�ύνια}και τ� έ"α#αν στ� στ�μα τ�υ μωρ�ύγια να τ� μασάει

Nηπιακά παι�νίδιαH μητέρα έ�τια�νε για τ� νήπι�

κυρίως υ�ασμάτινα παι�νίδια απ�διά��ρα ά�ρηστα κ�υρέλια τ�υ ν�ι-κ�κυρι�ύ, απ� μαλλί π�υ έπλεκε μετ� "ελ�νάκι ή απ� παλιές κάλτσεςπ�υ παραγέμι#ε με ά�υρ�. Στα πε-ρισσ�τερα μέρη της Eλλάδας τ�πρώτ� υ�ασμάτιν� παι�νίδι για τ�κ�ρίτσι ήταν η κ�ύκλα, για τ� αγ�ριδιά��ρα #ώα, ενώ η μπάλα ή τ�πι καιγια τα δύ� �ύλα. H μητέρα έ�τια�νεγια τ� αγ�ρι την μπάλα απ� παλιέςκάλτσες, π�υ παραγέμι#ε με ά�υρ� ήκ�υρέλια και για τ� κ�ρίτσι απ� ύ�α-σμα, πάνω στ� �π�ί� κεντ�ύσε με�ρωματιστές κλωστές παραστάσειςαπ� τ� #ωικ� και τ� �υτικ� κ�σμ�.

Σε διά��ρα νησιά {Πάρ�ς, Kύθη-ρα}, �ταν τ� κ�ρίτσι μπ�υσ�υλ�ύσεή πρωτ�περπατ�ύσε, η μητέρα έ-�τια�νε με την ίδια τ�υ την πάνα τηνπρώτη τ�υ κ�ύκλα. Στα περισσ�τεραμέρη της Eλλάδας γιν�ταν στα δύ�τ�υ �ρ�νια. Σε περι��ές της Mακε-

�ύλινη σ!�ύρα, κατασκευασμένη α-π άγνωστ� �υλ�υργ , 1950. M�υ-σεί� Mπενάκη.

Y�ασμάτινη πάπια, με μάτια απ μαύ-ρες "άντρες και κ κκινα π δια, κατα-σκευασμένη ανάμεσα στ� 1910–1920.M�υσεί� Mπενάκη.


γρήγ�ρα κυλά τ� νερ�, για να πλέ-��υν αργ�τερα την πρ�ίκα τ�υς.

Παι�νίδια για αγ�ρια

Tα περισσ�τερα αγ�ρια απ� π�λύμικρά ακ�λ�υθ�ύσαν και "�ηθ�ύσαντ�ν πατέρα στην καθημερινή τ�υ ερ-γασία. Eκείν�ς, ανάλ�γα, έ�τια�νεσε μικρ�γρα�ία τ� �ρηστικ� αντικεί-

μεν� της δ�υλειάς τ�υ, πρ�σδίν�-ντάς τ�υ τ� �αρακτήρα τ�υ παι�νιδι-�ύ. Πρωταρ�ική ένν�ια των γ�νιώνήταν η καλ�τυ�ία τ�υ παιδι�ύ τ�υς,π�υ πίστευαν �τι θα ε�ασ�άλι#αν �α-ρί#�ντάς τ�υ έναν κ�υμπαρά με λίγακέρματα μέσα. Θεωρ�ύσαν �τι τα λί-γα κέρματα συμ"�λι#αν τ�ν πλ�ύτ�,απ�τελώντας συγ�ρ�νως την πρώτημύηση στην αρετή της �ικ�ν�μίας.

Παι�νίδια π�υ σ�ετί#�νταν με τηνασ��λία τ�υ πατέρα μπ�ρ�ύσαν ναείναι ένας #ευγάς με τ� αλέτρι,έναςκα"αλάρης με τ� άλ�γ�, ένα άρ�τρ�,ένας αραμπάς, μία σ�ύστα, μ�υσικά�ργανα, κυρίως �λ�γέρες, και διά-��ρα εργαλεία. Στ�υς Σαρακατσά-ν�υς της Θεσσαλίας � πατέρας "�-σκ�ς έ�τια�νε για τ� αγ�ρι τ�υ μιαγκλίτσα, π�υ τ� �ερ�ύλι της διαμ�ρ-�ωνε σε σ�υρί�τρα.

T� αγ�ρι στ� �ωρι� έπρεπε απ�π�λύ μικρ� να �έρει να ιππεύει. Tαπρώτα μαθήματα γίν�νταν στ� σπίτιπάνω σε κ�υνιστά, �ύλινα άλ�γα,π�υ έ�τια�νε � πατέρας �υλ�υργ�ς.Hταν ένα παι�νίδι π�υ �εκίνησε απ�την αρ�αι�τητα. Πήλινα, κ�υνιστά ά-λ�γα έ��υν "ρεθεί σε παιδικ�ύς αι-γυπτιακ�ύς και περσικ�ύς τά��υς.Aκ�μα και τα "υ#αντικά �ρ�νια, π�υ� π�λεμ�ς, �ι κ�νταρ�μα�ίες και �ιαγώνες απ�τελ�ύσαν μέρ�ς της κα-θημερινής #ωής των ανθρώπων και ηδιε�αγωγή τ�υς ήταν ιερ� καθήκ�ν,τα αγ�ρια απ� π�λύ μικρά μάθαινανιππασία πάνω σε μεγάλα �ύλινα, κ�υ-νιστά άλ�γα.

T� 19� αιώνα �ύλινα άλ�γα εμ�α-νίστηκαν και στ�ν ελλαδικ� �ώρ� υ-π� μ�ρ�ή �ικιακής �ικ�τε�νίας, κυ-ρίως απ� �υλ�υργ�ύς, και ήταν απ�τα πι� αγαπημένα παι�νίδια των αγ�-ριών. Συ�νά � πατέρας �υλ�υργ�ςστην ιδι�κατασκευή �ύλινων παι�νι-διών �ρησιμ�π�ι�ύσε διά��ρα ε�αρ-τήματα επίπλων, π�υ εί�αν περισσέ-ψει. T� �αλασμέν� π�δι μιας καρέ-κλας ή εν�ς τραπε#ι�ύ μπ�ρ�ύσεκάλλιστα να γίνει η "άση για ένα παι-�νίδι αυτ�κίνητ�, μία "άρκα, έναμ�υσικ� �ργαν� ή ένα αερ�πλάν�.Π�λλά παι�νίδια εί�αν πηγή έμπνευ-σης τα σπ�υδαι�τερα γεγ�ν�τα τηςδιεθν�ύς επικαιρ�τητας, π�υ θαμπ�ρ�ύσαν να εντυπωσιάσ�υν τ�παιδί, τις επιστημ�νικές ανακαλύ-ψεις και τ�υς τε�ν�λ�γικ�ύς νεωτε-ρισμ�ύς της επ��ής. Tα ιστ�ρικά γε-γ�ν�τα π�υ σημάδεψαν την Eλλάδατις πρώτες δεκαετίες τ�υ 20�ύ αιώ-να, � Mακεδ�νικ�ς αγώνας, �ι Bαλ-κανικ�ί π�λεμ�ι, η Mικρασιατική κα-ταστρ��ή και αργ�τερα � π�λεμ�ςτ�υ 1940 εί�αν τη δική τ�υς επίδρα-ση πάνω στ� παι�νίδι. Σε περι�δ�υςεθνικής έ�αρσης σκ�π�ς των ενηλί-κων ήταν να εντά��υν τα παιδιά μέ-σα απ� τ� παι�νίδι στ� κλίμα της ε-

δ�νίας, στα Δωδεκάνησα και στα νη-σιά των Kυκλάδων την έκαναν απ�κλαράκια και κ�υρέλια. Στα Kύθηραη πρώτη κ�ύκλα γιν�ταν απ� ένατσ�υ"άλι π�υ δίπλωναν σε ρ�λ� καιέδεναν με ένα ��ντρ� σπάγγ� στιςδύ� άκρες για να την κρεμάει τ� μι-κρ� κ�ρίτσι απ� τ�ν ώμ�.

Σε π�λλά μέρη της Mακεδ�νίας καιτης Πελ�π�ννήσ�υ, τ� σημαντικ�τε-ρ� παι�νίδι-�υλα�τ� π�υ έ�τια�νε ημητέρα στ� αγ�ρι στα τρίτα τ�υ γε-νέθλια, ήταν η γ�υμάρα, ένα συμ"�-λικ� γαϊδ�υράκι απ� "έργες με έντ�-ν� μαγικ� και δεισιδαιμ�νικ� �αρα-κτήρα, π�υ έσερνε τ� παιδί στ� σπίτικαι στ� δρ�μ�.

Παι�νίδιαγια τα κ�ρίτσια

Για τ� κ�ρίτσι τ� πι� σημαντικ�παι�νίδι ήταν η κ�ύκλα, η ελληνικήκ�υτσ�ύνα, π�υ μπ�ρεί να θεωρηθείη �αρακτηριστικ�τερη και η πι� αντι-πρ�σωπευτική ελληνική κ�ύκλα. Hλέ�η κ�υτσ�ύνα απαντάται για πρώ-τη ��ρά στ�ν Eρωτ�κριτ� (16�ς αι.).Eίναι η κ�ύκλα στα �έρια της Aρε-τ�ύσας.Nένα, �ντεν αναθρέ�υμ�υ και κ�πελιά

ελ�γ�ύμ�υπαι�νίδια και κ�υτσ�υνικά παντά ‘�ανα

στ� ν�υ μ�υκαι μετ’ αυτά ε�εάντωνα κ’ επέρναν �

καιρ�ς μ�υκ’ �π�ύ ‘�ε πει να τ’ αρνηθώ, ήταν αντί-

δικ�ς μ�υΣτ. Aλε�ί�υ, 1986, A 975, σελ. 48-49. H κ�υτσ�ύνα πρ�έρ�εται απ� τα

Eπτάνησα. Aπ� εκεί ε�απλώθηκεστις ηπειρωτικές περι��ές και τα υ-π�λ�ιπα νησιά της Eλλάδας. Σε �λ�σ�εδ�ν τ�ν ελλαδικ� �ώρ� απ� τ�υςσαρακατσάνικ�υς �ικισμ�ύς της Mα-κεδ�νίας, την ηπειρωτική Eλλάδακαι �λα τα νησιά μέ�ρι την Kρήτη, �ικ�υτσ�ύνες των κ�ριτσιών �τιά�ν�-νταν απ� ύ�ασμα, "έργες, πηλ� καιδιά��ρα άλλα υλικά. H Σι�νιώτισσαέ�τια�νε για τ� κ�ρίτσι της κ�ύκλεςαπ� τ� κ�υκ�ύλι τ�υ μετα��σκώλη-κα και τις έντυνε με �ρωματιστά�αρτιά. Στα περισσ�τερα μέρη τηςEλλάδας �μως την πρώτη κ�υτσ�ύ-να την έ�τια�νε η μητέρα απ� κ�υ-ρέλια. O κ�ρμ�ς και τα άκρα συνή-θως ήταν απ� κλαριά.

Στη Mυτιλήνη έ�τια�ναν κ�υτσ�ύ-νες απ� πηλ�, κ�κκιν��ρωμα δηλαδήτ� �π�ί� πλάθανε με νερ� για να δέ-σει. T�υς πρ�σθεταν μαλλί πρ�"ά-τ�υ ή γίδας και τις έντυναν με κ�υ-ρέλια. Στη P�δ� έ�τια�ναν κ�υτσ�ύ-νες απ� �ρωματιστές, πάνινες λωρί-δες. Στη Σέρι�� τις έ�τια�ναν απ�δι�άλες πικρ�δά�νης, π�υ αναπ�δ�-γύρι#αν έτσι ώστε τα δύ� κλαράκιανα γίν�νται π�δια, τις �άσκιωναν μεκ�υρέλια, έ"α�αν τα πρ�σωπά τ�υςκαι τις έντυναν με ρ�ύ�α. Eπικρα-τ�ύσε η συνήθεια τα κ�ρίτσια να μηνπλέν�υν π�τέ την κ�υτσ�ύνα τ�υς,γιατί πίστευαν �τι θα έ�ανε την απ�-τρεπτική και �υλα�τική της δύναμη.

Διά��ρα παι�νίδια έ�τια�νε και �πατέρας για τ� κ�ρίτσι τ�υ. Aν ήταντε�νίτης, ρά�της, πηλ�πλάστης, �υ-λ�υργ�ς ή �αναρτ#ής, έρα"ε, έπλα-θε ή σκάλι#ε διά��ρα αντικείμενακαθημερινής �ρήσης, έπιπλα καισκεύη τ�υ ν�ικ�κυρι�ύ, μικρ�γρα�ίαεκείνων π�υ �ρησιμ�π�ι�ύσαν �ιν�ικ�κυρές.

H λαϊκή �υλ�γλυπτική εί�ε ιδιαίτε-ρη άνθηση στην Eλλάδα και ανώνυ-μ�ι καλλιτέ�νες στην Hπειρ�, τηνΠελ�π�ννησ�, τα νησιά, τις περι��έςτων Σαρακατσάνων έ�τια�ναν �ύλι-να παι�νίδια για τα παιδιά τ�υς μεθέματα απ� τη �ύση. T� κ�ρίτσι, α-ντιγρά��ντας τη μητέρα, μάθαινε τασ�ετικά με την ανατρ��ή των παι-διών μέσα απ� τ� παι�νίδι με τηνκ�ύκλα της. Mάθαινε επίσης τ� μα-γείρεμα, τ� καθάρισμα τ�υ σπιτι�ύ,τ� μαντάρισμα, την τέ�νη τ�υ κεντή-ματ�ς και τ�υ αργαλει�ύ.

Tα "υ#αντινά �ρ�νια, τα περισσ�-τερα παι�νίδια των κ�ριτσιών σ�ετί-#�νταν με τ� κέντημα, τ� πλέ�ιμ� καιιδιαίτερα με την τέ�νη τ�υ αργαλει-�ύ, την �π�ία έπρεπε να μαθαίν�υναπ� π�λύ μικρά. Στις Σέρρες {Mακε-δ�νία} τ� πρώτ� εργ��ειρ� ή πλεκτ�π�υ έ�τια�ναν τα κ�ρίτσια, έπρεπεμετά τη λειτ�υργία της Παναγίας τηςHλι�καλης (8 Σεπτεμ"ρί�υ) να τ� ρί-��υν στ� π�τάμι, ώστε να πηγαίν�υντα �έρια τ�υς τ�σ� γρήγ�ρα �σ�

Tα παιδιά κατασκευά� υν παι�νίδιαH εν�τητα αυτή περιλαμ"άνει τις

αυτ�σ�έδιες κατασκευές παι�νι-διών απ� τα παιδιά, τα �π�ία δεν �ε-�ωρί#�υν μ�ν� απ� τ�ν τρ�π� π�υ�τιά�ν�νταν, αλλά και απ� τα υλικάτης κατασκευής τ�υς. Tα παιδιά έ-�τια�ναν τα παι�νίδια τ�υς απ� τ�τίπ�τα, με υλικά π�υ έ"ρισκαν στη�ύση και απλ�ύς τρ�π�υς τε�νικής,�ρησιμ�π�ιώντας τη �αντασία τ�υςκαι πρακτικ� ν�υ. Γι’ αυτ� και κάθεπαι�νίδι ήταν εύθραυστ�, έτ�ιμ� να

καταστρα�εί την ώρα τ�υ παι�νιδι-�ύ ή την επ�μενη μέρα. Eλά�ιστασώ#�νται σήμερα, σε αντιπαράθεσημε αυτά π�υ έ�τια�ναν �ι γ�νείς, ταπερισσσ�τερα απ� τα �π�ία ήτανκατασκευασμένα μέσα απ� την τε-�νική τ�υ λαϊκ�ύ μάστ�ρα και δεν υ-πήρ�ε περίπτωση να καταστρα��ύνμε τ� πέρασμα των �ρ�νων.

H έρευνα και η μελέτη των παι�νι-διών π�υ κατασκεύα#αν τα παιδιά έ-

Συνέ"εια στην 12η σελίδα

K�ύκλα απ papier–maché και ύ�ασμα, με δύ� ��ρεσιές: μια γι�ρτινή–νυ�ι-κή και μια καθημερινή μα�ί με τα εσώρ�υ"α. Mακεδ�νία, 1920–1930. M�υσεί�Mπενάκη.

K�ύκλα απ τσ�υ!άλι, κατασκευασμένη απ την Aλε�άνδρα K�ντ�λέ�ντ�ς.Kύθηρα, 1960. M�υσεί� Mπενάκη.

Xάλκινα και τσίγκινα, "ειρ�π�ίητα "ωριάτικα σκεύη τ�υ ν�ικ�κυρι�ύ. Kατα-σκευάστηκαν απ �αναρτ�ή της Hπείρ�υ. 19�ς και 20 ς αι. M�υσεί� Mπενάκη.

�ει ιδιαίτερη εθν�λ�γική και κ�ινω-νι�λ�γική σημασία. Eίναι αυθ�ρμη-τες και αυτ�σ�έδιες κατασκευές,π�υ δεν έ��υν επηρεασθεί απ�τ�υς μεγάλ�υς και απ�τελ�ύν μέ-ρ�ς της κ�ινωνίας των παιδιών, μέ-σα απ� την �π�ία μπ�ρεί κανείς να"ρει παλαι�ύς κ�ινωνικ�ύς θε-σμ�ύς και έθιμα π�υ έ��υν �αθεί.

Σ�εδ�ν σε �λη την Eλλάδα τα α-γ�ρια έ�τια�ναν τα παι�νίδια τ�υςκυρίως απ� υλικά της �ύσης, ενώ τακ�ρίτσια απ� υλικά τ�υ σπιτι�ύ.Aναγκασμένα καθώς ήταν τα κ�ρί-τσια να κάθ�νται μέσα στ� σπίτι καινα μαθαίν�υν τ� ν�ικ�κυρι�, τ� μα-γείρεμα και τ� ράψιμ�, τα παι�νίδιαπ�υ έ�τια�ναν ήταν μικρ�γρα�ίεςτων �ρηστικών αντικειμένων τ�υν�ικ�κυρι�ύ. E�τια�ναν πλεκτήρια,αργαλει�ύς απ� τελάρα ή κεραμί-δια, ��υ��ύδες, κατσαρ�λες καιπιάτα απ� πηλ�, με �αγητ� πλασμέ-ν� απ� λάσπη. Mά#ευαν τα παλιάπανιά για να �τιά��υν τις κ�υτσ�ύ-νες και τα κ�υτσ�υνικά τ�υς. Aπ�τις αρ�ές τ�υ 20�ύ αι. έ��υμε δείγ-ματα αργαλειών τριών τύπων π�υ έ-�τια�ναν τα κ�ρίτσια και μάθαιναννα υ�αίν�υν. O απλ�ύστερ�ς τύπ�ςήταν απ� κεραμίδι, γύρω απ� τ� �-π�ί� τύλιγαν σε καν�νικά διαστήμα-τα ένα λεπτ� σπάγγ�. Eπαιρναν ύ-στερα ��ντρά �ρωματιστά νήματατα �π�ία περν�ύσαν με ένα λεπτ��υλάκι –ένα απ’ την απάνω και ένααπ’ τη κάτω μεριά τ�υ σπάγγ�υ,σπρώ�ν�ντας κάθε ��ρά τ� νήμαδίπλα στ� πρ�ηγ�ύμεν� με μια �τέ-να. Mε αυτ� τ� τρ�π� σ�ημάτι#αν έ-να μικρ� �αλί, τ� �π�ί� έ"γα#αν κ�-"�ντας τ� σπάγγ� απ� τ� κεραμίδικαι τ� στερέωναν δέν�ντας κ�-μπ�υς τις άκρες τ�υ.

Tα αγ�ρια, αντιθέτως, π�υ απ�π�λύ μικρά έ"γαιναν στ� δρ�μ�, έ-�τια�ναν τα παι�νίδια τ�υς απ� �ύ-λα, πέτρες, �ώμα, πηλ�, καρ�ιά,κ�μμάτια απ� τσίγκ�, κλαριά, καλά-μια και "ρύα π�υ μά#ευαν απ� τ�υςαγρ�ύς, τις ακρ�π�ταμιές, τη θά-λασσα ή απ� τ� δάσ�ς. Eκτ�ς απ�τα παι�νίδια-αντικείμενα έ�τια�νανκαι παι�νίδια για να παί��υν μετα�ύτ�υς, διά��ρες �μαδικές ανταγωνι-στικές παιδιές. Kάθε παι�νίδι γιν�-ταν μια δημι�υργική σύνθεση υλι-κών π�υ έ"ρισκαν γύρω τ�υς. Tακλαριά και τα καλάμια π�υ έ"ρισκανά�θ�να στις ακρ�π�ταμιές μα#ί μεσ��ινιά και σύρματα γίν�νταν αλ�-γάκια και αμά�ια και τα �ύλα με καρ-�ιά, πανιά και τσίγκ� γίν�νταν "άρ-κες, κάρα, πατίνια και αυτ�κίνητα.

Kαι στις �ρεινές, τις πεδινές και τιςνησιωτικές περι��ές, τα περισσ�τε-ρα παι�νίδια-αντικείμενα ήταν μι-κρ�γρα�ίες των �ρηστικών αντικει-μένων τ�υ πατέρα-γεωργ�ύ, κτην�-τρ��υ ή ψαρά. B�ϊδάμα�ες, κάρα,αυτ�κίνητα, άρ�τρα, �λ�γέρες και"άρκες.

Aπ� τα πι� αγαπημένα τ�υς παι-�νίδια ήταν τα άλ�γα π�υ έ�τια�νανμε ένα μακρύ καλάμι. Mε τη ρί#α τ�υκαλαμι�ύ σ�ημάτι#αν τ� κε�άλι, ε-νώ η άλλη άκρη ακ�υμπ�ύσε στη γη.T� καλάμι αυτ� τ� κα"αλ�ύσαν ταπαιδιά και έτρε�αν στ� δρ�μ� �τυ-πώντας τ� με μία "έργα (παι�νίδιπ�υ "ρίσκ�υμε στην αρ�αι�τητα καιτα "υ#αντινά �ρ�νια). Eπαι#αν και τ�τσέρκι με ένα στε�άνι απ� "αρέλι,τ� �π�ί� τσ�ύλαγαν με μία "έργαστ� δρ�μ�, τ� �υλίκι με ��ντρά �ύ-λα, τ�υς "�λ�υς π�υ έ�τια�ναν απ�λάσπη και στέγνωναν στ�ν ήλι� ήστη στά�τη τ�υ τ#ακι�ύ. E�τια�νανσ�εντ�νες, τ��α και "έλη και έπαι-#αν �μαδικά παι�νίδια π�υ εί�ανσ�έση με τ� σημάδι, τ� κυνήγι καιτ�ν ανταγωνισμ�.

Nησιωτικά παι�νίδια

Στις νησιωτικές περι��ές τα αγ�-ρια έπαι#αν παι�νίδια π�υ εί�αν σ�έ-ση με τη θάλασσα. E�τια�ναν καΐκια,"άρκες και καρά"ια. Στην Πάρ� μέ-�ρι τ� 1940, έ�τια�ναν «Kαρά"ες»απ� ντενεκέδες πετρελαί�υ. Eκ�-"αν με σκεπάρνι τ� πλαϊν� μέρ�ςτ�υ ντενεκέ. T� δίπλωναν στη μέσηκαι τύλιγαν τα δύ� άκρα, έτσι ώστενα τ�υ δώσ�υν τ� σ�ήμα "άρκας.

Yστερα άν�ιγαν τ�ν ντενεκέ σταδύ�, τ�π�θετώντας στ� άν�ιγμα "ά-ση απ� μια μικρή σανίδα π�υ εί�ανήδη σκαλίσει γι’ αυτ� τ� σκ�π�. Mετ�ν τρ�π� αυτ� έ�τια�ναν ένα τρε-�αντήρι, α��ύ πρ�σάρμ�#αν μία"έργα για άλμπ�υρ� και έ"α#αν καιπανί. Στις Σπέτσες και στην Kάρπα-θ� έ�τια�ναν καΐκια απ� �ύλ� πεύ-κ�υ και στα Kύθηρα απ� ένα �ύλ�,στ� �π�ί� κάρ�ωναν ένα κ�υτί κ�ν-σέρ"ας. T� πανί π�υ έ�τια�ναν τ�στερέωναν σε ένα �ύλιν� άλμπ�υρ�.

Tα κ�ρίτσια έ�τι#αν σπίτια και κά-στρα με "�τσαλα και άμμ�, μά#ευανσπασμένα γυαλιά κι έστηναν �λ�-κληρ� ν�ικ�κυρι�. Στη Φ�λέγανδρ�,�ταν πήγαιναν σ��λεί�, μά#ευαν α-π� τ� δρ�μ� διά��ρα κ�μμάτια απ�σπασμένα πήλινα και γυάλινα σκεύητ�υ ν�ικ�κυρι�ύ. Mε τα πι� �αντα-�τερά και με αυτά π�υ εί�αν #ωγρα-�ικές διακ�σμήσεις, έ�τια�ναν σπί-τια στην άμμ�.

Eπαι#αν και αγ�ραπωλησίες. Eκ�-"αν κ�μμάτια απ� πεπ�ν��λ�υδες,τις κρεμ�ύσαν στην αυλή τ�υ σπιτι-�ύ, �πως κρεμάει � �ασάπης στ�τσιγκέλι τα πρ�ϊ�ντα τ�υ και τα κ�-ρίτσια γίν�νταν �ι ν�ικ�κυρές π�υαγ�ρα#αν τ� κρέας. Στα Tρίκαλατης �ρεινής K�ρινθίας τα παιδιά–κ�ρίτσια και αγ�ρια– έ�τια�νανπαι�νίδια απ� ασπρ��ωμα ανακατε-μέν� με ψιλ�κ�μμέν� ά�υρ�, π�υ �ιν�ικ�κυρές �ρησιμ�π�ι�ύσαν αραι-ωμέν� με νερ� για τ� άσπρισμα τ�υ��ύρν�υ και της εστίας μετά τη�ρήση. T� �ώμα αυτ� ήταν ε�αιρετι-κ� στην α�ή, στην �ψη, αλλά καιστην επε�εργασία τ�υ, γιατί ήτανεύπλαστ�. M’ αυτ� τ�ν τρ�π� ταπαιδιά έ�τια�ναν σε μικρ�γρα�ία έ-να σωρ� παι�νίδια, εμπνευσμένα α-π� την καθημερινή #ωή των μεγά-λων. A��ύ τα ετ�ίμα#αν, τα ά�ηνανδύ� μέρες στ�ν ήλι� να �εραθ�ύν,αλεί��ντάς τα μια δυ� ��ρές την η-μέρα με νερ�. Tα στ�λι#αν και πρ�-σέθεταν μαύρα πετραδάκια ή σπ�-ρ�υς για μάτια. Για μαλλιά έ"α#ανκαλαμπ�κι π�υ έ"ρισκαν τ� καλ�-καίρι, τ� δε �ειμώνα μαλλί απ� τηρ�κα της γιαγιάς.

Tα παιδιά έπαι#αν στ� δρ�μ� και�μαδικά ανταγωνιστικά παι�νίδιασημαδι�ύ σε λάκκ�υς ή επιδε�ι�τη-τας των �εριών με "�τσαλα, αλλάκαι παι�νίδια ικαν�τητας τ�υ μυα-λ�ύ, κινώντας πι�νια, σε �αραγμέν�σ�ήμα στ� �ώμα.

T�ν 18� αι., α�ηγηματικές ανα��-ρές των παι�νιδιών αυτών έ��υμεαπ� σπ�ραδικές πληρ��ρίες στατα�ιδιωτικά �ρ�νικά των �ένων πε-ριηγητών. Σημαντικ�τατη μπ�ρεί ναθεωρηθεί η ανα��ρά τ�υ Γάλλ�υπεριηγητή P. Augustin Guys τ�ν 18�αι., � �π�ί�ς επισήμανε τ�υς αστρα-γάλ�υς ή κ�τσια, τα μ�νά-#υγά, τ�παι�νίδι κ�ρ�να ή γράμματα και έναπαι�νίδι π�υ �ν�μα#αν «μαγκάλα»και τ� έπαι#αν με κ��ύλια π�υ καθεπαίκτης εί�ε μπρ�στά τ�υ. OEdward Dodwell, στ�ν δεύτερ� τ�-μ� τ�υ "ι"λί�υ τ�υ, περιγρά�ει με-ρικά �μαδικά παι�νίδια επιδε�ι�τη-τας π�υ επισήμανε στην Eλλάδα, �-πως τα κ�τσια, τα πεντ�"�λα και �ιαμάδες. Mέ�ρι και τις αρ�ές τ�υ20�ύ αι. υπάρ��υν γι’ αυτά ανα��-ρές σε λα�γρα�ικές μελέτες, σε λα-�γρα�ικές εκδ�σεις και άρθρα.

Παι�νίδια επιδε�ι�τητας

Kύρι� �αρακτηριστικ� των παι-�νιδιών είναι � συνδυασμ�ς σημα-

δι�ύ, αλλά και η επιδε�ι�τητα των�εριών. Tα παι�νίδια είναι ανταγω-νιστικά μετα�ύ δύ� ή τριών παι-διών, αλλά και μετα�ύ τ�υ παίκτημε τ� ίδι� τ� παι�νίδι.

Aπ� τα πι� κ�ινά παι�νίδια επιδε-�ι�τητας μπ�ρ�ύν να θεωρηθ�ύντα πεντ�"�λα και �ι αμάδες π�υπαί#�νται με "�τσαλα, τα κ�τσιαπ�υ παί#�νται με κ�τσια και τα λακ-κάκια π�υ παί#�νται με "�λ�υς. Oι�ωμάτιν�ι "�λ�ι π�υ πλάθ�ντανστ� �ωρι� απ� πηλ�, "ά��νταν απ�τα ίδια τα παιδιά με �υτικά �ρώμα-τα και ψήν�νταν στη στά�τη, ήτανγνωστ�ί απ� την αρ�αία και "υ#α-ντινή επ��ή σαν «σ�αίρια» ή«σ�αιρίδια». Tα παιδιά στ� Bυ#ά-ντι� σημάδευαν με "�λ�υς τα α-στέρια, γιατί πίστευαν πως αυτά"ρίσκ�νταν λίγ� πι� πάνω απ� τ�κε�άλι τ�υς και έτσι η "�λή τ�υςθα τα έ�τανε. Σήμερα υπάρ��υνστην Eλλάδα αρκετές παραλλαγέςπαι�νιδιών με "�λ�υς. Στην K�#άνητα παιδιά σκά"�υν στη σειρά μι-κρ�ύς λάκκ�υς και γίνεται αρ�η-γ�ς, «μάνα», αυτ�ς π�υ πρώτ�ς θακατα�έρει να ρί�ει μέσα ένα "�λ�.H «μάνα» σημαδεύει τ�υς "�λ�υςτων άλλων παιδιών.

Tα κ�τσια ήταν απ� τα πι� αγαπη-μένα παι�νίδια των αγ�ριών. Tαπαιδιά έ�υναν λίγ� σίδερ� ακρι"ώςστ� κέντρ� τ�υς έτσι ώστε να "α-ραίν�υν και να τα διευκ�λύν�υνστ� παι�νίδι. Mε τα κ�τσια απ� ταπ�δια τ�υ αρνι�ύ και μία "έργαπαί#�υν τ�ν «Bε#ύρη», π�υ έ�ειπ�λλές παραλλαγές στα διά��ραμέρη της Eλλάδας. Στ�ν Aετ� τηςMεσσηνίας παί#εται με ένα κ�τσικαι �πως ανα�έρει � Γιώργ�ς Kα-#άντ#ας, «Kάθε κ�τσι έ�ει τέσσεριςπλευρές. Kάθε πλευρά συμ��λί�εικαι μια κ�ινωνική τά�η. O �ασιλιάςείναι η ε��υσία, � �ε�ύρης η εκτε-λεστική ε��υσία, � λα�ς είναι αυ-τ�ί π�υ υπακ�ύ�υν στ�ν ν�μ� καικλέ�τες, αυτ�ί π�υ δια�εύγ�υν».

Παι�νίδια ε�υπνάδας

H έκ"αση των παι�νιδιών αυτώνστηρί#εται στ�ν τρ�π� με τ�ν �-π�ί� θα τ�π�θετηθ�ύν τα πι�νιαπάνω σε πρ�καθ�ρισμέν� σ�ήματ�υ παι�νιδι�ύ. E��ντας μπρ�στάτ� σ�εδιάγραμμα, κάθε παίκτηςμπ�ρεί να μελετήσει την κάθε κίνη-ση και τ�π�θέτηση τ�υ πι�νι�ύ τ�υεπιδιώκ�ντας τη νίκη. Στα παι�νί-δια αυτά υπάρ��υν καν�νες, τ�υς�π�ί�υς κάθε παίκτης πρέπει νατηρεί.


Συνέ"εια απ την 11η σελίδα

�ύλιν� αμα��ύδι–!�ϊδάμα�α. Aνακατασκευή απ τ�ν Πασ"άλη Mαριν�ύδη (KAΠH K�υ�αλίων Θεσ-σαλ�νίκης, 1991). M�υσεί� Mπενάκη.

Aμά�ι απ καλάμι. Aνακατασκευή απ τ�ν Xρήστ�Aναστασ π�υλ�, KAΠH Λε"αινών, 1991. M�υσεί�Mπενάκη.

Xειρ�π�ίητ� πρ !ατ� απ ψάθα (δε�ιά), αρ"έςτ�υ 20�ύ αι. Γαϊδ�υράκι απ καλαμπ κι (αριστε-ρά), κατασκευασμέν� στ� "ωρι Πετάλεια τηςKέρκυρας, τ� 1993. M�υσεί� Mπενάκη.


Σε �λη την Eλλάδα απ� τα πι�κ�ινά παι�νίδια μπ�ρ�ύν να θεωρη-θ�ύν η τρίλι#α ή τριώδι ή τρι�τα, ητεσσερ�τα, η εννιάδα ή εννιάπετρ�και τ� δωδεκάπετρ�, τα �π�ία παί-#�νται με δύ� παίκτες και τρεις πέ-τρες (πι�νια), π�υ αντιστ�ι��ύν σεκάθε παίκτη.

T� σ�ήμα των παι�νιδιών είναισυνήθως τετράγων�, �ωρισμέν�ανάλ�γα με την �ν�μασία τ�υ παι-�νιδι�ύ σε δύ� ή περισσ�τερα μι-κρ�τερα τετράγωνα και δύ� ευ-θείες, κάθετες ή �ρι#�ντιες γραμ-μές ή τέσσερις διαγώνιες. Oι δύ�παίκτες επιδιώκ�υν να τ�π�θετή-σ�υν διαδ��ικά τα πι�νια τ�υς σετρία συνε��μενα σημεία κάπ�ιαςγραμμής, αλλά κάθε παίκτης πρ�-σπαθεί να μαντεύσει τις πρ�θέ-σεις τ�υ αντιπάλ�υ τ�υ και να α-ντιδράσει ανάλ�γα για να τ�ν ε-μπ�δίσει, τ�π�θετώντας ένα απ�τα πι�νια τ�υ μπρ�στά απ� τ� πι�-νι τ�υ άλλ�υ. Oπ�ι�ς τ� πετύ�ει,θεωρείται νικητής. Στα Kύθηρα έ-παι#αν τρίλι#α στις πε#�ύλες. ΣτηνKάρπαθ� την τρίλι#α την �ν�μά-#�υν «τρίγων�».

T� �ειμώνα π�υ λ�γω καιρ�ύ α-ναγκά#�νταν να μέν�υν στ� σπίτι,τα παιδιά έπαι#αν τα ανταγωνιστικάαυτά παι�νίδια #ωγρα�ί#�ντας τ�σ�ήμα τ�υ παι�νιδι�ύ σε �ύλινα �ι-κιακά σκεύη –κυρίως στ� τραπέ#ιτ�υ σπιτι�ύ ή σε επίπεδα �ύλιναπαι�νίδια– και για πι�νια �ρησιμ�-π�ι�ύσαν καρύδια, πέτρες, "�τσα-λα, αμύγδαλα ή �ασ�λια.

Tα καθιστικά αυτά παι�νίδια μπ�-ρ�ύν να θεωρηθ�ύν � πρ�δρ�μ�ςτων επιτραπέ#ιων παι�νιδιών π�υαργ�τερα τυπών�νταν σε καρτέλες

απ� εκδ�τες παιδικών εντύπων. T� επιτραπέ#ι� παι�νίδι τ�υ Λα-

γ�ύ, π�υ θεωρείται παι�νίδι ικαν�-τητας τ�υ μυαλ�ύ, παι#�ταν σταΓρε"ενά απ� δύ� ή τέσσερα παι-διά. Eίναι ένα παι�νίδι π�υ εί�αν ε-πιν�ήσει τα παιδιά απ� ένα παμπά-λαι� έθιμ� τ�υ θερισμ�ύ και τηςσπ�ράς, π�υ γιν�ταν απ� τ�υς με-γάλ�υς στη Λέσ"�, την Kύπρ� καιαλλ�ύ. Σύμ�ωνα με τ� δρώμεν�,στη Λέσ"� υπήρ�ε η παλαι�τάτησυνήθεια κατά τ� θερισμ� δύ� πα-

ρακείμενων αγρών να ανταγωνί#�-νται �ι θεριστές � ένας τ�ν άλλ�.T� επ�μεν� έτ�ς θα ήταν πλ�υσι�-τερη η συγκ�μιδή εκείν�υ, π�υ θατελείωνε πρώτ�ς και θα κυνηγ�ύσεένα �ανταστικ� λαγ� στ� διπλαν�τ�υ �ωρά�ι. T� �τι � λαγ�ς ήταν�ανταστικ�ς επι"ε"αιώνεται απ�τ� ίδι� έθιμ� στην Kύπρ� ή σε άλλαμέρη της Eλλάδας.

T� παμπάλαι� αυτ� έθιμ� στα νε-�τερα �ρ�νια έγινε παι�νίδι τωνπαιδιών. Eτρε�αν στα �ωρά�ια και

κυνηγ�ύσαν �ανταστικ�ύς λαγ�ύςή γίν�νταν λαγ�ί, σκυλιά και κυνη-γ�ί τα ίδια. Σύμ�ωνα με τις πληρ�-��ρίες τ�υ Bαρθ�λ�μαί�υ Bαρσά-μη και τ�υ Kώστα Kαραπατάκη, απ�τ� έθιμ� τα παιδιά εί�αν επιν�ήσεικαι επιτραπέ#ι� παι�νίδι.

Bι�λι�γραία Θωμάς Bασ. Γιαννάκης, «Λα�γραία Γυ-

μναστικής (Παιγνίδια- Aγώνες)», Aθήνα1991.

Iωάννης Θ. Kακριδής, «Eλληνικά Παι�νίδια(Hμερ�λ�γι�ν της Mεγάλης Eλλάδ�ς)», I.N. Σιδέρης, Aθήνα 1925.

Kώστας Kαραπατάκης «H Mάνα και τ� Παι-δί στα παλαι�τερα �ρ�νια», Aθήναι 1983.

Mαρία Aργυριάδη, «H K�ύκλα στην Eλληνι-κή %ωή και Tέ�νη απ� την αρ�αι�τητα μέ-�ρι σήμερα», Aθήνα 1991.

Mαρ�ύλα Kλιάα-Zωή Bαλάση, «Aς Παί-��υμε πάλι» Kέδρ�ς 1979, Iωάννης Kυ-�ερνητάκης, «Aνθ�λ�γία παι�νιδιών τηςαρ�αι�τητ�ς και των νε�τέρων �ρ�νων»,Hράκλει� Kρήτης 1938.

Δημήτρης Λ�υκ�π�υλ�ς, «Π�ια Παι�νίδιαΠαί%�υν τα Eλλην�π�υλα», Aθήνα 1926.

Γεωργία Tαρσ�ύλη, «Tα Παι�νίδια μας»,Aθήνα 1979.

Γεώργι�ς Mέγας, «Eλληνικαί ε�ρταί και έθι-μα της λαϊκής λατρείας», Aθήναι, 1979.

Γεώργι�ς Mέγας, «Eισαγωγή εις την Λα�-γραίαν», 3η εκδ., Aθήνα 1976.

Mι�άλης Γ. Mερακλής, «Eλληνική Λα�γρα-ία, ήθη και έθιμα», Aθήνα 1986.

Δημήτρης Σ. Λ�υκάτ�ς, «Xριστ�υγεννιάτι-κα και των Γι�ρτών», 3η εκδ., Aθήνα 1979.

Δημήτρης Λ�υκάτ�ς, «Πασ�αλινά και τηςAν�ι�ης», Aθήνα 1980.

Δημήτρης Λ�υκάτ�ς, «Eισαγωγή στηνEλληνική Λα�γραία», M�ρωτικ� Iδρυ-μα Eθνικής Tραπέ%ης, Aθήνα 1977.

Aγγελική Xατ%ημι�άλη, «Σαρακατσάν�ι.Πνευματικ�ς κ�σμ�ς και κ�ινωνικ�ς, δ�-�ασίες, Mαγεία, δεισιδαιμ�νίες» T�μ�ς Γ.

Δελτί� της Eλληνικής Λα�γραικής Eταιρεί-ας.

Y�ασμάτινες κ�ύκλες–μωρά σε νάκα. Στ’ αριστερά, την ανακατασκευή έκανεη Mαρία Παπα!ασίλη, απ τ� Δια�άνι της Kαρπάθ�υ, τ� 1996 και στα δε�ιά, ηAγγελική Tσιλιμίγκα, απ τ� KAΠH Kατερίνης, τ� 1993. M�υσεί� Mπενάκη.

�ανα�τιά�ν�ντας τα παιδικά παι�νίδιαOταν τ� 1991 με κάλεσαν στ� KAΠH τ�υ Oμί-

λ�υ Eθελ�ντών να επιμεληθώ μια έκθεση παι-�νιδιών, δεν ή�ερα τι σημαίνει KAΠH. Tώρα �-μως �έρω �τι η έκπλη�ή μ�υ �ταν "ρέθηκα εκείείναι κάτι π�υ θα μείνει για πάντα στη μνήμημ�υ. Σαν ερευνήτρια π�υ, εδώ και 20 �ρ�νια τηςιστ�ρίας τ�υ παι�νιδι�ύ, αντιμετώπισα δυσκ�-λίες στην πρ�σέγγιση ανθρώπων και στην ανέ-ρευση πληρ��ριών, "ρέθηκα μπρ�στά σε ένανπλ�ύτ� ελληνικών παι�νιδιών και αρ�ειακ�ύπληρ��ριακ�ύ υλικ�ύ απ� τα περισσ�τεραKAΠH της Eλλάδας, π�υ κάλυπταν �λες σ�εδ�ντις πτυ�ές τ�υ πλ�ύσι�υ και σ�ετικά άγνωστ�υστην Eλλάδα θέματ�ς «παιδί και παι�νίδι».

T� υλικ� αυτ� συγκεντρώθηκε κατά την πε-ρί�δ� 1990-1993 στ� πλαίσι� τ�υ πανελλαδικ�ύδιαγωνισμ�ύ «;ανα�τιά�νω τα παι�νίδια τωνπαιδικών μ�υ �ρ�νων» π�υ δι�ργάνωσε τ�KAΠH Nέ�υ K�σμ�υ, τ�υ Oμίλ�υ Eθελ�ντών, έ-πειτα απ� πρωτ�"�υλία της κ�ινωνικής λειτ�υρ-γ�ύ Π�πης Kαλλιγέρη-Bυθ�ύλκα, σε συνεργα-σία με �λα τα KAΠH της Eλλάδας. O�είλω να υ-π�γραμμίσω τη σημασία της ιδέας της κ. Bυ-θ�ύλκα, επισημαίν�ντας �τι η ανακατασκευήαλλά και η �π�ιαδήπ�τε πρ�σωπική πληρ��ρη-ση για τα λαϊκά �ειρ�π�ίητα ελληνικά παι�νίδιατων παιδιών, απ� ηλικιωμέν�υς π�υ έ#ησαν σανπαιδιά στις αρ�ές τ�υ αιώνα μας, μπ�ρ�ύν ναθεωρηθ�ύν σημαντικές πηγές μελέτης.

Kατασκευαστές και �ρήστες �ι ίδι�ι, ανα"ιώ-ν�υν με τ�ν πι� αυθεντικ� τρ�π� ένα μέρ�ς απ�την ιστ�ρία τ�υ παι�νιδι�ύ της νε�τερης Eλλά-δας. T� 1993 ιδρύθηκε η εταιρεία «K�ινωνική

Συμμετ��ή» απ� επιστήμ�νες π�υ συνεργά#�-νται με τα KAΠH �λης της Eλλάδας, τ�υς κ�ινω-νικ�ύς λειτ�υργ�ύς, τ�υς εργ�θεραπευτές καιτα μέλη των KAΠH. A�ιερωμένη στην ανα#ήτη-ση, την καταγρα�ή, τη μελέτη, τη διατήρηση καιτη διάσωση της παράδ�σης, η «K�ινωνική Συμ-μετ��ή» σε συνεργασία με τα KAΠH και τ� Tμή-μα Παιδικής Hλικίας και Συλλ�γής Παι�νιδιώντ�υ M�υσεί�υ Mπενάκη επικεντρώνει τ� ενδια-�έρ�ν της στ� παιδί και τ� παι�νίδι, π�υ είναι έ-να απ� τα κεντρικά θέματα της λα�γρα�ίας. Hσυγκέντρωση τ�υ υλικ�ύ εμπλ�υτί#εται, �ι πα-π�ύδες ανακατασκευά#�υν και ανα"ιών�υν ταπαι�νίδια π�υ δεν υπάρ��υν πια και, παί#�ντάς

τα μα#ί με τα παιδιά, τα "�ηθ�ύν να συνειδητ�-π�ιήσ�υν �τι πέρα απ� τα δικά τ�υς "ι�μη�ανικάπαι�νίδια υπήρ�αν �ειρ�π�ίητες κατασκευές και�μαδικά παι�νίδια π�υ δεν απ�σκ�π�ύσαν στ�νανταγωνισμ� αλλά στην ευγενή άμιλλα και την�μαδική #ωή. Mετά τ� τέλ�ς της έκθεσης, και ύ-στερα απ� αίτημα τ�υ M�υσεί�υ Mπενάκη πρ�ς�λα τα KAΠH, τα περισσ�τερα παι�νίδια δωρή-θηκαν απ� τ�υς κατασκευαστές στ� M�υσεί�,και πρ�κειται να εκτεθ�ύν στ� υπ� διαμ�ρ�ωσηνέ� παράρτημα Παιδικής Hλικίας και Συλλ�γήςΠαι�νιδιών τ�υ M�υσεί�υ Mπενάκη, απ�τελώ-ντας ένα �ε�ωριστ� τμήμα εκπαιδευτικής σημα-σίας.

Kαρ τσι απ �ύλιν� κ�υτί για ρέγγες. Aνακατα-σκευή απ τ�ν Γιώργ� Eπισκ�πάκη (KAΠH Aργυ-ρ�ύπ�λης), 1991. M�υσεί� Mπενάκη.

Φ�ρτηγ απ �ύλ� και τσίγκ�. Aνακατασκευή α-π τ�ν Xρήστ� Aναστασ π�υλ� (KAΠH Λε"αι-νών, Πελ�π ννησ�ς, 1993). M�υσεί� Mπενάκη.


«Στ�υς πάγκ�υς της Aι λ�υ»T� γι�–γι�, η ρ�κάνα και � μύλ�ς, μερικά απ� τα αγαπημένα παι�νίδια των παιδιών σε γι�ρτές και πανηγύρια

Στα πανηγύρια πρώτη θέση εί�αν �ι πάγκ�ι των πανηγυράδων, με �ειρ�π�ίητα λαϊκά παι�νίδια. Hταν ��ρτωμέν�ι με πήλινα, γύψινα, τσίγκινα και υ�ασμάτιναλαϊκά παι�νίδια.

Πανηγυριώτικα παι�νίδια. Σκίτσ� σε μ�λύ�ι τ�υ Nίκ�υ Xατ!ηκυριάκ�υ - Γκίκα:παι�νίδια της �δ�ύ Aι$λ�υ, 1931. M�υσεί� Mπενάκη.


TA ΠPΩTA εμπ�ρικά παι�νίδια τωνπαιδιών, πριν απ�ρρ��ηθ�ύν απ� τη�ι�μη�ανική παραγωγή, �τιά�ν�-νταν απ� Eλληνες �ικ�τέ�νες. Eλά-�ιστ�ι διατηρ�ύσαν μικρ�μάγα�α σεεμπ�ρικά κέντρα ή διέθεταν τα παι-�νίδια τ�υς στα μπακάλικα και τα κα-ταστήματα «Γενικ�ύ Eμπ�ρί�υ» τωνπερι��ών της Eλλάδας. Oι περισσ�-τερ�ι κατασκευαστές ήταν πλαν�δι-�ι, π�υ γυρν�ύσαν τις γειτ�νιές ή «έ-στηναν» απλ�ύς πάγκ�υς για την η-μέρα της Πρωτ��ρ�νιάς, ή σε πανη-γύρια στα πρ�αύλια των εκκλησιώνστις �ν�μαστικές ε�ρτές των αγίων.

Hδη απ� τα �υ�αντινά �ρ�νια με-γάλες διαστάσεις εί�αν απ�κτήσειστις γι�ρτές αυτά τα πανηγύρια, μετα παν�ράματα, τις παραστάσεις μί-μων και τ� κ�υκλ�θέατρ�, τ�υς μά-γ�υς, τ�υς τα�υδακτυλ�υργ�ύς καιτην επίδει#η π�λυτελών σκευών καιυ�ασμάτων, π�υ � καθένας έ�ερνεαπ’ τ� σπίτι τ�υ. Mε τ� πέρασμα τ�υ

�ρ�ν�υ η επίδει#η αυτή κατέλη#ε σεαγ�ραπωλησία.

Tα νε�τερα �ρ�νια τα πανηγύριαάλλα#αν μ�ρ�ή. O �ώρ�ς στ� πρ�-αύλι� γέμι�ε με πάγκ�υς, πάνωστ�υς �π�ί�υς π�υλ�ύσαν αγαθάκαθημερινής �ρήσης. Aνάμεσά τ�υςυπήρ�ε και � πάγκ�ς τ�υ πανηγυρά,με τα �ειρ�π�ίητα λαϊκά παι�νίδια.Hταν πάντ�τε ��ρτωμέν�ς με πήλι-να, γύψινα, τσίγκινα και υ�ασμάτιναλαϊκά παι�νίδια, π�υ �άντα�αν μετην π�ικιλία των �ρωμάτων, την αγά-πη και την ευρηματικ�τητα τ�υ τε-�νίτη, � �π�ί�ς τα εί�ε �τιά#ει.

«Παι�νίδια τυ λαύ, καμωμένα α-π� τ λα�, πρρισμένα πάλι για ταπαιδιά τυ λαύ –κανένας άλλς δεντα καταδέ�εται– κείτνται περι�ρ-νημένα δίπλα στυς τί�υς, στα πε-�δρ�μια εν�ς δρ�μυ πυ μας δίνειτη συγκινητική εικ�να τυ κακύγύστυ, αλλά μα�ί και της πάλης ε-ν�ς γνήσιυ καλλιτε�νικύ αισθήμα-τς πρς νέες πρϋπθέσεις �ωής.Eπέρασα κι εγώ πλλές �ρές δίπλασας �ωρίς να σας πρσέ!ω... Mέσα


μυ δεν εί�ε συντελεσθεί η κατάλ-ληλη πρετιμασία για την καταν�η-ση των αρετών σας... Kάπτε εσταμά-τησα και ενν�ησα εις κάπιες αναλα-μπές πυ �ωτί�υν τ α�ρατ...Oταν αργ�τερα σας είδα επάνω σεμια ετα�έρα, συλλεγμένα απ� �ίλμυ �ωγρά� (πυ εί�ε την �ρασηπι καλλιεργημένη απ� τη δικήμυ...), η καινύργια σας τύτη δι-πλή αντίθεση μέσα εις την πία σαςέ"λεπα, η υλική και η πνευματική,μυ έ�τασε. T πλύτιμ περι"άλ-λν μεταμ�ρ�ωνε τη ματιέρα σας, �-πως μεταμρ�ώνει τη λέ!η η θέσηπυ την "ά�ει πιητής. Eπήρε κάτιμετα!ένι, κάτι απ� τη �ινέτσα της"ιτε�νίας της Aνατλής. Oι πρ�στυ-�ες μπρυντ�ίνες, τα �ρώματα, τα"αμμένα πύπυλα, έλαμπαν... ωσάνπλύτιμες ύλες». (Δ. Π. Πικιώνη, «Tαπαι�νίδια της �δ�ύ Aι�λ�υ).

Aπ� τις αρ�ές τ�υ αιώνα μας εμ-�ανίστηκαν �ι πανηγυράδες, ένα εί-δ�ς κατασκευαστών π�υ, έ��ντας ή-δη κάπ�ι� επάγγελμα ή ��ι, έ�τια-�ναν στ� σπίτι τις λίγες ε�δ�μάδεςπριν απ� την Πρωτ��ρ�νιά ή κάπ�ιαγι�ρτή, διά��ρα παι�νίδια, π�υ θαπ�υλ�ύσαν στην Aθήνα απ� τ�υς πά-γκ�υς της �δ�ύ Aι�λ�υ, στα πανηγύ-ρια της επαρ�ίας ή των �ωριών, γιαένα επιπλέ�ν μερ�κάματ�.

Kατ’ ε#��ήν πανηγυριώτικα παι�νί-δια μπ�ρ�ύν να θεωρηθ�ύν τα πήλι-να και γύψινα �ώα και π�υλιά, π�υκατασκευά��νταν απ� Mικρασιάτες,Aιγινίτες και Xιώτες πηλ�πλάστες.T� γι�-γι�, μια μπάλα απ� ύ�ασμα ήγυαλιστερ� �αρτί, παραγεμισμένη μεά�υρα, ρ�κανίδι ή παλι�κ�ύρελα π�υκρεμ�ύσαν απ� ένα λάστι�� και μεδε#ι�τε�νία τα παιδιά την ανε��κα-τέ�α�αν με τ� ένα �έρι. H ρ�κάνα,π�υ κατασκευα��ταν απ’ τ�υς τε�νί-τες, παλαι�τερα απ� #ύλ� κι αργ�τε-ρα απ� τσίγκ�. Eνα γρανά�ι μέσα στηρ�κάνα έκανε θ�ρυ��, καθώς τη γύ-ρι�αν απ� τ� �ερ�ύλι. Yπήρ�αν και �ι«ρ�κάνες» ή γιρ-γιρ, π�υ �τιά�ν�-νταν με έναν κύλινδρ� απ� �αρτ�νι,ένα #υλάκι-�ερ�ύλι π�υ στην άκρητ�υ εί�ε πίσσα και πετ�νιά, η �π�ίαένωνε τα δύ� αυτά κ�μμάτια. H ρ�-κάνα αυτή έκανε θ�ρυ�� καθώς τηγυρν�ύσαν απ� τ� �ερ�ύλι και τρι-��ταν η πετ�νιά στην πίσσα. ΣτηνKέρκυρα τις ρ�κάνες τις �ν�μά��υν«τ�ιτ�ίρι» ή «τ�ίτ�ιρα». O Nικ�λα�ςK�λ�μ��ς, Kερκυραί�ς πανηγυράς,ανα�έρει: «Φτιά�νω τ�ιτ�ίρια εδώκαι είκσι �ρ�νια. T καλκαίρι πη-γαίνω στ "υν� και κ�"ω “ασπέρ-τυκλυς”, ειδικά !ύλα για να �τιά-!ω τ παι�νίδι».

O μύλ�ς είναι ένα πανηγυριώτικ�παι�νίδι με �τερά π�υ γυρί��υν μετ� �ύσημα τ�υ αέρα. Oι πανηγυριώ-τες κατασκεύα�αν μύλ�υς απλ�ύςμε �τερά απ� �ρωματιστά �αρτιά,π�υ κάρ�ωναν με πινέ�ες πάνω σ’ έ-να καλάμι. E�τια�ναν και μύλ�υς-σ�υρί�τρες απ� τσίγκ�. Eκτ�ς απ�τις κ�ύκλες, τις τρ�μπέτες, τα γι�-γι�, τις τσίγκινες πεταλ�ύδες, τα τ�-πια και τις ρ�κάνες, υπήρ�αν και ταμαγικά π�τήρια, π�υ αν τα γέμι�ε κα-νείς με νερ� και τα αναπ�δ�γύρι�ε,τ� νερ� δεν �υν�ταν. Eπίσης, �πωςγρά�ει και � Στρατής Mυρι�ήλης «ή-ταν και κάτι μικρά-μικρά κεραμιδέ-

νια κανατάκια, πυ αν τα γέμι�αν ταπαιδιά νερ�, �υσύσαν απ� τ μπρ-στινάρι τυς κι αυτά σ�ύρι�αν σαν α-ληθινά αηδ�νια με γλυκές γαργά-ρες».

Aπ� τις πι� αγαπημένες περι��έςτων παιδιών στην Aθήνα τις ημέρεςτων Xριστ�υγέννων και της Πρωτ�-�ρ�νιάς ήταν η �δ�ς Aι�λ�υ, π�υ α-π� νωρίς τ� πρωί μέ�ρι αργά τ� �ρά-δυ, κατά μήκ�ς της, δε#ιά και αριστε-ρά, γέμι�ε με πάγκ�υς των πανηγυ-ράδων στ�λισμέν�υς με τσίγκινα,#ύλινα και πήλινα παι�νίδια, με τρ�-μπέτες, �ασ�υλήδες και �άρτινεςκ�ύκλες με ��ρέματα απ� γκ��ρέ�αρτί. Aκ�μα και Aϊ-Bασίληδες, �άρ-τινα στ�λίδια τ�υ δέντρ�υ, μικρές�άτνες, πήλινα αρνάκια και �ώα,γυαλιστερά αστέρια και αγγελ�υδά-κια με �ρυσά σειρίτια και �ιγ�ύρεςτ�υ Iωσή�, της Παναγίας, τ�υ μικρ�ύXριστ�ύ και των Mάγων! Oταν σκ�-τείνια�ε και �ι πανηγυριώτικ�ι πά-γκ�ι, στριμωγμέν�ι � ένας κ�ντάστ�ν άλλ� άνα�αν τα �ρωματιστά�ωτάκια ή τα �αναράκια τ�υς, �λατα παι�νίδια λαμπ�κ�π�ύσαν.

«Σαν παιδί, θυμάμαι �τι κάθε Xρι-στύγεννα περίμενα με λα�τάρα ναμε πάνε σ’ αυτ�ν τν παραμυθένιδρ�μ. Kαημ�ς μυ πάντα ήταν ν’ α-πκτήσω ένα τέτι �ανταστικ� παι-�νίδι –�τηνπαί�νιδ, �πως τ ν�-μα�αν τ�τε ι γνείς μυ– πυ θεω-ρύσαν �τι δεν επιτρεπ�ταν να κρα-τήσω κάτι τέτι στα �έρια μυ καιμε πήγαιναν ν’ αγράσω ένα παι�νί-δι απ� τν Tσκά! Λα�τάρα πυ μυέ�ει μείνει ακ�μα, μετά απ� τ�σα�ρ�νια, ανεκπλήρωτη».

Eκθέματα τ�υ περιπτέρ�υ στη ΔEΘ τ� 1925, απ$ τ� πρώτ� εργ�στάσι� κ�ύκλας και πάνινων παι�νιδιών π�υ 'εκίνησεαπ$ τη Θεσσαλ�νίκη τ� 1914, απ$ τ�ν Bασίλη T�υτ�υντ!ή. Oι κ�ύκλες τ�υ Bασίλη T�υτ�υντ!ή εί�αν π�λλές ��ρέςδιακριθεί στις καλλιτε�νικές και τ�υριστικές εκθέσεις Λαϊκής Tέ�νης.

O Γιώργ�ς Λεδάκης 'εκίνησε σαν λιθ�γρά��ς στις αρ�ές τ�υ αιώνα μας.Eκτ$ς απ$ τα παι�νίδια π�υ έ�τια�νε απ$ τ� 1913 στ� «Tε�νικ$ Eργ�στάσι�Παι�νιδιών Πάσης Yλης» (μάσκες απ�κριάτικες, είδη θεάτρ�υ, �ριστ�υγεν-νιάτικα στ�λίδια), κατασκεύα!ε και κε�άλια για κ�υκλ�θέατρ�. Στη �ωτ�-γρα�ία, μερικά απ$ αυτά τα κε�άλια π�υ έ�τια'ε με τ�ν γλύπτη Bρ�ύτ� στηδεκαετία τ�υ 1920, $πως τα παρ�υσίασε στη VI Διεθνή Eκθεση Θεσσαλ�νί-κης. Συλλ�γή M�υσεί�υ Mπενάκη.

Mασά, �ωγρά αρ�ικά,ιερψάλτη σήμερα σε

εκκλησία της Xίυ, πίς έκανε τα

σ�έδια, �ωγράι�εή στ�λι�ε τα παι-�νίδια με μαιάν-δρυς, λυλύ-

δια, πεταλύδεςκαι ανθρωπάκια.

K�κκινη τσίγκινη πεταλύδα τυ Iσίδωρυ Λαγκα-δύση. 1930-1940. Mυσεί Mπενάκη. O Iσίδωρς

Λαγκαδύσης πυ διατηρεί σήμερα εκκλησιαστι-κ� εργαστήρι στη Xί, ήταν αρ�ικά αναρτ�ής

και έτια�νε απ� τ 1920 μέ�ρι τ 1948 καιτσίγκινα παι�νίδια, �πως τύμπανα, πεταλύ-

δες, κυ�αδάκια και τυάρια απ� κνσερ-�κύτια, εκκλησιαστικά καντηλάκια και

αναράκια για τ παι�νίδι των παιδιών.Oλα τα παι�νίδια τυ τα πυλύσε σε

καρτσάκια πανηγυράδων. Στην Kατ-�ή πήγαινε στα ιδρύματα της Xίυ

και έπαιρνε τα πεταμένα κυτιά απ�τ γάλα, για να τιά#ει παι�νίδια.

Oπως λέει, �ρησιμπιύσε ακ�-μα και τ καλάι απ� τα κυτιά.

Συνεργα��ταν με τν Στέλι


$ύλ -μαγα�ί με τα πιθηκάκια τυ Στέλιυ Mαυριανύ. Mυσεί Mπενάκη. OΣτέλις Mαυριαν�ς, Xιώτης την καταγωγή, γεννήθηκε στην Aθήνα. Γύρω στα1980 #εκίνησε να τιά�νει με τη γυναίκα τυ πιθηκάκια-ακρ�άτες με γύψινκεάλι, τ πί έ�γα�ε απ� καλύπι. Aντί για σώμα έ�α�ε μία πλαστική κα-ραμύ�α. Yστερα έντυνε τα πιθηκάκια με ρετάλια υασμάτων, πυ πρμη-θευ�ταν απ� μια �ιτε�νία ρύ�ων. Kάθε Σα��ατκύριακ πήγαινε και ταπυλύσε στις τα�έρνες στα Mεσ�γεια, κυρίως τις ημέρες των Aπκριών.

Σιδερένιες ρκάνες, αρ�ές τυ 20ύ αιώνα. Mυσεί Mπενάκη. $ύλινα πιστ�λια �ωγραισγραισμέν και τσίγκινες πασ�αλίτσες, �λα στη συλλγή τυ Mυσείυ Mπενάκη.

Tσίγκινα παι�νίδια με ρ�δες τυ Aνανία Aνανιάδη (A.A.) 1930-1940. Mυσεί Mπενάκη. O Aνδα με τη Mικρασιατική Kαταστρή σε ηλικία 10 �ρ�νων. Γύρω στ 1930 άρ�ισε να πυλάειμε ένα γαϊδυράκι. Aργ�τερα �ρτωνε τα παι�νίδια τυ σε ένα καρ�τσι και πήγαινε στα πατασκευά�ει κύκλες και παι�νίδια, δημιυργώντας μια μικρή ικτε�νία. Στη διάρκεια της �νίδια. Mά�ευε απ� τα σκυπίδια κυτιά απ� κνσέρ�ες και γενικά τσίγκινα κυτιά, τα πίαέ�υν κατασκευαστεί την περίδ 1940-1950 έ�υν τα αρ�ικά τυ (A. A). Eπιπλέν υπάρ�ει κνσέρ�ας και η λιθγραία τυ πρϊ�ντς πυ περιεί�ε.

$ύλιν πλεμικ� καρά�ι «Eλλη-Tήνς» τυ Παναγιώτη Bασιλά. 1970. Mυσεί Mπενάκη. O ΠΠαναγίας της Tήνυ. Aπ� πλύ μικρ�ς εί�ε μανία με τη �ειρτε�νία. Στ σ�λεί με ένα συαρ�ή, αλλά με τν καιρ� τελειπιύσε κάθε αντικείμεν πυ έτια�νε. Eτσι κατέλη#ε να κμύλυς, παι�νίδια τα πία ακ�μα και σήμερα πυλάει στυς μικρπωλητές των πάγκων κα


σμένα, κατασκευασμένα απ� τν Γιώργ Λεδάκη. Tσίγκιν καΐκι �ω-

νανίας Aνανιάδης απ� τη Σπάρτη της Mικράς Aσίας, ήρθε στην Eλλά-ει ψιλικά και παι�νίδια. Στην αρ�ή γυρνύσε τις γειτνιές της Aθήναςανηγύρια και τις λαϊκές αγρές. Γύρω στ 1935 άρ�ισε ίδις να κα-

ς γερμανικής Kατ�ής, ασ�λήθηκε απκλειστικά με τα τσίγκινα παι-ία μετέτρεπε σε παι�νίδια. Oλα τα παι�νίδια τυ Aνανία Aνανιάδη πυι σ�εδ�ν πάνττε, στην εσωτερική μεριά κάθε παι�νιδιύ η μάρκα της

Παναγιώτης Bασιλάς (Tήνς 1930), ήταν ύλακας στ μναστήρι τηςυγιαδάκι στ �έρι, πελεκύσε σε #ύλ διάρα παι�νίδια Aτε�να στηνκατασκευά�ει πλεμικά και επι�ατικά καρά�ια, μικρύς και μεγάλυςατά μήκς της ανη�ρας πρς την εκκλησία.

Tσίγκιν σερ�ίτσι τσαγιύ, κυ�ίνα, και αντλία τυ Γιώργυ Λεδάκη. Mυσεί Mπενάκη. O Γιώρ-γς Λεδάκης, γνωστ�ς λιθγράς των αρ�ών τυ αιώνα μας, εί�ε ασ�ληθεί και με την κατα-σκευή παι�νιδιών για τα παιδιά. Eί�ε δημιυργήσει τ 1913 τ «Tε�νικ� Eργστάσι Παι�νιδιών Πά-σης Yλης» με την εμπρική επωνυμία ATΘIΣ και, εκτ�ς απ� λιθ�γραα είδη, �πως απκριάτικες μά-σκες, κτιγι�ν, είδη τυ θεάτρυ και στλίδια για τ �ριστυγεννιάτικ δέντρ, έτια�νε και τσί-γκινα παι�νίδια, τα πία σ�εδία�ε και έδινε σε αναρτ�ήδες να να κατασκευάσυν. Tα παι�νίδια τα�ωγράι�ε ίδις.

Παν�ραμα. Mακεδ-νία. 1930–1940.Mυσεί Mπενάκη.Iδιαίτερ στα πανη-γύρια των αρ�ώντυ αιώνα μας ήταντ παν�ραμα, πυθα μπρύσαμε νακατατά#υμε στα -πτικά παι�νίδια. Eί-ναι μια απλύστατημρή κινηματ-γράυ, πυ απτε-λείται απ� έναν #ύ-λιν κύλινδρ μεπλλές, σκαλιστέςκαι �ωγραισμένεςπαραστάσεις απ�την καθημερινή�ωή. O κύλινδρς εί-ναι τπθετημένςσε έναν κεντρικ�#ύλιν ά#να, πυκαταλήγει σε μια #ύ-λινη �άση και συν-δέεται με ένα #ύλινγρανά�ι και μια μα-νι�έλα. Γυρνώνταςτη μανι�έλα, �λες ιπαραστάσεις τυκυλίνδρυ περνύνδιαδ�ικά μπρστάαπ� τ θεατή. Mέσαστν κύλινδρ κρε-μύσαν τις περισσ�-τερες ρές ένα α-

ναμμέν αναράκι ήένα κερί, έτσι ώστενα αίννται ι πα-ραστάσεις σαν σκιέςπάνω σε ένα τεντω-μέν σ�ινί.

Στ� σταθμ� τ�υNαυπλί�υ εκτί-θενται πάνω απ�150 σύγ�ρ�νακαι «παραδ�σια-κά», αυτ�σ�έδιακαι �ι�μη�ανικάπαι�νίδια τ�υ20�ύ αι. και αντι-κείμενα π�υ α-��ρ�ύν τ� παιδίστην Eλλάδα τ�ν19� και 20� αι. Oτρ�π�ς παρ�υ-σίασης των εκ-θεμάτων στηρί-�εται περισσ�τε-ρ� σε αισθητικάπαρά σε θεματι-κά κριτήρια, μεκάπ�ια έμ�ασηστη συγκέντρω-ση �μ�ειδών α-ντικειμένων σεμικρές εν�τητες(π.�. σ��λικά, ε-π ι τ ρ α π έ � ι ακ.λπ.). Στη �ωτ�-γρα�ία: α) εντ�ς�ιτρίνας: κ�ύ-κλες και κ�υκλά-κια ευρωπαϊκής,αμερικανικής καιελληνικής κατα-σκευής, ελληνι-κές αυτ�σ�έδιεςπαιδικές κατα-σκευές και πανη-γυριώτικα παι-�νίδια, π�υ κα-λύπτ�υν συν�λι-

κά τ� διάστημα απ� τις αρ�ές τ�υ 20�ύ αι. μέ�ρι και τη δεκαετία τ�υ ’70 καισύγ�ρ�νες ανακατασκευές παι�νιδιών –μνήμες παιδικών �ρ�νων1945–1975– ενηλίκων απ� διά��ρα μέρη της Eλλάδας. �) Eκτ�ς �ιτρίνας:�ρε�ική κ�ύνια, παιδικ� καρέκλι και πλεκτή στράτα των αρ�ών τ�υ 20�ύ αι.


Eπιτραπέ�ι� παι�νίδι κατασκευών απ� τη συλλ�γή τ�υ E.Λ.I.A.Παιδικ� σερ�ίτσι� της παι�νιδ��ι�μη�ανίας ELVIP απ� τη συλλ�γήτ�υ E.Λ.I.A.

Aπ� πατάρια και παλιατ�ίδικαOι συλλέκτες συγκέντρωσαν με περισσ� μεράκι παλιά παι�νίδια δημι�υργώντας μ�ναδικές συλλ�γές

ΠOΣA απ� τα παλιά παι�νίδια, δικάμας ή των γ�νιών μας, κατα�έρν�υννα επι�ήσ�υν απ� τη μανία των παι-δικών �εριών και της διάθεσης να τα«αν�ί��υν για να δ�υν πώς είναι»;Eλά�ιστα. Παρ’ �λα αυτά κάπ�ι�ι άν-θρωπ�ι έψα�αν, να "ρήκαν, επισκεύ-ασαν και έτσι διέσωσαν π�λλά απ�τα παι�νίδια των γ�νιών ή και τωνπαπ�ύδων μας, π�υ �ιλ��εν�ύνταισήμερα στ� M�υσεί� Mπενάκη, καιστ� Eλληνικ� Λ�γ�τε�νικ� και Iστ�-ρικ� Aρ�εί� (E.Λ.I.A.) η συλλ�γή παι-�νιδιών τ�υ �π�ί�υ εκτίθεται στ�Π�λιτιστικ� Kέντρ� «Mελίνα Mερ-κ�ύρη» τ�υ Δήμ�υ Aθηναίων, με ��-ρηγία της PANAFON, στ� Πελ�π�ν-νησιακ� Λα�γρα�ικ� Iδρυμα και στηΛήμν�. O περι�ρισμέν�ς �ώρ�ς εν�ςα�ιερώματ�ς δεν ήταν δυνατ�ν νακαλύψει �λες τις μικρές ή μεγαλύτε-ρες ιδιωτικές συλλ�γές, π�υ συνε�ί-��υν, ακ�ύραστα, να περισώ��υν«ευτελή» αντικείμενα των παιδικών�ρ�νων. Mια γνωριμία με τις συλλ�-γές και τ� ιστ�ρικ� τ�υς διά στ�μα-τ�ς των ανθρώπων π�υ τα συγκέ-ντρωσαν ή �ρ�ντί��υν γι’ αυτά, �,τιακ�λ�υθεί.

� Στ�ν «Σταθμ�» και στις παιδικέςσυλλ�γές τ�υ Πελπννησιακύ Λα-γρα�ικύ Iδρύματς ανα�έρεται ηκ�ινωνική ανθρωπ�λ�γ�ς KλειώΓκ�υγκ�υλή. «Oι συλλ�γές τ�υ ΠΛIστ� Nαύπλι� περιλαμ"άν�υν πάνω α-π� 1.000 παιδικά παι�νίδια και 500περίπ�υ αντικείμενα π�υ α��ρ�ύντ� παιδί –και των δύ� �ύλων–, την ε-θιμική πλαισίωση των σταθμών στη�ωή των παιδιών (γέννηση, "ά�τιση)και τη συμμετ��ή τ�υ παιδι�ύ στηνευρύτερη �ωή των αγρ�τικών κυ-ρίως κ�ιν�τήτων, αλλά και αντικεί-

μενα μ�ρ�ών λαϊκ�ύ θεάτρ�υ, ταυ-τισμένων με τ� παιδί (κ�υκλ�θέα-τρ�, Kαραγκι��ης). Σημειωτέ�ν �τιτ� ΠΛI διαθέτει και συλλ�γή παιδικήςλ�γ�τε�νίας π�υ στεγά�εται στη "ι-"λι�θήκη τ�υ ερευνητικ�ύ κέντρ�υστ� Nαύπλι�. Oι συλλ�γές παι�νι-διών τ�υ ΠΛI περιέ��υν παιδικά παι-�νίδια τ�υ 20�ύ αιώνα, «παραδ�σια-κά» και σύγ�ρ�να "ι�μη�ανικά ελλη-νικά ή εισαγ�μενα παι�νίδια απ� διά-��ρα υλικά, συμπεριλαμ"αν�μέν�υκαι τ�υ πλαστικ�ύ. Eμ�αση δεν δίνε-ται μ�ν� στα συλλεκτικά κ�μμάτια,π�υ συνήθως έ��υν μεγάλη αισθητι-κή α�ία, �μως στη συντριπτική τ�υςπλει�ψη�ία είναι άπαι�τα –γεγ�ν�ςστ� �π�ί� ��είλ�υν και τη διάσωσήτ�υς– αλλά και στα ταπεινά παι�νίδιαπ�υ έ��υν παι�τεί απ� τα παιδιά ή α-π�τελ�ύν μαρτυρίες της μνήμης ση-μερινών ενηλίκων για τα παι�νίδιατων παιδικών τ�υς �ρ�νων. Aρκετάαπ� τα παι�νίδια πρ�έρ��νται απ�δωρεές ιδιωτών, �ι �π�ίες πρ�σ�έ-ρ�υν, σε αντίθεση με τα παι�νίδιαπ�υ αγ�ρά��νται μέσω παλαι�πω-λών, τ� πλε�νέκτημα της συλλ�γήςστ�ι�είων για τα κ�ινωνικά συμ�ρα-��μενα και την ιστ�ρία τ�υ αντικει-μέν�υ και κυρίως της καταγρα�ήςτων τρ�πων π�υ παί�τηκε και μετα-π�ιήθηκε απ� τ�υς μικρ�ύς τ�υς ι-δι�κτήτες. Eνα μικρ� μέρ�ς (10%)των παιδικών συλλ�γών τ�υ ΠΛI ε-κτίθεται στ� «Σταθμ�», έναν παιδ�-τ�π� με π�λλαπλές λειτ�υργίες. OΣταθμ�ς, π�υ απ�τελεί ταυτ��ρ�ναπρ�δρ�μ� εν�ς M�υσεί�υ ΠαιδικήςHλικίας, ιδρύθηκε τ� 1989 απ� τ� ΠΛI�άρη στην ευγενική παρα�ώρησητ�υ κτιρί�υ της απ�θήκης τ�υ παλι-�ύ σιδηρ�δρ�μικ�ύ σταθμ�ύ Nαυ-


πλί�υ, απ� τ�ν Δήμ�. Eκτ�ς απ� τιςσυλλ�γές, � Σταθμ�ς παρ�υσιά�εικαι εκπαιδευτικά πρ�γράματα (μ�νι-μα ή περι�ρισμένης διάρκειας με θέ-μα τ� παι�νίδι) π�υ απευθύν�νταιστα παιδιά της Aργ�λίδας, υπεύθυνητων �π�ίων είναι η Π�πη Kαλκ�ύν�υ.Στα μ�νιμα πρ�γράμματα υπάγεταιτ� «Eλάτε να περιγράψ�υμε τ�Σταθμ�», μια �ενάγηση στ� Σταθμ�με παιγνιώδη τρ�π�. Στα περι�ρι-σμένης διάρκειας περιλαμ"άν�νται:α) η γνωριμία των παιδιών τ�υ Σταθ-μ�ύ με τα παι�νίδια άλλων γενεώνστην Eλλάδα, ") η παρ�υσίαση τ�υσύγ�ρ�ν�υ παι�νιδ�κ�σμ�υ μέσα α-π� τ� πρίσμα των σημερινών παιδιώνκαι γ) η διαπ�λιτισμική επικ�ινωνίαμέσω τ�υ παι�νιδι�ύ.

� Mια μεγάλη συλλ�γή παι�νιδιώναπ� τη λή�η τ�υ B΄ Παγκ�σμί�υ Π�-λέμ�υ ώς τις αρ�ές της δεκαετίαςτ�υ ’70 διαθέτει τ� Eλληνικ� Λγτε-�νικ� και Iστρικ� Aρ�εί (E.Λ.I.A.),στ� �π�ί� ανήκει τ� μεγαλύτερ� μέ-ρ�ς των παι�νιδιών π�υ συγκέντρω-σε απ’ �λη την Eλλάδα � Σπύρ�ς Kυ-πριώτης, π�υ διηγείται πώς άρ�ισενα συλλέγει: «Hμ�υν π�λύ τυ�ερ�ςτην τελευταία ημέρα των διακ�πώνμ�υ, �ταν στη "ιτρίνα τ�υ ψιλικατσί-δικ�υ ανακάλυψα τ� τσίγκιν� τρενά-κι, π�υ θυμήθηκα απ� τα παιδικά μ�υ�ρ�νια. E�υγα απ� τ� μαγα�άκι αυτ�ύστερα απ� π�λλή ώρα, με τη �αράτ�υ μικρ�ύ παιδι�ύ κρατώντας μερι-κά παλιά παι�νίδια. Πέρασε ένας�ρ�ν�ς απ� τ�τε, ώσπ�υ μια μέρα,συ�ητώντας μ’ έναν παιδικ� μ�υ �ί-λ�, μας ήρθε η ιδέα της συλλ�γήςτων παλαιών παιδικών παι�νιδιών.Aρ�ές τ�υ ’81 αρ�ίσαμε τα τα�ίδια.A�ετηρία της πρ�σπάθειάς μας τ�ψιλικατσίδικ� της Kε�αλ�νιάς, μετάε��ρμήσεις σε Aθήνα, Kρήτη, Kαλα-μάτα, Θεσσαλ�νίκη, Mυτιλήνη, Σάμ�,3άνθη... Kρατώντας τα ελληνικά παι-�νίδια της κάθε «ανακάλυψης», π�υάλλωστε με άγγι�αν περισσ�τερ� α-π� τα ευρωπαϊκά, σιγά σιγά άρ�ισενα δημι�υργείται μια α�ι�λ�γη συλ-λ�γή, απ� τ� τέλ�ς τ�υ B΄ Παγκ�σμί-�υ Π�λέμ�υ ώς τ� ’70. Πρ�π�λεμικάδεν υπήρ�αν στην Eλλάδα εργ�στά-

σια παραγωγής παι�νιδιών. Σημαντι-κή πρ�σπάθεια έκανε στην Aθήνα �Γιώργ�ς Λεδάκης, με τ�ν τίτλ�ATΘIΣ, π�υ ασ��λήθηκε με τ� μεταλ-λικ� παι�νίδι. Λίγ� μετά τ�ν π�λεμ�,

απ� τ�υς πρώτ�υς π�υ ασ��λήθη-καν επαγγελματικά με τ� παι�νίδι ή-ταν � Aνανίας Aνανιάδης. Λίγ� αργ�-τερα ιδρύθηκαν τα εργ�στάσιαEKAM, ELVIP, FINO Bασιλειάδης,ΛYPA κ.ά. π�υ κυριάρ�ησαν στις δε-καετίες ’50 και ’60. Oμως τ� ενδια�έ-ρ�ν της συλλ�γής απ�τελεί τ� λαϊκ�παι�νίδι, τ� �τιαγμέν� με �τηνά υλι-κά, πλ�ύσια �αντασία και π�λλή αγά-πη».

� E�ι �ιλιάδες και πλέ�ν παι�νίδιαέ�ει συγκεντρώσει μέ�ρι σήμερα �Xρήστς Mπυλώτης, συλλ�γή π�υδώρισε στ� δήμ� της γενέτειράς τ�υMύρινας στη Λήμν�, π�υ μεριμνά γιατη μ�νιμη στέγασή της σε παραδ�-σιακ� κτίρι� της π�λης. Στη Nυρεμ-"έργη, τ� Mάι� τ�υ 1978, εί�ε γιαπρώτη ��ρά την ιδέα εν�ς μ�υσεί�υπαι�νιδιών στη Λήμν�. H συλλ�γήτ�υ, με ε�αίρεση �ρισμένα αντίγρα-�α απ� την αρ�αι�τητα, καλύπτει τ�δεύτερ� μισ� τ�υ 19�υ αι. ώς τη δε-καετία τ�υ ’60. «T� τελευταί� αυτ��ρι�, περισσ�τερ� �υσιαστικ� παράσυμ"ατικ�, επι"λήθηκε απ� τη διαπί-στωση της αισθητής τ�μής π�υ επέ-�ερε γενικ�τερα στην ένν�ια, λει-τ�υργία και π�ι�τητα τ�υ παι�νιδι�ύη "ίαιη εισ"�λή της τηλε�ρασης, η α-π�μ�νωτική επενέργεια τ�υ διαμερί-

σματ�ς, η πρ�ϊ�ύσα σκαιά δεσπ�τείατ�υ αυτ�κινήτ�υ και της ηλεκτρ�νι-κής τε�ν�λ�γίας».

� Στις 10 καλύτερες συλλ�γές τηςEυρώπης συγκαταλέγεται αυτή τηςMαρίας Aργυριάδη (αντικείμενα της�π�ίας εικ�ν�γρα��ύν μεγάλ� μέ-ρ�ς τ�υ α�ιερώματ�ς μας), π�υ δώ-ρισε η συλλέκτρια στ� M�υσεί� Mπε-νάκη. H συλλ�γή δημι�υργήθηκε α-νάμεσα στα 1970-1990 και απ�τελεί-ται απ� παι�νίδια "ρε�ικής, νηπια-κής, πρ�σ��λικής, σ��λικής και ε�η-"ικής ηλικίας, αγ�ριών και κ�ρι-τσιών, απ� την Eλλάδα και τ� ε�ωτε-ρικ�, με σκ�π� να καλύψ�υν ιστ�ρι-κά μια μεγάλη �ρ�νική περί�δ� τηςEυρώπης απ� τ�ν 18� αι. ώς τα μέσατ�υ 20�ύ. Tα αντικείμενα της συλλ�-γής �ωρί��νται σε δύ� μεγάλες κα-τηγ�ρίες: τα αστικά, κυρίως ευρω-παϊκά παι�νίδια τ�υ εμπ�ρί�υ (18�ς-20�ς αι.) και τα �ειρ�π�ίητα, ελληνι-κά κυρίως, παι�νίδια, "γαλμένα απ�τα �έρια τ�υ λα�ύ, κυρίως των παι-διών, τα �π�ία είναι πάντ�τε σε μι-κρ�γρα�ία η εικ�να της αγρ�τικήςκαθημερινής �ωής. Tα περισσ�τερααπ� τα ευρωπαϊκά παι�νίδια "ρέθη-καν σε εύπ�ρα σπίτια στα εμπ�ρικάκέντρα της Eλλάδας (Aθήνα, Θεσσα-λ�νίκη, Πειραιάς) και σε νησιά (Σύ-ρ�ς, Kέρκυρα, Λευκάδα, Xί�ς). Tα υ-π�λ�ιπα απ� την Aμερική, Aγγλία καιΓαλλία, είτε απ� κ�ινές αγ�ρές, είτεαπ� συλλ�γές μ�υσείων και ιδιώτες.

Eκπαιδευτικάπρ�γράμματα

Πριν απ�κτήσει τη συλλ�γή παι�νι-διών της Mαρίας Aργυριάδη, στ�M�υσεί� Mπενάκη λειτ�υργ�ύσαν ή-δη εκπαιδευτικά πρ�γράμματα με υ-πεύθυνη τη Nίκη Ψαρράκη-Mπελε-σιώτη. «H μ�υσειακή αγωγή στ�M�υσεί� Mπενάκη επιτυγ�άνει τ�υςστ��υς της με τ� εκπαιδευτικ� παι-�νίδι, π�υ συνδυά�ει τη γνώση, τηναμ�ι"�λία, την έμπνευση, την α-νταλλαγή απ�ψεων, τη συνεργασία,την ανακάλυψη, τη "ιωματική σ�έση,τη δημ�υργία, την αυτ�έκ�ραση. Oιμαθητές, με τη "�ήθεια εμψυ�ωτών,ντύν�υν �άρτινες κ�ύκλες, υ�αί-ν�υν σε μικρά τελάρα, στ�λί��υν μεστάμπες μαντίλια, συνθέτ�υν τη δι-κή τ�υς ιστ�ρία και την εικ�ν�γρα-��ύν. Παράλληλα ελληνικά παραδ�-σιακά παι�νίδια, κλεισμένα σε μ�υ-σει�σκευές, δανεί��νται σε σ��λείακαι τα�ιδεύ�υν σε �λη την Eλλάδα.Παι�νίδια δια��ρετικά απ� τα σημε-ρινά, �τιαγμένα συ�νά στ� σπίτι απ�απλά υλικά ή αγ�ρασμένα στ� τ�πικ�πανηγύρι, αυθεντικά δείγματα γνω-ριμίας με τα �ρ�νια τ�υ παππ�ύ καιτης γιαγιάς, π�υ δίν�υν την ευκαιρίαστ�υς μικρ�ύς να κατασκευάσ�υν ταδικά τ�υς παι�νίδια με τα ίδια υλικά».

� H κατασκευή παι�νιδιών είναι τ�θέμα των πρ�γραμμάτων δημι�υργι-κής απασ��λησης και τ�υ MυσείυEλληνικής Παιδικής Tέ�νης, π�υ �ρ-γανώνει πρ�γράμματα κατασκευήςπαι�νιδιών με ανακυκλώσιμα υλικάκαι έ�ει ήδη παρ�υσιάσει στα παιδιάπαι�νίδια άλλων �ωρών και τ�υςτρ�π�υς κατασκευής τ�υς, καθώςκαι παραδ�σιακά ελληνικά παι�νίδια.

OΛΓA ΣEΛΛA

H συλλ�γή παι�νιδιών τ�υ Xρήστ�υ Mπ�υλώτη παρ�υσιάστηκε τ� 1992 στηMύρινα της Λήμν�υ. Στη �ωτ�γρα�ία, στην α�ίσα της έκθεσης, απεικ�νί��-νται μαγικ�ς �αν�ς (Laterna magica) και γυάλινες δια�άνειες με σκηνές απ�κλασικά παραμύθια των αρ�ών τ�υ αιώνα μας, καθώς και πανηγυριώτικη κ�ύ-κλα της δεκαετίας τ�υ ’50.

Aστική �ρε�ική κ�ύνια των αρ�ών τ�υ 20�ύ αι. απ� τ� Λεωνίδι� Kυν�υρίας,αμερικανικές πάνινες κ�ύκλες – �αρακτήρες της δεκαετίας τ�υ ’60, αρκ�ύ-δ�ς Steiff και διά��ρες κ�ύκλες, ευρωπαϊκής κυρίως πρ�έλευσης, των δεκα-ετιών τ�υ ’20 και ’30, ανάμεσα σε τσίγκινα παι�νίδια, κ�υδ�υνίστρες και μ�-λυ�ένια στρατιωτάκια. «Σταθμ�ς», Συλλ�γή ΠΛI, Nαύπλι�.


T� θρησκευτικ� παι�νίδιEπιρρ�ές και συμ��λισμ�ί απ� την �ριστιανική παράδ�ση και τα έθιμα Xριστ�υγέννων και Πρωτ��ρ�νιάς


T� θρησκευτικ παι�νίδι �εκινάει α-π την περιέργεια τ�υ παιδι�ύ να μι-μηθεί τ�υς μεγάλ�υς και τρέ�εται α-π τ� δέ�ς και τη μαγεία π�υ απ�-πνέει η ίδια η θρησκεία, �ι διά��ρεςτελετές και � �ώρ�ς, μέσα στ�ν �-π�ί� τελ�ύνται τα μυστήρια. Σ’ αυτήτη μίμηση τ� παιδί συμμετέ�ει σε αυ-τ π�υ �νειρεύεται να γίνει ταν θαμεγαλώσει, ανε�άρτητα αν –τις πε-ρισσ τερες ��ρές– η πραγματικ τη-τα τ� πρ�σανατ�λί�ει σε άλλ�υςδρ μ�υς απ εκείν�υς των παι�νι-διών και των �νείρων τ�υ.

Yπάρ��υν άπειρα παραδείγματααυθ ρμητων παι�νιδιών π�υ �ργα-νών�νταν απ τα ίδια τα παιδιά, παι-�νίδια–δρώμενα κυρίως, π�υ α-ντλ�ύσαν τ� περιε� μεν τ�υς ή πα-ρέπεμπαν στη �ριστιανική (�ρθ δ�-�η) παράδ�ση και στ� εκκλησιαστικ τελετ�υργικ τυπικ . Mίμηση μιαςλειτ�υργίας, εν ς !α�τισι�ύ ή τ�υγάμ�υ μιας κ�ύκλας, ακ μα και τηςκηδείας εν ς πεθαμέν�υ π�υλι�ύ. Oιπηγές πληρ�� ρησης για την Eλλά-δα είναι κυρίως πρ��ρικές και πρ�-έρ��νται απ μία έρευνα διαρκείας{1982–1992}. Πρ��ρικές πληρ��-ρίες συγκεντρώθηκαν επίσης και α-π τα KAΠH της Eλλάδας κατά τα έ-τη 1990–1997. Tέλ�ς, ως πηγές έ-��υν �ρησιμ�π�ιηθεί λ�γ�τε�νικέςμαρτυρίες και αυτ�!ι�γρα�ικά κεί-μενα. Xαρακτηριστικά μπ�ρεί να α-να�ερθεί απ σπασμα απ τ� αυτ�-!ι�γρα�ικ κείμεν� τ�υ Aλέ�ανδρ�υΠαπαδιαμάντη:

«Oλα τα παι�νίδια τ�υ είναι με τηνεκκλησία. Mα�εύει κεράκια τ�υ Eπι-τά�ι�υ, συν�ψεις, �ί�υς αγίων, μι-κρά θυμιατά απ� κ��ύλια της θάλασ-σας και μ’ αυτά παί�ει. Aυτά τα κρύ-�ει μες στ� μπα�ύλ� π�υ τ�υς έδω-σεν � παπάς, νά ’��υν με τ� Γιώργηαπ� μισ�, για τα παι�νίδια τ�υς».{Mι�αήλ Περάνθης, K�σμ�καλ γε-ρ�ς, 1990}.

Στα περισσ τερα νησιά των Kυ-κλάδων π�υ σε κάθε γωνιά υπάρ�εικαι μια εκκλησία, απ τα πι� αγαπη-μένα παι�νίδια των παιδιών ήταν να�τυπ�ύν τις καμπάνες. Aπ κάθε ε-ν�ρία τα παπαδ�παίδια συναγωνί��-νταν μετα�ύ τ�υς για τ�ν καλύτερ�ή��. Σε π�λλές περι��ές της Eλλά-δας, λ.�., στ� Συκ�ύρι� Λαρίσης στηΘεσσαλία, τα αγ ρια έ�τια�ναν λι!α-νιστήρια. Eπαιρναν δύ� !έργες, τιςλύγι�αν και τις έδεναν μετα�ύ τ�υςέτσι ώστε να σ�ηματίσ�υν ένα σκε-λετ για να �τιά��υν μια μικρή «�ω-λιά» απ �ώμα και «κ�λιτσίδα», έναειδικ κ�λλώδες � ρτ�. E�τια�νανκαι ένα �ερ�ύλι για να κρατ�ύν τη«�ωλιά», μέσα στην �π�ία άνα!ανλι!άνι. Tα κ�ρίτσια έ!α�αν σε ένα κε-ραμίδι μικρά κλαριά και κ�μματάκιααπ κάρ!�υν�, τα �π�ία άνα!αν για

να θυμιάσ�υν τις κ�ύκλες τ�υς ναείναι γερές, με απ�τέλεσμα π�λλές��ρές να τις καίνε.

Στην Eλλάδα, υπάρ��υν μαρτυρίες τι τα !υ�αντινά �ρ νια τα παιδιά έ-παι�αν τα !α�τίσια και τ�υς γάμ�υςτης κ�ύκλας. O παπα–Γιώργης {Γε-ώργι�ς Kάντρ�ς} απ την Πάτμ� θαθυμηθεί τ� 1985, τι στη δεκαετίατ�υ 1910 τα παιδιά !ά�τι�αν και πά-ντρευαν τις κ�ύκλες τ�υς.

Θα εί�ε ενδια�έρ�ν πρ�τ�ύ ανα-�ερθ�ύμε στα θρησκευτικά !ι�τε-�νικά ή !ι�μη�ανικά παι�νίδια τωνπαιδιών, να τ�νιστεί τι τα μεσαιωνι-κά �ρ νια στη Γαλλία, π�λλά απ ταεπιτραπέ�ια και τα �μαδικά παι�νί-δια–δρ μ�υ, ήδη γνωστά απ τηναρ�αι τητα και τα πρωτ��ριστιανικά�ρ νια, υι�θετήθηκαν απ τις μ�-νές, ως παι�νίδια των καλ�γριών, ε-πειδή αντανακλ�ύσαν τις διά��ρες

�ριστιανικές παρα!�λές. Eίναι παι-�νίδια π�υ έ��υν καταγράψει διά��-ρ�ι μελετητές και τα �π�ία παί��-νται απ τα παιδιά ακ μα και σήμερασε �λ κληρη την Eλλάδα. Aπ τα πι�γνωστά επιτραπέ�ια παι�νίδια, τ�«παι�νίδι της �ήνας», π�υ στ�ν ελ-ληνικ �ώρ� συναντάται με τ� ν�-μα «ώκα», στη !ενετ�κρατ�ύμενηKρήτη τ�υ 15�υ αι., με σ�!αρές πι-θαν τητες να παι� ταν και σε άλλα!ενετ�κρατ�ύμενα μέρη την ίδια ε-π��ή. Eίναι ένα �μαδικ επιτραπέ�ι�παι�νίδι σπειρ�ειδ�ύς διαδρ�μής,τ� �π�ί� παί�εται απ δύ� ή περισ-σ τερ�υς παίκτες με �άρια και πι -νια. Σε μια έκδ�ση τ�υ 1721, �ι πα-ραστάσεις, τα πι νια και τ� περιε� -μεν� α��ρ�ύσαν την ιστ�ρία τηςBulle Unigentitus, τ� θρησκευτι-κ –π�λιτικ κίνημα τ�υ Kλήμη IA’και τ�υ Λ�υδ�!ίκ�υ IΔ’ τ�ν 18� αιώ-να, με τ� �π�ί� α� ρι�αν σ�υς α-π�δέ��νταν τ�ν Iανσενισμ . Για να�τάσει κανείς στ� τέρμα έπρεπε ναπεράσει π�λλά εμπ δια, ακ μα καιτ� θάνατ�. T� κ�λλα!ί�ειν, τ� γνω-στ στα παιδιά σήμερα «μπι�» π�υπεριγρά�εται στ� Eυαγγέλι� τ�υΛ�υκά (KB’ 64), συμ! λι�ε τα Πάθητ�υ Xριστ�ύ, η «τυ�λ μυγα» συμ! -λι�ε τ�υς καταδιωκ μεν�υς �ριστια-ν�ύς και τέλ�ς τ� «κ�υτσ » τη δύ-

�ύλινη κ�υτσ�ύνα–�υλα�τ� σκα-λισμένη σε �ύλ� ελιάς �τιαγμένηγύρω στ� 1920–1930. T� κ�ρίτσι απ�κτ�ύσε μια �ύλινηκ�υτσ�ύνα–�υλα�τ� απ� τ�ν πα-τέρα της. Στα �ρ�νια της T�υρκ�-κρατίας, αλλά και σε μεταγενέστε-ρ�υς �ρ�ν�υς, � πατέρας ��σκ�ςσκάλι�ε σε �ύλ�, τ� κ�υτσ�υν��υ-λ�, μια κ�ύκλα δηλαδή, π�υ απει-κ�νι�ε συνήθως ένα κ�ρίτσι στηνε�η�εία με σ�ηματισμέν� τ� κ�ρ-μί. Oι περισσ�τερες κρατ�ύν στα�έρια τ�υς διά��ρα σύμ��λα της�ριστιανικής λατρείας, π�υ απ�-σκ�π�ύσαν στην πρ�στασία τ�υκ�ριτσι�ύ κατά τη διάρκεια ή μετάαπ� αρρώστια σαν �υλα�τ�.

Tα παιδιά σε �λη την Eλλάδα έ�τια�ναν κ�ύκλες–νύ�ες και γαμπρ�ύς και�ασκιωμένα μωρά. Y�ασμάτινη κ�ύκλα–νύ�η. T� κάτω μέρ�ς τ�υ σώματ�ςκαταλήγει σε σκ�ύπα έτσι ώστε η νύ�η να ��ρεύει. Aνακατασκευή απ� τηνEλένη I�ρδανίδ�υ (KAΠH Nέ�υ K�σμ�υ τ�υ Oμίλ�υ Eθελ�ντών). M�υσεί�Mπενάκη.

K�υτσ�ύνα–νύ�η απ� τη Σκύρ� τωναρ�ών τ�υ αιώνα μας ντυμένη με α-στικ� νυ�ικ�. Oι κ�υτσ�ύνες–νύ�εςντυμένες με νυ�ική ��ρεσιά συμ��-λι�αν τ� μελλ�ντικ� γάμ� τ�υ κ�ρι-τσι�ύ. Mια κ�υτσ�ύνα–νύ�η ήταν καιτ� δώρ� της ν�νάς στα πρώτα γενέ-θλια της αναδε�ιμιάς της και αργ�-τερα στην αρ�ή της πρώτης ε�η�εί-ας. Στην περίπτωση αυτή, η κ�υ-τσ�ύνα στ�λι��ταν με ασημένια ή�ρυσά �λ�υριά, σταυρ�ύς και �α�τι-στικά �λ�υριά, π�υ εί�αν την ένν�ιατ�υ �υλα�τ�ύ.


σκ�λη διαδρ�μή των �ριστιανώνπρ�ς τ�ν παράδεισ�. Δεν έ��υμεπληρ��ρίες για παρ μ�ι� θρη-σκευτικ συμ!�λισμ τ�υ παι�νιδι-�ύ «κ�υτσ » στην Eλλάδα, παρ’ λ�π�υ σε π�λλά μέρη, κυρίως τα Δω-δεκάνησα, π�υ ήταν έντ�νη η επιρ-ρ�ή απ τ�υς καθ�λικ�ύς της δυτι-κής Eκκλησίας, �ν�μά�εται ακ μα«καλ γερ�ς» και η τελική ημικυκλι-κή στάση τ�υ παι�νιδι�ύ «�υραν ς».

Θρησκευτικά εμπ�ρικάπαι�νίδια

Στην Eλλάδα, τα πρώτα παι�νίδιαπ�υ έ�τια�νε η μητέρα στα παιδιάτης εί�αν την ένν�ια τ�υ �υλα�τ�ύ,απ τις πρώτες ώρες τ�υ μωρ�ύ, μέ-�ρι τη νηπιακή τ�υ ηλικία. Tα πρώτααυτά παι�νίδια, π�υ συνδέ�νταν μεπρ�λήψεις και δ��ασίες σ�ετικά μετην υγεία, την καλή τύ�η, τη γ�νιμ -τητα και τη μακρ��ωία τ�υ μωρ�ύ, ταμύραινε και κρεμ�ύσε απάνω τ�υςδιά��ρ�υς σταυρ�ύς ή !α�τιστικά�λ�υριά κατά της !ασκανίας. Στα υ-�ασμάτινα κεντ�ύσε με �ρωματι-στές κλωστές, στα �ύλινα σκάλι�εκαι �ωγρά�ι�ε θρησκευτικά σύμ!�λαή σ�ημάτι�ε παραστάσεις π�υ παρέ-πεμπαν συμ!�λικά στη �ριστιανικήπαράδ�ση.

Aπ τα πι� σημαντικά παι�-νίδια–�υλα�τά ήταν �ι υ�ασμάτινεςμπάλες, �ι γ�υμάρες των αγ�ριών,αλλά και �ι κ�υτσ�ύνες–�υλα�τάκαι �ι κ�υτσ�ύνες–νύ�ες για τα κ�-ρίτσια.

Στη Σκύρ�, τις κ�υτσ�ύνες «��ύ-νες» τις έντυναν απαράλλα�τα σανσκυριανές νύ�ες. Στ�υς Σαρακα-τσάν�υς επικρατ�ύσε η συνήθειανα διατηρεί τ� κ�ρίτσι την κ�ύκλατ�υ και να την έ�ει πάντ�τε κρυμμέ-νη μα�ί με τα πρ�ικιά τ�υ.

Eκτ ς απ τα �ειρ�π�ίητα παι�νί-δια της μητέρας, συμ!�λικ�ύ καιθρησκευτικ�ύ �αρακτήρα, σε π�λλάμέρη, π.�. στις Kυκλάδες και τα Δω-δεκάνησα, �ι �αναρτ�ήδες π�υ ειδι-κεύ�νταν και στα εκκλησιαστικάσκεύη, έ�τια�ναν διά��ρα εκκλη-σιαστικά αντικείμενα σε μικρ�γρα-�ία για τ� παι�νίδι των παιδιών. OIσίδωρ�ς Λαγκαδ�ύσης, � �π�ί�ςδιατηρεί σήμερα εκκλησιαστικ ερ-γαστήρι� στη Xί�, ήταν αρ�ικά �α-ναρτ�ής.

Στη δεκαετία τ�υ 1920 έ�τια�νετσίγκινα παι�νίδια, ανάμεσα στα �-π�ία υπήρ�αν εκκλησιαστικά καντη-λάκια και μικρ�σκ�πικά �ανάρια,θυμιατά και κηρ�πήγια για παιδιά.Aπ τις αρ�ές τ�υ αιώνα μας παρ -μ�ια δείγματα υπήρ�αν σε εκκλη-σιαστικά εργαστήρια στην Aθήνα,στα διά��ρα εκκλησιαστικά κατα-στήματα γύρω απ τη Mητρ π�λη,κυρίως στην �δ Aγίας Φιλ�θέης, -π�υ μερικ�ί τε�νίτες ετ�ίμα�αν καιπαραγγελίες για τ� θρησκευτικ παι�νίδι των παιδιών.

Aπ τις μ�ναδικές και αγαπημέ-νες θρησκευτικές κ�ύκλες των παι-διών, π�υ συγ�ρ νως εί�ε έντ�ν�συμ!�λικ �αρακτήρα ήταν και εί-ναι � Aγι�ς Bασίλης. Παρ’ λ� π�υπ�τέ δεν επικράτησε � ελληνικ ςAγι�ς Bασίλει�ς, αλλά � �εν �ερ-τ�ς Santa Claus, η μ�ρ�ή τ�υ, ήταν

πάντ�τε συνδεδεμένη με την καλ�-τυ�ία και την ευλ�γία π�υ θα �έρει� Kαιν�ύργι�ς Xρ ν�ς.

«Διακ�σμητικά αθύρματα»

Oι συμ!�λικές επιδιώ�εις των με-γάλων για τα Xριστ�ύγεννα και τηνΠρωτ��ρ�νιά είναι π�λλές. Στα �ω-ριά τηρ�ύν τα έθιμα π�υ διασώ�ει ηαγρ�τική παράδ�ση, και στις π λειςτηρ�ύν τα �εν �ερτα, αυτά δηλαδήπ�υ δανειστήκαμε απ τ�υς δυτι-κ�ύς και με τ�ν καιρ έγιναν και δικάμας. Aνάμεσα στα έθιμα αυτά είναικαι � στ�λισμ ς της Φάτνης. K�ύ-κλες–μικρ�ύς Xριστ�ύς ή κ�ύ-κλες–μωρά τ�υ εμπ�ρί�υ και γενικάκ�ύκλες για θρησκευτικ�ύς σκ�-π�ύς, έ�ερναν απ την Eυρώπηστην Eλλάδα τ�ν 19� αιώνα �ι καθ�-λικ�ί ιερείς και τις �ρησιμ�π�ι�ύσανκυρίως ταν ήθελαν να απεικ�νί-σ�υν τ�ν Xριστ στη �άτνη.

H �άτνη, η απεικ νιση της ΘείαςΓέννησης, θεωρείται περισσ τερ� έ-να θεατρικ σκηνικ , π�υ δεν μας ε-πιτρέπεται να την τ�π�θετήσ�υμεστα παιδικά παι�νίδια, παρ’ λ� π�υαπ τ�ν 19� αι. τη συναντ�ύμε π�λ-λές ��ρές σαν παι�νίδι και σαν �αρ-τ�κ�πτική.

Παιδική, επισημαίνει � Δ. Λ�υκά-τ�ς, θα μπ�ρ�ύσαμε να �αρακτηρί-σ�υμε και τη γρα�ική σκηνή των !�-διών και των άλλων �ώων, π�υ !ά-��υν τα κε�άλια τ�υς πάνω απ τη�άτνη, α��ύ η παρ�υσία τ�υς είναιτ� μεγαλύτερ� σύμ!�λ� παι�νιδι�ύγια τ� παιδί. Πράγματι, σε αυτ�!ι�-γρα�ικά κείμενα και �ωντανές περι-γρα�ές αναμνήσεων, η �άτνη ανα-�έρεται ως ασυναίσθητ� πρ τυπ�παιδικών παι�νιδιών.

Παι�νίδια τ�υ Δωδεκαήμερ�υ

Tα κάλαντα

Tα παιδικά τραγ�ύδια των Xρι-στ�υγέννων, της Πρωτ��ρ�νιάς καιτων Φώτων, γνωστά με τ� ν�μα Kά-λαντα (απ τ� λατινικ «Calendae» –Kαλένδες, π�υ για τ�υς Pωμαί�υςσήμαινε την πρώτη μέρα τ�υ μήνα ήτ�υ �ρ ν�υ), είναι ένα έθιμ� π�υ�ρ�ν�λ�γείται απ την αρ�αι τητα.Mε την ε�άπλωση τ�υ �ριστιανισμ�ύ,τα τραγ�ύδια αυτά δεν περι�ρίστη-

καν μ ν� στη γι�ρτή της άν�ι�ης, αλ-λά απλώθηκαν και στις γι�ρτές τ�υΔωδεκαήμερ�υ.

Tα κάλαντα είναι λαϊκά τραγ�ύδιαπ�υ δεν έ��υν μ ν� θρησκευτικ �αρακτήρα, αλλά ευ�ετικ και εγκω-μιαστικ . T� τραγ�ύδι συν�δευ τανμε π�λύ απλά μ�υσικά ργανα, ένατύμπαν�, μία τραμπ�ύκα, μία �λ�γέ-ρα και αργ τερα τ� τριγωνικ σήμα-ντρ�.

Σε νε τερα �ρ νια τα παιδιά στιςνησιωτικές περι��ές έλεγαν τα κά-λαντα κρατώντας ένα καρά!ι καιστις �ρεινές περι��ές κρατώνταςμία εκκλησία. Στην Πάρ�, για τα κά-λαντα τα παιδιά έ�τια�ναν μεγάλες«καρά!ες» απ καλάμια. Πήγαινανστ�υς καλαμιώνες, έπαιρναν ένα με-γάλ� καλάμι, τ� έσκι�αν στη μέση καιτ� �ρησιμ�π�ι�ύσαν σαν !άση. Στη!άση αυτή στήρι�αν τ� καρά!ι, τ�υ�π�ί�υ � σκελετ ς �τια�ν ταν επί-σης απ καλάμια και τ� περί!λημα α-π κ κκινες κ λλες γλασέ. Oλ� τ�καρά!ι τ� στ λι�αν με σημαιάκια. T�κρατ�ύσαν απ τις δύ� άκρες τηςκαλαμένιας !άσης και γύρι�αν απ σπίτι σε σπίτι να π�υν τα κάλαντα.

Στη Xί� υπήρ�ε ένα εντελώς ιδι ρ-ρυθμ� έθιμ�, σ�ν α��ρά τα κάλα-ντα με τ� καρά!ι. Στα μεγαλύτερα�ωριά –ιδίως τα ναυτικά– αλλά καιστη �ώρα, �ι �μάδες των «καλαντι-στών», έ�τια�ναν καρά!ια μέ�ρι καιδύ� μέτρα. T� καρά!ι αυτ , σημαι�-στ λιστ� και �ωτισμέν�, τ� τ�π�θε-τ�ύσαν σε μια ειδική !άση με ρ δες.

Oι κ�λιαντίνες

Στη δυτική Mακεδ�νία, την παρα-μ�νή των Xριστ�υγέννων �ύμωναντις κ�λιαντίνες, μικρά ψωμάκια γιατα παιδιά π�υ έλεγαν τα κάλαντα.Στην Eράτυρα �ι κ�λιαντίνες ήτανμικρά στρ�γγυλά ψωμάκια π�υ στ -λι�αν με π�υλάκια απ �υμάρι, ένα ήπερισσ τερα, ανάλ�γα με τ� μέγε-θ�ς της κ�λιαντίνας. Aπ πάνω τα

Mικρ�γρα�ίες εκκλησιαστικών σκευών τ�υ 19�υ αι. Oι μικρ�γρα�ίες αυτέςπ�υ συναντάμε σαν παι�νίδια στις π�λεις και κυρίως στα νησιά, �π�υ υπάρ-��υν π�λλές εκκλησίες, παράγ�νταν σε περι�ρισμένη κλίμακα απ� τε�νίτες ήαπ� τ�υς γ�νείς π�υ έ�τια�ναν παι�νίδια �υλα�τά και παι�νίδια με θρησκευ-τικ� και συμ��λικ� περιε��μεν�. Π�λλά απ� τα αντικείμενα αυτά ήταν πιστάαντίγρα�α των καν�νικών, ενώ άλλα �τιά�ν�νταν απ� κ�μμάτια τσίγκ�υ, κυ-ρίως τ� εσωτερικ� μέρ�ς των κ�υτιών απ� κ�νσέρ�ες.

�ύλινη εκκλησία, μικρ�γρα�ία της Aγια–Σ��ιάς. Kατασκευή απ� τ�ν Θάν� καιτη Mαρίκα Bελ�υδί�υ, �ταν ήταν παιδιά, για να λένε τα κάλαντα. Στα �ρεινάκαι ηπειρωτικά μέρη τα παιδιά κρατ�ύσαν τ� �μ�ίωμα μιας �ωτισμένης εκ-κλησίας (συνήθως της Aγια–Σ��ιάς), π�υ έ�τια�ναν τα ίδια και στ�λι�αν μεκαμπανάκια και �ρωματιστά �αρτιά.

Συνέ�εια στην 22η σελίδα

διακ�σμ�ύσαν με καθαρισμένα αμύ-γδαλα και στα�ίδες. Στη Σιάτιστα �ικ�λιαντίνες εί�αν σ�ήμα ελικωτ μεμια στα�ίδα στη μέση. Στη Nά�υσα,αντί για κ�λιαντίνες, έκαναν τα «αυ-γ�κ�ύλικα», μικρά ή μεγάλα ψωμά-κια με αυγά. Στα μικρά κεντ�ύσαν μετις !ελ νες διά��ρα σ�έδια πάνωστη �ύμη. Στη μέση έ!α�αν ένα κα-ρύδι, πάνω στ� �π�ί� σ�ημάτι�αν με�υμάρι ένα σταυρ . Mε τα ψωμάκιααυτά �ίλευαν τα παιδιά π�υ έλεγαντα κάλαντα.

H Tριστιάλκα

T� έθιμ� της Tριστιάλκας ήταν έναπαιδικ �ριστ�υγεννιάτικ� έθιμ�,π�υ γιν ταν κατά τ� Δωδεκαήμερ�στα K�υ�άλια της Θεσσαλ�νίκης, -π�υ κατ�ικ�ύν Eλληνες απ τ� Kα-!ακλί της Aνατ�λικής Pωμυλίας. T�διάστημα αυτ ανάμεσα στα Xρι-στ�ύγεννα και τα Φώτα, σ� τα νεράείναι ακ μα α!άπτιστα και �ι νύ�τεςδεν έ��υν ευλ�γηθεί, κυκλ��ρ�ύνπ�λλά δαιμ νια {καλικάντ�αρ�ι}. Mετην Tριστιάλκα, π�υ σημαίνει θρύψα-λα, �ι άνθρωπ�ι της περι��ής έδιω-�ναν τ�υς καλικάντ�αρ�υς.

Tην ημέρα π�υ γι ρτα�αν τα Σ�ύρ-!α, δηλαδή την Πρωτ��ρ�νιά, μια �-μάδα παιδιών έ�τια�νε την Tριστιάλ-κα. Eκ�!αν ένα μικρ κλαρί με π�λλάκλωνάρια. T� καθάρι�αν απ τη�λ�ύδα τ�υ, έσ�ι�αν λα τα κλωνά-ρια με τ� μα�αίρι και τ� �έραιναν στη�ωτιά, έτσι ώστε, ταν τ� �τυπ�ύσανκάπ�υ, να τρί�ει με !�ή. Mετά τ�στ λι�αν με �ρωματιστές κ�ρδέλες.Mε τ� στ�λισμέν� αυτ κλαρί έ!γαι-ναν στ�υς δρ μ�υς, στα σπίτια καιστα κα�ενεία, και �τυπ�ύσαν στηνπλάτη τ�υς μεγάλ�υς, για να διώ-��υν απ πάνω τ�υς τα κακά δαιμ -νια, λέγ�ντας τα ε�ής λ για:

Tρις Tριστιάλκακαι τώρα και τ�υ �ρ�ν�υ,και πάλι τ�ν Aι–Bασίλη.

H Σαρανταπ�δαρ�ύσα

Στη Xί� τα παιδιά �τιά�ν�υν τη Σα-ρανταπ�δαρ�ύσα. Eίναι ένα έθιμ�,τ� �π�ί� πρ�έρ�εται απ τ� λατρευ-

τικ έθιμ� των ενηλίκων τηςκυρά–Σαρακ�στής, μιας καλ γριαςαπ �αρτ νι με ε�τά π�δάρια, συμ-!�λικής απεικ νισης της MεγάληςΣαρακ�στής. Oταν δεν υπήρ�αν ημε-ρ�λ για, με την καλ γρια αυτή εί�ανμια πλήρη αντίληψη τ�υ �ρ ν�υ, π�υθα διαρκ�ύσε η περί�δ�ς της νη-

στείας των σαράντα ημερών πριν α-π τ� Πάσ�α. K !�ντας απ ένα π -δι, έ�ταναν στ� τελευταί� τ�υ M.Σα!!άτ�υ, τ�υ τέλ�υς της νηστείαςτ�υς. H κυρα–Σαρακ�στή των ενηλί-κων διασκευάστηκε απ τα παιδιά σεσαρανταπ�δαρ�ύσα για τις ημέρεςτων Xριστ�υγέννων. Tην κατασκεύ-

α�αν απ �αρτ νι 40 μέρες πριν απ τα Xριστ�ύγεννα, και συμ! λι�ε τη�αρά της πρ�σμ�νής των γι�ρτών.

Xριστ�υγεννιάτικ� δέντρ�

Στα περισσ τερα μέρη της Eλλά-δας λ� τ� Δωδεκαήμερ�, στ λι�αντα σπίτια τ�υς με ένα κλωνάρι δά�-νης ή ελιάς, π�υ διακ�σμ�ύσαν μεδιά��ρ�υς καρπ�ύς και �ρ�ύτα τηςεπ��ής και σε νε τερα �ρ νια μεστ�λίδια π�υ έ�τια�ναν τα παιδιά α-π διά��ρες �ρωματιστές κ λλες, α-σημ �αρτα και �ρυσ �αρτα.

Tα Xριστ�ύγεννα στην Kάρπαθ�στ λι�αν ένα εντελώς ιδι ρρυθμ�δέντρ�. Kρεμ�ύσαν στη μέση τ�υδωματί�υ ένα μεγάλ� κλωνάρι πεύ-κ�υ και γέμι�αν τα κλωνάρια τ�υ με�υμαρένιες κ�υλ�ύρες π�υ έ�τια-�ναν για τα παιδιά: σκέτα μικρά κ�υ-λ�ύρια, «δράκ�υς» π�υ έμ�ια�αν με�ίδια, αλλά και «π�ύλ�υς» και «κ�υ-τσ�ύνες» π�υ έμ�ια�αν με κ�ύκλες.

Xριστ�υγεννιάτικα παι�νίδια

Σε π�λλές περι��ές της Eλλάδαςσυνηθί��υν τα παιδιά, την ημέρα τωνXριστ�υγέννων να «παί��υν καρύ-δια». Στη Λαγκάδα της Xί�υ και σταπερισσ τερα ν τια �ωριά, την ημέρααυτή τα παιδιά, �ι νέ�ι και �ι νέεςπαί��υν τ� �μαδικ αυτ παι�νίδι:«T�π�θετ�ύν σε επίπεδ� μέρ�ς, α-ραδιαστά κάθε παίκτης, απ ένα κα-ρύδι. Aπ μια απ σταση, εν ς ή δύ�μέτρων, � κάθε παίκτης με τη σειράσκ�πεύει σκυ�τ ς με την “κύλα” τ�υ(μεγάλ� στρ�γγυλ καρύδι) την αρά-δα των καρυδιών. Oσα καρύδια �τυ-πήσει τα κερδί�ει. T� παι�νίδι επανα-λαμ!άνεται ώσπ�υ να �τυπηθ�ύν -λα τα καρύδια».

Στην Πάρ�, τα Xριστ�ύγεννα έπαι-�αν με τα καρύδια και «μ�νά–�υγά».

Σε περι��ές της Πρέ!ε�ας, κατάτη διάρκεια των Xριστ�υγέννων, έ-παι�αν σε αν�ι�τ �ώρ� αυτ τ� παι-�νίδι–έθιμ� με τα καρύδια, πως α-κρι!ώς έπαι�αν τ�υς ! λ�υς.


Συνέ�εια απ� την 21η σελίδα

M�υσικά συν�δευτικά �ργανα για τα κάλαντα: τρίγων� και τραμπ�ύκα. Σε νε-�τερα �ρ�νια τα παιδιά έλεγαν τα κάλαντα με τ� τρίγων� και την τραμπ�ύκα.H τραμπ�ύκα ήταν ένα πήλιν� κανατάκι με δύ� στ�μια, ένα στ� πάνω και έναστ� κάτω μέρ�ς. T� πάνω μέρ�ς τ� σκέπα�αν με μια �ρεμένη και τεντωμένη��ύσκα, π�υ �ταν στέγνωνε γιν�ταν σαν τη μεμ�ράνη τ�υ ταμπ�ύρλ�υ.

Tα στ�λίδια τ�υ �ριστ�υγεννιάτικ�υ δέντρ�υ απελευθέρωναν τη �αντασίακαι τη δημι�υργικ�τητα μικρών και μεγάλων. Παιδικά �ριστ�υγεννιάτικα παι-�νίδια, συλλ�γή M�υσεί�υ Mπενάκη.

Aπ� τις αρ�ές τ�υ αιώνα μας �ρίσκ�υμε στην Eλλάδα κατασκευαστές π�υ έ-�τια�ναν ευκαιριακά, ή απ�κλειστικά, κ�ύκλες–παι�νίδια με τη μ�ρ�ή τ�υς.O Γιώργ�ς M�ύγι�ς, π�υ απ’ τη δεκαετία τ�υ 1910 εί�ε κατάστημα κυτι�π�ι-ίας στην Πλάκα μα�ί με τ�υς δύ� αδελ��ύς τ�υ, εκτ�ς απ� τα κ�υτιά για μπ�-μπ�νιέρες, έ�τια�ναν και παιδικά κ�υτιά ευρύτερης κατανάλωσης με τη μ�ρ-�ή τ�υ Aϊ– Bασίλη. Aπ� τ� 1925 η Δέσπ�ινα Πασ�αλίδ�υ απ� την Kωνσταντι-ν�ύπ�λη, απ� τ� 1940 �ι αδελ�ές Yψιπύλη και Iωάννα Φραγκ�ύλη απ� τηνAλε�άνδρεια και απ� τ� 1950 �ι αδελ�ές Aννα και Tασία Kαλ�γρίδ�υ απ� τηνAθήνα, εί�αν ασ��ληθεί με κ�ύκλες Aϊ–Bασίληδες.


Παί��υμε;T� παι�νίδι στη λ�γ�τε�νία

– H λ�γ�τε�νία ως παι�νίδι

Tης Λ. Tσιριμώκ�υ

Eπ. καθηγήτριας Γενικής και Συγκριτικής Γραμ-ματ�λ�γίας στ� A.Π.Θ.

Kαι ίσως θα �ρειαστεί εμείς τώρα να�αναπλάσ�με μια παιδική καρδιά,για να μπ�ρ�ύμε να δια�άσ�με.

Mέλπω A�ιώτη,«Θέλετε να ρέψμε Mαρία;»

TO ΠAIXNIΔI, λένε ι μελετητέςτυ, είναι μια εντελώς ιδιαίτερη ε-νασ��ληση, επιμελώς απμνωμέ-νη απ� την υπ�λιπη καθημερινήπραγματικ�τητα και υλπιύμενη,�άσει αυστηρών καν�νων, σε ακρι-�ή �ωρ�ρνικά �ρια. Yπάρ�ει, κα-τά περίσταση, ένας καθρισμένςώρς τυ παι�νιδιύ: στί�ς, τστάδι, η πίστα, η παλαίστρα, τ ρι-γκ, δρ�μς, τ πε�δρ�μι, η σκη-νή, η αρένα, η σκακιέρα, η σελίδα,κτλ., �πως υπάρ�ει και καθρισμέ-νς ρ�νς: η παρτίδα, τ παι�νίδιαρ�ί�ει και τελειώνει στη συμπε!ω-νημένη στιγμή, και η διάρκειά τυσυ�νά είναι εκ των πρτέρων δεδ-μένη –καθώς και η «παράτασή» τυ.Eν πάση περιπτώσει, τ σύμπαν τυπαι�νιδιύ είναι ένας κλειστ�ς, πε-ριρισμένς και πρστατευμένς,αυτρρυθμι��μενς μικρ�κσμς.Mια στι�ειώδης απ�πειρα τα"ιν�-μησης θα δια�ώρι�ε αμέσως π.�. ταμναικά (κύνια, σ�ύρα, γιγι�,τσέρκι) απ� τα συλλγικά παι�νίδια(πδ�σ!αιρ, κρυ!τ�, τυ!λ�μυγα,κλκυθιά, γιατρί και νσκ�μες,κλέ!τες και αστυν�μι, τα «μήλα»,τα «αγάλματα», η «κυρία Mπερλί-να», η μέλισσα με τα μελισσ�πυ-λα), τα εγκε�αλικά, «διανητικά»(σκάκι, μπριτ�, σκραμπλ, σταυρ�λε-") απ� τα αθλητικά, τις «αθλπαι-διές» ή τα τυερά (μνά-�υγά, πάρ-τα �λα, �άρια, λταρία) απ� τα αμιλ-λητικά, (συν)αγωνιστικά. Ωστ�σ,και σε αυτ� τν κατατακτήρι δαί-δαλ, γρήγρα θα διέκρινε κανείςμια πρυτανεύυσα τριμερή τυπλ-γία τυ παι�νιδιύ, τρεις λγικέςτυ: την έννια τυ αγώνα, τυ δια-γωνισμύ, της ευγενύς άμιλλας,τυ ιππτικύ πλέμυ, �πυ δεν ε-πι�ητείς τν α!ανισμ�, την ε"�ντω-ση τυ αντιπάλυ, αλλά τη δική συαναγνώριση και υπερ�ή σε ένα έ-ντιμ παι�νίδι «κυρίων»· τη λγικήτης κυ�είας, της τύ�ης, τυ ρίσκυκαι τυ κέρδυς: αντίθετα με τν α-γώνα, η κυ�εία αρνείται την εργώδηπρσπάθεια, την υπμνή, την πει-θαρ�ία, τη δε"ι�τητα, παρακάμπτειτην επαγγελματική α"ία και παιδεία,ακυρώνει («διακυ�εύει») σε μιαστιγμή τις συσσωρευμένες μικρέςνίκες, είναι η απ�λυτη εύνια ή η α-π�λυτη δυσμένεια, η εγκατάλειψηστ πεπρωμέν. Mερικά παι�νίδια,

τ �αρτπαίγνι π.�. (μπριτ�, π�-κερ), συνδυά�υν τις δύ λγικές.Πάντως, είτε στν αγώνα είτε στηνκυ�εία, στ��ς είναι η τε�νητή δη-μιυργία συνθηκών ισ�τητας, ίσωνευκαιριών μετα"ύ των παικτών,συνθηκών δηλαδή πυ η πραγματι-κ�τητα συνήθως αρνείται. Δημιυρ-γείται λιπ�ν μια υπκατάστατηπραγματικ�τητα, �πυ διά της �υ-γής απ� τη μν�τνη καθημεριν�-τητα, μπαίνυμε στην ψευδαίσθησητυ παι�νιδιύ, «εντ�ς παιδιάς» (in-ludere, illudere, illusion), μετασ�η-ματί�υμε την πραγματικ�τητα, κά-νντάς την δια!ρετική, άλλη.Mπρύμε �μως να επιδιώ"υμε τη!υγή κάνντας και τυς εαυτύςμας δια!ρετικύς, άλλυς, μέσωμιας τρίτης λγικής, της μιμικής,της υπ�δυσης: στα «μιμητικά» παι-�νίδια τα παιδιά αναπαριστύν τιςδραστηρι�τητες των ενηλίκων, μετυς πίυς ταυτί�νται. O απώτε-ρς στ��ς εδώ είναι να πιστέψεις ίδις ή να κάνεις τυς άλλυς ναπιστέψυν �τι δεν είσαι εαυτ�ςσυ αλλά κάτι άλλ (τα κριτσάκια«παί�υν» τις μαμάδες, αυτσ�ε-διά�ντας με τις κύκλες, τα αγρά-κια «παί�υν» τυς στρατιώτες,τυς πειρατές, τυς αστυν�μυς,τυς καυμπ�υδες, τυς ερυθρ�-δερμυς κ.τ.λ.) – πρ�κειται για τπαμπάλαι παι�νίδι της «μάσκας»,της μεταμ!ίεσης, της υπ�κρισης, �-πυ �ε�αίως στηρί�εται και μια λ�-κληρη τέ�νη, η δραματική, τ παι-�νίδι τυ θεάτρυ. H είσδς και ηέ"δς στ πλασματικ� σύμπαν τυπαιγνίυ είναι αυστηρά καννισμέ-νες: με τη λή"η κάθε παι�νιδιύ, ε-

πιστρέ!υμε στην πραγματικ�τητα· �ωρισμ�ς των δύ δια!ρετικώνκ�σμων είναι απλύτως σα!ής.

Ως πρς τ παι�νίδι επικρατύνδύ, κυρίως, αντιλήψεις: H πρώτη ι-σ�υρί�εται �τι τα πάντα καταλήγυνμέσω της έκπτωσης στ παι�νίδι, τπί αναπαριστά τη συστηματικήαπκλιμάκωση, απδυνάμωση τωνδραστηριτήτων των ενηλίκων έως�τυ αυτές �άσυν τν σ�αρ� �α-ρακτήρα τυς και μετα�ληθύν σεανώδυνη ψυ�αγωγία. H δεύτερη,συμ!ωνώντας με τη ρη"ικέλευθη

μελέτη τυ Huizinga, Homo ludens(1938)1, αντιστρέ!ει τ πρηγύμε-ν σκεπτικ�: η κυλτύρα, πλιτι-σμ�ς �ασί�εται ακρι�ώς στ παι�νί-δι, τ πί είναι ελευθερία και επι-ν�ηση, !αντασία και συνάμα πει-θαρ�ία, σύμ�αση πυ γίνεται απ-λύτως σε�αστή. Mέσω τυ παι�νιδι-ύ, άνθρωπς κατρθώνει να σπά-σει τη μντνία, τν ντετερμινι-σμ�, την ωμ�τητα και τη �ία της !ύ-σης. Eτσι ή αλλιώς, πάντως, αυτή ηθεμελιώδης ανθρώπινη δραστηρι�-τητα απτυπώθηκε, εγκι�ωτίστηκε,σε ένα άλλ μεγάλ παι�νίδι, τ παι-�νίδι της λγτε�νίας, �πυ ι «με-γάλι» ("ανα)γίννται παιδιά και ταπαιδιά «παί�υν» τυς μεγάλυς,διαμρ!ώνντας τελικά «ένα πρ�-σωπ, πυ ως παιδί περιέει τν ε-νήλικα και πυ γι’ αυτ� συλλέγει α-�ρταγα την έκπλη�η και τ θαυμα-σμ�, πυ πάνω τυς θα θεμελιώσειαργ�τερα την ικαν�τητα της μνήμηςκαι την εν�τητα τυ πρσώπυ, αλ-λά και πυ ως ενήλικας περιέει καιτ παιδί εκείν πυ δεν σταμάτησεπτέ να διαμαρτύρεται για τη δυνα-στεία της νσταλγίας, λέγντας: Tαπαινίδια είναι για να τα παί"υμεκι �ι για να τα θυμ�μαστε» (TάκηςΣιμώτας, O Λάκκς, Aγρα, 1997).

T� παιδί και τ� παι�νίδι

Στην ανα�ήτηση τυ �αμένυ�ρ�νυ της παιδικ�τητας επιστρα-τεύνται «�ρώματα και αρώματα»,παλιά ακύσματα και εικ�νες, α!ές

Tσίγκινα παι�νίδια ελληνικής και �ένης κατασκευής (1920-1965), τμήματακ�υκλ�σπιτ�υ και γερμανικ� τρενάκι μπαταρίας απ� τ� ίδι� υλικ�. Στ� �άθ�ς,καθισμέν�ς σε παιδική σε�–λ�γκ, �ειρ�π�ίητ�ς πάνιν�ς Kαραγκι��ης, κατα-σκευασμέν�ς τ� 1986 απ� την Eλπίδα Θωμ�π�ύλ�υ και �ύλινη #ιγ�ύρα τ�υ-ριστικ�ύ τσ�λιά–νευρ�σπαστ�υ, κατασκευασμένη τ� 1980 στ� Nαύπλι�.Σταθμ�ς, συλλ�γή Πελ�π�ννησιακ�ύ Λα�γρα#ικ�ύ Iδρύματ�ς, Nαύπλι�.

«O Δημήτρης με περικε#αλαία», είναι � τίτλ�ς τ�υ πίνακα της Nίκης Kαραγά-τση. Περιέ�εται στ� λεύκωμα «Nίκη Kαραγάτση», εκδ. «Aγρα», 1997.


και γεύσεις, πυ έ�υν �αρά"ει �α-θιά τ αυλάκι της θύμισης. Eτσι, απ�τα πρώτα πράγματα πυ πρ�άλλ-νται με θαυμαστή ενάργεια στην -θ�νη της μνήμης είναι τα στιγμι�τυ-πα τυ παι�νιδιύ. Kαι τέτια στιγ-μι�τυπα έ�υν απτυπώσει πάμπλ-λι συγγρα!είς σε κείμενα, πυ δενανήκυν στην «παιδική λγτε-�νία», αλλά διασώ�υν ευ!ρ�συνατ πνεύμα της παιδικ�τητας, διατη-ρύν αλώ�ητ τ παιδικ� �λέμμαπάνω στα πράγματα – απαραίτητηπρϋπ�θεση, για πλλύς, της λ-γτε�νικής α"ισύνης. T μεγάλμυθιστ�ρημα τυ Πρυστ, στν αιώ-να μας, �πως και πλλά απ� τα μι-κρά ή μεγάλα κείμενα τυ Kά!κα (ηAμερική π.�., τ «Kινέ�ικ πα�λ», ι«Aγγελια!�ρι» και πλλές άλλεςαπ� τις «παρα�λές» τυ) ή τα μι-κρά κείμενα τυ Bάλτερ Mπένγιαμινμε τν ενδεικτικ� τίτλ «Bερλινέ-�ικα παιδικά �ρ�νια γύρω στ 1900»,εγκλπώννται μικρές σκηνές παι-δικών παι�νιδιών και !ωτγρα!ί-�υν με τ διά!ραγμα της παιδικ�-τητας τπία παρά"ενα και αλλιώτι-κα, παι�νίδια και κινήματα της !α-ντασίας.

Στην καθ’ ημάς λγτε�νική πα-ράδση, πλλί είναι επίσης εκείνιπυ καταγρά!υν παρεμπιπτ�ντωςή ε"αντλητικά σκηνές παιδικών παι-�νιδιών, �πως «ι κύκλες και ταπεντ��λα» (Γ. Bι�υην�ς, «T μ�-νν της �ωής τυ τα"είδιν», 1884),«τ κρυ!τάκι» και η «κύνια» ή «Kαραγκι��ης της πλατείας» (A. Πα-παδιαμάντης, «Θέρς–Eρς», 1891,«Aπκριάτικη νυ�τιά», 1892, «Aγάπηστν κρεμν�», 1905, «Kινωνική αρ-μνία», 1906)· «έπαι�αν διά!ραπαιγνίδια νεωτερικά και σκανδαλιά-ρικα· τ τρα�η�τ�, τ σήκω-σήκω,την ανεμδύρα, τ !ύσα-!ύσα,την αναπδγυριστή», σημειώνειπάλι Παπαδιαμάντης, αργ�τερα(«H ψυ�κ�ρη», 1925), ενώ στ «Πα-ν�ραμα» (1889) τυ M. Mητσάκη πλαν�δις �ειριστής τυ θαυμα-στύ παι�νιδιύ εκλαϊκεύει την ι-στρία για τυς �άσκντες θεατέςτυ:

«— Nα, κύρι�ι, και � κύρι�ς πρωθυ-π�υργ!ς μας �π�ύ παί"ει πρέ$α με τ�ναρ�ηγ!ν της αντιπ�λιτεύσεως και λέειέ�η απ! καρρά και δύ� απ! μπαστ�ύ-νια. Πρ�σέ�ετε � καϋμέν�ς � Θ�δωρήςπώς $αίνεται λυπημέν�ς, λέει μία απ!ατ�ύ και με καν!να, και � Σωτηρ!π�υ-λ�ς λέει πάσσ�».

Στν Mητσάκη �μως !είλυμεκαι μερικές έ"�ες καταγρα!ές«�ωντανών παι�νιδιών», αντίστι-�ων με εκείν τ μπντλερικ� «παι-�νίδι τυ !τω�ύ», δηλαδή τν �ω-νταν� πντικ� πυ �ασανί�ει και τι-νά�ει πάνω-κάτω λιγδωμένς πι-τσιρίκς («H ηθική των παι�νιδιών»,στ τμίδι Kύκλες και παινίδια,Aγρα, 1996)· ανα!ερ�μαστε, �έ�αια,στ περί!ημ «Γατί» (1893), πυ "ε-μνα�ιά�υν και �ασανί�υν ανελέ-ητα τέσσερα παιδιά «για να παί-"υν», και στην «Aρκύδα» (1893),πυ περι!έρει στυς αθηναϊκύςδρ�μυς �λά�ς με τ ντέ!ι, ανα-γκά�ντάς την να «παί�ει» τν άν-θρωπ: «Aϊντε ωρέ τ�ρα να κάνη

πώς �υλάει υ τ"μπάνς τα πρ��α-τα... Xάιντε τ�ρα να κάνη πώς ντρέ-πυντι τα κυρίτσια... Xάιντε ωρέ τ�-ρα να κάνη πώς καμαρ�νει τυ νύ�ηκι υ γαμπρ�ς... Xάιντε τ�ρα να κάνηπώς "υμ�νει τυ νικκυρά να �κιά-ση ψωμί να �άνε στυ σπήτι». O Mη-τσάκης στ «Γατί» απμυθπιείαρκετά πρώιμα την ειδυλλιακή εικ�-να της παιδικής αγαθ�τητας καιπρ�άλλει τη σκληρ�τητα, την α-ναλγησία, πυ πλλές !ρές κυ-ριαρ�εί στν κ�σμ των παιδιών –κάτι πυ θα αναπτύ"ει περί!ημα επίτων ημερών μας William Goldingστην ε!ιαλτική μυθιστρηματικήαλληγρία τυ Lord of the Flies. HMέλπω A"ιώτη θα περιγράψει επί-σης, με τν τρ�π της, τ άγρι«παι�νίδι» της αρ�ντμαθημένηςηρωίδας της με τη γειτνπύλα,κ�ρη της ρά!τρας πυ έκανε μερ-κάματ στ πλυσι�σπιτ:

«Kαι λ�ιπ!ν π!ση !ρε�η εί�α να δ�-κιμάσω π�ια θα ’τανε απ’ τις δυ� μας ηπι� δυνατή! Mια μέρα εδ�κίμασα. HAνέ"α τυλί�τηκε τ!τε στα δυ�, έκρυψετη μ�ύρη της μέσα στις δυ� της παλά-μες κι έμεινε ακ�ύνητη. [...] “Eλα Aνέ-"α να παί��με, γιατί με περι$ρ�νείςAνέ"α και δε με παί"εις;”, έ�α"α πιατώρα !λη μ�υ τη δύναμη. Aπ! τα μάτιαμ�υ κυλ�ύσαν δάκρυα απ! τη λύσσαμ�υ γι’ αυτή την περι$ρ!νησή της. Kι!λ� δ�κίμα"α τ� παι�νίδι μας. Σε λίγ�τη μά"εψαν απ! �άμω �ερή» (Δύσκ�-λες νύ�τες, 1938).

O καν�νας �μως των κειμένωνπυ αναπλύν νσταλγικά τν παι-δ�κσμ είναι να πρσπαθύν ναπερισώσυν την παραμυθένια �σκαι μελαγ�λική γητεία τυ μέσωτης μυθπίησης, της «συνθήκηςμε τ �νειρ». Aναμ!ί�λα, αριστ-τέ�νης της θαμ�ωτικής υπ�λήςκαι της «λ"ής μνήμης» παραμένει Kσμάς Πλίτης τυ αριστυργη-ματικύ διπτύ�υ: Eroïca (1938) καιΣτυ Xατ"η�ράγκυ (1963). H ε-μπρηστική συμμρία των παιδιώντυ πρώτυ κειμένυ, με τις τενε-κεδένιες περικε!αλαίες, τις τρ-μπέτες, τη �ειραντλία και τυς ψευ-τμπαλτάδες «παί�υν» τυς πυρ-σ�έστες και συνάμα –σαν σε επιτύ-πωση επιπέδων– τυς μηρικύς ή-ρωες, τν πρ�ωρα �αμέν Πάτρ-κλ, τν ργισμέν A�ιλλέα καιτυς λιπύς εταίρυς της !ωτει-νής Iλιάδας, κατά τη ρητή μλγίατυ συγγρα!έα. Eίναι κάτι σαν τπαι�νίδι πυ παί�ει Παρασκευάς-α!ηγητής με την αιθέρια M�νικα(«περνύσαμε ένα σπάγκ ανάμεσαστα δά�τυλα και !τιά�ναμε λγήςλγής δεσίματα ή τν κρατύσαμεκι απ� τα δ�ντια και κάναμε πρι�-νι»), ένα παι�νίδι παρένθετων πρ-πτικών, πυ δέννται και λύννταιδιαρκώς, μεταρσιώνντας τα πάθη,τν α�ν� ερωτισμ�, τα �νειρα καιτις πρσδκίες στ ύψς εν�ς με-θυστικύ λυρισμύ. T παρελθ�νείναι για τν α!ηγητή της Eroïca έ-

να θνησιγενές μέλλν ακυρωμένωνελπίδων και λησμνημένων υπσ�έ-σεων. Στυ Xατ"η�ράγκυ δεσπ��ειεπίσης η θωπευτική ματιά τυ ενή-λικυ στα παιδικά �ρ�νια και, με τηνανάταση της μνήμης, ανασταίνεταιμια λ�κληρη πλιτεία (η Σμύρνη),κυρίως μέσα απ� τα παι�νίδια της:λεμ�δρμίες, αγώνες δρ�μυ(«στ μίλι», δηλαδή δυ !ρές τγύρ τυ Aλανιύ), τσιλίκι, κ�τσια,κυρα-Πινακωτή, μπίλιες, «γκελέμγκελέμ κάρακς κεσέμ», σκλα�άκια,της μάνας τ λυρί, κλέ!τες και α-στυν�μι, λέγκε λέγκε ρεστερά (κ-ριτσίστικ), ασ!ιντ�να, αμάδες,μπάλα, μη παραλείπντας τα παι�νί-δια τυ Tριωδίυ, �πυ τα κριτσά-κια ντύννταν «κυδυνάτι», τα α-γ�ρια «με μια μυτσύνα μακρμύ-τα τ σκά�ανε σε άλλυς μα�αλά-δες» και ι αραμπάδες με τ τυ-μπελέκι, τ γαϊτανάκι, "υλπ�δα-ρς και �λη η !αντασμαγρία τηςAπ�κριας μεταμ�ρ!ωναν την καθη-μεριν�τητα· τ θέατρ, κάθε άνι-"η, !ιλ"ενύσε ένα «τσίρκλ» μετην πελώρια τέντα τυ, «με τις ελέ-!αντι και τα λεντάρια και τις τί-γρηδι, με τις παλιάτσι και με τιςακρ�άτες», τις κπέλες–αερικάπάνω στα άσπρα αλ�γατα, τα �εγγα-λικά, τ τύλι πυ έντυνε τις �ρα-διές με την ά�νη τυ νείρυ· η α-πγείωση �μως της μνήμης συντε-λείται στην «Πάρδ» –τ πλέν εν-δια!έρν, εμ��λιμ, κε!άλαι πυκ��ει στη μέση τ κείμεν– �πυ �-λη η πλιτεία, δεμένη απ� �ιλιάδεςσπάγκυς σηκώνεται ψηλά, ανε�αί-νει θριαμ�ικά και �αρμ�συνα σταυράνια με τα «τσερκένια» της(�αρταετί), πυ «κρνί�υν» στναέρα: «Tύρκι» (τα πι !τηνά, κ�κ-κινα τσερκένια), τρί�ρωμι «Φρα-ντσέ�ι», ασπργάλα�ι «Eλληνες»,«Aμερικάνι», τα πανάκρι�α «μπα-κλα�υδωτά» και τα θε�ρατα τσερ-κένια «των μεγάλων», πάνω απ�μπ�ι ανθρώπυ, πυ τα αμλάρανε��ι με σπάγκ, αλλά με σ�ινάκι καιτα κυμαντάρανε δυ-δυ νμάτι.Mναδική εικ�να της παλιάς μετέω-ρης ευτυ�ίας και "εγνιασιάς, λίγπριν αρ�ίσει η επώδυνη μύηση στνκ�σμ των ενηλίκων.

H μικρή «�αϊδεμένη» ηρωίδα τηςA"ιώτη στις Δύσκλες νύτες μεγα-λώνει επίσης ��ρικα, παί�ντας μ-να�ικά με τις κύκλες της, τα "ύλινασπιτάκια ή τα τρενάκια της ή εκείντ σπαρα�τικ� «παι�νίδι της ντά-μας», αργ�τερα, στ ικτρ!εί,«�ωριστά, στ κρε�άτι της η καθε-μιά κι απ� μακριά, τ πράμα εί�ε δυ-σκλίες, δεν ε"ε�ωρί�αμε καλά τατετράγωνα, μα τι να κάμεις...»· στι-�ειώνει �μως τν παι�νιδ�κσμτων κειμένων μας με τ μναδικ�και περί!ημ «συ�ριάλι» της, πυτ περιμένει και τ νειρεύεται τηνπαραμνή της Πρωτ�ρνιάς. «Nαμην �έρω αν είναι μεγάλ, αν είναιγυαλιστερ�, να πάω στ σπίτι να τπεριμένω �λη τη μέρα...».

H πληθωρική Λω�άντρα (1963) τηςM. Iρδανίδυ, �πως και πλλά άλ-λα α!ηγήματα, διασώ�υν σκηνέςευρηματικών παι�νιδιών. Tα τελευ-ταία �μως �ρ�νια η σκυτάλη της α-ναπ�λησης τυ παι�νιδ�κσμυ



Παι�νίδι με τις λέ�εις, η διαδικασία της γρα#ής και ταυτ��ρ�να εικαστικ� υ-λικ�. Eνα καρά�ι με λέ�εις, σύννε#α και κύματα, �άρα�ε � Γιώργ�ς Σε#έρηςτ� N�έμ�ρη τ�υ 1942. «Πανιά στ� Nείλ�: π�υλιά �ωρίς κελάιδισμα, με μία#τερ�ύγα, γυρεύ�ντας σιωπηλά την άλλη...».


�ρίσκεται σε ά"ια �ρειελλαδίτικα�έρια: ανα!έρυμε ενδεικτικά ταδιηγήματα της Παρέλασης (1976)και της Eνηλικίωσης (1980) τυ T�-λη Kα�αντ�ή («O Λάκκς», «O Iύ-δας», «O Mπλες», «Nεκρές !ύσεις»,«O δεύτερς γύρς», «O διεθνής»),πυ ανα�ιώνυν τ μυντ� καισκληρ� κατ�ικ� και μετακατ�ικ�τπί της Θεσσαλνίκης, μέσα απ�τ «τσιλίκι» και την «τσμάκα», τιςκριτσίστικες «μπερλίνες» και τα ά-γρια, αγρίστικα παι�νίδια, με κρύ-!ωση τν μυητικ� �ασανισμ� (κα-ψώνι) τυ «Mπλε». Tα παι�νίδια τηςδεκαετίας ’35-’45, έτσι �πως παί�-νταν στυς μα�αλάδες των Bδε-νών, επι�ειρεί να καταγράψει Mάρκς Mέσκς στα νσταλγικάΠαινίδια στν παράδεισ (¹1978,εκδ. Xειρ�γρα!α, ²1990). Δεκαπέ-ντε απ� τα παι�νίδια της επ�ής(Xαρταετί, K�τσια, Kατρακύλια,Σ!εντ�να, Kυρσιύμια, T�αμί, Kα-ράμπμπα, Περιστέρια, Kρυ!τ�,Kαρναμπίτ, Tσελίκ τσμάκ –παραλ-λαγή τυ παι�νιδιύ πυ ι !υλέςτων «Nτίων» γνωρί�υν ως «"υλί-κι»– Φυγάρ, Mακριά γαϊδύρα,Kράτη, Kαλύ�α) ανα�ιώνυν μιαEδεσσα πυ ελά�ιστι γνωρί�υν,μια συνθηματική παιδική γλώσσαπυ �ελιδνί�ει με γέλια, �αρύμε-νες !ωνές και τσιρίγματα τα μυστι-κά τυ μικρ�κσμύ της, ανίγυνμια �αραμάδα στ ταπειν� ήθς των«μιλετιών των Bαλκανίων». «Γράμ-ματα στ Θε�», περασμένα στνσπάγκ της καλύμας τυ �αρταε-τύ, «ατσίκ ατσίκ, – καπανίκ καπα-νίκ» στα κ�τσια, πυ τα έπαι�αν α-γ�ρια, αλλά και κρίτσια (με τ�πι),σ!εντ�να ή σαΐτα ή !ράσκα, μπί-λιες, «κυινάκια» (πήλινι ��λι),κυρσιύμια και γυάλινες γκα�ιέςστα !�ερά «υτ!αρλές» και τα«μπις καρ!ία», κυνηγητ�, κρυ!τ�(με τ «ένι-μένι-μπ!!» και τ «τσα-νάκαρντι»), εκτ�"ευση τυ θεαματι-κύ «καρναμπίτ», λταρία στ κα-σ�νι ή στν τί�, κυτσ�, η καλύ�ατης κάθε μικρσυμμρίας, στρατη-γεί στυς ψευτπ�λεμυς, αλλάκαι συμ�λικ� �ρι, τέρμα της παι-δικής ηλικίας.

Tέλς, !ετιν�ς Λάκκς τυ T.Σιμώτα ανα�ιώνει τη μυστική �ωή ε-ν�ς απ� τυς θεσσαλνικιώτικυςΛάκκυς, εκείνν της δύ Kαραϊ-σκάκη (πυ "ε�ωρί�ει απ� τ Λάκκτης δύ Eυ�ώνων, τ Λάκκ της -δύ Iταλίας ή τ Λάκκ τυ Nτεπώ).Oι Aλάνες και ι Λάκκι, «κμμάτιαα�ειρπίητης !ύσης», πρνμια-κ�ς �ώρς �λων των παι�νιδιών,πρσ!έρυν τ ιδανικ� πλαίσι γιανα συντελεστεί τ παρανάλωμα τηςπαιδικής ευαισθησίας και !αντα-σίας. Eν πρκειμένω, εδώ σκηνθε-τείται απ� τυς κτώ μικρύς τυ�-διώκτες η μυθική Aνά�αση στηνAρ�ή τυ Λάκκυ, με πλήρη ε"άρτυ-ση (ασπίδες, "ύλινα σπαθιά, �έλη, α-κ�ντια, τ�"α), αλλά και η τελετυρ-γία τυ «α!πλισμύ» και της απ-μυθπίησης, �ταν στερεύει τ νε-ρ� της περιπέτειας. O Λάκκς είναιη απθέωση των ευρηματικών παι-δικών παι�νιδιών. T κρυ!τ�, ι "ι-!μα�ίες, η «τσυλήθρα» και ηπρληπτική μανία τυ καθεν�ς για

τ γύρι τυ, τ τελετυργικ� της«εκτ�"ευσης» (τυ �δενιώτικυ«καρναμπίτ»), η σημαντική των πα-ρατσυκλιών, τ παι�νίδι με τα «α-κτινπίστλα» και τις σαΐτες, πε-τρπ�λεμς με τις αυτσ�έδιες �ει-ρ�μ�ίδες, τα κριτσίστικα παι�νί-δια Σ�ινάκι, Mικρή Eλένη και Kυ-τσ�, τα �ειρπίητα πλύ�ρωμα!υρ!υράκια, πυ στρι!γύρι�ανστ παραμικρ� ρεύμα αέρς και τ�-σες άλλες μικρές σκηνγρα!ίες συ-γκρτύν τις εναλλασσ�μενες πα-ραστάσεις στ καθημεριν� θέατρτυ δρ�μυ· αδια!ιλνίκητςπρωταγωνιστής �μως της παιδικήςεππιίας είναι ίδις Λάκκς,πυ τ�τε έπαιρνε μυθικές διαστά-σεις και γιν�ταν «η �ασιλική δ�ςπυ συνέδεε κατευθείαν την δ�Kαραϊσκάκη με �λα τα θέατρα τωνμεγάλων περιπετειών: με τη Zύ-γκλα, την Eρημ, τν B�ρει Π�λ,τ Διάστημα και τν Ωκεαν�».

Παι�νίδιατων «μεγάλων»

O Xαρτπαίκτης (1820)2 τυ E.T.A.X�!μαν, η αλλ�κτη Nτάμα Πίκα(1834) τυ Πύσκιν, O παίκτης τυNτστγιέ!σκι, πυ διαδραματί�ε-ται στ «Pυλέτενμπυργκ» (1866),

η δί!υλλη Aλίκη τυ Λιύις Kάρλ(1865 και 1871), η «Zαριά» τυ Mα-λαρμέ (Un coup de dés, 1897) είναιμερικά απ� τα ισ�υρά κείμενα πυσυγκρ�τησαν τν τ�π τυ τυ�ερύπαι�νιδιύ στη λγτε�νία ή έ!ε-ραν τη λγική τυ τ��γυ, της τρά-πυλας (και της �αρτμαντείας),της ρυλέτας –αλλά και τυ σκακι-ύ– στ λγτε�νικ� παι�νίδι· τ�-πς, πυ ενισ�ύθηκε και στν αιώναμας απ� σημαντικύς συγγρα!είς,�πως Tσ�άι� (με τις έ"�ες Eικ-σιτέσσερις ώρες απ� τη "ωή μιαςγυναίκας και τη Σκακιστική νυ�έ-λα), Kαλ�ίν (με T κάστρ τωνδιασταυρωμένων πεπρωμένων, πυ«παί�ει» με τυς κώδικες της τρά-πυλας ταρ�), Mπ�ρ�ες, Nαμπ�-κ!, Περέκ, με τ σύνλ σ�εδ�ντυ έργυ τυς, και πλείστι άλλι.

Eτσι, η «μάγισσα» τυ Παπαδια-μάντη, πυ ρί�νει τα �αρτιά και δια-�ά�ει τα «μαύρα σημεία» στν !ά-ντη μπαστύνι, την ντάμα κύπα καικαρώ και "ε�ωρί�ει τν ευίων !ά-ντη σπαθί («Θέρς-Eρς»), είναιπλέν ικεία λγτε�νική !ιγύρα,πυ μπαίνει συ�νά σε κείμενα, �πωςπ.�., αργ�τερα, στις Δύσκλες νύ-τες:

«Eσένα κ!ρη μ�υ � δρ!μ�ς σ�υ είναιμπ�δισμέν�ς — εκείν� τ� πεντάρι τ�

σπαθί... τ� ρι"ικ! σ�υ είναι ντεμέν� —δε ρ��λά !μως ακ!μα θάνατ�ς, δε ρ�-��λά... �λέπεις τ� κ!κκιν� δεκάρι; ίσα-με π�ύ είναι δι�ρισμέν� σ�υ, η α$εντιάσ�υ, κ�πελ�ύδα μ�υ, να συντρέ�εις σεμεγάλ� καλ!...»

Aλλα κείμενα τυ Παπαδιαμάντηθεματπιύν ευθέως τη �αρτπαι-"ία (ανα!έρυμε ενδεικτικά τ διή-γημα τυ 1891 «O πλιτισμ�ς εις τ�ωρίν») και είναι άσκπ να κατα-γράψει κανείς τυς πρε!αδ�ρυςκαι μι�αδ�ρυς ή τις παρτίδες «μά-υς», «!αραώ», «υίστ», π�κερ,μπακαρά, τις πασιέντ�ες κτλ. πυκυκλ!ρύν στην παλαι�τερη καινε�τερη λγτε�νία μας, πριν σκια-γρα!ήσει Kαραγάτσης στα κείμε-νά τυ τ πάθς τυ «παίκτη», κατάτα ντστγιε!σκικά πρ�τυπα. TRien ne va plus της M. Kαραπάνυ ήτ Tαρώ της A. >ανθάκη, καθώς καιπλλά απ� τα «τ�γαδ�ρικα» κείμε-να τυ A. Συρύνη, δείγματα εντε-λώς πρ�σ!ατης εσδείας, !ανερώ-νυν π�σ ισ�υρή παραμένει η γη-τεία της μικρής και μεγάλης αρκά-νας (πυ μετά μανίας πρ��αλαν ιυπερρεαλιστές) ή ίλιγγς της«μπίλιας» και η τρέλα της τράπυ-λας ως κίνητρ γρα!ής.

Πλλί απ� τυς κα�α!ικύς νέ-υς «�υν απ’ τα �αρτιά» ή συ�νά-�υν στ κα�ίν και στ �αρτπαι-κτεί («Mια νύ�τα», «T διπλαν�τραπέ�ι», «Δύ νέι, 23 έως 24 ε-τών», «Mέρες τυ 1908») και γνωρί-�υμε πως Aλε"ανδριν�ς, στα1892, σ�εδία�ε τη σύνθεση πιήμα-τς με τν εύγλωττ τίτλ «Παι-γνι��αρτα». Tης ίδιας περίπυ επ-�ής �μως (1894) είναι και τ έ"�«Πι�νι», πυ θεματπιεί ένα άλλμεί�ν «λγτε�νημέν» παι�νίδι,τ σκάκι, τυ πίυ πιητής υ-πήρ"ε έμπειρς γνώστης:

[...] Γιατί εδώ τ� Πι!νι θα πεθάνεικ’ ήσαν �ι κ!π�ι τ�υ πρ�ς τ�ύτ� μ!ν�.Για την �ασίλισσα, π�υ θα μας σώσει, για να την αναστήσει απ! τ�ν τά$�ήλθε να πέσει στ�υ σκακι�ύ τ�ν άδη.

«Kι αυτή δεν έ�ει τέλς η παρτί-δα» –επιλγί�ει M. Aναγνωστάκης,αργ�τερα, σε ένα δικ� τυ πίημαμε τίτλ «T σκάκι»– ενώ A. Eμπει-ρίκς επιλέγει μια αίθυσα σ!αιρι-στηρίων για να περιγράψει την αί-γλη, την ένταση και τ (θανατη!�-ρ) πάθς τυ παι�νιδιύ με την Tύ-�η, στ μικρ� α!ήγημά τυ «Σαμυ-ήλ Xάρδιγκ» (Γραπτά ή Πρσωπικήμυθλγία. 1936-1946).

O μπντλερικ�ς «Γέρς σαλτιμπά-γκς» (πε�� πίημα τυ 1861), ι σε-λην�πληκτι π�άτι πιερ�τι τυΛα!�ργκ, στη δεκαετία 1880, ιθλιμμένι κλ�υν και αρλεκίνι τυBερλέν, πυ περι!έρυν επιδεικτι-κά τν σπληνικ� πεσιμισμ� και τημελαγ�λική αυτπαρωδία τυς, μυ-θπιύν τν πλύ�ρωμ κ�σμ τυτσίρκυ και των πλαν�διων θεαμά-των (τυ θεάτρυ της μαρινέταςπ.�.) και, κυρίως, πρσ!έρυν ένανέ πρσωπεί στν καλλιτέ�νη, καιμάλιστα στν πιητή. Oι �ανται"ί-στες, επίγνι αυτής της «πιερτι-κής λγτε�νίας», θα ενισ�ύσυν μεπικρ� �ιύμρ την ε!η�ική !ιγύρατυ �ωντανύ ανδρείκελυ και θα

«[...] O τραγικ�ς παλιάτσ�ς, πλέρια κάσκα / θυμ�σ�#�ς, π�υντραρισμέν�ς,συσπασμέν�ς / σε μ�ν�κ�μματη γκριμάτσα γέλι�υ, δακρυσμέν�ς» (Pώμ�ςΦιλύρας, «Mώμ�ς»). [...] Θα κλάψω!... Nιώθω –εδώ μ�υ– τα ελατήρια / τ�σων άλλων τ�υς π�υ έ-σπασαν αθυρμάτων / και θα #ύγω κρ�ύ�ντας τα εμ�ατήρια / των δύ� μ�υπιάτων...» (Γιάννη Σκαρίμπα, «O αρλεκίν�ς»).«Πιερ�ττ�ς και Aρλεκίν�ς», σκίτσ� τ�υ 1970 απ� τ�ν Πάμπλ� Πικάσ� π�υ σή-μερα �ρίσκεται στην γκαλερί Louise Leiris στ� Παρίσι. «


την καταστήσυν έμ�λημα μιας λ�-κληρης επ�ής. O Kαρυωτάκης και καρυωτακισμ�ς διακ�νησαν καλάαυτή την πιητική τυ κλυνίστι-κυ κλαυσίγελυ στην πιητική μαςπαράδση και η �ρεία των πιερ�-των τυ Φιλύρα ή ι παλιάτσι, ι κ-λμπίνες, ι !ασυλήδες, τα ρ-μπ�τ, ι τραγικί κλ�υν τυ Σκαρί-μπα, και τ�σων άλλων, πρέπει να ε-ντα�θύν στ ίδι «παι�νίδι της μά-σκας».

Oι !ετινές Σημειώσεις για τη �α-ρύτητα τυ Γιώργυ Kρπύλη συ-γκε!αλαιώνυν τυς «τύπυς» καιτυς «τ�πυς» της πιητικής τυ,πυ είναι μια πιητική απθέωσητυ παι�νιδιύ, σε �λες τυ τις μρ-!ές. Aνα!έρυμε ενδεικτικά τη ση-μαίνυσα διάτα"η τυ συνθέματς«T ράγισμα»: Aνιγμα, Kαρώ, Tαρέστα Tης, Mπαστύνι, Déjà vu, Kύ-πα, Tα ρέστα Tυ, Σπαθί, Tα ρέσταMυ, ή τις επανειλημμένες μνείες,στ σύνλ της συλλγής, σε �άριακαι ρυλέτες, στ κρυ!τ�, τηντσυλήθρα, την τραμπάλα, την κύ-νια, τ σκάμμα, την μπάλα, τ τσίρκκαι τη �άρτινη κρ�να, τη μασκαρά-τα των ανδρείκελων, των θεατρίνωνκαι των κλ�υν, τυς α�νύς ή�υςπαλιών ακυσμάτων («Πύ-’ν’ τ,πύ-’ν’ τ-τ- δα-�τυ-λί-δι; / Ψά-"ε, -ψά-"ε, -δεν-θα-τ-�ρεις», «Πέρα,στυς πέρα κάμπυς», τ λα!ργκι-κ� «Au clair de la lune, mon amiPierrot»)· τη διαπίστωση «Παί�υμεσε παράταση την ε!η�εία» («Iδιωτι-κή πρ�λή») ή εκείν τ «—Συγ-γνώμη! Eπαι�α στα τυ!λά!», αλλη-λέγγυ με τ «Δώστε μας πίσω τα�ρ�νια μας δώστε μας πίσω τα �αρ-τιά μας/ Kλέ!τες!/ Στα ψέματα παί-�αμε!» τυ M. Aναγνωστάκη («Στ’ α-στεία παί�αμε...») και με τ καρυω-τακικ� «Δώστε μυ τα παιδιάτικα�ρ�νια μυ π��υν γίνει/ στην ηρε-μία τυ δειλινύ �ρυσ�ς ωραίς κα-πν�ς» («Tώρα πυ μήτε έρω-τας...»). T παι�νίδι �μως πυ κατε-"�ήν παί�εται στις Σημειώσεις τυKρπύλη είναι τ σκάκι: θαρρείςπως �λα τα πιήματα κινύνται σανπι�νια στη σκακιέρα της γρα!ής(αυτ� ισ�ύει απλύτως στην εν�τη-τα «Hamlet ou Le distrait») ή πως �-λη η συλλγή είναι μια μεγάλη παρ-τίδα σκάκι πυ ανίγεται στ άπειρκαι μένει εκκρεμής. Aναπ�!ευκτα,εδώ ενήμερς αναγνώστης θυμά-ται τν ευρηματικ� B. Σκλ��σκι, τηςμάδας των «Pώσων !ρμαλιστών»,πυ στη μικρή μελέτη τυ H κίνησητυ αλ�γυ (1923) συμ�λί�ει ακρι-�ώς τη δυναμική της λγτε�νικήςγρα!ής με τη λ"ή, γωνιώδη κίνησητυ συγκεκριμένυ πινιύ: «Yπάρ-�υν πλλί λ�γι για την παρά"ενηκίνηση τυ αλ�γυ, και πρώτς εί-ναι η σύμ�αση της τέ�νης... O δεύ-τερς λ�γς έγκειται στ �τι τ άλ-γ δεν είναι ελεύθερ: κινείται δια-γωνίως γιατί η ευθεία δ�ς τύ είναιαπκλεισμένη».

T� παι�νίδιτης γρα�ής

«Aπ� τη μέρα κείνη, στα έντεκα�ρ�νια μυ, άλλ δε σκε!τ�μυνα

παρά να γράψω κι εγώ μια ιστρία,να �άλω μέσα �λ αυτ� πυ μυ πε-ρίσσευε και πήγαινε �αμέν. Kαι πή-ρα ένα πρ��ειρ, απ� κείνα με τα κί-τρινα !ύλλα και σηκων�μυνα πρωί-�αράματα, πριν !ύγω στ σ�λεί κιέγρα!α ασταμάτητα �ωμένς κάτωαπ’ τα σκεπάσματα, �αμένς και!ευγάτς μέσα στην ιστρία μυ, �-πυ, μικρ� παιδί, ακλυθύσα τυςήρωες τυ ’21, �ήμα τ �ήμα και τα’�λεπα �λα και τα διηγ�μυνα, �πωςτα �λέπει και τα νιώθει ένα μικρ�παιδί» (T. Kα�αντ�ής, Eνηλικίωση).

Aν μας έ�ει πείσει για κάτι σύγ-�ρνς ργασμ�ς της θεωρίας τηςλγτε�νίας είναι ίσως τ �τι τα κεί-μενα πρωτίστως και κυρίως είναι κα-τασκευές, �τι η λγτε�νία, �πως έ-λεγε και άλλς, δεν γίνεται με ιδέ-ες, άλλά με λέ"εις. T παι�νίδι με τις

λέ"εις λιπ�ν είτε σε πλύ�ρωμα�εγγαλικά και !αντασμαγρικά πυ-ρτε�νήματα καταλή"ει είτε σε σ-!ά και μαθηματικά τε�νυργημένααρ�ιτεκτνήματα, πλυεπίπεδα καιδαιδαλώδη κτίσματα, �ρίσκεται στηναρ�ή της ιστρίας. Eν αρ�ή ην λ�-γς και τ παι�νίδι τυ, τ�σ στ μι-κρσκπικ� �άι-κυ �σ και στ μυ-θιστ�ρημα-πταμ�. H καρνα�αλικήκατασκευή τυ Pαμπελέ, τ �ργιτης παιγνιώδυς γρα!ής τυ Στερνστν αιρετικ� Tρίστραμ Σάντυ τυ, μαγικ�ς κ�σμς της τράπυλας καιτυ σκακιύ της Aλίκης, τ επιστ-λικ� παι�νίδι των Eπικίνδυνων σέ-σεων τυ Λακλ�, H ανα"ήτηση τυαμένυ ρ�νυ (πυ "εκινά επειδή Mαρσέλ θέλει να «παί"ει» τν συγ-γρα!έα), τα λε"ιπαίγνια των !υ-τυριστών και των υπερρεαλιστών,

τα παι�νίδια των «καλλιγρα!ημά-των» (Caligrammes), H Zα"ί στ με-τρ� και �λα τα ευρηματικά και αυτ-δεσμευτικά παι�νίδια τυ OuLiPo(Eργαστήρι Δυνητικής Λγτε-�νίας), τ�σα και άλλα τ�σα λγτε-�νικά ρ�σημα, δεν κάνυν τίπτεάλλ παρά να πρωθύν συστηματι-κά τη λγική της σ�αρής τενπαι-διάς, τυ serio ludere, και να πρ-σ!έρυν στ τέλς της γιρτής,πυ είναι η λγτε�νία, ένα «Δώρασημένι πίημα» στ μαγεμένπαιδί, πυ γίνεται αναγνώστης.

Eνα μεγάλ και παράτλμ στί-ημα λιπ�ν η γρα!ή, ένα «πάρτα �-λα», τ ν�μισμα πυ τ στρί�εις καικερδί�εις ή �άνεις. T στί�ημα τέ�αλαν και κάμπσι δικί μας, κερ-δισμένι στην ήττα τυς, �πως Σ-λωμ�ς, με τα σπαράγματα και τα ρά-κη των στί�ων τυ, Kα�ά!ης μετν μνήρη συλλα�ισμ� της πιητι-κής αρ�ής τυ, Παπαδιαμάντης και Bι�υην�ς με την αγι�τητα της γρα-!ής τυς, Mητσάκης με την έμμ-νη λε"ιθηρία τυ, Aλε"άνδρυ μετην απκτιά τυ Kι�ωτίυ τυ.

Για �λυς αυτύς τυς κραταιάκερδισμένυς ή υπέρ�α �αμένυςτων γραμμάτων απαντα�ύ της γης,τ «τρμερ� παιδί» της έ�δμης τέ-�νης, Oρσν Oυέλες, έ�ει !ιλτε-�νήσει στν εκπληκτικ� Πλίτη Kαί-ην τυ (1941) τ μαγικ� αίνιγμα τηςλέ"ης Rosebud και την πι ταιριαστήεικ�να για τ θέμα μας: τ �ινισμέ-ν τπί της παιδικ�τητας και τ μι-κρ� έλκηθρ, κλεισμένα στη διά!α-νη, γυάλινη σ!αίρα με τις ανάερεςνι!άδες της νσταλγίας.

Σημειώσεις:1) Johan Huizinga, Homo ludens. O άνθρω-

π�ς και τ� παι�νίδι, εκδ. «Γνώση», 1989.2) Mετα$ρά"εται στα ελληνικά τ� 1928 απ!

τ�ν Kαρυωτάκη.



«;α#νικά, και σε ακτίνα π�λλών γειτ�νιών, σε μια εν�ρία κι ίσως και σε �λ�-κληρη την π�λη, τα παιδιά σταματ�ύσαμε να παί��υμε με τ� παι�νίδι π�υ εί-�αμε �αρεθεί και πιάναμε τις σαΐτες ή τα τ��α ή τις τσιλίκες–τσ�μάκες ή τιςγκα�ιές ή τη δεκαε�άρα ή τα �έλη ή τ�ν μπίκ� ή τ� σκάκι ή τ� τ�άμι ή τις συλ-λ�γές γραμματ�σήμων ή άλλων μικρ�αντικειμένων ή τα τσέρκια ή τις σ��ύ-ρες ή κάπ�ι� άλλ� απ� τα τ�σα και τ�σα παι�νίδια, π�υ με μία ακαν�νιστη σει-ρά διαδέ��νταν τ� ένα τ� άλλ� και π�υ επι�άλλ�νταν, μ�δα και επιδημία ταυ-τ��ρ�να, και κυριαρ��ύσαν απ�λυτα για διάστημα απ� δύ� έως τρεις ε�δ�-μάδες μέ�ρι ένα ή δύ� μήνες τ� καθένα». Aπ� τ� �ι�λί� τ�υ Tάκη Σιμώτα «Oλάκκ�ς», εκδ. «Aγρα», 1997, P�κάνα και παν�ραμα απ� τη συλλ�γή τ�υ EΛIA.

«Παιδί π�τε θα γίνω; Π�τε πια θα σπάσω τ� παι�νίδι να �γει η ψυ�ή τ�υ;»,Γιώργ�ς K�ρ�π�ύλης «Hamlet ou le distrait» απ� τη συλλ�γή «Σημειώσειςγια τη �αρύτητα», εκδ. «Δελ#ίνι». Tα στρατιωτάκια της #ωτ�γρα#ίας ανή-κ�υν στη συλλ�γή τ�υ Eλληνικ�ύ Λ�γ�τε�νικ�ύ και Iστ�ρικ�ύ Aρ�εί�υ.

Γυάλινη σ#αίρα με «νι#άδες ν�-σταλγίας» απ� τ� �ι�λί� «Comptinespour mes jouets préférés», εκδ�σεις«Actes sud Junior», 1996.


Στην Kατ��ή και την AπελευθέρωσηTα αυτ�σ�έδια και �μαδικά παι�νίδια π�υ έπαι�αν τα παιδιά μέσα απ� πρ�σωπικές μαρτυρίες


Συλλέκτριας, ερευνήτριας

O ΔEYTEPOΣ Παγκσμι ς Πλεμ ςέ�ερε αναστάτωση στ εμπρι των παι�νιδιών. Tα περισστερα α-π τα λιγ στά εργ στάσια και τις�ι τε�νίες αναγκάστηκαν για έναμεγάλ διάστημα να κλείσ υν. A�ε-νς γιατί τ εργατικ πρ σωπικστρατεύτηκε, α�ετέρ υ γιατί τα υ-λικά κατασκευής παι�νιδιών δεν ε-παρκ ύσαν. Tα παι�νίδια και ι ελά-�ιστες κ ύκλες στις �ιτρίνες των λι-γ στών καταστημάτων και στ υςπάγκ υς των Xριστ υγέννων καιτων �ιλανθρωπικών παιδικών γι ρ-τών δεν ήταν παι�νίδια εισαγμενα.Eκτς απ τα ευρωπαϊκά π υ ήδηπρ ϋπήρ�αν, λα τα άλλα �τιά�ν -νταν στην Eλλάδα και απεικνι$ανως επί τ πλείστ ν ν σ κμες τ υEρυθρ ύ Σταυρ ύ, στρατιώτες καιπ λεμικά αντικείμενα, μικρ ύς τσ -λιάδες και τσαρ ύ�ια.

Kατά τη διάρκεια της Kατ �ής,π λλ ί ερασιτέ�νες επιδθηκανστην κατασκευή παι�νιδιών. H ανά-γκη έκανε τ υς περισστερ υς να α-σ� ληθ ύν περιστασιακά με αυτ τ είδ ς, γνωρί$ ντας τι τις δύσκ λεςαυτές επ �ές έτσι κι αλλιώς ι μεγά-λ ι θα αγρα$αν παι�νίδια για τα παι-διά τ υς. Oι περισστερ ι εγκατέλει-ψαν αμέσως μετά τ ν πλεμ αυτήτη δραστηριτητα και είναι π λλ ίσήμερα γνωστ ί και κατα&ιωμέν ι�ιλλ γ ι, γλύπτες και $ωγρά� ι,π υ παρ’ λη τη θεληματική τ υς α-νωνυμία, θα πρέπει σε στιγμές μεγά-λης τ υς ευαισθησίας να θυμ ύνταιτι κάπ τε ασ� λήθηκαν με τα παι-�νίδια.

Θα απ τελ ύσε παράλειψη να μηνανα�ερθ ύν ρισμένα στ ι�εία σ�ε-τικά με τη δραστηριτητα των μνι-μων κατασκευαστών, ι π ί ι θεώ-ρησαν τ παι�νίδι ως αναγκαί , σεμια επ �ή π υ λα –εκτς των τρ -�ίμων– ήταν περιττά. Oι άνθρωπ ιαυτ ί δεν θα πρέπει να εί�αν τη διά-θεση να μπαιν �γαίν υν στα γερμα-νικά στρατπεδα, να ψά�ν υν τασκ υπίδια για να �ρ υν άδεια κ υτιάαπ κ νσέρ�ες, τα π ία θα μετέ-τρεπαν σε παι�νίδια. Eνας απ αυ-τ ύς, Aνανίας Aνανιάδης, μά$ευεαπ τα σκ υπίδια κ υτιά απ κ ν-σέρ�ες και διά� ρα τσίγκινα κ υτιά,τα π ία μετέτρεπε σε παι�νίδια,στην εσωτερική πλευρά των π ίωνυπήρ�ε η μάρκα της κ νσέρ�ας. OIσίδωρ ς Λαγκαδ ύσης, π υ διατη-ρεί σήμερα εκκλησιαστικ εργαστή-ρι στη Xί , ήταν αρ�ικά �αναρτ$ήςκαι έ�τια�νε απ τ 1920 μέ�ρι τ 1948 και τσίγκινα παι�νίδια απ κ ν-σερ� κ ύτια. Στην Kατ �ή Iσίδω-ρ ς Λαγκαδ ύσης πήγαινε στα ιδρύ-ματα της Xί υ και έπαιρνε τα πετα-μένα κ υτιά απ τ γάλα, για να�τιά&ει παι�νίδια.

T κατάστημα της Mαρίας Σταυρ -

π ύλ υ, στην δ Aδριαν ύ στηνΠλάκα, απ ρρ � ύσε τα παι�νίδιακαι τις κ ύκλες π λλών Eλλήνων κα-τασκευαστών, περισστερες απ τις π ίες �τιά�ν νταν απ πεπιεσμέν �αρτί και ντύν νταν με ρ ύ�α απγυαλιστερές �δρες. Πρ ρί$ ντανγια λα τα παιδιά, ενώ υπήρ�αν και ι�ιλανθρωπικές ργανώσεις π υ τιςαγρα$αν σε π στητες, για να τιςδωρί$ υν τα Xριστ ύγεννα σε ρ�α-νά παιδιά.

Tα �ι μη�ανικά και τα �ι τε�νικάπαι�νίδια ήταν π λύ σπάνια ττε καιτα παιδιά τα πρσε�αν π λύ, πως ε-πισημαίνει Eυγένι ς M σ� νάς:«Oταν μας έσπαγε τ πδι απ έναστρατιωτάκι δεν τ πετάγαμε γιατίδεν μπ ρ ύσαμε να τ αντικαταστή-σ υμε. Πηγαίναμε σε έναν υδραυλι-κ π υ ήταν λίγ παρακάτω, π ί- ς μας κ λλ ύσε τ πδι τ υ στρα-τιώτη με τ καλάι τ υ. Γενικά ,τιπαι�νίδι μας εί�ε μείνει πριν απ τηνKατ �ή ή ,τι μπ ρέσαμε να αγ ρά-σ υμε μέσα στην Kατ �ή, δεν τ πε-τ ύσαμε. Oλα τα κ λλάγαμε. Oταν έ-σπαγε τ πλ μας πηγαίναμε στ ν�αναρτ$ή και μας τ έ�τια�νε. Στ σημεί π υ τ κ λλ ύσε, τ �ά�αμε

ι ίδι ι. Tις κατ �ικές �ρ νιές, τ υςαετ ύς τ υς �τιά�ναμε μν ι μας.Aγ ρά$αμε κλλες, πηγαίναμε καικ�αμε καλάμια και έκανε καθέναςτ ν αετ τ υ για να τ ν πετά&ει τηνKαθαρή Δευτέρα».

Tα δύσκ λα εκείνα �ρνια της Kα-τ �ής και της μετακατ �ικής περι-δ υ, τα παι�νίδια π υ έπαι$αν τα παι-διά τα έ�τια�ναν τα ίδια απ τ τίπ -τα. Tα δημι υργ ύσαν σύμ�ωνα μετις καταστάσεις και τις συνθήκες της$ωής. Kαθημεριν παι�νίδι τ υς ή-ταν τ π λεμικ υλικ, π υ λεηλάτη-σαν τα μεγαλύτερα παιδιά και εί�ανκρύψει στην Aπελευθέρωση απτ υς Aγγλ υς. H&εραν να αν ίγ υντις �ίδες και να �γά$ υν τ μπα-ρ ύτι απ μέσα. Bι μη�ανικά παι�νί-δια δεν υπήρ�αν. Tα περισστερα ή-ταν μαδικά παι�νίδια δρμ υ.

Θεώρησα σκπιμ να μετα�έρωπρ σωπικές αναμνήσεις για τα παι-�νίδια τ ν καιρ της Kατ �ής και τηςAπελευθέρωσης, π υ περιγρά� υντις συνθήκες π υ τα ανάγκασαν ναεπιν ήσ υν τα διά� ρα παι�νίδια ή�ρησιμ π ιώντας υλικά π υ πρ�λε-ψαν ι π λεμικές συνθήκες π υ $ ύ-σαν. Mας απ καλύπτ υν τι τα παι-

διά έ� ντας συνειδητ π ιήσει ταπρ �λήματα των μεγάλων και παρ’λη τη μι$έρια, την πείνα, τη στέρη-ση και τ �� , $ ύσαν &έν ιαστακατά κάπ ι ν τρπ . H ανάθεση ρ-λων απ τ υς γ νείς τα δυνάμωνε, ησυντρ �ικτητα και η �ιλία τα ένω-νε, η απ τ υς μεγάλ υς αναγκαστι-κή ελευθερία τα απελευθέρωνε, ενώη καθημερινή σκληρτητα τ υ π λέ-μ υ τα ε& ικείωνε με τ �� .

Aπ τις περιγρα�ές των παιδιών(ττε) π υ έ$ησαν σε δια� ρετικέςπερι �ές, διαπιστών υμε τι η ανα-στάτωση και ι μετα� λές π υ επέ-�ερε πλεμ ς και η Kατ �ή στηνκαθημερινή $ωή τ υς δεν άλλα$ανμν απ τπ σε τπ αλλά και αππερι �ή σε περι �ή.

Eνδια�έρ ν έ�ει να σταθ ύμε σταπαιδιά της πλης π υ αναγκάστηκαννα μετ ικήσ υν ικ γενειακά σε κά-π ι �ωρι για λγ υς επι�ίωσης,πράγμα π υ παρατηρήθηκε σε μεγά-λη έκταση ιδίως στα �ρνια της Kα-τ �ής και παρ’ λ π υ γνώρισαν τηδυνατή συγκίνηση �ι μν της πρω-ττυπης μετακίνησης, αλλά κυρίωςπερισστερ της ρι$ικής και λ κλη-ρωτικής μετα� λής, ευν ήθηκαν να�ρεθ ύν σε ένα δια� ρετικ περι-�άλλ ν, να αντιμετωπίσ υν νέ υςτρπ υς $ωής, να κάν υν καιν ύργι- υς �ίλ υς και �υσικά να γνωρίσ υνκαι να παί& υν νέα παι�νίδια. Σταπαιδιά αυτά π υ για πρώτη � ρά ήρ-θαν σε επα�ή με την ένν ια της κα-

Oι �ώλ�ι. Tην επ��ή εκείνη τα παιδιάέπαι�αν με �ώλ�υς π�υ ήταν πήλι-ν�ι, με γκα�ές ή γυαλένια, π�υ ήταναπ� γυαλί, και με μπίλιες, π�υ ήταναπ� ρ�υλεμάν. «Oι γκα�ές ήταν π�λ-λών ειδών. Yπήρ�αν �ι αδιά�ανεςπ�υ τις λέγαμε «καλλαμπάτες» καιεί�αν μεγαλύτερη α�ία απ� τις άλ-λες. Oι μπίλιες ά�ι�αν ανάλ�γα με τ�μέγεθ�ς τ�υς. Oι �ώλ�ι ήταν �ι πι�κ�ιν�ί. Γι’ αυτ� �ι πι� πλ�ύσι�ι παί�α-νε γκα�άκια και �ι πι� �τω��ί παί�α-νε �ώλ�υς, π�υ τις περισσ�τερες��ρές τ�υς έ�τια�ναν μ�ν�ι τ�υς.M�υσεί� Mπενάκη.

Στ� Kαρπενήσι� Nίκ�ς Aκίλ�-

γλ�υ μα�ί μετ�ν Γρηγ�ρη

τ�ν Σταύρ�υ, τηγυναίκα τ�υ καιτ�ν Aλέκ� #έν�,εί�αν επιν�ήσειτην Tσαρ�υ��-ναυμα�ία, ένα

πραγματικ� πα-ραμύθι, με ήρω-

ες τ�ν Mπαρ-μπαγιώργ�,

τ�ν Γαρίδα καιτ�ν Xάν�.


τασκευής και της δημι υργίας –συν-θέτ ντας τα παι�νίδια τ υς με υλικάπ υ έ�ρισκαν γύρω τ υς– και π υγια πρώτη � ρά γνώρισαν την άμιλ-λα και τ ν ανταγωνισμ, παί$ ντας μαδικά παι�νίδια στ δρμ , ήτανδιαδικασίες π υ επέδρασαν θετικά ι εμπειρίες αυτές σε λη την πρ -σωπικτητά τ υς.

Mαρτυρίες τυ Kυριάκυ Nτελ�-πυλυ, Aμαλιάδα (1941–1943)

«Kαθώς γυρί$ω πίσω στα παιδικάμ υ �ρνια τ υ π λέμ υ και της Kα-τ �ής, δεν μπ ρώ να μη σκε�τώ γιαμια ακμα � ρά τι τα παιδιά μπ -ρ ύν να �αίρ νται τ πρ νμι π υμν η ηλικία τ υς τ ύς πρ σ�έρει,να είναι ακμα και ευτυ�ισμένα καινα παί$ υν. H πρώτη έκπλη&η ήτανκαι κατά έναν τρπ μια ενδιάμεσησύνδεση τ υ ευτυ�ισμέν υ παρελ-θντ ς, τ υ πρ π λεμικ ύ και εκεί-ν υ π υ επρκειτ να γίνει ένα πα-ρελθν κι αυτ, ακμη πι ευτυ�ι-σμέν ...T πρώτ �ράδυ τ υ διήμε-ρ υ με τ κάρ τα&ιδι ύ καταλύσα-με στ σπίτι ενς αγνώστ υ π υ μαςκάλεσε να κ ιμηθ ύμε στρωματσά-δα. Hταν ένα αρκετά �τω�ικ σπιτι-κ μιας ικ γένειας της Mανωλά-δας, π υ εί�ε και ένα παιδί. T παιδίαυτ εί�ε ένα μ ναδικ παι�νίδι τ π ί εί�ε κατασκευάσει μν τ υ!Iλιγγιώδης αίσθηση! Eπρκειτ γιαένα συρμάτιν �ημα με τέσσεριςτρ � ύς π υ κυλ ύσαν (!) και π υ ιδύ μπρ στιν ί έστρι�αν δε&ιά-αρι-στερά με ένα πλεγμέν σύρμα π υ&εκιν ύσε απ τ ν ά& να των τρ -�ών και έ�τανε στην απσταση καιτ ύψ ς τ υ παιδι ύ π υ τ �ειρι$-ταν! Eκεί σ�ηματι$ταν επίσης και έ-να συρμάτιν τιμνι. T �ημαμπρ στά, τ παιδί απ πίσω και τ τι-μνι να στρί�ει τ υς τρ � ύς. Oλαμε σύρμα. Oλ τ παι�νίδι αυτ σ�έ-δι και αυτ κατασκευασμέν ! Θυ-μάμαι πως εκείνη τη �ραδιά &έ�ασαλα τα ωραία μ υ παι�νίδια με τα -π ία εί�α παί&ει ώς ττε και π υ δεναπ κλείεται να τα έπαι$α ακμη γιαπ λλά �ρνια... Oταν τ παιδί με ά-�ησε να παί&ω κι εγώ λίγ , δεν �ρει-άστηκε π λύ για να μετα�ληθεί λ

τ πλέγμα των εσωτερικών μ υ σ�έ-σεων με τα παι�νίδια π υ γνώρι$αώς ττε. Θα περιγράψω εν συντ μίαμερικά παι�νίδια π υ ίσως γεννήθη-καν εκείνη την επ �ή απ την περί -δ της Aμαλιάδας:

Oι ρετσέλες. Mε κ μμάτια ρετσινι- ύ, πως έ�γαινε άμ ρ� απ τα δέ-ντρα, κάναμε ένα αυτ σ�έδι πυρ -τέ�νημα. Tα ρετσίνια αυτά τα ανά�α-με στην κ ρυ�ή μιας μικρής �ωμάτι-νης πλαγιάς, έκτασης περίπ υ δύ μέτρων. Kαθώς τ ρετσίνι έλιωνε,&ε�υνταν σαν λά�α πρ ς τα κάτωκαι αμέσως πάγωνε. Eί�ε τώρα μιασκληρή υ�ή και ήταν κατάμαυρ ,κρυσταλλικ και έσπα$ε. Mα$εύαμεαπ τ �ώμα τ ρετσίνι αυτής τηςμ ρ�ής και τ τρί�αμε σε κάπ ι γ υδί ή σε μια πλάκα με λείες πέτρεςώσπ υ να γίνει σκνη. Tτε έπαιρνεένα �ρώμα λαμπερ, γυαλιστερ,�ρυσ κάσταν . Pί�ναμε μια π στη-τα μέσα σε ένα �ωνί καμωμέν απε�ημερίδα και πι επιδέ&ι ς –καιθαρραλέ ς– με ένα σπίρτ άνα�ε τηγμωση τ υ �ωνι ύ κρατώντας τ ψηλτερα απ τ κε�άλι και κατακ-ρυ�α. T �ρεσκ κ μμέν ρετσίνι έ-πιανε αστραπιαία �ωτιά και ττε με

επιδε&ιτητα και απτ μα, απ �ασι-στικά και με μεγάλη πρ σ �ή, τ σή-κωνε ψηλά και με τρπ τίνα$ε τ περιε�μεν , ώστε να �ύγει απ τ �ωνί. Aπ τέλεσμα: τ καιμεν ρε-τσίνι πως ήταν σε κατάσταση σκ-νης καθώς τινα$ταν απ τ �ωνί καιαπλωνταν στ ν αέρα σε μεγάλη ε-πι�άνεια –ανάλ γη με την π στη-τα–, �ώτι$ε τ ν υραν με ένα εντυ-πωσιακ �ρυσ λ �ώτειν �ρώμαπ υ καταύγα$ε τσ π υ για λίγαδευτερλεπτα σκέπα$ε και τ �ωςτ υ ήλι υ ακμη!

O ντ�κς. Tυ�ερ παι�νίδι. Παι$-ταν με κέρματα ελα�ρά �αθ υλωμέ-να τα π ία συγκέντρωναν μικρές -μάδες παιδιών, τεσσάρων-πέντε.Kαθένα τ π θετ ύσε στ έδα� ς έ-να ρισμέν αριθμ κερμάτων καιμε τη σειρά τ υ τα κτυπ ύσε με μιαστρ γγυλή πέτρα, σαν αυτές π υ�ρίσκει κανείς ως �τσαλα στις α-κρ γιαλιές. Kαθώς η πέτρα �τυπ ύ-σε τ �αθ υλωμέν κέρμα, εκείν τινα$ταν ψηλά. Aνάλ γα με την -ψη π υ έπε�τε (κ ρνα ή γράμματα)και σύμ�ωνα με πρ απ �ασισμένητακτική, τ παιδί π υ εί�ε σειρά νακτυπήσει κέρδι$ε τα κέρματα. Σε μιαπαραλλαγή τα κέρματα τ π θετ ύ-νταν απ κάθε παίκτη τ ένα πάνωστ άλλ . T �τύπημα με την πέτρα(ντκ ς) τα τίνα$ε ψηλά κι εκείνα έ-πε�ταν ανάλ γα. Kέρδι$ε π ι ς έ-�ερνε τα κέρματα με την ψη π υεί�ε πρ απ �ασιστεί. Kαθώς άρ�ι$ε πληθωρισμς και τα κέρματα απ -σύρ νταν, τ παι�νίδι μαρά$ωσε, &έ-πεσε, &ε�άστηκε. Aν σήμερα �ρεικανείς κέρματα πρ π λεμικά �α-θ υλωμένα και �τυπημένα, να &έρειτι παί�τηκαν απ παιδιά στ ν πλε-μ και την αρ�ή της Kατ �ής.

T στρι�τ�. Kι αυτ τυ�ερ παι-�νίδι. Παι$ταν με κέρματα σε μι-κρές μάδες των δύ -τριών παι-διών. Mε τη σειρά π υ ρι$ταν απτην αρ�ή, τα παιδιά έδιναν απ ένακέρμα σ’ εκείν ν π υ εί�ε σειρά νατα «στρίψει». T π θετ ύσε τα κέρ-ματα –σα και τα παιδιά π υ συμμε-τεί�αν– στ εσωτερικ μέρ ς τ υμέσ υ δά�τυλ υ και με μια κίνησηστρι�τή πρ ς τα πάνω τα τίνα$ε ψη-λά. Tα κέρματα, ανάλ γα με τ ν

τρπ π υ θα έπε�ταν –κ ρνα ήγράμματα– και πως εί�ε πρ απ -�ασιστεί ή λεγταν εκείνη τη στιγμήπ υ �ρίσκ νταν στ ν αέρα, έδινανκαι τ κέρδ ς στ ν παίκτη, ε�σ νέπε�ταν μερικά ή λα απ την ψηπ υ εί�ε ειπωθεί. Eρ�ταν η σειράτ υ επμεν υ. Mπ ρ ύσε κάθεπαίκτης να διαθέτει και δύ κέρματαή να παί$ υν και περισστερ ι. T θέμα ήταν περι ριστικ ως πρ ς τ πσα κέρματα μπ ρ ύσαν να τ π -θετηθ ύν στ μήκ ς τ υ μακρύτε-ρ υ δάκτυλ υ.

T κλειδί. Aυτ σ�έδι και εύκ λακατασκευα$μεν και απ μικρά παι-διά παι�νίδι π υ πρ καλ ύσε μια μι-κρή εκπυρσ κρτηση. Yλικά: έναπαλι ύ τύπ υ κλειδί μεγάλης πρ-τας με τρύπα στ άκρ της εισδ υτ υ σ’ αυτή, μια πρκα, σπίρτα καισπάγκ ς. H πρκα με �τυπήματα και&υσίματα σε σκληρές επι�άνειες έ-�ανε την αι�μή της και απ μυτερήγινταν στ άκρ της επίπεδη. Δια-λέγαμε μια μεγάλη πρκα, π υ μπ -ρ ύσε να εισάγεται στην τρύπα τ υκλειδι ύ ε�απτμενη καλά στις δια-στάσεις της, ώστε να μην «παί$ει».T �άθ ς μιας τρύπας ενς κλειδι ύδεν έπρεπε να υπερ�αίνει τα δύ , ί-σως και κάτι παραπάνω εκατ στά.Mε ένα σπάγκ δενταν τ κλειδί α-π τ μέρ ς τ υ κε�αλι ύ (λα�ή).Aπ την άλλη άκρη τ υ σπάγκ υ δε-νταν η πρκα πρ ς τ μέρ ς τηςκε�αλής. Kαθώς η πρκα �ωρίς τηναι�μή της πια έμπαινε στην τρύπατ υ κλειδι ύ, σ�ηματι$ταν με τ νσπάγκ ένα τρίγων γιατί τ παιδίπ υ έπαι$ε κρατ ύσε τ σύστημα α-π τη μέση τ υ σπάγκ υ ψηλά. T μάκρ ς τ υ σπάγκ υ έτσι τσακισμέ-ν υ στη μέση ήταν περίπ υ 30–40εκ. Tώρα ερ�ταν η ώρα της γμω-σης. Tρί� νταν ι κε�αλές τωνσπίρτων και με τρίμματα τριών τεσ-σάρων γεμι$ταν η τρύπα τ υ κλει-δι ύ. Mετά τ π θετ ύνταν στηντρύπα η δεμένη απ τ άλλ πρκα.

T κνσερ��κυτ. Π λύ ενδια�έ-ρ ν και εντυπωσιακ παι�νίδι π υ τ παί$αμε στην Kατ �ή και μετά στηνAπελευθέρωση, ταν η ασετυλίνη&ανα�άνηκε στα μαγα$ιά π υ π υ-λ ύσαν «είδη κιγκαλερίας», εδώδι-



O Nίκ�ς Aκίλ�γλ�υ έ-��ντας μαθητεύσει αρ-�ικά στην Παπαστρά-τει� Δημ�σι� Σ��λήMέσης Tε�νικής Eκπαί-δευσης και αργ�τερα,τ� 1935 στ�ν ιταλικ�θίασ� «Piccolli» τ�υVittorio Pordecca, άρ�ι-σε την επα�ή τ�υ με τ�κ�υκλ�θέατρ�. Δημι-�ύργησε έναν δικ� τ�υθίασ� π�υ �ν�μασε«Zωντανές K�ύκλες»,με ήρωες τ�ν Xάν� τ�νκ�υτ�ύτσικ�, τ�ν Γαρί-δα τ�ν πανέ�υπν� καιτ�ν Mπαρμπαγιώργ�.T�ν καιρ� της κατ��ής,απ� τ� 1940 έως τ�1941, � Aκίλ�γλ�υ δίνειπαραστάσεις με τιςκ�ύκλες τ�υ δωρεάν,στα παιδικά συσσίτιαστην Aθήνα και σε διά-��ρες συν�ικίες.

Στη μά�η κατά των Iταλών, κατά τ�υ π�λέμ�υ και �ι �αρτ�κ�πτικές, π�υ με �ι-�ύμ�ρ ενημέρωναν τα παιδιά για την σκληρή πραγματικ�τητα. (M�υσεί�Mπενάκη).



μα, απ ικιακά, κ.τ.λ. Yλικά: ένα κ ν-σερ�κ υτ , ασετυλίνη, νερ, κάρ-� υνα. Xώρ ς: αν ι�τς και κατάπρ τίμηση �ωρίς κίνηση, λγω κιν-δύνων π υ διέκριναν τ παι�νίδι αυ-τ. Πώς παί$εται; Σκά� υμε στ �ώ-μα μία γ ύ�α διαμέτρ υ περίπ υ20–30 εκ. και �άθ υς περίπ υ 10–15εκ. Tη γεμί$ υμε νερ και τ π θε-τ ύμε μερικά κ μμάτια ασετιλίνηςστ κέντρ . T π θετ ύμε πάνω απτην ασετυλίνη ένα κ νσερ�κ υτ αν ιγμέν απ τη μια μεριά, ανάπ -δα ώστε να καλύψει τα κ μμάτια τηςασετυλίνης. T κ νσερ�κ υτ έ�ειστην άλλη μεριά, την απ πάνω, μια πή μικρή. Mε λάσπη π υ τ π θε-τ ύμε γύρω-γύρω απ τ κ νσερ�-κ υτ , πρ σπαθ ύμε να απ κλεί-σ υμε κάθε δια�υγή αέρα. Aυτ έ�ειμεγάλη σημασία και πρέπει να τηρεί-ται σ� λαστικά. A� ύ γίνει και αυτ,τ π θετ ύμε επάνω στην τρύπα τ ύαναπ δ γυρισμέν υ κ νσερ�κ υ-τ υ ένα αναμμέν κάρ� υν . Σε λίγ η θέρμανση μεταδίδεται μέσα στ κ υτί π υ τα αέρια π υ έ� υν δημι- υργηθεί απ τη � υτηγμένη στ νε-ρ ασετιλίνη περιμέν υν τη �ωτιά.Σε λίγα δευτερλεπτα τ καλά ασ�α-λισμέν με τη λάσπη κ υτί πετάγεταιστ ν αέρα και �τάνει π λύ ψηλά. Συ-�νά και πενήντα μέτρα. Aυτ είναικαι τ αναμενμεν .

O πετρπ�λεμς και τ κλωτσ-σκύ�ι. Στην Aμαλιάδα πετρ π-λεμ ς έγινε κατ’ ανάγκην πι περί-πλ κ ς γιατί άρ�ισαν ι ιεραρ�ήσεις�αθμών, παρασημ � ρίες, π ικιλίαστη μ ρ�ή των &ύλινων πλων, κα-λύτερη ργάνωση των αντίπαλων -μάδων, εμ�άνιση κατασκπων καιπρ δ τών, στρατ δικεία, «εκτελέ-σεις». Oι παραδ σιακές πέτρες πά-ντως έσπα$αν τα κε�άλια κατά τ ν ί-δι πατρ παράδ τ τρπ . T κλω-τσ σκ ύ�ι αντικατέστησε τις μπά-λες και τα τπια σε λη την Eλλάδακαι π λλές κάλτσες «τσ υράπια» κα-τέληγαν σε αυτ σ�έδιες μπάλες, � -�ερές και άκρως επικίνδυνες για κε-�αλιές (σημειών νταν και διασείσειςλγω τ υ �άρ υς τ υς) και για τα ευ-αίσθητα παιδικά πδια π υ κλ τσ ύ-σαν αυτ τ � �ερ πάνιν �αρίδι,μνιμη απειλή για σπασίματα δακτύ-λων, κ.τ.λ.

(Mαρτυρίες τυ Kυρ. Nτελ�πυ-λυ για τα παι�νίδια της Aπελευθέ-ρωσης, Πάτρα 1943–1953).

Mε την Aπελευθέρωση νέα υλικάπρ στέθηκαν στις δυναττητες κα-τασκευής �ειρ π ίητων παι�νιδιών.Kάλυκες πλων, �ίδες, σ�αίρες,�λήματα, �ειρ � μ�ίδες, �λήματα -πλων, νάρκες πρ σωπικ ύ, �ωτ � -λίδες �ρίσκ νταν εύκ λα παντ ύτώρα �ρισκμαστε στη μεταπ λεμι-κή Πάτρα, σκρπια απ μεινάρια καιαπ λύτως επικίνδυνα. E& ικειωμένατα παιδιά με την ατμσ�αιρα και τ κλίμα της επ �ής και τα μέσα ε&-ντωσης, ήταν �υσικ να μετα�ειρι-στ ύν και τα εκρηκτικά υλικά για παι-�νίδια.

Σ�αίρες και �λήματα. Tα κ μψάαυτά υλικά αντικατέστησαν επί με-γάλ �ρ νικ διάστημα τ υς �ώλ υςκαι τα γκα$άκια («γυαλενάκια» στηνπατραϊκή διάλεκτ ) και παί$ νταν μεπαρεμ�ερείς τρπ υς. Kάθε παιδί

εί�ε π λλ ύς κάλυκες �υσιγγίων και�λήματα. Eγώ εί�α συγκεντρώσει έ-να μεγάλ κι�ώτι απ τ υς πρώ-τ υς και ένα μεγάλ τσ υκάλι �λή-ματα απ κάθε είδ υς πλα. Στ �ρηματιστήρι α&ιών τα �λήματαπ υ εί�αν μεγαλύτερη α&ία ήταν τααγγλικά απ τα πλα Royal Enfieldκαι τα γερμανικά, ενώ τα κατώτεραήταν των ιταλικών αρα�ίδων. Oι κά-λυκες εί�αν περίπ υ την ίδια ανταλ-λακτική α&ία. Πώς παί$αμε; Σέρναμεμια γραμμή στ έδα� ς και καθέναςέστηνε ρθια �λια ή κάλυκες ανά-λ γα με τ παι�νίδι. Mε τη σειρά τ υκάθε παιδί απ μια ρισμένη απστα-ση με ένα κάλυκα π υ ήταν �αρύςγιατί τ ν εί�αμε γεμίσει με μ λύ�ι,σημάδευε τ υς ρθι υς κάλυκες ήτα �λήματα και σα έρι�νε τα κέρδι-$ε. T παι�νίδι αυτ συνε�ι$ταν επ’άπειρ ν.

Oι «μάρκες» των τσιγάρων. H Aπε-λευθέρωση έ�ερε κι ένα ακμη υλι-κ για παι�νίδια συμ�ατικ ύ τύπ υ,τα π ία στ παρελθν παί$ νταν μεάλλα υλικά. Oι Aγγλ ι στρατιώτες,μανιώδεις καπνιστές, εισήγαγανπ λλές άγνωστες μάρκες τσιγάρωνσε πακέτα παλαι ύ τύπ υ –με καπάκιπ υ άν ιγε απ πάνω– και άλλης, τηςκ ινής σήμερα, συσκευασίας πωςεπικράτησε έκτ τε παγκσμια. Eλκυ-στικά ήταν τα διακ σμητικά σ�έδιατων πακέτων, τα εντυπωσιακά συ-μπλέγματα των γραμμάτων, κ.τ.λ.Tρά�η&αν αμέσως την πρ σ �ή μας.Aρ�ισε αγώνας και ανταγωνισμςπ ι ς θα συγκέντρωνε περισστερα–και τα ωραιτερα– πακέτα. Θα πρέ-πει να τρέ�αμε και πίσω απ ταEγγλε$άκια ν’ αρπά& υμε τ πακέτ π υ θα πέταγαν. Λ γικ και αναμε-νμεν εκ μέρ υς των παιδιών. K-�αμε τη μάρκα με ψαλίδι σε κύκλ .Eί�ε καθένας π λλά τέτ ια στρ γ-γυλά �αρτνια με διά� ρες μάρκεςκαι κάναμε τ ε&ής: Tρα� ύσαμε πά-λι μια γραμμή στ �ώμα ή κατα�εύ-γαμε στη γωνιά τ ί� υ. Aπ απστα-ση π υ ρί$αμε, ένας ένας έρι�νε τ στρ γγυλ �αρτνι με τη μάρκα.Oπ ι ς πλησία$ε περισστερ τηγραμμή, έπαιρνε των άλλων.

(Mαρτυρίες της Kατ�ής τυ Bασί-λη Δάρα. Aμαλιάδα, 1941–1943)

O Kλίτσικας και τ κλιτσικ�πυλ.O Kλίτσικας ήταν ένα μεγάλ � ντρκ ντ ρά�δι απ �λωρ κλαρί και τ κλιτσικπ υλ ήταν τ μικρτερ και &υσμέν στα δύ τ υ άκρα, κατάτέτ ι ν τρπ ώστε να α�ήνει έναμικρ κεν απ τ έδα� ς για ναμπ ρεί ταν θα �τυπιταν να πετά-γεται μέ�ρι και ένα μέτρ ψηλά. Aυ-τ τ παι�νίδι τ έπαι$αν ι γ νείςμας, ίσως και ι παππ ύδες μας. Eί�επέσει μως σε ανυπαρ&ία, γιατί εί�αν�γει άλλα παι�νίδια, πι ενδια�έρ -ντα. Γι’ αυτ εί�ε σ�εδν ε&α�ανι-σθεί απ τη γειτ νιά. Mε την Kατ �ήμως, π υ η διε&αγωγή άλλων παι-�νιδιών ήταν δύσκ λη, τ παι�νίδιάρ�ισε να παί$εται πι συ�νά απ -λα σ�εδν τα παιδιά στις γειτ νιές.

T κλωτσσκύ�ι. T αγαπημέν μας παι�νίδι ήταν τ κλωτσ σκ ύ�ι.Tα υλικά π υ �ρησιμ π ι ύσαμε ή-ταν απ εκείνα π υ μπ ρ ύσε εύκ -λα να �ρεθ ύν, είτε μέσα στ σπίτι,

O ελληνικ�ς λα�ς διατηρώντας την αισι�δ��ία τ�υ και τη σκωπτική τ�υ τάση,ακ�μα και στα δεινά της Kατ��ής, δεν έπαψε να σατιρί�ει πρ�σωπα και γεγ�-ν�τα, μέσα απ� τ�υς στί��υς των τραγ�υδιών, τα σκίτσα τ�υ Tύπ�υ και τα θε-ατρικά κείμενα της τ�τε «επιθεώρησης», λέει η υπεύθυνη τ�υ �ωτ�γρα�ικ�ύαρ�εί�υ τ�υ M�υσεί�υ Mπενάκη, Φανή Kωνσταντίν�υ. Eνδεικτική της διάθε-σης αυτής είναι και η �ωτ�γρα�ία τ�υ μικρ�πωλητή της Aθήνας, �πως τ�νσυνέλα�ε � �ακ�ς της B�ύλας Παπαϊωάνν�υ, να επιδεικνύει στ�υς περαστι-κ�ύς τ�ν Iταλ� δικτάτ�ρα M�υσ�λίνι ως μαρι�νέτα. Στην πραμάτεια τ�υ συ-μπεριλαμ�άν�νται ακ�μη τσαρ�υ�άκια και μικρές αγγλικές σημαίες.

O πύραυλ�ς. (Φω-

τ�γρα�ία Kυριάκ�υ

Nτελ�π�υλ�υ).

Στηρί�αμε τ�ν πύ-

ραυλ� �ρθι� σε μία

κλίση 20-30 μ�ιρών

στ� έδα��ς με τ�

καλάμι να ακ�υ-

μπάει κάτω και τ�ν

κάλυκα να αγγί�ει

σε κάπ�ι� στερε�

μέρ�ς, σε ένα πε-

��ύλι ή σε ένα αυ-

τ�σ�έδι� κτίσμα με

τ�ύ�λα, κτλ. T�τε

ανά�αμε τ� ε�έ��ν

μακαρ�νι, τ� �π�ί�

σε λίγα δευτερ�λε-

πτα μετέδιδε τη

�λ�γα στ� εσωτε-

ρικ� τ�υ κάλυκα.

Στη στιγμή εί�αμε

μια εκτ��ευσή τ�υ

μα�ί με τ� καλάμι –

τ� �π�ί� έπαι�ε ρ�-

λ� ισ�ρρ�πίας και

� πύραυλ�ς �αν�-

ταν στ� διάστημα.

T� μ�ν� π�υ πρ�-

λα�αίναμε να δ�ύ-

με ήταν η στιγμιαία

�λ�γα π�υ ε�ερ��-

ταν απ� τ� πίσω

μέρ�ς τ�υ κάλυκα.

είτε απ άλλ υς γείτ νες. Aντί για τ ε&ωτερικ δερμάτιν της μπάλας�ά$αμε μια � ντρή κάλτσα. Eτσι ι α-λάνες και ι γειτ νιές γέμισαν αππαιδιά π υ έπαι$αν κλωτσ σκ ύ�ι.Bέ�αια, τ παι�νίδι δεν ήταν τσ ά-νετ , ιδίως ταν η αλάνα εί�ε γ ύ-�ες με νερά πτε τ κλωτσ σκ ύ�ιρ ύ�αγε νερ και �άραινε κι αν σεπετύ�αινε στ πρσωπ ή στ κε�ά-λι πάθαινες διάσειση ή παραμ ρ�ω-νσ υν.

(Kατ�ή και Aπελευθέρωση. Mαρ-τυρίες Eυγένιυ Mσ�νά. Aθήνα).

«Mιλάμε για την Aθήνα, εκεί π υστις περισστερες περι �ές υπήρ�ε�ωματδρ μ ς. T παι�νίδι κρατ ύ-σε ακμα τα νμιμα δικαιώματά τ υστη $ωή των παιδιών:

Oι �ώλι. Στην Kατ �ή, επειδή δενυπήρ�αν ι �ώλ ι, πηγαίναμε πιτσι-ρίκια παρέα στ ν Kκκιν Mύλ έ&ωαπ’ τη Φιλαδέλ�εια επειδή εκεί υ-πήρ�ε πηλς. Παίρναμε τ ν πηλ,τ ν κ�αμε κ μματάκια και κάναμε�ώλ υς, τ υς π ί υς �ά$αμε στ νήλι στην ταράτσα να &εραθ ύν. Στησυνέ�εια τ υς �ά$αμε μέσα στ � ύρν τ υ πλυσταρι ύ, τ υς ψήνα-με και ύστερα τ υς �ρωματί$αμε.Aπ αυτ ύς, σ υς παί$αμε έ�ει κα-λώς, σ ι μας περίσσευαν τ υς πη-γαίναμε σε έναν π δηλατά π υ ήτανλίγ παρακάτω, τ υ δίναμε τ υς �ώ-λ υς και αυτς μας έδινε να κάν υ-με π δήλατ . Aνάλ γα, πενήντα �ώ-λ ι ήταν μία ώρα π δήλατ , λιγτε-ρ ι ήταν μισή ώρα, κ.λπ».

T μπα". Mε τ υς �ώλ υς παί$αμετ μπα$. T π θετ ύσαμε τ υς �ώ-λ υς ή τις γκα$ές σε μία σειρά, αππέντε καθένας. Aν ήταν τρία παι-διά, �ά$αμε δεκαπέντε στη σειρά.Aυτς π υ θα άρ�ι$ε πρώτ ς πρ -σπαθ ύσε ρί�ν ντας την μπίλια τ υνα �τυπήσει τη σειρά με τις γκα$ές.Aπ τη γκα$ά π υ θα �τυπ ύσε καιπέρα, έπαιρνε λες τις γκα$ές. T παι�νίδι συνε�ι$ταν μέ�ρι να τελει-ώσ υν ι γκα$ές. Kερδισμέν ς ήταναυτς π υ θα απ κτ ύσε τις περισ-στερες.

Tα �αρτ�νια. Yπήρ�ε τ παι�νίδιμε τα �αρτνια π υ ήταν τα καπάκιααπ τα κ υτιά των τσιγάρων, τα -π ία έπαιρναν μία α&ία ανάλ γα με

τη σπανιτητά τ υς. O Aσ ς, λ.�.,π υ την επ �ή εκείνη ήταν κ ιν, εί-�ε ένα �αθμ. T Πέντε τ υ Παπα-στράτ υ μέτραγε πέντε. T είκ σιδύ π υ ήταν Aντινικτ και π υ ήτανακμα πι σπάνι , μέτραγε είκ σιδύ . Tη μεγαλύτερη α&ία μως τηνεί�αν ρισμένα τσιγάρα εγγλέ$ικαπ υ υπήρ�αν εκείνη την επ �ή. Aυτάήταν �άρτινα. Eπειδή ήταν δισεύρε-τα, εμείς τα κ λλάγαμε πάνω σε �αρ-τνι και τα κάναμε �αρτ νένια. Xα-ρά$αμε έναν κύκλ στ �ώμα, �ά$α-με μέσα στ ν κύκλ την καθ ρισμέ-νη α&ία κάθε ένας και &εκιν ύσαμε.Aπ ένα ρισμέν σημεί �τυπ ύσεκάθε παιδί με μια αμάδα, πρ σπαθώ-ντας να �γάλει απ τ ν κύκλ σ τ δυνατν περισστερα �αρτνια έ&ω.Oσα έ�γα$ε τα κέρδι$ε. Oσ έναςπαίκτης κέρδι$ε έπαι$ε συνέ�εια έωςτ υ �γάλει λα τα �αρτνια. Yπήρ-�ε περίπτωση λα τα άλλα παιδιά ναμην παί& υν καθλ υ.

Tα πατίνια. Tα πατίνια ήταν δυσεύ-ρετα. Tα �τιά�ναμε εμείς. Eπρεπε να�ρ ύμε τα &ύλα και τα ρ υλεμάν –α-παραίτητα για ρδες– γιατί δεν υ-πήρ�αν ι ρδες ι ακτινωτές ή αυ-τές π υ εί�αν τα πρ π λεμικά πατί-

νια. T πατίνι ήταν ατ μικ παι�νίδιγιατί μν ένας τ κα�άλαγε. Mιαπαραλλαγή τ υ πατινι ύ ήταν τ αε-ρ πλάν . T τιμνι τ υ αερ πλάν υδεν ήταν ρθι σαν τ υ πατινι ύ, αλ-λά πλαγιαστ π υ σ�ημάτι$ε ένα T. Hκε�αλή τ υ T ήταν τ τιμνι και τ υ-πλ ιπ ήταν τ πατίνι, π λύ μακρύ-τερ απ τ καν νικ, στ π ί μπ ρ ύσαμε να ανέ� υμε τρία ήτέσσερα παιδιά μα$ί. Mε αυτ &εκι-ν ύσαμε απ μια κατη�ρα και π υμας έ�γα$ε. Π λλές � ρές π υ κά-π υ �άραγε τ πατίνι, κάπ ι ς πετι-ταν απ πάνω και �ρισκταν στ δρμ .

Mπάλα. Aκμα και στην Aθήνα ημπάλα ήταν μεγάλη υπθεση. Παί$α-με μπάλα την π ία �τιά�ναμε μν ιμας απ �αρτιά π υ τυλίγαμε με πανίκαι απ’ έ&ω ρά�αμε μια κάλτσα, ώστενα μπ ρεί να κάνει και λίγ γκελ. T να έ�εις μπάλα πέτσινη, καν νική, ή-ταν μεγάλη υπθεση. Oσα τπια υ-πήρ�αν στα �έρια των παιδιών εί�ανπάει και πενήντα � ρές στ σαμπρε-λά για να τα κ λλήσει, να τ υς �άλειμπαλώματα ή σαμπρέλες. Mε τιςμπάλες παί$αμε π δσ�αιρ , μπά-σκετ με καλάθια π υ τα �τιά�ναμε ε-

μείς. Kάθε γειτ νιά εί�ε και τη δικήτης μάδα και παί$αμε μετα&ύ μαςκαν νικά παι�νίδια.

Tα παιδιά σε πρ�ειρ υς μπερντέ-δες δεν έπαψαν να παί$ υν αυτ σ�έ-διες παραστάσεις Kαραγκι$η, πωςεπισημαίνει Eυγένι ς M σ� νάς.«Mε ένα σεντνι κάθε �ραδάκι, παί-$αμε Kαραγκι$η και ερ�ντ υσαν ιπιτσιρικάδες και πλήρωναν μια δεκά-ρα. Yπήρ�αν κάτι �ι�λία με ιστ ρίεςκαι �ιγ ύρες τις π ίες αγ ρά$αμεαπ τ ψιλικατ$ίδικ . Tις �ιγ ύρεςτις κ λλ ύσαμε πάνω σε �αρτνι,άλλες τις $ωγρα�ί$αμε ι ίδι ι, ενώάλλες π υ ήταν ήδη �ρωματιστές τιςσκαλί$αμε με τα κ πίδια π υ τα �τιά-�ναμε μν ι μας. Παίρναμε μία πρ-κα την π ία �ά$αμε στη γραμμή τ υτραμ, και ταν πέρναγε τ τραμ αππάνω την έκανε μα�αίρι».

O Bασίλης Δάρας θυμάται τι τ νAύγ υστ τ υ ’41 πήγε στην Aμαλιά-δα Mανωλπ υλ ς ή Γκανής, έναςδιάσημ ς καραγκι $ παί�της π υ έ-στησε τ ν μπερντέ τ υ στην πλα-τεία, κ ντά στ κα�ενεί : «Mεγάλ ςκαλλιτέ�νης Γκανής μας διασκέδα-σε και μας έδωσε τ έναυσμα να�ρ ύμε απασ�ληση μιμ ύμεν ι τ έργ τ υ και τα κατ ρθώματά τ υ.E�υγε Γκανής αλλά ά�ησε πίσωτ υ τα έργα και τις �ιγ ύρες τ υ, τις π ίες �ρησιμ π ιήσαμε για τ δικμας καραγκι$η. Eτσι με τ δικ μαςμπερντέ στη γειτ νιά συνε�ίσαμε τ έργ τ υ μεγάλ υ καραγκι $ παί-�τη...».

O Kαραγκι$ης έ�τασε τ ’43 στηνEλεύθερη Eλλάδα. Eπαι&ε σε Παιδι-κ ύς Σταθμ ύς, σε «Παιδικές Φω-λιές», εκεί π υ τα παιδιά παρακ -λ υθ ύσαν θεατρικές και κ υκλ θε-ατρικές παραστάσεις απ καλλιτέ-�νες π υ έρ� νταν απ την Aθήνα,πως τ υ κ υκλ θεατρ παί�τη Nί-κ υ Aκίλ γλ υ.

Σημείωση των «Eπτά Hμερών»: Oι μαρτυ-ρίες και �ι �ωτ�γρα�ίες της εν�τητας «T�παι�νίδι στην Kατ��ή και την Aντίσταση»είναι απ�σπασμα απ� τ� �ι�λί� της Mα-ρίας Aργυριάδη π�υ θα κυκλ��ρήσεισύντ�μα.



Στα τυπωμένα �ι�λιαράκια τ�υ καραγκι��παί�τη M�λλα με τα κατ�ρθώματα τ�υ Kαραγκι��η, υπάρ��υν συνήθως και�αρτ�κ�πτικές για τα παιδιά. O καραγκι��ης ε�ευρέτης, τ� υπ��ρύ�ι� «Παπανικ�λής», κ.ά. M�υσεί� Mπενάκη.

T� κλωτσ�σκ�ύ�ι ήταν υ�ασμάτινη μπάλα απ� ��ντρή κάλτσα. Tα παιδιά τηνέρα�αν απ� τη μια μεριά με ��ντρή κλωστή �ρ�ντί��ντας να πάρει ένα σ�ήμαστρ�γγυλ� και στέρε�, τη γέμι�αν με μάλλινα και ��ντρά κ�υρέλια για να έ�ει�άρ�ς έτσι ώστε �ταν θα την �τυπ�ύσαν να μην την έπαιρνε � αέρας. Yστερατην έρα�αν στ� πάνω μέρ�ς με ��ντρή κλωστή �ρ�ντί��ντας να μην α�ήνει«γρέντ�ια» και κ�μπ�υς, ώστε �ταν την κλωτσ�ύσαν, να μην τ�υς έγδαιρνε.M�υσεί� Mπενάκη. Aνακατασκευές απ� Kων/ν� Nικήτα (KAΠH Kαλαμπακί�υ),Δημήτρη Λιάτα, (KAΠH Λιγ�υρι�ύ) και Mι�αήλ Xαρι�λάκη (KAΠH Σητείας).

Στ� παι�νίδι με τα �αρτάκια αναπτύ-�θηκε �ρηματιστήρι� α�ιών. Oρισμέ-νες μάρκες εί�αν περισσ�τερη α�ίακαι ανταλλάσσ�νταν με άλλες μικρ�-τερης για περισσ�τερα κ�μμάτια. Tαπακέτα μάρκας Player’s με σήμα έναναυτάκι ήταν η πρώτη και καλύτερη.(Συλλ�γή Kυρ. Nτελ�π�υλ�υ).


H ν�σταλγία τ�υ παιδικ�ύ παι�νιδι�ύT�υ Xρήστ�υ Mπ�υλώτη

Aρ�αι�λ�γ�υ στ� Kέντρ�ν Eρεύνηςτης Aρ�αι�τητ�ς της Aκαδημίας Aθηνών

H ΠPOΣΦIΛEΣTEPH ίσως �ώραστην πρ�σωπική μυθ�λ�γία τ�υκαθεν�ς, τα παιδικά τ�υ �ρ�νια.Eκεί μας τα�ιδεύ�υν συ�νά πυκνά,επίμ�να, με ��ημα τη ν�σταλγία,�ι αναμνήσεις και τα �νειρα – συ-νειδητ� και υπ�συνείδητ� σε σύ-μπρα�η ιερή. Kαι σ’ έναν τέτ�ι�ν�στ�, τ� παι�νίδι..., σημάτων σή-μα λαλίστατ�, έ�ει τα πρωτεία. Tαπαι�νίδια π�υ αγαπήσαμε, σ"ι�τ�-δεθήκαμε μα#ί τ�υς, τα παι�νίδιαπ�υ αναλώσαμε, κι ακ�μη �σα πε-θυμήσαμε �ωρίς να τ’ απ�κτήσ�υ-με π�τέ, αναδυ�μενα απ’ την α�λύγλυκιάς �αρμ�λύπης, δίν�υν μιαστ� κ�υ$άρι των συνειρμών, κι ά-ντε να τ�υς περιμα#έψεις.

T� ένιωσε �π�ι�ς σκαλί#�νταςστην απ�θήκη ή στ� πατάρι έτυ�ενα πέσει απρ�σμενα σ’ ένα παλι�παι�νίδι τ�υ, �ε�ασμέν� εκεί απ�καιρ�, πατιναρισμέν� απ’ τ�υ �ρ�-ν�υ τα γυρίσματα κι απ� μνήμες ι-διώνυμες. Kι �σ� αλαργεύει η ευ-λ�γημένη εκείνη �ώρα της παιδι-κής ηλικίας τ�σ� πι� δυνατά μαςγνέ"�υν τα παι�νίδια της, μαςστέλν�υν απεγνωσμένα τρυ"ερ�σινιάλ�, �μ�ι� μ’ αυτ�, να π�ύμε,π�υ σ"ράγισε π�ιητική την τελευ-τή τ�υ κινηματ�γρα"ικ�ύ «Π�λίτηKέην».

T� έδει�ε στην πρά�η κι η δικήμας «πρωθιέρεια των παι�νιδιών»Mαρία Aργυριάδη �ταν, στην ε-μπνευσμένη συνεργασία της μετην Π. Kαλλιγέρη–Bυθ�ύλκα, πα-ρακίνησε ηλικιωμέν�υς απ� διά-"�ρα μέρη της πατρίδας μας να�ανα"τιά��υν λ�γής αυτ�σ�έδιαπαι�νίδια σαν κι αυτά π�υ έπαι#ανμικρ�ί, κι έστησαν ύστερα, τ�1993, την απ�καλυπτική εκείνη έκ-θεση στ� Πνευματικ� Kέντρ� τ�υΔήμ�υ Aθηναίων.

Για τη γ�ητεία τ�υ παλι�ύ παι-�νιδι�ύ θα εί�αν π�λλά να �μ�λ�-γήσ�υν κι �σ�ι περιπλανήθηκαν α-"ι�νισμέν�ι σε παλαι�πωλεία, στ�M�ναστηράκι, στα μικρ�μάγα#άτ�υ, στις απλωμένες στ�υς δρ�-μ�υς τ�υ πραμάτειες, κι άλλ�τεπάλι στις αγ�ρές τ�υ κ�σμ�υ, ψά-�ν�ντας ένα τσίγκιν� τρενάκι, ένακαρά$ι, μ�λυ$ένια στρατιωτάκια,μια ευτελή σ"υρί�τρα έστω ή μιασ$�ύρα, κι ας μην ή�εραν π�ι�ι ταέπαι�αν, τίν�ς απ�τυπώματα ψυ-�ής κ�υ$αλ�ύν μυστικά πάνωτ�υς. Για τ�υς συλλέκτες λέω,τ�υς ταπειν�ύς και τ�υς άλλ�υςμε η�ηρ� τ� $αλάντι�, για �λ�υςαυτ�ύς π�υ μέσα απ� την ένθεημανία τ�υ συλλέγειν περιέσωσανπρ�ν�ητικά –ευτυ�ώς!– κι ανέδει-�αν με τ�ν έναν ή τ�ν άλλ�ν τρ�π�παλιά παι�νίδια. Σ’ αυτ�ύς, ε�άλ-λ�υ, η μεγάλη �"ειλή για τα μ�υ-σεία και τις συλλ�γές παιδικ�ύπαι�νιδι�ύ π�υ σαν τα μανιτάρια"ύτρωσαν ανά την υ"ήλι� τα τε-

λευταία �ρ�νια κι �λ� πυκνών�υνευεργετικά. Γιατί, είτε αυτ�ύσιαείτε στ�ν πυρήνα τ�υς, δημι�υρ-γήματα συλλεκτών είναι. T� ίδι� ι-σ�ύει και στα καθ’ ημάς. Aπ� καιρ�μας έ�ει συνηθίσει πια η ιδιωτικήπρωτ�$�υλία να �επερνάει σε τα-�ύτητα, "αντασία, συ�νά δε και σεαπ�τελεσματικ�τητα, την επίσημηπ�λιτιστική π�λιτική.

Στη μ�υσειακή τ�υς συγκέντρω-ση κι ανάδει�ητα παι�νίδια, �-πως και να τ�κάν�υμε, σημα-δεύ�υν πρώτααπ’ �λα στ� συ-ναίσθημα. Eυθύ-$�λα. Eίναι στη"ύση τ�υς να α-ναδεύ�υν τ� θυ-μικ�. Για τ�ν υ-π�ψιασμέν� �-μως επισκέπτηκαι, πάντως, γιατ�ν ειδικ� μελε-τητή, είτε αυτ�ςπρ�έρ�εται απ’τ� �ώρ� της λα-�γρα"ίας, τηςκ�ινωνικής αν-θρωπ�λ�γίας ή�π�ι�ν άλλ�ν,συνα"ή και μη,έ��υν τα παλιάπαι�νίδια π�λύπερισσ�τερα ναπ�υν. Γιατί είναιαπτά κ�μμάτιατης πι� αθώας κιάγιας καθημερι-ν�τητας π�υ ενδημεί, ε�ωθημένη,στις παρυ"ές της επίσημης ιστ�-ρίας.

Kι ακ�μη είναι δείκτες τα παι�νί-δια, απ�καλυπτικ�ί για τις κ�ινωνι-κές δ�μές, τις ιδε�λ�γίες, τ�υςκώδικες συμπερι"�ράς, για τ�υςσυρμ�ύς στην τέ�νη, τα λ�γής ε-

πιτεύγματα τε�ν�λ�γίας, κ.�.κ.Eν αρ�ή, σταθερά κι αμετακίνη-

τα, η ν�σταλγία· ακ�λ�υθ�ύν �ω-πίσω της συλλέκτες, κι ύστερα �ιεκθέσεις, τα μ�υσεία π�υ έρ��-νται να τα�ιδέψ�υν τ� πλατύ κ�ιν�μαγικά, παραμυθένια, να τ� μυή-σ�υν στ� παλι� παι�νίδι, κεντρί#�-ντας συνάμα την επιθυμία για απ�-κτησή τ�υ. Eνα παλι� παι�νίδι, ένααντίγρα"� έστω! Kι εδώ ακρι$ώς,

σαν τελευταί�ςκρίκ�ς της αλυ-σίδας, η $ι�μη�α-νία τ�υ συναι-σθήματ�ς, σε ε-γρήγ�ρση και συ-νε�ή άγρα μηνυ-μάτων, έσπευσενα εμπ�ρευματ�-π�ιήσει τη ν�-σταλγία, με θεμι-τά μέσα, ευτυ-�ώς. Πρ�σ"ατακατακλύσθηκε ηευρωπαϊκή κυ-ρίως αγ�ρά με πι-στές «επανεκδ�-σεις» παλιών παι-�νιδιών, ιδίωςτσίγκινων λιθ�-γρά"ων, με απ�-μιμήσεις, κι ακ�-μη με εισαγωγέςσύγ�ρ�νων, αυ-τ�σ�έδιων τις πι�π�λλές "�ρές,παι�νιδιών απ�"τω��τερες �ώ-ρες, π�υ, λ�γωαργ�π�ρημένης

ε�έλι�ης, "αντά#�υν πρωτ�γ�να,λαϊκ�τρ�πα στα δικά μας μάτια ήανακαλ�ύν πανηγυριώτικα παι�νί-δια των δεκαετιών τ�υ ’40 και ’50.

Aν και �ωρίς αυθεντική πατίνα�ρ�ν�υ, τα πρ�σιτά αυτά υπ�κα-τάστατα –στις τσίγκινες λιθ�γρα-"ες εκδ��ές τ�υς, "τιαγμένα ως

επί τ� πλείστ�ν απ� "τηνά εργατι-κά �έρια στην Kίνα και την K�ρέα–δίν�υν την ψευδαίσθηση τ�υ παλι-�ύ παι�νιδι�ύ, αν�ίγ�ντας με τησειρά τ�υς έναν δευτερ�γενή κύ-κλ� συλλεκτών.

K�μμάτια συλλεκτικά, τα πι�π�λλά, �πως δηλώνει συ�νά κι ησυν�δευτική τ�υς ετικέτα:«collectivable item». Kαι $έ$αια,καθώς η ν�σταλγία είναι των με-γάλων, σ’ αυτ�ύς στ��εύει πρώτι-στα η νέα αγ�ρά. Oσ� για τα παι-διά, πώς να �ε"ύγ�υν απ’ τ� ηλε-κτρ�νικ� παι�νίδι, τ�υς παραμ�ρ-"ωμέν�υς σ�υπερ–ήρωες, τιςκ�μψευ�μενες λιπ�σαρκες Bar-bies και τις �π�ιες συγγένισσέςτ�υς ή απ’ τα αν�μ�λ�γητα τέραταπ�υ παράγ�υν κάπ�ιες σύγ�ρ�νεςπαι�νιδι�$ι�μη�ανίες και επι$άλ-λει δυναστευτικά η τηλε�ραση,ερμηνεύ�ντας κι αυτή με τη σειράτης τρέ��ντες ρυθμ�ύς και α�ίες;

Kι �μως, τ� παλι� παι�νίδι κι απ�δίπλα τα κατ’ επί"αση παλιά έ��υνσίγ�υρα μέλλ�ν ευ�ίων� �σ� η ν�-σταλγία �αργυρώνεται στη μυθικήεκείνη �ώρα, την αλαργινή καιθαυμαστή, π�υ ανέ"ερα στην αρ-�ή. Kαι μ�ιά#ει, θαρρείς, πρά�η ρ�-μαντικής αντίστασης η ίδρυσησυλλ�γών και μ�υσείων παι�νιδι-�ύ, τ�σ� πυκνών ανά τ�ν κ�σμ�,τ�σ� π�λυσύ�ναστων. Θα ήταν ά-ραγε υπερ$�λή να πω �τι � "ρενή-ρης ηλεκτρ�νικ�ς π�λιτισμ�ς τωνημερών μας ανα#ητά εκεί κάτι απ’τη �αμένη αθω�τητα της παιδικήςηλικίας, της παιδικής τ�υ ηλικίας;Aν είναι έτσι, τ�τε η ν�σταλγία τ�υπαλι�ύ παι�νιδι�ύ, εν κατακλείδι,"έρνει κάθαρση.

Oι πιστές «επανεκδ�-σεις» παλιώνπαι�νιδιών, ιδίως τσίγκι-νων, έ��υν κατακλύσειτην ευρωπαϊκήαγ�ρά, ανακα-λώντας τα πα-νηγυριώτικαπαι�νίδια τ�υ ’40και τ�υ ’50.

O�ημα, γερ� και σίγ�υρ�, στα �ρ�νιατα παιδικά τ�υ καθεν�ς, τα παλιάπαι�νίδια. Oι ανακατασκευές, απ�σημερινές παι�νιδ��ι�μη�ανίες, πι-στών αντιγρά�ων τ�υς καλ�ύν σεμια παρ�δική «εκδρ�μή»...

Στ� α�ιέρωμα αυτ� καθ�ριστική ήταν ησυμ��λή της κ. Mαρίας Aργυριάδη καιτ�υ κ. Xρήστ�υ Mπ�υλώτη. Eυ�αριστίες��είλ�υμε επίσης στ� E.Λ.I.A. και στ�M�υσεί� Mπενάκη.

Documents

Παιχνίδια